سر شناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305-

عنوان قراردادی: نهج البلاغه فارسی - عربی. شرح

عنوان و نام پدیدآور: پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام): شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه / مکارم شیرازی؛ با همکاری جمعی از فضلا و اندیشمندان حوزه علمیه قم

مشخصات نشر: قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1397.

مشخصات ظاهری: 456ص.

شابک: 1-6-99801-600-978 (دوره)؛3-13-6335-622-978 (ج17)

وضعیت فهرست نویسی: فیپا.

یادداشت: فارسی - عربی

یادداشت: کتاب حاضر توسط ناشران متفاوت در سال های مختلف منتشر شده است.

یادداشت: چاپ اول

عنوان دیگر: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --خطبه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نامه ها

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --کلمات قصار

موضوع: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه -- نقد و تفسیر

شناسه افزوده: علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق --نهج البلاغه. شرح

رده بندی کنگره: 1397 7م/38/0422 BP

رده بندی دیویی: 297/9515

شماره کتابشناسی ملی: 5401684

---

با همکاری دانشمندان محترم حجج اسلام آقایان:

محمد رضا آشتیانی - محمد جواد ارسطا - سید عبدالمهدی توکل

سعید داودی - احمد قدسی

پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) / ج 17

تألیف: آیة الله العظمی مکارم شیرازی و همکاران

تیراژ: 1000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 456صفحه / وزیری

تاریخ انتشار: 1397

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

با همکاری انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)

شابک: 3-13-6335-622-978

آدرس ناشر: ایران - قم - ابتداى خیابان شهدا - کوچه 22

تلفن : 37732478

فکس: 37840099

www.makarem.ir

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

گفتار حکیمانه 174 --- 47

شرح و تفسیر: راه پیروزى بر دشمن --- 48

گفتار حکیمانه 175 --- 53

شرح و تفسیر: راه زدودن ترس و وحشت --- 54

گفتار حکیمانه 176 --- 57

شرح و تفسیر: ابزار ریاست --- 58

گفتار حکیمانه 177 --- 61

شرح و تفسیر: این گونه گنهکار را ادب کن --- 62

گفتار حکیمانه 178 --- 65

شرح و تفسیر: راه زدودن کینه ها --- 66

گفتار حکیمانه 179 --- 69

شرح و تفسیر: نتیجه لجاجت --- 70

نکته: لجاجت و ریشه ها و پیامدهاى آن --- 72

گفتار حکیمانه 180 --- 75

شرح و تفسیر: بردگى جاویدان! --- 76

گفتار حکیمانه 181 --- 81

شرح و تفسیر: سرانجام دوراندیشى --- 82

گفتار حکیمانه 182 --- 85

شرح و تفسیر: کجا خاموش باش و کجا سخن بگو --- 86

گفتار حکیمانه 183 --- 89

شرح و تفسیر: ادّعاهاى متضاد --- 90

گفتار حکیمانه 184 --- 95

شرح و تفسیر: هیچ گاه در شناخت حق شک نکردم! --- 96

ص: 6

گفتار حکیمانه 185 --- 99

شرح و تفسیر: آنچه مى گویم حق است --- 100

گفتار حکیمانه 186 --- 103

شرح و تفسیر: سرنوشت ظالم آغازگر --- 104

گفتار حکیمانه 187 --- 107

شرح و تفسیر: باید آماده بود --- 108

گفتار حکیمانه 188 --- 111

شرح و تفسیر: سرانجام مبارزه با حق --- 112

گفتار حکیمانه 189 --- 115

شرح و تفسیر: بى تابى کشنده است --- 116

نکته: صبر و جزع --- 117

گفتار حکیمانه 190 --- 121

شرح و تفسیر: عذر واهى براى تصدّى خلافت --- 123

گفتار حکیمانه 191 --- 127

شرح و تفسیر: چهره واقعى دنیا و سرانجام دنیاپرستان --- 129

گفتار حکیمانه 192 --- 135

شرح و تفسیر: خزانه دار دیگران بودن --- 136

گفتار حکیمانه 193 --- 141

شرح و تفسیر: کارها را با نشاط آغاز کنید --- 142

گفتار حکیمانه 194 --- 145

شرح و تفسیر: از انتقام بپرهیز --- 146

گفتار حکیمانه 195 --- 151

شرح و تفسیر: پایان کار بخیلان --- 152

ص: 7

گفتار حکیمانه 196 --- 155

شرح و تفسیر: ضررهاى عبرت آموز منفعت است --- 156

گفتار حکیمانه 197 --- 159

شرح و تفسیر: راه تحصیل نشاط --- 160

گفتار حکیمانه 198 --- 163

شرح و تفسیر: باطل در لباس حق --- 164

گفتار حکیمانه 199 --- 171

شرح و تفسیر: هیاهوى اوباش --- 173

گفتار حکیمانه 200 --- 177

شرح و تفسیر: غوغاطلبان --- 178

گفتار حکیمانه 201 --- 181

شرح و تفسیر: اجل همچون سپرى محافظ است --- 182

گفتار حکیمانه 202 --- 187

شرح و تفسیر: بیعت مشروط! --- 188

گفتار حکیمانه 203 --- 193

شرح و تفسیر: اندرزى بسیار حکیمانه --- 194

گفتار حکیمانه 204 --- 197

شرح و تفسیر: تو نیکى کن هر چند سپاسگزارى نکنند --- 198

نکته: قدردانى از بخشنده نعمت --- 201

گفتار حکیمانه 205 --- 203

شرح و تفسیر: وسعت پیمانه علم --- 204

گفتار حکیمانه 206 --- 207

شرح و تفسیر: دربرابر جاهلان بردبار باش --- 208

ص: 8

گفتار حکیمانه 207 --- 213

شرح و تفسیر: راه تحصیل بردبارى --- 214

گفتار حکیمانه 208 --- 219

شرح و تفسیر: شش اندرزناب --- 220

گفتار حکیمانه 209 --- 227

شرح و تفسیر: آینده از آنِ ماست --- 228

گفتار حکیمانه 210 --- 233

شرح و تفسیر: این گونه تقوا پیشه کنید --- 234

گفتار حکیمانه 211 --- 237

شرح و تفسیر: مجموعه اندرزهاى گران بها --- 239

گفتار حکیمانه 212 --- 253

شرح و تفسیر: دشمن نیرومند عقل --- 254

گفتار حکیمانه 213 --- 257

شرح و تفسیر: بهترین راه آرامش --- 258

گفتار حکیمانه 214 --- 261

شرح و تفسیر: درخت پرشاخه! --- 262

گفتار حکیمانه 215 --- 265

شرح و تفسیر: ثمره شوم اختلاف --- 266

گفتار حکیمانه 216 --- 269

شرح و تفسیر: رابطه فزونى نعمت و طغیانگرى --- 270

گفتار حکیمانه 217 --- 275

شرح و تفسیر: راه شناخت افراد --- 276

ص: 9

گفتار حکیمانه 218 --- 281

شرح و تفسیر: دوستى ناسالم! --- 282

گفتار حکیمانه 219 --- 285

شرح و تفسیر: قربانگاه عقل! --- 286

گفتار حکیمانه 220 --- 289

شرح و تفسیر: سوءظن درباره دوستان ثقه ظلم است --- 290

گفتار حکیمانه 221 --- 293

شرح و تفسیر: بدترین توشه راه آخرت --- 294

گفتار حکیمانه 222 --- 297

شرح و تفسیر: بهترین اعمال کریمان --- 298

گفتار حکیمانه 223 --- 301

شرح و تفسیر: برکات حیا --- 302

نکته ها --- 304

1. یک اشتباه بزرگ --- 304

2. چه امورى سبب پاره شدن پرده حیا مى شود؟ --- 304

3. اهمیت حیا در زنان --- 305

گفتار حکیمانه 224 --- 307

شرح و تفسیر: هفت فضیلت مهم اخلاقى --- 308

گفتار حکیمانه 225 --- 321

شرح و تفسیر: حسد، دشمن سلامتى --- 322

گفتار حکیمانه 226 --- 325

شرح و تفسیر: اسیران ذلّت --- 326

ص: 10

گفتار حکیمانه 227 --- 329

شرح و تفسیر: حقیقت ایمان --- 330

گفتار حکیمانه 228 --- 333

شرح و تفسیر: نتایج غم انگیز پنج صفت --- 334

گفتار حکیمانه 229 --- 345

شرح و تفسیر: حیات طیّبه --- 346

گفتار حکیمانه 230 --- 351

شرح و تفسیر: با چنین کسى شریک شوید --- 352

گفتار حکیمانه 231 --- 355

شرح و تفسیر: تفاوت میان عدالت و احسان 232 --- 356

گفتار حکیمانه 232 --- 359

شرح و تفسیر: فزونى پاداش هاى الهى --- 361

نکته: اهمیت صدقه و کمک به نیازمندان در اسلام --- 364

گفتار حکیمانه 233 --- 367

شرح و تفسیر: آغازگر جنگ نباش! --- 368

نکته: جنگ هاى تن به تن در تاریخ --- 369

گفتار حکیمانه 234 --- 373

شرح و تفسیر: تفاوت صفات مردان و زنان --- 374

گفتار حکیمانه 235 --- 377

شرح و تفسیر: عاقل کیست؟ --- 379

گفتار حکیمانه 236 --- 383

شرح و تفسیر: پستى دنیا در نظر امام (علیه السلام) --- 384

ص: 11

گفتار حکیمانه 237 --- 387

شرح و تفسیر: عبادت آزادگان و احرار --- 388

نکته: انگیزه هاى عبادت --- 389

گفتار حکیمانه 238 --- 393

شرح و تفسیر: زنان تربیت نایافته --- 394

گفتار حکیمانه 239 --- 399

شرح و تفسیر: نه سستى و نه پیروى از سخن چین --- 400

گفتار حکیمانه 240 --- 405

شرح و تفسیر: سنگ غصبى، خانه خرابت مى کند --- 406

گفتار حکیمانه 241 --- 409

شرح و تفسیر: روز انتقام ظالمان --- 410

گفتار حکیمانه 242 --- 417

شرح و تفسیر: تمام پرده ها را پاره مکن! --- 419

گفتار حکیمانه 243 --- 423

شرح و تفسیر: از جواب هاى زیاد و دَرهم بپرهیزید --- 424

نکته: آداب پاسخ گفتن --- 425

گفتار حکیمانه 244 --- 427

شرح و تفسیر: راه بقاى نعمت ها --- 428

گفتار حکیمانه 245 --- 433

شرح و تفسیر: با افزایش قدرت، حرص کم مى شود --- 434

گفتار حکیمانه 246 --- 437

شرح و تفسیر: نعمت ها را از خود رم ندهید! --- 438

ص: 12

گفتار حکیمانه 247 --- 441

شرح و تفسیر: سخاوت، بهترین وسیله ارتباط --- 442

گفتار حکیمانه 248 --- 445

شرح و تفسیر: حُسن ظن مردم را با عمل، تصدیق کن --- 446

نکته: بلاى سوءظن و بدبینى --- 447

گفتار حکیمانه 249 --- 449

شرح و تفسیر: برترین اعمال --- 450

گفتار حکیمانه 250 --- 453

شرح و تفسیر: اراده اى برتر از اراده ما! --- 454

ص: 13

ص: 14

کشیده بودند و حتى زمانى که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خواست در آستانه وداع با دار دنیا نامه اى بنگارد و این حق را تثبیت کند آن ها مانع شده و نسبت هاى بسیار ناروایى به ساحت قدس پیامبر (صلی الله علیه و آله) دادند که داستان اسف انگیزش در تمام کتاب هاى اهل سنت و شیعه آمده است.

مقایسه این دو با یکدیگر (تأخیر حق و گرفتن ناحق) و ترجیح اولى بر دومى کاملاً روشن است، زیرا گرفتن ناحق گناه قطعى است در حالى که تأخیر حق چه شخصى باشد و توسط خود انسان تأخیر بیفتد و چه حق مردم باشد و توسط دشمنان به تأخیر افتد، چیزى نیست که عیب به شمار آید.

در نامه 28 از نامه هاى امام (علیه السلام) نیز جمله اى شبیه این جمله حکیمانه گذشت، حضرت در پاسخ معاویه که گفت: تو را همچون شترى که افسار زده بودند و مى کشیدند براى بیعت بردند، فرمود: «به خدا سوگند! تو مى خواستى با این گفتارت مرا نکوهش کنى؛ اما ناخودآگاه مدح کردى و ثنا گفتى. مى خواستى رسوا کنى اما خودت رسوا شدى «وَ ما عَلَى الْمُسْلِمِ مِنْ غَضاضَةٍ فی أنْ یَکُونَ مَظْلُوماً مَالَمْ یَکُنْ شاکّاً فی دینِهِ، وَ لا مُرْتاباً بِیَقِینِهِ؛ براى یک مسلمان عیب نیست که مظلوم واقع شود مادام که در دین خود تردید نداشته باشد و یقینش آمیخته با شک نگردد».

سید بن طاووس؛ در کتاب کشف المحجة از رسائل مرحوم کلینى نقل مى کند که امیرمؤمنان على (علیه السلام) به درخواست جمعى از مردم نامه اى درباره مسائل مربوط به خلافت پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرقوم داشت؛ نامه اى بسیار طولانى و پرمعنا و روشن و شفاف و دستور داد براى رفع هرگونه ابهام در این مسئله، آن را در هر روز جمعه در برابر مردم بخوانند و ده نفر از یاران سرشناس و معروف و باشخصیت بر آن گواهى دهند، و در ضمنِ آن نامه همین جمله مورد بحث آمده است.

ص: 17

سزاوار است کسانى که مى خواهند به اعماق مسئله خلافت برسند و پى به کارهاى ناروایى ببرند که در این زمینه پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) انجام شد و مظلومیت على (علیه السلام) را دریابند این نامه را به دقت بخوانند تا بدانند چگونه گروهى هماهنگ حق را از مسیرش منحرف ساختند و مسلمانان را به چه شکلى گرفتار کردند.(1)

ص: 18

در روایات اسلامى اشارات گسترده اى به آثار سوء عُجب شده است؛ امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «إنَّ اللهَ عَلِمَ أنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْلا ذلِکَ ما ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أبدآ؛ خدا مى داند که (حتى) گناه براى مؤمن از عُجب بهتر است (زیرا گناه، او را به نقایص خود آشنا مى سازد و به درگاه خدا مى رود، توبه مى کند و راه تکامل را مى پوید) و اگر چنین نبود هیچ گاه مؤمن به گناهى آلوده نمى شد».(1)

در حدیث دیگرى از همان امام (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ؛ کسى که گرفتار خودپسندى شود هلاک مى شود».(2)

از دیگر آثار سوء عُجب و خودپسندى این است که گاه اعمال زشت خود را نیک و صفات رذیله خویش را حسنه مى پندارد و این بلاى بزرگى براى او مى شود؛ نه به اصلاح خویشتن مى پردازد و نه از گناهان خود توبه مى کند.

باز در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «الرَّجُلُ یَعْمَلُ الْعَمَلَ وَ هُوَ خائِفٌ مُشْفِقٌ ثُمَّ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْبِرِّ فَیَدْخُلُهُ شِبْهُ الْعُجْبِ بِهِ فَقالَ: هُوَ فى حالِهِ الأُولى وَ هُوَ خائِفٌ أحْسَنُ حالاً مِنْهُ فی حالِ عُجْبِهِ؛ انسان گاهى عملى انجام مى دهد و از آن بیمناک و ترسان است (چون مى داند یا احتمال مى دهد کار خلافى بوده) سپس کار نیکى انجام مى دهد و عُجب پیدا مى کند. امام (علیه السلام) فرمود: این شخص در حالت اول که خائف است حالش بهتر از حالت دوم است که اعجاب به نفس دارد».(3)

در ذیل حکمت 46 نیز احادیثى دراین باره آورده ایم.

نقطه مقابل عُجب، خودکم بینى و تواضع و فروتنى است که سبب مى شود انسان درصدد اصلاح خویش و رفع نقایص از وجود خود برآید و به یقین

ص: 21

خداوند به چنین بندگانى نیز کمک خواهد کرد.

سعدى در این زمینه مثال زیبا و پرمعنایى زده است:

یکى قطره باران ز ابرى چکید *** خجل شد چو پهناى دریا بدید

که جائى که دریاست من کیستم *** گر او هست حقا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید *** صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایى رسانید کار *** که شد نامور لؤلؤ شاهوار

بلندى از آن یافت کو پست شد *** دَرِ نیستى کوفت تا هست شد

این سخن را با سخنى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) خاتمه مى دهیم: یکى از وصایاى آن حضرت به على (علیه السلام) این بود: «یا عَلِیُّ ثَلاثٌ مُهْلِکاتٌ: شُحٌّ مُطاعٌ وَ هوىً مُتَّبَعٌ وَ إعْجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ؛ سه چیز است که انسان را هلاک مى کند: بخلى که انسان از آن پیروى کند و هواى نفس که شخص در برابر آن تسلیم گردد و اعجاب به نفس».(1)

ص: 22

با این حال غالباً گرفتار غفلتیم، به پایان زندگى خود نمى اندیشیم، توشه اى مناسب براى سفر پرخوف و خطر آخرت فراهم نمى سازیم. به فرموده امام (علیه السلام) در حکمت 122 «گویى فرمان مرگ براى غیر ما نوشته شده و گویى این مردگانى که با چشم مى بینیم مسافرانى هستند که به زودى به سوى ما بازمى گردند»؛ (کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَى غَیْرِنَا کُتِبَ... وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَى مِنَ الأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ).

به همین دلیل در روایتى که مرحوم کلینى آن را در کتاب کافى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در ضمن خطبه اى نقل کرده مى خوانیم: «سُئِلَ: أَیُّ الْمُؤْمِنینَ أکْیَسٌ؟؛ از آن حضرت پرسیدند: کدام یک از مؤمنان باهوش ترند؟» فقال: «أکْثَرُهُمْ ذِکْرآ لِلْمَوْتِ وَ أشَدُّهُمْ لَهُ اسْتِعْدادآ؛ کسى که بیش از همه به یاد مرگ باشد و کسى که براى آن از همه آماده تر شود».(1)

در حدیث دیگرى در همان کتاب شریف از امام على بن الحسین (علیهما السلام) آمده است که مى فرمود: «عَجَبٌ کُلُّ الْعَجَبِ لِمَنْ أنْکَرَ الْمَوْتَ وَ هُوَ یَرى مَنْ یَمُوتُ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ وَ الْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ لِمَنْ أنْکَرَ النَّشْأَةَ الأُخْرى وَ هُوَ یَرَى النَّشْأَةَ الأُولى؛ بسیار تعجب است از کسانى که مرگ را (عملاً) انکار مى کنند در حالى که هر روز و شب، مردگان را مى بینند همچنین بسیار تعجب است از کسانى که جهان آخرت را انکار مى کنند در حالى جهان دنیا را مى بینند (که نشانه هاى آخرت در آن بسیار است)».(2)

شاعر مى گوید:

فلک اى دوست! ز بس بى حد و بى مَر(3) گردد *** بد و نیک و غم و شادى همه آخر گردد

ص: 25

ز قفاى من و تو گِرد جهان را بسیار *** دى و اسفند مه و بهمن و آذر گردد

ماه چون شب شود از جاى به جایى حیران *** پى کیخسرو و دارا و سکندر گردد

این سبک خنگ(1) بى آسایشِ بى پا تازد *** وین گران کشتى بى رهبر و لنگر گردد

روز بگذشته خیال است که از نو آید *** فرصت رفته محال است که از سر گردد

کشتزار دل تو کوش که تا سبز شود *** پیش از آن کین رخ گلنار معصفر گردد

زندگى جز نَفَسى نیست غنیمت شمرش *** نیست آمد که همراه نفس برگردد

چرخ بر گرد تو دانى که چه سان مى گردد؟ *** همچو شهباز که بر گِرد کبوتر گردد

اندر این نیمه ره، این دیو تو را آخر کار *** سر بپیچاند و خود بر ره دیگر گردد

خوش مکن دل که نگشته است نسیمت اى شمع *** بس نسیم فرح انگیز که صرصر گردد

ص: 26

رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) باشد همان گونه که خداوند مى فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدآ وَ مُبَشِّرآ وَنَذِیرآ * وَ دَاعِیآ إِلَى اللهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجآ مُّنِیرآ)؛ «اى پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و بیم دهنده؛ و تو را دعوت کننده به سوى خدا به فرمان او قرار دادیم و چراغى روشنى بخش».(1)

و یا مقصود، خود حضرت (و امامان اهل بیت (علیهم السلام)) باشد، چنان که در زیارت «جامعه» آمده است: «خَلَقَکُمُ الله أنواراً فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقینَ حَتّى مَنَّ عَلَیْنا بِکُمْ». و در خطبه 87 نهج البلاغه نیز به این معنا اشاره شده است. یا در نهایت این که ممکن است منظور تمام آنچه گذشت و تمام حقایق عالم هستى باشد.

قرآن مجید در سوره اسراء آیه 72 نیز مى فرماید: (وَ مَنْ کَانَ فِى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِى الاْخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِیلا)؛ «اما کسى که در این جهان (از دیدن چهره حق) نابینا بوده است در آخرت نیز نابینا و گمراه تر است».

به هر حال این جمله به صورت ضرب المثلى درآمده و واژه «صبح» کنایه از حق و «ذى عَیْنَیْن» کنایه از صاحبان بصیرت و آگاهى و واژه «أضاء» اشاره به ظاهر بودن حق است. حال اگر کسانى گمراه شوند به علّت نابینایى آن هاست، یا این که چشم دارند ولى بر هم مى گذارند یا خفاش صفت از دیدن آفتاب حق به شب هاى تاریک و ظلمانى پناه مى برند. آن ها سزاوار هر گونه سرزنش و مجازات اند آن گونه که شاعر پارسى زبان مى گوید:

راه است و چاه و دیده بینا و آفتاب *** تا آدمى نگاه کند پیش پاى خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه مى رود *** بگذار تا بیفتد و بیند سزاى خویش!

ص: 29

ص: 30

نیست اگرمجروح شد مداوا مى کنم و اگر شکست به شکسته بند مراجعه مى نمایم؛ در حالى که بعد از مداواى جراحات و استخوان هاى شکسته آثارى از آن در ظاهر یا در باطن باقى مى ماند که گاه تا آخر عمر همراه انسان است.

مرحوم علامه مجلسى در روضه بحارالانوار در حدیث معروف «هشام بن حکم» از امام موسى بن جعفر (علیه السلام) جمله اى از حضرت مسیح (علیه السلام) نقل مى کند و آن جمله این است: «بِحَقٍّ أقُولُ لَکُمْ إنَّ مَنْ لَیْسَ عَلَیْهِ دَیْنٌ مِنَ النّاسِ أرْوَحُ وَ أقَلُّ هَمّاً مِمَّنْ عَلَیْهِ دَیْنٌ وَ إنْ أحْسَنَ الْقَضاءَ وَ کَذلِکَ مَنْ لَمْ یَعْمَلِ الْخَطیئَةِ أرْوَحُ هَمّاً (مِمَّنْ) عَمِلَ الْخَطیئَةَ وَ إنْ أخْلَصَ التَّوْبَةَ وَ أنابَ؛ به حق براى شما مى گویم. کسى که بدهى به مردم ندارد راحت تر و کم غصه تر است از کسى که دینى بر ذمه اوست، هر چند مى تواند به خوبى آن را ادا کند. همین گونه کسى که گناهى نکرده راحت تر و کم اندوه تر است از کسى که مرتکب گناهى شده، هر چند توبه خالصانه اى بعد از آن کند و به سوى خدا بازگردد».(1)

مرحوم کلینى در کافى و مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار داستان جالبى از عابدى از بنى اسرائیل نقل مى کنند که ذکر آن در این جا بسیار مناسب است.

در این حدیث امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «مرد عابدى در بنى اسرائیل بود که هرگز مرتکب خلافى در امور دنیا نشده بود (و گناهى نکرده بود) به گونه اى که ابلیس از دست او ناراحت شد و فریاد کشید و لشکرش نزد او حاضر شدند. ابلیس گفت: چه کسى مى تواند براى من این عابد را گمراه سازد؟ یکى از آن ها گفت: من آماده ام. ابلیس گفت: از کدام راه به سراغ او مى روى؟ گفت: از راه زنان (و شهوت جنسى که بسیار نیرومند است). ابلیس گفت: کار تو نیست، این عابد مسائل مربوط به زنان را تجربه نکرده است. دیگرى از شیاطین گفت: من آمادگى دارم. ابلیس گفت: چگونه به سراغ او مى روى؟ گفت: به وسیله شراب و لذات.

ص: 33

ابلیس گفت: کار تو نیست او علاقه اى به این امور ندارد. سومى گفت: من آماده ام (که او را گمراه سازم). ابلیس گفت: از چه راهى به سراغ او مى روى؟ گفت: از طریق کارهاى نیک (و عبادت!) ابلیس پسندید گفت: برو، این کار از تو ساخته است. او به صومعه عابد رفت و در برابر او ایستاد و مشغول نماز شد. عابد از عبادت خسته مى شد و مى خوابید ولى آن شیطان چشمش به خواب نمى رفت، عابد استراحت مى کرد ولى شیطان استراحت نمى کرد. عابد در حالى که خود را در برابر او قاصر و عمل خود را کوچک مى دید گفت: اى بنده خدا! از چه راهى این همه قدرت و قوت بر نماز و عبادت پیدا کردى؟ شیطان جوابش را نداد. بار دوم و بار سوم تکرار کرد. شیطان در جواب او گفت: اى بنده خدا! گناهى از من سرزده و من از آن توبه کردم هر زمان که گناه به خاطرم مى آید قوتى بر نماز پیدا مى کنم. عابد گفت: اگر چنین است گناهت را به من بگو تا من هم انجام دهم و توبه کنم و هرگاه چنین کردم (و گناه به خاطرم آمد) قوت بر نماز پیدا کنم.

شیطان به او گفت: به شهر برو (در محله بدنام) و سراغ فلان زن آلوده را بگیر، دو درهم به او بده و مرتکب گناه شو. عابد گفت: من دو درهم ندارم اصلاً نمى دانم دو درهم چیست؟! شیطان دو درهم از زیر پاى خود درآورد و به او داد. مرد عابد (ساده لوح) با همان لباس عبادت وارد شهر شد و سراغ منزل آن زن آلوده را گرفت. مردم او را راهنمایى کردند و تصورشان این بود که آمده است او را موعظه کند تا دست از کار زشت بردارد. فرد عابد به سراغ آن زن رفت، دو درهم را نزد او افکند و گفت: برخیز! برخاست و داخل منزلش شد و به عابد گفت: داخل شو. آن گاه گفت: تو با وضع و هیئتى به سراغ من آمده اى که هیچ کس به این صورت به سراغ من نمى آید (با لباس عابدان و پارسایان آمده اى) بگو ببینم چه خبر است؟ عابد جریان را به طور کامل براى آن زن تعریف کرد. آن زن گفت : «إنَّ تَرْکَ الذَّنْبِ أهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ طَلَبَ التَّوْبَةَ وَجَدَها؛ ترک گناه

ص: 34

آسان تر از تقاضاى توبه است و تمام کسانى که تقاضاى توبه مى کنند ممکن است موفق به توبه نشوند». سپس افزود: تصور مى کنم فردى که این دستور را به تو داده شیطانى بوده که در برابر تو به صورت عابدى ظاهر شده است. برگرد که من هرگز تسلیم خواسته تو نخواهم شد.

مرد عابد (از خواب غفلت بیدار شد و) بازگشت (و اثرى از آن شیطان ندید) اتفاقاً آن زن بدکاره آن شب از دنیا رفت و مردم دیدند که بر در خانه او نوشته شده است: در تشییع جنازه این زن حاضر شوید که از اهل بهشت است. مردم به شک افتادند سه روز دست نگه داشته و او را دفن نکردند، چون در کار او حیران بودند. خداوند به پیامبر آن زمان یعنى «موسى بن عمران» وحى فرستاد که به سراغ فلان زن برو نماز بر او بخوان و به مردم بگو که در این نماز شرکت کنند که من او را بخشیدم و بهشت را بر او واجب کردم، زیرا فلان بنده عابد مرا از گناه بازداشت.(1)

ص: 35

جمعى از شارحان نهج البلاغه یا محدثان، این سخن گهربار امام (علیه السلام) را به عنوان دستورى طبى مطرح کرده و حتى آن را جزء مجموعه هایى که مربوط به دستورات طبى است قرار داده اند. اگر منظورشان این است که معناى مطابقى این سخن دستورى طبى است هر چند معانى التزامى آن شامل تمام مسائل مربوط به زندگى مادى انسان مى شود، بحثى نیست ولى اگر بخواهند آن را منحصر به دستور طبى کنند اشتباه روشنى است و از این رو بسیارى از محققان این جمله را ضرب المثلى تلقى کرده اند که در موارد مختلف از آن استفاده مى شود حتى بعضى گفته اند که این ضرب المثل در میان عرب در عصر جاهلیت نیز بوده است و امام (علیه السلام) آن را اقتباس فرموده همان گونه که گاه از اشعار شعرا نیز در سخنان خود استفاده کرده است.

شاعر عرب مى گوید:

وَ کَمْ مِنْ أکْلَةٍ مَنَعَتْ أخاها *** بِلَذَّةِ ساعَةٍ أکَلاتِ دَهْرِی

وَ کَمْ مِنْ طالِبٍ یَسْعى بِشَیْءٍ *** وَ فیهِ هَلاکُهُ لَوْ کانَ یَدْرِی

و چه بسیار که یک وعده غذایى از وعده غذایى دیگر منع مى کند و چه بسیار که لذت یک ساعت یک عمر انسان را محروم مى سازد.

و چه بسیار کسانى که براى رسیدن به چیزى تلاش مى کنند در حالى که هلاکتشان در آن است.(1)

ص: 38

از طرق ایجاد آشتى و صفا و اتحاد و دوستى در میان مردم و ملت ها بالابردن سطح آگاهى هاى آن هاست و این که سران آن ها در کنار هم بنشینند و به مذاکره بپردازند و با نیت هاى واقعى یکدیگر آشنا شوند تا یخ هاى بدبینى ذوب شود و دیوار بى اعتمادى فرو ریزد و در کنار هم با محبت و دوستى زندگى کنند.

ریشه این گفتار حکیمانه، قرآن مجید است که مى فرماید: (بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ)؛ «(ولى آن ها از روى علم و دانش، قرآن را انکار نکردند؛) بلکه چیزى را تکذیب کردند که از آن آگاهى نداشتند».(1)

امیرمومنان على (علیه السلام) در حدیث دیگرى در همین باره مى فرماید: «لا تَعادُوا ما تَجْهَلونَ فَ إنّ أکْثَرَ الْعِلْمِ فیما لا تَعْرِفُونَ؛ با آنچه نمى دانید دشمنى نکنید، زیرا بیشتر دانش ها در امورى است که شما نمى دانید».(2)

نیز در حدیث دیگرى که مرحوم اربلى در کتاب کشف الغمه آورده مى فرماید: «مَنْ جَهِلَ شَیْئاً آبَهُ؛ کسى که چیزى را نمى داند آن را نکوهش مى کند».(3)

قرآن مجید بحثى درباره داستان خضر و موسى (علیهما السلام) دارد. در این داستان بسیار پرمعنا این نکته روشن مى شود که چگونه انسان با مطلبى که نمى داند به مخالفت مى پردازد. موسى (علیه السلام) بر حسب ظاهر مى دید خضر کشتى سالمى را سوراخ ومعیوب مى کند و یا جوانى را به قتل مى رساند و دیوارى را در شهر بیگانه اى بدون دلیل تعمیر و مرمت مى کند به همین دلیل فریاد اعتراض او بلند شد چون ظاهر را مى دید و از باطن قضیه بى خبر بود هنگامى که خضر فلسفه آن ها را یک به یک برشمرد کاملاً تسلیم شد.(4)

ص: 41

ص: 42

از بررسى مجموع آن ها ضعف ها و قوت ها ظاهر مى شود و قولى را که از همه برتر مى بینند انتخاب مى کنند. حتى گاه اقوال کسانى را نیز که اختلاف مذهبى با آن ها دارند در برابر خود قرار داده و دلیلشان را بررسى مى کنند. این همان روشى است که در بسیارى از علوم از جمله علم فقه از قدیم میان جمعى از دانشمندان متداول بوده و امروز نام «فقه مقارن» بر آن مى نهند. مثلاً پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) آراى مذاهب چهارگانه اهل سنت و دلایل آن ها را نیز بررسى مى کنند و از مقارنه آن ها با آنچه از مکتب اهل بیت (علیهم السلام) آموخته اند با نقاط قوت وضعف آراى مختلف آشنا مى شوند.

البته یکى از طرق آشنایى با آراى دیگران مشورت کردن است ولى کلام امام (علیه السلام) در این جا فقط ناظر به مشورت نیست، بلکه هر گونه بررسى آراى دیگران را شامل مى شود.

این گفتار حکیمانه از یک سو هشدارى است به افراد متعصب و لجوج و صاحبان استبداد در رأى که گاه حاضر نیستند حتى سخنان دیگران را بشنوند تا چه رسد به این که اگر آن ها را صحیح دیدند بپذیرند و از سوى دیگر مسئله آزادى و سعه صدر را در مسائل علمى روشن مى سازد که از چهارده قرن پیش براى ما به یادگار مانده است؛ آن روز که نه سخنى از علم مقارن بود و نه حریت در بررسى آرا و نه احترام به افکار دیگران.

شبیه این کلام حکیمانه در کتاب من لا یحضره الفقیه از آن حضرت نقل شده که به فرزندش محمد بن حنفیه مى فرماید: «اضْمُمْ آراءَ الرِّجالِ بَعْضَها إلى بَعْضٍ ثُمَّ اخْتَرْ أقْرَبَها إلَى الصَّوابِ وَ أبْعَدَها مِنَ الاْرْتِیابِ؛ آراى عالمان را یکى را در کنار دیگرى قرار ده سپس رأیى را که به حقیقت نزدیک تر و از خطا دورتر است انتخاب کن».(1)

ص: 45

همان گونه که در ذیل حکمت 161 گفتیم این معنا در غررالحکم به شکل دیگرى از آن حضرت نقل شده است: «حَقٌّ عَلَى الْعاقِلِ أنْ یُضیفَ إلى رَأْیِهِ رَأْیَ الْعُقَلاءِ وَ یَضُمَّ إلى عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُکَماءِ؛ شایسته است که انسان عاقل آراى سایر عقلا را در کنار رأى خود قرار دهد و علوم حکیمان را به علم خود بیفزاید (و برترین را انتخاب کند)».(1)

به همین علت از استبداد رأى در روایات اسلامى به شدت نکوهش شده است.

در دنیاى امروز نیز به این مسئله اهمیت فراوان داده مى شود که براى رسیدن به رأى صحیح نظرخواهى مى کنند و آراى مختلف را از صاحب نظران جمع مى کنند و آن ها را در برابر هم قرار مى دهند تا از این طریق به آنچه صحیح تر است نائل شوند. اگر دنیا، امروز به این مسئله رسیده، پیشواى بزرگ اسلام امیرمؤمنان على (علیه السلام) چهارده قرن پیش آن را بیان فرموده است.

ص: 46

«اَشدّاءِ الْباطل» سردمداران و نیرومندان آن ها هستند.

تعبیر «قتل» اشاره به هر نوع پیروزى بر آن ها و خاموش کردن و از بین بردن نفوذ آن ها در جوامع بشرى است.

غضب و خشم غالباً نکوهیده است، زیرا در آن حالت، انسان از مرز حق بیرون مى رود و دست به کارهایى مى زند که سبب پشیمانى گاه تا آخر عمر مى شود، از این رو امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «الْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ».(1)

ولى گاه به سبب کارهاى خلافى مانند: آشکار شدن منکرات، غصب حقوق ضعیفان، تعرض به نوامیس مردم، ایجاد ناامنى در جامعه اسلامى و غلبه هوا و هوس بر اجتماع؛ انسانِ مؤمن، بیدار و غیور، خشمگین مى شود؛ نه خشمى زودگذر بلکه خشمى عمیق و براى خدا و مى دانیم که در حالت خشم تمام نیروهاى انسان بسیج مى گردند و گاه یک انسان معمولى قدرت چندین نفر را پیدا مى کند و آمادگى براى مبارزه با باطل به دست مى آورد.

به همین دلیل قرآن مجید خشمگین شدن موسى (علیه السلام) را بعد از بازگشت از کوه طور و مشاهده گوساله پرستى بنى اسرائیل به شکلى مثبت و کارى صحیح بیان کرده است، آن جا که مى فرماید: (فَرَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفآ قَالَ یَا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدآ حَسَنآ أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُّمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَّوْعِدِى)؛ «موسى خشمگین و اندوهناک به سوى قوم خود بازگشت و گفت: اى قوم من! مگر پروردگارتان وعده نیکویى به شما نداد؟! آیا مدّت (جدایى من از) شما به طول انجامید، یا مى خواستید غضب پروردگارتان بر شما نازل شود که از وعده من تخلّف کردید؟!».(2)

ص: 49

در آیه آخر سوره فتح نیز درباره مؤمنان راستین تعبیر به (أَشِدَّآءُ عَلَى الْکُفَّارِ) شده است.

در حدیثى نیز که علامه مجلسى؛ در بحارالانوار آورده مى خوانیم: هنگامى که امیرمؤمنان على (علیه السلام) درباره اموال غنایم، به بعضى از جنگجویان سختگیرى کرد گروهى از آن حضرت شاکى بودند. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دستور داد منادى در میان مردم ندا دهد: «ارْفَعُوا ألْسِنَتَکُمْ عَنْ عَلیّ بْنِ أبیطالبٍ فَإنّه خَشِنٌ فی ذاتِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ غَیْرُ مُداهِنٍ فی دینِهِ؛ اى مردم! زبان شکایت را از على بن ابى طالب بردارید، چرا که او درباره اوامر الهى سختگیر است و سازش کارى را در دینش مجاز نمى شمرد». مردمى که این سخن را شنیدند لب از شکایت فرو بستند و دانستند که این گونه سختگیرى ها مطلوب خدا و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است.(1)

در حدیث مشهورى نیز مى خوانیم که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) روزى از مردم سؤال کرد: «أیُّ عُرَى الاْیمانِ أوْثَقٌ؛ کدام یک از دستگیره هاى ایمان محکم تر است؟» جمعى گفتند: خدا و رسولش آگاه ترند؛ بعضى نماز، برخى دیگر زکات، عده اى روزه، گروهى حج و عمره و جمعى دیگر جهاد را ذکر کردند. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آنچه گفتید داراى فضیلت است ولى پاسخ من نیست (سپس فرمود:) محکم ترین دستگیره هاى ایمان حبُّ فى الله و بغض فى الله و دوست داشتن اولیاءالله و بیزارى از دشمنان خداست».(2)

این سخن را با حدیثى که علامه مجلسى در بحارالانوار آورده است پایان مى دهیم، او مى گوید: در روایتى آمده است که خداى متعال به موسى (علیه السلام) گفت : «هَلْ عَمِلْتَ لِی عَمَلاً؟! قالَ: صَلَّیْتُ لَکَ وَ صُمْتُ وَ تَصَدَّقُتُ وَ ذَکَرْتُ لَکَ، قالَ اللَّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى: وَ امَّا الصَّلاةَ فَلَکَ بُرهانٌ، وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ ظِلٌّ، وَ الذِّکُرْ نُورٌ،

ص: 50

فَاىُّ عَمَلٍ عَمِلْتَ لِی؟! قالَ مُوْسى: دُلَّنِی عَلَى العَمَلِ الَّذی هُوَ لَکَ، قالَ: یا مُوسى هَلْ والَیْتَ لِی وَلِیّاً وَ هَلْ عادَیْتَ لى عَدُوّاً قَطُّ فَعَلِمَ مُوسى أنَّ افْضَلَ الأَعْمالِ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ؛ آیا هرگز براى من کارى انجام داده اى؟ موسى عرض کرد: براى تو نماز خوانده ام، روزه گرفته ام و صدقه داده ام. خداوند متعال به او فرمود: اما نماز براى تو نشانه ایمان است و روزه سپرى در برابر آتش و انفاق سایه اى در محشر و ذکر خدا نور است کدام عمل را براى من به جا آورده اى اى موسى! عرض کرد: خداوندا! خودت مرا در این مورد راهنمایى فرما. فرمود: آیا کسى را براى من دوست داشته اى و براى من کسى را دشمن داشته اى؟ در این جا بود که موسى دانست بهترین اعمال، دوستى براى خدا و دشمنى براى خداست».(1)

ص: 51

ص: 52

دارو یا تزریق آمپول وحشت دارند؛ اما هنگامى که چند بار آن را انجام مى دهند وحشت آن ها به کلى فرو مى ریزد.

یکى از فلسفه هاى انواع تمرین و رزمایش هاى نظامى نیز زدودن آثار ترس از جنگ از دل هاى سربازان و افسران و فرماندهان است.

سعدى در گلستان خود داستان زیبایى در این زمینه نقل مى کند. مى گوید: پادشاهى با غلامى عجمى در کشتى نشست، و غلام هرگز دریا ندیده بود و محنت کشتى نیازموده. گریه و زارى در نهاد و لرزه بر اندامش افتاد. چندان که ملاطفت کردند آرام نمى گرفت و عیش مَلِک از او منغّص بود چاره ندانستند. حکیمى در آن کشتى بود مَلِک را گفت: اگر فرمان دهى من او را به طریقى خاموش گردانم. گفت: غایت لطف و کرم باشد. بفرمود تا غلام را به دریا انداختند. بارى چند غوطه خورد، مویش گرفتند و پیش کشتى آوردند و به دو دست در سکان کشتى آویخت. چون برآمد به گوشه اى بنشست و آرام یافت. مَلِک را عجب آمد پرسید: در این چه حکمت بود؟ گفت: از اول محنت غرقه شدن ناچشیده بود و قدر سلامت کشتى نمى دانست. قدر عافیت کسى دارد که به مصیبتى گرفتار آید.

بسیار مى شود که انسان به علت این گونه وحشت ها به سراغ کارهاى مهم نمى رود و در واقع این ترس مانع بزرگى بر سر راهِ کارهاى بزرگ مى شود.

به گفته مرحوم کمره اى در منهاج البراعة بسیارى از مکتشفان و محققان جهان با عمل به این دستور به افتخارات بزرگى نائل شده اند؛ آن ها در درون جنگل ها و صحراهاى آفریقا و بیابان هاى پراکنده وارد مى شوند و به سیر دریاها مى پردازند و به درون جزایر دور دست نفوذ مى کنند و از این طریق، هم ثروت فراوانى به دست مى آورند و هم شهرت جهانى کسب مى کنند. افزون بر این به علم و دانش بشرى خدمات قابل ملاحظه اى مى شود.

ص: 55

سپس این سخن حکیمانه را در قالب شعرى بیان مى کند:

چو ترسى ز امرى بینداز خویش *** در آن و بپیراى تشویش خویش

دو دل بودن و خود نگه داشتن *** بسى سخت تر مى کند قلب، ریش

در زبان عرب ضرب المثل هاى جالبى در این زمینه دیده مى شود؛ از جمله: «أُمُّ الْمَقْتُولِ تَنامُ وَ أُمُّ الْمُهَدَّدِ لاتَنامُ؛ مادر مقتول به خواب مى رود؛ ولى مادر کسى که تهدید به قتل شده به خواب نمى رود».(1)

ولى به هر حال این سخن بدان معنا نیست که انسان بى مطالعه خود را به خطر بیفکند، بلکه به مواردى مربوط است که انسان ترس بى جا از چیزى دارد و همین، مانع پیشرفت برنامه هاى او مى شود. در این گونه موارد باید با مطالعه و مشورت وارد عمل شد تا ترس فرو ریزد و شجاعت اقدام به عمل حاصل شود.

این سخن را با شعرى از شاعر عرب پایان مى دهیم:

لَعَمْرُکَ مَا الْمَکْرُوهُ إلاَّ ارْتِقابُهُ *** وَ أعْظَمُ مِمّا حَلَّ ما یُتَوَقَّعُ!

به جانت سوگند! ناراحتى در زمانى است که انسان انتظار امر ناراحت کننده اى را مى کشد و چه بسا این ناراحتى از آنچه در انتظار آن است بیشتر است.

ص: 56

او روا داشته و از هیچ تلاش و کوششى براى نابودى آن ها فروگذار نکرده بودند، آتش انتقام در درون بسیارى از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) زبانه مى کشید، اما آن حضرت فرمان عفو عمومى صادر و همه را آزاد کرد و فرمود: امروز روز رحمت است نه روز انتقام.

نیز بارها اتفاق افتاد که افرادى با خشونت زیاد با پیامبر (صلی الله علیه و آله) روبرو شدند به گونه اى که بعضى از اصحاب انتظار داشتند پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمان قتل آن ها را صادر کند. آن حضرت با محبت و عطوفت، آن مخالفان لجوج و عنود را آرام ساخت.

در زندگى امیرمؤمنان على (علیه السلام) و ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز این صحنه ها فراوان دیده مى شود؛ محبتى که على (علیه السلام) در واپسین ساعات عمرش درباره قاتل خود ابراز کرد همه جا معروف است.

علامه مجلسى؛ در بحارالانوار درباره گفت وگوهاى امیرمؤمنان على (علیه السلام) با خوارج چنین نقل مى کند که روزى یکى از خوارج وارد مسجد شد در حالى که یاران على (علیه السلام) در اطراف او بودند، فریاد زد: «لا حُکْمَ إلّا لِلّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛ حکم فقط براى خداست، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند. (اشاره به این که چون شما مسئله حکمیت بشر را پذیرفته اید در راه شرک گام گذاشته اید)» مردم رو به سوى او کردند. او دوباره فریاد زد: «لا حُکْمَ إلّا لِلّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُتَلَفِّتُونَ؛ حکم مخصوص خداست هر چند کسانى که به سوى من نگاه مى کنند کراهت داشته باشند». على (علیه السلام) سر مبارکش را بلند کرد و متوجه او شد. او بار سوم فریاد زد: «لاحُکْمَ إلّالِلّهِ وَ لَوْکَرِهَ أبُوالْحَسَنُ؛حکم مخصوص خداست، هر چندعلى کراهت داشته باشد». امام (علیه السلام) با خونسردى در جواب او فرمود: «إنَّ أبَا الْحَسَنِ لا یَکْرَهُ أنْ یَکُونَ الْحُکْمُ لِلّهِ؛ على هرگز کراهت ندارد که حکم مخصوص خدا باشد». سپس اضافه فرمود: «حُکْمَ اللهِ أنْتَظِرُ فیکُمْ؛ من منتظر حکم خدا درباره شما هستم».(1)

ص: 59

این نکته در این جا شایان توجه است که گاه مسئله سعه صدر با مسامحه و سهل انگارى اشتباه مى شود در حالى که هر کدام جایگاه خاص خود را دارد؛ سعه صدر آن است که براى انجام مدیریت صحیح گاه انسان لازم است موضوعاتى را ندیده بگیرد و خویشتن دارى نشان دهد و در مقام سختگیرى برنیاید و به خطاکار فرصت دهد تا خویشتن را اصلاح کند.

ولى مسامحه و سهل انگارى این است که انسان مدیریت صحیح را رها کند و در برابر حوادث و اشخاص خطاکار سستى و بى تدبیرى نشان دهد، بنابراین سعه صدر به مدیریت صحیح بازمى گردد و مسامحه به ترک مدیریت صحیح، و تفاوت این دو آشکار است.

ص: 60

راه سوم این است که نیکوکاران را مورد تشویق قرار دهیم هنگامى که بدکاران آن را ببینند گروهى به امید این که پاداش نیکوکاران نصیب آن ها گردد دست از کار بد مى کشند.

این کار در تمام دنیا معمول است که هر سال گروهى از برترین هاى مسائل علمى، کتاب هاى مفید، امور کشاورزى و دامدارى، صنایع و اختراعات و... را تشویق مى کنند و جوایز گران بهایى به آن ها مى دهند و نامشان را در رسانه ها اعلام مى کنند تا سبب شود افراد سست و تنبل و بدکار و منحرف آن را ببینند و از کار خود پشیمان شوند و کم کاران به کار بیشتر ترغیب گردند.

قرآن مجید در آیات فراوانى پاداش هاى عظیمى در روز قیامت به مومنان صالح وعده مى دهد؛ پاداش هایى که فوق تصور انسان هاست. حتى پاداش هاى مادى دنیوى نیز براى آن ها در نظر گرفته است، از جمله غنائمى که به جنگجویان تخصیص داده مى شود و احترامى که براى مجاهدان راستین در مقابل قائدان وفرارکنندگان از جهاد قائل شده است.

کلام امام (علیه السلام) در این جا نیز به روشنى از بهره گیرى از این روش حکایت مى کند.

البته هر یک از این سه روش مربوط به گروه خاصى است و همه این ها در همه موارد جواب نمى دهد. مدیران جامعه باید کاملاً بیدار باشند و افراد را به خوبى بشناسند و بدانند هر فردى یا هر گروهى را با کدام یک از این طرق باید از کار بد بازداشت.

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود در شرح این گفتار حکیمانه تنها به ذکر یک بیت از ابن هانى مغربى و دو بیت از ابوالعتاهیه قناعت کرده است.

دو بیت ابوالعتاهیه که جالب تر و جامع تر است چنین است:

إذا جازَیْتَ بِالاْحْسانِ قَوْماً *** زَجَرْتَ آلْمُذْنِبِینَ عَنِ الذُّنُوبِ

ص: 63

فَما لَکَ وَ التَّناوُلُ مِنْ بَعیدٍ *** وَ یُمْکِنُکَ التَّناوُلُ مِنْ قَریبِ

هنگامى که به گروهى از طریق احسان پاداش دادى بدکاران را از گناهشان بازداشتى.

لزومى ندارد که از راه هاى دور دست به مقصد برسى. مى توانى از راه نزدیک به هدف خود نائل شوى.

ص: 64

دیگران باید از خود شروع کرد و این یکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى نباید انتظارى از دیگران داشته باشى.

دیگر این که رابطه مرموز خاصى در میان دل ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» یک واقعیت است. گویى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گویند و رابطه برقرار مى سازند هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى درباره دیگران گردد این پیام به قلب آن ها منتقل مى شود و آن ها مقابله به مثل مى کنند.

این گفتار حکیمانه درواقع چهره دیگرى از گفتار پیش است و هرکدام براى زدودن آثار سوء از نیات و رفتار و گفتار دیگران تأثیر خاص خود را دارد. به همین دلیل در روایتى که از طرطوشى در کتاب سراج الملوک نقل کردیم هر دو با هم آمده است.

شایان توجه این که واژه «شر» مفهوم وسیعى دارد که هر نیت سوء و کینه و عداوتى را فرامى گیرد. در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید تفسیر دیگرى نیز براى این کلام حکمت آمیز ذکر شده است و آن این که مردم را به کار نیکى موعظه نکن و از کار بدى نهى منما مگر این که قبلاً خودت آن کار نیک را انجام داده و آن منکر را ترک کرده باشى، زیرا اندرز دهنده ناپاک سخنانش در دل ها اثر نمى کند.(1)

این سخن یک واقعیت است؛ اما موافق منظور امام (علیه السلام) نیست، زیرا تعبیر «صدر» در دو جاى این کلام حکمت آمیز نشان مى دهد که منظور، نیات سوء و کینه هاى درونى است نه افعال بیرونى.

این معنا نه تنها در رابطه انسان ها با یکدیگر، بلکه از یک نظر در رابطه انسان با خدا نیز صادق است، چنان که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ أرادَ أنْ یَعْرِفَ کَیْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْیَعْرِفْ کَیْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ یُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما

ص: 67

یُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ؛ هر کس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد به منزلت خداوند نزد خود بنگرد، زیرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد که بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است».(1) در حدیث جالبى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که مردى خدمت آن حضرت عرض کرد: شخصى به من مى گوید: من تو را دوست دارم؛ چگونه بدانم که او راست مى گوید و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَکَ فَإنْ کُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ یَوَدُّکَ؛ قلب خود را بیازماى اگر تو او را دوست مى دارى او هم تو را دوست مى دارد». (قلوب به یکدیگر راه دارند).(2)

این سخن را با حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) درباره رابطه آن حضرت با پیروانش پایان مى دهیم: یکى از یاران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدایت شوم! مى خواهم بدانم من نزد تو چگونه ام؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ؛ نگاه کن ببین من در نزد تو چگونه ام».(3)

ص: 68

ولى تفسیراول صحیح تر به نظرمى رسد، زیرا منظور این است که در هر جا لجاجت است این اثر منفى وجود دارد، به علاوه افراد لجوج کمتر حاضرند به مشورت، تن بدهند. آن ها روى افکار خود پافشارى مى کنند و محروم بودنشان از مشورت، ضربه دیگرى نیز بر آنان وارد مى سازد، هر چند جمع میان دو تفسیر در یک عبارت مانعى ندارد و استعمال لفظ در بیش از یک معنا به اعتقاد ما جایز است.

مفاسد لجاجت به قدرى زیاد است که گاهى سرچشمه بروز جنگ هاى خونین مى شود همان گونه که در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) آمده است: «إیّاکَ وَ مَذْمُومَ اللَّجاجِ فَإنَّهُ یُثِیرُ الْحُرُوبُ؛ از خصلت نکوهیده لجاجت بپرهیز که آتش جنگ ها را شعله ور مى سازد».(1)

لجاجت گاه سبب ازهم پاشیدن خانواده ها، به هم خوردن دوستى هاى پرسابقه، ایجاد اختلاف در میان شرکا و به هم خوردن وحدت صفوف مى شود و اگر لجاجت در مدیران جامعه پیدا شود آثار سوء آن بسیار گسترده تر است.

به همین دلیل در احادیث فراوانى که از رسول خدا و ائمه هدى (علیهم السلام) به ما رسیده لجاجت سخت نکوهش شده است؛ ازجمله در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الْخَیْرُ عادَةٌ وَ الشَّرُّ لَجاجَةٌ؛ خوبى سبب مى شود که انسان به کار خیر عادت کند و انجام کارهاى بد ناشى از لجاجت است».

در حدیث دیگرى امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «اللَّجاجُ بَذْرُ الشَّرِّ؛ لجاجت بذر بدى هاست».(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «اللَّجاجُ أکْثَرُ الاْشْیاءِ مَضَرَّةً فى الْعاجِلِ وَ الاْجِلِ؛ لجاجت زیان بارترین چیز در دنیا و آخرت است».(3)

در حدیث دیگرى لجاجت به مرکب چموشى تشبیه شده که انسان بر آن

ص: 71

سوار مى شود؛ امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «لامَرْکَبَ أجْمَحَ مِنَ اللَّجاجِ؛ هیچ مرکبى سرکش تر و چموش تر از مرکب لجاجت نیست».(1)

این احادیث را با حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم که فرمود: «إیّاکَ وَ اللَّجاجَةَ فَإنَّ أوَّلَها جَهْلٌ وَ آخِرَها نَدامَةٌ؛ از لجاجت بپرهیز که آغازش نادانى و سرانجامش پشیمانى است».(2)

سرچشمه لجاجت امور زیادى مى تواند باشد؛ از جمله حب ذات افراطى که سبب پافشارى انسان بر رأى و عقیده خود مى شود و دیگرى خود بزرگ بینى است که سبب مى شود نظر خود را از همه برتر ببیند و بخل و حسادت که او را از پذیرش نظر دیگران بازمى دارد و جهل و نادانى که به انسان اجازه نمى دهد تمام جوانب مطلب را ببیند و تعصب شدید که سبب پافشارى بر امور باطلى مى شود که مورد تعصب اوست و دفاع بى دلیل از قوم و قبیله و خانواده و بستگان که سبب مى شود بر اعتقادات آن ها پافشارى کند، و امورى از این قبیل.

یکى دیگر از عوامل اصلى لجاجت عدم، شجاعت در بازگشت از نظرات باطل و پذیرفتن نظرات صحیح است؛ شجاعتى که متأسفانه در بسیارى از افراد وجود ندارد و همین امر گاه سبب مى شود عمرى در مسیر باطل بمانند و به پرتگاه ها کشیده شوند. تاریخ صحنه هاى زیادى از بدبختى هایى که باعث آن، افراد لجوج بودند به خاطر دارد.

قرآن مجید در سوره ملک بعد از آن که آیات روشنى از آیات خداوند را ذکر مى کند به انحراف کافران اشاره کرده، مى فرماید: (بَلْ لَّجُّوا فِى عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ)؛ «آن ها در سرکشى و فرار از حقیقت لجاجت مى ورزند».(1)

در سوره نوح درباره خودپرستان زمانش مى خوانیم: آن ها به قدرى لجوج بودند که انگشت ها را در گوش مى گذاشتند و جامه به خود مى پیچیدند تا سخنان بیدارگر نوح را نشنوند: (وَ إِنِّى کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِى آذَانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارآ).(2)

ص: 73

ص: 74

کس که طمعى دارد که وى را به هر سو مى کشاند و چه بد انسانى است کسى که علاقه به چیزى دارد که سبب ذلت او مى شود».(1)

در مورد قطع امید از آنچه در دست مردم است امام على بن الحسین (علیهما السلام) مى فرماید: «رَأَیْتُ الْخَیْرَ کُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فی أیْدِی النَّاسِ؛ تمام خوبى ها را در قطع امید از آنچه در دست مردم است دیدم».(2)

امام صادق (علیه السلام) در جواب این سؤال که چه چیز ایمان را در قلب راسخ و ثابت مى دارد؟ مى فرماید: «الْوَرَعُ» (تقوا و پرهیزکارى) و در پاسخ این پرسش که چه چیز ایمان را از قلب انسان خارج مى کند؟ مى فرماید: «الطَّمَعُ».(3)

شخص طماع در واقع نه اعتمادى به خدا دارد و نه ایمان درستى به رزاقیت او به همین دلیل دست نیاز به سوى این و آن دراز مى کند.

از این فراتر حدیثى است که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است، مى فرماید: «الطَّمَعُ یُذْهِبُ الْحِکْمَةَ مِنْ قُلُوبِ الْعُلَماءِ؛ طمع علم و دانش را از دل هاى دانشمندان دور مى سازد».(4)

دلیل آن این است که علم و دانش نیاز به حریت فکر و آزادمنشى دارد در حالى که شخص طماع چون اسیر خواسته هاى خویش است نمى تواند درست بیندیشد و چه بسا براى رسیدن به مقصود خود کارهاى خلاف ارباب قدرت و مقام را توجیه کند و به بیان دیگر، طمع نوعى مستى و تخدیر فکر مى آورد و به طمّاع اجازه نمى دهد درست بیندیشد.

براى این که بدانیم «طمع» کار انسان را به چه جایى مى رساند؟ کافى است تاریخ طمع کاران را مطالعه و بررسى کنیم. «اشعب» یکى از طمع کاران معروف

ص: 77

عرب است که در میان آن ها به صورت ضرب المثل درآمده است. در حالات او نوشته اند: «روزى شخصى را دید که مشغول بافتن زنبیلى است به او گفت: خواهش مى کنم آن را بزرگ تر بباف. گفت: به تو چه مربوط است؟ گفت: شاید روزى صاحب آن بخواهد با آن براى من هدیه اى بفرستد؛ اگر بزرگ باشد هدیه بیشترى در آن جاى مى گیرد.

نیز درباره او گفته اند: از اشعب طمع کارتر سگ او بود، زیرا روزى عکس ماه را در چاهى دید خیال کرد گرده نانى است براى به چنگ آوردن آن خود را در چاه پرت کرد و مرد.

ابن ابى الحدید قبل از نقل این دو داستان در شرح نهج البلاغه این شعر پرمعنا را نقل کرده است:

تَعَفَّفْ وَ عِشْ حُرّآ و لا تَکُ طامِعآ *** فَما قَطَعَ الاْعْناقَ إلاَّ المَطامِعُ

خویشتن دارى پیشه کن و آزادمنش زندگى نما و طمع کار مباش چرا که چیزى جز طمع ها گردن انسان ها را قطع نکرده است.(1)

درباره آثار سوء این صفت رذیله ذیل حکمت دوم، و همچنین در ذیل بخش بیست و سوم عهدنامه مالک اشتر شرح بیشترى آورده ایم و به خواست خدا در ذیل حکمت 219 (أکْثَرُ مَصارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطامِعِ) و 226 (اَلطّامِعُ فِی وِثاقِ الذُّلِّ) نیز بحث هایى خواهد آمد.

این سخن را با حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم: یکى از یاران آن حضرت به نام «ابوایوب خالد بن زید» خدمتش رسید و عرض کرد: اى رسول خدا! اندرزى به من ده؛ اندرزى کوتاه تا بتوانم آن را حفظ کنم (و به آن عمل نمایم) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «أُوْصِیْکَ بِخَمْسٍ: بِالْیَأسِ عَمّا فی أیْدِی النّاسِ فَإِنَّهُ الْغِنى وَ إیّاکَ وَ الطَّمَعَ فَإِنَّهُ الْفَقْرُ الْحاضِرُ وَ صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ وَ إیّاکَ وَ ما یُعْتَذَرُ مِنْهُ

ص: 78

وَ أحِبَّ لاِخیکَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ؛ پنج چیز را به تو سفارش مى کنم: از آنچه در دست مردم است مأیوس باش و صرف نظر کن که این همان بى نیازى حقیقى است و از طمع بپرهیز که فقر و تنگدستى حاضر است و نمازى را که مى خوانى آنچنان بخوان که گویى آخرین نماز توست و مى خواهى با دنیا وداع کنى و از کارهایى که ناچار مى شوى از آن عذرخواهى کنى بپرهیز و آنچه براى خود دوست دارى براى برادر مسلمانت نیز دوست بدار».(1)

ص: 79

ص: 80

حقارت مى نگرد و سرانجام ضربه سنگینى از ناحیه آن مى خورد همان گونه که بعضى از دانشمندان گفته اند: شخص عاقل هرگز نباید چیزى از خطاها و لغزش هایش را کوچک بشمرد، زیرا هنگامى که انسان چیزى را کوچک مى شمرد در مشکلات بزرگى مى افتد. در تاریخ دیده ایم که گاه دشمنانى که به نظر کوچک مى آمدند حکومتى را زایل کردند و بسیار دیده ایم که گاه بیمارى کوچکى که مورد بى اعتنایى واقع مى شود ضربه سنگینى به سلامت ما مى زند و نهرهاى بزرگ و سیلاب ها را دیده ایم که از جوى هاى کوچک تشکیل مى شوند.(1)

در این که میوه تلخ نهال تفریط، پشیمانى است جاى تردید نیست. قرآن مجید نیز به این حقیقت اشاره کرده و به مسلمانان هشدار مى دهد: «و از بهترین دستورهایى که از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پیروى کنید پیش از آن که عذاب الهى ناگهان به سراغ شما آید در حالى که از آن آگاه نیستید. (این دستورها براى آن است که) مبادا کسى روز قیامت بگوید: افسوس بر من از کوتاهى هایى که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان (آیات او) بودم»؛ (وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِّنْ رَّبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ * أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَا عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِى جَنْبِ اللهِ).(2)

در حدیثى نیز امام هادى (علیه السلام) مى فرماید: «اُذْکُرْ حَسَراتِ التَّفْریطِ تَأْخُذْ بِقَدیمِ الْحَزْمِ؛ افسوس هاى ناشى از تفریط را به یاد آور تا به دوراندیشى اهمیت دهى».(3)

درباره ثمرات و تفسیر مسئله حزم و دوراندیشى نیز که نقطه مقابل تفریط است روایات فراوانى داریم؛ از جمله در حدیثى از امام على بن ابى طالب (علیه السلام)

ص: 83

مى خوانیم: «التَّدْبیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ؛ تدبیر پیش از عمل تو را از پشیمانى (بعد از عمل) ایمن مى سازد».(1)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «مَنْ نَظَرَ فِی الْعَواقِبِ سَلِمَ مِنَ النَّوائِبِ؛ کسى که دوراندیش باشد و پایان کار را ببیند از گرفتارى ها و مصائب سالم خواهد ماند».(2)

در تفسیر «حزم» از همان حضرت نقل شده است که فرمود: «الْحَزْمُ النَّظَرُ فِی الْعَواقِبِ وَ مُشاوَرَةُ ذَوِی الْعُقُولِ؛ حزم همان عاقبت نگرى و مشورت با صاحبان فکر و اندیشه است».(3)

گر چه گاه مى شود که تفریط از سستى و تنبلى سرچشمه مى گیرد؛ اما غالباً منشأ تفریط همان ترک دوراندیشى است.

این نکته نیز قابل توجه است که گاه انسان در مطالعه عواقب امور تفریط مى کند و گرفتار نوعى وسواس و در نتیجه تفریط مى شود. در این گونه موارد حزم آن است که این گونه عاقبت اندیشى ها رها شوند و انسان تصمیم بگیرد که با شجاعت وارد کار شود و این شبیه چیزى است که بعضى از فقها مى گویند: گاه احتیاط در ترک احتیاط است.

درباره اهمیت دوراندیشى و آثار و روایات مربوط به آن توضیحات بیشترى ذیل حکمت 48 داده ایم.

آخرین نکته اى که لازم مى دانیم در این جا به طور فشرده به آن اشاره کنیم این است که منظور از سلامت در عبارت بالا تنها سلامت دین نیست، بلکه سلامت دنیا، جسم، خانواده، کسب و کار و سلامت جامعه نیز در دوراندیشى و ترک هر گونه تفریط و مسامحه کارى است.

ص: 84

خدا! چگونه (سخن گفتن افضل است)؟ امام (علیه السلام) فرمود: «لاِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ ما بَعَثَ الاْنْبِیاءَ وَ الأَوْلِیاءَ بِالسُّکُوتِ إنَّما بَعَثَهُمْ بِالْکَلامِ؛ خداوند پیامبران و اوصیاى آن ها را به سکوت مبعوث نکرد، بلکه مبعوث کرد تا با مردم سخن بگویند (و پیام خدا را به آن ها برسانند)». حضرت در پایان این حدیث به نکته جالبى اشاره کرده، فرمود: «إنّکَ تَصِفُ فَضْلَ السُّکُوتِ بِالْکَلامِ وَ لَسْتَ تَصِفُ فَضْلَ الْکَلامِ بِالسُّکُوتِ؛ حتى هنگامى که مى خواهى فضیلت سکوت را بیان کنى با کلام بیان مى کنى و هرگز فضیلت کلام را با سکوت بیان نخواهى کرد».(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق از پدرانش از امیرمؤمنان على (علیهم السلام) چنین آمده است: «جُمِعَ الْخَیْرُ کُلُّهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ: النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الْکَلامِ فَکُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فیهِ اعْتِبارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَکُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فیهِ فِکْرٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ کُلُّ کَلامٍ لَیْسَ فیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ؛ تمام نیکى ها در سه خصلت جمع شده است: نگاه کردن و سکوت و سخن گفتن. هر نگاهى که در آن عبرت نباشد سهو و بیهوده است و هر سکوتى که در آن فکر نباشد غفلت و بى خبرى است و هر کلامى که در آن یاد خدا نباشد لغو است». و در پایان اضافه فرمود: «فَطُوبى لِمَنْ کانَ نَظَرُهُ عَبْرآ وَ سُکُوتُهُ فِکْراً وَ کَلامُهُ ذِکْراً؛ خوشا به حال کسانى که نگاهشان عبرت، سکوتشان فکر و کلامشان ذکر باشد».(2)

نتیجه این که سکوت و کلام نیز مانند سایر اعمال انسان هستند که اگر در حد اعتدال و شرایط لازم باشند فضیلت و اگر خارج از این حد گردند رذیلت محسوب مى شوند و این با تفاوت اشخاص و مجالس و مطالب و موضوعات متفاوت مى گردد و هر کس مى تواند با دقت، فضیلت را از رذیلت در این جا دریابد؛ به یقین سکوت از امر به معروف و نهى از منکر و از حکم به حق و از

ص: 87

شهادت عادلانه و از اندرز و نصیحت هاى مخلصانه و از مشورت خردمندانه جزء رذایل و یا از گناهان کبیره است؛ در مقابل، سخن گفتنى که در آن دروغ، غیبت، تهمت، اهانت، امر به منکر و نهى از معروف، شهادت به باطل و فضول کلام (سخنان بى جا و بى معنا) باشد نیز جزء رذایل اخلاقى یا از گناهان کبیره به شمار مى آید.

«حکم» در کلام امام (علیه السلام) تنها به معناى قضاوت کردن در محاکم قضایى یا فتوا به حلال و حرام نیست آن گونه که بعضى از شارحان پنداشته اند، بلکه هر سخن حکیمانه و خردمندانه اى را فرامى گیرد، زیرا نقطه مقابل آن در همین کلام «جهل» ذکر شده است.

قرآن مجید نیز بارها به مسئله تکلم به حق اشاره کرده و اهل کتاب را به دلیل کتمان حق و سکوت سرزنش مى کند؛ از جمله مى فرماید: (وَ إِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثَاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ)؛ «(به خاطر بیاورید) هنگامى را که خدا، از کسانى که کتاب آسمانى به آن ها داده شده، پیمانى گرفت که حتمآ آن را براى مردم آشکار سازید و کتمان نکنید!».(1)

بحث مشروحى در کتاب اخلاق در قرآن در زمینه سکوت و کلام آورده ایم.(2)

ص: 88

از آن بدتر این که بعضى از آن ها اختلاف در عقاید دینى اصول دین را هم هر چند متضاد باشد صحیح شمرده و حتى تصریح کرده اند که قرآن هم مطالب متضاد و متناقضى گفته و همه آن ها صحیح است. مرحوم علامه شوشترى از ابن قتیبة در کتاب مختلف الحدیث نقل مى کند که عبیداللّه بن حسن، از متکلمان اهل سنت که مدتى قاضى بصره بود نظر داشت که قرآن دلالت بر اختلاف دارد؛ آن کس که معتقد به آزادى اراده است صحیح مى گوید و مطابق بعضى از آیات قرآن است و آن کس که معتقد به جبر است او هم صحیح مى گوید و موافق بعضى از آیات قرآن است، پس همه آن ها درست مى گویند! روزى از او سؤال شد که درباره معتقدان به جبر و اختیار چه مى گویى؟ گفت: هر دو گروه صحیح مى گویند. گروهى خدا را بزرگ شمرده و گروهى او را منزه دانسته اند (گروه اول اشاره به جبرى هاست که همه چیز را فعل اللّه مى دانند و گروه دوم اشاره به اختیارى ها که مى گویند عدالت خدا ایجاب مى کند افراد را مجبور به کارى نسازد و بعد مؤاخذه کند).

نامبرده از این هم فراتر رفته و مى گوید: اگر کسى زناکار را مؤمن بداند صحیح گفته و اگر کافر بداند او هم صحیح گفته است، و سخنان ناموزون و ابلهانه دیگرى از این قبیل.(1)

بدین شکل او قرآن و اسلام را دینى غیر منطقى و دور از عقل و خرد معرفى کرده که هیچ عاقل آزاداندیشى حاضر نمى شود آن را بپذیرد.

امامان اهل بیت (علیهم السلام) در بیانات مختلفى این گونه عقاید خرافى را نفى مى کنند و اسلام را به شکل خردمندانه و مقبول عقلا که هماهنگ با آیات عقلانى قرآن است معرفى مى کنند.

ص: 91

در خطبه هجدهم (جلد اول همین کتاب) امام (علیه السلام) با سخنان بسیار کوبنده و منطقى و شفافى عقیده تصویب را نفى و ابطال مى کند و ساحت اسلام و قرآن را مبرا مى شمرد. سایر امامان اهل بیت (علیهم السلام) نیز همین معنا را در سخنان نورانى شان دنبال کرده و با صراحت گفته اند: همیشه حق یکى است و آنچه در نقطه مقابل آن باشد باطل است و همه با هم باید بکوشند و حق را پیدا کنند.

آرى، اگر کسى چه در اصول دین و چه در فروع دین براى رسیدن به حق تلاش و کوشش کافى انجام دهد و راه خطا را بپیماید در نزد خدا معذور خواهد بود، نه این که آنچه به آن رسیده حق و عین واقعیت است، بلکه به مقتضاى (لایُکَلِّفُ اللهُ نَفْسآ إِلاَّ وُسْعَهَا)(1) بیش از این توان نداشته و تکلیفى متوجه او

نیست و گرنه، نه حق باطل مى شود و نه باطل حق.

مصیبت بزرگ، نسبت دادن تناقض گویى به قرآن مجید است که واقعاً گفتار بى شرمانه اى است و نمونه آن در کلام عبیداللّه بن حسن متکلم گذشت. قرآن مجید با صراحت مى فرماید: (أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاَفآ کَثِیرآ)؛ «آیا درباره قرآن نمى اندیشید اگر از سوى غیر خدا بود اختلاف فراوانى در آن مى یافتید».(2)

اصولاً نبودن اختلاف در کتابى که حدود بیست و سه سال از سوى خدا در مورد حوادث تلخ و شیرین و سخت و آسان نازل شده یکى از دلایل اعجاز قرآن است.

در جاى دیگر بعد از بیان احکام ده گانه معروف مى فرماید: (وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطِى مُسْتَقِیمآ فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذَلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)؛ «این راه مستقیم من است از آن پیروى کنید و از راه هاى پراکنده

ص: 92

(و انحرافى) پیروى نکنید که شما را از راه او دور مى سازد؛ این چیزى است که خداوند شما را به آن سفارش مى کند، تا پرهیزکارى پیشه کنید».(1)

در این آیه راه خدا یکى معرفى شده و راه هاى منحرف و بیگانه از خدا متعدد و پراکنده، زیرا صراط مستقیم به صورت مفرد و طرق انحرافى به شکل جمع آورده شده است.

ص: 93

ص: 94

اسلام (صلی الله علیه و آله) بود که مستقیماً مطالب را از منبع وحى دریافت مى کرد. به همین دلیل امام (علیه السلام) مى گوید: از آن روزى که حق به من نشان داده شد هرگز در آن تردید نکردم.

افزون بر این ها بسیار مى شود که تزلزل ایمان انسان از هوى پرستى نشأت مى گیرد؛ مثلاً در داستان معروف «عمر بن سعد» آمده است که وقتى در برابر شهید کردن سالار شهیدان، امام حسین (علیه السلام) وعده فرماندارى رى به او داده شد به قدرى براى او جالب بود که حتى در معاد شک کرد و گفت: مى گویند خداوند بهشت و دوزخى آفریده اگر راست گفته باشند این عمل را انجام مى دهم و توبه مى کنم و اگر دروغ گفته باشند به مقام بلندى در دنیا مى رسم. و از آن جا که امام (علیه السلام) از این امور پاک و منزه بود هرگز شبهه اى در وجود مبارکش راه نیافت و چه بسیار افرادى در صدر اسلام و بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که براى جاذبه هاى مال و ثروت و مقام، ایمان خود را از دست دادند و گرفتار شبهات شدند.(1)

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که از آن حضرت سؤال کردند: چه چیزى ایمان را در انسان ثابت نگه مى دارد؟ امام (علیه السلام) فرمود: «الّذی یُثْبِتُهُ فیهِ الْوَرَعُ وَ الَّذی یُخْرِجُهُ مِنْهُ الطَّمَعُ؛ آن چیزى که ایمان را در انسان ثابت مى دارد ورع و پرهیزکارى است و آن چیزى که ایمان را از او خارج مى کند طمع است».(2)

از این جا نتیجه مى گیریم که اگر بخواهیم در عقاید خود راسخ باشیم باید علاوه بر این که آن ها را از منبع مطمئنى دریافت مى داریم خودسازى را نیز فراموش نکنیم مبادا طوفان وسوسه هاى شیطان و هواى نفس کاخ ایمان ما را متزلزل و ویران سازد.

ص: 97

مطالعه خطبه هاى نهج البلاغه نیز شاهد صادق این گفتار است، زیرا مى بینیم همه جا امام (علیه السلام) با قاطعیتِ تمام در مورد مسائل مختلف از اعتقادات گرفته تا اخلاق و اعمال و احکام سخن مى گوید و این قاطعیت نشانه اعتقاد قطعى و تزلزل ناپذیر امام (علیه السلام) در تمام این مسائل است.

این سخن را با کلام دیگرى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) در خطبه 189 نهج البلاغه که برگرفته از قرآن مجیداست پایان مى دهیم. امام (علیه السلام) در آن خطبه مى فرماید: «بعضى از ایمان ها ثابت و مستقر در دل هاست و بعضى دیگر ناپایدار و عاریتى است که در میان قلب و سینه تا سرآمدى معلوم قرار دارد» گویى این سخن اشاره به آیه 98 سوره انعام است که مى فرماید: (وَ هُوَ الَّذِى أَنشَأَکُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ)؛ «و کسى است که شما را از یک انسان آفرید (و شما از نظر ایمان یا آفرینش دو گروه مختلف هستید:) پایدار و ناپایدار» یکى از تفسیرهاى این آیه شریفه در کلام امام صادق (علیه السلام) آمده است، مى فرماید: «فَالْمُسْتَقَرُّ: الإیمانُ الثّابِتُ، وَ الْمُسْتَوْدَعُ: الْمُعارُ؛ مستقر به معناى ایمان ثابت است و مستودع ایمان عاریتى است».(1)

ما در شرح آن خطبه عوامل پایدارى ایمان و تزلزل آن را به طور مشروح آورده ایم.(2)

ص: 98

به تو خرده مى گیرند اگر سهمى از آن (غنایم) به آن ها داده شود راضى مى شوند و اگر چیزى به آن ها داده نشود خشمگین مى شوند (هر چند حقى نداشته باشند)» در این ماجرا یکى از حاضران (عمر بن خطاب) از پیامبر (صلی الله علیه و آله) اجازه خواست گردن او را بزند، ولى پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را از این کار بازداشت و فرمود: او را رها کن او در آینده پیروانى پیدا خواهد کرد که از دین خدا خارج مى شوند، همان گونه که تیر از کمان رها مى شود. آن ها گروهى خواهند بود که (به ظاهر) نماز و روزه خود را در برابر نماز و روزه آنان ناچیز خواهید شمرد. قرآن (بسیار) مى خوانند ولى از شانه و گلوگاهشان فراتر نمى رود.

امیرمؤمنان (علیه السلام) به پیروان خود پیش از جنگ نهروان خبر داده بود که آن مرد در میان خوارج است و کشته خواهد شد؛ ولى بعد از جنگ جسد او را پیدا نکردند. امام (علیه السلام) فرمود: نه من دروغ گفته ام و نه آن کسى که به من خبر داده به من دروغ گفته است ناگهان مردى آمد عرض کرد: اى امیرمؤمنان! جنازه او را یافتیم. امام (علیه السلام) به سجده افتاد و خدا را شکر گفت.(1)

از این جمله (علاوه بر احادیث فراوان دیگر) به خوبى استفاده مى شود که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) اخبار غیبى فراوانى مربوط به حوادث آینده به امیرمؤمنان على (علیه السلام) فرموده بود و امام (علیه السلام) نیز با اعتماد و یقینى که به اخبار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) داشت، آن ها را در حوادث مختلف بازگو مى کرد و هرگاه کسى در آن تردید مى نمود مى فرمود: «نه من دروغ مى گویم و نه آن کسى که به من خبر داده دروغ گفته است» و این حوادث عینآ رخ مى داد و هنگامى که یکى از یاران آن حضرت سؤال کرد: اى امیرمؤمنان! شما داراى علم غیب هستید؟ امام (علیه السلام) خندید و در جواب براى اسکات او فرمود: «لَیْسَ هُوَ بِعِلْمِ غَیْبٍ، وَ إنَّمَا هُوَ تَعَلُّمٌ مِنْ ذِی

ص: 101

عِلْمٍ؛ این علم غیب نیست علمى است که از صاحب علمى (پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ) آموخته ام».(1)

براى توضیح بیشتر و پاره اى از مسائل مربوط به علم غیب، به شرحى که در ذیل خطبه 128 در جلد پنجم همین کتاب داده ایم مراجعه فرمایید تا تفسیر آیات مربوط به علم غیب روشن گردد.

ص: 102

در حدیثى از امام موسى بن جعفر (علیه السلام) مى خوانیم: امام (علیه السلام) در مورد دو نفر که به هم دشنام مى دادند فرمود: «فی رَجُلَیْنِ یَتَسابّانِ فَقالَ: الْبادی مِنْهُما أَظْلَمُ وَ وِزْرُهُ وَ وِزْرُ صاحِبِهِ عَلَیْهِ ما لَمْ یَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ؛ آن کس که آغازگر بوده ظالم تر است و گناه او و گناه نفر دیگر بر اوست مادامى که مظلوم از حد تعدى نکند».(1)

جمله «ما لَمْ یَتَعَدَّ الْمَظْلُومُ» ممکن است اشاره به آن قسم از سب باشد که مظلوم در انجام آن مجاز است مثل این که کسى به دیگرى بگوید: «لعنة اللّه علیک» و او در جوابش بگوید: «علیک لعنة اللّه» ولى در همان کتاب اصول کافى و بعضى کتب دیگر به جاى «ما لَمْ یَتَعَدَّ»، «ما لَمْ یَعْتَذِرْ» آمده است(2) اشاره به این که اگر شخص دشنام دهنده عذرخواهى کند و از کار خود توبه کرده و جبران نماید گناه او برداشته مى شود. این نسخه صحیح تر به نظر مى رسد، زیرا درباره نفر دوم تعبیر «وِزْر» به کار رفته که نشان مى دهد او هم گناهکار است خواه تعدى کند یا تعدى نکند؛ ولى هرگاه مسئله عذرخواهى پیش آید مشکل حل مى شود.(3)

درباره ندامت ظالم و عاقبت کار او احادیث دیگرى نیز از معصومان (علیهم السلام) نقل شده از جمله در حدیثى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الظُّلْمُ نَدامَةٌ؛ ستمگرى پشیمانى است».(4)

با این که مى دانیم ظلم سبب پشیمانى است ولى به قدرى این رابطه شدید است که حضرت فرموده ستمگرى عین پشیمانى است.

در حکمت 341 خواهد آمد که امام على بن ابى طالب (علیه السلام) فرموده است: «یَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ یَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومٍ» و شبیه همین تعبیر در

ص: 105

حکمت 241 آمده است: «یَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ یَوْمِ الظّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ» و مفهوم هر دو این است که روزى که خداوند از ظالم انتقام مى گیرد بسیار شدیدتر است از روزى که ظالم به مظلوم ستم مى کند.

در مورد تجسم اعمال در روز قیامت از بعضى روایات استفاده مى شود که ظلم به صورت ظلمت و تاریکى مجسم مى شود همان گونه که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اتَّقُوا الظُّلْمَ فَاِنَّهُ ظُلُماتٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛ از ظلم بپرهیزید که در روز قیامت ظلمت و تاریکى است».(1)

نیز از روایات استفاده مى شود: از جمله گناهانى که کیفر و عقوبت آن در این دنیا دامان انسان را مى گیرد ظلم است، همان گونه که از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «ما مِنْ أَحَدٍ یَظْلِمُ بِمَظْلَمَةٍ إلّا أَخَذَهُ اللهُ بِها فی نَفْسِهِ وَ مالِهِ؛ هیچ کس به دیگرى ستم نمى کند مگر این که خداوند انتقام او را در جان یا مال او خواهد گرفت».(2)

این سخن را با حدیثى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم: فرمود: «إنَّ أسْرَعَ الْخَیْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَ إنَّ أسْرَعَ الشَّرِ عِقاباً الْبَغْیُ؛ چیزى که ثواب آن بسیار زود به انسان مى رسد نیکوکارى است و چیزى که مجازات آن زود دامن انسان را مى گیرد ظلم و ستم است».(3)

ص: 106

ابن ابى الحدید تشبیهى براى دنیا از بعضى از حکما نقل کرده، مى گوید: پیش از آن که به دنیا بیاییم عدمى بوده است مستمر و بعد از کوچ کردن ما از این دنیا باز به ظاهر عدمى است مستمر و عمر ما در این میان مانند برقى است که در یک شب ظلمانى در بیابانى تاریک از ابرى مى جهد و بى درنگ خاموش مى شود.(1)

از آن مهم تر تشبیهاتى است که قرآن مجید براى زندگى دنیا کرده است : (وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ مُقْتَدِراً)؛ «(اى پیامبر!) زندگى دنیا را براى آنان به آبى تشبیه کن که از آسمان فرو مى فرستیم؛ و به وسیله آن، گیاهان زمین (سرسبز مى شود و) درهم فرومى رود؛ امّا بعد از مدتى مى خشکد؛ به گونه اى که بادها آن را به هر سو پراکنده مى کند؛ و خداوند بر همه چیز تواناست!».(2)

در آیه دیگرى از قرآن مجید مى خوانیم که روز قیامت از گنهکاران سؤال مى شود: چند سال در روى زمین توقف کردید؟ در پاسخ مى گویند: تنها به اندازه یک روز یا بخشى از روز. از آن هایى سؤال کنید که توان شمردن ایام را دارند: (قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ * قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ).

بار دیگر به آن ها گفته مى شود: «(خداوند) مى فرماید: (آرى) شما مقدار کمى توقف کردید اگر مى دانستید. آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریدیم و به سوى ما بازگردانده نمى شوید؟»؛ (قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلِیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُون).(3)

در احادیث اسلامى نیز درباره کوتاهى عمر دنیا تعبیرات و تشبیهات بیدارکننده اى آمده است.

ص: 109

از جمله در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الدُّنْیا ساعَةٌ فَاجْعَلُوها طاعَةً؛ دنیا ساعتى بیش نیست این ساعت را در مسیر اطاعت خدا قرار دهید».(1)

در حدیث دیگرى امام زین العابدین على بن الحسین (علیهما السلام) مى فرماید: «إِنَّ جَمیعَ ما طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ فی مَشارِقِ الاْرْضِ وَ مغارِبِها بَحْرِها وَ بَرِّها وَ سَهْلِها وَ جَبَلِها عِنْدَ وَلِیٍّ مِنْ أوْلِیاءِ اللهِ وَ أهْلِ الْمَعْرِفَةِ بِحَقِّ اللهِ کَفَیْءِ الظِّلالِ؛ تمام آنچه در شرق و غرب جهان، دریاها و صحراها، دشت ها و کوه ها آفتاب بر آن مى تابد در نزد اولیاءاللّه و عارفانِ به حق خدا همچون بازگشت سایه هاست».(2)

همان گونه که سایه هایى که به سوى غروب مى روند به سرعت برچیده مى شوند، عمر دنیا نیز چنین است.

در کتاب تنبیه الخواطر آمده است که حسن بن على (علیه السلام) بسیار به این شعر شاعر تمثل مى جست:

یا أهْلَ لَذّاتِ دُنْیا لا بَقاءَ لَها *** اِنَّ اغْتِرارآ بِظِلٍّ زائِلٍ حُمْقُ

اى اهل لذت هاى دنیایى که بقایى ندارد مغرور شدن به سایه اى که به زودى زوال مى پذیرد احمقانه است.

حافظ نیز در این زمینه مى گوید:

مرا در منزل جانان چه جاى امن چون هر دم *** جرس فریاد مى دارد که بربندید محمل ها

این سخن را با کلامى از نوح پیغمبر (علیه السلام) با آن عمر طولانى عجیب پایان مى دهیم که فرمود: «وَجَدْتُ الدُّنْیا کَبَیْتٍ لَهُ بابانِ دَخَلْتُ مِنْ أحَدِهِما وَ خَرَجْتُ مِنَ الاْخَرِ».(3)

دنیا را همچون خانه اى یافتم که از یک در وارد شدم و از در دیگر خارج!

ص: 110

انداخته چرا که افراد جاهل و متعصب و لجوج با این گونه افراد مخالف اند و مفهوم آن این مى شود که هر کس دفاع از حق کند باید هزینه هاى این دفاع را در برابر مردم نادان بپردازد.

ولى این تفسیر به هیچ وجه مناسب چنین گفتار حکیمانه اى نیست، زیرا اولاً در بعضى از متون لغت باصراحت آمده است که جمله «أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است و مرحوم علامه شوشترى نیز موارد فراوانى را از کلمات عرب نقل کرده که همین گونه است.(1)

ثانیآ در خطبه شانزدهم، پیش و پس از آن جمله هایى آمده است که به خوبى نشان مى دهد امام (علیه السلام) در این جمله از بدکاران سخن مى گوید که به مخالفت با حق برمى خیزند.

در شرح نهج البلاغه محمد عبده احتمال دیگرى نیز در تفسیر این جمله ذکر شده و آن این که منظور از «أبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ» به معناى روى گردانیدن از حق است که آن هم سبب هلاکت انسان مى شود؛ ولى با توجه به این که کلمه «أبْدى» به معناى آشکار کردن است این تفسیر نیز بعید به نظر مى رسد.(2)

به هر حال مفهوم این جمله این است که امام (علیه السلام) به همه کسانى که به مخالفت با حق برمى خیزند هشدار مى دهد به عاقبت سوء کار خود بیندیشند و از این راه بازگردند. همان گونه که پیش از این اشاره شد این جمله در کتاب شریف کافى نیز به عنوان بخشى از یک روایت آمده و مرحوم ملاصالح مازندرانى در شرح آن مى گوید: مفهوم جمله این است: کسى که آشکارا در برابر حق به خصومت برخیزد هلاک خواهد شد.(3)

ص: 113

مشابه همین معنا در گفتار حکیمانه 408 نیز آمده است آن جا که مى فرماید: «مَنْ صارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ؛ آن کس که باحق بجنگدحق او را بر زمین خواهد کوبید».

قرآن مجید نیز درباره حق و باطل چنین مى گوید: (بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ)؛ «بلکه ما حق را بر باطل مى کوبیم و آن را هلاک مى سازد و این گونه باطل محو و نابود مى شود».(1)

منظور از «حق» در کلام نورانى مولا (علیه السلام) اصل خداشناسى و آیین اسلام و فروع دین و حقوق اللّه و حقوق الناس به طور عام است، زیرا حق در اصل به معناى مطابقت و هماهنگى با واقع و نقطه مقابل آن «باطل» است. به همین دلیل به ذات پاک خداوند، به طور مطلق «حق» اطلاق مى شود چون واقعیتى است انکارناپذیر.

در کتاب وجوه القرآن براى کلمه حق موارد استعمال دوازده گانه اى در قرآن مجید ذکر شده است: حق به معناى ذات پاک خداوند و به معناى قرآن، اسلام، توحید، عدل، صدق، طرز صحیح، علانیه، شایستگى، واجب شدن، وام و بهره و براى هر کدام از این ها آیه اى از آیات قرآن مجید را شاهد آورده است.(2)

ص: 114

و اخروى هر دو را شامل مى شود همان طور که نجات در پرتو صبر نیز نجات دنیوى و اخروى را در برمى گیرد، هر چند گاهى در بعضى از روایات، تنها به هلاکت اخروى اشاره شده است؛ مانند حدیثى از امام صادق (علیه السلام) که مى فرماید: «اتَّقُوا الله وَ اصْبِرُوا فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَصْبِرْ أهْلَکَهُ الْجَزَعُ وَ إنَّما هَلاکُهُ فِی الْجَزَعِ أَنَّهُ إذا جَزِعَ لَمْ یُؤجَرْ؛ تقواى الهى پیشه کنید و در برابر مشکلات و مصائب صبر وشکیبایى داشته باشید، زیرا کسى که صبر نکند جزع، او را هلاک خواهد کرد و هلاکت او در جزع این است که وقتى بى تابى کند اجر و پاداشى به او داده نخواهد شد».(1)

صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «مَنِ ابْتُلیَ مِنْ شیعَتِنا فَصَبَرَ عَلَیْهِ کانَ لَهُ أجْرُ ألْفِ شَهیدٍ؛ اگر کسى از شیعیان ما مبتلا به مصیبتى شود و شکیبایى کند پاداش هزار شهید را دارد».(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «ما مِنْ مُؤْمِنٍ إلّا وَ هُوَ مُبْتلىً بِبَلاءٍ مُنْتَظِرٌ بِهِ ما هُوَ أَشَدَّ مِنْهُ فَإنْ صَبَرَ عَلَى الْبَلِیَّةِ الَّتی هُوَ فیها عافاهُ اللهُ مِنَ الْبَلاءِ الَّذی یَنْتَظِرُ بِهِ وَ إِنْ لَمْ یَصْبِرْ وَ جَزِعَ نَزَلَ بِهِ مِنَ الْبَلاءِ الْمُنْتَظَرِ أبَدآ حَتّى یَحْسُنَ صَبْرُهُ وَ عَزاؤُهُ؛ هیچ فرد باایمانى نیست مگر این که به بلایى مبتلا مى شود و بلاى شدیدترى در انتظار اوست. هرگاه در برابر بلایى که در آن است شکیبایى کند، خدا او را از آن بلاى شدیدتر که در انتظار اوست برکنار مى دارد و اگر بى تابى کند بلاها یکى پس از دیگرى بر سر او مى آید تا صبر و شکیبایى پیشه کند».(2)

در حدیثى امام هادى (علیه السلام) مى فرماید: «الْمُصِیبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ وَ لِلْجازِعِ اثْنانِ؛ مصیبت براى انسان صابر یکى است و براى انسان ناشکیبا دوتا».(3)

مضاعف شدن مصیبت افراد ناشکیبا از این جاست که ضربه هایى بر جسم و روح آن ها وارد مى کند و آن ها را درهم مى کوبد. کوتاه سخن این که همان گونه که در گذشته نیز اشاره شد جزع و بى تابى افزون بر نوعى ناسپاسى در پیشگاه خدا، آثار بسیار مخرّبى روى اعصاب انسان دارد و او را گاه تا سرحد جنون پیش مى برد.

براى درمان جزع لازم است انسان به مصائب اولیاءاللّه در گذشته و مصائب دوستان و خویشان و بستگان توجه کند که هر یک به نوعى گرفتارند. به علاوه در آثار مثبت صبر و شکیبایى و آثار منفى جزع و بى تابى بیندیشد. نیز به امورى

ص: 118

بپردازد که فکر او را به خود مشغول مى سازد و از مصیبت منصرف مى کند تا در سایه آن به تدریج مصیبت را فراموش کند.

اضافه بر این، همان گونه که در روایتى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) اشاره شده، بسیارى از مشکلات پایانى دارد و به تعبیر معروف: از این ستون تا آن ستون فرج است. نباید انسان خیال کند که همیشه مشکل به یک حال باقى مى ماند: «إنَّ لِلْمِحَنِ غایاتٌ لابُدَّ أنْ تَنْتَهِیَ إلَیْها؛ مشکلات غم انگیز، پایانى دارد».(1)

در گفتار حکیمانه 291 نیز بحثى درباره صبر و جزع خواهد آمد و براى توضیح بیشتر مى توانید به جلد دوم اخلاق در قرآن، مباحث مربوط به صبر وشکیبایى و جزع، مراجعه فرمایید.

ص: 119

ص: 120

مرحوم سید مى گوید: از آن حضرت شعرى در همین زمینه نقل شده است که (خطاب به خلیفه اوّل) مى گوید:

اگر تو به سبب شورا مالک امور مردم شدى این چه شورایى است که طرف هاى مشورت (امثال من و جمعى از بنى هاشم و دیگران) غایب بودند؟

و اگر از طریق قرابت با پیامبر دربرابر مخالفانت استدلال کردى دیگرى (اشاره به خود امام است) از تو به پیامبر سزاوارتر و نزدیک تر است.

قالَ الرَّضِیُّ: و َرُوِىَ لَهُ شِعْرٌ فی هذَا الْمَعْنى:

فَإِنْ کُنْتَ بِالشُّورى مَلَکْتَ أُمُورَهُمْ *** فَکَیْفَ بِهذا وَالْمُشیرُونَ غُیَّبُ

وَ إنْ کُنْتَ بِالْقُرْبى حَجَجْتَ خَصیمَهُمْ *** فَغَیْرُکَ أوْلى بِالنَّبِیِّ وَ أَقْرَبُ

ص: 122

دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم عمر در پاسخ او چنین گفت: «أنْتَ صاحِبُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْمَواطِنِ کُلِّها شِدَّتِها وَ رَخائِها فَامْدُدْ أنْتَ یَدَکَ؛ تو همراه پیغمبر در همه جا بودى در حالات شدت و سختى و آسانى، تو دستت را دراز کن تا من با تو بیعت کنم».(1)

على (علیه السلام) در پاسخ این سخن مى گوید: اگر مصاحبت با پیغمبر سبب شایستگى او براى خلافت مى شود کسى که همین مصاحبت را در طول عمر پیامبر اکرم (حتى پیش از این که ابوبکر اسلام بیاورد) داشته است و افزون بر آن از خویشاوندان نزدیک پیغمبر هم بوده شایسته تر است.

سپس ابن ابى الحدید مى افزاید: اما آن دو بیت شعر خطاب به ابوبکر است، زیرا ابوبکر در برابر انصار در سقیفه استدلال کرده بود که ما عترت رسول الله هستیم (و به همین دلیل براى خلافت از دیگران شایسته تریم). على (علیه السلام) در برابر این استدلال مى فرماید: اگر خویشاوندى تو با پیامبر دلیل شایستگى توست غیر تو از تو به پیغمبر نزدیک تر است.

البته مى دانیم که نه مصاحبت با رسول الله (صلی الله علیه و آله) و نه خویشاوندى با آن حضرت هیچ یک براى خلافت و جانشین او کافى نیست، بلکه خلافت پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرهون شایستگى هاى علمى و اخلاقى فراوانى است که جز در على (علیه السلام) وجود نداشت؛ ولى از آن جا که آن ها در برابر مخالفان خود به این گونه مسائل یعنى مصاحبت و قرابت استدلال کردند امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خواهد با سخن خودشان دلیلشان را باطل کند.

نخستین بیت از شعرى که سید رضى در ذیل این کلام پرمعنا به آن حضرت نسبت داده و در بسیارى از کتب تاریخ و شعر و ادب نقل شده اشاره به داستان سقیفه است که به اصطلاح، گروهى از صحابه به مشورت پرداختند و ابوبکر را

ص: 124

به خلافت منصوب کردند در حالى که اگر منظور آن ها شوراى صحابه پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده است اکثریت قاطع صحابه غایب بودند. شورایى بود بسیار محدود که شتاب زده و با نقشه قبلى تشکیل شده بود. امام (علیه السلام) مى فرماید: به فرض که خلافت نیاز به نص پیغمبر از سوى خداى متعال نداشته باشد و از طریق شورا مشخص شود، شوراى سقیفه هرگز براى این کار صلاحیت نداشت.

بیت دوم اشاره به استدلالى است که عمر در برابر طایفه انصار کرد. آن ها گفتند: ما براى خلافت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شایسته تریم و اگر اصرار دارید که شما هم در خلافت سهیم باشید، یک نفر از ما و یک نفر از شما خلافت را بر عهده بگیرند؛ ولى عمر براى عقب راندن گروه انصار گفت: کسى اولویت دارد که با پیغمبر (صلی الله علیه و آله) قرابت داشته باشد و ما قرابت و خویشاوندى با آن حضرت داریم نه شما. امام (علیه السلام) در برابر این سخن مى فرماید: اگر قرابت معیار اولویت باشد فرد دیگرى (اشاره به خود آن حضرت است) از ابوبکر بسیار نزدیک تر و اقرب است.

امام (علیه السلام) در خطبه 67 نیز به این معنا اشاره کرده، مى فرماید: «آن ها به شجره (درخت) استدلال کردند اما ثمره و میوه اش را ضایع ساختند؛ احتَجُّوا بِالشَّجَرَةِ، وَ أضاعُوا الثَّمَرَةَ».

درباره ماجراى پرغوغاى سقیفه بنى ساعده و حوادثى که در آن گذشت و مطالب بسیار سؤال برانگیزى که در آن بود به طور مشروح در جلد سوم همین کتاب در ذیل خطبه 67 (با استفاده از مدارک و منابع معروف اهل سنت) سخن گفتیم.

ص: 125

ص: 126

(به جاى قبلى) بازمى گردانند و آنچه را که بنا کرده اند ویران مى سازند و هر چه را که جمع کرده اند پراکنده مى کنند.(1)

ص: 128

دشمنانى از اطراف، او را نشانه گرفته اند و غارتگرانى اطراف خانه او جمع شده اند؟

در دومین نکته که در واقع تکمیل کننده نکته پیشین است مى فرماید: «همراه هر جرعه اى گلوگیر شدنى و همراه هر لقمه اى (نیز) گلوگرفتنى است»؛ (وَ مَعَ کُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقٌ. وَ فِی کُلِّ أَکْلَةٍ غَصَصٌ).

«شَرَق» مایعى است که گلوى انسان را مى گیرد و «غَصَص» غذایى که گلوگیر مى شود.

اشاره به این که در کنار هر لذتى از لذات دنیا خطرات و ناراحتى هایى وجود دارد؛ در کنار هر نوشى نیشى است و در کنار هر خوشبختى بدبختى. زندگى دنیا زندگى آمیخته با انواع مشکلات و مصائبِ از دست رفتن نیرو و توان جسمانى و بستگان و دوستان و ثروت ها و سرمایه هاست. با این حال کدام عاقل مى تواند آن را به عنوان هدف اصلى خود برگزیند؟ زندگى خالى از هر گونه ناراحتى زندگى جاویدان آخرت در بهشت برین است: (وَ إِنَّ الدَّارَ الاْخِرَةَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ)؛ «و فقط سراى آخرت، سراى زندگى (واقعى) است، اگر مى دانستند».(1)

در سوره فاطر آیات 34 و 35 مى خوانیم: (وَ قَالُوا الْحَمْدُ للهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ * الَّذِى أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ)؛ «آن ها مى گویند: حمد (و ستایش) براى خداوندى است که اندوه را از ما برطرف ساخت، پروردگار ما آمرزنده و سپاسگزار است همان کسى که با فضل خود ما را در این سراى اقامت (جاویدان) جاى داد نه در آن رنجى به ما مى رسد و نه سستى و واماندگى».

ص: 130

سپس در ادامه معرفى حقیقت دنیا به سومین نکته پرداخته، مى فرماید: «(یکى از مشکلات مهم دنیا این است که) انسان به نعمتى از آن نمى رسد جز با فراق نعمت دیگرى»؛ (وَ لا یَنَالُ الْعَبْدُ نِعْمَةً إِلاَّ بِفِرَاقِ أُخْرَى).

این نکته واقعیتى ملموس و شایان دقت و عبرت است؛ فى المثل کسى که فرزند ندارد واقعاً در زحمت است؛ هنگامى که خدا این نعمت را به او ارزانى مى دارد نیز مشکلات زیادى براى نگهدارى و اداره و تربیت فرزند به سراغ او مى آید. هنگامى که مرکبى ندارد در زحمت است، وقتى هم که صاحب مرکبى شد آسودگى هاى دیگرى را از دست مى دهد. هنگامى که نام و نشان و شهرتى پیدا مى کند به نعمتى رسیده اما نعمت هاى دیگرى را به سبب این شهرت از دست مى دهد. در واقع تمام نعمت هاى دنیا این گونه است که با هم جمع نمى شوند، بلکه یکى مى آید و دیگرى از دست مى رود.

در چهارمین نکته که بى شباهت به نکته قبل نیست مى فرماید: «انسان به استقبال هیچ روز از عمرش نمى رود جز این که از روز دیگرى از عمرش جدا مى شود»؛ (وَ لا یَسْتَقْبِلُ یَوْماً مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ بِفِرَاقِ آخَرَ مِنْ أَجَلِهِ).

گرچه هر روزى از عمر نعمتى از نعمت هاى گران بهاى الهى است ولى این نعمت از سرمایه عمر انسان برداشته مى شود و او را یک گام به مرگ نزدیک تر مى کند.

این شبیه همان چیزى است که در یکى دیگر از گفتارهاى حکیمانه امام (علیه السلام) (حکمت 74) گذشت که مى فرماید: «نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلَى أَجَلِهِ؛ نفس هاى انسان گام هاى او به سوى پایان عمر است» بسیارند کسانى که از این نکته غافل اند؛ گویى عمر خود را در این دنیا جاویدان مى دانند به همین سبب به سادگى روزها و ماه ها و سال هاى عمرشان را به هدر مى دهند بى آن که چیزى در برابر این سرمایه عظیم دریافت کنند.

ص: 131

قرآن مجید این حقیقت را به صورت دیگرى بیان کرده است، مى فرماید : (وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الإِنسَانَ لَفِى خُسْرٍ)؛ «سوگند به عصر! که انسان در زیان کارى است».(1) چه زیانى از این بالاتر که هر روز که مى گذرد بخشى از سرمایه گران بهاى عمر او کاسته مى شود.

آن گاه در پنجمین نکته که باز در ارتباط با نکات پیشین است مى فرماید: «بنابراین ما اعوان و یاران مرگیم و جانمان هدف (عوامل) مرگبار و با این حال چگونه مى توانیم امید بقا داشته باشیم؟»؛ (فَنَحْنُ أَعْوَانُ الْمَنُونِ وَ أَنْفُسُنَا نَصْبُ الْحُتُوفِ فَمِنْ أَیْنَ نَرْجُو الْبَقَاءَ).

«منون» از ریشه «منّ» به معناى قطع و نقصان گرفته شده و از آن جا که مرگ، عمر انسان را قطع مى کند و مایه نقصان عدد انسان ها مى گردد به آن «منون» گفته شده است.

همچنین از آن جا که انسان با گذراندن عمر خود گویى به مرگ خویش کمک مى کند تعبیر «أعْوانُ الْمَنُون» (یاران و کمک کاران مرگ) به کار رفته است و «نَصْبُ الْحُتُوف» (حتُوف جمع «حَتف» به معناى مرگ است) اشاره به این است که عوامل نابودى، بیمارى ها، سیل ها، زلزله ها، جنگ ها و حادثه هاى ناگوار هر کدام جان انسان را نشانه گرفته اند و سرانجام یکى از آن ها تیر خود را به هدف مى زند و به زندگى انسان پایان مى دهد. به همین دلیل امام (علیه السلام) مى فرماید: با وجود این عوامل مرگبار ما چگونه امید بقا داریم؟ هیچ کس از یک روز بعد و یا حتى یک ساعت بعد آگاه نیست که چه سرنوشتى دارد؟ آیا در زمره زندگان است، یا در کنار مردگان آرمیده است؟ خواه پیر باشد یا جوان، سالم باشد یا بیمار.

حضرت در ششمین و آخرین نکته در تکمیل بحث هاى گذشته مى فرماید: «این شب و روز هرگز ارزش چیزى را بالا نمى برند مگر این که به سرعت

ص: 132

(به جاى قبلى) بازمى گردانند و آنچه را که بنا کرده اند ویران مى سازند و هر چه را که جمع کرده پراکنده مى کنند»؛ (وَ هَذَا اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ لَمْ یَرْفَعَا مِنْ شَیْءٍ شَرَفاً إِلاَّ أَسْرَعَا الْکَرَّةَ فِی هَدْمِ مَا بَنَیَا وَ تَفْرِیقِ مَا جَمَعَا).

شب و روز در واقع واحدهاى زندگى انسان را تشکیل مى دهند که عمر انسان با گذشت آن ها سپرى مى شود و نسبت حوادث به شب و روز (با آن که آن ها ظرف زمان اند نه عامل حوادث) نوعى مجاز در نسبت است. شبیه آنچه در خطبه اى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده که مى فرماید: «وَ قَدْ رَأیْتُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ کَیْفَ یُبْلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ وَ یُقَرِّبانِ کُلَّ بَعیدٍ؛ شما مردم شب و روز را دیده اید که چگونه هرچیز نو و جدیدى را کهنه و هر دورى را نزدیک مى سازند».(1)

امیرمؤمنان (علیه السلام) با تعبیر دیگرى در خطبه 90 که در جلد سوم گذشت آن را بیان فرموده و به جاى شب و روز، خورشید و ماه را عامل کهنه شدن نوها و دور شدن نزدیک ها مى شمرد (وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبانِ فی مَرْضاتِهِ یُبْلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ وَ یُقَرِّبانِ کُلَّ بَعیدٍ).

در یک جمع بندى از مجموع این گفتار حکیمانه مى توان چنین گفت: از آن جا که «حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطیئَةٍ»(2) و علاقه به مادیات سرچشمه همه یا اغلب گناهان است، امام (علیه السلام) براى کاستن حب دنیا از تعبیرات بسیار پرمعنا در این کلام نورانى استفاده کرده است.

نخست هدف بودن انسان را در برابر تیرهاى مرگ که سرانجام هر کسى است مطرح مى کند و سپس به خطراتى که در هر لحظه حیات انسان را تهدید مى کند -مانند گلوگیر شدن جرعه آب یا لقمه غذا - اشاره مى فرماید سپس توجه را به این نکته مهم جلب مى کند که همیشه مواهب دنیا با محرومیت هایى همراه است

ص: 133

و هرگز انسان نمى تواند تمام آن ها را یک جا در اختیار بگیرد. آن گاه هشدار مى دهد که روزهاى عمر پى درپى در گذرند و هر روز، انسان گام تازه اى به سوى مرگ برمى دارد و مهم این جاست که از دست دادن سرمایه عمر در اختیار ما نیست؛ چه بخواهیم و چه نخواهیم پى درپى از ما گرفته مى شود.

مجموع این سخن درس عبرتى است براى همگان تا زهد در دنیا را پیشه کنند و از حرص و آز و طمع و غرق شدن در لذات بپرهیزند و از این دنیا براى سعادت جاویدان خود در سراى آخرت توشه بیندوزند.

ص: 134

رفت. نگاه کرد دید عبدالله پیوسته چشمش را به صندوقى دوخته که در گوشه اى از اتاق قرار داشت، عبدالله رو به حسن بصرى کرد و گفت: در این صندوق صد هزار(درهم) است که نه زکات آن داده شده و نه صله رحم با آن انجام شده است. حسن گفت: مادرت به عزایت بنشیند براى چه چیز آن را ذخیره کرده اى؟ گفت: براى ترس از حوادث زمان و مخالفت برادران و ظلم سلطان (براى تأمین زندگى آینده در موارد سخت اندوخته ام) این را گفت و بعد از مدت کوتاهى از دنیا رفت.

حسن در تشییع جنازه او شرکت کرد. هنگامى که او را دفن کردند دست خود را (از نهایت تأسف) به یکدیگر زد و اشاره به قبر او کرد و گفت: این کسى است که شیطان بر او غلبه کرد، او را از حوادث زمان و ظلم سلطان و بى وفایى برادران ترساند و او و دایع الهى را براى خود ذخیره کرد سپس از این دنیا غمگین و اندوهناک بیرون رفت، نه زکات مالش را پرداخت نه صله رحم به جاى آورد. آن گاه روى به بازماندگان کرد و گفت: اى وارثان! گوارا این مال را بخورید، این مال، حلال به دست شما افتاده مراقب باشید وبال شما نشود، این مال کسى است که آن را جمع کرد و بخل ورزید، بر امواج دریاها سوار شد، از بیابان هاى خشک گذشت و از طریق باطل آن را اندوخت و حق آن را نپرداخت، خودش در حیاتش از آن بهره نگرفت ولى ضررهاى او بعد از وفات دامن او را خواهد گرفت. آن را گردآورى کرد و محکم در صندوق نگه داشت تا روز قیامت که روز حسرت است. (سپس به حاضران گفت:) بالاترین حسرت این است که مال خود را در میزان اعمالِ غیر خودت ببینى. تو بخل ورزیدى درباره مالى که خدا به تو روزى کرده بود و در مسیر طاعتش مصرف نکردى. آن را براى دیگرى نگهدارى کردى که او در راه رضاى خداوند صرف کند. واى بر این حسرت غیر قابل جبران و رحمت ازدست رفته.(1)

ص: 137

گویا این سخن را از على (علیه السلام) گرفته آن جا که نقل شده است: «سُئِلَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ: مَنْ أعْظَمُ النّاسُ حَسْرَةً؟ قالَ: مَنْ رَأى مالَهُ فی میزانِ غَیْرِهِ وَ أدْخَلَهُ اللهُ بِهِ النّارَ وَ أدْخَلَ وارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ؛ از امیرمؤمنان (علیه السلام) سؤال کردند: چه کسى روز قیامت حسرتش از همه بیشتر است؟ فرمود: کسى که اموال خود را در میزان اعمال دیگران ببیند و خدا او را به سبب آن مال وارد دوزخ کند و دیگرى را (که هیچ زحمتى براى آن نکشیده بود براى نیکوکارى اش) به سبب آن مال وارد بهشت سازد».(1)

این نکته شایان توجه است که مقصود امام (علیه السلام) از این سخن آن نیست که انسان، تنها به اندازه تحصیل قوت خود تلاش و فعالیت اقتصادى داشته باشد بلکه به عکس، طبق دستورات اسلام باید از طرق صحیح بسیار تلاش کرد ولى اموالى را که جمع آورى مى کند، اضافه آن را در راه خدا و کارهاى خیر و خدمت به بندگانش صرف کند، نه این که آن ها را ذخیره کرده و براى وارثان بگذارد و خودش هیچ بهره معنوى از آن نبرد.

قرآن مجید نیز به همین معنا اشاره فرموده آن جا که مى گوید: (وَ یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ)؛ «از تو سؤال مى کنند: چه چیز را انفاق کنند؟ به آن ها بگو: از مازاد نیازمندى هاى خود انفاق کنید».(2)

«عفو» در لغت معانى فراوانى دارد؛ از جمله مقدار اضافى مال و نیز بهترین قسمت مال. در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) آمده است: «الْعَفْوُ ما فَضُلَ عَنْ قُوتِ سَنَةٍ؛ عفو چیزى است که از هزینه سال اضافه بیاید».(3)

مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از کتاب خصال از امیرمؤمنان على (علیه السلام)

ص: 138

نقل مى کند که شخصى از حاجتمندى اش به امیرمؤمنان (علیه السلام) شکایت کرد، امام (علیه السلام) فرمود: «اعْلَمْ أنَّ کُلَّ شَیْءٍ تُصِیبُهُ مِنَ الدُّنْیا فَوْقَ قُوتِکَ فَإنَّما أنْتَ فیهِ خازِنٌ لِغَیْرِکَ؛ بدان که آنچه از دنیا بیش از مقدار هزینه خود به دست مى آورى خزانه دار دیگران در آن خواهى بود».(1)

گویا امام (علیه السلام) مى دانست که زندگى او تأمین است و نیازى را که مطرح کرده فوق آن است، همان گونه که بسیارى از مردم به همین مصیبت گرفتارند؛ پیوسته جمع آورى کرده و به گمان خود براى روز مبادا ذخیره مى کنند در حالى که وضع کار و کسب و فعالیت اقتصادى آن ها طورى است که هرگز از آینده بدى خبر نمى دهد.

در واقع بسیارى از کسانى که به اندوختن مال روى مى آورند، نه حقوق آن را مى پردازند و نه با آن صله رحم به جاى مى آورند و نه کار نیک با آن انجام مى دهند و مى گویند: هدف ما تأمین آینده خود و فرزندان است. این ها به رازقیت خدا سوء ظن دارند، همان گونه که در نامه مالک اشتر نیز گذشت که امام (علیه السلام) مى فرماید : «إنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرائِزٌ شَتّى یَجْمَعُها سُوءُ الظَّنِّ بِاللهِ؛ بخل و ترس و حرص غریزه هاى مختلفى است که ریشه همه آن ها سوءظن به خداوند است».

ص: 139

ص: 140

همین مضمون در کتاب شریف کافى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده(1) و با تعبیر مشروح ترى در کلام امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) دیده مى شود؛ آن جا که فرمود : «إِنَّ لِلْقُلُوبِ إقْبالاً وَ إدْباراً وَ نِشاطآ وَ فُتُورآ فَإذا أقْبَلَتْ بَصُرَتْ وَ فَهِمَتْ وَ إذا أدْبَرَتْ کَلَّتْ وَ مَلَّتْ فَخُذُوها عِنْدَ إقْبالِها وَ نِشاطِها وَ اتْرُکُوها عِنْدَ إدْبارِها وَ فُتُورِها؛ دل ها اقبال و ادبار و نشاط و سستى دارند. هنگامى که اقبال کند (و پرنشاط باشد) حقایق را به خوبى مى بیند و مى فهمد و هنگامى که ادبار کند، ناتوان و ملول مى گردد، بنابراین در هنگام ادبار و نشاط به سراغ آن بروید و در هنگام ادبار وفتور آن را رها سازید».(2)

حقیقت این است که روح آدمى نیز مانند جسم او حالات مختلف دارد؛ گاه انسان از نظر جسمى خسته و ناتوان است؛ در این هنگام اگر کارى به او واگذارند به یقین به صورت کامل انجام نخواهد داد؛ یا خطا و اشتباه مى کند یا ناقص به جا مى آورد؛ اما هنگامى که داراى نشاط و قدرت و نیروست، هر کارى را به خوبى انجام مى دهد. روح انسان نیز همین گونه است و به تعبیر بعضى از عرفا گاه در حالت قبض است و گاه بسط؛ در حالت قبض نباید به خود فشار بیاورد؛ اما در حالت بسط باید با شتاب به سراغ اهداف سازنده برود. مطالعه در حال نشاط، لذت بخش و عمیق و پرفایده و در حال ملالت و ادبار، خستگى آور و بسیار سطحى و گاه آمیخته با انواع اشتباهات است.

به همین دلیل در همه جاى دنیا براى بهره ورى بیشتر از کار کارگران و کارمندان، سعى مى کنند عوامل نشاط را براى آن ها فراهم آورند و مرخصى ها، جایزه ها و تزئین محل کار و اطراف آن و استفاده از درختان سرسبز و باغچه هاى

ص: 143

پرگل همه براى ایجاد نشاط است. البته آن ها از وسایل نامشروعى مانند انواع موسیقى نیز براى این کار استفاده مى کنند.

در شریعت اسلامى نیز براى ایجاد نشاط، به خصوص در مورد عبادات، عوامل مختلفى دیده مى شود. وضو گرفتن پیش از نماز به یقین نشاط آور است. مضمضه و استنشاق آب در دهان و بینى افزون بر نظافت، ایجاد نشاط مى کند. دستور داده شده قرآن و اذان با صداى زیبا و صوت حسن خوانده شود تا نشاط آور باشد. جمعه و جماعت ایجاد نشاط در عبادت مى کند و از همه مهم تر فصاحت و بلاغت قرآن خود عامل مهمى براى نشاط در قرائت قرآن است که تا اعماق قلب انسان نفوذ مى کند. همچنین وعده هاى حقیقى براى مطیعان و نیکوکاران و مجاهدان و شهیدان به نعمت هاى بسیار لذت بخش بهشتى نشاط آور است.

بسیارى از غذاهایى نیز که در قرآن مجید به آن ها اشاره شده غذاهاى نشاط آور است. خواب شب که به آن توصیه شده رفع ملال مى کند و نشاط مى آورد.

این موضوع از آیات و روایات به کتب فقهى ما نیز نفوذ کرده و بعضى از فقها تصریح کرده اند که نوافل را به هنگام عذر مى توان ترک کرد و یکى از عذرها را غم و اندوه شمرده اند. مرحوم نراقى در کتاب مستند مى گوید: منظورشان این نیست که در این حال استحباب ندارد، چرا که اگر در آن حال نیز به جا آورده شود اجماع بر صحت و ثواب آن است بلکه منظور این است که در مورد چنین اشخاصى تأکید بر نافله نمى شود سپس به روایت مذکور که از کتاب کافى نقل کردیم اشاره مى کند.(1)

ص: 144

به این ترتیب در هیچ حال، انتقام جویى عاقلانه و صحیح نیست.

امام (علیه السلام) با این تعبیر لطیف مى خواهد مردم را به ترک انتقام فراخواند همان چیزى که آتش هایى برمى فروزد و گاه سرچشمه جنگ هاى خونین و گسترده ودامنه دار مى شود.

خود امام (علیه السلام) نمونه کاملى از این معنا بود:

در داستان جنگ جمل هنگامى که بر دشمنان پیروز شد فرمان عفو آن ها را صادر کرد و عایشه را که از گردانندگان اصلى این جنگ بود با احترام به مدینه بازگرداند.

داستان عفو عمرو بن عاص توسط امام (علیه السلام) هنگامى که در میدان صفین در چنگ او گرفتار شده بود و براى نجات خویشتن خود را برهنه و عریان ساخت معروف است.

از آن معروف تر داستان توصیه هاى آن حضرت درباره قاتل خویش «عبدالرحمان ملجم مرادى» است که به فرزندان خود سفارش کرد آب و غذا و وسیله استراحت این زندانى را فراهم کنند و فرمود: اگر زنده بمانم خود مى دانم با او چگونه رفتار کنم و اگر شما هم عفو کنید بهتر است و اگر (مصلحت عموم مردم ایجاب کرد که) لازم بدانید که او قصاص شود تنها با یک ضربه وى را قصاص کنید همان گونه که او یک ضربه بر من وارد کرد.

امیرمؤمنان على (علیه السلام) این درس را از استادش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آموخته بود که نمونه روشن آن عفو عمومى حضرت در داستان فتح مکه است، در حالى که آن ها قاتلان اصحاب و یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بودند و در سیزده سال که حضرت در مکه بود ظلم و جنایت فراوانى در حقش روا داشتند و در سالیانى که در مدینه بود آتش جنگ هایى بر ضدش برافروختند؛ ولى حضرت با یک فرمان عمومى، همه را را عفو کرد و حتى «وحشى» قاتل معروف عمویش «حمزه» را که جنایتى

ص: 147

بسیار وحشتناک انجام داده بود بعد از پذیرش اسلام بخشید و هنگامى که به مدینه آمد و خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید و اسلام را ظاهراً پذیرفت حضرت او را عفو کرد ولى فرمود: در این جا نمان، زیرا دیدن تو خاطره شهادت عمویم حمزه را در نظرم زنده مى کند. «وحشى» از آن جا به شام رفت و در آن جا ماند.(1)

قرآن مجید یکى از صفات بهشتیان و پرهیزکاران را کظم غیظ (فرو خوردن خشم) و سپس عفو و گذشت مى شمارد، مى فرماید: (وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ * الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ)؛ «و شتاب کنید براى رسیدن به آمرزش پروردگارتان؛ و بهشتى که وسعت آن، آسمان ها و زمین است؛ و براى پرهیزکاران آماده شده است. (همان) کسانى که در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى کنند؛ و خشم خود را فرو مى برند؛ و از خطاى مردم درمى گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد».(2)

مسئله عفو و گذشت در اسلام به قدرى اهمیت دارد که علاوه بر آیات فراوانى از قرآن، در روایات معصومان (علیهم السلام) نیز بازتاب گسترده اى دارد؛ ازجمله در حدیثى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «إذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ نادى مُنادٍ: مَنْ کانَ أجْرُهُ عَلَى اللهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّةَ؛ در روز قیامت، منادى ندا مى دهد: کسى که پاداش او بر عهده خداست وارد بهشت شود» «فَیُقالُ: مَنْ ذَا الَّذی أجْرُهُ عَلَى اللهِ؛ گفته مى شود: چه کسى است که پاداش او بر خداست؟» «فَیُقالُ: الْعافُونَ عَنِ النّاسَ فَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسابٍ؛ گفته مى شود: کسانى که مردم را عفو کرده اند و آن ها بدون حساب وارد بهشت مى شوند».(3)

ص: 148

در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «الْعَفْوُ تاجُ الْمَکارِمِ؛ عفو و گذشت تاج فضایل اخلاقى است».(1)

البته عفو و گذشت در مورد کسانى است که از عفو سوء استفاده نکنند و بر جنایات خود نیفزایند، همان گونه که امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «الْعَفْوُ عَنِ الْمُقِرِّ لاعَنِ الْمُصِرِّ؛ عفو درباره کسى است که به گناه خود اقرار کند (و پشیمان باشد) نه کسى که اصرار مى ورزد».(2)

ص: 149

ص: 150

دید گورستان و مبرز(1) روبرو *** اینْش نعمت اینْش نعمت خوارگان

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به این مضمون نقل کرده است که به «ضحاک بن سفیان کلابى» فرمود: «أَلَسْتَ تُؤتَى بِطَعامِکَ وَ قَدْ قَزَحَ وَ مَلَحَ ثُمَّ تَشْرَبُ عَلَیْهِ اللَّبَنَ وَ الْماءَ؛ آیا غذاى خود را جالب و گوارا نمى خورى سپس روى آن شیر یا آب مى نوشى؟» عرض کرد: آرى. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: عاقبت آن به کجا مى رسد؟ او مؤدبانه در جواب گفت: اى رسول خدا! همان گونه مى شود که مى دانى. حضرت فرمود: «إنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ ضَرَبَ مَثَلَ الدُّنْیا بِما یَصیرُ إلَیْهِ طَعامُ ابْنِ آدَمَ؛ خداوند دنیا را به آنچه غذاى انسان سرانجام به آن منتهى مى شود تشبیه کرده است».

سپس مى افزاید: بعضى از مفسران، آیه شریفه (فَلْیَنْظُرِ الإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ)(2) را اشاره به این موضوع نیز دانسته اند.(3)

اولیاءاللّه براى تشریح حقارت دنیا از انواع بیانات و تعبیرات استفاده کرده اند.

مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند که به یکى از یاران خود به نام «حفص بن غیاث» فرمود: «مَا مَنْزِلَة الدُّنْیا بِنَفْسِی إلاَّ بِمَنْزِلَةِ آلمِیْتَةِ إذا آضْطُرِرْتُ إلَیْها اُکَلْتُ مِنْها؛ دنیا در نزد من به منزله میته است که وقتى مضطر شوم از آن بهره مى گیرم». سپس افزود: «یا حَفْصُ! إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالى عَلِمَ مَا الْعِبادُ عامِلُونَ وَإلى ما هُمْ صائِرُونَ فَحَلُمَ عَنْهُمْ عَنْدَ أعْمالِهِمُ السَّیئَةِ ... ثُمَّ تَلا قَوْلُهُ: (تِلْکَ الدَّارُ الاْخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوّآ فِى الأَرْضِ وَ لا فَسَادآ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) وَ جَعَلَ یَبْکی وَ یَقُولُ: ذَهَبَ وَ اللهِ الأَمانِیُّ عِنْدَ هذِهِ الاْیَةِ؛ خداوند تبارک و تعالى مى داند بندگان چه اعمالى انجام مى دهند و پایان کارشان به کجا

ص: 153

مى رسد؛ اما هنگامى که گناهى انجام مى دهند حلم مى کند (و به سرعت آن ها را مجازات نمى فرماید) سپس آیه شریفه 83 سوره قصص را تلاوت فرمود: «آن سراى آخرت را (تنها) براى کسانى قرار مى دهیم که اراده برترى جویى و فساد در زمین را ندارند و عاقبت نیک براى پرهیزکاران است». آن گاه امام (علیه السلام) گریه کرد و فرمود: به خدا سوگند! با وجود این آیه تمام آرزوها بر باد رفته است (آرزوى نجات و رسیدن به بهشت برین آرزوى مشکلى است)».(1)

در روایت معروف امام مجتبى (علیه السلام) در آخرین ساعات عمر مبارکش خطاب به «جنادة بن ابى امیة» آمده است که به او فرمود: «أنْزِلِ الدُّنْیا بِمَنْزِلَةِ الْمِیْتَةِ خُذْ مِنْها ما یَکْفیکَ فَإنْ کانَ ذلِکَ حَلالاً کُنْتَ قَدْ زَهَدْتَ فیها وَ إنْ کانَ حَرامآ لَمْ یَکُنْ فِیهِ وِزْرٌ فَأخَذْتَ کَما أخَذْتَ مِنَ الْمِیْتَةِ وَ إنْ کانَ الْعِتابُ فَإنَّ الْعِتابَ یَسیرٌ؛ دنیا را به منزله میته فرض کن و از آن به مقدار نیازت برگیر که اگر حلال باشد زهد پیشه کرده اى و اگر حرام باشد گناهى در آن نیست، زیرا به مقدار خوردن مردار برگرفته اى و اگر عتابى (ازسوى خداوند) در آن باشد عتاب آسان و اندکى است».(2)

البته هدف از تمام این تعبیرات بازداشتن انسان ها از دنیاپرستى و غرق شدن در لذات مادى و آلوده شدن به انواع محرمات و مسابقه دادن در جلب متاع دنیاست و گرنه مى دانیم که تحصیل مال و ثروت به اندازه اى که انسان از دیگران بى نیاز شود و آبرومندانه زندگى کند از امورى است که اسلام بر آن تأکید کرده است.

ص: 154

اما پندى به انسان مى آموزد؛ پندى که گاهى انسان را از ضررهاى بسیار در آینده زندگى حفظ مى کند و منافع گران بهایى دربر دارد. این گونه اموال اگر چه به ظاهر فانى شده اند؛ اما در حقیقت نه تنها از بین نرفته اند بلکه بسیار پرسود بوده اند. آیا کسى که سرمایه اى در امرى تجارى به کار مى برد و زیان مى کند؛ اما راه ورسم تجارت را به وسیله آن مى آموزد واقعاً زیان کرده است؟ و یا کسى که مالى را در اختیار دوستى مى گذارد تا او را بیازماید و بعد آن مال از بین مى رود ولى او در آینده از خطرات زیادى از جانب آن دوست محفوظ مى ماند زیان کرده است؟

آیا کسى که بدون اخذ سند، مالى در اختیار کسى مى گذارد و شخص بدهکار انکار مى کند و نتیجه آن این مى شود که او در آینده همیشه با اسناد محکم اموالش را به دیگران بسپارد خسارت دیده است؟

آیا کسانى که مثلاً براى یافتن داروى درمان یک بیمارى خطرناک مانند سرطان، سال ها اموالى را هزینه مى کنند و به جایى نمى رسند؛ ولى سرانجام موفق به کشف آن مى شوند ضرر کرده اند. جان گفتار امام (علیه السلام) همین است که اگر مالى را صرف کردى و به ظاهر از بین رفت اما پند و اندرزى براى تو به ارمغان آورد این مال از میان نرفته و براى همیشه براى تو ذخیره شده است.

این سخن منحصر به صرف مال و ثروت نیست، از دست دادن نعمت هاى دیگر نیز که سبب بیدارى و هشیارى انسان مى گردد در واقع ضرر و زیان محسوب نمى شود. همان گونه که در حدیثى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده این حقیقت به روشنى منعکس شده است. امام (علیه السلام) به هنگام تسلیت گفتن مصیبتى به یکى از دوستانش چنین فرمود : «إنْ کانَ هذَا الْمَیِّتُ قَدْ قَرَّبَکَ مَوْتُهُ مِنْ رَبِّکَ أوْ باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ فَهذِهِ لَیْسَتْ مُصیبَةٌ وَ لکِنَّها لَکَ رَحْمَةٌ وَ عَلَیْکَ نِعْمَةٌ وَ إنْ کانَ ما وَعَظَکَ وَ لا باعَدَکَ عَنْ ذَنْبِکَ وَ لا قَرَّبَکَ مِنْ رَبِّکَ فَمُصیبَتُکَ بِقَساوَةِ قَلْبِکَ أعْظَمُ مِنْ مُصیبَتِکَ بَمَیِّتِکَ إنْ کُنْتَ عارِفآ بِرَبِّکَ؛ اگر

ص: 157

مرگ این شخصى که از دست دادى تو را به خداوندت نزدیک تر ساخته و از گناهت دور کرده است این مصیبت نیست، بلکه یک رحمت (الهى) است و نعمتى بزرگ براى تو محسوب مى شود و اگر این مصیبت تو را اندرز نداده و از گناهت دور نساخته و به پروردگارت نزدیک نکرده، مصیبت این قساوت قلب از مصیبت این شخص از دست رفته بزرگ تر است اگر خداشناس باشى».(1)

همان گونه که در این حدیث پرمحتوا مى بینیم، حتى از دست رفتن عزیزترین عزیزان اگر مایه بیدارى و هشدارى انسان گردد در واقع مصیبت نیست.

حتى اگر انسان اموالى را از دست مى دهد و چیزى عاید او نمى شود ولى بر این مصیبت صبر کرده و شکر به جا مى آورد و پاداش شاکران را مى گیرد باز در واقع اموال او از دست نرفته است. از این رو در غررالحکم کلام مورد بحث، به این شکل از امام (علیه السلام) نقل شده است: «لَنْ یَذْهَبَ مِنْ مالِکَ ما وَعَظَکَ وَ حازَ لَکَ الشُّکْرُ؛ آنچه از مال تو از بین مى رود و تو را پند مى دهد در حقیقت از بین نرفته و جاى شکر دارد».(2)

ص: 158

از قدیم معمول بوده که در میان ساعات درس زنگ تفریح مى گذاشتند براى این که خستگى و ملالت را از دانش آموز و دانشجو بگیرند.

در روایات اسلامى آمده است که از آداب مستحب سفر، مزاح کردن است؛ مزاحى دور از افراط و آلودگى به گناه. مرحوم علامه بحرالعلوم در اشعار فقهى خود مى گوید:

وَ أکْثِرِ الْمِزاحَ فِی السَّفَرِ إذا *** لَمْ یُسْخِطِ الرَّبَّ وَ لَمْ یَجْلِبْ أذَىً

در سفرها مزاح زیاد کن؛ مزاحى که سبب خشم خدا نشود و موجب آزار کسى نگردد.

این شعر برگرفته از حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که مى فرماید: «شش چیز است که نشانه شخصیت انسان است سه چیز در حضر و سه چیز در سفر، و آن سه چیز در سفر را به این صورت بیان فرمود: فَبَذْلُ الزّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزاحُ فِی غَیْرِ الْمَعاصی؛ بخشیدن بخشى از زاد و توشه به دیگران و حسن خلق و مزاح کردن به صورتى که موجب عصیانى نشود».(1)

این موضوع در مورد سفر تأکید شده زیرا سفرها غالباً آمیخته با خستگى هاى جسمى و روحى است به خصوص در ایام گذشته و این مزاح ها مى تواند خستگى و ملالت جسمى و روحى را برطرف سازد.

ناگفته پیداست که مزاح باید در حد اعتدال و خالى از افراط و بى بندوبارى و دور از اذیت و آزار دیگران و آنچه موجب خشم خداوند مى شود باشد.

«طرائف» همان گونه که سابقاً هم اشاره کردیم جمع «طریفة» به معناى هر چیز زیبا، دل انگیز و شگفتى آور است و «حِکَم» جمع «حکمت» به معناى علم و دانش و مطالب آموزنده و نیز به معناى عقل است، بنابراین «طرائف الحکم» به معناى نکته هاى لطیف و زیباست خواه علمى باشد یا ادبى، در قالب شعر باشد

ص: 161

یا به شکل نثر؛ ولى مى توان آن را به قرینه روایات و به اصطلاح، از باب تنقیح مناط به هر گونه مزاح و سخنان نشاط انگیز هر چند جنبه علمى نداشته باشد تعمیم و تسرى داد.

در حدیثى مى خوانیم: مردى گاه خدمت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) مى رسید و هدیه اى براى آن حضرت مى آورد. سپس عرض مى کرد: «اى رسول خدا! أعْطِنا ثَمَنَ هَدِیَّتِنا؛ قیمت این هدیه را لطف کنید» پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با شنیدن این سخن مى خندید و گاه هنگامى که غمگین مى شد مى فرمود: «ما فَعَلَ الاْعْرابِیُّ؟ لَیْتَهُ أَتانا؛ آن مرد اعرابى کجاست؟ اى کاش سراغ ما مى آمد».(1)

بار دیگر تأکید مى کنیم که نباید براى رفع خستگى آلوده گناه شد آن گونه که در دنیاى امروز معمول است که هر گونه سرگرمى سالم و ناسالم را براى رفع خستگى مى پسندند، بلکه باید تقوا و اعتدال را در آن رعایت کرد.

این سخن را با شعرى که ابن ابى الحدید در شرح این کلام حکمت آمیز مولا (علیه السلام) آورده پایان مى دهیم:

أفِدْ طَبْعَکَ الْمَکْدُودَ بِالْجِدِّ راحةً *** تَجُمُّ، وَ عَلِّلْهُ بِشَیءٍ مِنَ الْمَزْحِ

وَ لکِنْ إذا أعْطَیْتَهُ ذَاکَ فَلْیَکُنْ *** بِمَقْدارِ ما یُعْطَى الطَّعامُ مِنَ الْمِلْحِ

طبع فرسوده و خسته خود را راحتى ببخش تا راحت پذیرد و به وسیله چیزى از مزاح آن را درمان کن.

ولى هنگامى که این فرصت را به طبع خود دادى باید به مقدار نمکى باشد که در طعام مى ریزند(اگر بیش از حد باشد طعام را شور و غیر قابل استفاده مى کند).(2)

ص: 162

مى دهم (به خدا سوگند!) پیامبر راستگو از فرشته وحى روح الامین به من خبر داد که گروهى از شما چه کم باشد چه زیاد بر ما خروج نمى کند مگر این که مرگشان به دست ما خواهد بود».(1)

توضیح: همان طور که قبلاً اشاره شد، امام (علیه السلام) این کلام را بعد از جنگ صفین و پس از داستان حکمین فرمود. با این که داستان حکمیت بر امام (علیه السلام) تحمیل شد ولى جمعى که بعداً به عنوان خوارج نامیده شدند بر امام (علیه السلام) خرده گرفتند که چرا مسئله حکمیت را پذیرفته است با این که قرآن مجید مى گوید: «حکم مخصوص خداست»؟ این در حالى است که جمله مذکور، که در سه جاى قرآن آمده، با توجه به قرائنى که قبل و بعد از آن است هیچ گونه ارتباطى به ادعاى خوارج ندارد. قرآن در سوره انعام آیه 57 خطاب به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) مى گوید: (قُلْ إِنِّى عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَّبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِندِى مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ للهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ)؛ «بگو: من دلیل روشنى از پروردگارم دارم ولى شما آن را تکذیب کرده اید. آنچه شما (از عذاب الهى) درباره آن شتاب مى کنید در اختیار من نیست حکم و فرمان تنها از آنِ خداست حق را از باطل جدا مى کند و او بهترین جداکننده (ى حق از باطل) است».

در آیه 40 سوره یوسف نیز در پاسخ بت پرستان که اسم هاى بى مسمایى را بر بت ها نهاده بودند مى فرماید: (ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ أَسْماءً سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباوُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ)؛ «آنچه غیر از خدا مى پرستید، جز اسم هایى (بى مسمّا) که شما و پدرانتان آن ها را (خدا) نامیده اید، نیست؛ خداوند هیچ دلیلى بر آن نازل نکرده؛ حکم تنها از آن خداست؛ فرمان داده که غیر از او را نپرستید. این است آیین ثابت و پایدار؛ ولى بیشتر مردم نمى دانند».

ص: 165

روشن است که حکم در این آیه اشاره به فرمان الهى در امر توحید و مبارزه با شرک و مانند آن است.

همچنین در آیه 67 سوره یوسف از زبان یعقوب پیغمبر (علیه السلام) مى گوید: (وَ قَالَ یَا بَنِىَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَةٍ وَ مَا أُغْنِى عَنکُمْ مِّنَ اللهِ مِنْ شَىْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ للهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ)؛ «و (به هنگام حرکت، یعقوب) گفت: پسران من؛ همگى از یک در وارد نشوید؛ بلکه از درهاى مختلف وارد گردید (تا توجه مردم به سوى شما جلب نشود)؛ و من (با این دستور،) نمى توانم تقدیر حتمى الهى را از شما دفع کنم! حکم و فرمان، تنها از آنِ خداست! بر او توکّل کرده ام؛ و همه متوکّلان باید بر او توکّل کنند!».

حکم در این آیه اشاره به این است که اگر من به سراغ عالم اسباب مى روم و به شما دستوراتى مى دهم تا گرفتار چشم زخم یا توطئه مخالفان نشوید، باید بدانید که مسبب الاسباب حقیقى خداست و باید بر او توکل کنید.

قرآن مجید در مسئله اختلاف دو همسر با یکدیگر دستور مى دهد که حَکَمى از سوى مرد و حَکَمى از سوى زن انتخاب شود(1) تا بنشینند و تصمیم عادلانه اى بگیرند و به اختلاف آن ها پایان دهند.

اصولاً کار تمام قضات حَکَمیت براى رسیدن به دعاوى و فصل خصومت است آیا هیچ عاقلى مى گوید: فقط خداوند باید در محکمه قضاوت بنشیند و براى فصل خصومت و رسیدن به دعاوى مردم حکم کند؟ و یا این که اگر اختلافى بین زن و شوهر پیدا شد، خداوند بیاید و تصمیم عادلانه اى درباره آن ها بگیرد و یا این که امر حکومت بر مسلمانان را خدا بر عهده بگیرد؛ فرمانده جنگ و صلح او باشد و غنائم را او تقسیم کند؟

ص: 166

آرى، باید این کارها به دست انسان هاى آگاه و عادلى صورت گیرد که در تمام موارد بر طبق احکام الهى و فرمان و دستورات او حکم کنند، بنابراین حکم به معناى حَکَمیت براى رفع اختلاف، که خوارج مى پنداشتند هرگز در قرآن مجید به خدا نسبت داده نشده است و این مطلب به قدرى روشن است که نیاز به توضیح ندارد.

احکامى که در قرآن مجید آمده به صورت قوانین کلى است که به دست رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و اولى الامر براى اجرا داده شده است و در اختلافات به دست قضات و مأمورانى که از طرف آن ها براى اجراى احکام برگزیده شده اند. هیچ عاقلى نمى گوید: خدا باید حد سرقت یا حد زنا را بر کسانى که مستحق اند اجرا کند. هیچ کس نمى گوید که در اختلاف حقوقى و خانوادگى که میان افرادى معین یا بین چند قبیله یا خانواده است، خداوند بیاید و قضاوت و فصل خصومت کند. البته خداونداحکام کلى و قوانین جامعى مقرر فرموده که مدیران جامعه و مجریان احکام و قضات باید اعمال خود را بر آن ها تطبیق دهند. این چیزى است که خوارج براثر ضعف عقل و حماقت و تعصب شدید نمى توانستند درک کنند.

امیرمؤمنان على (علیه السلام) در خطبه 40، از اجراى احکام و مدیریت جامعه تعبیر به «إمرة» (امیرى و فرمانروایى) مى کند و از این رو در ادامه همان خطبه مى فرماید: «مردم، نیازمند امیر و حاکمى هستند (که فرمان خدا را در میان آن ها اجرا کند)» اشاره به این که مسئله حکمیت در این دایره قرار داشت نه در دایره قانون گذارى الهى. با توجه به این که لشکر معاویه قرآن ها را بر سر نیزه کردند و در توطئه اى خطرناک گفتند: ما هم مسلمانیم، قرآن در میان ما حکومت کند که چه کسى امیر در میان مسلمانان باشد. و از آن جا که قرآن به اعتقاد آن ها شخص خاصى را به عنوان امیر تعیین نکرده بود گفتند: ما باید از هر طرف حَکَمى انتخاب کنیم تا در پرتو آیات قرآن بنشینند و یک نفر را به عنوان امیر مسلمانان انتخاب کنند

ص: 167

واین امر بر على (علیه السلام) و یاران خاصش تحمیل شد. سپس اقلیت خوارج با آن مخالفت کردند که اصلاً انتخاب حَکَم کار غلطى است و حَکَم خداست و شعار «لا حُکْمَ إلّا لِلّهِ» با این مفهوم انحرافى بعد از شکست مسئله حَکَمیت بالا گرفت، از این رو امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرمود: شعار «لا حُکْمَ إلّا لِلّهِ» یک واقعیت و سخن حق است که آن ها معناى باطلى را از آن اراده کرده اند.

حق است به این دلیل که توحید در قانون گذارى مقتضى این است که تشریع قوانین و احکام تنها از سوى خداست و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مبلغ و مجرى آن است. و مفهوم باطلى که آن ها از آن اراده مى کردند این است که حکومت و فرماندهى و اجراى احکام و مدیریت جامعه باید به وسیله خداوند صورت گیرد. غافل از این که هرگز خدا نمى آید فرمان جنگ و صلح یا تقسیم غنائم و یا نصب امراى بلاد را صادر کند و اگر منظور آن ها این بوده که اصلاً نیازى به امیر و زمامدار در جامعه نیست و مردم خودشان باید احکام را عمل کنند همان گونه که در طول تاریخ گذشته و امروز افرادى طرفدار نفى حکومت بوده و هستند، سستى و بى پایگى این مسئله نه تنها کمتر از مفهوم اول نیست بلکه بیشتر است، همان طور که حضرت در خطبه چهلم نیز اشاره اى به آن کرده که تمام جوامع بشرى در طول تاریخ حاکمى داشته اند؛ خواه ظالم خواه عادل و حتى وجود حاکم ظالم از نبودن آن که باعث هرج و مرج و به هم ریختن شیرازه تمام جامعه مى شود بهتر است.

حاکم ظالم براى حفظ خود هم که باشد ناچار است اجمالاً نظم و امنیتى در جامعه ایجاد کند، قاضى براى حل خصومت ها تعیین کند، زندان و بندى براى سارقان و مجرمان ترتیب دهد و حتى گاه خدمات اقتصادى فراوانى براى جلب توجه مردم و حفظ موقعیت خویش ارائه دهد. اگر هیچ حکومتى نباشد جوامع بشرى پس از مدت کوتاهى نابود مى شوند.

ص: 168

در جلد دوم همین کتاب ذیل خطبه 40 بحث هاى مشروحى در این زمینه آوردیم و درباره بلاى تحریف حقایق و آثار زیان بار آن و همچنین ضرورت تشکیل حکومت، مطالب لازم را بیان کردیم.

ص: 169

ص: 170

امام (علیه السلام) فرمود: پیشه وران و اهل کسب (از آنها) به کارهاى خود بازمى گردند و مردم از کار آنها بهره مند مى شوند؛ بنّا به سراغ بنّایى مى رود و بافنده مشغول بافندگى مى شود و نانوا به پخت نان مى پردازد.(1)

ص: 172

«غوغاء» در لغت، چنان که بسیارى از واژه پژوهان گفته اند، داراى دو معناست: نخست معناى وصفى دارد و به کسانى اطلاق مى شود که جزء قشر منحط اجتماع یا به بیان دیگر از اوباش مردم اند.

افرادى هستند که عقل و درایت قابل توجهى ندارند و غالباً تحت تأثیر عوامل عاطفى قرار مى گیرند که به آسانى ممکن است بتوان آن ها را تحریک کرد و براى مقاصد سوئى به کار گرفت؛ کسانى که مدیران فاسد و مفسد جامعه همیشه از آن ها بهره مى برند و نمونه هاى روشن آن را در حکومت بنى امیه و بنى عباس مى توان مشاهده کرد. این واژه مفرد است و مانند سایر اسم جمع ها معناى جمعى دارد.

معناى دیگر «غوغاء» همان معناى مصدرى یا اسم مصدرى است که به ایجاد جاروجنجال اطلاق مى شود، این معنا در فارسى امروز رایج است ولى معناى اول رایج نیست.

توضیح این که جوامع انسانى از گروه هاى مختلفى تشکیل مى شود که سه گروه را مى توان در این جا نام برد: نخست افراد فهمیده و باسواد و عاقل که آلت دست این و آن نمى شوند.

دوم توده هاى کم اطلاع و پایبند به اصول اخلاق و ایمان که آن ها نیز بر پایه ایمان و اخلاقشان در گروه هاى شرور شرکت نمى کنند، هر چند ممکن است بتوان گاهى با نقشه هایى آن ها را اغفال کرد. این گروه همان ها هستند که امیرمؤمنان على (علیه السلام) درباره آن ها در عهدنامه مالک اشتر تعبیر بلیغى کرده و به عنوان «عامه مردم» آنان را ستوده و پناهگاه روز جنگ و صلح شمرده و به مالک توصیه مى کند که مصالح آن ها را در نظر بگیرد و مصالح خواص پرادعا و زیاده طلب را فداى مصالح آن ها کند: «وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الأُمَّةِ فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ لَهُمْ وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ».

ص: 174

سوم گروهى که سطح پایینى از فکر و اخلاق را دارند و به اصطلاح، بى بندوبار و فاقد تربیت لازم اسلامى هستند و در میان آن ها گاه افراد شرور و موذى نیز یافت مى شوند. امیرمؤمنان على (علیه السلام) در حدیث معروف کمیل که در کلام حکمت آمیز 147 گذشت درباره آن ها مى فرماید: «وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ، یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ، لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ، وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ؛ و احمقانِ بى سروپا و بى هدفى که دنبال هر صدایى مى روند و با هر بادى حرکت مى کنند؛ آن هایى که با نور علم روشن نشده اند و به ستون محکمى پناه نبرده اند».

این گروه اند که چون جمع شوند غالباً سبب ضرر و زیان مى گردند. با کمترین چیزى تحریک مى شوند و بیشترین خسارات را مى رسانند؛ ولى اگر با برنامه ریزى صحیح جلوى اجتماع آن ها گرفته شود و هر کدام به دنبال کار خود باشند و به شغلى که دارند بپردازند، به جامعه منفعت مى رسانند، زیرا بسیارى از کارهاى سنگین اجتماعى معمولاً بر دوش این گروه است.

زمامداران و مدیران جوامع اسلامى باید مراقب باشند دشمنان اسلام یا افراد شرور جامعه از وجود این گروه سوء استفاده نکنند و آن ها را در مسیر اهداف شوم خود به کار نگیرند.

ص: 175

ص: 176

شخصى که حرام مى خورد آمده است. هنگامى که امیرمؤمنان (علیه السلام) در بصره بودند مردى را خدمتش آوردند که بنا بود حد بر او اجرا شود، ناگهان گروهى از مردم براى تماشاى آن منظره اجتماع کردند، امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: اى قنبر! نگاه کن این گروه چه کسانى اند و براى چه آمدند؟ عرض کرد: مردى هست که مى خواهند حد بر او اقامه کنند (و این ها تماشاگرند)، هنگامى که نزدیک شدند امام (علیه السلام) در چهره آن ها نگاه کرد و فرمود: «لامَرْحباً بِوُجُوهٍ لاتُرى إلّا فی کُلِّ سُوءٍ هؤُلاءِ فُضُولُ الرِّجالِ أمِطْهُمْ عَنّی یا قَنْبَرُ؛ خوش آمد مباد بر چهره هایى که جز در صحنه هاى بد دیده نمى شوند آن ها افراد بیهوده جامعه هستند، اى قنبر! آن ها را از من دور ساز».(1)

درست است که در قرآن مجید و روایات دستور داده شده اجراى حد در حضور جمعى باشد تا مایه عبرت مردم گردد؛ اما این گروه از افراد هرگز براى عبرت گرفتن نمى آیند، بلکه هر جا جنجالى برپا شود در آن جا حضور مى یابند و در صورتى که فرصت پیدا کنند خودشان نیز وارد صحنه مى شوند.

ولى جالب توجه این که زمامداران ظالم و ستمگر در دنیاى دیروز و امروز از وجود این گروه براى پیش بردن مقاصد نامشروع خود بهره فراوان گرفته و مى گیرند و براى درهم شکستن مخالفان خود و آمران به معروف و ناهیان از منکر این گروه را تحریک کرده و به مصاف آن ها مى فرستند.

ابن ابى الحدید از «احنف» چنین نقل مى کند که مى گفت: سفیهان جامعه را گرامى دارید، زیرا آن ها شما را از این و آن حفظ مى کنند (منظورش این بود که مى توانند دشمنان شما را دفع کنند) سپس شعرى از شاعرى نقل کرده که مضمونش این است: من این افراد بد رفتار را براى خودم حفظ مى کنم تا در مقابل مخالفان از آن ها استفاده کنم، اگر سگ هایى که نزد من اند حضور نداشته باشند از سگ هاى مخالفین در هراسم.(2)

ص: 179

ص: 180

الهى فرار مى کنم». اشاره به این که قضاى الهى در این جا مشروط به این است که من درزیر این دیوار بمانم ولى قدر و اندازه گیرى ها به من مى گوید: نمان. در واقع این یک قضاى مشروط بود که امام (علیه السلام) با تغییر دادن شرط آن قضا را منتفى کرد.(1)

ولى اجل حتمى سرآمدى است که قابل اجتناب نیست و خواه ناخواه دامن انسان را مى گیرد؛ مثلاً مى دانیم که قلب و عروق و مغز یک انسان توان محدودى دارند، هر چند تمام دستورات حفظ الصحة را رعایت کند. زمانى که توان آن ها به آخر برسد این چراغ خاموش مى شود و زندگى پایان مى گیرد و یا این که خداوند مقررکرده است فلان قوم و جمعیت براثر کارهایشان به فلان بلا مبتلا شوند، در این جا به مصداق (فَإِذَاجَاءَأَجَلُهُمْ لایَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لایَسْتَقْدِمُونَ)(2) مرگشان حتمى است.

در داستان قوم لوط (علیه السلام) مى خوانیم که ابراهیم (علیه السلام) درباره آن ها شفاعت کرد. از سوى خدا به او خطاب شد: (یَا إِبْرَاهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ إِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذَابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ)؛ «(گفتیم) اى ابراهیم! از این (درخواست) صرف نظر کن، که فرمان پروردگارت فرارسیده؛ و به یقین عذاب بدون بازگشت (الهى) به سراغ آن ها مى آید».(3)

از آیات قرآن نیز استفاده مى شود: فرشتگانى هستند که به فرمان خداوند خطرات را از انسان دفع مى کنند (لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ)(4) و به راستى اگر آن ها نباشند انسان از زمان کودکى آماج انواع بلاها و خطرات است ولى عنایت پروردگار او را حفظ مى کند؛ ولى هنگامى که اجل حتمى انسان فرارسد این فرشتگان او را رها مى سازند و کلام امام (علیه السلام) در واقع از این آیه برگرفته شده است.

ص: 183

در روایتى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر آیه فوق فرمود: «یُحْفَظُ بِأمْرِ اللهِ فی أنْ یَقَعَ فی رَکْیٍ أوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حائِطٌ أوْ یُصیبَهُ شَیءٌ حَتّى إذا جاءَ الْقَدَرُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ یَدْفَعُونَهُ إلَى الْمقادیرِ وَ هُما مَلَکانِ یَحْفَظانِهِ بِاللَّیْلِ وَ مَلَکانِ بِالنَّهارِ یَتَعاقَبانِهُ؛ آن ها به فرمان خداوند انسان را حفظ مى کنند از این که در چاهى سقوط کند یا دیوارى بر او بیفتد یا حادثه دیگرى برایش رخ دهد تا زمانى که مقدرات حتمى فرارسد در آن هنگام آن ها کنار مى روند و او را تسلیم حوادث مى کنند. دو فرشته اند که انسان را در شب حفظ مى کنند و دو فرشته که در روز به طور متناوب این وظیفه را انجام مى دهند».(1)

این سخن را با آیه دیگرى از قرآن مجید ادامه مى دهیم: (وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لایُفَرِّطُونَ)؛«و اوست که بربندگان خود تسلط کامل دارد و مراقبانى بر شما مى گمارد تا هنگامى که مرگ یکى از شما فرارسد؛ (در این هنگام،) فرستادگان ما جان او را مى گیرند؛ و آن ها (در نگهدارى حساب عمر و اعمال بندگان،) کوتاهى نمى کنند».(2)

البته هیچ کدام از این آیات و روایات مفهومش این نیست که انسان بر اثر بى احتیاطى ها خود را در کام مرگ فرو برد و در پرتگاه ها بدون رعایت احتیاط گام بگذارد، چرا که همه این ها از قبیل اجل معلق یا مشروط است که اگر انسان احتیاط را رعایت کند خطر از او فاصله مى گیرد و اگر رعایت نکند گرفتار مى شود. آنچه امام (علیه السلام) بیان فرموده درباره اجل حتمى است که «جُنَّةٌ حَصینَةٌ» و «سپر محافظ» است.

این سخن را با حدیث دیگرى از امیرمؤمنان که مرحوم کلینى در کافى آورده است پایان مى دهیم: امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «إنَّ أمیرَالْمُؤمِنینَ صَلَواتُ اللهِ عَلَیْهِ

ص: 184

جَلَسَ إلى حائِطٍ مائِلٍ یَقْضی بَیْنَ النّاسِ فَقالَ بَعْضُهُمْ: لا تَقْعُدْ تَحْتَ هذَا الْحائِطِ فَإِنَّهُ مُعْوِرٌ؛ امیرمؤمنان (علیه السلام) زیر دیوار کجى نشسته بود و در میان مردم قضاوت مى کرد. بعضى عرض کردند: زیر این دیوار منشین که معیوب است». امام (علیه السلام) فرمود: «حَرَسَ امْرَأً أجَلُهُ فَلَمّا قامَ سَقَطَ الْحائِطُ؛ اجل (حتمى) از هر کسى پاسدارى مى کند (امام (علیه السلام) این سخن را گفت و از زیر دیوار برخاست) هنگامى که برخاست دیوار سقوط کرد».(1)

کوتاه سخن این که گر چه ما باید از مظان خطر بپرهیزیم و فقها فتوا داده اند که به هنگام خطر و طوفان سوار کشتى شدن حرام است و اگر کسى از جاده خطرناکى برود نماز او تمام خواهد بود، زیرا سفر، سفر معصیت است؛ ولى با این حال اقدام ما براى پرهیز از خطر، تنها اجل معلق را از ما دور مى سازد و اگر اجل حتمى فرارسیده باشد هیچ راه فرارى ندارد. تا آن اجل فرانرسیده انسان محفوظ است ولى هنگامى که فرارسید دفاع دربرابر آن امکان پذیر نیست.

قرآن مجید در آیه 154 سوره آل عمران درباره کسانى که بعد از حادثه احد گمان هاى نادرستى به خدا مى بردند و مى گفتند: اگر بنا بود ما پیروز شویم در این جا کشته نمى شدیم مى فرماید: اى پیغمبر! به آن ها بگو (لَّوْ کُنْتُمْ فِى بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمْ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ)؛ «اگر شما در خانه هایتان هم بودید آن هایى که مقرر بود کشته شوند قطعاً به سوى قتلگاه خود بیرون مى آمدند - و به قتل مى رسیدند».

بنابراین توجه به تقسیم اجل به حتمى و غیر حتمى پاسخى است براى سؤالاتى که درباره این کلام حکمت آمیز و روایات مشابه آن مطرح مى شود.

ص: 185

ص: 186

الهى راضى باشید تا دراین باره فکر کنم. سپس افزود: آگاه باشید که من کسى را در این امانت شریک مى کنم که از دین و امانت او راضى و مطمئن باشم.

از سویى دیگر هنگامى که امیرمؤمنان على (علیه السلام) به معاویه نامه نوشت که مردم با من بیعت کردند تو هم از اهل شام براى من بیعت بگیر و بزرگان اهل شام را نزد من بفرست، معاویه (سخت دست پاچه شد) نامه اى براى زبیر نوشت و او را امیرالمؤمنین خطاب کرد و گفت: از تمام مردم شام براى تو بیعت گرفتم با سرعت به سوى کوفه و بصره برو و این دو شهر را تسخیر کن که اگر آن دو را تسخیر کنى دیگر هیچ مشکلى نخواهى نداشت.(1)

از این جا روشن مى شود: این که طلحه و زبیر به هنگام بیعت - و طبق بعضى از روایات، مدتى بعد از بیعت - خدمت امام (علیه السلام) آمدند و گفتند: ما بیعت کرده ایم که با تو شریک باشیم؛ منظورشان این بود که امام (علیه السلام) حکومت بصره و کوفه را به آن ها بسپارد تا بر تمام عراق مسلط شوند و دست به دست معاویه بدهند و شام را هم در اختیار بگیرند تا قسمت عمده کشور اسلام تحت سیطره آن ها واقع شود. با این توضیح مى فهمیم که چرا امام (علیه السلام) دست رد بر سینه آن ها گذاشت و این جواب حکیمانه پرمعنا را به آن ها داد.

در کتاب ابن قتیبه که از علماى مشهور اهل سنت است و در قرن سوم مى زیسته تحت عنوان «رفت و آمد طلحه و زبیر نزد على (علیه السلام) » چنین آمده است: بعد از تمام شدن بیعت، طلحه و زبیر نزد آن حضرت آمده، عرض کردند: مى دانى براى چه با تو بیعت کرده ایم؟ فرمود: آرى، براى این که گوش به فرمان من باشید و اطاعت کنید؛ همان بیعتى که با ابوبکر و عمر و عثمان کردید. آن ها (باصراحت) گفتند: نه، ما با تو بیعت کردیم که شریک تو در امر خلافت باشیم.

ص: 189

امام (علیه السلام) فرمود: چنین نیست، بلکه شما شریک در همکارى و کمک در برابر مشکلات و رنج ها هستید. این در حالى بود که زبیر شک نداشت که على (علیه السلام) حکومت عراق را به او مى سپارد و حکومت یمن را به طلحه. هنگامى که براى آن ها روشن شد که على (علیه السلام) حکومتى را به آن ها نمى سپارد شکایت خود را از آن حضرت آشکار ساختند، زبیر در میان جمعیتى از قریش گفت: «هذا جَزَاؤُنا مِنْ عَلِیٍّ قُمْنا لَهُ فی أمْرِ عُثْمانَ حَتّى أثْبَتْنا عَلَیْهِ الذَّنْبَ وَ سَبَّبْنا لَهُ الْقَتْلَ وَ هُوَ جالِسٌ فی بَیْتِهِ وَ کُفِیَ الاْمْرَ فَلَمّا نالَ بِنا ما أرادَ جَعَلَ دُونَنا غَیْرَنا؛ این پاداش ماست از سوى على! ما در کار عثمان به نفع او (امام (علیه السلام)) قیام کردیم و گناهکارى عثمان را ثابت نمودیم و عوامل قتل او را فراهم ساختیم در حالى که على در خانه خود نشسته بود، و ما مشکل را حل کردیم؛ اما هنگامى که به وسیله ما به مقصودش رسید (و حکومت را در اختیار گرفت) دیگران را بر ما مقدم داشت».(1)

از این عبارت به خوبى روشن مى شود که آن ها واقعآ اهل توطئه و سیاست هاى مکارانه و دور از تقوا و پرهیزکارى بودند و این که بعضى گمان مى کنند خوب بود على (علیه السلام) مقامى به آن ها مى داد تا ساکت شوند اشتباه بزرگى است؛ آن ها نه صلاحیت و شایستگى و تقوا براى فرماندارى و استاندارى کشور اسلام داشتند و نه به آن قانع بودند. دست در دست معاویه داشتند و مى خواستند حکومت بر مسلمانان را به زور و از طریق دغل کارى به چنگ آورند و تقواى امیرمؤمنان على (علیه السلام) هرگز پذیراى چنین مطلبى نبود.

در ذیل روایت مذکور نیز آمده است که على (علیه السلام) هنگامى که از سم پاشى هاى طلحه و زبیر آگاه شد به ابن عباس فرمود: تو چه پیشنهاد مى کنى؟ ابن عباس گفت: من چنین فکر مى کنم که آن ها عاشق حکومت اند؛ بصره را به زبیر بسپار

ص: 190

و کوفه را به طلحه. امام (علیه السلام) خندید و فرمود: واى بر تو! در کوفه و بصره مردان باشخصیت و اموال فراوانى وجود دارد که اگر آن دو به حکومت آن جا برسند بر گردن مردم سوار مى شوند، سفیهان را از طریق طمع و ضعیفان را با فشار و قدرتمندان را با زور تحت سیطره خود مى گیرند (و مردم را بدبخت مى کنند و چهره حکومت اسلامى را به کلى تغییر مى دهند).

ص: 191

ص: 192

بیشتر از آن مگر این که او همراه آن هاست هر جا که باشند، سپس روز قیامت آن ها را از اعمالشان آگاه مى سازد، چراکه خدا به هرچیزى داناست».

در جایى دیگر مى فرماید: (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ)؛ «ما انسان را آفریدیم و وسوسه هاى نفس او را مى دانیم و ما به او از رگ قلبش نزدیک تریم!».(1)

در جایى دیگر مى فرماید: (قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِى تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ)؛ «بگو: مرگى که از آن فرار مى کنید سرانجام با شما ملاقات خواهد کرد؛ سپس به سوى کسى که داناى پنهان و آشکاراست بازگردانده مى شوید؛ آن گاه شما را از آنچه انجام مى دادیدخبرمى دهد».(2)

به راستى اگر انسان ایمان محکمى به محتواى این آیات و محتواى کلام امام (علیه السلام) داشته باشد تسلیم هواى نفس و وسوسه هاى شیطان و آلوده به گناه و معاصى نخواهد شد.

نیز اگر انسان مرگى را که براى همه مسلم است فراموش نکند و بداند که این زندگى دیر یا زود پایان مى گیرد و آنچه را که براى گردآورى آن تلاش کرده رها مى سازد و رخت برمى بندد و سپس در دادگاه عدل پروردگار حضور مى یابد و نامه اعمال خود را که به مقتضاى (لا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا)(3) همه اعمال و گفتار او از کوچک و بزرگ در آن ثبت شده به دستش مى دهند و باید پاسخ گوى همه آن ها باشد، به یقین چنین انسانى باچنین اعتقادى جز در راه تقوا گام برنمى دارد.

مشکل انسان از آن جا شروع مى شود که نظارت خدا را در اعمال و گفتارش در همه حال، فراموش کند و مرگ را به دست نسیان بسپارد. عجیب این است که در

ص: 195

زندگى معمولى دنیا اگر تبهکاران احساس کنند مأموران انتظامى در جایى حضور دارند و آن ها را دستگیر مى کنند و به دادگاه تحویل مى دهند قطعاً دست به کار خلافى نمى زنند؛ حضور پلیس از یک طرف و دادگاهى که در انتظار است از طرفى دیگر آن ها را از اعمالشان بازمى دارد. تنها به جایى مى روند که پلیس حضور نداشته نباشد و یا اگر گرفتار شدند مدرکى در دادگاه براى اعمال خلاف آن ها به دست قضات نیفتد. حال چگونه ممکن است انسان ایمان به خدایى داشته باشد که از رگ قلب یا رگ گردنش به او نزدیک تر است و در همه جا فرشتگان الهى مراقب اعمال او هستند و همه را ثبت و ضبط مى کنند؛ به علاوه دادگاه قیامت قطعى و یقینى است، با این حال، آلوده ظلم و گناه شود؟

مرحوم علامه مجلسى در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل مى کند که ضمن خطبه مفصلى معروف به خطبه «دیباج» فرمود: «وَ أَفِیضُوا فی ذِکْرِ اللهِ جَلَّ ذِکْرُهُ فَإنَّهُ أحْسَنُ الذِّکْرِ وَ هُوَ أمانٌ مِنَ النِّفاقِ وَ بَراءَةٌ مِنَ النّارِ وَ تَذْکیرٌ لِصاحِبِهِ عِنْدَ کُلِّ خَیْرٍ یَقْسِمُهُ اللهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لَهُ دَوِیٌّ تَحْتَ الْعَرْشِ؛ بشتابید به سوى ذکر خداى متعال که بهترین ذکر است و انسان را از نفاق در امان مى دارد و سبب برائت از آتش دوزخ است و نعمت هایى را که خدا به او مى دهد یادآورى مى کند و این ذکر، در زیر عرش خدا صدایى طنین انداز دارد».(1)

در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «أکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَإنَّهُ یُمَحِّصُ الذُّنُوبَ وَ یُزَهِّدُ فِی الدُّنْیا؛ زیاد به یاد مرگ باشید که گناهان را محو مى کند و انسان را به زرق و برق دنیا بى اعتنا مى سازد».(2)

در مورد ذکر خداوند، در جلد هشتم همین کتاب، ص 365 و در مورد یاد مرگ، در جلد هفتم، ص 271 مطالبى آمده است.

ص: 196

این همه نیکى مى کند، مادر دردمندش را کاملاً مراقبت مى نماید و براى بستگانش پیوسته در حال خدمت است.

از آن جا که کار نیک جاذبه فوق العاده اى دارد اگر کسانى که در حقشان نیکى شده ناسپاسى کنند، افراد دیگرى هستند که سپاسگزار باشند و جالب توجه این که سپاسگزارى کسانى که از کار نیک بهره اى نبرده اند بسیار باارزش تر از سپاسگزارى کسانى است که از آن بهره مند شده اند، چرا که آن ها که بهره مند شده اند وظیفه سپاسگزارى دارند. به علاوه ممکن است به طمع کارهاى نیک آینده سپاسگزارى کنند؛ اما کسانى که از آن بهره اى نمى گیرند از صمیم دل به افراد نیکوکار احترام مى گذارند.

گذشته از همه این ها، مى دانیم که همه نیکى ها از سوى خداست؛ قدرت بر انجام کار نیک و توفیق براى آن و تمایلات درونى درباره آن، همه از سوى خداست که ما با استفاده از اختیار خود آن ها را به کار مى گیریم و کار نیک انجام مى دهیم. در عین حال، خداوند از نیکوکاران سپاسگزارى مى کند و این برتر از هر سپاسگزارى است.

قرآن مجید درباره مجاهدانى که با جان و مال خود از آیین خدا دفاع کرده اند، سخنى دارد؛ آیینى که منفعت آن ها در آن است و براى آن ها تشریع شده، با این حال خداوند خودش را خریدار و مجاهدان را فروشنده و ثمن این معامله را بهشت برین قرار مى دهد و به آن ها درباره چنین معامله پرسودى تبریک مى گوید. آیا اگر تمام دنیا در برابر جهاد مجاهدان ناسپاسى کنند این سپاسگزارى خداوند کافى نیست؟ (إِنَّ اللهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْدآ عَلَیْهِ حَقّآ فِى التَّوْرَاةِ وَ الإِنجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِى بَایَعْتُمْ بِهِ وَ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).(1)

ص: 199

در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که مى فرماید: «یَدُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَوْقَ رُؤُوسِ الْمُکَفِّرینَ تُرَفْرِفُ بِالرَّحْمَةِ؛ دست خداى متعال بالاى سر کسانى است که در برابر کارهاى نیکشان ناسپاسى مى شود و رحمت خود را بر سر آن ها مى گستراند».(1)

ازجمله امورى که مى تواند مایه تسلى خاطر انسان در برابر ناسپاسى ها شود این است که بدانیم این موضوع منحصر به ما نیست؛ این ناسپاسى ها در برابر پیامبران بزرگ خدا با آن همه زحمت هایى که براى هدایت مردم کشیدند به ویژه دربرابر پیامبر اسلام و ائمه معصوم (علیهم السلام) به شکل گسترده اى انجام شد. در حدیثى که امام موسى بن جعفر از پدران گرامى اش (علیهم السلام) نقل مى کند آمده است: «کانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) مُکَفَّراً لا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُ وَ لَقَدْ کانَ مَعْرُوفُهُ عَلَى الْقُرَشِیِّ وَ الْعَرَبِیِّ وَ الْعَجَمِیِّ وَ مَنْ کانَ أعْظَمَ مِنْ رَسُولِ اللهِ مَعْروفآ عَلى هذَا الْخَلْق؟ وَ کَذلِکَ نَحْنُ أهْلُ الْبَیْتِ مُکَفَّرُونَ لا یُشْکَرُ مَعْرُوفُنا وَ خِیارُ الْمُؤْمِنینَ مُکَفَّرُونَ لا یُشْکَرُ مَعْرُوفُهُمْ؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در برابر نیکى ها و خدماتى که مى کرد ناسپاسى مى شد، خیر و نیکى آن حضرت نه تنها به قریش مى رسید، بلکه تمام عرب و عجم از آن بهره مند مى شدند آیا کسى پیدا مى شود که نیکى و کار خیرش براى این مردم از رسول خداوند بیشتر باشد؟ و همچنین ما اهل بیت در برابر ناسپاسى ها قرار داریم؛ نیکى ها و خدمات ما شکرگزارى نمى شود و نیکان اهل ایمان نیز مورد ناسپاسى قرار مى گیرند و از نیکى آن ها تشکر نمى شود».(2)

بنابراین نباید این گونه ناسپاسى ها ما را در انجام کار خیر سست و بى رغبت کند. افراد زیادى هستند که حتى کارهاى خیر ما شامل آن ها نمى شود؛ ولى آن ها قدردانى مى کنند و بالاتر از همه، خدا و پیامبر و ائمه (علیهم السلام) قدردان و سپاسگزارند.

ص: 200

معصوم (علیهم السلام) به ما رسیده که بیش از همه باید شکرگزار آن ها باشیم و شاید سلام و درود ما به پیشگاه آن ها بخشى از این شکرگزارى محسوب شود. حتى به مقتضاى (إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیمآ)(1) خداوند نیز با ارسال رحمتش بر آن ها، از زحماتشان تشکر مى کند و مؤمنان نیز باید از طریق تقاضاى رحمت الهى براى آن ها شکرگزار باشند.

همچنین در برابر اساتید و آن هایى که ما را با این منابع هدایت آشنا کرده اند شکرگزار باشیم و در برابر پدر و مادر که خداوند درباره آن ها در قرآن مجید توصیه ویژه کرده، آن جا که مى فرماید: (وَ وَصَّیْنَا الإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَ هْنآ عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِى عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِى وَ لِوَالِدَیْکَ إِلَىَّ الْمَصِیرُ).(2) و همچنین در برابر تمام کسانى که به نوعى به ما خدمت معنوى یا مادى کرده اند؛ در هر لباس و مقامى که باشند.

به یقین این شکرگزارى ها افزون بر این که باعث پرورش روح انسان مى شود، نیکوکاران را به کار نیک بیشتر تشویق و غیر نیکوکاران را در این زمره وارد مى کند و اگر مى بینیم در دنیاى امروز طى مراسمى از افراد برتر در هر رشته و هر برنامه اى قدردانى مى کنند و لوح سپاس به آن ها مى دهند براى همان آثار مثبتى است که این کار در پیشرفت جامعه دارد.

ص: 202

روى ناآگاهى گمان مى برند که مى تواند روزى جانشین مغز انسان شود هر کدام ظرفیت محدودى دارند که وقتى اشباع شد مطلب تازه اى را نمى پذیرد در حالى که روح آدمى چنین نیست و بسیارند دانشمندان بزرگى که تا آخرین لحظه هاى عمر در تکاپوى علم و دانش بوده و هر روز حتى در واپسین ساعات عمر حقیقت تازه اى را کشف مى کردند.

از جمله کسانى که در شرح کلام حکیمانه مورد بحث به این حقیقت اشاره کرده ابن ابى الحدید معتزلى است که در شرح نهج البلاغه خود چنین مى گوید: «در ذیل این کلام سرّ عظیمى نهفته شده و اشاره اى رمزى است به معناى شریف و پیچیده اى که طرفداران نفس ناطقه (روح مجرد) از این راه دلیل براى اثبات عقیده خود گرفته اند. نتیجه آن این است که قواى جسمانى بر اثر تکرار افعال خسته و ناتوان مى شوند؛ مثلاً هرگاه با چشم هاى خود پیوسته صحنه هایى را ببینیم چشم خسته مى شود و اگر باز هم ادامه دهیم ممکن است چشم صدمه ببیند. همچنین گوش انسان از شنیدن صداهاى مکرر به زحمت مى افتد (و خسته و ناتوان مى گردد) و چنین است سایر قواى جسمانى؛ ولى وقتى به قوه عاقله مى رسیم مى بینیم قضیه برعکس است، چرا که هرگاه معقولات بیشترى به این قوه وارد گردد، نیرو و توان و وسعت و انبساط آن بیشتر مى شود و آمادگى براى درک مسائل جدیدى غیر از آنچه قبلاً دریافته پیدا مى کند و در حقیقت، تکرار معقولات، شمشیر آن را تیزتر کرده و زنگار آن را مى زداید و به همین دلیل مى توان گفت: قواى جسمانى همه مادى هستند؛ اما قوه عاقله مجرد است و ماوراى مادیات».(1) یکى از بخش هاى قوه عاقله، حافظه انسان است که همه چیز را در خود حفظ مى کند در حالى که قواى مادى این چنین نیست.

این کلام حکیمانه پیام هاى متعددى دارد از جمله این که انسان هرگز نباید از

ص: 205

فراگیرى علم و دانش خسته شود یا گمان کند به مرحله نهایى علم و دانش رسیده است. بداند به سمتى حرکت مى کند که هر قدر جلوتر مى رود وسیع تر مى شود.

در حدیث معروفى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «مَنْهُومانِ لا یَشْبَعَانِ طالِبُ الْعِلْمِ وَ طالِبُ الدُّنْیا؛ دو گروه گرسنه اند و هرگز سیر نمى شوند: طالبان علم و طالبان دنیا».(1)

به همین دلیل تحصیل علم در اسلام از جهات مختلف نامحدود است: از نظر مدت، حدیث معروف پیامبر (صلی الله علیه و آله) را داریم گر چه آن را در جوامع حدیثى نیافتیم؛ فرمود: «أُطْلُبِ الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْدِ؛ از گهواره تا گور دانش بجوى».

از نظر مکان، در حدیث دیگرى مى خوانیم: «أُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّینِ؛ به دنبال علم و دانش بروید هر چند در سرزمین چین باشد».(2)

از نظر مقدار کوشش، در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «أُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِخَوْضِ اللُّجَجِ وَ سَفْکِ الْمُهَجِ؛ در طلب دانش باشید هر چند براى تحصیل آن در دریاها فرو روید و خون خود را فدا کنید».(3)

از نظر استاد، در حدیث دیگرى نقل شده است: «الْحِکْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ یَأْخُذُها حَیْثُ وَجَدَها؛ علم و دانش گمشده فرد باایمان است، نزد هر کس باشد گمشده خود را مطالبه مى کند».(4)

این سخن را با حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) که در غررالحکم آمده است پایان مى دهیم: «اَلْعالِمُ مَنْ لا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لا یَتَشَبَّعُ بِهِ؛ عالم و دانشمند کسى است که هرگز از علم و دانش سیر نمى شود و اظهار سیرى نیز مى کند».(5)

ص: 206

نتیجه اى است که افراد حلیم از حلمشان به دست مى آورند و در واقع دفاع از خود را بر عهده دیگران مى نهند.

قرآن مجید درباره عباد الرحمان (بندگان خاص خدا) مى فرماید: (وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامآ)؛ «و هنگامى که جاهلان آن ها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آن ها سلام مى گویند (و با بى اعتنایى و بزرگوارى مى گذرند)».(1)

در جایى دیگر خداوند به پیامبرش دستور مى دهد: (خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ)؛ «(به هر حال) با عفو و مدارا رفتار کن، و به کارهاى شایسته دعوت نما، و از جاهلان روى بگردان (و با آنان ستیزه مکن)!».(2)

نیز در مقام مدح انبیاى پیشین، از صفت حلم نام برده شده است؛ از جمله در آیه 114 سوره توبه در مدح ابراهیم (علیه السلام) به سبب حلم و بردبارى او در برابر عموى بت پرستش مى فرماید: (إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأَوَّاهٌ حَلِیمٌ)؛ «به یقین ابراهیم مهربان و بردبار بود».

حلم علاوه بر این، آثار فراوان دیگرى نیز دارد و آن این که به انسان آرامش مى بخشد و وى را از آلوده شدن به گناه به هنگام ستیزه جویى حفظ مى کند و از تشدید عداوت دشمن که به جسارت و بى ادبى پرداخته جلوگیرى مى نماید.

براساس همین نکات است که امیرمؤمنان على (علیه السلام) در نهج البلاغه بارها بر اهمیت حلم تأکید ورزیده است؛ از جمله در خطبه 193 (خطبه همام) که اوصاف پرهیزکاران را شرح مى دهد مى فرماید: «یکى از صفات آن ها این است که علم را با حلم مى آمیزند» (یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ) و در حکمت 31 یکى از شاخه هاى عدالت را استوارى در حلم شمرده است.

ص: 209

در کلام حکیمانه بعد (حکمت 207) نیز بر همین معنا تأکید شده و در حکمت هاى 211، 418، 424 و 460 اشارات مهمى به اهمیت حلم شده است.

در روایات دیگر اسلامى نیز بر اهمیت حلم و آثار مثبت آن تکیه شده است؛ از جمله رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ألا أُخْبِرُکُمْ بِأشْبَهِکُمْ بی أخْلاقآ؟؛ آیا به شما خبر دهم کدام یک از شما ازنظر اخلاق به من شبیه ترید؟».(1)

یاران عرض کردند: آرى، اى رسول خدا! فرمود: «أحْسَنُکُمْ أخْلاقآ وَ أعْظَمُکُمْ حِلْمآ وَ أبَرُّکُمْ بِقَرابَتِهِ وَ أشَدُّکُمْ إنْصافآ مِنْ نَفْسِهِ فِی الْغَضَبِ وَ الرِّضا؛ آن کس که از همه خوش اخلاق تر و بردبارتر، و نیکوکارتر درباره خویشاوندان خود و باانصاف تر در حال غضب و خشنودى است».(2)

در حدیثى که در غررالحکم از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده مى خوانیم : «أشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ الْجَهْلَ بِالْحِلْمِ؛ شجاع ترین مردم کسى است که با نیروى حلم، بر جهل (جاهلان) غالب آید».(3)

در حدیث دیگرى از همان حضرت و در همان منبع آمده است: «إنَّ أفْضَلَ أخْلاقِ الرِّجالِ الْحِلْمُ؛ برترین اخلاق مردان باشخصیت، حلم و بردبارى است».(4)

امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «کَفى بِالْحِلْمِ ناصِرآ؛ حلم براى یارى انسان کافى است».(5)

در حدیث مفصلى که مرحوم علامه مجلسى نقل مى کند مى خوانیم که امام صادق (علیه السلام) در گفت وگو با «عنوان بصرى» که براى درک علم به محضر آن

ص: 210

حضرت آمده بود، فرمود: حلم و بردبارى تو باید به قدرى باشد که اگر کسى به تو بگوید: اگر سخن نسنجیده اى درباره من بگویى ده برابر آن را به تو مى گویم، تو در جواب بگویى: اگر تو ده سخن ناسنجیده بگویى من یکى نیز نخواهم گفت (فَمَنْ قالَ لَکَ: إنْ قُلْتَ واحِدَةً سَمِعْتَ عَشْرآ، فَقُلْ: إنْ قُلْتَ عَشْرآ لَمْ تَسْمَعْ واحِدَةً).(1)

ص: 211

ص: 212

جمله «قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ» نیز دلیل بر این کلیت و عمومیت است و در واقع امام (علیه السلام) آن را به عنوان درسى فراگیر در مسیر تحصیل فضایل تعلیم داده است و این همان چیزى است که نه تنها علماى اخلاق، بلکه روانشناسان نیز بر آن اصرار دارند و آن را یکى از طرق رفع نقایص روانى مى شمارند.

راه دیگر براى تحصیل این صفت مهم اخلاقى، مطالعه حالات علما و پیشوایان بزرگ به خصوص رسول اکرم و ائمه معصومین (علیهم السلام) است که چقدر در برابر افراد جسور، حلیم و بردبار بوده اند.

در حدیثى که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در کتب شیعه و اهل سنت نقل شده مى خوانیم که روزى مرد عربى خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و (بدون مقدمه) عباى پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را گرفت و به گردن پیامبر (صلی الله علیه و آله) انداخت و به شدت کشید به گونه اى که اثر آن روى گردن مبارک حضرت آشکار شد. سپس گفت: اى محمد! از آن مال خدا که نزد توست چیزى به من بده. پیامبر (صلی الله علیه و آله) نگاهى به او کرد و خندید (اشاره به این که اگر مالى مى خواهى راه آن این کار نیست) سپس دستور داد چیزى به او بخشیدند (و از خود هیچ عکس العمل خشنى در برابر او ظاهر نساخت) و این نشانه حلم فوق العاده آن حضرت بود.(1)

در حدیث دیگرى که در مکارم الاخلاق آمده مى خوانیم که گاهى کودکان را خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) مى آوردند تا براى آن ها دعا کند و مبارک باشند و یا نامى براى آن ها انتخاب کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) براى احترام به خانواده کودک، او را مى گرفت و در دامان خود مى گذاشت و چه بسا کودک دامان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تَر مى کرد. بعضى از حاضران فریاد مى کشیدند، حضرت مى فرمود: آرام باشید مانع وى نشوید، و او را آزاد مى گذاشت تا بولش تمام شود. سپس براى او دعا مى فرمود یا او را نام گذارى مى کرد. این کار سبب خوشحالى خانواده کودک مى شد و احساس

ص: 215

مى کردند پیامبر (صلی الله علیه و آله) به هیچ وجه از ماجراى کودکشان ناراحت نشده است. هنگامى که بازمى گشتند پیامبر (صلی الله علیه و آله) لباس و بدن خود را مى شست.(1)

همچنین در حدیثى که مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى آورده است ذیل بابى باعنوان «الحلم» مى خوانیم: امام صادق (علیه السلام) خدمتکارى داشت که او را به دنبال کارى فرستاد ولى مدتى گذشت و نیامد. امام (علیه السلام) در جست وجوى وى برآمد دید در گوشه اى خوابیده است. امام (علیه السلام) بالاى سرش نشست و او را باد مى زد تا زمانى که بیدار شد. در آن هنگام امام (علیه السلام) به او فرمود: «یا فُلانَ وَ اللهِ ما ذلِکَ لَکَ، تَنامُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ، لَکَ اللَّیْلُ وَ لَنا مِنْکَ النَّهارُ؛ اى غلام! به خدا سوگند! این سزاوار تو نیست. هم شب را مى خوابى هم روز را. شب براى تو باشد و روز براى ما».(2)

مرحوم مفید در کتاب مجالس خود از جابر نقل مى کند که امیرمؤمنان (علیه السلام) شنید مردى «قنبر» را دشنام مى دهد و «قنبر» مى خواهد به او پاسخ دهد. امام (علیه السلام) او را صدا زد و فرمود: «مَهْلاً یا قَنْبَر دَعِ شَاتِمَکَ مُهاناً تُرْضِ الرَّحْمانَ وَ تُسْخِطُ الشَّیْطانَ وَ تُعاقِبْ عَدُوَّکَ؛ قنبر آرام باش! دشنام دهنده را رها کن که سبب خشنودى خدا و خشم شیطان مى شود و این مجازاتى است براى دشمن تو». سپس افزود: «فَوَالَّذی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ ما أرْضَى الْمُؤْمِنُ رَبَّهُ بِمِثْلِ الْحِلْمِ وَ لا أسْخَطَ الشَّیْطانَ بِمِثْلِ الصَّمْتِ وَ لا عُوقِبَ الاْحْمَقُ بِمِثْلِ السُّکُوتِ عَنْهُ؛ به خدایى که دانه را در زمین مى شکافد و انسان را مى آفریند سوگند! هرگز انسان باایمانى پروردگارش را با چیزى مانند حلم و بردبارى خشنود نکرده است و شیطان را با مانند سکوت (در این گونه موارد) خشمگین نساخته و احمق را با چیزى همانند خاموشى دربرابرش مجازات نکرده است».(3)

ص: 216

این سخن را با کلامى از شریف رضى در کتاب خصائص الائمة پایان مى دهیم؛ او در آن کتاب، کلام حکیمانه مورد بحث را با اضافه اى روشنگر آورده و چنین نقل کرده است: «أفْضَلُ رِداءٍ یُرْتَدى بِهِ الْحِلْمُ فَإنْ لَمْ تَکُنْ حَلیمآ...؛ برترین لباس لباس حلم است و اگر حلیم نیستى خود را مشابه حلیمان کن...».(1)

ص: 217

ص: 218

این که نظم آن به هم بخورد بیمارى حاصل مى شود. به همین دلیل پزشکان اولین دستورى که مى دهند محاسبه اجزاى تشکیل دهنده خون از طریق آزمایش است تا به وسیله این حسابگرى جلوى بیمارى را بگیرند.

آن کس که این آزمایش ها را به فراموشى بسپارد ممکن است زمانى متوجه بیمارى شود که خسارت و زیان وسیعى دامن او را گرفته است، در امور مادى دیگر نیز همین گونه است.

اسلام مى گوید: در امور معنوى نیز باید همین گونه بلکه دقیق تربه حساب خویش رسید. آن کس که مراقب اعمال خویش باشد و حسابرسى دقیق کند سود معنوى مى برد و کسى که ازآن غافل گردد گرفتار خسران و زیان در دنیا و آخرت مى شود.

در حدیثى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «لا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِنآ حَتّى یُحاسِبَ نَفْسَهُ أشَدَّ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّریکِ شَریکَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْدَهُ؛ انسان فرد باایمانى نخواهد بود مگر زمانى که با دقت اعمال خود را محاسبه کند؛ دقیق تر از آنچه شریک به حساب شریک خود مى رسد یا مولا به حساب بنده خویش».(1)

حسابگرى در مسائل معنوى و امور اخروى باید شدیدتر و دقیق تر باشد، زیرا غیر ما حسابگرانى هستند که حساب دقیق اعمال ما را دارند، در حالى که در امور مادى، هر کس خودش حسابگر خویش است و معمولاً کسى بر او نظارتى ندارد.

قرآن مجید مى گوید: (وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ * کِرَامآ کَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ)؛ «و به یقین نگاهبانانى بر شما گمارده شده، والامقام و نویسنده (ى اعمال نیک و بد شما) که مى دانند شما چه مى کنید».(2)

در جاى دیگر مى فرماید: روز قیامت خداوند به گناهکاران مى گوید: (هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ)؛ «این نامه اعمال

ص: 221

شماست که ما نوشته ایم و به حق بر ضدّ شما سخن مى گوید؛ ما آنچه را که انجام مى دادید مى نوشتیم».(1)

در روایات اسلامى تأکید شده است که همه روز به حساب خود برسید؛ یعنى شب هنگام همان گونه که معمول بسیارى از بازرگان ها و تجار است که دفاتر خود را به خانه مى برند و به حساب روز خود مى رسند شما هم شب هنگام به اعمالى که در روز انجام دادید نگاهى حسابگرانه بیفکنید؛ اگر خطایى بوده توبه کنید و اگر کار خوبى بوده شکر خدا به جا آورید و آن را تکرار کنید.

امام کاظم (علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یَوْمٍ فَإنْ عَمِلَ خَیْرآ اسْتَزادَ اللهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللهَ عَلَیْهِ وَ إنْ عَمِلَ شَرّآ اسْتَغْفَرَ اللهَ مِنْهُ وَ تابَ إلَیْهِ؛ کسى که همه روز به حساب خود نرسد از ما نیست؛ اگر کار خیرى انجام داده از خداوند توفیق فزونى بطلبد و خدا را براى آن شکر بگوید و اگر کار بدى انجام داده استغفار کند و توبه نماید و به سوى خدا بازگردد».(2)

از نخستین توصیه هایى نیز که ارباب سیروسوک الى الله به رهروان این راه مى کنند مراقبت از اعمال و سپس محاسبه آن است، چرا که بدون آن، پیمودن این راه پرخوف وخطر امکان پذیر نیست.

سپس امام (علیه السلام) در سومین جمله از این گفتار حکیمانه به این مسئله اشاره مى کند که اگر کسى خواهان امنیت و آرامش است باید خائف باشد؛ همیشه خوف سپرى است در برابر حوادث خطرناک و راز این که خداوند آن را در وجود انسان قرار داده، این است که اگر ترسى در کار نباشد خیلى زود انسان خود را به پرتگاه ها مى افکند و در چنگال حوادث سخت گرفتار مى سازد و به مرگ زودرس مبتلا مى شود.

ص: 222

البته اگر این خوف در حد اعتدال باشد سپرى در برابر بلاهاست ولى اگر به افراط بینجامد انسان را از تلاش و کوشش بازمى دارد و به محرومیت مى کشاند و اگر به تفریط گراید و از موجودات خطرناک نترسد گرفتار انواع حوادث مرگبار خواهد شد.

شک نیست که خوف در کلام امام (علیه السلام) اشاره به خوف از خدا یعنى خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. کسانى که داراى چنین خوفى باشند از عذاب الهى در دنیا و آخرت در امان اند و به عکس، آن ها که تنها به رحمت او امیدوار گردند و اثرى از خوف در وجود آن ها نباشد آلوده انواع گناهان شده و گرفتار مجازات خداوند در این سرا و آن سرا مى شوند. به همین دلیل در تعلیمات دینى ما بارها آمده است که انسان باایمان باید با دو بال خوف و رجا پرواز کند.

امام صادق (علیه السلام) از وصایاى لقمان حکیم به فرزندش جمله اى را نقل مى کند، مى فرماید: در وصایاى لقمان مسائل شگفت آورى بود. از همه شگفت آورتر این که به فرزندش چنین گفت: «خَفِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ خِیفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ لَعَذَّبَکَ وَ أرْجُ اللهَ رَجاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَیْنِ لَرَحِمَکَ؛ آن گونه از خداوند عزوجل ترسان باش که اگر تمام اعمال نیک جن و انس را به جا آورده باشى احتمال دهى که تو را (به سبب بعضى از اعمالت) عذاب مى کند و آنچنان به خداوند امیدوار باش که اگر گناه انس و جن را انجام داده باشى احتمال دهى که مشمول رحمت او واقع شوى».(1)

سپس امام صادق (علیه السلام) افزود: پدرم چنین مى فرمود: «إنّه لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إلّا وَ فی قَلْبِهِ نُورانِ: نُورُ خیفَةٍ وَ نُورُ رَجاءٍ لَوْ وُزِنَ هذا لَمْ یَزِدْ عَلى هذا وَ لَوْ وُزِنَ هذا لَمْ

ص: 223

یَزِدْ هذا؛ در قلب هر فرد باایمانى دو نور هست: نور خوف و نور رجا، اگر این را وزن کنند چیزى اضافه بر آن نیست و اگر آن را وزن کنند چیزى اضافه بر این نخواهد بود».(1)

البته منظور از این روایت این نیست که انسان واقعآ همه گناهان را انجام دهد و با همان حالت از دنیا برود و به رحمت خدا امید داشته باشد؛ بلکه مقصود این است که امیدوار باشد سرانجام توبه مى کند و در مقام اصلاح برمى آید و سپس از دنیا مى رود.

در روایت دیگرى در همان باب از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که راوى عرض مى کند: جمعى از دوستان شما هستند که خود را آلوده گناهان مى کنند و مى گویند: امید (به رحمت خدا و محبت اهل بیت) داریم، امام فرمود: «کَذَبُوا لَیْسُوا لَنا بِمَوالٍ؛ آن ها دروغ مى گویند، از دوستان ما نیستند». سپس افزود: «اُولئِکَ قَوْمٌ تَرَجَّحَتْ بِهِمِ الاْمانِیُّ مَنْ رَجا شَیْئآ عَمِلَ لَهُ وَ مَنْ خافَ مِنْ شَیْءٍ هَرَبَ مِنْهُ؛ آن ها کسانى هستند که در چنگال آرزوها گرفتار شده اند (زیرا) کسى که امید به چیزى داشته باشد براى آن عمل مى کند و کسى که از چیزى بترسد از آن مى گریزد».(2)

آن گاه امام (علیه السلام) در سه جمله آخر کلام نورانى خود به این نکته اشاره مى کند که اگر انسان با چشم عبرت به اطراف خود بنگرد از حقایق این عالم آگاه مى شود، سپس به تحلیل آن حقایق مى پردازد و اسباب و نتایج آن را درک مى کند و کسى که از اسباب و نتایج حقایق آگاه گردد عالم مى شود؛ یعنى راه را به سوى مقصد پیدا مى کند. در واقع پیوندى ناگسستنى میان سه موضوع وجود دارد: چشم عبرت داشتن، تحلیل کردن حوادث و عالم و آگاه شدن.

ص: 224

منظور از عبرت گرفتن این است که انسان حادثه اى را که مى بیند نخست به مقدماتى که آن را تشکیل داده و آثارى که بر آن مترتب مى شود توجه کند سپس مشابه آن را در زندگى خود در نظر بگیرد، که این مایه ابصار و بصیرت است و هنگامى که از آن، قاعده اى کلى براى خود و دیگران بسازد، این فهم واقعى حادثه است که به صورت علمى قابل قبول در روح و جان او جایگزین مى شود.

در ذیل حکمت پنجم بحث قابل ملاحظه اى درباره عبرت و تفکّر آورده ایم.

ص: 225

ص: 226

«عطف» (بر وزن فتح) به معناى تمایل پیدا کردن یا مایل ساختن به چیزى است. این واژه گاهى به صورت متعدى به کار مى رود که به معناى مایل ساختن است و زمانى با «إلى» متعدى مى شود که به معناى مایل شدن به چیزى است و هنگامى با «على» متعدى مى شود که به معناى بازگشت به چیزى است و گاه با «عن» که به معناى انصراف از چیزى است.

«ضروس» از ریشه «ضَرْس» (بر وزن ترس) به معناى دندان گذاشتن بر چیزى و فشاردادن است و «ضروس» به شتر کج خلقى مى گویند که افراد را گاز مى گیرد.

مفهوم جمله این است: همان گونه که شتر شیرده از دوشیدن شیر خود ممانعت مى کند مبادا گرفتار کمبود شیر براى بچه اش گردد و افرادى را که به سراغ دوشیدن شیر آن مى روند گاز مى گیرد، در آینده دنیا به سوى ما بازمى گردد و به قدرت پروردگار، مخالفان ما سرکوب مى شوند و حکومت به دست صالحان مى افتد، همان گونه که قرآن مجید وعده داده است.

«نرید» که فعل مضارع است و معمولاً دلالت بر استمرار دارد نشان مى دهد که این آیه گر چه در داستان بنى اسرائیل ذکر شده که خداوند به آن ها وعده داد بر فرعونیان پیروز مى شوند و سرانجام پیروز شدند؛ ولى منحصر به آن ها نیست؛ افراد مستضعف هرگاه تکیه بر ذات پاک پروردگار کنند و از او یارى بطلبند و انجام وظیفه نمایند سرانجام بر ظالمان و مستکبران پیروز مى شوند، ائمه و پیشوایان روى زمین مى گردند و وارث امکانات وسیع ظالمان و مستکبران مى شوند.

این آیه از آیاتى است که اشاره به ظهور حضرت مهدى (ارواحنا فداه) دارد. در حدیثى که مرحوم شیخ طوسى در کتاب غیبت خود آورده است، امیرمؤمنان على (علیه السلام) در تفسیر آیه مورد بحث مى فرماید: «هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ یَبْعَثُ اللهُ مَهْدِیَّهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَیُعِزُّهُمْ وَ یُذِلُّ عَدُوَّهُمْ؛ منظور از مستضعفان، آل محمد است که خداوند

ص: 229

مهدى آن ها را بعد از زحمت و فشارى که بر آنان وارد شده برمى انگیزد و به آن ها عزت مى بخشد و دشمنانشان را خوار و ذلیل مى کند».(1)

همین مضمون در حدیثى از امام على بن الحسین (علیه السلام) آمده است، مى فرماید (علیهم السلام) «وَ الَّذی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً إنَّ الاْبْرارَ مِنّا أهْلَ الْبَیْتِ وَ شیعَتَهُمْ بِمَنْزِلَةِ مُوسى وَ شیعَتِهِ وَ إنَّ عَدُوَّنا وَ أشْیاعَهُمْ بِمَنْزِلَةِ فَرْعَوْنَ وَ أشْیاعِهِ؛ سوگند به کسى که محمد را به حق بشارت دهنده و بیم دهنده قرار داد! که نیکان از ما اهل بیت و پیروان آن ها به منزله موسى و پیروان او و دشمنان ما و پیروانشان به منزله فرعون و پیروانش هستند (آن ها سرانجام پیروز مى شوند و این ها نابود مى گردند و حکومت حق و عدالت برقرار خواهد شد)».(2)

اضافه بر آیه شریفه و کلام ائمه هدى (علیهم السلام) این مسئله را مى توان به صورت منطقى نیز اثبات کرد و آن این که خداوند حکیم و رحیم، انسان را براى هدف والایى آفریده است و اگر قرار باشد تا آخر دنیا وضع کنونى ادامه یابد؛ ظالمان بر اوضاع مسلط باشند، احکام الهى به فراموشى سپرده شود و ظلم و فساد و قتل و جنایت در مقیاس هاى وسیع جهانى حکم فرما گردد، به یقین چنین امرى با حکمت خداوند درباره آفرینش انسان سازگار نیست. باید منتظر بود زمانى فرارسد که ایمان و اخلاق و عقلانیت بر جهان حاکم گردد و اولیاى الهى بر جهان حکمرانى کنند و مدینه فاضله انسانیت که هدف نهایى خلقت انسان است برقرار شود به مصداق (أَنَّ الأَرضَ یَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّالِحُونَ)(3) و به مصداق: (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِى الأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ

ص: 230

وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِى ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِّنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنآ یَعْبُدُونَنِى لا یُشْرِکُونَ بِى شَیْئآ)؛ «خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده اند وعده داده است که به یقین، خلافت روى زمین را به آنان خواهد داد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت بخشید؛ و دین و آیینى را که براى آنان پسندیده، برایشان پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل مى کند، به گونه اى که فقط مرا مى پرستند، و چیزى را همتاى من قرار نخواهند داد».(1)

بنابراین آنچه در آیات و روایات آمده است با دلیل عقل نیز هماهنگ است.

ص: 231

ص: 232

ولى تقوا داراى مراحلى است که بستگى زیادى به انگیزه هاى آن و نشانه هایى در آثار آن دارد و امام (علیه السلام) در این جا بالاترین مرحله تقوا را پیشنهاد مى کند که پنج وصف در آن موجود است.

نخست به شخص باایمانى اشاره مى کند که دامن همت به کمر زده و خود را از علایق مادى جدا ساخته است. «شمّر» از ریشه «تشمیر» به معناى دامن به کمر زدن و «تجرید» به معناى جدا شدن است.

دومین وصف این است که بعد از آمادگى کامل با جدیت تمام در این مسیر گام برمى دارد.

وصف سوم این که در عین جدیت، با بصیرت و دقت حرکت مى کند و چالاکى را با فکر و اندیشه مى آمیزد. «کَمَّشَ» در اصل از ریشه «کَمْش» (بر وزن نقش) و یا از «کَمَش» (بر وزن عطش) گرفته شده و به معناى چابکى و چالاکى است.(1)

چهارمین توصیف این که انگیزه او ترس از مجازات الهى به علّت گناهان و یا ترس از پایان یافتن عمر پیش از اندوختن زاد و توشه براى سفر آخرت است.

و پنجمین وصف این است که او دائماً درباره سعادت جاویدن و جایگاهش در آخرت و سرانجامِ این حرکت و منزلگاه اصلى که به آن منتهى مى شود مى اندیشد.

به یقین کسى که با این انگیزه هاى بسیار قوى و مؤثر و با آمادگى کامل و تلاش توأم با بصیرت در این راه گام بردارد به عالى ترین درجه تقوا رسیده است.

کوتاه سخن این که امام (علیه السلام) تقوا را به صورت جامعى که بازتاب عملى گسترده اى دارد تفسیر کرده است.

ص: 235

«کَرّة» به معناى بازگشت و «مَوْئِل» به معناى ملجأ و پناهگاه از ریشه «وَئْل» (بر وزن وَعْد) گرفته شده است و «مَغَبَّة» به معناى فرجام و پایان کار است.

در تفسیر آیه شریفه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُّسْلِمُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! آن گونه که حق تقوا و پرهیزکارى است، از (مخالفتِ فرمانِ) خدا بپرهیزید؛ و جز بر آیین اسلام از دنیا نروید»(1) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است: منظور از به جا آوردن حق تقوا این است که «أَنْ یُطاعَ فَلایُعْصى وَ أَنْ یُذْکَرَ فَلا یُنْسى؛ خدا را (هرگز) معصیت نکنند و به یاد خدا باشند و هرگز او را فراموش نکنند».(2)

در تفسیر همین آیه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: «یُطاعَ فَلا یُعْصى وَ یُذْکَرَ فَلا یُنْسى وَ یُشْکَرَ فَلا یُکْفَرُ؛ حق تقوا این است که خدا را اطاعت کنند و معصیت نکنند و به یاد او باشند و فراموش نکنند و شکر نعمت هایش را به جا آورند و کفران نکنند».(3)

ص: 236

و دوستى، نوعى خویشاوندى اکتسابى است و به انسانى که ملول و رنجیده خاطر است اعتماد مکن.(1)

ص: 238

نمى کنم؛ یا انسان خوب و نیازمندى است که نیازمندى اش را برطرف کرده ام و یا انسان لئیم و پستى است که آبرویم را به این وسیله حفظ کرده ام».(1)

آن گاه امام (علیه السلام) در دومین جمله از این کلام حکیمانه مى فرماید: «حلم، دهان بند سفیه است»؛ (وَ الْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِیهِ).

«فدام» به معناى دهان بند و گاه به معناى پارچه اى است که مایعى را با آن صاف مى کنند و در این جا همان معناى اول اراده شده است.

در مورد عکس العمل در مقابل سخنان ناموزون سفیهان و ایرادهاى بى دلیل آنان و توقعات بى جاى آن ها، در قرآن و احادیث دستور به حلم داده شده است که در بحث هاى گذشته نیز درباره آن سخن گفته شد. امام (علیه السلام) در این جا تعبیر زیبایى را به کار برده و آن تعبیر «فدام» و دهان بند است. گاه به حیواناتى که گاز مى گیرند یا غذاهایى را که نباید بخورند مى خورند دهان بند مى زنند. بهترین راه مقابله با سفیهان استفاده از دهان بند حلم است و گرنه گفتن یک جمله در برابر آن ها گاه سبب مى شود ده جمله ناموزون دیگر بگویند و اضافه بر آن، انسان با این گفت وگو هم سطح آن ها قرار مى گیرد و ارزش خود را از دست مى دهد.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إنَّ مَنْ جاوَبَ السَّفیهَ وَ کافَاهُ قَدْ وَضَعَ الْحَطَبَ عَلَى النّارِ؛ کسى که با سفیه مقابله کند و پاسخ او را دهد گویى هیزم بر آتش مى نهد».(2)

در حدیث دیگرى در غررالحکم امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «اَلْحِلْمُ حِجابٌ مِنَ الاْفاتِ؛(3) حلم حجابى است در برابر آفت ها». و یکى از آفت ها مزاحمت هاى سفیهانه است.

ص: 240

در سومین نکته مى فرماید: «زکاتِ پیروزى، عفو است»؛ (وَ الْعَفْوُ زَکَاةُ الظَّفَرِ).

به یقین، هر موهبتى که از سوى خدا به انسان داده مى شود زکاتى دارد؛ یعنى بهره اى از آن باید به دیگران برسد. پیروزى نیز موهبت بزرگى است و بهره اى که از آن به دیگران مى رسد عفو از دشمن خطاکار است. البته بارها گفته ایم که این عفو در جایى مطلوب است که باعث جسور شدن شخص خطاکار نگردد.

در حکمت یازدهم همین معنا به صورت دیگرى آمده بود: «إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ؛ هنگامى که بر دشمنت پیروز شدى عفو را شکرانه این پیروزى قرار ده» البته اداى زکات هم نوعى شکرگزارى است.

در چهارمین نکته مى فرماید: «دورى و فراموشى، کیفر پیمان شکنان است»؛ (وَ السُّلُوُّ عِوَضُکَ مِمَّنْ غَدَرَ).

«سُلُوّ» (بر وزن غلو) به معناى فراموش کردن و غافل شدن و تسلى خاطر پیدا کردن است.

در برابر کسانى که پیمان خود را با انسان، مى شکنند دو گونه عکس العمل مى توان نشان داد: نخست اقدام متقابل و پیمان شکنى در مقابل پیمان شکنى و به بیان دیگر، درگیرى و ادامه مبارزه و جنگ، و راه دیگر این که انسان آن ها را از صفحه زندگى خود حذف کند و براى همیشه به فراموشى بسپارد و این مجازاتى است سنگین تر براى این افراد، زیرا نه تنها یک دوست وفادار را از دست داده اند، بلکه دیگران هم وقتى از این رخداد باخبر شوند از آن ها فاصله مى گیرند.

در پنجمین نکته به مسئله مهم و سرنوشت ساز انسان ها اشاره مى کند، مى فرماید: «مشورت عین هدایت است»؛ (وَ الاِسْتِشَارَةُ عَیْنُ الْهِدَایَةِ).

مى دانیم که مشورت سبب یافتن راه مقصود است؛ ولى تعبیر «عین» خواه به معناى اتحاد باشد، یا به معناى چشم و یا چشمه، نشان مى دهد که رابطه بسیار نزدیکى میان مشورت و هدایت است. چرا چنین نباشد در حالى که مشورت

ص: 241

عقول دیگران را به عقل انسان مى افزاید و انسان از تجارب و اطلاعات دیگران بهره ها مى گیرد که بر هیچ کس پوشیده نیست. در بحث هاى گذشته نیز بارها درباره اهمیت مشورت و تأکید قرآن و روایات اسلام بر آن سخن گفته ایم.(1)

در ششمین نکته بر نکته پنجم به نحو دیگرى تأکید مى کند، مى فرماید: «آن کس که به رأى خود قناعت کند خویشتن را به خطر افکنده است»؛ (وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنَى بِرَأْیِهِ).

زیرا ضریب خطا در یک انسان بسیار زیاد است؛ خطاهایى که گاه آبروى وى را بر باد مى دهد، یا اموال انسان را آتش مى زند و یا جان او را به خطر مى افکند؛ ولى ضریب خطا در کسانى که اهل مشورت اند هر اندازه طرف هاى مشورت بیشتر و آگاه تر باشند کمتر است. چرا انسان خود را از این نعمت خداداد که هزینه اى نیز براى او ندارد محروم سازد؟

درباره خطرات استبداد رأى که تعبیر دیگرى از استغناى رأى است نیز در روایات اسلامى و بحث هاى گذشته نهج البلاغه از جمله شرح حکمت 161 مطالب قابل توجهى ذکر شده است.

در هفتمین نکته مى فرماید: «صبر با مصائب مى جنگد»؛ (وَ الصَّبْرُ یُنَاضِلُ آلْحِدْثَانَ).

«حدثان» به معناى حوادث ناراحت کننده و ناگوارى است که در زندگى انسان خواه ناخواه رخ مى دهد و هر کس به نوعى به یک یا چند نمونه از این حوادث گرفتار است. آنچه مى تواند تأثیر این حوادث را بر وجود انسان خنثى کند تا از پا درنیاید همان صبر و شکیبایى و استقامت است.

و در مقابل آن جزع و بى تابى است که امام (علیه السلام) در هشتمین نکته درباره آن مى فرماید: «جزع و بى تابى، به حوادث دردناک زمان کمک مى کند»؛ (وَ آلْجَزَعُ مِنْ أَعْوَانِ الزَّمَانِ).

ص: 242

اشاره به این که گذشت زمان قواى انسان را به تدریج تحلیل مى دهد و هر نفسى قدمى به سوى مرگ است؛ ولى جزع و بى تابى سبب تشدید آثار آن مى شود به طورى که ممکن است عمر را به نصف تقلیل دهد، بنابراین همان گونه که صبر وشکیبایى با حوادث تلخ مى جنگد و انسان را در برابر آن ها استوار مى دارد جزع و بى تابى به کمک آن حوادث مى شتابد و آثار آن را در وجود انسان عمیق و عمیق تر مى سازد.

در کلام حکمت آمیز 189 این جمله پرمعنا آمده بود: «مَنْ لَمْ یُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَکَهُ آلْجَزَعُ؛ کسى که صبر و شکیبایى او را نجات ندهد جزع و بى تابى او را هلاک خواهد ساخت».

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «لَوْ لا أَنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ الْبَلاءِ لَتَقَطَّرَ الْمُؤمِنُ کَما تَتَفَطَّرُ الْبیضَةُ عَلَى الصَّفا؛ اگر صبر و شکیبایى قبل از بلا آفریده نشده بود افراد باایمان در برابر حوادث ناگوار از هم متلاشى مى شدند همان گونه که تخم مرغ با اصابت به سنگ متلاشى مى شود».(1)

اضافه بر این آثار مادى که بر صبر و جزع مترتب مى شود ازنظر معنوى نیز هلاکت دیگرى دامنگیر افرادى مى شود که در برابر حوادث بى تابى و جزع مى کنند و آن این که اجر آن ها را ضایع مى سازد در حالى که صابران اجر و پاداش فراوانى دارند.

در همین زمینه در روایت پرمعنایى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «إذا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ فِی قَبْرِهِ کانَتِ الصَّلاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکاةُ عَنْ یَسارِهِ وَ البِرُّ مُظِلٌّ (مُطِلٌّ) عَلَیْهِ وَ یَتَنَحَّى الصَّبْرُ ناحِیَةً، فَإذا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکانِ اللَّذانِ یَلیانِ مُساءَلَتَهُ قالَ الصَّبْرُ لِلصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ الْبِرِّ: دُونَکُمْ صاحِبُکُمْ فَإنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ؛ هنگامى که فرد باایمان را در قبر مى گذارند نماز در طرف راست و زکات در طرف چپ او قرار

ص: 243

مى گیرند و کارهاى نیک بر او مشرف مى شوند و صبر در گوشه اى قرار مى گیرد: و چون دو فرشته مأمور سؤال وارد مى شوند صبر به نماز و زکات و کارهاى نیک مى گوید: به یارى دوستتان بشتابید اگر شما از یارى اش ناتوان شدید من یارى اش مى کنم».(1)

افزون بر این ها بى تابى غالباً سبب رسوایى انسان مى شود و نشان مى دهد که او کم ظرفیت و بى استقامت است به همین دلیل امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «قِلَّةُ الصَّبْرِ فَضیحَةٌ؛ کمى صبر و شکیبایى اسباب فضیحت و رسوایى است».(2) ذکر این نکته نیز لازم به نظر مى رسد که خداى متعال براى این که انسان در برابر حوادث فوق العاده سخت از پا درنیاید صبر را در وجود او آفریده است؛ به همین دلیل مى بینیم. هنگامى که مثلا مادرى فرزند عزیزش را از دست مى دهد چنان بى تابى مى کند که خود را به زمین و دیوار مى کوبد؛ امّا با گذشت زمان کم کم آرامش بر او مسلط مى شود و غالباً بعد از چندین روز یا چند هفته به حال عادى درمى آید و اگر این صبر خداداد نبود و آن حالت نخستین ادامه پیدا مى کرد او در مدت کوتاهى از بین مى رفت.

نهمین نکته همان چیزى است که در حکمت 34 نیز آمد، مى فرماید: «برترین بى نیازى ترک آرزوهاست»؛ (وَ أَشْرَفُ آلْغِنَى تَرْکُ آلْمُنَى).

به یقین کسانى که آرزوهاى دور و دراز دارند و غالباً به تنهایى به آن نمى رسند دست حاجت به سوى این و آن دراز مى کنند و با این که ممکن است سرمایه دار بزرگى باشند همیشه نیازمند و محتاج اند، چرا که دامنه آرزوها بسیار گسترده است، حال اگر انسان خط باطل بر این آرزوهاى دور و دراز بکشد ثروتمند و سرمایه دار معتبرى خواهد شد، زیرا به هیچ کس محتاج نخواهد بود.

ص: 244

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «تَجَنَّبُوا الْمُنى فَإنَّها تُذْهِبُ بَهْجَةَ ما خُوِّلْتُمْ وَ تَسْتَصْغِرُونَ بِها مَواهِبَ اللهِ تَعالى عِنْدَکُمْ وَ تُعْقِبُکُمُ الْحَسَراتِ فِیما وَ هَّمْتُمْ بِهِ أنْفُسَکُمْ؛ از آرزوهاى دور و دراز بپرهیزید که شادابى و نشاط نعمت هایى را که خدا به شما داده از بین مى برد و به سبب آن، مواهب الهى در نزد شما کوچک مى شود و حسرت فراوانى به سبب اوهام باطله اى که داشته اید به شما دست مى دهد».(1)

آن گاه در دهمین نکته به سراغ غلبه هوى پرستى بر بسیارى از انسان ها رفته، مى فرماید: «چه بسیار عقل هایى که در چنگالِ هوا و هوس هاى حاکم بر آن ها اسیرند»؛ (وَ کَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِیرٍ تَحْتَ هَوَى أَمِیرٍ).

مى دانیم که خداوند دو نیرو به انسان بخشیده است: یکى نیروى عقل که خوب و بد را با آن تشخیص مى دهد و راه و چاه را مى شناسد و دیگرى انگیزه هاى مختلف نفسانى که آن هم در حد اعتدال براى بقاى انسان ضرورى است؛ خواه علایق جنسى باشد یا علاقه به مال و ثروت و مقام و قدرت؛ اما هنگامى که این انگیزه ها طغیان کنند و به صورت هوا و هوس سرکش درآیند، عقل را در چنگال اسارت خود مى گیرند به گونه اى که گاه از تشخیص واضح ترین مسائل بازمى ماند و انسان گاه در این حال، دست به کارهایى مى زند که یک عمر باید جریمه و کفاره آن را بپردازد. به همین دلیل در آیات قرآن و روایات اسلامى هشدار زیادى درباره این موضوع داده شده است.

قرآن مجید مى گوید: (أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَکَّرُونَ)؛ «آیا دیدى کسى را که معبود خود را هواى نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهى (بر این که شایسته هدایت نیست) گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر

ص: 245

زده و بر چشمش پرده اى قرار داده است؟! با این حال، غیر از خدا چه کسى مى تواند او را هدایت کند؟! آیا متذکّر نمى شوید؟!».(1)

در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) در غررالحکم مى خوانیم: «غَلَبَةُ الْهَوى تُفْسِدُ الدِّینَ وَ الْعَقْلَ؛ غلبه هواى نفس، هم دین انسان را فاسد مى کند و هم عقل او را».(2)

نیز در حدیث دیگرى در همان کتاب از همان بزرگوار نقل شده است که فرمود: «حَرامٌ عَلى کُلِّ عَقْلِ مَغْلُولٍ بِالشَّهْوَةِ أنْ یَنْتَفِعَ بِالْحِکْمَةِ؛ بر تمام عقل هایى که در چنگال شهوت اسیرند حرام است که از علم و دانش بهره مند شوند».(3)

به یقین عقل ها متفاوت اند؛ بعضى به اندازه اى نیرومندند که هیچ انگیزه اى از هواى نفس نمى تواند بر آن چیره شود و بعضى چنان ضعیف اند که با طغیان مختصر شهوت از کار مى افتند، همان گونه که هواى نفس نیز درجات و مراتب مختلفى دارد و بدترین چیز آن است که حاکمان یک جامعه عقلشان در اسارت هواى نفسشان قرار گیرد، در این صورت جامعه را به سوى بدبختى پیش مى برند و دین و دنیاى مردم را ملعبه هواى نفس مى سازند. در این زمینه مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود داستان عجیب و تکان دهنده اى از ابن خلکان در کتاب وفیات الاعیان در شرح حال قاضى ابویوسف که از علماى اهل سنت و از دوستان ابوحنیفه بود نقل مى کند:

عیسى بن جعفر (از فرزندان منصور دوانیقى) کنیز بسیار زیبایى داشت که هارون الرشید دلباخته او شد. هارون از عیسى خواست که آن کنیز را به او ببخشد یا بفروشد. عیسى که به آن کنیز علاقه مند بود نپذیرفت و گفت: من سوگند یاد کرده ام به طلاق و عتاق (طلاق همه همسران و آزادى تمام بردگان خود) و صدقه

ص: 246

دادن جمیع اموالم اگر او را به کسى بفروشم یا ببخشم. (اهل سنت معتقد بودند که اگر کسى چنین سوگندى یاد کند و خلاف آن عمل نماید تمام اموال او صدقه مى شود و تمام زنانش از او جدا و کنیزان و غلامانش آزاد مى گردند مطلبى که در فقه شیعه به شدت با آن مخالفت شده است). هارون الرشید او را تهدید به قتل کرد او تسلیم شد ولى مشکل قسم بر فکر او سنگینى مى کرد. هارون گفت: من مشکل را حل مى کنم. به دنبال ابویوسف فرستاد و گفت: یک راه حل شرعى براى این مسئله پیچیده پیدا کن. ابویوسف به عیسى بن جعفر گفت: راه حلش این است که نصف آن را به هارون ببخشى و نصف آن را به او بفروشى، در این صورت مخالفتى با سوگندت نکرده اى، زیرا نه تمامش را فروخته اى و نه تمامش را بخشیده اى. عیسى بن جعفر این کار را انجام داد (و نیمى از آن کنیز را به صدهزار دینار به هارون فروخت و نیم دیگر را به او بخشید) و کنیز را براى هارون الرشید بردند در حالى که هنوز در مجلس خود نشسته بود. هارون به ابویوسف گفت: یک مشکل دیگر باقى مانده است. ابویوسف گفت: کدام مشکل؟ گفت: این کنیز قبلاً با صاحبش آمیزش داشته و باید یک بار عادت ماهانه شود و پاک گردد (تا عده او به سر آید) سپس اضافه کرد: به خدا سوگند! (چنان دیوانه این کنیزم که) اگر امشب را با او به سر نبرم روح از تنم جدا مى شود. ابویوسف گفت: آن هم راه دارد. او را آزاد کن و سپس به عقد خود درآور، زیرا فرد آزاد عدّه اى ندارد. هارون او را آزاد کرد و او را به نکاح خود درآورد (و با نهایت تأسف) تمام این ها در یک ساعت قبل از آن که هارون الرشید از جاى خود برخیزد انجام شد.

آرى، هم حاکمان هوى پرست و هم مفتیان دنیاپرست این گونه با احکام خدا بازى مى کردند.(1)

ص: 247

سپس در یازدهمین نکته به مسئله مهم دیگرى اشاره کرده، مى فرماید: «حفظ تجربه ها بخشى از موفقیت است»؛ (وَ مِنَ التَّوْفِیقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ).

منظور از تجربه در این جا مفهوم عام آن است و تجربه هاى شخصى و تجارب دیگران را شامل مى شود و تعبیر «مِنَ التَّوفِیقِ» اشاره به این است که انسان قسمت مهمى از موفقیت خود را در کارها، از تجربه هاى پیشین خود و تجارب دیگران به دست مى آورد و در واقع انباشته شدن تجربه ها بر یکدیگر سبب موفقیت در تمام زمینه هاى علمى و سیاسى و اجتماعى و اخلاقى است و آن کس که خود را از تجربه هاى دیگران بى نیاز بداند و به تجربه هاى پیشین خود اعتنا نکند به یقین گرفتار شکست هاى پى درپى خواهد شد.

اساساً بعضى از علوم و دانش ها بر اساس تجربه پیشرفت کرده که نام علوم تجربى را هم بر آن ها نهاده اند. طبیب از کجا مى داند که فلان دارو براى فلان بیمارى مؤثر است؟ آیا جز این است که از تجربه هاى خویش و تجربه هاى دیگران استفاده کرده است؟ امروز آزمایشگاه ها که ابزار تجربه است در سراسر دنیا در علوم مختلف برپاست و این ها تفسیر روشنى براى این کلام امام (علیه السلام) است.

قرآن مجید بخش عظیمى از تاریخ اقوام پیشین را براى مسلمانان شرح داده است که فلسفه آن همین استفاده کردن از تجربه آنان است. مى فرماید: بروید آثار آن ها را در نقاط مختلف زمین ببینید و عبرت بگیرید.

واژه «توفیق» در استعمالات روایات دو معنا دارد: یک معناى آن همان موفقیت در کارهاست که در نکته حکیمانه مورد بحث به آن اشاره شده و معناى دیگر آن آماده شدن وسایل اعم از معنوى و مادى است و این که دعا مى کنیم: خدایا! به ما براى انجام کارهاى خیر توفیق عنایت فرما؛ یعنى وسایل آن را اعم از روحانى و جسمانى فراهم کن. به یقین آنچه را که در اختیار ماست باید خودمان

ص: 248

فراهم سازیم و آنچه را که از اختیار ما بیرون است باید از خدا بخواهیم و این دو معنا به یک حقیقت بازمى گردند؛ یعنى توفیقات الهى و حفظ تجربه ها هر دو سبب موفقیت است.

در روایات اسلامى درباره اهمیت تجربه تعبیرات بسیار جالبى دیده مى شود. از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ؛ عقل همان حفظ تجربه هاست».(1) و در جاى دیگر مى فرماید: «اَلْعَقْلُ غَریزَةٌ تَزیدُ بِالْعِلْمِ بِالتَّجارِبِ؛ عقل غریزه اى (الهى) است که با علم و دانش و تجربه افزایش مى یابد».(2)

استفاده کردن از تجارب پیشینیان به خصوص براى زمامداران و سیاستمداران از اهم امور است تا آن جا که امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «لا یَطْمَعَنَّ ... وَ لا الْقَلیلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجِبُ بِرَأْیِهِ فی رِئاسَةٍ؛ افراد کم تجربه که تنها به آراى خود تکیه مى کنند هرگز در ریاست موفق نخواهند شد».(3)

در بحث هاى گذشته نهج البلاغه نیز بارها امام (علیه السلام) بر اهمیت استفاده از تجربه ها تأکید فرموده است؛ از جمله در خطبه 176 که در آن مواعظ بسیار سودمندى آمده است، با قاطعیت مى فرماید: «وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللهُ بِالْبَلاءِ وَ التَّجارِبِ لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیءٍ مِنَ الْعِظَةِ؛ آن کس که خدا او را به وسیله آزمون ها و تجربه ها بهره مند نسازد از هیچ پند واندرزى سود نخواهد برد».

در عهدنامه مالک اشتر نیز بر این امر تأکید شده بود، امام (علیه السلام) به مالک اشتر در مورد انتخاب کارمندان و اداره کنندگان حکومت مى فرماید: «وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیاءِ مِنْ أهْلِ الْبُیُوتاتِ الصّالِحَةِ وَ الْقِدَمِ فِى الاْسْلامِ؛ و از میان آن ها

ص: 249

افرادى را برگزین که داراى تجربه و پاکى روح باشند و از خانواده هاى صالح و پیشگام و باسابقه در اسلام باشند».(1)

این در حالى است که امروزه شعارهاى زیادى در استفاده کردن از نیروى جوانان داده مى شود و متأسفانه به گونه اى تبلیغ شده که بعضى تصور مى کنند باید بزرگسالان را از صحنه حکومت و اجتماع کنار گذاشت در حالى که آن ها مجموعه هاى عظیمى از تجارب اند. حق مطلب این است که تجربه هاى پرارزش بزرگسالان باید با نیرو و نشاط جوانان آمیخته شود تا موفقیت قطعى حاصل گردد؛ به طور قطع و یقین نه مى توان تنها به نیروى جوان قناعت کرد و نه تنها به تجارب بزرگسالان، بلکه این دو مکمل یکدیگرند.

سپس در دوازدهمین نکته حکیمانه به اهمیت دوستان اشاره مى کند، مى فرماید: «دوستى، نوعى خویشاوندى اکتسابى است»؛ (وَ الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ).

خویشاوندى گاه از طریق طبیعى حاصل مى شود مثلاً تولد دو فرزند از یک پدر و مادر که این دو به طور طبیعى برادر مى شوند؛ ولى گاه انسان با دیگرى که هیچ رابطه نَسَبى با او ندارد چنان دوست مى شود که همانند برادر یا برتر از برادر با او پیوند عاطفى پیدا مى کند. این گونه دوستى ها نوعى خویشاوندى اکتسابى است.

اسلام آیین دوستى و مودت است و به مسئله دوست صالح آن قدر اهمیت داده که در حدیثى امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «الصَّدیقُ أقْرَبُ الاْقارِبِ؛ دوست، نزدیک ترینِ خویشاوندان است».(2) در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «مَنْ لا صَدِیقَ لَهُ لا ذُخْرَ لَهُ؛ کسى که دوستى ندارد اندوخته اى (براى مبارزه با مشکلات) ندارد».(3)

ص: 250

تا آن جا که امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «لَقَدْ عَظُمَتْ مَنْزِلَةُ الصَّدیقِ حَتّى أَنَّ أهْلَ النّارِ یَسْتَغیثُونَ بِهِ وَ یَدْعُونَ بِهِ فِی النّارِ قَبْلَ الْقَریبِ الْحَمِیمِ قالَ اللهُ مُخْبِرآ عَنْهُمْ : (فَمَا لَنَا مِنْ شَافِعِینَ * وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ)؛ مقام دوست بسیار والاست تا آن جا که اهل دوزخ از دوست یارى مى طلبند و او را از درون آتش دوزخ صدا مى زنند پیش از آن که نزدیکان پرمحبت خود را صدا بزنند. خداوند در قرآن از آن ها چنین خبر داده که مى گویند: (واى بر ما) ما امروز شفاعت کنندگانى نداریم و نه دوست صمیمى».(1)

سرانجام در سیزدهمین و آخرین نکته گران بها مى فرماید: «به انسانى که ملول و رنجیده خاطر است اعتماد مکن»؛ (وَ لا تَأْمَنَنَّ مَلُولاً).

دلیل آن روشن است؛ افرادى که به هر دلیل رنجیده خاطر شده اند، نشاط عمل در آن ها مرده است به همین دلیل نمى توان به آن ها اعتماد کرد. آن ها منتظر بهانه اى هستند تا از کار فرار کنند و هرگز نمى توان استقامت و پشتکار را که لازمه پیشرفت است از آن ها انتظار داشت.

مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود شرح خوبى براى این معنا ذکر کرده و آن داستان جنگ صفین است که بر اثر طولانى شدن جنگ عده زیادى ملول و رنجیده و خسته شده بودند و منتظر بهانه اى بودند تا جنگ را رها کنند از این رو به مجرد این که دشمن قرآن ها را بر سر نیزه ها کرد در آستانه پیروزى دست از جنگ کشیدند.(2)

بعضى ملول را در این جمله نورانى به افراد زودرنج تفسیر کرده اند.(3) آن هم واقعیتى است که اعتماد به افراد زودرنج بسیار مشکل است، چرا که در گرماگرم

ص: 251

کار و انجام برنامه، ممکن است از اندک چیزى آزرده خاطر شوند و همه چیز را رها سازند. هر کدام از این دو تفسیر را بپذیریم بیان واقعیت انکارناپذیرى است و جمع بین هر دو تفسیر نیز مانعى ندارد.

این سخن را با حدیثى از امام (علیه السلام) که تکمیل کننده کلام مورد بحث است و در غررالحکم آمده پایان مى دهیم: «لا تَأمَنَنَّ مَلُولا وَ إن تَحَلّى بِالصِّلَةِ فَإِنَّهُ لَیْسَ فِی الْبَرْقِ الْخاطِفِ مُسْتَمْتَعٌ لِمَنْ یَخُوضُ الظُّلْمَةَ؛ به افراد رنجیده خاطر و زودرنج اعتماد نکن، هر چند دل او را با جایزه اى به دست آورى، زیرا برق جهنده (که لحظه اى مى درخشد و سپس خاموش مى شود) در شب تاریک قابل اعتماد نیست».(1)

به راستى اگر انسان از میان تمام سخنان امام (علیه السلام) همین مجموعه فشرده حکیمانه پرمعنا را برنامه زندگى خود قرار دهد، هم در برنامه هاى مادى زندگى پیروز مى شود و هم در جنبه هاى معنوى آن، هم مى تواند فرد را اصلاح کند و هم جامعه را؛ ولى افسوس که این کلمات نورانى در نظر ما همچون «برق خاطفى» آشکار مى شود و چیزى نمى گذرد که آن را به فراموشى مى سپاریم و همان مسیر زندگى آمیخته با اشتباهات را ادامه مى دهیم.

ص: 252

تعبیرى بسیار رساست که تمام نکات مذکور را دربر دارد و این است معناى فصاحت و بلاغت که انسان در ضمن عبارت کوتاهى حقایق فراوانى را بیان کند.

در ضمن، تعبیر «أَحَدُ حُسّادِ عَقْلِهِ؛ یکى از حاسدان عقل» نشان مى دهد که عقل انسان حاسدان دیگرى نیز دارد که از آن جمله هواى نفس و استبداد رأى و تکبر است و در عوامل ظاهرى نیز شراب و مواد مخدر دشمن و حسودِ عنود عقل اند.

درباره آثار خطرناک عُجب و خودپسندى، در گفتارهاى حکیمانه 38 (وَ أوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ) و 167 (الإعْجابُ یَمْنَعُ مِنَ الاْزْدیادِ) نیز مطالب قابل توجهى آمده است. اساساً عُجب و خودپسندى یکى از نشانه هاى جهل و نادانى است و طبق ضرب المثل معروف فارسى: «خودپسندى جان من برهان نادانى بود» زیرا انسان با تمام عظمتى که دارد، موجودى ضعیف است؛ یک پشه آلوده به میکروب ممکن است قوى ترین انسان ها را از پاى درآورد و یا به هنگام خوردن و آشامیدن، لقمه و آب گلوگیرش شود و او را خفه کند. بلند مرتبه ترینِ انسان ها از نظر مقام ظاهرى ممکن است یک شبه مقام خود را از دست بدهد و برترینِ ثروتمندان در مدت کوتاهى گرفتار ورشکستگى گردد و به خاک سیاه بنشیند. با این توصیفات آیا خودپسندى و خودخواهى دلیل بر نادانى نیست؟ مى دانیم که انسان نادان در معرض هرگونه آفت مادّى و معنوى است.

رذیله عُجب و خودپسندى سرچشمه رذیله هاى دیگر نظیر «تکبر» نیز مى شود؛ کسى که خویشتن را مى پسندد هنگامى که در برابر دیگران قرار گرفت تکبر مى ورزد و گاه گرفتار رذیله هاى خودمحورى و انحصارطلبى نیز مى شود، زیرا وقتى زیاد به خود معتقد شد، همه چیز را براى خود مى خواهد و در هر کارى خویش را محور مى بیند.

در قرآن مجید و روایات اسلامى نیز بحث هاى آموزنده و گسترده اى درباره

ص: 255

این صفت رذیله آمده است. در آیه (علیهما السلام) سوره فاطر مى خوانیم: (أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنآ فَإِنَّ اللهَ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَ یَهْدِى مَنْ یَشَاءُ)؛ «آیا کسى که عمل بدش براى او آراسته شده و آن را خوب و زیبا مى بیند (همانند کسى است که واقع را آنچنان که هست مى یابد)؟! خداوند هر کس را بخواهد (و مستحق بداند) گمراه مى سازد و هرکس را بخواهد هدایت مى کند».

در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) در کتاب تحف العقول آمده است: «الإعْجابُ ضِدُّ الصَّوابِ وَ آفَةُ الاْلْبابِ؛ خودپسندى ضد واقع بینى است وآفتى است براى عقل ها».(1)

تضاد عُجب با عقل تا آن حد است که در حدیث دیگرى از آن حضرت در غررالحکم مى خوانیم: «الْمُعْجِبُ لا عَقْلَ لَهُ»(2) و در حدیث دیگرى آمده است: «العُجْبُ رَأْسُ الْحِماقَةِ».(3)

در حدیث جالب و پرمعنایى که ذیل حکمت 38 گذشت این حقیقت منعکس شده است که حضرت مسیح (علیه السلام) مى گوید: «من بیماران غیر قابل علاج را درمان کردم و حتى مردگان را به اذن خدا زنده ساختم ولى نتوانستم احمق را درمان کنم». هنگامى که از حضرت سؤال مى کنند: احمق کیست؟ بارزترین صفت او را عُجب و خودپسندى ذکر مى کند و این اعجاب سبب مى شود که تمام فضایل را مخصوص خود بداند و تمام حقوق را ویژه خود بشمارد و هیچ حقى براى دیگرى قائل نباشد. در آخر آن حدیث آمده است: «فَذلِکَ الاْحْمَقُ الّذی لا حیلَةَ فی مُداواتِهِ؛ این همان احمقى است که راهى براى درمان او نیست».(4)

ص: 256

در تعدادى از نسخ نهج البلاغه مانند نسخه ابن میثم و منهاج البراعة و همچنین علامه مجلسى در بحارالانوار که مستقیماً از نهج البلاغه نقل کرده اند به جاى «وَ الأَلَمِ» «وَ اِلّا لَمْ» آمده است که مفهوم جمله چنین مى شود: «چشم خود را بر خاشاک فرو بند و گرنه هرگز رضایت خاطر پیدا نخواهى کرد». این نسخه مناسب تر به نظر مى رسد، زیرا چشم فرو بستن بر قذى (خاشاک) مفهوم روشنى دارد؛ امّا چشم فرو بستن بر اَلَم (درد و رنج) مفهوم مناسبى ندارد. انسان درد و رنج را باید تحمل کند نه آن که چشم بر آن فرو بندد. اضافه بر این آهنگ جمله نیز با نسخه اخیر مناسب است نه با نسخه قبل.

افزون بر این در جاى دیگر نهج البلاغه تعبیرى از امام (علیه السلام) آمده که با نسخه دوم متناسب است آن جا که مى فرماید: «وَ أغْضَیْتُ عَلَى الْقَذى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجا؛ چشم بر خاشاک فرو بستم و با گلویى که استخوان در آن گیر کرده بود جرعه تلخ حوادث را نوشیدم».(1)

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود شعر مناسبى از یکى از شعراى عرب نقل کرده است که مى گوید:

إذا أنْتَ لَمْ تَشْرَبْ مِرارآ عَلَى الْقَذى *** ظَمِئْتَ وَ أیُّ النّاسِ تَصْفُو مَشارِبُهُ

اگر خاشاک را در آب نوشیدنى خود تحمل نکنى همیشه تشنه خواهى ماند و کدام انسان است که همیشه نوشابه اش صاف باشد؟

شاعر دیگرى مى گوید:

وَ مَنْ لَمْ یُغَمِّضْ عَیْنَهُ عَنْ صَدیقِهِ *** وَ عَنْ بَعْضِ ما فِیهِ یَمُتْ وَ هُوَ عاتِبُ

کسى که درباره عیوب دوستش اغماض نداشته باشد از دنیا مى رود در حالى که دائماً در حال سرزنش کردن است.(2)

ص: 259

در مستطرفات سرائر مى خوانیم که امام صادق (علیه السلام) از پدر بزرگوارش امام باقر (علیه السلام) نقل مى کند: «أکْثَرُ أهْلِ الْجَنَّةِ الْبُلْهُ؛ بیشترین بهشتیان افراد کم خرد هستند». راوى عرض مى کند: منظورتان ابلهان و افراد مجنون و بیمار است؟ امام (علیه السلام) مى فرماید: نه «الّذینَ یَتَغافَلُونَ عَمّا یَکْرَهُونَ یَتَبالَهُونَ عَنْهُ؛ منظورم کسانى هستند که در برابر عوامل ناراحتى تغافل مى کنند و خود را به بى خبرى مى زنند».(1)

ص: 260

کنار بگذارد و محبت را به جاى آن بنشاند افراد زیادى جذب او مى شوند در حالى که اگر خشن و انعطاف ناپذیر باشد، نزدیک ترین بستگان و خویشاوندان و دوستان نیز از او فاصله مى گیرند. این معنا در قرآن مجید - همان گونه که قبلاً نیز اشاره شد - درباره پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به صورت الگو بیان شده است. در آیه 159 سوره آل عمران مى خوانیم: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّآ غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ)؛ «به سبب رحمت الهى، دربرابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو پراکنده مى شدند».

جاذبه اخلاقى پیغمبر اکرم و ائمه هدى (علیهم السلام) مصداق روشنى از این گفتار حکیمانه است. در حدیثى درباره پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «کانَ أکْرَمُ النّاسِ وَ ألْیَنُ النّاسِ ضَحّاکاً بَسّاماً؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) کریم ترین و نرم خوترین مردم، و بسیار خنده رو و متبسم بود».(1)

در نامه امام (علیه السلام) به محمد بن ابى بکر آمده است: «وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ؛ در برابر آن ها متواضع باش و با چهره گشاده مردم را ملاقات کن».

در حدیث دیگرى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «ألا أُخْبِرُکُمْ بِمَنْ تَحْرُمُ عَلَیْهِ النّارُ غَداً؛ آیا به شما خبر دهم چه کسى فرداى قیامت آتش دوزخ بر او حرام است؟».

عرض کردند: آرى یا رسول اللّه!

فرمود: «الْهَیِّنُ الْقَریبُ اللَّیِّنُ السَّهْلُ؛ کسى که آسان مى گیرد و به مردم نزدیک و با آن ها نرم خوست و سختگیرى نمى کند».(2)

اگر حُسن خلق در احادیث سرچشمه فراوانىِ روزى معرفى شده، یا سبب عمران و آبادى شهرها و فزونى عمرها دانسته شده به همین دلیل است که انسان

ص: 263

در سایه آن اعوان و انصار فراوانى پیدا مى کند و به کمک آن ها مى تواند مشکلات مهم زندگى را حل کند.

بر عکس در روایتى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) آمده است: «سُوءُ الْخُلُقِ نَکَدُ الْعیشِ وَ عَذابُ النَّفْسِ؛ بدخلقى سبب تنگى معیشت و رنج روح و روان مى شود».(1)

محمّد عبده در شرح نهج البلاغه خود تفسیر دیگرى براى این عبارت کرده است، وى مى گوید: «منظور از «لیّنُ الْعُود» طراوت جسمانى انسان و نشاط او و داشتن فضل و همت است و منظور از «کثْرت أغصان» کثرت آثارى است که از او آشکار مى شود؛ گویى هر اثرى شاخه اى از وجود اوست». ولى در پایان، فزونى اعوان و انصار را به عنوان تفسیر دیگرى ذکر کرده است. اما به نظر مى رسد آنچه گفته شد مناسب تر و با آیات و روایات همسوتر باشد.

ص: 264

روشن است که براى انجام هر کار مهمى احتیاج به فکر و اندیشه و تدبیر و تصمیم گیرى صحیح است و این کار تنها در فضایى ممکن است که اختلاف در آن نباشد، بلکه تمام کسانى که در آن تصمیم گیرى شرکت دارند هدفشان رسیدن به نقطه واحد و حتى الامکان دور از هر گونه خطا و اشتباه باشد. اما گاه یک نغمه مخالف که یا بدون مطالعه اظهار شده و یا از غرض و مرضى ناشى گشته مى تواند تمام تصمیم ها و تدبیرها را به هم بریزد.

گاهى نیز رئیس جمعیت بر حسب تدبیر خود تصمیمى مى گیرد؛ اما مخالفت بعضى از پیروان آن را عقیم مى کند چنان که در داستان قلم و دوات که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در آخرین لحظات عمرش درخواست کرد آن را بیاورند تا فرمانى درباره جانشین خود که قطعاً على بن ابى طالب (علیه السلام) بود بنویسد و آنچه را که قبلاً گفته بود تأکید کند، مخالفت یک نفر (خلیفه دوم) سبب شد که گروه دیگرى نیز نغمه خلاف سردهند و جلوى این کار گرفته شود و حتى به ساحت قدس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اهانت زشتى شود که شرح آن در چندین جاى صحیح بخارى و کتب دیگر حدیث و تاریخ آمده است.(1)

در جنگ احد نیز همین حادثه شوم اتفاق افتاد؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) و جمعى از یاران اصرار داشتند مسلمانان در مدینه بمانند و در برابر دشمن از خود دفاع کنند، زیرا در آن جا بهتر مى شد دشمن را زمین گیر کرد؛ ولى گروهى از جوانان پرشور مخالفت کردند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به احترام نظرات آن ها لشکر اسلام را به بیرون ودر کنار کوه احد آورد و سرانجام به سبب این موضوع و پاره اى از اسباب دیگر ضربه سختى بر پیکر لشکر اسلام وارد شد.

ص: 267

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «ما اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّها إلّا ظَهَرَ أهْلُ باطِلِها عَلى أهْلِ حَقِّها؛ هیچ امتى بعد از پیامبر خود اختلاف نکردند مگر این که در میان آن ها اهل باطل بر اهل حق پیروز شدند».(1)

در کلام حکیمانه 179 نیز امام (علیه السلام) به این حقیقت اشاره فرموده بود: «اللَّجاجَةُ تَسُلُّ الرَّاْیَ؛ لجاجت، فکر و رأى انسان را نابود مى کند».

ص: 268

در واقع مى توان گفت: این کلام حکیمانه از آیات شریفه قرآن کریم برگرفته شده که مى فرماید: (کَلاَّ إِنَّ الإِنسَانَ لَیَطْغَى * أَنْ رَّآهُ اسْتَغْنَى)؛ «چنین نیست، به یقین انسان طغیان مى کند از این که خود را بى نیاز ببیند».(1)

گر چه بعضى از مفسران، انسان را در آیه مذکور، اشاره به شخص «ابوجهل» دانسته اند که مرد ثروتمند و طغیانگرى بود و به مبارزه با پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) پرداخت؛ ولى به یقین، انسان در این جا مفهومى کلى دارد که به گروه کثیرى از نوع بشر اشاره مى کند و ابوجهل و امثال آن مصداق هاى روشنى از آن هستند.

در کلمات قصار گذشته نیز بارها به این حقیقت با تعبیرات دیگرى اشاره شده است؛ از جمله در گفتار حکیمانه 150 که در مقام موعظه به نکته هاى مهمى اشاره مى کند، مى فرماید: «لا تَکُنْ مِمَّنْ... إِنِ اسْتَغْنَى بَطِرَ وَفُتِنَ»؛ اگر غنى و بى نیاز شود مغرور و مفتون مى گردد» و در گفتار 160 نیز مى فرماید: «مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ؛ کسى که دستش به حکومتى رسد استبداد پیشه مى کند». و مى توان گفت: کلام مورد بحث جامعیت بیشترى دارد، زیرا کلمات گذشته یا در مورد غنى و ثروت بود و یا مقام؛ اما گفتار حکیمانه مورد بحث، رسیدن به هر نوع توانایى مالى و مقامى و علمى را شامل مى شود.

البته این امر در مورد افراد کم ظرفیت و بى شخصیت است که تغییر وضع زندگى، آن ها را به کلى دگرگون مى سازد؛ ولى مردان باایمان و پرظرفیت و باشخصیت اگر تمام عالم را به آن ها بدهند تغییرى در زندگى آنان پیدا نمى شود. نمونه اتمّ آن خود امام امیرمؤمنان (علیه السلام) است. در آن روز که در گوشه خانه تنها نشسته بود با آن روز که بر تخت قدرت خلافت قرار داشت حالش از هر نظر یکسان بود؛ ساده زیستى، عبادات شبانه، رسیدگى به حال محرومان و دفاع از مظلومان در هر حال مورد توجه ایشان بود. دلیل آن روشن است، زیرا

ص: 271

این گونه انسان ها این مواهب را مال خود نمى دانند، بلکه امانتى مى دانند از سوى خدا براى خدمت به خلق و پیمودن راه قرب حق.

از این جا روشن مى شود که مستجاب نشدن دعاهاى پیوسته بعضى براى رسیدن به مال و مقام و قدرت چه بسا به همین علّت است که خدا مى داند اگر آن ها به نوایى برسند طغیان مى کنند و استطاله و برترى جویى را پیشه مى سازند. لطف پروردگارشامل آن هامى شود و آن ها را از رسیدن به این امور محروم مى سازد.

داستان معروف «ثعلبة بن حاطب انصارى» که در ذیل آیه 75 سوره توبه آمده است نشان مى دهد که او مرد فقیرى بود و با اصرار زیاد از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خواست در حق او دعا کند تا ثروتمند شود و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) خواسته او را رد مى کرد. پس از اصرار زیاد دعایى در حقش فرمود و او صاحب ثروت عظیمى شد و راه طغیان را پیش گرفت، نه تنها از پرداختن زکات سر باز زد، بلکه حکم زکات را ظالمانه پنداشت و آن را شبیه جزیه یهود و نصارى قلمداد کرد و بر سرش آمد آنچه آمد.(1)

این حالت - همان گونه که اشاره کردیم - در افراد بى نوایى که به نوایى مى رسند غالباً شدیدتر است، ازاین رو در روایتى از امام کاظم (علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ وَلَّدَهُ الْفَقْرُ أبْطَرَهُ الْغِنى؛ کسى که در دامان فقر متولد شده غنا و بى نیازى او را به طغیان وامى دارد».(2)

در روایات تأکید ویژه شده که اگر حاجتى داشتید هرگز به این گونه افراد مراجعه نکنید، از این رو همان گونه که پیش از این نیز آورده ایم در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که به یکى از یارانش فرمود: «تُدْخِلُ یَدَکَ فِی فَمِ التِّنِّینِ إِلَى الْمِرْفَقِ خَیْرٌ لَکَ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَى مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَ کَانَ؛ دست خود را تا مرفق

ص: 272

در دهان اژدها کنى براى تو بهتر از آن است که از کسى حاجت بطلبى که چیزى نداشته و سپس به نوایى رسیده است».(1)

ابن ابى الحدید در تفسیر این گفتار حکیمانه غیر از این تفسیر معروف احتمال دیگرى داده است و آن این که منظور از «مَنْ نالَ» کسى است که جود و بخششى به دیگران مى کند و به سبب جود و بخشش راه برترى جویى را پیش مى گیرد.

گر چه «نالَ» گاه به معناى بخشیدن چیزى به دیگران آمده است؛ ولى سیاق کلام نشان مى دهد که در این جا منظور چیز دیگرى است.

ص: 273

ص: 274

بهترین راه همان است که مولا (علیه السلام) در کلام مورد بحث فرموده است. هنگامى که طوفان هاى اجتماعى مى وزد و تحولات آشکار مى شود و صفحات اجتماع زیرورو مى گردد این جاست که افراد باطن خود را که در حال عادى نشان نمى دادند آشکار مى سازند.

به تعبیر دیگر، بهترین راه براى شناخت حقیقت و باطن هر چیز، تجربه و آزمایش و امتحان است. این حکم درباره انسان ها نیز صادق است و بهترین طریق تجربه، حالاتى است که از خود در دگرگونى هاى اجتماعى بروز مى دهند؛ دیروز ثروتى نداشت، امروز به نوایى رسیده و یا مقامى نداشت و مقامى به دست آورده است. گاه چنان بر مرکب غرور سوار مى شود که هیچ کس به گرد او نمى رسد. این ها در امتحان شخصیت مردود شده اند؛ ولى به عکس، افرادى را مى بینیم که نه مال و ثروت و نه جاه و مقام و نه مشکلات زندگى هیچ یک بر آن ها تأثیرى نمى گذارد؛ همان راه مستقیمى را مى پیمایند که پیش از این مى پیمودند و همان مناسبات خوبى را با دوستانشان دارند که در گذشته داشتند.

«تَقَلُّب اَحوال» مفهوم جامعى دارد که هر گونه دگرگونى زندگى را شامل مى شود: رسیدن به مال و ثروت یا فقر، پیدا کردن مقام یا سقوط از آن، بهبودى و تندرستى یا بیمارى، فراهم آمدن اسباب شادى یا مصائب و حوادث دردناک، این ها و مانند این ها بوته هاى امتحانى هستند که انسان ها در آن آزموده مى شوند. درست مانند بوته و کوره هاى معمولى که طلاى ناب را در آن مى آزمایند و یا سیاه سیم زراندود را به آن مى برند تا باطن آن آشکار شود.

به گفته شاعر:

خوش بود گر محک تجربه آید به میان *** تا سیه روى شود هر که در او غش باشد

ص: 277

نیز به گفته شاعرى دیگر:

سیاه سیم زراندود چون به بوته برند *** خلاف آن به درآید که خلق پندارند!

تاریخ اسلام، نمودار عجیبى از همین کلام حکمت آمیز است؛ افرادى از یاران پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بودند که در غزوات اسلامى به عنوان مجاهدى خستگى ناپذیر و افسرى فداکار درخشیدند؛ ولى بعد از رحلت پیغمبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) براثر حب جاه و مقام یا مال و ثروت راه خود را جدا کردند و با توجه به آنچه در حکمت 441 خواهد آمد که «الْوِلایَاتُ مَضَامِیرُ الرِّجَالِ؛ پست هاى مهم، میدان مسابقه و آزمایش مردان است» کارهایى براى رسیدن به مال و مقام دنیا انجام دادند که هیچ کس از آن ها انتظار نداشت.

در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) در غررالحکم مى خوانیم: «الْغِنى وَ الْفَقْرُ یَکْشِفانِ جَواهِرَ الرِّجالِ وَ أوْصافَها؛ بى نیازى و فقر، باطن افراد و اوصاف آن ها را آشکار مى سازد».(1)

مرحوم کلینى در کافى در حدیث معتبرى نقل مى کند که بعد از قتل «عثمان»، امیرمؤمنان على (علیه السلام) به منبر رفت و خطبه اى خواند و در ضمن آن خطبه فرمود : «... یَوْمَ بَعَثَ اللهُ نَبِیَّه (صلی الله علیه و آله) وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً حَتَّى یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلاکُمْ وَ أَعْلاکُمْ أَسْفَلَکُمْ وَ لَیَسْبِقَنَّ سَبَّاقُونَ کَانُوا قَصَّرُوا وَ لَیُقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ کَانُوا سَبَقُوا؛ سوگند به خدایى که محمد را به حق مبعوث ساخت! همگى با یکدیگر مخلوط و سپس غربال خواهید شد (تا خالص از ناخالص درآید و پیروان حق از پیروان باطل جدا شوند) تا آن جا که افراد پایین نشین، بالا و افراد بالانشین پایین قرار خواهند گرفت و آن ها که در اسلام پیشگام بودند

ص: 278

و برکنار گشتند سر کار خواهند آمد و کسانى که (با حیله و تزویر) پیشى گرفتند کنار مى روند».(1)

این سخن را با ذکر آیه اى از قرآن مجید که در واقع همه این روایات به آن بازمى گردد پایان مى دهیم آن جا که مى فرماید: (وَ تِلْکَ الأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمینَ * وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرینَ)؛ «و ما این روزها(ى پیروزى و شکست) را در میان مردم مى گردانیم؛ (و این خاصیّت زندگى دنیاست) تا خدا، افرادى را که ایمان آورده اند، مشخص سازد؛ و (خداوند) از میان خودتان، شاهدانى بگیرد. و خدا ستمکاران را دوست نمى دارد و تا خداوند، افراد باایمان را خالص گرداند (و ورزیده شوند)؛ و کافران را (به تدریج) نابود سازد».(2)

ص: 279

ص: 280

در روایات اسلامى درباره اهمیت دوستى و همچنین شرایط دوست خوب و نیز وظایف دوست در برابر دوست مطالب زیادى وارد شده است.

امام حسن مجتبى (علیه السلام) در وصیتى که به «جناده» (ابن ابى سفیان) در لحظات آخر عمر خویش فرمود چنین مى گوید: «فَاصْحَبْ مَنْ إِذَا صَحِبْتَهُ زَانَکَ، وَ إِذَا خَدَمْتَهُ صَانَکَ، وَ إِذَا أَرَدْتَ مِنْهُ مَعُونَةً أَعَانَکَ، وَ إِنْ قُلْتَ صَدَّقَ قَوْلَکَ، وَ إِنْ صُلْتَ شَدَّ صَوْلَکَ، وَ إِنْ مَدَدْتَ یَدَکَ بِفَضْلٍ مَدَّهَا، وَ إِنْ بَدَتْ عَنْکَ ثُلْمَةٌ سَدَّهَا، وَ إِنْ رَأَى مِنْکَ حَسَنَةً عَدَّهَا، وَ إِنْ سَأَلْتَهُ أَعْطَاکَ، وَ إِنْ سَکَتَّ عَنْهُ ابْتَدَأَکَ، وَ إِنْ نَزَلَتْ إِحْدَى الْمُلِمَّاتِ بِهِ سَاءَک؛ با کسى دوستى کن که دوستى با او زینت تو باشد و هنگامى که به او خدمت مى کنى تو را محفوظ دارد و هرگاه که از او کمکى بخواهى یارى ات کند، اگر سخنى بگویى (از روى اعتمادى که به تو دارد) گفتار تو را تصدیق کند و اگر در جایى (به حق) حمله کنى تو را تقویت نماید و اگر دست خود را براى حاجتى به سوى او دراز کنى او دستش را به سوى تو دراز کند و هرگاه نقطه ضعفى از تو ظاهر شود آن را بپوشاند و اگر کار نیکى از تو ببیند آن را بشمارد (و آشکار سازد) و اگر چیزى از او بخواهى به تو بدهد حتى اگر سکوت کنى (ولى نیازمند باشى) بدون مقدمه کمک کند و اگر مشکلى براى او پیش آید تو را ناراحت سازد».(1)

ص: 283

ص: 284

آسمان تشبیه نموده که لحظه اى همه جا را روشن مى کند و در شب هاى تاریک تمام فضاى بیابان با آن آشکار مى شود و شخص گم کرده راه به شوق مى آید و به دنبال آن دوان دوان حرکت مى کند. ناگهان برق خاموش مى شود و او در پرتگاهى فرو مى افتد.

عقل و دانش آدمى که حق را از باطل و نیک را از بد مى شناسد هنگامى که تحت تأثیر برق طمع قرار گیرد به همین سرنوشت گرفتار مى شود. در واقع طمع، یکى از موانع عمده شناخت است که در طول تاریخ، بسیارى از اندیشمندان را به خاک هلاکت افکنده یا دنیایشان و یا دین و ایمانشان را بر باد داده است.

طمع آثار زیان بار فراوانى دارد؛ بسیارى از حوادث دردناک تاریخى براثر همین صفت رذیله رخ داده است. مهم ترین فاجعه تاریخ اسلام، شهادت شهیدان کربلا، از یک نظر به سبب طمع «عمر سعد» در حکومت رى واقع شد و حکومت مرگبار بنى امیه به طور کلى مولود طمع هایى بود که آن ها در جانشینى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و گرفتن انتقام غزوات آن حضرت داشتند.

در گفتار حکیمانه 180 خواندیم که امام (علیه السلام) مى فرماید: «الطَّمَعُ رِقٌّ مُؤَبَّدٌ؛ طمع، بردگى و اسارت جاویدان است». در گفتار حکیمانه 226 نیز خواهد آمد که امام (علیه السلام) طمع کار را در بند ذلت گرفتار مى بیند: «الطّامِعُ فی وَثاقِ الذُّلِّ».

در غررالحکم نیز آمده است: «ثَمَرَةُ الطَّمَعِ ذُلُّ الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ؛ ثمره طمع، ذلت دنیا و آخرت است».(1)

طمع باعث ذلت و اسارت مى شود، زیرا انسان طمع کار غالباً به دنبال چیزى مى رود که از دسترس او بیرون است و یا حق او نیست و پیوسته تلاش مى کند و نیروهاى خود را از دست مى دهد و گاه با محرومیت از آنچه به دنبال آن بود چشم از دنیا برمى بندد.

ص: 287

طمع باعث ذلت انسان مى شود، زیرا براى رسیدن به آن از آبرو و حیثیت خویش مایه مى گذارد و در برابر هر شخصى سر تعظیم فرود مى آورد.

ازاین رو در حدیثى از امام حسن عسکرى (علیه السلام) مى خوانیم: «ما أقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أنْ تَکُونَ لَهُ رَغْبَةٌ تُذِلُّهُ؛ چه قدر زشت است براى انسان باایمان که علایقى داشته باشد که سبب ذلت او شود».(1)

شاعر معروف فارسى زبان سعدى مى گوید:

بدوزد شره دیده هوشمند *** درآرد طمع مرغ و ماهى به بند

در جایى دیگر نیز مى گوید:

قناعت سرافرازد اى مرد هوش *** سر پرطمع برنیاید ز دوش

طمع آبروى تو آخر بریخت *** براى دو جو دامنى دُر بریخت

ص: 288

بعضى از شارحان نهج البلاغه این گفتار حکیمانه را به صورت مسئله اى اصولى (اصول فقه) عنوان کرده اند و آن این است که هرگاه مطلبى با دلیل معتبر ثابت شود، عدول از آن جز با دلیل معتبر جایز نیست و حدیث معروف باب استصحاب: «لا تَنْقُضِ الْیَقینَ بِالشَّکِ»(1) را اشاره به آن مى دانند.

بعضى از شارحان نیز «قضاء» را در این جا به معناى قضاوت مصطلح؛ یعنى داورى براى فصل خصومت گرفته اند که قاضى نمى تواند در برابر شخص مورد اعتماد، با ظن و گمانش قضاوت کند.

ولى ظاهر این است که این حدیث شریف اشاره به یک مفهوم گسترده اخلاقى است که عدالت در آن مانع از داورى با ظن و گمان درباره اشخاص مورد اعتماد مى شود.

البته افراد متهم؛ یعنى کسانى که سوء سابقه دارند یا ظاهر آن ها ظاهر قابل اعتمادى نیست از این حکم خارج اند. البته نه به این معنا که انسان بى دلیل آن ها را متهم سازد، بلکه درباره آن ها احتیاط کند. شبیه این گفتار حکیمانه احادیث دیگرى است که با تعبیرات متفاوتى این موضوع را دنبال مى کند. در غررالحکم از آن حضرت نقل شده که فرمود: «سُوءُ الظَّنِّ بِالْمُحْسِنِ شَرُّ الاْثْمِ وَ أقْبَحُ الظُّلْمِ؛ سوء ظن به نیکوکار بدترین گناه و زشت ترین ستم هاست».(2)

در حدیث دیگرى در همان کتاب مى خوانیم: «سُوءُ الظَّنِّ بِمَنْ لا یَخُونُ مِنَ اللُّؤْمِ؛ سوء ظن به کسى که خیانت نمى کند نشانه پستى و لئامت است».(3)

در حدیث جالب دیگرى در همان کتاب آمده است که امام (علیه السلام) مى فرماید: «شَرُّ النّاسِ مَنْ لا یَثِقُ بِأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ وَ لا یَثِقُ بِهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعْلِهِ؛ بدترین مردم کسى

ص: 291

است که به سبب سوء ظنى که دارد به هیچ کس اعتماد نمى کند و (نیز) هیچ کس به سبب سوء فعلش به او اعتماد ندارد».(1)

کوتاه سخن این که از نظر آداب اخلاقى افزون بر مباحث قضاوت و احکام اصولى هرگاه کسى به وثاقت شناخته شد، سوء ظن به او کارى ظالمانه است.

ص: 292

ولى آن جا که پاى ظلم به دیگران به میدان مى آید نه با آب توبه شسته مى شود و نه با عنایت شفاعت و جز با رضایت صاحب حق نجات از عواقب آن ممکن نیست و به همین دلیل امام (علیه السلام) آن را بدترین زاد و توشه قیامت شمرده است.

بدیهى است که زاد و توشه چیزى است که در راه سفر و در مقصد به انسان کمک مى کند و به یقین ظلم چنین موقعیتى را ندارد، بنابراین انتخاب این لفظ در این جا نوعى کنایه بلیغ است، درست مانند این که انسان در سفرهاى دنیا به جاى حمل مواد غذایى مشتى از سموم با خود ببرد! به او مى گوییم: بدترین توشه این است که به جاى غذا سموم با خود حمل کنى.

امام (علیه السلام) در خطبه 176 نهج البلاغه بعد از آن که ظلم را به سه بخش تقسیم مى کند مى فرماید: «وَ أَمَّا آلظُّلْمُ آلَّذِی لا یُتْرَکُ فَظُلْمُ آلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً. الْقِصَاصُ هُنَاکَ شَدِیدٌ، لَیْسَ هُوَ جَرْحاً بِالْمُدَى وَ لاَ ضَرْباً بِالسِّیَاطِ، وَ لکِنَّهُ مَا یُسْتَصْغَرُ ذلِکَ مَعَهُ؛ اما ظلمى که هرگز رها نمى شود ستمى است که بندگان به یکدیگر مى کنند که قصاص در آن جا شدید است این قصاص مجروح ساختن با کارد یا زدن تازیانه (مانند قصاص در دنیا) نیست بلکه چیزى است که این ها در برابرش ناچیز است».

درباره آثار سوء ظلم در آیات قرآن و روایات اسلامى بحث هاى بسیار وسیع و گسترده اى آمده است.

قابل توجه این که در آیه 45 سوره انعام درباره اقوام ظالمى که به سرنوشت دردناکى مبتلا شدند مى خوانیم: (فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ)؛ «و (به این ترتیب،) ریشه گروهى که ستم کرده بودند، قطع شد وستایش مخصوص خداوند، پروردگار جهانیان است».(1)

ص: 295

در این جا خداوند به دلیل ریشه کن کردن ظالمان، حمد و ثناى خویش مى گوید. از دیگر آثار ظلم این است که در آن روز که اعمال انسان اعم از خوب و بد هرکدام به صورت مناسبى مجسم مى شوند ظلم به صورت ظلماتى که اطراف وجود ظالم را فرامى گیرد تجسم مى یابد همان گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثى فرمود: «اِتَّقُوا الظُّلْمَ فَإِنَّهُ ظُلُماتٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ».(1)

مرحوم کلینى در اصول کافى در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) نقل مى کند که هنگامى که رحلت پدرم على بن الحسین فرارسید مرا به سینه خود چسبانید، سپس فرمود: «فرزندم من تو را به چیزى وصیت مى کنم که پدرم در آستانه شهادت مرا به آن توصیه کرد و گفت: این چیزى است که پدرش (على (علیه السلام)) به او توصیه کرده است فرمود: «یا بُنَیَّ إیّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لایَجِدُ عَلَیْکَ ناصِرآ إلّا اللهُ؛ از ستم کردن به کسى که هیچ یار و یاورى جز خدا ندارد بترس».(2)

ص: 296

وجود دارد (که از نظرها پنهان است) و والى از همه سزاوارتر است که آن ها را بپوشاند، بنابراین لازم است عیوبى را که بر تو پنهان است آشکار نسازى».

از سویى دیگر مى دانیم که خداوند ستارالعیوب است و دوست دارد بندگانش نیز ستارالعیوب باشند و تغافل یکى از طرق پوشاندن عیوب مردم است.

در حدیث معروفى از امام موسى بن جعفر (علیه السلام) مى خوانیم: مردى خدمتش آمد و عرض کرد: فدایت شوم! از یکى از برادران دینى کارى نقل کردند که من آن را ناخوش داشتم، ازخودش پرسیدم انکارکرد، در حالى که جمعى از افراد موثق این مطلب را از او نقل کرده اند، امام فرمود: «کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ أَخِیْکَ وَ انْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسُونَ قَسامَةً وَ قالَ لَکَ قَوْلا فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ، وَ لا تُذِیْعَنَّ عَلَیْهِ شَیْئاً تَشِیْنُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ، فَتَکُونَ مِنَ الَّذِیْنَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: (إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ)؛ گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تکذیب کن، حتى اگر پنجاه نفر سوگند خوردند که او کارى کرده و او بگوید نکرده ام، از او بپذیر و از آن ها نپذیر، هرگز چیزى را که مایه عیب و ننگ اوست و شخصیتش را از میان مى برد در جامعه پخش مکن، که از آن هایى خواهى بودکه خداونددرباره شان فرموده است: کسانى که دوست مى دارند زشتى ها در میان مومنان پخش شود عذاب دردناکى در دنیا و آخرت دارند».(1)

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود در ذیل این گفتار حکیمانه چند شعر از «طاهر بن الحسین» شاعر معروف عرب آورده است، وى مى گوید:

وَ یَکْفِیکَ مِنْ قَوْمٍ شَواهِدُ أَمْرِهِمْ *** فَخُذْ صَفْوَهُمْ قَبْلَ امْتِحانِ الضَّمائِرِ

فَإنَّ امْتِحانَ الْقَوْمِ یُوحِشُ مِنْهُمُ *** وَ ما لَکَ إلّا ما تَرى فِی الظَّواهِرِ

وَ إنَّکَ إنْ کَشَّفْتَ لَمْ تَرَ مُخْلِصآ *** وَ أبْدى لَکَ التَّجْریبُ خُبْثَ السَّرائِرِ

ص: 299

براى شناخت هر جمعیتى به ظاهر کار آن ها قناعت کن. خالص آن ها را برگزین پیش از آن که ضمیر آن ها را آزمایش کنى.

زیرا امتحان کردن اقوام (و جست وجوى بواطن آن ها) سبب وحشت از آن ها مى شود. تو تنها به آنچه در ظاهر مى بینى قناعت کن.

زیرا اگر اصرار بر کشف باطن افراد داشته باشى فرد خالص و مخلصى را نخواهى یافت و این کار آلودگى باطن بسیارى از افراد را بر تو آشکار مى سازد.

در موارد بسیارى باطن زندگى انسان ها برخلاف کارهایى است که در ظاهر انجام مى دهند، هرگاه انسان بخواهد از جزئیات زندگى دیگران با کنجکاوى و دقت آگاهى پیدا کند و آن ها را مورد بازخواست قرار دهد زندگى براى او تلخ خواهد شد و دوستانش از گرد او پراکنده مى شوند.

در حدیث جالبى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل کرده مى خوانیم: «وَ عَظِّموُا أقْدَارَکُم بِالتَّغَافُلِ عَنِ الدَّنِّی مِنَ الأُمُورِ ... و لاتَکوُنوُا بَحَّاثِینَ عَمَّا غَابَ عَنْکُمْ، فَیَکْثُرُ عَائِبُکُمْ ... و تَکَرّموُا بِالتّعَامِی عَنِ الإِسْتِقْصَاءِ؛ قدر و منزلت خود را با «تغافل» درباره امور پست و کوچک بالا برید ... و درباره امورى که پوشیده و پنهان است زیاد تجسس نکنید که عیب جویان شما زیاد مى شوند ... و با چشم برهم نهادن از دقت بیش از حد در جزئیات، بزرگوارى خود را ثابت کنید».(1)

از این حدیث و پاره اى دیگر از احادیث این نکته روشن مى شود که موارد تغافل مربوط به امور سرنوشت ساز زندگى یک انسان نیست، زیرا به یقین در آن ها دقت و جست وجو لازم است. این دستور منافاتى با مسئله امر به معروف ونهى از منکر ندارد، زیرا وظیفه امر به معروف و نهى از منکر مربوط به واجبات و محرمات است که از محدوده تغافل بیرون است.

ص: 300

بِالْعِدَاتِ وَ لَمْ تُقْضَ الْحَوَائِجُ وَ لَمْ یُتَحَرَّ الْجَمِیلُ وَ لَمْ یَتَنَکَّبِ الْقَبِیحُ فِی شَیْءٍ مِنَ الأَشْیَاءِ حَتَّى إِنَّ کَثِیراً مِنَ الأُمُورِ الْمُفْتَرَضَةِ أَیْضاً إِنَّمَا یُفْعَلُ لِلْحَیَاءِ فَإِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَوْ لا الْحَیَاءُ لَمْ یَرْعَ حَقَّ وَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَصِلْ ذَا رَحِمٍ وَ لَمْ یُوَدِّ أَمَانَةً وَ لَمْ یَعْفُ عَنْ فَاحِشَةٍ أَ فَلا تَرَى کَیْفَ وُفِّیَ لِلإِنْسَانِ جَمِیعُ الْخِلالِ الَّتِی فِیهَا صَلاحُهُ وَ تَمَامُ أَمْرِهِ؛ اى مفضل! نگاه کن به صفتى که خداوند تنها به انسان ارزانى داشته و حیوانات از آن محروم اند؛ صفتى که مقامش والا و غنایش بزرگ است؛ یعنى حیا. اگر حیا نبود، انسان ها از مهمانشان درست پذیرایى نمى کردند، به وعده هایشان وفا نمى نمودند، نیازهاى دیگران را برآورده نمى ساختند و به دنبال کارهاى خوب نبودند و از کارهاى زشت در هیچ چیز پرهیز نداشتند. به طورى که بسیارى از کارهاى واجب نیز در پرتو حیا انجام مى شود؛ اگر حیا نبود، جمعى از مردم حق پدر و مادر را نیز ادا نمى کردند و صله رحم به جا نمى آوردند و اداى امانت نمى کردند و از هیچ کار زشتى پرهیز نداشتند. آیا نمى بینى خداوند چگونه جمیع صفاتى را که در آن صلاح و کمالِ کار انسان است به او ارزانى داشته است؟».(1)

از این حدیث شریف به خوبى استفاده مى شود که اثر حیا - آن گونه که بسیارى گمان مى برند - تنها پرهیز از زشتى ها و قبایح نیست بلکه آثار مثبت زیادى در انجام واجبات و رعایت آداب و اخلاق انسانى دارد.

به همین دلیل در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «مَنْ لا حَیاءَ لَهُ فَلاإیمانَ لَهُ؛ آن کس که حیا ندارد ایمان ندارد».(2)

از قول امام امیرمؤمنان (علیه السلام) در غررالحکم آمده است: «مَنْ لا حَیاءَ لَهُ فَلا خَیْر فِیهِ؛ کسى که حیا ندارد هیچ خیرى در او نیست».(3)

ص: 303

البته آنچه گفته شد درباره حیاى پسندیده است. حیاى مذموم این است که انسان از فراگرفتن علم و دانش و پذیرفتن حقایق و انجام کارهاى نیک شرم داشته باشد و گاه به سبب آن از ترک مجالس گناه و پیشنهادهاى زشت افراد فاسد شرم مى کند و آلوده گناه مى شود.

براى مبارزه با افراد جسور و حرمت شکن و متجاهر به فسق، اجازه غیبت داده شده است.

نیز به همین دلیل است که هرگاه گناه آشکار شود و مردم از آن باخبر گردند، دستور داده شده است که حد یا تعزیر آشکارا انجام شود تا ابهت گناه به جاى خود برگردد و پرده حیا در سطح عموم پاره نشود.

افشاگرى درباره گناهان اشخاص نیز آن ها را جسور کرده و از حیاى آن ها مى کاهد و گاه به جایى مى رسد که با زبان حال یا قال مى گویند: ما که رسواى جهانیم غم دنیا سهل است و آب که از سر گذشت چه یک قامت چه چند قامت. در حالى که اگر در این گونه موارد تغافل شود، کمک به حفظ حیاى آن گناهکار خواهد شد.

نیز به همین دلیل در تعلیمات اسلامى تکرار گناه صغیره به منزله گناه کبیره شمرده شده است، زیرا تکرار، سبب کم شدن زشتى گناه و پاره شدن پرده حیا مى شود.

3. اهمیت حیا در زنان

این نکته نیز قابل توجه است که در روایاتى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است : «الْحَیاءُ عَشَرَةُ أجْزاءٍ فَتِسْعَةٌ فِی النِّساءِ وَ واحِدَةٌ فِی الرِّجالِ؛ حیا ده جزء دارد. نه جزء در زنان و یک جزء در مردان است».(1) و این براى آن است که اگر حیا نباشد زنان آسیب پذیر خواهند شد.

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است که شش چیز خوب است؛ ولى از شش طایفه خوب تر؛ از جمله مى فرماید: «الْحَیاءُ حَسَنٌ وَ هُوَ مِنَ النِّساءِ أحْسَنٌ؛ حیا چیز خوبى است و از زنان زیبنده تر است».(2)

ص: 305

حیا به زنان ابهت، شخصیت و ارزش مى دهد و به گفته یکى از فلاسفه معروف، دختران حوا در طول تاریخ دریافتند که عزت و احترامشان در این است که به دنبال مردان نروند خود را مبتذل نکنند و از دسترس مرد دور نگه دارند آن ها این درس ها را در طول تاریخ دریافتند و به دختران خود یاد دادند.(1)

ص: 306

در حدیث جالبى امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به مردى که خدمتش رسید فرمود: ألا أدُلُّکَ عَلى أمْرٍ یُدْخِلُکَ اللهُ بِهِ الْجَنَّةَ؟؛ آیا تو را به چیزى هدایت کنم که به وسیله آن وارد بهشت شوى؟» عرض کرد: آرى یا رسول اللّه!

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «أنِلْ مِمّا أنالَکَ اللهُ؛ از آنچه خداوند در اختیار تو قرار داده بذل و بخشش کن». عرض کرد: اگر من خودم محتاج تر از کسى باشم که مى خواهم به او بخشش کنم چه کنم؟

پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «فَانْصُرِ الْمَظْلُومَ؛ به یارى ستمدیده برخیز».

عرض کرد: اگر من خودم از او ضعیف تر باشم چه کنم؟

فرمود: «فَاصْنَعْ لِلاْخْرَقِ، یَعْنی أشِرْ عَلَیْهِ؛ شخص نادان را راهنمایى کن و به او مشورت بده».

عرض کرد: اگر من از او نادان تر باشم چه کنم؟ فرمود: «فَأصْمِتْ لِسانَکَ إلّا مِنْ خَیْرٍ؛ زبانت را جز از نیکى خاموش ساز». و سرانجام پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «أما یَسُرُّکَ اَنْ تَکُونَ فیکَ خَصْلَةٌ مِنْ هذِهِ الْخِصالِ تَجُرُّکَ إلَى الْجَنَّةِ؟؛ آیا خشنود نمى شوى که یکى از این صفات نیک را داشته باشى و تو را به سوى بهشت برد؟».(1)

اضافه بر این، سکوت سبب نورانیت فکر و عمق اندیشه است، همان گونه که در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «الْزَمِ الصَّمْتَ یَسْتَنِرْ فِکْرُکَ؛ ساکت باش تا فکرت نورانى شود».(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «أکْثِرْ صَمْتَکَ یَتَوَفّرْ فِکْرُکَ وَ یَسْتَنِرْ قَلْبُکَ وَ یَسْلَمِ النّاسُ مِنْ یَدِکِ؛ بسیار سکوت کن که فکرت فراوان و قلبت نورانى مى شود و مردم از تو در امان خواهند بود».(3)

ص: 309

البته همه این ها مربوط به سخنانى است که به اصطلاح، فضول الکلام یا آلوده به گناه است؛ ولى سخن حق و تعلیم دانش و امر به معروف و نهى از منکر وامثال آن به یقین از آن مستثناست و همان گونه که در حکمت 182 گفتیم در روایات آمده است که اگر کلام از آفات خالى باشد به یقین از سکوت برتر است، زیرا انبیا دعوت به کلام شدند نه به سکوت حتى اگر ما بخواهیم فضیلت سکوت را بیان کنیم از کلام کمک مى گیریم.(1)

سپس در دومین نکته مى فرماید: «انصاف مایه فزونى دوستان است»؛ (وَ بِالنَّصَفَةِ یَکْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ).

«نَصَفَة» به معناى «انصاف» و «مُواصلون» جمع «مواصل» در این جا به معناى دوست است.

حقیقت انصاف آن است که انسان، نه حق کسى را غصب کند و نه سبب محرومیت کسى از حقش شود، نه سخنى به نفع خود و زیان دیگران بگوید و نه گامى در این راه بردارد، بلکه همه جا حقوق را رعایت کند حتى در مورد افراد ضعیف که قادر به دفاع از حق خویش نیستند. بدیهى است، کسى که این امور را رعایت کند دوستان فراوانى پیدا مى کند و جاذبه انصاف بر کسى پوشیده نیست.

در روایات اسلامى درباره اهمیت انصاف بحث هاى گسترده اى دیده مى شود از جمله تنها در اولین باب از ابوابى که در کتاب میزان الحکمه درباره اهمیت انصاف ذکر شده 20 حدیث کوتاه و پرمعنا از امیرمؤمنان على (علیه السلام) آمده است؛ از جمله مى فرماید: «الإنْصافُ أفْضَلُ الْفَضائِلِ؛ برترین فضیلت ها انصاف است».(2)

ص: 310

در حدیث دیگرى از آن حضرت مى خوانیم: «إنَّ أعْظَمَ الْمَثُوبَةِ مَثُوبَةُ الاْنْصافِ؛ برترین ثواب الهى ثواب انصاف است».(1)

نیز در حدیث دیگرى مى فرماید: «الاْنْصافُ یَرْفَعُ الْخِلافَ وَ یُوجِبُ الاْئْتِلافَ؛ انصاف اختلافات را برطرف مى سازد و موجب اتحاد صفوف مى شود».(2)

بالاخره در حدیثى دیگرى مى فرماید: «عامِلْ سائِرَ النّاسِ بِالإِنْصافِ وَ عامِلِ الْمُؤْمِنینَ بِالاْیثارِ؛ با سایر مردم به انصاف رفتار کن و با مؤمنان به ایثار».(3)

از حدیث اخیر، مفهوم انصاف نیز روشن مى شود؛ انصاف آن است که منافع خود و دیگران را با یک چشم ببینیم و ایثار آن است که دیگران را با بزرگوارى بر خود مقدم بشماریم.

از حدیث ذیل نیز مفهوم انصاف آشکارتر مى شود. امام صادق (علیه السلام) در این حدیث که شرح جنود هفتاد و پنج گانه عقل و جهل را بیان مى کند، مى فرماید : «وَ الاْنْصافُ وَ ضِدُّهُ الْحَمِیَّةُ؛ یکى دیگر از لشکریان عقل انصاف است و ضد آن تعصب (درباره حقوق خویشتن) است».(4)

گاه بعضى تصور مى کنند که اگر در بعضى از موارد انصاف را درباره دیگران رعایت کنند و به خطا و اشتباه اعتراف نمایند مقامشان در نظر مردم پایین مى آید در حالى که قضیه عکس است. امام باقر (علیه السلام) در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «ألا إنَّهُ مَنْ یُنْصِفِ النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ لَمْ یَزِدْهُ اللهُ إلّا عِزّآ؛ کسى که انصاف را در برابر مردم نسبت به خویش رعایت کند خدا بر عزت او مى افزاید».(5)

ص: 311

در سومین نکته مى فرماید: «با بذل و بخشش قدر انسان ها بالا مى رود»؛ (وَ بِالإِفْضَالِ تَعْظُمُ الأَقْدَارُ).

«افضال» منحصر به بذل مال نیست، بلکه همان گونه که مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود آورده است هر کمکى که آلام و اندوه ها را کم کند و بارهاى سنگین را از دوش مردم بردارد مصداق آن است.

در خطبه معروف امیرمؤمنان (علیه السلام) که به خطبه «وسیله» مشهور شده است مى خوانیم: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنْ قَلَّ ذَلَّ وَ مَنْ جَادَ سَادَ؛ کسى که در احسان کوتاهى کند ذلیل مى شود و کسى که جود و بخشش پیشه کند بزرگ مى شود».(1)

شک نیست که هر قدر انسان به دیگران بیشتر بذل و بخشش کند دل ها مجذوب او مى شوند و سیل محبت مردم به سوى او سرازیر مى گردد و همین امر باعث عظمت و شخصیت انسان مى شود.

همان گونه که در حدیثى در غررالحکم مى خوانیم: «بِالاْفْضالِ تُسْتَرَقُّ الاْعْناقُ؛ به وسیله بذل و بخشش مردم تسلیم انسان مى شوند».(2)

حتى اگر چنین شخصى داراى عیوبى باشد، احسان و بخشش مى تواند پرده بر عیب او بیفکند، چنان که در حدیث غررالحکم آمده است: «بِالاْفْضالِ تُسْتَرُ الْعُیُوبُ».(3)

سپس در چهارمین نکته مى فرماید: «با تواضع، نعمت (الهى) کامل مى گردد»؛ (وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ).

رابطه تواضع با اتمام نعمت از این است که هم خداى متعال کسانى را که از نعمت هایش برخوردار مى شوند و گرفتار کبر و غرور نمى گردند، بلکه در برابر

ص: 312

خلایق تواضع بیشترى مى کنند مشمول لطف و رحمت خاصش مى گرداند و بر نعمتش مى افزاید و هم بندگان خدا وقتى چنین حالتى را در او ببینند که کثرت نعمت باعث فزونى تواضع او شده او را لایق سربلندى و سرپرستى و پیشوایى جامعه مى بینند و عظمت او در چشم مردم بیشتر مى شود.

در حدیثى در اصول کافى آمده است که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «خداوند متعال به موسى (علیه السلام) خطاب کرد: اى موسى! آیا مى دانى چرا تو را مخاطب خود ساختم و با تو تکلم کردم و به دیگران چنین افتخارى ندادم؟ موسى عرض کرد: پروردگارا براى چه بود؟ خداى متعال وحى فرستاد که اى موسى! من تمام بندگانم را بررسى کردم احدى را از تو متواضع تر نیافتم تو هنگامى که نماز مى خوانى صورت خود را بر خاک مى نهى (از این حدیث شریف روشن مى شود که در نمازهاى قبل از اسلام به هنگام نماز و عبادت صورت بر خاک نمى گذاشتند، موسى بن عمران براى ابراز نهایت تواضع این کار را انجام مى داد)».(1)

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «إنَّ أفْضَلَ النّاسِ عَبْدآ مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛ برترین بندگان خدا کسى است که در عین بزرگى و عظمت تواضع کند».(2)

از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «التَّواضُعُ زَکاةُ الشَّرَفِ؛ زکات مقام و شرافت تواضع است».(3)

اصولا یکى از فلسفه هاى عبادات اسلامى به خصوص نماز و زیارت خانه خدا پرورش روح تواضع در انسان است.

از رسول خدا نقل شده است که روزى به یارانش فرمود: «مالی لا أَرى عَلَیْکُمْ

ص: 313

حَلاوَةَ الْعِبادَةِ؛ چرا شیرینى عبادت را در شما نمى بینم؟ قالوا و ما حلاوة العبادة؛ عرض کردند: شیرینى عبادت چیست؟ «قالَ: التَّواضُعُ؛ فرمود: تواضع».(1)

در بحارالانوار آمده است که حضرت مسیح (علیه السلام) مى فرمود: «بِالتَّواضُعِ تَعْمُر الْحِکْمَةُ لا بِالتَّکَبُّرِ وَ کَذلِکَ فِی السَّهْلِ یَنْبُتُ الزَّرْعُ لا فِی الْجَبَلِ؛ با تواضع، علم و دانش آباد مى شود نه با تکبر، همان گونه که زراعت در زمین نرم و هموار مى روید نه بر کوه ها (ى بلند)».(2)

در روایات اسلامى نشانه هایى براى تواضع ذکر شده است؛ از جمله در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: «التَّواضُعُ الرِّضا بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِهِ وَ أنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقِیتَ وَ أنْ تَتْرُکَ الْمِراءَ وَ إنْ کُنْتَ مُحِقّآ؛ تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشى و هر کس را ملاقات کردى به او سلام کنى و مشاجره را با دیگران رها سازى، هر چند حق با تو باشد».(3)

این سخن را با حدیثى از رسول خدا به پایان مى بریم آن جا که فرمود: «إنَّ أحَبَّکُمْ إلَیَّ وَ أَقْرَبَکُمْ مِنّی یَوْمَ الْقِیامَةِ مَجْلِسآ أَحْسَنُکُمْ خُلُقآ وَ أشَدُّکُمْ تَواضُعآ وَ إنّ أبْعَدَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنّی الثَّرْثارُونَ وَ هُمُ الْمُسْتَکْبِرُونَ؛ محبوب ترین شما نزد من و نزدیک ترین شما به من در روز قیامت کسى است که از همه اخلاقش بهتر و از همه متواضع تر باشد و دورترین شما از من در روز قیامت مستکبران اند».(4)

در پنجمین نکته حکیمانه مى فرماید: «با پذیرش هزینه ها (و رنج ها و مشکلات)عظمت و سرورى حاصل مى گردد»؛(وَ بِاحْتِمَالِ آلْمُؤَنِ یَجِبُ السُّؤْدَدُ). «مُؤَن» جمع «مؤنه» به معناى هزینه و «سُؤْدَد» به معناى بزرگى و سرورى است.

ص: 314

زندگى دنیاآمیخته با انواع مشکلات است به خصوص براى رسیدن به مقامات والا مشکلات بیشترى را باید تحمل کرد و نازپروردگان متنعم به جایى نمى رسند.

نازپرورده تنعّم نبرد راه به دوست *** عاشقى شیوه رندان بلاکَش باشد

مرحوم مغنیه در شرح این جمله مى گوید: کسى که بارهاى سنگین مردم را بر دوش کشد مردم او را بر سر خود مى نشانند و او را اهل رهبرى و ریاست مى بینند، دین و رنگ و نَسَبش هر چه باشد؛ ولى کسانى که مردم از آن ها بهره مند نمى شوند به آن ها همانند موجودى نگاه مى کنند که هیچ ثمره اى ندارد، هر چند دنیا را از علم و دانش خود پر کند.(1)

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «ثَلاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کانَ سَیِّداً: کَظْمُ الْغَیْظِ وَ الْعَفْوُ عَنِ الْمُسِیءِ وَ الصِّلَةُ بِالنَّفْسِ وَ الْمالِ؛ سه چیز است که در هر کس باشد ریاست و سرورى پیدا مى کند: فرو بردن خشم و عفو خطاکاران و دادن خدمات جانى و مالى به دیگران».(2)

در حدیث مشروحى که امام کاظم (علیه السلام) خطاب به «هشام بن حَکَم» در آن مسائل مهمى را بیان فرموده و مرحوم کلینى آن را در صدر جلد اول کتاب کافى قرار داده است مى خوانیم که امام (علیه السلام) مى فرماید: «یَا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ نَظَرَ إِلَى الدُّنْیَا وَ إِلَى أَهْلِهَا فَعَلِمَ أَنَّهَا لا تُنَالُ إِلاَّ بِالْمَشَقَّةِ وَ نَظَرَ إِلَى الاْخِرَةِ فَعَلِمَ أَنَّهَا لا تُنَالُ إِلاَّ بِالْمَشَقَّةِ فَطَلَبَ بِالْمَشَقَّةِ أَبْقَاهُمَا؛ اى هشام! عاقل نظرى به دنیا و اهلش افکند و دانست که آن را جز با مشقت نمى توان به دست آورد و نگاهى به آخرت کرد و دانست که آن نیز جز با مشقت به دست نمى آید از این رو با تحمل مشقت، آن را که بقاى بیشترى داشت (آخرت) طلب کرد».(3)

ص: 315

در حدیثى که در مستدرک الوسائل از امام صادق (علیه السلام) نقل شده، آمده است : «طَلَبْتُ الرِّیاسَةَ فَوَجَدْتُها فِی النَّصیحَةِ لِعبادِ اللهِ؛ به سراغ سرورى رفتم آن را در خیرخواهى به بندگان خدا یافتم».(1)

این بحث را با حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) پایان مى دهیم: «أرْبَعُ خِصالٍ یَسُودُ بِهَا الْمَرْءُ: الْعِفَّةُ وَ الاْدَبُ وَ الْجُودُ وَ الْعَقْلُ؛ چهار خصلت است که انسان به وسیله آن ها به سرورى و بزرگى مى رسد: خویشتن دارى در برابر گناه و ادب و بخشش و عقل».(2)

سپس امام (علیه السلام) در ششمین جمله حکمت آمیز مى فرماید: «با روش عادلانه، دشمن مقهور و مغلوب مى شود»؛ (وَ بِالسِّیرَةِ الْعَادِلَةِ یُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ).

«مُناوىء»به معناى «دشمن» از ریشه «مناواة» به معناى «دشمنى»است، زیرا دشمن هنگامى موفق به انجام کار خود مى شود که دستاویزى پیدا کند. کسى که روش عادلانه دارد، دستاویزى به دست دشمن نمى دهد و همین باعث مقهور شدن اوست.

افزون بر این کسى که روش عادلانه اى دارد طرفداران زیادى در میان مردم پیدا مى کند و آن کس که طرفداران زیاد دارد دشمنش مقهور مى شود.

افزون بر همه این ها چنین کسى مورد الطاف الهى است و خداوند چنین بنده عدالت پیشه اى را در برابر دشمنانش تنها نمى گذارد و او را پیروز مى گرداند و به گفته شاعر:

دشمن به کین نشسته مولا نمى گذارد *** الطاف بى کرانش تنها نمى گذارد

در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «الْعَدْلُ جُنَّةٌ واقِیَةٌ وَ جَنَّةٌ باقِیَةٌ؛ عدالت سپر نگهدارنده و بهشت جاودان است».(3)

ص: 316

در روایت دیگرى در غررالحکم مى خوانیم: «اِعْدِلْ تَدُمْ لَکَ الْقُدْرَةُ؛ عدالت پیشه کن تا قدرت تو پایدار ماند».(1)

اصولاً عدالت اساس نظام تکوین و تشریع است، همان گونه که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى فرماید: «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الأَرْضُ؛ به وسیله عدالت و نظم، آسمان و زمین برپاست».

در حدیث دیگرى نیز از امیرمؤمنان على (علیه السلام) آمده است: «الْعَدْلُ حَیاةُ الاْحْکامِ؛ عدالت روح و حیات احکام است».(2)

بنابراین کسى که روش عادلانه را در زندگى خود برگزیده است، هماهنگ با نظام هستى و همگام با شریعت اسلام است و چنین کسى به یقین بر دشمنانش پیروز مى شود.

در ذیل خطبه 216 نیز شرحى در این زمینه آوردیم.(3)

در هفتمین و آخرین جمله این کلام حکیمانه مى فرماید: «با حلم و بردبارى در برابر سفیهان، یاوران انسان بر ضد آن ها زیاد مى شوند»؛ (وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِیهِ تَکْثُرُ الأَنْصَارُ عَلَیْهِ).

شبیه همین معنا در حکمت 206 گذشت.

بى شک در هر جامعه اى افراد سفیه و کم خردى هستند که کار آن ها خرده گیرى بر بزرگان و گاه پرخاشگرى است و هرگونه درگیرى با آنان سبب وهن افراد باشخصیت و جرأت و جسارت سفیهان مى گردد، بنابراین بهترین روش در مقابل این گونه افراد همان گونه که در آیات فراوانى از آیات قرآن مجید آمده و در کلام نورانى مورد بحث اشاره شد، بردبارى و تحمل و بى اعتنایى به

ص: 317

گفتار وسخنان آن هاست. از آن جا که آن ها حریم افراد باشخصیت را مى شکنند و جسورانه سخن مى گویند، این تحمل و بردبارى سبب مى شود افراد با شخصیت، در نظر مردم، مظلوم به حساب آیند و مردم فهمیده جامعه به یارى آن ها بر ضد سفیهان و بى خردان برخیزند و آن ها را ساکت کرده بر جاى خود بنشانند.

سیره رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) و بسیارى از بزرگان دینى همین بوده است.

حقیقت «حلم» همان گونه که در حدیثى از امام حسن مجتبى (علیه السلام) آمده است: «کَظْمُ الْغَیْظِ وَ مَلْکُ النَّفْسِ یعنى فروبردن غضب و تسلط بر نفس خویش است به گونه اى که عکس العملى نشان ندهد.(1)

در زندگى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بارها خوانده ایم که افراد نادان و جسورى خدمتش مى رسیدند و تعبیرات ناروایى نثار مى کردند و حتى گاه با شخص حضرت درگیر مى شدند؛ اما آن حضرت تحمل مى کرد و به حل مشکلاتشان مى پرداخت. داستان امام حسن مجتبى (علیه السلام) و آن مرد شامى نیز معروف است.

در کتاب أسد الغابه در سرگذشت «قیس بن عاصم» مردى که بزرگ قبیله خود و مورد احترام رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بود مى خوانیم: «او بسیار به حلم و بردبارى مشهور بود؛ از جمله این که «احنف بن قیس» صحابى رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى گوید: من حلم را از «قیس بن عاصم» آموختم؛ روزى دیدم در کنار خانه اش نشسته و بر غلاف شمشیرش تکیه کرده بود و براى قومش سخن مى گفت. ناگهان مردى را دست بسته همراه با بدن مقتولى نزد او آورده، گفتند: این مرد دست بسته فرزند برادر توست که فرزندت را کشته است. «قیس» کلام خود را قطع نکرد تا زمانى که تمام شد بعد رو به فرزند برادرش که قاتل بود کرد و گفت: اى پسر برادر! کار

ص: 318

بسیار بدى کردى، خدا را عصیان نمودى، رحِمَت را قطع کردى و پسرعمویت را کشتى و در واقع تیر به پیکر خود زدى و از گروه یارانت کاستى. سپس به فرزند دیگر خود گفت: برخیز بازوهاى پسرعمویت را باز کن و برادرت را به خاک بسپار و یکصد شتر به عنوان دیه فرزند به مادرت بده چرا که او در این دیار غریب است.(1)

علما و بزرگان دین نیز این روش را از پیشوایان معصوم (علیهم السلام) آموخته بودند؛ در حالات یکى از فقهاى بزرگ نجف نقل مى کنند: روزى شخصى نیازمند و خشمگین، نامه بسیار توهین آمیزى به او نوشته بود که من مى خواهم سرپناهى تهیه کنم و باید نصف هزینه آن را شما بپردازید. آن فقیه برجسته نامه توهین آمیز و هتاکانه را خواند بعد بى آن که عکس العمل نامناسبى نشان بدهد به دوستان حاضرش فرمود: اگر ما نصف هزینه سرپناه او را بدهیم، نصف دیگرش را چه کسى مى دهد؟(2)

البته در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «کَفى بِالْحِلْمِ ناصِرآ وَ قَالَ: َذا لَمْ تَکُنْ حَلیمآ فَتَحَلَّمْ؛ براى یارى انسان، حلم و بردبارى کافى است و فرمود: اگر واقعاً بردبار نیستى خود را به صورت بردباران درآور».(3)

در حدیث دیگرى از مولا امیرمؤمنان (علیه السلام) آمده است: «جَمالُ الرَّجُلِ حِلْمُهُ؛ زیبایى انسان در حلم اوست».(4)

اشتباه نشود. حلم این نیست که انسان بر اثر عجز و ناتوانى بردبارى پیشه کند و بدى هایى را که به او شده به خاطر بسپارد تا در موقع مناسب انتقام گیرد. در

ص: 319

حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «لَیْسَ الْحَلیمُ مَنْ عَجَزَ فَهَجَمَ وَ إذا قَدَرَ انْتَقَمَ إنَّمَا الْحَلیمُ مَنْ إذا قَدَرَ عَفَا؛ کسى که به دلیل عجز و ناتوانى اقدام به کارى نکند و به هنگام توانایى انتقام گیرد حلیم و بردبار نیست. حلیم کسى است که به هنگام توانایى عفو کند».(1)

این سخن را با داستان دیگرى از حلم امیرمؤمنان (علیه السلام) پایان مى دهیم. بعد از جنگ جمل «صفیه» دختر «عبداللّه خزاعى» رو به امیرمؤمنان (علیه السلام) کرد و گفت: خدا زنانت را بى شوهر کند آن گونه که زنان ما را بى شوهر کردى، بچه هایت را یتیم کند آن گونه که فرزندان ما را یتیم کردى. جمعى برخاستند که به او حمله کنند. امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «دست از این زن بردارید» آن ها دست نگه داشتند. کسانى که سخن آن زن را شنیده بودند از حلم على (علیه السلام) درباره او تعجب کردند.(2)

در ذیل حکمت 206 شرح بیشترى در مورد مسئله «حلم» آمده است.

ص: 320

کمترین ارزشى براى او ندارد و اگر همه چیز را از او بگیرند و سلامتى را به او بازگردانند به یقین خوشحال خواهد شد.

آرى، بعد از ایمان و عقل که از نعمت هاى معنوى است برترین نعمت مادى سلامت جسم است که حسود آن را به آسانى از دست مى دهد.

بعضى از شارحان نهج البلاغه معناى دیگرى براى این کلام مولا (علیه السلام) ارائه کرده اند که بسیار بعید به نظر مى رسد و آن این که امام (علیه السلام) مى فرماید: چرا حاسدان به مال و جاه دیگران حسادت مى ورزند؟ چرا به سلامتى آن ها که از مال و جاه برتر است حسودى نمى کنند؟ این در واقع کنایه از اهمیت نعمت سلامتى است.

روشن است که هدف امام (علیه السلام) این نیست، زیرا معناى این سخن آن مى شود که حسودان را تشویق کنیم به سلامتى دیگران حسادت بورزند. از سویى دیگر حسادت در جایى است که انسان فاقد نعمتى باشد و دیگرى را واجد آن بداند و با توجه به این که حاسدان غالباً از سلامت برخوردارند، حسادت به سلامتى دیگران معنا ندارد.

آنچه تفسیر اول را تأیید و تثبیت مى کند روایات فراوانى است که در نهج البلاغه یا کتب دیگر از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده است. از جمله در حکمت 256 مى خوانیم: «صِحَّةُ الْجَسَدِ، مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ؛ صحت بدن براثر کمى حسد حاصل مى شود».

در حدیث دیگرى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار نقل کرده است مى فرماید: «الْحَسَدُ لا یَجْلِبُ إلاَّ مَضَرَّةً وَ غَیْظاً یُوهِنُ قَلْبَکَ وَ یُمْرِضُ جِسْمَکَ؛ حسد جز زیان و خشمى که قلب تو را سست مى کند و بدنت را بیمار مى سازد چیزى به بار نمى آورد».(1)

ص: 323

در حدیث دیگرى نیز از آن حضرت آمده است: «لا راحَةَ لِحَسُودٍ؛ حسود هرگز به آسودگى نمى رسد».(1)

آفات حسد منحصر به این مورد نیست گر چه این مورد بسیار مهم است. یکى دیگر از آفات حسد آن است که تلاش و کوشش و نیروى انسان را به جاى این که به جنبه هاى مثبت سوق دهد در جنبه هاى منفى نابود مى کند به گونه اى که اگر تلاشى را که براى زوال نعمت الهى از دیگرى به کار مى گیرد جهت به دست آوردن آن نعمت براى خویش به کار مى گرفت چه بسا از محسود هم برتر وبالاتر قرار مى گرفت.

از این گذشته، حسد ممکن است به ایمان و توحید انسان لطمه بزند، زیرا حسود در اعماق دلش خدا را در تقسیم نعمت ها حکیم نمى شمارد، زیرا اگر قسمت الهى را روى حکمت مى دانست و به آن راضى بود در دام حسد گرفتار نمى شد.

ص: 324

بسیارى از موارد دست نیافتنى است، به همین دلیل طمع کار براى رسیدن به آن عمرى دست و پا مى زند و چه بسا ناکام از دنیا برود در حالى که سرمایه عمر خود را بیهوده از دست داده است، نه به مقامى در دنیا رسیده و نه در پیشگاه خدا منزلتى دارد.

در حدیث معروفى که ملاصالح مازندرانى در شرح اصول کافى آورده است، مى خوانیم: «عَزَّ مَنْ قَنَعَ وَ ذَلَّ مَنْ طَمَعَ؛ کسى که قناعت پیشه کند عزیز مى شود، و کسى که طمع بورزد ذلیل خواهد شد».(1)

در حدیث دیگرى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «عِنْدَ غُرُورِ الاْطْماعِ وَ الاْمالِ تَنْخَدِعُ عُقُولُ الْجُهّالِ وَ تُخْتَبَرُ ألْبابُ الرِّجالِ؛ به هنگام فریب طمع ها و آرزوها عقول جاهلان گرفتار مى شود و عقل مردان بزرگ در آزمون قرارمى گیرد».(2)

در حکمت 275 نیز خواهد آمد که امام (علیه السلام) مى فرماید: «إنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَیْرُ مُصْدِرٍ، وَ ضامِنٌ غَیْرُ وَفِىٍّ؛ طمع، آدمى را به سرچشمه آب وارد مى کند و بى آن که او را سیراب کرده باشد بازمى گرداند، طمع ضامنى است که هرگز به عهد خود وفا نمى کند».

این سخن را با شعر مشهورى که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود در ذیل این گفتار حکیمانه آورده پایان مى دهیم:

طَمِعْتَ بِلَیْلى أنْ تَریعَ وَ إنَّما *** تُقَطِّعُ أعْناقَ الرِّجالِ الْمَطامِعُ

به لیلا طمع ورزیدى که نظر لطفى به تو کند (و این اشتباه بود) آرى، گردن مردان را طمع ها قطع مى کند.

ص: 327

ص: 328

ولى ابن ابى الحدید از این نکته غافل شده است که امامیه، اسلام و ایمان را متفاوت مى دانند؛ کسى که شهادتین را ابراز کند و یقین به خلاف گویى او نداشته باشیم در زمره مسلمانان است و جان و مال و خونش محفوظ، ذبیحه او حلال و ازدواج با او مباح است؛ امامیه آن را به معناى اقرار به شهادتین و اقرار به امامت ائمه دوازده گانه (علیهم السلام) مى دانند و براى آن درجاتى قائل اند؛ بعضى داراى درجات پایین، بعضى درجات متوسط و بعضى درجات عالى هستند و آنچه در کلام امام (علیه السلام) آمده اشاره به درجه عالى ایمان است.

از آن بالاتر چیزى است که قرآن مجید در اوایل سوره انفال بیان کرده است: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانآ وَ عَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّآ لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ)؛ «مومنان، تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دل هاشان ترسان مى گردد؛ و هنگامى که آیات او بر آن ها خوانده مى شود، ایمانشان فزون تر مى گردد؛ و تنها بر پروردگارشان توکل دارند. * آن ها که نماز را برپا مى دارند؛ و از آنچه به آن ها روزى داده ایم، انفاق مى کنند. * (آرى،) مومنان حقیقى آن ها هستند؛ براى آنان درجاتى والا نزد پروردگارشان است؛ و براى آن ها، آمرزش و روزى پرارزش است».(1)

از این سه آیه شریفه به خوبى استفاده مى شود که ایمان کامل علاوه بر اعتقاد قلبى و عمل به ارکان، مسائل دیگرى را نیز شامل مى شود؛ از جمله این که هنگامى که نام خدا برده مى شود دل لرزان گردد و احساس مسئولیت کند و هنگامى که آیات قرآن بر او خوانده شود ایمانش رشد یابد و این ها امورى است که حتى معتزله نیز آن را شرط ایمان نمى دانند و جالب این که در دو مورد از این آیات واژه حصر به کار برده است: در ابتدا مى گوید: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ...)؛ «مؤمنان، تنها

ص: 331

این ها هستند (که داراى این صفات پنج گانه مى باشند)» و در پایان آیه مى فرماید (علیهم السلام) (أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّآ)؛ «مؤمنان حقیقى فقط آن ها هستند» و از این جا به خوبى روشن مى شود که ایمان داراى درجات متفاوت و مختلفى است.

اضافه بر این در بعضى از روایات که در منابع اهل بیت (علیهم السلام) آمده است مى خوانیم: هنگامى که درباره ایمان سؤال کردند در جواب فرمودند: «الإیمانُ أنْ یُطاعَ اللهُ فَلا یُعْصى؛ ایمان آن است که انسان خدا را اطاعت کند پس هیچ معصیتى به جا نیاورد (این تعبیر، معاصى کبیره و صغیره، هر دو را شامل مى شود)».(1) در حدیث دیگرى از همان امام (امام صادق (علیه السلام)) آمده است که در برابر این سؤال که ایمان، عمل است یا قولِ بدون عمل (اعتراف به شهادتین)؟ امام (علیه السلام) فرمود: «الإِیمانُ عَمَلٌ کُلُّهُ وَ الْقَوْلُ بَعْضُ ذلِکَ الْعَمَلِ؛ ایمان تمامش عمل و قول بخشى از آن عمل است».(2)

از این تعبیرها استفاده مى شود که ایمان، اطلاقات مختلفى دارد؛ گاه به حداقل آن اشاره شده و گاه به حداکثر و گواه آن حدیث معروفى است که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که مى فرماید: «الإیمانُ عَشْرُ دَرَجاتٍ فَالْمِقْدادُ فِی الثّامِنَةِ وَ أبُوذَرٍّ فِى التّاسِعَةِ وَ سَلْمانُ فِی الْعاشِرَةِ؛ ایمان ده درجه دارد. مقداد در درجه هشتم، ابوذر در درجه نهم و سلمان در درجه دهم قرار داشتند».(3) البته ایمان انبیا و اوصیاى معصوم (علیهم السلام) حساب دیگرى دارد.

ص: 332

الهى تعبیر مى شود. اندوهگین شدن براى این امور در واقع اظهار ناراحتى در برابر قضاى الهى است.

از سوى دیگر توجه به این حقیقت که انسان باید در برابر قضاى الهى تسلیم باشد دو اثر مثبت در انسان دارد: نخست موجب آرامش روح انسان است و دیگر این که یأس و نومیدى را از انسان دور مى دارد و وى را از حالت انفعالى دور ساخته به سوى آینده اى بهتر حرکت مى دهد.

در قرآن مجید در سوره توبه مى خوانیم: (إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُوْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ * قُلْ لَنْ یُصیبَنا إِلاَّ ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُوْمِنُونَ)؛ «هرگاه نیکى به تو رسد، آن ها را ناراحت مى کند؛ و اگر مصیبتى به تو رسد، مى گویند: «ما تصمیم خود را از پیش گرفته ایم». و (از نزد تو) بازمى گردند در حالى که خوشحال اند! * بگو : «هیچ حادثه اى براى ما رخ نمى دهد، مگر آنچه خداوند براى ما مقرّر داشته است؛ او پشتیبان و سرپرست ماست؛ و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند!».(1)

دشمنان اسلام اصرار داشتند که مسلمانان و شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در برابر حوادثى که رخ مى دهد ناراحت کنند، لذا هنگامى که مصیبتى براى مسلمانان پیش مى آمد اظهار خوشحالى مى کردند و آن را دلیل بر عدم حقانیت اسلام مى گرفتند. خداوند به پیغمبر گرامى اش (صلی الله علیه و آله) مى فرماید: بگو این حوادث قضاى الهى است او مولاى ماست (و براى ما غیر از نیکى نمى خواهد و به همین دلیل ما بر او توکل مى کنیم). این منطق، منافقان را مأیوس و دوستان را امیدوار مى کرد.

البته طبیعى است که انسان با از دست دادن مال و ثروت یا مقام و فرزند و امثال آن غمگین مى شود؛ ولى براى مؤمن این غمگینى امرى موقتى است؛

ص: 335

هنگامى که درباره قضاى الهى فکر کند و به این نکته توجه نماید که خداوند، هم حکیم است هم رحمان و رحیم و چیزى جز خیر بندگانش نمى خواهد در این حال غم و اندوه فروکش مى کند و جاى خود را به رضا و تسلیم مى دهد.

در دومین جمله حکیمانه مى فرماید: «و آن کس که از مصیبتى که به او رسیده شکایت کند از پروردگارش شکایت کرده است»؛ (وَ مَنْ أَصْبَحَ یَشْکُو مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَقَدْ أَصْبَحَ یَشْکُو رَبَّهُ).

این جمله در واقع جمله سابق را تکمیل مى کند، زیرا حوادث تلخ گاه به شکل ضرر و زیان خودنمایى مى کند و گاه به صورت مصیبت؛ آن کس که ایمان و توحیدش کامل است مى داند که در این مصائب نیز حکمت ها و رحمت هایى است و به همین دلیل زبان به شکایت نمى گشاید که اگر زبان به شکایت بگشاید در واقع از خداوندى که این مصیبت را مقدر کرده شکایت کرده است.

البته همان طور که گفتیم این ها مربوط به ضررها و مصائبى است که ساخته خود انسان نباشد، بلکه از دایره اختیار ما بیرون باشد.

جالب این که بعضى براى این که زبان به شکایت بگشایند چرخ گردون را مخاطب قرار مى دهند و زمانه را نفرین مى کنند که نمونه هاى آن در اشعار شعرا و نثر نویسندگان فراوان است؛ اما اگر درست آن را بشکافیم گاهى این شکایت به شکایت از پروردگار بازمى گردد.

همان گونه که در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «لا تَسُبُّوا الدَّهْرَ فَإنَّ اللهَ هُوَ الدَّهْرُ؛ زمانه را دشنام ندهید، زیرا این همان خداوند است (که با این تعبیر بیان شده است)».(1)

در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «لا تَسُبُّوا الرِّیاحَ فَإنَّها مَأمُورَةٌ

ص: 336

وَ لا الْجِبالَ وَ لا السّاعاتِ وَ لا الأَیّامَ وَ لا اللَّیالِیَ فَتَأْثِمُوا وَ یَرْجِعَ إلَیْکُمْ؛ بادها را دشنام ندهید زیرا از طرف خدا مأمورند و نه کوه ها و نه ساعت ها و نه روزها و شب ها را که اگر این کار را کنید مرتکب گناه شده اید و آن لعن و نفرین، به خود شما بازمى گردد».(1)

البته گاه انسان براى جلب آرامش، مصیبت خود را با دوستان مؤمن در میان مى گذارد تا آن ها به او تسلى دهند، این ضررى ندارد؛ ولى گاه نزد غیر آن ها شکایت مى کند که این کار، زیان بار است.

البته شکایت کردن به درگاه خداوند نه تنها عیبى ندارد، بلکه نوعى دعا و تضرع و درخواست از اوست و در دعاهاى معصومان (علیهم السلام) هم آمده است، همان گونه که یعقوب (علیه السلام) پیغمبر بعد از آن که یوسف (علیه السلام) و بنیامین را از دست داد در برابر سرزنش افراد گفت: (إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنی إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لاتَعْلَمُونَ)؛ «من غم و اندوهم را تنها به خدا شکوه مى کنم؛ و از خدا چیزهایى مى دانم که شما نمى دانید!».(2)

نیز در مناجات دوم از مناجات هاى پانزده گانه امام سجاد (علیه السلام) مى خوانیم: «إِلَهِى إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَةً».

سپس در سومین گفتار حکیمانه مى افزاید: «کسى که در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع کند، دو سوم دین خود را از دست داده است»؛ (وَ مَنْ أَتَى غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ).

درباره این که چگونه تواضع کردن در برابر ثروتمندى براى غناى او سبب مى شود که دو سوم دین انسان بر باد رود، شارحان نهج البلاغه توجیهات فراوانى ذکر کرده اند.

ص: 337

1. همان گونه که در حکمت 227 گذشت، ایمان داراى سه رکن است: معرفت قلبى، اقرار زبانى و عمل به ارکان دین؛ کسى که در برابر چنین ثروتمندى خضوع مى کند در واقع اقرار زبانى به توحید را با کلمات تملق آمیزش درهم شکسته و همچنین خضوعى را که باید در برابر ذات پاک پروردگار داشته باشد به وسیله خضوع در مقابل این ثروتمند، به شرک آلوده کرده است، بنابراین دو رکن از ارکان ایمان را بر باد داده، هرچند ایمان قلبى او محفوظ مانده باشد.(1)

2. کمال نفس انسانى به وسیله علم و عفت و شجاعت است و کمال قوه شهوانى به داشتن عفت و کمال قوه غضبى به داشتن شجاعت، و از آن جا که فروتنى در مقابل ثروتمند براى ثروتش موجب علاقه زیاد به دنیا و خارج شدن از فضیلت عفت مى شود و همچنین سبب بیرون رفتن از دایره حکمت و دانش است درنتیجه دو رکن از ارکان سه گانه فضلیت و کمال انسانى از بین مى رود.(2)

ولى این توجیه قابل نقد است، زیرا چنین کسى فضیلت سوم یعنى شجاعت را نیز براى این خضوع ذلیلانه از دست مى دهد، بنابراین هر سه رکن فضیلت از میان رفته است.

3. توجیه سوم این است که منظور از دو ثلث، بخش اعظم دین است که مجازاً بر آن اطلاق دو ثلث شده، زیرا انسانى که در برابر غیر خدا براى غنایش تواضع مى کند و او را در واقع روزى رسان خود مى پندارد آلوده به شرک شده است و مى دانیم که توحید، اعظم بخش هاى دین است.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى که آیه شریفه (لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجآ مِّنْهُمْ ...)؛ «(بنابر این،) هرگز چشم خود را به مواهب مادّى، که به گروه هایى از آن ها دادیم، مدوز»(3) نازل شد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بیان مشروحى

ص: 338

فرمود؛ از جمله فرمود: «مَنْ أَتى ذا مَیْسَرَةٍ فَتَخَشَّعَ لَهُ طَلَبَ ما فی یَدَیْهِ ذَهَبَ ثُلْثا دینِهِ؛ کسى که نزد ثروتمندى برود و به امید استفاده از آنچه او در اختیار دارد، در برابر او خضوع کند دو سوم دینش بر باد رفته است».

سپس امام صادق (علیه السلام) به راوى این روایت (مفضل بن عمر) فرمود: (در تفسیر این جمله) عجله نکن. کسى که نزد دیگرى برود که داراى امکاناتى است و او را احترام و توقیر کند گاهى لازم است که چنین کارى را انجام دهد، زیرا مى خواهد شکر نعمت را بگزارد (بنابراین چنین کسى دو ثلث دینش از بین نمى رود).(1)

4. توجیه دیگر این است که لازمه خضوع در برابر غیر خداوند این است که انسان عمل خود را براى غیر خدا قرار داده باشد و بزرگ شمردن مال در واقع نشانه ضعف یقین است، بنابراین چیزى جز اقرار به زبان باقى نمى ماند.(2)

این توجیه نیز قابل ایراد است، زیرا این گونه اشخاص معمولاً در مقابل اغنیا تعبیرات شرک آلودى به کار مى برند؛ مثلاً مى گویند: امید ما اول به خدا و بعد به توست یا مى گویند: همه امید ما به توست، بنابراین هر سه بخش از دینش مطابق این توجیه از بین مى رود.

بهترین توجیه همان است که در ابتدا گفته شد.

به هر حال شک نیست که تواضع در برابر ثروتمندان براى ثروتشان هم موجب ذلت تواضع کننده است و هم طغیان ثروتمندى که براى او تواضع شده تا آن جا که گویى خود را روزى رسان مى داند و دیگران را روزى خوار خودش و متأسفانه این رذیله اخلاقى در افراد بسیارى دیده مى شود؛ اما در هر حال نباید احترام ثروتمندان مؤمن و صالح را به سبب خدماتشان به نیازمندان و جامعه اسلامى مصداق این حدیث دانست؛ آن در واقع فضیلتى است و اداى حقى.

ص: 339

آن گاه امام (علیه السلام) در چهارمین نکته حکیمانه مى فرماید: «کسى که قرآن بخواند و پس از مرگ وارد آتش دوزخ گردد از کسانى بوده که آیات خدا را استهزا مى کرده است»؛ (وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ کَانَ یَتَّخِذُ آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً).

قرائت قرآن چندگونه است: گاه انسان مؤمن قرآن را تلاوت مى کند و گوش جان به آیاتش مى سپارد تا پیام خدا را از لابه لاى آن بشنود و زندگى خود را با آن هماهنگ سازد و به گفته امیرمؤمنان على (علیه السلام) در خطبه متقیان: «أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ؛ پرهیزکاران در دل شب به پا مى خیزند و قرآن را با تدبر قرائت مى کنند و جان خود را با آن محزون مى سازند و داروى درد خود را از آن مى گیرند، هرگاه به آیه اى برسند که در آن تشویق (به پاداش هاى الهى) است با علاقه فراوان به آن روى مى آورند و روح و جانشان با شوق بسیار به آن مى اندیشد و آن را نصب العین خود قرار مى دهند و هرگاه به آیه اى برخورد کنند که بیم دهنده است گوش دل را براى شنیدن پیام آن باز مى کنند و گویى صداى زبانه هاى آتش دوزخ با آن وضع مهیبش در گوششان طنین انداز است».(1)

نیز به فرموده امام صادق (علیه السلام) در دعایى که قبل از تلاوت قرآن خوانده مى شود: «اللّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَری فیهِ عِبادَةً وَ قِرَاءَتِی فیهِ فِکْرآ وَ فِکْری فیهِ اعْتِباراً وَ اجْعَلْنی مِمَّنْ آتَّعَظَ بِبَیانِ مَواعِظِکَ فیهِ وَ آجْتَنَبَ مَعاصیکَ؛ خداوندا! نگاه مرا به آیات قرآن

ص: 340

عبادت و قرائتم را توأم با اندیشه و تفکرم را در آن مایه عبرت قرار ده و مرا از کسانى قرار ده که از مواعظ تو در آن پند مى گیرند و از گناهانت پرهیز مى کنند».(1)

گروه دیگرى آیات قرآن را تنها براى ثواب قرائت مى خوانند بى آن که به پیام هایش گوش فرادهند.

گروه سومى نیز اضافه بر این به استهزاى آیات مى پردازند و اگر در سخن استهزا نکنند، در عمل استهزا مى نمایند؛ آیات تحریم ربا را مى خوانند ولى رباخوارى مى کنند، آیه تحریم غیبت را تلاوت مى کنند ولى غیبت کردن کار همه روزه آن هاست و همچنین درباره سایر پیام هاى قرآن. این گونه تلاوت نه تنها سبب نجات نیست، بلکه به فرموده امیرمؤمنان (علیه السلام) سبب دخول در آتش جهنم است، چون قرآن را به صورت استهزاى قولى یا عملى خوانده است و کسى که آیات قرآن را با استهزا بخواند مستحق آتش دوزخ است.

در حدیث معروفى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «رُبَّ تالٍ الْقُرْآنَ وَ الْقُرآنُ یَلْعَنُهُ؛ چه بسا کسانى که قرآن مى خوانند و در همان حال قرآن آن ها را لعنت مى کند (چرا که هرگز به آن عمل نمى کنند)».(2)

مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود داستانى از تاریخ بغداد نقل مى کند که شخصى مى گوید: از کنار قبر «احمد بن طولون» (یکى از امرا و مؤسس دولت طولونیه در مصر و سوریه در قرن سوم هجرى) عبور مى کردم. پیرمردى را دیدم که در کنار قبر او نشسته و قرآن مى خواند بعد از مدتى او را ندیدم سپس به او برخورد کردم گفتم: تو همان شخص نبودى که در کنار قبر «احمد بن طولون» قرآن قرائت مى کردى، چرا رها ساختى؟ گفت: او خدمت هایى به من

ص: 341

کرده بود و من دوست داشتم به جبران آن خدمت ها مدتى بر سر قبرش قرآن بخوانم. گفتم: پس چرا رها کردى؟ گفت: شبى او را در خواب دیدم به من گفت: دوست دارم که این محبت را رها سازى و قرآن در کنار قبر من نخوانى. من به او گفتم چرا؟ گفت: هر آیه اى که مى خوانى: ضربه اى بر من مى کوبند و مى گویند: آیا این آیه را نشنیدى؟ (پس چرا عمل نکردى؟).(1)

این سخن را با حدیث دیگرى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم، فرمود: «أنْتَ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ ما نَهاکَ فَإذا لَمْ یَنْهَکَ فَلَسْتَ تَقْرَأُهُ؛ تو تا آن زمان قرآن مى خوانى که تو را از معصیت الهى بازدارد و اگر بازنداشت قرآن نخوانده اى».(2)

سرانجام امام (علیه السلام) در آخرین جمله حکیمانه به آثار شوم دنیاپرستى اشاره مى فرماید: «آن کس که قلبش با محبت دنیا پیوند خورده سه چیز او را رها نخواهد کرد: اندوه دائم، حرصى که هرگز او را ترک نمى کند و آرزویى که هیچ گاه به آن نخواهد رسید»؛ (وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْیَا الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلاثٍ: هَمٍّ لا یُغِبُّهُ وَ حِرْصٍ لا یَتْرُکُهُ وَ أَمَلٍ لا یُدْرِکُهُ).

«لَهِجَ» از ریشه «لَهَج» (بر وزن کرج) به معناى وابسته و شیفته چیزى بودن است.

«التاطَ» از ریشه «التیاط» به معناى چسبیدن است.

امام (علیه السلام) رابطه حب دنیا را با سه ثمره شوم بیان فرموده است:

نخست این که دنیاپرستى همواره با غم و اندوه مستمر همراه است و چنان نیست که یک روز این غم و اندوه باشد و روز دیگر نباشد (توجه داشته باشید که «غِبّ» به معناى یک روز در میان است و «لا یغبّ» به معناى همواره و مستمر مى باشد).

ص: 342

دلیل آن روشن است: انسان دنیاپرست براى به چنگ آوردن دنیا و همچنین براى حفظ آن به کوشش فراوان و گذشتن از موانع زیادى احتیاج دارد که عبور از همه آن ها بسیار مشکل است. به همین دلیل غم و اندوهى، پیوسته وجود او را احاطه مى کند. آیا فلان بدهکار به موقع بدهى خود را مى پردازد؟ آیا به موقع قادر به اداى فلان دین هست؟ آیا فلان تجارت سود مى کند یا با شکست مواجه مى شود و آیا مزارع و باغات من با خشکسالى و آفت روبرو نمى شوند؟ و آیا فلان شریک به من خیانت نخواهد کرد؟ و امثال این ها که همچون کابوسى دائماً روح او را مى فشارد.

دومین اثر شوم دنیاپرستى حرص است. حرص به معناى زیاده طلبى بى دلیل و سیر نشدن از مال و جاه دنیاست. حرص یعنى:

هفت اقلیم ار بگیرد پادشاه *** همچنان در بند اقلیمى دگر

بدیهى است که چنین حرصى آرامش را از انسان مى گیرد و شب و روز او را به خود مشغول مى کند.

بالاخره سومین پدیده شوم آن، آرزوهاى طول و دراز است که امام (علیه السلام) با جمله «لا یُدْرِکُهُ» (آن را به دست نمى آورد) به آن اشاره فرموده است؛ آرزوهایى که گاهى چند برابر عمر آدمى نیز براى رسیدن به آن کفایت نمى کند، آرزوهاى نامعقولى که به چنگ آوردن آن ها هزار گونه بدبختى و ذلت و گرفتارى دارد و آرامش انسان را برهم مى زند.

خوشا به حال قناعت پیشگان که نه آن اندوه بى پایان را دارند و نه آن حرص خطرناک شرربار را و نه آرزوهاى طولانى کشنده را.

در حدیثى که از فاطمه، دختر امام حسین از پدرش (علیهم السلام) از جدش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده آمده است: «الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیا تُکْثِرُ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ وَ الزُّهْدُ فِی

ص: 343

الدُّنْیا یُرِیحُ الْقَلْبَ وَ الْبَدَنَ؛ دنیاپرستى غم و اندوه انسان را زیاد مى کند و زهد و قناعت در دنیا هم قلب را آرامش مى بخشد و هم بدن را».(1)

در حدیث پرمعناى دیگرى نیز از آن حضرت مى خوانیم: «أنَا زَعِیمٌ بِثَلاثٍ لِمَنْ أکَبَّ عَلَى الدُّنْیا: بِفَقْرٍ لا غَناءَ لَهُ وَ بِشُغْلٍ لا فَراغَ لَهُ وَ بِهَمٍّ وَ حُزْنٍ لا انْقِطاعَ لَهُ؛ من ضمانت مى کنم که کسى که خود را بر دنیا بیفکند سه چیز را دریافت خواهد کرد: فقرى که هرگز بى نیازى در آن نخواهد بود و گرفتارى اى که هرگز فراغتى ندارد و غم و اندوهى که هیچ گاه قطع نمى شود».(2)

ص: 344

همین معنا در ذیل گفتار حکیمانه 57 با تعبیر دیگرى گذشت، آن جا که فرمود: «الْقَنَاعَةُ مَالٌ لا یَنْفَدُ؛ قناعت مالى است که پایان نمى پذیرد» در خطبه قاصعه(1) و موارد دیگر نیز کلامى از امام (علیه السلام) در فضیلت قناعت ذکر شده است.

در حدیث پرمعنایى از امام صادق (علیه السلام) در کتاب کافى آمده است: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ الأَنْبِیَاءَ بِمَکَارِمِ الأَخْلاقِ فَمَنْ کَانَتْ فِیهِ فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ عَلَى ذلِکَ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلْیَتَضَرَّعْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لْیَسْأَلْهُ إِیَّاهَا؛ خداى متعال پیامبران خود را به فضایل اخلاقى برجسته کرده است. کسى که آن فضایل را دارد خدا را به سبب آن شکر گوید و کسى که ندارد از پیشگاه خداوند متعال آن را تقاضا کند».

راوى مى گوید: از امام (علیه السلام) پرسیدم: آن فضایل اخلاقى چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «الْوَرَعُ وَ الْقَنَاعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحِلْمُ وَ الْحَیَاءُ وَ السَّخَاءُ وَ الشَّجَاعَةُ وَ الْغَیْرَةُ وَ الْبِرُّ وَ صِدْقُ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءُ الأَمَانَةِ؛ تقوا و قناعت و صبر و شکر و بردبارى و حیا و سخاوت و شجاعت و غیرت و نیکوکارى و راستگویى و اداى امانت (که دوازده صفت برجسته مى شوند)».(2)

در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «مَنْ قَنَعَ بِما رَزَقَهُ اللهُ فَهُوَ مِنْ أغْنَى النّاسِ؛ کسى که به آنچه خدابه او روزى داده قانع باشداز غنى ترین مردم است».(3)

سعدى گویا از همین احادیث بهره گرفته که در گلستان خود از سائلى نقل مى کند که خطاب به گروهى از ثروتمندان چنین مى گفت: اى خداوندان نعمت! اگر شما را انصاف بودى و ما را قناعت رسم سؤال از جهان برخواستى.

اى قناعت توانگرم گردان *** که براى تو هیچ نعمت نیست

گنج صبر اختیار لقمان است *** هر که را صبر نیست حکمت نیست

ص: 347

در تفسیر «قناعت» تعبیرات مختلفى در منابع لغت و تعبیرات بزرگان آمده که تضادى با هم ندارند:

بعضى قناعت را به معناى رضایت به آنچه خدا به انسان داده تفسیر کرده اند و برخى به راضى بودن به کمتر از نیازها و عدّه اى به رضایت به حداقل زندگى و گاه گفته اند: قناعت آن است که انسان در برابر آنچه خدا به او داده است خشنود باشد و بیش از آن را طلب نکند و این همان حقیقتى است که بسیارى از بارهاى زندگى را از دوش انسان برمى دارد.

این سخن را با یک حدیث قدسى که مرحوم علامه مجلسى در جلد 75 بحارالانوار آورده است پایان مى دهیم: خداوند به داود وحى فرستاد که اى داود! من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم و مردم آن را در پنج چیز دیگر جست وجو مى کنند و به آن نمى رسند. من علم را در گرسنگى (کم خوردن) و تلاش و کوشش قرار دادم و مردم آن را در شکم بارگى و راحتى مى طلبند و به آن نمى رسند. من عزت را در طاعتم قرار دادم و آن ها آن را در خدمت سلاطین جست وجو مى کنند و نمى یابند. غنا و بى نیازى را در قناعت قرار دادم و آن ها آن را در فزونى مال مى طلبند و نمى یابند. رضایم را در مخالفت با نفس قرار دادم و آن ها آن را در رضایت نفس جست وجو مى کنند و نمى یابند و راحتى و آسودگى را در بهشت قرار دادم و آن ها آن را در دنیا مى طلبند و به آن نمى رسند.(1)

دومین نکته اى که در این جا امام (علیه السلام) به آن اشاره فرموده همان حسن خلق است که آن را نعمتى مهم و باعظمت شمرده و به راستى حسن خلق، هم نعمتى است در دنیا، چرا که قلوب مردم را متوجه انسان مى سازد و همه به عنوان انسانى بافضیلت به او مى نگرند و هم مایه نجات وى در آخرت است، زیرا در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «أَکْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِی الْجَنَّةَ تَقْوَى اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُق؛

ص: 348

بیشترین چیزى که امت من به وسیله آن وارد بهشت مى شوند پرهیزکارى و حسن خلق است».(1)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ امْرِىءٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛ در ترازوى اعمال هیچ کس در قیامت چیزى بهتر از حسن خلق گذاشته نمى شود».(2)

اما جمله اخیر امام (علیه السلام) اشاره به آیه شریفه 97 سوره نحل است که مى فرماید: (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُوْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً)؛ «هر کس کار شایسته اى انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالى که مومن است، به طور مسلّم او را حیات پاکیزه اى مى بخشیم».

در تفسیر «حَیاةً طَیِّبَةً» مفسران تعبیرات مختلفى دارند: بعضى آن را آن گونه که امام (علیه السلام) در این جا تفسیر فرموده، به قناعت تفسیر کرده اند و برخى به عبادت توأم با روزى حلال و یا توفیق اطاعت فرمان خدا و روشن است که این امور با هم منافاتى ندارد و حیات طیبه همه آن ها به خصوص قناعت را شامل مى شود، زیرا قناعت، انسان را از مردم، بى نیاز مى کند و از پیچ و خم هاى زندگى ثروتمندان آزاد مى سازد و فرد مى تواند آسوده خاطر و سربلند زندگى کند.

ص: 349

ص: 350

درست است گاهى پاره اى از تصادف ها سبب پیشرفت بعضى از اشخاص نالایق و عقب ماندگى برخى از افراد لایق مى شود؛ ولى این ها را باید استثنایى دانست. اساس پیشرفت بر تلاش و کار و مدیریت و نظم و تدبیر است. ممکن است بعضى از عوامل موفقیت و پیروزى اشخاص بر ما روشن نباشد ولى به یقین آن ها که موفقیت بیشترى در امور اقتصادى، فرهنگى، سیاسى و نظامى و مانند آن کسب مى کنند داراى امتیازاتى هستند که دیگران ندارند؛ خواه این امتیازات براى ما روشن شده باشد یا نه و این که امام (علیه السلام) مى فرماید: با کسانى که روزى به سوى آن ها روى آورده شریک شوید، ممکن است اشاره به همین عوامل موفقیت و بهره گرفتن از مدیریت و لیاقت هاى آن ها باشد و بر این اساس مسئله اقبال و شانس از جنبه خرافى بیرون مى آید و به صورت مستدل و منطقى خودنمایى خواهد کرد.

مرحوم کمره اى در منهاج البراعة، این گفتار امام (علیه السلام) را اشاره به استفاده از یک اصل اقتصادى مهم مى داند که ممالک پیشرفته از آن بهره مى برند، وى مى گوید: آن ها اساس کار اقتصادى خود را بر تأسیس شرکت ها و تعاون در فعالیت هاى اقتصادى گذاشته اند.

سپس مى افزاید: یک دست به یقین کوتاه است و هر انسانى آمادگى براى بخشى از فعالیت هاى ثمربخش دارد؛ اما هنگامى که گروهى دست به دست هم بدهند و استعدادها و تخصص هاى خود را بسیج کنند، عوامل تأثیرگذار بیشتر مى شود و سودِ بیشتر خواهند برد.(1)

آنچه مرحوم کمره اى گفته صحیح است؛ ولى کلام امام (علیه السلام) ناظر به اصل شرکت نیست، بلکه امام (علیه السلام) مى فرماید: با آن هایى که در زندگى اقتصادى خود موفقیت بیشترى کسب کرده اند مشارکت کنید و از عوامل موفقیت آن ها بهره مند شوید.

ص: 353

از آنچه گفته شد پاسخ بعضى از سخنان مرحوم مغنیه که در شرح نهج البلاغه خود آورده روشن مى شود و نیازى به ذکر آن نیست.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «لا تُخالِطُوا وَلا تُعامِلُوا إلّا مَنْ نَشَأَ فِی الْخَیْرِ؛ دوستى و معامله نکنید مگر با کسانى که در خیر و نیکى پرورش یافته اند».(1)

ص: 354

دانسته اند. این تفسیر نیز از سوى گروهى عنوان شده که عدالت مربوط به جنبه هاى عملى و احسان مربوط به جنبه هاى گفتارى است.

ولى از همه این تفسیرها بهتر همان است که در کلام امام (علیه السلام) آمده که عدل را به معناى انصاف تفسیر فرموده، زیرا رعایت انصاف آن است که حق کسى را به او بپردازند و به نظر مى رسد که این واژه از ریشه «نصف» گرفته شده زیرا هرگاه انسان حقوق مشترک را تنصیف کند عدالت را به طور کامل رعایت کرده است. سپس این واژه به معناى هرگونه عدالت آمده است.

«احسان» همان گونه که از مفهوم آن استفاده مى شود، نیکى کردن به دیگران است و این نیکى همان تفضل است که امام (علیه السلام) در کلام مورد بحث فرموده است.

بدون شک برقرار شدن نظم در جامعه انسانى بدون عدل و انصاف و احسان و تفضل امکان پذیر نیست، زیرا ترک عدالت و انصاف سبب خشم کسانى مى شود که حقوقشان پایمال شده و طبعاً برمى خیزند و نظم جامعه را به هم مى ریزند که چه بسا منجر به خون ریزى هاى وسیعى گردد.

در مورد احسان نیز باید گفت: بسیار مى شود که تنها با استفاده از اصل عدالت و انصاف مشکلات جامعه حل نمى گردد؛ مثلاً سیل عظیمى آمده و خانه هاى فراوانى را ویران کرده و یا زلزله شدیدى رخ داده و منجر به ویرانى هاى وسیعى شده است در این جا نمى توان تنها با استفاده از حقوق واجب و حتى مالیات هاى معمولى مشکلات را حل کرد. این جاست که اصل احسان و تفضل باید به میدان آید و نیکوکاران دامن همت به کمر بزنند، ویرانى ها را آباد و ضایعات را جبران و مشکلات ناشى از حوادث را حل کنند.

گاه در یک خانواده نیز مشکلاتى به وجود مى آید مثلاً شوهر در حادثه اى از دنیا مى رود و اطفال صغیر او باقى مى مانند. این جاست که باید افراد فامیل صرف نظر از اصل عدالت به سراغ احسان و تفضل بروند و ایتام را تحت حمایت خود

ص: 357

قرار دهند و مشکلات آن خانواده را حل کنند؛ خواه یک نفر اقدام به این کار کند یا همه فامیل دست به دست هم دهند.

در معانى الاخبار که این حدیث را قبل از سید رضى نقل کرده مى خوانیم: امیرمؤمنان بر اصحاب وارد شد در حالى که آن ها درباره مروت بحث مى کردند فرمود: چرا در این باره به سراغ قرآن نمى روید: عرض کردند: کجاى قرآن درباره مروت بحث کرده است؟ فرمود: این آیه شریفه که مى فرماید: (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسانِ) عدل همان انصاف است و احسان همان تفضل.(1)

در حدیثى که مرحوم طبرسى آن را در مجمع البیان ذیل آیه مورد بحث نقل کرده مى خوانیم: «عثمان بن مظعون» که از صحابه معروف پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است مى گوید: من در آغاز، اسلام را به طور ظاهرى پذیرفته بودم نه با قلب و جان و این وضع ادامه داشت تا آن که روزى خدمت آن حضرت بودم دیدم در فکر فرو رفته ناگهان چشم خود را به طرف آسمان دوخت گویا پیامى را دریافت مى دارد. وقتى که به حال عادى برگشت از ماجرا پرسیدم فرمود: هنگامى که با تو سخن مى گفتم ناگهان جبرئیل را مشاهده کردم که این آیه را براى من آورد: (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسانِ...) عثمان مى گوید: چنان محتواى آیه در قلب من اثر گذاشت که اسلام همان لحظه در جان و روح من جاى گرفت.

ص: 358

برابر نعمت مخلوق است، زیرا نعمت هاى الهى اصل و اساس تمام نعمت هاست؛ تمام نعمت ها به او بازمى گردد و از سوى او سرچشمه گرفته مى شود (حتى نعمتى که انسان آن را به دیگرى مى بخشد آن هم از سوى خداست و با توفیق الهى بذل و بخشش مى شود)»؛ (قالَ الرَّضِىُّ: وَ مَعنى ذلِکَ أنَّ ما یُنْفِقُهُ الْمَرْءُ مِنْ مالِهِ فِی سَبیلِ الْخَیْرِ وَ الْبِرِّ وَ إنْ کانَ یَسیراً فَإنَّ اللهَ تَعالى یَجْعَلُ الْجَزاءَ عَلَیْهِ عَظیماً کَثیرآ وَ الْیَدانِ هاهُنا عِبارَةٌ عَنِ النِّعْمَتَیْنِ فَفَرَّقَ (علیه السلام) بَیْنَ نِعْمَةِ الْعَبْدِ وَ نِعْمَةِ الرَّبِّ تَعالى ذِکْرُهُ بِالْقَصیرَةِ وَ الطَّویلَةِ فَجَعَلَ تِلْکَ قَصیرَةً وَ هذِهِ طَویلَةً لاِنَّ نِعَمِ اللهِ أبَداً تَضْعُفُ عَلى نِعَمِ الْمَخْلُوقِ أضْعافآ کَثیرَةً إذْ کانَتْ نِعَمِ اللهِ أصْلُ النِّعَمِ کُلُّها فَکُلُّ نِعْمَةٍ إلَیْها تَرْجِعُ وَ مِنْها تَنْزِعُ).

ص: 360

سرانجام در آیه دیگرى خداى متعال به بندگان «عطاى غیر مجذوذ» (بخشش همیشگى و جاویدان) را نوید مى دهد.(1)

البته جاى تعجب نیست؛ عظمت خداوند و وسعت رحمتش و جود و بخشش او چنین اقتضایى را دارد و همه این ها جزء برنامه هاى تشویقى براى ایجاد انگیزه هاى قوى تر در بندگان براى انجام کارهاى خیر است.

تعبیر «یَد طَویله» (دست بلند) و «یَد قَصیره» (دست کوتاه) کنایه از نعمت هاى بزرگ و کوچک است، زیرا انسان معمولاً چیزى را که مى بخشد با دست خود مى بخشد. در حدیثى که مسلم در کتاب صحیح خود نقل کرده است مى خوانیم که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به همسرانش فرمود: «أسْرَعُکُنَّ لِحاقاً بی أطْوَلُکُنَّ یَداً؛ از میان شما کسى زودتر به من ملحق مى شود که دستش از همه بلندتر باشد»(2) همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) معناى این سخن را نفهمیدند و گمان کردند اشاره به

همین عضو مخصوص است و گاه طول دست خود را با هم مقایسه مى کردند تا این که «زینب بنت جحش» (همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله)) از دنیا رفت و نخستین کسى از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود که به آن حضرت ملحق شد و او زنى بود که بسیار در راه خدا صدقه مى داد و کارهاى خیر فراوانى مى کرد حتى وسایلى با دست خود مى ساخت و مى فروخت و بهاى آن را در راه خدا انفاق مى کرد این جا بود که آن ها مراد پیامبر (صلی الله علیه و آله) را فهمیدند.

علامه شوشترى؛ بعد از نقل این سخن در شرح نهج البلاغه خود از عایشه چنین نقل مى کند که زینب (بنت جحش) به مقامى رسید که هیچ کس به آن نرسید؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او بشارت داد که به زودى به وى ملحق مى شود و در بهشت نیز همسر آن حضرت خواهد بود.(3)

ص: 362

مرحوم «مغنیة» تفسیر دیگرى براى این گفتار گران بهاى مولا (علیه السلام) بیان کرده و «یَد قَصیره» را اشاره به جهاد در راه خدا و شهادت و امثال آن مى داند در حالى که این تفسیر مناسبتى با تعبیر «ید» ندارد به خصوص این که تعبیر به «ید» در مورد بخشش در راه خدا در روایات دیگر نیز آمده است. اضافه بر این، چنین تفسیرى سبب مى شود که «ید طویله» و «ید قصیره» با یکدیگر هماهنگ نباشند در حالى که در تفسیرى که گفته شد و مرحوم سید رضى نیز بعداً ذکر مى کند این دو ید با یکدیگر هماهنگ اند و هر دو به معناى بخشش نعمت اند.

مرحوم سید رضى در این جا برخلاف روش معمولى خود، شرح نسبتآ مفصلى براى این سخن آورده، مى گوید: «معناى این کلام این است که آنچه انسان از اموال خود در راه خیر و نیکى انفاق مى کند هر چند کم باشد خدا پاداش بسیارى به او مى دهد و منظور از دو دست (دست کوتاه و بلند) در این جا دو نعمت است که امام (علیه السلام) میان نعمت پروردگار و نعمت انسان با کوتاهى و بلندى فرق گذاشته است؛ نعمت و بخشش از سوى بنده را کوتاه و آنچه را که از ناحیه خداوند است بلند شمرده و این بدان علت است که نعمت خدا همواره چندین برابر نعمت مخلوق است، زیرا نعمت هاى الهى اصل و اساس تمام نعمت هاست؛ تمام نعمت ها به او بازمى گردد و از سوى او سرچشمه گرفته مى شود (حتى نعمتى که انسان آن را به دیگرى مى بخشد آن هم از سوى خداست و با توفیق الهى بذل و بخشش مى شود)»؛ (قالَ الرَّضِىُّ: وَ مَعنى ذلِکَ أنَّ ما یُنْفِقُهُ الْمَرْءُ مِنْ مالِهِ فِی سَبیلِ الْخَیْرِ وَ الْبِرِّ وَ إنْ کانَ یَسیراً فَإنَّ اللهَ تَعالى یَجْعَلُ الْجَزاءَ عَلَیْهِ عَظیماً کَثیرآ وَ الْیَدانِ هاهُنا عِبارَةٌ عَنِ النِّعْمَتَیْنِ فَفَرَّقَ (علیه السلام) بَیْنَ نِعْمَةِ الْعَبْدِ وَ نِعْمَةِ الرَّبِّ تَعالى ذِکْرُهُ بِالْقَصیرَةِ وَ الطَّویلَةِ فَجَعَلَ تِلْکَ قَصیرَةً وَ هذِهِ طَویلَةً لاِنَّ نِعَمِ اللهِ أبَداً تَضْعُفُ عَلى نِعَمِ الْمَخْلُوقِ أضْعافآ کَثیرَةً إذْ کانَتْ نِعَمِ اللهِ أصْلُ النِّعَمِ کُلُّها فَکُلُّ نِعْمَةٍ إلَیْها تَرْجِعُ وَ مِنْها تَنْزِعُ).

ص: 363

افزایش و برکت اموال مى شود ذکر مى کند از جمله از امام باقر (علیه السلام) نقل مى کند: «الْبِرُّ وَ الصَّدَقَهُ یَنْفِیانِ الْفَقْرَ وَ یَزیدانِ فِی الْعُمْرِ وَ یَدْفَعانِ تِسْعینَ میتَةَ السّوءِ؛ نیکى و صدقه فقر را از انسان دور مى کند و سبب طول عمر مى شود و نود (و در بعضى از نسخه ها هفتاد) نوع مرگ بد را دور مى سازد».(1)

در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است که فرمود: «وَ لاَنْ اَعُولَ أهْلَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ أُشْبِعُ جَوْعَتَهُمْ وَ أکْسُوَ عَوْرَتَهُمْ وَ أکُفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النّاسِ أحَبُّ إلَیَّ مِنْ أنْ اَحُجَّ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ حَجَّةً حَتَّى انْتَهى إلى عَشْرٍ وَ عَشْرٍ وَ عَشْرٍ وَ مِثْلَها وَ مِثْلَها حَتَّى انْتَهى إلى سَبْعینَ؛ اگر خانواده اى از مسلمانان را که فقیرند تکفل کنم، گرسنگى آن ها را برطرف سازم، برهنگان آن ها را بپوشانم و آن ها را از این که دست نیاز به سوى مردم دراز کنند بازدارم براى من محبوب تر از آن است که یک حج و یک حج و یک حج - و همچنان ادامه داد تا - ده حج و ده حج و ده حج - تا به هفتاد حج رسید - به جا آورم».(2)

احادیث در این زمینه بسیار است. با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) این سخن را پایان مى دهیم، فرمود، «بَکِّرُوا فِی الصَّدَقَةِ وَ ارْغَبُوا فِیها فَما مِنْ مُؤْمِنٍ یَتَصَدَّقُ بِصَدَقَةٍ یُریدُ بِها ما عِنْدَاللهِ لِیَدْفَعَ اللهُ بِها عَنْهُ شَرَّ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ إلَى الاْرْضِ فی ذلِکَ الْیَوْمِ إلّا وَقاهُ اللهُ شَرَّ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ إلَى الاْرْضِ فی ذلِکَ الْیَوْمِ؛ صبحگاهان صدقه دهید و به آن علاقه مند باشید. هیچ مؤمنى نیست که براى خدا به نیازمند صدقه دهد تا شر بلاهایى را که از آسمان به زمین نازل مى شود در آن روز از او باز دارد مگر این که خداوند چنین خواهد کرد و این شرور را از او دفع مى کند».(3)

ص: 365

ص: 366

سکوت در برابر او جایز نیست، زیرا چنین سکوتى مساوى با شکست به شمار مى آید و مى دانیم که امیرمؤمنان (علیه السلام) بارها در میدان هاى جنگ با دشمنان اسلام به مبارزه طلبیده شد و در برابر حریف خود قرار گرفت و او را از پاى درآورد که بارزترین نمونه آن میدان جنگ خندق و قرار گرفتن در مقابل «عمرو بن عبدود» است، زیرا او بارها در وسط میدان مبارز طلبید و هیچ کس جرأت نکرد در مقابل او ظاهر شود و امیرمؤمنان (علیه السلام) بارها از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) تقاضا کرد که اجازه دهد در برابر او قرار گیرد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) براى این که دیگران را آزمایش کند رخصت نمى داد؛ ولى آخرین بار اجازه داد و آن حضرت در برابر عمرو قرار گرفت و با مبارزه اى قهرمانانه او را بر خاک افکند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) حدیث معروف «لَضَرْبَةُ عَلِیٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ أفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَیْنِ؛ ضربه اى که على در روز خندق (بر پیکر عمرو بن عبدود) وارد کرد از عبادت جن و انس بالاتر است»(1) را بیان فرمود.

ولى در تاریخ اروپا جنگ هاى تن به تن به صورت بسیار زشتى انجام مى گرفت به این معنا که دو نفر که با هم خصومت داشتند به جاى استفاده از راه هاى معقول حل اختلاف، یکدیگر را به مبارزه فرامى خواندند و با استفاده از سلاح هاى مرگبار به یکدیگر حمله مى کردند و هنگامى که مبارزه آن ها تمام مى گشت که یکى از آن دو کشته مى شد.

آنچه در ذیل مى خوانید عصاره اى است که از سه دائرة المعارف معروف غربى گرفته شده است:

مبارزه تن به تن یا همان دوئل، واژه اى است که از زبان لاتین گرفته شده است به این شکل که دو تن که با یکدیگر خصومت داشتند با استفاده از شمشیر و یا اسلحه اى مرگبار به مبارزه برمى خاستند. این عمل در ابتدا در قرون وسطى و در اروپاى شرقى مرسوم بود و حتى گفته شده است که به دوران قبل از مسیح بازمى گردد. بعد از مدتى این عمل از سوى دادگاه جنبه قانونى یافت و به عنوان وسیله اى براى رفع خصومت معرفى شد و در مواردى دادگاه حکم به انجام دوئل مى کرد.

در زمان چارلز نهم در فرانسه انجام این عمل تا جایى شدت یافت که او براى کنترل آن، در سال 1566 مجازات اعدام را براى کسانى که دست به این عمل مى زدند مقرر کرد. با این وجود در تواریخ نوشته شده است که بعداً در زمان لوئى چهارم در فرانسه در عرض هجده سال بیش از چهار هزار نفر در نبرد تن به تن کشته شدند و یا در زمان لوئى سیزدهم تعداد کشتگان در عرض بیست سال به هشت هزار نفر بالغ شد. دامنه این نوع نبرد تا جایى گسترش یافته بود که به محض کوچک ترین توهین و یا صرف احتمال وجود توهین، فردى که مورد اهانت قرار گرفته بود زمان و مکان دوئل را تعیین مى کرد و انجام این عمل نوعى دفاع از آبرو و حفظ شرافت تلقى مى شد و حتى گفته شده که همه افراد به انجام

ص: 370

دادن این کار مجاز بودند و فقط زنان، افراد زیر بیست سال و یا بالاتر از شصت سال و یا کسانى که بیمارى داشتند از این عمومیت مستثنا بودند.

با وجود این همواره در جواز این عمل بحث بود و آن را مخالف قوانین مى دانستند و سرانجام در اوایل قرن بیستم ممنوعیت جهانى آن اعلام شد و یکى از عوامل ممنوعیت آن را افول طبقه اشراف دانسته اند، زیرا دوئل غالباً در میان آن ها و به اصطلاح، براى حمایت از آبرو و شرافت خانوادگى انجام مى شد.

نوع دیگرى از دوئل نیز وجود داشت که محدود به خصومت هاى شخصى نبود و در جنگ ها و نبردها به شکل مبارزه تن به تن نمودار مى شد و حتى در کتب تاریخ اثراتى از آن در سده هفتم پیش از میلاد به چشم مى خورد و نبردهاى شوالیه ها و یا به مبارزه طلبیدن هاى مرسوم در نبردهاى اسلامى از این قبیل بود. امروزه این نوع نبرد در میادین جنگ منسوخ شده و سلاح هاى کشتار جمعى جایگزین آن گردیده است.

ص: 371

ص: 372

بیرون برود و یا دعوت افراد مشکوک را براى سوار شدن به اتومبیل و مجالس مختلف آن ها بپذیرد، ممکن است در معرض خطرات ناموسى قرار گیرد. این جاست که ترس براى او فضیلت خواهد شد و پاسدار و نگاهبان عفت اوست.

همچنین اگر زن درباره هزینه کردن اموال شوهر بخیل باشد مى تواند حافظ و نگاهبان ثروت او گردد؛ اما به عکس اگر دست بذل و بخشش او گشاده گردد ممکن است اموال شوهر و حتى اموال خودش را در مدت کوتاهى بر باد دهد و همین امر سبب اختلاف او با همسرش گردد و منجر به حوادثى شود که بسیار ناخوشایند است.

این صفاتِ به ظاهر مذموم ضعف هایى را جبران مى کند که در بسیارى از زنان هست؛ جاذبه جنسى در برابر نامحرمان نقطه ضعفى براى او محسوب مى شود که تکبر آن را جبران مى کند و ضعف جسمانى در برابر مهاجمان بیگانه نقطه ضعفى است که ترس جبران کننده آن است و موقعیت آسیب پذیر او در امانت دارى خانه چیزى است که بخل آن را جبران مى کند.

بدیهى است که آنچه امام (علیه السلام) در این کلام نورانى بیان فرموده به صورت مطلق و فراگیر نیست، به بیان دیگر منظور امام (علیه السلام) این نیست که در همه جا متکبر، یا ترسو و یا بخیل باشد، منظور مواردى است که نداشتن این صفات، به عفت یا امانت او لطمه مى زند و گرنه زنان نباید در برابر بستگان، محرمان و دوستان زن خود تکبر ورزند یا از همه چیز حتى سایه خود بترسند یا در بخشش از اموال خود بخل به خرج دهند. در حالات فاطمه زهرا (علیها السلام) مى خوانیم که او در پایان جنگ احد به میدان آمد و پیشانى و دهان پدر بزرگوارش را از خون شست و یا در شب زفاف پیراهن عروسى خود را به سائل بخشید و همچنین دختر شجاعش زینب کبرى (علیها السلام) در کوفه و شام خطبه هایى خواند که پشت دشمنان را به لرزه درآورد و پایه هاى کاخ آن ها را متزلزل ساخت.

ص: 375

نیز روشن است که آنچه امام (علیه السلام) فرموده شامل تمام صفات فضیلت نمى شود؛ صفات برجسته بسیارى وجود دارد که در زن و مرد یکسان است؛ مانند تقوا و پرهیزکارى، عبادات و اطاعات، امر به معروف و نهى از منکر، عشق و علاقه به علم، محبت به زیردستان و امثال آن ها.

این نکته نیز قابل توجه است که ممکن است صفات مورد بحث، در زنى وجود نداشته باشد که باید به صورتى که گفته شد براى خود فراهم سازد و در پناه آن ها عفت خویش را حفظ کند تا از شر مردان هوس باز در امان بماند و نیز حافظ اموال خود و همسرش باشد.

مرحوم کمره اى مطابق معمول، این کلام نورانى را به نظم ترجمه کرده است:

آنچه در زن بود خجسته خصال *** برشمر بدترین صفات رجال

زنِ با کبر «خودنگه دار» است *** ندهد بر مراد غیر مجال

چون که باشد بخیل حفظ کند *** مال خود را و شوى در هر حال

گر بترسد، به خانه پابند است *** چون هراسد ز سوى استقبال

ص: 376

هرچیزى را در جاى خود قرار نمى دهد، بنابراین ترک وصف جاهل خود صفت او محسوب مى شود، زیرا برخلاف وصف عاقل است»؛ (قالَ الرَّضِىُّ: یَعْنی أنَّ الْجاهِلَ هُوَ الَّذی لا یَضَعُ الشَّىْءَ مَواضِعَهُ فَکانَ تَرْکُ صِفَتِهِ صَفَةٌ لَهُ إذْ کانَ بِخَلافِ وَصْفِ الْعاقِلِ).

ص: 378

اگر عبادتى انجام مى دهد، اجزا و شرایط و واجبات و مستحبات آن را هر کدام در جاى خود به جا مى آورد. اگر طبیب است و مى خواهد بیمارى را درمان کند مراحل مختلف درمان را به دقت در نظر مى گیرد و هر دارو و درمانى را در جاى خود قرار مى دهد و اگر مى خواهد اموال زکات و بیت المال را تقسیم کند نیاز افراد و گروه ها را در نظر مى گیرد و به هرکدام به اندازه نیازش مى پردازد.

حتى اگر مى خواهد مجازات کند، با توجه به این که مجازات نیز درجات و مراحلى دارد، هر مرحله را در جایگاه خود قرار مى دهد تا نتیجه مطلوب عاید شود.

آرى، عاقل مى اندیشد و اندازه گیرى مى کند و تدبیر مى نماید و نظم هر کار را رعایت مى کند. تعبیر «رُشد» نیز در قرآن مجید در مورد دادن اموال یتیمان به آنان، نیز مى تواند اشاره اى به همین معنا باشد؛ یعنى یتیم به مرحله اى برسد که بتواند در مسائل مالى هر چیز را در جایگاه مناسب قرار دهد.

به عکس جاهل، که هیچ یک از این امور را رعایت نمى کند؛ در جایى که باید نرمش نشان دهد شدت عمل به کار مى گیرد و به عکس در جاى شدت عمل نرمش نشان مى دهد، افراد را در جایگاه خود قرار نمى دهد، حقوق را متناسب تقسیم نمى کند، واجبات و مستحبات شرع را به طور صحیح در جایگاه اصلى قرار نمى دهد و همین امر باعث شکست او در همه زمینه هاست.

روایات دیگرى در زمینه توصیف عقل یا عاقل از معصومان (علیهم السلام) نقل شده که با آنچه در این کلام نورانى آمده هماهنگ است؛ از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «الْعَقْلُ أنَّکَ تَقْتَصِدُ فَلا تُسْرِفُ وَ تَعِدُ فَلا تُخْلِفُ وَإذا غَضِبْتَ حَلُمْتَ؛ عقل آن است که میانه روى را انتخاب کنى و اسراف ننمایى و هرگاه وعده مى دهى تخلف نکنى و به هنگام غضب، حلم و بردبارى نمایى».(1)

ص: 380

در حدیث دیگرى در همان کتاب از آن حضرت مى خوانیم: «النُّفُوسُ طَلِقَةٌ لکِنَّ أیْدِی الْعُقُولِ تُمْسِکُ أعِنَّتَها عَنِ النُّحُوسِ؛ نفوس آدمیان آزاد است؛ ولى دست هاى عقل زمام آن را گرفته و از چموشى و سرکشى بازمى دارد».(1)

نیز در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «إنَّمَا الْعَقْلُ التَّجَنُّبُ مِنَ الاْثْمِ وَ النَّظَرُ فِی الْعَواقِبِ وَ الاْخْذُ بِالْحَزْمِ؛ عقل، تنها پرهیز از گناه و نگاه کردن در عواقب امور و رعایت احتیاط در کارهاست».(2)

جالب این که امام (علیه السلام) در کلام حکیمانه 437 عدالت را نیز به چیزى شبیه آنچه درباره عقل فرمود وصف کرده است، مى فرماید: «الْعَدْلُ یَضَعُ الاْمُورَ مَواضِعَهَا؛ عدل هر چیزى را در جایگاه خود قرار مى دهد». و به یقین هر عاقلى عادل است و هر عادلى باید عاقل باشد.

در عهدنامه مالک اشتر نیز امام (علیه السلام) به او دستور مى دهد: «فَضَعْ کُلَّ أمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أوْقِعْ کُلَّ أمْرٍ مَوْقِعَهُ؛ هر چیز را در جایگاه خود قرار ده و هر امرى را در محل مناسب آن».(3) و این، هم امر به عدالت است و هم رعایت عقل و تدبیر.

ابن ابى الحدید در این جا براى این که کلام امام (علیه السلام) را تبیین سازد ضرب المثلى نقل مى کند که به پندار خود شبیه کلام امام (علیه السلام) است ولى ضرب المثل گفته شده، در برابر گفتار حکیمانه امام (علیه السلام) بسیار نامناسب است.(4)

ص: 381

ص: 382

امام (علیه السلام) در طول عباراتى که در نهج البلاغه از آن حضرت نقل شده بى اعتنایى خود را به مقامات دنیوى و مواهب آن با تعبیرات مختلفى بیان کرده که هر کدام از دیگرى گویاتر و فصیح تر است.

در خطبه «شقشقیه» چنین بیان فرمود: «وَ لأَلْفَیْتُمْ دُنْیاکُمْ هذِهِ أَزْهَدَ عِنْدی مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ»(1) (اگر براى احقاق حقوق مظلومان نبود مهار ناقه خلافت را بر پشتش مى افکندم و رهایش مى ساختم و در آن هنگام) درمى یافتید که ارزش این دنیاى شما در نظر من از آب بینى بز کمتر است.

در خطبه 224 آمده است که مى فرماید: «وَ إنَّ دُنْیاکُمْ عِنْدی لاَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فی فَمِ جَرادَةٍ تَقْضِمُها؛ این دنیاى (پر زرق و برق) شما در نظر من از برگ جویده اى که در دهان ملخى باشد خوارتر و بى ارزش تر است.

در مقدمه خطبه 33 خواندیم که ابن عباس مى گوید: در منطقه «ذى قار» خدمت امام (علیه السلام) رسیدم در حالى که پارگى کفش خود را مى دوخت، حضرت رو به من کرد و گفت: قیمت این کفش چقدر است؟ من عرض کردم: قیمتى ندارد. فرمود: «وَ اللهِ لَهِیَ أحَبُّ اِلَیَّ مِنْ إمْرَتِکُمْ إلّا أنْ أُقِیمَ حَقّاً أوْ أدْفَعَ باطِلاً؛ به خدا قسم! این کفش بى ارزش در نظر من محبوب تر از فرمانروایى بر شماست مگر این که با این حکومت حقى را به پا دارم یا باطلى را دفع کنم».

تعبیرات دیگرى از این قبیل هست که همه حاکى از بى اعتنایى و عدم وابستگى آن امام بزرگوار به مواهب مادى دنیاست.

مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار حدیث بسیار مشروحى درباره فضایل امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل کرده که در پایان آن به حوادث ایام شهادت آن حضرت اشاره شده است؛ وى نقل مى کند: «یک روز پیش از آن که امام (علیه السلام) به شهادت برسد مردم به عیادت آن حضرت آمدند و این در حالتى بود که حقوق آن ها را از

ص: 385

بیت المال پرداخته بود و چیزى از دنیاى آن ها را براى خود انتخاب نکرده بود «وَ لَمْ یَتَناوَلْ مِنْ بَیْتِ مالِ الْمُسْلِمینَ ما یُساوی عِقالاً وَ لَمْ یَأْکُلْ مِنْ مالِ نَفْسِهِ إلّا قَدْرَ الْبُلْغَةِ؛ و در حالى بود که از بیت المال مسلمانان حتى به اندازه یک عقال (پاى بند) شتر براى خود برنداشته بود و از اموالى که خودش (با زحمت فراوان) فراهم مى ساخت تنها به اندازه ضرورت استفاده مى کرد». و همه حاضران گواهى دادند که دورترین مردم از آن حضرت همچون نزدیک ترین مردم به آن حضرت بود (و هیچ گونه تفاوتى در میان نزدیکان و افراد دور یا بیگانه نمى گذاشت)».(1)

این نشان مى دهد که اگر امیرمؤمنان (علیه السلام) سخنى درباره پستى دنیا مى گوید عملش نیز کاملاً با آن هماهنگ است.

ص: 386

همان گونه که خواهد آمد - صحیح است؛ ولى این هم در حد اعلا نیست، زیرا کار آن ها شبیه غلامانى است که از ترس تازیانه مولا انجام وظیفه مى کنند.

اما گروه سوم کسانى هستند که سطح فکر و معرفت و اخلاصشان برتر از این است که عشق به نعمت هاى بهشتى و وحشت از عذاب هاى دوزخى آن ها را به عبادت پروردگار وادارد، بلکه محبت پروردگار و شکر نعمت هاى او و عشق به قرب حق، آن ها را به عبادت جذب مى کند. این برترین انگیزه عبادت است و این عبادت آزادگان است؛ آزادگان از عشق به جنت و ترس از نار.

شبیه این معنا به صورت دیگرى طبق روایتى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده از آن حضرت نقل شده، مى فرماید: «مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لا طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ لَکِنْ وَ جَدْتُکَ أَهْلاً لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُک؛ (خداوندا!) من تو را از ترس دوزخت پرستش نکردم و نه به دلیل طمع در بهشت تو؛ ولى تو را شایسته عبادت دیدم و پرستیدم».(1)

در حدیث دیگرى از آن حضرت این تقسیم هاى سه گانه به تعبیر دیگرى نقل شده و در آخر آن آمده است: «لَکِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّوَجَلَّ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ وَ هُوَ الأَمْنُ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ (وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ)؛ ولى من او را به دلیل عشق به آن ذات پاک مى پرستم و این عبادت بزرگواران است که سبب آرامش و امنیت در روز جزاست، زیرا خداى متعال مى فرماید: آن ها از وحشت آن روز در امان اند».(2)

فقها فرموده اند: اگر کسى وضو مى گیرد، هم به نیت اطاعت فرمان خدا و هم براى این که به وسیله آب خنک بدن او خنک شود، وضوى او خالى از اشکال نیست چرا که انگیزه مشترکى بین قصد قربت و قصد برودت آب داشته است. البته اگر قصد اصلى قربت است که در هر حال وضو را براى نماز مى گیرد؛ ولى قصدهاى تبعى هم در کار باشد، ضررى نمى زند.

در این جا سؤال پیش مى آید که آیا به جا آوردن عبادات براى رسیدن به پاداش بهشت و نعمت هاى آن و حور و قصورجنت با قصد قربت سازگاراست؟ همچنین انجام آن براى ترس از آتش دوزخ و عذاب هاى آن واقعاً خالصانه است؟

در زمینه آثار دنیوى و مواهب مادى، خواندن نماز باران براى رفع خشکسالى یا نماز شب براى وسعت روزى و امثال آن نیز قابل پرسش است که چگونه این گونه نیات با قصد قربت سازگار است؟

پاسخ همه این پرسش ها یک چیز است و آن این که آنچه انسان از خدا بخواهد عین قربت است و به تعبیر دیگر، پاداش هاى بهشتى و نجات از عذاب دوزخ یا پاداش هاى مادى دنیوى از قبیل داعى بر داعى یعنى انگیزه اى است براى قصد قربت، زیرا عبادت کننده مى داند که اگر نیت قربت نداشته باشد این امور حاصل نمى شود.

به همین دلیل در سرتاسر قرآن مجید براى تشویق مؤمنان به اطاعت پروردگار و تقرب به او سخن از نعمت هاى بهشتى به میان آمده و براى نهى از مخالفت، سخن از عذاب هاى دوزخ. اگر این امور با قصد قربت مخالفت داشت، هرگز در قرآن مجید آن هم به صورت بسیار گسترده مطرح نمى شد.

همچنین مسئله نماز باران و مانند آن در احادیث اسلامى وارد شده و معصومان (علیهم السلام) به آن تشویق کرده اند. اگر با قصد قربت منافات داشت امکان نداشت تشویق کنند. نیز پاداش هاى مادى براى برپاداشتن نماز شب یا خواندن

ص: 390

سوره هاى مختلف قرآن یا دعاهایى براى آزادى زندانیان و شفاى بیماران همه دلیل بر این است که آنچه از خدا خواسته شود، هر چند داعى بر آن رسیدن به مواهب مادى باشد با قصد قربت منافات ندارد.

البته شکى نیست که اگر انسان به مقامى از ایمان و اخلاص برسد که عبادت پروردگار را تنها براى اداى شکر و شایستگى حق براى عبادت به جاى آورد و حتى عشق به نعمت هاى بهشتى و ترس از آتش دوزخ و رسیدن به مواهب دنیوى را رها سازد، عبادتى در حد بسیار اعلا انجام داده است؛ ولى این بدان معنا نیست که اگر طمع در جنت و خوف از عذاب یا رسیدن به مواهب مادى دنیا انگیزه رفتن به در خانه خدا شود و همه را از او بخواهد با اخلاص نیت مخالفت داشته باشد، از این رو در آیات قرآن در کنار (جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ)؛ «باغ هایى از بهشت که نهرها از کنار درختانش عبور مى کند» تعبیر (وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللهِ أَکْبَرُ)؛ «خشنودى و رضایت خداوند (از همه) برتر است» نیز آمده در آن جا که مى فرماید: (وَعَدَ اللهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ مَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِى جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللهِ أَکْبَرُ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)؛ «خداوند به مردان و زنان باایمان، باغ هاى بهشتى وعده داده که نهرها از پاى درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و (همچنین قصرها و) خانه هاى پاکیزه در باغ هاى جاودان بهشتى (به آن ها وعده داده است)؛ و خشنودى خدا (از همه این ها) برتر است؛ و این، همان رستگارى و پیروزى بزرگ است».(1)

چه خوب است که انسان افق فکر و معرفت خود را چنان بالا برد که از عبادات و مناجات هاى خود غیر او را نخواهد، همان گونه که در مناجات هشتم از مناجات هاى پانزده گانه امام سجاد (علیه السلام) وارد شده است که به پیشگاه خدا عرضه

ص: 391

مى دارد: «فَأَنْتَ لا غَیْرُکَ مُرَادِی وَ لَکَ لا لِسِوَاکَ سَهَرِی وَ سُهَادِی وَ لِقَاوُکَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ وَصْلُکَ مُنَى نَفْسِی وَ إِلَیْکَ شَوْقِی وَ فِی مَحَبَّتِکَ وَ لَهِی وَ إِلَى هَوَاکَ صَبَابَتِی وَ رِضَاکَ بُغْیَتِی... وَ قُرْبُکَ غَایَةُ سُوْلِی؛ تو مراد منى و غیر تو مراد من نیست. شب زنده دارى و بیدارى ام فقط براى توست نه غیر تو. دیدارت نور چشم من و وصل تو آرزوى من و به سوى تو شوق و اشتیاق من است. در وادى محبت تو سرگشته و در هواى تو دلداده ام و خشنودى ات مقصد و مقصود من... و قرب تو منتهاى خواسته من است».

ص: 392

در حدیث معروفى که در تفسیر نور الثقلین آمده مى خوانیم: هنگامى که اسماء بنت عمیس با همسرش جعفر بن ابى طالب از حبشه آمد بر زنان پیغمبر وارد شد و از آن ها سؤال کرد: آیا چیزى از قرآن درباره اهمیت زنان آمده است؟ آن ها گفتند: نه. اسماء بى درنگ نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد، عرض کرد: اى رسول خدا! زنان در ناامیدى و خسارت اند، فرمود: چرا؟ عرض کرد: زیرا درباره آن ها خوبى هایى که درباره مردان گفته مى شود ذکر نمى گردد! (براى رفع اشتباه او) این آیه نازل شد: (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعَاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللهَ کَثِیرآ وَ الذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللهُ لَهُمْ مَّغْفِرَةً وَ أَجْرآ عَظِیمآ)؛ «به یقین مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان باایمان و زنان باایمان، مردان مطیع (فرمان خدا) و زنان مطیع (فرمان خدا)، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان باخشوع و زنان باخشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاک دامن و زنان پاک دامن و مردانى که بسیار به یاد خدا هستند و زنانى که (خدا را بسیار) یاد مى کنند خداوند براى همه آنان آمرزش و پاداش عظیمى فراهم ساخته است».(1)

نیز قرآن بعضى از زنان را به عنوان الگو و اسوه حتى براى مردان قرار داده است: (وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِى عِنْدَکَ بَیْتآ فِى الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِى مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِى أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِنْ رُوحِنَا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ کُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ)؛ «و خداوند براى مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام که گفت: پروردگارا! نزد خود براى من خانه اى در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار

ص: 395

او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایى بخش و همچنین به مریم دختر عمران که دامان خود را پاک نگه داشت، و ما از روح خود در آن دمیدیم او کلمات پروردگار خویش و کتاب هایش را تصدیق کرد و از مطیعان (فرمان خدا) بود».(1)

آرى، این دو زن فداکار و باایمان و باتقوا در نوع خود سرمشق و اسوه اى براى مردان و زنان جهان شدند.

هر چند قرآن مجید در کنار این دو زن سخن از دو زن دیگر ناصالح مى گوید که الگو براى کافران بوده اند: همسر نوح (علیه السلام) و همسر لوط (علیه السلام) که در کنار دو پیغمبر مى زیستند؛ اما از نورانیت وجود آن ها بهره نگرفتند و گمراه شدند و با کافران هم صدا گشتند.

در اخبار اسلامى روایاتى که دوست داشتن زنان را نشانه ایمان یا از اخلاق انبیا مى شمرد فراوان است؛ در حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «کُلَّما ازْدادَ الْعَبْدُ إیمانآ إزْدادَ حُبّآ لِلنِّساءِ؛ هر قدر بندگان خدا بر ایمانشان افزوده شود محبت زنان در قلوب آن ها فزونى مى یابد».(2)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «مِنْ أخْلاقِ الاْنْبِیاءِ صَلّى آللهِ عَلَیْهِمْ حُبُّ النِّساءِ؛ یکى از اخلاق برجسته پیامبران دوست داشتن زنان است».(3)

خدماتى که اسلام به زنان کرده و آنان را از آن وضع جاهلیت که معامله انسان با آن ها نمى شد، درآورده و شخصیت والاى انسانى به آن ها بخشیده بر همه روشن است.

در عین حال مذمت هایى نیز درباره زنان در نهج البلاغه و سایر روایات

ص: 396

اسلامى مى بینیم و اگر همه این ها را در کنار هم بگذاریم نتیجه این مى شود که گروهى از زنان مورد نکوهش اند و گروه دیگرى مورد ستایش و از آن جا که در طول تاریخ از وجود زن براى گمراه کردن مردان استفاده ابزارى فراوانى شده، در روایات اسلامى و نهج البلاغه درباره این موضوع هشدار داده شده است. این سخن در میان دانشمندان معروف است که در هر پرونده جنایى پاى زنى در میان است. در حالى که استفاده ابزارى از مردان کمتر شده است.

این نکته نیز شایان توجه است که بعضى از عبارات نهج البلاغه که در نکوهش زنان است بعد از داستان جنگ جمل که سردمدار آن یکى از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود، وارد شده، جنگى که هفده هزار نفر از مسلمانان را به کشتن داد و شکاف عظیمى در صفوف مسلمانان ایجاد کرد.

دلیل روشن این مطلب خطبه 80 نهج البلاغه است که در طلیعه آن آمده است: «مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ (علیه السلام) بَعْدَ فَراغِهِ مِنْ حَرْبِ الْجَمَلِ، فی ذَمِّ النِّساءِ بِبَیانِ نَقْصِهِنَّ؛ این یکى از خطبه هاى امام (علیه السلام) است که آن را پس از جنگ جمل در نکوهش زنان ایراد فرموده است». بنابراین منظور آن حضرت زنانى از آن قبیل است. توضیحات بیشترى در این زمینه در ذیل همان خطبه آمده است.

ص: 397

ص: 398

بهره بردارى مى کند ضایع مى سازد؛ به موقع به آن ها استراحت نمى دهد، غذا و آب نمى رساند، از آن ها مراقبت هاى لازم را انجام نمى دهد، در نتیجه حق آن ها ضایع مى شود.

منظور از «واشى» افراد سخن چین است که براى برهم زدن رابطه دوستان، خواه به دلیل حسادت باشد یا دلیل دیگر، نقطه ضعف هایى را از این دوست به آن دوست منتقل مى کنند و بالعکس و در نتیجه آن دو را به یکدیگر بدبین و از هم جدا مى سازند.

ممکن است هر دو دوست نقطه ضعف هایى داشته باشند و آنچه سخن چین مى گوید مطابق واقع باشد و یا این که دوستى درباره دوستش لغزشى پیدا کند و سخن نامناسبى در غیاب او بگوید؛ ولى نقل کردن این عیوب یا لغزش ها براى دوست دیگر که سبب سردى رابطه آن ها مى شود حرام و گناه است و اگر دروغ و تهمت باشد گناه مضاعفى خواهد بود.

قرآن مجید نیز پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از گوش دادن به گفتار سخن چینان و عیب جویان نهى کرده است، مى فرماید: (وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَّهِینٍ * هَمَّازٍ مَّشَّاءٍ بِنَمِیمٍ)؛ «و از کسى که سوگند یاد مى کند و پست است اطاعت مکن. کسى که عیب جو وسخن چین است».(1)

رابطه این دو جمله (مَنْ أطاعَ التَّوانی ... وَ مَنْ أطاعَ الْواشی...) از این نظر است که هر دو مربوط به رعایت حقوق است و انجام هر دو سبب تضییع حقوق مى گردد.

این دو موضوع در روایات دیگر معصومان (علیهم السلام) نیز بازتاب گسترده اى دارد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در یکى از دعاهایش از چند چیز به خدا پناه مى برد: از غم

ص: 401

و اندوه و ناتوانى و تنبلى، عرضه مى دارد: «اللّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحُزْنِ وَ الْعَجْزِ وَ الْکَسَلِ».(1)

در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) که در غررالحکم آمده مى خوانیم: «مَنْ أطاعَ التَّوانِی أحاطَتْ بِهِ النَّدامَةُ؛ کسى که از سستى پیروى کند پشیمانى از هر سو او را احاطه خواهد کرد».(2)

امام باقر (علیه السلام) مى فرماید: «إیّاکَ وَ التَّوانِی فیما لا عُذْرَ لَکَ فیهِ فَإلَیْهِ یَلْجَأُ النّادِمُونَ؛ از سستى کردن در آن جا که عذرى ندارى بپرهیز که پناهگاه پشیمان هاست».(3)

در حدیث دیگرى که در کتاب کافى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده مى خوانیم: «إِنَّ الأَشْیَاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْکَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنُتِجَا بَیْنَهُمَا الْفَقْرَ؛ هنگامى که اشیاء با یکدیگر ازدواج کردند تنبلى و ناتوانى نیز به هم پیوستند وفرزند آن ها فقر بود».(4)

شاعر عرب نیز این مضمون لطیف را در شعر زیباى خود منعکس کرده است مى گوید:

إنَّ التَّوانِی أَنْکَحَ الْعَجْزَ بِنْتَهُ *** وَ ساقَ إلَیْها حینَ زَوَّجَها مَهْراً

فِراشاً وَطِیئاً ثُمَّ قالَ لَها آتّکی قُصاراهُما لابُدَّ اَنْ یَلِدَا الْفَقْرا

سستى و تنبلى دخترش را به ازدواج «عجز» درآورد و هنگامى که اقدام به ازدواج او کرد، مهرى براى او فرستاد.

(آن مهر عبارت از) بسترى آماده بود و به دخترش گفت: بر آن تکیه کن و نتیجه کار آن دو این مى شود که فرزندى به نام فقر به بار آورند.(5)

ص: 402

در مورد سخن چینى نیز روایات فراوانى وارد شده و درباره آن هشدار شدیدى داده شده است. در حدیثى در غررالحکم از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده است: «إیّاکَ وَ النَّمِیمَةَ فَإنَّها تَزْرَعُ الضَّغینَةَ وَ تُبْعِدُ عَنِ اللهِ وَ النّاسِ؛ از سخن چینى بپرهیزکه بذرعداوت مى افشاند و انسان را از خدا و مردم دور مى سازد».(1)

«شهید ثانى» در کتاب الغیبة مسندآ نقل کرده که امام صادق (علیه السلام) در پاسخ نامه «نجاشى» والى اهواز نوشت: «إِیَّاکَ وَ السُّعَاةَ وَ أَهْلَ النَّمَائِمِ فَلا یَلْتَزِقَنَّ بِکَ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لا یَرَاکَ اللَّهُ یَوْماً وَ لا لَیْلَةً وَ أَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَ لا عَدْلاً فَیَسْخَطَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ یَهْتِکَ سِتْرَکَ؛ از سخن چینان و اهل نمیمه بپرهیز. نباید احدى از آن ها به دستگاه تو راه یابند و مبادا خداوند تو را روز یا شبى ببیند که از آن ها سخنى مى پذیرى که سبب مى شود از تو خشمگین شود و پرده تو را بدرد».(2)

این سخن را با حدیث پر تأکیدى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم که فرمود: «أَ لا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ؟ قَالُوا: بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ: الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الأَحِبَّةِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَایِبَ؛ آیا بدترین افراد شما را به شما معرفى نکنم؟ عرض کردند: آرى اى رسول خدا! فرمود: آن هایى که پیوسته سخن چینى مى کنند و در میان دوستان جدایى مى افکنند و براى بى گناهان عیب مى تراشند».(3)

بسیار مى شود که دوستان پى به خیانت سخن چین مى برند و با هم صلح و آشتى مى کنند و در این میان سخن چینِ بدبخت شرمسار مى شود و به گفته سعدى:

کنند این و آن خوش دگر باره دل *** وى اندر میان شوربخت و خجل

ص: 403

ص: 404

همان وجدان پاک و روح آرامى است که انسان با آن بدون هر گونه نگرانى زندگى مى کند (آیا بانیان آن ها چنین اند؟ قطعاً نیستند).(1)

مرحوم طبرسى در مجمع البیان از ابن عباس نقل مى کند: من از قرآن به خوبى استفاده کرده ام که ظلم و ستم خانه ها را ویران مى سازد. سپس به آیه شریفه سوره نمل تمسک مى کند که مى فرماید: (فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَةً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ)؛ «این خانه هاى آن هاست در حالى که به دلیل ظلم و ستمشان فرو ریخته؛ و در این نشانه روشنى است براى کسانى که آگاه اند».(2)

«مرحوم سید رضى (در ذیل این کلام شریف) مى گوید: این سخن از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز نقل شده و جاى تعجب نیست که هر دو کلام مانند هم باشند؛ زیرا هر دو از یک محل سرچشمه گرفته و ریزش هر دو از یک دلو بوده است»؛ (قالَ الرَّضِیُّ: وَ یُروى هذَا الْکَلامُ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَلا عَجَبَ أَنْ یَشْتَبِهَ الْکَلامانِ لأَنَّ مُسْتَقاهُما مِنْ قَلیبٍ وَ مَفْرَغَهُما مِنْ ذَنُوبٍ).

«مُسْتَقى» به معناى محل سیراب شدن است و «قلیب» (بر وزن صلیب) به معناى چاه و در این جا کنایه از سرچشمه است و «مفروغ» (مفرغ) به معناى محل ریزش است و «ذَنوب» (بر وزن قبول) به دلو بزرگ گفته مى شود.

مرحوم دیلمى از علماى قرن نهم در کتاب ارشاد القلوب حدیث را به این صورت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است: «خَمْسُ کَلِماتٍ فِی التَّوْراةِ وَ یَنْبَغی أَنْ تُکْتَبَ بِماءِ الذَّهَبِ: أَوَّلُها حَجَرُ الْغَصْبِ فِی الدّارِ رَهْنٌ عَلى خَرابِها وَ الْغالِبُ بِالظُّلْمِ هُوَ الْمَغْلُوبُ وَ ما ظَفَرَ مَنْ ظَفَرَ الاْثْمُ بِهِ وَ مِنْ أَقَلِّ حَقِّ اللهِ عَلَیْکَ أنْ لا تَسْتَعینَ بِنِعَمِهِ عَلى مَعاصِیهِ وَ وَجْهُکَ ماءٌ جامِدٌ یَقْطُرُ عِنْدَ السُّوالِ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تَقْطُرُهُ؛ پنج جمله در تورات آمده است که سزاوار است با آب طلا نوشته شود: نخستین آن ها این

ص: 407

است که سنگ غصبى در بناى خانه گروگان ویرانى آن است و آن کس که با ظلم غلبه مى کند در حقیقت مغلوب و شکست خورده است و کسى که از طریق گناه پیروز شود در واقع پیروز نشده است و کمترین حق خداوند بر تو این است که از نعمت هاى او براى معصیتش کمک نگیرى و آبروى تو همچون آب منجمدى است که تقاضا آن را آب مى کند مراقب باش نزد چه کسى آن را آب مى کنى».(1)

در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «اتَّقُوا الْحَرامَ فِی الْبُنْیانِ فَاِنَّهُ أساسُ الْخَرابِ؛ از به کار گرفتن اشیاى حرام در بناها بپرهیزید که سبب خرابى آن خواهد شد».(2)

ص: 408

در قرآن مجید نیز بارها به این حقیقت اشاره شده که بسیارى از ظالمان در همین دنیا نیز گرفتار کیفرهاى شدیدى مى شوند؛ از جمله در آیه 102 سوره هود مى خوانیم: (وَ کَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَ هِىَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ)؛ «و این چنین است مجازات پروردگار تو، هنگامى که شهرها و آبادى هاى ظالم را مجازات مى کند! (آرى،) مجازات او، دردناک و شدید است!». در آیه 45 سوره حج نیز آمده است: (فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَ هِىَ ظَالِمَةٌ فَهِىَ خَاوِیَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَ بِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَّشِیدٍ)؛ «چه بسیار شهرها و آبادى هایى که آن ها را نابود و هلاک کردیم در حالى که (مردمش) ستمگر بودند، به گونه اى که بر سقف هاى خودفروریخت!(نخست سقف ها ویران گشت؛ و بعد دیوارها بر روى سقف ها!) و چه بسیار چاه پرآب که بى صاحب ماند؛ و چه بسیار قصرهاى محکم و مرتفع!».

در روایات اسلامى و نیز در نهج البلاغه کراراً به این مطلب اشاره شده است. امام امیرمؤمنان على (علیه السلام) در عهدنامه مشهور خود به مالک اشتر مى فرماید: «وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْیِیرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ؛ (بدان) هیچ چیز در تغییر نعمت هاى خداوند و تعجیل انتقام و کیفر او از اصرار بر ظلم و ستم سریع تر نیست، زیرا خداوند دعاى مظلومان را مى شنود و در کمین ستمکاران است».

در حدیث دیگرى که در غررالحکم از آن حضرت نقل شده آمده است: «الظُّلْمُ فِی الدُّنیا بَوارٌ وَ فِی الاْخِرَةِ دَمارٌ؛ ظلم در دنیا مایه نابودى و در آخرت موجب هلاکت است».(1)

در حدیث دیگرى در همان کتاب آمده است: «الظُّلْمُ یُزِلُّ الْقَدَمَ وَ یَسْلُبُ النِّعَمَ وَ یُهْلِکُ الأُمَمَ؛ ظلم موجب لغزش و سلب نعمت و سبب هلاکت امت هاست».(2)

ص: 411

در کتاب کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که دو نفر براى حل دعوایى که در میان آن ها بود خدمت حضرت رسیدند. هنگامى که امام (علیه السلام) سخن آن ها را شنید فرمود: «أَمَا إِنَّهُ مَا ظَفِرَ أَحَدٌ بِخَیْرٍ مِنْ ظَفَرٍ بِالظُّلْمِ؛ بدانید کسى که با ظلم پیروز شود هرگز به خیرى دست نیافته است». سپس افزود: «أَمَا إِنَّ الْمَظْلُومَ یَأْخُذُ مِنْ دِینِ الظَّالِمِ أَکْثَرَ مِمَّا یَأْخُذُ الظَّالِمُ مِنْ مَالِ الْمَظْلُومِ؛ بدانید که مظلوم از دین ظالم بیش از آنچه ظالم از مال مظلوم مى گیرد خواهد گرفت». در ذیل حدیث آمده است که آن دو بعد از شنیدن سخنان امام (علیه السلام) پیش از آن که از جاى برخیزند با یکدیگر صلح کردند.(1)

این سخن را با حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم آن جا که فرمود: «بَیْنَ الْعَبْدِ وَ الْجَنَّةِ سَبْعُ عِقابٍ أهْوَنُهَا الْمَوْتُ. قالَ أنَس: قُلْتُ: یا رَسُولُ اللهِ! ما أصْعَبُها؟ قالَ: الْوُقُوفُ بَیْنَ یَدَیِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ إذا تَعَلَّقَ الْمَظْلُومُونَ بِالظّالِمِینَ؛ در میان بهشت و انسان هفت گردنه مخوف است که ساده ترین آن ها مرگ است. اَنَس (از اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله)) مى گوید: عرض کردم: اى رسول خدا! سخت ترین آن ها کدام است؟ فرمود: حضور در پیشگاه خداوند متعال در زمانى که مظلومان دامن ظالمان را مى گیرند».(2)

مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود داستان عبرت انگیزى نقل مى کند، مى گوید: «معروف است که شخصى به نام «بکبوش»، وزیر «جلال الدوله آل بویه» بود و کارهاى او را به تدریج قبضه کرد. روزى «بکبوش» مردى از اشراف بصره را آزار فراوانى داد و او را همچون مرده رها کرد. مدتى بعد با گروه سواره عظیمى عبور مى کرد. همان مرد مظلوم او را دید، گفت: خداوند داور میان من و تو باشد. من تو را با تیرهاى شبانه هدف قرار مى دهم. بکبوش دستور داد او

ص: 412

را آن قدر زدند که همچون مرده به روى زمین افتاد و به او گفت: این تیرهاى روز است که به تو اصابت کرد. سه روز بیشتر نگذشت که «جلال الدوله» دستور داد بکبوش را بگیرند و او را در اتاقى روى حصیرى بنشانند و کسى را مأمور کرد که مرتبآ به او اهانت کند. فراش ها براى نظافت وارد اتاق شدند و حصیر را از زیر پاى او کشیدند، نامه اى زیر آن یافتند و آن را به «ابن الهدهد» که رئیس فراشان بود، دادند. او گفت: چه کسى این نامه را در آن جا انداخته است؟ گفتند: نه احدى در آن حجره وارد و نه از آن خارج شده است. نامه را خواندند دیدند این دو شعر در آن است:

سِهامُ اللَّیْلِ لا تُخْطِىء وَ لکِنْ *** لَها أمَدٌ وَ لِلأَمَدِ انْقِضاءٌ

أَتَهْزَأُ بِالدُّعاءِ وَ تَزْدَریهِ *** تَأَمَّلْ فیکَ ما صَنَعَ الدُّعاءُ

تیرهاى شبانه هرگز خطا نمى کند ولى - زمانى دارد و آن زمان به هر حال مى گذرد.

آیا دعاى شبانه را مسخره مى کنى و بر آن عیب مى نهى؟ - حال ببین دعا با تو چه خواهد کرد.

این خبر به طور مشروح به گوش «جلال الدوله» رسید. دستور داد فراشان آن قدر بر دهانش کوبیدند که دندان هایش فرو ریخت و سپس انواع شکنجه ها را به او دادند تا هلاک شد.(1)

یکى از بزرگان و اولیاء الله «سعید بن جبیر» است که، یاور امام سجّاد (علیه السلام) و مومن خالص متوکّل بر خدا و کسى بود که به مرگ لبخند زد. مأموران حجّاج بن یوسف ثقفى، سعید بن جبیر را به نزد این سنگدل و جنایت کار بى رقیب تاریخ آوردند. حجّاج چون نتوانست در سخن بر او چیره شود، دستور داد رو به قبله سرش را از بدن جدا کنند. حاضران دیدند سعید در نهایت خونسردى رو به

ص: 413

قبله این آیه شریفه را تلاوت مى کند: (إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّماوَاتِ وَ الأَرْضَ حَنِیفآ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ)؛ «من روى خود را به سوى کسى کردم که آسمان ها و زمین را آفرید. من در ایمان خود خالصم و از مشرکان نیستم».(1)

حجّاج به قصد توهین به سعید، فرمان داده بود او را همچون حیوانى رو به قبله گردن بزنند، اما هنگامى که دید قرائت آن آیه براى سعید عزّت و سعادتى ایجاد کرده است، دستور داد که او را پشت به قبله بکشند. این بار آواى ملکوتى این آیه شریفه از حلقوم سعید بلند شد: (وَ للهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ)؛ «مشرق و مغرب از آن خداست! به هر سو رو کنید (حتّى پشت به قبله) خدا آن جاست! خداوند بى نیاز و داناست».(2)

حجّاج خشمگینانه و شکست خورده دستور داد سرش را بر روى زمین از تنش جدا کنند و سعید که مرگ را به بازى گرفته بود، با آرامش خاطرى بى نظیر این کلام خدا را زمزمه کرد: (مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَى)؛ «ما شما را از زمین آفریدیم و به آن بازمى گردانیم و بار دیگر (در قیامت) شما را از آن بیرون مى آوریم».(3)

حجّاج بى اختیار فریاد مى زد: «گردنش را بزنید و ما را از شرّ او راحت کنید».

سعید در آخرین لحظه عمرش با خدایش سخن گفت و از او خواست: «اللّهُمَ لا تُسَلِّطُهُ عَلى أحَدٍ بَعْدى؛ پروردگارا! پس از من، حجّاج را بر هیچ کس مسلّط مفرما». و لحظه اى بعد به دیدار پروردگارش نائل آمد. نفرین سعید مستجاب شد و گریبان حجّاج را گرفت تا جایى که بدنش سرد مى شد و همواره مى لرزید،

ص: 414

آن قدر احساس سرما مى کرد که دست هایش را داخل آتش قرار مى داد؛ ولى باز هم مى لرزید! یکى از بزرگان به دیدنش آمد، حجّاج گفت: «برایم دعایى کن». آن شخص گفت: «مگر نگفتم این قدر جنایت مکن! این نتیجه جنایات توست».

حجّاج گفت: «نمى گویم دعا کن تندرست و سالم شوم، بلکه دعا کن بمیرم تا از این وضع نجات یابم».(1)

ص: 415

ص: 416

ص: 418

در قرآن مجید به این گونه افراد اشاره شده است، در آیه 102 سوره توبه مى خوانیم: (وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلا صَالِحآ وَ آخَرَ سَیِّئآ عَسَى اللهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ)؛ «و گروهى دیگر، به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند. امید مى رود که خدا توبه آن ها را بپذیرد. به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است!».

واژه «سَتر» (پرده) در واقع کنایه از حاجب و مانعى است که انسان را از طغیان بازمى دارد و جمله «وَإنْ رَقَّ» (هر چند نازک باشد) اشاره به ضعیف بودن این حاجب و مانع است.

مرحوم «مغنیه» در شرح نهج البلاغه خود در جلد 4، صفحه 361 مى گوید : «گفتار امام (علیه السلام) مخصوصاً درباره زمان ما که عوامل گناه و شهوت پرستى زیاد شده صادق است؛ آن ها که دست کم اندکى تقوا و ایمان داشته باشند همان مقدار إن شاء الله مایه نجاتشان مى شود». وى سپس به این حدیث معروف نبوى اشاره کرده که مى فرماید: «یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ عَلَى دِینِهِ مِثْلُ الْقَابِضِ عَلَى الْجَمْرَةِ بِکَفِّه؛ زمانى بر مردم فرامى رسد که آن کس که دین و ایمان خود را حفظ مى کند مانند کسى است که شعله آتشى در کف دست خود نگاه داشته باشد».(1) در حدیث دیگرى آمده است: «لِلْعامِلِ مِنْکُمْ بِطاعَةِ اللهِ مِثْلُ أجْرِ خَمْسینَ فَقالَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحابَةِ: مِثْلُ أجْرِ خَمْسینَ مِنّا أوْ مِنْهُمْ؟ قالَ: بَلْ مِنْکُمْ؛ کسانى که در آن زمان فرمان خدا را اطاعت مى کنند معادل پاداش پنجاه نفر به آن ها داده مى شود. یکى از صحابه عرضه داشت: پنجاه نفر از آن ها یا از ما؟ حضرت فرمود: از شما».(2)

ص: 420

در آیات قرآن مجید اشاره هاى دیگرى نیز به امثال این گروه شده است؛ از جمله در آیه 31 سوره نساء مى خوانیم: (إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُّدْخَلا کَرِیمآ)؛ «اگر از گناهان بزرگى که از آن نهى مى شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را مى پوشانیم؛ و شما را در جایگاه خوبى وارد مى سازیم».

همچنین در آیه 32 سوره نجم مى فرماید: (الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ)؛ «همانان که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دورى مى کنند، جز گناهان صغیره (که گاه آلوده آن مى شوند)؛ آمرزش پروردگار تو گسترده است».

کوتاه سخن این که اگر انسان راه خطا را مى رود لااقل باید چنان باشد که روى برگشت به درگاه خدا و تقاضاى عفو را داشته باشد و تمام پل ها را پشت سر خود ویران نسازد.

به گفته شاعر:

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند *** نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

ص: 421

ص: 422

انسانى در بعضى از مسائل نظرى اشکالى ذکر کند آن هم در حضور جماعتى از اهل نظر، سپس آن ها در گفتن پاسخ بر یکدیگر پیشى گیرند و هر کدام بخواهد بر دیگرى غلبه کند و هر کس هر چه به نظرش آمد بگوید. شک نیست که در این صورت حق مخفى مى شود، و این سخن در واقع به بحث کنندگان درباره مسائل مختلف توصیه مى کند که انصاف را در بحث خود با دوستان رعایت کنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر دیگرى نداشته باشند (که در چنین شرایطى حق مخفى مى گردد).(1)

علامه مجلسى؛ نیز مى گوید: شاید در این دستور حکیمانه توصیه اى به سؤال کنندگان نیز باشد که یک مسئله را از افراد زیادى پرسش نکنند، زیرا جواب هاى متعدد سبب مى شود آن ها در تشخیص حق، گرفتار شک و تردید شوند.(2) البته تمام این تفسیرها قابل جمع است.

در واقع ازدحام در جواب، شاخه اى از شاخه هاى افراطگرى است که در همه چیز مذموم است.

نیز از حدّت و شدّت برحذر داشته است، مى فرماید: «دَعِ الْحِدَّةَ وَ تَفَکَّرْ فِی الْحُجَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنِ الزَّلَلَ؛ تندى را رها کن و در دلیل بیندیش و از یاوه گفتن برحذر باش تا از لغزش ها در امان باشى».(1)

نیز به بعضى از سؤالات بى جا اشاره مى فرماید: «رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکُوتُ؛ چه بسا سخنى که جوابش سکوت است».(2)

همچنین توصیه مى کند که هنگام عاجز ماندن از جواب نباید سکوت را فراموش کرد، مى فرماید: «إذا غُلِبْتَ عَلَى الْکَلامِ فَإیّاکَ أنْ تُغْلَبَ عَلَى السُّکُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدى مبادا در سکوت کردن مغلوب گردى».(3)

امام صادق (علیه السلام) نیز توصیه مى کند که انسان نباید هر سؤالى را که از او کردند پاسخ گوید که این کار عاقلان نیست، مى فرماید: «إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِی کُلِّ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ».(4)

آخرین نکته این که در حکمت 85 نیز گذشت که فرمود: «مَنْ تَرَکَ قَوْلَ، لاأدْری أُصِیبَتْ مَقاتِلُهُ؛ کسى که جمله نمى دانم را ترک کند (گاه) خود را به کشتن داده است».

ص: 426

البته شکر زبانى جایگاه خود را دارد؛ در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم : «تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ تمام شکر آن است که انسان (از روى اخلاص و ایمان) بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».(1)

در حدیث دیگرى از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) آمده است که نوح (علیه السلام) همه روز صبحگاهان و عصرگاهان این کلمات را به درگاه خدا عرضه مى داشت : «أَللّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنَّ ما أَصْبَحَ أَوْ أَمْسى بِی مِنْ نِعْمَةٍ فِی دِیْنٍ أَوْ دُنْیا فَمِنْکَ، وَحْدَکَ لا شَرِیْکَ لَکَ، لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الشُّکْرُ بِها عَلَیَّ حَتّى تَرْضى، وَ بَعْدَ الرِّضا؛ خداوندا! من تو را گواه مى گیرم: هر نعمتى صبح و شام به من مى رسد، چه دینى و چه دنیوى، چه معنوى و چه مادى، همه از سوى توست، یگانه اى و شریکى ندارى، حمد مخصوص توست و شکر هم از آنِ تو، آن قدر شکرت مى گویم تا از من خشنود شوى و حتى بعد از خشنودى».(2)

در بعضى از روایات آمده است که خداى متعال بدین سبب او را عبد شکور خوانده است.(3)

همچنین شکر قلبى نیز جایگاه خود را دارد که انسان واقعاً از خداوند به سبب نعمت هایى که به او ارزانى داشته راضى باشد؛ ولى به هر حال شکر در صورتى کامل مى شود که جنبه هاى عملى آن آشکار گردد.

از بعضى روایات استفاده مى شود که علاوه بر این ها انسان باید از واسطه نعمت هم تشکر کند تا شکر او کامل گردد.

در حدیثى از امام زین العابدین على بن الحسین (علیه السلام) مى خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ... یُحِبُّ کُلَّ عَبْدٍ شَکُورٍ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لِعَبْدٍ مِنْ عَبِیدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ: أَشَکَرْتَ

ص: 429

فُلاناً؟ فَیَقُولُ: بَلْ شَکَرْتُکَ یَا رَبِّ، فَیَقُولُ: لَمْ تَشْکُرْنِی إِذْ لَمْ تَشْکُرْهُ، ثُمَّ قَالَ: أَشْکَرُکُمْ لِلَّهِ أَشْکَرُکُمْ لِلنَّاسِ؛ خداوند... هر بنده شکرگزارى را دوست دارد. خداوند متعال روز قیامت به بعضى از بندگانش مى گوید: آیا از فلان شخص تشکر کردى؟ عرض مى کند: خدایا! من شکر تو را گزاردم. خداوند مى فرماید: به سبب آن که از او تشکر نکردى شکر مرا ادا ننموده اى. سپس امام (علیه السلام) فرمود: شاکرترین شما در برابر خدا شاکرترین شما در برابر بندگان خداست».(1)

در احادیث متعددى آمده است که شکر هر نعمتى پرهیز از گناهان است از جمله امام امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ الْوَرَعُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ».(2)

دلیل آن هم روشن است؛ پرهیز از گناه دلیل فرمانبردارى بنده است و فرمانبردارى، بهترین تشکر از بخشنده نعمت هاست.

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم که ابوبصیر از حضرت سؤال کرد: «هَلْ لِلشُّکْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ کَانَ شَاکِراً؛ آیا شکر حد نهایى دارد که هرگاه بنده اى آن را انجام دهد شاکر محسوب شود؟» امام (علیه السلام) فرمود: آرى. ابوبصیر سؤال کرد: آن کدام است؟ امام (علیه السلام) فرمود: «یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى کُلِّ نِعْمَةٍ عَلَیْهِ فِی أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ إِنْ کَانَ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ حَقٌّ أَدَّاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ (سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ)؛ انسان در برابر هر نعمتى که خدا به او داده؛ خواه در خانواده اش باشد یا در اموالش، او را شکر مى گوید و اگر حقى در اموال او در نعمتى که به وى داده شده، باشد، آن را ادا مى کند و از آن جمله است گفتار خداوند متعال که مى فرماید: «(انسان به هنگام سوار شدن بر مرکبى بگوید:) منزه است خداوندى که آن را مسخّر ما کرد و (اگر لطف خدا نبود) ما نمى توانستیم در کنار آن قرار بگیریم».(3)

ص: 430

این بخش از کلام حکیمانه را با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) درباره آخرین مرحله شکرى که براى انسان امکان پذیر است پایان مى دهیم. آن حضرت مى فرماید: «أوْحَى اللهُ تَعالى إلى مُوسى (علیه السلام): یا مُوسى! أُشْکُرْنی حَقَّ شُکْری. فَقالَ: یا رَبِّ کَیْفَ أشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أشْکُرُکَ بِهِ إلّا وَ أنْتَ أنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ؟ فَقالَ: یا مُوسى! شَکَرْتَنی حَقَّ شُکْری حینَ عَلِمْتَ أنّ ذلِکَ مِنّی؛ خداوند به موسى وحى فرستادکه اى موسى!حق شکر من را ادا کن. موسى عرض کرد: چگونه حق شکر تو را ادا کنم در حالى که همین نعمت توفیق شکرگزارى، نعمت دیگرى از سوى تو بر من است؟ (بنابراین با شکرگزارى نعمت جدیدى به من عطا مى شود که باید شکر آن را هم بگزارم) خداوند فرمود: اى موسى! حق شکر من را به جا آوردى چون مى دانى این توفیق هم ازسوى من است».(1)

اما کفران نعمت بى شک مایه زوال نعمت هاست و در قرآن سرگذشت امت هایى که کفران نعمت کردند و گرفتار شدند به کرار نقل شده که نمونه روشنى از آن داستان قوم سبأ است که خداوند آن همه نعمت به آن ها داد و کفران کردند وتمام آن ها از آنان گرفته شد.

امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «أَحْسِنُوا جِوَارَ نِعَمِ اللَّهِ وَ احْذَرُوا أَنْ تَنْتَقِلَ عَنْکُمْ إِلَى غَیْرِکُمْ أَمَا إِنَّهَا لَمْ تَنْتَقِلْ عَنْ أَحَدٍ قَطُّ فَکَادَتْ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یَقُولُ: قَلَّما أَدْبَرَ شَیْءٌ فَأَقْبَلَ؛ با نعمت هاى پروردگار به خوبى رفتار کنید و بترسید که (براثر کفران) آن نعمت ها از شما گرفته شود و به دیگران داده شود بدانید هیچ نعمتى از کسى منتقل نشد که به این آسانى به او بازگردد. على (علیه السلام) مى فرمود: کمتر می شودکه نعمتى به انسان پشت کند و سپس بار دیگر بازگردد».(2)

همین مضمون در حکمت 246 به زودى خواهد آمد.

ص: 431

ص: 432

خرید فرو مى نشیند و مردم تنها به مقدار حاجت روزانه از آن تهیه مى کنند و بازار، کساد مى شود.

نیز به همین دلیل است که بازرگانان سودجو در عرصه داخلى و بین المللى براى این که متاع خود را به قیمت هاى گزاف بفروشند، به طور موقت جلوى توزیع آن را گرفته و گاه افرادى را به بازار مى فرستند که هر چه در بازار هست بخرند تا از این راه، قحطى مصنوعى ایجاد کنند و سپس اجناس خود را به تدریج به بازار مى فرستند تا به قیمت گزاف بفروشند.

یکى از دلایل تحریم احتکار در اسلام نیز همین است که گرانى مصنوعى ایجاد مى کند و مردم را در وحشت فرو مى برد و سبب تحریک حرص مردم مى شود که بیش از نیاز خود مطالبه مى کنند و قحطى کاذب جدیدى به وجود مى آورند.

مدیران جامعه باید از این نکته بهره گیرى کنند و همیشه مقدار قابل توجهى از مواد غذایى و سایر مواد مورد نیاز را در بازار حاضر سازند تا مردم براى تهیه نیازهاى خود در کوتاه مدّت و دراز مدّت احساس توانایى کنند و مصداق «کَثُرَتِ الْمَقْدِرَةُ» شود که نتیجه آن، احساس بى نیازى و مصداق «قَلَّتِ الشَّهْوَةُ» است؛ درست، کارى که سودجویان و تولیدکنندگان بازار سیاه از ضد آن بهره گیرى مى کنند و از این طریق، آلاف و الوفى به ناحق به دست مى آورند.

ص: 435

ص: 436

برسانید) - مبادا گرفته شوند و براى همیشه از دست بروند، زیرا این مرکب ها عاریتى هستند.

سلامتى جسم، یکى دیگر از آن نعمت هاست که در بسیارى از موارد هنگامى که گرفته شد بازنمى گردد و یا اگر بازگردد به شکل اوّل نخواهد بود.

انسان سالم قادر بر هر کار مثبتى است؛ ولى هنگامى که سلامتى از دست رفت عجز و ناتوانى جاى آن را خواهد گرفت به خصوص بیمارى هایى که در سنین بالا انسان را مبتلا مى کنند، مصداق بارز همین مطلب است.

امنیت نیز یکى دیگر از نعمت هاى بزرگ است؛ انسان در محیط امن قادر به انجام دادن هر کار خوبى است؛ امّا بسیار دیده شده که با تزلزل امنیت، سال ها ناامنى و آثارش باقى مى ماند و به زودى بازنمى گردد.

کوتاه سخن این که تمام نعمت ها اعم از نعمت هاى فردى یا اجتماعى، و مادى یا معنوى، همواره در معرض زوال اند؛ زوالى که گاه امکان بازگشت در آن هست و گاه هرگز امکان بازگشت ندارد.

البته چیزى که باعث رمیدن نعمت هاست در درجه اوّل، ناسپاسى است؛ همان چیزى که در حکمت 244، امام (علیه السلام) به آن اشاره فرمود که هر نعمتى حقى دارد، کسى که حق آن را ادا کند خداوند آن را افزون مى سازد و هر کس در اداى حق نعمت کوتاهى کند آن را در معرض زوال قرار خواهد داد.

بعضى از شارحان نهج البلاغه مسئله خارج شدن آدم و حوا (علیهما السلام) را از بهشت، یکى از مصادیق همین سخن حکمت آمیز مولا (علیه السلام) دانسته اند. جد و جده ما بر اثر ترک اولى و ناسپاسى براى همیشه از بهشت خارج شدند و به دنیایى که پر از مشکلات و ناراحتى هاست گام نهادند؛ نعمتى بود که بعد از رمیدن، به آن ها و فرزندانشان بازنگشت (البته حساب بهشت و آخرت حساب دیگرى است).

در روایتى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) خطاب به یکى از اصحابش چنین

ص: 439

مى خوانیم: «إِنَّ النِّعَمَ کَالإِبِلِ الْمُعْتَقَلَةِ فِی عَطَنِهَا عَلَى الْقَوْمِ مَا أَحْسَنُوا جِوَارَهَا فَإِذَا أَسَاءُوا مُعَامَلَتَهَا وَ إِنَالَتَهَا نَفَرَتْ عَنْهُمْ؛ نعمت ها همچون شترى است که مهار و بسته شده است. مادامى که صاحبانش با آن خوش رفتارى کنند در جایگاه خود مى ماند ولى هنگامى که بدرفتارى کنند (چه بسا مهار خود را پاره و) از آن ها فرار مى کند».(1)

شیخ حرّ عاملى؛ در وسائل الشیعه در کتاب امر به معروف و نهى از منکر بابى تحت عنوان «وُجُوبُ حُسْنِ جَوارِ النِّعَمِ بِالشُّکْرِ وَ أداءِ الْحُقُوقِ» گشوده و روایات متعددى در این زمینه آورده است.

در آیه شریفه (إِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ)؛ «خداوند سرنوشت قومى را تغییر نمى دهد مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند»(2) نیز اشاره اى به این مطلب دیده مى شود.

ص: 440

خویشاوندى گاه در حدى نیست که انسان را وادار به سخاوت و بخشش کند، و گاه ممکن است براثر ترس از سرزنش مردم یا سایر خویشاوندان باشد که چرا فلان کس به برادر نیازمندش توجهى ندارد؟ بنابراین در بعضى از موارد، کرم خویشاوندان توأم با تکلف است در حالى که کرم کریمان چنین نیست.

تفسیر دیگر این که کرم و سخاوت سبب عطف توجه مردم به شخص کریم مى شود و چه بسا او را حتى بیش از برادر یا پدر و مادر خود دوست بدارند و به تعبیر دیگر، آن رابطه عاطفى که از کرم سرچشمه مى گیرد گاه قوى تر از روابط عاطفى اى است که از خویشاوندى ناشى مى شود.

ممکن است هر دو معنا در کلام امام (علیه السلام) جمع باشد، هر چند معناى اوّل مناسب تر به نظر مى رسد.

در هر صورت پیام این کلام حکیمانه این است که کریمان را در کار خود تشویق مى کند؛ از یک سو آن ها را برتر از خویشاوندان مى شمارد و از سویى دیگر رابطه عاطفى آن ها را با مردم بیش از رابطه خویشاوندان با یکدیگر توصیف مى کند و این ها همه از آثار کرم است.

درباره اهمیت کرم و مقام کریمان روایات زیادى از معصومان (علیهم السلام) نقل شده است. درباره اهمیت کرم همین بس که یکى از صفات بارز خدا کریم بودن است و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) کرم خویش را از همه برتر مى شمرْد و مى فرمود: «أنَا أکْرَمُ الاْوَّلینَ وَ الاْخِرینَ وَ لا فَخْرَ؛ من کریم ترین اولین و آخرین هستم و افتخار هم نمى کنم (زیرا آن را وظیفه خود مى دانم)».(1)

در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا فَمَنْ کَانَ سَخِیّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذلِکَ الْغُصْنُ إِلَى الْجَنَّة؛ سخاوت، درختى از درختان بهشت است

ص: 443

که شاخه هاى آن در دنیا آویزان شده، هر کس سخاوتمند باشد به یکى از این شاخه ها مى چسبد و آن شاخه او را به بهشت مى رساند».(1)

در بعضى از احادیث میان سخاوت و کرامت تفاوت گذاشته شده و کریم بالاتر از سخى شمرده شده است همان گونه که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى فرماید (علیهم السلام) «الرِّجَالُ أَرْبَعَةٌ: سَخِیٌّ وَ کَرِیمٌ وَ بَخِیلٌ وَ لَئِیمٌ فَالسَّخِیُّ الَّذِی یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْکَرِیمُ الَّذِی لا یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْبَخِیلُ الَّذِی یَأْکُلُ وَ لا یُعْطِی وَ اللَّئِیمُ الَّذِی لا یَأْکُلُ وَ لا یُعْطِی؛ انسان ها چهارگونه اند: سخاوتمند و کریم و بخیل و لئیم. سخاوتمند کسى است که هم خودش مى خورد و هم به دیگران مى بخشد و کریم کسى است که خودش نمى خورد (و ایثار مى کند) و به دیگران عطا مى نماید و بخیل کسى است که خودش مى خورد اما چیزى به دیگرى نمى دهد و لئیم آن کس است که نه خود مى خورد و نه به دیگرى مى بخشد».(2)

امیرمؤمنان (علیه السلام) نیز مى فرماید: «الْکَریمُ مَنْ بَدَأَ بِإِحْسانِهِ؛ کریم کسى است که بى آن که از او طلب کنند احسان مى کند».(3)

در تعبیر دیگرى از همان حضرت (علیه السلام) آمده است: «الْکریمُ مَنْ سَبَقَ نَوالُهُ سُؤالَه؛ کریم کسى است که بخشش او بر سؤال و تقاضا پیشى مى گیرد».(4)

ص: 444

این کلام حکیمانه - همان گونه که در بحث سند اشاره شد - پیش از این در لابه لاى نصیحت امام (علیه السلام) به فرزند دلبندش امام حسن (علیه السلام) آمده است. در آن جا گفتیم: اشاره به این است که اگر کسى مثلا تو را اهل خیر و بذل و بخشش و سخاوت مى داند و از تو چیزى مى خواهد، به او کمک کن تا گمان او را تصدیق کرده باشى و بزرگوارى تو تثبیت شود.

این گونه رفتار دو مزیّت دارد؛ هم خوش بینى و حسن ظن مردم را تثبیت مى کند و هم با این خوش بینى ها انسان به راه خیر کشیده مى شود.

بسیار اتفاق مى افتد که افرادى نزد انسان مى آیند و مى گویند: مشکلى داریم که گمان مى کنیم تنها به دست تو حل مى شود. انسان باید در حل مشکل چنین افرادى بکوشد و حسن ظن آن ها را به سوء ظن تبدیل نکند.

نکرده است».(1) در حدیث دیگرى از آن حضرت که در همان منبع آمده مى خوانیم: «مَنْ لَمْ یَحْسُنْ ظَنُّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أحَدٍ؛ شخص بدگمان از همه مى ترسد».(2) همان حضرت در مقابل، به حسن ظن دعوت مى کند و طبق روایتى مى فرماید: «وَ لاتَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلاً؛ هرگز درباره سخنى که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر در حالى که محمل صحیح نیکویى براى آن دارى».(3)

در حدیث دیگرى از آن حضرت (علیه السلام)، حسن ظن از بهترین خصلت ها و برترین نعمت ها شمرده شده است: «حُسْنُ الظَّنِّ مِن أحْسَنِ الشِّیَمِ وَ أفْضَلِ القِسَم».(4)

امام (علیه السلام) براى حفظ حسن ظن مردم، در کلام حکیمانه مورد نظر دستور مى دهد که اگر کسى به تو حسن ظن دارد، مثلاً انتظار کمک، بخشش، خدمت و مانند آن را از تو دارد مطابق آن عمل کن تا همچنان حسن ظن وى پایدار بماند.(5)

ص: 448

سخت تر و قوى تر و پرمشقت تر باشد».(1) منتها امام (علیه السلام) شاخه خاصى از این حدیث نبوى را بیان کرده، زیرا مشقت بار بودن یک عمل گاه به علت انجام دادن کارهاى بدنى سنگین است و گاه به سبب طول مدت و گاه به علّت فراهم نبودن مقدمات و نیز گاهى به دلیل مخالفت نفس با آن است که امام (علیه السلام) روى همین نکته تکیه فرموده است.

دلیل آن هم روشن است؛ پاداش هاى مادى در عرفِ عقلا همواره متناسب با مقدار زحمتى است که براى کارى کشیده مى شود و به همین دلیل کار پرزحمت تر پاداش و مزد و اجرت بیشترى دارد. پاداش هاى الهى نیز همین گونه است؛ هرقدر عمل سخت تر و پرمشقت تر باشد، پاداشش نزد خداوند بیشتر است و هنگامى که انسان در انجام وظایف خود یا ترک گناه گرفتار زحمت و مشقت شدیدى مى شود این گونه احادیث اسباب آرامش روح است، زیرا مى داند هر چه زحمتش بیشتر باشد لطف و کرامت و عنایت حق به او بیشتر است.

بعضى از بزرگان مانند علامه مجلسى؛ در بحارالانوار در این جا به اِشکالى اشاره کرده اند و آن این که این کلام حکیمانه در بدو نظر با روایاتى که مى گوید: «نِیَّةُ الْمُؤمِنُ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ» منافات دارد، زیرا «نیت» به تنهایى کار آسانى است وعمل است که غالباً داراى مشکلاتى است. سپس پاسخ سید مرتضى؛ را درباره حل این اشکال پذیرفته که گوید: «خَیر» (در روایت مذکور) به معناى افعل تفضیل نیست بلکه اشاره به این است که نیت مؤمن همواره خیر خوب است.

ولى اگر به تفسیرى که از امام باقر (علیه السلام) در بحارالانوار نقل شده مراجعه شود اشکال بدون تکلف حل مى گردد آن جا که مى فرماید: «نِیَّةُ الْمُوْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِهِ

ص: 451

وَ ذلِکَ لأَنَّهُ یَنْوِی مِنَ الْخَیْرِ مَا لا یُدْرِکُهُ وَ نِیَّةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذلِکَ لأَنَّ الْکَافِرَ یَنْوِی الشَّرَّ وَ یَأْمُلُ مِنَ الشَّرِّ مَا لایُدْرِکُهُ؛ نیت مؤمن از عمل او بهتر است، زیرا همواره قصد کارهایى (مهم) را دارد که به آن نمى رسد و نیت کافر از عمل او بدتر است، زیرا قصد کارهاى بدترى را دارد که به آن دسترسى پیدا نمى کند»(1)، بنابراین بهتر بودن، از نظر فضیلت نیست، بلکه از نظر همت و قصد والاست.

ص: 452