پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص :2

تصویر

ص :3

تصویر

ص :4

تصویر

ص :5

تصویر

ص :6

تصویر

ص :7

تصویر

ص :8

تصویر

ص :9

تصویر

ص :10

تصویر

ص :11

تصویر

ص :12

تصویر

ص :13

تصویر

ص :14

تصویر

ص :15

تصویر

ص :16

ادامۀ خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

به سبب ترس از او به گروه خوارج بپیوندند،اطّلاعی کسب کند.پس از بازگشت،امام علیه السّلام از او پرسید آیا احساس امنیت کردند و ماندند یا ترسیدند و کوچ کردند؟عرض کرد:ای امیر مؤمنان ترسیدند و کوچ کردند.در اینجا امام علیه السّلام سخن زیر را ایراد فرمود:

دهی تو را به راه راست هدایت می کنم. (1)

این مرد سبک مغز تصمیم گرفت با قوم خود به خوارج بپیوندد و به سرنوشت شوم آنها گرفتار شود.و به دنبال همین ماجرا بود که امام علیه السّلام یکی از یاران خود را برای تحقیق حال به دنبال او فرستاد شاید از تصمیم زشت خود منصرف شده باشد؛ولی چیزی نگذشت که فرستاده امام علیه السّلام خبر آورد که او با یارانش کوفه را به سوی خوارج ترک کرده اند.

***

ص:19

ص:20

بعدا لهم «کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ» !أما لو أشرعت الأسنّة إلیهم،و صبّت السّیوف علی هاماتهم،لقد ندموا علی ما کان منهم.إنّ الشّیطان الیوم قد استفلّهم،و هو غدا متبرّیء منهم،و متخلّ عنهم.فحسبهم بخروجهم من الهدی،و ارتکاسهم فی الضّلال و العمی،و صدّهم عن الحقّ،و جماحهم فی التّیه.

به خوارج،سرچشمه تعصّب و ضلالت پیوستند.

امام علیه السّلام در این سخن عوامل بدبختی و تیره روزی این گروه گمراه را تشریح می کند تا دیگران در این دام نیفتند،می فرماید:«از رحمت خدا به دور باشند همانگونه که قوم ثمود از رحمتش دور شدند»؛ (بعدا (1)لهم «کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ» !) .

این تعبیر ممکن است اشاره به همان تعبیری باشد که در قرآن مجید درباره قوم ثمود آمده،می فرماید: «أَلا بُعْداً لِمَدْیَنَ کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ» (2)که نفرینی است برای قوم سرکش و بت پرست شعیب و نیز می تواند اشاره به جهات مشترکی باشد که بین این قوم گمراه و قوم شعیب و قوم صالح وجود داشت؛آنها مردم بسیار متکبّر و خودخواه و لجوجی بودند که داستانشان در قرآن مجید در سوره های متعدد از جمله سوره هود آمده است.

سپس می افزاید:«آگاه باشید آنها(افراد غافل و بی خبری هستند که)اگر نوک نیزه ها به سوی آنان متوجه شود و شمشیرها بر فرقشان ببارد از گذشته خود پشیمان خواهند شد(آری!)شیطان امروز از آنها درخواست تفرقه و جدایی کرده،ولی فردای قیامت از آنها بیزاری می جوید و خود را کنار خواهد کشید»؛ (أما لو أشرعت (3)الأسنّة إلیهم،و صبّت السّیوف علی هاماتهم (4)،لقد ندموا علی ما کان منهم.إنّ الشّیطان الیوم قد استفلّهم (5)،و هو غدا متبرّیء منهم،و متخلّ عنهم) .

این سخن در حقیقت اشاره به همان چیزی است که در قرآن مجید بارها درباره طاغیان غافل آمده است که وقتی سوار کشتی می شوند و میان امواج خروشان دریا گرفتار

ص:22

می گردند پرده های غفلتشان کنار می رود و به خدا متوجّه می شوند ولی هنگامی که به ساحل نجات می رسند باز در همان خواب غفلت فرومی روند. (1)

نیز اشاره به چیزی است که قرآن کرارا بیان فرموده که در روز قیامت شیطان (2)و پیشوایان گمراه (3)از پیروان خود بیزاری می جویند.

و در ادامه این سخن می فرماید:«آنها را همین بس که از طریق هدایت خارج شدند و به گمراهی و کوری بازگشتند.راه حق را سدّ کردند و در وادی جهل و ضلالت گام نهادند» (فحسبهم بخروجهم من الهدی،و ارتکاسهم (4)فی الضّلال و العمی،و صدّهم عن الحقّ،و جماحهم (5)فی التّیه) .

اشاره به اینکه نتیجه آن لجاجت و خیره سری سرگردانی در وادی ضلالت و دور شدن از مسیر هدایت است و این عاقبت شومی است که هرانسان لجوج و خیره سر و جاهل و بی خبر برای خود فراهم می سازد.

قابل توجه است که از این کلام و از مقدّمه تاریخی که برای آن ذکر شد به خوبی استفاده می شود که امام حتّی نسبت به افراد لجوج و متعصّب و بدزبان نیز مهربان بود و تا می توانست در اصلاح آنان می کوشید و هرگاه مواعظ سودمند،مؤثّر واقع نمی شد آن ها را با سخنانی کمی خشن تر سرزنش می کرد و سرانجام کارشان را در دنیا و آخرت به آنان نشان می داد شاید به راه حق بازگردند.

***

ص:23

ص:24

از خطبه های امام علیه السّلام است

از«نوف بکّالی»نقل شده که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در کوفه روی قطعه ای سنگ،که «جعدة بن هبیره مخزومی»نصب کرده بود ایستاد درحالی که پیراهنی خشن از پشم بر تن داشت و شمشیرش را با بندی از لیف خرما حمایل کرده بود و در پاهایش کفشی از لیف خرما بود و پیشانی اش از اثر سجده،پینه بسته بود،و این خطبه را ایراد کرد.

در بخش ششم اشاره سربسته ای به ظهور حضرت مهدی علیه السّلام و تشکیل حکومت عدل الهی در سراسر جهان و بخشی از صفات و فضایل او می کند.

در بخش هفتم باز هم به موعظه و نصیحت مردم می پردازد و از بی وفایی و بی اعتباری دنیا سخن می گوید و از شهیدان صفّین که به فیض عظیم شهادت رسیدند یاد می کند و از عده ای از آنان،همچون عمار یاسر،ابن تیّهان و خزیمه ذو الشهادتین نام می برد و در فراغ آنها سخت می گرید و آنها را این گونه می ستاید که گروهی فرمان بردار بودند،سنّت پیامبر را زنده کردند و بدعت را میراندند و همواره آماده جهاد بودند.

در هشتمین بخش با صدای رسا فرمان جهاد را صادر می کند و از همگان به شرکت در این میدان دعوت می فرماید.

***

ص:27

ص:28

اصلی این خطبه است داشته باشیم.در اینکه او از دوستان علی علیه السّلام و به قولی دربان آن حضرت بود گفت وگویی نیست.بعضی معتقدند که از طایفه حمیر در یمن بوده و بعضی او را از طایفه همدان می دانند و در ضبط نام او نیز گفت وگوست:بعضی بکّال(بر وزن فعّال)و بعضی بکال(بر وزن کتاب)و بعضی بکال(بر وزن طواف)خوانده اند.به هرحال او مردی پاکدل،باایمان و وفادار بود.

*** امام علیه السّلام در این بخش از خطبه برای آماده ساختن دلهای مخاطبان و زدودن زنگار غفلت از آنان،نخست به سراغ حمد و شکر پروردگار می رود و بعد از ذات مقدّسش استعانت می جوید و سپس ایمان قاطع خود را به او ابراز می دارد.

در قسمت حمد و سپاس می فرماید:«حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که سرانجام مخلوقات و عواقب امور به او منتهی می گردد»؛ (الحمد للّه الّذی إلیه مصائر (1)الخلق،و عواقب الأمر) .

آری آغاز خلقت از اوست و عاقبت هم از آن اوست،همه موجودات این جهان از فیض وجود او سرچشمه گرفته و سرانجام به سوی او بازمی گردند،که این اشاره ای است به مسئله معاد و رستاخیز.

در این جمله سخن از مبدئی بود که او را سپاس می گوییم؛ولی این حمد و سپاس برای چیست؟می فرماید:«او را بر احسان عظیم و برهان روشن و فضل و نعمت فزاینده اش سپاس می گوییم»؛ (نحمده علی عظیم إحسانه،و نیّر برهانه،و نوامی (2)فضله و امتنانه) .

تعبیر به «عظیم إحسان» ممکن است اشاره به نعمت ایمان و عقیده خالصانه به پروردگار باشد(به قرینه «نیّر برهانه» که اشاره به دلایل آشکار است)و ممکن است اشاره

ص:30

به نعمت حیات و آفرینش باشد که بزرگترین نعمت خداست؛ولی تفسیر اول مناسب است.

جمله «و نوامی فضله و امتنانه» اشاره به تکامل انسان در جنبه های مادی و معنوی است که از نعمتهای فزاینده خدا سرچشمه می گیرد.

آن گاه به بیان کیفیت این حمد و سپاس پرداخته،می فرماید:«سپاسی که آنچه شایسته حق اوست انجام دهد و آنچه درخور شکر اوست ادا کند و به ثوابش نزدیک سازد.و موجب افزونی نعمتش گردد»؛ (حمدا یکون لحقّه قضاء،و لشکره أداء،و إلی ثوابه مقرّبا،و لحسن مزیده موجبا) .

بدیهی است هیچ کس نمی تواند حق شکر و سپاس خدا را ادا کند،حتی همه انبیا و اولیا و فرشتگان مقرّب از این کار عاجزند،بنابراین منظور ادای همان چیزی است که در توان آدمی است که موجب پاداش الهی و مزید نعمت او می شود.

به این ترتیب امام علیه السّلام در این چند جمله حساب شده از یک طرف اشاره به صفات خداوند بخشنده نعمت می کند و از طرف دیگر اشاره ای به اصول نعمتهای گوناگون او و از سوی سوم کیفیت حمد و شکر را بیان می فرماید،و مجموعه کاملی در این زمینه ارائه می دهد.

بعد از حمد-همانگونه که در سوره«حمد»نیز شبیه آن آمده-به سراغ استعانت جستن از پروردگار می رود و می فرماید:«و از او استعانت می جوییم،استعانت کسی که به فضل پروردگار امیدوار است و به سودش آرزومند و به دفع زیانها مطمئن و به نعمتش معترف و باکردار و گفتار به او اذعان دارد»؛ (و نستعین به استعانة راج لفضله،مؤمّل لنفعه،واثق بدفعه،معترف له بالطّول (1)،مذعن (2)له بالعمل و القول) .

ص:31

این تعبیرات پنج گانه اشاره به مطالب مختلفی دارد؛نخست سخن از امید به فضل خداوند در امور معنوی است!سپس امیدواری در منافع مادی،و در مرحله سوم اطمینان به دفع آفات و مضرات از بندگان و در مرحله چهارم در مقام اعتراف به نعمتها برآمدن و بالاخره در مرحله پنجم با قول و عمل حق شکر او را ادا کردن.

امام علیه السّلام بعد از بیان حمد شایسته پروردگار و استعانت جستن کامل از ذرات پاک او به سراغ ابراز ایمان به ذات مقدس پروردگار می رود،ایمانی که همه امتیازات در آن جمع است و می فرماید:«به او ایمان داریم ایمان کسی که با یقین کامل به او امیدوار است و با اعتقاد خالص به او متوجه شده،ایمان کسی که در برابر او خاضع و با خلوص نیّت به توحید او عقیده مند است.با تمجید فراوان به بزرگداشت او می پردازد و با رغبت و کوشش به او پناهنده می شود»؛ (و نؤمن به إیمان من رجاه موقنا،و أناب إلیه مؤمنا،و خنع (1)له مذعنا،و أخلص له موحّدا،و عظّمه ممجّدا،و لاذ به راغبا مجتهدا) .

بدیهی است ایمانی که واجد این صفات و دارای این آثار باشد برترین ایمان و محکمترین عقیده است و چنین ایمانی جز با پاکسازی صفحه دل از زنگار گناه و پرهیز از هواپرستی و تلاش و کوشش در طریق خودسازی و التجاء به درگاه پروردگار حاصل نمی شود.

ممکن است این سؤال برای خوانندگان عزیز پیش آید که چرا امام علیه السّلام نخست از حمد و سپاس الهی و سپس استعانت به ذات پاک او سخن می گوید و در پایان به سراغ ایمان می رود،درحالی که ایمان انگیزه حمد و استعانت است؟

پاسخ سؤال این است؛ایمانی که امام علیه السّلام در اینجا از آن سخن می گوید ایمان کاملی است که همه جهات کمال در آن جمع است و این بعد از حمد و ثنای الهی و استعانت به ذات پاک او حاصل می شود.آنچه قبلا برای حمد و استعانت لازم است مراحل ابتدایی ایمان است.

ص:32

چون نفی شبیه و همتا،وقت و زمان و زیاده و نقصان از ذات پاک او ممکن است این توهّم را به وجود آورد که نتیجه آن تعطیل معرفة اللّه است و به بیان دیگر راهی به سوی شناخت او وجود ندارد بلافاصله می فرماید:«بلکه به سبب نشانه های تدبیر متقن و نظام محکمی که به ما ارائه داده عظمتش نزد چشم عقلها آشکار شده است»؛ (بل ظهر للعقول بما أرانا من علامات التّدبیر المتقن،و القضاء المبرم) .

اشاره به این که گرچه کنه ذات خداوند از دسترس عقول بشر خارج است؛ولی اثبات اصل وجود او از طریق مطالعه در نظام آفرینش و تدبیر بسیار حکیمانه ای که بر آن حاکم است کاملا ممکن است.این همان چیزی است که در روایات دیگر اسلامی نیز به آن اشاره شده که درباره کنه ذات خدا نیندیشید،بلکه درباره آثار قدرت و عظمت و علم او در جهان اندیشه کنید و این همان چیزی است که قرآن مجید پایه خداشناسی را بر آن قرار داده و صاحبان اندیشه و«اولو الالباب»را به تفکر در آن در همه حال دعوت می کند و می فرماید: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ» (1)

سپس امام علیه السّلام انگشت روی مصداق هایی از این بیان کلی و عام می گذارد و می فرماید:

«از شواهد خلقت(حکیمانه و)باعظمت او آفرینش آسمانهای ثابت و پابرجایی است که بدون ستون و تکیه گاهی برپاست»؛ (فمن شواهد خلقه خلق السّماوات موطّدات (2)بلا عمد (3)،قائمات بلا سند (4)) .

آن گاه به این حقیقت اشاره می فرماید:«خداوند آسمانها را به قبول فرمان خویش

ص:35

دعوت کرد و آنها با اطاعت و اذعان در برابر او بدون درنگ و سستی دعوتش را پذیرفتند»؛ (دعاهنّ فأجبن طائعات مذعنات،غیر متلکّئات (1)و لا مبطئات) .

در اینکه منظور از اطاعت آسمانها نسبت به اوامر الهی و اقرار آنها به ربوبیّت پروردگار چیست؟دو نظر وجود دارد؛بعضی گفته اند:مراد اقرار و اطاعت به زبان حال است؛یعنی خداوند آنها را چنان آفریده که از نظر نظام علّت و معلول و قوانین آفرینش همه در برابر آن تسلیم هستند بی آنکه از خود علم و آگاهی و اراده ای داشته باشند،زیرا موجودات بی جان و جامدند.

برخی دیگر گفته اند:تعبیرات فوق دلالت می کند که همه جهان هستی-از انسان و حیوان گرفته تا جمادات و همه کرات آسمانی-دارای عقل و شعورند و با اراده خود به ربوبیّت پروردگار اقرار و اذعان به اطاعت او دارند.

البته هرکدام از این دو تفسیر درست باشد تفاوتی در آنچه امام علیه السّلام در صدد بیان آن بوده است ندارد،زیرا هدف بیان عظمت آفرینش و تسلیم بودن عالم هستی در برابر فرمان اوست.

در ادامه این سخن می فرماید:«اگر این اقرار آنها به ربوبیت خداوند و اذعانشان به اطاعت او نبود هرگز آنجا را محل عرش خود،و مسکن فرشتگان(مقرّب)و محل بالا رفتن سخنان پاک و اعمال صالح بندگانش قرار نمی داد»؛ (و لو لا إقرارهنّ له بالرّبوبیّة و إذعانهنّ بالطّواعیة (2)،لما جعلهنّ موضعا لعرشه،و لا مسکنا لملائکته،و لا مصعدا (3)للکلم الطّیّب و العمل الصّالح من خلقه) .

در این عبارت امام علیه السّلام می فرماید:مطیع بودن آسمان ها در برابر فرمان خدا سبب شده است که سه امتیاز به آنها داده شود:نخست اینکه محل عرش خدا باشد.دیگر این

ص:36

که مسکن فرشتگان گردد و سوم اینکه محل صعود گفتار و اعمال صالحه بندگان شود؛به این معنا که حافظان اعمال و کاتبان افعال،آنها را در نامه های عمل می نویسند و آنچه را شایسته و لایق قرب الهی است به آسمانها می برند.

بدیهی است خداوند محلّی را برای این امور برمی گزیند که در سیطره حاکمیّت اوست و به تعبیر دیگر چون آسمانها همگی در سیطره او قرار دارند آنها را جایگاه این امور قرار داده است.

تعبیر به ملائکه در جمله بالا اشاره به فرشتگان مقرّب است،وگرنه طبق روایات فرشتگان الهی در همه جای عالم در زمین و هرگوشه ای از آسمان حضور دارند.

در اینکه حقیقت عرش چیست،به خواست خدا در ادامه همین خطبه خواهد آمد.

***

ص:37

ص:38

دانه ها به وسیله مورچگان و حرکات آنها(بر روی زمین)و غذایی که پشه را کفایت می کند و آنچه انسان یا حیوانات ماده در رحم دارند،از همه اینها آگاه است.

شبهای تاریک در دریا و صحرا،بهترین راهنماست.

سپس به نکته بدیع دیگری اشاره کرده،می افزاید:«نه پرده های تاریک شبهای ظلمانی مانع نورافشانی ستارگان می شود و نه چادر سیاه و تاریک شبها می تواند از تلألؤ نور ماه در پهنه آسمانها جلوگیری کند»؛ (لم یمنع ضوء نورها ادلهمام (1)سجف (2)اللّیل المظلم،و لا استطاعت جلابیب (3)سواد الحنادس (4)أن تردّ ما شاع فی السّماوات من تلألؤ نور القمر) .

در حقیقت امام علیه السّلام در اینجا به این نکته ظریف اشاره می فرماید که خداوند از یکسو تاریکی شب را نعمتی بزرگ جهت آسایش و آرامش موجودات آفریده است و از سوی دیگر گروه ستارگان را برای راهیابی در دریا و صحرا قرار داده و ماه را چراغ روشنی بخش؛ ولی این دو منبع نور آن گونه هستند که در عین کارآیی،ظلمت شب و فلسفه آن را نابود نمی کنند و جمع میان این نور و ظلمت با دو هدف مختلف نمونه ای از قدرت بی پایان خداوند است.

آن گاه امام بعد از بیان نشانه های عظمت و قدرت خداوند در جهان آفرینش به بیان گسترش علم او به تمام موجودات در زمین و آسمان و در تمام حالات،شرح جالبی بیان می فرماید و با اشاره به بیش از ده مورد از آنها گستردگی علم خدا را کاملا مجسّم می سازد و می فرماید:«منزه است خداوندی که ظلمت شبهای تار و خاموش در نقاط پست زمین و در قله های کوتاه و بلند کوه ها که در کنار یکدیگر قرار دارند بر او مخفی نیست.و نه آنچه را غرّش رعد در کرانه های آسمان به وجود می آورد و آنچه برق های ابر آن را پراکنده می سازد و همچنین آنچه را تندبادها از برگهای درختان فرومی ریزد یا دانه های باران

ص:41

آن ها را از شاخه ها جدا می سازد و نیز از محل سقوط و قرارگاه قطرات باران و جایگاه کشش دانه ها به وسیله مورچگان و حرکات آنها(بر روی زمین)و غذایی که پشه را کفایت می کند و آنچه را که انسان یا حیوانات ماده در رحم دارند،از همه اینها آگاه است»؛ (فسبحان من لا یخفی علیه سواد غسق (1)داج (2)،و لا لیل ساج (3)،فی بقاع الأرضین المتطأطئات (4)،و لا فی یفاع (5)السّفع (6)المتجاورات؛و ما یتجلجل (7)به الرّعد فی أفق السّماء،و ما تلاشت (8)عنه بروق الغمام،و ما تسقط من ورقة تزیلها عن مسقطها عواصف (9)الأنواء (10)و انهطال (11)السّماء!و یعلم مسقط القطرة و مقرّها،و مسحب (12)الذّرّة و مجرّها (13)،و ما یکفی البعوضة من قوتها،و ما تحمل الأنثی فی بطنها) .

به راستی دقّت در آنچه امام در بالا درباره علم و آگاهی خداوند نسبت به همه

ص:42

موجودات،زمین و آسمان بیان فرموده که چگونه عظیم ترین اشیا و کوچک ترین موجودات و پوشیده ترین مخلوقات(مانند جنینی که در میان پرده های سه گانه رحم از همه دیدگان پنهان است)انسان را عمیقا در این فکر فرومی برد که آیا ممکن است گفتار و کردار ما و حتّی اندیشه ها و نیّات ما از چنین خداوندی پنهان باشد و چیزی از اعمال ما بر او مخفی بماند؟این یکی از مهم ترین آثار تربیتی ایمان به علم وسیع خداوند به همه اشیاست.

جالب اینکه امام هنگامی که از تاریکی شب یا آرامش آن سخن می گوید،اثرات مختلف آن را در مناطق گوناگون زمین از قلّه کوههای بلند گرفته تا فراز تپّه ها نیز بیان می کند و هنگامی که از ریزش برگها سخن می گوید،از اسباب مختلف این ریزش،طوفانها و بارانها نیز بحث می کند و آنگاه که از نزول قطرات باران دم می زند،از قرارگاه آنها در اعماق زمین که مخزن پربرکتی برای ذخیره آبها هستند نیز سخن می گوید و هنگامی که از غذای یک مگس نام می برد،به مقدار آن نیز اشاره می کند و اینهاست که این خطبه را در ردیف یکی از فصیح ترین و بلیغ ترین خطبه های نهج البلاغه درآورده است؛فصاحت و بلاغتی در سرحدّ اعجاز.

ناگفته پیداست که بسیاری از این تعبیرات ریشه در آیات قرآنی دارد؛آنجا که خداوند به علم و آگاهی خود نسبت به همه موجودات اشاره می کند و می فرماید:« «اللّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» خدا از جنین هایی که هر(انسان یا حیوان)ماده ای حمل می کند،آگاه است و نیز از آنچه رحمها کم می کنند(و پیش از موعد مقرّر می زایند)و هم از آنچه افزون می کنند(و بعد از موقع می زایند)و هرچیز نزد او مقدار معیّنی دارد». (1)

و در جای دیگر می فرماید:« «إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ» آگاهی از زمان قیام قیامت،مخصوص خداست و اوست که باران را نازل

ص:43

می کند(و از قدر و اندازه آن باخبر است)و آنچه را که در رحم ها(ی مادران)است، می داند». (1)

***

زمینه ذکر می کند از جمله در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود:«ثلاثة من عمل الجاهلیّة،الفخر بالأنساب و الطّعن فی الأحساب و الاستسقاء بالأنواء؛سه کار از اعمال جاهلیت است؛تفاخر کردن به نسب خویش(بی آنکه نسب افتخارآمیزی باشد یا خود آنها چیزی از افتخار نیاکان را داشته باشند)و اصالت دیگران را بی جهت زیر سؤال بردن یا به اندک چیزی نسبت فرزند نامشروع بودن به افراد دادن و همچنین طلب باران از انواء». (1)

نکته مهم اینجاست که اگر کسی این مطلب را به صورت بحثی نجومی مطرح کند و بگوید:مقارن هریک از ستارگان بیست و هشتگانه که در منزلگاههای ماه پیدا می شوند تندبادی به فرمان خدا می وزد یا بارانی می بارد سخن خلافی نگفته و مورد نهی نیست؛ ولی عرب جاهلی پیدایش بادها و بارانها را به آن ستارگان نسبت می داد و در واقع از قبیل اعتقاد به«ارباب انواع»بود که نوعی از شرک است،زیرا آنان برای«ارباب انواع»تأثیر استقلالی قائل بودند.

و از اینجا روشن می شود که هیچ گونه اشکالی متوجّه کلام امام علیه السّلام در تعبیر بالا (تزیلها عن مسقطها عواصف الأنواء)متوجّه نمی شود،زیرا منظور امام به یقین این است که هرآنچه مقارن طلوع و غروب ستارگان واقع شود به اذن خدا و فرمان اوست.

***

ص:45

ص:46

همان کسی است که با موسی سخن گفت و آیات بزرگش را به او نشان داد بی آنکه نیاز به اعضا و ابزار و زبان و حنجره داشته باشد.ای کسی که خود را برای بیان اوصاف پروردگارت به زحمت افکنده ای!اگر راست می گویی جبرئیل و میکائیل و لشکر فرشتگان مقربین را وصف کن،همانها که در بارگاه قدس به عبادت و خضوع مشغولند و عقولشان از این که خداوند احسن الخالقین را وصف کند در حیرت فرومانده است.(آری!)کسی را می توان با صفات شناخت که دارای هیأت و اعضا و ابزاری باشد و عمرش در زمان معینی سپری گردد،معبودی جز او نیست معبودی که با نور خویش هرظلمتی را روشن ساخته و با تاریکیهایی که آفریده هرنوری را در ظلمت فروبرده است.

این رو به دنبال این وصف اشاره به یازده صفت از صفات سلبیه می کند که همه آنها از نامتناهی بودن ذات پاکش سرچشمه می گیرند.

در جمله اول و دوم می فرماید:«نه با فکر و عقل ژرف اندیش درک می شود و نه با نیروی فهم،اندازه ای برایش می توان تعیین کرد»؛ (لا یدرک بوهم،و لا یقدّر بفهم) .

بعضی از شارحان نهج البلاغه درباره تفاوت این دو جمله گفته اند:و هم اشاره به نیروی درک جزئیات است و فهم اشاره به درک کلیّات.این احتمال نیز وجود دارد که وهم اشاره به قوّه تخمین و فرض باشد و فهم اشاره به درک و یقین؛یعنی نه از طریق علم و نه از طریق ظن و گمان به او نمی توان رسید.

اضافه بر این،جمله اول اشاره به درک اصل وجود او و جمله دوم اشاره به اندازه گیری ذات پاک اوست و چون بی نهایت است نه در وهم می گنجد و نه با عقل اندازه گیری می شود.

و در سومین و چهارمین وصف سلبی می فرماید:«هیچ درخواست کننده ای او را به خود(از دیگری)مشغول نمی سازد و هیچ گاه عطا و بخشش از دارایی او نمی کاهد»؛ (و لا یشغله سائل،و لا ینقصه نائل (1)) .

انسان هرقدر باهوش و زیرک باشد،هنگامی که یک یا چند نفر درباره مطلب مهمی با او روبه رو بشوند نمی تواند مطلب دیگران را درک کند و پرداختن به شخصی او را از دیگری بازمی دارد،زیرا وجودی است محدود و متناهی؛ولی ذات پاک خداوند آنچنان است که اگر تمام مخلوقات در آن واحد،دست به درگاه او بردارند و حاجات خود را طلب کنند او صدای همه را می شنود و از نیّات همه باخبر است و هیچ سائلی او را از دیگری به خود مشغول نمی سازد.

همچنین اگر همه بندگان به درگاه او آیند و هرچه می خواهند از او بخواهند و

ص:49

خواسته های همه آنها را یکجا بدهد کمترین نقصانی در ملک او حاصل نمی شود و به تعبیر روایتی همه آنها روی هم رفته به منزله رطوبتی هستند که در یک نخ از ملاقات با آب دریا جای می گیرد (1)که کمترین اثری در وضع آن دریا نمی گذارد،بلکه از آن هم کمتر است،زیرا او خلاّق ما یشاء و چشمه جوشان فیض است.

سپس در بیان پنجمین و ششمین وصف او می فرماید:«خداوند نه با چشم می بیند (زیرا جسم نیست)و نه در مکانی محدود می شود(چون محدودیت مکانی از ویژگیهای اجسام است)؛ (و لا ینظر بعین،و لا یحدّ بأین (2)) .

آری!او همه چیز و همه جا را می بیند و همه عالم محضر اوست؛درعین حال نه چشم دارد نه مکان،زیرا برتر از زمان و مکان و عوارض جسمانی است.

حضرت در هفتمین و هشتمین وصف می فرماید:«نه همتا و همسر و شبیه و مانندی برای او بیان می شود و نه در آفرینش نیاز به وسیله ای دارد»؛ (و لا یوصف بالأزواج (3)، و لا یخلق بعلاج) .

برای«ازواج»جمع«زوج»معانی زیادی ذکر کرده اند؛مثل:همتا،همسر،شبیه،مانند، ضدّ و ترکیب.

و مانعی ندارد که همه این مفاهیم در جمله بالا جمع باشد؛یعنی خداوند از همه این امور منزّه است.جمله «لا یخلق بعلاج» اشاره به این است که انسانها و مانند آنها اگر بخواهند چیزی بیافرینند-یا به تعبیر صحیح تر-هیأت تازه ای از ترکیب اشیا بوجود آورند ناگزیر از وسایل و ابزاری استفاده می کند که گاهی ساده و گاهی بسیار پیچیده است.

ص:50

تنها آفریننده ای که هیچ گونه نیازی به ابزار و ادوات ندارد ذات پاک پروردگار است (1)،بلکه همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (2)؛ فرمان او هنگامی که اراده آفرینش چیزی کند این است که می گوید:موجود باش و بی درنگ موجود می شود».

در نهمین و دهمین وصف از اوصاف سلبیه خداوند می فرماید:«با حواس درک نمی شود و با مردم مقایسه نمی گردد»؛ (و لا یدرک بالحواسّ،و لا یقاس بالنّاس) .

می دانیم که قلمرو حواس انسان اجسام مادی است،بنابراین ذات پاکی که مافوق جهان ماده است جز با عقل و اندیشه درک نمی شود و آنها که معتقدند خداوند در دنیا و آخرت با این چشم دیده می شوند سخت دچار اشتباه و آلوده به شرک اند.جمله «لا یقاس بالنّاس» بیانگر یک اصل کلی درباره صفات خداست که در هیچ مورد نباید صفات او را با صفات مخلوق مقایسه کرد که سبب گمراهی و ضلالت است و این همان است که در خطبه اول نهج البلاغه آمده است: «و کمال الإخلاص له نفی الصّفات عنه ؛همانا نهایت اخلاص و توحید پروردگار آن است که صفات مخلوقین را از او نفی کنند».

سرانجام در بیان آخرین وصف چنین می فرماید:«او همان کسی است که با موسی سخن گفت و آیات بزرگش را به او نشان داد بی آن که نیاز به اعضا و ابزار و زبان و حنجره داشته باشد»؛ (الّذی کلّم موسی تکلیما،و أراه من آیاته عظیما؛بلا جوارح و لا أدوات،و لا نطق و لا لهوات (3)) .

ص:51

چون در گذشته صفات مختلفی از صفات مخلوقین نقل کرد،هرچند نتیجه آن را در عالی ترین وجه برای خدا اثبات نمود در اینجا نیز به مسئله تکلّم و سخن گفتن می پردازد و می فرماید:«خدا با موسی سخن گفت؛ولی نه مثل انسانها که با زبان و دهان و تارهای صوتی مخارج حروف را تنظیم کند و کلمات را به وجود آورده بلکه او امواج صوتی را در فضا آفرید و از این طریق با موسی سخن گفت و موسی سخن خدا را از شش جهت می شنید که این خود از آیات عظیم پروردگار بود،بی آنکه نیاز به جوارح و اعضای صوتی داشته باشد».

ظاهر کلام امام علیه السّلام این است که آیات عظیم پروردگار همان شنیدن سخنان خداوند از شش جهت بود،چنان که جمله های «بلا جوارح و لا أدوات،و لا نطق و لا لهوات» نیز شاهد و گواه آن است.

احتمال دیگری را جمعی از شارحان نهج البلاغه در اینجا داده اند که منظور از آیات عظیم خداوند،معجزات نه گانه (1)موسی بن عمران باشد؛ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد و با نظم کلام امام سازگار نیست مگر با تکلف و ارتکاب خلاف ظاهر.

البتّه این احتمال وجود دارد که منظور خصوص دو معجزه عصا و ید و بیضا باشد که مقارن تکلّم با موسی به وی ارائه شد.

به هرحال اطلاق وصف ناطق،یا لافظ به خداوند صحیح نیست،زیرا این دو لفظ اشاره به حرکت زبان و مخارج حروف و تارهای صوتی دارد که خداوند از آن منزّه است؛ ولی اطلاق لفظ متکلّم بر خدا صحیح است،چون او ایجاد کلام می کند و برای اینکه

ص:52

موسی یا دیگران تصوّر نکنند او مکان خاصی دارد امواج صوتی را در شش جهت ایجاد می فرماید.

سپس امام علیه السّلام برای تکمیل این اوصاف و اثبات عجز افکار بشری از بیان واقعی پروردگار به دو بیان دیگر می پردازد،نخست می فرماید:«ای کسی که خود را برای بیان اوصاف پروردگارت به زحمت افکنده ای،اگر راست می گویی جبرئیل و میکائیل و لشکر فرشتگان مقرّبین را وصف کن،همانها که در بارگاه قدس همواره به عبادت و خضوع مشغول اند و عقولشان از این که خداوند احسن الخالقین را وصف کند در حیرت فرومانده است»؛ (بل إن کنت صادقا أیّها المتکلّف (1)لوصف ربّک،فصف جبریل و میکائیل و جنود الملائکة المقرّبین،فی حجرات القدس مرجحنّین (2)،متولّهة (3)عقولهم أن یحدّوا أحسن الخالقین) .

اشاره به اینکه انسانی که از بیان اوصاف فرشتگان مقرّب الهی عاجز است و نمی تواند حقیقت وجود آنها و چگونگی صفاتشان را دریابد،چگونه انتظار دارد که اوصاف خالق آنها را درک کند و صفات جمال و جلالش را در چنبر اندیشه درآورد تازه این فرشتگانی که ما از بیان اوصافشان عاجزیم خود آنها نیز در این دایره،حیران و سرگردانند.

آن گاه به نکته دوم که دلیل روشن عقلی است پرداخته می فرماید:«کسی را می توان با صفات شناخت که دارای هیأت و ابزار و اعضایی باشد و در زمان معینی عمرش سپری گردد؛(یعنی هم محدود به حدودی باشد و هم در زمره جسم و جسمانیّات؛خدایی که نه جسم و هیأتی دارد و نه حدّ و حدودی،چگونه با فکر محدود بشری قابل وصف است

ص:53

(فإنّما یدرک بالصّفات ذوو الهیئات و الأدوات،و من ینقضی إذا بلغ أمد حدّه بالفناء) .

سپس این بخش را با یک نتیجه گیری روشن پایان می دهد و می فرماید:«بنابراین معبودی جز او نیست،معبودی که با نور خویش هرظلمتی را روشن ساخته و با تاریکی هایی که آفریده هرنوری را در ظلمت فروبرده است»؛ (فلا إله إلاّ هو،أضاء بنوره کلّ ظلام،و أظلم بظلمته کلّ نور) .

شارحان نهج البلاغه در تفسیر این جمله یا به معنای مطابقی آن توجه کرده و گفته اند:منظور این است که با روشنایی روز،تاریکی شب را برمی چیند و به همه جا نور و روشنایی می تابد و با تاریکی شب اشعه نورانی روز را جمع می کند و ظلمتی آمیخته با آرامش و سکوت بر همه جا حاکم می سازد،و گاه معنای کنایی آن را در نظر گرفته و گفته اند:منظور از ظلمتها اخلاق زشت است که با نور معرفت الله از صفحه روح انسان برچیده می شود و در مقابل،کسانی که در ظلمت جهل و عدم معرفت پروردگار گرفتار شوند،انوار فضیلت و اخلاق انسانی از وجودشان برچیده خواهد شد.

آری با توجه به امکان تفسیر آن بر وفق معنای مطابقی و عدم وجود قرینه بر معنای کنایی،ضرورتی برای تفسیر کنایی به نظر نمی رسد،هرچند جمع میان هردو معنا مانعی ندارد.

***

آسمان و بررسی عجایب آفرینش مخلوقات،کار بسیار سختی است.هرانسانی در هرحد از علم و شعور باشد آثار علم و قدرت و عظمت او را در همه جا و در همه چیز می بیند؛ولی فهم کنه ذات و صفات او بسیار مشکل است،زیرا همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه بالا اشاره فرمود ما در این جا گرفتار قیاس گمراه کننده ای می شویم،ما تنها صفاتی را می شناسیم که از طریق ابزار و ادوات و هیئات و آمیخته با زمان و مکان مفهوم است.

بدیهی است کسی که مافوق زمان و مکان و ابزار و ادوات است و از هرنظر وجود او و صفاتش نامتناهی است درک آن برای ما مشکل و یا به تعبیری غیر ممکن است:«ما لتراب و ربّ الأرباب».

ما حتی قادر به درک اوصاف مخلوقات برتر همچون ملائکه مقرّبین نیستیم- همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه بالا اشاره کرد-تا چه رسد به درک صفات خالق آنها.

به همین دلیل به ما دستور روشنی داده شده و در مرحله درک کنه ذات و صفات به علم اجمالی قناعت کنیم و برای درک علم تفصیلی نکوشیم که در دسترس ما قرار نمی گیرد.

فی المثل ما می دانیم:خدا از همه چیز آگاه و بر هرچیز قادر است اما آگاهی او از طریق صورتهای ذهنی مانند ما انسانهاست؟البتّه نه!پس از چه طریقی است دقیقا نمی دانیم.

این حقیقتی است که امام علیه السّلام در خطبه های نهج البلاغه کرارا به آن اشاره فرموده است مخصوصا در خطبه اشباح،(خطبه 91)به صورت گسترده ای به آن پرداخته است و سایر امامان معصوم علیهم السّلام به ورود در این وادی هشدار داده اند که مرحوم کلینی در کافی و صدوق در کتاب توحید نمونه هایی از آن را نقل کرده اند.

عبد الملک اعین که از اصحاب امام صادق علیه السّلام بود خدمتش نامه نگاشت که گروهی در عراق خدا را با اوصاف جسمانی توصیف می کنند!فدایت شوم اگر مصلحت می دانی

ص:55

مذهب صحیح را در توحید برای من بنویس.امام علیه السّلام در پاسخ او نوشت:خدایت رحمت کند سؤال از توحید و پاره ای از انحرافات مردم آن منطقه کرده بودی،بدان!خدایی که مثل و همانندی ندارد و سمیع و بصیر است از اوصافی که افراد ناآگاه درباره او ذکر می کنند و او را شبیه مخلوقات می دانند و به خدا افترا می بندند برتر و بالاتر است.

بدان!مذهب صحیح همان چیزی که در قرآن نازل شده است.بطلان و تشبیه را از خدا نفی کن(اشاره به این است که در باب صفات خدا نه تشبیه به مخلوقات قائل شویم و نه اعتقاد به عدم به طور کلی؛بلکه به معرفت اجمالی قناعت کن). (1)

بعضی دیگر کرسی را اشاره به تدبیرات امور جزئیه عالم و عرش را به معنای تدبیر کلّی واحدی که همه تدبیرات جزئی از آن سرچشمه می گیرد،دانسته اند؛ولی همان گونه که در سابق هم اشاره کردیم آنچه از قرآن مجید فهمیده می شود این است که لااقل یکی از معانی کرسی مجموعه آسمان و زمین و جهان ماده یا حاکمیت بر آن است و عرش اشاره به عالم ارواح و فرشتگان و جهان ماورای ماده یا حاکمیت بر آنهاست،زیرا قرآن در آیة الکرسی می گوید:« «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» کرسی حاکمیت خداوند آسمانها و زمین را دربر گرفته است» (1)و بدیهی است عرش که برتر و بالاتر از کرسی است ماورای آن است.

البتّه آنچه گفتیم یکی از تفسیرهای روشن عرش و کرسی است و از بعضی روایات تفاسیر دیگری درباره آن استفاده می شود. (2)

***

ص:57

دیار از او خالی گشت،مسکنها(و قصرها)ی او بی صاحب ماند و گروهی دیگر،آن را به ارث بردند.(آری)در قرون گذشته برای شما درسهای عبرت فراوانی است.کجا هستند «عمالقه»و فرزندان«عمالقه؟!»کجایند فرعونها و فرزندانشان؟و کجا هستند صاحبان شهرهای رسّ؛همانها که پیامبران را کشتند و چراغ پرفروغ سنّتهای فرستادگان خدا را خاموش کردند و سنّتهای جباران را زنده ساختند؟کجایند آنها که با لشکرهای گران به راه افتادند و هزاران نفر را شکست دادند و متواری ساختند؛همانها که سپاهیان فراوان گرد آوردند و شهرهای بسیار بنا نهادند.

جدا می سازد.

نعمت دیگر معاش است؛یعنی انواع روزیهایی که انسان در زندگی به آن محتاج است.

با توجه به اینکه معاش از ریشه معیشت به معنای زندگی است،مفهوم وسیعی دارد که غذا و آب و هوا و مسکن و دارو و درمان را شامل می شود و کلیه مواهب حیات را در بر می گیرد و اینکه بعضی تصوّر کرده اند مفهوم آن محدود به آب و غذاست صحیح به نظر نمی رسد،گرچه این مفهوم عام،انواع لباس های فاخر را نیز شامل می شود؛ولی ممکن است ذکر آن به خصوص به جهت اهمیّت فوق العاده ای که در زندگی انسان دارد،باشد.

چون بی تقواییها و انواع گناهان از حبّ دنیا سرچشمه می گیرد، امام علیه السّلام به ناپایداری دنیا و فنای آن می پردازد و مخصوصا انگشت روی یک مصداق روشن آن می گذارد و می فرماید:«اگر کسی راهی به سوی بقا و جاودانگی یا جلوگیری از مرگ پیدا می کرد چنین کسی به یقین سلیمان بن داود علیه السّلام بود؛همان که خداوند حکومت بر جنّ و انس را مسخّر وی ساخت.افزون بر نبوّت و مقام قرب پروردگار»؛ (فلو أنّ أحدا یجد إلی البقاء سلّما،أو لدفع الموت سبیلا،لکان ذلک سلیمان بن داوود علیه السّلام،الّذی سخّر له ملک الجنّ و الإنس،مع النّبوّة و عظیم الزّلفة (1)) .

آری سلیمان با آن همه جلال و جبروت و قدرت و عزّت و کرّ و فرّ،هرگز نتوانست راه را بر مرگ ببندد و درست در موعد مقرّر بدون اندک تأخیری چشم از جهان فروبست.از همین رو امام علیه السّلام در ادامه سخن می فرماید:«ولی آن گاه که آخرین روزی اش را برگرفت و مدّت زندگانی اش را کامل ساخت کمانهای فنا تیرهای مرگ را به سوی او پرتاب کردند و دار و دیار از او خالی گشت و مسکنها(و قصرها)ی او بی صاحب ماند و گروهی دیگر آن را به ارث بردند(و در آنها ساکن گشتند)»؛ (فلمّا استوفی طعمته،و استکمل مدّته،رمته قسیّ (2)الفناء بنبال (3)الموت،و أصبحت الدّیار منه خالیة،و المساکن معطّلة،و

ص:60

ورثها قوم آخرون) .

چه تشبیه گویایی!امام علیه السّلام قانون فنا را به کمانهایی تشبیه کرده که تیرهای آن مرگ است این کمانها همگان را نشانه گیری کرده اند و منتظرند آخرین لقمه روزی را بخورند و آخرین دقیقه عمر را به پایان ببرند؛بلافاصله تیرها رها شده و به اهداف خود اصابت می کنند؛خواه این هدف مورچه ضعیفی باشد یا سلیمان حاکم بر انس و جن و وحش و طیور.

عجب اینکه قانون فنا و مرگ از قوانینی است که هیچ گونه استثنا در آن راه ندارد؛ خوبان و بدان،انبیا و اولیا و اشقیا و ظالمان و اقویا و ضعفا همه و همه را دربر می گیرد و به هیچ کس رحم نمی کند و لحظه ای مهلت نمی دهد: «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» (1)درباره چگونگی مرگ سلیمان بحث آموزنده ای در نکته ها خواهد آمد.

سپس امام علیه السّلام در نتیجه گیری،می فرماید:«در قرون گذشته برای شما درسهای عبرت فراوانی است.کجا هستند«عمالقه»و فرزندان عمالقه!کجایند فرعون ها و فرزندانشان و کجا هستند صاحبان شهرهای«رسّ»؛همانها که پیامبران را کشتند و چراغ پرفروغ سنّتهای فرستادگان خدا را خاموش کردند و سنّتهای جباران را زنده ساختند کجایند آنها که با لشکرهای گران به راه انداختند و هزاران نفر را شکست دادند و متواری ساختند همانها که سپاهیان فراوان گرد آوردند و شهرهای بسیار بنا نهادند»؛ (و إنّ لکم فی القرون السّالفة لعبرة!أین العمالقة و أبناء العمالقة!أین الفراعنة و أبناء الفراعنة!أین أصحاب مدائن الرّسّ الّذین قتلوا النّبیّین،و أطفؤوا سنن المرسلین، و أحیوا سنن الجبّارین!أین الّذین ساروا بالجیوش،و هزموا (2)بالألوف،و

ص:61

عسکروا العساکر،و مدّنوا المدائن!) .

امام علیه السّلام در این عبارات پرمعنا و تکان دهنده بعد از اشاره به مرگ عبرت انگیز سلیمان، نظری به پهنه تاریخ پیشین بشریّت افکنده و از قدرتمندانی که در زمان خود بر کشورها با جلال و جبروت حکومت می کردند و امروز جز مشتی خاک از آنها باقی نمانده،یاد می کند به خصوص روی چند گروه از آنها انگشت می نهد:

نخست به«عمالقه»اشاره می کند که از فرزندان«عملاق»یکی از نوادگان نوح پیامبر بودند پیکرهای قوی و نیرومندی داشتند و سالیان دراز بر شامات و غیر شامات حکومت می کردند.

سپس به فراعنه یعنی پادشاهان مصر که از مقتدرترین شاهان تاریخ بودند می پردازد و در سومین مرحله از صاحبان شهرهای رسّ(رودخانه ارس یا چاهای پرآبی که در بعضی از مناطق ایران وجود داشت)سخن به میان می آورد؛همانها که در برابر پیامبران خداوند ایستادند،آنها را شهید کردند،سنّتهای الهی را خاموش ساختند و سنّتهای ستمگران را احیا نمودند.

در آخرین مرحله اشاره ای کلّی به همه شاهان قدرتمند پیشین می کند که صاحب لشکر فراوان بودند و شهرهای زیادی بنا نهادند؛ولی سرانجام همگی در برابر مرگ زانو زدند و از فراز تختهای زرّین به زیر خاکهای سرد و خاموش منتقل شدند.

***

حاکمیت بی نظیر مطرح می کند که در لابه لای سرگذشت او درسهای بزرگی برای همگان نهفته است.

قرآن می گوید:خداوند مواهب عظیمی به او داد؛مرکب بسیار سریعی همچون باد که می توانست با آن در مدت کوتاهی سراسر کشورش را سیر کند،نیروهای فعال انس و جنّ، علم و دانش فراوان حتی آشنایی با نطق پرندگان به وی بخشید،لشکریان و کارگزاران بسیار در اختیار او قرار داد با این حال مرگ او بسیار عبرت انگیز بود.

در بعضی از روایات آمده است که روزی سلیمان علیه السّلام به اصحاب و یاران خود گفت خداوند چنین حکومت عظیمی را در اختیار من قرار داده؛ولی علی رغم این همه امکانات،یک روز را شاد زندگی نکرده ام،فردا تصمیم دارم به بالای قصر بروم و تنها باشم و نگاهی به اطراف بیفکنم و عظمت خویش را بنگرم و لذت ببرم.به هیچ کس اجازه ندهید بر من وارد شود تا یک روز را تنها و خوشحال باشم.گفتند:بسیار خوب.فردای آن روز عصایش را گرفت و به بالاترین نقطه قصر رفت.تکیه بر عصا کرده بود و به اطراف پایتخت و شکوه و عظمت آن می نگریست و از این همه نعمت خداداد شاد و خندان بود.ناگهان دید جوان خوش قیافه و خوش لباسی از گوشه قصر به سراغ او آمد.سلیمان گفت:چه کسی به تو اجازه داده وارد قصر شوی؟من خواستم امروز تنها باشم.جوان گفت:من به اذن پروردگار این قصر وارد شدم.سلیمان علیه السّلام گفت:او از من سزاوارتر است بگو ببینم کیستی؟گفت:من فرشته مرگم.سلیمان علیه السّلام پرسید:برای چه آمده ای؟گفت:آمده ام قبض روح تو کنم،سلیمان علیه السّلام گفت: بسم الله مأموریت خود را انجام بده این روز شادی من بود گویا خدا نمی خواهد سرور و شادی جز با لقای او صورت بگیرد:«أبی اللّه عزّ و جلّ أن یکون لی سرور دون لقائه».

فرشته مرگ روح او را قبض کرد در حالی که بر عصا تکیه داشت(حتی اجازه نشستن به او نداد)آری او از دنیا رفت در حالی که همچنان به کمک عصا ایستاده بود و مردم به او نگاه می کردند و تصوّر می کردند زنده است.چند روز بر این حال گذشت.بعضی گفتند به

ص:63

راستی عجیب است او چند روز است به این حال مانده،نه خسته شده و نه خوابیده،نه غذا و آبی خورده و نوشیده،او حتما خدای ماست که باید او را بپرستیم.بعضی گفتند نه او ساحر است،چنین وانمود می کند که متکی به عصا ایستاده؛ولی در واقع چنین نیست مؤمنان گفتند سلیمان بنده خداست و پیامبر اوست و در قبضه تدبیر پروردگار است.

(باید منتظر بمانیم تا ببینیم چه می شود).

هنگامی که این اختلافات بالا گرفت خداوند متعال موریانه را بر عصای او مسلّط ساخت و چیزی نگذشت که عصا شکست و سلیمان علیه السّلام فروافتاد.در این هنگام همه از مرگ او آگاه شدند.آری!موریانه ای حکومتی را به هم ریخت. (1)و همان گونه که امام علی علیه السّلام در خطبه بالا اشاره فرموده هنگامی که پیمانه عمر سلیمان علیه السّلام لبریز شد کمانهای فنا و نیستی او را با تیرهای مرگ هدف قرار دادند.

این قوم چون دارای قدرت فراوانی بودند و قرن ها حکومتهای مقتدری تشکیل دادند و سپس همگی بر باد رفتند و تنها نامی از آنها بر صفحه تاریخ ماند،امیر مؤمنان علیه السّلام در خطبه بالا می فرماید:«کجایند عمالقه و فرزندان آنها». (1)

در کتاب عیون اخبار الرضا از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده است که فرمود:آنها قومی بودند که درخت صنوبر را می پرستیدند و به آن شاه درخت می گفتند:دوازده شهر آباد داشتند که بر کنار نهری به نام رسّ بنا شده بود این شهرها به نامهای آبان،آذر،دی، بهمن،اسفندار،فروردین،اردیبهشت،خرداد،تیر،مرداد،شهریور و مهر نامیده شده بوده و ایرانیان نام ماههای سال خود را از آن گرفتند.برای آن درخت قربانی می کردند و هنگامی که قربانی را می سوزاندند و دود از آن به آسمان برمی خاست در مقابل درخت به سجده می افتادند.هنگامی که آنها در کفر و بت پرستی فرورفتند خداوند پیامبری از بنی اسرائیل به سوی آنها فرستاد؛ولی ایمان نیاوردند.آن پیامبر از خدا تقاضا کرد که آن درخت صنوبر که بیش از همه مورد احترام بود بخشکد.هنگامی که درخت خشکید آنها تصمیم بر کشتن پیامبرشان گرفتند.«چاهی»عمیق کندند و او را زنده در آن افکندند تا جان سپرد.خداوند به جهت اصرار آنها بر کفر و ظلم به عذاب شدیدی گرفتارشان کرد و نابود شدند. (1)

*** آری!دنیا از این گونه سلاطین نیرومند و اقوام سرکش و جباران و ستمگران بسیار به خود دیده است که اکنون گردوغبار نسیان نه تنها بر قبورشان که بر تاریخشان نیز نشسته است و این بهترین سند بی وفایی و ناپایداری دنیاست:

بشکاف خاک را و ببین اکنون بی مهری زمانه رسوا را

این دشت خوابگاه شهیدان است فرصت شمار وقت تماشا را!

ص:66

بخش،گواه روشنی بر این مطلب است و همین امر سبب شده است که این بخش و مرجع ضمیرهای آن در هاله ای از ابهام فرورود و هریک از مفسّران،احتمالی درباره آن بدهند؛ ولی به اعتقاد ما قرائنی در مجموع این بخش وجود دارد که هرگونه ابهام را برطرف می سازد که به آن اشاره می کنم.

نخست می فرماید:«او برای حفظ حکمت و دانش،زرهی که حافظ آن است بر تن کرده و حکمت را با همه آدابش را دربر گرفته،توجه خاص به آن نموده و آن را به خوبی شناخته و یکسره به آن پرداخته است»؛ (قد لبس للحکمة جنّتها (1)،و أخذها بجمیع أدبها،من الإقبال علیها،و المعرفة بها،و التّفرّغ لها) .

در اینکه منظور از این شخص حکیم که حکمت همه وجود او را پر کرده و توجه او را به خود جلب نموده و آن را با همه آداب دربر گرفته کیست،احتمالات متعددی داده شده که از جمله چهار احتمال زیر است:

1-گروهی گفته اند:این کلام،اشاره به حضرت مهدی علیه السّلام و دوران غیبت و قیام اوست.

ابن ابی الحدید این نظر را به امامیه نسبت داده است و در آغاز آن را نمی پذیرد؛ولی در پایان به عنوان کسی که در آخر الزمان متولّد می شود و نامش مهدی علیه السّلام است،این نظریه پذیرفته است.

2-فلاسفه گفته اند:مراد از آن نخبگان عرفا هستند که در هرزمان در میان مردم وجود دارند.

3-از بعضی متصوفه نقل شده که منظور اولیاء اللّه و سالکان طریق حقیقتند که

ص:68

همواره در روی زمین وجود دارند.

4-از جماعت معتزله نقل شده که منظور عالم به عدل و توحید از مؤمنان است که در هرعصر و زمان،افرادی از آنها در میان مردم دیده می شود؛ولی هنگامی که تعبیرات حضرت را تا پایان این بخش تفسیر کنیم به روشنی در خواهیم یافت که این عبارات تفسیر صحیحی جز حضرت مهدی علیه السّلام ندارد.

به هرحال تعبیر به (قد لبس للحکمة جنّتها) اشاره به این است که او حکیم است و برای حفظ حکمت سپری بر تن کرده که منظور از آن،سپر تقوا و پرهیزکاری است، همان گونه که در این حدیث معروف آمده است:«ما أخلص عبد للّه عزّ و جلّ أربعین صباحا إلاّ جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه؛هیچ بنده ای چهل روز اعمال خود را برای خدا کاملا خالص نکرد مگر این که چشمه های جوشان حکمت از قلب او بر زبانش سرازیر شد». (1)

جمله های بعد از آن نیز، «و أخذها بجمیع أدبها...» همه اشاره به این است که او حکیمی است توانا که علم و دانش و حکمت و تدبیر بر همه وجود او حاکم است و با همین ابزار محیط خود را اداره می کند.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«حکمت و دانش برای او گمشده ای است که همواره در جستجوی آن است و نیاز اوست که پیوسته در طلب آن است»؛ (فهی عند نفسه ضالّته الّتی یطلبها،و حاجته الّتی یسأل عنها) .

این سخن تأکید دیگری است بر اینکه آن مرد الهی برنامه کارش براساس حکمت قرار گرفته و قبل از ایجاد هرتحوّلی تحوّل علمی و فرهنگی برقرار می کند؛این سخن هماهنگ با چیزی است که در روایات درباره حضرت مهدی علیه السّلام آمده است.از جمله در حدیثی از امام باقر علیه السّلام چنین می خوانیم:«إذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد

ص:69

فجمع بها عقولهم و کملت بها أحلامهم؛هنگامی که قیام کننده ما به پا خیزد دست خود را بر سر بندگان بگذارد(آنها را تحت تربیت خود قرار دهد)و به این وسیله عقلهای آنها را متمرکز سازد و افکار آنها را کامل کند». (1)

در ادامه در بیان یک ویژگی دیگر آن مرد الهی می فرماید:«او به هنگامی که اسلام غروب کند همچون شتری گردد که از راه رفتن بازمانده،بر زمین قرار گرفته و سینه به آن چسبانده است،پنهان خواهد شد»؛ (فهو مغترب إذا اغترب (2)الإسلام،و ضرب بعسیب (3)ذنبه (4)،و ألصق الأرض بجرانه (5)) .

هنگامی که شتر از راه رفتن بازمی ماند بر زمین چنان پهن می شود که انتهای دم او به زمین می چسبد و حتی پایین گردن خود را نیز بر آن می نهد و این نشانه نهایت خستگی است و عرب از آن به عنوان کنایه برای نهایت ضعف و ناتوانی استفاده می کند.

این سخن اشاره آشکار دیگری به یکی از اوصاف آن مرد الهی است و که در دوران غیبت او اسلام و مسلمین در نهایت ضعف قرار می گیرند و دشمنان از هرسو برای محو اسلام و شکست مسلمین قیام می کنند.

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام آمده است:«العلم سبعة و عشرون حرفا فجمیع ما جاءت به الرّسل حرفان فلم یعرف النّاس حتّی الیوم غیر الحرفین فإذا قام قائمنا أخرج خمس و عشرین حرفا فبثّها فی النّاس و ضمّ إلیها الحرفین حتّی یبثّها سبعة

ص:70

و عشرین حرفا؛علم و دانش 27 حرف(27 باب)است جمیع آنچه پیامبران الهی آورده اند به اندازه دو حرف آن است و مردم تا امروز جز آن دو حرف را نشناختند.هنگامی که قیام کننده ما قیام می کند 25 حرف دیگر را بیرون می آورد و در میان مردم می گستراند و آن دو حرف را نیز به آن ضمیمه می کند تا 27 حرف کامل شود» (1)(اشاره به اینکه آن حضرت انقلاب فرهنگی قوی و پرشتابی پی ریزی می کند که سطح آگاهی و علم در جهان بیش از ده برابر وضع موجودش می شود).

به گفته حافظ:

ز قاطعان طریق این زمان شوند ایمن قوافل دل و دانش که مرد راه رسید

کجاست صوفی دجّال فعل ملحد شکل بگو بسوز که مهدی دین پناه رسید

عزیز مصر به زعم برادران حسود ز قعر چاه برآمد،به اوج ماه رسید

امام علیه السّلام در پایان این فراز به نکته روشن تری در این زمینه می پردازد و می فرماید:«او باقیمانده ای از حجّتهای خدا است و خلیفه و جانشینی از جانشینان پیامبران اوست»؛ (بقیّة من بقایا حجّته،خلیفة من خلائف أنبیائه) .

همان گونه که از بیان این اوصاف به دست می آید جمله های بالا مرجع ضمیری جز حضرت مهدی نمی تواند داشته باشد به ویژه اینکه واژه های«بقیه»(بقیة اللّه)و«حجّت»و «خلیفه»در فرهنگ دینی ما کاملا منطبق بر آن حضرت است.

***

علمی و فرهنگی است؛نه قیامی نظامی و مملوّ از خونریزی.او چنان سطح افکار مردم را بالا می برد که با پای خود به سوی یک حکومت سراسر عدل و داد پیش می روند.بی شکّ در آغاز راه،اقلیّت ماجراجو و منحرف و گردنکشان زورگو و ظالمی در این طریق سدّ راهند که امام آنها را با قدرت نظامی خود برمی دارد.او پیوسته در طلب دانش و ارتقای سطح معلومات امّت است و همچون جدّش پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله با زبان حال و قال می گوید:

«رَبِّ زِدْنِی عِلْماً» . (1)

***

ص:72

بازگشته است)بندگان نیک خدا به سرعت تصمیم به کوچ گرفتند و متاع اندک دنیای فانی را با سرمایه های فراوان آخرت ماندگار،مبادله نمودند.راستی،برادران ما که خونشان در صفین ریخته شد(و شربت شهادت نوشیدند)اگر امروز زنده نیستند که از این لقمه های گلوگیر بخورند و از این آبهای ناگوار بنوشند،(و این حوادث دردناک را ببینند)چه ضرری کردند؟به خدا سوگند!آنها به لقای پروردگار نایل شدند و خدا پاداششان را به طور کامل عطا فرمود و آنها را در سرای امن و امان بعد از این زندگی پر از خوف جای داد.

این تعبیرات نشان می دهد که امام علیه السّلام برای هدایت مردم کوفه که افرادی سست و پراکنده بودند از هروسیله ای استفاده فرمود و کار فرهنگی گسترده ای را درباره آنها انجام داد تا آنجا که همه مواعظ انبیا و اندرزهای اوصیا را برای آنها جمع،و در اختیارشان قرار داد؛ولی این باران حیات بخش رحمت الهی،در آن شوره زارها اثر نکرد سپس محبّت و نرمش را کنار گذاشت و با شدت با آنها برخورد کرد.شاید به راه بیایند و متحد شوند؛ولی این میخهای آهنین در آن سنگهای خارا فرونرفت و معلوم شد کمترین نقص و عیبی در رهبری و مدیریت و فرماندهی نیست،بلکه همه عیب در آن گروه نابخرد و بی حمیت بود.

این جمله ها نشان می دهد اگر تمام انبیا و اوصیا برای هدایت آنها می کوشیدند، هدایت نمی شدند.

«شما را به خدا آیا انتظار دارید پیشوایی جز من شما را به راه بیاورد و طریق حق را به شما نشان دهد؟»؛ (للّه أنتم!أ تتوقّعون إماما غیری یطأ بکم الطّریق،و یرشدکم السّبیل؟) .

اشاره به اینکه هرگاه پیشوایی چون من نتواند شما را به راه آورد کس دیگری این کار را نمی تواند انجام دهد.

عجب اینکه با آن همه یأس و ناامیدی از این جمعیّت،باز امام علیه السّلام به نصایح تازه ای می پردازد.شرایط زمان و محیط را برای آنها تشریح می کند و ارزش شهادت در راه خدا را برای آنها بازگو می کند و می فرماید:«آگاه باشید آنچه از دنیا روی آورده بود،پشت کرده و آنچه پشت کرده بود،روی آورده است»؛ (ألا إنّه قد أدبر من الدّنیا ما کان مقبلا،و أقبل منها ما کان مدبرا) .

اشاره به اینکه با طلوع آفتاب عالمتاب اسلام و ظهور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نیکیها و فضیلتها به جامعه انسانی روی آورد،ولی اکنون با ظهور بنی امیّه و بازماندگان دوران

ص:75

جاهلیّت آن نیکیها و سنّتهای الهی از جامعه رخت بربسته و زشتیهای عصر جاهلیّت که پشت کرده بود به جامعه اسلامی روی آورده بود.

سپس به عنوان مقدمه ای برای تجلیل از مقام شهیدان راه خدا و تقویت فرهنگ جهاد و شهادت در برابر ظالمان و ستمگران می فرماید:«بندگان نیک خدا به سرعت عزم بر کوچ گرفتند و متاع اندک دنیای فانی را با سرمایه فراوان آخرت ماندگار،مبادله نمودند»؛ (و أزمع (1)التّرحال (2)عباد اللّه الأخیار،و باعوا قلیلا من الدّنیا لا یبقی بکثیر من الآخرة لا یفنی) .

این تعبیر لطیف اشاره به این است که آن نیکان و پاکانی که شرب شهادت نوشیدند و در راه خدا به این افتخار بزرگ نایل شدند نه تنها زیانی نکردند،بلکه تجارت پرسودی نمودند،متاع قلیل فانی را به متاع کثیر باقی فروختند.

کسانی هم که افتخار شهادت پیدا نکردند امّا در جهاد با نفس پیروز شدند و زرق وبرق دنیای فانی را به سعادت آخرت فروختند آنها نیز در سلسله این گروه از عباد اللّه الاخیار جای دارند.

در ادامه این سخن،با تأکید می فرماید:«راستی برادران ما که خونشان در صفین ریخته شد(و شربت شهادت نوشیدند)اگر امروز زنده نیستند که از این لقمه های گلوگیر بخورند و از این آبهای ناگوار بنوشند چه ضرری کرده اند؟»؛ (ما ضرّ إخواننا الّذین سفکت دماؤهم-و هم بصفّین-ألاّ یکونوا الیوم أحیاء؟یسیغون (3)الغصص و یشربون الرّنق! (4)) .

اشاره به اینکه آنها رفتند و آسوده شدند و امروز ما ماندیم و این اوضاع نابسامان.

ص:76

دشمنان حق در همه جا جولان می کنند و دوستان حق ضعیف و ناتوان و بی اراده در برابر آنها ایستاده و تماشاگرند.صحنه ای که هرانسان باایمان و غیوری را سخت آزار می دهد.

در واقع عبارات امام علیه السّلام اشاره به جنایات معاویه و لشکر شام و سکوت و سستی مردم کوفه و عراق است. در پایان این سخن،کلام امام علیه السّلام اوج می گیرد و می فرماید:«به خدا سوگند!آنها به لقای پروردگار نایل شدند و خدا پاداششان را به طور کامل عطا فرمود و آنها را در سرای امن و امان بعد از این زندگی پر از خوف جای داد»؛ (قد-و اللّه-لقوا اللّه فوفّاهم أجورهم،و أحلّهم دار الأمن بعد خوفهم) .

آری همان گونه که قرآن می فرماید:گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند مردگانند آنها زنده جاویدانند و در نزد پروردگارشان به انواع روزیها متنعم اند،مرده آنها هستند که تن به ذلت می سپرند و زیر پرچم ظالمان به زندگی مادی و تحقیرآمیز ادامه می دهند.

شهادت همیشه مایه افتخار است ولی در محیطهای آلوده شهادت و رخت بربستن از آلودگی ها و مفاسد و رهایی از دست گروه های فاسد و مفسد افتخار دیگری است.پیامی که علی علیه السّلام در محراب عبادت در لحظات شهادت به ما داد درس بزرگی بود فرمود:«فزت و ربّ الکعبة؛به خدای کعبه نجات یافتم و رستگار شدم».و به گفته شاعر:

مرده دلانند به روی زمین بهر چه با مرده شوم همنشین

هم دمی مرده دهد مردگی صحبت افسرده دل افسردگی

زیر گل آنان که پراکنده اند گرچه به تن مرده،به دل زنده اند!

زنده شدم از نظر پاکشان آب حیات است مرا خاکشان (1)

و به گفته شاعر توانایی دیگر(سنائی):

بمیر ای حکیم از چنین زندگانی کز از این زندگانی چون بمیری بمانی!

از این مرگ صورت نگر تا نترسی از این زندگی ترس کاینک درآنی

ص:77

ص:78

تدبّر می کردند و به پا می داشتند.سنّتها را زنده کرده،بدعتها را میراندند.هنگامی که به سوی جهاد دعوت شدند،مشتاقانه پذیرفتند به رهبر خود اطمینان داشتند و از او پیروی کردند سپس با صدای رسا ندا داد-ای بندگان خدا!جهاد،جهاد!آگاه باشید من امروز لشکر را به سوی اردوگاه حرکت می دهم،آن کس که می خواهد به سوی خدا حرکت کند با ما کوچ نماید.

اشاره به ده ها نفر از صحابیان بزرگوار پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است که همراه علی علیه السّلام در صفین بودند و شربت شهادت نوشیدند و جنایتکاران لشکر معاویه،سرهای آنها را جدا کردند و برای معاویه بردند. (1)

در اینجا خاطره آنان سبب شد که امام علیه السّلام حالت تأثر شدیدی پیدا کند آن گونه که راوی این خطبه(نوف بکالی)می گوید:آن گاه امام علیه السّلام دست به محاسن شریف خود زد و مدت طولانی گریست و فرمود:

«آه بر برادرانم.همانها که قرآن را تلاوت می نمودند و به کار می بستند در فرائض الهی دقت می کردند و آنها را به پا می داشتند.سنّتها را زنده کرده و بدعتها را می راندند.بسوی جهاد دعوت شدند و مشتاقانه پذیرفتند،به رهبر خود اطمینان داشتند و از او پیروی کردند»؛ (قال:ثمّ ضرب بیده علی لحیته الشّریفة الکریمة،فأطال البکاء،ثمّ قال علیه السّلام:أوّه (2)علی إخوانی الّذین تلوا القرآن فأحکموه،و تدبّروا الفرض فأقاموه، أحیوا السّنّة و أماتوا البدعة.دعوا للجهاد فأجابوا،و وثقوا بالقائد فاتّبعوه) .

این اوصاف شش گانه حکایت از عظمت مقام آنان در علم و عمل در پاسداری دین و در جهاد و اطاعت از پیشوا و رهبر الهی می کند.هم از قرآن آگاهی داشتند و آن را موبه مو در مورد زندگی اجرا می کردند،هم از واجبات باخبر بودند و به آن عمل می کردند هم پاسداری از سنّتها و مبارزه با بدعتها داشتند و به هنگام جهاد اهل ایثار و فداکاری بودند.

در واقع امام علیه السّلام می خواهد سرمشقی به یارانش بدهد و بگوید مؤمنان واقعی و

ص:81

حافظان راستین اسلام و صحابه حقیقی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله چه ویژگی هایی داشتند.شاید این سخنان داغ در آن دلهای سرد اثر بگذارد و برای جهاد با ظالمان و جانیان به پا خیزند.

سپس امام علیه السّلام با صدای رسا و بانگ بلند ندا داد:«ای بندگان خدا جهاد،جهاد.آگاه باشید من امروز لشکر را به سوی اردوگاه حرکت می دهم آن کس که می خواهد به سوی خدا حرکت کند با ما کوچ نماید»؛ (ثمّ نادی بأعلی صوته:الجهاد الجهاد عباد اللّه!ألا و إنّی معسکر فی یومی هذا؛فمن أراد الرّواح إلی اللّه فلیخرج!) .

به این ترتیب امام علیه السّلام بعد از آن همه بیانات تکان دهنده و بیدارگر،مردم را برای جهاد به سوی دشمن دعوت کرد و گروه زیادی از مردم از سخنان امام علیه السّلام به شوق آمدند و احساس مسئولیت کردند و آماده حرکت به میدان جهاد شدند.

*** «نوف بکالی(راوی این خطبه)می گوید:امام علیه السّلام پرچمی به امام حسین علیه السّلام برای یک لشکر ده هزار نفری داد و پرچمی به قیس ابن سعد-که رحمت خدا بر او باد-برای ده هزار و به ابو ایوب انصاری برای ده هزار و برای دیگران هرکدام به تعدادهای دیگر،و این در حالی بود که می خواست به صفین بازگردد ولی هنوز روز جمعه نگذشته بود که ابن ملجم -که لعنت خدا بر او باد-امام علیه السّلام را ضربت زد و لشکرها بازگشتند و ما همچون گلّه هایی بودیم که شبان خود را از دست می دهد و گرگان از هرسو به آنها حمله ور می شوند و آنها را می ربایند»؛ (قال نوف:و عقد للحسین علیه السّلام فی عشرة آلاف،و لقیس بن سعد قدّس سرّه فی عشرة آلاف،و لأبی أیّوب الأنصاری فی عشرة آلاف،و لغیرهم علی أعداد أخر، و هو یرید الرّجعة إلی صفین،فما دارت الجمعة حتّی ضربه الملعون ابن ملجم لعنه اللّه،فتراجعت العساکر،فکنّا کأغنام فقدت راعیها،تختطفها الذئاب من کلّ مکان!) .

به این ترتیب گرگان شام و غارتگران سپاه معاویه شادمان شدند و از اینکه خطر بزرگی

ص:82

بار دیگر از آنها دفع شد شادی کردند؛ولی مؤمنان راستین در دریایی از غم و اندوه فرو رفتند.

در حدیث آمده است هنگامی که خبر شهادت امیر مؤمنان علی علیه السّلام به شام رسید.

عمرو ابن عاص باخبر شد و با این جمله به معاویه بشارت داد:«إنّ الأسد المفرش ذراعیه بالعراق لاقی شعوبه؛آن شیری که در عراق در کمین ما بود به یاران خود پیوست.» (1)

سوی مشرکان شکنجه شد،هرچند به حکم اجبار کلماتی را در بیزاری از اسلام بر زبان جاری ساخت؛ولی سخت ناراحت و گریان شد و خدمت پیامبر آمد و آیه شریفه «إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» (1)که دلیلی بر جواز تقیّه در این موارد است،درباره وی نازل گردید.مفسّران به اجماع نزول این آیه را درباره عمار می دانند.او از کسانی بود که به سرزمین حبشه هجرت کرد و به دو قبله نماز گزارد.او از مهاجران نخستین است که در جنگ بدر و همه جنگهای اسلامی حضور داشت.

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله درباره وی فرمود:«انّه ملیئ إیمانا إلی أخمص قدمیه؛عمار سرتاپا مملو از ایمان است»و نیز فرمود:«من أبغض عمّارا أبغضه اللّه؛کسی که با عمار دشمن کند خدا دشمن او خواهد بود».در حدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم که:«بهشت مشتاق چهار نفر است:علی و عمار و سلمان و ابو ذر».

ابن عبد البرّ می افزاید:اخبار متواتری داریم که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله درباره عمار فرمود:«تقتل عمّارا الفئة الباغیة؛عمار را گروه ستمگر و متجاوز خواهند کشت».ابن عبد البر این خبر را از صحیح ترین اخبار می شمرد.می دانیم که عمار به دست یاران معاویه در صفین شهید شد و عجب اینکه بسیاری از مردم این خبر را شنیده بودند که مهم ترین سند در جنایات معاویه است؛ولی باز از خواب غفلت بیدار نشدند.

ابن عبد البرّ در ادامه سخنان خود روایتی از ابو عبد الرحمان سلمی نقل می کند که می گوید:ما با علی علیه السّلام در صفین بودیم.عمّار یاسر را دیدم که به هرسو حرکت می کرد اصحاب محمّد او را همراهی می کردند گویی پرچم آنها بود.و از عمار شنیدم که به هاشم ابن عقبه(عتبه)می گفت ای هاشم به پیش بتاز که بهشت در سایه شمشیرهاست.امروز دوستانم محمد صلّی اللّه علیه و اله و یارانش را ملاقات خواهند کرد.می دانم که ما بر حق و آنها بر باطل اند.عبد الله ابن سلمه می گوید:من در روز صفین به عمار می نگریستم که تشنه شد و تقاضای آب کرد،ظرف شیری برای او آوردند او گفت امروز روز ملاقات دوستان است

ص:84

چرا که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به من فرمود:آخرین شربتی که از دنیا می نوشی شیر است. (1)

قابل توجه است هنگامی که خبر شهادت مالک اشتر-بعد از جنگ صفین-به معاویه رسید،در میان مردم خطبه ای خواند و گفت:علی علیه السّلام دو دوست نیرومند داشت؛یکی در صفین قطع شد؛یعنی عمار یاسر و دیگری امروز؛یعنی مالک اشتر. (2)

موضوع کوچکی گواهی به صدق تو ندهیم؟)رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:هرکس خزیمه به نفع یا زیان او گواهی دهد همان یک شهادت او کافی است. (1)

(البتّه این یک استثناست به دلیل ایمان محکم خزیمه و شاید به این دلیل که گواهی او سبب علم قاضی می شد).

او نیز در بسیاری از جنگهای اسلامی حضور داشت و ابن عبد البرّ در استیعاب می نویسد او در صفین هنگامی که عمار شهید شد سخت برآشفت،شمشیر کشید و آن قدر پیکار کرد تا به شهادت رسید. (2)

مسجد و خانه ساده پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در کنار مسجد ساخته شد.ابو ایوب در همه جنگهای امیر مؤمنان علی علیه السّلام شرکت داشت و در جنگ با خوارج در مقدمه لشکر بود.ابو ایوب ده سال پس از شهادت علی علیه السّلام زنده بود و در سال 50 از دنیا رفت. (1)

*** از آنچه در بالا گفته شد این نکته تاریخی روشن می شود که هم رزمان علی علیه السّلام در جنگها و در مبارزه با منحرفان شام و دیگر افراد باغی و یاغی چه کسانی بودند؟چه کسانی در لشکر علی شربت شهادت نوشیدند و چه کسانی فرماندهی لشکر آن حضرت را بر عهده داشتند؟اگر دلیلی بر حقانیت آن حضرت و نادرستی عقیده مخالفانش جز این نباشد، کافی است.

***

ص:87

ص:88

می کند که به جهت روش گزینشی سیّد رضی قدّس سرّه پیوند بخشهای مختلف آن گاه در هاله ای از ابهام فرورفته است.به هرحال پنج مسئله مهم در این خطبه مورد بحث واقع شده است:

1-بخشی از صفات جلال و جمال خدا با تعبیرات بسیار پرمعنا.

2-معرفی قرآن مجید و بیان بعضی از ویژگی های مهم آن.

3-توصیه به تقوا و پرهیزکاری و شرح آثار و برکات آن.

4-یادی از قیامت و آتش وحشتناک دوزخ و ناتوانی انسانها از تحمل آن.

5-بیان طرق نجات از آتش دوزخ و بهره گیری از امکانات دنیا در این راه که از مهمترین آنها کمک به محرومان و درماندگان است.

***

ص:90

فراهم ساخته به آنان گوشزد کنند.او را آن گونه ستایش می کنم که از بندگانش خواسته است.او برای هرچیز اندازه ای قرار داده و برای هراندازه ای سرآمدی و برای هرسرآمدی حساب دقیقی تعیین کرده است.

جسم باشد و خستگی و زحمت به دنبال انجام کارها مخصوص کسانی است که قدرت محدودی دارند.آن کس که همه صفات او نامحدود است برای آفرینش جهان،کمترین مشقت و خستگی به وجودش راه نمی یابد.آفرینش این جهان برای او حتی آسان تر از آن است که ما چهره دوست خود را در یک لحظه تصور می کنیم و نیز قدرت قدرتمندان در برابر او ناچیز است.با یک طوفان،صاعقه مرگبار،زلزله،سیلاب عظیم،همه چیز را می تواند برهم زند و از درون آب و هوا و زمینی که وسیله حیات و مرکز آرامش انسان است مرگ او را به سویش سوق دهد.

جمله «و ساد العظماء بجوده» اشاره لطیفی به این حقیقت است که انسان از طریق جود و بخشش،بزرگ می شود هرقدر سخاوتش بیشتر باشد عظمتش بیشتر خواهد بود؛ ولی چون همه مواهب و نعمتهای زمین و آسمان از سوی اوست و خوان نعمتش را همه جا گسترده و همه را مشمول عنایتهای خود ساخته است،از هرعظیمی عظیم تر است.

سپس به دنبال بیان گوشه ای از صفات والای پروردگار،آفرینش انسان و هدف از خلقت او و برنامه تعلیم و تربیت انبیا را مورد توجه قرار داده،می فرماید:«او کسی است که خلق خود را در دنیا سکونت داد و رسولانش را به سوی جنّ و انس مبعوث ساخت»؛ (و هو الّذی أسکن الدّنیا خلقه،و بعث إلی الجنّ و الإنس رسله) .

آن گاه به هدف بعثت انبیا اشاره کرده و آن را در چند چیز خلاصه می کند،می فرماید:

«هدف از این بعثت آن بود که پرده از چهره(زشت)دنیا برای آنها برگیرند و آنان را از زیانهایش بر حذر دارند و برای آنها(از بی وفایی دنیا)مثلها زنند و عیوب دنیاپرستی را به ایشان نشان دهند»؛ (لیکشفوا لهم عن غطائها،و لیحذّروهم من ضرّائها،و لیضربوا لهم أمثالها،و لیبصّروهم عیوبها) .

آری زرق وبرق دنیا غفلت آور و عیش و نوش آن،فریبنده و مال و مقامش گمراه کننده است.به همین دلیل یکی از برنامه های اصلی پیامبران الهی هشدارهای پی درپی به انسانهاست تا از هدف اصلی خلقت غافل نشوند و به دانه هایی که در دام است مشغول

ص:93

نگردند و به جای این که دنیا را پلی برای عبور بنگرند یا منزلگاهی که در وسط راه یک شب در آن توقف می کنند،محل اقامت خود نسازند.

در ادامه این سخن به چند بخش دیگر از اهداف انبیا اشاره کرده،می فرماید:«هدف این بود که با بیانات قوی و کوبنده،آنچه را که مایه عبرت است از تندرستی ها و بیماریها که یکی بعد از دیگری ظاهر می شود برای آنها بیان کنند همچنین حلالها و حرامهای این دنیا و آنچه را خداوند(در سرای دیگر)برای مطیعان و عاصیان از بهشت و دوزخ و احترام و تحقیر فراهم ساخته به آنان گوشزد کنند»؛ (و لیهجموا (1)علیهم بمعتبر (2)من تصرّف مصاحّها (3)و أسقامها،و حلالها و حرامها،و ما أعدّ اللّه للمطیعین منهم و العصاة من جنّة و نار،و کرامة و هوان) .

اشاره به اینکه انبیا افزون بر آنچه گذشت،سه هدف مهم دیگر را برای هدایت انسانها با قوی ترین بیان دنبال می کردند؛نخست بیان درسهای عبرت که در این زندگی چند روزه دنیاست.از جمله افراد تندرست و نیرومندی را می بینیم که ناگهان به بستر بیماری می افتند و قدرت بر حرکت ندارند و بیماران دم مرگ را می بینیم که ناگهان از بستر بر می خیزند و همچون افراد تندرست راه فعالیتهای زندگی را در پیش می گیرند.دیگری بیان حلالها و حرامهاست که بخش مهمی از دعوت انبیا را دربرمی گیرد و منطقه امن را از منطقه ناامن نشان می دهد.سوم بیان پاداش ها و کیفرهای مادی و معنوی است- مادی،مانند بهشت و دوزخ و معنوی،مانند احترام و تحقیر است-همه اینها می تواند

ص:94

انگیزه ای برای اطاعت فرمان حق باشد. (1)

تعبیر «لیهجموا» اشاره به این است که پیامبران الهی با بیانات رسا و تعبیرات آمیخته با انواع تأکیدها که در شنونده تأثیر مهمی بگذارد اهداف تبلیغی خود را دنبال می کردند.

در پایان این بخش بار دیگر امام علیه السّلام به حمد و ستایش الهی بازمی گردد و عرضه می دارد:«او را آن گونه ستایش می کنم که(با بخشش نعمتها)از بندگانش خواسته است»؛ (أحمده إلی نفسه کما استحمد إلی خلقه) .

در اینکه مجموع این جمله چه مفهومی را می رساند،شارحان نهج البلاغه غالبا به ابهام گذر کرده اند؛ولی با توجه به اینکه جمله«استحمد إلی فلان»از نظر لغت مفهومش این است که به او نیکی کرد تا حمدش کنند (2)،مفهوم جمله این می شود که من او را آن گونه حمد می کنم که(با بخشش نعمتها)از بندگانش خواسته است.

در پایان این بخش به آغاز خطبه بازمی گردد و از محدود بودن زندگی دنیا و حساب دقیقی که بر این جهان حاکم است سخن می گوید و می فرماید:«خداوند برای هرچیز اندازه ای قرار داده و برای هراندازه ای سرآمدی و برای هرسرآمدی حساب دقیقی مقرّر داشته است)»؛ (و جعل لکلّ شیء قدرا،و لکلّ قدر أجلا،و لکلّ أجل کتابا) .

آری!همه ذرّات این عالم حساب دارد و همه چیز در لوح محفوظ ثبت است همان گونه که تمام موجودات این عالم سرآمدی دارند که روزی فراخواهد رسید و عمرشان پایان می گیرد و این درسی است آموزنده برای همه انسانها که از یک سو بدانند زندگی پایدار نیست و از سوی دیگر بدانند که حساب همه از جمله اعمال آنها،به طور دقیق محفوظ است.

ص:95

ص:96

و آیه ای محکم و روشن برای آن قرار داده که از آن بازمی دارد یا به سوی آن دعوت می کند.(بازداشتن از معاصی و دعوت به سوی اطاعت)رضا و خشم او در گذشته و حال یکسان است.(و این احکام مخصوص به گروه خاصّی نیست)بدانید خداوند هیچ گاه به سبب کاری که بر پیشینیان خشم گرفته خشنود نمی شود و هرگز بر شما به سبب چیزی که از پیشینیان راضی شده است،خشمگین نمی گردد.(آری)شما در راه روشنی گام بر می دارید(که همه انبیا به آن دعوت کرده اند)و همان سخنی را می گویید که بزرگان پیش از شما گفته اند.خداوند نیاز دنیای شما را برطرف ساخته و شما را به شکر نعمتهایش ترغیب کرده(تا نعمتش را بر شما افزون کند)و ذکر و یادش را با زبان بر شما واجب ساخته است(تا دلهایتان همواره بیدار باشد).

به این ترتیب امام علیه السّلام هفت وصف مهم را برای قرآن ذکر فرموده است که برای بیان اهمیّت قرآن و موقعیت آن کافی است.جمله «آمر زاجر،و صامت ناطق» در واقع هر کدام دو وصف است برای قرآن که واو عاطفه در میان آنها حذف شده است؛یعنی قرآن اوامر و نواهی ای دارد و در برابر بعضی از امور که مصلحت در سکوت بوده ساکت شده است و در برابر اموری که آگاهی از آن برای همگان لازم بوده زبان گشوده است،یا اینکه قرآن به حسب ظاهر خاموش است،زیرا خطوط و نقوشی بیش نیست؛ولی در حقیقت با صد زبان سخن می گوید و حقایق را فاش می سازد.

جمله «أخذ علیه میثاقهم» اشاره به پیمانی است که به هنگام اظهار ایمان به توحید و رسالت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله خداوند و پیامبرش از مؤمنان گرفته اند،زیرا وقتی کسی اظهار ایمان نسبت به این دو اصل می کند مفهومش تسلیم در برابر فرمان خدا و دستورات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است.

یا اینکه خداوند از طریق اعطای عقل،از یک سو و فطرت توحیدی،از سوی دیگر این پیمان را از راه تکوین از همه انسانها گرفته است تا به فرمانش گردن نهند و به کتابش عمل کنند.

جمله «و ارتهن علیهم أنفسهم» اشاره به همان حقیقتی است که در قرآن مجید آمده و می فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ» (1)هرکسی در گرو اعمال خویش است.

همان گونه که عین مرهونه(چیزی را که گرو گذاشته اند)بدون پرداختن بدهی ها آزاد نمی شود،همچنین تا انسان وظایف الهیش را انجام ندهد به آزادی و حریّت واقعی نخواهد رسید.

در ادامه این سخن،امام علیه السّلام با بیان دو وصف دیگر برای این کتاب بزرگ آسمانی، عمق اهمیّت آن را آشکارتر می سازد و می فرماید:«خداوند به وسیله قرآن،نور خود را(در

ص:99

میان بندگان)کامل ساخت و دین و آیینش را با آن به حدّ کمال رساند»؛ (أتمّ نوره،و أکمل به دینه) .

منظور از نور در اینجا همان فیض الهی است که از طریق قرآن به بندگان رسیده و تعبیر «أکمل به دینه» اشاره به آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» (1)است که با نزول قرآن و پیام ولایت،دین کامل شد.

امام علیه السّلام در ادامه سخن به بیان جامعیّت احکام اسلام و قرآن پرداخته،می فرماید:

«خداوند پیامبرش صلّی اللّه علیه و اله را در حالی از این جهان برد که احکام هدایت قرآن را به خلق، رسانده بود(و حلال و حرام را به طور کامل برای همگان تبیین نمود)»؛ (و قبض نبیّه- صلّی اللّه علیه و آله-و قد فرغ إلی الخلق من أحکام الهدی به) .

سپس چنین نتیجه گیری می کند؛«حال که چنین است خدا را آن گونه بزرگ بشمارید که خود(در قرآن)بیان کرده است»؛ (فعظّموا منه سبحانه ما عظّم من نفسه) .

اشاره به اینکه از پیش خود صفاتی برای خدا قرار ندهید و در مقام عبادت و نیایش و تعظیم و تقدیس پروردگار از خود چیزی اختراع نکنید بلکه در همه این امور تابع هدایتها و دستورهای او باشید که در قرآن آمده است(این تعبیر ممکن است اشاره به توقیفی بودن صفات خدا و تعبّدی بودن عبادات باشد).

سپس به بیان علّت این موضوع می پردازد و می فرماید:«چنان که خداوند چیزی از دینش را بر شما پنهان نکرده است،و هیچ مطلبی را که سبب رضایت او یا ناخشنودیش باشد وانگذاشته،جز اینکه(در قرآن)نشانه ای آشکار و آیه ای محکم و روشن برای آن قرار داده است که از آن بازمی دارد یا به سوی آن دعوت می کند»؛ (فإنّه لم یخف عنکم شیئا من دینه،و لم یترک شیئا رضیه أو کرهه إلاّ و جعل له علما بادیا (2)،و آیة

ص:100

محکمة،تزجر عنه،أو تدعو إلیه) .

به بیان دیگر،خداوند نسبت به همه اوامر و نواهیش اتمام حجّت فرموده و رسول خدا در رساندن پیام الهی کوتاهی نکرده؛اصول را روشن ساخته و فروع را تبیین کرده است، بنابراین جایی برای ابداعات این و آن نگذاشته است.

در ادامه می فرماید:این احکام مخصوص زمان پیامبر نبود،بلکه«رضا و خشم(و قانون)او در گذشته و حال و آینده یکسان است»؛ (فرضاه فیما بقی واحد،و سخطه فیما بقی واحد) .

بنابراین نباید بعضی به این بهانه متوسل شودند که احکام عصر پیامبر مخصوص آن زمان بوده و با تغییر زمان و دگرگونی محیط باید اجتهاد تازه ای به راه اندازیم!در واقع این جمله امام اشاره به مضمون حدیث معروف نبوی است:«حلال محمّد حلال أبدا إلی یوم القیامة و حرامه حرام أبدا إلی یوم القیامة». (1)

در ادامه این سخن و در تأکید وحدت برنامه های الهی درباره همه انسانها،اعم از آیندگان و گذشتگان و حال،می افزاید:«بدانید خداوند هیچ گاه از شما خشنود نمی شود به کاری که بر پیشینیان به سبب آن،خشم گرفته،و هرگز بر شما خشمگین نمی شود به چیزی که از پیشینیان راضی شده است.(آری)شما در راه روشنی گام برمی دارید(که همه انبیا به آن دعوت کرده اند)و همان سخنی را می گویید که بزرگان پیش از شما گفته اند»؛ (و اعلموا أنّه لن یرضی عنکم بشیء سخطه علی من کان قبلکم،و لن یسخط علیکم بشیء رضیه ممّن کان قبلکم.و إنّما تسیرون فی أثر بیّن،و تتکلّمون برجع قول قد قاله الرّجال من قبلکم) .

همه این تعبیرات اشاره به آن است که اصول تعلیمات انبیا و رجال وحی یکی است و برنامه سعادت و تکامل انسانها که از سوی خدا به وسیله مردان وحی ابلاغ شده است

ص:101

یکسان است،هرچند با گذشت زمان تکامل بیشتری یافته است و این در واقع یکی از شاخه های توحید است.این همان چیزی است که قرآن مجید می گوید:« «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده است و مؤمنان نیز همگی به خدا و فرشتگانش و کتابهای او و رسولانش ایمان آورده اند(و می گویند)ما در میان هیچ یک از رسولان او فرق نمی گذاریم(و به همه ایمان داریم)». (1)

امام علیه السّلام در پایان این بخش به چند نکته پراهمّیّت اشاره کرده،می فرماید:«خداوند نیاز دنیای شما را برطرف ساخته و شما را به شکر نعمتهایش ترغیب کرده(تا نعمتش را بر شما افزون کند)و ذکر و یاد خود را با زبانهایتان بر شما واجب ساخته است(تا دلهایتان همواره بیدار باشد)»؛ (قد کفاکم مؤونة دنیاکم،و حثّکم علی الشّکر،و افترض من ألسنتکم الذّکر) .

اشاره به اینکه از یک سو شما را مشمول انواع نعمتها ساخته و به حکم «وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» (2)و «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً» (3)همه مواهب زمین و آسمان را از نور آفتاب گرفته تا باران حیاتبخش و نسیم روح پرور و چشمه ها و نهرها و منابع زیرزمینی و روزمینی،همه را مسخّر شما کرده است.از سوی دیگر،به شما دستور شکرگزاری داده،همان کاری که موجب فزونی نعمت و بقای مواهب الهی و الطاف او خواهد شد.از سوی سوم شما را وادار به یاد او کرده،یادی که مایه آرامش دلها و نجات از چنگال شیطان است:« «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» بدانید با ذکر خدا دلها آرامش می پذیرد». (4)« «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ»

ص:102

«مُبْصِرُونَ» آنها که تقوا پیشه کنند هنگامی که وسوسه ای از شیطان به آنها می رسد به یاد خدا می افتند و بینا می شوند(و راه نجات را پیدا می کنند)». (1)

اینکه ملاحظه می شود امام علیه السّلام از میان همه اعمال واجب و مستحب بر ذکر زبانی تکیه کرده به جهت آن است که ذکر با زبان،مایه بیداری دل است و این بیداری سرچشمه اصلی حرکت به سوی خیر و سعادت است.افزون بر این اگر زبان در اختیار ذکر خدا قرار نگیرد در اختیار شیطان قرار خواهد گرفت و می دانیم که بخش مهمّی از گناهان کبیره با زبان انجام می شود.

این نکته نیز حائز اهمیّت است که توجه به نعمتها و شکر منعم در برابر نعمتها،پایه اصلی معرفة الله است همان گونه که در علم عقاید آمده است.

***

قومی و نژادی و قبیلگی و طبقات اجتماعی کشید.

معروف است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در ایّام حج در سرزمین منا در حالی که بر شتری سوار بود و رو به سوی مردم فرمود:«یا أیّها النّاس ألا إنّ ربّکم واحد و إنّ أباکم واحد ألا لا فضل لعربیّ علی عجمی،و لا لعجمی علی عربی،و لا لإسود علی أحمر،و لا لأحمر علی اسود إلاّ بالتّقوی.ألا هل بلّغت؟قالوا نعم!قال لیبلغ الشّاهد الغائب؛ ای مردم بدانید!خدای شما یکی است و پدرتان یکی،نه عرب بر عجم برتری دارد و نه عجم بر عرب،نه سیاهپوست بر گندمگون (1)و نه گندمگون بر سیاهپوست مگر به تقوا.آیا من دستور الهی را ابلاغ کردم؟همه گفتند:آری!فرمود:این سخن را حاضران به غایبان برسانند». (2)

این سخن را پیامبر تنها در اجتماع عظیم منا نفرمود،بلکه در موارد دیگر نیز به عنوان یکی از اصول مسلّم اسلام به آن اشاره کرد از جمله در حدیثی می خوانیم:«روزی سلمان فارسی وارد مجلس پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله شد،او را گرامی داشتند و به موجب فضیلتها و سن و سالش در صدر مجلس جای دادند،در این هنگام عمر وارد شد و با اعتراض گفت:

«من هذا العجمیّ.المتصدّر فیما بین العرب؛این مرد عجمی که در میان عربها صدر نشین شده کیست؟»پیغمبر بر فراز منبر رفت(کاری که در مواقع بیان یک حکم عام و اساسی انجام می گرفت)و خطبه خواند و فرمود:«إنّ النّاس من آدم إلی یومنا هذا مثل أسنان المشط؛لا فضل للعربیّ علی الأعجمیّ و لا للأحمر علی الأسود إلاّ بالتّقوی،سلمان بحر لا ینزف و کنز لا ینفد،سلمان منّا أهل البیت؛مردم از زمان آدم تا به امروز همگی مانند دندانهای شانه مساوی هستند،عرب فضیلتی بر عجم ندارد و گندمگون فضیلتی بر سیاه پوست مگر به تقوا،سلمان دریایی است که پایان نمی گیرد و

ص:104

گنجی است که تمام نمی شود،سلمان از ما اهل بیت است». (1)

این حدیث به خوبی نشان می دهد که نه تنها انسانهایی که در یک عصر زندگی می کنند در برابر اصول قوانین الهی یکسانند،بلکه انسانهایی که در طول تاریخ بشریت بر صفحه زمین گام نهاده اند در شرایط همگون یکسانند و با توجه به اینکه امتیازات قبیلگی در میان عرب و امتیازات نژادی و طبقاتی در سطح جهان آن روز سخت مورد توجه بود، این حکم اسلام درخشندگی فوق العاده ای دارد.

کلام امام امیر مؤمنان علیه السّلام در خطبه بالا تأکیدی بر همین موضوع است که می فرماید:

آنچه را خدا برای اقوام پیشین پسندیده و راضی شده،برای شما هم پسندیده است و آنچه مورد خشم و نفرت بوده،هم اکنون نیز چنین است.با توجه به اینکه خلیفه دوم هنگامی که به حکومت رسید بار دیگر امتیازات جاهلی از جمله امتیاز عرب را بر عجم- طبق تواریخ شیعه و اهل سنّت-برقرار کرد این بیان امام نیز در ادامه بیانات پیامبر است، ارزش فوق العاده ای دارد.

این سخن را با جمله ای از خطبه حجة الوداع که پیامبر اکرم در آنجا اصول قوانین اسلام را برای همگان بیان فرمود پایان می دهیم:«أیّها النّاس إنّ ربّکم واحد و إنّ أباکم واحد کلّکم لآدم و آدم من تراب، «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ» و لیس لعربیّ علی عجمیّ فضل إلاّ بالتّقوی؛ألا هل بلّغت؟قالوا:نعم.قال:فلیبلغ الشّاهد الغائب؛ای مردم پروردگار شما یکی است و پدر شما همه یکی،شما فرزندان آدم و آدم از خاک بود.گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.عرب بر عجم برتری ندارد مگر به تقوا.ای مردم آیا من دستور خدا را به شما رساندم؟همگی گفتند:آری،فرمود:

حاضران این مطلب را به غایبان برسانند». (2)

ص:105

راهی برای رهایی از فتنه ها به رویش می گشاید و نوری در دل تاریکیها به او اعطا می کند، او را در آنجا که دوست دارد و به آن علاقه مند است(در بهشت)برای همیشه مخلّد می سازد و در جایگاه والایی نزد خود در سرایی که آن را برای خاصّان خویش ساخته است جای می دهد.همان جایی که سایه اش از عرش خداست و نور و روشنایی اش جمال اوست،زائرانش فرشتگان و یارانش پیامبران خدا هستند.حال که چنین است به سوی معاد(با اعمال صالح)بر یکدیگر سبقت جویید و بر سرآمد زندگی خود پیشی گیرید،زیرا نزدیک است آرزوهای مردم قطع گردد و مرگ آنها را در آغوش کشد و درهای توبه به رویشان بسته شود(بدانید)شما همانند کسانی هستید که قبل از شما بودند؛مرگشان فرا رسید و تقاضای بازگشت به این جهان کردند(اما پذیرفته نشد)و همچون رهروانی در حال کوچ کردن از خانه ای هستید که خانه شما نیست،فرمان کوچ به شما داده شده و دستور تهیّه زاد و توشه(از این سرا)را نیز به شما داده اند.

«أَتْقاکُمْ» (1)، «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» (2)، «تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا» (3)و بالاترین بها را برای تقوا قائل شده است.

حقیقت این است که تقوا احساس مسئولیت از درون است از یک سو زاییده ایمان قوی است و از سوی دیگر سرچشمه اطاعت و پرهیز از گناه است.

تعبیر به حاجت در مورد خداوند؛نه به این معناست که خداوند احتیاج به بندگان دارد.حاجت در لغت تنها به معنای نیاز و فقر نیست،بلکه گاه به معنای درخواست نیز آمده است.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به بیان دلیل رعایت تقوای شدید در پیشگاه الهی پرداخته،می فرماید:«پرهیزکاری در برابر خداوندی پیشه کنید که همواره در پیشگاه او حاضرید و زمام شما به دست اوست و حرکات شما در اختیار او قرار دارد»: (فاتّقوا اللّه الّذی أنتم بعینه،و نواصیکم (4)بیده،و تقلّبکم (5)فی قبضته) .

آری عالم محضر خداست و زمام اختیار همه به دست اوست،هرچند بندگان را در اعمالشان آزاد قرار داده؛ولی این آزادی به معنای سلب قدرت از ذات پاک او نیست.

در ادامه برای تأکید بیشتر می افزاید:«کسی که اگر کار خود را پنهان کنید می داند و اگر آشکار سازید می نویسد.پاسداران والامقامی برای ثبت اعمال شما گماشته که از حفظ هیچ حقّی غفلت نمی ورزند و چیزی را بیهوده ثبت نمی کنند»؛ (إن أسررتم علمه،و إن أعلنتم کتبه؛قد وکّل بذلک حفظة کراما،لا یسقطون حقّا،و لا یثبتون باطلا) .

ص:109

در قرآن مجید نیز می خوانیم:« «وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» (1)؛سخنان خود را پنهان سازید یا آشکار کنید(تفاوتی نمی کند)او از آنچه در درون سینه هاست آگاه است.»نیز می فرماید:« «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» (2)؛و بی شک نگهبانانی بر شما گمارده شده والامقام و نویسنده (اعمال نیک و بد شما)که می دانند شما چه می کنید».

بدیهی است ثبت اعمال به وسیله فرشتگان حافظ اعمال،برای تأکید است وگرنه از جمله های قبل به خوبی روشن شد که آشکار و پنهان و همه چیز در زمین و آسمان در برابر علم خدا یکسان است.

با توجه به این که جمله «قد وکّل بذلک ؛خداوند برای کتابت گروهی را مأمور کرده است»و با توجه به این که کتابت اعمال آشکار را به اعمال محدود ساخته «و إن أعلنتم کتبه» چنین استفاده می شود که فرشتگان الهی مأموریت ندارند همه اعمال پنهانی را بنویسند و خداوندی که ستار العیوب است بخشی از این اعمال را از قلمرو اطلاع آنها خارج ساخته و تنها در اختیار خودش قرار داده است و این حکایت از نهایت لطف او می کند.

در دعای کمیل نیز می خوانیم:«و کلّ سیّئة أمرت باثباتها الکرام الکاتبین الّذین وکّلتهم بحفظ ما یکون منّی و جعلتهم شهودا علیّ مع جوارحی و کنت انت الرّقیب علیّ من ورائهم و الشّاهد لما خفی عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلک سترته؛خداوندا گناهان مرا ببخش هرگناهی که فرشتگان والامقام را مأمور ثبت آن کرده ای همان ها که مأموریت دارند همه آنچه را از من سر می زند بنویسند و آنها را افزون بر اعضای من گواه من قرار دادی و تو در ماورای آنها مراقب آنان هستی و گواه بر چیزی هستی که از آنها پنهان شده است(آری)به رحمتت آن را پنهان سختی و به سبب فضلت مستور داشتی».

ص:110

سپس امام علیه السّلام به بیان آثار و برکات تقوا می پردازد و در عبارت کوتاه و بسیار پرمعنایی چهار نتیجه برای تقوا و پرهیزکاری ذکر می کند.در بیان اولین و دومین اش می فرماید:

«بدانید آن کس که تقوا پیشه کند،خداوند راهی برای رهایی از فتنه ها به رویش می گشاید و نور در دل تاریکیها به او اعطا می کند»؛ (و اعلموا أنّه «مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» من الفتن،و نورا من الظّلم) .

قسمت اول این سخن برگرفته از آیه شریفه: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» (1)است.در حدیثی از ابو ذر غفاری نقل شده که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمود:«إنّی لأعلم آیة لو أخذ بها النّاس لکففتهم: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» فما زال یقولها و یعیدها؛من آیه ای را می دانم که اگر همه انسانها دست به دامن آن زنند برای حلّ مشکلاتشان کافی است...پس آیه «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ» را تلاوت کرد و بارها تکرار نمود». (2)

قسمت دوم برگرفته از آیات دیگر است؛مانند« «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً» ای کسانی که ایمان آورده اید اگر تقوای الهی پیشه کنید برای شما وسیله جداسازی حق از باطل(و روشن بینی خاصّی که در پرتو آن حق را از باطل خواهید شناخت)قرار می دهد». (3)

در سومین و چهارمین ثمره پربار تقوا می فرماید:«خداوند او را در آنچه دوست دارد و علاقه مند است(یعنی بهشت)برای همیشه مخلّد می سازد و در جایگاه والایی نزد خود در سرایی که آن را برای(خاصّان)خویش ساخته است جای می دهد»؛ (و یخلّده فیما اشتهت نفسه،و ینزله منزل الکرامة عنده،فی دار اصطنعها (4)لنفسه) .

در این عبارت نتیجه تقوا را بیرون رفتن از فتنه ها و برطرف شدن ظلمتها از صحنه زندگی پرهیزکاران در این جهان و خلود در مواهب مادی و معنوی در آن جهان ذکر کرده

ص:111

است.در واقع خداوند میان نعمتهای مادی و معنوی این جهان و مادی و معنوی آن جهان را برای پرهیزگاران جمع می کند و جمله های بالا هرکدام اشاره به یکی از این نعمتهاست.

جمله «اصطنعها لنفسه» یا اشاره به این است که خداوند منزلگاه خاص آخرت را برای خاصّان خویش آفریده یا از قبیل تعبیراتی همچون«بیت الله»و«شهر اللّه»است که اشاره به عظمت و اهمیّت آن سراست.

سپس در شرح اوصاف این جایگاه ویژه می فرماید:«همان جایی که سایه اش از عرش خداست و نور و روشنایی اش جمال اوست،زائرانش فرشتگان و یارانش پیامبران خدا هستند»؛ (ظلّها عرشه،و نورها بهجته،و زوّارها ملائکته،و رفقاؤها رسله) .

راستی چه جایگاه والایی است جایی که مافوق زمین و آسمان و در سایه عرش خداست.پرتو انوار الهی آن را روشن کرده و فرشتگان او هردم به زیارت انسان می آیند و او با پیامبران بزرگ همنشین است.اوصافی که شنیدنش انسان را به وجد می آورد،پس دیدنش چگونه خواهد بود.

قرآن مجید نیز می گوید:« «وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» و کسانی که خدا و پیامبر را اطاعت کنند(در روز رستاخیز)همنشین کسانی خواهند بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیق های خوبی هستند». (1)

در ادامه این سخن که امام علیه السّلام دعوت به تقوا کرد و آثار بسیار گران بهای آن را بیان فرمود در یک نتیجه گیری روشن می فرماید:«حال که چنین است به سوی معاد(با اعمال صالح)سبقت جویید و بر اجل پیشی گیرید(و پیش از آنکه فرصتها از دست برود و عمر به پایان برسد از آن بهره بردارید و زاد و توشه بیندوزید»؛ (فبادروا المعاد،و سابقوا

ص:112

الآجال) .

همان گونه که قرآن می فرماید:« «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که وسعت آن همچون وسعت آسمان و زمین است». (1)

در جایی دیگر می فرماید:« «وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ» فرشتگان بر بهشتیان از هردری وارد می شوند و می گویند سلام بر شما به سبب صبر و استقامتتان.چه نیکوست سرانجام این سرا». (2)

در ادامه سخن به بیان علت آن می پردازد و می فرماید:«چرا که نزدیک است آرزوهای مردم قطع گردد و مرگ آنها را در آغوش کشد و درهای توبه به رویشان بسته شود و (بدانید)شما همانند کسانی هستید که قبل از شما بودند؛مرگشان فرارسید و تقاضای بازگشت به این جهان کردند(اما پذیرفته نشد)»؛ (فإنّ النّاس یوشک أن ینقطع بهم الأمل،و یرهقهم (3)الأجل،و یسدّ عنهم باب التّوبة.فقد أصبحتم فی مثل ما سأل إلیه الرّجعة من کان قبلکم) .

این سخن،اشاره به چیزی است که در قرآن آمده و می فرماید:« «حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرارسد می گوید:پروردگارا مرا بازگردانید شاید در آنچه ترک کردم(و کوتاهی نمودم)عمل صالحی انجام دهم(ولی فرشتگان می گویند) چنین نیست این سخنی است که او به زبان می آورد(و پذیرفته نخواهد بود)». (4)

مقصود امام علیه السّلام این است که پیش از آن که به چنین سرنوشتی گرفتار شوید و

ص:113

تقاضایی که پذیرفته نمی شود داشته باشید امروز آنچه از اعمال صالح و توبه از گناه می خواهید انجام دهید.

در ادامه همگان را به سفر آخرت و آمادگی برای این سفر طولانی و پرخطر متوجه می کند و می فرماید:«شما همچون رهروانی هستید در حال کوچ کردن از خانه ای که خانه شما نیست(بلکه سرایی است ناپایدار و منزلگاهی است در مسیر راه)»؛ (و أنتم بنو سبیل،علی سفر من دار لیست بدارکم) .

سپس می افزاید:«فرمان کوچ به شما اعلام شده و دستور تهیّه زاد و توشه(از این سرا) نیز به شما داده اند»؛ (و قد أوذنتم منها بالإرتحال،و أمرتم فیها بالزّاد) .

در بعضی از آیات قرآن و در بسیاری از روایات این تشبیه گویا برای سرای آخرت و دنیا و ساکنان این جهان دیده می شود که انسانها را به مسافرانی شبیه کرده اند که به سوی سرمنزل مقصود در حرکتند و در راه به منزلگاهی رسیده اند که باید چند روزی در آن توقف کنند و زاد و توشه و مرکب فراهم سازند و از آنجا به راه خود ادامه دهند.زاد و توشه چیزی جز تقوا و مرکب راهوار چیزی جز ایمان نیست.آنها که در تهیه آن کوتاهی کنند،در راه می مانند و هلاک می شوند و هرگز به مقصد نمی رسند.قافله سالاران انبیا و اوصیا هستند که فریاد«الرحیل»(کوچ کنید)را برآورده و ندای زاد و توشه را آماده سازید سر داده اند،هرچند گروهی در خوابند یا بیدارند و گوش شنوا ندارند و بانگ و ندای آنها را نمی شنوند.

قرآن مجید می گوید:« «وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ» سرای آخرت،سرای جاویدان است». (1)و نیز می فرماید:« «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» و زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه پرهیزکاری است». (2)

***

ص:114

در تکمیل این سخن می افزاید:«آیا می دانید آن گاه که مالک(دوزخ)بر آتش(دوزخ) خشم می گیرد،آتشهای بر روی هم می غلتند و یکدیگر را می کوبند(و شعله های عظیم از درون آنها برمی خیزد!)و آن گاه که بر آتش فریاد زند از وحشت فریاد او قطعات عظیم آتش در میان درهای جهنم به هرسو پرتاب می شوند!»؛ (أعلمتم أنّ مالکا إذا غضب علی النّار حطم (1)بعضها بعضا لغضبه،و إذا زجرها توثّبت (2)بین أبوابها جزعا من زجرته!) .

مرحوم«مغنیه»هنگامی که به شرح این بخش از خطبه می رسد سخن جالبی دارد.

وی می گوید:

«همه خطبه های نهج البلاغه دو یا سه اصل را همراه با هم تعقیب می کنند،از یک سو حمد و ستایش و تعظیم پروردگار و شرح صفات جمال و جلال و اسمای حسنای او و از سوی دیگر،ثنا و تمجید پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و نور و هدایتی که برای جهان انسانیّت آورده از سوی سوم سخن از فکر و فریب دنیا و سکرات مرگ و وحشت قبر و حساب و عذابهای شدید الهی در قیامت.

و شگفت آن که با این همه تکرار،چیزی مکرر در آن نیست،زیرا هر کدام اسلوب تازه و شکل جدید و بدیعی دارد که در قبل و بعد آن دیده نمی شود،چیزی که شارحان نهج البلاغه را به زحمت می افکند و در حیرت فرومی برد». (3)

به هر حال امام علیه السّلام در این سخن ناتوانی و ناراحتی شدید انسان را در برابر مصائب کوچک دنیا شرح می دهد و آن را با مسائل عظیم آخرت و عذاب های شدید آن مقایسه

ص:117

می کند و به همگان هشدار می دهد.شبیه این سخن همان است که در دعای کمیل می گوید:«یا ربّ و انت تعلم ضعفی عن قلیل من بلاء الدّنیا و عقوباتها و ما یجری فیها من المکاره علی اهلها علی انّ ذلک بلاء و مکروه قلیل مکثه یسیر بقائه قصیر مدّته فکیف احتمالی لبلاء الاخرة و جلیل وقوع المکاره فیها و هو بلاء تطول مدّته و یدوم مقامه و لا یخفّف عن اهله؛پروردگارا تو ناتوانی مرا در برابر کمی از رنج و عذاب دنیا و ناراحتیهایی که در دنیا به اهل دنیا می رسد می دانی با این که درد و رنجی است که زمانش کوتاه و بقایش کم و مدتش ناچیز است،پس چگونه طاقت عذاب آخرت و ناراحتیهای شدید آن را دارم،حال آن که مدت آن طولانی و بقایش زیاد است و تخفیفی به مجازات شدگان داده نمی شود».

در ضمن از تعبیرات بالا چنین استفاده می شود که آتش دوزخ،موجودی هوشیار است و بر اثر خشم فرشته ای که مالک دوزخ است به وحشت درمی آید و به هرسو پرتاب می شود،و نیز از تعبیرات فوق استفاده می شود که عذاب دوزخ هم جنبه جسمانی دارد که سوزش آتش است و هم روحانی که مجاورت و همنشینی با شیطان است.

***

ص:118

را غنیمت بشمرید و کوشش کنید گردن خود را از زیر بار مسئولیتها رها سازید پیش از آنکه درهای رهایی به روی شما بسته شود.چشمها را در دل شب بیدار دارید،شکمها را لاغر کنید،گامها را بکار گیرید،اموال خود را انفاق کنید و از جسم و تن خویش بکاهید و بر جان و روان خود بیفزایید و در این کار بخل نورزید.خداوند سبحان فرموده:«اگر خدا را یاری کنید،شما را یاری می کند و گامهایتان را استوار می دارد»و نیز فرموده است:

«کیست که به خداوند قرض نیکو دهد تا چند برابر به او عطا کند و برای چنین کسی پاداش والایی است».به یقین خدا به سبب ضعف و ناتوانی از شما یاری نطلبیده و قرض گرفتنش از شما(انفاق در راهش)به سبب کمبود نیست.او از شما یاری خواسته در حالی که لشکرهای آسمانها و زمین از آن اوست و شکست ناپذیر و حکیم است و(همچنین)از شما درخواست قرض کرده در حالی که گنجهای آسمانها و زمین به او تعلق دارد و بی نیاز و شایسته ستایش است.او خواسته است شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید.

الکبیر،الّذی قد لهزه (1)القتیر (2)،کیف أنت إذا التحمت (3)أطواق النّار بعظام الأعناق،و نشبت (4)الجوامع (5)حتّی أکلت لحوم السّواعد (6)) .

چرا امام علیه السّلام خطاب به پیر کهن سال می کند؟ممکن است به خاطر این باشد که آفتاب عمر آنها بر لب بام آمده-هرچند مرگ هیچ کس را خبر نمی کند-و باید بیشتر مراقبت کنند و یا به جهت اینکه پیران در جوانان و فرزندان و خانواده خود نفوذ دارند و می توانند آنها را پند دهند.جمله «قد لهزه القتیر» با توجه به این که«لهز»در اصل به معنای نفوذ و گسترش چیزی در چیز دیگر است و«قتیر»از ریشه«قتر»(بر وزن چتر) تنگ گرفتن و سخت گیری است مفهومش این است که پیری در همه وجود آنها نفوذ کرده،استخوانها سست شده،مغز و اعصاب ضعیف گشته و همه اعضای بدن ناتوان شده است.

امام علیه السّلام در اینجا به دو عذاب بسیار دردناک دوزخیان اشاره می کند.یکی طوقه های آتشین که به گردن مجرمان انداخته می شود،به گوشت آنها نفوذ کرده و به استخوانها می رسد و دیگر غلهای جامعه است که دستها را محکم به گردنها می بندد به گونه ای که ساق دست را مجروح می کند.البتّه این عذابها گرچه بسیار دردناک است ولی به سبب

ص:121

تأثیر بازدارندگی آنها از گناه،رحمت محسوب می شود.

در ادامه این سخن عموم بندگان را مخاطب ساخته،می فرماید:«خدا را،خدا را،ای بندگان خدا!اکنون که سالم و تندرست هستید پیش از آنکه بیمار شوید و اکنون که در حال وسعت قرار دارید پیش از آنکه در تنگنای زندگی قرار گیرید،فرصت را غنیمت بشمرید و کوشش کنید گردن خود را از زیر بار مسئولیتها رها سازید پیش از آنکه درهای رهایی به روی شما بسته شود»؛ (فاللّه معشر العباد!و أنتم سالمون فی الصّحّة قبل السّقم،و فی الفسحة قبل الضّیق.فاسعوا فی فکاک رقابکم من قبل أن تغلق رهائنها (1)) .

در اینجا امام علیه السّلام به دو نعمت بزرگ الهی اشاره می کند که یکی سلامت و تندرستی و دیگر فراهم بودن امکانات که سبب می شود انسان توانایی بر اقدام به هرکاری داشته باشد.آری به همگان هشدار می دهد که از این فرصتها استفاده کنند و خود را از زیر بار مسئولیت رها سازند.عبارت «فاسعوا فی فکاک رقابکم» اشاره به این است که ذمّه همه انسانها مشغول به تکالیفی است که تا آن را انجام ندهند آزاد نمی شوند.در زمانهای گذشته در میان بعضی از اقوام چنین معمول بود که اگر بدهکاری توان پرداخت بدهی های خود را نداشت طلبکار شخص بدهکار را به بردگی می گرفت و تا بدهی خود را نمی پرداخت آزاد نمی شد و طوق بندگی او را در گردن داشت،جمله بالا می تواند کنایه ای از این مطلب باشد.

فقره «قبل أن تغلق رهائنها» نیز اشاره ای به این است که هرگاه شخص بدهکار در ادای بدهی خود کوتاهی کند چیزی را که به گروگان نزد طلبکار گذاشته است به ملک او درمی آید(البتّه به مقدار طلبش).امام علیه السّلام می فرماید:دیون الهی خود را که همان انجام فرامانها و واجبات است ادا کنید تا گروگان آنها که خود شما هستید رهایی یابد.

ص:122

در ادامه این سخن امام علیه السّلام آنچه را در عبارات قبل کلی و سربسته بیان فرموده بود به طور مشروح بیان کرده و روی پنج موضوع تکیه می کند و می فرماید:«چشمها را در دل شب بیدار دارید،شکمها را لاغر کنید،گامها را بکار گیرید،اموال خود را انفاق کنید و از جسم و تن خویش بکاهید و بر جان و روان خود بیفزایید و در این کار بخل نورزید»؛ (أسهروا (1)عیونکم،و أضمروا (2)بطونکم،و استعملوا أقدامکم،و أنفقوا أموالکم، و خذوا من أجسادکم فجودوا بها علی أنفسکم،و لا تبخلوا بها عنها) .

منظور از«بیدار داشتن چشمها در دل شب»همان راز و نیاز شبانه مخصوصا نماز شب است و«لاغر ساختن شکمها»اشاره به روزه داشتن و«بکار گرفتن قدم ها»اشاره به قیام شبانه یا گام برداشتن در راه حلّ مشکلات مردم و کمک به دردمندان و نیازمندان و «انفاق اموال»اشاره به خمس و زکات واجب و صدقات مستحب،و«گرفتن از بدنها و افزودن بر جان و روان»اشاره به ریاضات شرعی و خودسازی و جهاد در راه خداست.

آن گاه امام با استفاده از دو آیه قرآن مجید بر سخنان خویش مهر تأیید می نهد و می گوید:«خداوند سبحان فرموده:اگر خدا را یاری کنید،شما را یاری می کند و گامهایتان را استوار می دارد»؛ (فقد قال اللّه سبحانه: «إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» (3)) .

«و نیز فرموده:کیست که به خداوند قرض نیکو دهد،تا چند برابر به او عطا کند و برای چنین کسی پاداش والایی است»؛ (و قال تعالی: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (4)) .

ص:123

حضرت در توضیح این آیات می افزاید:«به یقین خدا به سبب ضعف و ناتوانی از شما یاری نطلبیده و قرض گرفتنش از شما(انفاق در راهش)به سبب کمبود نیست.او از شما یاری خواسته در حالی که لشکرهای آسمانها و زمین از آن اوست و شکست ناپذیر و حکیم است و(همچنین)از شما درخواست قرض کرده در حالی که گنجهای آسمانها و زمین به او تعلق دارد و بی نیاز و شایسته ستایش است.او خواسته است شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید»؛ (فلم یستنصرکم من ذلّ،و لم یستقرضکم من قلّ؛ استنصرکم و له جنود السّماوات و الأرض و هو العزیز الحکیم و استقرضکم و له خزائن السّماوات و الأرض و هو الغنیّ الحمید و إنّما أراد أن لیبلوکم أیّکم أحسن عملا) .

اشاره به اینکه خداوند نهایت لطافت در سخن را به کار برده تا هرکس کمترین آمادگی برای اطاعت در او باشد با این تعبیرات مملوّ از لطف و مهربانی،پند گیرد و در راه اطاعت او گام بردارد.

در حقیقت کلام امام پاسخ به این سخن است که مگر می شود خداوندی که لشکر آسمانها و زمینها را در اختیار دارد از بنده ضعیف و ناتوانی که هرچه دارد از خداست یاری طلبد؟یا کسی که همه خزائن آسمان و زمین در اختیار اوست از من ضعیفی که سر تا پایم غرق نعمت اوست قرض بگیرد؟اگر خدا می خواهد ضعیفی را یاری کند چرا خودش یاری نمی کند و اگر می خواهد فقیری بی نیاز شود چرا خودش اقدام نمی کند؟!امام علیه السّلام می فرماید:هدف از همه اینها آزمودن مردم است.

شایان توجه است که همه گفته های بالا برگرفته از قرآن مجید است.در یک جا می فرماید:« «وَ لَوْ یَشاءُ اللّهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ» و اگر خدا می خواست خودش آنها را یاری می کرد و دشمنانشان را کیفر می داد اما می خواهد بعضی

ص:124

از شما را با بعضی دیگر بیازماید». (1)

در جای دیگر می فرماید:« «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید» (2)و آیات دیگر.

***

ص:125

ص:126

اعمال نیک مبادرت ورزید تا همنشین همسایگان خدا در سرای او باشید»؛ (فبادروا بأعمالکم تکونوا مع جیران اللّه فی داره) .

سپس به شرح حال اوصاف این همسایگان پرداخته،می فرماید:«نزد کسانی که خداوند پیامبران خود را رفیق آنها ساخته،فرشتگان خود را به دیدارشان فرستاده و حتی گوشهایشان را از این که صدای خفیف آتش دوزخ را بشنوند رهایی بخشیده و بدنهایشان را از ملاقات هرگونه رنج و ناراحتی مصون داشته است.این فضل و رحمت الهی است که به هرکس بخواهد می دهد و خداوند صاحب فضل عظیم است»؛ (رافق بهم رسله،و أزارهم ملائکته،و أکرم أسماعهم أن تسمع حسیس (1)نار أبدا،و صان (2)أجسادهم أن تلقی لغوبا (3)و نصبا (4): «ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» (5)) .

امام علیه السّلام در این بیان زیبا و پرمعنا چهار وصف برای همسایگان الهی بیان می کند که دو وصف،جنبه معنوی دارد و دو وصف آن جنبه مادّی؛مرافقت و دوستی پیامبران و زیارت فرشتگان نسبت به آنها،دو نوع کرامت معنوی و فضیلت روحانی بی مانند است،و نشنیدن کمترین صدای آتش دوزخ و مصونیت در برابر هرگونه درد و رنج و ناراحتی،دو نوع کرامت مادی است که مایه آرامش جسم و جان آنهاست.

چه افتخاری از این بالاتر که انسان در بهترین غرفه های بهشتی با چنین افرادی

ص:128

همنشین باشد که مشمول چنین مواهب مهم معنوی و مادی هستند.

در ضمن با استفاده از آیه شریفه قرآن،امام بر اهمیّت این نعمتهای بهشتی تأکید می نهد و آن را فضیلت بزرگ خدایی می شمرد.

جمله« و أکرم أسماعهم ...»برگرفته از آیه« «لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ» آنها(بهشتیان)صدای آتش دوزخ را نمی شنوند و در آنچه دلهایشان بخواهد جاودانه متنعّم هستند». (1)

و جمله« و صان أجسادهم ...»اشاره به آیه شریفه« «لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ» در آن سرای جاویدان نه رنجی به ما می رسد و نه واماندگی و ضعفی». (2)

در اینجا این سؤال پیش می آید که«جیران اللّه،همسایگان خدا»چه کسانی هستند که این همه مقامشان بالاست؟

تعبیر به جیران(همسایگان)نشان می دهد که آنها از خاصّان و مقربان درگاه خدا هستند تا آنجا که شایسته نام«جیران»شده اند و با توجه به اینکه فرشتگان و انبیا به سراغ آنها می آیند معلوم می شود نه پیامبرند و نه فرشته،بنابراین باید آنها از صدّیقین و شهدا و خاصّان و حواریّونی باشند که همچون پروانه بر گرد شمع وجود انبیا و اولیا گردش می کنند و در سایه تقوا و خودسازی کامل به صورت افراد ممتازی درآمده اند که مشمول این همه عنایت الهی هستند،همان گونه که قرآن مجید می فرماید: «وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» (3)

شاهد این مطلب بیانی است که امام علیه السّلام در نامه 27 درباره گروهی از پرهیزگاران که در سطح بالایی از تقوا قرار دارند و زهد و بی اعتنایی آنها به زرق وبرق دنیا به حدّ اعلاست،

ص:129

آورده است و در آن،عنوان«جیران اللّه»را به این گروه داده است.

سرانجام بعد از بیان همه گفتنیها در پایان این خطبه برای اتمام حجّت می فرماید:

«من آنچه را می شنوید می گویم(و اتمام حجت می کنم)و خداوند را برای خود و شما به یاری می طلبم و او کفایت کننده امور و بهترین حامی ماست»؛ (أقول ما تسمعون،و اللّه المستعان علی نفسی و أنفسکم،و هو حسبنا و نعم الوکیل!) .

به این ترتیب هم به آنها اتمام حجّت می کند و هم برای موفقیّت آنها دعا می نماید و هم توکل خود را بر خدا در همه حال روشن می سازد.

***

سپس به ریاضتهای شرعی اشاره کرده،دستور بیداری و عبادت شبانه و کم خوردن غذا و به کارگیری گامها در راه خدمت به خلق و جهاد و آن گاه انفاق اموال و در یک کلمه کاستن از جسم و افزودن بر جان،می دهد و دلهای سالکان راه را با وعده های الهی با ذکر آیاتی از قرآن امیدوار و محکم می سازد.

سرانجام انگیزه های معنوی را از طریق ذکر پاداشهای عظیم که در جوار قرب پروردگار در انتظار آنان است،تقویت می نماید.آری این معلم بزرگ انسانیّت و این راهبر راهیان قرب الی اللّه،حق مطلب را در عبارات کوتاهی ضمن ارائه برنامه ای منسجم ادا می کند.

***

ص:131

ص:132

که نباید برای حلّ مشکل جنگ صفین حکم و داوری تعیین کرد،چون حکم و داور فقط خداست.

این شعار که کاملا با معنای انحرافی و نادرست به کار می رفت از نشانه های خوارج بود و هنگامی که برج بن مسهر طایی در محضر حضرت این شعار را سر داد امام با کلمات تند و کوبنده ای آن مرد نادان ماجراجو را خاموش کرد تا دیگری جرأت نکند در محضرش چنین شعاری با چنان محتوای گمراه کننده ای سر دهد(درباره این شعار و برداشت نادرست خوارج از آن ذیل خطبه چهلم به اندازه کافی شرح داده ایم).

***

ص:134

اسکت قبحک اللّه یا أثرم،فو اللّه لقد ظهر الحقّ فکنت فیه ضئیلا شخصک، خفیّا صوتک؛حتّی إذا نعر الباطل نجمت نجوم قرن الماعز.

سپس در ادامه سخن به سوابق سوء او اشاره کرده،می فرماید:«به خدا سوگند حق آشکار شد در حالی که تو شخصی ناچیز و بی مقدار بودی و صدایت به جایی نمی رسید و آن گاه که باطل،نعره برآورد تو همچون شاخ بزی آشکار شدی!»؛ (فو اللّه لقد ظهر الحقّ فکنت فیه ضئیلا (1)شخصک،خفیّا صوتک؛حتّی إذا نعر الباطل نجمت (2)نجوم قرن الماعز (3)) .

اشاره به اینکه هنگام ظهور اسلام به وسیله پیامبر یا هنگام ظهور ولایت حق به وسیله امیر مؤمنان علی علیه السّلام تو در صحنه حاضر نبودی و هرگز از حق دفاع نکردی،بلکه موجودی ناچیز بودی که کسی به سخنانت توجه نمی کرد؛اما اکنون که نعره از حلقوم باطل برخاسته،سینه سپر کرده ای و با آنها هم صدا شده ای و احمقانه شعار آنها را سر می دهی.

با دقت در سوابق این مرد و گروه هم عقیده او و شرایط موجود آن زمان،روشن می شود که برخورد سختگیرانه و خشن امام علیه السّلام و تعبیرات کوبنده و تحقیرآمیز آن حضرت بسیار بجا و حکیمانه بوده است و اگر این کار نمی شد بیم آن می رفت که افراد ناآگاهی تحت تأثیر شعار ظاهرفریب آنان قرار گیرند.

خوارج گروهی قشری،متعصب،نادان و کم عقل بودند که مشکلات عظیمی برای مسلمین به وجود آوردند.بی رحمی و قساوت آنها در تاریخ اسلام،کم نظیر است.

خوشبختانه در طول تاریخ،جامعه اسلامی آنها را شناخت و عقب زد و هم اکنون شاید گروه کمی وابسته به آنها وجود داشته باشند که آنها هم تظاهر به اعتقاد باطل خود نمی کنند.

ص:136

ص:138

دقیق و حساب شده،سخن به میان آمده است.

در بخش دوم از رسالت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و مأموریت ویژه و برنامه های عملی او سخن می گوید.

در بخش سوم انگشت روی آفرینش بعضی از جانداران،به عنوان نمونه زنده ای از نشانه های علم و قدرت پروردگار گذارده و به خصوص درباره مورچگان و آفرینش آسمان و زمین و خورشید و ماه،بحث می کند.

در بخش چهارم به نتیجه گیری از آنچه گفته شد می پردازد و عظمت آفریدگار را در پشت این صحنه های شگفت انگیز نشان می دهد و به آنهایی که این آیات عظمت حق را می بینند و راه انکار را می پویند هشدار می دهد.

در بخش پنجم بار دیگر به آفرینش موجود اعجاب انگیز دیگری به نام ملخ و دقایق خلقت او می پردازد و سرانجام در بخش ششم باز به نتیجه گیری جامعی پرداخته و خطبه را با یک بحث کلی درباره نظام آفرینش و عظمت آفریدگار و خضوع همه موجودات در برابر ذات پاک او به پایان می رساند.

*** قابل توجه است که در بسیاری از شروح نهج البلاغه نظم میان خطبه ها از اینجا به هم می خورد؛بعضی خطبه محل بحث را که طبق نسخه صبحی صالح خطبه 185 است، تحت شماره 231 آورده اند(مانند ابن ابی الحدید و فیض الاسلام)که به جای این خطبه، خطبه همام را به شماره 185 آورده اند).و بعضی تحت شماره 227(مانند نسخه نهج البلاغه بنیاد نهج البلاغه و شرح ابن میثم).

مرحوم شارح خویی آن را به شماره 184 ذکر کرده؛ولی ما-همان گونه که خوانندگان محترم می دانند-براساس نسخه صبحی صالح پیش می رویم.

***

ص:140

کامل)رعایت می کند.حادث بودن اشیا را گواه بر ازلیتش قرار داده و ناتوانی آنها را نشانه ای از قدرت خود،و فنای قهری آنها را گواه بر دوام و ابدیتش شمرده است.او یگانه است.اما نه یگانه عددی(بلکه مثل و مانندی ندارد)،همیشگی است؛ولی نه به این معنا که زمان نامحدودی دارد(او برتر از زمان است)و برقرار است بی آن که نگهدارنده ای داشته باشد.عقل ها او را درمی یابند ولی نه از طریق حواس،و چشمها او را می بینند نه به صورت حضور جسمانی،اندیشه ها هرگز به او احاطه پیدا نکرده،بلکه به وسیله اندیشه بر آنها متجلّی شده است و با نیروی عقل،مسلّم گشته که کنه ذاتش را نتوان درک کرد و اندیشه های ژرف،افکار سستی را که دعوی احاطه بر کنه ذاتش دارند،به محاکمه کشیده است.(او بزرگ است)اما نه به این معنا که حد و مرز جسمش طولانی است(او باعظمت است)؛اما نه به این معنا که ابعاد جسمانی فوق العاده بزرگی دارد،بلکه شأن و مقامش بزرگ و والاست و سلطه اش باعظمت!

چیزی او را مستور و پنهان می سازد.

«شواهد»جمع«شاهدة»به معنای حس و«مشاهد»جمع«مشهد»به معنای مکان حضور و ظهور است.«نواظر»جمع«ناظرة»قوت بینایی است و«سواتر»جمع«ساتره»به معنای پرده و هرچیزی است که اشیا را مستور می سازد.

اوصاف بالا که در واقع برگرفته از قرآن مجید در آیات مختلف آمده است خط بطلان بر عقیده«مجسّمه»(گروهی که برای خدا جسم قائل بودند)می کشد و بیگانگی آنها را از تعلیمات اسلام مشخص می کند.

سپس حضرت اوصاف دیگر از جمله«ازلی»بودن خداوند و نفی هرگونه شبیه و مانند برای او را بیان می کند و می فرماید:«خداوندی که با حدوث مخلوقاتش،ازلیت خود را آشکار ساخته و با پیدایش موجودات(اسرار آفرینش)وجود خود را نشان داده و با همانند بودن آفریده ها،عدم وجود مثل و مانندی را برای ذات پاکش اثبات نموده است»؛ (الدّالّ علی قدمه بحدوث خلقه،و بحدوث خلقه علی وجوده،و باشتباههم علی أن لا شبه له) .

اساس این دلایل سه گانه در این نکته استوار است که امکان ندارد سلسله علتها و معلولهای جهان تا بی نهایت پیش رود،زیرا تسلسل باطل لازم می آید.بنابراین حدوث موجودات دلیل بر این است که یک علت ازلی و ابدی که هستیش از درون ذات اوست در این جهان وجود دارد؛همه حادثند و او قدیم،همه مخلوقند و او خالق،چون ذات پاکش از هرجهت بی نهایت است شبیه و مانندی نمی تواند داشته باشد،زیرا دو وجود بی نهایت از همه جهات غیر ممکن است؛برای اینکه هرکدام دیگری را محدود می سازد،ولی مخلوقات که از نظر زمان و مکان و همه چیز محدودند شبیه و مانند بسیار دارند.

آن گاه به ذکر دو وصف دیگر از اوصاف ذات پاک خداوند را که جزو«صفات فعل» محسوب می شود بیان کرده،چنین می فرماید:«خداوندی که در وعده هایش صادق و،

ص:143

برتر از آن است که نسبت به بندگانش ستم روا دارد(به همین دلیل)در میان بندگان، قیام به قسط کرده(و هیچ گونه تبعیض را در شرایط مساوی روا نمی دارد)و در داوری خود،عدالت را درباره آنها(به طور کامل)رعایت می کند»؛ (الّذی صدق فی میعاده،و ارتفع عن ظلم عباده،و قام بالقسط فی خلقه،و عدل علیهم فی حکمه) .

آری،در وعده های او چیزی جز صدق وجود ندارد،زیرا تخلّف در وعده یا به علت عجز است یا به جهت جهل و یا به دلیل نیاز(مثلا انسان وعده ای می دهد،پس از انجام دادن آن ناتوان می شود و تخلّف می کند یا وعده ای می دهد و بعد می فهمد نباید چنین وعده ای را می داد،یا وعده ای را می دهد بعد می بیند تخلّف از آن به نفع اوست)بدیهی است هیچ یک از این اوصاف سه گانه:عجز و جهل و نیاز در ذات پاک او راه ندارد،و به همین دلیل خلف وعده درباره او متصور نمی شود.

در بیان دومین وصف،نخست به والا بودن مقام خداوند از ظلم اشاره می کند،همان چیزی که از نیاز یا عجز و جهل سرچشمه می گیرد.سپس انگشت بر دو شاخه از شاخه های عدل خدا می گذارد که یکی از آن دو عدم تبعیض است و دیگری عدالت در قضاوت و داوری و مجازات و کیفر و پاداش،بنابراین جمله های سه گانه «و ارتفع عن ظلم» همه اشاره به عدالت خداوند و نفی ظلم از او در جهات مختلف است.

سپس به بیان چند وصف دیگر از اوصاف جمال و جلال خدا پرداخته و می فرماید:

«حادث بودن اشیا را گواه بر ازلیتش قرار داده و ناتوانی آنها را نشانه ای از قدرتش و فنای قهری آنها را گواه بر دوام و ابدیتش شمرده است»؛ (مستشهد بحدوث الأشیاء علی أزلیّته،و بما وسمها به من العجز علی قدرته،و بما اضطرّها إلیه من الفناء علی دوامه) .

امام علیه السّلام در نخستین جمله می فرماید:«خداوند حدوث اشیا را دلیل بر ازلیت خود قرار داده،زیرا ما در این عالم مجموعه ای از موجودات حادث را می بینیم که به صورت علت و

ص:144

معلول زنجیروار به علتهای گذشته بازمی گردد.آیا ممکن است این علت و معلولهای زنجیره ای تا بی نهایت پیش رود؟و هرعلتی خود معلول دیگری باشد و به تعبیر دیگر تسلسل علت و معلول را تا بی نهایت بپذیریم؟پاسخ این سؤال به یقین منفی است،زیرا مفهومش این است که بی نهایت نیازمند تبدیل به موجود بی نیاز شود یا به تعبیر دیگر بی نهایت صفر تبدیل به عدد گردد،بنابراین از حدوث اشیا پی به وجودی می بریم که از ازل بوده و هستیش از خود اوست و واجب الوجود است.

در جمله دوم به این حقیقت اشاره می کند که در جبین هرموجودی نشانه عجز و ناتوانی به چشم می خورد؛عمرها محدود،قدرتها،شایستگی ها و استعدادها محدود است،این عجز و ناتوانی دلیل بر این است که دست قدرت مطلقه ای در پشت سر آنهاست که به هرکدام به مقداری که حکمتش اقتضا کرده،توانایی بخشیده است.

در جمله سوم سخن از فنای موجودات است،فنایی که بی اختیار به سوی آن پیش می روند و مرگی که در انتظار آنهاست؛چه بخواهد یا نخواهد.روشن است که این موجودات فانی آفریننده خود نیستند و وجودشان از ذاتشان نمی جوشد وگرنه فانی نمی شدند،بنابراین قدرتی مافوق آنهاست که ازلی و ابدی است و اینها همه متکی به ذات پاک او هستند.

تنها نکته ای که در اینجا باقی می ماند این است که چه تفاوتی میان جمله «مستشهد بحدوث الأشیاء علی أزلیّته» و جمله ای که در بالا گذشت («الدّالّ علی قدمه بحدوث خلقه») وجود دارد؟آیا هردو بیان اثبات ازلیت خداوند از طریق حدوث موجودات است؛ یعنی یک وصف است که با دو عبارت بیان شده یا هرکدام مفهوم جداگانه ای دارد؟ فصاحت و بلاغت امام ایجاب می کند که هریک نکته جدیدی را القا کند.

بعید نیست که جمله گذشته اشاره به دلالت تکوینی باشد و جمله اخیر به دلالت تشریعی؛یعنی همان گونه که حدوث موجودات با زبان تکوین دلالت بر ازلیت خدا

ص:145

می کند،در آیات قرآن و روایات معصومین نیز با عبارات مختلف به این موضوع استدلال شده است.(دقت کنید).

قرآن مجید می گوید:« «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» تمام کسانی که بر صفحه زمین هستند فانی می شوند و تنها ذات ذو الجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند». (1)و در جای دیگر می خوانیم:« «أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ» آیا آنها بی سبب آفریده شدند یا خود خالق خویشتنند». (2)

این آیه در واقع اشاره به برهان علیت است که در فلسفه برای اثبات وجود خدا آمده و آن این است که عالمی که در آن زندگی می کنیم بدون شک،حادث است.آیا این حادث بدون علت به وجود آمده یا خود علت خویش است یا معلول علتی است که آن هم معلول علت دیگر است و یا مخلوق خداوند واجب الوجودی است که هستی اش در ذات اوست؟ با توجه به باطل بودن سه احتمال اوّل،احتمال چهارم تثبیت می شود.

آن گاه امام علیه السّلام سه وصف دیگر از اوصاف پروردگار را ذکر می فرماید:«او یگانه است؛اما نه یگانه عددی(بلکه مثل و مانندی ندارد)همیشگی است ولی نه به این معنا که زمان نامحدودی دارد و برقرار است بی آنکه نگهدارنده ای داشته باشد»؛ (واحد لا بعدد،و دائم لا بأمد،و قائم لا بعمد) .

منظور از واحد عددی،اشیایی است که شبیه و مانند و دوم و سوم برای آنها امکان دارد ولی یک فرد بیشتر از آن موجود نشده است؛مانند خورشید در منظومه شمسی که یکی بیش نیست ولی دومی برای آن تصور می شود.

این معنا درباره خداوند متصور نیست،زیرا وجود او از هرجهت بی نهایت است و تعدد در آن امکان پذیر نیست،بنابراین وحدت ذات پاک او وحدت عددی نیست،بلکه به این

ص:146

معناست که شبیه و نظیر و مثل و مانند ندارد،همان چیزی که در سوره توحید آمده است: «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» (1)و به تعبیر دیگر در واحد عددی تعدد امکان پذیر است؛ ولی در واحد ذاتی امکان پذیر نیست.

در جمله دوم «دائم لا بأمد» اشاره به این می کند که دوام وجود خداوند،دوام زمانی نیست زیرا ذات پاک او فوق زمان و مکان است بلکه دوام او همان دوام ذاتی است.

جمله «قائم لا بعمد» مفهومش آن است که قیام او به ذات اوست؛نه به کمک دیگری و به بیان دیگر قائم بودن مفهومی مادی دارد و آن اینکه چیزی روی پای خود بایستد یا به کمک ستونی برپا باشد،و مفهومی مافوق مادی دارد و آن اینکه وجودی مدیر و مدبر عالم هستی باشد آن هم بدون اتکا بر چیز دیگری و قائم بودن خداوند به همین معناست.

به بیانی دیگر،همه موجودات وابسته به ذات پاک او هستند و او قائم به ذات پاک خویش.

سپس کلام امام علیه السّلام اوج می گیرد و برای معرفی ذات پاک خدا تا آنجا که اندیشه های بشری اجازه می دهد پیش می رود و ذات پاکش را به طریق ماهرانه ای که نه به تشبیه انجام و نه به تعطیل معرفت ضمن چند جمله کوتاه و پرمعنا معرفی کرده،می فرماید:

«عقلها او را درمی یابند؛ولی نه از طریق حواس و چشمها او را می بینند؛ولی نه به صورت حضور جسمانی»؛ (تتلقّاه الأذهان لا بمشاعرة (2)،و تشهد له المرائی (3)لا بمحاضرة (4)) .

ص:147

اشاره به اینکه آثار عظمت و قدرت و علم و حکمت او که سراسر جهان را پر کرده دلیل روشنی بر وجود اوست؛وجودی که پشت پرده غیب و در ماورای طبیعت قرار گرفته و همه جا را تجلیگاه علم و قدرت خود قرار داده است.

در ادامه و تکمیل این سخن می فرماید:«اندیشه ها هرگز به او احاطه پیدا نکرده بلکه به وسیله اندیشه بر آنها متجلّی شده و با نیروی عقل،مسلّم گشته که کنه ذاتش را نتوان درک کرد و اندیشه های ژرف،افکار سستی را که دعوای احاطه بر کنه ذاتش دارند،به محاکمه کشیده است»؛ (لم تحط به الأوهام (1)،بل تجلّی لها (2)بها،و بها امتنع منها، و إلیها حاکمها) .

امام علیه السّلام طبق آنچه در بالا آمد هم مذهب تعطیل را ابطال می کند و هم تشبیه را؛ یعنی به آنها که می گویند:ما درباره صفات خدا چیزی جز صفات سلبیه را نمی فهمیم،و آنها که خدا را تا سرحد ممکنات پایین می آورند و صفات محدود ممکن را برای او قائل می شوند،اخطار می کند هردو راه خطا می پویند از یک سو از تلقی اذهان و تجلی صفات سخن می گوید و از سوی دیگر از عدم احاطه افکار به ذات پاک و صفات او،که نتیجه آن، این می شود که ما نسبت به ذات و صفات خداوند علم اجمالی داریم،هرچند از شرح و تفصیل آن عاجز و ناتوانیم.

سپس امام علیه السّلام در ادامه و تکمیل این سخن می فرماید:«(او بزرگ است)اما نه به این

ص:148

معنا که حد و مرز جسمش طولانی است(او باعظمت است)اما نه به این معنا که ابعاد جسمانی فوق العاده بزرگ دارد،بلکه شأن و مقامش بزرگ و والاست و سلطه اش با عظمت!»؛ (لیس بذی کبر امتدّت به النّهایات فکبّرته تجسیما،و لا بذی عظم تناهت به الغایات فعظّمته تجسیدا؛بل کبر شأنا،و عظم سلطانا) .

اشاره به اینکه وقتی می گوییم الله اکبر(خداوند از همه چیز بزرگتر است)گاه به ذهن افراد ناآگاه چنین می آید که ابعاد وجودی او شرق و غرب و شمال و جنوب عالم را پر کرده است و هنگامی که می گوییم خداوند عظمت دارد فکر می کنند نسبت به موجودات دیگر مانند کوهها و دریاها و آسمانها چنین است،در حالی که بزرگی و عظمت خدا جنبه جسمانی ندارد،بلکه عظمت و بزرگی معنوی است،زیرا اگر او دارای جسم بزرگی بود حتما اجزایی داشت و نهایتی و زمان و مکانی،حال آنکه از همه اینها برتر و بالاتر است و چه زیبا فرمود امام صادق علیه السّلام آنجا که شخصی در حضورش گفت:اللّه اکبر،امام علیه السّلام از او پرسید:خدا از چه چیز بزرگتر است؟عرض کرد:«من کل شیء»(از همه چیز)امام علیه السّلام فرمود:در این صورت خدا را محدود(به زمان و مکان)ساختی.آن مرد عرض کرد:پس چه بگویم؟فرمود:بگو:«اللّه اکبر من أن یوصف؛خداوند برتر از آن است که به وصف درآید». (1)اشاره به اینکه ما هروصفی برای او قائل شویم در نهایت از اوصاف مخلوقات است،زیرا در فکر ما بیش از این نمی گنجد،بنابراین او برتر از همه این اوصاف است.

قرآن مجید نیز می گوید:« «سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِینَ» منزه است خداوند از توصیف آنها مگر بندگان مخلص خدا». (2)(که او را به آنچه شایسته است وصف می کنند).

***

ص:149

ص:150

خاندانش باد»؛ (و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله الصّفیّ،و أمینه الرّضیّ-صلّی اللّه علیه و آله-) .

به یقین اگر خداوند کسی را برمی گزیند و او را امین می داند و از وی راضی می شود به دلیل خلوص کامل و صفا و پاکی او در همه جهات است و این تعبیرات اشاره ای به مسئله عصمت پیامبر از هرگونه خطا و گناه است.

سپس به برنامه های مختلف و اهداف بعثت آن حضرت پرداخته،چنین می فرماید:

«او را برای بیان حجتهای لازم و پیروزی آشکار(حق بر باطل)و روشن ساختن راه حق فرستاد»؛ (أرسله بوجوب الحجج،و ظهور الفلج (1)،و إیضاح المنهج) .

به این ترتیب در جمله های سه گانه بالا اهداف بعثت را که اتمام حجت و پیروزی حق بر باطل و روشن ساختن راه سعادت است بیان فرموده است.

آن گاه به برنامه های عملی پیامبر پرداخته،چنین می فرماید:«او رسالت خود را آشکارا ابلاغ کرد،و انسانها را بر مسیر حق قرار داد،در حالی که راه پیشرفت را به آنها نشان داده بود،پرچمهای هدایت را برافراشت و نشانه های روشن را برپا ساخت، ریسمانهای(خیمه)اسلام را محکم نمود و دستگیره های ایمان را استوار ساخت» (فبلّغ الرّسالة صادعا (2)بها،و حمل علی المحجّة دالاّ علیها،و أقام أعلام الإهتداء و منار الضّیاء،و جعل أمراس (3)الإسلام متینة،و عری (4)الإیمان وثیقة) .

در آغاز،سخن از پرداختن به ابلاغ رسالت الهی به طور کلی به میان آمده است، همان گونه که در قرآن مجید می فرماید:« «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ»

ص:152

آنچه را مأموریت داری آشکارا بیان کن و از مشرکان روی بگردان». (1)سپس از جزئیات این برنامه سخن می گوید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مردم را از بیراهه به جاده اصلی دعوت کرد و دلایل و نشانه ها را برای پیمودن این راه به آنها گوشزد نمود و چراغ های نورانی بر سر هرراه نهاد تا به هنگام تاریکی نیز از ادامه مسیر بازنایستند و سرانجام با بیانات کافی و تدبیرهای سازنده رشته های اسلام را محکم ساخت و دستگیره های ایمان را استحکام بخشید.

کمتر کلامی را می توان پیدا کرد که در عین کوتاهی و فشردگی این همه مطلب را درباره اهداف و برنامه های پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله بیان کند.

جمله «جعل أمراس الإسلام متینة» گویا اسلام را به خیمه ای تشبیه می کند که ریسمانهای محکمی از هرسو آن را به زمین های اطراف متصل کرده است تا تندبادها نتواند آن را از جا برکند این ریسمانها اموری مانند جمعه و جماعات و حج و زکات و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر است که همیشه حوزه اسلام را حفظ کرده و از آن دفاع می نماید،هرجا این تعلیمات اسلامی پیاده شود اسلام بیمه می شود و هرگاه ضعیف گردد دشمنان بر مسلمین چیره خواهند شد.

جمله «و عری الإیمان وثیقة» ایمان را تشبیه به تنابی کرده که دستگیره های مختلفی در آن است و برای نجات از قعر چاه،یا نجات در پرتگاه ها باید به این دستگیره ها چسبید.بدیهی است اگر این دستگیره ها سست و ضعیف باشد نه تنها انسان نجات نمی یابد،بلکه گرفتار سقوط خطرناکی می شود.این دستگیره ها همان فروع و تعلیمات اسلام در برنامه های مختلف عبادی و اجتماعی است که در احادیث نیز به آن اشاره شده است.از جمله در حدیث است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله روزی از یارانش سؤال کرد:«أیّ عری الإیمان أوثق؟؛کدام یک از دستگیره های ایمان محکم تر است؟»جمعی گفتند:خدا و پیامبرش آگاهترند؟و بعضی از نماز یا زکات و...نام بردند.رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمود:«آنچه

ص:153

گفتید دارای فضیلت است؛ولی پاسخ اصلی نیست»:«و لکن أوثق عری الإیمان الحبّ فی اللّه و البغض فی اللّه و تولّی اولیاء اللّه و التّبری من اعداء اللّه؛محکمترین دستگیره های ایمان دوست داشتن برای خدا و دشمن داشتن برای خداست،و محبّت اولیاء اللّه و بیزاری از اعداء اللّه است». (1)

البتّه مفاهیم اخلاقی همچون توکل و تفویض و تسلیم و رضا و صبر و یقین و مانند آنها که در روایات به آن اشاره شده نیز می تواند به عنوان دستگیره های ایمان معرفی شود و هیچ کدام با یکدیگر منافاتی ندارند.

***

ص:154

می گشتند،و از آتش سوزان دوزخ می ترسیدند؛ولی دلها بیمار و چشمهای بصیرت معیوب است،آیا به مخلوقات کوچکی که خدا آفریده،نمی نگرند که چگونه آفرینش آنها را دقیق و حساب شده و ترکیب آنها را متقن ساخته،گوش و چشم برای آنها آفریده و استخوان و پوست آنها را مرتّب نموده است.به این مورچه نگاه کنید با آن جثه کوچک و اندام ظریفش که از کوچکی درست،با چشم دیده نمی شود و در اندیشه نمی گنجد؛ولی با این حال چگونه روی زمین(ناهموار و پرسنگلاخ)راه می رود و به روزیش دست می یابد، دانه ها را(از راه های دور و نزدیک)به لانه اش منتقل می کند و در جایگاه مخصوص نگهداری می نماید.در فصل گرما برای سرما،و به هنگام توانایی برای روز ناتوانی،ذخیره می کند،روزیش(از سوی خدا)تضمین شده و خوراک موافق طبعش در اختیار او قرار گرفته است،خداوند منّان هرگز از او غافل نمی شود و پروردگار مدبّر محرومش نمی سازد، هرچند در دل سنگ سخت و خشک و در میان صخره ای فاقد رطوبت باشد.

اگر در مجاری خوراک و در بالا و پایین دستگاه گوارش او و آنچه در جوفش از اطراف دنده ها وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته،بیندیشی شگفت زده خواهی شد و از وصف عجایب او به زحمت خواهی افتاد.پس بزرگ و بلندمرتبه است خداوندی که مورچه را روی دست و پا(ی ضعیف و ظریفش)برپا داشته و او را بر ستونهای محکمی(نسبت به او)بنا نهاده است.هیچ آفریدگاری در آفرینش این حشره با او شریک نبوده و هیچ قدرتمندی او را در آفرینش آن یاری نکرده است.اگر همه راههای فکر و اندیشه را طی کنی تا به آخر رسی،همه دلایل به تو می گوید که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت(تناور)نخل است،زیرا ساختمان اجزای هرموجودی دقیق است و هرمخلوق زنده ای در درون خود اعضای مختلف و پیچیده ای دارد.(به یقین)بزرگ و کوچک،سنگین و سبک،قویّ و ضعیف،همه در خلقتش یکسان است و در برابر قدرتش همگون!

ص:156

انسان از راه بماند و به بیراهه کشیده شود و عذاب دردناک الهی دامان او را بگیرد.

می فرماید:«ولی دلها بیمار و چشمهای بصیرت معیوب است» (و لکن القلوب علیلة، و البصائر مدخولة! (1)) .

در اینجا امام علیه السّلام به دو علت عمده اشاره می کند،زیرا منظور از«قلوب»،عقلهاست که بر اثر هوا و هوسها و آفات دیگر،شناخت از کار می افتد و منظور از«بصائر»چشمهای بصیرت است که پرده های گناه و تعصب و خودخواهی بر روی آن افکنده می شود.

بدیهی است آنها هرگز در اصل خلقت چنین نبوده،بلکه بر اثر غفلت و هوا و هوس و شهوت به این روز افتاده اند.امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه،اشاره به موانع شناخت می کند که در آیات قرآن نیز آمده است:« «کَلاّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ» چنین نیست که آنها خیال می کنند،بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دل های آنها نشسته است». (2)و در جای دیگر می فرماید:« «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً» آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهی(بر اینکه شایسته هدایت نیست) گمراه ساخته و بر گوش و دلش مهر زده و بر چشمش پرده افکنده است». (3)

همان گونه که در آیات بیشماری نیز همگان را دعوت به مطالعه اسرار آفرینش و تفکّر در قدرت و نعمتهای خدا کرده تا از این طریق به راه راست پی برند.

سپس امام علیه السّلام بعد از بیان مسأله اسرار آفرینش به صورت کلّی انگشت روی بخشی از موجودات شگفت انگیز جهان آفرینش می گذارد و می فرماید:«آیا به مخلوقات کوچکی که خدا آفریده،نمی نگرند که چگونه آفرینش آنها را دقیق و حساب شده و ترکیب آنها را متقن ساخته،و گوش و چشم برای آنها آفریده و استخوان پوست آنها را مرتّب کرده

ص:158

است»؛ (أ لا ینظرون إلی صغیر ما خلق،کیف أحکم خلقه،و أتقن ترکیبه،و فلق له السّمع و البصر،و سوّی (1)له العظم و البشر (2)!) .

در اینجا امام علیه السّلام به امور ششگانه ای درباره حیوانات و حشرات بسیار کوچک اشاره می کند؛آفرینش مستحکم،ترکیب صحیح،دارا بودن گوش و چشم و نظم خاص استخوان و پوست.آری در عین کوچکی،همه اعضا و ابزار مورد نیاز در اختیار آنهاست و آنچه را خداوند به حیوان عظیمی همچون فیل و کرگدن داده،به آنها نیز به نسبت اندام و نیازشان بخشیده است و به یقین آفرینش این موجودات کوچک به جهت ظرافت و دقت عجیبی که در آنها به کار رفته از آفرینش موجودات عظیم مهمتر است.

آن گاه امام وارد مرحله دقیق تری می شود و از میان موجودات کوچک به شرح بسیار جالبی درباره دو مخلوق صغیر که غالبا انسانها درباره آفرینش آن دو نمی اندیشند می پردازد؛نخست درباره مورچه چنین می فرماید:«به این مورچه نگاه کنید با آن جثه کوچک و اندام ظریفش که از کوچکی درست،با چشم دیده نمی شود و در اندیشه نمی گنجد»؛ (انظروا إلی النّملة فی صغر جثّتها،و لطافة هیئتها،لا تکاد تنال بلحظ البصر،و لا بمستدرک الفکر) .

سپس می افزاید:«ولی با این حال چگونه روی زمین(ناهموار و پرسنگلاخ)راه می رود و به روزیش دست می یابد،دانه ها را(از راه های دور و نزدیک)به لانه اش منتقل می کند و در جایگاه مخصوص نگهداری می نماید.در فصل گرما برای سرما و به هنگام توانایی برای روز ناتوانی ذخیره می کند»؛ (کیف دبّت علی أرضها،و صبّت علی رزقها، تنقل الحبّة إلی حجرها،و تعدّها فی مستقرّها.تجمع فی حرّها لبردها،و فی وردها (3)لصدرها (4)) .

ص:159

آری،این موجود ضعیف و ناتوان به قدری هوشیار است که راه و رسم زندگی خود را به خوبی می داند،با این دست و پای کوچک کوه و دشت و بیابان و درختها را جولانگاه خود قرار می دهد و آن دسته از مواد غذایی که با مزاج او سازگار است از میان مواد مختلف بر می گزیند و دانه های غذایی را از راه های دور و نزدیک به لانه خود می برد؛دانه هایی را انتخاب می کند که از پیچ وخم لانه بگذرد و مشکلی برای عبور و مرور سایر همنوعانش ایجاد نکند.دانه ها را در جایگاه مخصوص جای می دهد به گونه ای که فاسد نشود.در فصل تابستان با یک الهام درونی بی آن که زمستان را دیده باشد-یعنی متولّد همان سال باشد-پیش بینی ایّامی را که برف و باران سراسر روی زمین را گرفته و جمع آوری روزی را بر او غیر ممکن ساخته می کند و درست به اندازه نیازش با دوراندیشی مواد غذایی را ذخیره می سازد.

در ادامه می افزاید:«روزیش(از سوی خدا)تضمین شده و خوراک موافق طبعش در اختیار او قرار گرفته،خداوند منّان هرگز از او غافل نمی شود،و پروردگار مدبّر محرومش نمی سازد،هرچند در دل سنگی سخت و خشک و در میان صخره ای فاقد رطوبت باشد»؛ (مکفول برزقها،مرزوقة بوفقها؛لا یغفلها المنّان،و لا یحرمها الدّیّان (1)،و لو فی الصّفا (2)الیابس،و الحجر الجامس! (3)) .

اشاره به اینکه خداوند منان این موجودات کوچک را که در دشتها و بیابانها و کوهها زندگی می کنند از نظر لطفش دور نداشته هرغذایی که موافق طبع آنهاست در اختیارشان قرار داده است،حتی اگر در دل سنگ سخت و خشکی زندگی کنند غذا و رطوبت لازم را هرچند از طریق هوا باشد برای آنها فراهم می کند و با الهام درونی آنها را

ص:160

وادار می سازد که در ایّام توانایی برای روزهای ناتوانی ذخیره کنند و این واقعا حیرت آور است.

آیا این حشره می داند چند روز از زمستان را نمی تواند از لانه بیرون آید؟آیا می فهمد که جیره غذایی او در این مدت چه اندازه است؟آیا توجه دارد چه موادی ممکن است در این مدت سالم بماند و فاسد نشود؟و آیا خبر دارد که این مواد در کجاست و از چه جایی باید به دست آورد؟

آری همه اینها را می داند و استاد ازل به او آموخته است.

سپس امام علیه السّلام ساختمان شگفت آور این موجود زنده کوچک را با نیروی فکر و اندیشه تشریح می کند و می فرماید:«اگر در مجاری خوراک و در بالا و پایین دستگاه گوارش او و آنچه در جوفش از جوانب دنده ها وجود دارد و آنچه در سر او از چشم و گوش قرار گرفته، بیندیشی شگفت زده خواهی شد و از وصف عجایب آن به زحمت خواهی افتاد»؛ (و لو فکّرت فی مجاری أکلها،فی علوها و سفلها،و ما فی الجوف من شراسیف (1)بطنها،و ما فی الرأس من عینها و أذنها،لقضیت من خلقها عجبا،و لقیت من وصفها تعبا!) .

اشاره به اینکه اگر انسان در آفرینش این موجود کوچک که به زحمت دیده می شود دقت کند،و پرده های غفلت را که ناشی از عادی شدن مسئله است کنار بزند،به راستی یک دنیا شگفتی در آن دیده می شود؛در سر بسیار کوچک او هم چشم است و هم گوش و هم دهان و دو شاخکی همچون دو آنتن دارد که برای برقراری ارتباط از آن استفاده می کند و در شکمش چیزی همانند معده و روده است و دنده های بسیار ظریف و کوچکی از هرطرف آن را احاطه کرده است.اعصاب و عضلات ظریفش به اندازه نیاز اوست و مغز کوچکش مدیریت زندگی پیچیده او را بر عهده گرفته،پاهایش مفاصل مختلف دارد و هر مفصلی همچون مفاصل حیوانات بزرگ کار ویژه ای انجام می دهد.

ص:161

سپس امام علیه السّلام به نتیجه گیری از بیان بالا پرداخته،چنین می فرماید:«پس بزرگ و بلند مرتبه است خداوندی که مورچه را روی دست و پا(ی ضعیف و ظریفش)برپا داشته و او را بر ستونهای محکمی(نسبت به او)بنا نهاده است،هیچ آفریدگاری در آفرینش این حشره با او شریک نبود و هیچ قدرتمندی او را در آفرینش آن یاری نکرده است»؛ (فتعالی الّذی أقامها علی قوائمها،و بناها علی دعائمها!لم یشرکه فی فطرتها فاطر،و لم یعنه علی خلقها قادر) .

امام علیه السّلام در این عبارت همگان را به دو موضوع توجه می دهد و آن اینکه خداوند این پیکر ظریف را بر دست و پای ظریفی که توان حمل آن را دارد بلکه گاه کوله بار سنگینی که چندین برابر وزن اوست بر دوش می گیرد،استوار ساخته و عجب اینکه با کوله بارش از دیوار صاف بالا می رود و گاه به سقف می چسبد و به راه خود ادامه می دهد کاری که از هیچ انسان قهرمانی ساخته نیست.اضافه بر این برای او اسکلتی متناسب حالش آفریده که امام از آن تعبیر به دعائم(ستونها)فرموده است.این اسکلت نه چندان سنگین است که از توان حرکت او بکاهد و نه آن قدر سبک و ظریف که نتواند هیأت او و محتوای درون وجودش را نگهدارد.

آن گاه به نکته مهم دیگری اشاره کرده،می فرماید:«اگر تمام راه های فکر و اندیشه را طی کنی تا به آخر برسی همه دلایل به تو می گوید که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت(تناور)نخل است،زیرا ساختمان اجزای هرموجودی دقیق است و هر مخلوق زنده ای در درون خود اعضای مختلف و پیچیده ای دارد»؛ (و لو ضربت فی مذاهب فکرک لتبلغ غایاته،ما دلّتک الدّلالة إلاّ علی أنّ فاطر النّملة هو فاطر النّخلة،لدقیق تفصیل کلّ شیء،و غامض اختلاف کلّ حیّ) .

اشاره به اینکه تصوّر نکنید ساختمان یک موجود بزرگ؛مانند درخت نخل تناور از ساختمان یک موجود کوچک همچون مورچه مهم تر است،زیرا اگر درست بنگرید هردو ساختمان بسیار پیچیده و دقیقی دارند و قوانین منظّم بر هردو حاکم است و هدایت های

ص:162

الهی از لحظه تولّد تا پایان عمر در هردو نمایان است.به علاوه آن درخت بزرگ هم در حدّ خود دارای اعضای مختلف کوچک و بزرگ و قوی و ضعیف است که هرکدام متناسب با وظیفه و مسئولیتهایشان ساخته شده اند(و به این ترتیب ارتباط علت و معلول در جمله های بالا آشکار می شود).

کوتاه سخن اینکه گاه انسان آثار مختلفی از نظر کوچکی و بزرگی یک پدیده آورنده می بیند؛مثلا ساعتهایی را که به اندازه یک سانتی متر است و ساعتهایی که چند متر طول و عرض آن است یا کتابی را که چند صفحه پایان یافته با کتابی که دوره آن ده ها جلد است هنگامی که انسان آنها را با یکدیگر مقایسه می کند و اصول کلّی حاکم بر آن را یکسان می بیند و ادبیّات خاصّی که در آن کتاب کوچک و بزرگ به کار رفته هماهنگ مشاهده می کند می فهمد هردو اثر از یک منبع،سرچشمه گرفته و پدیدآورنده هردو یکی است.

سپس به نکته مهم دیگری در تکمیل این سخن پرداخته می فرماید:«(به یقین) بزرگ و کوچک،سنگین و سبک،قویّ و ضعیف،همه در خلقتش یکسان است و در برابر قدرتش همگون»؛ (و ما الجلیل و اللّطیف،و الثّقیل و الخفیف،و القویّ و الضّعیف، فی خلقه إلاّ سواء) .

اشاره به اینکه کوچک و بزرگ و آسان و مشکل نسبت به موجودی تصوّر می شود که قدرت و نیروی او محدود باشد.آنچه از استعداد او بیرون است ممتنع،و آنچه به اندازه آخرین حدّ استعداد اوست مشکل و آنچه کمتر از قدرت اوست آسان است؛ولی ذات پاک خداوند که قدرتی نامحدود دارد همه اینها در برابرش یکسان است؛حرکت دادن کلّ منظومه شمسی با حرکت دادن یک ذرّه غبار برای او تفاوتی نمی کند و آفرینش مورچه های بسیار ریز با درختان بسیار بلند و قوی پیکر برای او یکی است.

برای یک مورچه برداشتن یک دانه گندم با دو دانه بسیار فرق می کند؛ممکن است یکی را به آسانی بردارد و برای برداشتن دومی بسیار خسته و ناتوان گردد،در حالی که ما انسانها در این دو کمترین تفاوتی را احساس نمی کنیم.همچنین ما در تصورات ذهنی

ص:163

خود می توانیم یک قطره آب را تصوّر کنیم و به همان سادگی و آسانی یک دریای بی کران و موّاج را.این مثالها می تواند عمق بحثی را که درباره قدرت بی پایان خدا در بالا گفتیم، روشن سازد.

***

3.مورچه ها در اندام کوچک خود که گاهی فقط به دو میلیمتر می رسد تمام دستگاههایی را که در یک حیوان عظیم الجثه است،دارا هستند و حتی چیزی بیش از او دارند،پاهای اضافی و شاخکهایی که آنها را با محیط خود آشنا می سازد و عقل و هوش اجتماعی قوی و آینده نگری.

4.بسیاری از مورچه ها،حشرات دیگر را به خدمت خود درمی آورند و از آنها استفاده می کنند(در واقع نوعی دامداری دارند)از جمله مورچه گندمزار یکی از این نوع مورچه هاست.جانوری که مورد استفاده این نوع مورچه قرار می گیرد،شپشه های گیاهی است.این حشرات اگر خشمگین شوند مایع شیرینی مانند عسل ترشح می کنند و مورچه ها از آن بهره می گیرند.

بعضی دیگر از مورچه ها،حشرات مخصوصی را که در پوست درختان تخم می گذارند یا سوسکها را به خدمت خود درمی آورند.

5.اگر تعجب نکنید گروهی از مورچه ها دست به کشاورزی می زنند.نوعی مورچه که به نام مورچه چتری نامیده می شود،باغچه ای در اطراف لانه خود ترتیب می دهد و در آن قارچهای کوچک می پروراند.مورچه های کارگر برای رشد قارچها قطعات کوچکی از برگها را جدا می کنند و با خود می آورند.هنگامی که مورچه کارگر قطعه ای از برگ را با خود می آورد گویی چتری بالای سر دارد و به همین دلیل به این نام نامیده شده است.

6.نوعی از مورچه ها به مورچه های سپاهی نامیده شده اند که مانند عشایر از جایی به جای دیگر کوچ می کنند.آنها حشراتی واقعا درنده هستند که حتی فیلها سعی می کنند سر راه آنها قرار نگیرند وگرنه صدمه زیادی به آنها می زنند.

گروهی از این مورچگان که در مناطق حارّه زندگی می کنند گوشت خوارند و هرگاه دسته جمعی به جانوری حمله کنند به زودی از پای در می آید و در مدت کمی همه عضلات حیوان را می خورند و تنها اسکلتی از او به جای می ماند.

7.مورچه ها معمولا سری بزرگ و کمری باریک دارند و نسبت به جثه خود بسیار قوی و پرزورند چنان که دانه ای را که چندین برابر آنها وزن دارد با دندان می گیرند و از دیوار بالا

ص:165

می روند کاری که برای هیچ قهرمان وزنه برداری از انسانها امکان پذیر نیست.آری!مورچه برخلاف جثه کوچک خود،به راحتی می تواند بارهایی را که ده برابر خودش وزن دارد بلند کند یا جابجا نماید.

8.آینده نگری مورچه و مدیریت او بسیار جالب است؛در تابستان با الهام درونی به فکر زمستان سخت است در صورتی که چه بسا در طول عمرش هرگز زمستان ندیده باشد.دانه های غذایی را به طرز مطلوبی نگهداری می کند؛گاه آنها را از لانه بیرون می آورد تا هوا بخورد و فاسد نشود و گاه آنها را به دو یا چند قسمت تقسیم می کند تا سبز نشود و فاسد نگردد،حتی نوشته اند دانه گشنیز را به چهار قسمت تقسیم می کند،زیرا اگر کمتر از آن باشد سبز می شود.

9.موقعیت شناسی مورچه عجیب است.بعضی از دانشمندان نوشته اند مورچه ای را در وسط دایره ای از آتش قرار دادند او برای نجات خود به هرسو حرکت کرد و چون راه فراری پیدا نکرد سرانجام جان داد.نقطه ای را که او جان داده بود اندازه گیری کردند درست مرکز دایره بود؛یعنی دورترین نقطه به آتش اطراف.

10.مورچه ها انواع زیادی دارند که بعضی از دانشمندان بالغ بر چهار هزار نوع را شمارش کرده اند و تعداد مورچه های روی زمین را ده برابر مجموع انسانها می دانند.

مطالعات جدید نشان می دهد که مورچه ها در زمینه حل مشکل ترافیک از انسانها پیشی گرفته اند.میلیونها مورچه صبورانه با دنبال کردن یک ساختار ساده«تک گذر»بهترین راه را برای رسیدن به مقصد در اسرع وقت و بدون تأخیر در پیش می گیرند.

شگفتیهای دنیای مورچگان بسیار بیش از آن است که در بالا گفته شد و در این زمینه کتابها یا مقالات فراوانی نوشته شده است و از اینجا روشن می شود که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در این خطبه بر چه نقطه حساسی از آفرینش خداوند انگشت نهاده است. (1)

ص:166

سخن گفت؛ولی برای اینکه تصور نشود شگفتیها و نظامات عجیب و خیره کننده منحصر به این مورد یا موارد محدود نیست بلافاصله به سراغ این نکته می رود که اگر در جای جای این جهان پهناور در زمین و آسمان و مخلوقات گوناگون دقت کنید همه همین گونه است.در این میان انگشت روی شانزده پدیده شگفت انگیز این جهان می گذارد؛از زمین و آسمان گرفته تا بعضی مسائل مربوط به انسان و می فرماید:«و همین گونه است(آفرینش)آسمان و هوا و بادها و آب»؛ (و کذلک السّماء و الهواء،و الرّیاح و الماء) .

در ادامه می افزاید:«نگاهی بیفکن به خورشید و ماه و گیاه و درخت و آب و سنگ و آمدوشد این شبها و روزها و پیدایش دریاها و کثرت این کوهها و بلندی این قلّه ها و تعدّد این لغات و زبانهای گوناگون»؛ (فانظر إلی الشّمس و القمر،و النّبات و الشّجر،و الماء و الحجر،و اختلاف هذا اللّیل و النّهار،و تفجّر هذه البحار،و کثرة هذه الجبال،و طول هذه القلال (1)و تفرّق هذه اللّغات،و الألسن المختلفات) .

امام علیه السّلام در اینجا مجموعه ای از موجودات گوناگون این جهان را مطرح فرموده که هر یک خلقتی شگفت آور و آثاری بسیار دارند.منظور از«سماء»اشاره به مجموعه کرات عالم بالا از ثوابت و سیارات گرفته تا کهکشانهاست،بنابراین شمس و قمر که در جمله بعد می آید از قبیل ذکر خاص بعد از عام است و می دانیم آسمان با این معنا آفرینشی بسیار عجیب دارد،همان گونه که قرآن می فرماید:« «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ» آفرینش آسمان و زمین از آفرینش انسانها مهمتر است ولی بیشتر مردم نمی دانند». (2)

منظور از«هواء»همان هوایی است که گرداگرد کره زمین را گرفته،از همه چیز حیاتی تر و از همه چیز فراوان تر است.

ص:168

«ریاح»(جمع ریح)اشاره به بادهاست که وظایف مختلفی در چرخه حیات انسان و موجودات زنده بر عهده دارند،ابرها را به حرکت درآورده به سوی زمینهای خشک و بی آب،گسیل می دارند،گیاهان را بارور می کنند،دریاها را مواج می سازند و به موجودات دریایی اکسیژن می دهند،هوای آلوده را جابجا می کنند و هوای تصفیه شده جنگلها را به شهرها می فرستند.

«ماء»(آب)در اینجا به قرینه ریاح(بادها)اشاره به نزول بارانهای حیات بخش و زنده کننده است همان گونه که قرآن می فرماید:« «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً» ما بادها را برای بارور ساختن(ابرها)فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم». (1)

سپس امام علیه السّلام دستور می دهد به موجودات مختلف این جهان،از خورشید و ماه گرفته تا گیاهان و درختان نگاه کنید و همچنین آبها و سنگها.(به نظر می رسد«ماء»در اینجا که در کنار حجر(سنگ)قرار گرفته اشاره به چشمه ها و نهرهای جاری است)و اختلاف لیل و نهار،اشاره به نظام بسیار دقیق و حساب شده نور و ظلمت است که هر یک به دنبال دیگری می آید و فصول چهارگانه را با آثار و برکاتش پدید می آورد با شب های آرام بخش و روزهای پرتلاش که در آیات بسیاری از قرآن به آن اشاره شده است.

جمله «و تفجّر البحار» می تواند اشاره به پیدایش دریاها یا جوش و خروشی باشد که بر اثر امواج کوه پیکر پیدا می شود و می دانیم دریاها کانون عجیب ترین مخلوقات خداست،آن گونه که در دعای امام سجاد علیه السّلام آمده است:«یا من فی البحار عجائبه» (2)و نیز منبع مهمی برای مواد غذایی و معدنی و وسیله خوبی برای نقل و انتقالات به صورت بسیار گسترده و سرچشمه پیدایش ابرها و نزول بارانهاست.

کثرت جبال اشاره به کوه های فراوانی است که کره زمین را همچون زرهی در بر گرفته، طوفانها را درهم می شکند.ابرها را برای آبیاری زمینها نگه می دارد و به پوسته زمین در

ص:169

مقابل جزر و مد ناشی از جاذبه ماه آرامش می بخشد،و دامنه های آن چراگاه آماده ای برای چهارپایان است.همچنین طولانی بودن گله ها سبب می شود منابع آب به صورت برف برفراز آنها ذخیره شود و تدریجا به سوی زمینهای تشنه سرازیر گردد و آنها را آبیاری کند،و انسانها و حیوانات تشنه را سیراب کند.قرآن مجید می گوید:« «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ» زمین را بعد از آن گسترش داد،و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد،و کوه ها را ثابت و محکم نمود،همه اینها برای بهره گیری شما و چهارپایانتان است». (1)

در پایان به نکته مهمی از زندگی بشر اشاره می کند و آن اختلاف لغات و لهجه ها و کثرت زبانهاست.با اینکه پدر و مادر همه یکی است این تعدد لغات از کجا سرچشمه گرفته است و چگونه هرگروهی به زبان خاصی سخن می گویند؟و هم اکنون بیش از هزار زبان،اعم از زبانهای رسمی و محلی در دنیا وجود دارد.خداوند چنان استعدادی برای خلق لغات به انسانها داده که هرگروهی می توانند برای خود لغت و زبانی ابداع کنند.شاید برای اینکه اسرار زندگیشان تنها نزد خودشان باشد و بیگانگان از آن باخبر نشوند.قرآن مجید می گوید:« «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ» خداوند رحمن قرآن را تعلیم فرمود،انسان را آفرید و به او سخن گفتن آموخت». (2)

نیز می فرماید:« «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ» و از آیات او آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت زبان ها و رنگهای شماست». (3)

امام علیه السّلام بعد از استدلالات قوی و نیرومند و قانع کننده بالا برای اثبات وجود خدا درباره منکران پروردگار سخن می گوید و ادعای بی اساس آنها را با دو دلیل ابطال می کند.

(البتّه کمتر موردی در قرآن و نهج البلاغه دیده می شود که سخن از مادیها و منکران ذات

ص:170

پاک پروردگار به میان آمده باشد،زیرا آنها حداقل در آن زمان،بسیار کم بودند و اکثریت مردم جهان را صاحبان ادیان و مذاهب تشکیل می دادند).

می فرماید:«وای بر آن کس که(این نظام شگرف را ببیند)و نظام آفرین این جهان را انکار کرده و مدبّر عالم را نفی کند»؛ (فالویل لمن أنکر المقدّر،و جحد المدبّر!) .

اشاره به اینکه آثار تدبیر در سراسر جهان آفرینش آن قدر آشکار است که منکران مدبّر جهان درخور سرزنش و نفرین هستند.

سپس می افزاید:«آنها گمان کردند همچون علفهای خودرو هستند که زارعی ندارند و برای اشکال گوناگونشان آفریننده ای نیست»؛ (زعموا أنّهم کالنّبات ما لهم زارع،و لا لاختلاف صورهم صانع) .

البتّه این تعبیر به خاطر نگاه ساده اندیشانه ای است که انسانها معمولا نسبت به علفهای خودرو دارند،حال آنکه از نظر یک دانشمند گیاه شناس هربرگی از آنها نیز دفتری از معرفت کردگار است.امروز دانشمندان به این نکته پی برده اند که هزاران نوع گیاه خودرو در دشتها و کوهها با خواص دارویی مختلف و حیات بخش می روید و هرکدام ساختمان شگرفی برای خود دارند.ریشه ها،ساقه ها،برگها و گلهای هریک از دیگری عجیبتر و شگفت آورتر است،پس با دقت معلوم می شود که آنها هم زارع و خالقی دارند با علم و قدرت بی پایان.

آن گاه امام علیه السّلام با دو دلیل سخن آنها را در هم می شکند،نخست می فرماید:«آنچه منکران پروردگار می گویند گفتاری است بی دلیل،زیرا آنها برای اثبات ادعای خویش به دلیلی پناه نبرده،و برای آنچه در مغز خود پرورانده اند تحقیقی به عمل نیاورده اند»؛ (و لم یلجؤوا (1)إلی حجّة فیما ادّعوا،و لا تحقیق لما أوعوا (2)) .

ص:171

دلیل دوم اینکه هرساختمان و بنای منظم و حساب شده ای حتما مهندس و معماری داشته است،می فرماید:«آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده(عاقل و آگاه) یا حتی جنایتی(برنامه ریزی شده)بدون جنایتگر پدید آید»؛ (و هل یکون بناء من غیر بان،أو جنایة من غیر جان) .

هم اکنون آثار و بناهایی در گوشه و کنار کره زمین وجود دارد که هزاران سال از عمر آن می گذرد و به جهت ظرافتها و هنرنماییهایی که در آنها به کار رفته به عنوان آثار باستانی حفظ می شود و در واقع کتابهایی هستند که تمدن انسانهای پیشین را در خود نگهداری می کنند.نه خداپرستان نه مادیها هیچ کدام ادعا نمی کنند که این ساختمانها به وسیله باد و باران و طوفانها به وجود آمده یا افراد ناآگاه و بی هنری به صورت تصادفی آنها را روی هم چیده اند،بلکه همه بدون استثنا از وجود این بناها پی به بانی صاحب عقل و شعوری می برند و درایت و تدبیر و هنرمندی او را می ستایند.

و جمله «أو جنایة من غیر جان» اشاره به این است که نه تنها بنا و سازندگی احتیاج به علم و تدبیر دارد،بلکه تخریبها و جنایات هدفدار نیز نیاز به برنامه ریزی شخص عاقلی دارد که برای رسیدن به مقصود و مطلوب خویش چه زمان و مکانی را انتخاب کند،از چه وسیله ای استفاده کند و چگونه وارد عمل شود تا به مقصود برسد.

امروز برای تخریب یک بنای عظیم به گونه ای که عوارض نامطلوب جانبی نداشته باشد از وجود متخصصان و آگاهان استفاده می کنند،بنابراین هم ساخت و سازهای حساب شده و هم تخریبهای برنامه ریزی شده هردو نیاز به عقل و تدبیر دارد.گواه این سخن اینکه امام علیه السّلام در بخش آینده این خطبه سخن از ملخ و ساختمان شگفت انگیز او به میان می آورد که کارش تخریب حساب شده زراعتها و گیاهان است.

***

ص:172

پاهای ما بر اثر بی توجهی از بین رود از این بناهای باشکوه هم مهم تر است.ساختمان پاها،مفصل زانوها،دستها و شاخکها،چشم فوق العاده کوچک و بینا،دستگاه شامه قوی که از راههای دور باخبر می شود،دهان و روده ها و دستگاه هاضمه و سلسله اعصاب و از همه مهم تر آن مغز بسیار کوچک و فوق العاده هوشمند،هرکدام به تنهایی از خالق عالم و قادری که آن را آفریده است حکایت می کند.

اضافه بر این،این حشره کوچک تغذیه و نمو می کند و تولید مثل دارد در حالی که آن ساختمان مجلل،موجود بی جانی است نه تغذیه ای دارد و نه نمو و تولیدمثلی.

حال اگر به سراغ ساختمان یک انسان و دستگاه های فوق العاده پیچیده و حساس قلب و مغز و اعصاب و دهها هزار کیلومتر رگها و مویرگهایی که تمام ذرات بدن او را هر لحظه آبیاری و تغذیه می کنند در نظر بگیریم ایمان ما به آن خالق عالم و قادر بیشتر می شود.

افزون بر اینها می دانیم در این جهان صدها هزار نوع گیاه و صدها هزار نوع حیوان و پرنده و حشرات و...وجود دارد که هریک داستان شگفت انگیزی مخصوص به خود دارند.

قرآن مجید نام یکایک آنها را آیتی از آیات خدا نهاده و می گوید: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (1)

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هرکه فکرت نکند نقش بود بر دیوار

***

ص:174

مانند زنبوران عسل که شهد گلها را برای ما جمع آوری می کنند و عموم زنبورها که گردهای گلها را جابه جا کرده و آنها را بارور می کنند و میوه های درختان را پربرکت می سازند.

بخش دیگری حشرات بی آزارند که(در ظاهر)نه خدمتی دارند و نه زحمت و دردسری،و گروه سومی هستند که جزء آفات و بلاها محسوب می شوند؛مانند ملخ.

امام در بخش های گذشته این خطبه شرحی درباره شگفتیهای آفرینش مورچه بیان فرمود که موجودی است غالبا بی آزار و سخت کوش و می تواند الگویی برای انسانها باشد؛ ولی در این بخش از خطبه درباره حشره ای سخن می گوید که از مأموران عذاب الهی است و می تواند لشکری فراهم کند و به باغها و زراعتها چنان حمله ور شود که هیچ قدرت و لشکری نتواند با آن مقابله کند و به این ترتیب خداوند قدرت نمایی خود را در تمام جهات آشکار می سازد و خوف و رجا را در انسانها تقویت کرده،می فرماید:«و اگر بخواهی درباره ملخ گفت وگو کن که خداوند برای او دو چشم سرخ رنگ و دو حدقه همچون دو قرص ماه آفریده و گوش پنهان و دهان مرتب و متناسب به او بخشیده است»؛ (و إن شئت قلت فی الجرادة (1)،إذ خلق لها عینین حمراوین،و أسرج لها حدقتین قمراوین (2)،و جعل لها السّمع الخفیّ،و فتح لها الفم السّویّ (3)) .

در ادامه سخن می افزاید:«خداوند برای او حس قوی و دو دندان که با آنها(ساقه و شاخه گیاهان و برگهای درختان را)می چیند و دو وسیله همچون دو داس که با آنها اشیای مورد نظر را می گیرد»؛ (و جعل لها الحسّ القویّ،و نابین (4)بهما تقرض،و

ص:176

منجلین (1)بهما تقبض) .

بعضی از دانشمندان می گویند:ملخ موجود عجیبی است که در هربخشی از اعضای خود شبیه یکی از حیوانات است و به تعبیر دیگر با این که ظاهرا حیوان ضعیفی است ده شباهت به ده حیوان نیرومند دارد:صورتش همچون صورت اسب،چشمانش مانند چشمان فیل،گردنش همانند گردن گاو،شاخکهایش همچون شاخهای گوزن،سینه اش همچون سینه شیر،شکمش همچون شکم عقرب،بالهایش همانند بالهای عقاب، رانهایش همچون رانهای شتر،پاهایش مانند پاهای شترمرغ و دم او مانند دم مار است و امام علیه السّلام در بیان بالا به هفت ویژگی شگفت آور او اشاره فرموده؛چشمها،حدقه ها،گوش پنهان،دهان مخصوص،احساس قوی،دندانهای نیرومند و دو عضو شبیه دو داس در دو طرف دهان.

درباره عجایب خلقت این حشره در نکته ها بحث جالبی خواهد آمد.

سپس امام علیه السّلام به خطرات عظیم این حشره ظاهرا ضعیف پرداخته،می افزاید:

«کشاورزان برای زراعت خود از آنها می ترسند ولی هرگز قادر بر دفع آنها نیستند،حتی اگر همه دست به دست هم دهند.ملخ آنچنان نیرومندانه پیش می آید تا با جست وخیز خود در کشتزارها وارد شود و آنچه را میل دارد بخورد(و هر زمان مایل بود-و احتمالا پس از نابودی کشتزار-آنجا را ترک گوید)اینها همه در حالی است که تمام پیکر او به اندازه یک انگشت باریک نیست»؛ (یرهبها الزّرّاع فی زرعهم،و لا یستطیعون ذبّها،و لو أجلبوا بجمعهم،حتّی ترد الحرث فی نزواتها (2)،و تقضی منه شهواتها.و خلقها کلّه لا یکوّن إصبعا مستدقّة (3)) .

راستی عجیب است هر گاه فرماندهان بزرگ تاریخ لشکر خود را برای مبارزه با این

ص:177

حشره کوچک بسیج کنند قادر بر دفع آن نیستند؛دسته های ملخها همچون قطعات بزرگ ابر در آسمان ظاهر می شوند و ناگهان بر باغها و زراعتهای وسیع فرود می آیند و در مدّت کوتاهی ساقه های گیاهان و شاخه ها و برگها را می خورند و بیابانی خشک یا درختانی عریان از هرگونه برگ و میوه از خود به یادگار می گذارند.

حتی امروز که با هواپیمای سمپاشی و وسایل دیگر به مبارزه با آنها برمی خیزند تنها در بعضی از موارد ممکن است توفیقی نصیبشان شود،اگر حمله ملخها شدید باشد وسایل امروز نیز قادر به مبارزه با آنها نیست.

***

هنگام استراحت چند مرتبه چین می خورد و زیر بالهای سخت جلو محفوظ می ماند.

پاهای عقب ملخ رشد زیادی کرده و برای جهش و پرش به او کمک می کند.ملخها در فصل تابستان یا بهار تخم ریزی می کنند،این تخمها به وسیله نوع ماده از انتهای دم او بیرون می آید و در سوراخهایی از زمین که بوجود آورده قرار می گیرد،نوزادان پس از خروج از تخم بسیار پرخور و حریصند و آنچه را سر راه خود بیابند می خورند و از این جهت در مبارزه با ملخ همیشه باید محلّ تخم ریزی آنها را دانست و وسیله نابودی نوزادها را قبل از خروج از تخم فراهم کرد.

ملخ انواع و اقسامی دارد؛ملخهای دریایی،ملخهای مراکشی،ملخهای ایتالیایی که بیش از انواع ملخها به زراعتها خسارت وارد می کنند.

از شگفتیهای زندگی ملخ این است که از هنگامی که از تخم بیرون می آید تا زمانی که کامل شود و به پرواز درآید شش بار تغییر شکل می دهد.

توده های ملخ گاهی به قدری زیاد و گسترده می شوند که هزاران کیلومتر مربع از آسمان را می پوشانند. (1)

***

ص:179

ص:180

فرستاد.سهم هرمکانی را(از باران)مشخص ساخت و با آن زمینهای خشک را آبیاری نمود و گیاهان را بعد از خشکسالی رویاند.

شده که منظور هم سجده ارادی تشریعی باشد و هم تکوینی،بنابراین که واژه«من»در اینجا شامل صاحبان عقل و غیر آنها هردو باشد(و به اصطلاح جنبه تغلیب داشته باشد).

تعبیر «طوعا و کرها» می تواند اشاره به همین معنا باشد،زیرا آنها سجود تشریعی دارند از روی اراده است و آنها که سجده تکوینی می کنند از روی اراده نیست و می تواند اشاره به این باشد که گروهی در حال اختیار در پیشگاه او سر به سجده می نهند و گروهی به هنگام گرفتاریها و مشکلات،آن گونه که در قرآن مجید آمده است:« «فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ» هنگامی که مشرکان بر کشتی سوار می شوند(در برابر طوفانها و امواج کوه پیکر دریا قرار می گیرند) خدا را با اخلاص و خالی از هرگونه آلودگی به شرک می خوانند ولی هنگامی که خدا آنان را به خشکی می رساند و نجات می دهد باز مشرک می شوند». (1)

جمله «یعفّر له ...»اگر به معنای حقیقی آن تفسیر شود،اشاره به سجده معمولی است که انسان پیشانی بر خاک می نهد و اگر به معنای مجازی تفسیر شود هرگونه خضوع تشریعی و تکوینی را شامل می گردد.

همچنین جمله «یلقی إلیه بالطّاعة ...»نیز ناظر به همین معناست که گروهی از عقلا از روی میل و اختیار و احساس ضعف و ناتوانی سر بر فرمان او می نهند و اما موجودات غیر عاقل بی اختیار تسلیم قوانین آفرینش اند.

جمله «یعطی له القیاد ..»اشاره به مرحله ای فراتر از مرحله اطاعت است،زیرا در اطاعت انسان فرمان مولا را می شنود و به پا می خیزد و آن را انجام می دهد؛ولی در«قیاد» خود را تسلیم او می کند و مولا او را می برد«هرجا که خاطرخواه اوست».

بعضی از لغویان در میان«رهبت»و«خوف»این فرق را گذاشته اند که«خوف»به معنای مطلق ترس است و«رهبت»ترسی است که با اضطراب و خویشتن داری همراه باشد.

سپس امام علیه السّلام بار دیگر به بخشی از مخلوقات شگفت انگیز خدا؛یعنی پرندگان

ص:183

می پردازد که به راستی از عجایب خلقت اند.نه تنها از این جهت که برخلاف جاذبه زمین به آسمان پرواز می کنند و با سرعت عجیب و فوق العاده ای به هرسو می روند،بلکه ساختمان آنها از جهات مختلف-که در پایان این بحث به بخشی از آن اشاره می شود- جنبه استثنایی دارد.حضرت می فرماید:«پرندگان مسخّر فرمان اویند»؛ (فالطّیر مسخّرة لأمره) .

این جمله برگرفته از آیه شریفه« «أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فِی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» آیا پرندگانی را که بر فراز آسمانها نگه داشته شده اند ندیدند؟هیچ کس جز خدا آنها را نگاه نمی دارد،در این امر نشانه هایی (از عظمت و قدرت خدا)وجود دارد برای کسانی که ایمان می آورند(و آماده پذیرش حقّند)». (1)

آن گاه به شرح بیشتری درباره پرندگان پرداخته و به چند نکته مهم اشاره می کند و می فرماید:«خداوند شماره پرها و نفسهای آنها را احصا کرده،پاهای بعضی را برای حرکت درون آب،محکم ساخته و پای گروهی را برای خشکی و برای هرکدام غذای مناسب و خاصّی مقدّر فرموده و اصناف آنها را شماره نموده(و هریک را به شکل خاصّی آفریده است)این کلاغ است و آن عقاب،و این کبوتر است و آن شترمرغ.هریک را به نامی فرا خوانده و روزی اش را بر عهده گرفته است»؛ (أحصی عدد الرّیش (2)منها و النّفس،و أرسی (3)قوائمها علی النّدی (4)و الیبس؛و قدّر أقواتها،و أحصی أجناسها.فهذا غراب و هذا عقاب.و هذا حمام و هذا نعام؛دعا کلّ طائر باسمه،و کفل له برزقه) .

ص:184

امام علیه السّلام در این عبارات به نکات زیبایی اشاره می کند.پرهای پرندگان از شگفت انگیزترین بخشهای آنهاست؛هرکدام شبیه نهال زیبایی است که ریشه اش در گوشت بدن او به طور سطحی فرورفته و شاخ و برگها به صورت منظم از آن روییده و با چینش مخصوص در اطراف سر،گلو،بالها و سینه ها روی هم قرار گرفته است و هریک از آنها که بیفتد نهال دیگری به جای آن می روید.لطافت آن عجیب و رنگ آمیزی آن عجیب تر است.

سپس به پاهای آنها اشاره می کند که بعضی برای خشکی ساخته شده،کوتاه و محکم و بعضی برای استفاده در کنار دریاها و نهرها،بلند و کشیده که با گردن بلندی همراه است و به حیوان اجازه می دهد غذای خود را از درون آب بگیرد.

آن گاه به مواد غذایی آنها اشاره می کند که برای هریک سهمی از دانه های غذایی و غیر آن قائل شده است و جالب اینکه هیچ یک از پرندگان دندانی برای خرد کردن این دانه ها ندارند.در عوض معده ای به آنها داده(که در عربی به آن«قانصه»می گویند)بسیار پرحرارت و داغ که با ترشحات مناسب دانه ها را نرم و قابل جذب می کند و چون به جهت وجود دشمنان مختلف،وقت زیادی برای برچیدن دانه ندارد،خداوند عضو دیگری به آنها داده به نام چینه دان(که در عربی به آن«حوصله»می گویند)و مانند کیسه ای است برای جمع آوری سریع دانه ها تا به هنگام فرصت به طور تدریجی به سنگدان منتقل کند و آن را هضم و جذب نماید.

آن گاه به انواع گوناگون و کاملا متفاوت پرندگان اشاره می کند که هریک ساختمانی مخصوص خود و برنامه های ویژه ای در زندگی دارند؛از کلاغها گرفته تا عقابها و از کبوترها تا شترمرغها و عجایب آفرینش در آنها به قدری زیاد است که انسان را مبهوت می کند.

بزرگ است خداوندی که این همه موجودات را به صورتهای مختلف آفریده است.

شاید جمله «دعا کلّ طائر باسمه» اشاره به همین موضوع باشد که هریک از پرندگان

ص:185

را با ویژگی هایی که اراده کرده آفریده است و در واقع این دعوت تکوینی است با مجموعه ویژگی هایی که از آن تعبیر به اسم شده و شبیه تعبیری است که قرآن مجید در مورد آفرینش همه موجودات دارد:« «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند تنها به آن می گوید موجود باش آن نیز بی درنگ موجود می شود». (1)

امام علیه السّلام پایان خطبه را به آفرینش ابرهایی اختصاص می دهد که آب،سرچشمه اصلی حیات همه موجودات،از آن فرومی ریزد،می فرماید:«ابرهای سنگین(و پرآب)ایجاد کرد و بارانهای پرپشت و پی درپی از آن فروفرستاد.سهم هرمکانی را مشخص ساخت و با آن زمینهای خشک را آبیاری نمود و گیاهان را بعد از خشکسالی رویانید»؛ (و أنشأ «السَّحابَ الثِّقالَ» (2)فأهطل (3)دیمها (4)،و عدّد قسمها.فبلّ الأرض بعد جفوفها و أخرج نبتها بعد جدوبها (5)) .

می دانیم ابرها اقسام مختلفی دارند نوعی ابرهای پوششی هستند که تقریبا هیچ آبی ندارند و ابرهایی که آب مختصری با خود حمل می کنند.قسم سوم ابرهای فشرده پرآبی است که رطوبت زیادی با خود دارند و گویی دریاهایی معلق بر فراز آسمان اند و معمولا در طبقات پایین جوّ قرار می گیرند و قرآن از آنها به«سحاب ثقال»تعبیر کرده است، می فرماید:« «وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ» او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش(باران)رحمتش می فرستد تا ابرهای سنگین بار را

ص:186

(بر دوش)کشند(سپس)ما آنها را به سوی زمینهای مرده می فرستیم و به وسیله آنها آب (حیات بخش)را نازل می کنیم و با آن از هرگونه میوه ای(از خاک تیره)بیرون می آوریم». (1)

***

ص:188

اوصاف الهی را در آن بیان کرده است که در هیچ خطبه دیگری گستردگی ذکر صفات جلال و جمال،در این حدّ دیده نمی شود.

در واقع امام علیه السّلام در این خطبه قدرت بیان اندیشه الهی خود را در شرح پیچیده ترین مسائل اعتقادی نشان داده و همه دقایق صفات ثبوتی و سلبی و اضافی حق تعالی را با نظم خاصّی برشمرده است و سزاوار است که آن را به منزله سوره توحید-که در روایات به عنوان یک سوم قرآن شمرده شده است-در نهج البلاغه بدانیم.

این خطبه در واقع یک بخش است و آن شرح اسما و صفات خداست؛ولی آن را با کمی مسامحه می توان به سه بخش تقسیم کرد:بخشی درباره صفات ثبوتی خداوند سخن می گوید و بخشی دیگر درباره صفات سلبی و بخشی هم به قدرت پروردگار در مسأله معاد و بازگشت انسانها به زندگی مجدّد اشاره دارد.

در مجموع،هرکس این خطبه را با دقّت بررسی کند می داند که هرگز فیلسوفان الهی جهان در گذشته و حال خدا را این گونه دقیق و روشن،زیبا و جالب معرفی نکرده اند و حتی اگر مطالعه کننده مسلمان هم نباشد بر گوینده این سخنان هزاران آفرین می گوید.

***

ص:190

زمان پیشی گرفته و بر عدم،سبقت جسته و ازلیّتش بر آغاز مقدّم بوده است.با آفرینش حواس(برای مخلوقات)معلوم شد که او از داشتن حواس پیراسته است و با آفرینش اشیای متضاد معلوم شد که ضدی برای او نیست و با قرین ساختن موجودات به یکدیگر روشن شد که قرین و همتایی ندارد،نور را ضد ظلمت،و رنگهای روشن را ضد رنگهای تیره و تار،و خشکی را ضد رطوبت و گرمی را ضد سردی قرار داده.

اضداد را باهم ترکیب نمود و متباینات را قرین هم ساخت،اموری را که از هم دور بودند به یکدیگر نزدیک کرد و آنها را که به یکدیگر نزدیک بودند از هم جدا ساخت.

ازلی و ابدی است در معرض کیفیّتی قرار نمی گیرد.

در بیان دومین وصف،هرگونه مثل و مانند و همتا را از او نفی می کند،زیرا اگر مثلی داشته باشد هرگاه مثلیّت در همه جهات باشد،عین او می شود و اگر در بعضی از جهات باشد لازمه آن ترکیب است(ترکیب از ما به الاشتراک و مابه الامتیاز)و ترکیب با واجب الوجود بودن نمی سازد،زیرا هرمرکّبی نیازمند به اجزای خود است و نیاز در واجب الوجود مفهومی ندارد و به تعبیر دیگر اجزای در مرتبه قبل از«کلّ»قرار دارند،بنابراین اگر واجب الوجودی هست باید همان اجزای باشد؛نه«کلّ»که مولود آن اجزاست و از طرفی لازمه اجزا،تعدّد است و در واجب الوجود تعدّد امکان ندارد،زیرا واجب الوجود از هرنظر نامتناهی است و دو«نامتناهی از هرنظر»محال است.

در سومین وصف نفی شبیه از ذات مقدّس او می کند،زیرا ذات نامتناهی از جمیع جهات،شبیه و مانند ندارد.(تفاوت مثل و شبیه از این جهت است که مثل در همه جهات یا اکثر صفات ملاحظه می شود و شبیه ممکن است در پاره ای از جهات باشد).

در چهارمین و پنجمین وصف می فرماید:آن کس که به خدا اشاره کند یا او را در وهم خویش بگنجاند خدا را نشناخته،زیرا اشاره حسی دلیل بر جسمانیت و دارا بودن جهت و مکان است که خداوند از همه اینها منزّه است و در وهم گنجانیدن به معنای محدود ساختن ذات پاک نامحدود اوست و به همین دلیل می گوییم:هیچ کس کنه ذات خدا را درک نمی کند و علم ما به او همانند علم اجمالی است،مثلا می گوییم:خداوند همان آفریدگار و خالق این جهان است.

در ادامه این سخن به دو وصف دیگر اشاره کرده،می فرماید:«(کنه ذاتش هرگز شناخته نمی شود،زیرا)آنچه کنه ذاتش شناخته شده مصنوع و مخلوق است و آنچه بقایش به دیگری وابسته است معلول علّتی است»؛ (کلّ معروف بنفسه مصنوع،و کلّ قائم فی سواه معلول) .

بارها گفته ایم خداوند وجودی است از هرنظر غیر متناهی و هرگز در فکر محدود ما

ص:193

نمی گنجد و به همین دلیل برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم است و اگر سؤال شود پس چگونه ما خدا را می شناسیم؟می گوییم:عمدتا از دو راه:یکی از طریق اشاره به آثار و افعال او که جهان هستی را پر کرده و بر هرچه نظر کنیم سیمای او را در ماورای آن اجمالا می بینیم و دیگر از طریق تحلیل حقیقت وجود که به واجب الوجود اجمالا منتهی می شود و در اصطلاح«برهان صدیقین»نام دارد و در احادیث و دعاها به عنوان«یا من دلّ علی ذاته بذاته»به آن اشاره شده است که آن هم یک علم اجمالی است؛نه علم به کنه و حقیقت ذات او که از دسترس همه افکار حتّی افکار انبیا و اولیا بیرون است.

این نکته نیز روشن است که هر چیزی قائم به دیگری باشد خواه به صورت عرض بر آن عارض باشد و خواه به صورت وجود جوهری وابسته،به هرحال معلول دیگری است و خداوندی که واجب الوجود است معلول نیست؛بلکه قیّوم است؛یعنی قائم به ذات خویش است و قیام دیگران به اوست.

سپس به افعال و تدبیرات و غنای او اشاره کرده،می فرماید:«او فاعلی است که نیازمند به حرکت دادن ابزار و آلات نیست و تدبیرکننده ای است که احتیاج به جولان فکر و اندیشه ندارد و غنی و بی نیاز است امّا نه به این معنا که(قبلا از شخص یا چیزی)بهره گرفته باشد»؛ (فاعل لا باضطراب آلة،مقدّر لا بجول (1)فکرة،غنیّ لا باستفادة) .

زیرا کسی که برای انجام کارش متوسل به ابزار و آلاتی می شود و به سبب آن است که قدرتش محدود است لذا از آن ابزار کمک می گیرد و کسی که در تدبیراتش نیاز به تفکّر و مطالعه دارد به سبب محدود بودن علم اوست که به ناچار با اندیشه و مطالعه بر آن می افزاید؛ولی کسی که علم و قدرتش نامحدود است از همه اینها بی نیاز است و نیز همه اغنیا غیر از او از طریق تحصیل مال و مقام و امثال آن از بیرون وجود خود غنی می شوند در حالی که خداوند غنیّ بالذات است.

ص:194

قرآن مجید می گوید:« «یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» ای مردم شما همگی نیازمند خداوند هستید و تنها خداوند است که بی نیاز و شایسته ستایش است». (1)

در ادامه بیان این اوصاف می فرماید:«نه زمانها با او قرین است و نه ابزار و وسایل از او حمایت می کند(بلکه)وجودش بر زمان پیشی گرفته،و بر عدم سبقت جسته و ازلیّتش بر آغاز مقدّم بوده است»؛ (لا تصحبه الأوقات،و لا ترفده (2)الأدوات؛سبق الأوقات کونه،و العدم وجوده،و الإبتداء أزله) .

جمله «لا تصحبه الأوقات ...»اشاره به این است که زمان،امری حادث است و خداوندی که ذاتش ازلی و ابدی است قرین با حوادث نبوده و نخواهد بود و آلات و ابزار و ادوات،معین و یاور و حامی او نبوده است.

تفاوت این جمله با جمله «فاعل لا باضطراب آلة» ممکن است از این نظر باشد که در جمله سابق سخن از افعال خدا بود که نیاز به آلات و ابزاری ندارد و این جمله اشاره به این است که در بقایش کمک از ابزار و ادواتی نمی گیرد.

و جمله های سه گانه «سبق الأوقات کونه ...»در واقع،شرحی است برای جمله «لا تصحبه الأوقات »چون هنگامی که پذیرفتیم هستی او برتر از زمان و مکان است نتیجه می گیریم که وجود او بر زمان پیشی گرفته و هستی او بر عدم سبقت جسته و ازلیت او بر هرآغازی مقدم بوده است.

در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه امام می فرماید:وجود خداوند بر عدم سبقت گرفت در حالی که«عدم»چیزی نیست که وجود خداوند بر آن سبقت گیرد.

در پاسخ این سؤال می توان گفت که مقصود از عدم،عدم مخلوقات است؛یعنی آن هنگام که هیچ یک از این کائنات موجود نشده بود خداوند وجود داشت.

ص:195

گاه گفته می شود:این جمله کنایه از واجب الوجود بودن خداوند است،زیرا ذاتی که واجب الوجود است همیشه بوده است و خواهد بود و بر عدم غلبه دارد و هرگز«عدم»بر ذات پاک او عارض نمی شود.

جمله «و الإبتداء أزله» (ازلیّت خداوند بر ابتدا پیشی گرفت)اشاره به این است که ذات ازلی و ابدی او برتر از این است که آغاز و ابتدایی داشته باشد.

سپس امام علیه السّلام به بیان اوصاف دیگری می پردازد که هریک از دیگری مهم تر است، می فرماید:«به سبب آفرینش حواس(برای مخلوقات)معلوم شد که او از داشتن حواس پیراسته است»؛ (بتشعیره (1)المشاعر عرف أن لا مشعر له) ،زیرا وجود حواس از لوازم مخلوقات امکانیه است و واجب الوجود از آن منزه است.افزون بر این،حواس از عوارض موجودات است و عرض و معروض دو چیز مختلفند حال آنکه می دانیم ترکیب در ذات خداوند راه ندارد.

به تعبیر دیگر خداوند با آفرینش حواس به بندگانش نشان داد که احساس و حواس اموری عارضی هستند و جدای از ذات اشیا.بندگان نیز از اینجا فهمیدند که او دارای حواس نیست،چون ذاتش محل عوارض نیست.

در ادامه می افزاید:«با آفرینش اشیای متضاد معلوم شد که ضدی برای او نیست و با قرین ساختن موجودات به یکدیگر روشن شد که قرین و همتایی ندارد»؛ (و بمضادّته بین الأمور عرف أن لا ضدّ له،و بمقارنته بین الأشیاء عرف أن لا قرین له) .

تفسیر این سخن،آن است که دو موجود متضاد،به یقین هردو محدود و دارای دو حالت مختلفند،در حالی که ذات خداوندی نه محدودیت دارد و نه چیزی بر او عارض می شود؛همچنین دو موجود قرین یکدیگر هردو محدودند و دارای عوار مشابه،در حالی که ذات پاک او از هرنظر نامحدود و عاری از عوارض است.

ص:196

امام علیه السّلام به دنبال این سخن انگشت بر چند مصداق از امور متضاد گذارده،می فرماید:

«نور را ضد ظلمت،و رنگهای روشن را ضد رنگهای تیره و تار،و خشکی را ضد رطوبت و گرمی را ضد سردی قرار داد»؛ (ضادّ النّور بالظّلمة،و الوضوح بالبهمة (1)،و الجمود بالبلل،و الحرور بالصّرد (2)) .

بدیهی است این تضادّ فلسفه ای دارد و آن ایجاد تعادل و از میان بردن آثار سوء هر یک با دیگری است.اگر آفتاب،پیوسته در قسمتی از کره زمین بتابد و بخش دیگری پیوسته در ظلمت فرورود حیات و زندگی،به زودی برچیده خواهد شد؛آنچه در معرض تابش آفتاب است از شدّت حرارت می سوزد و نابود می شود و آنچه در ظلمت فرورفته منجمد می گردد و از میان می رود:« «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ» (3)؛بگو به من خبر دهید اگر خداوند شب را تا قیامت بر شما جاودان سازد آیا معبودی جز خدا می تواند روشنایی برای شما بیاورد؟آیا نمی شنوید؟»:« «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ» (4)؛بگو به من خبر دهید اگر خداوند روز را تا قیامت بر شما جاودان کند کدام معبود غیر از خداست که شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟آیا نمی بینید؟»:« «وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (5)؛و از رحمت او است که برای شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم برای بهره گیری از فضل خدا تلاش کنید و شاید شکر نعمت او را به جا آورید».

در اینجا این سؤال مطرح است که ظلمت،امری عدمی است و چیزی نیست که

ص:197

خداوند آن را آفریده باشد و یا به عنوان ضدّ در مقابل نور قرار گیرد.همین سؤال در آیه شریفه« «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» (1)؛ستایش مخصوص خداوندی که آسمانها و زمین را آفرید و ظلمتها و نورها را پدید آورد»نیز مطرح است.

ولی با توجه به این نکته که ظلمت شب و مانند آن ظلمت مطلق نیست تا عدمی باشد،بلکه ضعف شدید نور است،به همین دلیل شبانگاه هنگامی که ناگهان چراغها خاموش می شود ما چیزی را مطلقا نمی بینیم؛ولی به تدریج که چشم ما به آن نور ضعیف درون ظلمت عادت می کند اطراف خود را مشاهده می کنیم،بنابراین ظلمت نیز مخلوقی از مخلوقات خداست که با نور متضادّ است.

جمله «و الوضوح بالبهمة» ممکن است اشاره به تفاوت رنگها باشد که فلسفه آن تمیز اشیا از یکدیگر است.«وضوح»اشاره به رنگهای روشن و«بهمه»اشاره به رنگهای تیره و تاریک است.یا اشاره به حالات نیمه روشن و نیمه تاریک در بین الطلوعین و بین الغروبین است «و الجمود بالبلل» اشاره به خشکی ها و دریاها و اشیای جامد و مرطوب است که هرکدام فلسفه وجودی خاصّی دارد.

«و الحرور بالصّرد» اشاره به فصول سال،یا به طور کلی گرما و سرماست که هرکدام نقشی در حیات موجودات زنده و پرورش آنها دارد.

آن گاه در ادامه این سخن به چهار وصف دیگر اشاره کرده،می فرماید:«اضداد را با هم ترکیب نمود و موجودات متباین را قرین هم ساخت،اموری را که از هم دور بودند به یکدیگر نزدیک کرد و آنها را که به یکدیگر نزدیک بودند از هم جدا ساخت»؛ (مؤلّف بین متعادیاتها،مقارن بین متبایناتها،مقرّب بین متباعداتها،مفرّق بین متدانیاتها) .

امام علیه السّلام در این بیان اشاره به نکات بسیار مهمّی می کند که خداوند در تدبیر جهان هستی به کار گرفته است.در بسیاری از موارد جمع بین ضدّین کرده،روح را که جوهری

ص:198

است لطیف و ماورای ماده با جسم خاکی پیوند داده و موجودات مختلف را در کنار یکدیگر قرار داده است،همان گونه که در ترکیب بدن انسان و جانوران و گیاهان دیده می شود که ده ها فلز و شبه فلز در کنار هم قرار گرفته و ترکیبی بدیع به وجود آورده اند.

جالب اینکه در میان دو ضدّ؛مانند قطب مثبت و منفی الکتریسیته،جاذبه و کشش قرار داد،و در میان دو الکتریسیته یکسان؛مانند دو مثبت یا دو منفی،دافعه قرار داده است.

در میان جنس نر و ماده به طور طبیعی جاذبه و در میان دو هم جنس دافعه قرار داده است.

به این ترتیب امام علیه السّلام به چهار بخش از موجودات جهان اشاره کرده است که بخشی از آنها متضادّند؛مانند نور و ظلمت و روح و جسم،و بعضی متباینند؛مانند انواع گیاهان و جانداران که در عین تباین تضادّی هم با یکدیگر ندارند.خداوند در میان همه اینها الفتی ایجاد کرد.

قسم سوم آنهایی هستند که از هم دورند و خداوند آنها را به یکدیگر نزدیک می کند؛ مانند همسرانی از دو قوم جدای از یکدیگر که بر اثر عشق و محبّت به هم نزدیک می شوند.

قسم چهارم اموری هستند که ذاتا به یکدیگر نزدیکند؛ولی خداوند در تدبیر جهان آنها را از هم دور می سازد؛مانند کرات منظومه شمسی که طبق نظریه معروف،روزی همه در کنار هم بودند اما خداوند آنها را از هم جدا کرد و منظومه شمسی را به وجود آورد.

یا اینکه اجزای ترکیبی و برگهای گیاهان بعد از خشکیدن از یکدیگر جدا می شوند و تبدیل به عناصر فعّالی برای پرورش درختان و گیاهان دیگر می گردند،همچنین گاه قطعات ابر را از مناطق مختلف با فرمانی که به بادها می دهد به هم پیوند می زند و باران های حیات بخش نازل می کند و به بادهای دیگر فرمان می دهد که آنها را از هم متلاشی کنند و به جاهای دیگر بفرستند.

آری!ربوبیّت و تدبیر او چنین اقتضا می کند که گاه جمع بین ضدّین کند و گاه

ص:199

متباینین را به یکدیگر نزدیک سازد؛زمانی دورها را نزدیک و هنگامی نزدیکها را دور سازد.

***

ولی گاه منظور جمع عرفی است؛مانند اینکه دو جسم سیاه و سفید در آن واحد در کنار هم قرار گیرند.یا در دو زمان متصل به هم،گاه جسمی سفید و گاه سیاه باشد.این معنا نه تنها محال نیست،بلکه بخش های عظیمی از جهان را دربرگرفته است.با توجه به این نکته به اصل مسئله بازمی گردیم و می گوییم:در جهانی که ما زندگی می کنیم مدیر و مدبّر عالم،ذات پاک خداست که گاه نظام اضداد را گسترده است و همان گونه که در کلام امام علیه السّلام آمده بود،نور و ظلمت حرارت و برودت خشکی و رطوبت را به هم آمیخته و نظام شب و روز و فصول سال و ابر و باران و آفتاب را مأمور کارهای مهمی کرده است و گاه میان امثال دیده می شود مثلا اعضای پیکر یک انسان یا یک گیاه نه تنها تضادی ندارند،بلکه با یکدیگر هماهنگ اند.

به هرحال شک نیست که تضادها به گونه ای که گفته شد در بسیاری از مواقع می توانند نقش مهمی در پیشرفت جامعه انسانی و تکامل موجودات داشته باشند؛ رقابتهای سازنده در هرجامعه ای منشأ پیشرفت است و در میدان های مختلف سبب نیرومندی است حتی وجود شیطان در برابر مؤمنان موجب افزایش و قدرت ایمانی آنهاست.

***

ص:201

ص:202

او با چشم های ظاهر غیر ممکن است سکون و حرکت در او راه ندارد(زیرا)چگونه ممکن است چیزی بر او عارض شود که خودش آن را ایجاد کرده است؟و چگونه ممکن است آنچه را او ظاهر کرده به خودش بازگردد و تحت تأثیر آفریده خویش قرار گیرد؟که اگر حرکت و سکون در ذات او راه پیدا کند ذاتش تغییر می پذیرد و کنه ذاتش تجزیه می شود مفهوم ازلیت برای او ممتنع می گردد و باید پشت سری داشته باشد اگر پیش رویی دارد، و به سبب نقصان باید در جستجوی کمال باشد،و در این حال نشانه مخلوق بودن در او ظاهر خواهد شد و خود دلیل بر وجود خالقی دیگر خواهد بود؛نه اینکه مخلوقات دلیل وجود او باشند(و سرانجام اینکه)به سبب دارا بودن قدرت مطلقه آنچه در غیر او اثر می گذارد در او اثر نخواهد گذاشت.آری او خداوندی است که نه تغییر در ذات او راه دارد و نه زوال و غروب و افول بر او رواست.کسی را نزد او تا خود مولود دیگری باشد و از کسی زاده نشد تا محدود به حدودی گردد،برتر از آن است که فرزندانی برگزیند و پاک تر از آن است که تصور آمیزش با زنان درباره او رود.

«لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» (1)

ولی در تفسیر جمله سوم و چهارم به جهت ابهامی که بر آنها حاکم است،شارحان نهج البلاغه اختلاف نظر دارند و کلید حلّ مشکل تفسیر این دو جمله در این امر نهفته است که قرائنی نشان می دهد مرحوم سیّد رضی به هنگام گلچین کردن خطبه که جزء برنامه همیشگی اوست جمله هایی را در ارتباط با این دو جمله حذف کرده است.

گرچه مرحوم رضی این نکته را رعایت می کند که در میان جمله های مرتبط با یکدیگر جدایی نیفکند ولی گاه ممکن است بدون توجه این مسئله به فراموشی سپرده شود.

شاهد این سخن که بعضی از جملات خطبه در اینجا حذف شده است،روایت تحف العقول است.در آنجا که امام علیه السّلام می فرماید:«لا تفوّته«متی»و لا تدنیه«قد»و لا تحجبه«لعلّ»و لا تقارنه«مع»و لا تشتمله«هو»انّما تحدّ الأدوات أنفسها و تشیر الآلة الی نظائرها؛در ذات پاک خداوند«متی»(چه زمان؟)راه ندارد که قبل یا بعد از آن وجود داشته باشد و تعبیر به«قد»(که در مورد وقوع چیزی قریب به زمان حال به کار می رود)به او نزدیک نمی شود(تا او را محدود سازد)و«لعلّ»(-شاید)او را محجوب نمی دارد(تا علم او آمیخته به شکّ گردد)و«هو»(-او)تمام وجود وی را شامل نمی شود تا کنه ذاتش آشکار گردد.این کلمات(تعبیراتی همچون متی و قد و لعل و مع و هو)خود را محدود می سازد(یعنی تنها در جایی به کار می روند که زمان و مکان ناآگاهی در آن راه داشته باشد)و این تعبیرات به نظایر خود اشاره می کند(نظایری که در عالم ممکنات وجود دارد؛نه ذات پاک خدا که بی نظیر است).

سپس در تأکید بر این سخن می فرماید:«همین که می گوییم:موجودات«از فلان زمان»پیدا شده اند آنها را از قدیم بودن بازمی دارد و این که می گوییم:«به تحقیق»به وجود آمده اند آنها را از ازلی بودن ممنوع می سازد و هنگامی که گفته می شود:«اگر چنین نبود»مشکلی نداشتند دلیل بر آن است که به کمال نرسیده اید»؛ (منعتها«منذ»القدمة،

ص:205

و حمتها«قد»الأزلیّة،و جنّبتها«لو لا»التّکملة!) . (1)

توضیح اینکه واژه«منذ»در مواردی به کار می رود که تاریخچه ای برای وجود چیزی باشد،بنابراین با توجه به استعمال این واژه در مورد ممکنات به خوبی می توان یافت که اینها حادثند؛نه قدیم.همچنین واژه«قد»هنگامی که در ماضی به کار می رود به معنای وقوع چیزی قریب به زمان حال است که آن هم با ازلیّت سازگار نیست و نیز واژه«لو لا» در جایی به کار می رود که مانعی بر سر راه تکامل چیزی به وجود آمده؛مانند سخنی که قرآن مجید از کافران نقل می کند که به مستکبران می گویند:« «لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنّا مُؤْمِنِینَ» اگر شما نبودیم ایمان آورده بودیم». (2)و با توجه به ازلیّت و ابدیّت و کمال مطلق خداوند این ادوات و تعبیرات هیچ کدام درباره او به کار نمی رود.

امام علیه السّلام در بیان اوصاف دیگری از اوصاف خداوند می فرماید:«آفریدگار جهان با آفرینش مخلوقات در برابر عقل ها تجلی کرد،و به همین سبب مشاهده او با چشم های ظاهر غیر ممکن است» (بها تجلّی صانعها للعقول،و بها امتنع عن نظر العیون) .

آری آثار او در جای جای عالم هستی نمایان است و از آنها پی به وجود مقدّس او می بریم؛ولی با این حال با چشم ظاهر دیده نمی شود،زیرا رؤیت چشم،مخصوص اجسام است که دارای زمان و مکان و اجزا و جهت هستند و خداوند از تمام اینها منزّه است.

آن گاه امام علیه السّلام مسئله مهم دیگری را مطرح می کند و درباره نفی سکون و حرکت از ذات پاک خداوند سخن می گوید،می فرماید:«سکون و حرکت در او راه ندارد(زیرا)چگونه می تواند چیزی بر او عارض شود که خودش آن را ایجاد کرده است،و چگونه ممکن است آن چه را او ظاهر کرده به خودش بازگردد و تحت تأثیر آفریده خویش قرار گیرد؟»؛ (و لا

ص:206

یجری علیه السّکون و الحرکة،و کیف یجری علیه ما هو أجراه،و یعود فیه ما هو أبداه،و یحدث فیه ما هو أحدثه!) .

آری حرکت و سکون از عوارض ممکنات است.حرکت آن است که یک شیء در دو زمان در دو جا یا در دو حالت قرار گیرد و سکون آن است که در دو زمان در یک جا یا در یک حالت باشد،بنابراین هم سکون حادث است و هم حرکت،زیرا هر دو وصف بیان حالت دوم چیزی است که زمانی بر آن گذشته است.به تعبیر دیگر در حالت اوّل نه سکون است نه حرکت و در حالت دوم است که سکون و حرکت معنا می یابد که اگر در جای اوّل باشد سکون است و اگر در جای دیگری باشد حرکت است.

اضافه بر این اگر حرکت در مکان و زمان و کیفیت و مانند اینها باشد از عوارض جسم است و همچنین اگر حرکت در جوهر باشد و می دانیم خداوند نه جسم است و نه جوهر.

نتیجه اینکه حرکت و سکون از مخلوقات خدا و از ممکنات است و هرگز به ذات پاک واجب الوجود راه ندارد.

در ادامه این سخن امام علیه السّلام به دلایل این موضوع پرداخته و هشت دلیل برای آن ذکر می فرماید:

نخست اینکه«اگر حرکت و سکون در ذات خداوند راه پیدا کند ذاتش تغییر می پذیرد»؛ (إذا لتفاوتت ذاته) و می دانیم او وجودی است دارای کمال مطلق و دور از هر گونه تغییر،و ذاتی است ثابت.

دیگر اینکه«کنه ذاتش تجزیه می شود»؛ (و لتجزّأ کنهه) ،زیرا لازمه حرکت آن است که موجودی به چیزی رسد که نداشته است،بنابراین وجود او ترکیبی از ما بالفعل و ما بالقوّه است(یعنی چیزی که هست و چیزی که بعدا به آن خواهد رسید).

سوم اینکه«مفهوم ازلیت برای او ممتنع می گردد»؛ (و لامتنع من الأزل معناه) .

زیرا حرکت و سکون،چنان که گفتیم،هردو حادث است و ذات پاک او ازلی و قدیم است و جمع میان حادث و قدیم ممکن نیست.

ص:207

چهارم اینکه اگر حرکت در ذات او راه پیدا کند«باید پشت سری داشته باشد اگر پیش رویی دارد»؛ (و لکان له وراء إذ وجد له أمام) ،زیرا حرکت به هرسو باشد و به هر مفهومی در نظر گرفته شود،سمت و سویی دارد که سمت و سوی آن،پیش رو محسوب می شود و عکس آن پشت سر.

پنجم اینکه لازمه حرکت جستجوی کمال است پس به سبب نقصان باید در جستجوی کمال باشد»؛ (و لالتمس التّمام إذ لزمه النّقصان) ،زیرا حرکت یا به سوی تکامل است یا به سوی نقصان و هرکدام باشد مفهومش آن است که موجود متحرک کمال مطلق نیست.

ششم اینکه اگر حرکت در ذات پاک او باشد«نشانه مخلوق بودن در او ظاهر خواهد شد»؛ (و إذا لقامت آیة المصنوع فیه) .

هفتم اینکه اگر چنین باشد«او دلیل وجود خالقی دیگر خواهد بود؛نه اینکه مخلوقات دلیل وجود او باشند»؛ (و لتحوّل دلیلا بعد أن کان مدلولا علیه) .

هشتم اینکه«به سبب دارا بودن قدرت مطلقه،آنچه در غیر او اثر می گذارد در او اثر نخواهد گذاشت»؛ (و خرج بسلطان الإمتناع من أن یؤثّر فیه ما یؤثّر فی غیره) .اشاره به اینکه سلطه نفوذناپذیر و غیر قابل تغییر او سبب می شود که معرض در حوادث نباشد و آنچه در غیر او مؤثر است در او تأثیر نکند،زیرا ذات پاکش غیر قابل تغییر است:

آنچه تغیّر نپذیرد تویی آنکه نمرده است و نمیرد تویی

کوتاه سخن اینکه حرکت خواه در عرض باشد یا جوهر،در کمیّت باشد(مانند رشد بدن انسان یا نموّ گیاهان)یا در کیفیت باشد(مانند دگرگونی رنگ ها در جهان طبیعت و کم و زیاد شدن گرما و سرما در فصول سال)خواه به سوی کمال باشد(مانند رشد کودک) و خواه به سوی نقصان باشد(مانند ضعف و ناتوانی پیران)هیچ یک از آنها در ذات پاک خداوند راه ندارد،چون واجب الوجود است و کمال مطلق،و حرکت مخصوص ممکنات و موجودات دارای نقصان است.

ص:208

افزون بر این،حرکت نشانه تجزیه پذیری و حادث بودن است که در ذات بسیط ازلی راه ندارد.

سپس امام در ادامه این اوصاف به بیان هفت وصف دیگر می پردازد که رابطه نزدیکی با مسئله حرکت دارد،می فرماید:«آری!او خداوندی که نه تغییر در ذات او راه دارد و نه زوال و غروب و افول بر او رواست»؛ (الّذی لا یحول و لا یزول،و لا یجوز علیه الأفول) .

تغییر و زوال و افول و غروب همه از عوارض موجودات امکانیه و محدود و ناقص است و این اوصاف برای او متصوّر نیست.

آن گاه می فرماید:«کسی را نزد او تا خود مولود دیگری باشد و از کسی زاده نشد تا محدود به حدودی گردد،برتر از آن است که فرزندانی برگزیند و پاکتر از آن است که تصور آمیزش با زنان درباره او رود»؛ (لم یلد فیکون مولودا،و لم یولد فیصیر محدودا.جلّ عن اتّخاذ الأبناء،و طهر عن ملامسة النّساء) .

بی شک همه این امور،زادن و زاییده شدن و صاحب زن و فرزند شدن از عوارض موجودات جسمانی است و خداوند سبحان نه جسم است و نه عوارض جسمانی دارد، اضافه بر این،این امور هم نشانه حدوث است و هم نیاز،و او نه حادث است و نه نیازمند.

جمله «لم یلد فیکون مولودا» اشاره به وضع متعارف موجودات زنده است که از یک سو متولّد از دیگری می شوند و از سوی دیگر فرزندانی از آنها متولد می شود،بنابراین نقض و ایراد در مورد حضرت آدم که او صاحب فرزند شد ولی خودش از کسی متولد نشد وارد نمی شود،زیرا آدم فردی استثنایی بود،به علاوه اگر آدم متولد از انسانی نشد متولد از خاک شد که این خود نوعی ولادت است.

***

ص:209

ص:210

اعضا،و عرضی از اعراض و تفاوت و ابعاض نمی شود،حد و نهایتی برای او نیست،و نه انقطاع و پایانی،اشیا به او احاطه ندارند تا وی را بالا و پایین برند،و چیزی او را حمل نمی کند تا به جانبی متمایل سازد یا ثابت نگهدارد.

نه درون اشیا داخل است و نه از آنها خارج،خبر می دهد اما نه با زبان و حنجره و می شنود ولی نه با کمک استخوان ها(ی شنوایی)و پرده گوش،سخن می گوید؛اما نه با الفاظ،(همه چیز را)در علم خود دارد؛ولی نه با رنج به خاطر سپردن،و اراده می کند؛اما نه با تصمیم گیری درونی دوست می دارد و خشنود می شود؛اما نه از روی رقت قلب و نازک دلی و دشمن می دارد و خشم می گیرد؛اما نه از روی ناراحتی و رنج درون،هرگاه اراده چیزی کند،می گوید:«موجود باش»و بی درنگ موجود می شود؛نه به این معنا که صدایی از او در گوش ها بنشیند یا فریادی شنیده شود،بلکه سخن خداوند همان چیزی است که ایجاد می کند و صورت می بخشد و پیش از آن چیزی وجود نداشته و اگر پیش از آن چیزی از ازل وجود داشت خدا معبود دوم بود.

به همین دلیل در ادامه بحث های سابق،در این بخش از خطبه می فرماید:«دست وهم و خیال به دامان کبریاییش نمی رسد تا محدودش سازد و تیزهوشی هوشمندان نمی تواند نقش او را در ذهن و تصوّر آورد،نه حواس قادر بر ادراک او هستند تا محسوس گردد،و نه دست ها می توانند او را لمس کنند تا ملموس شود.هیچ گاه تغییر نمی پذیرد و دگرگونی در او حاصل نمی شود،آمدوشد شب ها و روزها وی را کهنه نمی سازد و روشنایی و تاریکی تغییرش نمی دهد»؛ (لا تناله الأوهام فتقدّره،و لا تتوهّمه الفطن فتصوّره،و لا تدرکه الحواسّ فتحسّه،و لا تلمسه الأیدی فتمسّه.و لا یتغیّر بحال،و لا یتبدّل فی الأحوال.و لا تبلیه اللّیالی و الأیّام،و لا یغیّره الضّیاء و الظّلام) .

«اوهام»جمع«وهم»به معنای قوه خیال است که تعلق به ماده و محسوسات دارد و اگر خداوند در وهم بگنجد باید مکان و زمان و کیفیت و کمیتی برای او تصور شود؛حال آنکه ذات پاکش از این امور منزه است،جسم دارای اجزاست و زمان و مکان و تغییر و حرکت و اینها اموری هستند که در ذات لایتناهی او راه ندارند.

«فطن»جمع«فطنه»به معنای قوه عقل و خرد است و به افراد تیزهوش«فطن»گفته می شود.قوه عقل نیز به کمک وهم و تصورات ذهنی وابسته به اجسام،فعالیت دارد، بنابراین اگر با عقل و به کمک وهم درک شود باز پای عوارض جسمانی در میان می آید.

تعبیر به «و لا تلمسه ...»-با توجه به اینکه لمس و مسّ دو معنا دارد،مسّ به تماس با اجسام اطلاق می شود و لمس به طلب و تلاش برای تماس گفته می شود-اشاره به این است که هرچه انسانها بکوشند با دست خود او را لمس کنند غیر ممکن است،چون جسم نیست تا لمس شود.

اما با توجه به ثبات ذاتش،تغییر او با گذشت زمان و پدیده هایی همچون نور و ظلمت ممکن نیست؛زیرا بارها گفته ایم او وجودی است کامل و نامتناهی از هرجهت و مافوق زمان و مکان و حرکت،و چنین ذاتی دستخوش حوادث و تغییرات نمی شود و اسیر

ص:213

چنگال شب و روز و نور و ظلمت نمی گردد.

آن گاه در ادامه این سخن می فرماید:«هرگز توصیف به داشتن اجزا و داشتن جوارح و اعضا،و عرضی از اعراض و دارا بودن تفاوت و ابعاض نمی شود»؛ (و لا یوصف بشیء من الأجزاء،و لا بالجوارح و الأعضاء،و لا بعرض من الأعراض،و لا بالغیریّة و الأبعاض) .

روشن است تمام این امور یعنی دارا بودن اجزا و اعضای بدن و قبول عوارض-مانند رنگ ها و کیفیت و کمیت متفاوت-همه از خواص جسم و جسمانیات و ماده و ممکنات است و همچنین تفاوت با اشیای دیگر،زیرا لازمه آن ترکیب از قدر مشترک و مابه الامتیاز است و هرگونه ترکیب دلیل است بر احتیاج مرکب به اجزای خود،و موجود محتاج،واجب الوجود بی نیاز از همه چیز نتواند بود.

در ادامه بیان اوصاف سلبیه خداوند امام علیه السّلام اوصاف دیگری را بیان می فرماید که:

«حد و نهایتی برای او نیست و نه انقطاع و پایانی،اشیا به او احاطه ندارند تا وی را بالا برند یا پایین آورند،و چیزی او را حمل نمی کند تا به جانبی متمایل سازد یا ثابت نگهدارد!»؛ (و لا یقال:له حدّ و لا نهایة،و لا انقطاع و لا غایة؛و لا أنّ الأشیاء تحویه فتقلّه (1)أو تهویه (2)،أو أنّ شیئا یحمله،فیمیله أو یعدّله) .

این اوصاف ششگانه(حد،نهایت،انقطاع،پایان،احاطه کردن و حمل کردن)همه از اوصاف جسم و جسمانیات است و خداوندی که منزه از جسمانیت است هیچ یک از این اوصاف در ذات پاکش راه ندارد و به فرض که بعضی از این اوصاف درباره غیر موجودات مادی نیز صادق باشد بی شک از اوصاف ممکن الوجود است که همواره و از هرنظر

ص:214

محدود است و بارها گفته ایم ذات پاک واجب الوجود از هرنظر نامحدود است.بنابراین هیچ یک از این اوصاف را به خود نمی پذیرد.

افزون بر این،اوصاف ذکر شده لوازمی دارد که آنها نیز مربوط به عالم اجسام است؛ احاطه کردن بر چیزی سبب می شود آن را بالا ببرد و یا پایین بیاورد و حمل کردن چیزی گاه سبب می شود آن را به یک طرف متمایل کنند یا ثابت نگهدارند و همه اینها از اوصاف اجسامند.

حتی بعضی از فلاسفه گفته اند خداوند به«لا نهایة»نیز وصف نمی شود،زیرا این تعبیر لا نهایت جسمانی را تداعی می کند.

به هر حال امام علیه السّلام در جای جای این خطبه سعی بر این می فرماید که همه مخاطبان را از گرفتار شدن در دام تشبیه رهایی بخشد و خداوند را از هرگونه وصف مخلوقات منزّه شمارد.

سپس در ادامه این اوصاف،اوصاف دیگری را می شمرد و می فرماید:«نه درون اشیا داخل است،و نه از آنها خارج!»(بلکه همه جا هست و به همه چیز احاطه دارد)؛ (لیس فی الأشیاء بوالج (1)،و لا عنها بخارج) .

گاه ممکن است برای بعضی این گونه تعبیرات که درباره احاطه ذات پاک خداوند به همه اشیا در این خطبه و خطبه ها و روایات دیگر آمده؛چیزی شبیه تناقض جلوه کند که چگونه ممکن است وجودی نه داخل اشیا باشد نه خارج از آن؛ولی این یک واقعیت است؛در یک تشبیه ناقص می توان گفت ذات مقدس او روح عالم هستی است.روح انسان در بدن او هست نه به معنای جزء بدن و از بدن خارج است نه به عنوان بیگانگی از بدن،بلکه احاطه تدبیر و تصرف در جسم دارد و هرزمان روح از جسم خارج شود؛یعنی رابطه تدبیر و تصرفش قطع گردد،می میرد.آری خداوند به منزله روح عالم هستی است.

ص:215

در ادامه این سخن امام علیه السّلام به بیان پنج وصف دیگر پرداخته،می فرماید:«خداوند خبر می دهد؛اما نه با زبان و حنجره،و می شنود؛ولی نه با کمک استخوانها(ی شنوایی)و پرده گوش،سخن می گوید؛اما نه با الفاظ،(همه چیز را)در علم خود دارد؛ولی نه با رنج به خاطر سپردن،و اراده می کند؛اما نه با تصمیم گیری درونی»؛ (یخبر لا بلسان و لهوات (1)،و یسمع لا بخروق (2)و أدوات.یقول و لا یلفظ،و یحفظ و لا یتحفّظ،و یرید و لا یضمر) .

اشاره به این که صفاتی همچون سمیع و حفیظ و متکلم و مرید بر ذات پاک او اطلاق می شود؛ولی مجرد از عوارض جسمانی و اسباب مادی،چون او نه جسم است و نه ماده، اگر سخن می گوید امواج صوتی را برای موسی بن عمران یا غیر او در فضا ایجاد می کند،و اگر می شنود یا در حفظ دارد به معنای علم او به تمام سخنان و گفته ها و آگاهی او بر تمام حوادث گذشته است که نتیجه و عصاره حفظ و شنوایی و اراده است.به بیان دیگر این تعبیرات از قبیل مجازات مافوق الحقیقة است و هرگز نباید با شنیدن این الفاظ که بشر برای زندگی روزمره خود ابداع کرده است و عموما رنگ جسمانی و مادی دارد تصور کنیم ذات پاک خداوند نیز همین گونه است.بلکه هنگام به کارگیری این الفاظ درباره خدا باید از تمام پوششهای جسمانی و مادی به درآید و در نتیجه و عصاره این امور خلاصه شود تا بتوان آنها را در مورد خداوند به کار برد و در واقع از قبیل«خذ الغایات و اترک المبادی» است.

بعضی از شارحان نهج البلاغه در جمله «یحفظ و لا یتحفّظ» احتمال داده اند منظور این است که خداوند موجودات را از حوادث آفات حفظ می کند و خودش نیاز به حافظی

ص:216

ندارد؛ولی از توجه به سایر اوصافی که قبل از این وصف آمده روشن می شود که مفهوم صحیح این کلام همان است که در بالا آمد؛یعنی اشاره به نیروی حافظه است.

سپس به دو وصف دیگر اشاره کرده،می فرماید:«دوست می دارد و خشنود می شود؛ اما نه از روی رقت قلب و نازک دلی و دشمن می دارد و خشم می گیرد؛اما نه از روی ناراحتی و رنج درون»؛ (یحبّ و یرضی من غیر رقّة،و یبغض و یغضب من غیر مشقّة) .

گرچه بعضی تصور کرده اند که «یحبّ و یرضی» دو معنای متفاوت دارند و همچنین «یبغض و یغضب» ولی لحن کلام امام علیه السّلام نشان می دهد که هردو را در یک معنا و یا قریب به یک معنا به کار برده است.

در هرحال،این دو وصف شبیه اوصافی است که قبلا ذکر شد،اسباب آن جنبه آسمانی دارد؛ولی نتیجه آن در مورد خداوند صادق است،محبت و رضایت ما آمیخته با رقت قلب و نوعی آرامش و تمایل باطنی است و بغض و غضب ما به جهت درد و رنج درونی،همراه تحریک اعصاب و بالا رفتن فشار خون است.بدیهی است این معانی در مورد خداوند صادق نیست و لذا این اوصاف را تفسیر به نتیجه کرده اند و گفته اند:محبت و رضایت خداوند نسبت به بنده اش به این صورت است که عملا او را مشمول نعمتها و توفیقات بیشتر می کند و بغض و غضب او به کسی به این است که نعمت و سعادت و توفیق را از او می گیرد.

این گونه تفسیر به نتیجه،یکی از اصول اساسی است که در مورد بسیاری از صفات خداوند به کار می رود.

سپس امام علیه السّلام در تکمیل این سخن می فرماید:«هرگاه اراده چیزی کند،می گوید:

«موجود باش»و بلا درنگ موجود می شود،نه به این معنا که صدایی از او در گوش ها بنشیند یا فریادی شنیده شود،بلکه سخن خداوند همان کاری است که ایجاد می کند و صورت می بخشد و پیش از آن چیزی وجود نداشته و اگر پیش از آن چیزی از ازل وجود

ص:217

داشت خدا معبود دوم بود»؛ (یقول لمن أراد کونه: «کُنْ فَیَکُونُ» (1)،لا بصوت یقرع،و لا بنداء یسمع؛و إنّما کلامه سبحانه فعل منه أنشأه و مثّله،لم یکن من قبل ذلک کائنا،و لو کان قدیما لکان إلها ثانیا) .

مقصود امام علیه السّلام از این سخن این است که جمله«کن فیکون»که در آیات قرآن مجید آمده به معنای فرمانی لفظی؛مانند فرمان رؤسا و پادشاهان به زیردستان خود نیست که الفاظی بر زبان می رانند و در گوش مخاطبین می نشیند و گاه که اصرار بر چیزی دارند فریاد می کشند که تا فاصله زیادی فریادشان شنیده می شود،بلکه اوامر خداوند همان فرمان تکوینی او و به تعبیر دیگر فعل است،تا اراده چیزی کند(اراده نیز به معنای علم به نظام اصلح است)بی درنگ موجود می شود،اگر اراده کند کائنات در یک لحظه موجود شوند در همان یک لحظه آسمان و زمین و ستارگان و کهکشانها ایجاد می شوند و اگر اراده کند به طور تدریجی در هزار سال یا میلیونها سال به وجود آیند بی کم وکاست همان خواهد شد.

در ضمن،فعل خداوند که همان آفرینش موجودات است براساس شبیه سازی قبلی هرگز نبوده است،زیرا اگر چنین باشد مفهوم آن تعدد وجود ازلی و تعدد خداوند و معبود خواهد بود و همان گونه که در بحث های توحیدی گفته ایم تعدد در این مورد محال است، زیرا وجود نامتناهی و نامحدود از هرجهت،تعدد نمی پذیرد.

***

ص:218

آفرید و در آفرینش آنها از کسی یاری نجست.زمین را آفرید و آن را در جای خود ثابت نگه داشت بی آنکه این کار او را به خود مشغول سازد و در عین حرکت و بی قراری به او ثبات بخشید.بدون هیچ پایه ای آن را برپا نمود و بی هیچ ستونی آن را برافراشت و از کژی و اعوجاج نگاه داشت و از سقوط و درهم شکافتن آن جلوگیری کرد.

خداوند میخهای زمین را محکم نمود و سدهایی در آن ایجاد کرد چشمه هایش را جاری ساخت و درّه هایش را(برای جریان سیلاب ها)شکافت.آنچه را بنا کرد هرگز سست نشد و هرچه را قوت بخشید ناتوان نگشت.او با عظمتش بر ظاهر آن سلطه دارد و با علم و آگاهیش از درون آن باخبر است،با جلال و عزتی بر همه چیز آن مسلط است و چیزی از قلمرو قدرتش بیرون نیست.هرگز موجودی از فرمانش سر نمی پیچد تا بر او چیره گردد و هیچ شتاب کننده ای از چنگ قدرتش نمی گریزد تا بر او پیشی گیرد و به هیچ ثروتمندی نیاز ندارد تا به او روزی دهد.تمامی اشیا در برابر وی خاضع و فرمانبردار و در مقابل عظمتش ذلیل و خوارند.

هیچ موجودی قدرت فرار از محیط حکومتش به خارج از آن را ندارد تا از پذیرش سود و زیانش خودداری کند.نه مانندی دارد تا همتای او گردد و نه نظیر و شبیهی برای او متصور است تا با او مساوی شود.

در نتیجه صانع و مصنوع و ایجادکننده و ایجادشونده یکسان خواهد شد»؛ (لا یقال:کان بعد أن لم یکن،فتجری علیه الصّفات المحدثات،و لا یکون بینها و بینه فصل،و لا له علیها فضل،فیستوی الصّانع و المصنوع،و یتکافأ المبتدع و البدیع (1)) .

سپس به شرح یکی دیگر از صفات بارز خداوند یعنی قدرت بارز او می پردازد و در این زمینه نخست به مسئله ابداع و آفرینش بی سابقه را مطرح کرده و می فرماید:«مخلوقات را بی نمونه ای که از دیگری گرفته باشد آفرید و در آفرینش آنها از کسی یاری نجست»؛ (خلق الخلائق علی غیر مثال خلا من غیره،و لم یستعن علی خلقها بأحد من خلقه) .

هنگامی که به جهان خلقت نظر می افکنیم انواع بیشماری مخلوقات در عالم جانداران و گیاهان و جمادات می بینیم که هریک شکل و ساختمان بدیع و آفرینش ویژه و جالبی دارد.موجوداتی که هرگز سابقه نداشته و خداوند آنها را از کتم عدم به عرصه وجود آورد و در مسیر تکامل پیش فرستاد در حالی که اگر انسانها صنایعی دارند هم به اقتباس از دیگری است؛مثلا روز نخست کسی با دقت در بال و پر پرندگان و کیفیت پرواز آنها به فکر ساختن نوعی هواپیمای بسیار ابتدایی افتاد.سپس دانشمندان در زمان های بعد یکی پس از دیگری اختراع پیشین را گرفته و به تکمیل آن پرداختند تا در عصر و زمان ما به اوج تکامل خود رسید.

بر این اساس،مخترعان ما یا در اختراعات خود از طبیعت الهام می گیرند و یا از دیگری؛نه کار بدون سابقه انجام می دهند و نه کاری بدون کمک گرفتن از دیگران.در حالی که کارهای آنها محدود است؛ولی خداوند در پهنه آفرینش و در ایجاد این همه

ص:221

مخلوقات متنوع و بیشمار،نه نیاز به سابقه دارد و نه نیاز به کمک.

آن گاه به سراغ چهره دیگر از قدرت بی پایان او می رود و می فرماید:«خداوند زمین را آفرید و آن را در جای خود ثابت نگه داشت بی آنکه این کار او را به خود مشغول سازد و در عین حرکت و بی قراری به او ثبات بخشید.بدون هیچ پایه ای آن را برپا کرد و بی هیچ ستونی آن را برافراشت و از کژی و اعوجاج نگاه داشت و از سقوط و درهم شکافتن آن جلوگیری کرد»؛ (و أنشأ الأرض فأمسکها من غیر اشتغال،و أرساها علی غیر قرار،و أقامها بغیر قوائم،و رفعها بغیر دعائم،و حصّنها من الأود (1)و الإعوجاج، و منعها من التّهافت (2)و الإنفراج (3)) .

امروز این مطلب برای همه ما مسلم است که میلیونها سال است کره زمین به دور خود و به دور خورشید در مدار معینی در حرکت است و این حرکت سریع به قدری منظم و آرام است که ساکنان زمین هرگز آن را احساس نمی کنند و به همین دلیل دانشمندان پیشین کره زمین را مرکز عالم و ثابت می دانستند.

این چه قدرتی است که زمین با این همه عظمت را در میلیونها سال در عین حرکتهای متعدد،آن را ثابت نگهداشته بی آن که پایه ای بخواهد و یا ستونی داشته باشد و یا اینکه با گذشت این همه زمان شکافی بردارد و اجزای آن درهم بریزد؛آیا جز قدرت عظیم پروردگار می تواند چنین برنامه ای برای زمین تنظیم کند؟

امروز ما می دانیم قرار گرفتن زمین در فاصله معینی از خورشید و در وضعی کاملا یکنواخت و آرام،نتیجه تعادل دقیقه قوه جاذبه و دافعه است.براساس نیروی جاذبه به هردو جسم یکدیگر را نسبت مستقیم جرمها و به نسبت معکوس مجذور فاصله ها جذب می کنند.این نیرو سبب می شود کره خاکی ما به سرعت به سوی خورشید پیش رود و

ص:222

مجذوب آن شود و تبدیل به دود و بخار گردد از سوی دیگر حرکت دورانی بر گرد یک مرکز سبب فرار آن جسم از مرکز می شود که آن را نیروی گریز از مرکز می نامند و هرچه قدر حرکت سریع تر باشد نیروی گریز از مرکز بیشتر است،لذا هنگامی که قلاب سنگ را به دور دست به طور سریع به گردش در می آورند ناگهان آن را رها می کنند به شدت به نقطه دور پرتاب می شود.

حال برای اینکه زمین میلیونها سال در مدار خود به صورت یکنواخت گردش کند تنها راه این است که نیروی جاذبه که تناسب با جسم زمین و خورشید دارد با نیروی دافعه که بر اثر حرکت و گریز از مرکز حاصل می شود کاملا مساوی باشد؛حتی اگر کمی فاصله زیادتر و یا کمتر گردد و یا کمی حرکت کندتر و یا سریع تر شود این معادله دقیق بر هم می خورد و زمین در فضا سرگردان می شود و یا به سوی خورشید جذب می گردد.

اکنون این سؤال باقی می ماند که این تعبیرهای مختلف برای چیست؟

بعضی از شارحان نهج البلاغه آنها را از قبیل عطف تفسیری دانسته اند؛ولی به نظر می رسد مولا امیر مؤمنان علی علیه السّلام هریک از اینها را در معنای خاصی به کار برده تا همه جوانب مطلب را روشن سازد.توضیح اینکه هنگامی که بخواهند چیزی را ثابت قرار دهند نخست قرارگاهی می خواهد که بر آن تکیه کند،سپس احتیاج به پایه های زیرین و بعد از آن ستونهای محکم و قوی دارد.امام علیه السّلام می فرماید:خدا زمین را ثابت نگهداشته بی آنکه نیازی به یکی از این امور سه گانه داشته باشد.در فضای بی کران با نرمی شنا می کند و بدون تکیه گاه و ستون در یک حال ثابت است.

در جمله بعد فرمود:خداوند زمین را از اود و اعوجاج و تهافت و انفراج بازداشت که هر کدام از این چهار واژه معنای خاص خود دارد. «اود» اشاره به سنگینی و فشاری است که گاه موجب کجی (اعوجاج) و گاه موجب فروریختن (تهافت) و یا شکاف (انفراج) در بنا می شود.خداوند زمین را از همه اینها حفظ کرد.

سپس در ادامه این سخن به بعضی دیگر از عجایب و شگفتیهای زمین و تدبیرهای

ص:223

الهی برای آماده ساختن آن برای زندگی انسانها اشاره کرده،می فرماید:«خداوند میخهای زمین را محکم نمود و سدهایی در آن ایجاد نمود،چشمه هایش را جاری ساخت و درّه هایش را(برای جریان سیلابها)شکافت.آنچه را بنا نمود هرگز سست نشد و هرچه را قوت بخشید ناتوان نگشت»؛ (أرسی أوتادها،و ضرب أسدادها (1)،و استفاض عیونها، و خدّ (2)أودیتها؛فلم یهن ما بناه،و لا ضعف ما قوّاه) .

جمله اوّل اشاره به آیات متعددی است که در قرآن درباره کوهها آمده و خداوند آنها را به منزله میخ های زمین قرار داده تا از لرزه ها و بی قراریها زمین را نجات دهد.در سوره نبأ می خوانیم:« «وَ الْجِبالَ أَوْتاداً» خداوند کوهها را میخهای زمین قرار داد». (3)و (4)

از آنجا که یکی از آثار کوهها این است که به صورت سدی در مقابل سیلابها و تندبادها درمی آید از آن تعبیر به«اسداد»فرموده است.با توجه به اینکه خلل و فرج کوهها و فضاهای خالی در گوشه و کنار آنها سبب ذخیره آب و سپس جاری شدن چشمه ها می گردد و نیز شکافهای کوهها که سبب پیدایش دره ها و هدایت آب باران به جلگه ها و دره ها می شود روی این دو مسئله نیز تکیه فرموده است.

آن گاه در پی بیان ربوبیت و تدبیر خداوند که از صفات فعل اوست به سراغ صفات ذات می رود و به علم و قدرت و وحدانیت خداوند با تعبیرهای بسیار عمیق و دلنشین اشاره کرده،می فرماید:«او با سلطه و عظمتش بر ظاهر آن سلطه دارد و با علم و آگاهیش از درون آن باخبر است.با جلال و عزتش بر همه چیز مسلط است و چیزی از قلمرو قدرتش بیرون نیست.هرگز موجودی از فرمانش سر نمی پیچد تا بر او چیره گردد و هیچ شتاب

ص:224

کننده ای از چنگ قدرتش نمی گریزد تا بر او پیشی گیرد و به هیچ ثروتمندی نیاز ندارد تا به او روزی دهد»؛ (هو الظّاهر علیها بسلطانه و عظمته،و هو الباطن لها بعلمه و معرفته،و العالی علی کلّ شیء منها بجلاله و عزّته.لا یعجزه شیء منها طلبه،و لا یمتنع علیه فیغلبه،و لا یفوته السّریع منها فیسبقه،و لا یحتاج إلی ذی مال فیرزقه) .

دلیل همه این صفات در واقع قدرت و علم بی پایان اوست،آن کس که قدرت نامحدود دارد بر همه چیز غالب است و بر همه موجودات برتری دارد،چیزی بر او غالب نمی شود و کسی از حیطه قدرتش نمی تواند بگریزد و طبعا نیاز به هیچ کس ندارد،چون بر هرچیز قادر و تواناست.

همچنین کسی که علمش بی پایان است از درون و برون اشیا آگاه است و اساسا درون و برون برای او معنا ندارد،همان گونه که قوی و ضعیف،دور و نزدیک و بالا و پایین همه نزد او یکسان است.

بدیهی است توجه به این صفات افزون بر بالا بردن سطح معرفت انسان نسبت به خدا، آثار بسیار مهمی در تربیت نفوس و تزکیه انسان دارد.

آن گاه در ادامه شرح قدرت پروردگار در پهنه جهان هستی می افزاید:«تمامی اشیا در برابرش خاضع و فرمانبردار و در مقابل عظمتش ذلیل و خوارند.هیچ موجودی قدرت فرار از محیط حکومتش به خارج از آن را ندارد تا از پذیرش سود و زیان او خودداری کند»؛ (خضعت الأشیاء له،و ذلّت مستکینة لعظمته،لا تستطیع الهرب من سلطانه إلی غیره فتمتنع من نفعه و ضرّه) .

آری همه جهان ملک خداست و قوانین او در همه جا حکومت می کند و هرجا برویم تحت سلطه او هستیم و بیرون از آن چیزی جز عدم نیست و فرار به جای دیگر مفهومی ندارد.

در اینجا این سؤال برای شارحان نهج البلاغه مطرح شده که فرار از زیان قابل درک

ص:225

است؛ولی فرار از منفعت چه مفهومی می تواند داشته باشد؟

در پاسخ گفته اند:منظور این است که اگر کسی نخواهد وامدار دیگری گردد تا در برابر خواسته های او مسئولیتی داشته باشد و به تعبیر دیگر از منافع و عطایای او بگریزد تا ناچار نباشد سر بر فرمان او نهد چنین کاری در مورد خداوند و مهر و قهر او مفهومی ندارد.

قرآن مجید می گوید:« «قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً» بگو چه کسی می تواند شما را در برابر اراده خدا بازدارد اگر او مصیبت یا رحمتی را برای شما بخواهد». (1)

در اینجا نیز سخن از امتناع از پذیرش رحمت و کیفر الهی است؛می فرماید:در هر حال شما راهی جز پذیرش ندارید؛خواه رحمتی برای شما بخواهد یا مصیبتی در برابر رحمت او به هرحال وامدار خواهید بود.

سرانجام این فراز از خطبه با تأکید بر یگانگی ذات پاک پروردگار پایان می گیرد، حضرت می فرماید:«نه مانندی دارد تا همتای او گردد و نه نظیر و شبیهی برای او متصور است تا با او مساوی شود»؛ (و لا کفء له فیکافئه،و لا نظیر له فیساویه) .

بارها گفته ایم،ذات پاک خداوند از هرنظر نامحدود است.بدیهی است دوگانگی در وجود نامحدود امکان ندارد،زیرا تعدّد همیشه همراه با محدودیت است،چون هریک از آن دو فاقد وجود دیگری است و یا به تعبیر دیگر مرز هرکدام به دیگری که می رسد نقطه پایان آن است و این امر با نامحدود بودن ذات پروردگار او سازگار نیست.

جالب اینکه این فراز از توحید شروع می شود و بعد از ذکر مجموعه ای از صفات ذات و صفات افعال با تأکید بر توحید پایان می گیرد.

***

ص:226

شکست خود اعتراف و به ناتوانی خود اقرار می کنند؛حتی به ناتوانی خود از نابود ساختن آن نیز اذعان دارند!

أکیاسها،علی إحداث بعوضة،ما قدرت علی إحداثها،و لا عرفت کیف السّبیل إلی إیجادها) .

این سخن نه تنها در زمان صدورش از امام علیه السّلام واقعیت داشت،بلکه امروز نیز کاملا صادق است،زیرا اگر همه دانشمندان جهان،جمع شوند تا پشه ای بیافرینند توانایی ندارند،زیرا مسئله پیدایش حیات از موجودات بی جان همچنان لاینحل باقی مانده است.افزون بر این،ساختمان پشه از نظر بالها و پاها و مغز و اعصاب و دستگاه تغذیه و تولیدمثل به قدری پیچیده و ظریف و دقیق است که به فرض مسئله پیدایش حیات هم حل شود باز دانشمندان از انجام دادن مثل آن عاجزند.

جمله های (ما قدرت علی إحداثها،و لا عرفت کیف السّبیل إلی إیجادها) هر یک به نکته ای اشاره دارد.جمله اوّل اشاره به عجز انسانها و حیوانات از ایجاد پشه و جمله دوم اشاره به عدم آگاهی به عوامل و اسباب آن است.

همین معنا در قرآن مجید نیز درباره آفرینش مگس آمده است که می فرماید:« «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ» کسانی را که غیر از خدا عبادت می کنید هرگز قادر نیستند مگسی بیافرینند هرچند همگی بر این کار اجتماع کنند». (1)

در ادامه این سخن می افزاید:«(نه تنها نمی توانند پشه ای بیافرینند،بلکه)عقول آنها در کشف اسرار آفرینش آن حیران می ماند و قوای آنها در این راه ناتوان می شود.و سرانجام پس از تلاش فراوان شکست خورده و وامانده بازمی گردند و به اعتراف به شکست خود و اقرار به ناتوانی از ایجاد پشه ای می کنند.حتی به ناتوانی خود از نابود ساختن آن نیز اذعان دارند»؛ (و لتحیّرت عقولها فی علم ذلک و تاهت،و عجزت

ص:229

قواها و تناهت،و رجعت خاسئة (1)حسیرة (2)،عارفة بأنّها مقهورة،مقرّة بالعجز عن إنشائها،مذعنة بالضّعف عن إفنائها!) .

آری این پشه های کوچک اگر تصمیم به اذیت و آزار انسانها و سایر جانداران بگیرند و خداوند کنترل تولید مثل را از آن بردارد به قدری افزایش پیدا می کنند که فضای زندگی را بر انسانها تیره و تار می سازند و همه مواد حشره کش در برابر نابودی آنها درمانده می شود و اگر امروز می بینیم با موادی می توان آنها را در مناطق محدودی از بین برد از آن رو است که به طور محدود،تولید مثل می کنند وگرنه مانند ملخها که از کنترل خارج می شوند گروههای عظیمی تشکیل می دهند که مانند ابر فضا را می پوشانند.

این پشه های به ظاهر ضعیف،قدرتنمایی خود را در بعضی موارد-به فرمان خدا- نشان داده اند گاه به صورت گروهی که به یک فیل حمله می کنند او را از پای در می آورند.

بعضی از آنها-در شرایط خاصی-ناقل میکروبهای خطرناک یا سموم کشنده هستند که هرانسانی را در مقابل خود،ناتوان می سازد تا توانایی خود را به اثبات رساند.

***

«بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ» روزی که آسمان را چون طوماری درهم می پیچیم سپس همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم بازگردانیم». (1)

سپس افزوده اند:همه انبیا،به خصوص پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله خبر از فنای این جهان داده اند و افزوده اند که فلاسفه با این امر مخالفت کرده اند نه به این جهت که فنای عالم غیر ممکن است،بلکه به این جهت که با بقای علت که ذات پاک خداست،معدوم شدن این جهان ممکن نیست.

سپس به شرح مسئله امتناع اعاده معدوم پرداخته اند و به تردید بعضی در مسئله معاد جسمانی اشاره کرده اند؛ولی حق این است که نه فنای عالم غیر ممکن است،زیرا خداوند فاعل مختار است و هنگامی که مصلحت بداند چیزی را ایجاد می کند و اگر مصلحت بداند آن را به دیار عدم می فرستد،و نه مسئله معاد جسمانی جای تردید است، زیرا قرآن با صراحت در آیات بی شماری به آن اشاره کرده و هیچ دلیل عقلی بر امتناع آن وجود ندارد. (2)

مسئله محال بودن اعاده معدوم نیز ارتباطی به مسئله معاد ندارد،زیرا اگر می گوییم اعاده معدوم محال است؛یعنی بازگرداندن آن چیز با همه خصوصیات حتی زمان و مکان محال است و به یقین زمانی که سپری شد بازنمی گردد؛ولی بازگشت انسان ها در معاد و رستاخیز مفهومش بازگشت زمان و مکان گذشته نیست،زیرا هیچ عاقلی نمی گوید همان زمانی که در دنیا در آن می زیستند در قیامت بازمی گردد،بلکه منظور بازگشتن انسان با همه ویژگیهای او در زمان و مکان دیگر است.مثلا هنگامی که حضرت مسیح مرده ای را زنده کرد به یقین همان شخص سابق بود،هرچند در زمان و مکان دیگری زنده شد.

احیای اموات در قیامت نیز چنین است.

ص:231

کوتاه سخن اینکه آنچه در این خطبه آمده چیزی جز آنچه در قرآن مجید آمده نیست،بلکه امام با تعبیرات زیبا و عمیقی در واقع آیات معاد را در اینجا شرح داده است.

ساختمانی بسیار ظریف و شگفت انگیز در آنها دیده می شود که ساختن آن برای انسان غیر ممکن است آن هم به صورتی موجودی زنده دارای رشد و نمو و تغذیه و تولید مثل.

عجب اینکه بعضی از آنها چنان بی رنگ هستند که با چشم دیده نمی شوند.

پشه های معمولی گرچه موجوداتی مزاحم اند و ممکن است یک شب خواب را به طور کامل از انسانی نیرومند و قوی البنیه بگیرند؛ولی غالبا خطرناک نیستند؛اما در میان پشه ها پشه های خطرناک و سمی نیز وجود دارد که می توانند قوی ترین حیوانات را از پای درآورند. (1)

***

ص:233

ص:234

آن برای او رنج آور نبود و به سبب خلقت آنها خستگی برای او پدید نیامد.خداوند(هرگز) موجودات جهان را برای استحکام بخشیدن به حکومتش نیافرید و نه برای ترس از زوال و نقصان،نه برای کمک گرفتن از آنها در برابر همتایی برتری جو و نه برای دوری جستن از دشمنی مهاجم،نه برای افزودن بر ملک خویش،نه برای فزون طلبی در برابر شریکی همطراز و نه به سبب وحشت از تنهایی و انس گرفتن با مخلوقات خود.

الّذی إلیه مصیر جمیع الأمور.بلا قدرة منها کان ابتداء خلقها،و بغیر امتناع منها کان فناؤها،و لو قدرت علی الإمتناع لدام بقاؤها) .

اشاره به این که همه جهان خلقت،در برابر اراده خداوند،تسلیم است؛نه در آغاز آفرینش خود،اختیاری داشتند نه به هنگام فنا و پایان زندگی،چون اگر آفرینش و فنا به دست آنها بود از آنجا که بی شک هرموجودی خواهان بقای خویش است همه موجودات جاودان می شدند.

البتّه این سخن منافاتی با اختیاری بودن افعال انسانها ندارد،زیرا منظور مولا علیه السّلام بیان آغاز و پایان خلقت است که از اختیار همه بیرون است و مطابق برنامه ای حکیمانه و زمان بندی شده انجام می گیرد.

آن گاه به این نکته اشاره می فرماید:«در آن زمان که چیزی را آفرید آفرینش آن برای او رنج آور نبود و به سبب خلقت موجودات خستگی برای او پدید نیامد»؛ (لم یتکاءده (1)صنع شیء منها إذ صنعه،و لم یؤده (2)منها خلق ما خلقه و برأه) .

زیرا خستگی و ضعف و ناتوانی مربوط به کسی است که قدرت محدودی دارد، هنگامی که بخواهد زیر بار کاری برود که بیش از قدرت اوست ناتوان و فرسوده می شود و اگر در حد اعلای قدرت او باشد خسته می شود؛اما برای کسی که قدرتش بی پایان است برداشتن یک پر کاه از زمین با یک کوه عظیم یکسان است.او نیاز به ابزار و آلاتی ندارد که از آن کمک بگیرد،بلکه به محض اینکه اراده کند همه چیز انجام می شود: «إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (3)

ص:237

این بیان مولا هماهنگ با چیزی است که در بخشی از آیة الکرسی در قرآن مجید آمده است،آنجا که می فرماید:« «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما» تخت حاکمیت خداوند آسمان ها و زمین را دربر گرفته و حفظ این دو برای او سنگین و موجب زحمت نیست». (1)و در جایی دیگر بعد از اشاره به آفرینش آسمان و زمین می فرماید:« «وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ» هرگز به موجب آفرینش آنها خسته نشد». (2)

سپس حضرت در ادامه به بیان این نکته مهم می پردازد که نه آفرینش جهان خلقت برای جلب نفع و دفع ضرری بوده،چون او غنی بالذات است و نه فانی ساختن آنها بعد از آفرینش به جهت ناراحتی و خستگی از وجود آنها بوده است و به این ترتیب هرگونه نیاز را در آفرینش جهان و سپس در فانی ساختن جهان از ذات پاک او نفی می کند.

در قسمت اوّل به اهداف هفتگانه ای که معمولا انسان ها را برای انجام کارهای خویش در نظر می گیرند اشاره کرده و همه را که از نشانه های ضعف و نقصان است از او نفی می کند،می فرماید:«هرگز موجودات جهان را برای استحکام بخشیدن به حکومتش نیافرید(زیرا او وجودی است نامحدود و بی نیاز از هرنظر)»؛ (و لم یکوّنها لتشدید سلطان) .

«و نه برای ترس از زوال و نقصان»؛(چون او واجب الوجود است و زوال و نقصان در وی راه ندارد)؛ (و لا لخوف من زوال و نقصان) .

«و نه برای کمک گرفتن از آنها در برابر همتایی برتری جویی(چرا که او همتایی ندارد)»؛ (و لا للإستعانة بها علی ندّ مکاثر (3)) .

«و نه برای دوری جستن از دشمنی مهاجم(چون او ضدّ و دشمنی ندارد و همه چیز و

ص:238

همه کس سر بر فرمانش دارند)»؛ (و لا للإحتراز بها من ضدّ مثاور (1)) .

«و نه برای افزودن بر ملک خویش»؛(زیرا او نیازی به مخلوقات خود ندارد تا با افزایش آنها نیازش برطرف گردد)»؛ (و لا للإزدیاد بها فی ملکه) .

«و نه برای فزون طلبی در برابر شریکی همطراز(چون نه شریکی دارد و نه قرینی)»؛ (و لا لمکاثرة شریک فی شرکه) .

«و نه به سبب وحشت از تنهایی و برای انس گرفتن با مخلوقات خود(زیرا وحشت تنهایی به جهت احساس خطر از ناحیه دشمن یا بروز مشکلات است ولی او نه دشمنی دارد و نه مشکلی)»؛ (و لا لوحشة کانت منه،فأراد أن یستأنس إلیها) .

بدیهی است همه این اهداف هفتگانه به جلب منفعت و دفع ضرر بازمی گردد؛ولی امام علیه السّلام آن دو را به طرز بلیغی تشریح فرموده و انگشت روی همه مصادیق مهم آن گذارده است به گونه ای که از آن رساتر و گویاتر تصور نمی شود.

روشن است هنگامی که همه این اهداف نفی شود،ثابت می گردد که خداوند آفرینشی که دارد برای فیض بخشی و لطف به آفریدگان است؛نه جهت جلب منفعتی برای به خویش،چون جلب منفعت یا دفع ضرر از لوازم ممکنات است و او واجب الوجود است.

***

بعضی شارحان نهج البلاغه طرح کرده است که می گویند:چگونه ممکن است ذات پاک فیاض علی الاطلاق زمانی باشد که فیض از آن بروز و ظهور نکند و پاسخ داده اند که منظور عدم وجود اشیا به طور مطلق نیست،بلکه در مرحله ذات خداوند است یعنی موجوداتی بوده اند؛اما نه مستقل از او،بلکه وابسته به او(البتّه این پاسخ چندان قانع کننده نیست).

سؤال مهمتری نیز برای ما مطرح است و آن اینکه آنچه را امام درباره فنای جهان فرموده چگونه با ظاهر آیات قرآن سازگار است؟قرآن در آیات متعددی می گوید:این جهان در پایان خراب و ویران می گردد؛نه اینکه به کلی نابود شود،می فرماید: «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ» (1)

در جای دیگر می فرماید:« «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ» آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمان ها به آسمان های دیگری مبدّل می شوند». (2)

در جای دیگر می فرماید:« «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً» از تو درباره کوه ها سؤال می کنند بگو پروردگارم آنها را متلاشی کرده بر باد می دهد سپس زمین را صاف و هموار می سازد به گونه ای که در آن هیچ پستی و بلندی نمی بینند». (3)

اضافه بر این می گوید:انسانها روز قیامت از قبرها سر برمی آورند و بسیاری از دانشمندان معتقدند طبق ظواهر آیات و روایات بهشت و جهنم هم اکنون آفریده شده و اعمال ماست که آنها را گسترش می دهد.

با این حال چگونه می توان گفت در پایان جهان همه چیز نابود می شود و جز خداوند یگانه و یکتا باقی نمی ماند حتی زمان و مکان هم از بین می رود؟!آن گونه که در خطبه بالا

ص:240

خواندیم.در پاسخ سؤال اوّل می توان گفت:همان گونه که خداوند فیّاض است حکیم علی الاطلاق نیز هست و او فاعل مجبور نیست ممکن است حکمتش چنان ایجاب کند که در آغاز چیزی نباشد سپس موجود شود،بنابراین فیّاض بودن او مانع از عدم اشیا در قبل از آفرینش نیست.

و در پاسخ سؤال دوم ممکن است گفته شود که در آغاز جهان ویران می شود همان گونه که در آیات بالا اشاره شد؛ولی بعد از ویرانی به کلی محو می گردد به گونه ای که جز ذات پاک خدا باقی نمی ماند.سپس آنچه را فانی شده بود-به صورت اعاده معدوم، البتّه در شکل معقولش (1)-را به صحنه حیات می آورد،و درست همانند آنچه در سابق بود همان بهشت و همان دوزخ،همان انسانها و همان قبرها،و این امر معقولی است و در بخش آینده این خطبه نیز اشاراتی به این مطلب دیده می شود.

***

ص:241

ص:242

این اوهام شوند؟!سؤال های دیگری که در اینجا مطرح شده این است که امام علیه السّلام این گونه از اهداف را برای فنای دنیا نفی می کند؛ولی به جای آن هدف مثبتی را نام نمی برد.

پاسخ این سؤال روشن است؛خداوند حکیم همه کارهایش از روی حکمت است و آثار و فوایدش به انسان و سایر موجودات برمی گردد؛نه به ذات پاکش که از همه چیز مستغنی است،ممکن است هدف اصلی از افنا این باشد که انسانها گرفتار اشتباه نشوند، وجودشان را از ناحیه خودشان ندانند و آسمان و زمین را ازلی و ابدی نپندارند و بدانند هر چه جز اوست وابسته به اراده اوست.

آن گاه در ادامه و تکمیل این سخن و در یک جمع بندی از بحثهای گذشته می فرماید:

«بلکه خداوند سبحان با لطف خود موجودات جهان را تدبیر کرده؛به امر و فرمانش آنها را نگاه داشته و با قدرتش متقن ساخته،سپس همه آنها را بعد از فنا بازمی گرداند(و حیات نوین می بخشد)بی آنکه نیازی به آنها داشته باشد یا از بعضی برای ایجاد بعضی دیگر کمک گیرد یا از حال وحشت و تنهایی به حال انس و آرامش منتقل شود؛یا از نادانی و بی خبری،علم و تجربه ای کسب کند؛یا از فقر و نیاز به توانگری و فزونی دست یابد و یا از ناتوانی و ذلّت به عزت و قدرت راه یابد»؛ (و لکنّه سبحانه دبّرها بلطفه،و أمسکها بأمره،و أتقنها بقدرته،ثمّ یعیدها بعد الفناء من غیر حاجة منه إلیها،و لا استعانة بشیء منها علیها،و لا لانصراف من حال وحشة إلی حال استئناس،و لا من حال جهل و عمی إلی حال علم و التماس (1)،و لا من فقر و حاجة إلی غنی و کثرة،و لا من ذلّ و ضعة (2)إلی عزّ و قدرة) .

آنچه امام علیه السّلام در ذیل این خطبه بیان فرموده و در ضمن شش جمله،اهدافی را که شایسته ذات پاک او نیست نسبت به آفرینش جهان،نفی می کند،با کمی تفاوت همان اهداف هفتگانه ای است که در بخشهای قبل گذشت و امام علیه السّلام به جهت جمع بندی،آنها

ص:245

را در تعبیرات نوین آورده است و خلاصه همه این است که نه ایجاد جهان آفرینش از روی نیاز او بوده و نه فانی ساختن و نه خلق جدید بعد از عدم.

در اینجا باز این سؤال مطرح شده است که اگر خداوند ایجاد و افنا و سپس خلق جدید را برای نیازهای خود و رفع انواع کمبودها انجام نداده است پس چه هدفی داشته و چرا امام علیه السّلام اشاره به آن هدف نفرموده است؟

پاسخ بخش اوّل این سؤال همان است که در بالا بود؛وجودی که از هرنظر،کامل است هرگز جهت گیری افعالش به سوی خویش نیست،بلکه به سوی مخلوقات و ممکنات است و چیزی از آن عاید او نمی گردد و به بیان دیگر مخلوقاتش هرچه دارند از او دارند، چیزی از خود ندارند که به او دهند: «وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (1)

آری!

او نکرده خلق تا سودی کند بلکه تا بر بندگان جودی کند

***

ص:246

حضرت مهدی علیه السّلام و یاران او دارد.

در بخش دوم،اصحاب و یاران و مردم زمان خویش را نصیحت می کند که از فتنه ها بپرهیزند و از گرد پیشوای خود پراکنده نشوند و مراقب فتنه های شدیدتری باشند که در پیش روی آنهاست.

گفتنی است که مدائنی-همان گونه که در سند خطبه اشاره شد-قسمت های دیگری را از این خطبه که مرحوم سید رضی ذکر نکرده است در کتاب خود با نام صفین آورده و در پایان آن می گوید:مردی از اهل بصره(هنگامی که پیش گویی های علی علیه السّلام را با آن شرح و تفصیل شنید)به مردی از اهل کوفه که در کنار او نشسته بود،گفت:من گواهی می دهم که این مرد بر خدا و پیامبر دروغ می بندد.مردی که از اهل کوفه بود،به او گفت:از کجا فهمیدی؟(ولی او جوابی نداد)سپس می افزاید:آن مرد کوفی می گوید به خدا قسم علی علیه السّلام از منبر پایین نیامد مگر این که آن مرد بصری فلج شد و دست و پای او از کار افتاد.او را در محملی گذاشتند و به خانه اش بردند و در همان شب از دنیا رفت. (1)

***

ص:248

از اینجا روشن می شود که مأموریت آنها همان مأموریتی است که در روایات فراوان در منابع شیعه و اهل سنّت درباره حضرت مهدی علیه السّلام آمده است که«یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا». (1)

بعضی در ذیل این جمله سؤالی را مطرح کرده اند که چگونه امام می گوید:پدر و مادرم فدای آنها باد در حالی که یک نفر آنها حضرت مهدی است بقیه از یاران و اصحاب او هستند؟

پاسخ این سؤال این است که این گونه تعبیرات از زبان امامان درباره غیر امامان که برنامه بسیار مهمی را اجرا کرده اند،دیده می شود؛مانند آنچه در ذیل زیارت وارث آمده است:«بأبی أنتم و أمّی طبتم و طابت الأرض الّتی فیها دفنتم»که معروف است بعضی از امامان علیهم السّلام نیز این زیارت را در برابر قبور شهدای کربلا خوانده اند.

مرحوم اربلی در کشف الغمه در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل می کند که روزی فرمود:من عمویم حمزه و برادرم جعفر بن ابی طالب را در خواب دیدم به آنها گفتم:«بابی و أمّی أنتما ایّ الأعمال وجدتما افضل؟پدر و مادرم به فدایتان باد چه اعمالی را(در آن جهان)افضل و برتر یافتید؟آنها گفتند:همه پدران و مادران فدای تو باد«وجدنا افضل الأعمال الصّلاة علیک و سقی الماء و حبّ علیّ بن ابی طالب؛برترین اعمال را درود فرستادن بر تو و آب دادن به تشنگان و محبّت علی بن ابی طالب یافتیم». (2)

سپس امام پیش گوییهایی از حوادث آینده دردناکی دارد که در انتظار مردم است؛ حوادثی که شبیه علاماتی است که برای ظهور حضرت مهدی ذکر شده است،می فرماید:

«بدانید شما باید منتظر عقب گرد در امور خویش و گسیختگی پیوندها و روی کار آمدن خردسالان و بی کفایتان باشید»؛ (ألا فتوقّعوا ما یکون من إدبار أمورکم،و انقطاع

ص:251

وصلکم،و استعمال صغارکم) .

بدیهی است هنگامی که افراد کم تجربه و خام و نالایق در اجتماعی بر سر کار آیند عقب گردها شروع می شود و پیوندهای اجتماعی می گسلد!حال چرا گروهی از زمامداران برای مدیریت ها به سراغ صغار و کم تجربه ها می روند؟فقط برای آن است که آنها بندگانی هستند«جان و دل بر کف،چشم بر امر و گوش بر فرمان»و این بزرگ ترین عامل بدبختی آنهاست.

آن گاه امام علیه السّلام به شرح مبسوطی درباره این حوادث دردناک پرداخته،چنین می فرماید:«و این وضع در زمانی است که ضربه شمشیر بر مؤمن آسان تر است از یافتن یک درهم حلال و این در زمانی است که اجر و پاداش گیرنده از دهنده بیش تر است!»؛ (ذاک حیث تکون ضربة السّیف علی المؤمن أهون من الدّرهم من حلّه.ذاک حیث یکون المعطی أعظم أجرا من المعطی) .

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه،قبل از هرچیز مسئله حلال و حرام اموال را یادآور می شود،زیرا سرنوشت مادی و معنوی جامعه ها به آن بستگی دارد،می فرماید:به قدری اموال آلوده و حرام و غصب و رشوه و تقلب در جامعه زیاد می شود که به دست آوردن یک درهم حلال از تحمل ضربه شمشیر در یک جنگ مشکل تر می شود و به همین دلیل آنهایی که انفاق در راه خدا می کنند کمتر مشمول اجر و پاداش الهی می شوند،چون می دانند که اموالشان پاک نیست؛ولی گیرندگان که از این معنا باخبر نیستند یا می دانند ولی به حکم اضطرار،آن مال مشکوک یا حرام را می گیرند،مسئولیتی در پیشگاه خدا ندارند و اجر و پاداششان بیشتر است در حالی که در یک جامعه سالم مطابق حدیث معروف:«انّ الید العلیا خیر من الید السّفلی؛دست بالا(دهنده)بهتر از دست پایین (گیرنده)است» (1)قضیه برعکس است یعنی معطی(دهنده)اجرش بیشتر از معطی

ص:252

(گیرنده)است.

در هرحال آنچه درباره فزونی اموال حرام در آخر الزمان در این بیان امام علیه السّلام آمده،در روایات دیگر نیز به وضوح به چشم می خورد.از جمله در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«أقلّ ما یکون فی آخر الزّمان أخ یوثق به او درهم من حلال؛کمترین چیزی که در آخر الزمان پیدا می شود برادر مورد اعتماد و درهمی از حلال است». (1)

از آنچه گفتیم روشن شد جمله بالا مفهوم پیچیده و ناشناخته ای ندارد که جمعی از شارحان نهج البلاغه درباره آن به بحث پرداخته و احتمالات بعید و ضعیفی داده اند.

سپس به مشکلات دیگر آن جامعه فاسد که مردم باید به حکم اجبار در انتظار آن باشند،پرداخته می فرماید:«این امر هنگامی رخ می دهد که مست می شوید بی آنکه شراب خورده باشید،بلکه مست نعمت و فزونی امکانات هستید و سوگند یاد می کنید بی آنکه مجبور باشید و دروغ می گویید در حالی که ناچار نیستند»؛ (ذاک حیث تسکرون من غیر شراب،بل من النّعمة و النّعیم،و تحلفون من غیر اضطرار،و تکذبون من غیر إحراج) .

این بلاهای سه گانه در هرجامعه ای باشد آن را به ویرانی می کشد،ثروتمندان،مست ثروت شوند و خدا و خلق او را به فراموشی بسپارند که مستی نعمت از مستی شراب خطرناک تر است.مستی شراب ممکن است با گذشتن یک شب پایان یابد ولی مستی نعمت ممکن است یک عمر باقی بماند همچنین قسم خوردن بی جهت،ارزش نام خدا را پایین می آورد و دروغ گفتن بدون اجبار بر پایه های اعتماد را لرزان می سازد و زندگی در چنین جامعه ای بسیار مشکل و طاقت فرساست.

و در پایان این پیشگویی،چنین می فرماید:«و این هنگامی خواهد بود که بلاها شما را می گزد و مجروح می سازد آن گونه که جهاز نامناسب شتر،پشت او را می آزارد(و مجروح

ص:253

می کند،آه)این رنج و سختی چه طولانی است و این امید رهایی چه دور!»؛ (ذاک إذا عضّکم (1)البلاء کما یعضّ القتب (2)غارب (3)البعیر.ما أطول هذا العناء،و أبعد هذا الرّجاء!) .

بسیاری از شارحان معتقدند این جمله از جمله های ما قبل جداست و سیّد رضی- آن گونه که معمول اوست-به هنگام گزینش عبارات دلنشین مولا،جمله هایی را رها کرده است.

این سخن بعید نیست،زیرا«ذاک»ظاهرا اشاره به نجات و فرجی است که برای اهل ایمان پس از آن همه بلاها حاصل می شود و جمله «ما أطول هذا العناء و أبعد هذا الرّجاء» شاهد خوبی بر این معناست که امام می فرماید:«امید نجاتی بعد از این همه رنج و سختی وجود دارد».

جمله«ألا بأبی و أمّی»نیز نشان می دهد که امام با این سخن در انتظار گروهی است که جامعه اسلامی را از شرّ و فساد نجات می دهند و به هرحال مناسب ترین تفسیر برای مجموع این بحث همان است که در بالا اشاره شد و گفتیم ناظر به حوادث سخت و دردناک آخر الزمان و نجات جامعه بشری از آنها به وسیله ظهور حضرت مهدی علیه السّلام است.

در اینجا توجه به دو نکته لازم است:نخست این که چرا امام علیه السّلام مشکلات و بلاها را تشبیه به«قطب»(جهاز چوبی مخصوص شتر که برای حلّ مشکل کوهان او گذارده می شود)کرده است که پشت شتر را می آزارد؟بعید نیست این تشبیه از آن رو باشد که «قطب»را برای رهایی از مشکل برآمدگی کوهان شتر می گذارند؛ولی مشکل دیگری

ص:254

ایجاد می شود که پشت و گردن شتر را آزار می دهد و گاه مجروح می کند.حوادث و بلاهای آن زمان نیز چنین است که هرچاره ای برای آن اندیشیده شود،مشکل دیگری دامان مردم را می گیرد.

دیگر اینکه امام علیه السّلام چگونه می فرماید:«امید نجات دور است»در حالی که از بعضی از روایات استفاده می شود امید نجات نزدیک است؟

پاسخ آن است که ظهور آن حضرت مشروط به شرایطی است که اگر آن شرایط تحقق یابد،نزدیک است و اگر تحقّق نیابد دور است و به تعبیر دیگر:مؤمنان می توانند با فراهم کردن شرایط ظهور؛یعنی خودسازی و آمادگی کامل و دعاهای پی درپی،ظهور آن حضرت را از نزدیک سازند و هرگاه این امور ترک شود ظهور به تأخیر خواهد افتاد، بنابراین ظهور از یک نظر نزدیک است و از یک نظر دور و امیدواریم که به لطف پروردگار نزدیک باشد.

***

بهانه های واهی برای انجام هرکار ناروا و تمسّک به حیله های شرعی یکی دیگر از ویژگیهای آن زمان است.بدعتها به صورت سنّتها و سنّتها به صورت بدعتها در می آید.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«یأتی علی النّاس زمان لا یبقی أحد إلاّ أکل الرّبا فإن لم یأکله أصابه من غباره؛زمانی بر مردم فرامی رسد که همه رباخوار می شوند و اگر کسانی رباخوار نباشند گرد و غبار ربا بر دامنشان می نشیند». (1)

در حدیث دیگری در وصایای رسول خدا به ابن مسعود آمده است:«زمانی بر مردم فرا می رسد که انواع غذاهای لذیذ را می خورند و بر مرکبها(ی گران قیمت)سوار می شوند و مردان،همچون زنان که برای همسر خود،زینت می کنند خود را می آرایند.زنان،بی پرده خارج می شوند و مانند سلاطین جبّار در اجتماع خودنمایی می کنند.این گروه منافقان این امت در آخر الزمان اند-تا آنجا که می فرماید:«یابن مسعود یأتی علی الناس زمان الصّابر علی دینه مثل القابض علی الجمرة بکفّه؛زمانی بر مردم فرامی رسد که نگهداری دین همچون نگهداری آتش در کف دست است». (2)و حوادث دردناک دیگری که ذکر همه آنها به طول می انجامد.

این پیشگوییها در واقع افزون بر اینکه جنبه اعجاز دارد،هشداری است به گروههای وفادار به اسلام که خود را نبازند و بدانند این دوران پایانی دارد که به ظهور حضرت مهدی ارواحنا فداه می انجامد.

***

ص:256

خطبه فرمود،در این بخش به یاران خود دستوراتی می دهد که آنها از خطرات این حوادث محفوظ دارد.

نخست می فرماید:«ای مردم!افسار این حیوانات(اشاره به فتنه هاست)را که بارهای سنگینی بر پشت دارند از دست خود رها سازید»؛ (أیّها النّاس،ألقوا هذه الأزمّة (1)الّتی تحمل ظهورها الأثقال من أیدیکم) .

این جمله کنایه از این است که حوادثی در اطراف شما رخ می دهد که بارهای فتنه و فساد را بر دوش دارند،شما رهبری آنها را به عهده نگیرید و به پیشرفت آن کمک نکنید و در واقع دستور قرآن مجید را به آنها یادآور می شود که می فرماید:« «وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» همکاری و کمک به گناه و تجاوز بر دیگران،نکنید». (2)

سپس می افزاید:«هرگز از اطراف پیشوای خود پراکنده نشوید که سرانجام،خویشتن را به موجب اعمال خود نکوهش خواهید کرد،خود را در آتش فتنه ای که در پیش است نیفکنید و از مسیر آن دوری گزینید.وسط راه را برای عبور آن،باز گذارید»؛ (و لا تصدّعوا (3)علی سلطانکم فتذمّوا غبّ (4)فعالکم.و لا تقتحموا (5)ما استقبلتم من فور (6)نار الفتنة،و أمیطوا (7)عن سننها (8)،و خلّوا قصد السّبیل (9)لها) .

ص:258

این سخن اشاره به آن است که اگر مردم با فتنه ها همکاری نکنند و نه تنها وارد فتنه نشوند،بلکه از آن دوری گزینند و راه را برای عبور آن باز بگذارند،ضایعاتش بسیار کمتر است؛درست مانند سیلاب عظیمی که مردم توانایی بر کنترل آن ندارند؛ولی اگر راه آن را باز گذارند که به درّه ها و دشت ها سرازیر شود ضایعاتش کمتر از آن است که وارد آن شوند و در درون آن قرار گیرند.

آن گاه در ادامه به ذکر علّت پرداخته،می فرماید:«به جانم سوگند!مؤمنان(اگر خود را کنار نکشند)هلاک می شوند؛اما غیر مسلمانان از آن جان سالم به در می برند»؛ (فقد لعمری یهلک فی لهبها المؤمن،و یسلم فیها غیر المسلم) .

اشاره به اینکه موج فتنه به قدری قوی است که مؤمنان اگر بخواهند با آن به مقابله برخیزند نابود می شوند و غیر آنها که خود را کنار می کشند سالم می مانند.در چنین مواردی نباید نیروها را بیهوده از دست داد،بلکه باید آنها را حفظ کرد و منتظر فرصت مناسب بود.این همان چیزی است که فلسفه اصلی تقیّه را در مسائل دینی و اجتماعی و سیاسی تشکیل می دهد،حفظ نیروها و انتظار فرصت.

در پایان خطبه امام علیه السّلام اشاره به موقعیت خود می کند تا غافلان بیدار شوند و از وجود پرفیض او بهره گیرند،می فرماید:«مثل من در میان شما همچون چراغ در تاریکی است که هر کس در ظلمت قرار گیرد از نور آن بهره می برد.ای مردم بشنوید و سخنانم را حفظ کنید و گوشهای قلب خود را آماده سازید تا کلامم را کاملا بفهمید»؛ (إنّما مثلی بینکم کمثل السّراج فی الظّلمة،یستضیء به من ولجها.فاسمعوا أیّها النّاس و عوا (1)،و أحضروا آذان قلوبکم تفهموا) .

ص:259

آری امام علیه السّلام هنگامی که حوادث تلخ آینده و ظلمات فتنه ها را پیش بینی می کند راه نجات آن را نیز نشان می دهد و می فرماید:اگر سخنانی را که من می گویم به خوبی بشنوید و حفظ کنید و دقیقا در آن بیندیشید برای نجات شما از شرّ اشرار و فتنه های فتنه جویان بسیار مؤثر است.

امام علیه السّلام در اینجا وجود خود را به چراغی پر نور در میان امواج ظلمت،تشبیه کرده و به مردم دستور می دهد به سوی این چراغ بیایند و در حوزه پرتوافشانی آن قرار گیرند.

نخست دستور می دهند سخنان را بشنوند و نگهداری کنند.سپس فرمان می دهد که درباره آن تعمق نمایند و حقیقت آن را درک کنند(و این است تفاوت مفهوم جمله «فاسمعوا أیّها النّاس و عوا» با جمله «و أحضروا آذان قلوبکم تفهموا» که یکی شنیدن و درک کردن و نگهداری نمودن و دیگری دقت کردن و به عمق آن رسیدن را می گوید).

***

در نکته سوم هشدار می دهد که روزها و شبها و ساعات عمر به سرعت می گذرد،به پا خیزید و خانه آخرت خویش را آباد کنید.

***

ص:262

لدیکم) .

گرچه«آلاء»و«نعماء»در بسیاری از موارد به یک معنا که همان نعمت ها است به کار می رود؛ولی بعضی معتقدند که آلاء اشاره به نعمتهای معنوی و نعماء اشاره به نعمتهای مادی است،مخصوصا هنگامی که این دو واژه در کنار هم قرار گیرند.

واژه«بلاء»گاه به معنای آزمایش و امتحان و گاه به معنای حوادث خیر یا شر می آید و در جمله بالا به تناسب جمله های قبل از آن به معنای حوادث خیر است.بعضی نیز گفته اند:مقصود حوادث دردناکی است که خداوند،انسان را با آن آزمایش می کند و سبب ارتقای رتبه و فزونی پاداش او در درگاه خدا می شود که از این نظر نعمت محسوب می گردد.

به هرحال این سخن امام علیه السّلام شبیه همان چیزی است که علمای کلام در بحث معرفة اللّه بر آن تکیه دارند و می گویند:انگیزه اصلی این بحث همان مسئله شکر منعم است،زیرا انسان خود را غرق نعمتهایی می بیند و چون که شکر بخشنده نعمت در فطرت آدمی نهفته است،به فکر بخشنده نعمت می افتد،به سراغ او می رود تا او را بشناسد و همین امر می تواند سبب اطاعت او و ترک عصیانش شود.

سپس امام علیه السّلام به شرح بعضی از این نعمتها پرداخته،می فرماید:«چه بسیار نعمتهایی که خداوند ویژه شما قرار داد و شما را مشمول رحمت خاص خود گردانید،شما عیبهای خویش را آشکار کردید و او پوشاند،و خود را در معرض مجاز آتش قرار دادید؛اما او به

ص:264

شما مهلت داد»؛ (فکم خصّکم بنعمة،و تدارککم برحمة!أعورتم (1)له فسترکم،و تعرّضتم لأخذه (2)فأمهلکم!) .

امام علیه السّلام در این بخش نخست اشاره به نعمتها و رحمتهایی می کند که اختصاص به این امت دارد؛مانند خاتمیت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و بهترین امت بودن و عدم نزول بلا بر امت، تا هنگامی که پیامبر در میان آنهاست یا مشغول استغفارند.و بعد از آن به مسئله پرده پوشی پروردگار در مقابل پرده دری افراد گنهکار،همچنین دادن فرصت کافی برای توبه و بازگشت به سوی خود و عدم تعجیل در مجازات آنها می پردازد که هریک از آنها نعمتی بسیار بزرگ است.

***

ص:265

ص:266

نیک خود چیزی بیفزایند،آنها به دنیا انس گرفتند و فریبشان داد و به آن اعتماد کردند و بر زمینشان زد!

عاینتموهم،حملوا إلی قبورهم غیر راکبین،و أنزلوا فیها غیر نازلین) .

آری!آنها بر دوش مردم سوارند و به سوی منزلگاه ابدی خویش پیش می روند بی آنکه از خود اختیاری داشته باشند و آنان را در حفره قبر وارد می کنند بی آنکه بخواهد.

سپس با بیان دو وصف دیگر،سرنوشت آنها را روشن تر می سازد و می فرماید:«(چنان از دنیا بیگانه می شوند که)گویی هرگز به عمران آن نپرداخته اند و(چنان به آخرت می پیوندند که گویی همیشه وطنشان بوده است!)»؛ (فکأنّهم لم یکونوا للدّنیا عمّارا (1)، و کأنّ الآخرة لم تزل لهم دارا) .

اشاره به اینکه همه چیز در یک لحظه تمام می شود و به قدری از دنیا فاصله می گیرند که گویی هرگز در آن نمی زیستند و چنان به آخرت نزدیک می شوند که گویی از ازل در آنجا می زیستند.

در ادامه می افزاید:«از آنجایی که وطنشان بود وحشت و دوری می کنند و آنجا را که از آن وحشت داشتند به عنوان وطن برمی گزینند»؛ (أوحشوا ما کانوا یوطنون،و أوطنوا ما کانوا یوحشون) .

آری!هنگامی که از کنار قبرستانهای خاموش عبور می کردند،از دیدن منظره قبرستان در وحشت فرومی رفتند و روی از آن برمی گرداندند،به ویژه اگر هنگام شب عبورشان به قبرستان می افتاد؛ولی اکنون آنجا وطن آنها شده است و اگر آنها را با این حال به خانه و کاشانه شان بازگردانند هم مردم از آنها وحشت می کنند و هم آنها-اگر درک و شعوری می داشتند-از مردم وحشت می کردند.

از سوی دیگر مشکل مهم آنها این است که سرای آخرت را آباد نکردند و هرچه نیرو داشتند بر سر عمران سرای دنیا گذاشتند همان گونه که امام علیه السّلام در ادامه سخن می فرماید:«آنها در دنیا به چیزی مشغول شدند که(سرانجام)از آن جدا گشتند،و جایی

ص:269

که به آن منتقل گشتند(سرای آخرت)را تباه کردند»؛ (و اشتغلوا بما فارقوا،و أضاعوا ما إلیه انتقلوا) .

از آن بدتر که راه جبران بسته است،آن گونه که امام به دنبال این سخن می فرماید:«نه قدرت دارند از عمل زشتی که انجام داده اند کنار روند و نه می توانند بر کارهای نیک خود چیزی بیفزایند»؛ (لا عن قبیح یستطیعون انتقالا،و لا فی حسن یستطیعون ازدیادا) .

آیا میوه ای که از درخت جدا شد خواه رسیده باشد یا کال،ممکن است به شاخه ها بازگردد و راه خود را ادامه دهد؟آیا فرزندی که از مادر متولّد می شود خواه جنین کامل باشد یا ناقص،امکان دارد به رحم مادر بازگردد و به تکامل خویش ادامه دهد؟هرگز.آری راهیان دیار آخرت نیز چنین اند،امکان بازگشتی به دنیا ندارند و به همین دلیل،پرونده اعمال آنها برای همیشه بسته می شود؛نه خطایی را می توانند جبران کنند و نه حسنه ای بر حسنات بیفزایند و بزرگ ترین مصیبت برای دنیاپرستان گنهکار و آلوده همین مصیبت است وگرنه مردن اگر توأم با اعمال صالح باشد نه تنها مصیبت نیست،بلکه سعادت است و رحمت؛شکستن قفس و آزاد شدن مرغ روح انسان و پرواز آن در فضای عالم بالا.به همین دلیل مولای متقیان علی علیه السّلام هنگامی که ضربه اشقی الاولین و الآخرین،عبد الرحمن بن ملجم بر فرق مبارکش وارد شد،فرمود:«فزت و ربّ الکعبة؛ به خدای کعبه رستگار شدم».

در جمله آخر این فقره به بیان دلیل این ناکامی و تیره روزی می پردازد،می فرماید:

(اینها به موجب آن بود که)«آنها به دنیا انس گرفتند و فریبشان داد و به آن اعتماد کردند و بر زمینشان زد» (أنسوا بالدّنیا فغرّتهم،و وثقوا بها فصرعتهم (1)) .

آری اعتماد بر دنیا همچون اعتماد بر سراب است که انسان را در بیابان سوزانی به

ص:270

دنبال خود می کشد و تشنه تر می کند و سرانجام امید او را به یأس مبدّل می سازد و یا همچون اعتماد بر دیواری شکسته است که به زودی فرومی ریزد و انسان زیر آوار آن می ماند.

***

به همین دلیل در حدیث معروف پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«إنّ أکیس المؤمنین، أکثرهم ذکرا للموت و أشدّهم له استعدادا؛باهوش ترین مؤمنان کسی است که بیش از همه به یاد مرگ باشد و بیش از همه آماده آن باشد». (1)

در حدیث دیگری از همان بزرگوار می خوانیم:از آن حضرت پرسیدند:«هل یحشر مع الشّهداء أحد؛آیا احدی از غیر شهیدان با شهدا محشور می شود؟»فرمود:«نعم من یذکر الموت فی الیوم و اللّیلة عشرین مرّة؛آری کسی که در شبانه روز،بیست بار به یاد مرگ بیفتد(و خود را با اعمال صالح و توبه از گناه آماده سازد)». (2)

این بحث را با حدیث عبرت انگیز دیگری از امیر مؤمنان علی علیه السّلام پایان می دهیم که می فرماید:«انسان هنگامی که در آخرین روز دنیا و نخستین روز آخرت قرار گیرد اموال و فرزندان و اعمال او در برابرش مجسّم می شوند؛نخست به اموالش می نگرد و می گوید:به خدا قسم من در جمع آوری تو حریص و بخیل بودم،حال بگو:سهم من نزد تو چیست؟ می گوید:فقط به اندازه کفنت از من برگیر و با خود ببر!سپس رو به فرزندانش می کند و می گوید:من شما را دوست می داشتم و از هرجهت شما را حمایت می کردم.بهره من نزد شما چیست؟می گویند:همین اندازه که ما تو را به سوی قبر می بریم و در زیر خاک ها پنهان می سازیم!سپس متوجه عملش می شود و به آن می گوید:به خدا سوگند!من نسبت به تو(اعمال)بی رغبت بودم و تو بر من سنگین بودی،اکنون من چه بهره ای نزد تو دارم!می گوید:من در قبر و قیامت با توام». (3)و (4)

***

ص:272

رغبتم فیها،و دعیتم إلیها) .

به یقین منظور از منازل،منازل آخرت است که هم در آیات و روایات،دستور به عمران و آباد ساختن آن داده شده و هم ترغیب و دعوت به سوی آن شده است،چنان که قرآن مجید می گوید:« «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ» و شتاب کنید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتی که به وسعت آسمانها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است». (1)

در جای دیگر می فرماید:« «وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» و خداوند به سرای صلح و سلامت دعوت می کند و هرکس را بخواهد و شایسته و لایق ببیند به راه راست هدایت می نماید». (2)در سوره بقره می فرماید:« «وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ» و خدا دعوت به بهشت و آمرزش طبق فرمان خود می کند». (3)

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به یکی دیگر از برنامه های راه نجات اشاره کرده، می فرماید:«نعمت های خدا را با صبر و استقامت و دوری از معصیت بر خویش کامل کنید»؛ (و استتمّوا نعم اللّه علیکم بالصّبر علی طاعته،و المجانبة لمعصیته) .

این سخن می تواند اشاره به تکمیل نعمت های مادی دنیا باشد و یا تکمیل این نعمتها با افزودن نعمتهای گرانبهای پروردگار در قیامت،زیرا صبر بر طاعت و دوری از معصیت به مقتضای «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» (4)سبب فزونی نعمتهای مادی و معنوی، دنیوی و اخروی است و می دانیم شکر حقیقی آن است که انسان نعمتهای خدا را در مسیر طاعت به کار گیرد و هرگز از آنها در جهت نافرمانی گناه،بهره نبرد.

ص:274

در حدیثی از حضرت(علی علیه السّلام)می خوانیم:«اقلّ ما یلزمکم للّه أن لا تستعینوا بنعمته علی معاصیه؛کمترین چیزی که برای خدا بر شما لازم است این است که از نعمت های او برای انجام گناه کمک نگیرید». (1)

در پایان به صورت ذکر دلیل برای آنچه قبلا گفته شد،چنین می فرماید:«زیرا فردا به امروز نزدیک است،و چقدر ساعات در روز با شتاب و سرعت می گذرد و روزها در ماه و ماه ها در سال و سال ها در عمر»؛ (فإنّ غدا من الیوم قریب.ما أسرع السّاعات فی الیوم،و أسرع الأیّام فی الشّهر،و أسرع الشّهور فی السّنة،و أسرع السّنین فی العمر! (2)) .

منظور از«غد»در عبارت بالا یا روز مرگ است،چنان که شاعر می گوید:

علی الموت إعداد النّفوس و لا أری

بعیدا غدا ما أقرب الیوم من غد

«من مرگ را سبب آمادگی نفوس انسان می بینم و فردای مرگ را دور نمی بینم چه نزدیک است امروز به فردا»

یا اینکه منظور فردای قیامت است،آن گونه که در خطبه 28 آمده است:«ألا و إنّ الیوم المضمار و غدا السّباق؛بدانید امروز روز تمرین است و فردای قیامت روز مسابقه».

ولی با توجه به اینکه بخش مهمّی از این خطبه درباره مرگ و پایان زندگی و بسته شدن پرونده اعمال،سخن می گوید در اینجا مناسب همان معنای اوّل است و جمله های ذیل که درباره سرعت گذشت روزها و ماهها و سالها و عمر سخن می گوید،شاهد دیگری

ص:275

بر این معناست.

جالب اینکه امام برای نشان دادن شتاب گذشت عمر از اجزای کوچک آن آغاز کرده؛ نخست عبور سریع ساعتها در روز را بیان دارد.می رود،سپس گذشت روزها در ماه و ماه ها در سال و سالها در عمر،تا این گذشت سریع کاملا مفهوم گردد و راستی چنین است.

بسیاری از پیران در برابر این سؤال که عمرتان چگونه گذشت؟می گویند:به سرعت برق و با یک چشم برهم زدن،گویی دیروز بود که با کودکان در کوچه ها بازی می کردیم و با جوانان می گفتیم و می خندیدیم،ناگهان در آینه دیدیم برف پیری بر سر و صورت ما نشسته است،اندام سست شده و تاب و توان از اعضا رفته،قامت خمیده و نفسها به شماره افتاده است.

مجموع این خطبه مخصوصا بخش آخر آن هشدار بسیار مؤثّری است برای بیدار کردن عقلهای خفته.ابن ابی الحدید در یکی از سخنان خود در پایان این خطبه چنین می گوید:«کلام شریف وجیز بالغ فی معناه و الفصل کلّه نادر لا نظیر له؛این سخن پرارزش فشرده گویایی است و همه این فصل کم نظیر،بلکه بی مانند است». (1)

***

ص:276

قدرت بر تحمل مفهوم آن اشاره می کند و سرانجام در بخش چهارم به گستردگی دانش خود اشاره می فرماید و از مردم دعوت می کند که هرچه می خواهند از وی بپرسند،پیش از آن که حضرتش را از دست بدهند.

***

ص:278

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ» (1)این چنین می خوانیم:«فالمستقرّ الإیمان الثابت و المستودع المعار؛مستقر به معنای ایمان ثابت است و مستودع ایمان عاریتی است». (2)

در حدیث دیگری از امام ابو الحسن در تفسیر همان آیه آمده است:«ما کان من الإیمان المستقرّ فمستقرّ إلی یوم القیامة و أبدا و ما کان مستودعا سلبه اللّه قبل الممات؛ایمانی که مستقر باشد تا ابد ادامه خواهد یافت و اما ایمان عاریتی،خداوند آن را قبل از ممات می گیرد». (3)

گرچه در تفسیر آیه فوق نظرات مختلفی داده شده است،از جمله این که منظور از مستقر آنهایی هستند که از قرارگاه رحم به دنیا گام نهادند و مستودع آنهایی هستند که هنوز در رحم مادرانند؛ولی مانعی ندارد که یک آیه دارای چند تفسیر باشد.

به هرحال اگر انسان دارای نفس مطمئنه شود و ایمان در اعماقش نفوذ کند،ایمان او مستقر است و با دگرگونی ها شرایط و تهدیدها و تطمیع ها متزلزل نمی شود؛ولی اگر راسخ نباشد،زوال آن در برابر زر و زور کاملا ممکن است.

عوامل تزلزل ایمان متعدد است؛عدم آگاهی از دلایل محکم و هواپرستیها و ضعف نفس و آلودگی به گناهان بزرگ.هریک از اینها اموری هستند که ممکن است در پایان عمر ایمان انسان را متزلزل سازند و سرانجام آدمی بی ایمان از دنیا برود.

تعبیر به (عواری بین القلوب و الصّدور) کنایه از این است که ایمان هنوز در قلب و روح آدمی نفوذ نکرده و به همین دلیل استقرار نیافته است.درست مانند انسانی که به کنار دیوار خانه ای می رسد و وارد آن نمی شود.به یقین چنین شخصی استقراری ندارد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن مردم را از بیزاری جستن از افراد پیش از پایان

ص:280

عمرشان برحذر می دارد؛زیرا سرنوشت انسان ها در پایان عمرشان روشن می شود.

حضرت می فرماید:«هر گاه خواستید از کسی بیزاری بجویید مهلت دهید تا زمان مرگش فرارسد که آن هنگام(اگر از گناهانش توبه نکرد و تزلزل ایمان یافت آن زمان)بیزاری جستن است»؛ (فإذا کانت لکم براءة من أحد فقفوه حتّی یحضره الموت،فعند ذلک یقع حدّ البراءة) .

به این ترتیب درباره هیچ کس حکم قطعی نمی توان کرد؛نه افراد باایمان و نه افراد بی ایمان،زیرا ممکن است در پایان راه بر اثر عوامل مختلفی برگردد و اگر حکمی بشود حکم موقت و مرحله ای است.

***

در آیه 56 و 57 سوره صافات از قول بعضی از بهشتیان می خوانیم که از فراز بهشت نگاهی به دوزخ می افکند و به دوست گمراه دوزخیش می گوید:« «تَاللّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ» به خدا سوگند!نزدیک بود مرا نیز به هلاکت بکشانی و اگر نعمت پروردگارم نبود من نیز از احضارشدگان در دوزخ بودم».

در حدیثی نیز از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که از آن حضرت پرسیدند چه چیز ایمان را در انسان ثابت و راسخ می کند؟در پاسخ فرمود:«الّذی یثبته فیه الورع،و الّذی یخرجه منه الطّمع؛ورع و تقوا ایمان را در انسان تثبیت می کند و طمع آن را بیرون می سازد». (1)

در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:«من کان فعله لقوله موافقا فاثبت له الشّهادة بالنّجاة و من لم یکن فعله لقوله موافقا فإنّما ذلک مستودع؛کسی که رفتارش با گفتارش هماهنگ است به نجات او گواهی ده،و آن کس که موافق نیست ایمانش عاریتی است(و بر باد می رود)». (2)

امیر مؤمنان علی علیه السّلام نیز به«کمیل»راه پایدار بودن را نشان داد و فرمود:«یا کمیل!إنّما تستحقّ أن تکون مستقرا إذا لزمت الجادّة الواضحة الّتی لا تخرجک إلی عوج و لا تزیلک عن منهج ما حملناک علیه و هدیناک إلیه؛ای کمیل!تنها در صورتی مستحق ثبات ایمان هستی که از جاده روشنی که تو را به کژی نمی برد حرکت کنی و از روشی که به تو آموخته ایم و به سوی آن هدایت شده ای،جدا نشوی». (3)

البتّه عوامل ثبات و تزلزل ایمان منحصر به آنچه گفته شد نیست؛ولی بخش مهمی را می توان در عوامل فوق جستجو کرد.

***

ص:282

را جز سینه ها و افکار امین و عقلهای وزین درک نمی کنند.

ای مردم!از من سؤال کنید پیش از آنکه مرا از دست دهید،زیرا من به راههای آسمان از راه های زمین آشناترم!(آری بپرسید)پیش از آنکه فتنه و فساد سرزمین شما را همچون شتر لجام گسیخته لگدمال کند(و سایه شوم خود را همه جا بگستراند)و عقلهای مردم را برباید.

الإمّة و معلنها) . (1)

«امّة»(به کسر همزه)در عبارت بالا به معنای حالت است و در اینجا به ایمان اشاره دارد؛یعنی کسی که ایمان خود را پنهان سازد؛ولی بعضی امة(با ضم همزه)خوانده اند که بر طبق آن معنا جمله این می شود:آن افرادی از امت اسلامی که ایمان خود را پنهان سازند و آن افرادی که ایمان خود را آشکار نمایند.

سپس امام علیه السّلام بعد از این بیان اجمالی به شرح معنای هجرت در کلامی شفاف می پردازد و می فرماید:«نام هجرت بر کسی اطلاق نمی شود مگر اینکه حجّت خدا بر روی زمین را بشناسد.آنها که حجت خدا را بشناسند و به او ایمان آورند مهاجرند،(هرچند ظاهرا سفری نکرده باشند)و نام مستضعف بر کسی که حجت به او رسیده و گوشش آن را شنیده و قلبش آن را حفظ کرده نهاده نمی شود»؛ (لا یقع اسم الهجرة علی أحد بمعرفة الحجّة فی الأرض.فمن عرفها و أقرّ بها فهو مهاجر.و لا یقع اسم الإستضعاف علی من بلغته الحجّة فسمعتها أذنه و وعاها قلبه) . (2)

عصاره کلام امام علیه السّلام این است که هجرت در هرزمان و هرمکانی همچون عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله باقی و برقرار است؛اما نه به این معنا که اهل ایمان از جایی به جای دیگر بروند،بلکه به این معنا که حجت خدا را یعنی جانشین واقعی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و به تعبیر روایت معروف نبوی،امام زمان خود را بشناسند و به او ایمان آورند؛خواه این امر از طریق هجرت مکانی صورت گیرد یا بدون آن،حاصل شود.کسی که امام زمان خود را بشناسد

ص:285

مهاجر واقعی است،زیرا هدف از هجرت که شناخت حجت خدا در زمین است برای او حاصل شده و کسانی که چنین نباشند مستضعف اند که گاه معذورند و گاه غیر معذور.آنها که راه برای شناخت نداشته باشند جزء گروه اوّل اند(یعنی معذورند)و آنها که راه برای شناخت داشته باشند و عمل نکنند جزو گروه دوّم اند(یعنی غیر معذورند).

«مستضعف»در قرآن و روایات اسلامی به دو معنا اطلاق شده:کسانی که از نظر زندگی مادی در فشارند؛مانند آنچه در آیه پنج سوره قصص آمده،می فرماید:« «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم».این آیه اشاره ای به داستان بنی اسرائیل و فرعونیان است و اصل کلّی را در باب مستضعفان بیان دارد.

دوم کسانی که از نظر دینی در فشار واقع شده اند و قادر بر هجرت از محل زندگی خود نیستند؛قرآن مجید درباره آنها می گوید: «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً» (1)این آیه ناظر به مسلمانان مکه است که توانایی هجرت نداشتند و مشرکان به آنها اجازه نمی دادند مراسم دینی خود را آزادانه انجام دهند.قرآن مسلمانان مدینه را تشویق به نجات آنها از چنگال مشرکان می کند و نام مستضعف بر آنها می نهد.

گاه این واژه در روایات معنای سومی نیز دارد و آن کسی است که توانایی بر تحقیق از حقّ و شناخت آن را ندارد؛خواه بر اثر ضعف فکری باشد یا عدم دسترسی به منابع تحقیق.در روایتی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که از آن حضرت درباره مستضعف سؤال کردند،فرمود:«هو الّذی لا یهتدی حیلة إلی الکفر فیکفر و لا یهتدی سبیلا إلی

ص:286

الإیمان،لا یستطیع أن یؤمن و لا یستطیع أن یکفر؛مستضعف کسی است که راهی بر شناخت کفر و ایمان ندارد؛نه می تواند ایمان را اختیار کند و نه می تواند کفر را بپذیرد». (1)

منظور امام علیه السّلام در خطبه بالا همین معنای سوم است.

درباره حقیقت مهاجرت در بخش نکات،شرح بیشتری خواهیم داد.

سپس امام نکته دوم را بیان می فرماید:«شناخت موقعیت ما کاری است بس دشوار که جز بنده مؤمنی که خداوند قلبش را به وسیله ایمان آزموده است آن را پذیرا نمی شود و احادیث ما را جز سینه ها و افکار امین و عقل های وزین درک نمی کنند»؛ (إنّ أمرنا صعب مستصعب (2)،لا یحمله إلاّ عبد مؤمن امتحن اللّه قلبه للإیمان،و لا یعی (3)حدیثنا إلاّ صدور أمینة،و أحلام رزینة (4)) .

نظیر این تعبیر امام در احادیث دیگر نیز از امامان معصوم رسیده است و ممکن است اشاره به روایات دقیق و عمیق توحیدی مربوط به صفات جمال و جلال خدا و مقامات پیامبر و ائمه معصومان علیه السّلام و نفوذ آنها در جهان تکوین به اذن خدا و شفاعت گسترده آنان از خاطیان امّت و آگاهی آنها بر غیب و حوادث آینده به تعلیم الهی بوده باشد که همه کس توان تحمل آنها را ندارد،زیرا بسیاری از ناآگاهان صفات خدا را همچون صفات مخلوقات می پندارند و پیامبر امام معصوم را در حدّ انسانی معمولی.بدیهی است این گونه افراد تحمّل پذیرش آن احادیث را ندارند،همان گونه که در بعضی از خطبه های نهج البلاغه آمده است وقتی امیر مؤمنان علی علیه السّلام بخشی از اخبار غیبی را بیان فرمود،

ص:287

افراد ضعیف و نادانی که توان پذیرش آن را نداشتند حضرت را(نعوذ باللّه)به دروغ گفتن متهم کردند.

نمونه ای از این مقامات در قسمت آخر همین خطبه آمده است که به یقین همه توان درک و تحمل آن را ندارند.

رابطه این بخش خطبه با آنچه امام علیه السّلام درباره مسئله هجرت بیان فرمود این است که مهاجران برای معرفت امام زمان خود باید سینه ای وسیع و روحی گسترده و فکری پرمایه داشته باشند تا بتوانند از این چشمه های پرفیض الهی بهره کافی ببرند.

سپس در سومین و آخرین نکته،خطاب به عموم مردم می فرماید:«ای مردم از من سؤال کنید پیش از آن که مرا از دست دهید،زیرا من به راههای آسمان از راه های زمین آشناترم(آری بپرسید)پیش از آن که فتنه و فساد سرزمین شما را همچون شتر لجام گسیخته لگدمال کند(و سایه شوم خود را همه جا بگستراند)و عقلهای مردم را برباید»؛ (أیّها النّاس،سلونی قبل أن تفقدونی،فلأنا بطرق السّماء أعلم منّی بطرق الأرض،قبل أن تشغر (1)برجلها فتنة تطأ فی خطامها، (2)و تذهب بأحلام (3)قومها) .

این سخن از همان احادیث صعب و مستصعب است که ناآگاهان به مقامات معصومین آن را برنمی تابند؛ولی بارها علی علیه السّلام آن را فرموده و به هرسؤالی از هرکس پاسخ داده است.

ص:288

جالب اینکه این سخن تنها در منابع شیعه نیامده است؛دانشمندان اهل سنّت نیز از آن حضرت نقل کرده اند؛یحیی بن سعید بن مسیّب مطابق نقل«الاستیعاب»می گوید:

«ما کان أحد من النّاس یقول سلونی غیر علیّ بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه؛از مردم جمله«هرچه را می خواهد از من بپرسید»بر زبان جاری نکرد جز علی بن ابی طالب». (1)

در همان کتاب از ابو الطفیل نقل می کند که من،علی علیه السّلام را دیدم خطبه می خواند و می گفت:«سلونی فو اللّه لا تسئلونی عن شیء إلاّ أخبرتکم؛و سلونی عن کتاب اللّه فو اللّه ما من آیة إلاّ و أنا أعلم أبلیل نزلت أم بنهار أم فی سهل أم فی جبل؛هرچه می خواهید از من سؤال کنید،به خدا سوگند از چیزی سؤال نمی کنید مگر اینکه پاسخ آن را به شما می گویم،از قرآن از من بپرسید به خدا قسم من می دانم کدام آیه در شب نازل شد و کدام در روز و کدام در دشت و کدام در کوه». (2)

در حدیثی از عبد الله بن عباس در همان کتاب استیعاب آمده است که می گوید:«و اللّه لقد اعطی علیّ بن أبی طالب تسعة أعشار العلم و أیم اللّه لقد شارککم فی العشر العاشر؛به خدا سوگند علی بن ابی طالب علیه السّلام از نه دهم علوم و دانشها(به لطف پروردگار) بهره مند است و به خدا سوگند در یک دهم باقی مانده(که در اختیار مردم است)شریک است». (3)

این سخن را با حدیث دیگری پایان می دهیم.محمد بن یوسف بلخی شافعی در کتاب خود چنین آورده است:

«از علی علیه السّلام روایت شده است که روزی در مجلسی عمومی فرمود:«سلونی قبل أن تفقدونی...؛از من سؤال کنید پیش از آن که مرا از دست دهید»،از من درباره آسمانها

ص:289

سؤال کنید که به همه بخشهای آن آشنا هستم.مردی از میان جمعیت برخاست و گفت:

ای پسر ابو طالب اکنون که چنین ادعایی کردی بگو ببینم در این ساعت جبرئیل کجاست؟امام علیه السّلام مقدار کمی سکوت کرد و در فکر فرورفت سپس سر برداشت و فرمود:

من همه آسمانهای هفتگانه را جستجو کردم و جبرئیل را نیافتم و تصور می کنم تو جبرئیل باشی.سؤال کننده گفت:آفرین آفرین بر تو ای فرزند ابو طالب،پروردگارت به تو بر فرشتگان مباهات می کند.این سخن را گفت و سپس از نظر حاضران پنهان شد. (1)

در ضمن آگاه تر بودن حضرت به طرق آسمانها به جهت اهمیّتی است که آسمانها نسبت به زمین دارند.

***

آهسته آهسته تربیت کرد و قبل از آنکه که خود به مدینه هجرت کند آنها را به مدینه فرستاد.جمعی از پاکدلان مدینه به آنها پیوستند و با یکدیگر هم پیمان شدند و در چنین شرایطی پیامبر به مدینه آمد و مورد استقبال واقع شد و آزادانه به نشر اسلام پرداخت و نخستین مسجد به زودی ساخته شد.

حرکت هجرت به عنوان فریضه ای الهی همچنان ادامه یافت؛یعنی هرکس در هر کجا از جزیرة العرب مسلمان می شد می بایست به مدینه نزد پیامبر بشتابد و جمعیت مسلمانان را تقویت کند و آنها که مهاجرت نمی کردند طبق صریح آیه مشمول ولایت اسلامی نبودند: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتّی یُهاجِرُوا» (1)

سرانجام هنگام فتح مکّه که اسلام سایه خود را بر همه منطقه گسترانید موضوع هجرت ظاهرا پایان یافت و افرادی که بعد از آن تاریخ از مکه به مدینه می آمدند جزو مهاجران محسوب نمی شدند و طبق روایت مشهوری پیامبر اکرم فرمود:«لا هجرة بعد فتح مکّة؛بعد از فتح مکه هجرتی در کار نیست». (2)

سپس هجرت مفهوم وسیع و گسترده تری پیدا کرد؛کسانی که از بلاد کفر به بلاد اسلام می رفتند جزو مهاجران بودند و همچنین کسانی که برای دفع شر دشمنان اسلام از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل می شدند از مهاجرین محسوب می شدند،لذا در حدیثی از پیامبر اکرم می خوانیم:«أیّها النّاس هاجروا و تمسّکوا بالإسلام فإنّ الهجرة لا تنقطعوا ما دام الجهاد؛ای مردم هجرت کنید و اسلام را محکم بگیرید،زیرا هجرت تا زمانی که جهاد برپاست قطع نمی شود». (3)

سپس از این معنا هم فراتر رفت و هجرت درونی و معنوی افزون بر هجرت برونی و

ص:291

مکانی،بر آن افزوده شد،همان گونه که در احادیث متعددی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«و المهاجر من هجر الخطایا و الذّنوب؛مهاجر کسی است که از خطایا و گناهان هجرت کند». (1)

حتی در حدیثی از علی علیه السّلام می خوانیم:«یقول الرّجل هاجرت و لم یهاجر إنّما المهاجرون الّذین یهجرون السّیئات و لم یأتوا بها؛بعضی می گوید:ما مهاجرت کردیم در حالی که مهاجرت نکرده اند؛مهاجران واقعی کسانی هستند که از گناهان هجرت کنند و هرگز آن را انجام ندهند». (2)به این ترتیب کسانی که هجرت مکانی کنند اما هجرت معنوی و درونی نداشته باشند؛یعنی از گناهان دوری نکنند در زمره مهاجران واقعی نیستند.

دلیل این گونه توسعه در مفهوم هجرت روشن است؛زیرا روح و جهان هجرت،رفتن از کفر به سوی ایمان و از عصیان به سوی اطاعت است.

از همین رهگذر در خطبه بالا معرفت امام هرزمان و رسیدن به خدمت او برای فراگیری معارف دینی به عنوان هجرت شناخته شده است.

***

ص:292

تشکیل شده است:

در بخش اوّل شکر و سپاس خداوند را می گوید و شهادت به رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می دهد و از پیروی آن حضرت بر دشمنانش به لطف پروردگار سخن می گوید.

در بخش دوّم ضمن تأکید بر مسئله تقوا،همگان را به آمادگی برای سفر آخرت دعوت می کند و از پایان زندگی و مشکلات مرگ و حوادث پس از آن سخن می گوید.

در بخش سوم ضمن تأکید بر ناپایداری دنیا و شرح عذاب دردناک الهی در قیامت که در انتظار مجرمان است از سرنوشت لذت بخش صالحان در سرای دیگر و نعمتهای بی نظیر بهشتی و آرامش کامل و پاداش عظیم و فناناپذیر آنها بحث می کند.

در بخش چهارم بار دیگر امام علیه السّلام به آنچه در بخش دوم بیان فرمود بازمی گردد و با تعبیرات جدیدی همه را تشویق به آمادگی برای سفر آخرت می کند.

در بخش پنجم که آخرین بخش خطبه است اصحاب و یاران خود را مخاطب ساخته و از حرکات عجولانه و قیامهای بی ثمر و تصمیمهای خام برای نیل به شهادت و مانند آن، بر حذر می دارد و تصریح می کند که اگر در مسیر حق باشید در بستر،هم بمیرید شهید خواهید بود.

***

ص:294

شکرا لإنعامه،و أستعینه علی وظائف حقوقه؛عزیز الجند،عظیم المجد (1)) .

تعبیر به«وظایف حقوق»ممکن است اشاره به واجبات الهی؛مانند نماز و روزه و خمس و زکات باشد که جز با توفیق الهی به طور کامل انجام نمی گیرد و ممکن است اشاره به حقوق الهی ناشی از نعمتهایی همچون گوش و چشم و عقل و هوش و جوانی و سلامت باشد،چون هرکدام شکری را می طلبد.

سپس به ذکر شهادت به رسالت پیامبر و بعضی از اوصاف برجسته آن حضرت پرداخته،چنین می فرماید:«شهادت می دهم که محمّد بنده و فرستاده اوست.انسانها را به اطاعت پروردگار دعوت نمود و با دشمنان خدا،در طریق جهاد برای دین حق پیکار کرد و پیروز شد.هرگز هماهنگی و اتّحاد دشمنانش در تکذیب وی و تصمیم بر خاموش ساختن نورش،او را از مسیر خود بازنداشت»؛(و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله دعا إلی طاعته،و قاهر أعداءه جهادا عن دینه؛لا یثنیه (2)عن ذلک اجتماع علی تکذیبه، و التماس لإطفاء نوره).

امام علیه السّلام در این قسمت از کلامش به دو نکته مهم از زندگی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله اشاره فرموده است:نخست اینکه او همواره در پیکار با دشمنان پیروز می شد و این دلیل روشنی بر مدیریت صحیح پیامبر درباره برنامه های مبارزاتی و جنگی با دشمن است.

افزون بر عنایات و امدادهای الهی.دیگر این که هرگز اتّحاد دشمنان در برابر او در عزم و اراده آن حضرت تأثیر نمی گذاشت و او را ناتوان نمی ساخت و از برنامه خود منصرف نمی کرد؛شجاعانه پیش می رفت و به مقصود خود می رسید.

معروف است هنگامی که پیامبر در مکّه بود سران قریش به آن حضرت گفتند:تو به

ص:296

بتهای ما بدگویی می کنی و ما را سفیه می شمری و اتحاد جمعیّت ما را به پراکندگی مبدّل ساخته ای!اگر هدفت به دست آوردن مال است هرچه می خواهی به تو می دهیم.هرگاه طالب مقامی،مقام برجسته ای به تو خواهیم داد و اگر این برنامه ها ناشی از بیماری توست به درمانت می پردازیم،پیامبر فرمود:هیچ یک از اینها نیست،بلکه خداوند مرا به عنوان رسولش به سوی شما فرستاده و کتابی بر شما نازل کرد.اگر آنچه را آوردم می پذیرید در دنیا و آخرت بهره مند خواهید شد و اگر نپذیرید صبر می کنم تا خداوند میان من و شما داوری کند.

سران قریش رو به عمویش ابو طالب کردند و گفتند از او بخواه که به بتهای ما بد نگوید یا با هم پیکار می کنیم تا یکی از دو گروه-ما و آنها-از بین برود.پیامبر فرمود:«یا عمّاه لو وضعت الشّمس فی یمینی و القمر فی شمالی ما ترک هذا القول حتّی أنفذه أو أقتل دونه؛ای عمو!اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند (و بر همه منظومه شمسی مرا حاکم کنند)من دست از برنامه خود برنمی دارم تا آن را به انجام برسانم یا در این راه کشته شوم». (1)

***

ص:297

ص:298

مهمترین موضوع سرنوشت ساز در زندگی انسانها؛یعنی تقوا می پردازد و می فرماید:«به رشته تقوا چنگ زنید،زیرا رشته ای است با دستاویزهای محکم و پناهگاهی است که قله آن بلند و اطمینان بخش است»؛ (فاعتصموا بتقوی اللّه،فإنّ لها حبلا وثیقا عروته،و معقلا (1)منیعا (2)ذروته (3)) .

در حقیقت عالم دنیا به منزله چاهی فرض شده که نجات از مشکلات آن جز با چنگ زدن به ریسمانی محکم که همان تقواست ممکن نیست و بار دیگر به محلّی تشبیه شده که مرکز طوفان هاست و برای نجات از عوارض منفی آن باید به دامنه کوه بلندی پناه برد و به این ترتیب تقوا هم وسیله نجات است،از حضیض ذلّت به اوج سعادت و عزّت،و هم عاملی است برای دفاع در مقابل طوفان شهوات و هوا و هوس ها.

سپس امام علیه السّلام یکی از مهم ترین وسائل عبرت و اندرز را مطرح می کند و آن را به صورت دقیق و تکان دهنده ای ترسیم می کند،می فرماید:«و(با اعمال صالح)به استقبال مرگ و سختیهایش بروید،پیش از فرارسیدنش آماده آن شوید و هرگونه وسیله نجات را قبل از نزول مرگ فراهم سازید چرا که پایان کار همه قیامت است و مرگ برای اندرز خردمندان کفایت می کند و وسیله عبرتی برای جاهلان است»؛ (و بادروا الموت و غمراته، (4)و امهدوا له قبل حلوله،و أعدّوا له قبل نزوله:فإنّ الغایة القیامة؛و کفی بذلک واعظا لمن عقل،و معتبرا لمن جهل!) .

بدیهی است کسی که سفر پر خوف و خطر و غیر قابل بازگشتی در پیش دارد،باید حداکثر آمادگی را برای آن پیدا کند و اسباب آن را از هرنظر فراهم سازد،آن هم سفری

ص:300

همچون سفر سرنوشت ساز آخرت و بی شک اگر انسان با پرونده ای پاک و نامه اعمالی پر از حسنات و خالی از سیّئات به سراغ آن رود،جای نگرانی نیست.

آن گاه امام علیه السّلام به ذکر بخشی از حوادث تکان دهنده مرگ و قبر می پردازد و می فرماید:

«و پیش از فرارسیدن قیامت،اموری است که می دانید از جمله:تنگی قبرها،شدت غم و اندوه،ترس از حوادث قیامت،بیم و وحشت پی درپی،درهم فرورفتن استخوانها(بر اثر فشار قبر)،کر شدن گوشها،تاریکی لحد،ترس از وعده عذاب،غم و اندوه تنگنای گور و پوشانده شدن آن از سنگها(و سرانجام خفتن در زیر خروارها سنگ و خاک)»؛ (و قبل بلوغ الغایة ما تعلمون من ضیق الأرماس (1)،و شدّة الإبلاس (2)،و هول المطّلع (3)،و روعات (4)الفزع،و اختلاف الأضلاع (5)،و استکاک (6)الأسماع،و ظلمة اللّحد،و خیفة الوعد،و غمّ الضّریح (7)،و ردم (8)الصّفیح (9)) .

با توجه به اینکه مرگ در نزد ما به معنای پایان همه چیز نیست و روح بعد از آن، هوشیار می ماند و بسیاری از مسائل بعد از مرگ را لمس می کند،قبرهای تنگ و تاریکی

ص:301

که در مقایسه با خانه های وسیع و زیبا بسیار وحشت انگیز است و نگرانیهای مربوط به فشار قبر و وحشت از آینده،جدایی از دوستان و عزیزان و احساس تنهایی مطلق و متلاشی شدن اعضای پیکر در زیر خاک و در یک کلمه منتقل شدن از محیطی آرام و مرفه به محیطی بسیار وحشتناک،همه اینها اموری است که فکر آن لرزه بر اندام می اندازد و به همگان هشدار می دهد که آماده برای چنین سفر پرخوف و خطری بشوند.

شایان توجه است که امام علیه السّلام ضمن ده تعبیر گویا و کوتاه و تکان دهنده،گویی همه چیز را در مقابل چشم مخاطبان در ارتباط با مسئله مرگ و قبر مجسم می سازد؛اموری که همه بدون استثنا باید در انتظار آن باشند و اندیشه در آن انسان را از خواب غفلت،هر چند عمیق باشد بیدار می سازد و به اصلاح برنامه های زندگیش وادار می کند.

شاید به همین دلیل در دستورات اسلامی آمده است هنگامی که میّت را به سوی قبر می برید قبل از رسیدن به قبر او را به زمین بگذارید،اندکی صبر کنید باز جلوتر ببرید و به زمین بگذارید و اندکی صبر کنید و به این ترتیب او را برای ورود به جایگاه وحشتناکش آماده کنید. (1)

***

ص:302

گرم خویش خارج ساخته است؛زندگی(برای آنها که رفتند)همچون روزی بود که گذشت یا ماهی که سپری شد؛تازه هایش کهنه و فربه هایش لاغر شده است(سپس هنگامی که) مردم به عرصه محشر می آیند گنه کاران در برابر صحنه وحشتناکی قرار می گیرند،در جایگاهی تنگ،در میان مشکلاتی بزرگ و آتشی پرسوز که فریادش بلند و زبانه هایش آشکار،غرّش آن پرهیجان،شعله هایش فروزان،خاموشی اش دور از انتظار، آتش گیره اش شعله ور،تهدیدش مخوف،قرارگاهش(بر اثر دودهای متراکم)تاریک، جوانبش تیره و ظلمانی،دیگ هایش جوشان و امورش سخت و وحشتناک است.

پرهیزکاران گروه گروه به سوی بهشت رهنمون می شوند در حالی که از کیفر عذاب،ایمن و از سرزنشها آسوده و از آتش برکنارند؛در خانه هایی امن و مطمئن قرار می گیرند و از آن جایگاه،بسیار خشنودند؛همان ها که در دنیا اعمالشان پاک،چشمانشان(از خوف خدا) گریان،شبهایشان در دنیا بر اثر خشوع و استغفار همچون روز و روزهایشان از خوف پروردگار و توجه به او همچون شب بوده است.به همین دلیل خداوند بهشت را منزلگاه آنها و پاداش(عظیم)را ثوابشان قرار داد.(آری)آنها سزاوار این نعمت و شایسته آن بودند.(سرانجام)در سرایی دائم و در میان نعمتهای پایدار اقامت می گزینند.

شما را در مسیر خود قرار داده است،گویا زلزله هایش در شرف وقوع است و مانند شتر سینه بر زمین نهاده است»؛ (فاللّه اللّه عباد اللّه!فإنّ الدّنیا ماضیة بکم علی سنن (1)، و أنتم و السّاعة فی قرن (2).و کأنّها قد جاءت بأشراطها (3)،و أزفت (4)بأفراطها (5)،و وقفت بکم علی صراطها.و کأنّها قد أشرفت بزلازلها،و أناخت (6)بکلاکلها (7)) .

جمله «أنتم و الساعة فی قرن» با توجه به اینکه«قرن»به معنای طنابی است که چند شتر را با آن می بندند،اشاره به این است که فاصله شما از قیامت دور نیست.این تعبیر ممکن است اشاره به قیامت صغرا،یعنی مرگ باشد یا قیامت کبرا،یعنی روز رستاخیز، زیرا عمر دنیا هرقدر باشد ناچیز است و قیامت فرامی رسد.

تفاوت جمله «و کأنّها قد جاءت بأشراطها» و جمله «و أزفت بأفراطها» در این است که در جمله اوّل می گوید:نشانه های قیامت فرارسیده و در جمله دوم سخن از فراهم شدن مقدّمات آن است.

جمله «و أناخت بکلاکلها» را بعضی اشاره به سختیهای قیامت دانسته اند،زیرا هنگامی که شتر می خوابد و سینه به زمین می چسباند سنگینی خود را بر زمین می افکند؛ولی بعید نیست که اشاره به آن باشد که برنامه مرگ و قیامت همچون شتری است که بر در خانه همه می خوابد.کنایه از اینکه هیچ کس از آن رها نیست.

سپس حضرت درباره اوضاع دنیا می فرماید:«دنیا از اهلش بریده و آنها را از آغوش گرم

ص:305

خویش خارج ساخته است؛زندگی(برای آنها که رفتند)همچون روزی بود که گذشت یا ماهی که سپری شد؛تازه هایش کهنه و فربه هایش لاغر شده است»؛ (و انصرمت الدّنیا بأهلها،و أخرجتهم من حضنها (1)،فکانت کیوم مضی أو شهر انقضی،و صار جدیدها رثّا (2)،و سمینها غثّا (3)) .

آری آنها که عمری کوتاه داشتند گویی به منزله یک روز بود و آنها که عمری طولانی داشتند به منزله یک ماه که گذشت.

جمله «أخرجتهم من حضنها» اشاره به این است که دنیا مدّتی آنها را در آغوش خود پرورش می دهد،سپس آنها را رها می سازد و به کام مرگ می فرستد.

جمله های «صار جدیدها رثّا،و سمینها غثّا» اشاره به دگرگونی همه نعمتهای دنیاست؛نوها کهنه می شوند و از دست می روند و چاقها لاغر می گردند و با این جهان وداع می گویند.

آن گاه در ادامه این سخن از وضع انسان در پایان جهان،به بحث از مواقف قیامت می پردازد،گویا در اینجا کلامی در تقدیر است و یا مرحوم سیّد رضی به هنگام گزینش عبارات بعضی از جمله ها را نیاورده است،می فرماید:«(سپس هنگامی که مردم به عرصه محشر می آیند گنه کاران در برابر صحنه وحشتناکی قرار می گیرند)در جایگاهی تنگ،در میان مشکلاتی بزرگ و آتشی پرسوز که فریادش بلند،و زبانه هایش آشکار،غرّش آن پر هیجان،شعله هایش فروزان،خاموشی اش دور از انتظار،آتش گیره اش شعله ور،تهدیدش مخوف،قرارگاهش(بر اثر دودهای متراکم)تاریک و جوانبش تیره و ظلمانی،دیگهایش جوشان و امورش سخت و وحشتناک است»؛ (فی موقف ضنک (4)المقام،و أمور

ص:306

مشتبهة عظام،و نار شدید کلبها (1)،عال لجبها (2)،ساطع لهبها،متغیّظ زفیرها، متأجّج (3)سعیرها،بعید خمودها،ذاک (4)وقودها،مخوف وعیدها،عم (5)قرارها،مظلمة أقطارها،حامیة قدورها،فظیعة أمورها) .

تعبیر به«موقف»اشاره به صحنه قیامت یا عرصه دوزخ است،به قرینه وصفی که بعد از آن آمده است و قابل توجه اینکه امام علیه السّلام در این عبارت و اوصاف دوازده گانه ای که برای آتش جهنّم برشمرده،همه ویژگیهای این اعجازات الهی با دقّت و فصاحت تمام بیان کرده،به گونه ای که پشت گنه کاران را می لرزاند.

آتش سوزان و خطرناک،آتشی است که هم شعله هایش شدید باشد و هم بر اثر انفجاراتی که در آن رخ می دهد صدای وحشتناکی از آن برخیزد؛به آسانی خاموش نشود و آتش گیره اش کاملا آماده شعله ور شدن باشد؛دودهای انبوه و کشنده،درون و اطرافش را فراگیرد به گونه ای که روز روشن در درون آن همچون شب ظلمانی گردد.

امام علیه السّلام این اوصاف را چنان بیان می کند که گویی با چشم خود همه را در پشت پرده غیبت می بیند.

سپس به احوال بهشتیان می پردازد و آن را نیز چنان دقیق و روشن ترسیم می کند که شعله اشتیاق را در دل مؤمنان برمی افروزد،می فرماید:«و پرهیزگاران گروه گروه به سوی بهشت رهنمون می شوند در حالی که از کیفر عذاب،ایمن و از سرزنشها آسوده و از آتش برکنارند؛در خانه هایی امن و مطمئن قرار می گیرند و از این جایگاه،بسیار خشنودند»؛

ص:307

( «وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً» (1)قد أمن العذاب،و انقطع العتاب؛و زحزحوا (2)عن النّار،و اطمأنّت بهم الدّار،و رضوا المثوی و القرار) .

امام در این عبارت کوتاه پنج امتیاز بزرگ برای این دسته از پرهیزکاران بهشتی بیان فرموده که همه را می توان در آرامش و آسودگی کامل خلاصه کرد،در امان بودن از عذاب و قطع عتاب و دور شدن از آتش و استقرار کامل در سرای بهشتی و خشنودی از این سرنوشت.

آن گاه به معرفی این گروه پرداخته و بخشی از اعمال آنها را شرح می دهد و می فرماید:

«آنها کسانی هستند که در دنیا اعمالشان پاک چشمانشان(از خوف خدا)گریان، شبهایشان در دنیا بر اثر خشوع و استغفار همچون روز و روزهایشان از خوف پروردگار و توجه به او همچون شب بوده است»؛ (الّذین کانت أعمالهم فی الدّنیا زاکیة،و أعینهم باکیة،و کان لیلهم فی دنیاهم نهارا،تخشّعا و استغفارا؛و کان نهارهم لیلا،توحّشا و انقطاعا) .

امام علیه السّلام در این چهار وصف،مقام والای آنها را به عالی ترین صورت ترسیم کرده و آن را دلیل بر بهشتی بودن آنها شمرده است.

از یک سو اعمالشان در دنیا از هر گونه آلودگی به گناه و ریا و خود بزرگ بینی پاک بوده و چشمانشان از خوف خدا و مصائب بندگان مظلوم پروردگار گریان بوده است و از سوی دیگر با شب بیداری و خشوع و خضوع و استغفار از لغزشها شبهایشان همچون روز و روزهای آنها به سبب دوری از دنیاپرستان و درگیر شدن در غوغاهای مادی و انقطاع الی الله همچون شب بوده است،آری این است اوصاف بهشتیان والامقام و سعادتمندان اهل نجات و به یقین با داشتن این صفات،شایسته چنان افتخاری هستند، لذا امام علیه السّلام در پایان این سخن می افزاید:«به همین دلیل خداوند بهشت را منزلگاه آنها و پاداش

ص:308

(عظیم)را ثوابشان قرار داد و آنها سزاوار این نعمت و شایسته آن بودند،در سرایی دائم و در میان نعمتهای پایدار اقامت می گزینند»؛ (فجعل اللّه لهم الجنّة مآبا،و الجزاء ثوابا، «وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها» (1)فی ملک دائم،و نعیم قائم) .

به این ترتیب امام علیه السّلام هم شایستگی های آنها را شرح می دهد و هم جزا و پاداش عظیمشان را.چند صباحی با هوای نفس به مبارزه برخاستند و با عبادت پروردگار و خوف و خشیت او در روزها و شبها شایستگی خود را ثابت کردند و خداوند جواد و کریم پاداش و جزای بسیار برتر و بالاتر،پاداشی زوال ناپذیر و جاودانه نصیبشان کرد.

***

ص:309

ص:310

(فارعوا عباد اللّه ما برعایته یفوز فائزکم،و بإضاعته یخسر مبطلکم (1)) .

روشن است که این تعبیر گویای امام،اشاره به تقوا و عمل صالح است که رعایت آن سبب رستگاری و پشت کردن به آن سبب زیان و خسران است.همان گونه که در قرآن مجید می فرماید:« «وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ» هرکس خدا و پیامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد آنها رستگاران واقعی هستند». (2)

در ادامه این سخن،از کوتاهی عمر انسان و عدم اعتماد به بقای عمر و ابهام حاکم بر لحظه تحقق موت سخن می گوید و همه را به شتاب برای اندوختن اعمال صالح دعوت می کند و می فرماید:«با اعمال صالح بر مرگ خود پیشی بگیرید،زیرا شما در گرو کارهایی هستید که از پیش فرستاده اید و به سبب اعمالی که در گذشته انجام داده اید جزا داده می شوید»؛ (و بادروا آجالکم بأعمالکم؛فإنّکم مرتهنون بما أسلفتم،و مدینون (3)بما قدّمتم) .

چه تعبیر زیبایی است(تعبیر به رهن و دین)نسبت به گناهان پیشین؛گویی گناهان به صورت وامی به گردن انسان می افتد و همه وجود،به منزله رهن در برابر این وام گروگان است که تا توبه نکند و با اعمال صالح جبران ننماید همچنان گرفتار آن است.

قرآن مجید می فرماید:« «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ» هر کس گرو اعمال خویش است». (4)

در حدیث معروف نبوی(خطبه شعبانیه درباره اهمیّت ماه مبارک رمضان) می خوانیم:«أیّها النّاس إنّ أنفسکم مرهونة بأعمالکم ففکّوها باستغفارکم؛ای مردم

ص:312

جان شما در گرو اعمال شماست آن را به وسیله استغفار آزاد سازید». (1)

در ادامه به همگان هشدار می دهد و می فرماید:«گویی مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده،نه دسترسی به بازگشت دارید و نه از هیچ لغزشی توان پوزش خواستن»؛ (و کأن قد نزل بکم المخوف،فلا رجعة تنالون،و لا عثرة تقالون (2)) .

در حقیقت امام علیه السّلام به این واقعیت اشاره می کند که ممکن است هرلحظه مرگ دامان انسان را در حادثه ای بگیرد،به خصوص این که ما مرگ های ناگهانی را که بر اثر ایست قلبی یا حوادث دیگر اتفاق می افتد با چشم خود می بینیم،مرگی که بازگشت ناپذیر است و اسباب ظاهری در برابر آن عاجز و ناتوان است.

سپس امام علیه السّلام این فراز را با دعای کوتاه و جامعی پایان می بخشد و می گوید:«خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود و پیامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد»؛ (استعملنا اللّه و إیّاکم بطاعته و طاعة رسوله،و عفا عنّا و عنکم بفضل رحمته) .

***

ص:313

ص:314

نزنید)در برابر بلاها و مشکلات شکیبا باشید،دست ها و شمشیرهای خود را در طریق هوای نفس و آنچه بر زبانتان جاری می شود به کار نگیرید و نسبت به آنچه خداوند تعجیل آن را لازم ندانسته شتاب نکنید»؛ (الزموا (1)الأرض،و اصبروا علی البلاء.و لا تحرّکوا بأیدیکم و سیوفکم فی هوی ألسنتکم،و لا تستعجلوا بما لم یعجّله اللّه لکم) .

همان گونه که گروهی از جهاد فی سبیل اللّه فرار می کنند،گروهی به عکس عجله دارند و نابه هنگام طالب جهاد و گاه شهادت در راه خدا هستند.گرچه نیّات این گروه مقدس است ولی اعمال بدون برنامه و بی موقع به یقین آثار منفی و نادرستی دارد.به همین دلیل امام علیه السّلام از این کار نهی می کند.

سپس به صورت دلیل چنین می فرماید:«زیرا آن کس از شما که در بستر خویش بمیرد ولی معرفت پروردگار خود و رسول او و اهل بیتش را به طور شایسته داشته باشد شهید از دنیا رفته است.پاداش او بر خداست و ثواب اعمال صالحی را که قصد آن را داشته می برد و نیّتش جای ضربات شمشیرش را می گیرد»؛ (فإنّه من مات منکم علی فراشه و هو علی معرفة حقّ ربّه و حقّ رسوله و أهل بیته مات شهیدا،و وقع أجره علی اللّه،و استوجب ثواب ما نوی من صالح عمله،و قامت النّیّة مقام إصلاته (2)لسیفه) .

در پایان در جمله ای فشرده می افزاید:«(بدانید)هرکاری،وقتی دارد و سرآمدی»؛ (فانّ لکلّ شیء مدّة و أجلا) .

این جمله های حکیمانه در هرعصر و هرزمان کارآیی دارد و پاسخ خوبی است برای افراد تندرو و وقت ناشناس که نیّات پاکی دارند و چه بسا عاشق جهاد و شهادتند؛ولی

ص:316

زمان مناسب آن را تشخیص نمی دهند.پیوسته بیتابی می کنند و به رهبر خود فشار می آورند؛ولی رهبر آگاه،تسلیم فشارها نمی شود و میوه را بی موقع نمی چیند؛اما آنان را بشارت می دهد که خداوند پاداشی را که می خواهند به سبب نیّتشان به آنها می دهد.اگر در ادعای خود صادق و ایمانشان به مبدأ و معاد و پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و خاندانش محکم باشد، مشمول ثواب مجاهدان راه خدا و شهیدان می شوند.

این سخن نه تنها در مورد جهاد و شهادت،بلکه درباره همه کارهای خیر،صادق است که باید به موقع اقدام کرد و در غیر موقع،نیّتهای خالص،کار اعمال صالح را انجام می دهد.

شبیه همین نکته مهم را در خطبه پنجم با تعبیر دیگری بیان کرده،می فرماید: «و مجتنی الثّمرة لغیر وقت ایناعها کالزّارع بغیر أرضه ؛کسی که میوه را پیش از رسیدن بچیند،همانند کسی است که بذر خود را در زمین نامناسب و شوره زار بپاشد».

این سخن در عصر و زمان ما نیز صادق است؛گروهی برای مبارزه با منافقان داخلی و دشمنان خارجی بیتابی می کنند و در انتظار زمان مناسب و برنامه ریزی نیستند و یا برای ظهور حضرت مهدی علیه السّلام و جانفشانی در رکابش سخت بیتابند به همه آنها می توان گفت اگر پایه های ایمان شما محکم و نیّاتتان خالص باشد،خداوند پاداش مجاهدان و شهیدان را به شما عنایت می کند.

***

باد می دهد.یکی از مشکلات رهبران مدیر و مدبر همین گروه ها هستند.

در تاریخ شیعه از این قیامهای نابه هنگام،بعد از واقعه کربلا مواردی دیده می شود که امامان اهل بیت علیه السّلام از آن نهی می کردند؛ولی گاه بعضی از شیعیان مخلص نیز با آنها همراهی می نمودند.

مسئله مهم این است که مبارزه و قیام برای سرکوب دشمن شرایط زیادی را می طلبد که رهبران مدیر و مدبر تلاش می کنند همه آن شرایط فراهم گردد تا قیام به نتیجه قطعی برسد.اگر دیگران«مو»را می بینند آنها پیچش«مو»را می بینند و اگر ساده اندیشان«ابرو» را می بینند آنها به«اشارت ابرو»نگاه می کنند.

از خطبه بالا استفاده می شود که امیر مؤمنان علیه السّلام با اینکه بزرگ ترین مبارز و مجاهد اسلام بود،گرفتار چنین اشخاص شده بود که نقطه مقابل،کندروان،بی حال و تنبل قرار داشت،در دو سوی افراط و تفریط.

گاه عشق به شهادت پس از شنیدن آیات و روایات مربوط به مقامات شهدا،افرادی را به پیمودن این راه دعوت می کرد؛ولی امام در خطبه بالا بهترین راه را به آنها نشان می دهد و می فرماید:«عجله نکنید،بیتاب نباشید،هرکار زمان و وقتی دارد و بدانید اگر مؤمن و مخلص باشید خدا به نیّات شما همان ثوابی را می بخشد که به شهیدان راهش می دهد».

***

ص:318

در بخش سوم به دنیاپرستی و فریفته زرق وبرق آن شدن هشدار می دهد و به معرفی دنیا و نشان دادن عیوب آن می پردازد تا همگان بیدار شوند و عبرت گیرند.

***

ص:320

مبعوث کرد که مردم غرق گناه و جهل بودند و در میان امواج حیرت و سرگردانی دست و پا می زدند.افسار هلاکت،آنها را به هرسو می کشید و قفل های نادانی و گمراهی بر قلب هایشان زده شده بود.

پاک او بسیار متعالی است. (1)

سپس انگشت بر نعمتهای مادی و معنوی خداوند گذارده و در برابر آنها حمد خدا می گوید و عرضه می دارد:«او را به سبب نعمتهای به هم پیوسته و برکات و فیض عظیمش می ستایم»؛ (أحمده علی نعمه التّؤام (2)،و آلائه العظام) .

با توجه به اینکه«تؤام»(بر وزن غلام)جمع توأم(بر وزن جوهر)به معنای اشیایی است که همراه با یکدیگر است.

اشاره به این است که نعمتهای الهی غالبا نعمتهای به هم پیوسته است،مثلا نعمت زبان هم وسیله گفتار است و هم عاملی برای هدایت غذا به زیر دندان برای جویدن و هم وسیله بسیار مهمی برای فروبردن غذا و هم چشیدن طعمها و باخبر شدن از سلامت و فساد غذاها و همچنین نعمتهای بی شمار دیگر و چه زیبا سروده است آن شاعر توانا:

فضل خدای را که تواند شمار کرد یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد

آن صانع قدیم که بر فرش کائنات چندین هزار صورت الوان نگار کرد

بحر آفرید و بر و درختان و آدمی خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد

الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت اسباب راحتی که نشاید شمار کرد

از چوب خشک میوه و در نی شکر نهاد و از قطره دانه ای در شاهوار کرد

اجزای خاک مرده به تأثیر آفتاب بستان میوه و چمن و لاله زار کرد

چندین هزار منظر زیبا بیافرید تا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد

توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس هربلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد

ص:323

لال است در دهان بلاغت زبان وصف از غایت کرم که نهان و آشکار کرد (1)

ممکن است قرار گرفتن«آلاء»در مقابل«نعم»اشاره به نعمتهای معنوی در مقابل نعمتهای مادی باشد. سپس به معرفی خداوندی که حمد و ستایش او را کرده می پردازد و او را با پنج وصف مهم یاد می کند که هریک به تنهایی می تواند انگیزه حمد و ستایش باشد،می فرماید:«همان خداوندی که حلمش عظیم است و به همین دلیل(از خطاکاران)در می گذرد و در آنچه حکم کرده و فرمان داده دادگر است و از آینده و گذشته باخبر،خداوندی که به علم خود آفریدگان را ابداع کرده،و با حکمش آنها را ایجاد نموده است»؛ (الّذی عظم حلمه فعفا،و عدل فی کلّ ما قضی،و علم ما یمضی و ما مضی، مبتدع الخلائق بعلمه،و منشئهم بحکمه) .

این اوصاف پنجگانه که از فزونی حلم خداوند آغاز می شود و به آفرینش خلایق و ابداع کائنات منتهی می گردد،مهم ترین بخش از صفات خداست که شامل علم و قدرت و عدالت و لطف و مرحمت است.

آن گاه به این حقیقت اشاره می کند که آفرینش خداوند بدون هیچ گونه سابقه تعلم، تجربه و مشورت است،می فرماید:«بی آنکه(در این کار)از کسی پیروی کند و یا آموزشی ببیند،و یا از نمونه ای که از آفریننده حکیمی صادر شده باشد الگو پذیرد،یا خطایی برای او پیش آید(و از خطای خود تجربه آموزد)و نه جمعیّتی حضور داشته باشند(که با آنها مشورت کند یا از آنان کمک گیرد»؛ (بلا اقتداء و لا تعلیم،و لا احتذاء (2)لمثال صانع حکیم،و لا إصابة خطإ،و لا حضرة ملإ) .

در واقع کسی که در صنعت خود از دیگری الهام می پذیرد،ممکن است از یکی از پنج طریق زیر باشد:

ص:324

نخست،از دیگری تقلید کند،دوم آموزش ببیند،سوم نمونه ای از صنعتگر دانشمندی ببیند و با استفاده از آن به مقصود خود برسد،چهارم از خطاهای خود تجربه بیندوزد و پنجم گروهی را به مشورت و همکاری دعوت کند؛اما خداوند صانع حکیم، خلقتش در همه جا بی سابقه و بی نیاز است از همه آنچه در بالا آمده،لذا درباره آفرینش او لفظ ابداع(خلقت بدون سابقه)به کار می رود.

این مسئله،فوق العاده اهمیّت دارد که انسانها هرچه می سازند و هرمصنوعی به وجود می آورند حتما نمونه هایی از آن را در جهان آفرینش دیده اند؛مثلا مخترعان هواپیما،بی شک از پرندگان الهام فراوان گرفته اند به همین دلیل شباهت زیادی در میان انواع هواپیماها با انواع پرندگان دیده می شود.در عین حال برای رسیدن به مقصود باید از علوم و تجارب پیشینیان بهره بگیرند و همیشه در کنار خود آزمایشگاه وسیع و گسترده ای داشته باشند تا خطاهای خود را از طریق آزمایش برطرف سازند و غالبا برای تکمیل کار خود شورا تشکیل می دهند و از همایشها و کنگره ها استفاده می کنند،در حالی که خداوند حکیم در خلقت گسترده و انواع نامحدود مخلوقاتش نیاز به هیچ یک از این امور ندارد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این بخش از خطبه بعد از حمد و ثنای الهی،شهادت به رسالت پیامبر پرداخته و وضع عصر قیام آن حضرت را در چند جمله کوتاه و پرمعنا تشریح می کند تا اهمیّت این دعوت الهی آشکارتر و ملموس تر شود،می فرماید:«و گواهی می دهم که(محمّد صلّی اللّه علیه و اله)بنده و فرستاده اوست او را زمانی مبعوث کرد که مردم غرق گناه و جهل بودند و در میان امواج حیرت و سرگردانی دست و پا می زدند.افسار هلاکت،آنها را به هرسو می کشید و قفلهای نادانی و گمراهی بر قلبهایشان زده شده بود»؛ (و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله؛ابتعثه و النّاس یضربون فی غمرة (1)،و یموجون فی حیرة.

ص:325

قد قادتهم أزمّة الحین (1)،و استغلقت علی أفئدتهم أقفال الرّین (2)) .

امام علیه السّلام با چند تشبیه گویا وضع مردم را در عصر جاهلیّت کاملا ترسیم فرموده است؛ گاه آنها را به کسی تشبیه می کند که در گرداب وحشتناکی افتاده و پیوسته فریاد می کشد و کمک می طلبد،و گاه به حیواناتی تشبیه کرده که زمام آنها به دست افراد فاسد و مفسدی است که آنان را به سوی پرتگاه می کشند،و گاه دل های آنها را شبیه مخزنی می داند که قفل محکمی بر در آن خورده و هیچ علم و دانش و آگاهی و فضیلتی وارد آن نمی شود.

به راستی تا انسان به وضع مردمی که در عصر جاهلیّت می زیستند از نظر فکری و عقیدتی و اخلاقی و اجتماعی و سیاسی آگاه نشود،به عظمت مقام پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و دعوت او آشنا نخواهد شد،به همین دلیل امام در خطبه های متعددی از نهج البلاغه با تعبیرهای بسیار گویا وضع آن زمان را برای نسلهایی که آن عصر را درک نکرده بودند و یا درک کرده و به فراموشی سپرده بودند،یادآور می شود از جمله:

در خطبه دوم می فرماید: «أرسله بالدّین المشهور...و النّاس فی فتن انجزم فیها جعل الدّین...» .

در خطبه 26 می فرماید: «إنّ اللّه بعث محمّدا...و أنتم معشر العرب فی شرّ دین و فی شرّ دار...» .

در خطبه 59 می فرماید: «بعثه و النّاس ضلاّل فی حیرة و حاطبون فی فتنة...» .و

ص:326

در خطبه 195 می خوانیم: «أرسله و أعلام الهدی دارسة و مناهج الدّین طامسة...» .

هرگاه مجموعه عبارات امام علیه السّلام را در مجموع این خطبه ها،کنار هم قرار دهیم،ترسیم بسیار گویایی از وضع زمان جاهلیت و مشکلات عظیم مردم آن زمان در مسائل عقیدتی و اجتماعی و اخلاقی در برابر ما مجسّم می شود و آن گاه به اهمیّت اسلام و خدمات رسول خدا در تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی پی خواهیم برد.

***

ص:327

ص:328

اما چقدر کمند کسانی که تقوا را پذیرا شدند و حق آن را ادا کردند(آری)آنها عددشان کم و شایسته تمجید هستند که خداوند(در قرآن مجید)درباره آنان فرموده:«اندکی از بندگان من سپاسگزارند».

اصول الهی و متعهّد به آنهاست،باتقواست و آثار هردو در اعمال نمایان می شود.سپس امام برای بدست آوردن این گوهر گرانبها چنین می فرماید:

«شما را توصیه می کنم که با استعانت از خداوند به تقوا دست یابید(که پیمودن این راه بی یاری خدا بسیار مشکل است)و به یاری تقوا بر خداوند حق(پاداش)پیدا کنید»؛ (و أن تستعینوا علیها باللّه،و تستعینوا بها علی اللّه) .

آری پیمودن راه تقوا،تقوایی که بر زندگی انسان احاطه کند،جز به یاری خداوند میسّر نیست.حتی انبیا و اولیا خود را در این راه به خدا می سپردند و از او یاری می جستند و می گفتند:« «وَ ما تَوْفِیقِی إِلاّ بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ» توفیق من جز به یاری خدا نیست،بر او توکّل کردم و به سوی او بازمی گردم». (1)

در دعای پرمعنایی که بعد از زیارت امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام به آن توصیه شده، می خوانیم:«کلّما وفّقتنی بخیر فأنت دلیلی علیه و طریقی إلیه؛هر زمان مرا به کار نیکی دادی تو راهنمای من به سوی آن و نشان دهنده مسیر من بودی». (2)

آن گاه امام به دو اثر مهم تقوا به عنوان دلیل اشاره کرده،می فرماید:«زیرا پرهیزگاری امروز،پناهگاه و سپر بلای شماست و فردا راه رسیدن به بهشت است»؛ (فإنّ التّقوی فی الیوم الحرز و الجنّة) .

آری!همه حوادث تلخ فردی و اجتماعی که زندگی را در کام انسان در این جهان، ناگوار می کند بر اثر گناه و خروج از جاده عدل و انصاف است؛تقوا سبب می شود که انسان در این جهان از سقوط در پرتگاه گناه و عواقب دردناک آن رهایی یابد و زندگی شیرین توأم با آرامش و سعادت داشته باشد و فردای قیامت به مقتضای:« «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» و زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه پرهیزکاری است». (3)

ص:331

راه وصول به بهشت و نعمتهای بی نظیر بهشتی است،آیا گوهری گرانبهاتر از این پیدا می شود که هم در دنیا حافظ انسان باشد و هم در آخرت نجات دهنده او گردد؟

سپس در ادامه سخن به سه نکته مهم درباره تقوا اشاره می کند،نخست می فرماید:

«جاده تقوا واضح و روشن و پوینده آن صاحب سود فراوان و امانتدارش(خداوند)حافظ آن است» (و فی غد الطّریق إلی الجنّة.مسلکها واضح،و سالکها رابح،و مستودعها حافظ) .

اما واضح بودن جاده تقوا به جهت آن است که از یک سو با فطرت انسان،کاملا هماهنگ است و از سوی دیگر در عالم تشریع در کتاب و سنّت،مسیر این جاده،تبیین شده است.

اما سود بردن سالک این راه به جهت آن است که از یک سو در قیامت به مقتضای «تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا» (1)پرهیزکاران را به سوی بهشت دعوت می کند و از سوی دیگر در دنیا صاحب آن را از آلودگیها و پستیها و زندگی تاریک و ظلمانی رهایی می بخشد و او را آبرومند و سربلند و مورد احترام قرار می دهد.

اما حافظ بودن نگاهدارنده آن(بنابر اینکه«مستودع»را به معنای اسم مفعولی بگیریم)به سبب آن است که خداوند اجر و پاداش پرهیزکاران را بر عهده گرفته،بنابراین امانت آنها نزد خدا محفوظ است و فرشتگان الهی نیز حافظ اعمال پرهیزگارانند،و اگر «مستودع»را به معنای اسم مکان(مخزن و جایگاه)بدانیم جایگاه تقوا قلب انسان است که آن را به خوبی حفظ می کند و از آن مراقبت می نماید.بعضی نیز«حافظ»را به معنای محفوظ گرفته اند،بنابراین مفهوم جمله این می شود که پرهیزکاران در سایه تقوا محفوظ اند.

نکته دومی که امام به آن اشاره می کند،این است که تقوا حقیقتی است پایدار که محدود به زمان و مکانی نبوده و نخواهد بود،می فرماید:«تقوا همواره خود را به امت های

ص:332

پیشین و آینده عرضه داشته و می دارد،زیرا فردای قیامت همه به آن نیازمندند؛در آن روز که خدا آنچه را که آفریده بازمی گرداند و آنچه را عطا کرده،بازمی ستاند و از همه نعمت هایش(صاحبان نعمت را)بازخواست می کند(که با نعمت های او چه کردند؟)»؛ (لم تبرح (1)عارضة نفسها علی الأمم الماضین منکم و الغابرین، (2)لحاجتهم إلیها غدا، إذا أعاد اللّه ما أبدی،و أخذ ما أعطی،و سأل عمّا أسدی (3)) .

آری تقوا همچون قصر زیبا،باشکوه و آرام بخشی است که همگان را به سوی خود فرا می خواند و در برابر دیدگان همه انسانها بوده و خواهد بود و همه کتب آسمانی و انبیا و اولیای الهی به سوی آن دعوت کرده اند.قرآن مجید می گوید:« «وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللّهَ» ما به کسانی که پیش از شما کتاب آسمانی به آنها داده شده بود سفارش کردیم به شما نیز سفارش می کنیم که تقوای الهی پیشه کنید». (4)

امام علیه السّلام در سومین نکته می فرماید:«اما چه کم هستند کسانی که تقوا را پذیرا شدند و حق آن را ادا کردند(آری)آنها عددشان کم و شایسته توصیفی هستند که خداوند(در قرآن مجید)می فرماید:اندکی از بندگان من سپاسگزارند»؛ (فما أقلّ من قبلها،و حملها حقّ حملها!أولئک الأقلّون عددا،و هم أهل صفة اللّه سبحانه إذ یقول: «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» (5)) .

امّا چرا تقوا با آن همه اهمیّتی که دارد طالبانش کم است؟پاسخ این سؤال چندان

ص:333

پیچیده نیست،زیرا تقوا مخالف هوای نفس است و گام برداشتن برخلاف هوای نفس کار آسانی نیست.جاده تقوا بسیار پرسنگلاخ و پرفراز و نشیب است،هرچند پایانی لذت بخش دارد؛ولی جاده هوای نفس،اما صاف و لذت بخش؛اما پایانش بسیار دردناک است.

در حدیثی می خوانیم هنگامی که خداوند بهشت را آفرید به جبرئیل فرمود نگاهی به آن بیفکن.هنگامی که جبرئیل مناظر زیبای بهشت را دید عرض کرد پروردگارا«لا یترکها أحد إلاّ دخلها؛هیچ کس نیست که بهشت را رها سازد و وارد آن نشود»؛اما هنگامی که خداوند آن را در لابه لای ناراحتیها(و مخالفت هوای نفس)پیچید،فرمود نگاهی به آن بیفکن،چون جبرئیل به آن نگاه کرد عرض کرد:«یا ربّ أخشی أن لا یدخلها أحد؛پروردگارا از این می ترسم که هیچ کس وارد آن نشود».هنگامی که دوزخ را آفرید به جبرئیل فرمود:نگاهی به آن بیفکن،چون که جبرئیل به آن منظره وحشتناک نگاه کرد عرض کرد:«یا ربّ لا یدخلها أحد؛پروردگارا هیچ کس به سراغ آن نخواهد آمد» اما هنگامی که خداوند آن را در لابه لای شهوات پیچید فرمود نگاهی به آن بیفکن.وقتی که جبرئیل به آن نگاه کرد عرض کرد:«یا ربّ أخشی أن یدخلها کلّ أحد؛پروردگارا از آن می ترسم که همه وارد آن شوند». (1)

این حدیث پرمعنا در واقع شرحی است بر حدیث فشرده ای که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و امیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده است:«حفّت الجنّة بالمکاره و حفّت النّار بالشّهوات». (2)

***

ص:334

محافظت نمایید.در برابر زرق وبرق دنیا خویشتن دار،و نسبت به آخرت دلباخته و مشتاق باشید.

آن کس را که تقوا او را بلند مرتبه ساخته،خوار مشمرید و آن کس که دنیا عزیزش کرده،ارجمند ندانید.به زرق وبرق دنیا چشم ندوزید و به سخن کسی که شما را به آن ترغیب می کند گوش فراندهید و به ندایش پاسخ مگویید.

از درخشندگی ظاهریش روشنایی مخواهید و فریفته اشیای به ظاهر نفیس آن نگردید،زیرا زرق و برقش نیرنگ و سخنش دروغ و اموال گران قیمتش غارت شده و متاعش به سرقت رفته است.

آگاه باشید دنیا همچون زن هرزه عشوه گر و خودنمایی است که مردم را به سوی خود فرامی خواند و یا همچون حیوان سرکشی است که صاحبش را از خود می راند،دروغگویی است پرخیانت،ناسپاسی است حق نشناس و دشمنی است بازدارنده و پشت کننده ای است مضطرب و نگران!

بأسماعکم إلیها،و ألظّوا (1)بجدّکم علیها،و اعتاضوها من کلّ سلف خلفا،و من کلّ مخالف موافقا) .

گویی تقوا همه انسانها را به سوی خود فرامی خواند و آثار نیک خود را برای همگان تشریح می کند،لذا امام می فرماید:به سرعت گوش خود را به دعوت تقوا بسپارید و به دنبال آن برخیزید و به تهیه مقدمات آن بپردازید و اگر تقوا داشته باشید از دست رفتن سرمایه های دنیا غمی ندارد و تقوا در برابر مخالفان مدافع شماست.

واژه«مخالف»در اینجا ممکن است اشاره به گناهان پیشینی باشد که آثار آن با تقوا برچیده می شود و یا منظور دشمنان و مخالفان انسان باشد،زیرا خداوند وعده پیروزی به پرهیزگاران داده است همان گونه که قرآن مجید می فرماید:« «إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است». (2)و نیز می فرماید:

« «وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً» هرگاه شکیبایی و تقوا پیشه کنید مکر مخالفان به شما نمی رسد». (3)

سپس در شش جمله دیگر می افزاید:«خواب خود را با تقوا به بیداری مبدّل سازید،و روز خود را با آن طی کنید،قلوب خود را با آن همراه نمایید،گناهان خویش را با آن شستشو دهید،و بیماریهای جان و دل را با آن مداوا کنید»؛ (ایقظوا بها نومکم و اقطعوا بها یومکم،و أشعروها قلوبکم،و ارحضوا (4)بها ذنوبکم،و داووا بها الأسقام) .

جمله «أیقظوا بها نومکم» ممکن است اشاره به خواب معمولی باشد؛یعنی در پرتو تقوا پاسی از شب را بیدار باشید و با خدا راز و نیاز کنید.(در مقابل و اقطعوا بها یومکم) این احتمال داده شده که مراد بیدار شدن از خواب غفلت به سبب تقواست.جمله «اشعروها

ص:337

قلوبکم» (با توجه به اینکه شعار لباس زیرین است)ممکن است به این اشاره باشد که دل خود را با تقوا نورانی کنید و یا تقوا را شعار و علامت خویش قرار دهید و یا دلهای خود را با تقوا بیدار سازید.(چنانچه«اشعروا»از ریشه شعور باشد).

جمله «داووا بها الأسقام» دردهای اجتماعی است که به واسطه تقوا درمان می شوند.

در نهمین تا دوازدهمین جمله ها می فرماید:«به وسیله تقوا بر مرگ خود پیشی گیرید.(و با آن آماده سفر آخرت شوید)از کسانی که تقوا را بر باد دادند(و گرفتار انواع بدبختی ها شدند)عبرت بگیرید،مبادا مطیعان تقوا از بی تقوایی شما عبرت گیرند!(و زندگی شما عبرتی برای آنان گردد)به هوش باشید!تقوا را حفظ کنید و خویشتن را نیز در پرتو آن محافظت نمایید»؛ (و بادروا بها الحمام (1)،و اعتبروا بمن أضاعها،و لا یعتبرنّ بکم من أطاعها.ألا فصونوها و تصوّنوا (2)بها) .

قرآن مجید نیز می فرماید:« «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است». (3)

در جای دیگر می فرماید:« «وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ» لباس پرهیزکاری لباس خوبی است». (4)آری لباس تقوا را باید حفظ کرد و با لباس تقوا نیز باید مصون و محفوظ بود.

جمله «و اعتبروا...» اشاره به این است که نتیجه بی تقواییها در همین زندگی دنیا در

ص:338

برابر چشمان شماست؛هم با چشم می بینید و هم در تاریخ می خوانید که افراد و جوامع بشری بر اثر بی تقواییها به چه سرنوشت شوم و دردناکی گرفتار شدند.شما از آنان عبرت گیرید و نگذارید دیگران از شما عبرت گیرند.

قرآن مجید بعد از اینکه داستان یوسف و برادران و همسر عزیز مصر و مشکلاتی که بر اثر بی تقوایی دامن گروهی را گرفت و آثار پربرکتی را که از تقوا عاید یوسف علیه السّلام شد بیان می کند و می فرماید:« «لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ» به یقین در سرگذشت آنها درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است». (1)

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به بیان عواقب سوء دنیاپرستی می پردازد که از شاخه های بی تقوایی است و درضمن نه جمله کوتاه،دستوراتی درباره برحذر شدن از دنیای فریبنده بیان کرده،چنین می فرماید:«در برابر زرق و برق دنیا خویشتن دار،و نسبت به آخرت دلباخته و مشتاق باشید.آن کس که تقوا او را بلند مرتبه ساخته،خوار مشمرید و آن کس که دنیا عزیزش کرده ارجمند ندانید.به زرق وبرق دنیا چشم ندوزید و به سخن کسی که شما را ترغیب به آن می کند گوش فراندهید و به ندایش پاسخ مگویید.

از درخشندگی ظاهریش روشنایی مخواهید و فریفته اشیای(به ظاهر)نفیس آن نگردید»؛ (و کونوا عن الدّنیا نزّاها (2)،و إلی الآخرة ولاّها (3).و لا تضعوا من رفعته التّقوی،و لا ترفعوا من رفعته الدّنیا.و لا تشیموا (4)بارقها (5)و لا تسمعوا ناطقها،و لا تجیبوا ناعقها (6).و لا تستضیئوا بإشراقها،و لا تفتنو بأعلاقها (7)) .

ص:339

در واقع امام علیه السّلام در این عبارت پر معنا طرق نفوذ دنیا را در فکر و جان انسانها مورد توجّه قرار داده و درباره همه آنها هشدار می دهد؛دوری از زرق وبرق دنیا،عشق به آخرت،حمایت از پرهیزگاران،بی اعتنایی به مقامات دنیاپرستان،چشم ندوختن به اموال و ثروتها و کاخها و زینتهای ظاهری،گوش ندادن به وسوسه های دنیاپرستان، دست ردّ به سینه آنها گذاشتن،فریب درخشش ظاهری دنیا را نخوردن و به اموری که مورد علاقه صاحبان زر و زور است،دل نبستن.

به یقین هرکس این هشدارهای نه گانه را به کار ببندد در دام شیطان و دنیاپرستان نخواهد افتاد.

سپس امام علی علیه السّلام به بیان دلیلهای روشنی برای هشدارهای بالا پرداخته،چنین ادامه می دهد:«زیرا زرق و برقش نیرنگ و سخنش دروغ و اموال گران قیمتش غارت شده،و متاعش به سرقت رفته است!»؛ (فإنّ برقها خالب (1)،و نطقها کاذب،و أموالها محروبة (2)،و أعلاقها مسلوبة) .

در واقع هر یک از این دلایل چهارگانه اشاره به بخشی از تعبیرات گذشته است:

فریبنده بودن زرق و برق دنیا به جهت آن است که دوام و بقایی ندارد و دروغ بودن سخنانش به دلیل این است که با هیچ کس در هیچ زمان وفا نکرده است.غارت شده بودن اموالش به جهت این است که پیوسته دنیاپرستان آن را از دست یکدیگر غارت می کنند و به سرقت رفته بودنش از آن روست که هر مال ظاهرا نفیسی که در دست کسی است فرد دنیاپرستی چشم به آن دوخته و در فرصت مناسب آن را می رباید.

آن گاه بار دیگر امام به همه مخاطبان خویش هشدار می دهد و با ذکر شش وصف

ص:340

دیگر از اوصاف رذیله دنیا همگان را از گرفتار شدن در دام آن بر حذر می دارد و می فرماید:

«آگاه باشید دنیا همچون زن هرزه عشوه گر و خودنمایی است که مردم را به سوی خود فرا می خواند و یا همچون حیوان سرکشی صاحبش را از خود می راند،دروغگویی است پر خیانت،ناسپاسی است حق نشناس و دشمنی است بازدارنده و پشت کننده ای است مضطرب و نگران»؛ (ألا و هی المتصدّیة (1)العنون (2)،و الجامحة (3)الحرون (4)،و المائنة (5)الخؤون (6)،و الجحود الکنود (7)،و العنود الصّدود (8)،و الحیود (9)المیود (10)) .

***

ص:341

ص:342

می سازد.در این حال آنها یا نجات یافته ای مجروحند یا مرده ای پاره پاره،یا سر از تن جدا شده،یا غرق به خون،یا پشیمانی که هردو دستش را به دندان می گزد،یا حسرتمندی که دستها را به هم می ساید،یا حیرت زده ای که سر را به روی دستها تکیه داده(و به فکر فرورفته)یا پشیمانی که بر اشتباهات خویش تأسف می خورد(و خود را شایسته سرزنش می بیند)و یا از تصمیم برگشته ای(که راه چاره را در برابر خویش مسدود می بیند.آری!)این در حالی است که راه چاره بسته شده،حوادث غافلگیرکننده فرارسیده«و هنگام فرار و نجات نیست».هیهات هیهات!(در این هنگام کار از کار گذشته) آنچه باید از دست برود از دست رفته،گذشته ها گذشته و دنیا همچنان به راه خود ادامه می دهد(و کسی از آنان یاد نمی کند)«نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین،و نه به آنها مهلتی داده شد!».

اما دگرگونی حال دنیا بر کسی پوشیده نیست چه بسا شبانگاه،بر تخت قدرت نشسته و قصد کشورگشایی دارد؛ولی سحرگاه نه تن سر و نه سر تاج دارد!با یک گردش چرخ نیلوفری نیرومندان سقوط می کنند و ضعیفان به قدرت می رسند و عزیزان دیروز ذلیلان امروز می گردند.

اما متزلزل بودن گامهای آن به آن علت است که قرارگاه انسان در این جهان دائما متزلزل است بر هرچیز تکیه کند-مال،ثروت،جوانی و سلامتی-همه اموری متزلزلند.و امّا اینکه عزّتش عین ذلّت است،بعضی از شارحان آن را به این معنا تفسیر کرده اند که عزّت های مادی و نامشروع سبب ذلّت در آخرت است و بعضی گفته اند:سبب دوری از خدا در همین دنیاست؛ولی تفسیر روشن تر آن است که عزّتهای مادّی سبب وابستگیهای شدید می شود،وابستگیهایی که او را به ذلّت می کشاند و برای حفظ آن باید در مقابل هرکس و ناکس سر فرود آورد.

اما اینکه جدّ آن هزل و شوخی است علت آن ناپایداری و سرعت زوال و عدم استقرار است و بلندی اش پستی است از این رو که افراد بلند مقام برای حفظ قدرت خویش تن به پستیهای فراوانی می دهند و از افراد آلوده و کثیف برای حفظ قدرت خود بهره می گیرند.

سپس با دو وصف دیگر،این مطلب را کامل تر می سازد و می فرماید:«دنیا سرای غارت و دزدی و ربودن(اموال و مقامات یکدیگر)و تباه شدن و هلاکت است و اهل آن پیوسته آماده حال حرکت(به سوی مرگ)و پیوستن(به پیشینیان)و جدایی(از دوستان و عزیزان)هستند»؛ (دار حرب و سلب،و نهب و عطب.أهلها علی ساق و سیاق (1)،و لحاق و فراق (2)) .

ص:345

واژه«حرب و سلب،و نهب»هرچند همه به معنای غارت کردن و بردن اموال کسی است؛ولی به نظر می رسد در میان آنها تفاوت دقیقی است«حرب»آن است که همه اموال کسی را ببرند،زیرا در لغت به عنوان«اخذ جمیع ماله»تفسیر شده است؛ولی «سلب»غالبا به معنای بردن لباس افراد و آنچه در دست دارند تفسیر شده است و لذا در حدیث داریم:«من قتل قتیلا فله سلبه؛کسی که در میدان جنگ فردی را به قتل برساند لباس و سلاحش از آن اوست». (1)

و اما«نهب»که در لغت به معنای غنیمت گرفتن و غارت کردن آمده است ممکن است اشاره به غارتهای گروهی و دسته جمعی باشد،بنابراین معنای کلام امام علیه السّلام این می شود که:دنیا گاه تمام هستی انسان را می برد و گاه بخشی از آن را و گاه گروهی از غارتگران به عناوین مختلف بر سر کار می آیند و اموال گروههایی از مردم را به غارت می برند.

آری،به راستی دنیا-اگر خوب دقت کنیم-میدان کارزاری است که غارتگران در آن به جان هم افتاده اند و غارت در اشکال مختلف آن صورت می گیرد و سرانجامش«عطب» یعنی هلاکت و نابودی است و اینها همه در حالی است که همه انسانها در آستانه سفر،به جهان دیگر قرار دارند و کسی از فردای خود باخبر نیست.سپس امام علیه السّلام در سه جمله دیگر به بخش دیگری از مشکلات و معایب دنیا اشاره کرده می فرماید:«راههایش حیرت زا،گریزگاههایش ناتوان کننده و مقاصدش یأس آور و نومیدی زاست»؛ (قد تحیّرت مذاهبها،و أعجزت مهاربها (2)،و خابت مطالبها) .

اشاره به اینکه انسانهای بیدار هرگاه بخواهند از مشکلات آن نجات و رهایی یابند آن هم کار آسانی نیست.تشخیص دادن راه فرار در آن بسیار مشکل و پیدا کردن گریزگاه بسیار پیچیده است.

ص:346

این مسئله را ما با تجربه دریافته ایم که افراد هنگامی که گرفتار دنیا می شوند سپس بیدار می گردند و قصد فرار دارند دست و پای آنها را امور مختلفی می بندند و با زحمت زیاد،باید راه را پیدا کنند.

سپس به سرنوشت دنیاپرستان اشاره کرده می فرماید:«(هنگامی که فرمان مرگشان صادر می شود)دژهای محکم،صاحبان خود را تسلیم می کنند و خانه هایشان آنان را بیرون می افکنند و تدبیرشان آنها را خسته و ناکام می سازد»؛ (فأسلمتهم المعاقل (1)،و لفظتهم (2)المنازل،و أعیتهم المحاول (3)) .

آری!هنگامی که پیمانه آنها لبریز می شود همه چیز او را در برابر حوادث تنها می گذارد؛نیرومندترین قلعه ها و محکم ترین خانه ها دفاعی از او نمی کنند و تدبیرهایش نتیجه معکوس می دهند و او را تسلیم مرگ می سازند و مطابق ضرب المثل معروف:

«چون قضا آید طبیب ابله شود».

در نتیجه سرنوشت مغروران دنیاپرست به یکی از چند صورتی که امام در ادامه این سخن بیان فرموده،رقم می خورد،می فرماید:«یا نجات یافته ای مجروحند یا مرده ای پاره پاره،یا سر از تن جدا شده،یا غرق به خون،یا پشیمانی که هر دو دستش را به دندان می گزد،یا حسرت مندی که دستها را به هم می ساید،یا حیرت زده ای که سر را به روی دستها تکیه داده(و به فکر فرو رفته)یا پشیمانی که بر اشتباهات خویش تأسف می خورد (و خود را شایسته ملامت می بیند)و یا از تصمیم برگشته ای(که راه چاره را در برابر خود مسدود می بیند»؛ (فمن ناج معقور (4)،و لحم مجزور (5)،و شلو (6)مذبوح،و دم

ص:347

مسفوح (1)،و عاضّ (2)علی یدیه،و صافق (3)بکفّیه،و مرتفق (4)بخدّیه (5)،و زار (6)علی رأیه،و راجع عن عزمه) .

امام عاقبت کار مغروران ناکام در این دنیا را در نه صورت بالا به گونه ای بیان فرموده که دقیق تر و گویاتر از آن تصوّر نمی شود؛این اصناف نه گانه هرکدام به نوعی ضربات دنیا را بر پیکر خود احساس می کنند و قدر جامع آن است که پایان کارشان شقاوت و حسرت و ندامت است چه آنها که ضرباتشان سنگین است و در کام مرگ فرومی روند و چه آنها که زنده می مانند و حسرت می خورند.

تاریخ نمونه های زیادی از هریک از این گروههای نه گانه را نشان می دهد و ای بسا خود،نیز در عمر کوتاهمان آنها را با چشم خود دیدهایم.

آن گاه در آخرین جمله های این خطبه به این حقیقت اشاره می کند که به هنگام فرا رسیدن حوادث بلاخیر و مرگ حتمی،راهها مسدود می شود،می فرماید:«این در حالی

ص:348

است که راه چاره بسته شده،حوادث غافلگیرکننده فرارسیده«و هنگام فرار و نجات نیست»؛ (و قد أدبرت الحیلة،و أقبلت الغیلة (1)، «وَ لاتَ 2حِینَ مَناصٍ» ) (2).

می افزاید:«هیهات هیهات!(در این هنگام کار از کار گذشته)آنچه باید از دست برود از دست رفته،گذشته ها گذشته و دنیا همچنان به راه خود ادامه می دهد(کسی از آنان یاد نمی کند)نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین،و نه به آنها مهلتی داده شد»؛ (هیهات هیهات!قد فات ما فات،و ذهب ما ذهب،و مضت الدّنیا لحال بالها (3)، «فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ» ) .

آری!آنها که روزی بر مرکب غرور سوار بودند در کاخهای پر زرق وبرق می زیستند و خود را فرمانروایان زمین و آسمان می پنداشتند،هنگامی که پنجه های نیرومند قضا گلوی آنها را گرفت،چنان ذلیلانه تسلیم شدند و با دنیا وداع گفتند که گویی هرگز نبودند؛ چشمی برای آنها گریان نشد و خاطری پژمان نگشت و بعد از آنها دنیا همچنان به راه خویش ادامه می دهد و پیش می رود و اقوام و ملّتها و قدرتمندان و زورمندان،یکی بعد از دیگری می آیند و می روند و گرد و غبار نسیان و فراموشی بر تاریخشان پاشیده می شود.

جمله «وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ» که عینا از قرآن مجید (4)گرفته شده درباره گروههایی از اقوام پیشین است که گرفتار غرور اختلاف بودند و زندگی دنیا را جاودان می پنداشتند-و هنگامی که در چنگال عذاب الهی گرفتار شدند فریاد می زدند و کمک می خواستند؛ولی وقت نجات گذشته بود.

ص:349

و جمله «فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ» نیز آیه ای دیگر از قرآن مجید (1)است که اشاره به حال فرعونیان می کند در آن هنگام که همگی در دریا غرق شدند و باغها و چشمه ها و کاخها و نعمتها را به دیگران واگذاردند و رفتند بی آنکه چشمی برای آنها بگرید.

این تعبیر که«نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین»ممکن است کنایه از حقارت و پستی و نبودن یار و یاور برای آنها باشد،زیرا در میان عرب معمول است هنگامی که می خواهند عظمت مقام کسی را که از دست رفته است بیان کنند می گویند:آسمان و زمین بر او گریه کردند و خورشید و ماه به سبب فقدانش تاریک شدند.

این احتمال نیز داده شده که منظور از آن،گریستن اهل آسمانها و زمین باشد،زیرا گاه فرشتگان برای مؤمنان و مقرّبان درگاه خداوند گریه می کنند؛نه برای جبّاران و ستمکاران.

ص:350

ترک سجده برای آدم علیه السّلام و این که او نخستین کسی است که تعصب و تکبر را ظاهر ساخت و نیز امام علیه السّلام در این خطبه مردم را از پیمودن راه و رسم ابلیس(و تعصب و تکبّر) بر حذر می دارد.

یازده بخش و بعضی به نوزده بخش.

مسلّم است که تمام بخشهای این خطبه بر یک محور دور می زند و آن کوبیدن تعصّبهای جاهلی و تکبّر و خود برتربینی،مخصوصا تعصّبات قبیلگی و نژادی و گروهی است که سرچشمه بسیاری از اختلافات و نابسامانی ها و مفاسد اجتماعی است و دقت در مجموع خطبه و همچنین شأن ورود آن این حقیقت را روشن می سازد.

بر این اساس ما آن را به بیست بخش تقسیم کردیم:

در بخش اوّل،نخست به حمد و سپاس خداوند و سپس به طرد شیطان به جهت تعصب و تکبر در برابر آدم علیه السّلام اشاره می کند.

بخش دوم،اشاره به آفرینش انسان از خاک دارد که روح تواضع را زنده می کند سپس بار دیگر عاقبت شوم شیطان به علت کبر و تعصّبش را یادآور می شود.

بخش سوم،هشدار به همه مردم است که در دام شیطان نیفتند و راه او را نپویند.

در بخش چهارم،نکوهش از کسانی می کند که در دام تکبّر و افتخارات موهوم جاهلیت افتاده اند.

بخش پنجم،هشدار به همگان است که از اطاعت و پیروی حاکمان متکبّر و متعصّب بپرهیزند.

بخش ششم،دستور به عبرت گرفتن از امّت های پیشین می دهد همانان که متکبّرانشان بیچاره شدند و متواضعانشان که در رأس آنها انبیا بودند که به سعادت نائل آمدند.

بخش هفتم،اشاره به زندگی ساده موسی بن عمران و برادرش هارون و لباس ساده ای که آنها به هنگام ملاقات با فرعون متکبّر و خودخواه در تن داشتند،می کند و تواضع انبیاء و اولیاء اللّه را که در همه زندگانی آنها منعکس بود،نشان می دهد.

بخش هشتم،اشاره به انتخاب سرزمینی خشک و سوزان برای بنای کعبه با مصالحی ساده است تا کبر و غرور را از سرها بیرون کند و مراسمی را که مظهر ساده زیستی و تواضع

ص:353

کامل است،به تصویر بکشد.

در بخش نهم،امام علیه السّلام به دامهای مختلف شیطان مخصوصا ظلم و ستم اشاره می کند و انجام فرایض دینی مانند نماز و روزه و زکات را وسیله دفاع در برابر شیطان می شمرد.

بخش دهم به سرچشمه های تعصب و غرور اشاره دارد.

بخش یازدهم اشاره به تعصّب مثبت و نشانه ها و آثار آن است.

بخش دوازدهم سرنوشت امتهای پیشین را درس عبرتی می شمرند و همگان را به مطالعه احوال آنها دعوت می کند.

بخش سیزدهم به آثار بسیار ارزنده وحدت و اتحاد و عواقب شوم تشتّت و اختلاف اختصاص دارد.

در بخش چهاردهم بار دیگر مخاطبان را به تاریخ گذشته بازمی گرداند و آثار شوم اختلاف فرزندان اسماعیل و اسحاق و بنی اسرائیل را برمی شمرد.

در بخش پانزدهم به نعمت بسیار مهم وجود پیامبر اکرم و آثار آن در جامعه اسلامی اشاره می فرماید.

در بخش شانزدهم بازگشت گروهی از مردم به عادات جاهلیّت را بعد از قیام پیامبر مورد نکوهش شدید قرار می دهد.

در بخش هفدهم بر اعمال زشت ناکثین و قاسطین انگشت می نهد.

در بخش هجدهم امام علیه السّلام به موقعیت خودش نسبت به پیامبر اسلام به عنوان اولین کس از مردان که به او ایمان آورد و همراه با او بود اشاره می کند.

در بخش نوزدهم از معجزه باهره درختی که به فرمان پیامبر از جا کنده شد و به سوی او حرکت کرد،به طور مبسوط سخن می گوید.

بخش بیستم از امتیازات و سجایای اهل بیت علیهم السّلام سخن می گوید و به عنوان«ختامه مسک»خطبه را پایان می دهد.

ص:354

را از متکبران جدا سازد و با اینکه از همه آنچه در دلهاست باخبر و از اسرار نهان آگاه است،به آنها فرمود:«من بشری از گل می آفرینم آنگاه که آفرینش او را کامل کردم و از روح خود در او دمیدم همگی برای او سجده کنید»،فرشتگان همه بدون استثنا سجده کردند جز ابلیس که تعصب و نخوت او را فراگرفت و به جهت خلقتش(از آتش)بر آدم افتخار کرد و به سبب اصل و ریشه اش نسبت به آدم تعصب ورزید،از این رو این دشمن خدا، پیشوای متعصبان و سرسلسله مستکبران شد که اساس تعصب را بنا نهاد و با خداوند در ردای جبروتیش به ستیز برخاست و لباس بزرگی و تکبر بر تن نمود و پوشش تواضع و فروتنی را از تن درآورد.

آیا نمی بینید چگونه خداوند او را به سبب تکبّرش کوچک شمرد و بر اثر خود برتر بینی اش وی را پست و خوار گردانید و به همین جهت او را در دنیا طرد کرد و در آخرت آتش فروزان دوزخ را برایش آماده ساخت؟

اختارهما لنفسه دون خلقه،و جعلهما حمی (1)و حرما علی غیره،و اصطفاهما لجلاله.و جعل اللّعنة علی من نازعه فیهما من عباده) .

بی شک عزّت(شکست ناپذیری)عظمت(بزرگی)مخصوص ذات پاک خداوند است، زیرا غیر او در برابرش موجوداتی ضعیف و ناتوانند،افزون بر اینکه هرچه دارند از او دارند، هرزمان اراده کند به آنها می بخشد و هر لحظه اراده کند از آنان می گیرد.

جمله های پنجگانه ای که در عبارت بالا آمده که می فرماید:لباس عزت و عصمت برازنده غیر او نیست و این دو صفت را مخصوص خود قرار داده و گاه از آن تعبیر به حمی و حرم(منطقه ممنوعه ای که غیر،حق ورود در آن را ندارد)و گاه تعبیر به گزینش برای ذات پاک خود می کند و گاه لعنت را نثار کسانی که راه کبر و برتری جویی را در پیش می گیرند، عبارات مختلفی است که یک حقیقت را دنبال می کند و همه این عبارات می گوید:

بندگان خدا جز تواضع و فروتنی در برابر خداوند و نسبت به یکدیگر،راهی ندارند.

حقیقت این است که خداوند نه نیازی به بزرگ نمایی دارد،نه احتیاجی که او را به بزرگی بستایند؛ذات مقدّس او از هرنظر دارای بزرگی و عظمت است؛ولی از آنجا که تکبّر و خودبرتربینی در بندگان،سرچشمه اکثر نابسامانیها و بدبختیها و ظلم و ستم انسانها به یکدیگر است در جمله های بالا آنها را از این موضوع بر حذر داشته و همگان را به تواضع و فروتنی دعوت می کند.

به همین دلیل در ادامه این سخن درباره نخستین آزمون تواضع به هنگام آفرینش آدم اشاره کرده،می فرماید:«سپس بدین وسیله فرشتگان مقرّب خود را در بوته آزمایش قرار داد تا متواضعان آنها را از متکبران جدا سازد و با اینکه از تمام آنچه در دلهاست با خبر و از اسرار نهان آگاه است به آنها فرمود:من بشری از گل می آفرینم آن گاه که آفرینش

ص:357

او را کامل کردم و از روح خود در او دمیدم همگی برای او سجده کنید،فرشتگان همه بدون استثنا سجده کردند جز ابلیس»؛ (ثمّ اختبر بذلک ملائکته المقرّبین،لیمیز المتواضعین منهم من المستکبرین،فقال سبحانه و هو العالم بمضمرات القلوب، و محجوبات الغیوب: «إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاّ إِبْلِیسَ» ) .

به یقین،آزمون خدا با آزمون بندگان متفاوت است؛ما هنگامی که چیزی یا کسی را می آزماییم می خواهیم جهل خود را درباره آن تبدیل به علم کنیم،لذا از آن تعبیر به اختبار(خبر گرفتن و خبردار شدن)می کنیم؛ولی خداوند که طبق جمله های بالا عالم به مکنونات دلها و محجوبات غیوب است هرگز نمی خواهد با آزمایشهای خود چیزی بر علمش بیفزاید،بلکه آزمایش او برای این است که نیات باطنی و خلقیات درونی و اسرار مخفی بندگانش در لباس افعال ظاهر گردد تا مستحقّ جزا شوند،زیرا نیّت به تنهایی برای این معنا کافی نیست،آنچه برای ثواب و عقاب لازم است انجام اعمال است.

این همان چیزی است که امام علیه السّلام در جایی دیگر می فرماید:«انّه یختبرهم بالأموال و الأولاد لیتبیّن السّاخط لرزقه و الرّاضی بقسمه و إن کان سبحانه أعلم بهم من أنفسهم لکن لتظهر الأفعال الّتی بها یستحقّ الثّواب و العقاب؛خداوند انسان ها را با اموال و فرزندانشان می آزماید تا آن کس که از روزی خود ناخشنود است از آن کس که خرسند است شناخته شود هرچند خداوند به احوالشان از خودشان آگاهتر است(آری! او بندگان خود را می آزماید)تا افعالی که سبب استحقاق پاداش یا کیفر است آشکار گردد». (1)

سپس به شرح حال ابلیس پرداخته و دلیل مخالفت او را با فرمان قطعی خداوند چنین بیان می کند:«تعصب و نخوت او را فراگرفت و به جهت خلقتش(از آتش)بر آدم افتخار کرد و به سبب اصل و ریشه اش نسبت به آدم تعصب ورزید،از این رو این دشمن

ص:358

خدا،پیشوای متعصبان و سرسلسله مستکبران شد که اساس تعصب را بنا نهاد و با خداوند در ردای جبروتیش به ستیز برخاست و لباس بزرگی و تکبّر بر تن نمود،و پوشش تواضع و فروتنی را درآورد»؛ (اعترضته الحمیّة فافتخر علی آدم بخلقه،و تعصّب علیه لأصله.فعدوّ اللّه إمام المتعصّبین،و سلف المستکبرین،الّذی وضع أساس العصبیّة،و نازع اللّه رداء الجبریّة،و ادّرع (1)لباس التّعزّز (2)،و خلع قناع التّذلّل) .

در واقع سبب اصلی مخالفت آشکار ابلیس نسبت به فرمان قطعی خداوند همان تعصّب و غرور بود که از یک محاسبه غلط و سرچشمه گرفته از خودبینی و خودخواهی ناشی شده بود او تنها از آفرینش آدم جنبه خاکی او را می دید و لذا اصل خود را که از آتش است از او برتر می دانست: «خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ» (3)و بخش مهم وجود آدم را که همان روح الهی بود «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» (4)به کلّی نادیده می گرفت.

آری!خودبینی و خودخواهی بدترین حجاب است که انسان را از درک واضح ترین حقایق بازمی دارد.ابلیس حتی در برتری آتش بر خاک نیز گرفتار خطا و اشتباه شد،زیرا خاک منبع اصلی حیات،نمو گیاهان،پرورش گلها و میوه ها و انواع برکات است در حالی که آتش موجود خطرناکی است که تنها در بخشی از زندگی انسان به کار می آید.

به هر حال تعبیر امام درباره ابلیس به «عدوّ الله» اشاره به این است که او تنها دشمن آدم نبود،بلکه دشمن خالق آدم و معترض به فرمان او بود.او سنگ نخستین تعصب را بنا نهاد و آیین استکبار و تکبّر را آغاز کرد؛کاری که در واقع جنگ با خدا محسوب می شود، زیرا عزّت و بزرگی تنها شایسته ذات پاک اوست و زیبنده بندگان تنها تواضع و فروتنی

ص:359

است و به گفته بزرگان علمای اخلاق امّ الرذائل تکبّر و غرور است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که یکی از یارانش می گوید:از آن حضرت سؤال کردم کمترین مرحله الحاد و کفر چیست؟فرمود:«إنّ الکبر أدناه؛تکبّر نخستین مرحله آن است». (1)

در حدیث دیگر از امام باقر و امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«لا یدخل الجنّة من فی قلبه مثقال ذرّة من کبر؛کسی که به اندازه ذره ای تکبر در قلبش باشد وارد بهشت نخواهد شد». (2)

آن گاه امام روی سخن را به مخاطبین کرده و از سرنوشت شوم شیطان برای هشدار به آنان بهره برداری کرده می فرماید:«آیا نمی بینید چگونه خداوند او را به سبب تکبّرش تحقیر کرد و کوچک شمرد و بر اثر خودبرتربینی اش وی را پست و خوار گردانید و به همین جهت او را در دنیا طرد کرد و آتش فروزان دوزخ را در آخرت برایش آماده ساخت؟»؛ (أ لا ترون کیف صغّره اللّه بتکبّره،و وضعه بترفّعه،فجعله فی الدّنیا مدحورا (3)،و أعدّ له فی الآخرة سعیرا؟) .

این تعبیرها اشاره به آیات قرآن مجید است،در یکجا می فرماید:« «فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ» از بهشت بیرون رو!که تو رانده شده درگاه مایی و لعنت من بر تو تا روز قیامت باد». (4)

در جایی دیگر می فرماید:« «قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ» فرمود به حق سوگند!و حق می گویم که جهنم را از تو و پیروان تو پر خواهم کرد». (5)

ص:360

معلوم نیست از سالهای دنیا بود یا آخرت(آری)همه آنها را به سبب ساعتی تکبّر نابود ساخت.چگونه ممکن است کسی بعد از ابلیس همان نافرمانی او را انجام دهد ولی در برابر(خشم)خدا سالم بماند؟نه،هرگز چنین نخواهد بود هیچ گاه خدا انسانی را با داشتن صفتی وارد بهشت نمی کند که بر اثر همان صفت فرشته ای را از بهشت بیرون کرده است.

حکم او درباره اهل آسمان و زمین یکسان است و خدا با هیچ یک از خلق خود دوستی خاصی ندارد تا به سبب آن چیزی را که بر همه جهانیان تحریم کرده است بر وی مباح سازد.

اشاره به اینکه اگر امتحانات الهی هماهنگ با خواسته دل افراد باشد،امتحان عملا بی اثر خواهد شد،زیرا همه برطبق آن عمل می کنند؛هم خداپرستان و هم هواپرستان و چنین امتحانی بی نتیجه خواهد بود؛ولی اگر برخلاف میل افراد بود صفوف مؤمنان خداپرست و مخلص از خودخواهان هواپرست و غیر مخلص جدا خواهد شد.

امتحان مغروران و متکبّران باید با اموری باشد که غرور و تکبّر را بشکند همان گونه که در امتحان فرشتگان و ابلیس واقع شد.

به همین دلیل امام در ادامه این سخن می افزاید:«اما خداوند سبحان خلق خود را با اموری می آزماید که از فلسفه آن آگاهی ندارند تا(مطیعان از عاصیان)ممتاز گردند و تکبّر را از آنان بزداید و آنها را از کبر و غرور دور سازد»؛ (و لکنّ اللّه سبحانه یبتلی خلقه ببعض ما یجهلون أصله،تمییزا بالاختبار لهم،و نفیا للاستکبار عنهم،و إبعادا للخیلاء (1)منهم) .

از اینجا روشن می شود چرا فلسفه همه احکام شرع،آشکار نیست.درست است که فلسفه بسیاری از آنها به حکم عقل یا به توضیح آیات و روایات بر ما آشکار شده ولی قسمت قابل ملاحظه ای از آن همچنان در پرده ابهام باقی مانده،این برای آن است که مطیعان مخلص از متمردان و گردنکشان شناخته شوند.البتّه مخفی بودن اسرار این احکام غیر از آنچه گفته شد دلایل دیگری نیز می تواند داشته باشد.

سپس امام علیه السّلام عاقبت کار ابلیس مستکبر و گردنکش را به منظور این که درس عبرتی برای همگان باشد مطرح می کند و به آنها هشدار می دهد که راه ابلیس را نپویند تا به سرنوشت او گرفتار نشوند می فرماید:«از کاری که خداوند با ابلیس کرد عبرت بگیرید،زیرا اعمال طولانی و کوششهای بسیارش را بر باد داد در حالی که خدا را شش هزار سال عبادت کرده بود سالهایی که معلوم نیست از سالهای دنیا بود یا آخرت(آری)همه آنها را به سبب ساعتی تکبّر نابود ساخت»؛ (فاعتبروا بما کان من فعل اللّه بإبلیس إذ أحبط

ص:363

عمله الطّویل،و جهده (1)الجهید،و کان قد عبد اللّه ستّة آلاف سنة،لا یدری أ من سنی (2)الدّنیا أم من سنی الآخرة،عن کبر ساعة واحدة) .

تدبیر «لا یدری أ من سنی الدّنیا أم من سنی الاخرة» .مفهومش این نیست که امام از این مسئله خبردار نبود،بلکه اشاره به این است که توده مردم از آن آگاه نیستند و منظور از سالهای دنیا همین سالهایی است که بر ما می گذرد که مقدارش معلوم است و منظور از سالهای آخرت آن است که در قرآن به طور مکرر به آن اشاره شده است:« «وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمّا تَعُدُّونَ» و یک روز نزد پروردگار تو(در جهان آخرت) مانند هزار سال است از آنچه می شمارید». (3)

در اینجا این سؤال پیش می آید که چگونه ممکن است شش هزار سال عبادت با تکبّر یک ساعت از میان برود؟پاسخ آن روشن است،چون سازندگی کاری است پیچیده و طولانی؛ولی تخریب کاری ساده و سریع است؛یک خانه بزرگ را ممکن است سالها صرف ساختن آن کنند ولی در یک آتش سوزی چند ساعته نابود شود؛یک سد عظیم را سالها می سازند ولی با چند دینامیت و مواد منفجره در مدتی بسیار کوتاه متلاشی می شود.

مسئله«حبط اعمال»بر اثر پاره ای از گناهان مطلب مهمی است که در پایان همین بخش در نکته ها خواهد آمد.

آن گاه امام در ادامه به این نکته اشاره می کند که متکبّران از انسانها نیز سرنوشتی همچون ابلیس دارند،می فرماید:«چگونه ممکن است کسی بعد از ابلیس همان نافرمانی او را انجام دهد ولی در برابر(خشم)خدا سالم بماند،نه،هرگز چنین نخواهد بود هیچ گاه

ص:364

خدا انسانی را با داشتن صفتی وارد بهشت نمی کند که بر اثر همان صفت فرشته ای را از بهشت بیرون کرده است»؛ (فمن ذا بعد إبلیس یسلم علی اللّه بمثل معصیته؟کلاّ،ما کان اللّه سبحانه لیدخل الجنّة بشرا بأمر أخرج به منها ملکا) .

سپس در تأکید بر این معنا می فرماید:«حکم او درباره اهل آسمان و زمین یکسان است و خدا با هیچ یک از خلق خود دوستی خاصی ندارد تا به سبب آن چیزی را که بر همه جهانیان تحریم کرده است بر وی مباح سازد!؛ (إنّ حکمه فی أهل السّماء و أهل الأرض لواحد.و ما بین اللّه و بین أحد من خلقه هوادة (1)فی إباحة حمی (2)حرّمه علی العالمین) .

اشاره به اینکه همه مکلفان در برابر خداوند یکسانند و هیچ کس را بر دیگری امتیاز نیست،خداوند با کسی خویشاوندی ندارد،گناه برای همه گناه و طاعت برای همه طاعت است.مبادا بعضی تصور کنند مجازات سنگین ابلیس در برابر تکبرش از ویژگیهای او بوده و دامان دیگران را نخواهد گرفت.

***

از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که بعضی از اعمال سوء،آن قدر اهمیّت دارد که می تواند آثار اعمال نیک را از بین ببرد،از جمله کفر به خداوند و پیامبر و یوم المعاد است که در آیه 88 سوره انعام می خوانیم:« «وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» هرگاه مشرک شوند اعمالی را که انجام دهند از بین می رود و در آیه 147 سوره اعراف می فرماید:« «وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ» کسانی که آیات ما و روز قیامت را انکار کردند اعمالشان بر باد می رود».

در مورد تکفیر نیز قرآن مجید در آیه 7 سوره عنکبوت می فرماید:« «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ» کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند گناهان آنها را می پوشانیم(و می بخشیم)».

البتّه این به آن معنا نیست که روز قیامت مجموعه حسنات و سیئات را در برابر هم قرار دهند،اگر حسنات بیشتر بود،سیئات مورد نظر قرار نگیرد و اگر سیئات بیشتر بود، حسنات به طور کلی نادیده گرفته شود،این نوع احباط و تکفیر مورد قبول نیست و با آیات قرآن نیز نمی سازد.در آیه 7 و 8 سوره زلزال می خوانیم:« «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» هرکس به مقدار ذره ای کار نیک انجام دهد آن را می بیند و هرکس به اندازه ذره ای کار بد انجام دهد آن را خواهد دید».

کوتاه سخن اینکه هریک از کار نیک و بد اثر خاص خود را عند اللّه در قیامت خواهد داشت؛ولی این مطلب استثنائاتی دارد که بعضی از کارهای نیک،خطاها را می پوشانند و بعضی از کارهای زشت،حسنات را از میان می برند. (1)

این تعبیر ممکن است این تصور را ایجاد کند که ابلیس واقعا از فرشتگان بوده است، در حالی که قرآن با صراحت می گوید:« «کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» او از جن بود سپس از طاعت فرمان پروردگارش خارج شد». (1)از سوی دیگر قرآن به وضوح می گوید:

فرشتگان معصوم اند و هرگز گناه نمی کنند:« «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» آنها بندگان گرامی خدا هستند در هیچ سخنی بر او پیشی نمی گیرند و فرمان او را به گردن می نهند». (2)

چگونه ممکن است فرشته معصوم نه تنها نافرمانی کند،بلکه راه کفر و معارضه با پروردگار را بپوید؟!

از اینجا روشن می شود که ابلیس به موجب داشتن عبادات فراوان در صفوف فرشتگان جای گرفته بود؛نه اینکه واقعا جزء فرشتگان بود.این تعبیر گرچه تعبیری مجازی است؛ولی با وجود قرائن روشن نباید جای تردید باشد.

آدم علیه السّلام اطاعت کند،لذا در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است که:«و اللّه لو أنّ إبلیس سجد للّه بعد المعصیة و التّکبّر عمر الدّنیا،ما نفعه ذلک و لا قبله اللّه منه ما لم یسجد لادم کما أمر اللّه أن یسجد له؛به خدا سوگند اگر ابلیس به اندازه عمر دنیا بعد از آن معصیت،سجده برای خدا می کرد،سودی به حال او نداشت و خدا از او نمی پذیرد جز اینکه بازگردد و بر آدم سجده کند.آن گونه که خدا به او دستور داده بود». (1)

همه را اغوا می کنم(و از رحمتت محروم می سازم)او در این سخن تیری در تاریکی به سوی هدفی دور دست انداخت و گمانی نادرست داشت(زیرا خواسته اش درباره همه انسانها صورت نپذیرفت،ولی)فرزندان تکبّر و برادران تعصب و سواران بر مرکب غرور و جهل،او را عملا تصدیق کردند و این وضع همچنان ادامه یافت تا افراد سرکش و سست ایمان لذت را در برابر خود تسلیم کرد و طمع خویش را بر شما مستحکم نمود و اسرار پنهانی آشکار شد.در این هنگام سلطه اش بر شما قوت گرفت و با سپاه خویش به شما حمله ور شد.تا شما را به پناهگاه ذلّت کشاندند و در مهلکه های قتل وارد کردند،و زخم خوردگان شما را در زیر پاها له کردند،نیزه های خود را در چشمان شما فروبردند،گلوی شما را بریدند،بینی شما را کوبیدند،و قصد هلاکت شما کردند و(سرانجام)شما را با قهر و غلبه به سوی آتش(غضب الهی)که برایتان آماده شده بود،کشاندند.بنابراین ابلیس بزرگترین مشکل برای دین شما و آتش افروزترین دشمن برای دنیای شماست و خطرناک تر از همه انسانهایی است که با آنها دشمنی می ورزید و برای درهم شکستن آنان عدّه و عده گرد می آورید،از این رو قوت و قدرت خود را در برابر او به کار گیرید و پیوند خویش را با او قطع کنید.

اللّه أن یعدیکم (1)بدائه،و أن یستفزّکم (2)بندائه،و أن یجلب (3)علیکم بخیله و رجله (4)) .

این گفتار مولا برگرفته از آیه قرآن است که می فرماید:« «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ» هرکدام از آنها را می توانید با صدایت تحریک کن و لشکر سواره و پیاده ات بر آنها گسیل دار». (5)

«خیل»هم به معنای اسبهاست و هم به معنای اسب سواران و در اینجا به معنای لشکر سواره است و«رجل»به معنای لشکر پیاده است و اشاره به دستیاران فراوانی است که شیطان از جنس خود و از جنس آدمیان دارد که برای گمراه ساختن مردم به او کمک می دهند؛بعضی سریع تر(همچون لشکر سواره)و بعضی آرام تر همچون لشکر پیاده.

البتّه صفات رذیله و عوامل گناه و مراکز فساد و تبلیغات و گمراه کننده و ابزار گناه نیز به نوعی لشکر پیاده و سواره شیطانند که امام بندگان خدا را از همه این امور بر حذر می دارد.

سپس برای تأکید این سخن به جان خود سوگند می خورد و می فرماید:«به جانم سوگند!او تیر خطرناک را برای شما آماده نموده،در کمان گذارده،و با قدرت تا آخرین حدّ کشیده و از مکانی نزدیک به سوی شما پرتاب نموده است»؛ (فلعمری لقد فوّق (6)لکم

ص:371

سهم الوعید،و أغرق (1)إلیکم بالنّزع (2)الشّدید،و رماکم من مکان قریب) .

آن گاه شاهد این سخن را از کلام خود ابلیس(طبق آیه های قرآن)چنین بیان می کند:«شیطان گفته است پروردگارا!بدین جهت که مرا اغوا کردی(و از رحمت خود محروم ساختی)زرق وبرق زندگی دنیا را در چشم آنها جلوه می دهم و همه را اغوا می کنم (و از رحمتت محروم می سازم)»؛ (فقال: «رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ» ) .

اینکه امام به جان خود سوگند می خورد نشان می دهد که مطلب فوق العاده جدّی است؛چه چیز شریف تر از جان امام است و اینکه می فرماید:«شیطان تیر تهدید را در چلّه کمان گذارده و آن را تا به آخر کشیده و از مکانی نزدیک شما را نشانه گرفته است»اشاره به این است که خطر شیطان در شدیدترین صورت که کمتر خطا می کند متوجّه شماست و راه نفوذ خویش را این بدبخت بی نوا نیز نشان داده است و آن آرایش مظاهر مادّی دنیا و زیباسازی زرق وبرق مواهب مادّی و غرق ساختن در گرداب شهوات است.

تعبیر امام علیه السّلام به اینکه شیطان تمام قوا و نیروهای خود را برای حمله به شما آماده ساخته و از مکان نزدیکی شما را نشان گرفته و از هرنظر در تیررس او قرار دارید اشاره به این است که عوامل وسوسه های شیطانی در درون و برون انسان فراوان است،هوای نفس از یک طرف و عوامل بیرونی گناه از سوی دیگر جمله (لأغوینّهم أجمعین) که با«لام» قسم شروع شده و با«نون»تأکید ثقیله و تصریح به واژه«اجمعین»پایان گرفته شاهد بر این است که او در اهداف شوم خود بسیار جدّی است و به همین دلیل انسانها باید کاملا بیدار و هوشیار باشند تا در دامهای رنگارنگ او نیفتند.

ص:372

لازم به ذکر است که جمله «ربّ بما أغویتنی ...؛پروردگارا به سبب آنکه مرا گمراه ساختی...»از دروغها و افتراهای شیطان به ساحت قدس پروردگار است و نشان می دهد که او تا چه حد جسور و بی پرواست که چنین دروغ بزرگی را به خدا می بندد،خداوندی که هدایتگر همگان است و اسباب هدایت را در اختیار آنها گذارده و چون سخن شیطان واضح البطلان بوده قرآن اشاره ای به بطلان آن نمی کند.خداوند کدام عامل گمراهی برای شیطان فراهم ساخت آیا به او و فرشتگان نفرمود:( فاذا نفخت فیه من رّوحی فقعوا له ساجدین )شرافت آدم به جهت روح ویژه الهی اوست؛ولی شیطان حسود و خودخواه آن را نادیده گرفت و به مسئله آفرینش او از طین(گل)بسنده کرد!آیا سبب گمراهی از ناحیه خود او نبود؟!

سپس امام در ادامه این سخن می فرماید:«او در این سخن(همه را گمراه می کنم) تیری در تاریکی به سوی هدفی دور انداخت و گمانی نادرست داشت زیرا خواسته اش درباره همه انسانها صورت نپذیرفت»؛ (قذفا بغیب بعید،و رجما بظنّ غیر مصیب) .

جمله «رجما بظنّ غیر مصیب» به همین صورت در بسیاری از نسخه های نهج البلاغه آمده است و گاه تصور می شود که با آیه شریفه« «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» به یقین ابلیس گمان خود را درباره آنها محقّق یافت، همگی از او پیروی کردند مگر گروهی از مؤمنان» (1)سازگار نیست،در حالی که این آیه درباره قوم سبأ است نه درباره همه انسانها وگرنه مؤمنان در میان امت پیامبران تعدادشان کم نیست.

جمعی از شارحان نهج البلاغه،نسخه دیگری را که بدون کلمه«غیر»و به صورت «رجما بظنّ مصیب»است ترجیح داده اند،زیرا گمان شیطان را درباره انسانها مطابق واقع دانسته اند،چون فقط اندکی از انسانها از وساوس او برکنار مانده اند آن گونه که قرآن

ص:373

مجید می گوید: «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» (1)و در جای دیگر می فرماید: «إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ» (2)

افزون بر این با جمله بعد همین خطبه نیز سازگارتر است که می فرماید:«فرزندان تکبّر و برادران تعصب و سواران بر مرکب غرور و جهل او را عملا تصدیق کردند»؛ (صدّقه به أبناء الحمیّة،و إخوان العصبیّة،و فرسان الکبر و الجاهلیّة) .

تعبیر به «أبناء الحمیّة» کنایه از این است که آنها به قدری آلوده به تکبر هستند که گویی فرزندان تکبرند همچنین تعبیر«برادران عصبیّت»کنایه از ارتباط تنگاتنگ آنها با تعصّبات قومی و قبیلگی و مانند آن است و نیز «و فرسان الکبر و الجاهلیّة» کنایه از آن است که آنها آن قدر گرفتار کبر و جهل و غرورند که گویی بر مرکبی از جهل و کبر سوار شده و به پیش می تازند.

سپس می افزاید:«این وضع همچنان ادامه یافت تا افراد سرکش و سست ایمان از شما را در برابر خدا تسلیم کرد و طمع خویش را بر شما مستحکم نمود و اسرار،پنهانی آشکار شد.در این هنگام سلطه اش بر شما قوت گرفت و با سپاه خویش سوی به شما حمله ور شد»؛ (حتّی إذا انقادت له الجامحة (3)منکم،و استحکمت الطّماعیّة (4)منه فیکم،فنجمت (5)الحال من السّرّ الخفیّ إلی الأمر الجلیّ.استفحل (6)سلطانه علیکم، و دلف (7)بجنوده نحوکم) .

ص:374

اشاره به اینکه ابلیس نخست می کوشد افرادی را که در برابر او سرکشی می کنند تسلیم خود گرداند و پایگاه خویش را در میان آنان محکم کند،آن گاه سلطه خود را بر آنان گسترش می دهد و با لشکر خویش به آنان حمله ور می شود،در حالی که قدرت دفاع از خود را ندارند و بدترین صورت گرفتار انواع مصائب مادی و معنوی می شوند،همان گونه که در ادامه این سخن در هشت جمله کوتاه و پرمعنا آثار حمله گسترده لشکر شیطان را برشمرده می فرماید:«آنها شما را به پناهگاه ذلت کشانند و در مهلکه های قتل وارد کردند، و زخم خوردگان شما را در زیر پاها له کردند،نیزه های خود را در چشمان شما فروبردند، گلوی شما را بریدند،بینی شما را کوبیدند،و قصد هلاکت شما کردند و(سرانجام)شما را با قهر و غلبه به سوی آتش(غضب الهی)که برایتان آماده شده کشاندند» (فأقحموکم (1)ولجات (2)الذّلّ،و أحلّوکم ورطات (3)القتل،و أوطؤوکم (4)إثخان (5)الجراحة،طعنا فی عیونکم،و حزّا (6)فی حلوقکم،و دقّا لمناخرکم (7)،و قصدا لمقاتلکم،و سوقا بخزائم (8)القهر إلی النّار المعدّة لکم) .

این تعبیرات بسیار دقیق و حساب شده که با بلاغت فوق العاده ای همراه است،نهایت

ص:375

بدبختی شکست خوردگان در برابر شیطان را مجسّم می کند:اگر از برابر لشکرش بگریزید و به پناهگاهی پناهنده شوند جز پناهگاه ذلت نخواهد بود و اگر مقاومت کنند جز مرگ و نابودی سرنوشتی نخواهند داشت.مرگ آنها نیز ساده نخواهد بود،مرگی است آمیخته با لگدمال شدن مجروحان و فرورفتن نیزه ها در چشم ها؛بریده شدن گلوها و خرد شدن بینی ها و سرانجام همچون شتری که ریسمان در سوراخ بینی او کرده باشند به سوی آتش قهر و غضب الهی کشیده می شوند.

آن گاه امام در یک نتیجه گیری قاطع می فرماید:«بدین ترتیب ابلیس بزرگترین مشکل برای دین شما و آتش افروزترین دشمن برای دنیای شماست خطرناک تر از همه انسانهایی است که با آنها دشمنی می ورزید و برای درهم شکستن آنان عده و عده گردآوری می کنید،بنابراین قوت و قدرت خود را در برابر او به کار گیرید و پیوند خویش را با او قطع کنید»؛ (فأصبح أعظم فی دینکم حرجا (1)،و أوری (2)فی دنیاکم قدحا (3)من الّذین أصبحتم لهم مناصبین (4)،و علیهم متألّبین (5).فاجعلوا علیه حدّکم (6)،و له جدّکم (7)) .

ص:376

اشاره به اینکه با توجه به آنچه در بخش های قبل این خطبه گفته شد ابلیس بزرگترین دشمن دین و دنیای شماست؛و از هردشمنی خطرناکتر است؛باید تمام نیروهای خود را برای دفع او بسیج کنید.

در این عبارت،امام علیه السّلام از فساد و تباهی تعبیر به«حرج»یعنی دشواری،نموده(و در بعضی از نسخه ها جرح به معنای جراحت و زخم آمده که تعبیر مناسب تر به نظر می رسد) و از وسوسه های گمراه کننده شیطان تعبیر به قدح(چیزی که با آن آتش می افروزند) فرموده است،زیرا یک آتش زنه کوچک ممکن است خانه یا محله ای را به آتش بکشاند؛ وسوسه های شیطانی نیز گاه باعث اختلاف و از هم پاشیدگی جامعه ها می شود مخصوصا تعصبهای کور و کبر و غرور که خطبه،بیشتر ناظر به آن است می تواند آتش جنگل های قبیلگی را روشن سازد و زمین را از خون افراد بی گناه رنگین کند.

تعبیر به«جدّ»(با فتح جیم)به معنای قطع،اشاره به قطع رابطه و عدم اطاعت از فرمان ابلیس است.(در بعضی از نسخه ها«جدّ»با کسر جیم آمده که به معنای تلاش و کوشش است و با جمله قبل تناسب بیشتری دارد؛بعضی در مبارزه با ابلیس نهایت جد و جهد را بنمایید.

***

ص:377

ص:378

رهایی یابید و نه با تصمیم و اراده،به راحتی آنها را از خود برانید،این در حالی است که در جایگاه پست و دایره تنگ و صحنه مرگ و جولانگاه بلا قرار گرفته اید،بنابراین(ریشه ها را بخشکانید و)شراره های تعصب و کینه های جاهلیّت را که در دلهایتان پنهان شده خاموش سازید،زیرا این نخوت و تعصب ناروا که در مسلمان پیدا می شود از القائات شیطان و نخوتها و فسادها و وسوسه های اوست.تاج تواضع بر سر نهید و خودبرتربینی را زیر پا افکنید،حلقه های زنجیر تکبّر را از گردن فرونهید و فروتنی را سنگر میان خود و دشمنتان؛یعنی ابلیس و سپاهیانش قرار دهید،زیرا او از هرامتی لشکریان و یاورانی، پیادگان و سوارانی دارد(که با کمک آنها در میان همه اقوام و گروهها نفوذ می کند).

شما مانند آن متکبّر(قابیل)نباشید که بر فرزند مادرش(برادر با جان برابرش) بی آنکه بر او برتری داشته باشد تکبّر ورزید و جز خودبرتربینی ناشی از دشمنی برخاسته از حسادت در قلبش چیزی نبود.(سرانجام)آتش غضب بر اثر کبر و تعصب ناروا در دلش شعله ور شد و شیطان،باد غرور در بینی او دمید،همان کبر و غروری(که سبب قتل برادرش شد)و در پایان،خداوند به سبب آن برای او پشیمانی به بار آورد و گناه همه قاتلان را تا روز قیامت بر گردن او افکند.

و دفع فی نسبکم،و أجلب بخیله علیکم،و قصد برجله سبیلکم) .

این تعبیرات پرمعنا برگرفته از آیات قرآن مجید است؛در آیه 33 سوره حجر می خوانیم که شیطان آدم را بدین گونه تحقیر کرد:« «لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» من هرگز برای بشری که او را از گل خشکیده ای که از گل بدبویی گرفته شده است آفریده ای،سجده نخواهم کرد».او به جهت غرور و حسادت و تکبّرش جمله «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» از کلام خدا را که بزرگترین فخر آدم است به فراموشی سپرد و در آیه 12 از سوره اعراف می خوانیم که گفت:« «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ» من از او بهترم،مرا از آتش فروزان آفریده ای و او را از گل(بی مقدار)»که با این از نسب آدم عیبجویی می کند،در حالی که اگر کبر و غرور اجازه می داد می دانست که خاک منبع انواع برکات و حیات موجودات است و بر آتش برتری دارد.در آیه 64 سوره اسراء می خوانیم که خداوند به او می گوید:« «وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ» (برای آزمایش انسانها)لشکر سواره و پیاده ات را بر آنها گسیل دار»و در آیه 16 سوره اعراف می خوانیم که شیطان می گوید:« «لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ» من سر راه مستقیم تو در برابر آنها کمین می کنم».

آری چنین دشمنی که نه شخصیّت والای آدم را قبول دارد و نه اصل و نسب او را می پذیرد و تمام نیروهای خود را برای گمراه ساختن او بسیج کرده است بسیار خطرناک است و باید از او برحذر بود.

ص:381

در ادامه این سخن می افزاید:«آنها هر جا شما را بیابند صید می کنند و انگشتانتان را قطع می نمایند؛هرگز نمی توانید(به آسانی)با حیله،آنها را منع کنید و نه با تصمیم و اراده،به راحتی آنها را از خود برانید،این در حالی است که در جایگاه ذلت آور و دایره تنگ و صحنه مرگ و جولانگاه بلا قرار گرفته اید»؛ (یقتنصونکم (1)بکلّ مکان،و یضربون منکم کلّ بنان (2).لا تمتنعون بحیلة،و لا تدفعون بعزیمة.فی حومة (3)ذلّ،و حلقة ضیق،و عرصة موت،و جولة بلاء) .

جمله «و یضربون منکم کلّ بنان» شبیه چیزی است که در قرآن مجید در مورد حمله فرشتگان در میدان جنگ بدر به کفار آمده است که می فرماید:« «وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ» و تمام انگشتانشان را قطع کنید». (4)قطع انگشتان اگر در مورد دست ها باشد سبب می شود که انسان از انجام غالب کارها ناتوان شود،زیرا هرکاری ابزاری لازم دارد و ابزار کار را معمولا با انگشتان می گیرند و اگر انگشتان پا باشد تعادل انسان را به هنگام راه رفتن برهم می زند.در خطبه مورد بحث،اشاره به این است که شیاطین به شما حمله می کنند و شما را از کار می اندازند به گونه ای که قدرت بر تصمیم گیری و چاره اندیشی نخواهید داشت.

سپس امام علیه السّلام انگشت روی نقطه اصلی درد گذاشته و با تشبیهات بسیار زیبایی در نهایت فصاحت و بلاغت به همگان هشدار می دهد و از آثار مرگبار تعصّبهای کور و تکبّرها برحذر می دارد،می فرماید:«شراره های تعصب و کینه های جاهلیّت را که در دلهایتان پنهان شده خاموش سازید،زیرا این نخوت و تعصب ناروا را که در مسلمان پیدا می شود از

ص:382

القائات شیطان و نخوتها و فسادها و وسوسه های اوست»؛ (فأطفئوا ما کمن فی قلوبکم من نیران العصبیّة و احقاد الجاهلیّة،فإنّما تلک الحمیّة تکون فی المسلم من خطرات الشّیطان و نخواته (1)،و نزغاته (2)،و نفثاته (3)) .

در این تعبیر امام علیه السّلام تعصبهای ناروا و کینه های جاهلیّت را تشبیه به آشتی کرده که در اعماق دلها کمین می کند،ناگهان سر برمی آورد و همه وجود انسان را فرامی گیرد و از آن به بیرون سرایت می کند و گاه قوم و قبیله ای را به آتش می کشد.امام علیه السّلام این صفت رذیله را از وساوس شیطان می شمرد که از برون به درون مسلمانان القا می گردد؛یعنی مسلمان واقعی از آن بیگانه است.

در ادامه می فرماید:«تاج تواضع بر سر نهید،و خودبرتربینی را زیر پا افکنید، حلقه های زنجیر تکبّر را از گردن فرونهید و فروتنی را سنگر میان خود و دشمنتان؛یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید»؛ (و اعتمدوا وضع التّذلّل علی رؤوسکم،و إلقاء التعزّز تحت أقدامکم،و خلع التّکبّر من أعناقکم؛و اتّخذوا التّواضع مسلحة (4)بینکم و بین عدوّکم إبلیس و جنوده) .

ص:383

در این عبارت امام علیه السّلام تواضع را تشبیه به تاج و خودپسندی را به موجود بی ارزشی که زیر پاها می افتد و تکبّر را به غل و زنجیری که بر گردن می نهند و فروتنی را به سنگرگاه محکمی که انسان را در برابر دشمن حفظ می کند،تشبیه کرده است که هریک پیام روشنی برای انسانها و مخصوصا افراد با ایمان دارد.

سپس امام علیه السّلام دلیل روشنی برای این دستورات بیان کرده،چنین می فرماید:«زیرا او از هرامّتی لشکریان و یاورانی،پیاده گان و سوارانی دارد،که با کمک آنها در میان همه اقوام و گروهها نفوذ می کند»؛ (فإنّ له من کلّ أمّة جنودا و أعوانا،و رجلا و فرسانا) .

به یقین همه آنها از جن نیستند،بلکه گروهی از انسانهای شیطان صفت و گمراه و گمراه کننده جزو اعوان و انصار او هستند،همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ» این گونه برای هرپیامبری دشمنانی از شیاطین انس و جن قرار دادیم». (1)

آن گاه اشاره کوتاه و پرمعنایی به داستان قابیل می کند.دومین نفر(بعد از شیطان) که گرفتار تکبّر و تعصّب ناروا شد و دست به جنایت عظیمی زد و در گرداب پشیمانی و بدبختی گرفتار شد می فرماید:«شما مانند آنها متکبّر(قابیل)نباشید که بر فرزند مادرش (برادرش)بی آنکه بر او برتری داشته باشد تکبّر ورزید و جز خودبرتربینی به جهت دشمنی برخاسته از حسادت در قلبش چیزی نبود»؛ (و لا تکونوا کالمتکبّر علی ابن أمّه من غیر ما فضل جعله اللّه فیه سوی ما ألحقت العظمة بنفسه من عداوة الحسد) .

تعبیر به«ابن ام»(فرزند مادر)به جای برادر برای اشاره به جنبه عاطفی موضوع است؛ یعنی با آن همه پیوند عاطفی که میان این دو بود تکبّر و حسادت کار خود را کرد و او را به قتل برادر واداشت.شبیه همین معنا را در داستان موسی و هارون می خوانیم که هارون هنگامی که برادرش موسی سخت از گوساله پرستی بنی اسرائیل خشمگین شده بود و بر

ص:384

سر هارون فریاد می زد،برای تحریک عواطف برادر گفت:« «یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی» ای پسر مادرم(ای برادر)ریش و سر مرا مگیر». (1)

جمله «سوی ما ألحقت» به اصطلاح از قبیل استثنای منقطع است.در اینجا برای شدت مذمت آمده است مثل اینکه می گوییم:«فلان کس هیچ فضیلتی نداشت جز اینکه دروغ می گفت و خیانت می کرد».

تعبیر به «عداوة الحسد» اشاره به این است که حسادت انسان را به دشمنی و عداوت می کشاند،عداوتی که می تواند سرچشمه قتل و کشتار برادر گردد.

سپس امام علیه السّلام به توضیح این ماجرا پرداخته چنین می فرماید:«(سرانجام)آتش غضب بر اثر کبر و تعصب ناروا در دلش شعله ور شد و شیطان،باد کبر و غرور در بینی او دمید همان کبر و غروری که در پایان،خداوند به سبب آن برای او پشیمانی به بار آورد و گناه همه قاتلان را تا روز قیامت بر گردن او افکند»؛ (و قدحت الحمیّة فی قلبه من نار الغضب،و نفخ الشّیطان فی أنفه من ریح الکبر الّذی أعقبه اللّه به النّدامة،و ألزمه آثام (2)القاتلین إلی یوم القیامة) .

از جمله های بالا به خوبی استفاده می شود که انحرافات نخست از درون انسان بر می خیزد سپس شیطان به آن دامن می زند و سرانجام آثار شوم آن به فرمان خدا دامان انسان را می گیرد،بنابراین هرچه هست از درون آلوده خود انسان است و بقیه آثار اعمال اوست و این پاسخی است برای کسانی که می گویند چرا شیطان چنین و چنان می کند و چرا پروردگار متعال ما را گرفتار فلان حوادث شوم می سازد.

ابن ابی الحدید در ذیل این جمله،از طبری مورخ معروف،از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله نقل می کند که فرمود:«ما من نفس تقتل ظلما إلاّ کان علی ابن آدم الأوّل کفل منها و

ص:385

ذلک بأنّه اوّل من سنّ القتل؛هیچ کس از روی ظلم و ستم کشته نمی شود مگر این که بر فرزند نخست آدم(قابیل)سهمی از آن را می نویسند،زیرا او اوّلین کسی است که سنّت شوم قتل را گذاشت».

سپس ابن ابی الحدید می افزاید:این سخن:کلام امیر المؤمنین علیه السّلام را در خطبه بالا تأیید می کند. (1)

برقرار ساختن سنّت حسنه و سنّت سیئه و آثار آن،بحث دامنه داری در روایات اسلامی دارد که در جای مناسب به خواست خدا از آن سخن خواهیم گفت و در یک جمله کوتاه می توان گفت:هرکس در امر خیر پیشگام شود مردم را در انجام آن تشویق می کند و سهمی در ایجاد انگیزه برای دیگران و ثواب آنها دارد و هرکس در کار شرّی پیشگام شود به سبب حرمت شکنی و تشویق افراد سست ایمان به گناه،سهمی در گناه آنها دارد.

***

ص:386

با مؤمنان راستین به فساد در زمین و ستیز برخاستید.خدا را!خدا را!از کبر و تعصب ناروا و تفاخر جاهلیّت بپرهیزید که سبب ایجاد کینه و دشمنی و جایگاه وسوسه های شیطان است.اینها همان چیزی است که شیطان به وسیله آن،امتهای پیشین و اقوام گذشته را فریفت تا آنجا که در تاریکیهای جهل فرورفتند و در گودالها و دامهای ضلالت او سقوط کردند،به آسانی تسلیم او شدند و رهبری او را پذیرفتند و آنها را به هرجا که خاطر خواه او بود برد.آنها پیروی از چیزی کردند که دلها در آن شبیه و هماهنگ بود و قرنها پی درپی بر آن گذشت و کبر و غروری را پذیرا شدند که(بر اثر فزونی)سینه ها با آن تنگ شد.

به هوش باشید،بترسید و بر حذر باشید از پیروی و اطاعت(کورکورانه)بزرگترها و رؤسایتان،همانها که به سبب موقعیت خود،تکبّر می ورزند و خویش را بالاتر از نسب خود می شمرند،اعمال نادرست خود را به خدا نسبت می دهند و به انکار نعمتهای او بر می خیزند تا با قضایش ستیز کنند و بر نعمتهایش چیره شوند،زیرا آنها اساس و بنیان تعصب و ستون و ارکان فتنه و فساد و شمشیرهای تکبّر جاهلیّت اند.

از خدا بترسید و با نعمتهایی که او به شما ارزانی داشته مخالفت نکنید و نسبت به فضل و بخشش او به یکدیگر حسادت نورزید.از افراد بی اصل و نسب اطاعت نکنید همانها که بر اثر صفای باطن خویش،آب تیره نفاقشان را نوشیدید و تندرستی خویش را با بیماری آنها آمیختید و در اعتقاد حق خود،عقیده باطل آنها را راه دادید،آنها اساس گناه و همنشین نافرمانی و عصیانند آنها کسانی هستند که شیطان آنان را مرکبهای راهوار ضلالت قرار داده و سپاهی که به وسیله آنان به مردم غافل حمله می کند و از آنها به عنوان سخنگوی خود(برای بیان مقاصد خوش)بهره می گیرد تا عقلهایتان را بدزدد،در چشمهای شما نفوذ کند و در گوشهایتان(اباطیل را)بدمد و به این ترتیب شما را هدف تیرهای خود و پایمال قدمهایش قرار داد و گلوی شما را در دست خود فشرد!

***

ص:388

سپس لحن کلام را شدیدتر می کند و می فرماید:«خدا را!خدا را!از کبر و تعصّب ناروا و تفاخر جاهلیّت بپرهیزید که سبب ایجاد کینه و دشمنی و جایگاه وسوسه های شیطان است»؛ (اللّه فی کبر الحمیّة و فخر الجاهلیّة!فإنّه ملاقح الشّنآن،و منافخ الشّیطان) .

با توجه به اینکه«ملاقح»جمع«ملقح»بر وزن مجرم،معنای اسم فاعلی دارد،مفهوم جمله این است که کبر و تعصّب سبب تولید کینه و عداوت است و نیز«منافخ»جمع «منفخ»بر وزن«مصرف»آلت و ابزاری است که به وسیله آن می دمند و مفهوم آن این است که شیطان از این طریق در دلها وسوسه می کند و آنها را به راه فساد می کشد.

آن گاه امام علیه السّلام به آثار و خطرات این وسوسه ها و نفخات شیطانی اشاره کرده می فرماید:«اینها همان چیزی است که شیطان به وسیله آن،امتهای پیشین و اقوام گذشته را فریفت تا آنجا که در تاریکیهای جهل به سرعت فرورفتند و در گودالها و دامهای ضلالت او سقوط کردند،به آسانی تسلیم او شدند و رهبری او را پذیرا گشتند و وی آنها را به هرجا که خاطرخواهش بود برد!»؛ (الّتی خدع بها الأمم الماضیة،و القرون الخالیة.حتّی أعنقوا (1)فی حنادس (2)جهالته،و مهاوی (3)ضلالته،ذللا (4)عن سیاقه، سلسا (5)فی قیاده) .

«آنها پیروی از چیزی کردند که دلها در آن،شبیه و هماهنگ بود و قرنها پی درپی بر

ص:390

آن گذشت و کبر و غروری را پذیرا شدند که(بر اثر فزونی)سینه ها با آن تنگ شد»؛ (أمرا تشابهت القلوب فیه،و تتابعت القرون علیه،و کبرا تضایقت الصّدور به) .

اشاره به اینکه مسئله کبر و غرور و خطرات و آثار شوم آن،امری ریشه دار در همه امتها و ملتها و سرچشمه جنگهای خونین و نزاعهای دامنه دار و انواع جنایات و غفلتها و بی خبریها بوده است.

برتری جوییها و تعبات کور،چهره تاریخ بشر را تاریک کرده و مهمترین دام شیطان در اعصار و قرون پیشین و در امروز و فرداست.

یکی از شارحان نهج البلاغه(مرحوم مغینه)در شرح خود از فیلسوف معروف انگلیسی«راسل»نقل می کند که می گوید هرانسانی دوست دارد خدا باشد و عجیب تر این که کمتر کسی است که باور کند این امر محال است.سپس این شارح دانشمند می افزاید این سخن،صحیح است ولی آنها که آرزو می کنند خدایی کنند و به آن نمی رسند،برای سیر کردن درون تشنه خویش از برتری جویی و افتخار به استخوانهای پوشیده اموات و نیاکانشان یا پست و مقامی که دارند و یا ذکر نامشان در صفحات جراید بهره می گیرند.

سپس امام علیه السّلام انگشت روی نقطه اصلی درد گذارده که همان پیروی بی قیدوشرط از رؤسای قبائل و سردمداران فساد و متکبران خودخواه است که مردم را به جهت هوسهای خود می کشانند و فتنه و فساد بر پا می کنند،می فرماید:«به هوش باشید،بترسید و بر حذر باشید از پیروی و اطاعت(کورکورانه)بزرگترها و رؤسایتان،همانها که به سبب موقعیت خود،تکبر می ورزند و خویش را بالاتر از نسب خود می شمرند،اعمال نادرست خود را به خدا نسبت می دهند و به انکار نعمتهای او برمی خیزند تا با قضایش ستیز کنند و بر نعمت هایش چیره شوند»؛ (ألا فالحذر الحذر من طاعة ساداتکم و کبرائکم! الّذین تکبّروا عن حسبهم،و ترفّعوا فوق نسبهم،و ألقوا الهجینة (1)علی ربّهم،و

ص:391

جاحدوا اللّه علی ما صنع بهم،مکابرة لقضائه،و مغالبة لآلائه (1)) .

این سخن در واقع،برگرفته از آیات قرآن مجید است که در قیامت از اطاعت سران و بزرگان خود اظهار ندامت می کنند و عرضه می دارند« «رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً» پروردگارا!ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند.پروردگارا آنها را از عذاب دو چندان ده و آنها را شدیدا لعن فرما». (2)

هر گاه به دقّت تاریخ گذشته بشر را مشاهده کنیم می بینیم یکی از سرچشمه های عمده جنگها و خون ریزیها برتری جویی های نژادی و قومی بوده است که هنوز هم ادامه دارد و یکی از عوامل مهم جنگ جهانی اوّل و دوم که بخش عظیمی از جهان را ویران کرد و دهها میلیون انسان را به خاک و خون کشاند همین امر بود.

در حالی که اگر انسان خوب بنگرد اصل او خاک و اصل و ریشه دیگرش نطفه بی ارزش است و پایان کارش مرداری است گندیده.اسلام تفاخر به آبا و مناصب و به خود بستن القاب غرورآفرین و غفلت زا را نهی کرده؛در حدیث شریف نبوی می خوانیم:«حبّ الرّجل دینه و مروّته،خلقه و أصله عقله؛شخصیّت انسان دین او و ارزش او اخلاق او و اصل و ریشه او عقل و خرد اوست». (3)

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله این سخن را زمانی گفت که گروهی برای تحقیر سلمان فارسی اصل و نسبش را پرسیدند و او اصل و نسب خود را آزادی از قید بردگی به کمک پیامبر و هدایت به وسیله او شمرده بود.

ص:392

جمله «ألقوا الهجینة علی ربّهم» اشاره به این است که آنها نسب خود را برتر می شمرند و دیگران را پست تر،و در واقع زشتی نسب دیگران را به خدا نسبت می دادند و معتقد بودند خدا خلق برتری آفریده که آنها بودند و خلق پست تری که دیگران هستند، آنها نعمتهای الهی را به لیاقتها و شایستگیهای خودشان نسبت می دادند و الطاف والاء الهی را انکار می کردند.

سپس امام علیه السّلام به ذکر دلیلی برای پرهیز از پیروی این گونه کسان پرداخته،چنین می فرماید:«آنها اساس و بنیان تعصب و ستون و ارکان فتنه و فساد و شمشیرهای تکبّر جاهلیّت اند»؛ (فإنّهم قواعد أساس العصبیّة،و دعائم أرکان الفتنة،و سیوف اعتزاء (1)الجاهلیّة) .

امام علیه السّلام تعصب و فتنه را به خانه ای تشبیه می کند که شالوده آن را سردمداران فاسد و مفسد و ستونهای آن را متکبّران خودخواه تشکیل می دهند و همه را از سکونت در چنین خانه ای بازمی دارد و نیز شعارهایی که در زمان جاهلیّت برای تحریک قبایل بر ضد یکدیگر می دادند تشبیه به شمشیرهای برنده می کند و سپس سردمداران فساد را به منزله این شمشیرها می شمارد.

در زمان جاهلیّت،معمول بود که هر گاه قبیله ای از قبایل مورد تهدید از سوی مخالفان قرار می گرفت به جای فکر کردن در طریق اصلاح و آرامش و صلح،رؤسای متعصب و جاهل قبایل دستور می دادند که شعارهای جنگ سر داده شود و از همه وسایلی که می توانستند احساسات افراد جاهل و بی خبر را تحریک کنند و آتش جنگ را شعله ور سازند،بهره می گرفتند و مخصوصا هرقبیله ای را با نام نیاکان و بزرگان پیشین صدا می زدند و در اینجا سران قبایل به منزله آن شمشیرها شمرده شده اند.

تاریخ نشان می دهد که سران مقام پرست در دورانهای گذشته برای حفظ منافع

ص:393

نامشروع خود مردم بی خبر را با انواع شعارهای مهیّج،بسیج می کردند و غافلان را قربانی منافع خویش می ساختند و امروز نیز رسانه های جمعی جهان برای حفظ قدرت مستکبران و منافع سرمایه داران بزرگ از همین روش به صورتی گسترده تر بهره می گیرند و همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً» زمامداران وارد هرشهر و دیاری شوند آنجا را به فساد می کشند و عزیزانشان را ذلیل می کنند». (1)همین گروه بودند که پیوسته در برابر پیامبران که برای آگاه ساختن توده های مردم و برقرار ساختن عدالت اجتماعی مبعوث شده بودند،به دشمنی برمی خاستند:« «وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ» ما در هیچ شهر و دیاری پیامبری بیم دهنده نفرستادیم مگر این که مترفین(آنها که مست ناز و نعمت بودند)گفتند ما به آنچه شما به آن فرستاده شده اید،کافریم». (2)

سپس می افزاید:«از خدا بترسید و با نعمتهایی که او به شما ارزانی داشته مخالفت نکنید و نسبت به فضل و بخشش او به یکدیگر حسادت نورزید»؛ (فاتّقوا اللّه و لا تکونوا لنعمه علیکم أضدادا،و لا لفضله عندکم حسّادا) .

در واقع آنها که نعمتهای خدا را کفران می کنند و به جای بهره گیری از آن برای خدمت به خلق،راه کبر و غرور و خودبرتربینی را پیش می گیرند اینها به دشمنی با نعمتهای خودشان برخاسته و نسبت به مواهب الهی در حق خودشان حسادت ورزیده اند،زیرا کار آنها با کار حسودان و دشمنان در نتیجه یکی است؛هردو مایه سلب نعمت و فضل الهی است.آن گاه امام به نکته دیگری اشاره می فرماید و می گوید:«از افراد بی اصل و نسب(که جامه اسلام را بر تن پوشیده و کبر و غرور را پیشه کرده اند و راه فساد را

ص:394

می روند)اطاعت نکنید»؛ (و لا تطیعوا الأدعیاء (1)) .

بعضی از مفسّران«ادعیاء»را به همان معنای اصلی آن(افراد ناپاک زاده و بی اصل و نسب)تفسیر کرده اند،در حالی که بعضی دیگر آن را به معنای منافقان می دانند،زیرا نفاق نیز از پستی اصل و نسب و گوهر ذات ریشه می گیرد.برخی دیگر آن را به معنای فرومایگان دانسته اند.

این نکته نیز قابل دقت است که تکبّر و خودبرتربینی که موضوع اصلی این خطبه است در بسیاری از اوقات از عقده حقارت سرچشمه می گیرد همان طور که در حدیث امام صادق علیه السّلام آمده است:«ما من رجل تکبّر او تجبّر إلاّ لذلّة وجدها فی نفسه؛هیچ کس تکبّر و فخرفروشی نمی کند جز به جهت حقارتی که در درون وجود خود می یابد». (2)

در ادامه این سخن به شرح اوصاف معنای گروه ادعیاء پرداخته و می فرماید:«همانها که به موجب صفای باطن خویش،آب تیره نفاقشان را نوشیدید و تندرستی خویش را با بیماری آنها آمیختید و در اعتقاد حق خود،عقیده باطل آنها را راه دادید»؛ (الّذین شربتم بصفوکم کدرهم،و خلطتم بصحّتکم مرضهم،و أدخلتم فی حقّکم باطلهم) .

اشاره به اینکه این منافقان مستکبر،از حسن نیت شما سوء استفاده کردند و افکار و نیات آلوده و اعمال بیمارگونه و مطالب باطل و بی اساسشان را در روح و جان و اجتماع شما تزریق کردند؛بر همه شما لازم است که آنها را بشناسید و حساب خود را از آنها جدا کنید و این فاسدان مفسد و افکار و برنامه های آنها را از جامعه خود بیرون بریزید. آن گاه امام در توضیح بیشتری می افزاید:آنها اساس گناه و همنشین نافرمانی و عصیانند!»؛ (و هم أساس الفسوق،و أحلاس (3)العقوق (4)) .

ص:395

با توجه به اینکه«فسوق»در اصل به معنای خروج از اطاعت است و«عقوق»به هرگونه عصیان گفته می شود مفهوم جمله بالا این است که همه گناهان و مفاسد اجتماعی از سردمداران فاسد و مستکبر سرچشمه می گیرد و به مصداق«النّاس علی دین ملوکهم» این گروه توده مردم را به دنبال خود می کشانند.

در ادامه این سخن از رابطه این گروه با ابلیس و ارتباط افکار و برنامه آنان با وسوسه های او سخن می گوید و چنین می فرماید:«شیطان آنها را(سردمداران گمراه قبایل و جوامع را)مرکبهای راهوار ضلالت قرار داده،و سپاهی که به وسیله آنان به مردم غافل حمله می کند و از آنها به عنوان سخنگوی خود(برای بیان مقاصد خویش)بهره می گیرد تا عقلهایتان را بدزدد،در چشم های شما نفوذ کند و در گوش هایتان(اباطیل را) بدمد»؛ (اتّخذهم إبلیس مطایا ضلال.و جندا بهم یصول (1)علی النّاس،و تراجمة ینطق علی ألسنتهم،استراقا لعقولکم و دخولا (2)فی عیونکم،و نفثا (3)فی أسماعکم) .

در واقع ابلیس برای گمراهی مردم،نخست بر دوش این گروه از سران سوار می شوند و به کمک آنها به توده مردم حمله ور می گردد.هنگامی که تسلیم شدند با زبان همین سران گمراه مطالب خود را به گوش آنها می رساند و همه منابع فهم آنها را اعم از عقل و

ص:396

چشم و گوش از کار می اندازد.با آرزوهای دورودراز و انواع هوا و هوسها عقل آنها را می گیرد و با تزیین زرق وبرق دنیا،دید حقیقی را از آنها سلب می کند و سخنان ظاهر فریب به گوش آنها می خواند و وسوسه می کند و سرنوشت آنها همان می شود که امام علیه السّلام در ادامه این سخن بیان فرموده است:

«به این ترتیب شما را هدف تیرهای خود و پایمال قدمهای خویش قرار داد و گلوی شما را در دست خود فشرد»؛ (فجعلکم مرمی نبله (1)،و موطئ قدمه،و مأخذ یده) .

بدیهی است هنگامی که انسان،عقل و دید و ادراک خود را از دست بدهد در زیر دست و پای دشمن لگدمال می شود و تیرهای او بدنش را نشانه می گیرد و گلوی او را می فشارد.

غالب شارحان نهج البلاغه جمله «و مأخذ» را اشاره به اسارت در چنگال شیطان گرفته اند؛بنابراین مفهوم سه جمله چنین می شود:شیطان شما را نابود و یا ذلیل و اسیر خود می سازد؛ولی تفسیری که در بالا گفتیم با جمله های قبل هماهنگ تر است.

سخنان پرمعنای امام علیه السّلام درباره نفوذ شیطان در انسانها در حقیقت با الهام از قرآن مجید بیان شده است که می فرماید:« «وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ» شیاطین به دوستان و پیروان خود مطالبی مخفیانه القا می کنند تا با شما به مجادله برخیزند،اگر از آنها اطاعت کنید شما هم مشرک خواهید بود». (2)

و در آیه 112 انعام می فرماید:« «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً» این چنین در برابر هرپیامبری دشمنی از شیاطین انس و جنّ قرار دادیم آنها مخفیانه سخنان فریبنده و بی اساس به یکدیگر القا می کردند».

شبیه آنچه در این خطبه آمده در خطبه هفتم نیز گذشت که فرمود: «اتّخذوا

ص:397

الشّیطان لأمرهم ملاکا و اتّخذهم له أشراکا...فنظر بأعینهم،و نطق بألسنتهم، فرکب بهم الزّلل،و زیّن لهم الخطل ؛آنها شیطان را اساس کار خود قرار دادند و شیطان نیز آنها را به عنوان دامهای خویش برگزید...با چشم آنها نگاه کرد و با زبانشان سخن گفت و بر مرکبهای لغزشها سوار نمود و سخنان بیهوده و باطل را در نظرشان زینت بخشید».

***

نمانده اند؛در حوادث شوم عصر جاهلیّت می خوانیم که دوبار درگیری شدید بین قبایل عرب واقع شد که به نام«فجار»در تاریخ مشهور شده است.فجار اوّل زمانی واقع شد که مردی از طایفه بنی کنانه بدهی قابل ملاحظه ای به مردی از طایفه هوازن داشت.و قادر به پرداختن آن نبود.مرد هوازنی در سوق عکاظ(بازاری که هرسال یک بار در نزدیک طایف تشکیل می شد)میمونی مشاهده کرد و گفت چه کسی پیدا می شود که این میمون را در قبال طلبی که من از فلان کس دارم بفروشد و مقصودش از این سخن،تحقیر مرد کنانی بود که از پرداخت بدهی اش عاجز شده بود.در این هنگام مردی از طایفه بنی کنانه رسید و با شمشیر خود میمون را کشت.مرد هوازنی فریاد کشید و مرد کنانی هم طایفه بنی کنانه را به یاری خود طلبید و دو قبیله به جان هم افتادند و درگیری شدیدی واقع شد که نزدیک بود به جنگ تمام عیاری تبدیل شود.

فجار دوم که مدتی بعد از وفات عبد المطلب روی داد به این سبب حاصل شد که جوان نادانی از قبیله بنی غفار در گوشه ای از بازار عکاظ نشسته بود و پای خود را دراز کرده بود و می گفت من برترین مرد عربم و هرکس قبول ندارد این دو پای مرا قطع کند جوان بی خرد دیگری همچون او که از قبیله بنی قیس بود شمشیر کشید و پای وی را مجروح کرد.فریاد از دو طرف برخاست و قبایل آن دو به جان هم افتادند و درگیری شدیدی بین طرفین اتفاق افتاد و بعد از مدتی عداوت و دشمنی با یکدیگر صلح کردند. (1)

در قرن اخیر نیز جنگ جهانی دوم همان گونه که می دانیم بر اثر نژادپرستیهای آلمانیهای نازی رخ داد که در طول آن دهها میلیون نفر کشته و دهها میلیون مجروح و مفقود الاثر شدند و ویرانیهای عظیمی در اروپا و نقاط دیگری از جهان روی داد و حتی امروز نیز عامل اصلی تجاوزهای مستکبران و جنایتکاران اسرائیلی چیزی جز خودبرتربینی و تعصبهای نژادی نیست.

با توجه به آنچه در بالا آمد به عمق کلام امام علیه السّلام در این خطبه که این همه اظهار

ص:399

نگرانی در ظهور و بروز آثار کبر و تعصب می کند آشناتر می شویم،لذا در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«من کان فی قلبه حبّة من خردل من عصبیّة،بعثه اللّه یوم القیامة مع أعراب الجاهلیّة؛کسی که در قلبش به اندازه یک دانه خردل تعصب ناروا باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلیّت محشور می کند». (1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«من تعصّب او تعصّب له فقد خلع ربق الإیمان؛کسی که تعصب بورزد یا برای او تعصب بورزند،رشته ایمان را از گردن خود برداشته است». (2)

***

ص:400

بندگانش اجازه تکبّر ورزیدن می داد،نخست اجازه آن را به پیامبران و اولیای خاصّش داده بود؛ولی خداوند سبحان تکبّر را برای آنها منفور شمرد و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید.به همین دلیل آنها گونه های خود را(در پیشگاه او)بر زمین می نهادند و صورتها را به خاک می ساییدند؛پر و بال خویش را برای مؤمنان فرومی نهادند و همچون مستضعفان،ساده می زیستند.

خداوند آنها را با گرسنگی آزمایش کرد و به مشقّت و رنج مبتلا ساخت؛با امور خوفناک امتحان نمود و با حوادث ناخوشایند خالص گردانید.

ثروت و اولاد(بودونبود یا کم و زیاد آن)را دلیل بر خشنودی یا خشم خدا نگیرید که این ناشی از جهل و بی خبری نسبت به آزمایشهای الهی در مورد بی نیازی و قدرت است (همان گونه که)خداوند سبحان فرموده است:«آیا گمان می کنند مال و فرزندانی که به آنها می بخشیم دلیل بر این است که نیکیها را به سرعت برای آنان فراهم می سازیم (چنین نیست)،بلکه آنها درک نمی کنند».(آری)خداوند کسانی را از بندگانش که خود را برتر می بینند به وسیله اولیای خود که در نظر آنها مستضعفند آزمایش می کنند.

مثلاته (1)) .

گروهی-همچون فرعون و فرعونیان را در میان امواج خروشان آب غرق کرد و بدنهای بی جان آنها طعمه ماهیان دریا شد.گروهی را با زلزله های شدید و کوبنده و سپس بارانی از سنگ به دیار عدم یا به اعماق زمین فرستاد و شهرهای آنها چنان زیر و رو شد که جز تل خاکی باقی نماند؛همانند قوم لوط و گروهی را با طوفان چنان درهم شکست که افراد قوی پیکر آنها در برابر تندباد همچون پر کاه به هرسو پرتاب می شدند مانند قوم عاد و گروهی را گرفتار صاعقه ها کرد که در یک چشم برهم زدن بیش از خاکستری از آنها باقی نمانده بود،همان گونه که قرآن مجید می فرماید:« «فَکُلاًّ أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» ما هریک از آنان(سرکشان و مستکبران)را به گناهشان گرفتیم بر بعضی از آنها طوفانی از سنگریزه فرستادیم و بعضی از آنها را صیحه آسمانی(صاعقه)فروگرفت و بعضی دیگر را در زمین فروبردیم و بعضی را غرق کردیم خداوند هرگز به آنها ستم نکرد آنها خودشان بر خویش ستم کردند». (2)

سپس می فرماید:«و از قبرهای آنها و خوابگاهشان در زیر خاک پند گیرید و به خدا از آثار شوم کبر پناه برید،آن گونه که از بلاها و مشکلات روزگار به او پناه می برید»؛ (و اتّعظوا بمثاوی (3)خدودهم،و مصارع جنوبهم، (4)و استعیذوا باللّه من لواقح (5)

ص:403

الکبر،کما تستعیذونه من طوارق الدّهر) .

به نظر می رسد که این سه دستور که امام بیان فرمود:«اعتبروا»و«اتّعظوا»و «استعیذوا»(عبرت بگیرید،پند بیاموزید و به خدا پناه ببرید)مراحل سه گانه ای است که انسان آگاه در پیمودن راه حق به هنگام مطالعه حالات پیشینیان در پیش دارد:نخست از سرنوشت پیشینیان که آن همه نعمت و قدرت و عزت داشتند و بر اثر کبر و غرور در گرداب هلاکت فرورفتند و مقایسه وضع خود با آنان بیدار می شود،سپس درسها و پندهایی از تاریخ زندگی و مرگ آنها می آموزد و سرانجام به خدا پناه می برد که گرفتار کبر و غرور نشوند.

جمله «کما تستعیذونه من طوارق الدّهر» اشاره به این است که آثار شوم کبر از حوادث دردناکی،همچون زلزله ها و طوفان ها و حوادث دردناک طبیعی،کمتر نیست.

سپس این معلم بزرگ آسمانی برای ایجاد نفرت هرچه بیشتر در دلها نسبت به کبر و غرور از راه دیگری وارد می شود و می فرماید:«اگر خدا به کسی از بندگانش اجازه تکبر ورزیدن می داد،نخست اجازه آن را به پیامبران و اولیای خاصّش داده بود؛ولی خداوند سبحان کبر ورزیدن را برای آنها منفور شمرد و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید.به همین دلیل آنها گونه های خود را(در پیشگاه او)بر زمین می نهادند،و صورتها را به خاک می ساییدند؛پر و بال خویش را برای مؤمنان فرومی نهادند و همچون مستضعفان ساده می زیستند»؛ (فلو رخّص اللّه فی الکبر لأحد من عباده لرخّص فیه لخاصّة أنبیائه و أولیائه؛و لکنّه سبحانه کرّه إلیهم التّکابر،و رضی لهم التّواضع،فألصقوا بالأرض خدودهم،و عفّروا (1)فی التّراب وجوههم.و خفضوا أجنحتهم للمؤمنین،و کانوا قوما مستضعفین) .

ممکن است جمعی از مستکبران چنین پندارند که اظهار تکبّر نشانه شخصیت است و این موهبتی از مواهب الهی است.امام در جمله بالا می فرماید:اگر این کار،کار خوبی

ص:404

بود و نعمت و کرامت محسوب می شد خداوند قبل از هرکس برای انبیا و اولیا مجاز می شمرد در حالی که کاملا برعکس است؛کبر و غرور را صفتی نفرت انگیز به آنها معرفی کرده و تواضع را همچون تاج افتخار بر سر آنها نهاده است.به همین دلیل هم در پیشگاه خدا خاضع بودند و صورت بر خاک می نهاد و هم در برابر مؤمنان اظهار فروتنی می کردند.

جمله «و خفضوا أجنحتهم» کنایه لطیفی از تواضع است،زیرا مرغ هنگامی که می خواهد به جوجه های خود محبّتی آمیخته با تواضع داشته باشد،پر و بال خود را فرو می نهد و جوجه ها را زیر بال و پر می گیرد.

جمله «و کانوا قوما مستضعفین» در اینجا به معنای ضعف و ناتوانی نیست،بلکه به این معناست که خود را در شکل گروههای ضعیف جامعه درمی آورند و زندگانی همچون زندگانی آنها داشتند.

آن گاه امام علیه السّلام برای رفع اشتباه گروهی از مستکبران که دارا بودن مال و ثروت و فرزندان را نشانه قرب خود در درگاه خدا می پنداشتند به سراغ زندگی انبیا و اولیای خاص خود می رود و مشکلات و انواع امتحانات آنها را با تعبیراتی گویا و پرمعنا برمی شمرد و بر چهار نوع از آزمونهای آنان انگشت می نهد و می فرماید:«خداوند آنها را با گرسنگی آزمایش کرد،و به مشقّت و رنج مبتلا ساخت،با امور خوفناک امتحان نمود،و با حوادث ناخوشایند خالص گردانید»؛ (قد اختبرهم اللّه بالمخمصة (1)،و ابتلاهم بالمجهدة (2)،و امتحنهم بالمخاوف،و مخضهم (3)بالمکاره) .

مواد امتحانی خداوند،بی شمار است؛گاه با نقمت و گاه با نعمت،گاه با بیماری و گاه

ص:405

سلامت و گاه با عزّت و گاه سلب عزّت،آزمایش می کند؛ولی این آزمونها را می توان به بخشهای متعددی تقسیم کرد؛تنگی معشیت و گرسنگی و تشنگی،حوادث طاقت فرسا؛ مانند مشکلاتی که مسلمانان در صدر اسلام از شعب ابی طالب گرفته تا غزوات مختلف و ناامنیها که حاصل از تهدیدات دشمن است و نیز بیماری ها و مصائب.

زندگی تمام پیامبران الهی گواه بر این امتحانات است.زندگانی موسی بن عمران از آغاز تولّد تا زمانی که به خانه شعیب پناهنده شد و در زمانی که برای دعوت فرعونیان قد علم کرد و حوادث بعد از آن و گرفتاریهایی که در چنگال بنی اسرائیل داشت و همچنین مراحل مختلف زندگی ابراهیم علیه السّلام از بابل گرفته تا سرزمین مصر و سپس مکّه و مخصوصا زندگی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله که بی نیاز از توضیح است همه شاهد و گواه بر این معناست.

سپس با ذکر این مقدمه به رفع اشتباه مهمی می پردازد که بسیاری از مردم در گذشته و حال به آن گرفتار بوده اند و خیال می کردند که فزونی اموال و ثروت،دلیل بر خوشبختی و قرب در درگاه الهی است،می فرماید:«بنابراین ثروت و اولاد(بودونبود یا کم و زیاد آن) را دلیل بر خشنودی یا خشم خدا نگیرید که این ناشی از جهل و بی خبری از آزمایشهای الهی در مورد بی نیازی به قدرت است»؛ (فلا تعتبروا الرّضی و السّخط بالمال و الولد جهلا بمواقع الفتنة،و الاختبار فی موضع الغنی و الاقتدار) .

سپس امام علیه السّلام به آیه ای از قرآن که در این مورد صراحت دارد استدلال کرده می فرماید:«خداوند سبحان و متعال فرموده است:«آیا گمان می کنند مال و فرزندانی که به آنها می بخشیم(به جهت خشنودی و رضایتی است که از آنها داریم و)دلیل بر این است که نیکیها را به سرعت برای آنان فراهم می سازیم(چنین نیست)بلکه آنها درک نمی کنند»؛ (فقد قال سبحانه و تعالی: «أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ» ) (1).

آن گاه به عنوان نتیجه گیری از این آیه شریفه می فرماید:«(آری)خداوند کسانی را از

ص:406

بندگانش که خود را برتر می بینند به وسیله اولیای خود که در نظر آنها مستضعفند آزمایش می کنند»؛ (فإنّ اللّه سبحانه یختبر عباده المستکبرین فی أنفسهم بأولیائه المستضعفین فی أعینهم) .

تعبیر به«فی أنفسهم»در مورد مستکبران اشاره به این است که آنها هرگز بزرگ نیستند؛بندگان ضعیف و ناتوانی هستند که خود را بزرگ می پندارند و تعبیر به«فی أعینهم»(با توجه به اینکه ضمیر آن به«مستکبران»برمی گردد اشاره به این است که اولیاء اللّه هرگز ضعیف و ناتوان نیستند،بلکه مستکبران آنها را به موجب زهد و پارسایی و تقوا و پای بندی آنها به قوانین مستضعف گمان می کنند و از اینجا روشن می شود که واژه مستضعف در اینجا با همین واژه در جمله های بالا متفاوت است؛در آنجا که می فرماید:

«پیامبران مستضعف اند»اشاره به ساده زیستی و تواضع آنهاست و در اینجا که می فرماید:

«اولیاء اللّه در چشم مستکبران مستضعف اند»اشاره به ناتوانی و ضعف و زبونی است که آنها می پندارند.

***

غافل از اینکه بخشیدن امکانات مادی دلایل مختلفی دارد؛گاه موهبت الهی است و گاه آزمایش و امتحان است و گاه جنبه عذاب استدراجی دارد؛یعنی خداوند به افرادی که قابل اصلاح نیستند پی درپی نعمت می دهد و ناگهان نعمت ها را به یکباره از آنها سلب می کند تا مجازاتشان سخت و دردناک باشد؛درست همانند شخص متجاوزی را که اجازه می دهند از درخت میوه بالاتر و بالاتر رود تا هنگام سقوط تمام استخوان هایش درهم بشکند.

***

ص:408

تعجّب نمی کنید که بقای ملک و دوام عزّتم را تضمین می کنند در حالی که فقر و ذلّت از سر و وضعشان می بارد؟!(اگر راست می گویند)چرا دستبندهایی از طلا(از سوی خدا)به آنها داده نشده است؟

این سخن را فرعون به جهت بزرگ شمردن طلا و گردآوری آن و تحقیر پشم و پوشیدن آن گفت،در حالی که اگر خداوند سبحان می خواست به هنگام مبعوث ساختن پیامبرانش درهای گنجهای طلا و معادن زر ناب و باغهای خرّم و سرسبز را به روی آنها بگشاید؛می گشود و اگر اراده می کرد پرندگان آسمان و وحوش زمین را همراه آنها گسیل دارد؛می داشت؛ولی اگر این کار را می کرد ارزش آزمایش از میان می رفت،پاداش و جزای نیکوکاران بی اثر می شد و وعده های الهی بی فایده می گشت،مطیعان،مستحقّ اجر و پاداش امتحان دهندگان نمی شدند و مؤمنان استحقاق ثواب نیکوکاران را نمی یافتند و نامها(نام مسلم،مؤمن،مخلص و...)با معانی خود همراه نمی گشت.اما خداوند سبحان پیامبران خود را از نظر عزم و اراده،قوی و از نظر ظاهر،فقیر و تهیدست در چشم مردم قرار داد؛ولی فقری توأم با قناعتی که قلبها و چشمها را پر از غنا می کرد،همراه ضعف ظاهری که چشمها و گوشها(ی دنیاپرستان)را آزار می داد(در جهات معنوی،قوی و نیرومند و در جهات مادّی،ساده و بی آلایش بودند).

جبّه پشمین به تن داشتند و در دست هرکدام عصایی(همچون عصای چوپانها)بود(او را دعوت به سوی خداوند یگانه کردند و)با او شرط کردند که اگر تسلیم فرمان خدا شود عزت و قدرتش پایدار،و حکومتش برقرار خواهد بود»؛ (و لقد دخل موسی بن عمران و معه أخوه هارون علیه السّلام علی فرعون،و علیهما مدارع (1)الصّوف،و بأیدیهما العصیّ، (2)فشرطا له-إن أسلم-بقاء ملکه،و دوام عزّه) .

موسی و هارون مخصوصا با لباس و عصای خشن چوپانی وارد بر فرعون شدند تا از یکسو خیال بافیهای او و اطرافیانش را درباره اینکه شخصیّت در گرو مال و ثروت و زر و زینت است،درهم بشکنند و از سوی دیگر اعلام دارند دوران آن گونه زندگی پایان یافته و دوران جدیدی از حکومت الهی با کمک مستضعفان آغاز شده است.