پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص: 2

تصویر

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

ادامۀ خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

متغیّر اللون،فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ثمّ قال:...

این خطبه که به خطبه«اشباح»معروف است،از خطبه های درخشان آن حضرت می باشد.

مسعدة بن صدقه از امام صادق علیه السّلام نقل می کند:امیر مؤمنان علیه السّلام این خطبه را بر منبر کوفه به این جهت ایراد کرد که شخصی از امام علیه السّلام خواست،خدا را آن چنان برایش توصیف کند که گویا او را با چشم می بیند،تا بر معرفتش افزوده گردد! امام علیه السّلام از این سخن خشمگین شد و اعلام کرد همه حاضر شوند؛مسجد پر از جمعیّت شد،امام علیه السّلام بر منبر قرار گرفت،در حالی که غضبناک بود و رنگ چهره اش متغیّر؛پس از ستایش خداوند و درود بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله چنین فرمود:...

نسبت خاک است به طلای ناب؛و اگر فرض کنیم عرب توانایی برآوردن الفاظ فصیحی شبیه این الفاظ را داشته باشد،کجا می تواند محتوایی این چنین بیاورد؛عرب جاهلی(که در فصاحت معروف است)و حتّی صحابه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به این معانی عمیق آسمانی پی نمی بردند،تا بخواهند از آن سخن بگویند».

سپس«ابن ابی الحدید»بعد از تجلیل فراوان از این خطبه،می افزاید:«سوگند یاد می کنم!که اگر انسان آگاه و دانا در این سخن دقّت کند،اندامش به لرزه در می آید و قلبش تکان می خورد و عظمت خداوند را با تمام وجود خود احساس می کند و گویی از کثرت شوق،هوش از سرش می پرد و روحش می خواهد از بدن پرواز کند». (1)

به هر حال،این خطبه دارای چند بخش است که هر کدام دیگری را تکمیل می کند:

در بخش اوّل،قسمتی از اوصاف پروردگار جهت آماده کردن افکار برای پذیرش حقایق بعد از آن،آمده است.

در بخش دوّم،به سؤال پرسش کننده ای که از اوصاف پروردگار پرسیده بود پاسخ می گوید و معیار را در اسما و صفات پروردگار،قرآن مجید قرار می دهد و به او توصیه می کند که مخصوصا در این بحث،از آیات قرآن جدا نشود.

در بخش سوّم،به عدم احاطه علمی انسان به کنه ذات و صفات خدا اشاره می فرماید.

در بخش چهارم،از تدبیر خداوند در جهان خلقت-که آینه ای است برای تجلّی ذات و صفات او-بحث می فرماید.

ص: 18

در بخش پنجم،سخن از آفرینش آسمان های با عظمت است،که جلوه گاه عظمت خدا است.

در بخش ششم،از آفرینش فرشتگان و صفات و ویژگی آنها سخن می گوید.

در بخش هفتم،توجّه شنوندگان را از عالم بالا به جهان پایین معطوف می دارد و از آفرینش زمین سخن به میان می آورد.

در بخش هشتم،به آفرینش آدم علیه السّلام و بعثت انبیا و ارسال رسل اشاره شده است.

در بخش نهم،از علم خداوند به غیوب و آگاهی او بر تمام اسرار وجود انسان و اعمال و نیّات و افکار و اسرار نهفته در درون سینه او،سخن می گوید.

و بالأخره در دهمین و آخرین بخش،با دعاهای بسیار پر معنا و پر محتوا،خطبه را به پایان می برد و از مجموع این بخش ها،معجون حیات بخشی برای تلطیف روح انسان و سیر او در مسیر قرب الی اللّه و اصلاح فکر و اعمال انسان ساخته و در اختیار همگان می گذارد (1).

در مورد علّت نامگذاری این خطبه به عنوان«أشباح»میان محقّقان گفتگو است.

بعضی گفته اند،«اشباح»کنایه از فرشتگان است و از آنجا که بخش مهمّی از این خطبه،در مورد فرشتگان سخن می گوید به خطبه«اشباح»نامگذاری شده است.

بعضی احتمال داده اند که کلمه«اشباح»در این خطبه وجود داشته و چون«سیّد رضی»عادت بر این دارد که از خطبه گلچین می کند،و تمام آن

ص: 19

را نقل نمی کند این بخش از خطبه را انداخته است و آن جمله،احتمالا این بوده است:«و کیف یوصف بالأشباح و ینعت بالألسن الفصاح؛چگونه ممکن است خداوند به اشباح و اجسام توصیف شود و چگونه ممکن است زبان های فصیح و گویا قدرت،بر بیان وصف او داشته باشند».(این جمله را مرحوم«صدوق»در کتاب«توحید»در خطبه ای که شباهت با قسمتی از خطبه اشباح دارد،آورده است). (1)

احتمال دیگر در این نامگذاری این است که،چون خطبه طولانی بوده و یکی از معانی اصلی«شبح»گسترش و وسعت و امتداد چیزی است، (2)به این نام،نامیده شده است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که در مقدّمه خطبه خواندیم،حضرت از سؤال شخص سائل،درباره صفات خدا غضبناک شد و مردم را دعوت به اجتماع کرد و این خطبه جامع را برای همه ایراد فرمود؛این غضب و خشم،مولود چه بود؟ در پاسخ این سؤال نکاتی به نظر می رسد؛از جمله اینکه:لحن این سؤال نشان می دهد که گویا او انتظار داشت خداوند صفاتی همچون صفات مخلوقین داشته باشد؛چون تعبیر به«رؤیت»کرد،چیزی که متناسب عقیده مجسّمه(یعنی آنهایی که به جسمیّت خدا قائلند)بود.

دیگر اینکه،شاید خشم و غضب حضرت از این نظر بود که چرا با گذشتن این همه مدّت از طلوع اسلام،هنوز بعضی از مسلمانان آگاهی کافی از صفات پروردگار ندارند!

ص: 20

یا اینکه!،چرا مخالفان بیست و پنج سال آن حضرت را خانه نشین کردند و نگذاشتند بیشتر به تعلیم و تربیت مردم بپردازد و آنها را به معارف اسلام آشنا سازد.

ص: 21

و راه را به علاقه مندان خود،و جویندگان آنچه نزد اوست، نشان داده است.چنان نیست که سخاوت او در آنجا که از وی چیزی بخواهند، بیشتر از موقعی باشد که از او نخواهند.او آغازی است که قبل ندارد،تا پیش از او چیزی باشد،و پایانی است که بعد ندارد،تا بعد از او وجودی باشد(بلکه از ازل تا ابد بوده و خواهد بود).

مردمک چشم ها را،از مشاهده و درک ذاتش باز داشته است(نه چشم ظاهر او را می بیند،و نه چشم باطن به کنه ذاتش می رسد).زمانی بر آن نگذشته تا حالش دگرگون شود،و در مکانی نبوده که جا به جایی برای او تصوّر شود.اگر آنچه از درون سینه معادن کوهها بیرون می ریزد،یا از دهان صدف های دریا خارج می شود:از نقره خالص و طلای ناب و دانه های درّ و شاخه های مرجان(و در یک کلمه،تمام ذخایر جهان)را ببخشد،در جود و سخایش کمترین اثری نمی گذارد،و از وسعت نعمت هایش نمی کاهد؛آن قدر نزد او از ذخایر نعمت ها است،که تقاضاهای مردم آن را از میان نمی برد؛چرا که او سخاوتمندی است که پاسخ گویی به تقاضای سائلان، چیزی از او نمی کاهد،و اصرار اصرارکنندگان،او را به بخل وانمی دارد.

گونه طرز فکرها و هدایت به صراط مستقیم در اوصاف الهی،این خطبه را ایراد فرمود.

به همین دلیل،خطبه از دقیق ترین اوصاف پروردگار-که بیانگر جدایی او از اوصاف همه مخلوقات و تفاوت او با آنهاست-آغاز شده است.

نخست می فرماید:«حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که بازداشتن و امساک،چیزی بر دارایی او نمی افزاید،و سخاوت و بخشش،او را فقیر نمی سازد».

(الحمد للّه الّذی لا یفره (1)المنع و الجمود،و لا یکدیه (2)الإعطاء و الجود) .

سپس به دلیل آن پرداخته،می فرماید:«چون هر بخشنده ای غیر از او،داراییش نقصان می یابد و هر کس جز او،دست از عطا و بخشش باز دارد،مذموم شمرده می شود» (إذ کلّ معط منتقص سواه،و کلّ مانع مذموم ما خلاه) .

می دانیم یکی از ارکان اصلی معرفت صفات پروردگار این است که بدانیم او وجودی است از هر نظر بی نهایت و هیچ گونه محدودیتی در ذات و صفات او نیست؛ بدیهی است که نامحدود،هر چه از او بردارند،باز هم نامحدود است؛یعنی کاستی در آن راه نمی یابد.به این ترتیب،اگر به هر انسانی به اندازه این جهان مادّه ببخشد، باز هم کمترین کاستی در خزاین نعمت های او پدید نمی آید.و نیز به همین دلیل اگر چیزی را از کسی باز دارد،به یقین جای نکوهش نیست؛چون در ذات بی نهایت، بخل تصوّر نمی شود!حتما دلیل و حکمتی داشته است.

ص: 24

به تعبیر دیگر:بخشش و منع او بر حسب لیاقت ها و استعدادها و شایستگی هاست و از این رو،جایی برای گفتگو و چون چرا باقی نمی ماند.

در حدیث قدسی می خوانیم:«یا عبادی!لو أنّ أوّلکم و آخرکم و انسکم و جنّکم،قاموا فی صعید واحد،فسألونی فأعطیت کلّ إنسان مسألته ما نقص ذلک ممّا عندی شیئا إلاّ کما ینقص المخیط إذا دخل البحر؛ای بندگان من!اگر اوّلین و آخرین شما، انسانها و پریان،همه در میدان وسیعی بایستند و از من تقاضای(زیادی)کنند و به هر کس آنچه بخواهد بدهم،همه اینها چیزی از خزاین من کم نمی کند،مگر به آن مقدار که سوزن را وارد دریا کنند و بیرون آورند؛(بدیهی است چیزی از آب دریا بر سوزن نمی ماند جز رطوبت فوق العاده ناچیز،و این مثالی است برای کمترین نقصان در برابر بزرگترین منبع؛و در واقع حتّی از این هم کمتر است.یا به تعبیر بهتر:هیچ کاستی در خزاین نامتناهی او پیدا نمی شود)» (1)و در حدیث قدسی دیگر می خوانیم که خداوند می فرماید:«إنّ من عبادی من لا یصلحه إلاّ الفاقة،و لو أغنیته لأفسده ذلک؛بعضی از بندگان من هستند که صلاح آنها در آن است که نیازمند باشند و اگر آنانرا غنی سازم، فاسد می شوند» (2). سپس در ادامه این سخن،به اوصاف دیگری که در ارتباط با همین جود و عطای الهی است پرداخته،چنین می فرماید:«اوست بخشنده انواع نعمت ها و افزون کننده درآمدها و بهره ها». (و هو المنّان بفوائد النّعم،و عوائد المزید و القسم) .

از آنجا که توجّه به نعمت های الهی،بر اساس این واقعیت که وجدان انسان،شکر منعم را لازم می شمرد و توجّه بندگان را به او معطوف

ص: 25

می دارد،امام علیه السّلام در آغاز این خطبه به سراغ این معنا می رود،تا دل های شنوندگان را برای پذیرش بحث های آینده آماده سازد.

تعبیر به«منّان»(از ماده«منّ»)به معنای بسیار بخشنده است و«فوائد النّعم» مفهوم وسیعی دارد که هر گونه نعمت مادّی و معنوی را شامل می شود.در اینکه چه تفاوتی میان این جمله و جمله«عوائد المزید و القسم»می باشد؟چند احتمال وجود دارد؛نخست اینکه،تعبیر اوّل اشاره به ضروریّات زندگی است و تعبیر دوم اشاره است به مسائل رفاهی و آنچه مایه آرامش و آسایش و لذّت و نشاط می گردد.

یا اینکه تعبیر اوّل اشاره به نعمت های فردی است و تعبیر دوم(با توجّه به تعبیر «القسم»که از مادّه قسمت است)اشاره به بهره های اجتماعی است.

یا اینکه«فوائد النّعم»اشاره به روزی هایی است که به هر حال به سراغ انسان می آید،مانند:آب و هوا و نور آفتاب و روزی های ناخواسته و بی تلاش؛و تعبیر به «عوائد المزید و القسم»ناظر به روزی هایی است که با تلاش و کوشش و مدیریّت صحیح و درایت و هوشیاری نصیب انسان می شود.این احتمال وجود دارد که دو تعبیر فوق اشاره به همه این تفسیرها باشد.

در توصیف بعد و ادامه همین مطلب،می افزاید:«همه بندگان،جیره خوار اویند، و روزی همه آنها را تضمین کرده،و قوت آنها را معیّن ساخته است». عیاله الخلائق،ضمن أرزاقهم،و قدّر أقواتهم) .

تعبیر به«عیال»از یک سو،اشاره به محبّت و عنایت پروردگار نسبت به بندگان است،و از سوی دیگر مقدّمه ای است برای بیان تضمین ارزاق آنها؛چرا که هر کس در برابر عیال و اهل بیت خود،احساس مسئولیّت می کند.امکان ندارد خداوند بنده ای را بیافریند،ولی روزی او را مقدّر نساخته باشد و اگر می بینیم در جهان امروز و دیروز،جمعی از گرسنگی جان می بازند،

ص: 26

به دلیل مظالم و افزون طلبی هایی است که ظالمان و ستمگران دارند و بهره دیگران را،غاصبانه به خود اختصاص می دهند.و گاه نیز به دلیل عدم تلاش و کوشش و به کار نبستن مدیریّت صحیح است؛و گر نه این سفره گسترده الهی،پاسخگوی نیازهای همه انسانها تا پایان جهان است.

سپس به نعمت های معنوی پرداخته،می فرماید:«خداوند راه را به علاقه مندان خود،و جویندگان آنچه نزد اوست،نشان داده است،(تا هر کس طالب او و عاشق اوست،در این راه گام نهد و به جوار قرب او بشتابد)». (و نهج سبیل الرّاغبین إلیه،و الطّالبین ما لدیه) .

به این ترتیب،تمام اسباب سعادت انسانها را در جنبه های مادّی و معنوی، فراهم ساخته است و راه را از چاه نشان داده،بی آنکه کسی را اجبار به پیمودن،یا ترک سلوک این راه کند؛این انسانها هستند که با تصمیم و اراده خویش،از این منابع نعمت،می توانند بهره بگیرند.

در آخرین جمله در رابطه با همین نعمت ها به یکی دیگر از اوصاف خاصّ حضرتش می پردازد و می فرماید:«چنان نیست که سخاوت خداوند در آنجا که از وی چیزی بخواهند بیشتر از موقعی باشد که از او نخواهند» (و لیس بما سئل بأجود منه بما لم یسأل) .

این تعبیر اشاره لطیفی به این حقیقت است که جود و بخشش خداوند بر اساس لیاقت ها و شایستگی هاست،نه بر حسب اصرارها و تقاضاها و اگر دعا یکی از اسباب نعمت های الهی است،به خاطر آن است که دعا کننده اگر شرایط دعا را فراهم سازد، شایستگی و لیاقتش فزون می گردد؛چرا که دعای صحیح،انسان را به توبه و انابه و اصلاح خویشتن و ذکر خدا وامی دارد،که هر کدام سبب شایستگی بیشتری می شود.

«ابن ابی الحدید»در تفسیر جمله«و لیس ما سئل بأجود...»می گوید:«در آن معنای لطیفی نهفته شده،زیرا این از ویژگی های بشر است که وقتی

ص: 27

مورد درخواست قرار بگیرند و به آنها اصرار کنند،بیشتر اقدام به بخشش می کنند و اگر کسی سؤال نکند،یا کمتر می بخشند،(و یا اصلا نمی بخشند)ولی جود و سخای الهی عام و فراگیر است و در همه حال شامل حال بندگان می شود،(چه درخواست کنند و چه نکنند.هر چند دعا و ذکر خدا و توجّه به ذات پاک او،شایستگی بیشتری برای عطا به انسان می دهد)». (1)

اضافه بر این،انسانها به خاطر نیاز و نقصانشان نسبت به چیزهایی که مورد احتیاج آنهاست،کمتر سخاوت به خرج می دهند،تا چیزهایی که به آن نیاز ندارند؛ ولی از آنجا که نیاز و نقصان در ذات پاک خداوند راه ندارد،این تفاوت نیز در آنجا بی مفهوم است.

در ادامه این اوصاف که مربوط به صفات افعال و رزق و روزی بود،امام علیه السّلام اشاره به چهار وصف از صفات ذات او می کند؛نخست می فرماید:«او آغازی است که قبل ندارد تا پیش از او چیزی باشد،و پایانی است که بعد ندارد تا بعد از او وجودی باشد (او از ازل تا ابد بوده و خواهد بود)». (الأوّل الّذی لم یکن له قبل فیکون شیء قبله،و الآخر الّذی لیس له بعد فیکون شیء بعده) .

می دانیم اساس و پایه اصلی در معرفت ذات و صفات خداوند،مسأله نامحدود بودن اوست؛او کمال مطلق است و وجودی است نامتناهی از هر جهت؛و به همین دلیل همیشه بوده و همیشه خواهد بود.

در عالم ممکنات،ممکن است چیزی اوّل باشد نسبت به آنچه بعد از آن می آید و در عین حال،قبل از آن نیز اشیایی باشند؛چرا که آغاز و انجام بودن در ممکنات، یک امر نسبی است؛تنها ذات پاک خداست که نه چیزی قبل از آن بوده و نه چیزی بعد از آن خواهد بود.بدیهی است اوّلیّت

ص: 28

خداوند و آخر بودن او به معنای اوّل و آخر زمانی نیست!چرا که زمان از حرکت موجودات بوجود می آید(زمان مقدار حرکت است؛)و می دانیم در ذات او حرکت و تغییر امکان پذیر نیست،چرا که حرکت یا به سوی کمال است و یا به سوی نقصان؛او کمال مطلق است و نقصانی در او راه ندارد.

و در سوّمین وصف می فرماید:«مردمک چشمها را از مشاهده و درک ذاتش باز داشته است(نه چشم ظاهر او را می بیند و نه چشم باطن به کنه ذاتش می رسد)» ( و الرّادع أناسیّ (1)الأبصار عن أن تناله أو تدرکه) .

نه چشم ظاهر او را می بیند،چرا که جسم نیست و مکان و جهت ندارد و نه چشم باطن کنه ذاتش را مشاهده می کند،چرا که محدود،توان دیدن نامحدود را ندارد.

بنا بر این،تعبیر به«رادع»(باز دارنده)به این معنا نیست که حجابی ایجاد کرده؛بلکه کنایه از این است که ذات او برتر و بالاتر از این است که با چشم ظاهر یا باطن دیده شود.

قرآن مجید نیز می فرماید: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ» ؛چشمها او را نمی بیند و او چشمها را می بیند». (2)

و هنگامی که بنی اسرائیل تقاضای مشاهده او را کردند،به موسی فرمود:«نگاهی به کوه کن،اگر در برابر جلوه ذات من پا بر جا ماند مرا خواهی دید،ولی کوه در برابر تجلّی حق چنان از هم متلاشی شد که همه

ص: 29

بنی اسرائیل به خاک افتادند و هنگامی که به حال نخست بازگشتند اعتراف کردند که ذات پاک او برتر از آن است که انسان آن را ببیند.» (1)در چهارمین و پنجمین وصف که مکمّل اوصاف پیشین است می افزاید:«زمانی بر او نگذشته تا حالش دگرگون گردد،و در مکانی نبوده که جا به جایی برای او تصوّر شود». (ما اختلف علیه دهر فیختلف منه الحال،و لا کان فی مکان فیجوز علیه الإنتقال) .

در واقع این دو وصف اشاره به نفی زمان و مکان و عوارض آنها از ذات پاک خداوند است؛ذاتی که بی نهایت است حرکتی در آن تصوّر نمی شود و به همین دلیل تحت سیطره زمان واقع نخواهد شد و نیز به همین دلیل حالات مختلف و حرکت به سوی کمال یا نقصان در آن راه ندارد؛او جسم نیست،تا مکان بخواهد؛محدود نیست،تا جای معیّنی داشته باشد و به همین دلیل،جا به جایی برای او متصوّر نیست.

بار دیگر امام علیه السّلام به وصف جود و بخشش خداوند باز می گردد و سخن از دریای بی کران جود و سخایش می گوید تا حسّ شکرگزاری بندگان را برانگیزد و به ذات پاکش امیدوار سازد و به معرفت صفات جلال و جمالش رهنمون گردد.می فرماید:

«اگر آن چه از درون سینه معادن کوهها بیرون می ریزد یا از دهان صدفهای دریا خارج می شود،از نقره خالص و طلای ناب و دانه های درّ و شاخه های مرجان(و در یک کلمه تمام ذخایر جهان)را ببخشد،در جود و سخایش کمترین اثری نمی گذارد و از وسعت نعمت هایش نمی کاهد و آنقدر نزد او از ذخایر نعمتهاست که تقاضاهای مردم آن را از میان نمی برد؛چرا که او سخاوتمندی است که پاسخ گویی به درخواست سائلان چیزی از او کم نمی کند؛و اصرار اصرارکنندگان او را به بخل وا نمی دارد». (و لو وهب ما تنفّست عنه معادن الجبال،و

ص: 30

ضحکت عنه أصداف البحار،من فلزّ اللّجین (1)و العقیان، (2)و نثارة (3)الدّرّ،و حصید المرجان،ما أثّر ذلک فی جوده،و لا أنفد سعة ما عنده،و لکان عنده من ذخائر الأنعام،ما لا تنفده مطالب الأنام،لأنّه الجواد الّذی لا یغیضه (4)سؤال السّائلین،و لا یبخله إلحاح الملحّین) .

تعبیری از این زیباتر و رساتر درباره جود و سخای خداوند متعال و گسترش دامنه نعمت های او پیدا نمی شود،که اگر تمام معادن و ذخایر گرانبهای دنیا را که در عمق کوهها و دل دریاها و خزاین انسانها وجود دارد،یکجا به یک نفر ببخشد،سر سوزنی در گنجینه مواهب او اثر نمی گذارد!چرا که با یک فرمان«کن»به مصداق «فیکون»هزاران هزار امثال آن در عرصه هستی ظاهر می شود و نیز به همین دلیل است که درخواست های مکرّر و اصرارهای اصرار کنندگان،او را به بخل وانمی دارد و در خشم و غضب فرو نمی برد؛کسانی از تقاضاهای مکرّر ناراحت می شوند،که منابعشان محدود است و با بخشش کاستی می گیرد و سرانجام پایان می یابد و به همین دلیل اگر دست حاجت می بریم،باید نزد خداوندی ببریم که کریم است و بخشنده و جواد و رحیم.

تعبیر به«تنفّس»درباره معادن کوهها،اشاره لطیفی است به بیرون افکندن معادن از درون آنها به سبب ریزشها،زلزله ها و شکاف هایی که بر اثر

ص: 31

گذشت زمان در آنها پیدا می شود.و تعبیر به«ضحک»(خنده)درباره صدف ها اشاره به شکاف هایی است که در دهانه آنها پیدا می شود و لؤلؤهای غلتان از آن بیرون می ریزد؛همان گونه که انسان های زیبا،به هنگام خندیدن،دندانهای همچون مرواریدشان نمایان می گردد،صدف های دریا نیز وقتی می خندند دانه های لؤلؤ در آنها آشکار می شود و بیرون می ریزد.

در جای دیگر،با عباراتی بسیار زیبا و دلنشین این حقیقت را بر ملا می سازد که اگر تمام گنجهای صحرا و دریا و همه ثروتهای موجود روی زمین و زیر زمین را به کسی ببخشد،کمترین اثری در جود و بخشش او نمی گذارد و از دامنه آن نمی کاهد و نیز تکرار سؤال و درخواست و الحاح و اصرار در گسترش عطا و سخای او اثری ندارد؛در حالی که انسانها هر قدر سخیّ و بخشنده باشند،در مقابل تمام این امور آسیب پذیرند و دلیل آن یک چیز است و آن اینکه امکانات و عطایای همه محدود است و عطا و نعمت های خدا همچون ذات پاک او نامحدود.

ص: 33

دارند خداوند آنها را ستوده و ترک بحث و تعمّق در آنچه پروردگار بر عهده آنان نگذاشته است را رسوخ در علم نامیده(و آنان را راسخان و ثابت قدمان در دانش خوانده است؛)به همین مقدار قناعت کن و عظمت خداوند سبحان را با مقیاس عقل خود،اندازه مگیر که از هالکان خواهی بود.

هیچ وجه مجاز نیست و جزو وسوسه های شیطانی محسوب می شود؛چرا؟

زیرا از یک سو،صفات خدا،مانند ذاتش نامحدود است و افکار انسان ها همواره محدود است و از سوی دیگر،آشنایی انسانها و سر و کارشان همیشه با مخلوقات است و هنگامی که به سراغ صفات خدا می روند خطر سقوط در پرتگاه تشبیه- تشبیه او به مخلوقات و صفات آنها-وجود دارد و به همین دلیل بسیاری از کسانی که این اصل اساسی(رجوع به قرآن و وحی و کلمات معصومین علیهم السّلام)را فراموش کرده اند،غالبا گرفتار انحرافات سختی شده و برای خدا صفات مخلوقین قائل شده اند.

و از سوی دیگر،همان گونه که قرآن می گوید:«هیچ چیز همانند خدا نیست» «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» (1)و همان گونه که در جای دیگر فرموده:«انسان ها احاطه علمی به او پیدا نمی کنند» و لا یحیطون به علما (2)با این حال،چه کسی می تواند جرأت کند که با این فکر قاصر بشری،به سراغ معرفت کنه ذات و صفات او برود،جز این که به معرفت اجمالی قناعت نماید و آن را هم از مبدء وحی و عصمت بگیرد،که خطایی در آن راه ندارد.خداوند خودش باید خود را معرّفی کند و اولیاء اللّه-که به مبدأ وحی ارتباط دارند-باید پرده از راز صفات او بردارند؛آن هم به آن مقدار که استعداد بشر توان آن را دارد.

در اینجا این سؤال پیش می آید که آیا صفات خدا توقیفی است؟یعنی بیان وصفی برای او،تنها در صورتی جایز است که در کتاب و سنّت وارد شده باشد؟

ص: 36

در پاسخ می گوییم:آری!این عقیده بسیاری از محقّقان و بزرگان علما است که در بحث صفات خدا باید با احتیاط گام برداشت و تنها در پرتو نور افکن های وحی و سخنان معصومین علیهم السّلام پیش رفت.

به تعبیر دیگر:راه معرفت صفات خدا از گذرگاه مستقیمی عبور می کند که در دو طرفش،دو پرتگاه عظیم است!پرتگاه تعطیل و پرتگاه تشبیه؛توضیح این که:

در بحث معرفت صفات خداوند،مانند بسیاری از مباحث دیگر،افراط و تفریطهایی واقع شده است.گروهی صفات خدا را به صفات مخلوقین و با مقایسه به خویشتن تشبیه کرده اند؛صفات خدا را زاید بر ذات او دانسته(همان گونه که علم و قدرت و سایر صفات ما زاید بر ذات ما است.روزی عالم نبوده و بعد عالم شده ایم، روزی قوی نبوده و بعد قوی شده ایم).و بسیاری دیگر از صفاتی که آمیخته با انواع نقص ها است،برای آن ذات مقدّس قائل شده اند و تا آنجا پیش رفته اند که برای خدا،جسم و زمان و مکان و جهت و حتّی دست و پا و موهای مجعّد و امثال آن قائل شده اند.

گروه دیگری،در جهت مخالف این افکار تا آنجا پیش رفته اند که قایل به تعطیل معرفت صفات شده اند و گفته اند ما چیزی از صفات خدا را نمی دانیم و درک نمی کنیم.مبادا اگر به سراغ معرفت صفات او بروند،گرفتار اشتباهات گروه اوّل شوند و در پرتگاه تشبیه سقوط کنند.

این دو گروه،یعنی قائلین به تعطیل معرفت و قائلین به تشبیه،هر دو در خطا و اشتباهند!چرا که در پرتو نور وحی و کلمات معصومین علیهم السّلام گام برنداشته اند؛لذا در تاریکی جهل به بیراهه رفته اند و اگر به توصیه امیر مؤمنان علی علیه السّلام عمل می کردند نه قائل به تعطیل بودند و نه قائل به تشبیه؛بلکه به معرفت اجمالی-که در جمله های بعد در این خطبه آمده است-قناعت می کردند و برای این که از هر گونه خطا مصون بمانند

ص: 37

گوش جان به آیات قرآن و کلمات معصومین علیهم السّلام بسپارند و تنها به اوصافی ایمان داشته باشند که در این بیانات آمده و چیزی از عقل خود بر آن نیفزایند که پای عقل در این وادی لنگ است.یا به تعبیر دقیق تر،عقل بی کمک وحی و بدون هدایت های آن در شرح صفات خدا ناتوان است و این وادی را بی خضر راه طی نتوان کرد که ظلمات است و باید از خطر گمراهی ترسید:

طیّ این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی!

قابل توجّه این که،در مورد آنچه در قرآن آمده امام علیه السّلام تعبیر به«فرض»نموده و در مورد سنّت معصومین علیهم السّلام تعبیر به«اثر»کرده است.این تفاوت در تعبیر شاید اشاره به این حقیقت باشد که در باب صفات خدا،شناخت آنچه در قرآن آمده لازم و واجب است و آنچه از معصومین علیهم السّلام رسیده،شرح و تفسیر و بیانی است بر آنچه در قرآن آمده است.

سپس امام علیه السلام در ادامه این سخن،به نکته بسیار مهمی اشاره کرده،می فرماید:

«و بدان راسخان و استواران در علم آنها هستند که خداوند آنان را به خاطر اقرار اجمالی به تمام آنچه از آنها پوشیده است و تفسیر آن را نمی دانند،از فرو رفتن در (عمق)اسرار نهانی بی نیاز ساخته؛و از این جهت که به عجز خویش در برابر آنچه از تفسیرش ناتوانند اعتراف دارند،خداوند آنها را ستوده،و ترک بحث و تعمّق را در آنچه پروردگار بر عهده آنان نگذاشته است«رسوخ در علم»نامیده(و آنان را راسخان و ثابت قدمان در دانش خوانده است)».

(و اعلم أنّ الرّاسخین فی العلم هم الّذین أغناهم عن اقتحام السّدد المضروبة دون الغیوب،الإقرار بجملة ما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب،فمدح اللّه تعالی

ص: 38

اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم یحیطوا به علما،و سمّی ترکهم التّعمّق فیما لم یکلّفهم البحث عن کنهه رسوخا) .

سپس می افزاید:«به همین مقدار قناعت کن و عظمت خداوند سبحان را با مقیاس عقل خود اندازه مگیر که از هالکان خواهی بود». (فاقتصر علی ذلک،و لا تقدّر عظمة اللّه سبحانه علی قدر عقلک فتکون من الهالکین) .

در حقیقت امام علیه السّلام در اینجا به آن کس که درباره صفات خدا سؤال کرده بود،هشدار می دهد که کنه صفات خدا-همچون کنه ذات خدا-برای هیچ انسانی شناخته شده نیست؛چرا که او و صفاتش نامحدود است و ما هر کس باشیم و در هر حدّی از علم،محدودیم و محدود به کنه و حقیقت ذات و صفات نامحدود نمی رسد.

بنابر این،تنها راه این است که در این گونه موارد به معرفت اجمالی قناعت شود؛ یعنی از آثار خدا-که در سراسر جهان آفرینش وجود دارد-می شود پی به اصل وجود او ببریم،بی آنکه ادّعای معرفت کنه ذات کنیم و از نظام عجیب و شگفت آوری که بر جهان آفرینش و موجودات متنوّع آن حاکم است،اجمالا پی به علم و قدرت و سایر صفات او ببریم،بی آنکه کنه علم و قدرت و صفات او را دریابیم.

خوب است در اینجا مثالی از جهان مخلوقات بزنیم؛ما وجود ذات و صفات بسیاری از موجودات جهان آفرینش را می دانیم،در حالی که کنه و حقیقت آن را نمی دانیم؛می دانیم زمان و مکان وجود دارد و همیشه در آن زندگی می کنیم،امّا حقیقت زمان و مکان چیست؟مطلبی است که فلاسفه بزرگ از درک آن حیران مانده اند و نظرات متفاوتی ابداع کرده اند؛ما می دانیم نیروی جاذبه وجود دارد و آثار آن را می بینیم،امّا هیچ کس نمی داند حقیقت جاذبه چیست؟آیا امواج مخصوصی است؟یا پدیده مجهول دیگری است که از فاصله های دور اثر می کند؟

ص: 39

از این روشن تر:ما همه چیز را با عقلمان درک می کنیم؛امّا حقیقت عقل چیست؟پاسخ روشنی ندارد!جایی که در عالم ممکنات و پدیده های عالم آفرینش، ما به علم اجمالی قناعت می کنیم و در بسیاری از موارد علم تفصیلی نداریم،چه جای تعجّب که ذات و صفات خداوند واجب الوجود را اجمالا بشناسیم،ولی تفصیلا ندانیم.

روشن است اصرار بر درک کنه ذات و صفات و تعمّق در آن،یا حیرت انسان را بیشتر می کند و یا به گمراهی و افتادن در پرتگاه تشبیه(تشبیه به مخلوقات) می کشاند و منظور امام علیه السّلام از جمله«فتکون من الهالکین»همین هلاکت معنوی است.

سؤال این است که این تضاد را که بین این خطبه از نهج البلاغه و آن همه از روایات است،چگونه حلّ کنیم و به تعبیر دیگر:آیا راسخان در علم-به هر معنی که آن را تفسیر کنیم-بر متشابهات قرآن و اسرار صفات خداوند آشنایی و آگاهی دارند؟یا آنکه قناعت آنها به همان علم اجمالی و عدم غور و تعمّق در ماورای آن، سبب شده که عنوان«راسخان در علم»بر آنها اطلاق شود؟ از یک سو،روایات بی شماری نظر اوّل را تأیید می کند و صرف نظر کردن از این همه روایات بسیار دشوار است و از سوی دیگر،خطبه بالا با صراحت نظر دوم را دنبال می کند،و این چیزی است که بسیاری از محقّقان و متفکّران در مسائل اسلامی را حیران ساخته است.

ولی با دقّت بیشتر می توان در میان هر دو جمع کرد و تضاد را برطرف نمود،نه از یک راه،بلکه از دو راه:

نخست اینکه بگوییم:«راسخان در علم»هر قدر والامقام باشند حتّی امامان معصوم،ذاتا از معانی متشابهات قرآن و اسرار صفات حق آگاهی ندارند؛آنچه می دانند به تعلیم الهی و وحی یا الهام غیبی است،همان گونه که در بحث علم غیب و شفاعت،درباره آیات نفی کننده علم غیب از آن بزرگواران و آیات اثبات کننده علم غیب برای آنها گفته شده است که ذاتا چیزی از غیب نمی دانند بلکه آنچه می دانند به تعلیم الهی است؛همچنین ذاتا قادر به شفاعت نیستند،امّا با اذن پروردگار حقّ شفاعت پیدا می کنند.

دیگر اینکه:متشابهات و اسرار پیچیده معارف دینی بر دو گونه است؛بخشی از آن را«راسخان در علم»می دانند(مانند تفسیر بسیاری از آیات متشابه قرآن)در حالی که درک بخش دیگری از تفسیر آیات قرآن که مربوط به ذات و صفات پروردگار است،به طور تفصیلی برای هیچ انسانی

ص: 41

ممکن نیست آنچه انسانها از آن درک می کنند،همان معرفت و علم اجمالی است که در بالا با ذکر مثالهایی کاملا تبیین شد.

به تعبیر دیگر:متشابهات،بر دو گونه است؛بخشی از آن را معصومین و راسخان در علم می دانند و بخشی دیگری را که مربوط به کنه ذات و صفات خداست هیچ کس نمی داند و روایات مزبور مربوط به بخش اوّل است و خطبه مورد بحث،مربوط به بخش دوّم.

نتیجه اینکه:«واو»در آیه شریفه،واو عاطفه است و مفاد آیه چنین می شود که خدا و راسخان در علم،تفسیر متشابهات را می دانند ولی جمله «یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ» «مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» جمله ای است جداگانه که ناظر به مسایلی مانند کنه ذات و صفات خدا،یا زمان قیامت و امثال آن است. (1)

از اینجا روشن می شود اینکه در میان بزرگان علما معروف است که صفات خدا توقیفی است-یعنی هیچ نامی را نمی توان بر خدا نهاد،جز نام هایی که در کتاب و سنّت وارد شده-اشاره به همین معنا است،زیرا اگر میدان نامگذاری پروردگار به روی افکار مردم که دائما با صفات ممکنات سر و کار دارند،صفاتی که همه جا آمیخته با نقایص است،سبب می شود که برای خداوند متعال نام هایی برگزینند که شایسته ذات او نباشد.به همین دلیل،دستور داده شده در این راه پر خوف و خطر، تنها در پرتو کتاب و سنّت حرکت کنند.

لذا امام علیه السّلام در تعبیر بسیار جالبی که ذیل فراز بالا دارد،به سؤال کننده از صفات خدا فرمود:به همین مقدار قناعت کن و عظمت خداوند را با عقل خود اندازه گیری نکن که(در پرتگاه شرک و تشبیه خواهی افتاد و)از هلاک شوندگان خواهی بود!

ص: 42

ص: 43

بشر نتوان او را درک کرد و اندازه عظمت و عزّتش به فکر اندیشمندان خطور نمی کند.

(1)قدرته.و حاول الفکر المبرّأ من خطرات الوساوس أن یقع علیه فی عمیقات غیوب ملکوته،و تولّهت (2)القلوب إلیه،لتجری فی کیفیّة صفاته،و غمضت مداخل العقول فی حیث لا تبلغه الصّفات لتناول علم ذاته،ردعها و هی تجوب (3)مهاوی (4)سدف (5)الغیوب، متخلّصة إلیه سبحانه) .

در واقع امام علیه السّلام در اینجا به چهار عامل جستجوگر برای تلاش در طریق شناخت کنه صفات اشاره می فرماید؛نخست افکار عادی تصفیه نشده،سپس افکار پاک از هر گونه وسوسه،و بعد از آن،قلب های آکنده از عشق به خدا که در مسیر شهود پیش می روند،و سرانجام عقول باریک بین و دقیق،که از طرق استدلالی و نظری مسایل را دنبال می کنند و می فرماید:هیچ یک از اینها قادر به درک کنه صفات و ذات او نیستند و آنقدر آن ذات و صفات،نور خیره کننده دارد که چشم های عقول را از کار می اندازد و پویندگان این راه را به عقب می راند.به گفته شاعر:

«فیک یا أعجوبة الکون غدا الفکر کلیلا أنت حیّرت ذوی اللّبّ و بلبلت العقولا

ص: 46

کلّما قدّم فکری فیک شبرا،فرّ میلا ناکصا یخبط فی عمیاء لا یهدی سبیلا»

«در تو ای اعجوبه عالم هستی(ای خدای بزرگ)فکر،خسته و وامانده شده»! «تو صاحبان اندیشه را حیران ساخته ای و عقل ها را به هم ریخته ای»! «هر زمان فکر من یک وجب به تو نزدیک می شود،یک میل فرار می کند»! «آری به عقب برمی گردد و در تاریکی ها غرق می شود و راهی به پیش پیدا نمی کند»!

به گفته شاعر فارسی زبان:

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی نروم جز به همان ره که توأم راهنمایی

نتوان وصف تو گفتن،که تو در وصف نگنجی نتوان شبه تو جستن،که تو در وهم نیایی

همه درگاه تو جویم،همه از فضل تو پویم همه توحید تو گویم،که به توحید سزایی

بری از رنج و گدازی،بری از درد و نیازی بری از بیم و امیدی،بری از چون و چرایی

تو حکیمی،تو عظیمی،تو کریمی،تو رحیمی تو نماینده فضلی،تو سزاوار ثنایی

همه عزّی و جلالی،همه علمی و یقینی همه نوری و سروری،همه جودی و جزایی

سپس در تکمیل این بحث می افزاید:«این عقل ها و وهم ها و دل ها و افکار چون به جایی نمی رسد)باز می گردند و اعتراف می کنند که هرگز با تلاش و کوشش،نمی توان به کنه ذات و صفات او رسید،و با فکر و عقل نارسای بشر،نتوان او را درک کرد،و اندازه عظمت

ص: 47

و عزّتش به فکر اندیشمندان خطور نمی کند!» (فرجعت إذ جبهت (1)معترفة بأنّه لا ینال بجور الإعتساف (2)کنه معرفته،و لا تخطر ببال أولی الرّویّات (3)خاطرة من تقدیر جلال عزّته) .

تعبیر به«إرتمت الأوهام»اشاره به سرعت حرکات افکار عادی مردم،برای کشف عمق و گستره صفات خداست.

تعبیر«حاول الفکر المبرّا...»اشاره به اندیشه های اندیشمندانی است که روح و جان خود را از وسوسه های شیاطین پاک کرده و آئینه قلب آنها،آنقدر درخشان شده که حقایق را به خوبی منعکس می کند.

تعبیر به«تولّهت القلوب إلیه...»اشاره به تلاش و کوشش هایی است که در طریق معرفة اللّه و شناخت ذات و صفات پروردگار،از سوی مشتاقان و عاشقان،از طریق دل انجام می گیرد.

و تعبیر«و غمضت مداخل العقول...»اشاره به عقل های توانایی است که دقیق ترین و باریک ترین طرق استدلال های نظری را دریافته اند.

امام علیه السّلام می فرماید:اگر انسانها از این طرق چهارگانه وارد بشوند،هر چند بسیاری از حقایق را می توانند درک کنند؛ولی کنه ذات و حقیقت صفات او،با هیچ یک از این ها قابل درک نیست و این عالی ترین بیانی است که می توان درباره عجز بشر از درک کنه ذات و صفات ذکر کرد.

البتّه این حالت،نه به خاطر خفای ذات و صفات اوست بلکه از شدّت ظهور است؛هیچ کس نمی تواند با چشم خود به طور دقیق تمام

ص: 48

ریزکاریهای سطح خورشید را ببیند؛و این،نه به خاطر تاریکی آن،بلکه بر اثر شدّت نورانیّت آن است؛ آنجا که خورشید-که ستاره متوسّطی از میلیونها ستاره در کهکشان ماست-این چنین باشد وضع ذات بی مثال حق روشن است.و به تعبیر دیگر:انسان هر چه نزدیکتر می شود،آن چنان غرق نور و عظمت او می گردد که به عجز و ناتوانی خود، بیشتر اعتراف می کند!

ولی این بدان معنا نیست که ما قایل به تعطیل ذات و صفات باشیم و بگوییم،ما مطلقا نمی توانیم خدا را بشناسیم؛بلکه آنقدر آثار علم و قدرت،و ذات و صفات او، جهان هستی را پر کرده که همه جا او را می بینیم و همه جا ندای تسبیح او را می شنویم؛هر چند علم ما یک علم اجمالی است،نه تفصیلی.

ص: 49

است؛هر چه دارد ابداع و ابتکار بی سابقه است و این تنها مخصوص ذات پاک او است.

شبیه همین معنای بدیع در خطبه اوّل«نهج البلاغه»به صورت دیگری بیان شده است؛آنجا که می فرماید:(أنشأ الخلق إنشاءا،و ابتدأه ابتداءا...).

سپس در ادامه و توضیح این سخن چنین می فرماید:«آن قدر از ملکوت قدرت خود و شگفتی هایی-که آثار حکمتش از آن سخن می گوید و از نیاز موجودات به قدرت بر پا دارنده ای خبر می دهد-به ما نشان داده که ما را بی اختیار به معرفت و شناخت او دعوت می کند». (و أرانا من ملکوت قدرته،و عجائب ما نطقت به آثار حکمته،و اعتراف الحاجة من الخلق إلی أن یقیمها بمساک قوّته،ما دلّنا باضطرار قیام الحجّة له علی معرفته) .

به تعبیر دیگر:از سویی،خداوند آثار قدرتش را در پهنه جهان هستی که از همه موجودات آشکار و نمایان است،به همگان نشان داده؛و از سوی دیگر،نظم پیچیده و حساب شده ای که بر آنها حاکم است،نشان می دهد که نگهداری آنها نیاز به علم و قدرت بی پایان و ربوبیّت و تدبیر فوق العاده دارد.بنابر این،هم در ایجاد،و هم در بقا،بیانگر آن مبدأ بزرگ علم و قدرت است و لحظه به لحظه و ذرّه به ذرّه وجود آنها، حکایت از آن ذات پاک می کند؛به گونه ای که هر انسانی را وادار به اعتراف می سازد و چراغ معرفتش را در درون دلها بر می افروزد.

در ادامه این سخن می افزاید:«بدین ترتیب،ابداعاتی را آثار صنع او و نشانه های حکمتش به وجود آورده که هر یک از مخلوقاتش حجّت و دلیلی بر وجود او هستند؛ هر چند به ظاهر مخلوقی خاموشند،ولی(با زبان بی زبانی،امّا با صراحت و وضوح)از تدبیر او سخن می گویند و همواره گواه بر آفریدگارند». (فظهرت البدائع الّتی أحدثتها آثار صنعته،و أعلام حکمته،

ص: 52

فصار کلّ ما خلق حجّة له،و دلیلا علیه؛إن کان خلقا صامتا،فحجّته بالتّدبیر ناطقة،و دلالته علی المبدع قائمة) . (1)

آری!،در سرتاسر عالم،زمزمه علم و قدرت اوست و از جبین تمام موجودات،نور توحید می درخشد.و غلغله حمد و تسبیح موجودات فضای عالم را پر کرده و آنگونه که قرآن می گوید: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» ؛ما آیات و نشانه های خود را در سراسر جهان و در وجود خود آنها(انسانها)به آنان نشان می دهیم،تا آشکار گردد که او حقّ است» (2)و به گفته شاعر فارسی زبان:

هر گیاهی که از زمین روید وحده لا شریک له گوید.

به گفته شاعر دیگری(ابو العتاهیه)که به زبان تازی سروده:

«فیا عجبا کیف یعصی الإله أم کیف یجحده الجاحد

و فی کلّ شیء له آیة تدلّ علی أنّه واحد»

«راستی شگفت است!چگونه معصیت پروردگار می شود؛یا چگونه منکران،او را انکار می کنند!حال آن که در هر چیزی نشانه اوست؛نشانه ای که دلالت بر یکتایی او می کند». (3)

آری،بر هر چه بنگریم نشانه عظمت او در آن دیده می شود و به هر موجودی گوش فرا دهیم با زبان حال،مدح و ثنای حق می گوید و برای پی بردن به ذات پاک او،بی نهایت دلیل و برهان داریم:به عدد برگهای درختان،قطره های باران،ذرّات اتم ها،سلول های بدن انسانها،به عدد ستاره های آسمانها،کهکشانها و به عدد تمام ذرّات این جهان.

ص: 53

جمله«ما دلّنا باضطرار قیام الحجّة»به این معنا نیست که ما به حکم اجبار، اعتراف به وجود مقدّس او می کنیم؛بلکه به این معناست که آنقدر دلایل وجود او آشکار و هویداست که جایی برای انکار باقی نمی ماند.مثل اینکه کسی را در محکمه ای حاضر کنند،فیلم ها و نوارها و شهود فراوان و قراین گوناگون بر کارهای او گواهی دهد،به گونه ای که هیچ جای انکار برای او باقی نماند؛در اینجا تعبیر می کنیم:«او مجبور به اقرار شد»!و این نه به معنای تحت فشار قرار دادن از طریق تهدید و شکنجه است؛بلکه به این معناست که مسئله آنقدر روشن است،که جایی برای انکار باقی نمانده است.

جمله«فحجّته بالتّدبیر ناطقة،و دلالته علی المبدع قائمة»اشاره به این معناست که:تدبیر جهان هستی،دلیلی بر علم و قدرت بی پایان اوست و تنوّع موجودات این جهان که پر از ابداعات شگفت انگیز است،گواه دیگری بر آن علم و قدرت بی پایان است.

ص: 54

کردند(و اجزایی همچون دست و پا،برای تو قائل شدند)و با سلیقه های منحطّ خود،تو را به مخلوقی که قوای گوناگون دارد،مقایسه نمودند.

علی معرفتک،و لم یباشر قلبه الیقین بأنّه لا ندّلک،و کأنّه لم یسمع تبرّؤ التّابعین من المتبوعین إذ یقولون: «تَاللّهِ إِنْ کُنّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ» ).

این جمله ها اشاره روشنی به گمراهی گروه«مجسّمه»یا«مشبّهه»و شرک و کفر آنهاست،که برای خدا جسم و اعضای پیکر و دست و پا و چشم و گوش قایل بودند و به خاطر گرفتار شدن در وادی تشبیه،ذات پاک پروردگار را تا سر حدّ یک مخلوق ضعیف و ناتوان و فانی و ناپایدار تنزّل داده بودند،که قرآن از آن-در همان آیه بالا که در لابه لای کلام امام آمده است-به«ضلال مبین»(گمراهی آشکار)تعبیر کرده است.

جمله «من شبّهک بتباین أعضاء خلقک» اشاره به این است که آن کس که دارای جسم است،جسم او ترکیبی از اعضای مختلف است،که هر کدام ابزار کاری محسوب می شود.و تعبیر به:«تلاحم حقاق مفاصلهم»اشاره به پیوندهایی است که در میان اعضا وجود دارد.بنابر این،اعضای یک پیکر،هم از یکدیگر جدا هستند و هم به هم پیوسته اند.و این یکی از حکمت های خداوند در آفرینش مخلوقات است؛ که اگر اعضای مختلف نداشته باشند،کارایی آنها محدود می شود و اگر از هم گسسته باشند،همکاری آنها غیر ممکن می شود.در ضمن خداوند منّان به حکمت خود، ارتباط اعضا را در زیر طبقات گوشت پنهان ساخته،تا در برابر حوادث مختلف آسیب پذیر نباشند.و این،جز در عالم مخلوقات،تصوّر نمی شود و خداوند منزّه از اجزا و اعضا و نیاز به جسم است.

امام علیه السّلام می فرماید:این گونه افراد نادان،در واقع گرفتار سه انحرافند:نخست اینکه،خدا را به درستی نشناختند و دیگر اینکه:به توحید او قائل نیستند و سوم اینکه به آیات صریح قرآن گوش فرا نداده و از

ص: 57

تعلیمات این کتاب آسمانی بیگانه اند و به همین دلیل در«ضلال مبین»گرفتارند. ولی در قیامت که حجابها کنار می رود و حقایق،آفتابی می شود؛به زودی به اشتباه خود،پی می برند و رهبران گمراه و پیروانشان از یکدیگر بیزاری می جویند و اظهار ندامت و پشیمانی و شرمساری می کنند؛امّا چه سود که وقت آن گذشته است.

این همان چیزی است که در فراز بالا به روشنی به آن اشاره شده است.

قابل توجّه اینکه،امام علیه السّلام در فرازهای گذشته روی سخن را به مردم کرده بود، ولی در اینجا روی سخن به درگاه پروردگار نموده؛و این به خاطر آن است که اهمیّت مطلب را گوشزد کند!زیرا مخاطب هر قدر بزرگتر باشد،سخن را سنجیده تر باید گفت.آن هم سخنی که از سوز دل برخاسته است.

سپس در ادامه این سخن به گروه دیگری از منحرفین-یعنی مشرکان و بت پرستان،که آنها نیز گروهی از«مشبّهه»محسوب می شوند-اشاره کرده، می فرماید:«دروغ گفتند!آنان که برای تو همتایی قائل شدند و تو را به بت های خود تشبیه نمودند،و لباس و زینت مخلوقین را با اوهام و خیالات خود بر تو پوشانیدند، و تو را همچون اجسام با پندارهای خود تجزیه کردند،(و اجزایی همچون دست و پا و چشم و گوش برای تو قائل شدند؛)و با سلیقه های منحط خود،تو را به مخلوقی که قوای گوناگون دارد،مقایسه کردند».( کذب العادلون (1)،بک،إذ شبّهوک بأصنامهم،و نحلوک (2)

ص: 58

حلیة المخلوقین بأوهامهم،و جزّأوک تجزئة المجسّمات،بخواطرهم،و قدّروک علی الخلقة المختلفة القوی بقرائح (1)عقولهم) .

امام علیه السّلام با این تعبیرات محکم و قاطع-که در چهار صورت بیان شده-انواع و اقسام شرک و تشبیه خداوند متعال به مخلوقات را نفی می کند و همگان را از گرفتار شدن در وادی شرک،بر حذر می دارد!و مرز توحید موحّدان را با شرک مشرکان مشخّص می سازد:

در جمله اوّل،تشبیه به بت ها را نفی می کند.

در جمله دوّم،زینت و آرایشی همچون زینت مخلوقات را برای خدا باطل می شمرد(مثل تعبیری که بعضی از افراد بسیار نادان و ساده لوح درباره خدا داشتند،که او را به صورت نوجوانی زیبا روی،با موهای مجعّد می پنداشتند).

و در جمله سوم،وجود اجزا و اعضایی همچون دست و پا را برای او منتفی می داند.

و در جمله چهارم،اعتقاد به نیروهای مختلف،مانند بینایی و شنوایی و بویایی (همچون مخلوقات)را بی اساس معرّفی می کند و به این ترتیب،از زوایای مختلف، پندارهای شرک آلود را در هم می کوبد.

«مجسّمه»(به کسر سین)به کسانی گفته می شود که برای خدا جسم قائل هستند و حتّی تصریح می کنند دست و پا و گوش و چشم دارد و گاه به آنها«مشبّهه»(به کسر باء)نیز گفته می شود؛به جهت اینکه خدا را به مخلوقات مادّی تشبیه می کنند.

این اعتقاد از دیر ایّام در میان افراد بشر بوده و انسانهایی که بر اثر کوتاهی فکر نمی توانستند چیزی را ماورای طبیعت مادی تصوّر کنند و تمام انسشان با مادّیات و اجسام بوده است خدا را همچون اجسام مادّی و یا همچون خودشان می پنداشتند.

اعتقاد به معبودهایی همچون:ماه و خورشید و ستارگان و اجسام دیگری مانند آنها نیز،از همین جا سر چشمه می گرفت.

تاریخ یهود نشان می دهد که آنها سخت به مسأله جسمیّت خدا معتقد بودند؛تا آنجا که پیامبرشان حضرت موسی علیه السّلام را سخت در فشار قرار دادند،که خدا را به آنها نشان دهد!و داستان کوه«طور»و صاعقه و از میان رفتن جمعی از«بنی اسرائیل»در این زمینه معروف است.

قبل از این ماجرا یعنی بعد از آن که بنی اسرائیل از نیل نجات یافتند نزد موسی آمدند و تقاضای ساختن بت برای پرستش کردند!و حتّی بعد از داستان صاعقه نیز بیدار نشدند و هنگامی که«سامری»گوساله را به عنوان«معبود»برای آنها ساخت،به سرعت جذب بسوی آن شدند و اکثریّت«بنی اسرائیل»به پرستش آن تن در دادند که موسی بعد از بازگشت از کوه«طور»سخت بر آشفت و آنها را کیفر سختی داد.

در تاریخ مسیحیّت نیز،اعتقاد به تثلیث(خدایان سه گانه:اب و ابن و روح القدس)نشانه روشنی از اعتقاد به جسمیّت پروردگار است زیرا با صراحت حضرت مسیح را فرزند خدا و یکی از خدایان سه گانه می دانند،در حالی که مسیح انسانی بود مانند سایر انسانها.

ص: 60

هنگامی که قرآن مجید بر قلب پاک پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شد،خط بطلان بر عقائد باطل از جمله اعتقاد به تجسّم و تشبیه کشید و آیاتی همچون: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» ؛هیچ چیز مانند خدا نیست» (1)و «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ» ؛چشم ها او را نمی بیند» (2)و آیه «لَنْ تَرانِی» (3)خطاب به موسی«هرگز مرا نخواهی دید»و آیاتی همچون: «وَ هُوَ مَعَکُمْ» «أَیْنَ ما کُنْتُمْ» ؛او با شماست هر جا باشید» (4)و آیه «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» ؛ما به انسانها از رگ گردن(یا رگ قلب)او نزدیکتریم» (5)و آیه «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» ؛به هر سو بنگرید خدا در آنجاست» (6)شواهد گویایی بر نفی جسمیّت از خدا است.

ولی متأسّفانه افکار التقاطی از سوی ملّت های بت پرست و یهود و نصاری و مجوس که وارد اسلام شد،به داخل عقاید گروهی از مسلمین ساده لوح و ناآگاه نفوذ کرد و جمعیّتی به نام«مجسّمه»یا«مشبّهه»پیدا شدند.

شاید تعبیرات کنایی که در بعضی از آیات قرآن آمده مانند: «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ» ؛ دست خدا بالای دست های آنهاست» (7)و «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» ؛خداوند بر عرش،سلطه دارد» (8)بهانه ای به افراد منحرف و کوته فکر داد که به سوی این مذهب شرک آلود گام بردارند؛در حالی که مسلّم است«ید»در این گونه موارد به معنای قدرت و«إستوی»به معنای سلطه و سیطره

ص: 61

است،نه به معنای جلوس و استقرار بر چیزی؛و این تعبیرات کنایی قبل از قرآن و بعد از نزول آن نیز همیشه در ادبیّات اقوام مختلف وجود داشت،مثلا می گوئیم:«از دست فلان کس کاری ساخته نیست!» یعنی قدرت بر این کار ندارد و یا واژه«إستوی»را در مورد سلطه یک پادشاه بر یک کشور به کار می برند.

دلایل عقلی و منطقی نیز به روشنی هر گونه جسمیّت را از خداوند نفی می کند؛ چرا که هر جسمی محدود است و زمان و مکان و اجزائی دارد؛بنابر این،از جهات مختلف نیازمند است و می دانیم نیاز و محدودیّت در ذات پاک خدا راه ندارد.

از آن مهم تر اینکه همه اجسام در معرض تغییرات و حتّی زوال هستند و معلوم است که گرد و غبار تغییر و زوال بر دامان کبریایی اش نمی نشیند.

با این مدارک روشن،باز متأسّفانه-همان گونه که در بالا اشاره شد-عقیده منحطّ به جسمیت،دامان جمعی از مسلمانان نادان و بی خبر را گرفت و آنقدر در این مسیر ظلمانی پیش رفتند که مطابق نقل«محقّق دوانی»گروهی از آنها عقیده دارند که خداوند ترکیبی از گوشت و خون است و بعضی از آنها معتقدند که نوری نقره گون و شفّاف از او می درخشد و قامت او هفت وجب با وجب های خود اوست و بعضی از آنها معتقدند که او به صورت انسان نوجوان زیبا و دارای مویی مجعّد است.

«علاّمه حلّی»در کتاب«منهاج الکرامه»داستانی از بعضی از«مجسّمه»نقل می کند که شنیدنی است؛می گوید:«یکی از بزرگان آنها،روزی از کنار مرد نفت فروشی می گذشت که نوجوان زیبارویی با موهای مجعّد و پیچ خورده از آنجا عبور کرد،آن عالم سخت به قیافه نوجوان خیره شد و پیوسته به او نگاه می کرد!مرد نفت فروش که آدم بی بند و باری بود.تصوّر کرد آن مرد نظر سویی نسبت به نوجوان دارد،شب هنگام نزد او آمد

ص: 62

و گفت:من امروز دیدم که تو سخت به او نگاه می کنی اگر بخواهی می توانم او را در اختیار تو قرار دهم!آن مرد برآشفت و با تندی به او گفت:من کرارا به این نوجوان نگاه کردم چون مذهب من بر این است که خداوند گاه از آسمان به همین صورت به زمین نازل می شود.گفتم:نکند او خدای من باشد!مرد نفت فروش نخست ناراحت شد و گفت:من با این شغلی که دارم بسیار بر تو-با آن زهدی که داری و این عقیده کثیف-ترجیح دارم! (1)

ص: 63

همتایی قائل شود نسبت به آنچه«آیات محکمات»تو آورده و شواهد«دلائل آشکار»تو از آن سخن می گوید،کافر شده است!». (و أشهد أنّ من ساواک بشیء من خلقک فقد عدل بک،و العادل بک کافر بما تنزّلت به محکمات آیاتک،و نطقت عنه شواهد حجج بیّناتک) .

به نظر می رسد این شهادتی که امام علیه السّلام در این فراز،درباره انحراف مشرکان داده،با شهادتی که در فراز قبل بود،متفاوت و ناظر به دو گروه باشد؛شهادت جمله های پیشین مربوط به بت پرستانی است که خدا را تشبیه به بت ها می کردند و بت ها را در مقام ربوبیّت قرار می دادند یعنی حاجات خود را از آنها می طلبیدند و به همین دلیل،آنها را پرستش می کردند؛ولی آنچه در این فراز آمده،ناظر به کسانی است که برای خدا همتایی در جمیع جهات قرار می دادند؛همچون«وثنیّین»(دو گانه پرستان)،که معتقد به خدای خیر و خدای شرّ بودند و مسیحیان که قائل به«تثلیث» (خدایان سه گانه)بودند و آنها را«اب»و«ابن»و«روح القدس»می نامیدند.امام علیه السّلام آنها را کافر به محکمات آیات و حجّتهای بیّنات دانسته است.

ممکن است تعبیر به«آیات محکمات»و«حجج بیّنات»هر دو اشاره به آیاتی بوده باشد که به صراحت،هر گونه همتایی را برای خداوند نفی می کند،مانند «قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً» ،بگو آیا شما به آن کس که زمین را در دو روز(دو دوران)آفرید،کافر می شوید و برای او همتایانی قرار می دهید!». (1)و آیه «فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» ؛برای خداوند همتایانی قرار ندهید در حالی که می دانید(این سخن اشتباه محض است)». (2)

ص: 65

این احتمال نیز وجود دارد که«آیات محکمات»اشاره به آیات توحیدی صریح قرآن مجید باشد و«حجج بیّنات»اشاره باشد به دلائل عقلی که هر گونه شبیه و مانند و همتایی را برای خدا نفی می کند.

جمله های بعد گواه بر همین احتمال است؛آنجا که می گوید:«تو همان خدایی هستی که عقل ها به تو احاطه نمی یابد،تا در مسیر وزش افکار،در کیفیت خاصّی قرار گیری!و در خاطره ها و اندیشه ها،جای نمی گیری،تا محدود و قابل تغییر باشی!» (و أنّک أنت اللّه الّذی لم تتناه فی العقول،فتکون فی مهبّ (1)فکرها مکیّفا،و لا فی رویّات خواطرها فتکون محدودا مصرّفا) .

امام علیه السّلام در جمله اوّل،اشاره به عدم درک عقل ها نسبت به کنه ذات و صفات خدا می کند که در آغاز این خطبه نیز،با عبارات دیگری به آن اشاره شده بود و می فرماید:اگر عقل قادر به درک تو بود،باید کیفیّت خاصّی در ذات پاک تو باشد؛ ولی از آنجا که بالاتر از کیفیّت می باشی و هستی محض و خالصی؛عقل قادر به درک کنه ذات و صفاتت نیست.

در جمله دوم،به عدم احاطه اندیشه ها به ذات پاک او اشاره می کند،چرا که اگر اندیشه به او احاطه یابد،حتما باید محدود باشد که هر چیز که محدود باشد،در معرض تغییرات زمانی و مکانی و جهات دیگر قرار می گیرد.

ص: 66

خودش قرار داده است». (قدّر ما خلق فأحکم تقدیره،و دبّره فألطف تدبیره،و وجّهه لوجهته) .

به این ترتیب،مراحل سه گانه«تقدیر»و«تدبیر»و«توجیه»را بیان فرموده است.

«تقدیر»مقام اندازه گیری خلقت موجودات است و«تدبیر»به راه انداختن آنها در مسیر تعیین شده است و«توجیه»فراهم ساختن اسباب حرکت در این مسیر برای رسیدن به مقصد نهایی است و تمام این مراحل طبق حساب دقیق و برنامه منظّمی است،به گونه ای که در همه جهان هستی هیچ موجودی نه در آغاز آفرینش و نه در مسیر حرکت خود به سوی هدف،بی برنامه نیست.

به همین جهت بلافاصله می افزاید:«هیچ موجودی از حدّ و منزلت خود تجاوز نکرده و قبل از رسیدن به هدف کوتاهی ننموده است،و به هنگامی که به آن فرمان داده شد که مطابق اراده پروردگار حرکت کند،سرپیچی نمود؛چگونه ممکن است سرپیچی کند،حال آن که همه چیز از اراده او سرچشمه گرفته است؟!». (فلم یتعدّ حدود منزلته،و لم یقصر دون الإنتهاء إلی غایته،و لم یستصعب إذ أمر بالمضیّ علی إرادته،فکیف و إنّما صدرت الأمور عن مشیئته؟) در حقیقت این سخن،اشاره به آن است که تصوّر نشود حرکات موجودات زمینی و آسمانی و پیمودن مراحل وجود در جهان گیاهان و حیوانات و انسان و کواکب آسمان بی حساب است.همه در حرکات خود سر بر فرمان او دارند و برنامه ای را که از پیش برای آنها تعیین کرده،اجرا می کنند و هیچ تخلّفی از برنامه های تعیین شده ندارند و به این ترتیب،جهان هستی مجموعه ای است از نظم دقیق و حرکات و جریان های برنامه ریزی شده.

ص: 68

در آیات قرآن مجید نیز،به این مراتب و مراحل سه گانه اشاره شده است.در سوره یس آیات 38 تا 40 می فرماید: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ» «تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» ؛و خورشید که پیوسته به سوی قرارگاهش در حرکت است،(آیتی دیگر از آیات خدا است)این تقدیر و اندازه گیری خداوند قادر دانا است.و برای ماه منزلگاه هایی قرار دادیم(هنگامی که این منازل را طی کرد)سرانجام به صورت شاخه کهنه قوسی شکل و زرد رنگ خرما در می آید.نه خورشید را سزاست که به ماه رسد و نه شب بر روز پیشی می گیرد و هر کدام در مسیر خود شناورند».

آیات فراوان دیگری نیز در قرآن است که به این حقیقت اشاره می کند.

در اینجا به دو نکته باید توجّه داشت:نخست این که،آنچه در جمله های بالا درباره امر و فرمان و پیروی موجودات از فرمان الهی آمده،همه اشاره به اوامر تکوینیّه الهی،یا به تعبیری دیگر:اشاره به قوانینی است که خداوند برای جهان هستی تعیین کرده و همه موجودات را در چنبر این قوانین قرار داده است به گونه ای که تخلّف از این قوانین برای آنها غیر ممکن است.

دیگر این که،این سخن هرگز به معنای مجبور بودن انسان در افعال خویش نیست!چرا که خداوند صفت اختیار و آزادی اراده را به عنوان یک قانون از قوانین عالم هستی برای انسان قرار داده است و هرگز انسان نمی تواند این صفت را از خود سلب کند و به تعبیر دیگر:آزادی او هم به فرمان خدا است.

ص: 69

است که آفرینش آنها را استوار نمود،و با حکمت قرین ساخت و آن سان که می خواست ایجاد و ابداع فرمود.

از آنجا که خداوند عالم،بر همه چیز آگاه و همه حقایق نزد او حاضر است و چیزی از دایره علم بی پایان او خارج نیست،در آفرینش خود هیچ گاه نیازی به این امور چهارگانه ندارد.فکر و اندیشه برای کسی سودمند است که معلوماتی دارد و مجهولاتی؛و می خواهد از معلومات به مجهولات پی برد و الهام غریزی،از آن کسانی است که حقیقتی از نظر آنها پنهان است و به یاری این الهام آشکار می شود.

تجربه و تکرار عمل برای پی بردن به نتیجه کارها،مربوط به کسی است که از نتایج بی خبر است و کمک گرفتن از افکار دیگران مخصوص کسانی است که نارسایی و ناتوانی دارند؛ولی آن ذات پاکی که از همه این امور مبرّا است،چه نیازی به اینها دارد؟ این تعبیرات در ضمن می تواند،ما بندگان ناآگاه را برای پیدا کردن منابع شناخت و معرفت کمک کند و بدانیم از این منابع چهارگانه،می توانیم برای حلّ مشکلات کمک بگیریم،که سخت در زندگی به همه آنها نیازمندیم.

سپس امام علیه السّلام به نکته دیگری در همین مورد اشاره کرده،حاکمیّت قوانین آفرینش را بر همه موجودات قطعی می شمرد و همه را سر بر فرمانش معرّفی می کند؛می فرماید:«به این ترتیب،آفرینش موجودات به فرمان او کامل شد،همه سر بر فرمانش نهادند،و دعوتش را(طبق قوانین تکوین)اجابت کردند،بی آن که در برابرش سستی کنند یا در اطاعت امرش درنگ نمایند». (فتمّ خلقه بأمره و أذعن لطاعته،و أجاب إلی دعوته،لم یعترض دونه ریث (1)المبطیء،و لا أناة (2)المتلکّیء (3)) .

ص: 72

این موضوع،هم اشاره ای است به قدرت پروردگار و هم نظام متین و دقیق آفرینش،که همه موجودات از قوانین معیّنی پیروی می کنند و سر بر فرمان آن هستند.نه بر این قوانین پیشی می گیرند و نه از آن عقب می افتند.قرآن مجید در این باره می گوید: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ» ؛سپس به آفرینش آسمان پرداخت در حالی که به صورت دود بود به آن و به زمین دستور داد:به وجود آیید(و شکل گیرید)خواه از روی اطاعت و خواه اکراه،آنها گفتند ما از روی اطاعت می آییم(و شکل می گیریم)» (1).

اضافه بر این،پیامی برای همه انسانها دارد،که هماهنگ با جهان آفرینش،پیرو قوانین الهی باشند؛نه بر آن پیشی بگیرند و نه از آن عقب بمانند،تا به سر منزل مقصود برسند و سعادت را در آغوش گیرند.

در آخرین بخش از این فراز،به پنج نکته درباره نظام آفرینش و اسرار جهان خلقت،اشاره می کند که شایان دقّت و تأمّل است.

نخست می فرماید:«بدین گونه،موجودات را بی هیچ کژی بر پا داشت».( فأقام من الأشیاء أودها) (2).

سپس می افزاید:«و راهی را که باید بپیمایند،معیّن فرمود». (و نهج حدودها) .

آنگاه می گوید:«با قدرتش در میان اشیای متضادّ،الفت ایجاد کرد». (و لاءم بقدرته بین متضادّها) .

ص: 73

سپس می فرماید:«و آنها را که با یکدیگر همگون بودند،پیوند داد». (و وصل أسباب قرائنها) .

و سرانجام می فرماید:«و موجودات جهان را به انواع مختلف،از نظر حدود، اندازه ها،غرائز،و اشکال و هیئت های گوناگون تقسیم نمود». (و فرّقها أجناسا مختلفات فی الحدود و الأقدار،و الغرائز و الهیئات) .

بدین ترتیب،نظام آفرینش از هر نظر کامل شد و با تنوّع و کثرتی که در انواع و اجناس آن است همه با هم،تحت یک برنامه و قانون واحد،انجام وظیفه می کنند.

حتّی اشیای متضاد،با یکدیگر همکاری دارند و از جمع میان ضدّین نتایج عالی برمی خیزند!اشباه و نظایر به هم می پیوندند و مجموعه کاملی را به وجود می آورند و تنوّع عجیبی که در میان موجودات از نظر حدود و اندازه ها و غرایز و هیئت ها وجود دارد،مجموعه بدیع و شگفت انگیزی ایجاد کرده،که عالی ترین دلیل بر قدرت خالق و علم بی پایان اوست.

جمعی از«مفسّران نهج البلاغه»«قرائن»را در عبارت فوق به معنای نفوس آدمی گرفته اند،که خداوند آنها را با بدن ها که در ظاهر با هم متضادّند-یکی از عالم مادّه و دیگری از عالم مجرّدات است-پیوند داده است.

گرچه یکی از معانی«قرینه»(که جمع آن قرائن است)،در لغت،«نفس انسانی» شمرده شده؛ولی دلیلی ندارد که جمله فوق را محدود به نفوس انسانی کنیم؛بلکه هدف،بیان جمع میان اضداد و وصل قرینه ها و همگون ها در سرتاسر جهان آفرینش است که وجود انسان یکی از مصادیق آن می باشد و اصولا اطلاق«قرینه»به نفس انسان،به خاطر مقرون بودن آن با بدن انسان است.

ص: 74

امام علیه السّلام در پایان این سخن،در یک نتیجه گیری روشن می فرماید:«اینها مخلوقات شگفت انگیزی است که خداوند آفرینش آنها را استوار و توأم با حکمت ساخت و آن سان که می خواست ایجاد و ابداع فرمود». (بدایا خلائق أحکم صنعها،و فطرها علی ما أراد و ابتدعها) ! (1).

و هنگامی که در جهان فوق العاده کوچک سلول های بدن انسان،که ساختمان هر کدام به اندازه یک شهر صنعتی اسرار آمیز است،دقّت می کنیم؛ و هنگامی که در تنوّع عجیب گیاهان و حیوانات،فکر می کنیم و در گفته دانشمندان که می گویند:هنوز میلیون ها نوع گیاه و حیوان در اعماق جنگل ها و دریاها وجود دارد که بشر آنها را ندیده و نشناخته است،باریک می شویم و می دانیم که این تنوع و تکثّر عجیب،همه و همه به دو موجود ساده به نام«آب»و«خاک»باز می گردد.

و هنگامی که ظرافت گل ها،لطافت گلبرگها،نظم بی نظیر گردش خون در مویرگ ها،جهان اسرارآمیز روح و فکر و مغز و اعصاب،فکر می کنیم و می دانیم اینها تنها گوشه ای از شگفتی های جهان آفرینش است،بی اختیار با قافله جهان هستی که همه تسبیح گویان به سوی ذات پاکش در حرکتند،همصدا می شویم و زمزمه « «سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا» » (1)و نغمه« «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً» » (2)سر می دهیم؛ در حالی که قلب ما سرشار از عشق و محبّت به خداوند و ایمان،به قدرت و عظمت او می باشد.

تعبیراتی که امام علیه السّلام در خطبه بالا ذکر فرموده،اشارات بر معنایی به این حقایق است.

ص: 76

بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» ؛ خداوند همان کس است که آسمان را با ستونی نامرئی بر پا داشت». (1)

امروز هم همه دانشمندان فلکی تصریح می کنند که کرات آسمانها از هم جدا است و تعادل و نیروی جاذبه و دافعه هر کدام را در جایگاه خود قرار داده است.

و جمله دوم،اشاره به پیوند اجزاء هر کره نسبت به خود می باشد.بنابر این،در میان دو جمله بالا هیچ گونه تضادّی نیست.آنجا که می فرماید:فاصله ها را بی آنکه بر چیزی تکیه داشته باشند نظام بخشید و در جمله بعد می گوید:شکافها را به هم پیوند داده است.چرا که یکی ناظر به کلّ و دیگری ناظر به اجزاء است(وحدت ضمیرها مشکلی در اینجا ایجاد نمی کند،چرا که هر دو به آسمانها بر می گردد،یکی به مجموعه و دیگری به اجزاء).(دقّت کنید!).

در جمله سوم،به رابطه در میان کرات آسمانی که با هم قرین هستند اشاره می فرماید:و می گوید:«خداوند آنها و نظایر آنها را به یکدیگر مربوط ساخت.» (و وشّج (2)بینها و بین أزواجها) .

این تعبیر ممکن است اشاره به منظومه های عالم بالا بوده باشد که مجموعه هایی را تشکیل می دهند که از کرات شبیه به یکدیگر تشکیل شده اند و به این ترتیب،در این کلام کوتاه و پر معنا،هم اشاره به نظمی

ص: 79

شده است که بر هر یک از کرات حاکم است و هم اشاره به منظومه ها و مجموعه عالم بالا. (1)

در چهارمین جمله اشاره به طرق صعود و نزول فرشتگان به آسمانها کرده، می فرماید:«مشکل فرود آمدن فرشتگان را برای ابلاغ فرمان او،و بالا بردن اعمال مخلوقات را به آسمان آسان نمود». (و ذلّل للهابطین بأمره،و الصّاعدین بأعمال خلقه،حزونة (2)معراجها) . آیا فرشتگان،وجود مادّی هستند و صعود و نزولی نسبت به آسمانها دارند یا اینکه منظور از این صعود و نزول،صعود و نزول معنوی است؟«مفسّران نهج البلاغه» تفسیرهای متفاوتی در این زمینه دارند.آنچه موافق ظاهر جمله های بالا و بسیاری از روایات و حتّی آیات قرآن مجید است،این است که آنها وجودات نوریّه ای هستند که در عین لطافت،جنبه جسمانی نیز دارند؛هر چند به خاطر همان لطافت،برای ما قابل مشاهده نباشند و در این صورت صعود و نزول،و رفت و آمد برای آنها تصوّر می شود.

به خواست خداوند در فراز آینده همین خطبه که پیرامون ملائکه بحث می کند، سخنان بیشتری در این زمینه خواهیم داشت.

سؤال دیگری که در اینجا مطرح می شود این است که مگر خداوند مکانی در آسمانها دارد که فرشتگان پیام او را از آسمان بالا به زمین می آورند و اعمال بندگان را از زمین نزد او به سوی آسمانها می برند؟به

ص: 80

یقین،چنین چیزی درباره خداوند که ما فوق عالم مادّه است و زمان و مکان و اجزایی برای او تصوّر نمی شود،امکان پذیر نیست!پس چگونه فرشتگان از نزد او پیام می آورند و اعمال بندگان نزد او می برند؟ با توجّه به یک نکته دقیق،پاسخ این سؤال روشن می شود و آن اینکه درست است زمین و آسمان همه از مخلوقات خداست،ولی مراکزی در این جهان مادّه وجود دارد که محل تابش انوار الهی یا به تعبیر دیگر،دارای قداست خاصّی است.

همان گونه که در روی زمین هم،همه جا شبیه هم نیست؛مثلا موسی بن عمران علیه السّلام برای گرفتن پیام خدا به کوه طور می رود و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در آغاز به غار حرا می رفت؛در حالی که هیچ یک از آنها نزدیک تر به خدا از دیگری نبود،ولی قداست محل سبب می شود که در مکانهایی همچون طور و حرا و مسجد الحرام و مانند آن انوار الهیّه،بیشتر باشد.

در مورد فرشتگان نیز چنین است که در جهان بالا،مراکز قدسی وجود دارد که فرشتگان در آن مراکز مقدّس،پیام الهی را درک می کنند و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نیز در معراج به همان مراکز،بلکه بالاتر از آن رسید و مشمول عنایات بیشتری گردید و اعمال نیک بندگان نیز در آن مراکز قدس،به ودیعت سپرده می شود و تا روز بازپسین نگهداری خواهد شد.

سپس امام علیه السّلام آنچه را در جمله های قبل به اجمال بازگو فرمود به تفصیل بیان می کند و در ضمن پنج جمله،مراحل آفرینش آسمانها را شرح می دهد.نخست می فرماید:«به آسمانها در حالی که به صورت دود بود،فرمان داد(فرمانی تکوینی، برای پیمودن مراحل خلقت و تکامل). (و ناداها بعد إذ هی دخان) .

این جمله،در حقیقت اشاره به نخستین مرحله آفرینش جهان است که در قرآن مجید نیز در آیه 11 سوره«فصّلت»آمده است: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی

ص: 81

السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ» ؛ سپس به تدبیر آسمان پرداخت،در حالی که به صورت دود بود». (1)

این همان چیزی است که دانش امروز نیز آن را تأیید می کند و می گوید:تمام جهان در آغاز به صورت توده بسیار عظیمی از گاز بود.

در جمله دوّم می افزاید:«سپس(خلقت وارد مرحله تازه ای شد)و در این هنگام، بخش های مختلف آن پیوند برقرار گشت». (فالتحمت عری أشراجها) .

با توجه به اینکه«إلتحام»به معنای به هم پیوستن و«عری»جمع«عروه»به معنای دستگیره و«أشراج»جمع«شرج»به معنای شکاف است،مفهوم جمله بالا این می شود که:خداوند آن توده عظیم دود مانند را،فشرده ساخت.شکافها را برطرف ساخت و اطراف آن را به هم پیوند داد،گویی این شکافها همچون جعبه هایی است که دستگیره های آن را برای محفوظ ماندن به هم می بندند و مرتبط می سازند.

این جمله نیز با دانش امروز که خبر از فشردگی توده گازی شکل-به سبب جاذبه درونی می دهد-هماهنگ است.

در جمله سوم می افزاید:«سپس آسمانها را از هم جدا ساخت و درهای بسته آنها را باز گشود(و در میان آنها فاصله انداخت)». (و فتق بعد الارتتاق صوامت أبوابها) .

این تعبیر،ممکن است اشاره به نظرات دانشمندان روز باشد که معتقدند توده گازی شکل نخستین،بر اثر یک انفجار عظیمی که در درونش رخ داد،متلاشی شد و ستارگان و کهکشانها به وجود آمدند.و طبق فرضیه دیگر،

ص: 82

به خاطر حرکت دورانی شدید و نیروی گریز از مرکز،بخشهایی از آن،یکی پس از دیگری جدا شدند و در این فضای بیکران از یکدیگر فاصله گرفتند و کرات آسمان به این ترتیب ساخته شد.

قرآن مجید نیز می فرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما» ؛آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم». (1)(2)

در چهارمین جمله اشاره به آفرینش شهاب های آسمانی می کند(که به صورت یک خط نورانی در آسمان به چشم می خورد و سپس خاموش می شود).و می فرماید:«و نگهبانانی از شهاب های ثاقب(پر نور)بر هر راهی گماشت» (و أقام رصدا من الشّهب الثّواقب علی نقابها) .

توجّه داشته باشید که«رصد»(بر وزن صدف)در اصل معنای مصدری دارد و به معنای آمادگی برای مراقبت از چیزی است.و بر فاعل نیز اطلاق می شود و در مفرد و جمع هر دو به کار می رود.و«نقاب»جمع«نقب»به معنای راه،یا فاصله میان دو چیز است.بنابر این،مفهوم جمله بالا این می شود که خداوند شهاب هایی بر طرق آسمانها گماشته(تا از نفوذ شیاطین به آسمانها جلوگیری کند).

این همان چیزی است که در آیات متعددی از قرآن مجید به آن اشاره شده است.از جمله در سوره«صافّات»آیه 8 تا 10 می خوانیم: «لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ

ص: 83

إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ» ؛آنها(شیاطین)نمی توانند به سخنان فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند.و(هر گاه چنین قصدی را داشته باشند)از هر سو هدف تیرها قرار می گیرند.آنها به شدّت عقب رانده می شوند و برای آنان عذاب دائم است.مگر آن کس که برای لحظه ای کوتاه جهت استراق سمع،به آسمان نزدیک شود که شهاب ثاقب او را دنبال می کند.» از این آیات و آیات دیگر اجمالا استفاده می شود که اخبار مهمّ این جهان،در جهان بالا،در میان فرشتگان که از سوی خدا مأمور اداره عالم هستند،گفتگو می شود و گاه شیاطین برای استراق سمع به آسمان ها نزدیک می شوند؛ولی شهابها آنها را از آسمانها به طرف پایین می رانند.

درست است که شهاب از نظر علم امروز،چیزی جز سنگهای به ظاهر سرگردان که به جوّ کره زمین نزدیک می شوند و بر اثر تصادم با آن آتش می گیرند نمی باشد؛ ولی هیچ مانعی ندارد که شهابها مأموریت پاسداری از فضای آسمان را در برابر شیاطین داشته باشند؛هر چند نه شیطان برای ما قابل مشاهده است و نه حرکات شهب برای ما دقیقا معلوم می باشد(شرح بیشتر را درباره این مسئله مهم،در تفسیر نمونه،جلد 19،ذیل آیات بالا مطالعه فرمایید!).

در چهارمین و پنجمین جمله،به مطلب مهمّ دیگری در رابطه با نظام کواکب آسمان اشاره کرده،می فرماید:«آنها را با دست قدرتش از اینکه گرفتار حرکات ناموزون گردند(در میان فضا)نگاهداشت،و به آنها فرمان

ص: 84

داد که تسلیم امر او(و قوانین آفرینش)بوده باشند!» (و أمسکها من أن تمور، (1)فی خرق الهواء بأیده (2)و أمرها أن تقف مستسلمة لأمره) .

این تعبیر هماهنگی روشنی با علم روز دارد که می گوید:ستارگان آسمان و منظومه ها و مجموعه های آن،تحت تأثیر نیروی جاذبه،که متناسب با جرم آنهاست،و نیروی دافعه،که بر اثر حرکت و نیروی گریز از مرکز در آنها پیدا می شود، در مدارهای خود در حرکتند؛بی آنکه تکیه بر جایی داشته باشند و کمترین انحرافی از مدار خود پیدا کنند.

به تعبیر دیگر:تعادل دقیق نیروی جاذبه و دافعه،به آنها اجازه نمی دهد که نه از هم دور شوند و در فضای بیکران سرگردان بمانند و نه به هم نزدیک شوند و به صورت توده واحدی در آیند.تعبیر به«تمور»(حرکت ناموزون پیدا کند)و«خرق الهواء»(فضای گسترده)به روشنی حکایت از این مطلب می کند.ولی بعضی از مفسّران پیشین نهج البلاغه که در حال و هوای«هیئت بطلمیوسی»زندگی می کردند و قائل به افلاک نه گانه پوست پیازی بودند،در تفسیر این جمله ها گرفتار مشکل شده اند و پاره ای از الفاظ بالا را بر معانی مجازی حمل کرده اند،در حالی که بر

اساس هیئت امروز،تفسیر آنها بسیار روشن است.

جمله«أمرها»و«لأمره»در واقع اشاره به دو معناست؛«امر»در آغاز جمله اخیر، اشاره به فرمان تکوینی خدا و آفرینش است و«امر»در پایان

ص: 85

جمله،اشاره به قوانین آفرینش است.یعنی خدا آنها را آن گونه آفریده است که تسلیم این قوانین باشند.

حکم فرما بود،و باید تصدیق کرد که بیان این حقایق در چنان فضایی در حدّ اعجاز است و نشانه روشنی است که علم آن حضرت از غیر منابع عادّی سرچشمه می گرفته است. (1)

ص: 87

امام علیه السّلام در این فراز،به آفرینش خورشید و ماه و ستارگان و فلسفه وجودی آنها اشاره کرده و با بیانی زیبا،فواید و برکات این کواکب آسمانی را شرح می دهد.

می فرماید:«خداوند،خورشید را نشانه روشنی بخش روز قرار داد(و تمام برکاتی که از روشنایی روز عاید می شود به واسطه آن است)». (و جعل شمسها آیة مبصرة لنهارها) .

«و ماه را نوری محو و کم رنگ برای(زدودن شدت تیرگی)شبها قرار داد» (و قمرها آیة ممحوّة من لیلیها) .

در تفسیر این جمله،«مفسّران نهج البلاغه»راههای گوناگونی رفته اند؛گاه گفته اند:

«ممحوّه»(محو شده)به شبهای محاق(شبهای ظلمانی آخر ماه)اشاره دارد.و گاه گفته اند:اشاره به کلف ها(نقطه های تاریکی روی ماه)می باشد.و گاه در تفسیر آن گفته اند:که منظور کم رنگ شدن تدریجی ماه بعد از شب نیمه است.

ولی به نظر می رسد تمام این ها بی راهه است و منظور از«ممحوّه»(محو شده) همان کم رنگ بودن نور ماه،نسبت به نور خورشید است که خداوند این نور کم رنگ را برای کاستن مختصری از ظلمت شب(به گونه ای که شب،فلسفه خودش را از دست ندهد و زمان آسایش و آرامش باشد)قرار داده است.

به هر حال،این تعبیر هماهنگ با آیات قرآن است که هم شب و روز از آیات خدا می شمرد و هم خورشید و ماه را: «وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» . (1)

برکات روشنایی آفتاب و نورافشانی آن بر صحنه زندگی بشر-که مایه هر گونه جنبش و حرکت و تلاش برای زندگی است-بر کسی پوشیده نیست.همان گونه که نور کم رنگ و لطیف و آرام بخش ماه در شبهای

ص: 89

ظلمانی که سبب حلّ بسیاری از مشکلات زندگی بشر می شود و به هنگام ضرورت،راه خود را در پرتو آن،در شهر و بیابان پیدا می کند و در عین حال،چنان قوی نیست که اجازه فعّالیت های روز را به انسان دهد و به ناچار به استراحت می پردازد،نیز از نعمتهای بزرگ خداوند است.

سپس امام علیه السّلام به حالات ماه و خورشید و فلسفه وجودی آنها می پردازد و می فرماید:«خداوند آنها را در مسیرهایشان به حرکت درآورد.و مقدار سیر آنها را در مراحلی که باید بپیمایند معیّن فرمود،تا شب و روز را به این وسیله،از هم جدا سازد و عدد سالها و حساب زمان(برای نظم زندگی انسانها)معلوم گردد». (و أجراهما فی مناقل (1)مجراهما،و قدّر سیرهما فی مدارج درجهما،لیمیّز بین اللّیل و النّهار بهما،و لیعلم عدد السّنین و الحساب بمقادیرهما) .

این همان چیزی است که در قرآن مجید نیز با اشاره روشنی بیان شده؛ می فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ» ؛او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاههایی مقدّر کرد تا عدد سالها و حساب(کارها)را بدانید». (2)

جدا شدن شب از روز به وسیله آفتاب و ماه،معلوم است و«مدارج»خورشید و ماه با توجّه به آنچه تجربه ها نشان می دهد و دانشمندان فلکی با دقّت حساب کرده اند،نیز معلوم می شود؛دایره ای را که زمین به گرد خورشید می گردد و در 365 روز کامل می شود،در نظر ما زمینیان،چنان به نظر می رسد که این دایره مربوط به حرکت خورشید به دور زمین است؛در حالی که در واقع،خورشید در مرکز قرار گرفته و زمین به دور آن می چرخد،همان گونه که حرکت زمین به دور خود،که سبب پیدایش شب

ص: 90

و روز است و در 24 ساعت کامل می شود،در نظر ما به صورت حرکت خورشید به دور زمین احساس می شود.علّت این گونه احساس ها این است که ما زمین را ثابت می پنداریم و تمام کواکب آسمان را به دور خود در حرکت می بینیم.

ماه نیز یک حرکت انتقالی به دور زمین دارد که در 29 روز و چند ساعت کامل می شود و تغییر شکل ظاهر ماه در نظر ما به جهت همین حرکت دورانی به دور زمین است.میلیونها سال خورشید و ماه و کره زمین در مدار و مسیر خود بدون کمترین تغییر،حرکت دارند و ما انسانها می توانیم حساب سال و ماه را دقیقا تعیین کنیم.به خصوص اینکه در حرکت دورانی زمین به دور خورشید،در هر ماه آن را در کنار یکی از صورتهای فلکی می بینیم و برجهای دوازده گانه ماه های خورشیدی در همین جا شکل می گیرد.

سپس به سراغ سایر ستارگان آسمان می رود و می فرماید:«خداوند در فضای آسمانها،فلک ها(مدارات کواکب)را آفرید و آنچه زینت بخش آن بود،از ستارگان مخفی و کم نور،و ستارگان پر فروغ،در آن جایگزین ساخت». (ثمّ علّق فی جوّها فلکها،و ناط (1)بها زینتها،من خفیّات دراریها، (2)و مصابیح کواکبها) .

در اینجا امام علیه السّلام به دو قسم از کواکب آسمان اشاره فرموده:نخست،ستارگان کوچکند که امام از آنها تعبیر به مرواریدهای پنهان کرده و دیگر،ستارگان فروزان و پر نور که از آنها تعبیر به چراغها(مصابیح)فرموده است.می دانیم تقسیم بندی ستارگان به کوچک و بزرگ،یا ریز و درشت،

ص: 91

از دیدگاه ماست و گرنه بسیاری از این ستارگان کوچک،از نظر حجم،فوق العاده بزرگ و حتّی از خورشید ما،که یکی از کواکب متوسّط آسمان محسوب می شود،بزرگترند!امّا به جهت بعد مسافت به چشم ما کوچک می آیند و به عکس،ستارگان درشتی هستند(مانند ستاره زهره)که جزو سیّارات منظومه شمسی است و به جهت نزدیک بودنش درخشندگی فوق العاده ای دارد در حالی که سیّاره کوچکی است.به هر حال،این ستارگان آسمان،شب را چنان زیبا و دل انگیز می کنند که گذشته از عظمت آفرینش آنها،زیبایی شان نیز خیره کننده است.

البتّه ستارگان در عالم خود،جهان مستقلّی را تشکیل می دهند و به گفته دانشمندان،بسیاری از آنها ممکن است مسکونی بوده باشند و موجودات زنده ای داشته باشند،که حیات آنها برای ما غیر قابل تصوّر است؛ولی با این حال،نقش آنها در زندگی ما تنها زیبایی آسمان شب نیست،بلکه به وسیله آنها می توان در بیابان و دریا،راه را به سوی مقصد پیدا کرد. «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» . (1)

از این گذشته،ممکن است مجموعه کواکب و ستارگان در این آسمان پهناور،به جهت تأثیرات جاذبه روی یکدیگر،نگاهدارنده و ضامن بقای مجموعه باشند.

سپس اشاره به یکی دیگر از پدیده های شگفت انگیز آسمان،یعنی«شهاب ها» کرده،می فرماید:«و استراق سمع کنندگان را با شهابهای ثاقب تیرباران نمود».

(و رمی مسترقی (2)السّمع بثواقب شهبهآ) .

ص: 92

درباره شهاب ها در فراز قبل به اندازه کافی سخن گفتیم و مرجعی را برای مطالعه بیشتر معرّفی نمودیم و به نظر می رسد تکرار در این فراز،به جهت آن باشد که گاهی شهاب ها از دید ناظران زمینی به صورت ستاره متحرکی در می آیند.از این روست که امام علیه السّلام در کنار تقسیم ستارگان به آن نیز اشاره فرموده است.

سپس به شرح حالات ستارگان و حالات دقیق آنها می پردازد و می فرماید:«آنها را به تسخیر خود در آورد،و ستارگان ثوابت و سیّار،و هبوط کننده،و صعود کننده،و نحس و سعد آنها را به جریان انداخت».

(و أجراها علی أذلال، (1)تسخیرها من ثبات ثابتها،و مسیر سائرها،و هبوطها و صعودها،و نحوسها و سعودها) .

درباره ستارگان ثوابت و سیّار و هبوط و صعود،و چگونگی نحس و سعد آنها،در بخش نکته ها بحث خواهیم کرد.

بسیار کم است، حرکات آنها در آسمان کاملا معلوم است و دائما محلّ خود را نسبت به ما تغییر می دهند.

یا زندگی خصوصی بعضی از افراد می پنداشتند(چون برای هر انسانی ستاره ای قائل بودند)و به عکس،طلوع یا تغییر حالات بعضی دیگر را نشانه بروز سعادت و خوشبختی برای جامعه انسانی و یا افراد خاصّی تصور می کردند؛در حالی که می دانیم اسلام تأثیر ستارگان را در سرنوشت انسانها نفی می کند و آن را نوعی شرک می شمرد.

در خطبه 79 که در جلد سوم شرح آن گذشت خواندیم که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در برابر منجمّی که در مورد جنگ نهروان پیشگویی منفی می کرد،سخت بر آشفت و پیشگویی های او را که بر اساس تأثیر ستارگان در سرنوشت انسانها بود،نوعی تکذیب قرآن و بیگانگی از خداوند شمرد و در پایان خطبه،مردم را از این بخش از علم نجوم که سخن از رابطه سرنوشت انسانها با ستارگان و تأثیر آنها در زندگی بشر می گوید نهی فرمود.

در احادیث متعددی که از سایر معصومین علیهم السّلام به ما رسیده،نیز این بخش از علم نجوم شدیدا مورد نکوهش واقع شده و منجّم،همردیف کاهن و ساحر و کافر شمرده شده است.از جمله در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:«من صدّق کاهنا أو منجّما فهو کافر بما أنزل علی محمّد»کسی که کاهن یا منجّمی را تصدیق کند به چیزی که بر محمّد صلّی اللّه علیه و آله نازل شده کفر ورزیده است». (1)

و احادیث فراوان دیگر.

شکّی نیست که منجّمان قدیم در مورد ارتباط ستارگان با سرنوشت انسانها عقاید مختلفی داشتند که در شرح خطبه 79 به طور کامل بیان گردید و می توان گفت که این روایات ناظر به کسانی است که تدبیر این جهان را

ص: 95

به دست ستارگان می پنداشتند و نوعی الوهیّت برای آنها قایل بودند.ولی اگر کسی بگوید ستارگان فقط دلالت بر وقوع چنین حوادثی(به فرمان خدا)دارند.چنین سخنی کفر نیست؛ ولی دلیلی بر اثبات این دلالت وجود ندارد.آنها عوالمی برای خود دارند همان گونه که کره زمین و ساکنانش برای خود عالمی دارند؛هیچ گونه دلیل علمی تاکنون چنین رابطه ای را اثبات نکرده است،که مثلا طلوع و غروب فلان ستاره،یا تقارن فلان ستاره با ستاره دیگر،بر بروز جنگها یا صلح و آرامش مؤثّر باشد؛در عین حال نمی توان این گونه دلالت ها را به طور قطع نفی کرد،حتّی اگر از غیر معصومی شنیده شود.آنچه در بعضی روایات آمده است که مثلا هنگامی که قمر در عقرب است-یعنی کره ماه مقابل صورت فلکی عقرب قرار گیرد-ازدواج کردن مکروه است،چیزی نیست که ما بتوانیم آن را انکار کنیم.

از اینجا روشن می شود که سعد و نحسی که در این بخش از خطبه بالا آمده، ممکن است اشاره به چنین اموری باشد.

این احتمال نیز وجود دارد که چگونگی قرار گرفتن بعضی از کواکب آسمان- مخصوصا سیّارات منظومه شمسی-در مدارات خود،در مقایسه با یکدیگر،ممکن است تأثیرات طبیعی در کره زمین داشته باشد؛مثلا می دانیم جزر و مدّ دریاها بر اثر تأثیر جاذبه کره ماه است و هرگاه کره ماه و خورشید در یک سو قرار گیرند(مانند اوائل و اواخر ماه)این جاذبه قوی تر و حتّی ممکن است روی پوسته زمین هم تأثیر بگذارد و سبب شکستگی ها و زلزله هایی شود و به عکس ممکن است بارندگی های قابل ملاحظه ای بر اثر تأثیر کرات آسمانی روی کره زمین و مانند آن صورت گیرد.

بنابر این،سعد و نحس ستارگان می تواند اشاره ای به این تأثیر خاصّ طبیعی باشد.

ص: 96

در این بخش از خطبه،امام علیه السّلام به آفرینش فرشتگان و مسئولیت های مختلفی که بر عهده دارند می پردازد و با عباراتی بسیار زیبا و دلنشین-که به گفته«ابن ابی الحدید»آنچنان فصیح و بلیغ است که فصاحت عرب را به فراموشی می سپارد و نه تنها از نظر الفاظ که از نظر معانی هم چنان پر محتوا و آسمانی است که عقل در آن حیران می ماند-این موضوع را شرح می دهد.

می فرماید:«سپس خداوند سبحان،برای سکونت در آسمانها و آباد ساختن آن (با عبادت و نیایش)در بالاترین صفحه ملکوت خود،مخلوقاتی بدیع از فرشتگان آفرید؛تمام فواصل آسمان را با آنها پر کرد و فضای میان آن را از وجود فرشتگان، مالا مال ساخت». (ثمّ خلق سبحانه لإسکان سمواته،و عمارة الصّفیح (1)الأعلی من ملکوته،خلقا بدیعا من ملائکته،و ملأ بهم فروج فجاجها،و حشا بهم فتوق (2)أجوائها (3)) .

تعبیر به«ثمّ»می تواند اشاره به این باشد که آفرینش فرشتگان بعد از آفرینش زمین و موجودات زمینی باشد و ممکن است به عنوان تأخیر در بیان و نه تأخیر در زمان ذکر باشد احتمال دوم-با توجّه به روایاتی که آفرینش فرشتگان را قبل از آفرینش موجودات زمینی ذکر کرده است و با

ص: 98

توجه به خطبه اوّل نهج البلاغه که شرح آن گذشت-مناسب تر به نظر می رسد.

سپس می افزاید:«(هم اکنون)صدای تسبیح تسبیح گویان آنها،فاصله های آسمان را پر کرده و در بارگاه قدس و درون حجابها و سراپرده های مجد و عظمت، طنین انداز است». (و بین فجوات (1)تلک الفروج زجل (2)المسبّحین منهم فی حظائر (3)القدس،و سترات الحجب،و سرادقات (4)المجد) .

ولی این بدان معنا نیست که این فرشتگان مقرّب توانسته اند به اوج معرفت پروردگار برسند؛بلکه همانگونه که امام علیه السّلام به دنبال این سخن می افزاید:«در ماورای زلزله و غوغای تسبیح آنان-که گوشها از آن کر می شود-شعاع های خیره کننده نور،چشمها را از دیدن باز می دارد و

ص: 99

در محدوده خود متوقف می سازد». (و وراء ذلک الرّجیج، (1)الّذی تستکّ، (2)منه الأسماع سبحات، (3)نور تردع الأبصار عن بلوغها،فتقف خاسئة (4)علی حدودها) .

بدیهی است مفهوم این سخن آن نیست که خداوند متعال،محلّی در آسمانها دارد که با انوار فوق العاده شدید،از هر سو احاطه شده است؛بلکه منظور این است که مراکز مقدّسی در این جهان هستی وجود دارد که حتّی فرشتگان از مشاهده آن عاجزند؛یا اینکه تعبیرات فوق کنایه از آن است که فرشتگان الهی با آن همه قرب و عظمت و غرق عبادت و تسبیح بودن نیز،قادر به درک کنه ذات و صفات خدا نیستند و عظمت پروردگار را جز به مقدار توان خود درک نمی کنند.

به تعبیر دیگر اگر این جمله ها را بر ظاهرشان حمل و تفسیر کنیم نشان می دهد که در آسمانها مراکزی است که از قداست و نورانیّت بیشتری برخوردار است(در روایاتی نیز به این معنا اشاره شده است) (5).

همانگونه که در روی زمین نیز مراکزی همچون کعبه و بیت المقدّس وجود دارد که همواره مورد احترام بوده،بی آنکه محلّی برای ذات پاک خدا باشد.

ص: 100

و اگر بر معنای کنایی حمل و تفسیر شود،دلیل بر این است که فرشتگان با تمام عظمتی که دارند در مقام قرب پروردگار،به جایی می رسند که از آن فراتر نمی روند؛ بلکه عظمت و نور پروردگار،آنها را از گذشتن از آن مرز مانع می گردد.

ص: 101

وحی را به خوبی انجام دهند)و قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکینه و آرامش قرین نمود(تا در انجام این وظیفه خطیر گرفتار خطا نشوند)و درهای سهل و آسانی را برای مدح و تمجید(و نیایش) خویش به روی آنها گشود(تا از این طریق مصونیّت بیشتری به آنها ببخشد)و چراغ های روشنی جهت راهیابی به نشانه های توحیدش برای آنان نصب نمود.

آنها می دهد،این تعبیر را در مورد فرشتگان اشاره به تفاوت آنان از حیث قوّت و قدرت در انجام وظائف الهی دانسته اند.

درست است که ما وظیفه داریم تمام الفاظ را که در قرآن مجید و تعبیرات معصومین علیهم السّلام به کار گرفته شده،بر معانی حقیقی حمل کنیم و کنایه و مجاز جز با وجود قراین روشن میسّر نیست،ولی با توجّه به تعبیراتی که در ادامه این خطبه درباره اوصاف فرشتگان آمده بعید به نظر می رسد که بتوان آنها را بر معنای ظاهری حمل کرد؛مانند:(و منهم من قد خرقت أقدامهم تخوم الأرض السّفلی...)و همچنین تعبیراتی که در خطبه های گذشته درباره فرشتگان آمده بود؛مانند آنچه در خطبه اوّل درباره فرشتگان آمده:(و منهم الثّابتة فی الأرضین السّفلی أقدامهم،و المارقة من السّماء العلیا أعناقهم...)«گروهی از آنان(از آن قدر عظیم و بزرگند که)پاهایشان در طبقات پایین زمین،ثابت و گردنهایشان از آسمان بالا،گذشته است...» (1).این تعبیرات می تواند قرینه خوبی باشد بر اینکه اینگونه اوصاف جنبه کنایی و معنوی دارد نه ظاهری و مادّی.

سپس در ادامه این سخن،به برخی از ویژگی های فرشتگان اشاره می کند و می فرماید:«آنها هرگز،اسرار شگفت انگیز آفرینش مخلوقات را به خود نسبت نمی دهند(هر چند خود به فرمان خدا واسطه در خلق باشند)و هیچ گاه ادّعا نمی کنند که در آفرینش چیزی،با او شرکت دارند». (لا ینتحلون (2)ما ظهر فی الخلق من صنعه،و لا یدّعون أنّهم یخلقون شیئا معه ممّا انفرد به) . بلافاصله از همان تعبیری که قرآن در مورد تسلیم مطلق فرشتگان در برابر اراده خدا بیان کرده، استفاده می کند و می فرماید:«بلکه آنها

ص: 104

بندگان گرامی(خدا)هستند که هیچگاه در سخن بر او پیشی نمی گیرند و به فرمان او(بی هیچ کم و کاست)عمل می کنند». «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» (1).

آری،آنها چشم بر امر،و گوش بر فرمان حقّ دارند و جز به اراده و مشیت او کاری نمی کنند و این نخستین ویژگی فرشتگان است که در این خطبه به آن اشاره شده است و مقام عصمت و مصون بودن آنها را از گناه و خطا بیان می دارد و در واقع بر تمام ادّعاهای مشرکان عرب و غیر آنها که برای فرشتگان مقام ربوبیّت و الوهیّت قائل بودند،خطّ بطلان می کشد،و آنها را در حدّ بندگان مطیع و سر بر فرمان حقّ معرفی می نماید که نه آفریدگارند و نه شریک آفریدگار در امر آفرینش.

سپس به وظیفه دیگری از وظایف آنها به عنوان حاملان وحی اشاره کرده،چنین می فرماید:«(گروهی از)آنان را امین وحی خود قرار داده و به آنها برای رساندن ودایع امر و نهیش به پیامبران مأموریت داده و از تردید و شبهات مصونیّت بخشیده است به گونه ای که هیچ کدام از آنها از راه رضای حقّ منحرف نمی شوند». (جعلهم اللّه فیما هنالک أهل الأمانة علی وحیه،و حمّلهم إلی المرسلین ودائغ أمره و نهیه، و عصمهم من ریب الشّبهات.فما منهم زائغ (2)عن سبیل مرضاته) .

گرچه در این عبارت رساندن پیام وحی الهی را به همه فرشتگان نسبت داده، ولی به یقین منظور از آن،گروهی از آنهاست همانگونه که قرآن مجید

ص: 105

می فرماید:«اللّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً» ؛خداوند از فرشتگان رسولانی(به سوی پیامبران)بر می گزیند». (1)

و خود آن حضرت در خطبه اوّل نهج البلاغه نیز به این معنا تصریح فرموده، می فرماید:«و منهم أمناء علی وحیه،و ألسنة إلی رسله؛گروهی از آنها امنای وحی خدا و زبان(گویای حق)به سوی پیامبران او هستند».و این تعبیر معمول است که کارهای مهمّی که از گروه خاصّی از یک مجموعه سر می زند،به عنوان برنامه ای از همه آن مجموعه تلقّی می شود.

به هر حال،این تعبیر نشان می دهد که فرشتگان در ابلاغ وحی،نهایت دقّت و امانت را دارند بی آنکه کوچک ترین کم و زیادی در آن رخ دهد.

در واقع امام علیه السّلام در دو جمله اخیر اشاره به معصوم بودن فرشتگان از خطا و گناه فرموده است؛جمله اوّل اشاره به مصونیّت از شبهه و شکّ و خطاست و جمله دوم اشاره به معصوم بودن از گناه و مخالفت فرمان خدا می باشد.

در ادامه این سخن،امام علیه السّلام ضمن چهار جمله،عنایات خداوند را نسبت به فرشتگان وحی برای انجام صحیح مأموریت دشوارشان بیان می کند.

نخست می فرماید:«آنان را از یاری خویش بهره مند ساخته(تا وظیفه سنگین ابلاغ وحی را به خوبی انجام دهند)». (و أمدّهم بفوائد المعونة) و در دومین جمله می فرماید:«قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکینه و آرامش قرین ساخته(تا در انجام این وظیفه خطیر گرفتار خطا نشوند)». (و أشعر قلوبهم تواضع إخبات السّکینة) . (2)

ص: 106

و در سومین جمله می افزاید:«و درهای سهل و آسانی را برای مدح و تمجید(و نیایش)خویش به روی آنها گشوده(تا از این طریق مصونیّت بیشتری به آنان ببخشد)». (و فتح لهم أبوابا ذللا (1)إلی تماجیده (2)) .

و در جمله چهارم می فرماید:«و چراغ های روشنی،جهت راهیابی به نشانه های توحیدش برای آنها نصب نموده است(تا در پرتو انوار الهی و درک بیشتر از حقیقت توحید برای انجام وظیفه ابلاغ وحی آماده تر گردند)». (و نصب لهم منارا واضحة علی أعلام توحیده) .

در مجموع،در این بخش از خطبه امام علیه السّلام ضمن بر شمردن اشکال و صورتهای مختلف فرشتگان و تفاوت توانایی های آنها،به یکی از مهمترین وظایف گروهی از آنها،یعنی ابلاغ وحی و صفات این گروه ابلاغ کننده،اشاره فرموده است.

اکنون این سؤال پیش می آید:با توجّه به امکان وحی از طریق ایجاد امواج صوتی یا الهام به قلب،چه ضرورتی دارد که فرشتگان واسطه وحی باشند؟ در جواب این سؤال مهم می توان گفت:نزول فرشته،دارای مزایایی است:

1-از آنجا که فرشتگان موجودات مجرّدی هستند و بشر-هر کس باشد-جنبه مادّی و جسمانی و روحانی هر دو دارد تحمّل و دریافت وحی از طریق وساطت فرشتگان برای انبیا سهل تر و آسان تر است،در حالی که از طریق مستقیم سنگین و مشکل تر است.

2-نزول فرشته،وحی را به صورت مطمئن تر در می آورد و از این گذشته رسمیّت و اهمیّت بیشتری دارد،چرا که خداوند فرشته بزرگی را مأمور ابلاغ وحی ساخته است و جالب اینکه در بعضی از روایات آمده است که به هنگام نزول بعضی از سوره های قرآن،گروهی از فرشتگان(گاه هفتاد هزار نفر)جبرئیل را همراهی می کردند تا اهمیّت موضوع بر همگان آشکارتر شود و به یقین،این مزایا در الهام به قلب،یا شنیدن امواج صوتی نیست،هر چند آنها نیز در جای خود مزایای دیگری دارند.

ص: 108

این احتمال نیز وجود دارد که منظور،انتقال از حیات به مرگ نباشد؛بلکه انتقال از اطاعت به معصیت باشد.یعنی طول زمان هرگز آنها را خسته نمی کند و از اطاعت پروردگار دور نمی سازد.

در سومین جمله می افزاید:«تیرهای شک و تردید ایمان پر عزم آنان را هدف قرار نداده است». (و لم ترم الشّکوک بنوازعها (1)عزیمة إیمانهم) .

در جمله چهارم می افزاید:«و گمانها بر پایگاه یقین آنان راه نیافته(و آنها را متزلزل نساخته است)». (و لم تعترک (2)الظّنون علی معاقد یقینهم) .

در پنجمین جمله می فرماید:«هیچ عاملی آتش کینه و حسد را در میان آنها بر نیفروخته(تا ضعف و فتوری در کار آنها راه یابد،بنابر این،همه فرشتگان به صورت هماهنگ و بی هیچ گونه اختلافی در انجام فرمانهای الهی عمل می کنند)». (و لا قدحت قادحة الإحن (3)فیما بینهم) .

در ششمین جمله در توصیف این فرشتگان اضافه می فرماید:«هرگز حیرت و سرگردانی آنان را از معرفتی که در باطن دارند و آنچه از عظمت و هیبت و جلال الهی در درون سینه هایشان نهفته اند جدا نساخته است». (و لا سلبتهم الحیرة ما لاق من معرفته بضمائرهم،و ما سکن عن عظمته و هیبة جلالته فی أثناء صدورهم) .

این عبارت ممکن است اشاره به این باشد که ایمان و معرفت آنها نسبت به خداوند و صفات جمال و جلال او به قدری قوی است که هرگز اوهام و حیرت ناشی از آن اوهام در آن نفوذ نخواهد کرد،و چیزی از آن نخواهد

ص: 111

کاست؛در حالی که در انسانها چنین نیست،گاه افراد مؤمن در برابر صحنه هایی قرار می گیرند که سبب حیرت و سرگردانی و تزلزل پایه های ایمان آنها می شود.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از حیرت،همان عدم دسترسی به کنه ذات و صفات او باشد که هرگز آنها را از درک اجمالی ذات و صفات باز نمی دارد و همچون پاره ای از انسانها که بر اثر عدم درک کنه ذات راه تعطیل صفات را پیش گرفته اند، نیستند.

سرانجام در هفتمین و آخرین توصیف می فرماید:«وسوسه ها در وجود آنها راه پیدا نکرده،تا شک و تردید ناشی از آن،بر فکرشان چیره شود». (و لم تطمع فیهم الوساوس فتقترع (1)برینها، (2)علی فکرهم) .

آنچه از مجموعه صفات بالا استفاده می شود این است که فرشتگان وحی، کمترین اشتباه و خطا و شک و تردید و سستی و تقصیر در وجودشان راه ندارد؛بلکه امانت در وحی الهی را کاملا رعایت می کنند و از طرق روشنی که برای آنها قرار داده شده است در نخستین فرصت به انبیا ابلاغ می نمایند.

در ضمن این کلام شریف پیامی برای همه انسانها-مخصوصا مبلّغان دینی و نویسندگان اسلامی-دارد که برای ابلاغ صحیح دعوت انبیا به مردم،نهایت دقّت، امانت،ایمان،استقامت و دوری از هر گونه وسوسه و شک و تردید و حقد و حسد لازم است.

ص: 112

در این بخش از خطبه امام علیه السّلام بعد از شرح حال فرشتگان وحی،به شرح حال اصناف دیگری از فرشتگان الهی می پردازد و می فرماید:«گروهی از آنها در درون ابرهای پر آب و بر فراز کوه های عظیم و مرتفع و در پوشش تاریکی های شدید قرار دارند». (و منهم من هو فی خلق الغمام الدّلّح، (1)و فی عظام الجبال الشّمّخ، (2)و فی قترة (3)الظّلام الأیهم (4)) .

«دلّح»جمع«دالح»به معنای ابرهای پر آب است و«شمّخ»جمع«شامخ»به معنای مرتفع و«قتره»در اینجا به معنای خفا،و مخفی گاه و«أیهم»به معنای شب های فوق العاده تاریک است و به نظر می رسد که منظور امام علیه السّلام اشاره به فرشتگانی است که مأمور بر ابرهای باران زا و کوه های بلند و تاریکی ها هستند که هر کدام در تدبیر این جهان-به فرمان پروردگار-سهمی دارند همان ها که قرآن مجید در آیه 5 سوره«نازعات»به عنوان «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً» از آنان تعبیر کرده است.

این احتمال نیز داده شده که:این گروه از فرشتگان نقشی در آفرینش آن ابرها و کوه ها و تاریکی ها دارند و در هر صورت مأموریت آنها یک

ص: 114

مأموریت تکوینی است.بر خلاف گروه فرشتگان وحی،که مأموریت تشریعی دارند.

سپس به معرّفی گروه دیگری از فرشتگان پرداخته،چنین می فرماید:«گروهی دیگر از آنها قدم هایشان تا قعر زمین پایین رفته و(قامت آنها)همچون پرچم های سفیدی دل هوا را شکافته و در زیر آن بادهایی است که با سرعت و نظم حرکت می کند و آنها را در مرزهای معیّنی نگه می دارد». (و منهم من قد خرقت أقدامهم تخوم (1)الأرض السّفلی،فهی کرایات بیض قد نفذت فی مخارق (2)الهواء،و تحتها ریح هفّافة، (3)تحبسها علی حیث انتهت من الحدود المتناهیة) .

تعبیر بالا شبیه چیزی است که در«خطبه اوّل»نهج البلاغه آمده که می فرماید:

«و منهم الثّابتة فی الأرضین السّفلی أقدامهم،و المارقة من السّماء العلیا أعنآقهم؛ گروهی از آنها(به قدری عظیم هستند که)پاهایشان در طبقات پایین زمین ثابت و گردنهایشان از آسمان بالا گذشته است».

بدیهی است این تعبیرات،اشارات و کنایاتی است نسبت به این گروه از فرشتگان بلند پایه و والا مقام که ما تنها شبحی از آن را درک می کنیم؛چرا که اطلاع زیادی از آفرینش آنها نداریم.تنها برای شخصی مانند علی علیه

ص: 115

السّلام و سایر معصومان علیهم السّلام که حجابهای جهان غیبت بر دیده آنان نیفتاده،درک حقیقت این تعبیرات به طور کامل ممکن است و ما باید به همین علم اجمالی خود در این زمینه قناعت کنیم.

در ادامه این سخن،ضمن چهار جمله،توصیف کاملی از وضع این فرشتگان بزرگ و والاقدر می کند.می فرماید:«اشتغال به عبادت پروردگار،تمام وجود آنها را پر کرده و حقیقت ایمان،میان آنان و معرفت او پیوند داده و یقین به پروردگار آنها را تا سر حدّ عشق به او پیش برده و(به همین دلیل)به خاطر علاقه ای که به آنچه نزد خداست دارند به چیزی که نزد غیر اوست نمی اندیشند».

(قد استفرغتهم أشغال عبادته،و وصلت حقائق الإیمان بینهم و بین معرفته،و قطعهم الإیقان به إلی الوله (1)إلیه،و لم تجاوز رغباتهم ما عنده إلی ما عند غیره) .

این تعبیرات چهارگانه به یقین با یکدیگر در ارتباطند؛اشتغال به عبادت پروردگار،سبب تقویت ایمان هر چه بیشتر می شود و قوّت ایمان،سرانجام به عشق منتهی می گردد و هنگامی که عشق او وجود انسان،یا فرشته را پر کند،به غیر او نمی اندیشد و جز آنچه نزد اوست نمی طلبد.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل می کند:

«أفضل النّاس من عشق العبادة فعانقها،و أحبّها بقلبه،و باشرها بجسده،و تفرّغ لها؛ فهو لا یبالی علی ما أصبح من الدّنیا علی عسر،أم علی یسر؛برترین مردم کسی است که عاشق عبادت و بندگی باشد و آن را در آغوش گیرد و با قلبش آن را دوست داشته باشد و با تمام جسد آن را

ص: 116

لمس کند و یکباره به آن پردازد؛چنین کسی اعتنایی به وضع دنیای خود ندارد که آیا در زحمت است یا راحت». (1)

ناگفته پیداست که نه عبادت فرشتگان آنها را از مأموریت هایشان در تدبیر جهان -به امر خدا-باز می دارد و نه عبادت اولیاء اللّه آنها را از تدبیر دین و دنیا و وظائف فردی و اجتماعی مانع می شود.چرا که آنها همه اینها را به عشق او بجا می آورند و در مسیر اطاعت فرمان اوست.

ص: 117

این کار از رغبتشان نمی کاهد،تا از امید به پروردگار خود روی برتابند.مناجاتهای طولانی زبان آنان را خشک و ناتوان نساخته و اشتغال به غیر خداوند،آنها را تحت سلطه خود نیاورده،تا ندای بلند آنان را(در مقام تضرّع و تسبیح)کوتاه سازد،در مقام اطاعت و بندگی همچنان دوش به دوش ایستاده اند؛و راحت طلبی،آنان را به کوتاهی در انجام فرمانش وا نداشته و کودنی غفلت ها بر تلاش و عزم راسخ آنها چیره نگردیده،و تیرهای فریب شهوات، همّت های آنها را هدف قرار نداده است!.

می فرماید:«آنها شیرینی معرفتش را چشیده و از جام محبّتش سیراب شده اند، و(در عین حال)خوف او در اعماق جانشان جایگزین شده است». (قد ذاقوا حلاوة معرفته،و شربوا بالکأس الرّویّة (1)من محبّته،و تمکّنت من سویداء (2)قلوبهم وشیجة (3)خیفته) .

تعبیر به:«چشیدن شیرینی معرفت و سیراب شدن از جام سرشار محبت»نشان می دهد که معرفت و عشق پروردگار را با تمام وجود خود درک کرده اند و در اعماق هستی آنها نفوذ کرده؛و تعبیر به«تمکّنت...»نشان می دهد که خوف پروردگار نیز در اعماق دلهای آنها ریشه دوانده و این خوف و رجا تمام نیروهایشان را در مسیر اطاعت پروردگار به کار انداخته است؛چرا که محبّت و امیدواری بی خوف،انسان را به غفلت و غرور وامی دارد و خوف بدون امیدواری و محبّت،او را به ناامیدی و یأس و سکون می کشاند.

به همین دلیل،به دنبال این اوصاف می فرماید:«لذا قامتشان از کثرت اطاعت و عبادت خم شده است».( فحنوا (4)بطول الطّاعة اعتدال ظهورهم) .

اشاره به اینکه آنها دائما در برابر پروردگار کمال خضوع و تسلیم را دارند.

ص: 120

«ولی با این حال،رغبت فراوان آنها به عبادت او،حال تضرّع و نشاط آنها را از بین نبرده است(و هرگز ملال و کلالی به آنها دست نمی دهد)». (و لم ینفد طول الرّغبة إلیه مادّة تضرّعهم).

نه همچون افراد بی معرفت و تهی از عشق و محبّت و خوف و رجاء،که با اندک عبادتی خسته و دلسرد و بی میل و رغبت می شوند! سپس در ادامه این سخن به نکته مهم دیگری پرداخته،می فرماید:«مقام برجسته آنان(نزد پروردگار)طوق خشوع را از گردنشان باز نکرده و خودبینی و عجب،آنها را فرا نگرفته است،تا اعمال گذشته خود را بسیار بشمرند!(و در خود فرو روند)و خضوع و کوچکی در برابر ذات با عظمتش،جائی برای بزرگ شمردن حسنات خود باقی نگذارده است».

(و لا أطلق عنهم عظیم الزّلفة (1)ربق (2)خشوعهم،و لم یتولّهم الإعجاب فیستکثروا ما سلف منهم و لا ترکت لهم استکانة (3)الإجلال نصیبا فی تعظیم حسناتهم) .

نکته لطیفی که در این سخن نهفته شده است و بعضی از شارحان نهج البلاغه به آن اشاره کرده اند این است که آنهایی که به سلاطین و شاهان و شخصیتهای انسانی -که ظاهرا بزرگ و با عظمتند-نزدیک می شوند به زودی در می یابند که آنها هر قدر ظاهرا بزرگ و قدرتمند باشند،قدرتشان محدود و پایان پذیر است و نزدیکان آنها می توانند روزی

ص: 121

به همان قدرت یا بیش از آن برسند.همین معنا سبب می شود که از خضوع و تواضع و طاعت آنها به سرعت کاسته شود و اگر در ظاهر مجبور به تعظیم باشند،در باطن عظمتی برای آنها قائل نیستند.

ولی فرشتگان هر قدر در مسیر قرب پروردگار پیش می روند جلوه های تازه ای از عظمت بی پایان او را می بینند و از اوصاف جمال و جلالش چهره های جدیدی می نگرند؛به همین دلیل،روز به روز بر عشق و خضوع و خشوع آنها افزوده می شود و جایی برای اعجاب و بزرگ شمردن حسنات توسّط آنان باقی نمی گذارد،بلکه همواره خود را در این راه مقصّرتر می بینند.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن،از این حقیقت پرده بر می دارد که فرشتگان الهی هرگز از عبادت پروردگار خسته نمی شوند و سستی در آنها راه نمی یابد و هیچ مانعی آنان را از ادامه این راه باز نمی دارد،بلکه همواره با شوق و شعف و با عشق و اراده و تصمیم به کار خویش ادامه می دهند؛همان گونه که انسان ها از تنفّس کردن و استفاده از هوای آزاد در تمام عمرشان-اگر هزاران سال هم ادامه یابد-خسته نخواهند شد.در بیان این مطلب،امام علیه السّلام هشت جمله زیبا بیان فرموده که این مسأله را از زوایای مختلف مورد توجّه قرار می دهد.

نخست می فرماید:«با آن که پیوسته مشغول عبادتند فتور و سستی به آنها دست نمی دهد.» (و لم تجر الفترات فیهم علی طول دؤبهم) . (1)

همان گونه که قرآن مجید در توصیف فرشتگان می فرماید:« «یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ» ؛پیوسته در طول شب و روز تسبیح خدا می گویند و فتور و سستی به آنها دست نمی دهد.» (2)

ص: 122

در جمله دوم می فرماید:«و(ادامه این کار)از رغبتشان نکاسته تا از امید به پروردگار خود روی برتابند». (و لم تغض (1)رغباتهم فیخالفوا عن رجاء ربّهم) .

چرا که شوق و عشق آنها به کمال،دائمی است و علم آنها به عظمت پروردگار همواره رو به افزایش است.بنابر این،دلیلی ندارد که از عبادت او غافل شوند،یا از امید آنان چیزی کاسته گردد.

در سومین جمله می افزاید:«مناجات های طولانی،زبان آنان را خشک و ناتوان نساخته». (و لم تجفّ لطول المناجاة أسلات (2)ألسنتهم) .

البتّه فرشتگان،دهان و زبانی همچون ما ندارند که بر اثر کثرت ذکر و مناجات، رطوبت آن کم شود و به خشکی گراید؛بلکه این تعبیر کنایه لطیفی است از عدم ضعف و سستی و خستگی آنها در مقام تسبیح و نیایش پروردگار! در چهارمین جمله می فرماید:«اشتغال به غیر خداوند آنها را تحت سلطه خود نیاورده،تا ندای بلند آنان را(در مقام تضرّع و تسبیح)کوتاه سازد!» (و لا ملکتهم الأشغال فتنقطع بهمس (3)الجؤار، (4)إلیه أصواتهم) .

در حقیقت آنها جز عبادت و اطاعت و بندگی کار دیگری ندارند و این کار جزو ذات،وجود و عشق و ایمان آنها است و هرگز چنین امری

ص: 123

نمی تواند خستگی و ملال بیافریند!همان گونه که یک قلب سالم از ادامه کار به مدّت هفتاد سال نیز احساس خستگی نمی کند و افراد سالم،اصلا وجود قلب را در درون سینه خود احساس نمی کنند.

در پنجمین جمله می افزاید:«و در مقام عبادت و بندگی،همچنان دوش به دوش ایستاده اند». (و لم تختلف فی مقاوم (1)الطّاعة مناکبهم) .

در ششمین جمله می فرماید:«راحت طلبی،آنان را به کوتاهی در انجام فرمانش وانداشته». (و لم یثنوا (2)إلی راحة التّقصیر فی أمره رقابهم) .

همچنان گردن ها را برافراشته و آماده اطاعت فرمانند.

و بالاخره در هفتمین و هشتمین جمله چنین می فرماید:«کودنی غفلت ها بر تلاش و عزم راسخ آنها چیره نمی شود و تیرهای فریب شهوات،همت های آنها را هدف قرار نمی دهد». (و لا تعدو علی عزیمة جدّهم بلادة الغفلات،و لا تنتضل (3)فی هممهم خدائع الشّهوات) .

اساسا وجود آنها کانون شهوت و غفلت نیست که گرفتار این سرنوشت خطرناک شوند و ایمان و عشقشان به پروردگار آنقدر قوی و نیرومند است که هرگز در طریق طاعت،خسته نمی شوند.

در یک جمع بندی کوتاه،هدف امام علیه السّلام این است که حال فرشتگان الهی را در طریق طاعت و بندگی مشخّص کند و با تعبیراتی آمیخته با کنایات و تشبیهاتی توأم با انواع تعبیرات زیبا و دقیق،ابعاد این موضوع را نشان دهد و در واقع درسی برای همه انسان ها باشد که اگر انسان به مقام قرب الهی راه یابد و حلاوت معرفت او را با ذائقه جان بچشد و از جام عشق او سیراب گردد هرگز در مسیر بندگی و طاعت پروردگار،احساس خستگی نمی کند بلکه هر چه پیش تر می رود جدّی تر و مصمّم تر می شود و شتاب بیشتری به خود می گیرد.به گفته شاعر:

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم

ای بی خبر ز لذّت شرب مدام ما!

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شده به عشق

ثبت است بر جریده عالم دوام ما!

در حالات پیشوایان بزرگ و رهبران طریق هدایت نیز،نکته هایی می بینیم که به خوبی نشان می دهد که انسان ها نیز می توانند در این جهات همانند فرشتگان باشند،بلکه بر آنها پیشی گیرند!چرا که اگر فرشتگان دارای چنین صفاتی هستند از شهوت و غفلت و هوا و هوس های نفسانی دورند؛اگر انسان چنین گردد به یقین بر آنها برتری دارد.

درباره امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السّلام می خوانیم چهل سال چنان شب زنده دار بود که نماز صبح را با وضوی نماز مغرب به جا می آورد:«إنّه علیه السّلام صلّی أربعین سنة صلاة الصّبح بوضوء المغرب». (1)

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که درباره عبادات امام علی علیه السّلام فرمود:«ما أطاق أحد عمله و إن کان علیّ بن الحسین لینظر فی الکتاب من کتب علیّ فیضرب به الأرض و یقول من یطیق هذا؟؛هیچ کس توانایی انجام عبادات علی علیه السّلام را ندارد(پدرم)علیّ بن الحسین علیه

ص: 125

السّلام در بعضی از کتابهای علی علیه السّلام(که شرح عبادات او در آن بود)نظر می کرد و ناگهان کتاب را بر زمین می گذاشت و می فرمود چه کس توان چنین عبادتی دارد؟!». (1)

ص: 126

سستی کند و طمع ها آنها را اسیر چنگال خود نساخته تا سرعت سعی(در امور دنیا)را بر کوشش خود(در کار آخرت و طاعت پروردگار)مقدّم دارند.آنها اعمال گذشته خود را بزرگ نشمرده که اگر بزرگ می شمردند امیدواری (بیش از حدّ)خوفشان را از بین می برد،آنها درباره پروردگارشان هرگز بر اثر وسوسه های شیاطین گرفتار اختلاف نشده،و برخوردهای بد،آنان را از هم جدا نساخته و حسادت های درونی،آنان را از هم دور ننموده است،عوامل شک و تردید، آنها را پراکنده نکرده،و افکار متفرقه،جمع آنها را از هم جدا نساخته است،آنها همیشه پای بند ایمانی هستند که هرگز طوق آن را به سبب شک و تردید،و عدول از حق،و سستی و خستگی،از گردن خویش بر نمی دارند،در تمام آسمان ها به قدر جای پوست حیوانی نتوان یافت که فرشته ای در آنجا به سجده نیفتاده باشد،یا ملکی تلاشگر و سریع و چابک مشغول به کار نباشد،فرشتگانی که طاعت فراوان پیوسته،بر یقین و معرفتشان نسبت به پروردگار می افزاید و عزت خداوند را در قلوبشان فزونی می بخشد!

آنها تمام توجّه خود را متوجّه خالق ساخته اند». (قد اتّخذوا ذا العرش ذخیرة لیوم فاقتهم،و یمّموه (1)عند انقطاع الخلق إلی المخلوقین برغبتهم) .

«ذالعرش»یکی از اوصاف خداست که دلالت بر نهایت عظمت ذات او دارد؛ چرا که عرش برترین موجود جهان خلقت است و این وصف از آیه شریفه «ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ» ؛او صاحب عرش است و روح(مقدّس)را به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد القا می کند تا همه را از روز ملاقات(روز رستاخیز)بیم دهد». (2)

آری،آنها جز به خدا دل نبسته اند و جز او را مبدء خیر و برکت و نجات،در این عالم نمی شناسند و انسان های با ایمان تا همین طریق را در مسیر معرفة اللّه نپویند به جایی نمی رسند.

تعبیر به«ذخیرة لیوم فاقتهم»نشان می دهد که فرشتگان نیز در روز قیامت حساب و کتاب و پاداش و جزایی دارند.

سپس می افزاید:«آنها هیچگاه عبادت او را پایان نمی دهند(چرا که)علاقه آنها به لزوم عبادت پروردگار،از رجاء و خوف روز افزون او-که هرگز از دل آنها برکنده نمی شود-سرچشمه می گیرد». (لا یقطعون أمد غایة عبادته و لا یرجع بهم الإستهتار (3)بلزوم طاعته،إلاّ إلی موادّ (4)من قلوبهم غیر منقطعة من رجائه و مخافته) .

ص: 129

آری،آنها انگیزه های اطاعت و بندگی را از سرچشمه ای می گیرند که فناناپذیر است و آن سرچشمه،همان خوف و رجاء در برابر پروردگار است که نتیجه معرفت و شناخت آنها نسبت به خداست؛این عرفان ابدی و آن خوف و رجاء جاودانه،همواره آنها را در این مسیر به راه می اندازد.

لذا در جمله بعد تأکید می کند که:«هرگز اسباب خوف پروردگار،از آنها قطع نشده تا در تلاش و کوشش خود سستی کنند» (لم تنقطع أسباب الشّفقة منهم، فینوا (1)فی جدّهم) .

سپس این سخن را با جمله دیگری تکمیل می فرماید و آن اینکه:«طمع ها آنها را اسیر چنگال خود نکرده،تا سرعت سعی(در امور دنیا)را بر کوشش خود(در کار آخرت و طاعت پروردگار)مقدّم دارند». (و لم تأسرهم الأطماع فیؤثروا وشیک (2)السّعی علی اجتهادهم) .

آری،آنچه انسان را در طریق بندگی حق سست می کند اسارت در چنگال هوس ها و طمع هاست که نیروهای خلاّق را به خود جذب کرده و از اطاعت خدا دور می سازد.

در توصیفی دیگر درباره فرشتگان می فرماید:«آنها اعمال گذشته خود را بزرگ نشمرده اند که اگر بزرگ می شمردند امیدواری(بیش از حدّ)آنها خوفشان را از بین می برد».

(لم یستعظموا ما مضی من أعمالهم،و لو استعظموا ذلک لنسخ الرّجاء منهم شفقات وجلهم) .

ص: 130

این،درس دیگری است برای همه انسانها تا همیشه اعمال خویش را در پیشگاه خدا کوچک بشمرند،که اگر بزرگ بشمرند سبب دلبستگی و امیدواری به آن می شود و آنان را در اعمال آینده،سست می سازد و خوف از خدا را-که یکی از عوامل مهمّ حرکت به سوی کمال است-از میان می برد.گذشته از این،ما چه هستیم که اعمال ما چیزی باشد که لایق درگاه او باشد.

در بعضی از صفات گذشته سخن از عدم اعجاب ملائکه نسبت به خود و اعمال خویش بود و در اینجا سخن از تأثیر اعجاب در غلبه یافتن رجا بر خوف است که رهروان راه حق را از راه باز می دارد!چرا که طبیعی است هرگاه کسی اعمال خود را در پیشگاه خدا بزرگ بشمرد،حالت طلبکاری در خود احساس می کند و شخصی که خود را طلبکار می داند اعمالی را که انجام داده کافی می شمرد و از پیمودن راه تکامل باز می ماند.

سپس در ادامه این اوصاف به بخش مهمّ دیگری از اوصاف فرشتگان می پردازد که انسانها سخت به آن نیازمندند و آن عدم اختلاف آنها با یکدیگر در مورد پروردگار است و از آنجا که اختلاف گاهی بر اثر وسوسه های شیطانی است و گاه ناشی از رذایل اخلاقی درونی،امام علیه السّلام آن را به صورت پنج توصیف درباره فرشتگان بیان می فرماید:

نخست به عوامل برونی اشاره کرده،می فرماید:«آنها درباره پروردگارشان هرگز بر اثر وسوسه های شیاطین گرفتار اختلافی نشده اند». (و لم یختلفوا فی ربّهم باستحواذ الشّیطان علیهم) .

این سخن پیام روشنی برای همه انسانها دارد که سرچشمه اختلاف ادیان و مذاهب پیش از هر چیز،وسوسه های شیطان است!چرا که اختلاف-به

ص: 131

خصوص اگر عقیدتی باشد-سرچشمه انواع جنگ ها و جدال ها و نابسامانی ها خواهد بود و سرنوشت و سعادت انسان را تباه می کند.

در توصیفات بعدی،اشاره به عوامل درونی و رذایل اخلاقی که سبب اختلاف می گردد فرموده،می افزاید:«برخوردهای بد،آنان را از هم جدا نساخته.و حسادت های درونی آنان را از هم دور ننموده؛و عوامل شکّ و تردید،آنها را پراکنده نکرده؛و افکار متفّرقه،جمع آنها را تقسیم ننموده است». (و لم یفرّقهم سوء التّقاطع،و لا تولاّهم غلّ التّحاسد،و لا تشعّبتهم مصارف الرّیب،و لا اقتسمتهم أخیاف (1)الهمم) .

بی شک قسمت عمده عوامل اختلاف با دقّت در این سخن کوتاه تبیین شده است:

اگر افراد نسبت به یکدیگر برخورد خوب و مؤدّبانه داشته باشند و با سخنان محبّت آمیز با هم برخورد کنند،جلو بسیاری از اختلافات که ناشی از سوء برخوردهاست،گرفته می شود و اگر نسبت به یکدیگر در درون دل حسد نپرورانند، عامل مهم دیگری ریشه کن می شود و اگر شک و تردیدها را در مسائل مختلف از خود دور سازند و با علم و آگاهی از مسائلی که پیرامون آنها می گذرد،گام بردارند،به یقین اختلافات کمتر می شود.

و اگر اختلاف اندیشه ها و تفاوت ذوق ها و سلیقه ها را تحمّل کنند باز هم جدایی ها کاهش می یابد؛چرا که خداوند انسانها را گوناگون آفریده و اگر هر کدام بخواهند سلیقه خود را بر دیگری تحمیل کنند-به یقین-حتّی دو نفر هم نمی تواند با هم زندگی مشترک و بی دغدغه ای داشته باشند.

ص: 132

درست است که فرشتگان دارای شهواتی که ویژه آدمیان است،نیستند،و بسیاری از عوامل گناه در آنها وجود ندارد،ولی به هر حال دارای اختیار و عقل و شعور و حبّ ذاتند و قدرت بر عصیان و نافرمانی دارند؛ولی عرفان آنها نسبت به پروردگار مانع از گناه می گردد؛چرا که هرگاه گناه و عصیان بر آنها غیر ممکن بود،در خور این همه مدح و تمجید و الگو شدن برای انسانها نبودند!بنابر این،اگر انسانها نیز به آن پایه از کمال و معرفت برسند،می توانند خود را در برابر عوامل گناه و شهوات،مهار کنند.

در پایان این سخن،در یک نتیجه گیری فشرده و گویا می فرماید:«آنها پای بند ایمانی هستند که هرگز طوق آن را به سبب شک و تردید،عدول از حق،و سستی و خستگی از گردن خویش بر نمی دارند!» (فهم أسراء إیمان لم یفکّهم من ربقته زیغ (1)و لا عدول و لا ونی (2)و لا فتور) .

تعبیر به«أسراء»(اسیران)و تعبیر به«ربقه»(طنابی که حلقه های متعدّد دارد) اشاره به التزام و پای بندی محکم آنها به ایمان است؛چنان در دریای معرفت پروردگار فرو رفته اند و تسلیم در برابر ذات پاک او هستند که گویی گردنهایشان را محکم با طناب ایمان بسته اند و هیچ عاملی نمی تواند این طوق و طناب را از گردن آنها بردارد و اگر انسانها نیز همین گونه تسلیم فرمان حق و پای بند به ایمان باشند،هرگز عوامل گناه به وجود آنها راه نمی یابد.

امام علیه السّلام در پایان این بخش به نکته دیگری پرداخته،از کثرت وجود فرشتگان و عظمت معرفت آنان سخن می گوید و سخن خود را در شرح اوصاف آنها به همین جا پایان می دهد و می فرماید:«در تمام آسمانها به قدر جای پوست حیوانی نتوان یافت جز اینکه فرشته ای در آنجا به

ص: 133

سجده افتاده،یا ملکی تلاشگر و سریع و چابک، مشغول کار است؛فرشتگانی که طاعت فراوان آنها بر یقین و معرفتشان نسبت به پروردگار می افزاید و عزّت خداوند را در قلوبشان فزونی می بخشد». (و لیس فی أطباق السّماء موضع إهاب (1)إلاّ و علیه ملک ساجد،أو ساع حافد، (2)یزدادون علی طول الطّاعة بربّهم علما،و تزداد عزّة ربّهم فی قلوبهم عظما) .

این تعبیر از یک سو نشان می دهد که عدد فرشتگان الهی تا چه حد زیاد و گسترده است،به گونه ای که تمام آسمانها را پر کرده اند؛اعم از فرشتگانی که مأموریّت هایی در اداره عالم بر عهده آنها گذارده شده،و فرشتگانی که کارشان پیوسته عبادت و بندگی خداست.

از سوی دیگر هر دو گروه به خاطر طول اطاعت پروردگار روز به روز بر علم و معرفتشان افزوده می شود و به عظمت پروردگار آشناتر می شوند.

و این درس دیگری است برای انسانها که بدانند تقوا و اطاعت،سبب فزونی علم و معرفت و آشنایی بیشتر به صفات جمال و جلال پروردگار است و در واقع این دو در هم تأثیر متقابل دارند؛معرفت بیشتر،سبب طاعت فزونتر می گردد و طاعت بیشتر،سبب علم و عرفان عمیق تر می شود! در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که شخصی از آن حضرت پرسید:آیا فرشتگان بیشترند یا انسانها؟امام در جواب فرمود:«و الّذی نفسی بیده!لعدد ملائکة اللّه فی السّموات أکثر من عدد التّراب فی الأرض؛و ما فی السّماء من موضع قدم إلاّ و فیها ملک یسبّحه و یقدّسه؛قسم به کسی که جانم در دست اوست!عدد فرشتگان خدا در آسمانها،بیشتر است از

ص: 134

عدد ذرّات خاک در زمین و در تمام آسمانها به اندازه جای پایی نیست مگر اینکه در آنجا فرشته ای تسبیح و تقدیس خدا می گوید». (1)

فرشتگان برسد بلکه در این پرواز ملکوتی خود،از آنها بالاتر رود و به جایی رسد که«جز به خدا نبیند».و به همین دلیل،فرشتگان می توانند در جهاتی الگویی برای انسانها شوند.

از سوی دیگر،آگاهی از حضور فرشتگان در سرتاسر جهان-به گونه ای که حتّی یک قدم از این جهان پهناور از وجود آنها خالی نیست-نشانه مهمّی از حضور تدبیر پروردگار در سرتاسر جهان هستی است و در این امر،یک نکته تربیتی مهمّی است که بر آگاهان پوشیده نمی باشد!

و باز از سوی دیگر،این اوصاف،این پیام مهم را نیز برای انسانها دارد که اگر گاه به نماز می ایستند،یا با خدای خود راز و نیاز می کنند و یا حتّی در دل شب به عبادت او برمی خیزند،از اعمال خود مغرور نشوند و آن را زیاد نشمرند و این فکر شیطانی در مغز آنها ظاهر نگردد که نیازی به عبادت آنها بوده است؛چه اینکه ذات بی نیاز،به فرض محال که عبادتی از بندگان می طلبید،آن قدر فرشته دارد که از ازل تا ابد در سجده و قیام و عبادتند.

به راستی،دقّت در اوصافی که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در این خطبه درباره فرشتگان بیان فرموده،انسان را در عالمی از نور و عرفان فرو می برد و به کوچکی اعمال و طاعاتش در پیشگاه خداوند واقف می سازد و راز و رمز قرب او را آشکار می کند و نشان می دهد که نه فرشتگان بی دلیل در جوار قرب خدا جای دارند و نه انسان بدون تلاش و عشق به پروردگار و اطاعت عاشقانه،به جایی می رسد:

طفیل هستی عشقند آدمی و پری ارادتی بنما تا سعادتی ببری!

بکوش خواجه و از عشق بی نصیب مباش که بنده را نخرد کس به عیب بی هنری!

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که یکی از یارانش به نام«عبد اللّه بن سنان» از او پرسید:

ص: 136

«آیا فرشتگان برترند یا بنی آدم؟»فرمود:«امیر مؤمنان علی علیه السّلام چنین فرمود:«إنّ اللّه رکّب فی الملائکة عقلا بلا شهوة،و رکّب فی البهائم شهوة بلا عقل،و رکّب فی بنی آدم کلتیهما،فمن غلب عقله شهوته فهو خیر من الملائکة و من غلب شهوته عقله فهو شر من البهائم؛خداوند در فرشتگان عقل بدون شهوت قرار داد و در بهایم(چهارپایان) شهوت بدون عقل،ولی در انسانها هر دو را با هم ترکیب کرد؛پس آن کس که عقلش بر شهوتش غلبه کند،از فرشتگان بهتر است و آن کس که شهوتش بر عقلش پیشی گیرد،از بهایم بدتر». (1)

البتّه این حدیث بدان معنا نیست که فرشتگان از خود اختیاری ندارند و یا اینکه عوامل گناه و نافرمانی در آنها نمی تواند وجود داشته باشد،زیرا نبودن شهوت،به معنای نبودن بخشی از عوامل گناه است،نه تمام آن.

ص: 137

(کاملا)آرام شد و پس از آن همه جست و خیز متکبّرانه،به جای خود ایستاد.

البته تعبیراتی مانند موج،دریا و کف و امثال آن برای اموری که قبل از آفرینش این جهان وجود داشت یعنی در آن زمانی که نه آبی بود نه دریا نه کف ها و نه حتّی شب و روز،تشبیهاتی است که می تواند شبحی از آن جریان ها را در برابر ما مجسّم سازد.

این تعبیرات ممکن است اشاره به موادّ مذابی باشد که در آغاز آفرینش وجود داشت و پیوسته بر اثر انفجارات عظیم متلاطم بود و به هم می خورد و بخشهایی از موادّ آن،شبیه کف های عظیم،بر روی این مواد مذاب بسیار گسترده،نمایان گشت که با حرکات دورانی و یا بر اثر انفجارهای درونی که هیچ کس جز خدا نمی داند،به فضا پرتاب شد و زمین و کواکب و سیّارات را به وجود آورد.

سپس امام علیه السّلام به مرحله دیگری از مراحل پیدایش جهان اشاره کرده،می فرماید:

«قسمتهای سرکش آب پرتلاطم،بر اثر سنگینی،خضوع نموده و هیجان آن بر اثر تماس با سینه زمین فرو نشست و کاملا تسلیم و رام شد؛چرا که زمین با پشت،بر آن می غلتید». (فخضع جماح (1)الماء

ص: 140

المتلاطم لثقل حملها،و سکن هیج ارتمائه إذ و طئته بکلکلها، (1)و ذلّ مستخذیا إذ تمعّکت (2)علیه بکواهلها (3)) .

«و به این ترتیب آبها بعد از آن همه سر و صدا که بر اثر امواج خروشان پیدا شده بود،ساکن و آرام شد و همچون اسب افسار شده ای اسیر و رام گشت!». (فأصبح بعد اصطخاب (4)أمواجه،ساجیا (5)مقهورا،و فی حکمته (6)الذّل منقادا أسیرا) .

از این تعبیرات چنین استفاده می شود که پیدایش زمین(و کرات دیگر آسمانی) بر روی مادّه مذاب نخستین،تدریجا سبب آرامش آن گردید و شور و هیجانش فرو نشست.

این احتمال نیز وجود دارد که این تعبیرات اشاره به باران های سیلابی آغاز پیدایش کره زمین باشد که اقیانوس های بسیار متلاطمی را تشکیل داد،ولی امواج خروشان آن تدریجا تحت تأثیر جاذبه زمین فرو نشست و آرامشی نسبی در سطح اقیانوس ها پیدا شد و خشکی ها تدریجا از زیر

ص: 141

آب،سر بر آورد،چه آنکه در جمله های بعد می افزاید:«زمین آرام شد و خشکی های آن،از دل امواج تدریجا ظاهر و گسترده گشت و آب را از کبر و غرور و نشاط بی حد،باز داشت و از شدّت حرکاتش کاست،و بعد از آن همه جوش و خروش ساکن شد و پس از آن همه جست و خیز متکبّرانه،به جای خود ایستاد». (و سکنت الأرض مدحوّة (1)فی لجّة تیّاره،و ردّت من نخوة بأوه (2)و اعتلائه،و شموخ (3)أنفه و سموّ غلوائه (4)و کعمته (5)علی کظّة (6)جریته، (7)فهمد (8)بعد نزقاته، (9)و لبد (10)بعد زیفان (11)وثباته (12)) .

به این ترتیب،طوفانهای نخستین فرو نشست و باران های سیلابی قطع شد و امواج خروشان دریاها بعد از آن همه جست و خیز آرام گرفت و کره

ص: 142

زمین آماده برای پذیرش حیات و پیمودن مراحل آمادگی برای این موضوع شد،همانگونه که امام علیه السّلام در فراز بعد به آن اشاره خواهد فرمود.

بعضی از شارحان«نهج البلاغه»از تعبیرات بالا چنین استفاده کرده اند که آفرینش آب در فضا پیش از پیدایش کره زمین بوده؛ولی همانگونه که در بالا اشاره شد تعبیر به آب ممکن است اشاره به موادّ مذاب سیّالی بوده باشد که قبل از پیدایش آسمان و زمین وجود داشت و از درون آن،سیّارات و کرات و از جمله کره زمین به وجود آمد.

ص: 143

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه-که بعد از شرح پیدایش زمین بیان فرموده- اشاره به مسأله پیدایش چشمه ها و آثار مهم کوه ها در آرامش زمین و زمینیان کرده است و در واقع مهم ترین اسباب حیات و زندگی را در زمین برشمرده که اوّل«آب» است و دوم«آرامش».می فرماید:«هنگامی که هیجان آب در اطراف زمین فرو نشست،و زمین کوه های سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل کرد،چشمه های آب را از بینی کوه ها جاری ساخت؛و آن را در دشت های گسترده و گودال ها(و بستر رودخانه ها)پراکنده و جاری نمود». (فلمّا سکن هیج الماء من تحت أکنافها،و حمل شواهق (1)الجبال الشّمّخ (2)البذّخ (3)علی أکتافها،فجّر ینابیع العیون من عرانین (4)أنوفها، و فرّقها فی سهوب (5)بیدها (6)و أخادیدها (7)) .

این تعبیر نشان می دهد که نخست کوه ها بر صفحه زمین آشکار شدند و سپس چشمه ها؛این سخن با مطالعات زمین شناسی هماهنگ است که نخست پوسته زمین بر اثر سرد شدن،چین خوردگی هایی پیدا کرد و در این چین خوردگی ها حفره های عظیمی بود که آب آسمان را در خود جای می داد و سپس از گوشه ای به صورت چشمه ها جاری می شد.

ص: 145

تعبیر به«عرانین أنوفها»که به معنای قسمت های بالای بینی است،در اینجا کنایه زیبایی است از قله های کوهها؛و اساسا تشبیه برآمدگی کوه ها به بینی تشبیه جالبی است که نشان می دهد چنان نیست که درون کوه ها پر باشد،بلکه قسمت های خالی در آن فراوان است که گاه به صورت غارهای نمایان در می آید و گاه غارهای بزرگ و مخفی و به هر حال،منابع ذخیره آب ها است.

و از آنجا که چین خوردگی های زمین و کوه ها به صورت پراکنده است،به طور طبیعی آب چشمه ها در دشت ها و بیابان های مختلف و دامنه کوه ها تقسیم می شود و همه آنها از آب بهره مند می گردند.

سپس به آرامش زمین و تعدیل حرکات آن به وسیله کوه ها اشاره کرده، می فرماید:«حرکات زمین را با صخره های عظیم و قلّه های بلند و محکم کوهها تعدیل نمود». (و عدّل حرکاتها بالرّاسیات (1)من جلامیدها، (2)و ذوات الشّناخیب (3)الشّمّ (4)من صیاخیدها (5)) .

و بدین ترتیب حرکات زمین به جهت نفوذ کوهها در سطح آن و فرو رفتن ریشه های آن در اعماق زمین و سوار شدن آنها بر گردن دشت ها و عمق زمین از لرزش باز ایستاد. (فسکنت من المیدان (6)لرسوب الجبال فی قطع

ص: 146

أدیمها (1)،و تغلغلها (2)متسرّبة (3)فی جوبات (4)خیاشیمها (5)،و رکوبها أعناق سهول الأرضین و جراثیمها (6)) .

آنچه امام علیه السّلام در این بخش از خطبه بیان فرموده،همان است که از طریق علوم طبیعی ثابت شده است؛زیرا ریشه های کوهها در زمین فرو رفته و در بسیاری از مناطق زمین،از زیر به هم پیوسته اند و همچون شبکه ای اطراف زمین را گرفته و در برابر فشار درونی زمین که از موادّ مذاب آن برمی خیزد،مقاومت می کند و جلوی بسیاری از زلزله ها را می گیرد.

این همان چیزی است که در قرآن مجید بارها به آن اشاره شده و گاه کوهها را به منزله میخهای زمین شمرده «وَ الْجِبالَ أَوْتاداً» (7)و گاه می فرماید:«در زمین کوههایی افکندیم تا جلو حرکات ناموزون آن را بگیرد». «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ» . (8)

البتّه کوهها فواید فراوان دیگری نیز دارد؛از جمله ذخیره آبهاست که گاه در درون آنها به صورت چشمه ها خارج می شود و گاه در بیرون به صورت ذخیره های فراوان برف است که تدریجا آب شده و نهرها را

ص: 147

تشکیل می دهد و فوائد بسیار دیگری که در جلد اوّل،در شرح خطبه اوّل،صفحه 79 به آن اشاره کرده ایم.

سپس به امور مهمّ دیگری برای آماده کردن زمین جهت زندگی انسانها اشاره کرده،چنین می فرماید:«خداوند میان زمین و جوّ فاصله افکند،و نسیم هوا را برای ساکنان زمین آماده ساخت و تمام نیازمندیها و وسایل زندگی را برای اهل آن فراهم نمود». (و فسح بین الجوّ و بینها،و أعدّ الهواء متنسّما (1)لساکنها،و أخرج إلیها أهلها علی تمام مرافقها (2)) .

در این عبارت به ارکان اصلی حیات و زندگی انسان و حیوانات اشاره شده است که از همه مهم تر،هوا،یا به تعبیر دیگر اکسیژن هواست که اگر چند دقیقه از انسان قطع شود مرگ به سراغ او خواهد آمد؛ولی خداوند متعال آن را چنان فراوان آفریده و همه جا را از آن پر کرده که بدون کمترین زحمت،هوایی که بزرگترین نعمت است،در همه جا به طور یکسان در اختیار فقیر و غنی،کوچک و بزرگ،پیر و جوان و توانا و ناتوان قرار داد.

آن گاه در یک اشاره اجمالی تمام آنچه را برای زندگی انسان و حیوانات لازم بود، در عبارت کوتاهی بیان فرموده و تحت عنوان«مرافق»(نیازمندی ها)به همه اشاره می کند.

در اینکه منظور از«جوّ»در اینجا چیست که خداوند میان آن و زمین فاصله افکنده؟بعضی گفته اند:منظور فضاست و از آنجا که فضا،در واقع

ص: 148

جسم یا مادّه نیست،تعبیر به ایجاد فاصله بین آن و زمین،مناسب به نظر نمی رسد.

ممکن است،منظور از«جوّ»طبقات ما فوق هوا باشد،مانند لایه«ازن»که اگر فاصله آن با زمین کم بود و قشر هوا نازک می شد،جوابگوی نیازهای تنفّسی انسان نبود.

به علاوه سایر شرایط زندگی انسان و تمام جانداران در زمین به هم می خورد.

از یک سو،عامل موثّری برای پیشگیری لرزش زمین بر اثر فشار درونی است.

و از سوی دوم عامل مؤثّری است برای پیشگیری از ناآرامی زمین بر اثر فشار برونی که برخاسته از جاذبه خورشید و ماه و جزر و مدّ حاصل از آن است.

و از سوی سوّم پناهگاهی است در مقابل طوفانهایی که همه چیز انسان را دست خوش تزلزل می سازد.

و از سوی چهارم وسیله ای است برای متوقّف ساختن ابرها و نزول بارانها.

و از سوی پنجم عاملی است برای ذخیره کردن آبها به صورت برفهای متراکم در سطح برونی به گونه ای که در طول سال تدریجا آب شود و مورد بهره برداری قرار گیرد.

و از سوی ششم محلی است برای ذخیره آبهای درونی که در حفره های عظیم داخل آنها نهفته می شود و به صورت چشمه ها بر دشت ها جاری می گردد.

و از سوی هفتم مانع برخورد شدید هوا بر قشر جامد زمین است؛زیرا کوهها پنجه در هوا افکنده و جوّ را همراه خود به گردش در می آورد که اگر صفحه زمین

صاف یا صیقلی بود،لغزش هوا بر سطح آن مشکلات زیادی به بار می آورد.

و از سوی هشتم کوهها و چین خوردگی های زمین،سطح قابل استفاده زمین را عملا بیشتر می کند و در بعضی از نقاط به چندین برابر می رساند و با توجه به اختلاف درجه حرارت در بالا و وسط و دامنه کوه ها،محیط را برای پرورش انواع مختلفی از گیاهان و محصولات فراهم می سازد.

ص: 150

و از سوی نهم کوهها مرکز معادن عظیمی است که در زندگی انسانها نقش مهمّی دارد.

و از سوی دهم بخش مهمّی از مصالح ساختمانی بناهای مهم و محکم از سنگهای کوهها تأمین می شود.

و فوائد دیگر که ما در اینجا فقط به بخشی از آن،آن هم فهرست وار اشاره کرده ایم.

به همین دلیل قرآن مجید بارها به مسئله آفرینش کوهها به عنوان یک نعمت بزرگ الهی اشاره کرده و فواید مختلف آن را بر می شمرد و از جمله می فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ» ،خداوند کسی است که زمین را گسترد و در آن کوهها و نهرهایی قرار داد و از تمام میوه ها دو جفت آفرید». (1)

ص: 151

کاسته نشد؛(و همچنان ادامه یافت)این در حالی بود که ابرها(از شدّت سنگینی)به زمین نزدیک شده بودند؛در این هنگام باد جنوب،باران را همچون شیری از پستان حیوان بدوشید و به شدّت بر زمین فرو ریخت هنگامی که ابرها سینه بر زمین نهادند و آبهای فراوان سنگینی را که بر دوش داشتند،فرو ریختند،خداوند به وسیله آن از زمین های خشک و بی گیاه،نباتات فراوانی رویانید و از دامنه کوههای کم گیاه،سبزه بسیار خارج ساخت و زمین به زیور باغهایش غرق نشاط و شادی شد و با لباس نازک گلبرگها که بر خود پوشیده بود به ناز آمد،و از زینت و زیوری که از گردنبند گل های گوناگون یافته بود در وجد و شادی فرو رفت!و همه اینها را غذا و توشه انسانها،و روزی چهارپایان قرار داد،در اطراف زمین(و در میان کوهها)درّه ها و راههای وسیعی شکافت و نشانه ها-برای آنان که بخواهند از شاهراه های وسیعش بگذرند-قرار داد.

الأرض الّتی تقصر میاه العیون عن روابیها، (1)و لا تجد جداول الأنهار ذریعة إلی بلوغها،حتّی أنشأ لها ناشئة سحاب تحیی مواتها،و تستخرج نباتها) .

جالب اینکه امام علیه السّلام به اقسام سه گانه آبیاری ها در این بحث کوتاه اشاره کرده:

آبیاری هایی که به طور طبیعی به وسیله چشمه های پر آب صورت می گیرد و آبیاری هایی که از طریق کشیدن جدولهای مختلف و هدایت آب نهرهای طبیعی،از طریق این جدولها،به مناطقی که آب از دسترس آن بیرون است،صورت می گیرد و آبیاری از طریق باران که از همه مهم تر است؛چرا که در زمین مناطقی وجود دارد که جز به وسیله آب باران آبیاری نمی شود و این مناطق بسیار زیاد است؛اگر ابرها مأموریّت آبیاری این مناطق را نداشتند.قسمت عمده روی زمین خشک و مرده بود.اضافه بر این،شکّی نیست که نهرها و چشمه ها نیز از آب باران مایه می گیرند که «اگر باران به کوهستان نبارد بسالی دجله گردد،خشک رودی».

به هر حال،خداوند این مأموریت مهم را بر دوش ابرها نهاده است.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن شرح این مطلب را به زیباترین وجهی بیان فرموده است.می گوید:«خداوند قطعات درخشنده و پراکنده و جدای ابرها را به هم پیوست، تا دریاهایی از آب که در ابرها نهفته بود،سخت به حرکت درآمد(و آماده نزول شد) و برق در اطرافش درخشیدن گرفت و از درخشندگی آن در ابرهای سفید کوه پیکر و متراکم،چیزی کاسته نشد(و همچنان ادامه یافت)در حالی که(از شدّت سنگینی) به زمین نزدیک شده بود.در این هنگام،باد جنوب باران را همچون شیری از پستان حیوان

ص: 154

بدوشید و به شدّت بر زمین فرو ریخت». (ألّف غمامها بعد افتراق لمعه، (1)و تباین قزعه، (2)حتّی إذا تمخّضت (3)لجّة المزن (4)فیه و التمع برقه فی کففه، (5)و لم ینم و میضه (6)فی کنهور (7)ربابه، (8)و متراکم سحابه،أرسله سحّا (9)متدارکا،قد أسفّ (10)هیدبه، (11)تمریه (12)الجنوب درر (13)أهاضیبه، (14)و دفع شآبیبه (15)) .

ص: 155

در این تعبیرات زیبا،نکات علمی مهمّی نهفته است؛نخست اشاره به مأموریّت بادها می کند که قطعات پراکنده ابر را که از دریاها برخاسته اند به هم می پیوندد تا بارانی گسترده و سیراب کننده به وجود آید.

سپس به تراکم و فشار ابرها بر یکدیگر که آنها را آماده نزول باران می کند و آن گاه به نقش جرقّه های برق،در یاری ابرها و کمک کردن برای ریزش باران دارد،اشاره می کند؛زیرا می دانیم برق ها که بر اثر الکتریسته مثبت و منفی ابرها به وجود می آید مقدار زیادی از هوای اطراف را جذب می کند و از فشار هوا می کاهد و در شرایط جوّی کم فشار،ابر آماده باران می شود.

در ادامه اشاره به نقش بادها می کند که همچون انگشتانی که شیر را از پستان می دوشد باران را از ابر جدا می سازد و در همه جا پخش می کند.

همه اینها نشان می دهد که خداوند حکیم برای آبیاری زمین های بلند و خشک تمام مقدّمات لازم را فراهم ساخته و تدبیری عالی مقرّر فرموده است.

تعبیر به:«دوشیدن ابرها بوسیله بادها»،نشان می دهد که بادها نقش مهمی در ریزش باران دارند و در واقع چنین است؛زیرا از یک سو،فضا را خنک تر می کنند و از سوی دیگر از فشار جوّ می کاهند که هر دو عاملی است برای فرو ریختن باران از ابرها.

تکیه بر باد جنوب(بادهایی که از جنوب به سمت شمال می وزد)به خاطر آن است که بیشترین رطوبت و ابر به وسیله آن منتقل می شود.

سپس در ادامه این سخن،از آثار حیات بخش باران در سرتاسر زمین و برکات و فواید آن سخن می گوید و می فرماید:«هنگامی که ابرها سینه بر زمین نهادند،و آبهای فراوان(سنگینی)را که بر دوش داشتند فرو گذاردند خداوند به وسیله آن از زمین های خشک و بی گیاه،نباتات فراوانی رویانید

ص: 156

و از دامنه کوههای کم گیاه،سبزه بسیار خارج ساخت». (فلمّا ألقت السّحاب برک (1)بوانیها (2)و بعاع (3)ما أستقلّت (4)به من

العبء (5)المحمول علیها،أخرج به من هوامد (6)الأرض النّبات،و من زعر (7)الجبال الأعشاب) .

تعبیرات زیبای بالا چنین نشان می دهد که گویی ابرها باردار هستند و به هنگام نزول بارانهای سنگین،بار خود را بر زمین می نهند.همان باری که سرچشمه حیات و زندگی و زیبایی و برکت است؛نه تنها در دشت های بی آب و علف که در دامنه و قلّه کوهها-که آبیاری آن به دست انسانها بسیار دشوار است-گیاهان و درختان فراوان می روید و منبع برکات و منافع مختلفی برای انسانها می شود.

در ادامه این سخن امام علیه السّلام زیبایی های جهان طبیعت را که زاییده نزول بارانهاست به تصویر کشیده،چنین می فرماید:«پس زمین به زیور باغهایش غرق نشاط و شادی شد،و با لباس نازک گلبرگها که بر خود پوشیده به ناز آمد،و از زینت و زیوری که از گردن بندگل های گوناگون

ص: 157

یافته بود،در وجد و شادی فرو رفت!» «فهی تبهج (1)بزینة ریاضها،و تزدهی (2)بما ألبسته من ریط (3)أزاهیرها، (4)و حلیة ما سمطت (5)به من ناضر (6)أنوارها (7)) .

ناگفته پیداست که زیبایی های جهان طبیعت در آرامش روح و رفع خستگی و ایجاد قدرت و نیرو برای فعالیّت حیات،نقش مهمی دارد؛بنابر این،تنها سخن از زیبایی نیست،هر چند زیبایی ها نشانه ای از جمال و جلال خالق است؛بلکه این زیبایی ها یکی از عوامل بقای حیات و ادامه زندگی انسان ها است و حتّی به گفته دانشمندان:در نشاط حیوانات نیز بسیار مؤثّر است و بخش مهمّی از زیبایی های طبیعت آن ها را در برنامه های مختلف فعّال می کند.

در پایان این بخش می فرماید:«همه اینها را غذا و توشه انسانها،و روزی برای چهارپایان قرار داد». (و جعل ذلک بلاغا (8)للأنام،و رزقا للأنعام) .

انسانها نه تنها برای تغذیه از مواهب جهان طبیعت بهره می گیرند،بلکه لباس و مسکن و مرکب آنها و در یک کلام:«همه نیازمندی های آنها»از این طریق تأمین می شود.همانگونه که قرآن مجید می فرماید: «أَنّا صَبَبْنَا

ص: 158

الْماءَ صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلاً وَ حَدائِقَ غُلْباً وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنعامِکُم» ؛ما آب فراوانی از آسمان فرو ریختیم.سپس زمین را از هم شکافتیم،و در آن دانه های فراوان رویاندیم،و انگور و سبزی بسیار،و زیتون و نخل فراوان،و باغهای پر درخت،و میوه و چراگاه؛تا وسیله ای برای بهره گیری شما و چهارپایانتان باشد». (1)

آری!انسان نه تنها از گیاهان و میوه ها تغذیه می کند و از الیاف مختلف،لباس و فرش برای خود می سازد؛بلکه از چوبها خانه می سازد و از الیاف،خیمه بر پا می کند و از حیواناتی که از گیاهان تغذیه می کنند فراورده های مختلفی برای انواع نیازمندی های زندگی خود تهیّه می بیند.

در آخرین جمله این بخش به مسئله مهمّ دیگری که خداوند برای زندگی انسانها در روی زمین آفریده است اشاره کرده،چنین می فرماید:«در اطراف زمین(و در میان کوهها)درّه ها و راههای وسیعی شکافت،و نشانه هایی برای آنان که بخواهند از شاه راههای وسیعش بگذرند برپا نمود». (و خرق الفجاج (2)فی آفاقها و أقام المنار للسّالکین علی جوادّ (3)طرقها) .

با مختصر دقّتی بر صفحه زمین و جای جای این کره خاکی روشن می شود که خداوند به وسیله کوهها هرگز سدّ معبر نفرموده و قطعات و بخش های زمین را از هم جدا نساخته؛بلکه همه جا و در همه حال شکافها و جادّه هایی در لابلای آن به وجود آورده که تمام روی زمین را به هم می پیوندد.کمتر کسی توجّه دارد که اگر این جاده ها وجود نداشت و کوههای طولانی به یکدیگر متّصل بودند و دیوار بلندی که مانع عبور

ص: 159

انسانها و حیوانات است،به وجود می آوردند و زمین را به بخش های پراکنده و نامربوطی تقسیم می کردند،چه بلایی بر سر انسانها می آمد و چه محرومیت هایی پیدا می کردند.

قرآن مجید هم می فرماید: «وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلاً لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» ؛و در زمین کوههای ثابت و پا بر جایی قرار دادیم تا انسانها نلرزاند و در آن دژها و راههایی قرار دادیم تا هدایت شوند.» (1)نه تنها به وسیله جاده ها سر تا سر زمین را پیوند داد بلکه علامات و نشانه های طبیعی بر سر جاده ها نصب کرد تا از گم کردن راه در امان بمانند،(کوهها را به اشکال مختلف و رنگهای گوناگون و درّه ها را به همین وضع آفرید تا بهترین راهنما باشد).

در قرآن می خوانیم: «وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ» ؛

و از کوهها نیز(به لطف پروردگار)جاده هایی آفریده شد،سفید و سرخ و به رنگ های مختلف و گاه به رنگ کاملا سیاه». (2)

این همان چیزی است که در«علم کلام»به عنوان «لطف»از آن یاد می شود.

در عالم آفرینش،پیش از آن که انسان قدم به عرصه حیات بگذارد تمام وسایل زندگی او را فراهم ساخت؛سطح کره زمین را آرام ساخت و از حرکات ناموزونش به وسیله کوهها و غیر آن جلوگیری نمود،چشمه ها و نهرهای پر آب که مایه حیات بود آفرید،ابرها را مأموریت آبیاری نقاط مرتفع بخشید،انواع گیاهان که برای تغذیه انسانها و حیواناتی که در خدمت انسانند لازم بود،به وجود آورد و جاده ها در وسط کوهها برای عبور و مرور انسانها و ارتباط اجتماعات بشری فراهم نمود و حتّی برای تلطیف روح آدمی زمین را به انواع زیورها از گلها و شکوفه ها آراست.

آری معنای حکمت و تدبیر و ربوبیّت همین است و این همان چیزی است که مولا امیر مؤمنان علی علیه السّلام در این بخش از خطبه به آن اشاره فرموده است که از یک سو،انسان را به علم و قدرت و حکمت خدا آشنا می سازد و معرفت الهی را به او می آموزد و از سوی دیگر،حسّ شکرگزاری او را-که خمیر مایه اطاعت و بندگی است-در او تحریک می کند.این همان چیزی است که در جای جای آیات قرآن به چشم می خورد و خداوند به هر مناسبتی از آن سخن می گوید از جمله در سوره نحل،بعد از ذکر آفرینش آسمانها و زمین و چهارپایان و نزول باران از آسمان و پرورش درختان و زراعت و انواع میوه ها و گردش خورشید و ماه و خلقت دریاها با نعمت های بی شمارش می فرماید: «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» ؛خداوند در زمین کوههای ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را در برابر شما بگیرد و نهرهایی آفرید و راههایی ایجاد کرد تا هدایت شوید و

ص: 161

(نیز)علاماتی(در کوهها و جاده ها)قرار داد و(حتّی برای شب)به وسیله ستارگان هدایت می شوند». (1)

ص: 162

را بر بندگانش اقامه کند؛و بعد از مرگ آدم،بندگان را از حجّت بر ربوبیّتش خالی نگذاشت و میان فرزندان آدم و معرفت خویش پیوندی برقرار ساخت و قرن به قرن،حجت ها و دلیل ها را بر زبان پیامبران برگزیده و حاملان ودایع رسالت خویش برای آنها اقامه نمود،سرانجام به وسیله پیامبر ما محمّد صلّی اللّه علیه و آله حجتش تمام شد(و سلسله پیامبران ختم گردید)و بیان احکام و انذار و(بشارت) به آخر رسید.

(تناول از درخت ممنوع)سبب نافرمانی او خواهد بود و مقام و منزلتش را به خطر می افکند!». (و أسکنه جنّته،و أرغد فیها أکله،و أوعز (1)إلیه فیما نهاه عنه،و أعلمه أنّ فی الإقدام علیه التّعرّض لمعصیته،و المخاطرة بمنزلته) .

آری،خداوند آدم علیه السّلام را در بهشت زمین(باغی بسیار خرّم و سرسبز و پر از میوه ها از باغ های روی زمین)جای داد و جمله«فلمّا مهد أرضه»گواه روشن این معناست.

سپس گفتنی ها را به آدم گفت و امر و نهی خویش را به عنوان نخستین تکلیف برای آدم بیان کرد و از عاقبت شوم نافرمانی او را با خبر ساخت.

گرچه در این عبارت تصریح به شجره منهیّه(درخت ممنوع)نشده،ولی به طور اشاره بیان گردیده است و این همان چیزی است که در آیات متعدّدی از قرآن مجید دیده می شود.از جمله می فرماید:« «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» ؛پیش از این از آدم پیمان گرفته بودیم،امّا او فراموش کرد و عزم استواری برای او نیافتیم». (2)

در جای دیگر می فرماید: «وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمِینَ» ؛و گفتیم:ای آدم!تو با همسرت در بهشت سکونت کن و از نعمت های آن از هر جا می خواهید گوارا بخورید؛ولی نزدیک این درخت نشوید که از ستمگران خواهید شد!» (3)سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«امّا آدم اقدام بر آن چیزی که از آن نهی شده بود کرد،و علم خداوند درباره او به وقوع پیوست». (فأقدم علی ما نهاه عنه- موافاة لسابق علمه-) .

ص: 165

ممکن است در ابتدا چنین به نظر رسد،که تعبیر«موافاة لسابق علمه»نشان می دهد که آدم مجبور بود راه نافرمانی را بپیماید،چرا که در علم خداوند این معنا گذشته بود(و این همان شبهه معروف طرفداران جبر در مسأله علم ازلی خداوند است).

ولی همانگونه که در بحث جبر و تفویض به طور مشروح گفته ایم؛هرگز علم ازلی سبب اجبار بر عمل نمی شود!چرا که خداوند می دانسته،آدم از روی اختیار اقدام به چنین کاری می کند؛درست مثل اینکه استادی بداند فلان شاگرد او،به خاطر کوتاهی در درس و بحث،آخر سال رفوزه می شود.به یقین این علم و آگاهی،شاگرد او را مجبور بر این کار نمی کند.چرا که او می داند،شاگردش با علم و اختیار خود راه خطا می رود؛به خاطر تنبلی و تن پروری و یا به هر دلیل دیگر. (1)و به همین دلیل، بعد از این کار مورد مؤاخذه قرار گرفت و به او گفته شد:« «أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ» ؛آیا شما را(تو و همسرت را)از آن درخت نهی نکردم و نگفتم شیطان دشمن آشکار شماست» (2).

اگر آدم واقعا مجبور بود،چگونه خداوند حکیم او را بر چیزی که اختیار نداشته مؤاخذه می کند و نیز چرا آدم از کرده خود پشیمان می شود و توبه می نماید و چرا خداوند حکیم او را به خاطر این کار از بهشت خارج می کند؟تمام اینها دلیل بر آن است که علم ازلی خداوند،هیچ گونه تضادّی با اختیار آدم و دیگران نداشته و ندارد.

سپس در ادامه این سخن می افزاید:«خداوند او را بعد از توبه از بهشت فرو فرستاد تا با کمک نسل خود،زمین را آباد سازد،و حجّت را بر

ص: 166

بندگانش،اقامه کند».

( فأهبطه (1)بعد التّوبة لیعمر أرضه بنسله،و لیقیم الحجّة به علی عباده) .

با توجه به عبارت گذشته،که می فرمود:خداوند آدم را در زمین جای داد، استفاده می شود که منظور از هبوط و نزول آدم،هبوط و نزول مکانی نیست؛بلکه مقامی است؛یعنی خداوند آدم را از آن مقام والایی که داشت به خاطر این ترک اولی تنزّل داد.

تعبیر به عمران و آبادسازی به وسیله آدم و نسل او نشان می دهد که باید هدف همه انسانها عمران و آبادی زمین باشد،نه تخریب آن به وسیله جنگها و اختلافات ویرانگر و یا تنبلی و سستی و بیکاری و یا حتّی تخریب محیط زیست!و جالب اینکه این عمران و آبادی بعد از توبه صورت گرفته و تا انسان از خطاهای خود توبه نکند توفیق این عمران و آبادی دست نمی دهد.در قرآن مجید نیز می خوانیم:« «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ» ؛اوست که شما را از زمین آفرید و آبادی آن را به شما واگذاشت؛پس از او آمرزش بطلبید سپس به سوی او باز گردید(و به عمران و آبادی زمین بپردازید)» (2)در ضمن از جمله«فأهبطه بعد التّوبة»به خوبی استفاده می شود که هبوط آدم بعد از توبه صورت گرفته است.

نکته دیگری که در عبارت فوق به چشم می خورد و بارها در آیات قرآن به آن اشاره شده،مسئله اتمام حجّت بر بندگان است.گرچه خداوند به انسانها عقل داده است،ولی به آن اکتفا نفرموده؛بلکه با فرستادن پیامبران و نزول کتابهای آسمانی و ابلاغ مبلّغان الهی-که در هر عصر و زمان

ص: 167

صورت می گرفته-حجّت را بر بندگانش تمام کرد،همانگونه که در ادامه این سخن می فرماید:

«بعد از مرگ آدم،بندگان را از حجّت بر ربوبیّتش خالی نگذاشت و میان فرزندان آدم و معرفت خویش پیوندی برقرار ساخت و قرن به قرن،حجّت ها و دلیل ها را بر زبان پیامبران برگزیده و حاملان ودایع رسالت خویش برای آنها اقامه نمود،تا اینکه به وسیله پیامبر ما محمّد صلّی اللّه علیه و آله حجّتش تمام شد(و سلسله پیامبران ختم گردید)و بیان احکام و انذار(و بشارت)به آخر رسید». (و لم یخلهم بعد أن قبضه،ممّا یؤکّد علیهم حجّة ربوبیّته،و یصل بینهم و بین معرفته،بل تعاهدهم بالحجج علی ألسن الخیرة من أنبیائه،و متحمّلی ودائع رسالاته،قرنا (1)فقرنا؛حتّی تمّت بنبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله حجّته،و بلغ المقطع (2)عذره و نذره (3)) .

از بعضی از آیات قرآن استفاده می شود که توبه قبلا بوده و از بعضی استفاده می شود که توبه بعد صورت گرفته است و جمع میان آنها کاملا ممکن است،که آدم علیه السّلام توبه از خطای خود را مکرّر انجام داد:هم قبل از هبوط و هم بعد از هبوط؛و بسیار می شود که انسان خطایی مرتکب می شود و سالیان دراز هر زمان به یادش می آید،استغفار می کند.

ص: 168

جمله «لم یخلهم بعد أن قبضه» نشان می دهد که آدم یکی از پیامبران الهی و از حجّت های او بوده است و بعد از رحلت او،خدا پیامبران دیگری در هر زمان فرستاد و همچنان ادامه یافت تا به خاتم انبیا رسید. (1)

در اینجا این سؤال پیش می آید که اگر اتمام حجّت در هر عصر و زمان لازم است چرا با ظهور پیامبر اسلام،سلسله پیامبران پایان گرفت و آن حضرت خاتم انبیاء بود؟

پاسخ این سؤال با توجّه به یک نکته روشن می شود و آن اینکه خداوند آخرین دستورات و کامل ترین قوانین را بر پیامبر اسلام نازل کرد و اصول جامع و ضوابط متینی را مقرّر داشت که دانشمندان هر قوم و هر ملّت در سایه آن می توانند راه خود را به سوی خدا و طریق خویش را به سعادت بازیابند به خصوص اینکه اوصیای آن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تا دامنه قیامت خواهند بود.

(شرح بیشتر پیرامون این سخن را در بحث«خاتمیت»در جلد هشتم از تفسیر «پیام قرآن»مطالعه کنید!).

ص: 169

در ادامه بحث های گذشته پیرامون اتمام حجت از سوی پروردگار به وسیله فرستادن پیامبران و نزول کتب آسمانی و دلایل قوی و روشن،امام علیه السّلام در این بخش از خطبه به دو وسیله آزمون الهی نسبت به بندگان در مراحل مختلف تکلیف اشاره می کند.

نخست می فرماید:«خداوند روزی ها را مقدّر کرد و اندازه گیری فرمود؛گاه آن را زیاد و گاه کم نمود؛گاه با تنگی و گاه با وسعت،روزی(بندگان)را تقسیم کرد». (و قدّر الأرزاق فکثّرها و قلّلها،و قسّمها علی الضّیق و السّعة) .

و از آنجا که ممکن است این چنین توّهم شود که تفاوت گذاشتن میان بندگان،با عدالت سازگار نیست در جمله بعد می افزاید:«خداوند ارزاق را به طور عادلانه تقسیم کرد». (فعدل فیها) .

اشاره به این که عدالت به معنای مساوات و برابری نیست؛بلکه عدالت آن است که به هر کس آنچه مصلحت او است بدهند چنان که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است که فرمود:خداوند می فرماید:«إنّ من عبادی المؤمنین من لا یصلحه إلاّ الفاقة و لو أغنیته لأفسده ذلک،و إنّ من عبادی من لا یصلحه إلاّ الصّحّة و لو أمرضته لأفسده ذلک...؛بعضی از بندگان با ایمان من هستند که جز تنگدستی آنها را اصلاح نمی کند و اگر آنها را غنی سازم موجب فسادشان می شود و بعضی از بندگان من هستند که جز سلامت(و غنا)آنها را اصلاح نمی کند و اگر آنها را بیمار(و فقیر)کنم موجب فسادشان می شود؛(بنابر این به هر یک آنچه سبب صلاح حالشان می شود می دهم)». (1)

ص: 171

سپس در این زمینه شرح بیشتری می دهد؛می فرماید:«هدف از آن تقسیم این بوده است که هر که را بخواهد به وسعت روزی،یا تنگی آن بیازماید(و به تعبیر دیگر:)به وسیله آن،شکر و صبر غنی و فقیر را امتحان کند». (لیبتلی من أراد بمیسورها و معسورها،و لیختبر بذلک الشّکر و الصّبر من غنیّها و فقیرها) .

ممکن است این تفاوت در اشخاص مختلف باشد؛گروهی از نعمت فراوان بهره گیرند تا در میدان آزمایش نشان دهند که آیا شکر این همه نعمت را به جا می آورند و بخشی از ثروت خداداد را در اختیار محرومان قرار می دهند و آنچه را دارند در جای خود مصرف می کنند،یا به عکس،فزونی ثروت آنها را از خدا و خلق بیگانه می کند و در غرور و غفلت فرو می برد؛یا این که تنگی روزی،صبر و استقامت آنها را درهم می شکند و آنان را به حرام و ناشکری و اعتراض بر پروردگار وادار می سازد.

حتّی در یک انسان ممکن است هر دو حالت واقع شود:گاه غنی و بی نیاز،و گاه فقیر و تنگدست؛و هر کدام از این دو،میدان آزمون الهی است،میدان آزمون شکر و صبر و عدم استقامت و بی تابی.

در ادامه این سخن،به این نکته اشاره می کند که فقر و غنا و سلامتی و بیماری، چنان از هم جدا نیستند که انسان بتواند بر یکی تکیه کند؛بلکه چنان به هم نزدیک یا آمیخته اند که بر هیچ یک نمی توان اعتماد کرد؛می فرماید:«سپس روزی وسیع را با باقی مانده فقر و بیچارگی در آمیخت،و تندرستی را با حوادث دردناک توأم ساخت،و شادی و سرور را با غصّه و اندوه قرین کرد». (ثمّ قرن بسعتها عقابیل فاقتها، و بسلامتها طوارق آفاتها،و بفرج أفراحها غصص أتراحها) (1).

ص: 172

تا هیچ کس در حال غنا و سلامت و شادی و سرور مغرور نگردد و همگان بدانند این امور همیشه و همه جا و در مورد هر کس در معرض زوال و نابودی و تبدیل به ضدّ است و به گفته شاعر:

بر مال و جمال خویشتن غرّه مشو کان را به شبی برند و این را به تبی!

با توجّه به اینکه«عقابیل»جمع«عقبوله»(بر وزن جرثومه)به معنای بقایای بیماری و مشکلات و آثاری که از«تب»به صورت«تبخال»بر لبها باقی می ماند،می باشد؛ تعبیر بالا نشان می دهد که مشکلات و گرفتاری ها و آثار و بقایای آن،همواره در کنار خوشی ها و راحتی ها قرار دارد و هرگز از آن جدا نمی شود و جمله«بفرج أفراحها غصص أتراحها»تأکید دیگری بر این معنا است؛چرا که«أتراح»جمع«ترح»(بر وزن فرح)به معنای غم و اندوه است؛در نتیجه امام علیه السّلام می فرماید:«شادی ها با اندوه ها آمیخته و غصّه ها در کنار شادمانی نشسته است».

دومین نکته ای که از امام علیه السّلام در ادامه این سخن بیان می فرماید،زمان دار بودن زندگی است،که بالأخره پایانی دارد و دیر یا زود به پایان می رسد و چیزی که برای هیچ کس از آن گریزی نیست،مرگ است.می فرماید:«سرآمد زندگی و پایان عمر را آفرید،آن را گاه طولانی و گاه کوتاه قرار داد،و گاه مقدّم و گاه مؤخّر داشت». (و خلق الآجال فأطالها و قصّرها،و قدّمها و أخّرها) .

«سرانجام مرگ را با عوامل پایان عمر،پیوند داد؛(و بیماری ها را بهانه هایی برای سرآمد زندگی مقرّر داشت.)و با آن رشته های طولانی حیات را درهم پیچید،و پیوندهای محکم زندگی(توانمندان و اقویا)را با

ص: 173

آن قطع کرد!» (و وصل بالموت أسبابها،و جعله خالجا (1)لأشطانها (2)،و قاطعا لمرائر (3)أقرانها) .

امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه به نکته های فراوانی اشاره فرموده،از جمله این که بعضی به طور طبیعی عمر طولانی دارند و بعضی عمر کوتاه و در عین حال،گاهی همان عمر طولانی بر اثر اعمال بی رویه،یا انواع گناهان کوتاه می شود و گاه آن عمر کوتاه به خاطر رعایت مسایل مربوط به تندرستی و یا بر اثر اعمال و کارهای نیک طولانی می شود.همچنین به این نکته اشاره فرموده که برای مرگ اسباب فراوانی است؛اگر انسان بتواند از بعضی بگریزد،در چنگال دیگری گرفتار خواهد شد و حتّی نیرومندترین نیرومندان از مرگ در امان نیست!بنابر این،هیچکس نباید به سلامتی و تندرستی و جوانی و نیرومندی مغرور گردد و هر کس در هر سن و سال و در هر شرایطی باید با اعمال صالحه آماده سفر آخرت باشد. (4)

بعضی از«شارحان نهج البلاغه»این احتمال را نیز داده اند که مراد از تقدیم و تأخیر،این است که خداوند طبق مصالحی بعضی را در زمان های گذشته آفریده و زمان آنها را مقدّم داشته و بعضی را در زمان های بعد آفریده است،ولی معنای اوّل مناسبتر و آموزنده تر است.

ص: 174

است:قسمتی از آن،تو باید به دنبالش بروی و قسمتی از آن،او به دنبال تو می آید به گونه ای که اگر به سراغش نروی به سراغ تو خواهد آمد». (1)

واقعیت نیز چنین است که قسمت مهمّی از روزی چیزی است که انسان باید در راه آن تلاش و کوشش کند و تمام هوش و استعداد و توان خود را به کار گیرد و بدون اینها هرگز به آن نخواهد رسید؛ولی بخش دیگری روزی های ناخواسته است که به سراغ انسان می آید و به او نشان می دهد که اگر چه تلاش و کوشش یک اصل مهم است،امّا رازقیّت خدا منحصر به آن نیست و در همه حال باید به او دل بست و همه چیز را از او دانست.

در روایت دیگری می خوانیم:«از جمله دعاهایی که مستجاب نمی شود،دعای انسان سالمی است که در خانه نشسته و دست از تلاش و کوشش برداشته و عرضه می دارد:خدایا به من روزی ده!(فرشتگان الهی)به او می گویند:این دعای تو مستجاب نیست.برخیز و تلاش کن».امام صادق علیه السّلام می فرماید:«أربع لا یستجاب لهم دعاء:الرّجل جالس فی بیته،یقول:یا ربّ ارزقنی!فیقول له:ألم آمرک بالطّلب». (2)

از سوی دیگر،تقدیرات الهی در بسیاری از موارد هماهنگ با تدبیرات ما است؛ یعنی خداوند مقدّر کرده آنها که تلاش و کوشش می کنند سهم بیشتری داشته باشند و آنها که سست و تنبل اند سهم کمتر.این هماهنگی تقدیر و تدبیر،پاسخ روشنی به کسانی می دهد که به بهانه تقدیر از تدبیر سرباز می زنند و تن به تنبلی می دهند.

از سوی سوم،بی شک استعداد جسمانی و فکری همه انسان ها یکسان نیست و افراد بشر از نظر هوش و استعداد و مدیریّت اقتصادی و توان جسمی برای کار کردن بسیار تفاوت دارند و همین،سرچشمه تفاوت

ص: 176

بهره های آنها در این قسمت می شود؛ آن کس که این تفاوت ها را مقدّر کرده،طبعا تفاوت های روزی را نیز مقدّر فرموده است و انتظار یکسان بودن همه انسانها از نظر روح و جسم،انتظار بسیار بی جایی است؛مانند انتظار مساوی بودن همه اعضای بدن و تمام استخوان ها و عضلات؛چرا که در مجموعه بدن،هر عضوی مأموریتی دارد و توان او به اندازه مأموریت اوست و مجموعه جهان انسانیّت نیز،همانند یک بدن است با تفاوت ها در جهات مختلف و طبعا با تفاوت در بهره های روزی.

نتیجه اینکه:آنچه در خطبه بالا درباره تقدیر ارزاق آمده،می تواند اشاره ای به تمام آنچه در سه نکته بالا گفتیم بوده باشد و این چیزی بر خلاف عدالت نیست؛ بلکه عین عدالت و حکمت است.

ص: 177

خانه های زمستانی حشرات،و آهنگ اندوه بار زنان غم دیده،و صدای آهسته گامها،آگاهی دارد.

و نیز از جایگاه پرورش میوه ها در درون غلاف شکوفه ها،و از مخفی گاههای وحوش در درون غارهای کوهها و اعماق درّه ها،و از نهانگاه پشه ها در میان ساقه ها و پوستهای درختان،و از محل پیوستگی برگها و شاخه ها و از جای حرکت نطفه ها از صلت(پدران)و آمیزش با نطفه(مادران)در درون رحم ها مطلع است.او از ابرهای رقیقی که(در آسمان)پیدا می شود،سپس به هم پیوسته،و متراکم می گردد و نیز از ریزش قطرات باران از ابرهای متراکم و آنچه گردبادها با دامن خویش از روی زمین بر می گیرند و باران ها با سیلاب خود آن را فرو می نشانند و محو می کنند و از فرو رفتن جانوران زمین،در میان تپه های شن(در همه جا و در هر زمان و در هر حال)به خوبی آگاه است!

برای تکمیل این مباحث،در این بخش از خطبه،سخن از علم خداوند درباره همه چیز و همه کس،در همه جا و در همه زمان و اسرار درون و برون می گوید و با تعبیرات بسیار دقیق و ظریف و لطیف،انگشت روی جزئیّات آن می گذارد؛به گونه ای که انسان با تمام وجود خود احساس می کند که همه عالم محضر خداست و تمام حرکات و سکناتش،در حضور او انجام می شود؛همان احساسی که مهمترین پایه تربیت و سوق به خوبی ها و جدایی از بدی هاست.

می فرماید:«خداوند از اسرار پنهانی رازداران،آگاه است و از نجوای آنان که آهسته سخن می گویند با خبر است و به آنچه به اذهان به واسطه گمان خطور می کند و از تصمیماتی که به یقین می پیوندد،آگاهی دارد». (عالم السّرّ من ضمائر المضمرین،و نجوی المتخافتین،و خواطر رجم الظّنون،و عقد عزیمات الیقین) .

در واقع،آنچه به ذهن می آید،گاهی واقعیّت هاست و گاه اوهام و پندارها؛گاهی تصمیم و اراده قطعی است و گاه شک و تردید؛گاه از درون وجود انسان می جوشد و گاه از طریق سخنان محرمانه این و آن به او منتقل شده؛خدا از تمام اینها آگاه و با خبر است.

سپس می افزاید:«خداوند برق نگاه های خیانت آمیز چشم ها را که از لابه لای پلک ها خارج می شود می بیند و از آنچه در نهان گاه دلها قرار دارد و آنچه در پشت پرده های ظلمانی غیب پوشیده و پنهان است و از آنچه پرده گوش ها مخفیانه می شنود،آگاه است». (و مسارق (1)إیماض (2)

ص: 180

الجفون، (1)و ما ضمنته أکنان القلوب،و غیابات الغیوب،و ما أصغت لاستراقه مصائخ (2)الأسماع) . با توجه به اینکه مهمترین منابع علم انسان قلب(عقل)و چشم و گوش است؛ همانگونه که در قرآن مجید آمده است:« «وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» ؛خداوند شما را از شکم مادران بیرون فرستاد در حالی که چیزی نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و دل قرار داد تا(آگاه شوید و)شکر نعمت های او را بجا آورید» (3).و خداوند به تمام این منابع احاطه دارد؛بنابر این،از تمام اسرار درون انسان ها با خبر است.

سپس از اسرار درون انسان گذشته،به سراغ کوچکترین موجودات جهان می رود؛ می فرماید:«خداوند از درون لانه های تابستانی مورچگان،و خانه های زمستانی حشرات،و آهنگ اندوهبار زنان غمدیده،و صدای

ص: 181

آهسته گامها آگاهی دارد». (و مصائف (1)الذّرّ،و مشاتی (2)الهوامّ (3)،و رجع الحنین (4)من المولهات (5)،و همس (6)الأقدام) .

تکیه بر خانه های تابستانی مورچگان،از این نظر است که در تابستان کانون پر جوش و خروشی است که انسان را به یاد یک جامعه فعّال و پر تلاش-که با نظم و تدبیر خاصّی اداره می شود-می اندازد و تکیه بر خانه های زمستانی حشرات،شاید از این نظر است که آنها در زمستان در خواب عمیقی فرو می روند و گاه چندین ماه طول می کشد،که به«خواب زمستانی»معروف است؛خانه های آنها در این فصل، شبیه گورستانی است خاموش،در حالی که در واقع مرکز تجمع زندگان است.

تکیه بر ناله های اندوهبار زنان غمدیده و صدای آهسته قدم ها از این نظر است که هر کدام را صدای خاصّی است و بیانگر واقعیت جداگانه ای.یکی از سوز و درد درونی حکایت می کند و دیگری از مخفی کاری و احتیاط؛یعنی خداوند هم از مراکز پر ازدحام با خبر است و هم از مکان های خاموش.

ص: 182

در ادامه این سخن،باز انگشت روی امور دیگری از امور لطیف و ظریف و مخفی و پنهان گذارده و شمول علم بی پایان پروردگار را نسبت به آن،با تعبیراتی بسیار جالب و زیبا روشن می سازد.می فرماید:«خداوند از جایگاه پرورش میوه ها در درون غلاف شکوفه ها،و از مخفی گاههای وحوش در درون غارهای کوه ها و اعماق درّه ها و از نهانگاه پشه ها در میان ساقه ها و پوستهای درختان،و از محلّ پیوستگی برگها به شاخه ها و از جای حرکت نطفه ها از صلب(پدران)و آمیزش با نطفه(مادران)در درون رحم ها مطّلع است». (و منفسح (1)الثّمرة من ولائج (2)غلف (3)الأکمام (4)،و منقمع (5)الوحوش من غیران (6)الجبال و أودیتها،و مختباء البعوض بین سوق (7)الأشجار و ألحیتها (8)،و مغرز (9)الأوراق من الأفنان (10)،و محطّ الأمشاج (11)

ص: 183

من مسارب (1)الأصلاب) .

تعبیر به«منفسح»که به معنای جایگاه وسیع است،اشاره به این نکته می کند که خداوند برای پرورش میوه ها در درون شکوفه ها جایگاه وسیعی آفریده که اجازه می دهد به میوه،از نقطه کوچکی شروع کند و گسترش پیدا کند تا زمانی که تمام آن محل را پر کند.

تعبیر به«منقمع الوحوش»نشان می دهد که حیوانات بیابان،برای محفوظ ماندن از حمله حیوانات دیگر به غارها و درّه ها پناه می برند و به هنگام لزوم برای شکار کردن یا سایر حوائج بیرون می آیند.

تعبیر به«مختباء البعوض»اشاره به زندگی بسیاری حشرات در درون ساقه و پوست درختان است که هم آنها را از حوادث مختلف حفظ می کند و هم محلّی برای تغذیه آنان است.

تعبیر به «مغرز الأوراق...» نه اشاره به برگها است و نه شاخه ها؛بلکه اشاره به محلّ خاصی است که برگ به شاخه می چسبد و ریشه های آن در درون شاخه فرو می رود و آن را در برابر وزش بادها و طوفان ها حفظ می کند و مسیر آب و غذا برای برگ محسوب می شود.

و تعبیر به «محطّ الأمشاج...» اشاره به این است که نطفه مرد از غدّه هایی که در درون وجود او است به حرکت در می آید و هنگامی که به رحم می ریزد با نطفه زن ترکیب می شود و در قرارگاه خود جهت پرورش و تبدیل به یک انسان کامل قرار می گیرد.خداوند تمام این مسیر و چگونگی ترکیب و محل نزول آن را دقیقا می داند و نیز ممکن است«أمشاج»اشاره به ترکیب نطفه مرد از چند آب مختلف باشد که در علم امروز ثابت شده

ص: 184

است و هر یک از این آبها به اندازه معیّن برای هدف خاصّی با دیگری ترکیب می گردد و نطفه مرد را تشکیل می دهد،سپس به سوی قرارگاه رحم حرکت می کند.

اگر انسان به تعداد میوه های درختان و عدد وحوش بیابان و پشه ها و برگ های درختان و نطفه های مردان و زنان و جزئیّات آنها فکر کند-که چه رقم شگفت انگیزی را تشکیل می دهد-و توجّه داشته باشد که خداوند از تمام این جزئیّات با خبر است،آنگاه احساس می کند که در هر جا و در هر زمان و در همه حال،از اعمال و نیّات او به خوبی آگاه است.

سپس به سراغ بخش دیگری از ریزه کاری های جهان آفرینش و حوادث حساب شده و موجودات مختلف آن می رود و چنین می افزاید:«خداوند از ابرهای رقیقی که (در آسمان)پیدا می شود سپس به هم پیوسته،متراکم می گردد و نیز از ریزش قطرات باران از ابرهای متراکم و آنچه گردبادها با دامان خویش از روی زمین بر می گیرند و بارانها با سیلاب خود آن را فرو می نشانند و محو می کنند و از فرو رفتن جانوران زمین در میان تپّه های شن،(در همه جا و هر زمان و در هر حال)به خوبی آگاه است!». (و ناشئة الغیوم و متلاحمها،و درور قطر السّحاب فی متراکمها،و ما تسفی، (1)الأعاصیر (2)بذیولها،و تعفو (3)الأمطار بسیولها،و عوم (4)بنات الأرض فی کثبان (5)الرّمال) .

ص: 185

آری!او که از تمام دقایق عالم هستی و از جزئیّات مخلوقات جاندار و بی جان در زمین و آسمان،در هر شرایط و در هر حالت،آگاه است؛و از پیدایش و گسترش و جا به جایی و حرکات آنها،دقیقا با خبر است؛چگونه ممکن است از اعماق نیّات من بی خبر باشد؟!

می کند؛چیزی که نامحرمان قدرت درک آن را ندارند و تنها برای کسانی که از جمادی به سوی جان جان رفته اند آشکار است.آری:

از جمادی سوی جان جان شوید غلغل تسبیح عالم بشنوید

فاش تسبیح جمادات آیدت وسوسه تأویلها بزدایدت

ص: 187

میوه هایی که بر شاخسار درختان قرار گرفته،و برگ هایی که روی زمین ریخته،و قرارگاه هر نطفه ها،یا جمع شدن خون،و مضغه یا پرورش یافتن انسان و سایر مخلوقات(آری!)از همه اینها به خوبی آگاه است،و هیچ گونه مشقّتی برای او در این علم و آگاهی وجود ندارد.بلکه در حفظ و نگهداری آنچه از مخلوقات ابداع کرده،نیز مشکلی برای او رخ نداده،و در تنفیذ امور و تدبیر موجودات نیز ملالت و فتوری بر او عارض نشده است.بلکه علمش در همه آنها نافذ و احصای او همه را شامل شده،و عدالتش همه را در بر گرفته است و با اینکه آنها در آنچه شایسته مقام اوست تقصیر دارند،فضل و رحمتش شامل حال همه آنهاست!.

با خبر است». (و مستقرّ ذوات الأجنحة بذرا (1)شناخیب (2)الجبال،و تغرید (3)ذوات المنطق فی دیاجیر (4)الأوکار (5)) .

می دانیم هر یک از پرندگان لانه ای مخصوص و متناسب با خویش می سازد که با هم بسیار متفاوتند و نیز می دانیم نغمه های مرغان انواع و اقسامی دارد که هر کدام بیانگر مطلبی است؛آری خداوند از تمام جزئیات آنها آگاهی دارد.

سپس به اعماق دریاها گام می نهد و از صدف ها و لؤلؤها و امواج سخن می گوید؛ می فرماید:«خداوند از لؤلؤهایی که در دل صدف ها پنهان است،و امواج دریا آنها را در دامن خویش پرورش داده،آگاهی دارد». (و ما أوعبته (6)الأصداف،و حضنت علیه أمواج البحار) .

آنگاه به نظام نور و ظلمت در جهان آفرینش و زندگی انسان ها پرداخته، می افزاید:«خدا از آنچه تاریکی شب آن را فرا گرفته و یا خورشید به آن نور افشانده و آنچه ظلمت ها و امواج نور،یکی بعد از دیگری آن را در بر

ص: 190

می گیرد،با خبر است». (و ما غشیته سدفة (1)لیل،أو ذرّ (2)علیه شارق نهار،و ما اعتقبت علیه أطباق الدّیاجیر،و سبحات (3)النّور) .

و از آنجا به سراغ حرکات مختلف انسان می رود و می افزاید:«او از اثر هر گام،و احساس هر گونه حرکت،و آهنگ هر سخن،و جنبش هر لب،و جایگاه هر انسانی آگاه است». (و أثر کلّ خطوة،و حسّ کلّ حرکة،و رجع کلّ کلمة،و تحریک کلّ شفة،و مستقرّ کلّ نسمة) .

سپس به سراغ کوچکترین ذرّات و مخفی ترین صداها می رود؛می فرماید:«از وزن هر مورچه،و ناله هر صاحب اندوه و غمی اطلاع دارد». (و مثقال کلّ ذرّة،و هماهم (4)کلّ نفس هامّة (5)) .

و از آنجا توجّه خود را به درختان و میوه ها و انسان ها و نطفه ها که شباهت زیادی با هم دارند،معطوف می دارد و می فرماید:«او آنچه از میوه ها بر شاخه های درختان قرار گرفته و برگ هایی که روی زمین ریخته می شود،و قرارگاه نطفه،یا جمع شدن خون و مضغه ها یا پرورش یافتن انسان و سایر مخلوقات و مبدء آفرینش آنها،آری!از همه اینها و تمام جزئیّات آن و اسرار درون و برون آنها،به خوبی آگاه است». (و ما علیها من

ص: 191

ثمر شجرة،أو ساقط ورقة،أو قرارة نطفة،أو نقاعة (1)دم و مضغة،أو ناشئة خلق و سلالة) .

در قسمت پایانی این بخش از خطبه،امام علیه السّلام به نکته مهمّی اشاره می فرماید و آن اینکه ممکن است با توجّه به گستردگی فوق العاده اموری که امام علیه السّلام در این خطبه به آن اشاره فرموده،که تمام ذرّات زمین و آسمان و موجودات جاندار و بی جان،همه و همه را شامل می شود،به گونه ای که هیچ کس با هیچ وسیله ای نمی تواند آن را در حساب آورد و بر آن احاطه پیدا کند؛آری با این گستردگی، ممکن است این سؤال پیش آید که آیا علم خداوند به این امور مشکلی برای ذات پاکش ایجاد نمی کند؟زیرا انسانها برای احاطه به بخش بسیار بسیار کوچکی از حوادث و اسرار این جهان،گرفتار مشقّت و دردسر می شوند.

ولی امام علیه السّلام با صراحت می فرماید:«هیچ گونه مشقّتی برای خداوند در این زمینه وجود ندارد(نه تنها در علم و آگاهی بر آنها،بلکه)در حفظ و نگهداری آنچه از مخلوقات ابداع کرده،مشکلی برای او رخ نداده؛(اضافه بر این)در تنفیذ امور و تدبیر موجودات نیز،ملالت و فتوری بر او عارض نشده است». (لم یلحقه فی ذلک کلفة،و لا اعترضته فی حفظ ما ابتدع من خلقه عارضة،و لا اعتورته (2)فی تنفیذ الأمور و تدابیر المخلوقین ملالة و لا فترة) .

«بلکه علمش در آنها نفوذ یافته و شمارش او همه را شامل شده،و عدالتش همه را در بر گرفته است،و با اینکه آنها در آنچه شایسته مقام

ص: 192

اوست تقصیر و کوتاهی دارند فضل و رحمتش شامل حال همه آنهاست». (بل نفذهم علمه،و أحصاهم عدده، و وسعهم عدله،و غمرهم فضله،مع تقصیرهم عن کنه ما هو أهله) .

امام علیه السّلام در جمله های پر معنای بالا،بر چند نکته تأکید می کند؛نخست این که:

احاطه علمی خداوند به تمام جزئیّات عالم هستی هیچ مشکلی برای او ندارد؛(چرا که علم خداوند،علم حضوری است نه علم حصولی،آن گونه که شرحش در نکات خواهد آمد).

دیگر این که:علاوه بر احاطه علمی،حافظ تمام آنها است که چیزی برتر از علم است؛این حفظ و نگهداری نیز مشکلی برای آن ذات مقدّس ایجاد نمی کند؛(چرا که همه وابسته به وجود او هستند).

و دیگر این که:علاوه بر آگاهی و نگهداری،مدیر و مدبّر آنها است و در مسیر کمال،آنها را رهبری و راهنمایی می کند؛این نیز،فتور و ملالتی برای آن ذات پاک ندارد و بی آن که در انتظار معرفت و شکر خلایق باشد،فضل او همه را شامل شده و عدل او همه را فرا گرفته است.

آری علمش بی پایان،قدرتش بی انتها و فضلش نامحدود است و از او جز این انتظار نمی رود.

شوند و دریا برای آن مرکّب گردد و هفت دریا به آن افزوده شود تا کلمات الهی(معلومات خدا)را بنویسند(قلم ها و دریاها تمام می شوند،ولی)کلمات خداوند تمام نمی شود؛چرا که خدا قادر و حکیم است» (1)اگر به این نکته توجّه کنیم که آنچه را مولا امیر مؤمنان علیه السّلام بیان فرموده،غالبا مربوط به کره زمین و مخلوقات آن است؛حال آنکه در این فضای عظیم آسمان ها، ممکن است میلیونها،یا میلیاردها کرات آسمانی با عجایب و شگفتیهای زیادی باشد که خداوند به تمام جزئیّات آنها آگاهی دارد و نیز اگر به این نکته توجه کنیم که این جهان،میلیاردها سال قبل از ما بوده و معلوم نیست تا کی ادامه خواهد یافت؛اگر حوادثی را که در این زمان فوق العاده طولانی روی می دهد،بر آنچه گفته شد بیافزاییم سر از اعداد و ارقامی در می آورد که هیچ کس قادر به بیان آن نیست و جز خدا آن را نمی داند.

ولی نباید فراموش کرد که هدف امام علیه السّلام از بیان این حقایق و دقایق،از یک سو، افزایش معرفة اللّه در شنوندگان است و از سوی دیگر،تربیت نفوس انسانی به خاطر حضور در محضر خداوند در همه حال و آگاهی او از جزئیّات اعمال و نیّات انسان می باشد.

شاهد این سخن همان جمله های پر معنایی است که امام علیه السّلام در خطبه 198 بیان فرمود:«یعلم عجیج الوحوش فی القلوات،و معاصی العباد فی الخلوات،و اختلاف النّینان فی البحار الغامرات،و تلاطم الماء بالرّیاح العاصفات؛خداوند ناله و فریاد حیوانات وحشی را در بیابانها،و گناه و معاصی بندگان را در خلوتگاهها،و آمد و شد ماهیان را در اقیانوس های ژرف،و تلاطم امواج آب بر اثر وزش تند بادها را می داند».

ص: 194

سخن می گوید-در شگفتی عمیقی فرو می رود و می گوید:«اگر«نضر بن کنانه»(جدّ اعلای عرب)این کلمات فصیح و بلیغ را می شنید درباره گوینده آن همان می گفت که«ابن جریح»در مورد یکی از فصحای بزرگ عرب«اسماعیل بن بلبل»گفت که خلاصه اش چنین است:

بعضی گفتند اسماعیل از شیبان است،من به آنان گفتم چنین نیست،به جانم سوگند!قبیله شیبان از اوست.» اشاره به اینکه آن قبیله هر افتخاری دارند،از او نشأت می گیرد،و چه بسیارند پدرانی که از فرزندان شریف خود،کسب مقام و برتری می کنند،همانگونه که طایفه «عدنان»از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کسب شرف کرد.

سپس می افزاید:«نه تنها قبیله«عدنان»و«قحطان»به وجود علی علیه السّلام مباهات می کند بلکه چشم«ابراهیم خلیل علیه السّلام»نیز به وجود او روشن می شود و می گوید:او پایه های توحیدی را که من نهادم مستحکم ساخت و خداوند از دودمان من فرزندی آفرید که علم توحید را گسترش بی نظیری داد؛بلکه اگر این سخن(بخش هایی از خطبه که مربوط به علم خداوند است)را«ارسطاطالیس»که عقیده به نفی علم خدا به جزئیّات داشت،می شنید،قلبش لرزان می شد و مو بر بدنش راست می گشت و فکرش در اضطراب فرو می رفت،و من کلامی را شبیه این کلام نمی بینم،مگر سخن خداوند،که کلام علی علیه السّلام هم از کلام خدا سرچشمه گرفته و شعله ای از آن آتش فروزان است و شرح و تفسیری از آیات خداوند است». (1)

ص: 196

سوی کسی که ثنایش را می گوید،پاداش و عطایی دارد(به همین دلیل)من امیدوارم که مرا به سوی ذخایر رحمت و گنج های مغفرت رهنمون گردی،خداوندا!این وضع کسی است که تو را در توحید خاصّ خودت یکتا شمرده،و غیر تو را لایق این ستایش ها،و ثناها نمی داند.(خداوندا!)من به تو نیاز دارم.نیازی که جز فضل تو نمی تواند آن را برطرف سازد؛و پریشانم،پریشانی و فقری که جز بخشش تو نمی تواند آن را برطرف سازد.حال که چنین است،رضای خود را در این موقعیّت به ما عطا کن و دست نیاز ما را از دامن غیر خود کوتاه گردان«که تو بر هر چیز توانایی».

«خداوندا!تو دارای اوصاف جمال و صفات کمال فراوان هستی». (الّلهمّ أنت أهل الوصف الجمیل،و التّعداد (1)الکثیر) .

آری تمام صفات نیک در ذات پاکت جمع است،«تو کریمی،تو رحیمی،تو نماینده فضلی،تو سزاوار ثنایی».و به همین دلیل:«اگر به تو آرزومندیم به خاطر آن است که تو بهترین آرزوی مایی و اگر به تو امیدواریم تو بهترین مایه امید و رجایی» (إن تؤمّل فخیر مأمول،و إن ترج فخیر مرجوّ) .

سپس می افزاید:«بارالها!تو به من،توان دادی که به مدحی بپردازم که غیر تو را با آن،مدح نمی گویم و به ثنایی روی آورم که بر غیر تو نمی خوانم و روی سخنم را به کسانی که کانون نومیدی و محلّ تردید هستند،متوجه نمی سازم؛(آری)تو زبانم را از مدح و ستایش انسان ها و ثناخوانی مخلوقات(در پرتو معرفت و ایمان به ذات پاکت)باز داشته ای». (الّلهمّ و قد بسطت لی فیما لا أمدح به غیرک،و لا أثنی به علی أحد سواک،و لا أوجّهه إلی معادن الخیبة و مواضع الرّیبة،و عدلت بلسانی عن مدائح الآدمیّین؛و الثّناء علی المربوبین المخلوقین) .

جالب اینکه امام علیه السّلام مدح و ستایش پروردگار را با شکر می آمیزد و از اینکه خداوند،توفیق عنایت کرده که زبانش به مدح و ثنای انسانها و مخلوقات-در برابر خالق-به گردش در نیاید،اظهار مسرّت می کند و چه کاری از این بهتر که انسان چشم بر عالم اسباب ببندد و در ماورای آن تنها ذات«مسبّب الأسباب»را ببیند و تمام حمد و ثنای خود را به پیشگاه او نثار کند.

ص: 199

سپس در یک نتیجه گیری زیبا و دلنشین به پیشگاه خدا چنین عرضه می دارد:

«خداوندا!هر ثناخوانی از سوی کسی که ثنایش را می گوید پاداش و عطایی دارد و من امیدوارم که مرا به سوی ذخایر رحمت و گنج های مغفرت،رهنمون کردی».

(الّلهمّ و لکلّ مثن علی من أثنی علیه مثوبة من جزاء أو عارفة من عطاء؛و قد رجوتک دلیلا علی ذخائر الرّحمة و کنوز المغفرة) .

این تعبیر ممکن است به معنای تقاضای رحمت عظیم و مغفرت گسترده خدا باشد،یا به معنای تقاضای استعداد و توفیق کسب شایستگی ها برای وصول به آنها بوده باشد.

فرق میان«جزاء»و«عارفه»ممکن است این باشد که«جزاء»به عنوان پاداش عمل است و«عارفه»به معنای فضل و رحمت الهی-اضافه بر پاداش-است و از آنجا که خداوند به فضل و عطا معروف است،تعبیر به«عارفه»شده است.(در واقع «عارفه»در اینجا به معنای معروف است).

سپس می افزاید:«خداوندا!این وضع کسی است که تو را در توحید خاصّ خودت، یکتا شمرده و غیر تو را مستحقّ این ستایش ها و مدح ها نمی داند.(خداوندا!)من به تو نیاز دارم،نیازی که جز فضل تو نمی تواند آن را برطرف سازد و پریشانم،پریشانی و فقری که جز بخشش،وجود تو نمی تواند آن را برطرف سازد». (الّلهمّ و هذا مقام من أفردک بالتّوحید الّذی هو لک،و لم یر مستحقّا لهذه المحامد و الممادح غیرک؛و بی فاقة إلیک لا یجبر مسکنتها إلاّ فضلک،و لا ینعش (1)من خلّتها (2)إلاّ منّک وجودک) .

ص: 200

در واقع امام علیه السّلام می خواهد این حقیقت را بازگو کند که من تنها ثنای تو می گویم و تنها به تو امید بسته ام و حلاّل مشکلات من تنها تویی!که این همان حقیقت توحید صفات و توحید افعالی است.

سرانجام با دو دعای بسیار جامع و پر معنا،این خطبه عظیم و بی نظیر را پایان می بخشد؛عرضه می دارد:«حال که چنین است رضای خود را در این موقعیت به ما عطا کن و دست نیاز ما را از دامان غیر خود کوتاه گردان!«که تو بر هر چیز توانایی».

(فهب لنا فی هذا المقام رضاک،و أغننا عن مدّ الأیدی إلی سواک؛«إنّک علی کلّ شیء قدیر) .

چقدر جالب است بزرگ مردی که در میدان فصاحت و بلاغت و بیان دقیق ترین نکته های توحید و شرح معارف الهیّه،این گونه می درخشد و داد سخن می دهد؛در پایان،بی آنکه گرد و غبار خود بزرگ بینی بر دامانش بنشیند،با نهایت تواضع و فروتنی دست به درگاه خدا بر می دارد و با تمام وجود خویش،رضای او را می طلبد و غیر او را به فراموشی می سپرد.

از نظر فصاحت و بلاغت،تعبیرات به قدری شیرین و در عین ایجاز،گویا و در عین گویایی،عمیق و در عین عمق،روح پرور است که قلب و جان انسان را لبریز از نور و معنویّت آمیخته با شعف و شادی می کند و گویی با خود به پرواز در می آورد و در ملکوت اعلی جای می دهد.

از نظر احاطه ادبی بر لغات عرب،آنقدر عجیب است که هیچکس-هر چند سالیان دراز با لغات و فرهنگ نامه های عرب سر و کار داشته باشد-نمی تواند بدون مراجعه به منابع اصلی لغت،به مفاهیم آن کاملا آگاهی یابد.

از نظر محتوا،آنچنان ژرف و عمیق است که انسان تصوّر نمی کند درباره صفات خدا و معارف الهیّه سخنی بالاتر از آن پیدا شود.اینجاست که انسان به یاد کلمات مولا علیه السّلام در خطبه«شقشقیّه»(خطبه 3)می افتد که فرمود:«ینحدر عنّی السّیل،و لا یرقی إلیّ الطّیر؛چشمه های(علم و دانش)از دامان کوهسار وجودم،جاری است و مرغان(دور پرواز اندیشه ها)به افکار بلند من راه نتوانند یافت».

از نظر آثار تربیتی،هنگامی که نعمت های خدا را با تمام ریزه کاری هایش توصیف می کند،چنان حسّ شکرگزاری را در انسان زنده می نماید،که خود را در پیشگاه بخشنده این نعمت ها به خاطر قصور در شکرگزاری شرمنده می بیند و هنگامی که از علم بی پایان خدا و حضور پروردگار در تمام صحنه هستی سخن می گوید،انسان به خوبی احساس می کند که معنای این جمله«عالم محضر خداست و در محضر عصیان نکنید»یعنی چه! دعاهای عرفانی پایان خطبه،و تواضع و فروتنی فوق العاده امام علیه السّلام بعد از بیان آن همه نکات علمی و عرفانی و تربیتی،یک درس مهم برای هر انسان بیداری است که هرگز گرفتار غرور و خودبینی نشود و همه

ص: 202

چیز را از خدا بداند و هرگاه دست حاجت می برد به آستان مقدّس او دست برد که«کریم است و رحیم است و غفور است و ودود !».

ص: 203

دعونی و التمسوا غیری؛فإنّا مستقبلون أمرا له وجوه و ألوان؛لا تقوم له القلوب،و لا تثبت علیه العقول.و إنّ الآفاق قد أغامت،و المحجّة قد تنکّرت.و اعلموا أنّی إن أجبتکم رکبت بکم ما أعلم،و لم أصغ إلی قول القائل و عتب العاتب،و إن ترکتمونی فأنا کأحدکم؛و لعلّی أسمعکم و أطوعکم لمن و لّیتموه أمرکم،و أنا لکم وزیرا،خیر لکم منّی أمیرا!

سپس در ادامه این سخن،دور نمای تاریک آینده را با واقع بینی دقیقی ترسیم می کند و می فرماید:«ابرهای تیره و تار افق ها را پوشانیده و راه مستقیم حق(در این فضای ظلمانی)ناشناخته است».

(و إنّ الآفاق قد أغامت (1)،و المحجّة (2)قد تنکّرت) .

چرا که هوا و هوس های شیطانی و زرق و برق فریبنده دنیا چنان فضای افکار و قضاوت جامعه را تیره و تار کرده که اجازه نمی دهد راه صحیح را از چاه بشناسد و از پرتگاههایی که در مسیر آنهاست،بپرهیزد و به گفته دانشمند مصری محمّد عبده:

«طمعهایی که در بسیاری از مردم در عهد عثمان به خاطر بخششهای بی دریغ از بیت المال و انواع تبعیضهای ناروا حاصل شده بود،به آسانی به آنها اجازه نمی داد که بعدا با دیگران مساوات داشته باشند و هرگاه عدل علی علیه السّلام به سراغ آنها می آمد، از آن می گریختند و به سراغ بر پا ساختن فتنه ها می رفتند تا به مقصود خود برسند و این در اغلب رؤسا و سردمداران قوم وجود داشت و امام بر سر دو راهی قرار داشت؛ اگر همان امتیازات را به آنها می داد مرتکب ظلم عظیم و مخالفت با شرع شریف می شد(و اگر تسلیم آنها نمی شد فتنه گری ها آغاز می گشت)و از سوی دیگر،توده مردم که بر ضدّ مظالم عثمان به پا خاسته بودند،خواهان عدل و داد بودند و می بینیم که آنچه را علی علیه

ص: 208

السّلام پیش بینی می کرد،بعد از قبول بیعت مردم رخ داد(و فریاد مخالفت دنیا پرستان از هر سو بلند شد)». (1)

سپس در تأکید بیشتری نسبت به این موضوع،که اگر من زمام امور را بدست گیرم روش های نادرست پیشین را ادامه نخواهم داد؛بلکه همچون زمان پیامبر اکرم به سراغ حقّ و عدالت خواهم رفت،می افزاید:«بدانید اگر من دعوت شما را بپذیرم، مطابق آنچه خود می دانم(از اصول حق و عدالت)با شما رفتار خواهم کرد و هرگز به سخن این و آن و سرزنش سرزنش کنندگان گوش نخواهم داد!» (و اعلموا أنّی إن أجبتکم رکبت بکم ما أعلم،و لم أصغ إلی قول القائل و عتب (2)العاتب) .

اشاره به اینکه من می دانم مصلحت اندیشان دنیا طلب،در آینده به من خواهند گفت که اجرای حق و عدالت امر حکومت را بر من مشکل می کند و مخالفت ها را برمی انگیزد؛اصول سیاست مداری ایجاب می کند که همان ناهنجاری های سابق را ادامه دهم؛بیت المال را به زورمندان ببخشم و مناصب و پست ها را در اختیار گردنکشان قرار دهم هر چند به قیمت پایمال شدن حقوق توده مردم باشد؛درست همان کاری که اسلام و همه ادیان آسمانی برای نفی آن آمده اند: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ» ؛ (3)ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب(آسمانی)و میزان(شناسایی حق از باطل و قوانینی عادلانه)نازل کردیم،تا مردم قیام به عدالت کنند».

سپس برای اتمام حجّت و اثبات بی اعتنایی خود به مقام های ظاهری می افزاید:

«اگر مرا رها کنید همچون یکی از شما خواهم بود(و با عدم

ص: 209

وجود یار و یاور مسئولیّتی نخواهم داشت)بلکه شاید از شما شنواتر و مطیع تر نسبت به رئیس حکومت و والیان امر(در حفظ کیان اسلام و منافع مردم)بوده باشم» (و إن ترکتمونی فأنا کأحدکم؛و لعلّی أسمعکم و أطوعکم لمن ولّیتموه أمرکم) .

این تعبیر نشان می دهد که امام علیه السّلام در عالمی غیر از عالم مصلحت گرایان دنیا پرست و سیاست پیشه،سیر می کرد و هرگز حکومت را به عنوان یک طعمه شیرین و لذیذ نمی دانست؛بلکه وظیفه ای سنگین و مقدّمه ای برای احیای ارزش های اسلامی می شمرد،که بدون آن،حکومت به اندازه آب بینی حیوانی هم ارزش ندارد.

در پایان روی سخنش را به همان گروه دنیا پرست و زیادت خواه و سیاست باز کرده،می فرماید:«من برای شما وزیر و مشاور باشم،بهتر از آن است که امیر و رهبر باشم». (و أنا لکم وزیرا،خیر لکم منّی أمیرا) .

چرا که اگر امیر باشم شما هرگز نمی توانید به خود کامگی ها و غصب حقوق محرومان ادامه دهید،ولی در مشاورت با من بهره هایی از حق خواهید برد،بی آنکه مسئول اعمال شما باشم.

تاریخ با صراحت می گوید تمام پیش بینی های امام علیه السّلام در این کلام شریف به وقوع پیوست.و بر خلاف آنچه برخی از کوته نظران می اندیشند،امام علیه السّلام کاملا از شرایط سخت دوران حکومت خود آگاه بود و تمام واکنش های مخالفان را پیش بینی می کرد؛هرگز غافلگیر نشد و چیزی بر خلاف آنچه گفته بود روی نداد،ولی او پیرو مکتبی بود که می گفت:احیای ارزش ها،هر چند به قیمت قربانی شدن خود انسان باشد،بر هر چیز مقدّم است؛نه مکتب های دنیای مادّی که می گویند:برای حفظ حکومت می توان ارزش ها را قربانی کرد!

ص: 210

او به گفته خود عمل کرد؛حتّی حاضر نشد به برادرش«عقیل»سهم مختصری، اضافه بر آنچه حقّ او بود،از بیت المال بدهد.

او بر خلاف خلیفه پیشین،کمترین چیزی برای خود نیاندوخت و روزی خطاب به مردم فرمود:«دخلت بلادکم بأشمالی هذه و رحلتی،و راحلتی،هاهی فإن أنا خرجت من بلادکم بغیر ما دخلت فإنّنی من الخائنین؛من به سرزمین شما وارد شدم با این لباس و این اثاث مختصر و این مرکب؛و اگر از سرزمین شما به غیر از این خارج شوم(و چیزی از بیت المال مسلمین را با خود ببرم)؛از خائنانم!» (1)بر خلاف آنچه معمول سیاستمداران امروز است،که به هنگام انتخابات وعده های فریبنده ای به مردم می دهند و برای جلب آرا به هر کار خلافی دست می زنند،امام علیه السّلام اهداف واقعی خود را کاملا روشن ساخت و از مسائلی که در ذائقه بسیاری تلخ بود،خبر داد و برای اینکه کمترین شائبه اغفال در کار نباشد،مردم را از طوفان های آینده آگاه نمود؛این کاری است که در برنامه هیچ یک از زمامداران دنیای مادّی در طول تاریخ،سابقه نداشته است.

ولی برای اینکه در اینجا بیراهه نرویم بهتر است قبل از قضاوت درباره متن خطبه،به شرایط زمانی و مکانی و سایر مقدّماتی که فضای اصلی خطبه را تشکیل می دهد،توجّه کنیم.از جمله:

الف)این سخن در زمانی از امام صادر شد که«عثمان»بر اثر حیف و میل در بیت المال و مسلّط ساختن بنی امیّه بر جان و مال مردم و بروز اغتشاش در مناطق مختلف،به قتل رسیده بود و مردم برای بیعت،به سوی امام هجوم آورده بودند.

مردمی که سران آنها به امتیازات بی دلیل زمان عثمان خو گرفته بودند،انتظار داشتند امام هم بیت المال مسلمین را مطابق میل آنها تقسیم کند و سیاستمدارانشان انتظار داشتند که در برابر بیعت با امیر مؤمنان علیه السّلام،پست های مهمّ فرمانداری و استانداری کشور وسیع اسلام،در اختیار آنها گذاشته شود.

بسیاری از توده مردم نیز از ارزش های اسلامی فاصله گرفته و به خاطر وفور غنایم جنگی،آلوده زرق و برق دنیا شده بودند؛افکار جاهلی در میان آنها خودنمایی می کرد و زندگی عصر پیامبر-به خاطر بی توجّهی خلفا-به فراموشی سپرده شده بود.

به همین دلیل،امام خود را بر سر دو راهی می دید:تسلیم نشدن در برابر بیعت مردم در آن شرایط بحرانی،یا تن دادن به بیعت و استقبال از طوفانها و بحرانها و امواج سهمگین اجتماعی.

ب)امام کسی نبود که مانند سیاستمداران دنیا طلب،طرح واقعی خود را برای حکومت اسلام پنهان سازد و با نشان در باغ سبز و فریبکاری،آنها را به بیعت بشکاند و بعد از نشستن بر تخت قدرت،طرح اصلی خود را آشکار سازد!او هرگز به این گونه فریبکاری ها تن در نمی داد و مایل بود

ص: 212

همه چیز را قبلا به طور آشکار با مردم در میان بگذارد و مشکلات بیعتشان را برای آنها بیان کند.

بدیهی است برای کسی که از دیدگاه ارزش های الهی به حکومت می نگرد،دلیلی ندارد که خود را با فریبکاری و به هر قیمت ممکن،به قدرت برساند.

ج)بی شک امام لایق ترین فرد،نه تنها در آن زمان،بلکه در زمان های قبل از آن نیز برای حکومت بود؛نه تنها امام چنین عقیده ای را درباره خود داشت و می فرمود:

«إنّه لیعلم أنّ محلّی منها محلّ القطب من الرّحا؛رقیب من هم به یقین می داند که جایگاه من از خلافت جایگاه محور سنگ آسیا نسبت به آن است،(که هرگز ممکن نیست سنگ بدون آن گردش کند). (1)

و نیز هنگامی که به مسئله شورای شش نفری عمر اشاره می کند که او را در کنار پنج نفر قرار داده بودند؛می فرماید:«متی اعترض الرّیب فیّ مع الأوّل منهم،حتّی صرت أقرن إلی هذه النّظائر؛کدام زمان بود که در مقایسه من با نخستین آنان(ابو بکر) شک و تردید وجود داشته باشد،تا چه رسد به اینکه مرا هم سنگ امثال اینها قرار دهند». (2)

و در جای دیگر هنگامی که مردم می خواستند بعد از عثمان با او بیعت کنند،با صراحت می گوید:«و لقد علمتم أنّی أحقّ النّاس بها من غیری؛همه شما به خوبی می دانید من از همه کس به خلافت شایسته ترم». (3)

حتّی رقبای او،با صراحت شایسته تر بودن او را قبول داشتند(هر چند در عالم سیاست این شایستگی ها از طرف رقیبان در عمل فراموش می شود!)از جمله«عمر» به هنگام انتخاب شورای شش نفری به علی علیه

ص: 213

السّلام گفت:«تو از همه شایسته تری اگر شوخ طبع نبودی!»سپس افزود:«أما و اللّه لئن ولّیتهم لتحملنّهم علی الحقّ الواضع و المحجّة البیضاء؛به خدا سوگند!اگر زمام حکومت را تو در دست بگیری مردم را در مسیر حقّ واضح،و راه روشن قرار خواهی داد». (1)

«ابو بکر»هنگامی که به خلافت رسید-طبق نقل بسیاری از روایات-عدم صلاحیّت خویش را برای خلافت بیان کرد.به گفته«طبری»چنین گفت:«أیّها النّاس! فإنّی ولّیت علیکم و لست بخیرکم؛مردم من والی شما شده ام در حالی که بهترین شما نیستم». (2)

و حتّی در بعضی از این روایات آمده است که ابو بکر گفت:«أقیلونی!فلست بخیرکم و علیّ فیکم؛مرا رها سازید،من بهترین شما نیستم در حالی که علی در میان شماست». (3) با توجه به آنچه در بالا آمد که همه از محکمات تاریخ و حدیث محسوب می شود -و طبعا جمله های متشابهی ماند خطبه بالا را باید در پرتو آن تفسیر کرد-شکّی باقی نمی ماند که امام علیه السّلام در این خطبه می خواهد،عدم علاقه خود را به مسأله خلافت روشن سازد و نهایت تواضع خویش را در این امر نشان دهد و هم به مردمی که اصرار در بیعت با او داشتند،بگوید که اگر من قدرت را بدست گیرم برنامه ام دنبال روی از روش های نادرست پیشین نیست؛بلکه چاره ای جز این ندارم که شما را به راه حق باز گردانم و ارزش های عصر پیامبر را زنده کنم؛هر چند

ص: 214

خوشایند گروه زیادی نباشد و علم مخالفت بر پا دارند و طوفان هایی بپا کنند.

با توجّه به این نکات،نوبتی برای این باقی نمی ماند که بحث کنیم،آیا این خطبه دلیل بر آن نیست که امامت منصوص نبوده.و یا اینکه معیار برای امامت و خلافت تنها آرای مردم است و بس!زیرا این سخن را کسی می گوید که تنها ظاهر این خطبه را مورد توجّه قرار دهد و از تمام قراین تاریخی و سخنان دیگر امام علیه السّلام در نهج البلاغه و غیر آن،چشم بپوشد!

به سوی چیزی می رویم که چهره ها و رنگ های مختلف دارد و دل ها و عقل ها بر آن استقرار نمی یابد(مسئله ای است بسیار پیچیده و غامض)».

مردم گفتند:«تو را به خدا سوگند می دهیم!مگر نمی بینی در چه شرایطی قرار داریم؟مگر اسلام را(تنها)نمی بینی؟مگر آشوب و فتنه ها را مشاهده نمی کنی؟ مگر از خدا نمی ترسی؟».فرمود:«من پاسخ شما را گفتم و بدانید اگر من پیشنهاد شما را اجابت کنم(به سنّت های غلط پیشین تن نمی دهم و)شما را به راهی می برم که می دانم(عین حقّ و عدالت است)و اگر مرا رها کنید من فردی مانند شما خواهم بود(و مسئولیّتی بیش از مسئولیّت یک نفر ندارم)».

سپس ابن اثیر بیعت عامّه مردم با علی علیه السّلام به طور مشروح،شرح می دهد. (1)

به یقین-همان گونه که عبارت های فوق گواهی می دهد-علی علیه السّلام می دانست که حکومت حق و عدالت بر مردمی که عادت به ظلم و ستم کرده اند،بسیار مشکل است و با مخالفت های شدید سران دنیا پرست روبرو خواهد شد؛ولی با این همه می دانست حفظ اصول،هر چند به قیمت مخالفت ها،کارشکنی ها و سرانجام شهادتش تمام شود،کار بسیار پر ارزشی است.

هدف امام حکومت کردن به هر قیمت نبود،بلکه حکومت را برای حفظ اصول و ارزش ها لازم می دانست،هر چند موقعیّت و حتّی جان او در این راه قربانی شود و البتّه درک این واقعیت برای کسانی که با فرهنگ انبیا و اولیا آشنا نیستند،آسان نیست.

«ابن ابی الحدید»در اینجا جمله جالبی از بعضی اندیشمندان نقل کرده است که گفته اند:«سیاست علی علیه السّلام را اگر انسان منصف،با دقّت

ص: 216

بررسی کند و نسبت به شرایطی که او و یارانش گرفتار آن بودند آن را بسنجد،می بیند که این سیاست واقعا یک معجزه بود». (1)

از سوی سوم،به آنها هشدار می دهد و اتمام حجّت می کند که اگر من زمام امور را به دست گیرم جز حقّ و عدالت و کتاب و سنّت پیامبر و رضای خدا را به رسمیّت نمی شناسم.هرگز از من انتظار نداشته باشید که مانند دیگران،پایه های حکومت خود را با ظلم و ستم و تبعیض و تزویر محکم کنم.

و از سوی چهارم،تصّور نکنید من از طوفان های آینده بی خبرم و بر مرکب خلافت به عنوان یک مرکب راهوار سوار می شوم؛من می دانم در شرایط فعلی،سوار شدن بر این مرکب چموش بسیار خطرناک و پر دردسر است!اگر آن را بپذیرم به خاطر وظیفه الهی است،نه غیر آن.

ص: 218

می کند،پرسشی نمی کنید،مگر اینکه از دعوت کننده،رهبر و کسی که آنها را به پیش می راند،و از جایگاه خیمه و خرگاه و محلّ اجتماع آنها،و کسانی که از آنها کشته می شوند،یا به مرگ طبیعی می میرند(از همه اینها شما را آگاه می سازم و اگر مرا از دست دهید سپس ناراحتی های زندگی و مشکلات بر شما فرو بارد(و برای یافتن راه حل به این و آن متوسّل شوید)بسیاری از پرسش کنندگان سر به زیر می افکنند و در حیرت فرو می روند(چرا که پاسخگویی برای این سؤالات نمی یابند)و بسیاری از مسئولان(و آنها که مورد پرسش واقع می شوند)از پاسخ فرو می مانند،این حوادث و بلاها هنگامی روی می دهد که جنگ بر شما طولانی شود و(برای در هم کوبیدن شما)دامن به کمر زند و دنیا آنچنان بر شما تنگ گردد که ایّام بلا را بسیار طولانی بشمرید و سخت بی تابی کنید(و این وضع همچنان ادامه می یابد)تا زمانی که خداوند،پرچم فتح و پیروزی را برای باقی مانده نیکان شما به اهتزاز درآورد!

عین الفتنة،و لم یکن لیجتریء علیها أحد غیری بعد أن ماج غیهبها، (1)و اشتدّ کلبها (2)) .

در این که منظور از فتنه در این عبارت کدام فتنه است؟جمعی از«شارحان نهج البلاغه»آن را اشاره به فتنه جنگ جمل دانسته اند؛چرا که افراد ساده لوح و حتّی آنها که در درجه متوسّطی از علم و ایمان بودند،در آن حیران شده بودند که آیا می شود با گروهی که ظاهرا مسلمانند-و به اصطلاح-اهل قبله اند،جنگید؟! گروهی که بعضی از صحابه معروف و مشهور مانند«طلحه»و«زبیر»در میان آنهاست و گروهی که همسر رسول خدا«عایشه»زمامدار آن است؛هر چند این جنگ و پیکار، بعد از اتمام حجّت فراوان و عدم تسلیم در برابر حق بوده باشد.وانگهی،بعد از غلبه بر آنها،آیا می توان اموال آنها را به غنیمت گرفت؟با اسیرانشان باید چه کرد؟ ولی امام که می دانست اگر این پیمان شکنی و شقّ عصای مسلمین ادامه یابد، فتنه و آشوب سراسر کشور اسلام را خواهد گرفت و شاید چیزی از اسلام و میراث پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله باقی نماند؛نخست به اتمام حجّت برخاست و با ملاقات ها و گفتگوهای پی در پی آنها را از عواقب این امر بر حذر داشت و چون نپذیرفتند چاره ای جز توسّل به زور نبود؛

ص: 223

به همین دلیل،با قاطعیّت و بدون هیچ گونه شک و تردید،بر آنها تاخت و آتش جنگ جمل را خاموش نمود.

بعضی دیگر،فتنه«خوارج»در«نهروان»را نیز در مفهوم جمله بالا وارد دانسته اند؛چرا که«خوارج»علی رغم آلودگی و انحراف باطنی و حماقتشان،ظاهری آراسته داشتند و حتّی غالبا به واجبات و مستحبّات کوچک نیز،اهمیّت می دادند؛ لذا بسیاری از ساده دلان در مبارزه با آنان،تردید به خود راه می دادند.امام چشم این فتنه را که برخاسته از کج اندیشی ها و اعمال منافقانه خوارج بود نیز،کور کرد.

بعضی دیگر،فتنه«معاویه»،شامیان و جنگ صفّین را-که از همه اینها گسترده تر بود و امام تا سر حدّ پیروزی آن را رهبری فرمود،و اگر سستی و نادانی گروهی از فریب خوردگان پیش نیامده بود،آن هم برای همیشه پایان می یافت-در مفهوم جمله بالا داخل می دانند.

بعضی از«شارحان»نیز فتنه را،به مفهوم عامّی گرفته اند و معتقدند این فتنه ها از زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در جنگ بدر آغاز شد و در غزوات دیگر ادامه یافت و بعد از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به صورت خطرناکتر،ظهور و بروز کرد و تا زمان«عثمان»ادامه یافت و بعد از بیعت مردم با آن حضرت به اشکال دیگری نمایان گشت و امام گاه با شمشیر،گاه با صبر و شکیبایی،گاه با آگاهی رسانی و گاه با فریادها و هشدارها، چشم فتنه ها را نابینا کرد.

ولی تفسیر اوّل(اشاره به جنگ جمل)با تعبیرات خطبه،مناسبتر به نظر می رسد.

تعبیر به«عین الفتنة»نشان می دهد که امام فتنه را به هیولای وحشتناکی تشبیه کرده،که وقتی چشم او را کور کنند،قدرت فعّالیت از او گرفته می شود و در ضمن اشاره به این نکته نیز می تواند باشد که امام در مبارزه

ص: 224

با فتنه ها،به سراغ مرکز اصلی فتنه و توطئه می رفت،نه شاخ و برگها؛زیرا،هنگامی که مرکز فتنه متلاشی شود بقیّه اعوان و انصار فتنه گران،خود به خود متلاشی خواهند شد و این،بهترین راه برای از بین بردن فتنه ها،با ضایعات کمتر است.

سپس امام علیه السّلام در این زمینه به سراغ نکته بسیار مهمّی می رود و برای بیان آن، این گونه آغاز می کند.می فرماید:«از من سؤال کنید(و آنچه را می خواهید درباره سرنوشت آینده از من بپرسید)پیش از آن که مرا از دست دهید». (فاسألونی قبل أن تفقدونی) .

همان گونه که در سابق نیز اشاره شد،به گفته محقّقان،هیچ کس را یارای این سخن،جز علی بن ابی طالب علیه السّلام نبوده است!چرا که آگاهی او بر مسائل گذشته و حال و آینده،به قدری گسترده بود که پاسخ هر سؤالی را،از معارف و احکام و حوادث گوناگون آماده داشت و این علم و دانشی بود که از پیامبر آموخته بود و پیامبر از سرچشمه وحی فرا گرفته بود و الهامات الهیّه و تأییدات روح القدس بر قلب پاک امیر مؤمنان علی علیه السّلام نیز،آن را گسترش می داد و بر آن تأکید می نمود.

جمعی از«مورّخان»از افرادی نام برده اند که به خاطر غرور آمیخته با ناآگاهی،در این میدان گام نهادند و ندای«سلونی»سر دادند؛ولی به زودی رسوا و سرشکسته شدند و مدّعای خود را پس گرفتند»از جمله«ابن جوزی»(دانشمند معروف قرن ششم)روزی بر منبر همین جمله«سلونی قبل أن تفقدونی»را در برابر مردم گفت، ناگهان زنی از میان جمعیّت برخاست رو به سوی او کرده گفت:«در روایات آمده که علی علیه السّلام در یک شب برای مراسم کفن و دفن«سلمان فارسی»به«مدائن»آمد و بلافاصله بازگشت»ابن جوزی گفت:«آری چنین روایتی نقل شده است».زن گفت «این را هم می دانیم که جنازه«عثمان»که در نزدیکی امام بود سه

ص: 225

روز در مزابل افتاده بود و علی علیه السّلام کاری نکرد؛»ابن جوزی گفت:«آری!چنین بوده است»زن گفت:

«باید یکی از این دو کار اشتباه باشد»(در واقع زن می خواست اعتقاد ابن جوزی را در مورد عثمان تخطئه کند)ابن جوزی از پاسخ فرو ماند و تنها به این قناعت کرد که به آن زن گفت:«اگر بدون اجازه همسرت از خانه بیرون آمدی لعنت خدا بر تو باد و اگر با اجازه شوهرت بود لعنت خدا بر او باد!»زن با خونسردی گفت:«بگو ببینم خارج شدن عایشه برای جنگ با علی علیه السّلام(در واقعه جمل)به اذن پیامبر بود،یا بدون آن!»(اشاره به اینکه پیامبر اکرم از قبل پیش بینی کرده بود و او را نهی فرمود.)ابن جوزی خاموش ماند و قدرت بر پاسخ نداشت. (1)

شبیه این واقعه درباره بعضی دیگر نقل شده است.

سپس امام علیه السّلام بعد از ذکر این مقدّمه چنین می فرماید:«سوگند به کسی که جانم در دست قدرت اوست!از هیچ حادثه ای که از امروز تا دامنه قیامت واقع می شود از من سؤال نمی کنید(مگر این که پاسخ آن را آماده دارم)و همچنین درباره هیچ گروهی که حتّی یک صد نفر را هدایت یا گمراه می کنند پرسش نمی کنید،مگر اینکه از دعوت کننده و رهبر و کسی که آنها را به پیش می راند و از جایگاه خیمه و خرگاه و محلّ اجتماع آنها و کسانی که از آنها کشته می شوند،یا به مرگ طبیعی می میرند، (از همه اینها)شما را آگاه می سازم.» (فو الّذی نفسی بیده!لا تسألونی عن شیء فیما بینکم و بین السّاعة،و لا عن فئة تهدی مئة و تضلّ مئة إلاّ أنبأتکم بناعقها، (2)و

ص: 226

قائدها و سائقها،و مناخ (1)رکابها،و محطّ رحالها،و من یقتل من أهلها قتلا،و من یموت منهم موتا) .

بسیارند کسانی که ممکن است مسائلی را به صورت مبهم و کلّی در آینده ای نزدیک پیش بینی کنند و این کاری است که سیاستمداران،در مسایل مربوط به اطراف عصر خود،همیشه دارند و ممکن است گاهی صحیح و گاهی اشتباه از آب درآید؛ولی پیش بینی دقیق جزئیّات با تمام مشخصّات،آن هم در زمان های بسیار دور،برای هیچ کس ممکن نیست،جز آنها که با سرچشمه وحی ارتباطی دارند و از علم بی پایان پروردگار،مدد می گیرند و جالب این است که امام علیه السّلام در جمله های بالا از یک سو،تأکید بر این دارد که من تمام حوادث آینده را تا دامنه قیامت می توانم برای شما پیش گویی کنم و از سوی دیگر اشاره به تمام جزئیّات آنها می کند.چیزی که برای غیر پیغمبر و کسانی که از علوم خاص او بهره دارند،امکان پذیر نیست.

در اینجا فورا این سؤال به ذهن می آید که آیا پیامبر یا امام،علم غیب-آن هم به این گستردگی-می توانند داشته باشند،با اینکه قرآن با صراحت می گوید: «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللّهُ» ؛بگو کسانی که در آسمان و زمین هستند جز خدا از غیب آگاه نیستند» (2).

این سخن پاسخ روشن و معروفی دارد که هم از آیات قرآن استفاده می شود و هم در کلمات خود آن حضرت آمده است و آن اینکه علم غیب به صورت ذاتی مخصوص خداست ولی خداوند هر مقدار از آن را لازم

ص: 227

بداند در اختیار اولیاء اللّه می گذارد؛ همان گونه که در آیه 26-27 سوره«جنّ»می خوانیم: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ» ؛خداوند عالم به امور پنهانی است و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی کند،مگر رسولی که او را برگزیده و از وی راضی شده است».

به زودی در کلام خود امام علیه السّلام-به خواست خدا-می خوانیم هنگامی که امام علیه السّلام از پاره ای از حوادث آینده خبر داد و کسی همین سؤال را مطرح کرد امام علیه السّلام در پاسخ او فرمود:«لیس هو بعلم غیب،و إنّما هو تعلّم من ذی علم؛این علم غیب نیست؛ بلکه آموزشی است از صاحب علم».اشاره به اینکه علم غیب ذاتی،مخصوص خداست و علم من جنبه اکتسابی دارد؛من همه این امور را از پیامبر آموختم و او از خداوند متعال(شرح بیشتر این سخن،ذیل همان خطبه خواهد آمد).

به هر حال،هیچ کس بعد از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله جز امام امیر مؤمنان علیه السّلام چنین سخنی را نگفته و نمی توانسته است بگوید؛ولی امام این سخن را فرموده و بارها پیش گویی هایی کرده که عینا واقع شده است.

«ابن ابی الحدید»در«شرح نهج البلاغه»خود فصلی تحت عنوان«امور غیبی که امام از آن خبر داد،سپس تحقّق یافت»در ذیل همین خطبه آورده است که در بحث نکات،اشاره ای به آن خواهیم داشت.

تعبیر امام در جمله های بالا به«و لا عن فئة تهدی مئة...»اشاره به این است که نه تنها از گروهها و لشکرهای انبوه،که در آینده حادثه می آفرینند،با خبرم؛بلکه حتّی از گروهک های کوچک که هیچ کس نمی تواند درباره آن پیش گویی داشته باشد-به برکت تعلیم الهی-با خبر هستم!.

سپس امام علیه السّلام به دو نکته دیگر در این زمینه اشاره می کند:

ص: 228

نخست،برای تشویق هر چه بیشتر آنها به سؤال کردن از مسائلی سرنوشت ساز، می فرماید:«اگر مرا از دست دهید سپس ناراحتی های زندگی و مشکلات بر شما فرو بارد(و برای یافتن راه حلّ به این و آن متوسّل شوید)بسیاری از پرسش کنندگان سر به زیر می افکنند و در حیرت فرو می روند،(چرا که پاسخگویی نمی یابند)؛و بسیاری از مسئولان(آنها که مورد پرستش واقع می شوند،)از پاسخ فرو می مانند».

( و لو فقدتمونی و نزلت بکم کرائه (1)الأمور،و حوازب (2)الخطوب،لأطرق کثیر من السّائلین،و فشل کثیر من المسؤولین) .

اشاره به اینکه،تا من در میان شما هستم از مسائل سرنوشت ساز خود سؤال کنید؛چرا که بعد از من دیگران نمی توانند پاسخ درستی به شما بدهند؛لذا در کار خود فرو می مانید و پشیمان می شوید.

دیگر اینکه،یک اشاره اجمالی به طوفانها و بحرانهایی که در پیش است می کند، تا خود را برای آن آماده سازند و در عین حال نوید فتح و پیروزی به نیکان می دهد.

می فرماید:«این حوادث و بلاها هنگامی روی می دهد که جنگ بر شما طولانی شود و(برای کوبیدن شما)دامن به کمر زند و دنیا آنچنان بر شما تنگ گردد که ایّام بلا را بسیار طولانی بشمرید(و سخت بی تابی کنید،و این وضع همچنان ادامه می یابد)تا زمانی که خداوند پرچم فتح و پیروزی را برای باقیمانده نیکان شما،به اهتزاز در آورد». (و ذلک إذا

ص: 229

قلّصت (1)حربکم،و شمّرت (2)عن ساق،و ضاقت الدّنیا علیکم ضیقا، تستطیلون معه أیّام البلاء علیکم،حتّی یفتح اللّه لبقیّة الأبرار منکم) .

امام در واقع پیش بینی روشنی از سیطره حکّام جنایتکار بنی امیّه بر اموال و نفوس و سرزمین های اسلامی می کند که هر کس با آنها اندک مخالفتی داشت،با شدیدترین ضربات سرکوب می شد و آمار جنایتها و اعمال غیر انسانی آنها از حد و حصر بیرون است و تعبیر«ضاقت الدّنیا علیکم ضیقا؛دنیا بر شما شدیدا تنگ خواهد شد»کاملا بر این حکومت سیاه،صادق بود.

تعبیر به«فتح و پیروزی نیکان»ممکن است اشاره به زوال حکومت جابر بنی امیّه باشد که مسلمانان برای مدّتی نفسی آسوده کشیدند؛چرا که هنوز عبّاسیان قدرت و قوّتی پیدا نکرده بودند.

و نیز ممکن است اشاره به حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السّلام باشد،که به تمام ظلم و بی عدالتی ها و جنایات جنایتکاران پایان می دهد.

«ابن ابی الحدید»در ذیل خطبه مورد بحث نکته جالبی دارد و آن اینکه می گوید:

«امام علیه السّلام در این خطبه،به خدا سوگند یاد می کند که از هر حادثه ای تا قیامت از او سؤال کنند،از تمام آنها خبر می دهد و حتّی جزئیّات آن را بازگو می کند».سپس می افزاید:«این سخن از آن حضرت نه به معنای ادّعای ربوبیّت است،نه به معنای ادّعای نبوّت؛بلکه امام می فرمود اینها را با تعلیم پیامبر فراگرفته است»و بعد می گوید:«ما این سخن را بارها آزموده ایم و کاملا مطابق واقعیّت دیده ایم و به صدق دعوی آن حضرت پی برده ایم؛مانند اخبار از ضربت خوردن آن حضرت به گونه ای که محاسن مبارکش با خون سرش خضاب شود و اخبار از قتل امام حسین علیه السّلام و سخنی را که هنگام عبور از کربلا فرمود و اخبار به حکومت«معاویه»و جریان «حجّاج»و سرانجام کار«خوارج»در«نهروان»و اخباری که درباره بعضی از یارانش داد که بعضی کشته می شوند و بعضی به دار آویخته می شوند و خبرهای مربوط به جنگ با ناکثین و قاسطین و مارقین و اخبار از عدّه لشکری که از کوفه به یاری او می آید، در آن هنگام که می خواست برای خاموش کردن فتنه طلحه و زبیر و عایشه به بصره برود و خبری که درباره آینده«عبد اللّه بن زبیر»داد و ماجرای ویران شدن«بصره»با غرقاب و رفتن به زیر آب و هلاک شدن مردم در فتنه«زنج»و نیز پرچم های سیاهی که از سوی خراسان حرکت می کند(جریان ابو مسلم و عبّاسیان)...»(و اخبار فراوان دیگری که ابن ابی الحدید مشروحا آن را ذکر کرده و ما به خاطر پیش گیری از اطاله سخن آن را تلخیص نمودیم). (1)

این گواهی کسی است که به امامت آن حضرت به عنوان یک پیشوای معصوم اعتقادی ندارد؛ولی مسئله از نظر ما بسیار روشن تر است؛زیرا ائمه معصومین علیهم السّلام هم وارث علوم فراوانی از پیامبر اسلام بودند؛هم

ص: 231

حقایق تازه ای را از قرآن درک می کردند که دیگران درک نمی کنند و هم الهامات غیبی بر قلب آنها وارد می شد.

درباره وسعت علم امام باز هم ذیل خطبه های مناسب بحث خواهیم کرد.

ص: 232

دامان او را می گیرد.و هر کس در برابر آن نابینا باشد،بلائی به او نمی رسد.به خدا سوگند!بعد از من،بنی امیّه را برای خود زمامداران بدی خواهید یافت!آنها همچون شتر شرور و بد خویی هستند که صاحب خود را گاز می گیرد؛با دست خود بر سر او می کوبد و با پا او را دور می سازد.و از دوشیدن شیرش او را منع می کند.آنها به این وضع ادامه می دهند.(و نیکان و مجاهدان را نابود می کنند)،مگر اینکه در مسیر منافع آنها قرار گیرد،یا لا اقل ضرری به آنها نرساند.بلا و ستم های آنها نسبت به شما نیز همچنان ادامه خواهد یافت تا آنجا که(هیچ پناهگاهی نیابید و)استمداد شما از آنها به استمداد برده ای می ماند که در برابر ظلم مالک خویش،از او کمک بطلبد؛یا همچون دوستی که از(تعدّی و احجاف دوست خود)به او پناه برد.(آری!) فتنه های آنها پشت سر یکدیگر بر شما وارد می شود؛با قیافه ای زشت و ترسناک و همراه پاره ای از آداب و رسوم جاهلیّت؛در آن زمان نه راهنمایی در آن میان خواهد بود و نه پرچم نجاتی!

نخست می فرماید:«هنگامی که فتنه ها روی آورند خود را به لباس حق درمی آورند و هنگامی که پشت می کنند(مردم را از ماهیّت خود)آگاه می سازند». (إنّ الفتن إذا أقبلت شبّهت،و إذا أدبرت نبّهت) .

در واقع،به هنگام روی کرد،اغفال کننده است و به هنگام پشت کردن،بیدار کننده.

سپس به نکته ای که در حقیقت علّت این موضوع است اشاره کرده،می فرماید:

«آنها در حال روی آوردن ناشناخته اند و به هنگام پشت کردن شناخته می شوند».

(ینکرن مقبلات،و یعرفن مدبرات) .

این،یک نکته بسیار مهمّ اجتماعی و سیاسی است،که فتنه گران و سود جویان تبهکار،ماهیّت خود را در چهره ساختگی حق به جانب،پنهان می دارند تا مردم را به دنبال خود بکشند؛ولی هنگامی بر مرکب مراد سوار شدند،چهره واقعی خود را نشان می دهند و همین امر،تدریجا سبب نابودی آنها می شود.این قانون و قاعده ای است برای تمام اعصار و قرون؛به همین دلیل طرفداران حق باید همیشه با دقّت و هشیاری به حوادث نگاه کنند،مبادا فریب چهره های حق به جانب دروغین را بخورند و غافلگیر شوند.هر گونه سطحی نگری و حسن ظنّ بی دلیل در این گونه موارد،جز زیان و خسران به بار نمی آورد.

در ادامه این سخن به این نکته اشاره می فرماید که فتنه ها همیشه فراگیر نیستند؛بلکه«مانند گردبادها به بعضی از شهرها اصابت می کنند و از کنار بعضی می گذرند!» (یحمن (1)حوم الرّیاح،یصبن بلدا و یخطئن بلدا) .

زیرا زمینه های ظهور و بروز فتنه ها در همه شهرها یکسان نیست؛بلکه عوامل متعدّد و پیچیده ای دارد که در جایی هست و در جایی دیگر نیست.

ص: 235

بنابر این،اگر آثاری از فتنه در شهرهایی دیده نشد،نباید فریب خورد؛ای بسا شهر خاصّی را به خاطر آمادگی هایش هدف قرار دهد.

در ادامه این سخن،به سراغ فتنه بنی امیّه می رود و می فرماید:«آگاه باشید! وحشتناکترین فتنه ها از نظر من برای شما،فتنه بنی امیّه است؛چرا که فتنه ای است کور و تاریک». (ألا و إنّ أخوف الفتن عندی علیکم فتنة بنی امیّة،فإنّها فتنة عمیاء مظلمة) .

فتنه های کور و تاریک فتنه هایی است که هیچ کس و هیچ چیز را به رسمیّت نمی شناسد و همه ارزشها را پایمال می کند و نیکان را بدون توجّه به سوابق و شخصیّت آنها درهم می کوبد و فتنه بنی امیّه براستی چنین بود!!در عصر حکومت آنها،ارزش های عصر جاهلیّت،ناگهان زنده شد و بازماندگان کثیف و آلوده آن زمان، پست های حسّاس حکومت اسلامی را اشغال کردند و نیکان و پاکان از صحنه اجتماع عقب رانده شدند و آنها که مقاومت کردند،نابود گشتند.

سپس به یکی از ویژگی های این فتنه اشاره کرده،می فرماید:«حکومت آن فراگیر است(و همه تحت فشار آن حکومت ظالم هستند)و بلای آن ویژه گروهی است؛هر کس در آن فتنه بصیر و بینا باشد(و با آن ستیزه جویی کند)بلا دامان او را می گیرد و هر کس در برابر آن نابینا باشد،بلایی به او نمی رسد». (عمّت خطّتها (1)،و خصّت بلیّتها،و أصاب البلاء من أبصر فیها،و أخطأ البلاء من عمی عنها) .

بدیهی است آثار شوم فتنه سرانجام دامان همه اجتماع را خواهد گرفت و تعبیر به«عمّت خطّتها»ممکن است اشاره به همین معنا باشد؛ولی لبه تیز

ص: 236

آن،متوجّه آگاهان مجاهد و مبارز است ولی ناآگاهان و آگاهان بی مسئولیّت و بی درد،از بلاهای خاص در امان می مانند.

سپس امام علیه السّلام در بیان دومین ویژگی حکومت بنی امیّه می افزاید:«به خدا سوگند!بعد از من بنی امیّه را برای خود زمامداران بدی خواهید یافت؛آنها همچون شتر شرور و بد خویی هستند که صاحب خود را گاز می گیرد؛با دست خود،بر سر او می کوبد؛و با پا او را دور می سازد؛و از دوشیدن شیرش او را منع می کند». (و ایم اللّه (1)لتجدنّ بنی أمیّة لکم أرباب سوء بعدی کالنّاب (2)الضّروس: (3)تعذم (4)بفیها،و تخبط (5)بیدها،و تزین (6)برجلها،و تمنع درّها، (7)).

چه تشبیه جالبی!انسان انتظار دارد از شیر شترش استفاده کند و بر او سوار شود و به مقصد برسد؛همان گونه انسان انتظار دارد حکومت به او کمک کند و مشکلاتش را حل نماید و در مسیر پیشرفت های فردی و اجتماعی یار و یاورش باشد؛ولی حکّام ظالم،بی رحم و بی منطق-که جز به منافع زودگذر خود و اشباع هوس های خویش نمی اندیشند-نه

ص: 237

تنها مشکلی را از جامعه حل نمی کنند،بلکه مردم را گرفتار سخت ترین مشکلات ساخته،از هر سو ضربه تازه ای بر آنان وارد می سازند.

چقدر این پیشگویی صحیح بود و علی علیه السّلام با قلب پاکش تمام حوادث آینده را می دید که این گروه بی رحم و درنده خو،چه بلایی بر سر اسلام و مسلمین می آورند.

در ویژگی سوم می فرماید:«آنها به این وضع ادامه می دهند(و همواره با شما به سختی رفتار می کنند).تا کسی باقی نماند مگر اینکه در مسیر منافع آنها قرار گیرد؛ یا لا اقل،ضرری به آنها نرساند». (لا یزالون بکم حتّی لا یترکوا منکم إلاّ نافعا لهم،أو غیر ضائر بهم) .

همه صداهای حق طلبان را در گلوهایشان خفه می کنند و هر مخالفی را در هر جا باشد،از روی زمین بر می دارند و به هیچ کس حق حیات و زندگی نمی دهند،جز کسانی که در خدمت آنها باشند،یا کمترین ضرری به منافع آنها نرسانند.برای آنها تفاوت نمی کند این حق طلب و عدالت جو،فرزند رسول خدا باشد،یا صحابه پیامبر، یا عالم و دانشمند بزرگ دینی و یا زاهد و عابد!و به این ترتیب،عمومیت و گسترش فتنه را که امام علیه السّلام در آغاز کلام اشاره فرمود،در عمل به طور کامل پیاده می کنند.

در ویژگی چهارم به این نکته اشاره می فرماید که مشکل عظیم در این حکومت این است که هیچ پناهگاهی برای در امان ماندن از ظلم آنها وجود نخواهد داشت و هیچ دادرسی در برابر ستم های آنها پیدا نمی شود و مردم ناچارند از ظلم این ظالمان به خودشان شکایت برند و تکلیف چنین شکایت و شاکیان روشن است.

می گوید:«بلا و ستم های آنها نسبت به شما همچنان ادامه خواهد یافت،تا آنجا که (هیچ پناهگاهی نیابید و)استمداد شما از آنها به استمداد برده ای ماند که در برابر ظلم مالک،از او کمک بطلبند؛یا همچون دوستی که(از تعدّی و احجاف دوست خود،)به

ص: 238

او پناه برد». (و لا یزال بلاؤهم عنکم حتّی لا یکون انتصار أحدکم منهم إلاّ کانتصار العبد من ربّه،و الصّاحب من مستصحبه) .

و چنین است سرنوشت مردمی که حکومت جائر و ظالمشان تمام زبان حق گویان را قطع کند؛عالمان را خانه نشین سازد؛عزیزان را ذلیل و خوار کند و تمام قدرت های مردمی را درهم بکوبد و همه را به استخدام خود در آورد.

در پنجمین و آخرین ویژگی-که در واقع تأکیدی است بر ویژگی های قبل- می فرماید:«فتنه های آنها پشت سر یکدیگر بر شما وارد می شود،با قیافه ای زشت و ترسناک،و همراه پاره هایی از آداب و رسوم جاهلیّت؛نه راهنمایی در آن میان خواهد بود و نه پرچم نجاتی». (ترد علیکم فتنتهم شوهاء (1)مخشیّة (2)،و قطعا جاهلیّة، لیس فیها منار هدی،و لا علم یری) .

امام علیه السّلام با این ویژگی ها تمام شرایط و اوضاع حکومت بنی امیّه را ترسیم کرده و پایان آن را نشان داده؛گویی در این دوران تاریک هشتاد ساله،می زیسته است و همه چیز را به رأی العین دیده،حکومتی که از قانون خدا پیروی می کرد،نه بهایی برای ارزش های اسلامی قائل بود و نه قوانین اسلامی را به رسمیّت می شناخت.

حکومتی خود کامه،ظالم،بی منطق و مملوّ از فتنه ها که نمایانگر عصر جاهلیّت بود.

حکومتی که حتّی به مصالح و منافع مادّی خویش نمی اندیشید و آن قدر ظلم و ستم در این دوران هشتاد سال مرتکب شد،که در تاریخ بشریّت کم نظیر است.

آری!امام همه اینها را برای مسلمانان پیش بینی کرد و هشدار داد.تعبیر به «أرباب سوء بعدی»اشاره لطیفی به این حقیقت است که،شما که به

ص: 239

حکومت اسلامی و انسانی عادلانه من تن ندادید و در حفظ و دفاع از آن کوتاهی کردید باید در انتظار چنین زمامداران و حکّام سوئی بوده باشید.

بعضی از«شارحان نهج البلاغه»مطلبی نقل کرده اند که نشان می دهد بنی امیه با گروهی از مردم واقعا به صورت برده و غلام رفتار می کردند،تا آنجا که در«شرح نهج البلاغه تستری»آمده است که آنها بسیاری از مسلمین را به بردگی گرفتند و به گردن آنها مهر بردگی می زدند و در کف دست های آنها علامتی می گذاشتند. (1)

گردباد است که همه چیز را با خود می چرخاند و می برد و گاه دیده شده گردبادهای سنگین،انسانها،حتّی اتومبیل را از جا کنده و به آسمان برده و به هر سو پرتاب می کنند!!فتنه ها نیز با شخصیّت های بزرگ اجتماعی،دینی،علمی و سیاسی و با اموال مردم و سرمایه های جامعه،همین کار را می کند.

می دانیم گردبادها بر اثر وزش دو جبهه قویّ باد در دو جهت مخالف،پیدا می شود؛یعنی دو جبهه مخالف درهم می پیچند و به گرد هم می گردند و گردباد را به وجود می آورند؛فتنه ها نیز بیشتر از اختلافات بر می خیزد؛آنگاه که دو جناح،بی فکر و بی مطالعه،بی رحمانه به جان هم می افتند،فضای جامعه را تیره و تار می سازند، نتیجه اش آن است که گردبادهای حوادث و ناامنی،همه چیز را از بیخ و بن می کند و نابود می سازد! به همین دلیل،در برابر حوادث اجتماعی باید خوش بینی ها را تا حدّی کنار گذاشت و درباره کسانی که روی صحنه و پشت صحنه هستند،دقّت کرد و سوابق آنها را بررسی نمود و اگر فتنه ای در کار است،مردم را با خبر ساخت و این وظیفه اندیشمندان هر جامعه است.

جنگ هایی که در دوران حکومت امیر مؤمنان علی علیه السّلام به وقوع پیوست،هر کدام نمونه بارزی از فتنه بود؛در«جنگ جمل»،«عایشه»همسر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بر شتر سوار کردند و دو نفر از صحابه پیامبر-که سوابق نسبتا خوبی در اسلام داشتند-بر اثر هوا و هوس و وسوسه های شیطان آتش فتنه را بر افروختند و نخستین بانگ اختلاف را در امّت اسلامی سر دادند؛در این میان،نزدیک به بیست هزار نفر از مسلمانان در این آتش فتنه سوختند و خانه های زیادی ویران شد.تا آن که با تدبیر امیر مؤمنان علی علیه السّلام آتش فتنه خاموش گشت.

ص: 241

فتنه«شامیان»و«جنگ صفّین»و ادّعای واهی خونخواهی عثمان و بر سر نیزه کردن قرآن ها نمونه دیگری از این فتنه ها بود و هنوز شعله آن خاموش نشده بود، فتنه سومی از آن برخاست!گروهی از متنسّکان جاهل و متعبّدان بی فکر،زیر پوشش«حکم فقط حکم خداست» (1)آتش جنگ نهروان را بر افروختند.

دقّت در این نمونه های عینی،می تواند تمام ویژگیهای فتنه را که امام علیه السّلام در این خطبه بیان کرده،عملا به انسان بیاموزد.

شد؛سپس در خانه را بستند،ابو سفیان که در آن روز نابینا بود رو به آنها کرد و گفت:«آیا شخصی غیر از شما بنی امیّه در اینجا حضور دارد؟»گفتند:«نه!»سپس این جمله مشهورش را بیان کرد:«یا بنی أمیّة تلقّفوها تلقّف الکرة!فو الّذی یحلف به أبو سفیان!ما من عذاب، و لا حساب،و لا جنّة،و لا نار،و لا بعث،و لا قیامة؛ای بنی امیّه!گوی خلافت را بربایید(و آن را در میان خود نگهدارید)قسم به کسی که ابو سفیان به او سوگند می خورد(گویا اشاره به بتها است!)نه عذابی در کار است و نه حسابی و نه بهشت و دوزخی و نه رستاخیز و قیامتی». (1)همان سخنی که نظیر آن را«معاویه»در داستان«مغیره»و «یزید»در اشعار معروفش بعد از مشاهده سر بریده امام حسین علیه السّلام بیان کرد.

دانشمندان اهل سنّت و شیعه،کتب و مقالات فراوانی درباره جنایات و زشتی های حکومت بنی امیّه نگاشته اند که نشان می دهد آنچه در روایات اسلامی قبل از این حکومت ظالم و جائر،پیش بینی شده-که بنی امیّه آفت این امّتند- عین حقیقت است.

در اینجا کافی است به گوشه ای از کلمات بعضی از بزرگان اهل سنّت اشاره کنیم.

مرحوم«مغنیه»در شرح«نهج البلاغه»از«طه حسین»در کتاب«مرآة الاسلام»چنین نقل می کند که:معاویه خلافت را تبدیل به سلطنت کرد و آن را در فرزندان خود موروثی نمود؛اموری که قرآن آنها را تحریم کرده بود مباح شمرد...سپس پی در پی بر ضدّ کتاب و سنّت قیام کرد؛چرا که گناه،همیشه دعوت به گناه دیگر می کند و انسان دنیا پرست هرگز سیر نمی شود.خداوند در قرآن مجید،حرم مکّه را محترم شمرده و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حرم مدینه را بر آن افزود؛ولی بنی امیّه هم احترام مکّه را هتک

ص: 243

کردند و هم احترام مدینه را!در آغاز«یزید بن معاویه»مدینه را(به خاطر این که اهل آن در برابر حکومت یزید تسلیم نشده بودند)مباح شمرد و به لشکریان خود اجازه داد که سه روز هر چه را در آن است،غارت کنند(نوامیس مردم مدینه نیز در این سه روز در امان نبود)سپس«عبد الملک بن مروان»به«حجّاج»اجازه داد که هتک احترام مکّه کند...همه اینها به خاطر آن بود که سرزمین های مقدّس را مجبور به تسلیم کنند و«ابن زیاد»هتک احترام خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نمود و امام حسین علیه السّلام و فرزندان و برادرانش را به قتل رسانید و دختران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به اسارت گرفت و اموال مسلمین بازیچه دست خلفای بنی امیّه شد،هر گونه که خود می خواستند آن را صرف می کردند،نه آن گونه که خدا می خواست. (1) همین نویسنده معروف،در تعبیر دیگری در مقایسه علی علیه السّلام با معاویه می گوید:

«چه می گویی درباره مردی که برادرش«عقیل بن ابی طالب»برای گرفتن کمک نزد او آمد و او به فرزندش حسن علیه السّلام گفت هنگامی که بیت المال را تقسیم کردم،عمویت را به بازار ببر و لباس و کفش تازه ای برای او بخر و چیز بیشتری از بیت المال به او نداد؛ولی همین«عقیل»،هنگامی که ناراضی و عصبانی به شام نزد«معاویه»آمد صد هزار(درهم یا دینار)از بیت المال مسلمین به او بخشید.» (2)درباره جنایات بنی امیّه و تغییراتی که در حکومت اسلامی ایجاد کردند و فجایع زندگی آنها،فهرست نسبتا کاملی را در جلد سوم همین کتاب ذیل خطبه 77 به طور مستند آورده ایم،که مطالعه آن هر خواننده منصفی را در وحشت فرو می برد.

ص: 244

با این همه به راستی جای تعجّب است!که هنوز بعضی از غافلان اصرار دارند معاویه،سردمدار بنی امیّه را در اعمالش تبرئه کنند؛به عنوان اینکه مجتهد بوده و بر مجتهد گناهی نیست!سخنی که با هیچ منطق و میزان عقلی تناسب ندارد و اگر بنا شود بدترین جنایات تاریخی را این گونه توجیه کنیم،دیگر جنایت کاری در سراسر تاریخ باقی نمی ماند!!

ص: 245

امام علیه السّلام در قسمت پایانی این خطبه،خبرهای تازه ای از حوادث تلخ و شیرین آینده می دهد و نخست می فرماید:«هنگامی که آن فتنه های کور و تاریک و ظلمانی روی آورد،ما اهل بیت از آن برکناریم و در آن زمان دعوت(به حکومت)نمی کنیم».

( نحن أهل البیت منها بمنجاة (1)،و لسنا فیها بدعاة) .

در تفسیر این جمله،در میان«مفسّران نهج البلاغه»گفتگوهایی شده است؛زیرا به یقین،فتنه ها از نظر عینیّت خارجی،دامان اهل بیت علیهم السّلام را گرفت که شهادت امام حسین علیه السّلام و یارانش یکی از نمونه های روشن آن بود؛بنابر این،برکناری اهل بیت از فتنه های آن دوران،به معنای این است که مسئولیّت آن فتنه ها متوجّه آنان نبود؛بلکه متوجّه مردمی بود که رهبری اهل بیت را رها کردند و به بازماندگان دوران کفر و شرک و جاهلیت پیوستند.جمله«و لسنا فیها بدعاة؛ما در آن فتنه دعوت کننده نیستیم».نیز قرینه ای بر این معنا است؛چرا که وقتی اهل بیت،به حکم اجبار خاموش باشند و هیچ گروهی را تشویق به کاری نکنند،مسئولیّت آن را بر عهده نخواهند داشت.

سپس امام علیه السّلام به آنها بشارت می دهد که این فتنه ها برای همیشه ادامه نمی یابد بلکه:«بعد از مدّتی خداوند آن را از شما جدا می سازد،همچون جدا کردن پوست از گوشت!» (ثمّ یفرّجها (2)اللّه عنکم کتفریج الأدیم (3)) .

ص: 247

این تشبیه اشاره به این است که فتنه بنی امیّه در آن زمان به طور کامل خاموش می شود و پایان می گیرد؛زیرا هنگامی که پوست را از گوشت جدا می کنند ذرّه ای از پوست را بر گوشت رها نمی سازند و شکل و قیافه حیوان ذبح شده به طور کامل دگرگون می شود.

امّا این کار به دست چه کسانی انجام می شود و چگونه صورت می گیرد؟امام علیه السّلام در ادامه این سخن اشاره سربسته ای به آن کرده چنین می فرماید:«این کار به وسیله کسانی انجام می شود که خواری را بر آنها تحمیل می کنند و آنها را(به سوی مرگ و نیستی می رانند)و جام تلخ بلا را در کامشان فرو می ریزند؛جز ضربه شمشیر چیزی به آنها نمی دهند و جز لباس ترس و وحشت بر آنها نمی پوشانند!» (بمن یسومهم خسفا (1)،و یسوقهم عنفا،و یسقیهم بکأس مصبّرة لا یعطیهم إلاّ السّیف،و لا یحلسهم (2)إلاّ الخوف) .

تعبیر به«مصبّرة»که از ریشه«صبر»گرفته شده و می دانیم«صبر»(بر وزن خشن) گیاهی است بسیار تلخ،اشاره به این است که«بنی امیّه»در حکومت«بنی عبّاس» تلخ ترین و ناگوارترین زندگی ها را خواهند داشت و جمله«لا یعطیهم...»تأکیدی است بر این معنا که هر کدام از«بنی امیّه»در چنگال«بنی عبّاس»گرفتار شوند،از دم شمشیر گذرانده خواهند شد و آنها که موفّق به فرار شوند،در ترس و وحشت عمیقی خواهند بود!!

ص: 248

در پایان این فراز می فرماید:«در آن زمان قریش(اشاره به گروه بنی امیّه است) دوست دارد،دنیا و آنچه را در دنیا است از دست بدهد،تا یک بار دیگر مرا ببیند(و رهبری مرا بپذیرد)هر چند زمان آن کوتاه باشد،به اندازه کشتن شتری،تا چیزی را از آن ها بپذیرم که امروز کمی از آن را می خواهم ولی نمی دهند». (فعند ذلک تودّ قریش بالدّنیا و ما فیها-لو یروننی مقاما واحدا،و لو قدر جزر جزور (1)،لا قبل منهم ما أطلب الیوم بعضه فلا یعطونیه!) .

گرچه ظاهر عبارات بالا به خوبی نشان می دهد که پیش بینی امام علیه السّلام مربوط به نابود شدن بنی امیّه به وسیله بنی عبّاس است،ولی بعضی از«مفسّران نهج البلاغه» این احتمال را تقویت کرده اند که این جمله ها ناظر به حکومت حضرت مهدی علیه السّلام می باشد،که با ظهورش بساط ظلم و ستم برچیده می شود؛ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد؛زیرا:اوّلا،بنی امیّه در آن زمان به صورت یک گروه مشخّص نخواهند بود و ثانیا،با ظهور حضرت مهدی علیه السّلام که برنامه های علوی را به طور کامل اجرا می کند،دیگر جایی برای این باقی نمی ماند که آنها آرزوی حکومت علی علیه السّلام را کنند و به تعبیری دیگر:این آرزو از قبیل تحصیل حاصل است.

به هر حال،تاریخ به خوبی نشان می دهد که آنچه امام علیه السّلام فرموده بود،به طور کامل واقع شد؛از جمله حدود هشتاد سال بعد هنگامی که«مروان بن محمّد»آخرین خلیفه«بنی امیّه»سالهای پایانی حکومت خود را می گذرانید،با خبر شد که«عبد اللّه بن علی»از نوادگان«ابن عبّاس»و از فرماندهان لشکر«بنی عبّاس»به سرزمین«موصل» آمده؛او برای مقابله با

ص: 249

آنها با لشکرش حرکت کرد،هنگامی که پرچم لشکر دشمن را دید،این جمله را بر زبان جاری ساخت:«ای کاش علیّ بن ابی طالب زیر این پرچم بود نه این جوان عباسی!» (1)و عجب تر این که هنگامی که«ابو العبّاس سفّاح»نخستین خلیفه عبّاسی بر تخت قدرت نشست،دستور داد آن قدر از«بنی امیّه»کشتار کنند،که به شمار در نمی آید و حتّی دستور داد قبرهای بنی امیّه را شکافتند و مردگان آن ها را از گور درآوردند و سوزاندند.و به این ترتیب،هیچ کس از زندگان آنها سالم نماند مگر آنانی که به «اندلس»فرار کرده بودند.حتّی نوشته اند«سفّاح»خشونت را به آنجا رسانید که دستور داد کشتگان«بنی امیّه»را پیش روی سگها اندازند،تا گوشت آنها را بخورند. (2)

و اساسا لقب«سفّاح»(خونریز)که به نخستین خلیفه عبّاسی داده شده،به خاطر کشتار وسیع و بی حسابی است که از بنی امیّه کرد. (3)

ناگفته پیدا است فرجی را که امام علیه السّلام اشاره می کند،تنها در زمان فترت بین حکومت بنی امیّه و بنی عبّاس بود؛یا به تعبیر دیگر؛مربوط به زمانی است که بنی عبّاس قدرت چندانی پیدا نکرده بود،زیرا بعد از آن که پایه های قدرت آنان محکم شد،آنها نیز به ظلم و ستم پرداختند و دوران تاریک دیگری به مسلمانان روی آورد.

این تجربه تاریخی کرارا تکرار شده است،که افرادی از پذیرش حقّ،با کرامت و عزّت سر باز زدند،سرانجام با خواری و ذلّت باطل را پذیرا شدند؛و نمونه روشن آن، مردم«عراق»در عصر علی علیه السّلام بودند.رهبری پیشوایی عادل آگاه،دلسوز و مهربان که حتّی در میدان جنگ،از دلسوزی و مهربانی فروگذاری نمی کرد،نپذیرفتند و هر روز با بهانه ای از اطاعت فرمان او سرباز زدند؛قلب او را مالامال از خون کردند و هر زمان با ندانم کاری و حتّی خیانت ها،امواج تازه ای از غم و اندوه بر روح پاک او فرستادند.ولی چیزی نگذشت،آن ها که«از خراج عادلانه شام گریخته بودند،بارکش غول بیابان شدند».

بی رحمانی بی منطق،سنگدلانی کوردل،بر آنها مسلّط گشتند؛که نه بر صغیرشان رحم کردند و نه بر کبیرشان.همه چیز آنها را به تاراج بردند و روز روشن را بر آنها شب ظلمانی ساختند؛آرزو داشتند یک لحظه از حکومت علی علیه السّلام باز گردد؛ولی هیهات! آری!همان گونه شد که خود امام علیه السّلام در خطبه 28 بیان فرموده:«آن کس که از حقّ سود نگیرد،زیان باطل دامانش را خواهد گرفت و آن کس که نور هدایت او را به راه راست نبرد،ظلمت گمراهی او را به وادی هلاکت می کشاند».

به راستی این فصل از تاریخ اسلام،مملوّ از درس های عبرت است؛از یک سو سرنوشت آنها که با امیر مؤمنان علیه السّلام وفا نکردند،فوق العاده عبرت انگیز است!و از سوی دیگر،داستان بنی امیّه بعد از علی علیه السّلام پر از درس های عبرت است! «مسعودی»مورّخ مشهور،نقل می کند:«حجّاج حاکم کوفه و بصره(در دوران عبد الملک بن مروان)بیست سال فرمانروایی کرد؛تعداد کسانی را که در این مدّت در زیر شکنجه های دژخیمان او جان سپردند یا با شمشیر

ص: 251

کشته شدند،یکصد و بیست هزار نفر بود.و این آمار مربوط به غیر از کسانی است که در جنگ های او کشته شدند». (1)

«ابن قتیبه»در«الامامة و السیاسة»می نویسد:«حجّاج همراه دویست نفر مسلّح که شمشیرها را زیر لباس پنهان کرده بودند،وارد مسجد بصره شد،و به آنها دستور داد که اگر من برای مردم سخنرانی کردم و آنها مرا سنگباران کردند،من به علامت هجوم عمامه را از سر برمی دارم؛شما شمشیرها را از نیام بکشید و به هر کس دست یابید،او را از دم شمشیر بگذرانید! این جریان تحقق یافت و بعد از آن فکر«حجّاج»گفت از طرف«عبد الملک»به حکمرانی شهر شما منصوب شده ام،مردم بصره که سابقه زشت او را می دانستند او را سنگباران کردند،امّا او عمامه از سر برداشت و همراهان او شمشیرها را از غلاف بیرون آوردند و به جان مردم افتادند.هر کس از در مسجد بیرون می رفت او را گردن می زدند؛ناچار گروهی به داخل مسجد برگشتند،ولی آنها را یکی بعد از دیگری از دم شمشیر گذراندند،به گونه ای که جوی خون از در مسجد سرازیر شد و به بازار رسید!» (2)این نمونه ای از سرنوشت مردمی بود که با علی علیه السّلام آنچنان معامله کردند.

جمجمه های آنها را شکستند و آنها را نیمه جان در وسط مجلس انداختند؛سپس دستور داد،سفره غذا بر پیکر آنها گستراند و غذا حاضر کردند و او(و دستیارانش)بر جنازه های نیمه جان آنها که ناله می کردند،نشستند و غذا خوردند!» (1)آنها حتّی بر کودکان«بنی امیّه»و مردگان آنها رحم نکردند.تا آنجا که همان «عبد اللّه بن علی»در ایّام«سفّاح»(نخستین خلیفه عبّاسی)به نبش قبور بنی امیه پرداخت؛از جمله جنازه«هشام بن عبد الملک»را از قبر بیرون آوردند و آتش زدند و همچنین جسد«ولید بن عبد الملک»و«یزید بن معاویه»-که فقط استخوانی از او باقی مانده بود-و اجساد دیگر را در تمام شهرها از قبرها بیرون کشیدند و سوزاندند (2)و سرانجام به سراغ قبر«معاویه»رفتند،امّا در آن جز مشتی خاک و غبار چیزی ندیدند! (3)

ص: 253

امام علیه السّلام در این خطبه صفات خداوند،سپس فضیلت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت گرامی آن حضرت را بیان کرده،آنگاه مردم را موعظه می کند.

«خداوندی که آغازی است که نهایت ندارد تا به آن رسد و آخری ندارد تا پایانی برای او باشد و سپری شود». (الأوّل الّذی لا غایة له فینتهی،و لا آخر له فینقضی) .

تمام این اوصاف چهارگانه،اشاره به نامحدود بودن ذات او در هر جهت می کند؛ ذاتی که از نظر عظمت و علم و قدرت و آغاز و انجام نامحدود است:نه در فکر محدود انسانها می گنجد و نه با گمانه زنی های زیرکان درک می شود،نه اوّلی دارد،نه آخری،نه هدفی برای ذات او است و نه غایتی؛چرا که کمال مطلق است و هستی نامحدود و بی پایان.

در عین حال،این اوصاف چهارگانه از زاویه های مختلفی به این حقیقت می نگرد:

در جمله اوّل،سخن از این است که افکار بلند انسانی و اراده های قوی و نیرومند هر اندازه تلاش و کوشش کند و مقدّمه چینی نماید،به کنه معرفت او نمی رسد! ولی در جمله دوم،اشاره به حدس و گمان و انتقال های دفعی و سریع فکری می کند که در بسیاری از مسائل زندگی ممکن است راه گشا باشد؛می فرماید:حدس زیرکان نیز در اینجا کارآیی ندارد! در جمله سوم،اشاره به این می کند که خداوند بر خلاف موجودات امکانیّه-که هدف و مقصدی برای وجود آنهاست و هنگامی که به آن رسیدند و رسالت وجود خویش را ایفا کردند،پایان می گیرند-نیست؛در واقع،چیزی در بیرون هستی بی پایان او وجود ندارد،تا به آن برسد.

و در آخرین جمله،اشاره به این می کند که او آخری است که هرگز به پایان نمی رسد.به تعبیر دیگر:او آغاز و انجام هستی است،امّا نه آغازی که روزی به پایان رسد و نه انجامی که روزی سپری شود؛زیرا،این اوصاف در او به معنای نامتناهی بودن و ازلیّت و ابدیّت است.

ص: 257

ممکن است معنای اخیر در بدو نظر چنین نباشد؛ولی با توجّه به جمله قبل و جمله ای مشابه آن در نهج البلاغه،مانند خطبه 85،آنچه گفتیم بسیار نزدیک به نظر می رسد.

به هر حال،افکار محدود انسانها هرگز به کنه هستی آن کمال مطلق نمی رسد و معرفت ما از ذات پاک و صفات او،تنها یک معرفت اجمالی است که هر قدر روح انسان پاکتر و اندیشه،قوی تر گردد،این معرفت اجمالی رو به کمال می رود؛هر چند هیچ گاه به معرفت تفصیلی نخواهند رسید.

ص: 258

بعد از دیگری به وظیفه ارشاد بر می خاستند و دیگر اینکه،همه آنها هدف واحدی را دنبال می کردند و نکته سوم،اینکه همواره در صلب پدران،با فضیلت و ارحام مادران پاک پرورش یافتند.

می فرماید:«خداوند آنها را در برترین جایگاه،قرار داد و در بهترین مکان مستقر ساخت». (فاستودعهم فی أفضل مستودع،و أقرّهم فی خیر مستقرّ) .

سپس به شرح این مجمل پرداخته،می فرماید:«پیوسته اصلاب با ارزش(پدران) آنها را به ارحام پاک(مادران)منتقل نمود» (تناسختهم (1)کرائم الأصلاب إلی مطهّرات الأرحام) .

در واقع«أفضل مستودع»همان صلب پدران با فضیلت است و«خیر مستقرّ»همان ارحام مادران پاک دامن می باشد.

سپس به استمرار رسالت انبیا و تداوم آن اشاره کرده،می فرماید:«هر زمان یکی از آنها بدرود حیات گفت،دیگری برای پیشبرد آیین خدا به جای او برخاست».

(کلّما مضی منهم سلف،قام منهم بدین اللّه خلف) .

در حقیقت باغستان زندگی انسانها هیچ گاه از شجره طیّبه و درخت پربار وجود آنان خالی نمانده؛و همواره انسانها از این درختان پرثمر،که به مصداق «تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» (2)نتایج وافر می گرفتند و قوت جان و قوّت روان را از شاخه های پربار آن می چیدند،و از این بذرهای اصلاح شده و درختان پرثمر بهره ها می بردند.

مسأله پاکی پدران و مادران انبیا،مسأله مهمّی است که در روایات اسلامی و زیارات بازتاب گسترده ای دارد.چرا که هم از نظر قانون وراثت

ص: 260

دارای آثار عمیقی است و هم از نظر اجتماعی و اعتماد مردم و پیوند در میان امّت ها و انبیا،آثار انکار ناپذیری دارد.

به همین دلیل،در روایات اسلامی که مربوط به انتخاب و گزینش همسر است تأکید شده است که مردم به سراغ خانواده های پاکدامن و مشهور به تقوا بروند و زنان زیبای فریبنده ای که در خانواده های آلوده پرورش می یابند،به گیاهان و گلهایی که بر مزبله ها می رویند،تشبیه شده اند. (1)

این نکته نیز قابل توجّه است که تعبیر«جانشینی انبیا نسبت به یکدیگر و نشستن خلف به جای سلف»اشاره به این حقیقت است که آنها به مصداق «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» (2)همه،برنامه های واحد داشتند که در اصول یکسان بود؛هر چند گاهی در بعضی از فروع به خاطر تفاوت زمانها و مکانها،متفاوت بود؛همه دعوت به توحید و عدل و معاد داشتند و حتّی در اصول مسائل فرعیّه نیز یکسان بودند؛ همگی مردم را به نیایش و عبادت دعوت می کردند و به فضایل و اخلاق سوق می دادند و از صفات رذیله بر حذر می داشتند؛قانون را محترم می شمردند و رعایت نظم را لازم می دانستند.

ص: 261

به همین دلیل،او پیشوای پرهیزکاران و سبب بینایی،هدایت جویان است.

چراغی است درخشان،و شهابی است پر فروغ،و آتش زنه ای است که برقش آشکار است.راه و رسم او معتدل،سنّت و روش او صحیح و متین،سخنش روشنگر حق از باطل،و حکمش عین عدالت است.خداوند هنگامی او را به رسالت برگزید که میان او و پیامبران پیشین،فاصله زیادی افتاده بود و جهانیان از نیکی ها دوری گزیده،و منحرف گشته و امّت ها به جهل و نادانی گراییده بودند.

درختی که پیامبرانش را از آن آفرید،به وجود آورد.از همان شجره(طیّبه)ای که امینان درگاه خود را از آن برگزید». (فأخرجه من أفضل المعادن منبتا،و أعزّ الأرومات (1)مغرسا؛من الشّجرة الّتی صدع منها أنبیاءه،و انتجب منها أمناءه) .

به یقین،یکی از ابعاد شخصیّت انسان را مسأله وراثت او تشکیل می دهد و پدران پاک و با فضیلت و مادران با تقوا و صاحب شخصیّت،زمینه های قداست فرزندان را به وجود می آورند،(بی آن که اجباری در کار باشد)و پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله از این نظر کاملا برجسته بود؛از دودمان ابراهیم علیه السّلام و پیامبران بزرگی که از تبار او برخاستند،از صلب بنی هاشم که فداکاری و ایثار و بخشندگی جزء صفات برجسته آنان بود؛از فرزندان عبد المطّلب که ایمان و عدالت و شجاعت در خمیره وجود او قرار داشت و در حقیقت آنچه خوبان همه داشتند او تنها داشت.

این نکته نیز مسلّم است که فرزندان با شخصیّت و نواده های با فضیلت،دلیل دیگری بر شخصیّت هر انسانی است!چرا که«از کوزه همان برون تراود که در او است».لذا امام علیه السّلام در بخش دیگر این خطبه می فرماید:«عترت او بهترین عترت ها، خاندانش بهترین خاندان ها،و درخت پر بار وجودش بهترین درختان بود». (عترته (2)خیر العتر،و أسرته خیر الأسر،و شجرته خیر الشّجر) .

«درختی که در حرم«امن خداوند»رویید،و در آسمان کرامت و فضیلت سر برکشید». (نبتت فی حرم؛و بسقت فی کرم) .

ص: 264

«این درخت،شاخه های بلندی دارد و میوه هایی(بسیار شیرین و پر ارزش،)که دست(فرومایگان)هرگز بدان نمی رسد».

(لها فروع طوال،و ثمر لا ینال) .

امام علیه السّلام با این تعبیرات بسیار زیبا،حقّ سخن را درباره پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و عترت او ادا فرموده و عظمت و برکت این شجره طیّبه را روشن ساخته و با تشبیهات و تعبیراتی دلنشین،فضایل آنها را بیان فرموده است.

جمله«نبتت فی حرم»بنا به عقیده جمعی از«شارحان نهج البلاغه»اشاره به«حرم مکّه»است،که شجره وجودی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله از آن رویید و در آن پرورش یافت؛ ولی بعضی دیگر گفته اند منظور از حرم در اینجا عزّت و حرمت است؛یعنی درخت پربار وجود آن حضرت،در نهایت حرمت و عزّت رویید؛ولی معنای اوّل مناسب تر به نظر می رسد.

جمله «بسقت فی کرم» اشاره به این است که نه تنها پیامبر در سرزمین و خانواده آبرومندی متولّد شد،بلکه پرورش و نموّ و رشد او نیز،در محیطی مملوّ از کرامت و بزرگواری تحقّق یافت؛(چون«بسوق»در اصل به معنای بلند شدن و طولانی شدن شاخه های درخت نخل است).

جمله«ثمر لا ینال»به این معنا نیست که هیچ کس دستش به ثمره این درخت پربار نمی رسد؛چرا که این فضیلتی نیست!بلکه یا همان طور که در بالا گفتیم منظور این است فرومایگان و افراد نالایق دستشان به میوه های این درخت فضیلت نمی رسد؛یا آنکه منظور آن است که آنچنان میوه های این شجره مبارکه پر ارزش است که احدی نمی تواند،همانند آنها شود.

از آنچه در بالا گفتیم معلوم شد که«شجره»در جمله اوّل اشاره به حضرت ابراهیم و انبیای پیشین است و در جمله بعد اشاره به شجره وجود خود پیامبر است،که عترتش شاخه های پربارش بودند.

ص: 265

در قسمت دیگری از همین بخش،اوصاف مهم و پر ارزشی را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ضمن نه جمله کوتاه و بسیار گویا بیان می فرماید.نخست می گوید:«به همین دلیل او پیشوای پرهیزکاران،و سبب بینایی هدایت جویان است» (فهو إمام من اتّقی و بصیرة من اهتدی) .

«چراغی است که نورش درخشان،و شهابی است پر فروغ،و آتش زنه ای است که برقش آشکار است». (سراج لمع ضوؤه،و شهاب سطع نوره،و زند (1)برق لمعه) .

«راه و رسم او معتدل،سنّت و روش او صحیح و متین،سخنش روشنگر حق از باطل،و حکمش عادلانه است!». (سیرته القصد،و سنّته الرّشد،و کلامه الفصل،و حکمه العدل) .

تعبیر«إمام من التّقی...»شبیه «هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» درباره قرآن در آیه دوم سوره بقره است و منظور این است که تنها کسانی می توانند از این چراغ پر فروغ هدایت و پیشوای بزرگ و بی نظیر بهره بگیرند که چشمی بینا و روحی حقّ طلب و حقیقت جو، داشته باشند.

به تعبیر دیگر:حداقّل تقوا،یعنی آمادگی برای پذیرش حق در وجود آنها باشد؛ لذا جای تعجّب نیست که افراد لجوج،متعصّب،کینه توز و کور باطن از وجود او بهره نبرند؛همان گونه که نابینا از نور آفتاب عالم تاب بهره ای نمی برد.

تعبیر به«سراج»و«شهاب»و«زند»،ممکن است تأکید بر مطلب واحدی باشد که همان نورانیّت وجود پیامبر اکرم و سخنان و افعال و افکار اوست و احتمال دارد که «سراج»اشاره به جنبه هدایت و«شهاب»اشاره به دفع

ص: 266

شیاطین و مخالفان حق باشد (با توجّه به آیاتی از قرآن که«شهاب»را تیری برای طرد شیاطین شمرده) (1)و«زند» (آتش زنه،یا چیزی که آتش با آن می افروزد)اشاره به این باشد که وجود پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله جرقّه های نخستین را در افرادی که قابلیّت دارند،می زند و آنها را در مسیر تکامل به راه می اندازد.

جمله«سرته القصد»شبیه چیزی است که در قرآن آمده: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً» . (2)و اشاره به اعتدال سیره پیامبر و دوری او از هر گونه افراط و تفریط در تمام زمینه های عبادی و اخلاقی و سیاسی و اقتصادی بود.

ممکن است برای کسی این توهم ایجاد شود که جمله«و حکمه العدل؛حکم او عین عدالت است»که با این حدیث معروف متضاد است؛آنجا که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«إنّما أقضی بینکم بالبیّنات و الأیمان،و بعضکم ألحن بحجّته من بعض؛فأیّما رجل قطعته من مال أخیه شیئا،فإنّما قطعت له به قطعة من النّار؛من در میان شما به وسیله شهود و قسم داوری می کنم و ممکن است بعضی از شما در اقامه دلیل خود،از بعضی گویاتر باشد(و بتواند ادّعای خود را در ظاهر ثابت کند و من مطابق آن حکم خواهم کرد،)ولی بدانید هر کسی که من بخشی از مال برادر مسلمانش را(بدین طریق) به او بدهم،بخشی از آتش دوزخ را به او داده ام!» (3)چرا که مفهوم این حدیث این است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ممکن است،حکمی بر خلاف واقع بدهد.

ص: 267

ولی جواب این سخن روشن است؛هیچ گاه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در مقام قضاوت از وحی الهی و جبرئیل کمک نمی گرفت؛بلکه احکام او همیشه مطابق مدارک موجود بود؛و این عین عدالت است که قاضی بر طبق مدارک موجود قضاوت کند؛حال اگر شخصی نتواند مدارک خود را خوب ارائه دهد و یا مدارک خویش را بر اثر سهل انگاری و یا هر عامل دیگر از دست داده باشد و مظلوم واقع شود،هیچ گونه خدشه ای در حکم عادلانه قاضی وارد نمی شود و اگر غیر از این باشد،عادلانه نیست.

در آخرین قسمت از این بخش امام علیه السّلام به شرایط سخت و بحرانی عصر ظهور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می پردازد،تا عظمت دعوت او و زحمات طاقت فرسای آن حضرت را روشن کند.می فرماید:«خداوند هنگامی او را به رسالت برگزید که میان او و پیامبران پیشین فاصله زیادی افتاده بود؛(به همین دلیل،جهانیان)از عمل نیک دوری گزیده و منحرف گشته،و امّت ها به جهل و نادانی گراییده بودند». (أرسله علی حین فترة من الرّسل،و هفوة (1)عن العمل،و غباوة (2)من الأمم) .

تاریخ جامعه بشریّت در آستانه ظهور پیامبر اسلام و مخصوصا جاهلیّت عرب، حقیقت جمله های بالا را به خوبی تأیید می کند. (3)

بدیهی است هر قدر شرایط نامساعدتر و حاکمیّت جهل و نادانی،قوی تر و گسترش دامنه فساد در جامعه بیشتر باشد،کار رهبران الهی و منادیان عدل و داد و اخلاق و فضیلت،سخت تر و سنگین تر است به همین نسبت،عظمت مقام آنها به هنگام پیروزی بر مشکلات نمایان تر می شود.

ص: 268

این نکته را با اشعاری در وصف رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به پایان می بریم:

ای از بر سدره شاهراهت

وی قبّه عرش تکیه گاهت

ای طاق نهم،رواق بالا

بشکسته ز گوشه کلاهت

هم عقل دویده در رکابت

هم شرع خزیده در پناهت

ای چرخ کبود،ژنده دلقی

در گردن پیر خانقاهت

مه،طاسک گردن سمندت

شب،طرّه پرچم سیاهت

جبریل،مقیم آستانت

افلاک،حریم بارگاهت

چرخ ار چه رفیع،خاک پایت

عقل ار چه بزرگ،طفل راهت

خوردست خدا ز روی تعظیم

سوگند به روی همچو ماهت!

ایزد که رقیب جان،خرد کرد

نام تو ردیف نام خود کرد

.و در حدیث سومی آمده است که فرمود:«إنّه لا یبغض أحد أهلی إلاّ حرّمه اللّه الجنّة؛هر کس با خاندان من دشمنی ورزد خداوند او را از بهشت محروم می سازد». (1)

در حدیث دیگری از عایشه نقل شده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«جبرئیل به من گفت:ای محمّد!شرق و غرب زمین را جستجو کردم انسانهایی بهتر از بنی هاشم نیافتم» (2)و«صحیح مسلم»که از معروفترین منابع اهل سنّت است در بحث «فضائل الصحابه»در نقل داستان غدیر آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در خطبه خود سه بار این جمله را تکرار کرد:«أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی؛به شما یاد آوری می کنم که خدا را در مورد اهل بیت من فراموش نکنید(احترام و حق آنها را ضایع ننمایید)». (3) جالب اینکه«الامام الحافظ ابو العباس احمد بن عمر بن ابراهیم القرطبی»از علمای معروف اهل سنّت در کتاب«المفهم»که در شرح«صحیح مسلم»نوشته است هنگامی که به این حدیث می رسد چنین می گوید:«جای تعجّب است که با وجود این توصیه های پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بنی امیّه به مخالفت به آن برخاستند و حقّ آنها را ضایع کردند؛خونهای اهل بیت را ریختند،زنان و کودکان آنها را اسیر کردند،خانه هاشان ویران نمودند و

ص: 271

سبّ و لعن آنها را مباح دانستند و بر خلاف وصیّت پیغمبر و آرزوی او رفتار کردند؛وای از شرمساری آنها و رسوائیشان در قیامت!!» (1)و از آن شگفت انگیزتر کار بی خبرانی است که با این همه رسوایی های بنی امیّه باز هم ظالمان بی ایمانی همچون معاویه را محترم می شمرند و از او دفاع می کنند.

به هر حال شجره طیّبه وجود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و شاخه های پرثمر آن مصداق آیه شریفه 24 و 25 سوره«ابراهیم»است: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» ؛همچون درخت پاکیزه ای که ریشه آن ثابت و شاخه های آن در آسمان است و هر زمان به اذن پروردگار میوه خود را(در اختیار طالبان و جویندگان)قرار می دهد».

این سخن را با اشعار پر معنایی در این زمینه پایان می دهیم:

یا حبّذا دوحة فی الخلد نابتة ما مثلها نبتت فی الخلد من شجر

ألمصطفی أصلها و الفرع فاطمة ثمّ اللّقاح علیّ سیّد البشر

و الهاشمیّان سبطاه لها ثمر و الشّیعة الورق الملتفّ بالثّمر

هذا مقال رسول اللّه جاء به أهل الرّوایة فی العالی من الخبر

«آفرین بر آن درخت تناوری که در بهشت برین روییده که همانند آن،درختی در بهشت نیست.مصطفی ریشه آن،فاطمه شاخه آن و علی علیه السّلام-آقای انسانها-مایه باروری آن است.

و آن دو هاشمی(حسن و حسین علیهما السّلام)نوه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،میوه آن هستند و شیعیان برگهایی هستند که اطراف میوه ها را گرفته اند.

ص: 272

این سخن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله است که راویان در اخبار معتبر آن را آورده اند.» (1)

ص: 273

نخست می گوید:«به عمل بپردازید خدا شما را رحمت کند!» (إعملوا،رحمکم اللّه) .

سپس به مسیر اشاره کرده،می فرماید:«و باید اعمال شما بر طبق نشانه های روشن(کتاب خدا و سنّت معصومین علیهم السّلام)بوده باشد». (علی أعلام بیّنة) .

سپس این نکته را یاد آوری می کند که تشخیص این راه و مقصد آن کار مشکلی نیست:«راه،روشن است و شما را به خانه امن و امان(بهشت و سعادت جاویدان) دعوت می کند».( فالطّریق نهج یدعو الی دار السّلام) .

آنگاه به فرصت های بسیار گرانبهایی که مردم در اختیار دارند و غالبا به آن توجّه ندارند،اشاره کرده و طیّ هشت جمله،جوانب مختلف این فرصت های گرانبها را روشن می سازد.نخست می فرماید:«شما در سرایی هستید که می توانید از خطاهای خود،(از پیشگاه خداوند)عذرخواهی کنید و رضایت او را جلب نمایید». (و أنتم فی دار مستعتب) . (1)

«مهلت کافی و فراغت خاطر(برای انجام حسنات و کسب فضایل)دارید». (علی مهل و فراغ) .

«پرونده های اعمال گشوده،و قلم ها آماده نوشتن است(و این،فرصت گرانبهایی است که نباید آن را از دست دهید)». (و الصّحف منشورة و الأقلام جاریة) .

«بدن های شما سالم و زبان ها آزاد است(و آماده انجام هر کار خیر،و بیان هر سخن نیکی هستید)». (و الأبدان صحیحة و الألسن مطلقة) .

ص: 275

«توبه پذیرفته می شود،و اعمال مقبول می گردد». (و التّوبة مسموعة،و الأعمال مقبولة) .

از یک سو،وسایل سعادت فراهم؛و از سوی دیگر،موانع راه قابل برطرف کردن است؛اگر از این فرصت ها استفاده نشود،به راستی جای تأسّف است!به خصوص اینکه،هیچ تضمینی سپرده نشده که این فرصت گرانبها تا کی پایدار می ماند؛ممکن است در یک لحظه کوتاه،همه چیز پایان گیرد؛درهای توبه بسته شود،پرونده های اعمال مختومه گردد،قلم ها از نوشتن حسنات باز ایستد،بدنها علیل و ناتوان به بستر بیماری افتد،زبان ها از کار بیفتد و هیچ گونه راه بازگشتی وجود نداشته باشد! قرآن مجید بارها هشدار داده و همگان را به این حقیقت توجّه می دهد که بعد از مرگ،پشیمانی و ندامت سودی ندارد و تقاضای بازگشت به دنیا و جبران تقصیرات به جایی نمی رسد.می فرماید: «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ» ؛از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید پیش از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید:پروردگار را چرا مرگ مرا مدّت کمی به تأخیر نینداختی تا در راه خدا صدقه دهم و از صالحان باشم!» و بلافاصله می افزاید: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» ؛ (1)خداوند هرگز مرگ کسی را هنگامی که اجلش فرا رسد،به تأخیر نمی اندازد و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.»

ص: 276

بعثه و النّاس ضلاّل فی حیرة،و حاطبون فی فتنة،قد استهوتهم الأهواء،و استزلّتهم الکبریاء،و استخفّتهم الجاهلیّة الجهلاء؛حیاری فی زلزال من الأمر،و بلاء من الجهل،فبالغ صلّی اللّه علیه و آله فی النّصیحة، و مضی علی الطّریقة،و دعا إلی الحکمة،و الموعظة الحسنة.

عظمت انقلاب اسلامی پی برند و بدانند چه کار بزرگی انجام شده است و نیز از این طریق،به مقام والای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آشناتر شوند؛چرا که ایجاد چنین تحوّل عظیمی اراده ای آهنین،استقامتی بی نظیر و تدبیری بسیار عالی و برنامه ای روشن لازم دارد،که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله واجد همه آنها بود.امام علیه السّلام در این خطبه،ضمن هفت جمله وضع عصر جاهلیّت را کاملا تبیین می کند.

در نخستین و دومین جمله چنین می فرماید:«خداوند او را زمانی مبعوث کرد که مردم در حیرت و گمراهی سرگردان بودند و در فتنه ها غوطه ور». (بعثه و النّاس ضلاّل فی حیرة،و حاطبون فی فتنة) .

بی شک،ضلالت و گمراهی اگر توأم با سرگردانی نباشد،ممکن است انسان خود را از آن نجات دهد؛مانند کسی که راه را گم کرده و از قرائن،طریق نجات را به دست می آورد؛بدبختی آنجا است که گمراهی با حیرت و سرگردانی همراه باشد و مردم در دوران جاهلیّت چنین بودند.

«حاطب»به کسی گفته می شود که هیزم جمع آوری کند.مردم عصر جاهلیّت،در عین گرفتاری در میان شعله های فتنه،همواره هیزم بر آتش آن می افزودند و مشکل عظیم آنها همین بود که هیزم آور فتنه ها بودند.

در سومین و چهارمین جمله می افزاید:«هوا و هوس های سرکش آنها را به خود جلب کرده،و تکبّر و خود برتربینی آنها را به پرتگاه افکنده بود». (قد استهوتهم الأهوآء،و استزلّتهم الکبریاء) .

بدیهی است حاکمیّت هوا و هوس،جامعه را به پرتگاه می کشاند و هنگامی که خود بزرگ بینی به آن افزوده شود،مردم را در پرتگاه ساقط می کند.

ص: 279

در سه جمله آخر می فرماید:«جاهلیّت شدید،آنها را سبک مغز ساخته و در ناپایداری امور و بلای جهل حیران و سرگردان بودند». (و استخفّتهم الجاهلیّة الجهلاء؛حیاری فی زلزال من الأمر،و بلاء من الجهل) .

به این ترتیب،ریشه اصلّی بدبختی آنها جهل و گمراهی و هوا پرستی و فتنه گری و تکّبر بود؛صفات زشت و ناپسندی که هر یک از آنها در جامعه ای پیدا شود،برای سقوط آن کافی است؛تا چه رسد که همه آنها یکجا جمع باشد! از اینجا روشن می شود که مشکلات عصر جاهلیّت تا چه اندازه زیاد،و پیچیده و نگران کننده بود و نیز روشن می شود کسی که بر آنها غلبه یافت،به یقین مؤیّد به تأییدات الهی و امدادهای غیبی بوده است.

در پایان این خطبه،به برنامه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره کرده و در جمله های کوتاهی حقّ سخن را ادا می کند؛می فرماید:«در این هنگام،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در نصیحت آنها نهایت کوشش را به خرج داد،(و با سخنان دلنشین و منطقی و حساب شده خود و استمداد از وحی آسمانی،به تدریج در آنها نفوذ کرد!)». (فبالغ صلّی اللّه علیه و آله فی النّصیحة) .

«و در راه راست حرکت می نمود(و مردم را به دنبال خود به حرکت وامی داشت) و به سوی حکمت و دانش و موعظه نیکو دعوت می کرد». (و مضی علی الطّریقة و دعا إلی الحکمة،و الموعظة الحسنة) .

در واقع،ابزار پیشرفت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در چهار چیز خلاصه شده:نخست، نصیحت و خیرخواهی،به طوری که مردم باور کرده بودند او برای نجات آنها تلاش می کند.سپس،اهل عمل بودن که خود بر طریقه ای گام برمی داشت که به آن دعوت کرده بود و سوم،مردمی را که گرفتار جاهلیّت سخت و بلای نادانی و حیرت و سرگردانی بودند به علم و

ص: 280

دانش فرا خواند و سرانجام،به مواعظ حسنه و خطابه های عاطفی که در اعماق قلب نفوذ می کرد،دعوت نمود.

جمعی از«شارحان نهج البلاغه»برای دو جمله اخیر،تفسیر دیگری ذکر کرده اند و گفته اند:پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مردم را به وسیله حکمت و موعظه حسنه به سوی خدا دعوت کرد.همان گونه که در آیه شریفه: «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» (1)آمده است. (2)

امّا با توجه به جمله های قبل،که امام علیه السّلام عامل بدبختی آنها را«جاهلیّت جهلاء» و«بلاء من الجهل»شمرده است،تفسیر اوّل مناسب تر به نظر می رسد.

به هر حال،آنچه در این خطبه درباره اوضاع ناگوار و شرایط ناهنجار و فجایع و نابسامانی های عصر جاهلیّت بیان شده،انسان را به فکر می اندازد که با مراجعه به تواریخ و روایاتی که شرایط آن زمان را بیان می کند،اطلاعات مشروح تری در این زمینه پیدا کند و خوشبختانه مدارک کافی برای این معنا وجود دارد و از آنجا که مقایسه آن اوضاع و احوال با شرایطی که بعد از قیام رسول اللّه بوجود آمد یکی از جنبه های اعجاز آمیز تاریخ اسلام است،بررسی این موضوع برای همه،بخصوص برای نسل جوان اندیشمند ضروری به نظر می رسد.

ما در«جلد اوّل»ذیل«خطبه اوّل»و در«جلد دوم»ذیل خطبه«26»و«33»، توضیحات کافی در این زمینه داده ایم و نیاز به تکرار نمی بینیم؛ولی توصیه می کنیم که خوانندگان گرامی بار دیگر آنها را از نظر بگذرانند.

ص: 281

اوّل و آخر بودن خداوند به معنای ازلیّت و ابدیّت ذات پاک اوست؛زیرا اوّلیت او، نه به معنای آغازگر زمانی است؛چرا که در این صورت محصور در دایره زمان می شود و نه آغازگر از نظر مکان؛چرا که محصور در دایره مکان می گردد؛بلکه آغازگر بودن او به این معناست که ذات پاک ازلی او،سرچشمه تمام هستی هاست و همه موجودات از او نشأت گرفته اند.

همچنین پایان بودن او،به معنای پایان زمانی و مکانی نیست؛بلکه مفهومش آن است که ذاتش ابدی می باشد،و بقای موجودات بسته به بقای اوست و آنگاه که همه چیز فانی شود،او باقی است: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» (1)کوتاه سخن اینکه:او سرآغاز و ابتدای عالم هستی است و اوست که بعد از فنای جهان نیز خواهد بود.

توصیف او به«ظاهر»و«باطن»،تعبیر دیگری از احاطه وجود بی پایان او نسبت به همه چیز است.

از همه چیز ظاهرتر است،چرا که آثارش تمام جهان را پر کرده؛و از همه چیز مخفی تر است،چرا که کنه ذاتش ناشناخته است! بعضی از«مفسّران نهج البلاغه»احتمالات دیگری درباره ظاهر و باطن بودن خداوند داده اند؛از جمله اینکه:منظور از ظاهر این است که او بر همه چیز غالب است و چیزی بر او غلبه پیدا نمی کند و دیگر اینکه منظور از ظاهر این است که او برتر از همه اشیا می باشد:ولی مطابق این دو تفسیر،مفهوم باطن به قرینه مقابله چندان روشن نیست و مناسب تر همان تفسیر اوّل است؛که او از نظر آثار وجودیش بقدری ظاهر و آشکار است که هیچ چیز مانند او نیست؛زمین،آسمان،گیاهان،حیوانات و انسان ها،دریا و صحرا،همه مملوّ از آثار وجود اوست؛ولی با این حال، کنه ذاتش

ص: 284

چنان مخفی است که احدی به آن راه ندارد؛زیرا انسان محدود،کنه آن وجود نامحدود را نمی تواند درک کند.

در دعای پربار و معروف امام حسین علیه السّلام(مشهور به دعای عرفه)می خوانیم:

«متی غبت حتّی تحتاج إلی دلیل یدلّ علیک و متی بعدت حتّی تکؤن الآثار هی الّتی توصل إلیک،عمیت عین لا تراک علیها رقیبا.» شاعر فارسی زبان همین مضمون را در اشعار لطیف خود بازگو کرده:

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را

کی گشته ای نهفته که پیدا کنم تو را!

با صد هزار جلوه برون آمدی که من

با صد هزار دیده تماشا کنم تو را!

ص: 285

در این خطبه کوتاه،امام علیه السّلام اوصافی برای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بیان می کند که هر یک از دیگری پر معناتر است.نخست از اساس و ریشه خانوادگی و جایگاه تولّد او شروع می کند؛می فرماید:«جایگاه او بهترین جایگاه و محلّ رویش او شریف ترین محلها بود؛درکان بزرگواری و شرف،و گاهواره سلامت،پرورش یافت». (مستقرّه خیر مستقرّ،و منبته أشرف منبت،فی معادن الکرامة،و مماهد (1)السّلامة) .

منظور از«مستقرّ»و«منبت»رحم مادران پاک و صلب پدران موحّد و با ایمان بود.

همانگونه که در زیارات معصومین نیز به آن اشاره شده است همان گونه که در زیارت امام حسین علیه السّلام،مشهور به«زیارت وارث»آمده:«أشهد أنّک کنت نورا فی الأصلاب الشّامخة،و الأرحام المطّهرة».

این سخن در مورد شخص پیامبر از زبان خودش نیز نقل شده است.همان گونه که«فخر رازی»در تفسیر آیه «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السّاجِدِینَ» (2)نقل کرده است که آن حضرت فرمود:«لم أزل أنقل من أصلاب الطّاهرین إلی أرحام الطّاهرات؛پیوسته من از صلب پدران پاک،به رحم مادران پاکدامن انتقال می یافتم». (3)

«معادن کرامت»و«مماهد سلامت»نیز تأکیدی بر آن است و یا اشاره به این است که پدران و اجداد و مادران پیامبر اسلام،علاوه بر پاکدامنی و ایمان،دارای فضایل انسانی،و از عیوب اخلاقی پاک بودند.

ص: 287

این احتمال نیز در تفسیر جمله های بالا داده شده که منظور از«مستقرّ»مدینه است که قرارگاه پیامبر بود و منظور از«منبت»مکّه است که محلّ تولّد آن حضرت به شمار می رود.

ولی تفسیر اوّل مناسب تر به نظر می رسد؛مخصوصا با توجّه به جمله «فی معادن الکرامة،و مماهد السّلامة» .

سپس به جاذبه های اخلاقی پیامبر پرداخته،می فرماید:«دلهای نیکوکاران، شیفته او گشت و چشمها(ی حق جویان)به سوی او متوجّه شد». (قد صرفت نحوه أفئدة الأبرار،و ثنیت (1)إلیه أزمّة الأبصار) .

به راستی پیامبر اسلام چنین بود!جاذبه های اخلاقی او:تواضع،محبّت، مهربانی،عفو و گذشت آمیخته با شجاعت و شهامت،دلها را به سوی خود جذب می کرد و تلاش فوق العاده او در طریق هدایت و اصلاح مردم،چشم ها را به او متوجّه می ساخت.

سپس در سومین مرحله به بخشی از برنامه های اجتماعی آن حضرت اشاره کرده،می فرماید:«خداوند به برکت وجود او،کینه ها را مدفون ساخت و آتش فتنه ها و دشمنی ها را خاموش نمود». (دفن اللّه به الضّغائن (2)،و أطفأبه الثّوائر (3)) .

«افراد دور افتاده را به وسیله او به هم نزدیک و برادر ساخت و(گاه)نزدیکانی را (که در ایمان و هدف هماهنگ نبودند)از هم دور نمود». (ألّف به إخوانا،و فرّق به أقرانا) .

ص: 288

همان گونه که قرآن مجید در آیه 62 و 63 سوره«انفال»می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» ؛او همان کسی است که تو را با یاری خود و مؤمنان تقویت کرد و دل های آنان را با هم الفت داد».در آیه 103«سوره آل عمران» می فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً» ،و همگی به ریسمان خدا(-قرآن و اسلام)چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت(بزرگ)خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دل های شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید».

سپس به یکی دیگر از الطاف الهی به برکت وجود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره کرده، می فرماید:«خداوند ذلیلان پاکدل و(محروم)را به وسیله او عزّت بخشید و عزیزان (خودخواه)را ذلیل ساخت». (أعزّ به الذّلّة،و أذلّ به العزّة) .

افراد با ایمان و با شخصیّت که به خاطر تهیدستی در چنگال زورمندان بی ایمان گرفتار بودند،خداوند آنها را به برکت وجود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عزیز ساخت و مدیریت های مهمّ جامعه اسلامی را به آنها سپرد و زورمندان فاسد و بی منطق را از صحنه اجتماع بیرون راند.

در پایان خطبه،به یکی از برجسته ترین صفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره کرده می فرماید:

«سخنش بیان بود و سکوتش زبان». (کلامه بیان،و صمته لسان) .

هر زمان،زبان به سخن می گشود اسرار حکمت از زبانش فرو می ریخت و حقایق وحی را تبیین می کرد؛راه نجات را نشان می داد و پرتگاهها را مشخّص می نمود و اگر گاهی سکوت می کرد،سکوتش پر معنا و پر مفهوم بود.ناراحتی ها و نگرانی ها و عدم رضایت خود را از پاره ای کارها با سکوت نشان می داد و نادرست بودن سؤالات بیجا را،از همین

ص: 289

طریق پاسخ می گفت و در برابر جاهلان بد زبان،از همین سلاح یاری می جست و گاه با سکوت(با قرائن حالیّه)کارهایی را تقریر و امضا می کرد.

ص: 290

و سرزنش-که در نوع خود کم نظیر یا بی نظیر است-رو به رو می سازد و به این امید که غیرت آنها به جوش آید و آماده نبرد با ظالمان شوند،آنها را با شلاّق های توبیخ می نوازد و از تعبیرات مختلف،برای بیدار کردن آنها از خواب خرگوشی بهره می گیرد و مقصود از همه این توبیخ ها و سرزنش ها آن است که پیش از سیطره ظالمان بی رحم،بر جان و مال و ناموس آنها و بر حکومت اسلامی،به خود آیند و به پا خیزند و آتش فتنه را خاموش و دست ظالمان را از قلمرو حکومت اسلامی قطع کنند! سپس در بخش دیگری از این خطبه،آنها را به پیروی اهل بیت-که سبب هدایت و نجات آنهاست-دعوت می کند و در واقع،همان مضمون و محتوای حدیث «ثقلین»را به آنها یادآور می شود.

و در آخرین بخش خطبه،مردم کوفه را با یاران پیامبر اسلام مقایسه می کند و با این مقایسه،روشن می سازد که چقدر میان آنها و یاران پیامبر از نظر ایمان و تقوا و عبادت و جهاد و استقامت و شجاعت،تفاوت وجود داشت.

روشن است که هر سه بخش خطبه،یک هدف را تعقیب می کند و آن بسیج لشکر کوفه است برای مقابله با دشمن؛دشمنی که بر هیچ چیز آنها-نه دین نه دنیایشان-رحم نمی کرد.

ص: 292

سستی می کنید،امّت ها همواره از ظلم زمامدارانشان در وحشتند،ولی من از ظلم پیروانم بیمناکم!من شما را برای جهاد با دشمن برانگیختم،امّا حرکت نکردید؛به گوش شما خواندم،امّا نشنیدید؛در آشکار و نهان شما را(برای جهاد)دعوت کردم، اجابت ننمودید؛به شما اندرز دادم،ولی نپذیرفتید.آیا شما حاضرانی همچون غایبان هستیند و بردگانی در قیافه مالکان؟!پیوسته حکمت های الهی را بر شما می خوانم،ولی از آن می گریزید و با اندرزهای رسا شما را موعظه می کنم،(امّا) پراکنده می شوید.

شما را به مبارزه با ظالمان ترغیب می کنم،امّا هنوز سخنانم به آخر نرسیده، می بینم همچون«قوم سبأ»متفرّق می شوید!به مجالس خود باز می گردید و یکدیگر را از این مواعظ بر می گردانید،صبحگاهان شما را مستقیم می سازم ولی شامگاهان همچون کمان خمیده سخت و محکمی که نه کسی قدرت صاف کردن آن را دارد و نه خودش قابلیّت صاف شدن را،به سوی من باز می گردید!

«او در کمین گاه،بر سر راه ستمگر است و گلوی وی را در دست دارد؛هر زمان بخواهد می فشارد،آن چنان که نتواند آب دهان را فرو برد». (و هو له بالمرصاد علی مجاز طریقه،و بموضع الشّجا (1)من مساغ (2)ریقه (3)) .

این تعبیرات ممکن است اشاره به معاویه و لشکریان شام باشد؛که مبادا فرصت خداوند به آنها،سبب شکّ و تردید شما گردد و در حقّانیت خود،یا باطل بودن آن ها تردیدی به خود راه دهید و این،در واقع نوعی دلداری به لشکریان امام علیه السّلام است تا با توجّه به این حقیقت،روحیّه خود را از دست ندهند.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از ظالم،همان لشکر متمرّد و عصیانگر است و در واقع،تهدیدی است در برابر آنها که اگر چند صباحی خداوند به شما مهلت داده،از عذاب و مجازات او در برابر عصیان و گردنکشی تان ایمن نباشید!ولی تفسیر اوّل،مناسب تر به نظر می رسد.

به هر حال،این همان چیزی است که قرآن مجید کرارا به آن اشاره کرده و می فرماید: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ» ؛آنها که کافر شدند تصوّر نکنند اگر به آنان مهلت می دهیم به سودشان است؛ما به آنها مهلت می دهیم برای آنکه بر گناهان خود بیفزایند و برای آنها عذاب خوار کننده ای است.» (4)و در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» ؛به یقین پروردگار تو در کمین گاه (ظالمان)است.» (5)

ص: 295

این موضوع،نه تنها درباره ستمگران شام و گردنکشان لشکر عراق صادق است؛ بلکه امروز هم برای همه ما درس آموزنده ای است که مهلت های الهی درباره ستمگران،نباید سبب غرور و غفلت ما گردد.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که:«خداوند فرشته ای را(برای مأموریتی)به زمین فرستاد؛مدّتی در زمین ماند و سپس به آسمان عروج کرد؛به او خطاب شد در زمین چه دیدی؟گفت:شگفتی های فراوانی دیدم و از عجیب ترین چیزهایی که دیدم این بود که بنده ای از بندگانت را غرق نعمت دیدم؛رزق و روزی تو را می خورد و ادّعای خدایی می کرد،من از جرأت و جسارت او در برابر تو و از حلم تو در برابر او در شگفتی فرو رفتم!خداوند فرمود:آیا از حلم من تعجّب کردی؟! من چهار صد سال به او مهلت دادم،کمترین ناراحتی جسمانی پیدا نکرد و هر چه از دنیا می خواست به آن می رسید و غذا و آب او کمترین تغییری پیدا نمی کرد(اینها همه برای این بوده است تا او را بیازمایم و بندگان را هم به وسیله او آزمایش کنم)». (1)

سپس امام علیه السّلام آینده وضع آنها را در برابر دشمنان بی رحم چنین پیش بینی می کند و می فرماید:«آگاه باشید!سوگند به آن کس که جانم در دست قدرت اوست! این قوم سرانجام بر شما پیروز می شوند؛امّا نه به خاطر اینکه آنها در حقّانیّت،از شما سزاوارترند؛بلکه به این جهت که آنها در راه باطل زمامدارانشان سریع و کوشا هستند،در حالی که شما در ادای حقّ من کند و سست هستید!» (أما و الّذی نفسی بیده،لیظهرنّ هؤلاء القوم علیکم،لیس لأنّهم أولی بالحقّ منکم،و لکن لإسراعهم إلی باطل صاحبهم،و إبطائکم عن حقّی) .

ص: 296

در واقع،امام علیه السّلام در اینجا به نکته مهمّی اشاره می کند؛می فرماید:سرانجام آنها بر شما پیروز می شوند،ولی گمان نکنید که این پیروزی به خاطر حقّانیّت آنهاست! مبادا کسی گمان کند که عامل پیروزی آنها تکیه بر حق است و این امر سبب گمراهی شما شود.آنها قطعا بر باطلند،ولی در باطل خود کوشا و مصمّم اند و گوش بر فرمان معاویه دارند؛ولی شما با اینکه در مسیر حق گام برمی دارید،افرادی سست و بی اراده و در برابر فرمانده خود،سرکش و عصیانگرید و این صفات در هر کس و هر قوم و ملّتی باشد،سرنوشتی جز شکست نخواهد داشت.

و عجب اینکه،همین سخن را«مسلم بن عقبه»(همان کسی که از سوی یزید، فرمانده لشکری بود که مدینه را به خاک و خون کشید)در برابر اهل شام هنگامی که می خواست آنها را به میدان نبرد بکشاند تکرار کرد.گفت:ای مردم شام!شما از نظر شخصیّت و نسب برترین عرب نیستید؛جمعیّت شما نیز بیش از دیگران نیست و منطقه زندگی شما نیز گسترده تر نمی باشد.اگر شما بر دشمنانتان پیروز می شوید، تنها به خاطر انضباط و اطاعت از پیشوایان،و ایستادگی در برابر دشمن است؛در حالی که دشمنان شما چنین نیستند. (1)

سپس به نکته مهمّی در این رابطه اشاره کرد،می فرماید:«امت ها همواره از ظالم زمامدارانشان در وحشتند،ولی من از ظلم پیروانم بیمناکم!» (و لقد أصبحت الأمم تخاف ظلم رعاتها،و أصبحت أخاف ظلم رعیّتی) .

همیشه در طول تاریخ،ملّت ها از حکومت های خود کامه خود و مظالم آنها در وحشت و اضطراب بودند،به گونه ای که این یک امر طبیعی محسوب می شود؛ولی این مسأله در مورد امام علیه السّلام دگرگون شد!هیچ کس ترسی از ظلم و ستم او نداشت، چرا که کمترین ظلم و ستمی از

ص: 297

او سر نمی زد و به عکس،امام پیوسته نگران کارشکنی ها،بی وفایی ها،توطئه ها و ندانم کاری های اصحابش بود؛و البتّه چنین افرادی باید سرانجام زیر چکمه ستمگران،پایمال شوند و شدند.

سپس مطلب را باز کرده و انگشت روی نقاط ضعف عجیب کوفیان و عراقیان آن زمان می گذارد و می فرماید:«من شما را برای جهاد با دشمن برانگیختم،امّا حرکت نکردید؛به گوش شما خواندم،امّا نشنیدید؛در آشکار و نهان شما را(برای جهاد) دعوت کردم،اجابت ننمودید؛اندرزتان دادم،ولی نپذیرفتید!» (استنفرتکم للجهاد فلم تنفروا،و أسمعتکم فلم تسمعوا،و دعوتکم سرّا و جهرا فلم تستجیبوا،و نصحت لکم فلم تقبلوا) .

آیا لشکریان عراق خطر را می دیدند و بر اثر سستی و تن پروری به استقبال دشمن نمی رفتند؟یا به راستی تصوّر می کردند که حکومت معاویه برای آنها مشکلی ایجاد نخواهد کرد؟هر دو احتمال وجود دارد؛اضافه بر بزدلی و اختلافات قبیلگی و جهل و نادانی.

سپس برای تحریک آنها،با جملات کوبنده ای-که هر انسانی غیر تمندی را به حرکت در می آورد-آنان را مخاطب ساخته،می فرماید:«آیا شما حاضرانی همچون غائبان هستید؟(که سخنانم را نمی شنوید)و یا بردگان(ضعیف)در قیافه مالکان (سرکش و قدرتمند)!». (أشهود کغیّاب،و عبید کأرباب!) .

«پیوسته حکمت های الهی را بر شما می خوانم،از آن می گریزید؛و با مواعظ بالغه و اندرزهای رسا شما را موعظه می کنم،پراکنده می شوید؛به مبارزه با ظالمان شما را ترغیب می کنم،امّا هنوز سخنانم به آخر نرسیده می بینم همچون«ایادی سبا» متفرّق می شوید!» (أتلوا علیکم الحکم فتنفرون منها،و أعظکم بالموعظة البالغة فتتفرّقون عنها،و أحثّکم علی جهاد أهل البغی فما آتی علی آخر قولی حتّی أراکم متفرّقین أیادی سبا) .

ص: 298

«أیادی سبا»(و به تعبیر دیگر«مثل ایادی سبا»)اشاره به ضرب المثلی است معروف در میان عرب،برای گروهی که به شدّت پراکنده می شوند و اصل آن چنین است که«سبا»مردی بود که قبائل عرب«یمن»از او نشأت گرفتند؛وی دارای ده فرزند بود که شش نفر از آنها را به منزله دست راست خود قرار داده بود و چهار نفر را به منزله دست چپ؛ولی بعدا فرزندان او به شدّت از هم دور و پراکنده شدند و هر کدام در گوشه ای زندگی کرد و قبیله ای از او بوجود آمد؛سپس پراکندگی آنها به عنوان یک ضرب المثل،معروف شد. (1)

به هر حال،جمله های بالا به خوبی نشان می دهد که امام نخست به نصیحت آنها با کلمات حکمت آمیز و مواعظ سودمند پرداخت و گفتنی ها را با منطق صحیح به آنها گفت و تا آنجا که می شد مدارا کرد و اگر تعبیرات تند و شدیدی در این خطبه نسبت به آنها می بینیم،همه بعد از سخنان حکیمانه و اندرزهای مشفقانه بوده است؛و این،در زمانی که طرف مقابل به قدری لجوج و خیره سر است که جز با شلاّق عتاب و تازیانه های ملامت و سرزنش از خواب غفلت بیدار نمی شود! سپس در ادامه این سخن می فرماید:«(شما اندرزهای بلیغ مرا می شنوید،ولی) به مجالس خود باز می گردید و یکدیگر را از این مواعظ فریب می دهید(و آثار سخنان من را خنثی می کنید)» (ترجعون إلی مجالسکم،و تتخادعون عن مواعظکم) .

به همین دلیل،من«صبحگاهان شما را مستقیم می سازم،ولی شامگاهان همچون کمان خمیده سخت و محکمی که نه کسی قدرت صاف کردن آن را دارد و نه خودش قابلیّت صاف شدن را،به سوی من باز می گردید!»

ص: 299

(أقوّمکم غدوة،و ترجعون إلیّ عشیّة،کظهر الحنیّة (1)،عجز المقوّم،و أعضل (2)المقوّم) .

این جمله ها اشاره به نکته مهمّی دارد و آن اینکه:منافقان زیادی در میان اهل عراق بودند که برای خنثی کردن تأثیر کلام امام کوشش می کردند؛هنگامی که نزد امام علیه السّلام می آمدند تحت تأثیر جاذبه اخلاقی و سخنان حکمت آمیزش قرار می گرفتند و باور می کردند که باید آماده پیکار با دشمن شوند؛امّا هنگامی که به جلسات خصوصی و عمومی خود باز می گشتند،گروهی شیطان صفت،به سم پاشی می پرداختند،افکار آنها را مشوّش،اراده آن ها را ضعیف و رشته اتّحاد آن ها را پاره می کردند؛صبح در محضر امام علیه السّلام،دلها را با آب توبه می شستند و عصر که به خدمتش باز می گشتند،با قلبی سیاه و تاریک و افکاری منحرف و کج و معوج می آمدند و این نبود مگر به خاطر فقدان شخصیّت درونی و عدم اراده قوی و رنگ پذیری از هر کس و هر چیز.

«نافع بن کلیب»می گوید:برای سلام گفتن به علی علیه السّلام وارد کوفه شدم؛به مسجد آمدم و کنار منبر نشستم.علی بر فراز منبر بود و عمامه سیاهی بر سر داشت...(و مردم را پیوسته نصیحت می کرد و اندرز می داد)هنگامی که از منبر پایین آمد،دیدم اشک از چشمان مبارکش جاری است.فرمود: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ؛صبحگاه آنها را صاف و مستقیم می کنم،ولی وقت عصر به نزدم می آیند در حالی که مثل کمان خم شده اند؛تا کی و تا چه زمانی(این کار را ادامه می دهند؟)» (3)

ص: 300

پنهان،و خواسته هایتان مختلف و پراکنده و زمامدارانتان به شما مبتلا هستند». (أیّها القوم الشّاهدة أبدانهم،الغائبة عنهم عقولهم،المختلفة أهواؤهم،المبتلی بهم أمراؤهم) .

در این عبارت،امام علیه السّلام روی سه نقطه ضعف آنها انگشت می گذارد:نخست،غایب بودن عقل ها؛گویی عقل هایشان از تن جدا شده و تدبیر آن را رها نموده و وجودشان همچون کشوری بدون مدیر و مدبّر باقی مانده است.

دیگر اینکه،هیچگونه حلقه اتّصالی در میان آنها وجود ندارد؛هر کدام خواسته ای دارند به اندازه هوای نفس و عقل کوچکشان.

بدیهی است!چنین گروهی،هیچ مشکلی را از خودشان و از دیگران حل نخواهند کرد.

و سومین نقطه ضعف آنها این بود که زمامداران ناچار بودند،با آنها بسازند و جانشینی برای آنان نداشتند.

مجموع این صفات سبب می شد که در میدان نبرد با دشمن،کفایت و کارآیی نداشته باشند.

در ادامه این سخن می افزاید:«رهبر شما خدای را اطاعت می کند؛و شما او را عصیان می کنید؛امّا زمامدار اهل شام خدا را معصیت می کند،ولی آنها اطاعتش می کنند!» (صاحبکم یطیع اللّه و أنتم تعصونه،و صاحب أهل الشّام یعصی اللّه و هم یطیعونه) .

راستی شگفت انگیز است!کسی که مطیع فرمان خدا است،سزاوارترین فردی است که باید او را اطاعت کرد و آن کس که عصیانگر است باید با او مخالفت نمود؛ ولی در اینجا قضیه به عکس شد؛مطیع فرمان خدا مورد بی مهری قرار گرفت و عصیانگر مورد احترام!!

ص: 302

در جمله پایانی این بخش،به تعبیری بر می خوریم که در نهج البلاغه بی مانند است.می فرماید:«به خدا سوگند!بسیار دوست داشتم معاویه شما را با نفرات خود مبادله می کرد،همچون مبادله کردن دینار به درهم:ده نفر از شما را از من می گرفت و یک نفر از آنها را به من می داد». (لوددت و اللّه أنّ معاویة صارفنی بکم صرف الدّینار بالدّرهم،فأخذ منّی عشرة منکم،و أعطانی رجلا منهم) .

تأکیدات متعدّدی که در این جمله آمده،نشان می دهد که این سخن امام علیه السّلام واقعا جدّی است و کمترین مبالغه در آن راه ندارد.شامیان را به منزله سکّه طلا فرض کرده و عراقیان را به منزله سکّه نقره،که در آن زمان یک دهم آن(دینار) ارزش داشت و این نشان می دهد که مردم شام افرادی با انضباط بودند حتّی هنگامی که معاویه آنان را فریب داد باز هم پشت سر او محکم ایستادند؛ولی لشکر کوفه و عراق به هیچ وجه انضباطی نداشتند و حتّی ده نفر از آنها به اندازه یک نفر از شامیان ارزش نداشت! در طول تاریخ شام و عراق قبل از اسلام و بعد از اسلام شواهدی برای این مطلب پیدا می شود.

ص: 303

با هوشیاری و دقّت،به پیش می روم(و تکلیف الهی خود را انجام می دهم).

اعتماد در آرامش و راحتی شناخته نمی شوند،بلکه سختی ها،جنگها،بلاها و حوادث پیچیده و ناراحت کننده،میدان آزمون آنها است و متأسّفانه مردم کوفه و عراق،در آن زمان در این آزمون ها روسفید نبودند و بارها بی وفایی و عدم استقامت و سستی و تنبلی خود را نشان داده بودند.

به همین جهت،امام علیه السّلام در جمله های بعد نخست به آنها نفرین می کند،سپس با دو تشبیه گویا از وضع روانی آن جمعیّت،آخرین سخن را درباره آنها بیان می فرماید.می گوید:«دستهایتان خاک آلود باد!(و بر خاک مذلّت بنشینید)».

(تربت (1)أیدیکم) .

«ای کسانی که به شتران بی ساربانی می مانید که هرگاه از یک سو جمعشان کنند، از سوی دیگر پراکنده می شوند!». (یا أشباه الإبل غاب عنها رعاتها!) .

این تشبیه،تعبیر روشنی از جهل و نادانی و عدم انضباط آنها است.نخست آنها را به حیوانات تشبیه می کند و سپس به نداشتن صاحب نافذ الکلام.

روشن است جمع کردن شتران توسط ساربان ها میسّر است و آنها به ندای هر کس گوش نمی دهند؛به همین دلیل،اگر دیگری بخواهد آنها را جمع کند،به مقصود خود نائل نمی شود.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن،سوگند یاد می کند و می فرماید:«به خدا سوگند!من درباره شما چنین گمان می کنم که اگر جنگ سختی روی دهد،و آتش آن زبانه کشد،از گرد فرزند ابو طالب جدا می شوید همانند جدا شدن زن(هنگام وضع حمل) از نوزاد خویش!». (و اللّه لکأنّی بکم فیما

ص: 306

إخالکم:أن لو حمس (1)الوغی (2)،و حمی (3)

الضّراب،قد انفرجتم عن ابن أبی طالب انفراج المرأة عن قبلها) .

برای جمله«إنفرجتم...»تفسیرهای گوناگونی شده،ولی مناسب تر با مقام شامخ امیر مؤمنان علی علیه السّلام و رعایت موازین فصاحت،و رعایت تناسب در مقام تشبیه، همان است که در بالا گفتیم.

زیرا زن به هنگام وضع حمل،به خاطر درد زیادی که می کشد هر لحظه می خواهد فرزند از او جدا شود،تا نفس راحتی بکشد!امام علیه السّلام مردم کوفه را به چنین زنی تشبیه می کند که برای جدا شدن از فرزند،لحظه شماری می نماید؛آنها نیز در میدان نبرد،پیچ و تاب می خوردند و در انتظار لحظه ای بودند که راه فرار را پیدا کنند و از محضر امام علیه السّلام بگریزند؛گریختنی که بازگشتنی در آن نمی باشد؛ همانگونه که نوزاد به شکم مادر باز نمی گردد.

امام علیه السّلام در خطبه 34 تشبیه جالب دیگری در این زمینه فرموده؛می فرماید:«و أیم اللّه إنّی لأظنّ بکم أن لو حمس الوغی،و استحرّ الموت،قد انفرجتم عن إبن أبی طالب انفراج الرّأس؛به خدا قسم!من گمان می کنم اگر جنگ سختی درگیر شود و حرارت مرگ به شما نزدیک گردد،از فرزند ابو طالب جدا می شوید،همچون جدا شدن سر از تن(که التیامی در آن نیست)».

ص: 307

سرانجام در پایان این بخش،موضوع خود را در این گیر و دارها روشن می سازد و می فرماید:«من نشانه روشنی(بر حقّانیت خویش)از پروردگارم دارم؛و بر طریق آشکار پیامبرم گام برمی دارم؛و من در راهی واضح با هوشیاری و دقّت به پیش می روم!« (و إنّی لعلی بیّنة من ربّی،و منهاج من نبیّی،و إنّی لعلی الطّریق الواضح ألقطه لقطا (1)) .

بدیهی است کسی که تکیه گاهش فرمان خدا و مسیرش مسیر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد، گمراهی و شکستی برای او متصوّر نیست و هر چه برای او پیش آید،فتح و پیروزی و انجام وظیفه است.

جمله «ألقطه لقطا» در اصل به معنای جمع آوری کردن چیزی از نقاط مختلف است،که نیاز به هوشیاری و دقّت دارد و منظور امام علیه السّلام از این تعبیر،این است که من برای پیشرفت در مسیر حق،پیوسته گزینش می کنم و با هوشیاری،بهترین راه را بر می گزینم و مسیر خود را از لابلای موانع،با تلاش و کوشش انتخاب می کنم.

یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» ؛هرگاه از شما بیست نفر با استقامت باشند،بر دویست نفر غلبه می کنند». (1)

راستی چرا این اصل قرآنی در مورد عراقیان و شامیان بر عکس شد؟ تحلیلهای دقیق،ما را به ریشه های آنچه در کلام امام علیه السّلام در این زمینه آمده است واقف می کند زیرا:

اوّلا-کوفه یک شهر نوبنیاد جنگی بود و اهالی آن که عمدتا لشکر امام علیه السّلام را تشکیل می دادند،از قبائل مختلف و مناطق گوناگون به آنجا آمده بودند و در میان آنها انسجام و هماهنگی و انضباط لازم وجود نداشت.هر کدام برای خود فکر و هدف داشتند و فرهنگ و روشی؛در حالی که شامیان از زمانهای قدیم همه در آنجا می زیستند و منسجم و یک پارچه و دارای یک فرهنگ بودند.

ثانیا-در میان لشکر امام علیه السّلام گروهی وجود داشتند که به منظور گردآوری غنائم جنگی به آنجا آمده بودند آنجا که پای غنیمتی در کار بود،مرد میدان بودند و آنجا که سخن از ایثار و فداکاری و شهادت بود،به گوشه ای می خزیدند.

ثالثا-شامیان به کشور خود به عنوان یک وطن نگاه می کردند و خود را موظّف به دفاع از آن می دیدند،در حالی که لشکر کوفه وطنش جای دیگر بود و هر زمان که نمی توانست در آنجا زندگی کند،راه بازگشت به وطن اصلی برای او باز بود.

اضافه بر اینها،ضعف اراده و آسیب پذیری در برابر فریبهای دشمن که نمونه های آن در جنگ صفّین و سایر حوادث نمایان گشت و عدم معرفت آنها به مقام و موقعیّت امام علیه السّلام و چشم بستن بر حوادث آینده و گرفتار روزمرّگی شدن،همه اینها عواملی بود که آثارش در میدان نبرد

ص: 309

نمایان می شد.نخست دعوت امام علیه السّلام را برای جهاد اجابت نمی کردند و اگر هم اجابت می کردند در میدان نبرد ضعف و زبونی و سستی و پراکندگی را به زودی ابراز می داشتند.

به همین دلیل،هر بهانه ای را برای فرار از میدان نبرد،مغتنم می شمردند؛یک روز می گفتند هوا شدیدا سرد است،بگذار کمی آرام گردد!و امام علیه السّلام می فرمود:هوا فقط برای شما سرد نیست،برای دشمنتان نیز سرد است.روز دیگر می گفتند:بگذار گرمی هوا کمی فروکش کند،تا آماده میدان نبرد شویم و امام علیه السّلام می فرمود:«اینها همه بهانه های فرار است:«فإذا کنتم من الحّر و القرّ تفرّون،فأنتم و اللّه من السّیف أفرّ؛ جایی که شما از سرما و گرما فرار می کنید،به خدا سوگند!از شمشیر دشمن بیشتر فرار می کنید خطبه!» (1) گویی میدان جنگ باید در فصل بهار باشد:در میان دشتهای پر گل و مرغان خواننده و مناظر زیبا! در حدیثی می خوانیم (2):«هنگامی که امام علیه السّلام مشاهده کرد که اصحابش بعد از جنگ نهروان از حرکت به سوی شام ناخشنودند،آنها را در«نخیله»(لشکرگاهی نزدیک کوفه)گرد آورد و دستور داد از لشکرگاه خارج نشوند و کمتر به سراغ زن و فرزندان بروند تا آماده و ساخته برای جهاد گردند؛ولی آنها آهسته و به طور پنهانی از لشکرگاه خارج می شدند و راه کوفه را پیش می گرفتند و جز عدّه ای از یاران خاص امام،با او باقی نماندند؛هنگامی که امام چنین دید به کوفه بازگشت و برای مردم خطبه خواند(خطبه ای شبیه خطبه مورد بحث)»و این نشان می دهد که اگر لحن امام در این گونه خطبه ها تند و خشن است،به خاطر سستی شدید و

ص: 310

بی وفایی مخاطبان اوست که روح پاک او را سخت آزردند و امام علیه السّلام برای تحریک آنها به جهاد با دشمن خونخوار،چاره ای جز این نداشت.

عامل دیگری که سبب سستی و بی انضباطی لشکر کوفه بود،این بود که سران آنها در دوران حکومت عثمان،در ناز و نعمت فرو رفته بودند؛چرا که او بیت المال را بدون حساب و کتاب در میان مردم تقسیم می کرد و برای سران و دوستان و بستگان و نزدیکان خود،امتیازات عجیبی قائل بود؛هنگامی که تحت برنامه های حکومت علی علیه السّلام قرار گرفتند،وضع دگرگون شد و تلخی عدالت،شیرینی تبعیض و ظلم را از کام آنها بیرون فرستاد؛مرتّب گلایه داشتند و نق می زدند؛این در حالی بود که معاویه برای پیشبرد اهدافش،نه عدالت را به رسمیت می شناخت و نه حکم خدا را! تمام تلاش و کوشش او این بود که هر کس را با درهم و دینار-به هر مبلغی که باشد-خریداری کند؛او تنها به حکومت خویش می اندیشید،نه به اسلام و نه به مردم،و در هنگام لزوم نیز متوسّل به ارعاب و تهدید و شکنجه و قتل می شد.

آری هنگامی که این امور دست به دست هم داد،چنین پدیده ای را در عراق و شام به وجود آورد.

و از اینجا می توان به نکته مهمّی پی برد که امام امیر المؤمنین علیه السّلام چقدر مدیر و مدبّر بود که توانست با چنین مردمی در سه جنگ جمل و صفّین و نهروان شرکت جوید و با رعایت تمام ضوابط عدالت اسلامی در آنها برنده شود؛هر چند حماقت و نادانی گروهی از لشکریان،سرانجام کار خود را کرد و بخشی از نتایج مثبت را بر باد داد.

اینجاست که به یاد گفته«ابن ابی الحدید»می افتیم؛آنجا که می گوید:«علمای کلام از معتزله گفته اند:«هیچ کس در حسن سیاست و صحّت

ص: 311

تدبیر،به مقام امام علی علیه السّلام نرسید؛زیرا او گرفتار رعیّتی با خواسته های مختلف و پراکنده و لشکری عاصی و متمرّد بود و با این حال،به وسیله همین گروه،دشمنان را درهم شکست و رؤسای آنها را از بین برد». (1)

راستی اگر ما بخواهیم قضاوت صحیحی در مورد سیاست امیر مؤمنان علی علیه السّلام داشته باشیم باید تمام این جهات را در نظر بگیریم؛به اضافه اینکه امام علیه السّلام بهره گیری از هر گونه ابزار نادرست را برای خود حرام می دانست.

ص: 312

گاهی پیشانی و گاه دو طرف صورت را(در پیشگاه خدا)به خاک می نهادند،و از ترس رستاخیز،گویی بر شعله های آتش ایستاده بودند و آرام نداشتند.پیشانی آنها از سجده های طولانی پینه بسته بود (همچون زانوی گوسفند).هنگامی که نام خدا برده می شد،اشک از چشمانشان فرو می ریخت،آن قدر که گریبانشان تر می گشت،و همچون درختی که در روز طوفانی از شدّت تندباد به خود می لرزد،از خوف عقاب و عشق به ثواب می لرزیدند!

این سخن،در واقع اشاره به همان حدیث«ثقلین»است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در آن حدیث متواتر،بدان اشاره فرمود که اگر دست از دامان قرآن و اهل بیت برندارید هرگز گمراه نخواهید شد و روشن است که منظور از اهل بیت در اینجا همان امامان معصوم است که به مفاد آیه شریفه «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» ؛ (1)خداوند آنها را از هر گونه رجس و پلیدی و گناه بر کنار ساخته و از هر نظر پاک نموده است».

سپس این دستور کلّی و اجمالی را باز می کند و شرح می دهد؛می فرماید:«اگر آنها توقّف کردند،توقّف کنید و اگر آنها قیام کردند قیام کنید!» (فإن لبدوا فالبدوا، (2)و إن نهضوا فانهضوا) .

به یقین شرایط زمانها و مکانها متفاوت است؛در آنجا که شرایط ایجاب می کند، قیام کنند و وارد معرکه جهاد شوند،سکوت و سکون سبب بدبختی است و آنجا که شرایط،اجازه قیام نمی دهد قیام کردن،مایه خسران و هدر دادن نیروها است.

عالمان معصوم از اهل بیت به خوبی این شرایط را می شناسند و طبق آن حرکت می کنند و هر گونه تخلّف از روش آنان مایه عقب افتادگی است.

و سرانجام با دو جمله دیگر این سخن را تکمیل می کند.می فرماید:«از آنها سبقت نگیرید که گمراه می شوید!و از آنان عقب نمانید که هلاک خواهید شد!» (و لا تسبقوهم فتضلّوا،و لا تتأخّروا عنهم فتهلکوا) .

همیشه و در هر جامعه ای افراد افراطی و تفریطی یافت می شوند؛افراط گرایان روش پیشوایان راستین را کند می شمردند و بر آنها سبقت می گیرند و جامعه را به تباهی می کشند و به عکس،تفریط گرایان حرکت پیشوایان

ص: 315

را تند می پندارند و به بهانه حزم و دوراندیشی و احتیاط،از آنها عقب می افتند؛هم خود را هلاک می کنند و هم جامعه را گرفتار نابسامانی. در واقع،سخن امام علیه السّلام هم سو با حدیث معروف نبوی است که فرمود:«مثل أهل بیتی فیکم،مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک».این حدیث که با تعبیرات مختلفی در کتب شیعه و اهل سنّت با تفاوتهای مختصری نقل شده،نشان می دهد که اهل بیت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که علم و دانش آنها از قرآن مجید و از سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مایه می گیرد،تنها وسیله نجات در این دنیای طوفانی اند.همان گونه که هنگام وقوع طوفان نوح هیچ وسیله نجاتی جز کشتی نوح نبود. (1)

جالب اینکه در خطبه 87 شبیه تعبیر بالا درباره قرآن هنگام توصیف بندگان خاصّ خدا گذشت،که فرمود:«فهو قائده و إمامه،یحلّ حیث حلّ ثقله،و ینزل حیث کان منزله؛بنده خالص خدا قرآن را پیشوا و امام خود قرار داده؛هر جا قرآن فرود آید،او بار خویش را همانجا فرود می آورد و هر جا قرآن منزل کند او آنجا را منزلگاه خویش می گرداند».

و این تأکید دیگری بر همان حدیث ثقلین است! *** در قسمت دوم این بخش از خطبه،امام علیه السّلام به سراغ ویژگی های گروه خاصّی از یاران پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می رود و آنها را برای اصحابش الگو و سرمشق می سازد و در عبارت مبسوطی،هفت ویژگی درباره آنها بیان می کند.

ص: 316

نخست می فرماید:«من اصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله را دیده ام،امّا هیچ یک از شما را مانند آنان نمی بینم!آنها موهایی ژولیده و چهره هایی غبار آلود داشتند(زاهد بودند و در فقر و تنگ دستی زندگی می کردند و خم به ابرو نمی آوردند!)». (لقد رأیت أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله،فما أری أحدا یشبههم منکم لقد کانوا یصبحون شعثا (1)غبرا (2)) .

در دومین وصف می فرماید:«آنها شب تا به صبح در حال سجده و قیام بودند(و هرگز از عبادت خسته نمی شدند)گاه پیشانی و گاه دو طرف صورت را(در پیشگاه خدا)به خاک می گذاردند». (و قد باتوا سجّدا و قیاما،یراوحون (3)بین جباههم و خدودهم (4)) .

هر زمان پیشانی آنها خسته می شد طرف راست را بر زمین می نهادند و هر زمان طرف راست خسته می شد طرف چپ را.

در سومین توصیف می افزاید:«آنها از ترس رستاخیز(و محاسبه اعمال)گویی بر شعله های آتش ایستاده بودند و آرام نداشتند». (و یقفون علی مثل الجمر (5)من ذکر معادهم) .

آری آنها عذاب الهی را با تمام وجود خود،احساس می کردند و به همین دلیل آرامش نداشتند.

ص: 317

در چهاردهمین توصیف می افزاید:«پیشانی آنها از سجده های طولانی،پینه بسته بود همچون زانوی گوسفند!» (کأنّ بین أعینهم رکب (1)المعزی (2)من طول سجودهم!) .

آری،لذّت عبادت و عشق به بندگی،آنها را به سجده های طولانی در برابر محبوب مطلق وادار می ساخت و آثارش بر پیشانی آنها می نشست.

در پنجمین وصف آنها می فرماید:«هنگامی که نام خدا برده می شد،اشک از چشمانشان فرو می ریخت،آن قدر که گریبانشان تر می گشت!». (إذا ذکر اللّه هملت (3)أعینهم حتّی تبلّ جیوبهم) .

گاه از عشق خدا و درد فراق اشک می ریختند و گاه از خوف عقاب! و در ششمین و آخرین وصف بار دیگر به چهره دیگری از ایمان قوی و خوف و رجاء آنها اشاره کرده،می فرماید:«آنها همچون درختی که در روز طوفانی از شدت تندباد به خود می لرزد،از ترس عقاب و عشق به ثواب می لرزیدند!» (و مادوا (4)کما یمید الشّجر یوم الرّیح العاصف،خوفا من العقاب،و رجاء للثّواب!) .

تشبیه به درخت که در برابر تندباد لرزان می شود،تشبیه جالبی است که امام علیه السّلام دلیل آن را نیز بیان فرموده،که گاه از ترس عقاب و گاه به امید ثواب صورت می گیرد.از یک چشم،اشک شوق دیدار پروردگار می ریزند و از چشم دیگر،اشک خوف عقاب!و این است راه و رسم بندگان خالص و مخلص که در میان خوف و رجاء و بیم و امید در حرکتند.

ص: 318

لا تخالفوهم فتجهلوا،و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم.هم أعلم النّاس کبارا،و أحلم النّاس صغارا؛فاتّبعوا الحقّ و أهله حیث کان؛من و اهل بیتم از هر نظر پاک و پاکیزه ایم؛بنابر این،بر آنها پیشی نگیرید،که گمراه می شوید!و از فرمان آنها تخلّف نکنید،که لغزش خواهید داشت!و با آنها مخالفت نکنید،که گرفتار نادانی می شوید!و به آنها چیزی نیاموزید که آنها از شما داناترند!آنها در بزرگی از همه مردم عالم ترند و در کوچکی از همه عاقل تر!بنابر این،از حق و اهل حق پیروی کنید،هر جا که باشد». (1)

به عبادت برمی خاستند و به سجود می پرداختند و پیکرشان از خوف خدا می لرزید،آثار سجده در صورت آنها نمایان بود و اشک خوف و شوق بر صورتشان جاری و این تعبّد و تعهّد رمز اصلی پیروزی آنها بر دشمن بود.

بعضی فرمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را زیر پا گذاردند و به بهانه های واهی از شرکت در جنگ «تبوک»تخلّف کردند؛که داستان آن ها ذیل آیه 118 سوره«توبه»آمده است.

گروهی دست به جاسوسی زدند،که قرآن در آیه 47 سوره«توبه»در مورد آنها می گوید:« «وَ فِیکُمْ سَمّاعُونَ لَهُمْ» ».

بعضی به ساختن مسجد«ضرار»پرداختند،تا در میان مؤمنان ایجاد شکاف و تفرقه کنند،که داستان آنها در ذیل آیات 107 تا 110 سوره«توبه»آمده است.

و بعضی از آنها که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را راستی را می پیمودند،بعد از آن حضرت در اثر هوا پرستی فتنه هایی بر پا کردند که خون های زیادی از مسلمین ریخته شد؛مانند:«طلحه»و«زبیر»که آتش جنگ«جمل»را بر پا کردند و بر ضدّ امام المسلمین قیام نمودند و«معاویه»که فتنه های فراوانی،از جمله فتنه«صفّین»را رهبری می کرد.

بسیار ساده لوحی است که ما در برابر واقعیّت های روشن تاریخ و آیات صریح قرآن،چشم بر هم نهیم و همه صحابه را با آب تنزیه بشوییم و دامان آنها را پاک و پاکیزه کنیم.

بنابر این،اگر امام امیر المؤمنین علیه السّلام در این خطبه،یا خطبه های دیگری مدح و تمجید بلیغی از صحابه می کند،به یقین منظور اصحاب خاصّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله است که گروه قابل ملاحظه ای از یاران او را تشکیل می دادند و در تمام میدان های نبرد در صفوف مقدّم جای داشتند و همواره سر بر فرمان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله می نهادند و بسیاری از آنان در عصر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شربت شهادت نوشیدند.

به هر حال،این گروه از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که عالی ترین درس بندگی و عبودیّت خداوند و استقامت و ایستادگی و ایثار و فداکاری را در

ص: 322

راه اسلام،از محضر بزرگترین استاد جهان بشریّت،یعنی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آموخته بودند سزاوار است الگو و اسوه مسلمانان،در هر عصر و زمان باشند.

همانها که به گفته مورّخان هنگامی که می خواستند از یکدیگر جدا شوند،سوره «و العصر»را یکی برای دیگری می خواند و او را به ایمان و عمل صالح و طرفداری از حق و صبر و استقامت دعوت می کرد. (1)

همان ها که به تعبیر قرآن آثار سجده در چهره هایشان نمایان بود: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» (2).و همان ها که در برابر دشمنان شدید و محکم،و در برابر دوستان نرم و ملایم بودند: «وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» (3).

ص: 323

تاریخ نیز نشان می دهد که تمام پیش بینی های امام درست بود و عدم توجّه به این هشدارها،سرانجام کار خود را کرد و چنان ظلم و ستمی بر مسلمین رفت که در تاریخ بشریّت کم سابقه،یا بی سابقه بود! این خطبه،در ضمن پاسخی است دندان شکن به ساده اندیشانی که اصرار امام علیه السّلام را در جنگ با بنی امیّه زیر سؤال می برند و می گویند چرا مسلمان با مسلمان بجنگند؟

ص: 325

و اللّه لا یزالون حتّی لا یدعوا للّه محرّما إلاّ استحلّوه،و لا عقدا إلاّ حلّوه، و حتّی لا یبقی بیت مدر و لا وبر إلاّ دخله ظلمهم و نبا به سوء رعیهم،و حتّی یقوم الباکیان یبکیان:باک یبکی لدینه،و باک یبکی لدنیاه،و حتّی تکون نصرة أحدکم من أحدهم کنصرة العبد من سیّده،إذا شهد أطاعه،و إذا غاب اغتابه،و حتّی یکون أعظمکم فیها عناء أحسنکم باللّه ظنّا،فإن أتاکم اللّه بعافیة فاقبلوا،و إن ابتلیتم فاصبروا،ف «إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ» .

عافیت و سلامت پیش آورد(و از این امواج خطرناک در امان بودید،این نعمت الهی را)بپذیرید،(و خدا را شکر گویید!)و اگر(طوفان حوادث شما را گرفت و)به رنج و ناراحتی گرفتار شدید،شکیبا باشید،که «سرانجام نیک برای پرهیزکاران است!».

تدبیرشان،مردم را از خانه های خویش فراری می دهد». (و حتّی لا یبقی بیت مدر،و لا وبر إلاّ دخله ظلمهم و نبابه سوء رعیهم) .

«مدر»در لغت گاه به معنای گل های به هم فشرده و گاه به معنای خشت و گاه به معنای آجر و سنگ تشکیل شده؛بنابر این،«بیت مدر»اشاره به خانه هایی است که در شهرها ساخته می شود و«وبر»به معنای پشم شتر،اشاره به خانه های روستایی و بادیه نشینان است که در آن زمان و در میان اعراب به صورت خیمه هایی بنا می شد.

و این،بهترین تعبیر برای فراگیر بودن ظلم آنها است که هیچ کس از ظلم آنها در امان نبود.و این ظلم و ستم در بسیاری از اوقات سبب می شد آنها از خانه های خود فرار کنند و در به در شوند.

سپس در بیان فاجعه سوم می فرماید:«کار حکومت آنها بدانجا می رسد که مردم دو گروه می شوند و هر دو گروه گریانند:گروهی برای دینشان و گروهی برای دنیایشان!» (و حتّی یقوم الباکیان یبکیان:باک یبکی لدینه،و باک یبکی لدنیاه) .

آری!دین باوران به خاطر خطراتی که از سوی این گروه بازمانده جاهلی،متوجّه دین می شوند اشک می ریزند و دنیا طلبان به خاطر هجوم ظالمانه آنها به دنیای مردم؛چرا که آنها،هم عقاید مردم را غارت می کردند و هم دنیایشان را.

در بیان چهارمین فاجعه می فرماید:«در این حکومت خودکامه،کار به قدری سخت می شود که شما همچون برده ای خواهید بود که به یاری ارباب(ظالم و ستمگرش)برمی خیزد؛در حضور ناگزیر از اطاعت است و در غیاب از او بدگویی می کند!». (و حتّی تکون نصرة أحدکم من أحدهم کنصرة العبد من سیّده،إذا شهد أطاعه،و إذا غاب اغتابه) .

ص: 328

اشاره به اینکه آنها مردم را به بردگی و عبودیّت می کشند؛نه عبودیّتی که حداقل توأم با رابطه عاطفی باشد و غلام مورد محبّت آقا و آقا مورد علاقه غلام قرار گیرد، بلکه عبودیّتی توأم با ظلم و تحقیر!که گویی زنجیر بر گردن آنها نهاده اند و به هر جا می خواهند می کشند.

بعضی از«مفسّران نهج البلاغه»در تفسیر این جمله گفته اند که منظور یاری طلبیدن مردم از آنهاست نه یاری کردن مردم نسبت به آنها(به اصطلاح«نصرة» اضافه به مفعول شده است،نه اضافه به فاعل؛)بنابر این،مفهوم جمله چنین می شود که:«اگر از آنها یاری بطلبید همچون یاری طلبیدن غلام از ارباب ستمکار است،نه یاری طلبیدن دوست را دوست».ولی دو جمله«إذا شهد أطاعه...»گواه معنای اوّل است.

در بیان پنجمین و آخرین فاجعه می فرماید:«این حکومت ظالم و بیدادگر تا آنجا پیش می رود که هر کس به خدا امیدوارتر(و نزدیک تر)است،بیش از همه رنج و مصیبت می بیند». (و حتّی یکون أعظمکم فیها عنآء أحسنکم باللّه ظنّا) .

از یک حکومت جنایتکار و ستم پیشه و فاقد دین و اخلاق غیر از این انتظار نمی رود که هر کس پاک تر است در آن حکومت جام بلا و مصیبت بیشتری به او می دهند.

در پایان اصحاب و یارانش خود را در برابر حوادث دردناکی که در پیش دارند با این جمله دلداری می دهد؛می فرماید:«اگر خداوند برای شما عافیت و سلامت پیش آورد(و از این امواج خطرناک در امان بودید،این نعمت الهی را)بپذیرید(و خدا را شکر گویید)و اگر(طوفان حوادث شما را گرفت و)به رنج و ناراحتی گرفتار شدید، شکیبا باشید!که«سرانجام نیک برای پرهیزکاران است!» (فإن أتاکم اللّه بعافیة فاقبلوا،و إن ابتلیتم فاصبروا،ف «إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ» .

ص: 329

از این تعبیر استفاده می شود که اگر چه در حکومت بنی امیّه اکثریت عظیم مردم در رنج و فشار و تعب بودند،ولی گروه اندکی از امواج این حوادث برکنار بودند و امام علیه السّلام به هر دو گروه نصیحت می کند؛گروه اوّل را به صبر و شکیبایی و انتظار فرج و گروه دوم را به شکرگزاری در برابر حق!

نخستین کسی که ازدواج با دو خواهر را در یک زمان اجازه داد،معاویه بود.

نخستین کسی که سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در باب دیات تغییر داد،معاویه بود.

نخستین کسی که لبّیک را(در مراسم زیارت خانه خدا)ترک کرد،معاویه بود.

نخستین کسی که از اجرای حدود الهی سر باز زد،معاویه بود.

نخستین کسی که اموالی را برای جعل حدیث اختصاص داد،معاویه بود.

نخستین کسی که به هنگام بیعت با مردم بیزاری از علی علیه السّلام را شرط می کرد، معاویه بود.

نخستین کسی که سر یکی از اصحاب پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله(عمرو بن حمق)را جدا کرد و در شهرها گردش داد،معاویه بود.

نخستین کسی که خلافت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به سلطنت مبدّل ساخت،معاویه بود.

نخستین کسی که به دین خدا اهانت کرد و فرزند فاجرش را به خلافت برگزید، معاویه بود.

نخستین کسی که دستور داد مدینه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را غارت کنند،معاویه بود.

نخستین کسی که سبّ و ناسزاگویی به علی علیه السّلام را رواج داد،معاویه بود. (1)

نخستین کسی که خطبه نماز عید را(بر خلاف دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله)بر نماز عید مقدّم داشت،تا در ضمن آن سبّ علی علیه السّلام کند و مردم متفرّق نشوند،معاویه بود». (2)

ص: 331

این تنها بخشی از فجایع معاویه در زمینه تغییر احکام الهی و نقض سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و زیر پا نهادن دستورات خدا بود و اگر کسی تمام تاریخ زندگانی او و سایر بنی امیّه را بررسی کند،باز هم به نمونه های بیشتری دست می یابد و به راستی اگر حکومت این ظالمان بیگانه از اسلام ادامه می یافت،به یقین چیزی از اسلام باقی نمی ماند و این سخن با مدارک گسترده ای که در دست است،جای انکار ندارد!و ما تعجّب می کنیم چرا بعضی اصرار دارند چشم بر هم نهند و با این همه فجایع،باز معاویه و بنی امیّه را بستایند؛براستی شگفت آور است.!!

سوگند!اگر خلیفه به من دستور دهد،خانه کعبه را ویران می کنم و سنگ های آن را یک به یک جدا می سازم و به شام منتقل می کنم!. (1)

و عجیب اینکه بعد از مدّتی«هشام»او را عزل کرد!نه به خاطر کارهایی که در بالا گفته شد؛بلکه به خاطر اینکه از بنی امیّه در اواخر کار بدگویی می کرد. (2)

«ابن ابی الحدید معتزلی (3)»در«شرح نهج البلاغه»از«ابو عثمان جاحظ»نقل می کند که«بنی هاشم»بر«بنی امیّه»افتخار می کردند که ما این کارها را انجام ندادیم:

الف-ویران کردن کعبه(اشاره به کاری است که«حجّاج»در زمان«عبد الملک» انجام داد).

ب-تغییر قبله(اشاره به نماز خواندن«ولید»به هنگام مستی به غیر قبله است، که می گفت: «تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» .

ج-آنها پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را در مرتبه پایین تر از خلیفه قرار ندادند(اشاره به چیزی است که در بالا از کتاب«اغانی»نقل شد).

د-آنها مهر بر گردن مسلمین نزدند(اشاره به این است که بنی امیّه بر گردن گروهی از مسلمانها،به عنوان برده و غلام خود،مهر زدند؛همانند مهری که بر گردن اسبها می زدند!).

ه-آنها حرم پیامبر را غارت نکردند و حرمت زنان مسلمان را در آن حرم مقدّس بر باد ندادند(اشاره به داستان«مسلم بن عقبه»است که از طرف یزید مأمور حمله به مدینه شد،و جنایاتی آفرید که تاریخ بشریّت را سیاه کرد و به راستی زبان از ذکر آن عاجز و قلم از بیانش شرم دارد).

ص: 333

«پیش از آن«بسر بن أرطاة»از سوی معاویه مأموریت یافت به مدینه حمله کند و او در مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مردم را مجبور به بیعت با معاویه کرد؛درهای مسجد را بست و گفت اگر بیعت نکنید همه شما را از دم تیغ می گذرانم؛خانه هایتان را ویران و اموالتان را غارت می کنیم!». (1)

فجایع بنی امیّه(معاویه و اعقابش)بیش از آن است که در این مختصر بگنجد.

کلام خود را در اینجا با سخنی از«ابن عساکر»مورّخ معروف اهل سنّت،پایان می دهیم.او در کتاب«تاریخ دمشق»می گوید:«عبد اللّه بن حنظله»که از بزرگان اصحاب پیامبر بود(فرزند حنظله غسیل الملائکه)در آن روز که«مسلم بن عقبه»از طرف یزید به مدینه حمله کرد،خطاب به مردم چنین گفت:ای مردم!تقوای خداوند یگانه یکتا را پیشه کنید؛به خدا سوگند!ما در برابر یزید قیام نکردیم مگر زمانی که ترسیدیم اگر سکوت کنیم،خداوند سنگهای آسمانی را بر سر ما فرو فرستد؛آیا در برابر مردی که با مادر و خواهر و دختر خود عمل منافی عفّت انجام می دهد!شراب می نوشد!نماز را رها می کند!می توان در برابر او سکوت کرد؟به خدا سوگند!که اگر هیچ کس با من نباشد،من وظیفه خود را انجام می دهم. (2)

اینجاست که به عمق کلام امیر مؤمنان علی علیه السّلام واقف می شویم که فرمود:«لکلّ أمّة آفة،و آفة هذه الأمّة بنو أمیّة؛هر امتی را آفتی است؛و آفت این امّت بنی امیّه است» (3)و چه بی خبر و بی نوا هستند کسانی که با این همه فجایع،باز دم از مجد بنی امیّه و صداقت معاویه می زنند؛راستی عجیب است!!!

ص: 334

با توجه به اینکه امام علیه السّلام-طبق بعضی از روایات-این خطبه را به عنوان خطبه نماز جمعه ایراد فرموده است،سعی می کند که در آن مردم را به زهد در دنیا ترغیب کند و چنان از بی وفایی دنیا و ناپایداری آن سخن بگوید که طالبان و عاشقان دنیا از آن دلسرد شوند و فریب زرق و برق آن را نخورند؛مخصوصا تصویر زنده ای از کسانی ارائه می دهد که به خاطر از دست رفتن عزیزانشان،اشک می ریزند و گروهی دیگر آنها را تسلیت می گویند و گروههای دیگری که در بستر بیماری افتاده اند و با مرگ دست به گریبانند؛تا غافلان را بیدار و مست های هوا و هوس را هوشیار کند و در مجموع،داروی شفابخشی است برای بیمار دلان دنیا پرست و غافلان مغرور و مست.

ص: 336

سپس می افزاید:«و از او یاری می طلبیم،در همه کارهای آینده خود». (و نستعینه من أمرنا علی ما یکون) .

بدیهی است حمد و سپاس بر گذشته است و یاری طلبیدن برای آینده؛و بندگان خالص و مخلص،در برخورد با حوادث گذشته و آینده چنین اند،که یکی را سپاس می گویند و برای دیگری از پروردگار یاری می طلبند.

در سومین و چهارمین جمله،می فرماید:«ما از او سلامت در دین می طلبیم، آن گونه که سلامت در بدن ها را تقاضا می کنیم!» (و نسأله المعافاة فی الأدیان،کما نسأله المعافاة فی الأبدان) .

این عبارت اشاره به نکته لطیفی است و آن اینکه اگر مردم به همان اندازه که به عافیت و سلامت جسمانی اهمیّت می دهند،به سلامت دینشان اهمیت می دادند وضع خوبی داشتند.ولی افسوس!یک بیماری مختصر جسمانی گاه انسان را به دنبال طبیبان متعدّد می فرستد،در حالی که به خاطر ده ها بیماری خطرناک معنوی و اخلاقی و دینی،حتّی به دنبال یک طبیب هم نمی رود!!.

بعضی از«شارحان نهج البلاغه»این سخن را از بعضی از متفکّران انسان شناس نقل کرده اند که:«اگر یک صدم اشکهایی که برای شکم های گرسنه و بدنهای برهنه ریخته می شود،برای ارواح گرسنه معرفت و برهنه از فضایل ریخته می شد،هم گرسنگی ها و برهنگی های جسمانی از بین می رفت و هم گرسنگی ها و برهنگی های روحی زایل می گشت!». (1)

این نکته نیز قابل دقّت است که ذکر«ادیان»به صورت جمع،اشاره به دین باوری نفرات انسانهاست،نه ادیان مختلف؛همانگونه که جمع آوردن«ابدان»به خاطر همین منظور است.

ص: 338

داشته باشد آن کس که روز معیّنی در پیش دارد،که از آن نمی تواند فراتر برود،مرگ به سرعت او را دنبال می کند و به پیش می راند و اجل او را به زور و بر خلاف میلش به جدایی از دنیا وادار می سازد.حال که چنین است،برای به دست آوردن عزّت و افتخارات(موهوم) سر و دست نشکنید؛و به زینت و نعمت هایش فریفته نشوید؛و از رنج و ناراحتی های آن بی تابی نکنید!چرا که عزّت و افتخاراتش به زودی پایان می گیرد؛زینت و نعمت هایش زایل می گردد و رنج و ناراحتی هایش تمام می شود(و در یک کلمه) دوران هر چیز سپری می گردد و هر موجود زنده ای به سوی فنا پیش می رود!

چه دردناک است که انسان دنبال معشوقی بدود که او با تمام قدرت از وی فرار می کند!امام علیه السّلام می فرماید حال که دنیا چنین است شما هم آن را ترک کنید،هر چند بر خلاف امیال و هوس های شما باشد؛چرا که به مصداق آیه شریفه: «وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ» (1)ممکن است اموری باشد که انسان ظاهر بین آن را دوست داشته باشد،ولی در درونش سمّ جانگدازی نهفته باشد! سپس می افزاید:«دنیایی که جسم های شما را کهنه و فرسوده کند،با اینکه شما دوست دارید همواره تازه و نو گردد!». (و المبلیة (2)لأجسامکم و إن کنتم تحبّون تجدیدها) .

هر کس با گذشت زمان،آثار پیری و فرسودگی را در خود ملاحظه می کند:از بین رفتن طراوت پوست بدن،سست شدن استخوانها،کم نور شدن چشم،سنگینی گوش،لکنت زبان،خمیدگی قامت،ضعف عضلات و اعصاب و مانند آن؛و به یقین هر کس از مشاهده آنها نگران و متأسّف می شود و گاه تلاش و کوشش می کند که این حرکت طبیعی برگشت ناپذیر را،با وسایلی برگرداند!ولی به یقین،اگر موفقیّت جزیی نصیب او شود،سرانجام این مسیر را خواه ناخواه طی می کند.آیا سزاوار است با مشاهده این امور باز هم انسان به آن دل ببندد؟ قابل توجّه اینکه دنیا نه تنها موجودات زنده و بخصوص جسم انسان ها را کهنه و فرسوده می کند،بلکه قانون فرسودگی بر تمام جهان مادّه،از کهکشان ها گرفته تا اتم ها حاکم است.حتّی این آفتاب عالمتاب و خورشید درخشان نیز،تدریجا کهنه و فرسوده می شود و روزی به کلّی

ص: 341

نابود خواهد شد.نه تنها قرآن سخن از«تکویر شمس»(تاریکی خورشید)می گوید،بلکه علم امروز هم با صراحت به این معنا اشاره دارد.

در ادامه سخن امام علیه السّلام با ذکر تشبیهی،وضع ساکنان دنیا را روشن می سازد.

می فرماید:«شما نسبت به دنیا،به مسافرانی می مانید که وقتی گام در جاده نهاده اند، احساس می کنند به آخر رسیده اند؛و تا قصد رسیدن به نشانه ای در(وسط راه) کرده اند،گویی بلافاصله در کنار آن قرار گرفته اند؛(آری،دنیا آنچنان به سرعت می گذرد که تا چشم بر هم می زنند همه چیز پایان می یابد)». (فإنّما مثلکم و مثلها کسفر (1)سلکوا سبیلا فکأنّهم قد قطعوه،و أمّوا (2)علما فکأنّهم قد بلغوه) .

در ادامه این سخن و تأکید بر مطلب بالا می افزاید:«چه نزدیک است کسی که (در این دنیا)به سوی مقصد پیش می رود،به محض حرکت،به آن برسد!». (و کم عسی المجری (3)إلی الغایة أن یجری إلیها حتّی یبلغها!) .

و در تعبیر و تأکید دیگری اضافه می فرماید:«چگونه می تواند امید به بقاء داشته باشد آن کس که روز معیّنی در پیش دارد که از آن نمی تواند فراتر برود،و مرگ به سرعت او را دنبال می کند،و به پیش می راند،و اجل او را به زور و بر خلاف میلش به جدایی از دنیا وادار می سازد!».( و ما عسی أن یکون بقاء من له یوم لا یعدوه،و طالب حثیث (4)من الموت یحدوه (5)،و مزعج (6)فی الدّنیا حتّی یفارقها رغما! (7)) .

ص: 342

این تعبیرهای چهارگانه،که هر یک در قالب الفاظی نوریخته شده،یک حقیقت را بیان می کند و آن ناپایداری دنیا و بی اعتباری آن است.حقیقتی که غالب انسانها از آن غافل و بی خبرند و همین غفلت،بلای سعادت و خوشبختی آنها است.

سپس امام علیه السّلام از این بحث(ناپایداری و بی اعتباری دنیا)نتیجه گیری می کند و در بیانی زنده و گویا می فرماید:«حال که چنین است برای به دست آوردن عزّت و افتخارات(موهوم)دنیا،سر و دست نشکنید و به زینت و نعمتهایش فریفته نشوید و از رنج و ناراحتی های آن جزع و بی تابی نکنید!». (فلا تنافسوا (1)فی عزّ الدّنیا و فخرها،و لا تعجبوا بزینتها و نعیمها،و لا تجزعوا من ضرّائها و بؤسها) .

«چرا که عزّت و افتخاراتش به زودی پایان می گیرد،زینت و نعمتهایش زایل می گردد،و رنج و ناراحتی هایش تمام می شود و(در یک کلمه)دوران هر چیز، سپری می شود و هر موجود زنده ای به سوی فنا پیش می رود!». (فإنّ عزّها و فخرها إلی انقطاع،و إنّ زینتها و نعیمها إلی زوال،و ضرّاءها و بؤسها إلی نفاد (2)،و کلّ مدّة فیها إلی انتهاء،و کلّ حیّ فیها إلی فناء) .

ص: 343

امام علیه السّلام در این عبارات زیبا،نخست انگشت روی عزّتها و افتخارات،نعمت ها و زینت ها و درد و رنجهای دنیا می گذارد و همه را فانی و ناپایدار معرّفی می کند و بعد به صورت یک قانون کلّی می فرماید:«همه چیز این دنیا پایان می پذیرد و همه زندگان بدون استثناء به سوی مرگ پیش می روند؛حال که چنین است این همه دعوا و کشمکش و قال و غوغا و بی تابی و زاری برای چیست؟»به گفته یکی از «شارحان نهج البلاغه»،پیشینیان،رفتند و خاک شدند و ما از روی آنها عبور می کنیم و ما هم به زودی خاک می شویم و آیندگان از روی ما می گذرند،ولی باز هم بیدار نمی شویم!! جالب اینکه امام باقر علیه السّلام در حدیثی زرق و برق نعمت های دنیا را تشبیه به مالی می کند که انسان در خواب پیدا می کند،ولی هنگامی که بیدار شد چیزی در دست خود نمی بیند:«أو کمال وجدته فی منامک،فاستیقظت و لیس معک منه شیء (1)».

و به گفته شاعر عرب:

«ألا إنّما الدّنیا کمنزل راکب أناخ عشیّا و هو فی الصّبح راحل

و کلّ شباب،أو جدید إلی البلاء و کلّ امرء یوما إلی اللّه صائر».

«آگاه باشید!دنیا همچون منزل مسافری است که شب هنگام در آنجا توقّف می کند و صبحگاهان از آن کوچ می نماید.

هر جوان،یا نوی به سوی پیری و فرسودگی پیش می رود و هر انسانی روزی به سوی خدا(و عالم آخرت)می شتابد».

ص: 344

امام علیه السّلام این معلّم بزرگ جهان انسانیّت،برای بیدار ساختن ارواح خفته،به دنبال بحثهای بیدارگر گذشته در زمینه ناپایداری دنیا،در این فراز چنین می افزاید:«(به گذشته تاریخ باز گردید)،آیا اگر درست بیندیشید برای شما در آثار پیشینیان عامل بازدارنده ای نیست،و در نیاکان گذشته شما وسیله بینایی و عبرت وجود ندارد؟!» (أ و لیس لکم فی آثار الأوّلین مزدجر (1)،و فی آبائکم الماضین تبصرة و معتبر،إن کنتم تعقلون!) .

در توضیح این سخن می فرماید:«آیا نمی دانید که گذشتگانتان باز نمی گردند و بازماندگان باقی نمی مانند؟!».( أ و لم تروا إلی الماضین منکم لا یرجعون،و إلی الخلف الباقین لا یبقون) .

اشاره به اینکه قانون مرگ و فنا قانونی است فراگیر و شامل،که هیچ گونه استثنایی نمی پذیرد.آنها که رفتند باز نمی آیند و آنها که هستند،به دنبال آنها در حرکتند و همه در این قافله شرکت دارند.با این تفاوت که بعضی در صفوف مقدّم اند و بعضی در صفوف مؤخّر؛همانگونه که امام در جای دیگر-هنگامی که ارواح خفتگان در خاک را در پشت دروازه کوفه مخاطب می سازد-می گوید:«أنتم لنا فرط سابق،و نحن لکم تبع لاحق؛شما پیشگامان این قافله بودید و ما دنباله رو و تابع شما». (2)

باز در شرح این سخن،به تحلیل دقیق تر و گویاتری پرداخته و حال مردم دنیا را که در چنگال حوادث گوناگون گرفتارند،در یک تقسیم بندی هفتگانه چنین بیان می کند.می فرماید:«آیا اهل دنیا را مشاهده نمی کنید!

ص: 346

که صبح و شام حالات گوناگونی دارند:یکی می میرد،و بر او می گریند،دیگری می ماند و به او تسلیت می گویند،یکی در بستر بیماری افتاده،و دیگری به عیادت او می رود،و یکی دیگر در حال جان کندن است؛یکی به دنبال دنیا می رود،در حالی که مرگ(همچون سایه)در پی او در حرکت است،دیگری در عالم غفلت فرو رفته،در حالی که مرگ از او غافل نیست؛و بدین گونه،بازماندگان به دنبال گذشتگان در حرکتند!». (أ و لستم ترون أهل الدّنیا یصبحون و یمسون علی أحوال شتّی:فمیّت یبکی،و آخر یعزّی و صریع مبتلی،و عائد (1)یعود،و آخر بنفسه یجود، (2)و طالب للدّنیا و الموت یطلبه،و غافل و لیس بمغفول عنه؛و علی أثر الماضی ما یمضی الباقی!) .

این تجزیه و تحلیل چقدر جالب،گویا و فراگیر است که اگر کسی صحنه های آن را بتواند مجّسم کند و انسانها پشت سر هم،این صحنه ها را ببینید چقدر مؤثّر خواهد بود:در جایی کسی از دنیا رفته و بر او اشک می ریزند!در جایی دیگر مجلس عزا و یاد بود برپاست و مردم گروه گروه به بازماندگان تسلیت می گویند! در جای دیگر،گروهی در بستر بیماری ناله می کنند و به خود می پیچند و جمعی از دوستان و آشنایان در گرد بستر آنها،به عنوان عیادت حلقه زده اند!.

در جای دیگر،کسانی آخرین ساعات عمر خود را طی می کنند و در حال جان کندن هستند و کاری از دست هیچ کس برای آنها بر نمی آید!

ص: 347

در صحنه دیگری،افرادی با تمام قدرت به دنبال دنیا می دوند و بدون توجّه به حلال و حرام،مشروع و ممنوع،در پی به چنگ آوردن آن هستند؛ولی حوادث مرگبار به دنبال آنها و در کمین آنهاست؛ناگهان در یک لحظه آنها و مرکبشان را به درون درّه ای واژگون می کند و همه چیز پایان می یابد!

و بالأخره؛در جای دیگر،گروهی غافل،مشغول عیش و نوش و مست باده غرورند و فریاد شادی آنها به آسمان بلند است،در حالی که مرگ در کمین آنهاست؛ناگهان یکی را از آن میان در یک لحظه می گیرد و مجلس شادی شان به عزا مبدّل می شود و یا سقف بر آنها فرود می آید،و تمام مجلس تعطیل می شود.

اینها صحنه هایی است که همیشه در تاریخ بشر بوده و همیشه خواهد بود و چقدر عبرت انگیز و آموزنده است،افسوس که عبرت گیران و فرهیختگان کم اند!!

ص: 348

به باد آورید! (ألا فاذکروا هاذم اللّذّات،و منغّص (1)الشّهوات،و قاطع الأمنیات،عند المساورة (2)للأعمال القبیحة) .

در این جا،امام علیه السّلام از مرگ به سه عنوان یاد کرده است:نخست«نابود کننده لذّتها؛»چرا که بسیاری از مردم،یک عمر زحمت می کشند تا وسایل زندگی و عیش و نوش و لذّت را از هر جهت فراهم سازند و درست این در زمانی است که نشانه های مرگ به صورت انواع بیماریها ظاهر شده است.اضافه بر این،بسیار دیده شده است که مجالس عیش و نوش،در یک لحظه،با یک حادثه به مجلس عزا مبدّل گشته است و عجب اینکه هیچ تضمینی درباره هیچ کس درباره این خطرها وجود ندارد.

دیگر:«گلوگیر کننده شهوات و خواستها»؛چرا که مرگ-همان مرگی که تاریخ و زمان معیّنی ندارد و به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست-در آن لحظه که انسان جرعه شهوات و کامیابی ها را سر می کشد،گلویش را می فشارد و به همه چیز پایان می دهد.

سوّم:«قطع کننده آرزوها»؛چرا که آروزهای انسان به قدری دامنه دار است که هرگز پایان نمی پذیرد؛بلکه گاه با گذشت عمر-همانند سایه هایی که نزدیکی غروب آفتاب گسترده تر می شود-دامنه دارتر می گردد و تنها چیزی که آروزها را قطع می کند،مرگ است و مرگ!

ص: 350

این تعبیرات به قدر کوبنده و هشدار دهنده است که هر انسانی را تحت تأثیر قرار می دهد و جالب اینکه می فرماید:«از مرگ زمانی یاد کنید که به اعمال قبیح حمله ور می شوید»(زیرا کلمه«مساوره»از مادّه«سور»(بر وزن غور)به معنای پریدن و حمله کردن است)اشاره به اینکه بسیار می شود که زشتی ها آن چنان زرق و برق دارد و هوای نفس آن را تزیین می کند که انسان مانند جانور درنده ای که به صید خود حمله می کند و بر آن می پرد به سراغ آن می رود و در این لحظه یاد مرگ می تواند عامل بازدارنده ای باشد.

و در دومین نکته،همگان را توصیه می کند که به یاد نعمت های خدا باشند که آن،عامل بازدارنده دیگری است در برابر گناه؛می فرماید:«برای ادای حقّ واجب خداوند و نعمت های بی شمار و احسان های بی پایانش،از او یاری بطلبید!» (و استعینوا اللّه علی أداء واجب حقّه،و ما لا یحصی من أعداد نعمه و إحسانه) .

شکر منعم(سپاسگزاری در برابر بخشنده نعمت ها)نه تنها انسان را به معرفة اللّه رهنمون می شود؛بلکه در ادای واجبات و ترک محرّمات نیز،عامل مؤثّری است.

گوشه و کناری از دنیا،صدها و هزارها نشانه بی وفایی دنیا و ناپایداری و بی محتوایی آن به چشم می خورد.

مردگانی که مردم برای آنها اشک می ریزند؛نه تنها پیران،بلکه جوانان و کودکان نیز به دلائل گوناگون رهسپار دار آخرت می شوند.بیمارانی که در خانه ها یا در بسترها،یا بیمارستانها خفته اند و آنها که در اطاق های عمل تحت سخت ترین جرّاحی ها قرار دارند.

آنها که تمام زندگی خود را در حوادث ناگهانی،یا ورشکستگی های تجاری به کلّی از دست داده اند،آنها که یک روز،عزیزترین مردم بودند و الان ذلیل ترین آنها هستند؛همه اینها،نشانه های ناپایداری و بی وفایی دنیا است.

آیا دنیایی که این همه صحنه های دردناک در هر زمان و هر مکان آن دیده می شود،فریبنده است؟ لذا امیر مؤمنان علی علیه السّلام در«کلمات قصار»به کسی که از فریبندگی دنیا می گفت فرمود:«ای کسی که دنیا را مذمّت می کنی و گمان می کنی فریبنده است؛کجای دنیا فریبنده است؟آیا قبرهای پدرانت در دل خاک،یا خوابگاه مادرانت در زیر زمین تو را فریب داده؟فراموش کرده اید که بارها در کنار بستر بیماران نشسته بودید و شفای آنها را طلب می کردید و از طبیبان برای آنها دارو طلب نمی نمودید؟در آن لحظاتی که نه دارو برای آنها اثری داشت و نه گریه تو دارای فایده بود...دنیا خود را با این وضع برای تو مجسّم ساخته و با قربانگاه های دیگران،قربانگاه تو را نشان داده است». (1)

ص: 352

چه زیبا است که دنیا در روایات اسلامی به مار خوش خط و خال تشبیه شده. (1)

چه کسی فریب مار خوش خط و خال را می خورد،جز کودکان،به یقین انسان ها از مار می گریزند،چه خوش خط و خال باشد،یا نه و به گفته شاعر نکته دان:

زندگی نقطه مرموزی نیست غیر تبدیل شب و روزی نیست

تلخ و شوری که به نام«عمر»است راستی آش دهن سوزی نیست!

بگذریم از آن گروهی که به مضمون آیه شریفه: «فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ» ؛ (1)هنگامی که گرفتار طوفانهای بلا می شوند به یاد قیامت می افتند،همین که طوفان نشست همه چیز را فراموش می کنند».این گروه یقینا نابخردترین مردم دنیا هستند.

از جمله اموری که در اسلام به مسلمانها دستور داده شده،زیارت اهل قبور است که از یک سو،احترامی است به ارواح گذشتگان از مؤمنان و از سوی دیگر،یکی از عوامل مهم بیداری است،چرا که هر کس در آنجا با زبانحال این شعر را زمزمه می کند:

هر که باشی و به هر جا برسی آخرین منزل هستی این است.

ص: 354

همان گونه که در بحث سند خطبه آمده است این خطبه را امام علیه السّلام در آغاز خلافت خود بیان فرمود و در آن،نخست به حمد و ثنای الهی می پردازد و از رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و خدمات برجسته آن حضرت و لزوم اطاعت و پیروی از وی سخن می گوید.

سپس،با اشاره سربسته ای،به پیشگویی وضع خود و مردم عراق می پردازد و می فرماید:در آن زمان که همه تحت فرمان و رهبری پیشوایتان در می آیید متأسّفانه دوران او سپری شده و مرگ او فرا می رسد! و در آخرین بخش از خطبه،درباره عظمت آل محمّد علیهم السّلام سخن می گوید و از برکات وجودی آنها بحث می کند و اینکه هدایت های آنها استمرار دارد و هر زمان یکی از آنان می رود،دیگری به جای او می نشیند.

ص: 356

آن پیشی گیرد از دین خارج شود!و هر کس از آن عقب بماند،هلاک گردد!و آن کس که همراه و ملازم آن باشد(به سر منزل سعادت)می رسد.

راهنمای این پرچم،با تأنّی سخن می گوید و دیر به پا می خیزد؛امّا هنگامی که به پا خاست،با سرعت و قاطعیّت پیش می رود.امّا زمانی که شما تحت فرمان او در آیید و با انگشت به سوی او اشاره کنید(و همه تسلیم فرمان او گردید)مرگ او فرا می رسد و دورانش سپری می شود و بعد از او،مدتی در انتظار خواهید بود،تا خداوند شخصی را ظاهر کند که شما را جمع نماید و پراکندگیتان را به جمعیّت مبدّل سازد.

بنا بر این،به چیزی که نیامده،دل نبندید و نسبت به آنچه گذشته،مأیوس و نگران نباشید!زیرا آن کس که پشت کرده،ممکن است یکی از پاهایش بلغزد و دیگری برقرار ماند.سپس هر دو با هم،به جای خود باز گردد و ثابت شود(و پیروزی بیافریند).

«ستایش مخصوص خداوندی است که فضل و بخشش خود را در تمامی مخلوقات منتشر ساخته و دست جود و سخایش را به سوی آنان گشوده است». (1)

(الحمد للّه النّاشر فی الخلق فضله،و الباسط فیهم بالجود یده) .

توصیف پروردگار به این اوصاف،در واقع دلیلی است بر اختصاص او به هر گونه ستایش و حمد؛آری،کسی که این گونه فضل وجود و سخای او همگان را فرا گرفته و خوان نعمت او همه جا گسترده شده،باید شایسته مدح و ستایش باشد،نه غیر او؛ چرا که همه ریزه خوار خوان او هستند.

سپس به گسترش دامنه حمد و ستایش او اشاره کرده،می فرماید:«ما او را در تمام کارهایش ستایش می کنیم،و برای رعایت حقوقش از او یاری می طلبیم!».

(نحمده فی جمیع أموره،و نستعینه علی رعایة حقوقه) .

تعبیر به«جمیع أمور»اشاره به آن است که نه تنها در نعمت و کامیابی و سلامت و رفاه او را حمد و سپاس می گوییم؛بلکه،در بلا و شدّت و مصیبت،و به هنگام هجوم طوفان حوادث نیز،شاکر و سپاسگزاریم.چرا که،اوّلا می دانیم هر کاری می کند، موافق حکمت و نهایت مصلحت است،حتّی مصایبی که برای آزمایش ما،یا به عنوان کفّاره گناهان ما،یا سبب بیداری ما از خواب غفلت است.

و ثانیا،این حوادث،سبب می شود که ما اجر صابران،و پاداش شاکران را ببریم و این خود نعمت دیگری است.

و جمله «و نستعینه...» اشاره به این حقیقت است که برای اطاعت فرمان او،و رعایت حقوقش،نیز باید از او یاری بجوییم؛که بدون یاری او،کاری از ما ساخته نیست و این همان چیزی است که شب و روز در نمازها می گوییم: «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ» .

ص: 359

بعد از این حمد و ثنا،شهادت به الوهیّت او می دهد و می گوید:«گواهی می دهیم، جز او معبودی نیست». (و نشهد أن لا إله غیره) .

زیرا هنگامی که پذیرفتیم همه نعمت ها از سوی او است،عبودیّت و پرستش نیز تنها شایسته ذات پاک او خواهد بود.

سپس می افزاید:«و گواهی می دهیم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله بنده و فرستاده اوست». (و أنّ محمّدا عبده و رسوله) .

تکیه بر عبودیّت،قبل از رسالت،علاوه بر اینکه هر گونه شرک را از مؤمنان دور می سازد،اشاره به این است که مقام عبودیّت،از مقام رسالت نیز برتر و بالاتر است! زیرا،بنده کامل و خاصّ خدا کسی است که تمام وجودش متعلّق به او باشد؛به جز او نیندیشد و غیر از او را نخواهد و این،اوج تکامل انسان است و مقامی فراتر از آن نیست و همان است که شایستگی لازم برای رسالت را فراهم می سازد.

به دنبال آن،در پنج جمله،اوصافی را برای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بیان می کند که بسیار پر معنا و پربار است؛می فرماید:«او را فرستاد تا فرمان حق را آشکارا بیان کند، و به شرح و تبیین اوصافش بپردازد.او با امانت،رسالت خویش را ادا کرد؛و با راستی و درستی به راه خود ادامه داد،و پرچم حق را در میان ما به یادگار گذارد».

( أرسله بأمره صادعا (1)،و بذکره ناطقا،فأدّی أمینا،و مضی رشیدا؛و خلّف فینا رایة الحقّ) .

امام علیه السّلام در این چند جمله،به ابعاد خدمات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله اشاره می کند:از یک سو،اشاره به ابلاغ اوامر و نواهی حق

ص: 360

می فرماید؛که به طور شفاف و روشن و آشکار و بدون پرده پوشی همه را بیان فرمود.

و از سوی دیگر،آنچه برای معرفة اللّه و شناخت پروردگار لازم بود،تشریح کرد.

از سوی سوم،در ابلاغ این مأموریّت ها نهایت امانت را رعایت کرد.

و از سوی چهارم،خودش نیز در عمل،این راه را بپیمود و سرمشقی برای همگان شد.

و از سوی پنجم،به فکر نسل های آینده بود و پرچم حق را که همان کتاب و سنّت باشد،در میان مردم به یادگار گذاشت.

در تفسیر «رایة الحقّ» (پرچم حق)در میان مفسّران گفتگوست؛بعضی آن را به قرآن مجید،و بعضی به کتاب و سنّت و بعضی به قرآن و عترت-که در حدیث ثقلین آمده است-تفسیر کرده اند.

ولی با توجه به جمله هایی که از «دلیلها مکیث الکلام...» شروع می شود،مناسبتر از همه آن است که«رایة حق»همان کتاب و سنّت باشد(زیرا کتاب اللّه،دعوت به سنّت هم نموده است).

سپس می افزاید:«پرچمی که هر کس از آن پیشی گیرد از دین خارج شود،و هر کس از آن عقب بماند هلاک گردد،و آن کس که ملازم آن باشد(به سر منزل سعادت)می رسد». (من تقدّمها مرق (1)،و من تخلّف عنها زهق (2)،و من لزمها لحق) .

جمله های سه گانه بالا درباره نحوه برخورد گروههای سه گانه مردم با حق و واقعیّت است:گروهی اهل افراطند و از حق پیشی می گیرند و در

ص: 361

بیراهه ها سرگردان و گمراه می شوند؛مانند خوارج که به گمان خود می خواستند در عمل کردن به قرآن، از امام زمان خود پیشی بگیرند و با کارهای احمقانه،گرفتار تضاد شدند.یا همچون کسانی که در عصر پیامبر هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در سفر روزه خود را افطار کرد، آنها گفتند:ما چنین نخواهیم کرد و احترام ماه رمضان را باید حفظ کنیم!که آنها به نام«عصاة»(گردنکشان)نامیده شدند. (1)

گروه دیگر،تفریط کاران هستند که چند قدمی به دنبال حق می روند و سپس تنبلی و سستی و هوا پرستی آنها را از ادامه پیروی از حق باز می دارد.

گروه سوم،ملازمان حقّند؛که نه بر آن پیشی می گیرند و نه از آن عقب می مانند؛ همیشه در ظلّ و سایه حق گام بر می دارند و به سر منزل مقصود می رسند. (2)

در ادامه سخن،به مسئله مهم دیگری پرداخته می فرماید:«راهنمای این پرچم (دارای این اوصاف است:)با تأنّی سخن می گوید،و دیر به پا می خیزد،امّا هنگامی که به پا خاست با سرعت و قاطعیّت پیش می رود!». (دلیلها مکیث (3)الکلام،بطیء القیام،سریع إذا قام) .

تعبیر به«دلیلها»آیا اشاره به کسی است که«حامل رایت»،یعنی پرچمدار است؟و یا آن کس که پیشاپیش لشکر حرکت می کند و آشنایی کامل به جاده دارد و آنها را در مسیر صحیح هدایت می کند؟

ص: 362

احتمال اوّل نزدیکتر به نظر می رسد؛چرا که پرچمدار عهده دار بخشی از راهنمایی نیز می باشد و به هر جا می رود آحاد لشکر موظّفند به دنبال او حرکت کنند.

ولی دلیل و راهنما(اگر نیازی به وجود او باشد،)دلیل و راهنمای لشکر و قافله است،نه راهنمای پرچم که در عبارت بالا آمد.

در هر حال،منظور از این تعبیر-به تصریح غالب شارحان نهج البلاغه-شخص امیر مؤمنان یا همه اهل بیت عصمت علیهم السّلام است؛چرا که آنها به مقتضای«حدیث ثقلین»همواره با قرآن بودند و قرآن با آنها و هیچگاه از هم جدا نمی شدند و نمی شوند؛و امیر مؤمنان علی علیه السّلام همان کس است که به گواهی روایات شیعه و اهل سنّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به او فرمود:«أنت مع الحقّ و الحقّ معک حیثما دار؛تو با حق هستی و حق با توست،هر گونه گردش کند.» (1)

ص: 363

او کتاب ناطق بود و مفسّر قرآن مجید و بیانگر سنّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله.

تعبیر به«مکیث الکلام»به این معنا نیست که او کم سخن می گوید؛بلکه مفهومش این است که با تأنّی و دقّت و تفکّر سخن می گوید و به تعبیری دیگر:

همیشه سنجیده سخن می گوید.

و توصیف او به«بطیء القیام،سریع إذا قام»تأکید بر این معنا است که اعمال او نیز،همچون گفتارش سنجیده است؛شتابزده برای انجام کاری قیام نمی کند؛امّا هر زمان،وقت کاری فراهم شد فرصت را از دست نمی دهد.قاطعانه بر می خیزد و بدون تردید به انجام آن می پردازد!هر کس با زندگی امیر مؤمنان علی علیه السّلام آشنا باشد، وجود این اوصاف را آشکارا در حضرتش می بیند.بارها بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله افراد سرشناسی آمدند و حضرتش را دعوت به قیام کردند،امّا چون شرایط آماده نبود و دشمن سوء استفاده می کرد،نپذیرفت؛ولی در آن زمان که شرایط فراهم گشت، تردیدی به خود راه نداد. در بیانات آن حضرت نیز شواهد روشنی بر این اوصاف دیده می شود. (1)

سپس اضافه می فرماید:«زمانی که شما تحت فرمان او در آیید،و با انگشت به سوی او اشاره کنید(و همه تسلیم فرمان او گردید،)مرگ او فرا می رسد،و دورانش سپری می شود». (فإذا أنتم ألنتم له رقابکم،و أشرتم إلیه بأصابعکم،جاءه الموت فذهب به) .

اشاره به اینکه:او زحمت فراوانی می کشد،تا شما را زیر پرچم خویش گرد آورد و رهبری او برای شما آن چنان مسلّم شود،که از هر سو به او اشاره کنید؛ولی بعد از فراهم شدن مقدّمات پیروزی و اتّحاد شما،دست

ص: 364

تقدیر او را از شما خواهد گرفت و شما بار دیگر پراکنده می شوید و دشمنان مسلّط می گردند.

جمله های بالا می تواند اشاره به همان چیزی باشد که قبلا در سند همین خطبه آوردیم،که اهل عراق در آن ماه که امام علیه السّلام شربت شهادت نوشید،بیش از هر زمان دیگر،گرد آن حضرت جمع شدند؛به گونه ای که یک صد هزار لشکر،هر 10 هزار تن تحت فرماندهی یک نفر،آماده پیکار تحت فرمان آن حضرت با ستمگران شام شده بودند.ولی شهادت آن امام شیرازه آنها را در هم ریخت.

بعضی از شارحان نهج البلاغه تفسیر دیگری برای این بخش از خطبه کرده اند و گفته اند که اشاره به تمام دوران حضرت است؛ولی این تفسیر،بسیار بعید به نظر می رسد!چرا که تعبیرات قبل از این جمله،خلاف این معنا را می رساند؛به خصوص اینکه،این خطبه بعد از خلافت آن حضرت ایراد شده و اشاره به آینده می کند.

امام علیه السّلام برای اینکه اصحاب و یارانش مأیوس نشوند،آنها را به پیروزی های آینده بشارت می دهد و می فرماید:«بعد از او مدّتی در انتظار خواهید بود،تا خداوند شخصی را ظاهر کند که شما را جمع نماید و پراکندگی تان را به جمعیّت مبدّل سازد». (فلبثتم بعده ما شاء اللّه حتّی یطلع اللّه لکم من یجمعکم،و یضمّ نشرکم) .

در اینکه این جمله ها اشاره به قیام کیست؟«مفسّران نهج البلاغه»دو احتمال داده اند:بعضی آن را اشاره به قیام حضرت مهدی علیه السّلام می دانند و بعضی دیگر،به قیام بنی عبّاس؛که زندگی ننگین بنی امیّه را به طور کامل در هم پیچیدند و سایه شوم آن گروه ظالم و فاسد و مفسد را،از سر مسلمین کم کردند؛هر چند خود آنها به شکل دیگری جنایات را آغاز نمودند.

ص: 365

ولی تفسیر اوّل بسیار مناسبتر است؛چرا که بنی عبّاس شایسته این تعبیرات در کلام امام علیه السّلام نبودند و مظالم آنها بر شیعیان علی علیه السّلام و مردم عراق،کمتر از مظالم بنی امیّه نبود.اضافه بر این،سخن در کسی است که پرچمدار حق باشد و به یقین بنی عبّاس پرچمدار باطل بودند! این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا داده شده که منظور از اجتماع یاران حضرت بر گرد فرد یا افرادی در آینده،تنها اجتماعی سیاسی و نظامی نیست؛بلکه اجتماع فکری و فرهنگی را نیز شامل می شود و این معنا در زمان امام باقر و امام صادق و امام علی بن موسی الرضا علیهم السّلام تحقّق یافت و جمله های آخر این خطبه را،گواهی بر این معنا گرفته اند.

ولی با توجّه به ناهماهنگی این تفسیر با جمله های پیشین که از اجتماع سیاسی و نظامی سخن می گوید،این احتمال بعید به نظر می رسد.

ولی به هر حال،هدف از بیان این جمله نفی آن چیزی است که غالبا بعد از شکست ها بر افکار چیره می شود و آن یأس و نومیدی و بدبینی است.می فرماید:

این موج به هر حال گذرا است و آینده ای روشن برای جامعه اسلامی در پیش است؛ نگران نباشید! در تأیید همین سخن،در جمله های بعد می افزاید:«بنابر این،به چیزی که نیامده دل نبندید و نسبت به آنچه گذشته،مأیوس و نگران نباشید؛زیرا آن کس که پشت کرده،ممکن است یکی از پاهایش بلغزد و دیگری برقرار ماند؛سپس هر دو با هم به جای خود باز گردد،ثابت شود(و پیروزی بیافریند)». (فلا تطمعوا فی غیر مقبل،و لا تیأسوا من مدبر،فإنّ المدبر عسی أن تزلّ به إحدی قائمتیه،و تثبت الأخری،فترجعا حتّی تثبتا جمیعا) .

در واقع امام علیه السّلام به بیان دو قاعده کلّی می پردازد که در پیشامدها و حوادث سخت باید به آن توجه داشت:نخست این که،نباید در این گونه

ص: 366

مواقع گرفتار خوش بینی افراطی شد و دل به چیزی بست که هنوز مقدّمات آن فراهم نشده و به دنبال آن قیام نسنجیده ای صورت گیرد.و دیگر این که،شکست ها و مشکلات نیز نباید مایه یأس گردد و آن را امام علیه السّلام تشبیه به کسی می کند که در جادّه ای حرکت می کند و ناگهان یک پای او می لغزد؛مردم خیال می کنند برای همیشه سقوط کرد! ولی چیزی نمی گذرد که بر پای دیگر تکیه می کند و پای اوّل را به جای خود می آورد و آماده حرکت می شود.

بنابر این،در حوادث سخت اجتماعی،در برابر امواج خروشان حادثه،نباید مأیوس شد و نسبت به حرکات نسنجیده،نباید امیدوار بود.

جمعی از شارحان نهج البلاغه «غیر مقبل» را اشاره به امامان غیر از مهدی علیه السّلام از اهل بیت علیهم السّلام دانسته اند و این که می فرماید:

در آنها طمع نداشته باشید،اشاره به این است که شرایط قیام برای آنها فراهم نیست و«مدبر»را اشاره به حضرت مهدی علیه السّلام دانسته اند که نباید از ظهورش در هیچ زمان مأیوس بود.

ولی این تفسیر،با جمله های آخر این قسمت از خطبه ابدا سازگار نیست!چرا که لغزش یک پا و سپس تکیه کردن بر پای دوم و بازگشتن پای لغزیده به جای خود، جز با تکلّف زیاد بر آن حضرت تطبیق نمی کند.

اضافه بر این،تعبیر به«مقبل»و«مدبر»به صورت نکره نشان می دهد که منظور بیان یک قاعده کلی است،نه اشاره به یک مصداق شخصی و گرنه مناسب بود با الف و لام ذکر شود.

ویژگی هایی که امام علیه السّلام درباره خودش به طور غیر مستقیم در عبارت بالا آورده است؛در واقع اشاره به اوصافی است که در هر رهبر الهی مدیر و مدبّر و با اقتدار باید باشد.

نخست اینکه:باید سخنانش سنجیده و توأم با فکر و تروّی باشد.همان گونه که در روایت دیگری از امام علیه السّلام در نهج البلاغه آمده است:

«لسان العاقل وراء قلبه،و قلب الأحمق وراء لسانه؛زبان عاقل پشت قلب او قرار گرفته و قلب احمق پشت زبان او است.» (1)یعنی خردمندان نخست می اندیشند،سپس سخن می گویند ولی سفیهان، نخست سخن می گویند سپس پیرامون صحّت و بطلان کلام خود اندیشه می کنند!! دیگر اینکه:کارهایش سنجیده و همراه با تدبیر و عاقبت اندیشی است و پس از آگاهی از درستی کار،آن را قاطعانه انجام می دهد.

در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود:«إذا هممت بأمر فتدبّر عاقبته، فإن یک خیرا و رشدا فاتّبعه،و إن یک غیّا فاجتنبه؛هنگامی که تصمیم بر کاری گرفتی به عاقبت آن نیک بیندیش!اگر خوب است و نیکی آن آشکار است،پیروی کن و اگر گمراهی است از آن بپرهیز.» (2)

فعّالیت هایی که ممکن است شکست را به پیروزی مبدّل سازد و ناکامی را به کامیابی.

توجّه عمیق به دو نکته ای که امام علیه السّلام در بالا فرمود می تواند این حالت منفی را برطرف سازد.نخست این که،از کارهای شتاب زده و دلبستگی به آنچه مقدّمات آن فراهم نشده است بپرهیزند و دیگر این که،از شکست های مقطعی و موردی مأیوس نشوند؛چرا که می شود با تجربه های شکست،پل پیروزی ساخت.

اضافه بر این،گاه الطاف خفیّه الهی شامل حال انسان می شود و وسایل پیروزی را آماده می سازد.در حدیثی از امام امیر المؤمنین علیه السّلام طبق روایتی که شیخ صدوق در امالی نقل کرده،چنین می خوانیم که فرمود:

«کن لما لا ترجو أرجی منک لما ترجو؛نسبت به چیزی که امیدوار نیستی از چیزی که امید بدان داری،امیدوارتر باش(نه نسبت به اوّلی مأیوس باش و نه دلبستگی به دومی داشته باش.)»سپس امام علیه السّلام با ذکر سه مثال جالب،این مسأله را روشن می سازد؛ نخست می فرماید:«موسی بن عمران برای آوردن مقداری آتش در بیابان سینا به راه افتاد،ولی خداوند با او سخن گفت و به مقام نبوّت رسید.و ملکه سبا برای دیدار سلیمان آمد،امّا به افتخار اسلام و ایمان با سلیمان مفتخر شد،و ساحران فرعون، به امید تقرّب به او به مبارزه با موسی علیه السّلام برخاستند،ولی سرانجام به موسی علیه السّلام ایمان آوردند.» (1)

ص: 369

سپس در تکمیل این سخن می افزاید:«گویا(می بینم)در پرتو خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،نعمت های الهی بر شما کامل شده و آنچه را آرزو داشته اید خداوند به شما ارزانی داشته است». (فکأنکم قد تکاملت من اللّه فیکم الصّنائع، (1)و أراکم ما کنتم تأملوون) .

امام علیه السّلام در این سخن کوتاه،به چند نکته اشاره فرموده؛نخست اینکه:

آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله همانند ستارگانند که قرآن مجید درباره آنها می فرماید: «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» ؛آنها به وسیله ستارگان هدایت می شوند». (2)و در جایی دیگر می فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» ؛خداوند کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد؛تا در تاریکی های صحرا و دریا بوسیله آنها هدایت شوید». (3)

در زمان های قدیم که قطب نما اختراع نشده بود و جادّه ها به صورت امروز نبود، قافله ها در صحراها،و کشتی ها در دریاها،در شب های تاریک به وسیله ستارگان آسمان راه را پیدا می کردند و به منزل مقصود می رسیدند و از ظلمات برّ و بحر رهایی می یافتند.

نجات در دنیا و آخرت و راهیابی به سعادت دارین نیز در پرتو هدایت آل محمّد علیهم السّلام امکان پذیر است.

مطلب دیگر اینکه:آسمان،شب خالی از ستاره نمی شود؛هر زمان ستارگانی آرام و آهسته غروب می کنند،ستارگان دیگری در افق مشرق ظاهر می شوند؛اهل بیت پیامبر علیهم السّلام نیز چنین هستند؛هر امامی چشم از جهان فرو می بندد،امام دیگری جای او را می گیرد تا نوبت به حضرت مهدی علیه السّلام رسد و با قیام خود جهان را پر از عدل و داد کند.

ص: 371

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که سلسله امامت گسستنی و تعطیل بردار نیست.یا به تعبیر دیگر:روی زمین از حجّت خدا،هرگز خالی نمی ماند و تعجّب در این است که بعضی از«شارحان نهج البلاغه»(مانند ابن ابی الحدید)هنگامی که جمله های پیشین این خطبه را تفسیر می کند،می گوید:اشاره به ظهور حضرت مهدی علیه السّلام است که به عقیده طرفداران مذهب ما،در آخر الزمان متولّد می شود و قیام به عدالت می کند.

اگر این گوینده در جمله های محل بحث-که در ذیل خطبه آمده-دقّت می کرد، به اشتباه خود در این سخن پی می برد؛ولی افسوس!که گاهی تعصّب ها اجازه نمی دهد تا قرینه ای به این روشنی مورد توجّه قرار گیرد.

آخرین مطلب اینکه:امام علیه السّلام می فرماید:پیروی از آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله سبب می شود که به تمام آرزوهای خویش برسید و نعمت های خداوند بر شما به کمال خود برسد و این دلیل بر نقش مؤثّر اهل بیت در تکامل دینی و دنیوی در همه زمانهاست و اینکه بعضی از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به زمان ظهور حضرت مهدی علیه السّلام دانسته اند،سخنی است بدون دلیل.

این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا وجود دارد،که امام علیه السّلام می فرماید:خداوند همه وسایل سعادت را برای شما فراهم کرده،که یکی از آنها وجود آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله است.

از حدیث معروف پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که درباره آنها فرموده است:«ألنّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الإختلاف؛ستارگان،مایه امنیّت و نجات از غرق شدن برای اهل زمین هستند(زیرا در مسافرت های دریایی،با کمک ستارگان به مقصد می رسیدند)و اهل بیت من،سبب امان و نجات امّتم از اختلافات هستند.» این حدیث را«حاکم نیشابوری»از علمای معروف اهل سنّت در کتاب«مستدرک» از«ابن عبّاس»نقل می کند و به دنبال آن می گوید:

«هذا حدیث صحیح الإسناد؛این حدیثی است که سندش صحیح است». (1)

عدّه دیگری از معاریف اهل سنّت نیز،این حدیث یا شبیه آن را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند؛از جمله«حموینی»در«فرائد السمطین»«ابن حجر»در «صواعق»،«محمّد بن صبان»در«اسعاف الراغبین»و غیر آنان بود. (2)

مرحوم«علاّمه مجلسی»در بحث امامت«بحار الأنوار»بابی تحت عنوان«إنّهم أمان لأهل الأرض من العذاب»ذکر کرده،که در آن احادیث متعدّدی از طرق اهل بیت علیهم السّلام آورده و در ضمن تصریح می کند که«احمد بن حنبل»نیز در مسندش این حدیث را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده است. (3)

روشن است که تشبیه اهل بیت علیهم السّلام به ستارگان،به دلالت التزامی بر آنچه که امام علیه السّلام در خطبه بالا فرموده نیز دلالت دارد؛چرا که طبیعت ستارگان آسمان چنین است که هر زمان یکی از آنها در افق مغرب

ص: 373

غروب کند،دیگری در افق مشرق طلوع می کند.اضافه بر این،تعبیر«أمّتی»که در حدیث آمده،نشان می دهد که تمام امّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در طول زمان می توانند از هدایت های اهل بیت علیهم السّلام بهره مند شوند در نتیجه،همیشه امامی از اهل بیت علیهم السّلام در میان امّت خواهد بود.

امام علیه السّلام در اینجا به سراغ ازلیّت و ابدیّت خداوند می رود که از مهمترین اوصاف اوست و اوصاف دیگر به آن باز می گردد؛چرا که در بحث صفات خدا گفته ایم:اساس صفات جمال و جلال او،نامحدود بودن ذات پاک او از تمام جهات است و ازلیّت و ابدیّت،بیان دیگری از نامحدود بودن آن ذات مقدّس است.

سپس به بیان دلیل،یا توضیحی در این زمینه پرداخته،می فرماید:«به دلیل نخست بودنش،لازم است آغازی نداشته باشد؛و به همین دلیل آخر بودنش،واجب است پایانی برایش نباشد». (و بأوّلیّته وجب أن لا أوّل له،و بآخریّته وجب أن لا آخر له) .

این تعبیر نکته لطیفی در بر دارد و آن اینکه:اوّل بودن خداوند،اوّلیت زمانی نیست؛بلکه اوّلیت ذاتی و به معنای ازلیّت است و روشن است ذاتی که ازلی است، آغازی از نظر زمان ندارد.همچنین آخریّت او ذاتی است،نه زمانی و به معنای ابدیّت است و چیزی که ابدی است،آخری از نظر زمان ندارد.

بعضی از«شارحان نهج البلاغه»در تفسیر این جمله،احتمالات دیگری داده اند که با تعبیرات جمله های امام سازگار نیست.

سپس به شهادت بر الوهیّت خداوند پرداخته،چنین می فرماید:«و شهادت می دهم که معبودی جز(ذات پاک)اللّه نیست؛شهادتی که درون و برون در آن هماهنگ،و دل با زبان هم صدا است». (و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه شهادة یوافق فیها السّرّ الإعلان،و القلب اللّسان) .

این تعبیر نشان می دهد شهادتی ارزش دارد که تمام وجود انسان را در بر گیرد و ظاهر و باطن و قلب و زبان،در آن هماهنگ باشد.زیرا بسیارند که شهادت به توحید را بر زبان جاری می کنند،امّا دل آنها کانونی است از بت پرستی؛و بتکده ای است با انواع بتها،و نیز بسیارند کسانی که در دل

ص: 377

گواهی به یکتایی حق می دهند،ولی به هنگام عمل آثار شرک در آنها نمایان است:در برابر مال و مقام سجده می کنند و در مقابل شهوات،سر تعظیم فرود می آورند؛در حالی که در زبان و گاه در دل می گویند:

«معبودی جز خدای یکتا نیست!»و می دانیم همه اینها،از شاخه های نفاق است و چنین کسانی به حق در زمره منافقانند.

ص: 378

که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیده است و تخلّفی در آن وجود ندارد. تعبیرات این بخش نشان می دهد که امام علیه السّلام قبلا هم پیشگویی هایی کرده است و بعضی از منافقان کوردل،یا مؤمنان ضعیف و ناآگاه با دیده انکار به آن نگریستند.

می فرماید:«ای مردم!دشمنی و مخالفت با من،شما را وادار به گناه نسازد و نافرمانی نسبت به من شما را به پیروی از هوای نفس نکشاند.و به هنگام شنیدن سخنانم،با دیده انکار به یکدیگر نگاه نکنید!».

( أیّها النّاس،لا یجرمنّکم (1)شقاقی (2)،و لا یستهوینّکم (3)عصیانی،و لا تتراموا بالأبصار،عند ما تسمعونه منّی) .

اشاره به اینکه:کینه توزی ها و لجاجت ها و حسادت ها در بسیاری از موارد، انسان را به گناه می کشاند و پرده ای در مقابل چشم او می افکند و چهره حقیقت را نمی بیند.

سپس می افزاید:«سوگند به آن کس که دانه را(در دل خاک)شکافت و بشر را آفرید!آنچه را که به شما خبر می دهم،از پیامبر امّی صلّی اللّه علیه و آله است.نه آن کس که(این حقایق را)به من ابلاغ کرده دروغ گفته است و نه شنونده؛جاهل بوده،(که نتواند سخنان رسول خدا را به درستی حفظ

ص: 380

کند)».( فوالّذی فلق الحبّة،و برأ (1)النّسمة، (2)إنّ الّذی أنبّئکم به عن النّبیّ الأمّیّ صلّی اللّه علیه و آله، (3)ما کذب المبلّغ،و لا جهل السّامع) .

تعبیری که در سوگند بالا آمده از ابداعات امام امیر المؤمنین علیه السّلام است و بارها در خطبه های نهج البلاغه دیده می شود،اشاره به نکته مهمّی است!و آن اینکه مهمترین و پیچیده ترین مسئله در نظام عالم هستی،مسئله حیات و زندگی است؛ چه در عالم گیاهان و چه در جهان انسانیّت؛و با تمام تلاش ها و کوشش هایی که انسان های امروز در این راه به کار گرفته اند،هنوز اسرار مسئله حیات،کشف نشده است.بنابر این،حیات و زندگی شاهکار آفرینش است و چیزی است که مطالعه درباره آن،ما را به خدا می رساند و نشان می دهد این پدیده عجیب و شگفت انگیز، چیزی نیست که بدون علم و قدرت خالق توانا و دانایی به وجود آمده باشد.بنابر این، استفاده از این اوصاف به هنگام قسم خوردن،مفهوم برجسته ای را در اذهان ترسیم می کند.

به هر حال،هدف امام علیه السّلام این است که به مخاطبان خود اطمینان دهد که آنچه درباره حوادث آینده می گویم نه بر پایه حدس و تخمین

ص: 381

است و نه از قبیل پیشگویی کاهنان؛بلکه واقعیت هایی است که از رسول خدا شنیده ام و من کسی نیستم که در درک سخنان آن حضرت،خطا کرده باشم.بنابر این،آنچه می گویم عین حقیقت است و می خواهم با این پیشگویی،شما را آماده سازم تا بتوانید خطرات حوادث سخت آینده را به حداقل برسانید.

در حدیثی می خوانیم:هنگامی که آیه «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ» ؛و گوش های شنوا آن را حفظ کند» (1)نازل شد،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود:«سألت اللّه تعالی أن یجعلها أذنک یا علیّ!قال علیه السّلام:فما نسیت شیئا بعد ذلک؛من از خدا خواستم که گوش تو را ای علی از آن گوش های شنوا قرار دهد و علی علیه السّلام می فرماید:از آن به بعد،هر چه را شنیدم هرگز فراموش نکردم». (2)

ص: 382

متلاطم روی می آورند. چه طوفان های سختی شهر کوفه را می شکافد!و چه تندبادهایی که بر آن می گذرد و به زودی گروههای مختلف به جان هم می افتند؛آنان که سرپا هستند درو می شوند و آنها که از پا افتاده اند،لگد مال می گردند!.

سپس در توضیح بیشتری پیرامون این فاجعه بزرگ می افزاید:«هنگامی که او دهن باز می کند،و طغیانش به اوج می رسد،و جای پایش در زمین محکم می گردد فتنه،فرزندان خود را با دندان های خویش می گزد،و امواج جنگ به حرکت در می آید،چهره عبوس روزگار ظاهر می شود،و درد و رنج و مشقّت شبها،نمایان می گردد!» (فإذا فغرت (1)فاغرته،و اشتدّت شکیمته (2)،و ثقلت فی الأرض و طأته،عضّت الفتنة أبناءها بأنیابها،و ماجت الحرب بأمواجها،و بدا من الأیّام کلوحها (3)،و من اللّیالی کدوحها (4)) .

در این که منظور از این فرد«ضلّیل»(گمراه و گمراه کننده)کیست؟شارحان نهج البلاغه به طور عمده دو قول دارند:بعضی معتقدند که منظور«معاویه»است که بعد از شهادت امیر مؤمنان علیه السّلام و به اصطلاح صلح با امام حسن علیه السّلام مردم عراق را در تحت شدیدترین فشارها قرار داد و آنچه را در جمله های بالا آمد،در عمل پیاده کرد؛ولی جمعی دیگر معتقدند منظور«عبد الملک بن مروان»است که جنایتکار معروف تاریخ اسلام،یعنی«حجّاج»از طرف او بر کوفه و عراق مسلّط شد و ظلم و ستمی نبود که انجام ندهد!ولی هر چه هست اشاره به حاکمان بیدادگر بنی امیّه می باشد.

ص: 385

جمله«عصّنت الفتنة أبناءها بأنیابها؛فتنه فرزندان خود را با دندان می گزد»اشاره به این است که این آشوبها و فتنه ها حتّی دامن فتنه گردان را نیز رها نمی کند!آنها نیز با اختلافات داخلی به جان هم می افتند و یا دشمنانشان-آن گونه که در تاریخ اسلام آمده-به پا می خیزند و طعم تلخ ظلم و بیدادگری را به آنان نیز می چشانند و در هر حال،فضای جهان اسلام تاریک می شود و پیر و جوان و خرد و کلان در امواج فتنه غرق می شوند.

سپس در ادامه این سخن می افزاید:«هنگامی که کشت او(آن ظالم گمراه)به مرحله درو می رسد،برای چیدنش به پا می خیزد و به هیجان در می آید،و برق شمشیرش می درخشد،در آن هنگام،پرچم های فتنه های سخت(بر ضدّ او)به اهتراز در می آید،و(دشمنانش)همچون شب تار و دریای متلاطم،روی می آورند!» (فإذا أینع زرعه و قام علی ینعه (1)،و هدرت شقاشقه (2)،و برقت بوارقه،عقدت رایات الفتن المعضلة،و أقبلن کاللّیل المظلم،و البحر الملتطم) .

اشاره به این که دوران حکومت آنها دیری نمی پاید و این گمراهان ستمگر،از کار خود بهره چندانی نمی گیرند و به زودی پرچم های مخالفان برافراشته می شود و از هر سو آنها را احاطه می کند.ممکن است این جمله ها اشاره به قیام بنی عبّاس بر ضد بنی امیّه باشد.

و در پایان چنین می فرماید:«اضافه بر اینها،چه طوفانهای سخت و پر صدایی شهر کوفه را می شکافد،و چه تندبادهایی که بر آن می گذرد،و به زودی دسته های مختلف به جان هم می افتند؛آنان که سر پا هستند درو

ص: 386

می شوند،و آنها که از پا افتاده اند لگدمال می گردند!» (هذا،و کم یخرق الکوفة من قاصف،و یمرّ علیها من عاصف،و عن قلیل تلتفّ القرون بالقرون،و یحصد القائم،و یحطم المحصود) .

جالب اینکه آنچه را امام علیه السّلام در این جمله های کوتاه و پر معنا بیان فرموده،در فاصله کمی به وقوع پیوست؛سرزمین«عراق»و به خصوص«کوفه»با فتنه های بنی امیّه و سپس بنی عبّاس در هم کوبیده شد؛و این شهر بزرگ،پیوسته مرکز طوفان سخت حوادث و تندبادهای فتنه ها بود و هر کس،کمی با تاریخ«کوفه»آشنا باشد، عمق کلمات امام را در جمله های بالا به خوبی درک می کند.

تعبیر «تلتفّ القرون بالقرون» (با توجه به اینکه«تلتفّ»به معنای به هم پیچیدن و «قرون»جمع«قرن»به معنای گروهی از مردم است)اشاره به جنگهای سختی است که اقوام مختلف در سرزمین عراق و کوفه با یکدیگر داشتند؛مخصوصا درگیریهای بنی امیّه و بنی عبّاس!.

جمله «یحصد القائم،و یحطم المحصود!» کنایه لطیفی است از آسیب هایی که در طول این حوادث به همه مردم می رسد:آنها که سر پا هستند،به زمین می خورند و آنها که به زمین افتاده اند،پایمال می شوند! «ابن ابی الحدید»در شرح خود جمله «یحصد القائم» را کنایه از قتل امرای بنی امیّه در میدان جنگ گرفته و جمله «و یحطم المحصود» را کنایه از کشتن اسیران،با شکنجه های سخت می داند که نمونه های آن در تاریخ مذکور است.

ولی آنچه را«ابن ابی الحدید»ذکر کرده است،در واقع بعضی از مصادیق مفهوم گسترده جمله بالاست.

از جنایتکاران بنی امیّه و بنی عبّاس و اعمال خشونت بار بی نظیر این درندگان انسان نما؛که انسان از خواندن آن در صفحات تاریخ،وحشت می کند!پس وای به حال آنها که این صحنه ها را با چشم می دیدند!! ما قسمت های زیادی از تاریخ کوفه و حوادث مرگبار آن را در ذیل خطبه 25 و 47 در جلد دوّم و خطبه 87 در جلد سوّم آورده ایم و نیازی به تکرار نیست.

ص: 389

سرانجام گروهی از مجاهدان راستین،در برابر آنها به پا می خیزند.امام علیه السّلام در این بخش مخصوصا روی شهر بصره انگشت می گذارد و به فتنه هایی که دامن این شهر را می گیرد،اشاره می کند.

ص: 391

حالی که همه،با خضوع(و وحشت)به پا خاسته اند!».

(و ذلک یوم یجمع اللّه فیه الأوّلین و الآخرین لنقاش الحساب،و جزاء الأعمال،خضوعا، قیاما) .

تعبیر به«اوّلین»و«آخرین»اشاره به این حقیقت است که قیامت و حساب اعمال،برای همه انسان ها در یک روز و یک زمان خواهد بود؛همان گونه که قرآن مجید می فرماید: «وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً» ؛و همگی روز رستاخیز،تک و تنها نزد او حاضر می شوند.» (1)و در جای دیگر می فرماید: «قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ» ؛بگو اوّلین و آخرین همگی در روز معیّنی گردآوری می شوند». (2)

تعبیر به«نقاش»که به معنای دقّت در محاسبه است،نشان می دهد در آن روز کمترین و کوچک ترین اعمال مورد حساب قرار می گیرد و به آن پاداش یا کیفر داده می شود.

تعبیر به«خضوع»و«قیام»اشاره به این است که مردم در روز قیامت همچون کسانی هستند که در دادگاهها،در برابر قضات عدل،حاضر می شوند و در حالی که ایستاده اند آثار وحشت در آنها نمایان است.

در آیات قرآن نیز به این معانی اشاره شده؛در یک جا می فرماید: «خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ» ؛در حالی که چشمانشان از شدت وحشت به زیر افتاده...» (3)و در جایی دیگر می فرماید: «یَوْمَ یَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» ؛روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می ایستند». (4)سپس می افزاید:آنها در حالی در دادگاه عدل الهی حاضر می شوند که«عرق(از سرو رویشان فرو می ریزد به گونه ای که)بر دهانشان لجام زده

ص: 393

و لرزش زمین تمام اندامشان را می لرزاند». (قد ألجمهم العرق،و رجفت (1)بهم الأرض) .

آیا این عرق ریزان شدید،به خاطر گرمی فضای محشر است،یا از شدّت شرمندگی و خجالت،و یا هر دو؟!و نیز لرزش زمین آیا به خاطر اعمال آنهاست،یا طبیعت دادگاه عدل الهی این چنین است،تا همه به فکر خویش باشند و به آنچه انجام داده اند بی کم و کاست اعتراف کنند؟!هر چه باشد محیط رعب آور عجیبی است.

در آیات و روایات اسلامی نیز اشارات زیادی به عوامل و اسباب وحشت زای روز محشر شده است.(خداوند همه ما را حفظ کند و در آن روز،مشمول الطاف کریمانه اش قرار دهد!).

بعضی از شارحان نهج البلاغه در اینجا-مانند بسیاری دیگر از موارد-اصرار دارند که الفاظ بالا را کنایه از امور باطنی و روحانی بدانند؛در حالی که هیچ نیازی به این گونه تأویلها که شاهد و قرینه ای ندارد،نیست و اگر ما باب این گونه تأویلات را در آیات و روایات بگشاییم،باب«تفسیر به رأی»گشوده می شود و هر کس آنچه را تمایل به آن دارد،از آیات و روایات می فهمد و به شیوه بعضی از روشنفکر نمایان «قرائت های جدید در آیات و روایات»شروع می شود،در این صورت مسلّم است که اصالت همه متون مذهبی مخدوش می گردد و چیزی برای استدلال بر مسایل عقیدتی و عملی باقی نمی ماند.

امام علیه السّلام در پایان این بخش،به یکی دیگر از مشکلات عظیم صحنه قیامت اشاره کرده،می فرماید:«بهترین حال برای کسانی که در عرصه محشر حاضرند،حال کسی است که جای پایی پیدا کند،یا محلّی

ص: 394

برای خود به دست آورد».( فأحسنهم حالا من وجد لقدمیه موضعا،و لنفسه متّسعا) .

این تعبیر اشاره به یکی از مشکلات عظیم صحنه محشر است که بر اثر کثرت جمعیّت و ضیق مکان حاصل می شود و از تعبیرات روایات بر می آید که هول محشر و وحشت حساب رسی اعمال،مسأله عامّی است که همه حاضران در محشر را فرا می گیرد؛چرا که حتّی نیکوکاران از حساب رسی دقیق پروردگار،بیم ناکند!هول محشر عوامل فراوانی دارد که یکی از آنها همان ضیق مکان است که در جمله بالا آمده است.

ص: 395

در آن هنگام،وای بر تو ای بصره!از لشکری که به عنوان کیفر الهی بدون گرد و غبار و بی سر و صدا به تو حمله ور می شوند و به زودی ساکنانت به مرگ سرخ،و گرسنگی شدیدی که رنگ چهره آنها را دگرگون می سازد،مبتلا خواهند شد.

سوارش به سرعت آن را می راند». (تأتیکم مزمومة (1)مرحولة (2):یحفزها (3)قائدها،و یجهدها راکبها) . امام علیه السّلام برای نشان دادن آمادگی فتنه گران از هر نظر،فتنه آنان را به شتری تشبیه می کند که افسار بر دهان و جهاز بر پشت دارد و کاملا تسلیم کسی است که سوار بر آن است و به تعبیر دیگر:همه چیز،برای پیشرفت فتنه گری های آنها آماده است.

تا آن حد که«این فتنه گران،جمعیّتی هستند که ضربه آنها بسیار شدید و تلفات آنان کم است».( أهلها قوم شدید کلبهم (4)،قلیل سلبهم (5)) .

این از ویژگی های کسانی است که حساب شده و با تدارکی کامل وارد میدان می شوند،که در ادامه سخن با توجّه به تواریخ موجود،این گروه را خواهیم شناخت و خواهیم دید اوصافی که در بالا آمده،بر آنها به خوبی تطبیق می کند.

سپس امام علیه السّلام به نکته مهمّی اشاره می فرماید که این فتنه،زیاد دوام پیدا نمی کند،بلکه خداوند فتنه گران را به دست جمعی از اولیای مجاهدش در هم می پیچد،می فرماید:«گروهی(در برابر آنها به پا می خیزند و)در راه خدا با آنها نبرد می کنند(و فتنه گران را در هم می شکنند؛)آنها جمعیّتی هستند که نزد متکبّران و گردن کشان خوارند،در

ص: 398

زمین گمنامند،و در آسمانها معروف!». (یجاهدهم فی سبیل اللّه قوم أذلّة عند المتکبّرین،فی الأرض مجهولون،و فی السّماء معروفون) .

اشاره به اینکه گروهی از اولیاء اللّه که مقام والایی در پیشگاه خدا دارند و در زمینه جهاد فی سبیل اللّه،قویّ و پیشتازند،آتش این فتنه را خاموش می کنند.آنها کسانی هستند که به خاطر عدم تظاهر و یا ریاکاری و بی اعتنایی به دنیا،نزد گردنکشان،مقام و منزلتی ندارند و در میان مردم،گمنامند؛امّا فرشتگان آسمان- که از باطن این جهان باخبرند-آنها را به خوبی می شناسند! در اینکه آن قوم فتنه گر که امام علیه السّلام از ظهور و فجایع آن ها خبر می دهد،کیستند و مجاهدانی که در برابر آنها برخاستند و بعد از مدّتی فتنه را خاموش کردند چه کسانی بودند؟در میان مفسّران نهج البلاغه گفتگوی زیادی است.

جمعی آن قوم فتنه گر را طرفداران مردی به نام«صاحب الزنج»می دانند که نام اصلی اش«علیّ بن محمّد»بود و خود را منتسب به خاندان پیامبر می کرد(هر چند انتساب او کاملا مشکوک است)و گروهی از بردگان سیاه پوست را دور خود جمع کرد و به همین دلیل،لقب،«صاحب الزنج»به او دادند(صاحب بردگان سیاه پوست).وی در نیمه قرن سوم به پا خاست و در اطراف بصره،آشوب و فتنه عظیمی بر پا نمود و بعد از 12 سال،حکومت بر آن منطقه،به دست جمعی از مجاهدان کشته شد.

بعضی دیگر آن را اشاره به فتنه«مغول»می دانند که نه تنها سرزمین عراق،بلکه بخش های عظیم جهان اسلام را زیر پوشش خود قرار دادند و بعد از مدّت طولانی، فتنه آنها به وسیله جنگجویان اسلام خاموش شد.

گروهی آن را به حوادث«آخر الزّمان»تفسیر کرده اند که فتنه گرانی به پا می خیزند،نه تنها سرزمین عراق،که مناطق وسیعی را زیر ضربات

ص: 399

شدیدترین فتنه ها قرار می دهند و سرانجام به دست سپاهیان مهدی علیه السّلام که از مجاهدین فی سبیل اللّه اند،از میان می روند.

با توجّه به اینکه بسیاری از مفسّران نهج البلاغه این خطبه را بخشی از خطبه 128 می دانند،ترجیح می دهیم که بحث بیشتر در این زمینه را به شرح آن خطبه واگذار کنیم و هر دو را یکجا بحث نماییم.

سپس در قسمت اخیر این خطبه،امام علیه السّلام شهر بصره را مخاطب قرار داده، پیشگویی خاصّی در خصوص این شهر می کند.می فرماید:«در آن هنگام وای بر تو ای بصره!از لشکری که به عنوان کیفر الهی بدون گرد و غبار و بی سر و صدا به تو حمله ور می شود،و به زودی ساکنانت به مرگ سرخ و گرسنگی شدیدی که رنگ چهره آنها را دگرگون می سازد،مبتلا خواهند شد!». (فویل لک یا بصرة عند ذلک،من جیش من نقم اللّه!لا رهج (1)له،و لا حسّ (2)،و سیبتلی أهلک بالموت الأحمر،و الجوع الأغبر (3)) .

تعبیر به«عند ذلک؛در آن زمان»نشان می دهد که حادثه بصره،حادثه جداگانه ای نیست؛بلکه بصره یکی از کانون های آن فتنه عظیم است که مردمش زیر ضربات آن فتنه،به شدیدترین وجهی مجازات می شوند.

تعبیر به «نقم اللّه» نشان می دهد که این فتنه وحشتناک،کیفر اعمال آنها است.

ص: 400

تعبیر به «لا رهج له و لا حسّ» اشاره به آمادگی کامل لشکر مهاجم است که با شیوه حساب شده،بی سر و صدا و به طور ناگهانی به شهر حمله ور می شوند،تا کسی مجال مقاومت در برابر آنها نداشته باشد!.

تعبیر به «الموت الأحمر» (مرگ سرخ)اشاره به کشتار وسیعی است که در بصره واقع می شود.در تاریخ«صاحب زنج»نوشته اند:هنگامی که وارد بصره شد سیصد هزار نفر از مردم آنجا را از دم شمشیر گذراند (1).

و تعبیر به «الجوع الأغبر» (گرسنگی غبار آلود)اشاره به قحطی شدیدی است که بر اثر جنگ ها و ناامنی،یا بر اثر خشکسالی دامان آنها را گرفت و رنگ چهره آنان را دگرگون ساخت.

به گفته بعضی از مورّخان آن قدر کار بر آنها سخت شد که حیواناتی همچون سگ و گربه و موش را کشتند و خوردند و گاهی مرده انسانها را می خورند. (2)

بعضی از«مفسّران نهج البلاغه»تفسیرهای دیگری برای«ألموت الأحمر»و «الجوع الأغبر»مانند تفسیر به«طاعون»و«وبا»و«غرق شدن به خاطر سیلاب»و «هجوم امواج دریا»نموده اند که مناسب به نظر نمی رسد.

ص: 401

و رهروان راه حقّ را از منحرفان-از طریق بیان اوصاف- جدا می سازد؛و در بخش آخر این خطبه،مشکلات عظیم مؤمنان را در آخر الزّمان و سرنوشت اسلام را در آن شرایط،بیان می فرماید؛تا افراد با ایمان،با کم کردن ضایعات از نظر ایمانی و اخلاقی،آمادگی پیدا کنند.

از مجموع این خطبه،معجونی به دست می آید که می تواند انسان را در جهات مختلف زندگی معنوی و مادّی کمک کند،تا بر مشکلات چیره شود.

ص: 403

کرده،می فرماید:«ای مردم!به دنیا همچون زاهدان و بی اعتنایان نگاه کنید!». (أیّها النّاس!انظروا إلی الدّنیا نظر الزّاهدین فیها،الصّادفین (1)عنها) .

مفهوم این سخن آن نیست که انسان ترک دنیا کند و به رهبانیّت رو آورد؛بلکه هدف،عدم دلباختگی و ترک دنیا پرستی است؛چرا که به روشنی ثابت شده است، دلدادگی و دلباختگی در برابر مال و مقام و لذّات دنیا،چشم و گوش انسان را کور و کر می کند و به تمام گناهان آلوده می سازد.همانگونه در حدیث معروفی که از پیامبر اکرم و ائمه هدی نقل شده،آمده است:«حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة؛محبّت و دلباختگی به دنیا،سرچشمه هر گناهی است». (2)

یک گناه به وضع دنیایی که در آن زندگی می کنیم،به روشنی نشان می دهد، سرچشمه جنگ ها و جنایت ها و خون ریزی ها و آلودگی ها،عموما دنیاپرستی است.

سپس امام علیه السّلام در عباراتی کوتاه،دلایل شش گانه ای برای اثبات این حقیقت بیان می نماید.

نخست می گوید:«زیرا به خدا سوگند!دنیا به زودی مقیمان و ساکنان خود را از میان بر می دارد». (فإنّها و اللّه عمّا قلیل تزیل الثّاوی (3)السّاکن) .

ص: 405

آری!هر کس-بدون استثنا-روزی باید جهان را وداع گوید؛گروهی زودتر و گروهی کمی دیرتر!امّا به هر حال،همه طعم تلخ مرگ را می چشند: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» . (1)

فرق میان«ثاوی»و«ساکن»این است که«ثاوی»به کسی می گویند که اقامت مستمرّ توأم با استقرار در جایی داشته باشد؛در حالی که«ساکن»ممکن است چنین باشد و ممکن است نباشد.

بنابر این،هم جوانانی که تصوّر می شود برای مدّت زیاد در این دنیا مستقرّ خواهند بود،در معرض زوالند و هم پیرانی که به حسب ظاهر سکونت آنها موقّتی و محدود است،همه راهیان دیار فنا و سیر کنندگان به سوی عالم بقا هستند.

در دومین دلیل می فرماید:«دنیا،هوسبازان غرق نعمت را که بر آن تکیه کرده اند، ناگهان به مصیبت می کشاند». (و تفجع المترف (2)الآمن) .

آری!در آن هنگام که سفره عیش و نوش را گسترده اند و فریاد شادی آنها گوش فلک را کر کرده،ناگهان«بانگی بر می آید که خواجه مرد»و چه عبرت انگیز است این مرگ و میرهای ناگهانی،که در هر عصر و زمان بوده و در این زمان فزونی یافته است! و چه عبرت انگیز است حال کسانی که شب،در ناز و نعمت می خوابند و صبحگاهان در حالی بیدار می شوند که همه امکانات خود را از دست داده اند!! سوم و چهارم اینکه:«آنچه از دنیا از دست رفته و پشت کرده،هیچگاه بر نمی گردد و آینده معلوم نیست چگونه خواهد بود،تا در انتظارش باشیم!». (لا یرجع ما تولّی منها فأدبر،و لا یدری ما هو آت منها فینتظر) .

ص: 406

و چه دردناک است که انسان گم شده های خویش را هرگز نتواند پیدا کند و به آینده نیز امیدوار نباشد!در حسرتی جبران ناپذیر بماند و امیدهای خود را بر باد رفته ببیند!نه جوانی باز می گردد و نه توان ها و نیروهای از میان رفته بر اثر گذشت عمر.نه دوستان و مونسانی که در چهره در نقاب خاک کشیدند،خود را نشان می دهند و نه عزیزان از دست رفته.اینها همه یک طرف،از سوی دیگر،وحشت از آینده آمیخته با ابهام و جهل نیز،برای انسان دردناک است! در پنجمین و ششمین استدلال برای بی اعتباری دنیا می فرماید:«شادی آن آمیخته با اندوه است،و توانایی و استقامت مردان نیرومند در آن به ضعف و سستی می گراید». (سرورها مشوب بالحزن،و جلد (1)الرّجال فیها إلی الضّعف و الوهن) .

مشکل بزرگ مواهب مادّی دنیای همان است که امام علیه السّلام در جای دیگر به آن اشاره کرده:«لا تنالون منها نعمة إلاّ بفراق أخری؛به هر نعمتی از آن می رسید به فراق نعمت دیگری مبتلا می شوید». (2)مثلا کسی که فرزند ندارد،غم بی فرزندی قلب او را می فشارد؛ولی همین که صاحب فرزند،یا فرزندان شد،مشکلات فرزند از هر سو هجوم می آورد!ثروت ندارد،غم فقر او را آزار می دهد؛ثروتمند می شود،مشکل حسادت حسودان،خیانت خائنان،و طمع ورزی دزدان و سارقان،ظاهر و آشکار می شود و آرامش او را به کلّی بر هم می زند.آری!شادی های دنیا،همیشه آمیخته با غم و اندوه هاست و قوّت ها به زودی جای خود را به ضعف و سستی می دهد.

سپس امام علیه السّلام در یک نتیجه گیری قاطع و بیدارگر از تمام این استدلالات، می فرماید:«حال که چنین است زرق و برق ها و زیبایی های

ص: 407

فراوان دنیا شما را نفریبد!چرا که مدّت کمی با شما خواهد بود!». (فلا یغرّنّکم کثرة ما یعجبکم فیها لقلّة مآ یصحبکم منها) .

درست است که در دنیا زیبائی های فراوان و زرق و برق های خیره کننده بسیار دیده می شود،ولی همانها علاوه بر تمام مشکلاتی که در درونشان نهفته است، ناپایدار و زودگذر و بی اعتبار است.بنابر این،چیزی نیست که انسان عاقل را بفریبد و به خود مشغول کند.

به هر حال،کمی دقّت و تأمّل در جهات شش گانه بالا-و حتّی در یکی از آنها- کافی است که غافلان را از خواب غفلت بیدار کند،امّا افسوس که بسیاری از مردم نسبت به همان یک لحظه،دقّت و تأمّل بخل می ورزند.

این همان چیزی است که امیر مؤمنان علیه السّلام درباره آن می فرماید:«إنّ من أعون الأخلاق علی الدّین،الزّهد فی الدّنیا؛از مهم ترین اخلاقی که انسان را بر حفظ دینش یاری می دهد،زهد در دنیاست». (1)

امام صادق علیه السّلام درباره آن می فرماید:«إذا تخلّی المومن من الدّنیا سما،و وجد حلاوة حبّ اللّه؛هنگامی که مؤمن از دنیا پرستی کناره گیری کند،ترقّی و تکامل می یابد و شیرینی محبّت خدا را می چشد». (2) در حدیث دیگری می خوانیم که علی علیه السّلام«جابر بن عبد اللّه»را دید که آه می کشد! فرمود:«یا جابر!علی م تنفسّک؟!أعلی الدّنیا؟؛برای چه آه کشیدی؟بر دنیا؟»جابر عرض کرد:«آری!» در اینجا امام علیه السّلام تحلیل جالبی درباره لذّت های دنیا بیان فرموده که لذّاتش یا در خوردنی است،یا نوشیدنی،یا لباس فاخر،یا لذّت جنسی،یا مرکب،یا بوی خوش، یا نغمه ها.

سپس در تشریح آنها فرمود:«بهترین غذاها عسل است و آن چیزی جز(شیره گل های آمیخته با)آب دهان مگسی نیست و شیرین ترین نوشیدنی ها آب است که چیزی است کم ارزش که بر سطح زمین جاری است و برترین لباس ها حریر است که از لعاب کرمی تهیّه می شود و بهترین لذّات جنسی در زنان است و آن هم در محلّی از بدن او که آلوده ترین محل هاست و بهترین مرکب ها اسب است که در بسیاری از موارد قاتل انسان است و بهترین بوی خوش،مشک است که از خون ناف حیوانی (آهوی ختن)گرفته می شود جالب ترین نغمه ها،نغمه غناست که انسان را به گناه می کشاند.

ص: 409

ای جابر!چیزی که بهترین لذّاتش چنین است،از دست رفتنش جای تأسف نیست.» جابر می گوید:«بعد از شنیدن این سخن،هرگز زرق و برق دنیا به فکر من خطور نکرد!» (1)

ص: 410

انسانها.و واضح است کسی که عبرت گیرد و پند بیاموزد،بینا می شود و به جای ظواهر اشیا و حوادث،باطن آنها را می نگرد و به ریشه ها و نتیجه ها فکر می کند و راه نجات را در سایه این تفکّر و عبرت و بینایی پیدا می کند و به تعبیر دیگر:انسان با تفکّر و اندیشه در حوادث امروز و دیروز،با یک سلسله حقایق آشنا می شود و با منطبق ساختن آنها بر اموری که در پیش دارد،راه صحیح را پیدا می کند.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که شخصی سؤال کرد:«آیا این روایت صحیح است که«إنّ تفکّر ساعة خیر من قیام لیلة؛ساعتی اندیشیدن بهتر است از یک شب بیدار بودن و عبادت کردن؟»فرمود:آری!پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«تفکّر ساعة، خیر من قیام لیلة»راوی سؤال می کند:«کیف یتفکّر؛چگونه فکر کند؟»حضرت فرمود:

«یمرّ بالدّور الخربة،فیقول:أین بانوک؟أین ساکنوک؟ما لک لا تتکلّمین؟؛از کنار خانه های ویران شده می گذرد(رو به آنها کرده)می گوید:سازندگان شما کجا رفتند، ساکنان شما چه شدند،چرا سخن نمی گویید؟!» (1)و اگر گوش شنوایی در کار باشد پیام ها و گفتگوهای این ویرانه ها را به خوبی می شنود:

هر شکاف خرابه ای دهنی است که به معموره جهان خندد!

در ادامه این سخن می فرماید:«آنچه هم اکنون از دنیا موجود است پس از مدّت کوتاهی فکر می کنید اصلا وجود نداشته و آنچه از آخرت به زودی فرا می رسد، همواره بوده است!» (فکأنّ ما هو کائن من الدّنیا عن قلیل لم یکن،و کأنّ ما هو کائن من الآخرة عمّا قلیل لم یزل) .

ص: 412

اشاره به اینکه دنیا به قدری سریع می گذرد،و آخرت به قدری سریع می آید،که انسان این چنین تصوّر می کند هرگز دنیایی وجود نداشته و همیشه آخرت وجود داشته است.

ما این مسأله را در بسیاری از حوادث دنیا آزموده ایم؛گاه از کنار خانه بعضی از بزرگان پیشین،که روزی مرکزی پر غوغا و پر رفت و آمد بود می گذریم،آنچنان سکوت و خاموشی بر آن حاکم است که گویی هرگز در اینجا خبری نبود.

در پایان فراز به سه نکته مهمّ دیگر در سه عبارت کوتاه اشاره می فرماید و می گوید:«هر چیز به شمارش آید(مانند ساعات عمر)سرانجام پایان می گیرد،و هر چیز انتظارش را دارید خواهد آمد،و هر آینده ای قریب و نزدیک است!» (و کلّ معدود منقض،و کلّ متوقّع آت،و کلّ آت قریب دان) .

جمله اوّل اشاره به قاعده کلّی فلسفی است که هر چیزی تحت عدد در آید محدود است و هر چه محدود است پایان پذیر است و از آنجا که عمر انسانها و عمر تمام دنیا تحت اعداد و ارقام در می آید،باید همه در انتظار پایان گرفتن آن باشیم و جمله های بعد مکمّل آن است؛چرا که آنچه در انتظارش هستیم روزی به سراغ ما می آید و آنچه روزی به سراغ ما می آید؛از ما دور نیست!بنابر این،مرگ و پایان زندگی را نباید مطلبی دور دست تصوّر کرد و عمر را نمی توان جاودانی شمرد و در واقع،این جمله های سه گانه به منزله دلیلی است برای آنچه در عبارات قبل آمد.

زندگی انسانها در هر عصر و مکان،مملوّ از درس های عبرت است؛درسهایی که دل را بیدار می کند و حجابها را کنار می زند و ماهیّت زندگی دنیا را برملا می سازد؛ ولی افسوس که دیده عبرت بین کم است!! مردم غالبا از کنار حوادث آموزنده می گذرند و مخصوصا تکرار آنها سبب بی اعتنایی است.

مسئله«فرا افکنی»عامل دیگری برای عبرت نگرفتن از حوادث است.گویی ناکامی ها،شکست ها،زوال قدرت ها،همه برای دیگران است و ما جاودانه،جوان و تندرست و پر قدرت،خواهیم ماند و دنیا به کام ما می گردد! اگر واقعا دیده عبرت بین باشد،در و دیوار و زمین و زمان،با زبان بی زبانی به ما درس می آموزند و هشدار می دهند.

در حدیث جالبی که از امام موسی بن جعفر علیه السّلام نقل شده به این نکته اشاره گردیده است.روزی«هارون الرشید»نامه ای خدمت آن حضرت نوشت با این مضمون کوتاه:«عظنی و أوجز؛مرا موعظه کن و اندرز ده،امّا مختصر کن!».(البتّه بسیار بعید است که این گونه افراد در گفته ها و نوشته هایشان صادق باشند و خواهان پند و اندرز؛زیرا معمولا این مسائل نیز جزیی از برنامه های سیاسی آنهاست،تا به مردم نشان دهند،ما هم اهل موعظه ایم و از فرزند پیامبر،اندرز و رهنمودی خواستیم).

امام علیه السّلام در پاسخ او این جمله کوتاه و پر معنا را رقم زد:«ما من شیء تراه عینک إلاّ و فیه موعظة؛هر چه را می بینی موعظه و پیامی دارد». (1)

آری!زمین و آسمان،برگ های درختان و تمام جان داران،حوادث زندگی بشر، ناله بیماران،موی سپید پیران،قامت خمیده بزرگسالان،

ص: 414

قبرستان های خاموش و کاخ های ویران شده شاهان،به هر کدام بنگری مجموعه ای از عبرت ها و اندرزها را در دل خود نهفته است.

در واقع،امام علیه السّلام با کنایه به هارون می گوید:دیده عبرت بین پیدا کن!عبرت فراوان است؛گوش شنوا پیدا کن!همه جا پر از آواز و اندرز است.کمبود در عبرت ها و اندرزها نیست،کمبود در گوش های شنوا و چشم های بیناست.

کاخ کسری،اندرزهای مؤثّر خود را به همه می دهد،تنها خاقانی ها که گوش شنوا دارند آن را می شنوند.

ویرانه های کاخ جمشید در فارس،به همه گردشگران اندرز می دهد،ولی آنها که به هنگام تماشای این آثار گوش شنوا دارند،کمند!امّا مرد عالم و دانشمند و روحانی گرانقدری همچون«شیخ علی ابی وردی شیرازی» (1)پیام آن را با گوش جان می شنود و از زبان فاخته ای(پرنده ای است با آواز حزن انگیز)که در کنار این کاخ ویران نشسته بود،گفتنی ها را می گوید و چنین می سراید:

در بارگه جمشید دی فاخته ای خوش خوان

با نغمه چنین می گفت:ای طرفه کهن ایوان

بر تخت در و ریزت،در پایه دهلیزت

کو جم که دهد فرمان؟کو درگه و کو دربان؟

جمشید که بر خورشید بر سود کلاه زر

آن تارک و آن افسر،با خاک شده یکسان

جم عبرت مردم شد،افسر ز سرش گم شد

سر خشت سر خم شد،هان ای سر باهش،هان!

ص: 415

این پند خموشان است،گر پند زبان خواهی

رو آیه«أورثنا»از سوره قرآن خوان

گوید که نشد یکدم،بر مرگ تبهکاران

نی خاطر خود پژمان،نی چشم فلک گریان (1)

ص: 416

عالمان حقیقی و عالم نمایان می رود و با اوصاف دقیقی،وضع آنها را مشخّص می سازد.نخست می فرماید:«عالم کسی است که قدر و منزلت خویش را بشناسد!». (العالم من عرف قدره) .

و برای تأکید بیشتر می افزاید:«و برای نادانی انسان همین بس که قدر و منزلت خود را نشناسد!». (و کفی بالمرء جهلا ألاّ یعرف قدره) .

در تفسیر این دو جمله،احتمالاتی وجود دارد که همه،مناسب است و می تواند در مفهوم کلام مولا جمع باشد:

نخست اینکه،عالم واقعی کسی است که جایگاه و ارزش خود را در این جهان هستی در برابر عظمت پروردگار بشناسد:بداند ذرّه ای ناچیز است که وابسته به وجودی است بی پایان؛و همین وابستگی او را به خدا آشنا می سازد و در مسیر قرب الی اللّه حرکت می دهد؛شبیه آنچه در تفسیر حدیث مشهور«من عرف نفسه،فقد عرف ربّه» (1)آمده است.

دیگر اینکه،منظور شناخت ارزش و جایگاه واقعی در اجتماع است و به تعبیر دیگر:عالم واقعی کسی است که از بلند پروازی های دور از منطق،بپرهیزد و پایش را از گلیم خویش بیرون نکشد و در جایگاهی که برای آن آمادگی ندارد،خود را قرار ندهد و آبروی خویش را نبرد.

شبیه آنچه در بعضی از تعبیرات آمده که«رحم اللّه من عرف قدره،و لم یتجاوز حدّه؛رحمت خدا بر آن کس که قدر و منزلت خویش را بشناسد و از حدّ خود تجاوز نکند». (2)

سوم اینکه،منظور آن است که انسان موجودی است با ارزش،دارای استعدادهای والاست؛نباید گوهر گرانبهای وجود خود را ارزان بفروشد و

ص: 418

سرمایه های بزرگ خداداد را از دست دهد؛شبیه آنچه در شعر معروف منسوب به مولا امیر مؤمنان علیه السّلام آمده است:

أتزعم أنّک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الأکبر

«آیا گمان می کنی موجود کوچکی هستی حال آنکه عالم کبیر در تو خلاصه شده است».

البتّه با توجّه به اینکه استعمال لفظ در اکثر از معنا هیچ مشکلی ندارد،بلکه از زیبایی ها و بدایع کلام است،جمع بودن هر سه تفسیر در کلام بالا بعید به نظر نمی رسد؛هر چند جمله های بعد در این خطبه،با معنای دوم و سوم متناسب تر است.

و در ادامه این سخن و به عنوان شرح بیشتر،عالم نمایان بی خبر و دور از حق را چنین معرّفی می کند:«از مبغوض ترین افراد نزد خدا بنده ای است که خدا او را به خودش واگذاشته،از راه راست منحرف گشته،و بدون راهنما گام بر می دارد!» (و إنّ من أبغض الرّجال إلی اللّه تعالی لعبدا و کله اللّه إلی نفسه،جائرا عن قصد السّبیل، سائرا بغیر دلیل) .

بدیهی است تنها کسی از میان انبوه موانع و خطرها و پرتگاه ها می تواند بگذرد و به مقصد برسد که مشمول عنایت الهی و تحت رعایت او باشد و اگر کسی-به خاطر اعمالش-به خود رها شود،به یقین هلاک خواهد شد؛از راه راست منحرف می گردد و بدون راهنما در بیابان زندگی سرگردان می شود! برای توضیح بیشتر می افزاید:«او(چنان فریفته دنیاست که)اگر به کشت دنیا خوانده شود،اجابت می کند و برای آن می کوشد،و اگر به کشت آخرت(و سعادت جاویدان)دعوت شود،سستی می ورزد!» (إن دعی إلی حرث الدّنیا عمل،و إن دعی إلی حرث الآخرة کسل!) .

ص: 419

آن جدیّت در امر دنیا و این سستی و کسالت در امر آخرت،به خاطر آن است که باورهایش نسبت به آخرت ضعیف و اعتقادش به وعده های الهی سست و بی پایه است.دنیا را نقد پنداشته و آخرت را نسیه! از همین رو در آخرین جمله می فرماید:«گویی آنچه را برای آن کار می کند(از امور دنیا)و لذّات زود گذرش بر او واجب است،و آنچه در آن سستی نشان می دهد از او ساقط می باشد!». (کأنّ ما عمل له واجب علیه؛و کأنّ ما ونی فیه ساقط عنه) . (1)

تعبیر به کشت و کشتزار درباره دنیا و آخرت اقتباس از این آیه شریفه است: «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ» ؛کسی که زراعت آخرت را بخواهد بر محصولش می افزاییم و کسی که کشت دنیا را بطلبد مقداری از آن را به او می دهیم،امّا در آخرت هیچ بهره ای نخواهد داشت». (2)

دنیا می تواند مزرعه پر برکت آخرت باشد و می تواند کشتزار کم درآمد این دنیا.

اعمال خوب و بد،بذرهایی است که در آن افشانده می شود؛اعمال نیک،مانند بذری است که هفت خوشه و از هر خوشه ای یک صد دانه و بیشتر ثمر می دهد؛و اعمال بد،همچون بذری است که در شوره زار افشانده می شود که «لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِداً» (3)«جز بهره ای اندک از آن حاصل نمی شود».

ضمنا جمله اخیر به خوبی نشان می دهد که اعمال نیک و بد از اعتقادات قوی و سست سرچشمه می گیرد.

***

ص: 420

آنکه خداوند متعال (در قرآن)فرموده:«در این ماجرا نشانه هایی است(از حق)و ما به یقین همگان را می آزماییم!».

تسلیمشان شوند و در ردیف کارگزاران آنها قرار گیرند و یا در صورت مقاومت و امتناع،آنها را از میان بر می دارند.بنابر این،صلاح کار افراد مؤمن و با شخصیّت در این است که گمنام و دور از شهرت زندگی کنند،تا کسی به سراغ آنها نیاید.

در عین حال این گمنامی ظاهری،چیزی از مقام آنها نمی کاهد و نقش معنوی خود را در جامعه خواهند داشت؛از این رو امام علیه السّلام در ادامه سخن می افزاید:«آنها چراغ های هدایت و نشانه هایی برای حرکت در شب های تاریک رهروان راه حقّ اند».

(أولئک مصابیح الهدی،و أعلام السّری) . (1)

گرچه خاموشند،ولی راه و رسم آنها برای افراد آگاه و بیدار سرمشق بزرگی است و به چراغ ها و نشانه هایی می مانند که در مسیر مسافران نصب می شود،تا در شب تاریک راه را گم نکنند و بی راهه نروند.

سپس در توصیف این گروه از مؤمنان می افزاید:«آنها در میان مردم اظهار وجود نمی کنند،و احمقانه و ناآگاهانه به افشای اسرار نمی پردازند». (لیسوا بالمساییح،و لا المذاییع البذر) .

مرحوم«سیّد رضی»در ذیل این خطبه-چنانکه خواهد آمد-«مساییح»را به معنای افرادی که در میان مردم به فساد و سخن چینی مشغولند،تفسیر می کند و «مذاییع»را به کسانی که شایعات زشت و گناه آلود را پخش می کنند.و«بذر»را به معنای افراد نادان و بی منطق ذکر کرده؛بنابر این،معنای جمله این می شود که این گروه از مؤمنان نه مفسده جو و فتنه انگیزند و نه مانند سفیهان در پی اشاعه فحشا.

ولی آنچه در بالا ذکر کردیم که منظور از این جمله سیاحت گرانی هستند که در میان مردم سیر می کنند و اظهار وجود می نمایند و ناآگاهانه

ص: 424

به افشای اسرار می پردازند،با معنای لغوی و جمله های دیگر خطبه سازگارتر است؛چرا که امام علیه السّلام آنها را به عنوان افراد ناشناخته در جامعه معرّفی می کنند. در پایان این توصیف چنین می فرماید:«آنها کسانی هستند که خداوند درهای رحمتش را به رویشان می گشاید،و سختی ها و مشکلات را از آنان برطرف می سازد!». (أولئک یفتح اللّه لهم أبواب رحمته،و یکشف عنهم ضرّاء نقمته) .

این تعبیر نشان می دهد که در آن زمان سخت و طوفانی،خداوند عنایتش را از مؤمنان راستین،که هدایتگر دیگرانند بر نمی گیرد و آنان را از شرّ ظالمان،حوادث دوران و مشکلات زمان حفظ می کند.

سپس در ادامه این بحث،امام علیه السّلام به پیشگویی صریح تر و توضیح بیشتری درباره آن زمان پرداخته،چنین می افزاید:«ای مردم!به زودی زمانی بر شما فرا می رسد که اسلام واژگون می شود،همچون ظرفی که واژگون شود و آنچه در آن است بریزد».

(أیّها النّاس!سیأتی علیکم زمان یکفأ (1)فیه الإسلام،کما یکفأ الإناء بما فیه) .

تعبیر به «یکفأ فیه الإسلام» کنایه لطیفی است از دگرگون شدن همه مفاهیم اسلام و از دست رفتن حقیقت آن؛زیرا اسلام تشبیه به ظرفی شده که معارف و قوانین و احکام و اخلاق اسلامی در آن جای گرفته است و همانگونه که ظرف آب را اگر وارونه کنند،هر چه در آن است می ریزد،اسلام هم در آن زمان وارونه می شود و محتوای خود را از دست می دهد و تنها نامی از آن باقی می ماند.

نشانه های چنین زمانی در عصر ما ظاهر شده؛بسیاری از مسلمانان تنها به نام آن قناعت کرده اند؛نه اثری از اخلاق اسلامی در آن دیده می شود،

ص: 425

نه تقوای الهی، نه توکّل بر پروردگار!نه آشنا به معارف قرآنند و نه آگاه از حقایق سنّت؛در میان شهوات غوطه ورند و جز مال و مقام و لذّات مادّی و شهوات حیوانی چیزی را به رسمیّت نمی شناسند.

یکی از عوامل مهمّ این بدبختی«تفسیر رأی»و قرائت های دروغین و انحرافی از اسلام است؛کسانی برای فریب خود،یا دیگران،با تفسیرهای نادرست از حقایق مسلّم اسلام،آنها را با هوا و هوس های خویش تطبیق می دهند و در نتیجه،اسلام به شکل قطعه مومی می شود در دست آنها،که به هر شکل بخواهند آن را در می آورند!و سرانجام،اسلام از دیدگاه آنها مجموعه ای از هوا و هوس های سرکش می شود.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله خطاب به امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم:

«یستحلّون حرامه بالشّبهات الکاذبة،و الأهواء السّاهیّة؛زمانی فرا می رسد که مردم حرام خدا را با شبهات دروغین و هوا و هوس های فراموشی آور،حلال می شمردند!». (1)

در پایان این سخن،به پاسخ سؤال مقدّری می پردازد و آن سؤال این است که چرا خداوند مردم مسلمان را گرفتار این گونه زمان ها و حوادث ناهنجار آن می کند؟ می فرماید:«ای مردم!خداوند به شما تأمین داده که هرگز بر شما ظلم روا ندارد،ولی هرگز تأمین نداده است که شما را آزمایش نکند،حال آن که خداوند متعال(در قرآن)فرموده:«در این ماجرا(ماجرای حضرت نوح)نشانه هایی است(از حق)و ما به یقین،همگان را می آزماییم!». أیّها النّاس!إنّ اللّه قد أعاذکم من أن یجور علیکم،و لم یعذکم من أن یبتلیکم،و قد قال جلّ من قائل: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ وَ إِنْ کُنّا لَمُبْتَلِینَ» . (2)

ص: 426

اشاره به اینکه این گونه زمان ها،دوران آزمایش و امتحان مردم است و همه بدون استثنا-از انبیای بزرگ الهی گرفته تا افراد عادی-باید در آزمون بزرگ الهی شرکت کنند!آزمون هایی که گاهی جنبه فردی و گاه جنبه جمعی دارد؛مانند آنچه در جمله های بالا که خداوند همگان را در یک آزمون سراسری شرکت می دهد،تا صادقان از کاذبان و مؤمنان از منافقان شناخته شوند.

ص: 427

3-گسترش وسایل تبلیغاتی،که اجازه می دهد هر فسادی در گوشه ای از دنیا باشد،به وسیله آنها به همه جای دنیا کشیده شود.

4-فزونی شبهات در مبانی دین و اخلاق،از طریق تفسیر به رأی و قرائات مختلف از معارف دینی و برنامه های عملی و اخلاقی.

5-سلطه حاکمان جبّار و فاسد و مفسد،که هیچ چیز جز منافع مادّی خویش را به رسمیّت نمی شناسد و با سرگرم ساختن مردم-مخصوصا جوانان-به انواع فساد، راه را برای نیل به مقاصد خود هموار می سازند.

به راستی،دینداری و دین باوری در چنین عصر و زمانهایی بسیار مشکل و طاقت فرساست و در واقع،این دوران،سخت ترین دوران آزمون های الهی برای بندگان است.و هیچ کس جز پاکان و نیکانی که دست توسّل به دامان لطف الهی می زنند،از عهده چنین امتحان طاقت فرسایی بر نمی آیند!

ص: 429

در بخش دیگری از این خطبه،ضمن اشاره به احیای ارزش های جاهلی از سوی منحرفان،می فرماید:من همان راه پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله را دنبال می کنم و باطل را می شکافم و حق را از درون آن خارج می سازم،تا مردم تکلیف خود را با امام علیه السّلام بدانند،و برای مبارزه با ارزش های جاهلی آماده شوند.

ص: 431

گروهی که با زحمت اسلام را پذیرفتند و گروه کمی که با لجاجت و تعصّب،در برابر آن ایستادند و هرگز آن را پذیرا نشدند و از میان رفتند. درباره گروه اوّل می فرماید:«پیامبر صلی اللّه علیه و آله به کمک کسانی که وی را اطاعت کردند به مبارزه با عصیانگران برخاست!آنها را به سوی سر منزل نجات سوق می داد و پیش از آن که مرگشان فرا رسد،به سرعت(در مسیر هدایت)پیش می برد!» (فقاتل بمن أطاعه من عصاه،یسوقهم إلی منجاتهم،و یبادر بهم السّاعة أن تنزل بهم) .

تعبیر به«ألسّاعة»در جمله بالا،اشاره به قیامت صغری،یعنی:مرگ است،نه قیامت کبری که بعد از پایان جهان فرا می رسد.

درباره گروه دوم می فرماید:«گروهی ناتوان و خسته(در این میان)بازماندند،و شکسته حالان واماندند،ولی او در کنار آنان می ایستاد(و به هدایتشان اهتمام می ورزید،)تا آنها را به مقصد برساند!». (یحسر الحسیر (1)،و یقف الکسیر،فیقیم علیه حتّی یلحقه غایته) .

و سرانجام به گروه سوم اشاره می کند و می فرماید:«جز گمراهانی که هیچ امیدی به هدایتشان نبود». (إلاّ هالکا لا خیر فیه) .

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود:«آنچه خداوند مرا به آن مبعوث کرده از هدایت و علم،همچون باران فراوانی است که از آسمان به زمین فرو می ریزد،بعضی از زمین ها پاکیزه و آماده رویش گیاه است،آب را به خود جذب می کند و گیاهان فراوانی از آن می روید؛بعضی دیگر توان رویش گیاه را ندارد،ولی آب را در خود حفظ می کند و مردم(از طریق قنات ها و چشمه ها)از آن آب بهره می گیرند،

ص: 434

می نوشند و کشت و زرع خود را آبیاری می کنند،ولی بعضی دیگر نه آمادگی برای پرورش گیاه دارند،نه نگهداری آب(و چیزی از آن عاید هیچ کس نمی شود).

کسانی که از دانش بهره می گیرند یا به دیگران تعلیم می دهند و کسانی که اصلا بهره نمی گیرند و هدایت را نمی پذیرند همانند همین مثال هستند». (1)

آنچه در این حدیث شریف آمده است،همان چیزی است که در تعبیر زیبای دیگری در کلام مولا علی علیه السّلام آمده است.

سپس به اصل مطلب باز می گردد و می فرماید:«این کار همچنان ادامه یافت تا محل نجاتشان را به آنان نشان داد و در جایگاه مناسبشان جایگزین نمود،در نتیجه آسیای(زندگی پر برکت)آنها به گردش در آمد،و حکومت آنها قوی و استوار گشت (و در یک کلمه دنیا و آخرتشان تأمین شد)» (حتّی أراهم منجاتهم و بوّأهم محلّتهم، فاستدارت رحاهم (2)،و استقامت قناتهم (3)).

در آغاز این خطبه اشاره به عدم قیام انبیا از میان مردم عرب شد؛و این،در واقع اقتباسی است از آیه شریفه «لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ» ؛قرآن را بر تو نازل کردیم،تا قومی را که پدرانشان انذار نشدند،انذار کنی». (1)

ممکن است این سؤال در اینجا مطرح شود که قرآن مجید،در جای دیگر می فرماید: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ» ؛هیچ امّتی نبود مگر اینکه بیم دهنده ای در میان آنها وجود داشت». (2) به علاوه قاعده لطف ایجاب می کند،که هر امّتی رسول و فرستاده الهی داشته باشد.

در پاسخ می گوییم،منظور از آیه و خطبه بالا،انذار کنندگان آشکار و پیامبران بزرگ است،که آوازه آنها همه جا بپیچد،و گر نه در هر زمانی حجّت الهی،برای طالبان حقّ در میان امّت ها وجود دارد؛به همین دلیل،زمان میان بعثت حضرت مسیح و بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را زمان«فترت»می گویند؛حال آنکه به یقین اوصیای مسیح بعد از او،وجود داشتند.

اضافه بر این،در زمان قیام پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله-که خطبه بالا ناظر به آن است- احدی از عرب،ادّعای نبوّت وحی و کتاب آسمانی نداشت.