پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص: 2

تصویر

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

(بخش نامه ها و فرمانهای سیاسی و اخلاقی)را به طور کامل مطالعه و بررسی کنم.آن ایام متوجّه شدم که نهج البلاغه چیزی فراتر از آن است که ما فکر می کنیم و در باره آن می اندیشیم.

خود را با دریایی از علم و دانش رو به رو دیدم که با مهمترین مسائل زندگی انسان در تمام ابعاد معنوی و مادی سروکار دارد،دریایی مواج و خروشان،که گوهرهایش را همراه امواجش به ساحل فرو می پاشد و ساحل نشینان خود را غرق در انواع مواهب معنوی و مادّی می کند،ولی غواصان تلاشگر سهم بیشتری دارند.

آن روز فهمیدم چقدر محرومند کسانی که با داشتن چنین گنجینه ای گرانبها از آن بیخبرند،و دست به سوی دیگران دراز کرده و آنچه خود دارند از بیگانه تمنّا می کنند! از امتیازات عجیب نهج البلاغه این است که همانند منبع اصلیش قرآن مجید علی رغم کهنه و فرسوده شدن مکتبهای فکری و سیاسی و اخلاقی با گذشت زمان، بیانات و تحلیلها و منطقش چنان تازه و شاداب است که گویی همین امروز،و برای امروز و فردا،از زبان مولا امیر مؤمنان علی(علیه السلام)تراوش کرده است.

سزاوار است عاشقان حقیقت،پویندگان راه معرفة اللّه و جویندگان راه و رسم بهتر زیستن،همه روز در کنار آرامگاه عالم بزرگوار سیّد رضی(گرد آورنده نهج البلاغه)حاضر شوند و در برابر او سر تعظیم فرود آورند و بر روانش درود بفرستند که اثری چنین گرانبها و بی بدیل از کلمات مولا علی(علیه السلام)را جمع آوری کرده و در اختیار ما مسلمانان بلکه در اختیار جامعه بشری قرار داده است.

در باره نهج البلاغه هر چند بگوییم کم است و به یقین ادای حقّ آن برای ما غیر ممکن می باشد،بهتر آن است که این سخن را رها کرده به سراغ مطلب دیگری که هدف اصلی تحریر این سطور بوده است،برویم و آن این که:

در طول تاریخ اسلام شروح متعدّدی بر نهج البلاغه نوشته شده،و علمای عالیقدری چه در گذشته و چه در عصر ما برای تبیین و تفسیر و کشف گنجینه های

ص: 14

آن کوشیده اند و خدمات پرارزشی انجام داده اند،ولی انصاف این است که نهج البلاغه هنوز دست نخورده است،هنوز مظلوم است هنوز تلاشهای فراوان و فراوان دیگری را می طلبد.

مخصوصا در عصر و زمان ما که عصر مشکلات پیچیده جوامع انسانی،عصر ظهور مکتبهای مختلف فکری،و عصر تهاجم بر اعتقادات و اخلاق و تقوی و فضیلت از سوی دنیاپرستان و جهانخواران است،تا راه را برای رسیدن به منافع آلوده و نامشروعشان هموار سازند،آری در این عصر،نهج البلاغه تلاش و کوشش و کار بیشتری را می طلبد.کار تحقیقاتی و گروهی برای یافتن راه غلبه بر مشکلات معنوی و مادّی و فردی و اجتماعی و مقابله با مکتبهای ویرانگر فکری و اخلاقی به وسیله آن.

به همین دلیل بعد از توفیقی که در«تفسیر نمونه»و«پیام قرآن»بحمد اللّه نصیب این حقیر و جمعی از یاران با وفا شد که سبب حرکت جدیدی در باره کارهای قرآنی و نفوذ بیشتر قرآن و تفسیر در مجامع علمی بلکه غالب خانه ها گردید،گروهی از اهل فضل اصرار داشتند که اکنون«نوبت نهج البلاغه فرا رسیده است»و باید کاری مشابه تفسیر نمونه روی آن انجام گردد،بلکه با استفاده از تجربیات گذشته،کاری پخته تر و جالبتر صورت گیرد.

با این که گرفتاریهای روز افزون به دلایلی که می دانیم مانع مهم این راه بود، ولی فکر کردم تا عمری باقی است،باید این کار را شروع کرد و علی رغم مشکلات فراوان از خداوند بزرگ توفیق و از روح پر فتوح مولای متقیان علی(علیه السلام) بنده کامل و خالص و آبرومند خدا یاری بخواهیم،تصمیم نهایی گرفته شد و شکل کار معیّن گشت و بعضی از یاران قدیم تفسیر نمونه و گروهی از دوستان تازه نفس قول دادند که تا سر حدّ توان همکاری و کمک کنند تا شرح و تفسیری تازه بر نهج البلاغه نوشته شود که ناظر به مسائل روز و نیازهای عصر و حلّ مشکلات فکری و اجتماعی باشد و علاوه بر استفاده از افکار مفسّران و شارحان پیشین نوآوریهای در زمینه های مختلف داشته باشد.

ص: 15

این کار در طلیعه میلاد مسعود امیر مؤمنان(علیه السلام)در 13 رجب سال 1413 آغاز شد،ولی به کندی پیش می رفت به طوری که تهیّه جلد اوّل با کار دسته جمعی حدود سه سال!طول کشید و(طبیعی است که در آغاز کار نباید شتاب کرد).

اکنون بحمد اللّه کار سرعت بیشتری به خود گرفته است و امید پیشرفت سریعتری می رود،ولی امواج نهج البلاغه به قدری عظیم و خروشان است که حرکت در این اقیانوس بزرگ کار آسانی نیست.

به هر حال بهتر این است که از شرح کارها و ظرافتهایی که در این تفسیر رعایت شده،صرف نظر کرده،آن را به تشخیص خوانندگان با ذوق بگذاریم،و همین جا از همه صاحب نظران بخواهیم که اگر کاستیهایی در آن می بینند یا نکاتی را برای تکمیل این شرح مفید می دانند،یادآور شوند تا در تکامل این اثر مهمّ سهیم باشند.

در اینجا دست به دعا بر می داریم و از خداوند بزرگ توفیق تکمیل این اثر و توفیق بهره گیری همگان را از مشعل فروزان نهج البلاغه مسألت می نمائیم.

قم-حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی سوّم ربیع الثانی 1417 ه.ق مطابق با 29 مرداد ماه 1375 ش

ص: 16

دین و دانش و مذهب است.

آری او در تمام آنچه از نیاکان پاک خود به ارث برده بود پیشتاز و نمونه شد:

از دانش جوشان و فراوان،روحیّات بلند،نظر صائب و ثاقب،طبع بلند و ابای نفس،ادب برتر و حسب پاکیزه.او از نوادگان شجره نبوی و از شاخه های پر بار ولایت علوی است،مجد و عظمتش را از حضرت فاطمه(س)و بزرگی و سیادت را از امام کاظم(علیه السلام)به ارث برده است.

وی صاحب دهها فضایل دیگر است که قلم را یارای نگارش همه آنها نیست.» (1)آن گاه مرحوم علامه امینی نام بیش از چهل کتاب را که در باره زندگی و شخصیّت سیّد رضی سخن گفته اند ذکر می کند و می افزاید:

روحیّات بلند او را می توان در کتابی که«علاّمه شیخ عبد الحسین حلّی»به عنوان مقدّمه ای در جزء پنجم تفسیر خود در 112 صفحه نوشته،خواند.

و شخصیّت والای او را در کتاب«عبقریّة الرّضی»نوشته نویسنده معروف «زکی مبارک»در دو جلد قطور مطالعه کرد و پیش از این دو تن،علاّمه شیخ محمّد رضا کاشف الغطاء نیز در باره وی کتابی نوشته است.

4-ابو یحیی عبد الرحیم بن محمّد،معروف به«ابن نباته»خطیب زبردست و معروف،متوفای 394.

5-قاضی عبد الجبار،از علمای معروف شافعی معتزلی.

6-که در واقع بزرگترین استاد سیّد رضی است.فقیه،محدّث و متکلم بزرگ شیعی،شیخ مفید است که داستان شاگردی سیّد رضی و برادرش سیّد مرتضی نزد وی شنیدنی است.

مؤلف کتاب«الدرجات الرفیعه»می گوید:شیخ مفید شبی در خواب دید حضرت زهرا(س)دست دو فرزند کوچکش،حسن و حسین(علیه السلام)را گرفته و وارد مسجد کرخ(یکی از محلّه های قدیمی بغداد)شد و آنها را به وی سپرد و گفت:به این دو فرزندم فقه بیاموز!(و قالت له:علّمهما الفقه).

شیخ مفید شگفت زده از خواب برخاست،چون صبح شد،مطابق معمول به آن مسجد رفت مدّتی نگذشته بود که دید فاطمه مادر پاک و پارسای سیّد رضی همراه با خدمتکاران خویش وارد مسجد شد.در حالی که فرزندان کوچکش سیّد رضی و سیّد مرتضی را به همراه داشت،شیخ مفید تا آنان را دید از جا برخاست و به فاطمه سلام کرد.فاطمه رو به شیخ کرد و گفت:

ای شیخ این دو تن،فرزندان منند،آنان را به نزد شما آوردم که به ایشان فقه بیاموزی! شیخ مفید به یاد خواب شب گذشته خویش افتاد و گریه کرد و آن گاه داستان خواب خود را برای فاطمه بازگو نمود.

آری بدینسان شیخ مفید به تعلیم و تربیت آن دو کودک همّت گماشت و خداوند نیز بر آنان منّت گذاشت و درهای دانش و فضایل فراوانی را به روی آنان گشود و از آنان آثار ماندگار و مفیدی در روزگار به جای ماند.

این داستان را ابن ابی الحدید نیز در شرح خود جلد 1،صفحه 41 آورده است.

ص: 19

مرحوم حاج شیخ عباس قمی از استادش محدّث نوری نقل می کند همان گونه که ابو الحسن عمری گفته است کتاب«حقایق التنزیل»از کتاب«تبیان»شیخ طوسی نیز بزرگتر،نیکوتر و مفیدتر است و ما بر جزء پنجم آن کتاب دست یافتیم که از ابتدای سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء را تفسیر کرده است.شیوه کار سیّد رضی در این کتاب به این صورت است که آیه مشکلی را مطرح می کند و به اشکال آن اشاره می نماید،آن گاه به طور مبسوط از آن پاسخ می دهد و در خلال آن آیات دیگر را نیز تفسیر می کند،بنا بر این،ایشان همه آیات را تفسیر نکرده است.

بلکه آیاتی که دارای ابهام و اشکال بوده را مطرح و تفسیر کرده است. (1)

بنی هاشم و علویین داشت و بزرگ و معتمد آنها محسوب می شد.لذا دستگاه خلافت برای اداره این بیوتات شریفه راهی جز این نداشت که امثال سید رضی را برگزیند.

نوشته های او باز می گردیم،می بینیم وی شخصیّت دیگری است.می بینیم او دانشمندی است که نوشته های علمی وی گواهی می دهد که از مفاخر ادباست.

مردی است که با روشی عطرآگین از ادبیات بلند،در علوم لغوی و شرعی چیز می نویسد».

وی در جای دیگر از کتاب خود می نویسد:«اگر همه آثار قلمی سیّد رضی باقی می ماند،آن وقت می توانستیم بگوییم که او در میان همه مؤلّفان بزرگ، نویسنده ای بی همتاست و دارای مقام بلندی در نویسندگی است». (1)

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

نوشتن کتابهای قطوری آماده سازد،در حالی که هدف ما این است تنها به اشاراتی به عنوان مقدمه ای برای آگاهی بیشتر در این جا بسنده کنیم و سراغ شرح سخنان مولا برویم که خودش معرّف خویش است و آفتابی است که خود دلیل آفتاب است.

در این جا نظر خوانندگان عزیز را به چند موضوع جلب می کنیم و از افکار دیگر دانشمندان و سخنانی کسانی که سالها با نهج البلاغه و گوینده آن آشنا بوده اند بهره می گیریم مخصوصا از گواهی بسیار ارزنده غیر مسلمانان آشنا به سخنان علی یا غیر شیعیان فریفته مکتب آن بزرگ مرد عالم انسانیّت بیشتر بهره مند می شویم تا در دلها بیشتر اثر کند و به مقتضای:

خوشتر آن باشد که حسن دلبران گفته آید در زبان دیگران

محاسن کلام او را آشکارتر ببینیم:

هنگام مطالعه تاریخچه نهج البلاغه و شروح و تفسیرهایی که بر آن نگاشته اند به این نکته برخورد می کنیم که بسیاری از مردم و حتّی گروهی از دانشمندان و علمای بزرگ،تنها سخنی از نهج البلاغه از دور شنیده اند و شاید تصوّرشان این بوده که مجموعه ای است از سخنان معمولی و یا کمی برتر از آن،امّا هنگامی که به آن نزدیک شده،خود را با دریای عظیمی رو به رو دیده اند که عمق و کرانه های آن ناپیدا بوده در این حال گرفتار اعجاب و حیرت شده و کلماتی که نشانه جذبه و شوق و عشق در آن فراوان است گفته و احساسات خود را ابراز نموده اند.

این اعجاب و تحسین و شوق و عشق برای هر کدام از این دانشمندان سرچشمه و یا سرچشمه هایی داشته که می توان مجموعه آنها را در سه عنوان زیر خلاصه کرد:

1-فصاحت و بلاغت نهج البلاغه

2-محتوای ژرف و عمیق نهج البلاغه

3-جاذبه فوق العاده نهج البلاغه

ص: 26

سپس در تفسیر این سخن می افزاید:«لانّ کلامه(علیه السلام)الکلام الّذی علیه مسحة من العلم الإلهیّ و فیه عبقة من الکلام النبویّ،زیرا در کلام او نشانه هایی از علم خداست و عطر و بویی از سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)».

2-سپس به سراغ یکی از شارحان معروف نهج البلاغه می رویم،او که عمری را در تفسیر سخنان علی(علیه السلام)گذرانده و آگاهی فراوانی از دقایق و ظرافتهای آن یافته و عاشقانه در باره علی و نهج البلاغه اش سخن می گوید یعنی عزّ الدین عبد الحمید ابن ابی الحدید معتزلی که از دانشمندان معروف اهل سنّت قرن هفتم هجری است. (1)

او در شرحی که بر نهج البلاغه نگاشته،بارها در این زمینه سخن گفته و در برابر فصاحت و بلاغت فوق العاده نهج البلاغه سر تعظیم فرود آورده است.

او در یک جا(ذیل خطبه 221)بعد از شرح بخشی از کلام علی(علیه السلام)-در باره برزخ-می گوید:

«و ینبغی لو اجتمع فصحاء العرب قاطبة فی مجلس و تلی علیهم،ان یسجدوا له کما سجد الشعراء لقول عدیّ ابن الرّقاع:

قلم أصاب من الدّواة مدادها...فلمّا قیل لهم فی ذلک قالوا إنّا نعرف مواضع السّجود فی الشّعر کما تعرفون مواضع السّجود فی القرآن،اگر تمام فصحای عرب در مجلس واحدی اجتماع کنند و این بخش از خطبه برای آنها خوانده شود سزاوار است برای آن سجده کنند،(همان گونه که روایت کرده اند)هنگامی که شعرای عرب شعر معروف«عدیّ بن الرقاع»(قلم أصاب...)را شنیدند برای آن سجده کردند چون که از علّت آن سؤال شد گفتند ما محل سجود در شعر را می شناسیم آن گونه که شما محلّ سجود را در(آیات سجده)قرآن می شناسید». (2)

در جایی دیگر هنگامی که به مقایسه اجمالی میان بخشی از کلام«مولا علی»(علیه السلام)

ص: 28

با سخنان معروف«ابن نباته» (1)،خطیب معروف قرن چهارم هجری می پردازد،می گوید:

«فلیتامّل اهل المعرفة بعلم الفصاحة و البیان هذا الکلام بعین الانصاف یعلموا أنّ سطرا واحدا من کلام نهج البلاغة یساوی ألف سطر منه بل یزید و یربی علی ذلک،آگاهان به علم فصاحت و بلاغت اگر این گفتار علی(علیه السلام)را با دیده انصاف بنگرند می دانند که یک سطر از نهج البلاغه مساوی هزار سطر از سخنان معروف «ابن نباته»است بلکه بر آن فزونی می گیرد و برتری می جوید». (2)

باز در همین زمینه تعبیر عجیبی دارد،در آنجا که یکی از خطابه های«ابن نباته» را در زمینه جهاد که در اوج فصاحت است نقل می کند که با جمله ای از کلمات «امیر مؤمنان»در خطبه جهاد آمیخته شده،«ما غزی قوم فی عقر دارهم إلاّ ذلّوا، هیچ قوم و ملّتی در درون خانه ها مورد هجوم دشمن واقع نشدند مگر این که ذلیل شدند».

(ابن ابی الحدید)می گوید:«به این جمله بنگر و ببین چگونه از میان تمام خطبه ابن نباته فریاد می کشد،فریاد فصاحت و بلاغت و به شنونده اش اعلام می دارد که از معدنی غیر از معدن بقیه خطبه برخاسته و از خاستگاهی غیر از آن خاستگاه است.به خدا سوگند همین یک جمله چنان خطبه ابن نباته را آراسته و زینت بخشیده آن گونه که یک آیه از قرآن در لا به لای یک خطبه معمولی درست همچون گوهری درخشنده است که پیوسته نورافشانی می کند و روی بقیه سخن روشنایی می پاشد». (3)

سرانجام گفتار او را با سخنی که در مقدمه کتابش بیان کرده پایان می دهیم، می گوید:«و امّا الفصاحة فهو(علیه السلام)امام الفصحاء و سیّد البلغاء و فی کلامه قیل: دون کلام

ص: 29

الخالق و فوق کلام المخلوقین و منه تعلّم النّاس الخطابة و الکتابة،و امّا فصاحت،او پیشوای فصیحان و سرور بلیغان است و لذا در باره کلام او گفته شده پایین تر از کلام خالق و برتر از کلام مخلوقین است و مردم از او راه و رسم خطابه و نوشتن را آموخته اند». (1)

3-«جورج جرداق»نویسنده معروف مسیحی لبنانی در کتاب ارزنده خود «الامام علی صوت العدالة الانسانیّة»در پایان فصلی که به بیان شخصیت «علی»(علیه السلام)تخصیص داده در باره نهج البلاغه چنین می گوید:

«در بلاغت،فوق بلاغتهاست.قرآنی است که از مقام خود اندکی فرود آمده سخنی است که تمام زیباییهای زبان عرب را در گذشته و آینده در خود جای داده، تا آنجا که در باره گوینده آن گفته اند:سخنش پایین تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق است». (2)

4-«جاحظ»که از بزرگترین ادبا و نوابغ عرب است و در اوایل قرن سوّم هجری می زیسته،در کتاب معروف و مشهور خود«البیان و التبیین»کلماتی از امیر مؤمنان علی(علیه السلام)را نقل کرده و به ستایش آن حضرت پرداخته است.از جمله هنگامی که در جلد اوّل کتاب خود به یکی از کلمات قصار آن حضرت رسید- جمله«قیمة کلّ امرء ما یحسنه،ارزش هر کس همان است که خوب می داند و از عهده آن بر می آید» (3)-می گوید:اگر در تمام این کتاب جز این جمله نبود کافی بود،بلکه بالاتر از حدّ کفایت،زیرا بهترین سخن آن است که مقدار کمش تو را از مقدار بسیار بی نیاز کند و مفهومش ظاهر و آشکار باشد،گویی خداوند جامه ای از جلالت و عظمت و پرده ای از نور حکمت بر آن پوشانده که هماهنگ با نیّت پاک و فکر بلند و تقوای بی نظیر گوینده اش می باشد.

ص: 30

5-نویسنده کتاب«الطراز»(امیر یحیی علوی)در کتاب خود جمله ای از جاحظ نقل می کند،می گوید:«این مرد که یکّه تاز میدان فصاحت و بلاغت بود، در سخنی چنین گفته:هرگز کلامی بعد از کلام خدا و پیامبرش به گوش من نخورده،مگر این که با آن مقابله به مثل کرده ام،جز کلمات امیر المؤمنین«کرّم اللّه وجهه»که من توان مبارزه با آن را هرگز در خود نیافتم،سخنانی همچون:«ما هلک امرء عرف قدره،کسی که ارزش وجود خود را بشناسد هرگز هلاک نمی شود»، «من عرف نفسه عرف ربّه،آن کس که خویش را بشناسد پروردگارش را شناخته است»،«المرء عدوّ ما جهل،انسان دشمن چیزی است که نمی داند»و«و استغن عمّن شئت تکن نظیره و احسن الی من شئت تکن امیره و احتج الی من شئت تکن اسیره،از هر کس می خواهی بی نیاز شو تا همانند او باشی و به هر کس می خواهی نیکی کن تا امیر او باشی و به هر کس می خواهی نیازمند باش تا اسیرش شوی»! سپس می افزاید:«به انصاف جاحظ در این گفتارش نگاه کن و این دلیلی ندارد جز این که بلاغت سخنان علی(علیه السلام)پرده های گوش او را تکان داده و عقل او را به خاطر اعجاز و فصاحتش حیران ساخته،هنگامی که جاحظ با آن ید بیضایی که در بلاغت دارد چنین باشد تکلیف دیگران روشن است». (1)

بی جهت نیست که همین دانشمند زیدی(صاحب کتاب الطّراز)اظهار شگفتی می کند از بزرگان علمای معانی و بیان که در طریق دستیابی به فصاحت و بلاغت بعد از کلام خدا و کلام پیامبر(صلی الله علیه و آله)تکیه بر دیوانهای شعرای عرب و کلمات خطبا کرده اند و کلمات علی(علیه السلام)را به دست فراموشی سپرده اند،در حالی که می دانسته اند در بالاترین سطح فصاحت و بلاغت است و آنچه می خواهند در آن موجود است استعاره،تمثیل،کنایه،مجازهای زیبا و معانی دقیق همه در آن جمع است. (2)

ص: 31

6-«محمّد غزالی»نویسنده معروف،در کتاب«نظرات فی القرآن»جمله ای از یازجی در سفارش به فرزندش نقل می کند که عین عبارت این است:«اذا شئت ان تفوق اقرانک فی العلم و الادب و صناعة الانشاء فعلیک بحفظ القرآن و نهج البلاغة،اگر می خواهی از اقران و همطرازان در علم و ادب و نویسندگی برتر باشی در حفظ قرآن و نهج البلاغه بکوش». (1)

7-درست به همین دلیل«شهاب الدین آلوسی»مفسّر معروف-هنگامی که به نام نهج البلاغه می رسد-می گوید:«انتخاب این نام برای این کتاب،به خاطر آن است که مشتمل بر سخنانی است که انسان تصوّر می کند برتر از کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق متعال است،سخنانی که به مرحله اعجاز نزدیک شده و ابداعات و ابتکاراتی در حقیقت و مجاز دارد». (2)

8-استاد«محمّد محیی الدین عبد الحمید»در توصیف نهج البلاغه چنین می گوید:

«کتابی است که در درون خود چشمه های جوشان بلاغت و فنون آن را جای داده و اسباب فصاحت را برای بینندگان فراهم ساخته و زمان چیدن میوه های شیرینش فرا رسیده،زیرا از سخنان فصیحترین خلق خدا بعد از رسول اللّه تراوش کرده،کسی که قدرتش از همه بیشتر و منطقش قویتر و تسلّطش بر لغات از همه فزونتر است،به طوری که هر گونه می خواست آنها را به گردش در می آورد، حکیمی که فنون حکمت از بیانش خارج می شود،خطیبی که سحر بیانش دلها را پر می کند،عالم و دانشمندی که بر اثر همنشینی با پیامبر و کتابت وحی و دفاع از دین با شمشیر و زبان از طفولیتش چنان امکاناتی برای او فراهم شده که برای غیر او دست نداده است». (3)

9-یکی از شارحان معروف نهج البلاغه«شیخ محمّد عبده»پیشوای بزرگ اهل

ص: 32

سنّت و نویسنده معروف عرب در مقدمه کتابش بعد از آن که اعتراف می کند که تصادفا از وجود این کتاب شریف یعنی نهج البلاغه آگاهی یافت!-که این خود نکته بسیار قابل تأمّلی است-مطالب بسیار بلندی در باره نهج البلاغه می گوید،از جمله این که:

«هنگامی که بعضی از صفحات نهج البلاغه را از نظر گذراندم و در بخشی از عباراتش از مواضع مختلف دقّت کردم و موضوعات گوناگونی را مورد توجّه قرار دادم،در نظرم چنین مجسم شد که گویی در این کتاب،جنگهای عظیم و نبردهای سنگینی برپاست،حکومت در دست بلاغت و قدرت در اختیار فصاحت است و اوهام و پندارها بی ارزشند سپاه خطابه و لشکرهای فصاحت،در صفوف منظّم بر اوهام هجوم آورده و با سلاح دلایل قوی بر وسوسه ها حمله ور شده اند.

قدرت باطل را در همه جا می شکنند و شک و تردید را درهم می کوبند و فتنه های اوهام را خاموش می سازند و دیدم حاکم و فرمانده آن دولت و یکّه تاز آن صولت و پرچمدار پیروز آن«امیر مؤمنان علی بن ابی طالب»است. (1)

10-«سبط بن جوزی»که خود یکی از خطبا و مورّخان و مفسّران معروف اهل سنّت است در«تذکرة الخواص»جمله کوتاه و جالبی دارد می گوید:

«و قد جمع اللّه له بین الحلاوة و الملاحة و الطّلاوة و الفصاحة لم یسقط منه کلمة و لا بارت له حجّة،اعجز النّاطقین و حاز قصب السّبق فی السّابقین الفاظ یشرق علیها نور النّبوّة و یحیّر الافهام و الالباب،خداوند امتیازات حلاوت و ملاحت و زیبایی و فصاحت را در وجود علی(علیه السلام)جمع کرده،کلمه ای از او ساقط نشده و حجّت و برهانی از دست نرفته است،تمام سخن گویان را ناتوان ساخته و گوی سبقت را از همگان ربوده است،کلماتی که نور نبوّت بر آن تابیده و افکار و عقول را حیران ساخته است». (2)

ص: 33

11 و 12-این بخش را با دو سخن از دو دانشمند معروف مسیحی پایان می دهیم:

«میخائیل نعیمة»نویسنده مسیحی و متفکّر معروف عرب زبان چنین می گوید:

«اگر علی تنها برای اسلام بود چرا باید یک تن مسیحی در سال 1956(م)به شرح زندگی او و تفحّص و دقّت در وقایع آن بپردازد(اشاره به جورج جرداق نویسنده مسیحی لبنانی و مؤلّف کتاب الامام علی صوت العدالة الانسانیة)و مانند شاعری شیفته،آن قضایای دلفریب و حکایات نغز و دلاوریهای شگفت انگیز را به سرودهای شاعرانه تغنّی کند،پهلوانی امام نه تنها در میدان حرب بود بلکه در روشن بینی و پاک دلی،بلاغت،سحر بیان،اخلاق فاضله،شور ایمان،بلندی همّت،یاری ستمدیدگان و ناامیدان و متابعت حق و راستی و بالجمله در همه صفات حسنه پهلوان بود». (1)

در جای دیگر از مقدمه اش می گوید:

«این نابغه عرب آنچه اندیشید و گفت و عمل کرد-بین خود و خدا-چیزهایی است که هیچ گوشی نشنیده و هیچ چشمی ندیده است و بسیار بسیار بیش از آن است که مورّخ بتواند به دست و زبان و قلم بیان کند،بدین جهت هر صورتی که ما رسم کنیم،صورتی ناقص و کم ارزش است». (2)

ص: 34

ظلمانی طبیعت بیرون آورده و به ملکوت اعلی بالا می برد و به جایگاه نور اجلی می رساند و آن را در عالم قدس جای می دهد،بعد از آن که از شائبه های تدلیس رهایش می سازد.

لحظاتی دیگر گویی با گوش خودم سخنان خطیب حکمت آموز را می شنیدم که با دانشمندان و مدیران جامعه با صدای رسا سخن می گوید،راه راست را به آنها نشان می دهد و آنان را از موارد شکّ و تردید و لغزشگاهها بر حذر می دارد، آنها را به دقایق سیاست ارشاد و به راه و روش کیاست،هدایت می کند و عالیترین درسهای زمامداری و تدبیر را به آنان می آموزد.

آری این کتاب همان کتابی است که«سیّد رضی»-رحمه اللّه-از کلمات سیّد و مولای ما امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(علیه السلام)جمع آوری کرده و نامش را نهج البلاغه گذارده و من هیچ نامی را سزاوارتر از آن،برای نشان دادن محتوای این کتاب نمی بینم و توصیفی برتر از آنچه این نام از آن پرده بر می دارد،در وسع خود ندارم». (1)

2-شارح معروف نهج البلاغه«ابن ابی الحدید معتزلی»در این باره می گوید:

«من بسیار در شگفتم از مردی که در میدان جنگ چنان خطبه می خواند که گواهی می دهد طبیعتی همچون طبیعت شیران دارد،سپس در همان میدان هنگامی که تصمیم بر موعظه و پند و اندرز می گیرد،سخنانی از زبانش تراوش می کند که گویی طبیعتی همچون راهبانی دارد که لباس مخصوص رهبانی پوشیده و در دیرها زندگی می کنند،نه خون حیوانی می ریزند و نه حتّی از گوشت حیوان تناول می کنند.

گاه در چهره«بسطام بن قیس»و«عتیبة بن حارث»و«عامر بن طفیل» (2)ظاهر می شود و گاه در چهره«سقراط حکیم»و«یوحنّا»و«مسیح بن مریم».

من سوگند می خورم به همان کسی که تمام امّتها به او سوگند یاد می کنند، من

ص: 36

این خطبه(خطبه الهیکم التکاثر 221)را از پنجاه سال قبل تاکنون بیش از هزار بار خوانده ام و هر زمان آن را خوانده ام،ترس و وحشت و بیداری عمیقی تمام وجود مرا در برگرفت و در قلب من اثر عمیقی گذاشت و در اعضای پیکرم لرزشی.هر زمان در محتوای آن دقّت کردم،به یاد مردگان از خانواده و بستگان و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسی هستم که امام در لا به لای این خطبه توصیف می کند.

چقدر واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه سخن گفته اند و چقدر من در برابر سخنان آنها به طور مکرّر قرار گرفته ام امّا در هیچ کدام از آنها تأثیری را که این کلام در دل و حالم می گذارد،ندیده ام». (1)

3-«شیخ بهایی»در«کشکول»خود از کتاب«الجواهر»از قول«أبو عبیدة» نقل می کند:«علی(علیه السلام)نه جمله بیان فرموده که بلیغان عرب را از آوردن یک جمله مانند آن مأیوس ساخته است.سه جمله در مناجات،سه جمله در علوم و سه جمله در ادب». (2)

سپس به شرح این جمله های نه گانه پرداخته است،که بخشی از آن در نهج البلاغه و بخشی در سایر سخنان علی(علیه السلام)است.

4-«دکتر زکی مبارک»در کتاب«عبقریة الشریف الرضی»با بیانی رسا می گوید:«من معتقدم که دقّت و بررسی در نهج البلاغه به انسان مردانگی و شهامت و بزرگی روح می بخشد،چرا که از روح بزرگی سرچشمه گرفته که در برابر مشکلات و حوادث با قدرت شیران مقابله کرده است». (3)

در این جا سخن از آگاهی و اطلاعات بیشتر نیست بلکه سخن از درخشش روح شهامت و شجاعت و علوّ نفس در سایه امعان نظر در نهج البلاغه است.

ص: 37

5-«ابن أبی الحدید»نیز در این زمینه داد سخن داده و در یکی از گفتارهای بلند خود می گوید:«سبحان اللّه!چه کسی این همه امتیازات گرانبها و ویژگیهای شریف و با ارزش را به این مرد نمونه(علی علیه السلام)بخشیده،چگونه می شود یکی از فرزندان عرب مکّه که تنها در آن محیط زیسته و با هیچ یک از فلاسفه همنشین نبوده،در دقایق علوم الهیّه و حکمت متعالیه،از افلاطون و ارسطو آگاهتر باشد.کسی که با بزرگان عرفان و اخلاق هرگز معاشر نبوده در این باب برتر از سقراط باشد.کسی که در میان شجاعان پرورش نیافته(چون اهل مکّه صاحبان تجارت بودند و نه جنگجو)با این حال شجاعترین فردی باشد که گام بر روی زمین نهاده است»! (1)6-«مرحوم سیّد رضی»گه گاه اشارات کوتاه و پر معنایی را در عظمت محتوای نهج البلاغه در لا به لای این کتاب شریف آورده است که بسیار قابل ملاحظه است،از جمله در ذیل خطبه 21 می گوید:

«انّ هذا الکلام لو وزن بعد کلام اللّه سبحانه و بعد کلام رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) بکلّ کلام لمال به راجحا و برّز علیه سابقا،این سخن هر گاه بعد از کلام خدا و کلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله)-با هر سخنی مقایسه شود بر آن برتری دارد و پیشی می گیرد».

او با اشاره به خطبه 21:«فإنّ الغایة امامکم و انّ وراءکم السّاعة تحدوکم، تخفّفوا تلحقوا فانّما ینتظر باوّلکم آخرکم،رستاخیز در برابر شماست و مرگ همچنان شما را می راند،سبکبار شوید،تا به قافله برسید و بدانید شما در انتظار بازماندگان نگه داشته شده اید»می گوید:«این سخن اگر بعد از کلام خدا و کلام رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)با هر سخن دیگری سنجیده شود،از آن برتری خواهد داشت و پیشی خواهد گرفت».

در ذیل حکمت 81 از کلمات قصار نیز شبیه همین معنا را آورده و می گوید:

«این سخنی است که قیمتی برای آن نمی توان یافت و هیچ گفتار حکمت آمیزی هم وزن آن پیدا نخواهد شد و هیچ سخنی همپایه و قرین آن نیست».

ص: 38

7-در این جا عنان سخن را به دست نویسنده معروف مصری(عباس محمود العقاد)که از بزرگترین نویسندگان معاصر عرب محسوب می شود،سپرده و همراه او در نهج البلاغه سیر می کنیم.او در جای جای کتاب خود به نام«عبقریة الإمام»تعبیرات بلندی دارد که حکایت از معرفت عمیق او نسبت به شخصیت امیر مؤمنان(علیه السلام)و کلماتش در نهج البلاغه دارد.

در یک جا می گوید:«نهج البلاغه چشمه جوشانی است از آیات توحید و حکمت الهی که آگاهی بحث کنندگان در عقاید و اصول خداشناسی و توحید را گسترش می بخشد». (1)

در جای دیگر می گوید:«هر نمونه از کلام او گواه بر استعداد و ملکه خداداد او در قدرت بیان حقایق است،او بدون شک از فرزندان آدم است که علم اسماء به او آموخته شد و مصداق«و علّم آدم الاسماء کلّها»و همچنین«اوتوا الکتاب» و «فصل الخطاب»است». (2)

در جای دیگر می گوید:«کلمات پرمحتوایی که از امام روایت شده،در سطح بلندی قرار دارد که برتر از آن در حکمت سلوک تصوّر نمی شود...

پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)فرمود:«علمای امّتم همچون پیامبران بنی اسرائیلند».این حدیث شریف بیش از هر کس،در باره علی(علیه السلام)صادق است که سخنان حکیمانه او همردیف سخنان حکیمانه انبیاست». (3)

8-نویسنده و دانشمند معاصر دیگری به نام«محمّد امین نواوی»در توصیف نهج البلاغه می گوید:«این کتابی است که خداوند آن را حجّت آشکاری بر این حقیقت قرار داده که علی(علیه السلام)بهترین مثال زنده نور قرآن و حکمت آن و علم و هدایت و اعجاز و فصاحتش بود.برای علی(علیه السلام)در این کتاب مطالب گرانبهایی جمع

ص: 39

شده که هیچ یک از بزرگان حکما و فلاسفه معروف جهان و نوابغ از علمای ربّانی،در زمینه فلسفه و اصول سیاست راستین و مواعظ آشکار و حجّت رسا،دارا نبوده اند». (1)

9-باز به سراغ نویسنده معروف دیگری از مصر،یعنی«طه حسین»می رویم، او در یکی از سخنان خود بعد از نقل کلامی از علی(علیه السلام)در پاسخ سؤال مردی که در جریان جنگ جمل دچار تردید شده بود،می گوید:«من پس از وحی و سخنان خداوند جوابی با شکوه تر و شیواتر از این جواب ندیده و نمی شناسم». (2)

10-مرحوم«ثقة الاسلام کلینی»در جلد اوّل کافی،بعد از نقل یکی از خطبه های توحیدی علی(علیه السلام)چنین می گوید:

«این از خطبه های بسیار مشهور است که توده های مردم آن را می دانند و برای کسانی که طالب علم توحیدند،تدبّر و فهم آن کافی است و اگر تمام زبانهای جن و انس-غیر از زبان انبیا-جمع شوند تا توحید را بیان کنند هرگز مانند آنچه علی(علیه السلام)-که پدر و مادرم به فدایش باد-آورده است،نخواهند آورد و اگر بیانات آن بزرگوار نبود مردم نمی دانستند راه توحید را چگونه طی کنند». (3)

11-این بحث را با گفتاری از یکی از فقهای بزرگ«علامه فقید آیة اللّه خویی»پایان می دهیم،او می گوید:«هنگامی که علی(علیه السلام)در خطبه های نهج البلاغه وارد بحثی می شود،جایی برای سخن دیگری باقی نمی گذارد تا آنجا که افرادی که از تاریخ زندگی امیر مؤمنان علی(علیه السلام)آگاهی کافی ندارند گمان می کنند که او تمام عمرش را تنها در باره همان موضوع صرف کرده است». (4)

ص: 40

را به ذلّت و بدبختی می کشاند و همچنین اسارت ستمگران خودکامه و طبقات مرفّه پرتوقّع گام بر می دارد و از هر فرصتی برای این هدف مقدّس استفاده می کند و هشدار می دهد که هر جا نعمتهای فراوانی روی هم انباشته شده است،حقوق از دست رفته ای در کنار آن به چشم می خورد! (1)امام(علیه السلام)هشدار می دهد که در بازگرداندن روح آزادی و مساوات و عدالت کمترین انعطافی نباید نشان داد بلکه اصولا مقام والای حکومت را در درجه نخست برای همین امر پذیرفته است (2)و آن کس که گمان می برد علی(علیه السلام)روی این موضوع معامله ای خواهد کرد،سخت در اشتباه است و علی(علیه السلام)را نشناخته است. (3)

3-جذبه های عرفانی نهج البلاغه به گونه ای است که ارواح تشنه را با زلال خود آن چنان سیراب و مست می کند که نشئه شراب طهورش از تمام ذرات وجود آدمی آشکار می گردد! هنگامی که سخن از شناسایی خدا و جاذبه صفات جمال و جلال اوست گفتارش چنان اوج می گیرد که خواننده احساس می کند بر بال و پر فرشتگان سوار شده،به دوردست ترین نقاطی که اندیشه انسانی از آن فراتر نتواند رفت،پرواز می کند. (4)

هنگامی که برای بیدار کردن ارواح خفته و بی درد،تازیانه سخن را به دست می گیرد و از مرگ و پایان زندگی و سرنوشت اقوام پیشین بحث می کند،آن چنان تکان دهنده است که روح هر انسانی را به لرزه در می آورد،لرزه ای دردناک و در عین حال لذّتبخش و بیدارگر. (5)

4-یکی دیگر از جاذبه های نیرومند نهج البلاغه همان گونه که قبلا اشاره شد، این

ص: 42

است که در هر می دانی گام می نهد چنان حق سخن را ادا می کند و دقایق را مو به مو شرح می دهد که گویی گوینده این سخن تمامی عمر را اشتغال به بحث و بررسی روی همین موضوع داشته،نه غیر آن.

هنگامی که امام(علیه السلام)یک خطبه توحیدی را آغاز می کند و به شرح اسماء و صفات جمال و جلال خدا می پردازد،چهره یک فیلسوف بزرگ الهی در نظر انسان مجسّم می گردد که سالیان دراز همه وقت سخن از توحید گفته و درهای گرانبها در این زمینه سفته و غیر از آن گفتاری نداشته است،نه به سوی تجسّم گام بر می دارد و نه به سوی تعطیل صفات و آن چنان خدا را معرفی می کند که انسان با چشم دل او را همه جا در آسمانها،در زمین و درون جان خود حاضر می بیند و روحش سرشار از انوار معرفت الهی می گردد.

امّا همین که نهج البلاغه را می گشاییم ناگاه چشم ما روی خطبه جهاد متوقف می گردد،فرمانده و افسر شجاع و دلاوری را می بینیم که لباس رزم در تن کرده و دقیقترین دستورات و تاکتیکهای جنگی را برای افسران و لشکریان خود تشریح می کند،آن چنان که گویی در تمام عمر جز با میدان جنگ و فنون نبرد سر و کار نداشته است.

هنگامی که نهج البلاغه را ورق می زنیم امام را بر کرسی حکومت و رهبری امّت می بینیم که آیین کشورداری را برای استانداران و فرمانداران خود شرح می دهد،رموز انحطاط و اوج گرفتن تمدّنها،سرنوشت اقوام ظالم و ستمگر و راه وصول به یک آرامش اجتماعی و سیاسی و نظامی را با پخته ترین عبارات بیان می کند آن چنان که گویی در سر تا سر عمر کاری جز این نداشته است.

دگر بار آن را باز ورق می زنیم امام(علیه السلام)را بر مسند درس اخلاق و تهذیب نفوس و تربیت ارواح و افکار می بینیم،مرد وارسته ای به نام«همّام»از او تقاضای درس جدید در زمینه صفات و روشهای پرهیزگاران کرده و آن چنان تشنه است که با یک پیمانه و دو پیمانه سیراب نمی گردد.

ص: 43

امام دریچه های دانش سرشار خود را به روی او گشوده،آن چنان درس پارسایی و وارستگی و پرهیزگاری به او می دهد و حدود یک صد صفت از صفات آنها را در عباراتی محکم،عمیق و نافذ برای سالکان راه حق برمی شمرد،گویی که قرنها بر همین مسند و همین جایگاه به ارشاد خلق و تربیت نفوس و تدریس اخلاق پرداخته است،تا آنجا که سؤال کننده پس از شنیدن این گفتار صیحه ای می زند و نقش بر زمین می شود!و این گونه نفوذ سخن چیزی است که در تاریخ سابقه ندارد.

به راستی این صحنه های مختلف نهج البلاغه که هر کدام در نوع خود کم نظیر یا بی نظیر است،از اعجاب انگیزترین ویژگیهای این کتاب بزرگ محسوب می شود.

فرمود:آه،من از این حادثه بر او می ترسیدم(لذا درخواست او را در آغاز نپذیرفتم و پس از اصرار قبول کردم)سپس افزود:آیا چنین نیست که این گونه پند و اندرزهای رسا به آنان که اهل موعظه و پندند اثر می کند».

همچنین در ذیل خطبه بیست و هشتم،گفتار دیگری دارد که از عمق جاذبه خطبه در فکر و جان«سید رضی»خبر می دهد،می گوید:

«اگر سخنی باشد که مردم را به سوی زهد بکشاند و به عمل کردن برای آخرت وادار سازد،همین سخن است که می تواند دلبستگی انسان را از آرزوهای طولانی قطع کند و جرقه بیداری و آگاهی و نفرت از اعمال زشت را در دل او بیفروزد».

سپس بعد از ذکر نمونه هایی از تعبیرات این خطبه می افزاید:«در این خطبه دقّت کنید که باطنی شگفت آور و عمقی عجیب و جالب دارد و بدین گونه است اکثر سخنان امام(علیه السلام)».

همچنین در ذیل خطبه 16 می گوید:«در این سخن که از نزدیکترین سخنان به حقیقت فصاحت است لطایفی نهفته شده که هیچ یک از سخن سنجان به پای آن نمی رسد و بیش از آنچه که ما از آن به شگفتی فرو می رویم،شگفتی از آن به تعجّب می آید!بعلاوه در آن ریزه کاریهایی از فصاحت است که نه زبان قادر به شرح آن است و نه هیچ انسانی می تواند به عمق آن برسد و نه آنچه را من می گویم،جز آنان که در فصاحت پیشگام و ریشه دارند می توانند درک کنند(آری) «و ما یعقلها إلاّ العالمون،جز دانشمندان آن را درک نمی کنند».

در ذیل خطبه معروف شقشقیّه نیز سخنی از«ابن عباس»مفسّر و محدّث معروف نقل شده که شدّت مجذوب شدن او را در برابر این خطبه نشان می دهد، می گوید:«فو اللّه ما أسفت علی کلام قطّ کأسفی علی هذا الکلام أن لا یکون أمیر المؤمنین(علیه السلام)بلغ منه حیث أراد،به خدا سوگند هیچ گاه بر سخنی همچون این گفتار تأسف نخوردم که(ناتمام ماند و)امام امیر المؤمنین(علیه السلام)به آنجا که می خواست نرسید(و مرد مزاحمی با نامه ای که بی موقع به دست آن حضرت داد توجّه او را به خود جلب کرد و از ادامه خطبه باز داشت)».

ص: 45

این سخن را با کلامی از«محقّق خویی»در منهاج البراعة و سخنی از«ابن أبی الحدید»پایان می دهیم،آنجا که می گوید:«هیچ سخنی را با کلام علی(علیه السلام) نمی توان از نظر نظم گفتار با عظمت محتوا مقایسه کرد،او یکّه تاز این میدان است و سخنوری است که با بیانش خشم و اضطراب فرو می نشیند و دریایی است که جواهراتش را به ساحل پرتاب می کند و بر دلها حکومت کرده آنها را به پیروی از اوامر و نواهی خود می کشاند.تشویقهای آن،دلیل و راهنمای نیکیهاست و با تازیانه سخنان ترساننده خود،از منکرات باز می دارد.پس سزاوار است که سخنش پیشوای سخنان باشد همان گونه که خودش امام و پیشوای خلق است فحقیق بکلامه أن یجعل إمام الکلام کما أنّه علیه السّلام إمام الأنام». (1)

بالاخره«ابن ابی الحدید»در ذیل فرازی از خطبه 109-بعد از بیان این حقیقت که هر کس می خواهد فنون فصاحت و بلاغت را بیاموزد و ارزش کلمات را نسبت به یکدیگر درک کند در این خطبه بیندیشد،می گوید:

«تأثیر و جاذبه این خطبه چنان است که اگر آن را بر انسان بی دین ملحدی که مصمّم است رستاخیز را با تمام قدرت نفی کند بخوانند قدرتش در هم می شکند و دلش را در وحشت فرو می برد و اراده منفی او را تضعیف می کند و تزلزل در بنیاد اعتقاد او ایجاد می نماید.پس خداوند بزرگ گوینده اش را از این خدمت به اسلام جزای خیر دهد،بهترین جزایی که به ولیّی از اولیایش داده است.چه جالب بود یاریش برای اسلام،گاه با دست و شمشیر و گاه با زبان و بیان و گاه با قلب و فکرش.آری او«سیّد المجاهدین و أبلغ الواعظین و رئیس الفقهاء و المفسّرین و إمام أهل العدل و الموحّدین»است. (2)

ص: 46

شعرای نامی و مانند آن بدون نیاز به سلسله سند مقبول است،در باره محتوای نهج البلاغه نیز به همین دلیل و به طریق اولی مشکلی نداریم،در واقع دلایل آنها با خود آنهاست و به قول معروف«قضایا قیاساتها معها»! تنها بخش کوچکی از نهج البلاغه است که از احکام فرعیّه تعبّدیّه سخن می گوید.اگر مسأله سند مطرح باشد تنها در این قسمت است که قطعا یک عشر نهج البلاغه را نیز تشکیل نمی دهد بنا بر این سر و صداهای مربوط به اسناد نهج البلاغه بسیار کم رنگ و کم اثر است.

2-نکته دیگر این که اگر معیارهای حجیّت سند را برای نهج البلاغه بخواهیم، از این نظر نیز مشکلی در کار نیست،زیرا برای پذیرش حدیث و روایت-آن گونه که در علم اصول تحقیق شده-معیار اصلی وثوق و اعتماد و اطمینان به روایت است که از طرق مختلف ممکن است به وجود آید،گاه سلسله سند با راویان مورد اعتماد،سبب وثوق به روایت می شود و گاه کثرت و تعدّد روایت-آن هم در کتب معتبر و مشهور-چنین اعتمادی را حاصل می کند و گاه محتوا آن قدر بلند و عمیق و والاست که گواهی می دهد تنها از فکر پیامبر(صلی الله علیه و آله)یا امام معصومی تراوش کرده است و همین سبب اعتماد ما به چنین روایتی می شود.

نظیر این مسأله را در باره صحیفه سجّادیه(علاوه بر اسناد معتبری که برای آن ذکر کرده اند)یعنی دعاهای بسیار بلند،با برترین محتوا و عالیترین مضمون که از «امام سجاد علی بن الحسین زین العابدین»(علیه السلام)نقل شده است،نیز گفته اند.

بی شک هر کس در خطبه های نهج البلاغه و سایر محتویات آن دقّت کند و در مضامین آن دقیق شود و به گوشه ای از اسرار آن پی برد اعتراف خواهد کرد که اینها کلمات یک انسان عادی نیست اینها سخنانی است که حتما از پیامبر(صلی الله علیه و آله)یا امام معصومی باید صادر شده باشد و به تعبیر بزرگان علمای شیعه و اهل سنّت که در عبارات گذشته آمد برتر از کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است.

بنا بر این به مقتضای«آفتاب آمد دلیل آفتاب»محتوای نهج البلاغه دلیلی بر

ص: 48

اعتبار سند آن و صادر شدن معصوم(علیه السلام)است و چون تنها معصومی که به او نسبت داده شده علی(علیه السلام)است یقین داریم کلام اوست.

چه کسی احتمال می دهد که یک فرد عادی و یا دانشمند،آنها را جعل کرده باشد و به علی(علیه السلام)نسبت داده باشد؟! کسی که بتواند چنین کاری را بکند و یا حتی عشری از اعشار آن را ابداع و انشا نماید،چرا به خودش نسبت ندهد که افتخاری برای او در تمام جهان باشد؟ افزون بر این با شناختی که از«سیّد رضی»و شخصیت و وثاقت و بزرگی مقام او داریم می دانیم تا در منابع معتبری آن را ندیده باشد این گونه قاطعانه به علی(علیه السلام)نسبت نمی دهد.او هرگز نمی گوید از امیر مؤمنان(علیه السلام)روایت شده بلکه به طور قطع می گوید از خطبه های آن حضرت،از نامه های آن حضرت،از کلمات قصار آن حضرت است.چگونه ممکن است دانشمندی با این قاطعیّت سخنانی را به پیشوای معصومش نسبت دهد بی آن که اسناد معتبری برای آن پیدا کرده باشد؟! از این گذشته کتابهای زیادی قبل از«سیّد رضی»نوشته شده است که بسیاری از خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه یا غالب آنها در آن کتب آمده است و این به خوبی نشان می دهد که این کلمات قبل از«سیّد رضی»نیز در میان دانشمندان و راویان حدیث و گاه در میان توده های مردم مشهور و معروف بوده است و این شهرت می تواند ما را بی نیاز از اسناد متّصل کند.حتّی بعضی از بزرگان مورّخان نوشته اند،خطبه های نهج البلاغه که در میان مردم شهرت داشته بسیار بیش از آن مقداری بوده است که«سیّد رضی»در نهج البلاغه آورده است و در واقع نهج البلاغه گلچینی از آن خطبه هاست.

از جمله مورّخ معروف«مسعودی»که حدود یک قرن قبل از«سیّد رضی» می زیسته در«مروج الذهب»در باره خطبه های امام(علیه السلام)می گوید:

«و الّذی حفظ النّاس عنه من خطبه فی سائر مقاماته أربع مأئة و نیّف و ثمانون خطبة،آنچه مردم از خطبه های امام در موارد مختلف حفظ کرده اند چهارصد و

ص: 49

هشتاد و چند خطبه است» (1)در حالی که خطبه های نهج البلاغه که اکنون در دست ماست حدود دویست و چهل خطبه است.

دانشمند معروف دیگری به نام«سبط بن جوزی»در کتاب«تذکرة الخواص» از«سید مرتضی»نقل می کند که فرموده است:«چهارصد خطبه از خطبه های امام به دست من رسیده است». (2)

«جاحظ»دانشمند معروف اسلامی در کتاب«البیان و التبیین»می گوید:

خطبه های«علی»(علیه السلام)مدوّن و محفوظ و مشهور بوده است. (3)

دانشمند دیگری به نام«ابن واضح»در کتاب«مشاکلة الناس لزمانهم»چنین می گوید:«مردم از امام علی(علیه السلام)خطبه های فراوانی حفظ کرده اند،او چهارصد خطبه خوانده و مردم آنها را حفظ نموده و همانهاست که در میان ما رایج است و در سخنرانیها از آن استفاده می کنند. (4)

هم اکنون کتابهایی در دست ماست که به عنوان مصادر و اسناد نهج البلاغه از سوی جمعی از فضلا و بزرگان معاصر نگاشته شده و اسناد این خطبه ها را در کتابهایی که قبل از«سیّد رضی»نگاشته شده به دست آورده و در مجموعه های جالبی منتشر ساخته اند که یکی از بهترین کتابها در این زمینه کتاب«مصادر نهج البلاغة و أسانیده»تألیف دانشمند محقّق«السیّد عبد الزهراء الحسینی الخطیب»می باشد که مراجعه به آن هر جستجوگری را بر این حقیقت واقف می کند که«سیّد رضی»در نقل این خطبه ها هرگز تنها نیست.

قابل توجّه این که در این کتاب آنچه در نهج البلاغه آمده است از 114(یک صد و چهارده)کتاب دیگر گردآوری شده که بیش از بیست کتاب از آنها مربوط به

ص: 50

دانشمندانی است که قبل از«سیّد رضی»می زیسته اند.علاقمندان برای آگاهی بیشتر می توانند به آن مراجعه کنند چرا که در این مقدّمه فشرده و کوتاه مجال بحث بیش از این نیست.

این نکته نیز قابل ذکر است که شخص«سیّد رضی»در لا به لای کلمات خود در نهج البلاغه-که احیانا در توضیح خطبه ها گفته-از 15(پانزده)کتاب نام می برد که او در گردآوری نهج البلاغه از آنها استفاده کرده است. (1)

از مجموع آنچه در بالا گفته شد به خوبی روشن شد که جایی برای وسوسه کردن اسناد نهج البلاغه وجود ندارد.

«از زمانی نزدیک به عصر(مرحوم سیّد)تاکنون بیش از هفتاد شرح بر نهج البلاغه نگاشته شده است...».

سپس به ذکر یک یک آنها با نام مؤلّفان و تاریخ وفات آنها پرداخته و به اضافه ترجمه هایی که در این اواخر به آن افزوده شده،تعداد«هشتاد و یک شرح و ترجمه»را نام می برد. (1)و طبیعی است که هر کدام از این شروح(همانند تفاسیر قرآن)،نهج البلاغه را از زاویه یا زوایای ویژه ای مورد توجّه قرار داده اند،بعضی به نکات ادبی پرداخته و برخی به نکات تاریخی و پاره ای به مسائل فلسفی یا مسائل تربیتی و اجتماعی توجّه کرده اند.

نویسنده توانای کتاب«مصادر نهج البلاغه»در کتاب خود از یک صد و ده شرح و تفسیر نام می برد و بعضی از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامی سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند. (2)ولی با این همه باید اعتراف کرد که گویی این کتاب بزرگ هنوز دست نخورده است و نیاز به شروح فراوان دیگری دارد که گوهرهای معانی آن را از درون صدف الفاظ بیرون کشند و در دریای بیکران نهج البلاغه به غوّاصی پرداخته،لؤلؤهای معانی را بیرون آورند و نیازهای این عصر و زمان و اعصار و ازمنه آینده را از آن بیرون کشند زیرا ابعاد نهج البلاغه همچون ابعاد وجود«علی»(علیه السلام)آن چنان وسیع و گسترده است که به این آسانی نمی توان بر آن دست یافت.

البته شروح و ترجمه هایی که در بالا به آن اشاره شد،همه کامل و گسترده نیست و بعضی از آنها تنها بخشی از«نهج البلاغه»را مورد شرح قرار داده است و در میان این شروح بعضی وسیعتر و کاملتر و دارای امتیازات خاصّی است که در ذیل به بخشی از آنها اشاره می شود:

ص: 52

1-«أعلام نهج البلاغة»که به گفته«علامه امینی»قدیمی ترین شرح نهج البلاغه است و مؤلف آن«علی بن الناصر»از معاصران مرحوم«سیّد رضی» است.

2-«منهاج البراعة»نوشته«سعید الدین هبة اللّه قطب راوندی»از علمای قرن ششم هجری.

3-شرح«ابن أبی الحدید معتزلی»از علمای قرن هفتم در بیست جلد که از مشهورترین شروح نهج البلاغه است.

4-«شرح ابن میثم بحرانی»از علمای قرن هفتم که آن نیز از شروح گسترده و جالب است.

5-شرح دیگری به نام«منهاج البراعة»نوشته مرحوم«حاج میرزا حبیب اللّه موسوی خویی»از علمای قرن سیزده و چهارده هجری که به شرح خویی معروف است.

6-شرح«شیخ محمّد عبده»از علمای معروف اهل سنّت که در قرن سیزدهم می زیسته است.

جمعی از بزرگان و فضلای معاصر نیز شرحهای جالب و قابل ملاحظه ای برای نهج البلاغه نگاشته اند که ذکر همه آنها به طول می انجامد.

قابل توجّه این که عالم بزرگوار«مرحوم محدّث تهرانی»در کتاب«الذریعة» حدود یک صد و چهل شرح را بر نهج البلاغه از علمای شیعه نام می برد و شانزده شرح را از علمای اهل سنّت،قدیمی ترین آن شرحی است که از فخر رازی(متوفی 606 هجری)بر آن نگاشته است. (1)

ص: 53

ص: 54

جمعی از دوستان آن را جالب و شگفت انگیز از جنبه های گوناگون دانستند و از من خواستند کتابی تألیف کنم که سخنان برگزیده امیر مؤمنان(علیه السلام)در جمیع فنون و بخشهای مختلف،از خطبه ها،نامه ها،مواعظ و آداب در آن گرد آید،زیرا می دانستند این کتاب متضمّن شگفتیهای بلاغت و نمونه های ارزنده فصاحت و جواهر سخنان عرب و نکات درخشان از سخنان دینی و دنیوی خواهد بود که در هیچ کتابی جمع آوری نشده و در هیچ نوشته ای تمام جوانب آن گردآوری نگردیده، چه این که امیر مؤمنان سرچشمه فصاحت است و منبع بلاغت و زادگاه آن.

مکنونات بلاغت به وسیله او آشکار گردیده و قوانین و اصول آن از او گرفته شده و هر خطیب و سخنوری به او اقتداء نموده و همه واعظان بلیغ از سخن او استمداد جسته اند.

با این همه او همیشه پیشرو است و آنها دنباله رو،او مقدّم است و آنها مؤخّر، زیرا سخن او کلامی است که آثار علم الهی و رائحه سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله)را به همراه دارد.

من خواسته آنها را اجابت کردم و این کار را شروع نمودم،در حالی که یقین داشتم سود و نفع معنوی آن بسیار است و به زودی همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد و اجر آن ذخیره آخرت خواهد بود.

منظورم این بود که علاوه بر فضائل بی شمار دیگر،بزرگی قدر و شخصیت امیر مؤمنان را از این نظر روشن سازم و این که او تنها فردی است از میان تمام گذشتگان که سخنانی از آنها به جا مانده است،سخنان آن حضرت به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده،گفتار او اقیانوسی است بی کرانه که سخن هیچ بلیغی به پایه آن نمی رسد.من خواستم در این مورد-در افتخار به امام(علیه السلام)-به قول شاعر معروف«فرزدق»متمثّل شوم که در مورد افتخار به پدران خود به شخصی به نام«جریر»خطاب می کند:

اولئک آبائی فجئنی بمثلهم

إذا جمعتنا یا جریر المجامع

ص: 56

«ای جریر!آنها پدران و نیاکان منند،اگر می توانی در آن هنگام که در مجمعی گرد آمدیم،همانند آنها را برای خود بر شمار».

من مشاهده کردم سخنان آن حضرت بر مدار«سه اصل»می چرخد:

نخست خطبه ها و اوامر،دوّم نامه ها و رسائل و سوّم کلمات حکمت آمیز و مواعظ،به این دلیل با توفیق الهی تصمیم گرفتم ابتدا خطبه های زیبا،سپس نامه های جالب و بعد از آن کلمات کوتاه و حکمت آمیز آن حضرت را برگزینم، برای هر کدام از آنها بابی و صفحات ویژه ای در میان هر باب و باب دیگر اختصاص دادم تا این که اگر در آینده به موارد دیگری دست یابم بر آن بیفزایم و هر گاه سخنی از آن حضرت در مورد بحث و مناظره یا پاسخ سؤال و یا منظور دیگری بود که به آن دست یافتم ولی جزء هیچ یک از این سه بخش نبود،آن را در مناسبترین و نزدیکترین بخش قرار دادم و بسا در میان آنچه برگزیده ام،فصول غیر منظّم و سخنان جالب غیر مرتّبی آمده،این به خاطر آن است که من نکته ها و جملات درخشان آن حضرت را جمع می کنم و منظورم حفظ تمام پیوندها و ارتباطات کلامی نیست.

از شگفتیهای حضرتش که بدان ممتاز و بی همتاست این که اگر کسی در گفتار آن حضرت پیرامون زهد و مواعظ تأمّل کند-و خود را از قید این اندیشه برهاند که این سخن شخصیتی عظیم القدر و نافذ الأمر است که همه در برابرش سر تعظیم فرود می آورند-بی گمان آن را سخن زاهدی می پندارد که جز در وادی زهد قدم ننهاده و اشتغالی غیر از عبادت نداشته است.

یقین می کند این سخن از کسی است که در گوشه خانه ای تنها و دور از اجتماع،یا در کنار کوهی قرار گرفته که جز صدای خودش را نمی شنود و غیر خویش دیگری را نمی بیند و همواره مشغول عبادت می باشد.

هیچ گاه نمی تواند باور کند که این سخن کسی است که به هنگام جنگ با شمشیر کشیده در دریای لشکر دشمن فرو می رفت و پهلوانان و جنگجویان نیرومند را بر زمین می افکند و گردن گردنکشان را قطع می کرد و هنگامی که به لشکرگاه باز

ص: 57

می گشت از دم شمشیر او خون می چکید و او با این حال پیشوای زاهدان و برترین صالحان است و این از فضایل عجیب و شگفتی زا و ویژگیهای ظریف آن حضرت است که جمع میان اضداد و صفات گوناگون و متضاد کرده است.

بسیار می شد که من در این باره با برادران گفتگو می کردم و شگفتی آنان را از این ویژگی خاصّ امام(علیه السلام)بر می انگیختم و به راستی این خود جای عبرت و شایسته اندیشه و فکر است.

(این نکته نیز شایان ذکر است که)بسا در اثنای سخنان انتخاب شده،الفاظ یا مفاهیم مکرّری آمده است.عذر من در این باره این است که در روایات مربوط به سخنان امام(علیه السلام)اختلاف شدیدی است،گاهی سخنی را در روایتی یافتم و همان طور که بوده آن را نقل کردم سپس روایت دیگری به دستم رسیده در همان موضوع،امّا با روایت قبل یکسان نبوده،یا به خاطر مطالب بیشتری که داشته و یا به خاطر لفظ جالبتری که در آن به کار رفته لازم بود آن را نیز بیاورم.

علاوه بر این ممکن است بر اثر طولانی شدن مدّت،آنچه در پیش نوشته بودم فراموش شده باشد و قسمتی از آن در اثر سهو و نسیان و نه از روی عمد دوباره آمده باشد.

با این حال هرگز ادعا نمی کنم که من به همه جوانب سخنان امام(علیه السلام)احاطه پیدا کرده ام،به طوری که هیچ کدام از سخنان او از دستم نرفته باشد.بلکه بعید نمی دانم که آنچه نیافته ام،بیش از آن باشد که یافته ام و آنچه در اختیارم قرار گرفته کمتر است از آنچه به دستم نیامده،امّا وظیفه من غیر از تلاش و کوشش و سعی فراوان برای یافتن این گم شده ها نیست و از خدا می خواهم در این راه مرا راهنمایی کند! بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را«نهج البلاغه»بگذارم زیرا این کتاب درهای بلاغت را به روی بیننده می گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک می سازد.

این کتاب هم مورد نیاز دانشمندان و علماست و هم دانشجویان و متعلّمان،و

ص: 58

خواسته شخص«بلیغ»و«زاهد»هر دو در آن یافت می شود.

در لا به لای کلمات امام(علیه السلام)سخنان شگفت انگیزی در باره توحید،عدل و تنزیه خداوند از شباهت به خلق می بینیم که هر تشنه ای را سیراب می کند و هر بیماری را شفا می بخشد و زنگار هر شبهه ای را می زداید.

از خداوند بزرگ توفیق و نگهداری از لغزش را خواستارم و نیز می خواهم که به من در این راه قدرت و توان بخشد و از خطای فکر،پیش از خطای زبان و از خطای سخن پیش از لغزش قدم،به او پناه می برم.او مرا کفایت می کند و بهترین حافظ و یاورست.

ص: 59

ص: 60

در ادامه خطبه از بعثت پیامبران و فلسفه آن و سرانجام از بعثت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)و عظمت قرآن مجید و اهمیّت سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله)سخن می گوید و از میان دستورهای اسلامی و به اصطلاح فروع دین،روی مسأله حج به عنوان یک فریضه عظیم الهی و فلسفه و اسرار آن انگشت می گذارد،به طوری که توجّه دقیق به محتوای این خطبه می تواند یک بینش جامع و کلّی نسبت به مهمترین مسائل اسلامی به ما بدهد و بسیاری از مشکلات و پیچیدگیهایی را که در این مسائل وجود دارد،حل کند.

از یک نظر این خطبه به منزله فاتحة الکتاب در قرآن مجید است که فهرستی را از مجموعه مسائلی که در نهج البلاغه مطرح شده است به دست می دهد،چرا که محورهای اصلی مجموعه خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار در این خطبه به گونه فشرده ای آمده است.

ما این خطبه را به پانزده بخش تقسیم کرده ایم و هر بخشی جداگانه مورد بررسی و تفسیر قرار گرفته،سپس در جمع بندی کلّی از مجموع آنها نتیجه گیری می کنیم.

ص: 62

اوست.مخلوقات را با قدرتش آفرید و بادها را با رحمتش به حرکت در آورد و گسترش داد و لرزش و اضطراب زمین را به وسیله کوهها آرام ساخت.

عاجز و ناتوانند» (الحمد للّه الّذی لا یبلغ مدحته القائلون) . (1)

چرا که اوصاف«کمال»و«جمال»او از حدّ بیرون است.آنچه انسانها و فرشتگان از حمد و مدح او گویند به مقدار معرفت و شناخت خودشان از آن ذات بی مثال است نه به مقدار کمالات او.

هنگامی که شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله)که بزرگترین پیامبر الهی است مطابق حدیث مشهور اظهار عجز از معرفت خالق متعال می کند و نغمه«ما عرفناک حقّ معرفتک» (2)را سر می دهد دیگران چگونه می توانند دعوی معرفت او کنند؟و هنگامی که انسان از معرفت او عاجز باشد چگونه می تواند حقّ حمد و ستایش او را به جا آورد؟بنا بر این بالاترین حدّ«حمد»ما همان است که مولا فرموده،یعنی اظهار عجز و ناتوانی در برابر حمد و ثنای او کردن و اعتراف به این که هیچ گوینده ای توانایی ندارد که بر قلّه حمد و ثنایش عروج کند.

در حدیثی از«امام صادق(علیه السلام)»می خوانیم که:«خداوند به موسی(علیه السلام)وحی فرستاد:ای موسی!حقّ شکر مرا به جا آور.عرض کرد:پروردگارا!چگونه حقّ شکر تو را به جا آورم در حالی که هرگاه شکر تو را به جا آورم،این خود نعمتی است که به من ارزانی

ص: 65

فرمودی(و توفیق شکرگزاری دادی و به این ترتیب مشمول نعمت تازه ای شده ام که شکر دیگری بر آن لازم است)؟! فرمود:«یا موسی الان شکرتنی حین علمت انّ ذلک منّی،ای موسی الآن شکر مرا به جا آوری که دانستی این هم از من است(و تو از ادای شکرش ناتوانی)». (1)

البته از یک نظر هنگامی که انسان به طور سربسته می گوید:الحمد للّه(هر گونه حمد و ستایش مخصوص خداست)چیزی از مراتب حمد و ستایش باقی نمی ماند،مگر این که مخصوص ذات پاک او می شود.به همین جهت در حدیثی می خوانیم که امام صادق(علیه السلام)از مسجد بیرون آمد در حالی که مرکب او گم شده بود،فرمود:«اگر خداوند آن را به من بازگرداند،حقّ شکر او را ادا می کنم، چیزی نگذشت که مرکب امام(علیه السلام)را آوردند در این موقع عرض کرد:الحمد للّه! کسی گفت-فدایت شوم-مگر شما نفرمودید حقّ شکر خدا را به جا می آورم؟ امام فرمود:مگر نشنیدی گفتم الحمد للّه(مگر چیزی بالاتر از این است که هر گونه حمد و ستایش را مخصوص او بدانم). (2)

در توصیف دوّم می فرماید:«و حسابگران(زبردست)هرگز نتوانند نعمتهایش را شماره کنند» (و لا یحصی نعمائه العادّون) .

زیرا نعمتهای مادّی و معنوی،ظاهری و باطنی،فردی و جمعی او از آن برتر و بیشتر است که قابل احصاء باشد.بدن یک انسان از سلولها و یاخته های بی حدّ و حصری تشکیل شده(10 میلیون میلیارد به طور متوسّط!)که هر کدام یک موجود زنده است با ساختمان پیچیده اش و هر یک نعمتی است از نعمتهای پروردگار که شمارش آنها در دهها هزار سال نیز ممکن نیست.وقتی انسان نتواند تنها این بخش کوچک از نعمتهای الهی را شماره کند،چگونه می تواند آن همه نعمتهای بیرونی

ص: 66

چه در جنبه های مادّی یا معنوی را شمارش کند؟اصولا ما از همه نعمتهای او آگاه نیستیم که بخواهیم آنها را شماره کنیم.بسیاری از نعمتهای او سراسر وجود ما را احاطه کرده و چون هرگز از ما سلب نمی شود،پی به وجود آنها نمی بریم(زیرا وجود نعمت همیشه بعد از فقدان آن شناخته می شود)اضافه بر این،هر قدر دامنه علم و دانش انسان توسعه می یابد،به مواهب جدید و نعمتهای تازه ای از خداوند دست می یابد.با این حال باید قبول کرد-همان گونه که مولا می فرماید- حسابگران قادر به احصاء نعمتهای او نیستند! این جمله می تواند به منزله علّتی برای جمله قبل باشد،زیرا وقتی نتوان نعمتهای او را احصا کرد چگونه می توان مدح و ستایش و حمد او را به جا آورد؟ گر چه متأسفانه گروهی از بی خبران و ستمگران،بسیاری از نعمتهای او را به صورت انحصاری در آورده،یا از طریق اسراف و تبذیر بر باد داده اند و گروهی از خلق خدا را به زحمت افکنده اند،ولی اینها هرگز دلیل بر محدودیّت نعمتهای او نیست.

در سوّمین توصیف می فرماید:«و تلاشگران و کوشش کنندگان حقّ او را ادا نمی کنند(هر چند خود را به تعب بیفکنند)» (و لا یؤدّی حقّه المجتهدون) .

این جمله در حقیقت نتیجه ای است از جمله سابق،زیرا وقتی نتوان نعمتهای او را احصا کرد،چگونه می توان حقّ او را ادا نمود؟و به تعبیر دیگر حقّ او به اندازه عظمت ذات اوست و شکر و حمد ما به مقدار توان ناچیز ماست و به همین دلیل این،جوابگوی آن نخواهد بود.نه تنها در مقام عمل از مدح و ثنا و ادای حقّ او عاجزند که در مقام اندیشه و تفکّر نیز از درک ذاتش ناتوانند.

به همین دلیل در ادامه این سخن-ضمن بیان دو وصف دیگر-می فرماید:

«همان خدایی که افکار بلند و ژرف اندیش،کنه ذاتش را درک نکنند،و غوّاصان هوشمند دریای علوم و دانشها،دسترسی به کمال هستیش پیدا ننمایند» (الّذی لا

ص: 67

یدرکه بعد الهمم و لا یناله غوص الفطن) . (1)

تعبیر به« بعد الهمم و غوص الفطن »گویا اشاره به این حقیقت است که اگر افکار بلند در قوس صعودی و اندیشه های قوی در قوس نزولی حرکت کنند،هیچ یک به جایی نمی رسند و از درک کنه ذاتش عاجز و ناتوانند.

سپس در ادامه این سخن،خود امام(علیه السلام)به دلیل آن پرداخته که چرا انسانها از درک کنه ذاتش عاجز و ناتوانند؟می فرماید:«او کسی است که برای صفاتش حدّی نیست و توصیفی برای بیان اوصافش وجود ندارد،و نه وقت معیّنی و نه سرآمد مشخصی برای ذات پاک اوست!» (الّذی لیس لصفته حدّ محدود و لا نعت (2)

موجود و لا وقت معدود و لا أجل (3)ممدود) .

یعنی چگونه ما می توانیم به کنه ذاتش برسیم در حالی که فکر ما بلکه تمام هستی ما محدود است و جز اشیای محدود را درک نمی کند حال آن که ذات خدا از هر نظر نامحدود و صفات بی پایانش از ازل تا ابد را گرفته،نه حدّی دارد،نه توصیف قابل درکی و نه آغاز و نه پایانی.

نه تنها ذات او که صفات او نیز نامحدود است.علمش نامحدود است و قدرتش

ص: 68

بی پایان،چرا که همه اینها عین ذات نامحدود اوست.

به تعبیر دیگر او هستی مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد و اگر قید و شرط و حدّ محدودی به ذاتش راه یابد مرکّب خواهد بود و می دانیم که هر موجود مرکّبی ممکن الوجود است نه واجب الوجود.بنا بر این واجب الوجود ذاتی است نامحدود در تمام جهات و به همین دلیل یکتا و یگانه و بی نظیر و بی مانند است زیرا دو وجود نامحدود از هر جهت،غیر ممکن است چرا که دوگانگی باعث محدودیّت هر دو می شود این یک،فاقد وجود دیگری است و آن هم فاقد وجود این.(دقّت کنید) پس از اشاره ای که در جمله های سابق به صفات جمال و جلال خدا(صفات ثبوتی و سلبی)آمد،به گوشه ای از صفات فعل پروردگار اشاره کرده می فرماید:

«مخلوقات را با قدرتش آفرید و بادها را با رحمتش به حرکت در آورد و گسترش داد و لرزش و اضطراب زمین را به وسیله کوهها بر طرف ساخت» (فطر (1)الخلائق بقدرته و نشر الرّیاح برحمته و وتّد (2)بالصّخور (3)میدان (4)أرضه) .

تعبیرات بالا هر کدام ناظر به یک یا چند آیه قرآنی است:جمله «فطر الخلائق بقدرته» ناظر است به آیه «فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» که در چندین سوره قرآن آمده (5)و جمله «نشر الرّیاح برحمته» ناظر است به آیه «وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ

ص: 69

یَدَیْ رَحْمَتِهِ» (1)،او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش(باران)رحمتش فرستاد)».

جمله سوّم اشاره دارد به آیه شریفه «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ» ،در زمین کوههای افکند تا شما را نلرزاند». (2)

با توجّه به آنچه در معنی«فطر»گفته شد،آفرینش را تشبیه به شکافتن پرده ظلمانی عدم کرده،پرده ای که یکپارچه و منسجم و خالی از هر گونه شکاف است،ولی قدرت بی پایان حق آن را می شکافد و مخلوقات را از آن بیرون می فرستد و این چیزی است که جز از قدرت او ساخته نیست.

دانشمندان،امروز در این مسأله اتّفاق نظر دارند که محال است ما بتوانیم چیزی از عدم به وجود آوریم،یا از وجود به دیار عدم بفرستیم،آنچه در قدرت ماست همان تغییر شکل موجودات است و بس!

تعبیر به رحمت،در مورد وزش بادها تعبیری است گیرا و جذّاب که با لطافت نسیم و وزش باد و آثار مختلف آن مانند حرکت ابرها به سوی زمینهای تشنه، تلقیح و بارور ساختن گیاهان،تلطیف و جابجایی هوا،حرکت کشتیها،تعدیل درجه گرما و سرمای هوا و برکات فراوان دیگر،بسیار سازگار است.

امّا این که چگونه کوهها و صخره ها از لرزش زمین جلوگیری می کنند، دانشمندان پیشین با اعتقاد به سکون زمین،تفسیرهایی برای آن داشته اند که امروز قابل قبول نیست.بلکه تفسیرهای روشنتری در دست داریم که هم با حقایق مسلّم علمی سازگار است و هم با آیات قرآنی و روایات هماهنگ،زیرا:

1-وجود کوهها بر سطح زمین سبب می شود که اثر جزر و مدّ که نتیجه جاذبه ماه و خورشید است در خشکیها به حد اقل برسد.اگر سطح زمین را خاکهای نرم فرا

ص: 70

گرفته بود،جزر و مدّی همچون دریاها در آن به وجود می آمد و قابل سکونت نبود.

2-ریشه های کوهها در زیر خاکها به هم پیوسته است و همچون زرهی گرداگرد زمین را گرفته و اگر آنها نبودند،فشارهای داخلی ناشی از گازهای درونی و موادّ مذاب دائما مناطق مختلف را به حرکت در می آورد و آرامشی وجود نداشت.هم اکنون گهگاه فشارها که زیاد از حدّ می شود،زلزله های ویرانگری به وجود می آید و اگر کوهها نبودند این زلزله ها دائمی بود.

3-کوهها همچون دندانه های یک چرخ،پنجه در قشر هوای اطراف زمین افکنده و آن را با خود حرکت می دهند.اگر سطح زمین صاف بود،حرکت سریع دورانی زمین به دور خود سبب برخورد دائمی با قشر هوا می شد،از یک سو دائما طوفانهای شدید همه جا را در هم می کوبید و از سوی دیگر حرارت فوق العاده ای بر اثر این تماس پیدا می شد که زندگی برای انسان مشکل بود.

به این ترتیب«صخور»(کوهها)«میدان»(حرکات نامنظم و شدید)زمین را کنترل می کنند و اضافه بر همه اینها کوهها مهمترین منبع ذخیره آب برای انسانها هستند و تمام چشمه ها و نهرها از ذخایر زیرزمینی و روی زمینی کوههاست.

از آنچه در بالا در مورد نقش حیاتی بادها و کوهها در زندگی انسانها و تمام موجودات زنده گفته شد روشن می شود که چرا«امیر مؤمنان علی»(علیه السلام)بعد از اشاره به مسأله خلقت و آفرینش،روی دو موضوع بالخصوص تکیه کرده است.

ص: 71

ص: 72

این نکته نیز معلوم است که معرفت اجمالی در درون فطرت و نهاد آدمی نهفته است.حتّی نیاز به تبلیغ هم ندارد آنچه پیامبران الهی به آن مبعوث شده اند،این است که این معرفت و شناخت اجمالی تبدیل به شناخت تفصیلی و کامل گردد و شاخ و برگ آن رشد و نمو کند و علف هرزه های مزاحم که به صورت افکار شرک آلود در اطراف این درخت برومند نمایان می گردد زدوده شود.

در مرحله بعد می فرماید:«کمال معرفت و شناخت خداوند تصدیق به ذات پاک اوست» (و کمال معرفته التّصدیق به) .

در این که چه تفاوتی میان تصدیق و معرفت است،تفسیرهای مختلفی وجود دارد.نخست این که منظور از معرفت در این جا شناخت فطری و مراد از تصدیق شناخت علمی و استدلالی است.

یا این که منظور از معرفت،معرفت و شناخت اجمالی است و مقصود از تصدیق،معرفت و شناخت تفصیلی است،یا این که معرفت،اشاره به علم و آگاهی نسبت به خداوند است،ولی تصدیق اشاره به ایمان است زیرا می دانیم علم از ایمان جداست،ممکن است انسان به چیزی یقین داشته باشد ولی ایمان قلبی- که عبارت است از تسلیم در برابر آن و به رسمیّت شناختن در درون دل،یا به تعبیری دیگر اعتقاد به آن-نداشته باشد.

گاهی بزرگان برای جدایی این دو از یکدیگر مثال ساده ای می زنند می گویند:بسیاری هستند که از ماندن در کنار جسد مرده مخصوصا در شب تاریک و اتاق خالی وحشت دارند با این که به یقین می دانند او مرده است،ولی این علم در اعماق قلب آنها گویی نفوذ نکرده و آن حالت ایمان و باور حاصل نشده و این وحشت زاییده همین است.

به عبارت دیگر،علم همان آگاهی قطعی نسبت به چیزی است ولی ممکن است

ص: 75

جنبه سطحی داشته باشد و در عمق وجود انسان و روح او نفوذ نکند،امّا هنگامی که در اعماق روح نفوذ کرد و به مرحله یقین و باور رسید و انسان بنای قلبی بر این گذاشت که آن را به رسمیّت بشناسد نام ایمان به خود می گیرد.

در مرحله سوّم می فرماید:«کمال تصدیق به ذات پاک او همان توحید اوست» (و کمال التّصدیق به توحیده) .

بدون شک هنگامی که انسان خدا را با معرفت تفصیلی یا به تعبیری دیگر با استدلال و برهان شناخت،هنوز به مرحله توحید کامل نرسیده است.توحید کامل آن است که ذات او را از هرگونه شبیه و نظیر و مانند،پاک و منزّه بداند.

زیرا کسی که شبیه و مانندی برای او بپذیرد،در حقیقت آنچه را شناخته است خدا نبوده،زیرا خداوند وجودی است نامحدود از هر جهت و بی نیاز از هر کس و هر چیز.چیزی که شبیه و مانند داشته باشد طبعا محدود است،چرا که هر یک از آن دو وجود شبیه به هم از دیگری جداست و فاقد کمالات دیگری است.پس هنگامی تصدیق به ذات پاک او به مرحله کمال می رسد که انسان او را یگانه و یکتا بداند نه یگانه و یکتای عددی بلکه یگانه و یکتا به معنی بی همتا بودن و نداشتن شبیه و نظیر و مانند.

سپس به مرحله چهارم گام می نهد که مرحله اخلاص است و می فرماید:«و کمال توحیدش اخلاص برای اوست» (و کمال توحیده الاخلاص له) .

اخلاص از ماده خلوص به معنای خالص کردن و تصفیه نمودن و از غیر،پاک کردن است.

در این که منظور از اخلاص در این جا اخلاص عملی یا قلبی یا اعتقادی است در

ص: 76

میان مفسّران نهج البلاغه گفتگوست.منظور از اخلاص عملی این است که هر کس نهایت توحید پروردگار را داشته باشد تنها او را پرستش می کند و انگیزه او در هر چیز و هر کار،خداست.این همان چیزی است که در بحث اخلاص در عبادت،فقها روی آن تکیه دارند.«شارح خویی»رضوان اللّه علیه این تفسیر را به عنوان یک قول،بی آن که اشاره به گوینده آن کند ذکر کرده است. (1)

ولی این احتمال بسیار بعید است زیرا جمله های قبل و بعد این جمله،همه از مسائل عقیدتی سخن می گوید و پر واضح است که این جمله نیز ناظر به اخلاص اعتقادی است.

امّا اخلاص قلبی،یا به تعبیر«شارح بحرانی ابن میثم»زهد حقیقی،آن گونه ای که تمام قلب او متوجّه خدا باشد و به غیر او نیندیشد و ما سوی اللّه،او را به خود مشغول ندارد (2)،گر چه مقام بالا و والایی است ولی باز با مجموعه جمله های این فراز سازگار نیست و بعید است مقصود از آن جمله،این باشد.

تنها مفهومی که مناسب آن است خالص ساختن اعتقاد نسبت به پروردگار است، یعنی او را از هر نظر یگانه و یکتا،بی نظیر و بی شبیه دانستن و از اجزای ترکیبی پاک و منزّه شمردن.

در جمله پنجم،خود امام(علیه السلام)به این معنی اشاره فرموده و با تعبیر زیبایی آن را توضیح داده است،می فرماید:«کمال اخلاص برای او،نفی صفات ممکنات از اوست» (و کمال الاخلاص له نفی الصّفات عنه) .

به تعبیر دیگر،در مرحله قبل،سخن از اخلاص به طور اجمال بود و در این جا که

ص: 77

اخلاص به مرحله کمال می رسد،جنبه تفصیلی پیدا می کند و دقیقا روشن می شود که برای اخلاص در توحید باید هر گونه صفاتی را که مخلوق دارد از او نفی کرد،خواه این صفت،داشتن اجزای ترکیبی باشد یا غیر آن.چه این که می دانیم تمام ممکنات حتی عقول و نفوس مجرّده نیز در واقع مرکّبند(حد اقل ترکیبی از وجود و ماهیّت)حتی مجرّدات،یعنی موجودات ما فوق مادّه نیز از این ترکیب برکنار نیستند و امّا موجودات مادّی،همه دارای اجزای خارجی می باشند،ولی ذات پاک خداوند نه اجزای خارجی دارد و نه اجزای عقلی،نه در خارج قابل تجزیه است و نه در فهم و درک ما،و کسی که به این حقیقت توجّه نکند توحید خالص را نیافته است و از این جا روشن می شود،این که می فرماید:

کمال توحیدش نفی صفات از اوست،نه به معنای نفی صفات کمالیه است،چرا که تمام صفات کمال اعمّ از علم و قدرت و حیات و غیر آن همه از آن اوست، بلکه منظور صفاتی است که ما همیشه به آنها خو گرفته ایم و آنها را شناخته ایم یعنی صفات مخلوقات که همه جا آمیخته به نقص است.مخلوقات دارای علم و قدرتند امّا علم و قدرتی ناقص و محدود و آمیخته با جهل و ضعف و ناتوانی،در حالی که ذات پاک خداوند از چنین علم و قدرتی منزّه است.

شاهد گویای این سخن گفتاری است که خود امام(علیه السلام)در ذیل این خطبه در باره فرشتگان دارد،می فرماید: «لا یتوهّمون ربّهم بالتّصویر و لا یجرون علیه صفات المصنوعین ،آنها هرگز پروردگار خود را با قوّه وهم تصویر نمی کنند و صفات مخلوقات را برای او قائل نمی شوند».

اضافه بر این،صفات مخلوقات همیشه از ذات آنها جداست،یا به تعبیر دیگر صفاتی است زاید بر ذات.انسان چیزی است و علم و قدرت او چیز دیگر و به این ترتیب وجود او مرکّب از این دو است،در حالی که صفات خدا عین ذات اوست و هیچ گونه ترکیبی در آنجا راه ندارد.

در حقیقت بزرگترین خطر در مسیر توحید و خداشناسی،افتادن در وادی

ص: 78

«قیاس»است یعنی مقایسه صفات خدا با صفات مخلوقات که آمیخته به انواع نقصها و کاستیهاست و یا اعتقاد به وجود صفات زاید بر ذات است،آن گونه که اشاعره(گروهی از مسلمانان)به آن گرفتار شده اند. (1)

به همین دلیل خود امام(علیه السلام)در جمله بعد چنین می فرماید:«زیرا هر صفتی(از صفات ممکنات)گواهی می دهد که غیر از موصوف است و هر موصوفی(از ممکنات) شهادت می دهد که غیر از صفت است» (لشهادة کلّ صفة أنّها غیر الموصوف و شهادة کلّ موصوف أنّه غیر الصّفة) .

این بیان در واقع یک دلیل منطقی روشن است که می فرماید:صفات زاید بر ذات،به زبان حال گواهی می دهند که از موصوف جدایند و هر موصوف گواهی می دهد که با صفت دوتاست،مگر این که صفات او را عین ذاتش بدانیم و معتقد باشیم خداوند ذاتی است که تمامش علم و تمامش قدرت و تمامش حیات و ازلیّت و ابدیّت است،هر چند درک چنین معنایی برای ما که تنها با صفات مخلوقات خو گرفته ایم و انسان را چیزی و علم و قدرت او را چیزی اضافه بر ذات او می دانیم بسیار دشوار است(چرا که وقتی از مادر متولّد شد نه علم داشت و نه قدرت سپس صاحب علم و قدرت شد).

ص: 79

سپس در ادامه این سخن و تکمیل آن،جمله هایی بسیار کوتاه و پرمعنی بر آن می افزاید و می فرماید:«هر کس خداوند سبحان را(با صفاتی همچون صفات مخلوقات)توصیف کند،او را با امور دیگری قرین دانسته و آن کس که او را با چیز دیگری قرین کند،دوگانگی در ذات او قائل شده و کسی که دوگانگی برای او قائل شود،اجزایی برای او پنداشته و هر کس برای او اجزایی قائل شود،به راستی او را نشناخته است!» (فمن وصف اللّه سبحانه فقد قرنه و من قرنه فقد ثنّاه و من ثنّاه فقد جزّاه و من جزّاه فقد جهله) .

در واقع کلام امام(علیه السلام)ناظر به این معنی است که اثبات صفاتی همانند مخلوقات،برای خدا لازمه اش ترکیب در وجود مقدّس اوست،یعنی همان گونه که انسان ترکیبی از ذات و صفات است او نیز باید چنین باشد و این معنی با واجب الوجود بودن سازگار نیست زیرا هر مرکّبی نیاز به اجزای خود دارد و نیاز داشتن(فقر)با واجب الوجود بودن سازگار نمی باشد.

برای این عبارت دو تفسیر دیگر نیز گفته شده است:

-نخست این که هر گاه صفات او را غیر از ذات او بدانیم طبعا ذات او نیز مرکب خواهد شد چرا که ذات و صفات در فرض دوگانگی حتما جهت مشترکی دارند و جهت امتیازی(که از آن به«ما به الاشتراک»و«ما به الامتیاز»تعبیر می شود) زیرا هر دو در وجود و هستی شریکند و در عین حال از هم جدا هستند و در این صورت باید ذات او را نیز مرکب از آن دو جنبه مختلف بدانیم.

-دیگر این که می دانیم وحدت ذات خداوند به معنی وحدت عددی نیست بلکه مفهوم وحدت در باره ذات پاک خدا این است که شبیه و نظیر و مانند ندارد.

اصولا یک وجود بی نهایت از هر جهت،نمی تواند شبیه و مانندی داشته باشد و اگر صفات خدا را مانند ذات او ازلی و ابدی و بی نهایت بدانیم هم او را محدود کرده ایم و هم شبیه و مانندی برای او قائل شده ایم.(دقّت کنید)

در واقع کلام بالا که امام(علیه السلام)در توضیح اخلاص بیان فرموده ناظر به همین

ص: 80

معناست،می فرماید:کسی که خدا را به صفات مخلوقات توصیف کند او را قرین با اشیای دیگر ساخته و کسی که او را قرین چیز دیگری سازد معتقد به دوگانگی او شده،یعنی دوگانگی ذات و صفات،و کسی که این دوگانگی را پذیرا شود،ذات او را مرکّب از اجزا پنداشته و کسی که ذات پاک او را مرکّب از اجزا بداند به هیچ وجه او را نشناخته،چرا که موجودی همچون خود را-از نظر ترکیب و محدودیّت-تصوّر کرده و او را خدا نامیده است.

در ادامه این سخن و تکمیل آن می فرماید:«کسی که خدا را نشناسد به او اشاره می کند و هر کس به سوی او اشاره کند او را محدود شمرده و هر کس او را محدود بداند او را به شمارش در آورده است و در وادی شرک سرگردان شده است» (و من جهله فقد اشار الیه،و من اشار الیه فقد حدّه،و من حدّه فقد عدّه) .

در این که منظور از«اشاره به سوی خدا»در این جا چیست دو احتمال وجود دارد:نخست این که منظور اشاره عقلی باشد و دیگر این که هم اشاره عقلی را شامل بشود و هم اشاره حسّی را.

توضیح این که هنگامی که انسان خدا را با آن حقیقت نامحدود و بیکران و نامتناهیش نشناسد،در ذهن خود مفهوم محدود خاصّی برای وی در نظر می گیرد و به تعبیر دیگر با اشاره عقلی به او اشاره می کند،در این حالت طبعا او را محدود دانسته چرا که نامحدود و نامتناهی برای انسانی که خود محدود و متناهی است قابل درک و تصوّر نیست.انسان چیزی را درک می کند که به آن احاطه پیدا کند و در فکر محدود او بگنجد و چنین چیزی حتما موجود محدودی است.

در این حال خداوند در ردیف معدودات و اشیاء قابل شمارش قرار می گیرد، زیرا لازمه محدود بودن،امکان تصوّر موجود دیگری در جایی دیگر،همانند اوست.تنها نامحدود از جمیع جهات است که دوّمی ندارد و در عدد و شمارش نمی گنجد.

ص: 81

به این ترتیب«مولی الموحّدین»حقیقت توحید را در این عبارت کوتاه و به تمام معنا منطقی،منعکس ساخته و خداوند را برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم معرفی نموده است.

این همان چیزی است که با تعبیر زیبای دیگری در کلام امام باقر(علیه السلام)آمده است که می فرماید:«کلّ ما میّزتموه بأوهامکم فی ادقّ معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود الیکم،هر چیزی را که در وهم و گمان و فکر خود تصوّر کنید هر قدر دقیق و ظریف باشد مخلوق شماست و به شما باز می گردد(و ساخته و پرداخته خود شما و هماهنگ با وجود شماست و خدا برتر از آن است که هماهنگ مخلوقی باشد)». (1)

این احتمال نیز وجود دارد که:«اشاره»هم اشاره عقلی را شامل شود و هم حسّی را،چرا که سرچشمه اعتقاد به جسمانیّت خداوند نیز جهل است و نتیجه آن محدود ساختن ذات او و در شماره قرار دادن و شریک و همانند و نظیر برای او قائل شدن است.

* سؤال

در این جا سؤالی پیش می آید که اگر خداوند به هیچ وجه قابل اشاره عقلانی نیست،پس معرفت خداوند تعطیل می شود و درهای شناخت به روی انسان بسته می گردد و خداشناسی مفهومی نخواهد داشت.چرا که هر وقت دست به سوی آن ذات پاک دراز می کنیم،به مخلوقی از مخلوقات فکر خود می رسیم و هر چه می خواهیم به او نزدیک شویم،از او دورتر خواهیم شد،پس چه بهتر که در وادی معرفت گام ننهیم و خود را گرفتار شرک نکنیم.

ص: 82

پاسخ با توجّه به یک نکته باریک-که هم در این جا راه گشا است و هم در بابهای دیگر-پاسخ این سؤال روشن می شود و آن این است که معرفت و شناخت،دو گونه است:معرفت اجمالی و معرفت تفصیلی.یا به تعبیری دیگر،شناخت کنه ذات و شناخت مبدأ افعال.

به تعبیری روشنتر هنگامی که به جهان هستی و این همه شگفتیها و موجودات بدیع،با آن ظرافت و در عین حال عظمت می نگریم و یا حتّی نگاهی به وجود خود می کنیم،اجمالا می فهمیم که خالق و آفریدگار و مبدئی دارد.این همان علم اجمالی است که آخرین مرحله قدرت شناخت انسان در باره خداست(منتهی هر چه به اسرار هستی آگاهتر شویم به عظمت او آشناتر و در مسیر معرفت اجمالی او قویتر خواهیم شد)امّا هنگامی که از خود می پرسیم او چیست؟و چگونه است؟و دست به سوی حقیقت ذات پاک او دراز می کنیم،چیزی جز حیرت و سرگردانی نصیبمان نمی شود و این است که می گوییم راه به سوی او کاملا باز است و در عین حال راه کاملا بسته است.

می توان این مسأله را با یک مثال روشن ساخت و آن این که همه ما به روشنی می دانیم که نیرویی به نام جاذبه وجود دارد.چرا که هر چیزی رها شود سقوط می کند و به سوی زمین جذب می شود و اگر این جاذبه نبود آرامش و قراری برای موجودات روی زمین وجود نداشت.

آگاهی بر وجود جاذبه چیزی نیست که مخصوص دانشمندان باشد حتّی اطفال و کودکان خردسال نیز آن را به خوبی درک می کنند،ولی حقیقت جاذبه چیست،آیا امواج نامریی یا ذرّات ناشناخته و یا نیرویی دیگر است؟و عجیب این که نیروی جاذبه بر خلاف آنچه در تمام جهان مادّه می شناسیم،ظاهرا برای انتقال از نقطه ای به نقطه دیگر نیاز به زمان ندارد،بخلاف نور که سریعترین حرکت را در جهان مادّه دارد،ولی در عین حال به هنگام انتقال در فضا گاهی برای رسیدن از یک نقطه به

ص: 83

نقطه دیگر میلیونها سال وقت لازم است.امّا نیروی جاذبه گویی در یک لحظه از هر نقطه ای از جهان به نقطه دیگر منتقل می گردد و یا حد اقل سرعتی دارد بالاتر از آنچه تاکنون شنیده ایم.

این چه نیرویی است که این آثار را دارد؟حقیقت ذات آن چگونه است؟هیچ کس پاسخ روشنی برای آن ندارد.

جایی که در باره نیروی جاذبه که یکی از مخلوقات است علم و آگاهی ما نسبت به آن تنها جنبه اجمالی دارد و از علم تفصیلی به کلی دوریم،چگونه می توان در باره خالق جهان مادّه و ماورای مادّه که وجودی است بی نهایت در بی نهایت،انتظار داشته باشیم که از کنه ذاتش با خبر شویم؟!ولی با این حال او را همه جا حاضر و ناظر و همراه هر موجودی در جهان مشاهده می کنیم.

با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

جمله «و من حدّه فقد عدّه» اشاره به نکته دقیقی است که از گفتار بالا روشن می شود و آن این که هر گاه کسی خدا را محدود بداند،باید برای او عدد قائل شود یا به تعبیری دیگر وجود شریک را برای او ممکن بشمرد.زیرا چیزی شریک و شبیه و مانند ندارد که نامحدود از هر جهت باشد،امّا اگر محدود باشد(هر قدر دارای عظمت و بزرگی باشد)باز همانند و شبیهی در خارج ذات او تصوّر می شود و به تعبیر دیگر دو یا چند موجود محدود(هر اندازه بزرگ)کاملا امکان پذیر است،ولی نامحدود از هر جهت،دوّمی برای او ممکن نیست چرا که هر چه تصوّر کنیم بازگشت به ذات او می کند.

ص: 84

ظریفی از مباحث توحیدی گذاشته و در عباراتی کوتاه و پر معنی پنج نکته را بیان می فرماید:

1-نخست نامحدود بودن ذات پاکش از نظر مکان-و یا به تعبیری دیگر برتر از مکان بودنش-را بیان می کند،می فرماید:«کسانی که سؤال کنند و بگویند خدا در چیست او را در ضمن موجودات پنداشته اند» (و من قال فیم؟فقد ضمّنه) .

زیرا واژه«فی»(و معادل فارسی آن«در»)در جایی به کار می رود که موجودی ظرف وجود دیگری شود و بر آن احاطه داشته باشد،مانند بودن انسان در خانه،یا گل در باغ و یا حتّی گلاب در لا به لای ذرّات گلبرگها و نتیجه آن محدود بودن ذات اوست و همان گونه که در بالا نیز اشاره شد،تمام دلایل توحید نشان می دهد که ذات او نامحدود از هر جهت است.

همچنین اگر کسی سؤال کند که خدا بر چه چیز قرار دارد؟(بر عرش،بر کرسی،بر فراز آسمانها)او نیز خدا را محدود شمرده،چرا که مناطق دیگر را از او خالی پنداشته است (و من قال علام؟فقد أخلی منه) .

لازمه این سخن نیز محدودیّت ذات پاک اوست که با واجب الوجود بودن سازگار نیست و بنا بر این تمام کسانی که او را بر فراز عرش یا در آسمانها و یا در هر جای دیگر می پندارند،موحّد خالص نیستند و در واقع پرستش مخلوقی می کنند که با فکر خود ساخته و نام«اللّه»بر او نهاده اند.(خواه در جرگه عوام باشند یا در لباس و سکوت خواصّ).

گاه بعضی از ناآگاهان چنین پنداشته اند که آیه شریفه «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» (1)دلیل بر جسمانیّت خداوند و قرار گرفتن او بر عرش است،در حالی که جمله«استوی»به معنای سلطه بر چیزی می باشد و تنها به معنای سوار شدن و نشستن بر چیزی نیست و اصولا تعبیر«استوی علی العرش،بر تخت سلطنت قرار

ص: 86

گرفت»در مقابل«ثلّ عرشه،تختش فرو ریخت»کنایه معروفی است که در موارد رسیدن به قدرت و یا کناره گیری از قدرت به کار می رود نه این که به معنای شکستن تخت سلطنت یا نشستن بر آن بوده باشد.بنا بر این«استوی علی العرش»به معنای استقرار حکومت و حاکمیّت خداوند بر عرش است.به هر حال بسیار کودکانه است که اگر کسانی بخواهند از این تعبیر،توهّم جسمیّت خداوند را داشته باشند.

2-در بخش دیگری به نامحدود بودن او از نظر افق زمان اشاره می کند و ازلیّت او را شرح می دهد،می گوید:«او وجودی است که همواره بوده و از چیزی به وجود نیامده است» (کائن لا عن حدث) .

«و موجودی است که هرگز سابقه عدم ندارد» (موجود لا عن عدم) .

به این ترتیب با همه مخلوقات متفاوت است زیرا آنها همه،سابقه حدوث و عدم دارند.تنها وجودی که دارای این سابقه نیست،ذات پاک اوست.و اصولا به کار بردن واژه های«کائن»و«موجود»بدون آن که مفهومش از صفات مخلوقات و سابقه عدم پیراسته شود،امکان پذیر نیست. (1)

3-در جمله بعد اشاره بسیار لطیفی به چگونگی رابطه مخلوقات با خالق و

ص: 87

ممکنات با واجب الوجود کرده،می فرماید:«او با همه چیز است،امّا نه این که قرین آنها باشد و غیر همه چیز است،امّا نه این که از آنها بیگانه و جدا باشد» (مع کلّ شیء لا بمقارنة و غیر کلّ شیء لا بمزایلة) .

بسیاری از مردم و حتّی بسیاری از فلاسفه و دانشمندان رابطه خداوند را با موجودات،رابطه دو وجود مستقلّ با یکدیگر پنداشته اند که یکی،مخلوق دیگری است.مثل این که شعله عظیمی وجود داشته باشد و شمع کوچکی را با آن روشن کنیم،در حالی که حقیقت،چیز دیگری است.تفاوت مخلوق و خالق،تفاوت یک وجود ضعیف و قوی نیست،بلکه تفاوت،تفاوت یک وجود مستقل در تمام جهات و یک وجود وابسته است.تمام عالم هستی به او وابسته است و لحظه به لحظه،نور وجود را از او می گیرد.خداوند از عالم هستی جدا نیست و در عین حال عین موجودات نیز نمی باشد(آن چنان که قائلین به وحدت وجود و موجود از صوفیه پنداشته اند)و توحید واقعی منوط به درک این حقیقت است.

این حقیقت را می توان با مثال زیر روشن ساخت(هر چند این مثال ها نیز ناقص است):

شعاع و پرتو آفتاب گر چه وجود دارد و غیر از قرص خورشید است،ولی پیوسته و وابسته به آن است،یعنی غیر آن است امّا نه مغایرت به معنای بیگانگی و جدایی و استقلال،و همراه آن است،امّا نه به معنای یگانگی و وحدت.

بدون شک پیوند و ارتباط موجودات این عالم با ذات پاک خداوند از این هم نزدیکتر و وابستگی آنها به او از این هم بیشتر است و در واقع مثال دقیقی در این جهان برای این وابستگی و یگانگی،در عین دوگانگی(وحدت در کثرت) نمی توان پیدا کرد.هر چند مثالهایی همچون مثال بالا-و یا مانند تصوّرات ذهنی انسان که وابسته به روح اوست و از او جداست و در عین حال وابسته به اوست و بدون او مفهومی ندارد-تا حدودی مطلب را روشن می سازد.(دقّت کنید)

4-در جمله بعد به یکی دیگر از صفات ذات پاک او اشاره کرده،می فرماید:

«او

ص: 88

فاعل و انجام دهنده(کارها)است ولی نه به معنای استفاده از حرکات و آلات» (فاعل لا بمعنی الحرکات و الآلة) .

در سخنان روزانه،معمولا فاعل و کننده کار به کسی اطلاق می شود که با استفاده از حرکات دست و پا،یا سر و گردن و سایر اعضا،کاری را انجام می دهد و از آنجا که قدرت انسان و جانداران دیگر برای انجام کارها محدود است و اعضای انسان با تمام ظرافتی که دارد،قادر به انجام هر کاری نیست،از وسایل و ابزار کمک می گیرد و کمبود توان و قدرت خود را با آن جبران می کند.با چکش میخ را می کوبد،با ارّه چوب را می برد و با انبرهای ظریف و کوچک اشیای بسیار ریز را جا به جا می کند و با جرثقیل های عظیم بارهای سنگین را از جا بر می دارد و اینها همه از آثار جسم و جسمانیّات است.

از آنجا که خداوند نه جسم دارد و نه حدّ و حدودی برای قدرت اوست، فاعلیّتش هرگز به معنای انجام حرکتی نیست و نیز به خاطر قدرت نامحدودش نیاز به ابزار و آلاتی ندارد.

اصولا قبل از آن که آلتی خلق شود،خداوند فاعل بود.هرگاه نیاز به آلتی برای انجام کار داشت،باید از خلقت نخستین اشیا عاجز باشد.

آری او در یک چشم بر هم زدن و یا لحظه ای کمتر از آن،با اراده و فرمان«کن» می تواند عالم هستی را ایجاد و یا معدوم کند و یا تدریجا در هر مدّتی که اراده اش تعلّق گرفته است به وجود آورد.پس باید توجّه داشت وقتی می گوییم او فاعل است،فاعلیّتش را قیاس به ذات خود نکنیم و مرهون حرکات و آلات نشماریم.

البته این سخن به آن معنی نیست که خداوند فرشتگان«مدبّرات امر»و فرمانبردارانی برای تدبیر خلقت ندارد.او بسیاری از حوادث را از طریق اسباب می آفریند،چون اراده اش بر آن قرار گرفته است،نه این که نیاز به آن داشته باشد.

5-در جمله بعد می افزاید:«او بینا بود در آن زمان که حتّی موجود قابل رؤیتی از خلقش وجود نداشت» (بصیر اذ لا منظور الیه من خلقه) .

ص: 89

درست است که«بصیر»به معنای بینا،از مادّه«بصر»به معنای چشم گرفته شده است،ولی در مورد خداوند هرگز به معنای حقیقی به کار نمی رود.یا به تعبیر دیگر مجازی است بالاتر از حقیقت.بصیر بودن خداوند به معنای آگاهی او از تمام اشیایی است که قابل رؤیت است و حتّی قبل از آن که اشیای قابل رؤیت آفریده شوند،بصیر بود.

بنا بر این بصیر بودنش بازگشت به علم بی پایان او می کند و می دانیم علم خدا ازلی است.

در آخرین جمله از فراز مورد بحث،اشاره به وحدانیّت ذات پاک او در برابر داشتن انیس و مونس می کند و می فرماید:«او تنها است زیرا کسی وجود ندارد تا با او انس گیرد و از فقدانش متوحّش و ناراحت گردد» (متوحّد اذ لا سکن یستأنس به و لا یستوحش لفقده) . (1)

توضیح این که انسانها و همچنین موجودات زنده دیگر،به حکم این که قدرتشان برای جلب منافع و دفع ضررها و زیانها محدود است،ناچارند از همنوعان خود و احیانا از غیر همنوع،کمک بگیرند تا در برابر خطراتی که آنها را تهدید می کند احساس امنیّت کنند.این جاست که تنهایی برای انسان وحشتناک است و بودن افراد دیگر در کنارش آرامبخش،مخصوصا به هنگام هجوم خطرات و آفات و بلاها و بیماریها.و گاه این انسان کوته فکر خدا را با خود قیاس می کند و تعجّب می کند چگونه قبل از آفرینش مخلوقات تنها بود،چگونه انیس و مونسی ندارد و چگونه در عین تنهایی احساس آرامش می کند؟!

ص: 90

بی خبر از این که او وجودی است بی نهایت،نه نیاز به چیزی دارد که از کسی کمک بگیرد و نه از دشمنی هراسان است که از دیگری در برابر او مدد بجوید،نه شبیه و مانندی که با او انس گیرد.به همین دلیل همیشه متوحّد(بی همدم)بوده و همچنان هست و خواهد بود،از آنچه گفته شد معلوم می شود که واژه«متوّحد» در این جا مفهومی غیر از«واحد»و«احد»دارد.

احساس می کنند در حالی که همه یک چیز بیش نیست. (1)

کوتاه سخن این که آنها عالم هستی را همچون یک دریا می دانند و موجودات را قطره های آن دریا:

هر کس که ندیده قطره با بحر یکی حیران شده ام که چون مسلمان باشد؟!

و به تعبیر دیگر هر گونه دوگانگی در این عالم چیزی جز خیال و پندار نیست:

وصال این جایگه رفع خیال است خیال از پیش برخیزد وصال است!

بلکه به عقیده برخی تا کسی اعتقاد به وحدت وجود و موجود نداشته باشد، صوفی حقیقی نخواهد بود.چرا که پایه و مایه تصوّف همین وحدت وجود است! البته بعضی از کلمات آنان قابل توجیه و حمل کردن بر بعضی از معانی صحیح است.مانند این که وجود حقیقی قائم بالذّات در عالم،یکی بیش نیست و بقیّه هر چه هست وابسته به اوست(همان گونه که در تشبیه به معانی اسمیّه و حرفیّه در بالا گفتیم)یا این که غیر از ذات پاک خداوند-که وجودی است بی نهایت از هر جهت -بقیّه موجودات به اندازه ای خرد و کوچک و بی مقدارند که به حساب نمی آیند نه این که واقعا وجودی نداشته باشند.

ص: 92

امّا بدون شک پاره ای از سخنان آنان قابل این گونه توجیهات نیست و به راستی می گویند در عالم هستی یک وجود بیشتر نیست و بقیّه خیال و پندار است و حتّی تصریح می کنند که بت پرستی هم اگر به شکل محدود در نیاید عین خداپرستی است،چرا که همه عالم اوست و او همه عالم است.

این سخن از هر کس که باشد-علاوه بر این که مخالف وجدان بلکه بدیهیّات است و یکسره علّت و معلول و خالق و مخلوق و عابد و معبود را انکار می کند- از نظر عقاید اسلامی نیز لوازم فاسدی دارد که بر کسی پوشیده نیست.چرا که در این صورت،خدا و بنده و پیامبر و امّت و عابد و معبود و شارع و مکلّف مفهومی نخواهد داشت و حتّی بهشت و دوزخ و بهشتیان و دوزخیان همه یکی است و همه عین ذات اوست و این دوگانگی ها همه زاییده وهم و خیال و پندار است که اگر پرده های پندار را پاره کنیم چیزی جز وجود او باقی نمی ماند!و نیز لازمه آن، اعتقاد به جسم بودن خداوند،یا حلول و مانند آن می شود.

به این ترتیب نه با وجدانیّات و دلایل عقل سازگار است و نه با عقاید اسلامی و قرآن مجید و از همین جاست که فقیه نامدار مرحوم محقّق یزدی-قده-در متن عروة الوثقی در بحث مربوط به کفّار می نویسد:لا اشکال فی نجاسة الغلاة و الخوارج و النّواصب و أمّا المجسّمة و المجبّرة و القائلین بوحدة الوجود من الصّوفیة اذا التزموا باحکام الاسلام فالاقوی عدم نجاستهم الاّ مع العلم بالتزامهم بلوازم مذاهبهم من المفاسد، (1)شکّی در ناپاک بودن غلات و خوارج و نواصب (2)نیست.امّا آنها که قائل به جسمیّت خدا و جبر هستند و همچنین گروهی از صوفیّه که اعتقاد به وحدت وجود دارند،اگر به احکام اسلام ملتزم باشند اقوی این است که نجس نیستند،مگر این که

ص: 93

بدانی مفاسدی که لازمه مذهب آنهاست به آن پایبندند».

در این عبارت دو نکته جلب توجّه می کند:یکی عطف طرفداران عقیده وحدت وجود بر جبریّین و کسانی که قائل به جسمیّت خدا هستند و همه را در یک صف شمردن،و دیگر تصریح به این که اعتقاد آنها دارای مفاسد دینی است که اگر به آن توجّه داشته باشند و پایبند باشند،مسلمان نیستند و اگر نسبت به آن لوازم پایبند نباشند در زمره مسلمانانند.

این سخن به وضوح می فهماند که مذهب آنها آن چنان مفاسدی دارد که اگر به آن ملتزم شوند،از صف مسلمانان خارج می شوند.

قابل توجّه این که تمام کسانی که بر عروه حاشیه دارند،تا آنجا که ما اطلاع داریم این مطلب را پذیرفته و یا تنها قیودی بر آن افزوده اند.(مانند این که موجب انکار توحید و رسالت نشود). (1)

برای این که بدانیم این مسئله چه مفاسدی می تواند به دنبال داشته باشد،بد نیست به یک نمونه آن که در مثنوی آمده است،اشاره شود.

در دفتر چهارم مثنوی طیّ یک داستان طولانی،قصّه«سبحانی ما أعظم شأنی»گفتن«بایزید»را نقل می کند که مریدانش به او اعتراض کردند،این چه سخن ناروایی است که می گویی و«لا إله إلاّ انا فاعبدون،معبودی جز من نیست مرا پرستش کنید»سر می دهی؟!او گفت اگر من بار دیگر این سخن را گفتم کاردها بردارید و به من حمله کنید.بار دیگر چنین گفت و نغمه«نیست اندر جبّه ام غیر از خدا-چند جویی در زمین و در سما»را سر داد،مریدان با کاردها به او حمله ور شدند،ولی دیدند هر کاردی که به او می زنند،بدن خویش را می درند.

این افسانه ساختگی و پنداری نشان می دهد که پویندگان این راه تا کجا پیش می روند.

ص: 94

این سخن را با کلامی از یکی از معاصران،در شرح نهج البلاغه پایان می دهیم:

«این مکتب(وحدت وجود به معنای وحدت موجود)همه قوانین عقلی و بینش های وجدانی و مفاد ادیان حقّه الهی را کنار می گذارد و جهان هستی را تا مرتبه وجود(خدایی)بالا می برد و یا خدا را پایین می آورد و با جهان یکی می کند،به نظر می رسد که این مکتب تنها ذهن بعضی را به عنوان دریافت ذوقی یا فرار از اشکالات،اشغال نموده باشد،نه همه سطوح روانی آنان را از روی تعقّل و آگاهی به واقعیّات». (1)

این نکته علاوه بر این که بحثهای مربوط به وحدت وجود-به معنای صحیح آن- را تکمیل می کند،راه را بر هر گونه انحراف در فهم صفات خدا مسدود می سازد.

ولی گمگشتگان وادی حیرت به سراغ مسائلی رفته اند که انسان از آن شرم دارد.

از جمله طایفه«مجسّمه»است که برای خداوند متعال صفاتی همچون صفات ممکنات قائل شدند و او را تا سر حدّ جسم و جسمانیّات تنزّل داده و برای او شکل و قیافه و دست و پا و موهای«مجعّد»و در هم پیچیده و به طریق اولی مکان و زمان،قائل شده اند.گروهی او را در دنیا قابل مشاهده می دانند و گروهی او را فقط در آخرت.

«محقّق دوانی»که از معاریف فلاسفه است-طبق نقل بحار الانوار- می گوید:«گروهی از اهل تشبیه،خدا را حقیقتا جسم می دانند،بعضی او را مرکّب از گوشت و خون و برخی او را نور درخشان مانند شمش نقره ای سفیدگون که طولش هفت وجب با وجب خویش است و جمعی او را به صورت انسان و گروهی به صورت جوانی«امرد»با موهای پیچیده و مجعّد و بعضی او را به صورت پیرمردی با موهای سیاه و سفید،برخی او را جسمی-نه همانند اجسام دیگر-می دانند و بعضی عقاید دیگری از این گونه اعتقادهای باطل و بی پایه و کودکانه ابراز داشتند». (1)

عجیب تر این که در روایاتی که از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)یا بعضی از صحابه نقل کرده اند-که قطعا این روایات مجعول است-برای خداوند اوصاف جسمانی عجیبی ذکر شده است.از جمله در حدیثی از«ابن عباس»آمده که:«از او پرسیدند:هرگز محمد(صلی الله علیه و آله)پروردگارش را مشاهده کرد؟او گفت:آری،سؤال کردند:چگونه خدا را دید؟گفت:در باغی خرّم و سرسبز،در حالی که بر کرسی طلایی که فرش زرّینی بر آن مفروش بود و چهار فرشته آن را حمل می کردند نشسته بود،مشاهده کرد». (2)

ص: 96

از این گذشته روایات متعدّدی که در«صحیح بخاری»،«سنن ابن ماجه»و غیر آنها نقل شده،با صراحت آورده است که خداوند در روز قیامت با چشم دیده می شود. (1)حتّی در بعضی از این روایات تصریح شده که اهل بهشت خدا را می بینند همان گونه که ماه در شب چهاردهم دیده می شود. (2)

وجود این احادیث سبب شده که بسیاری از دانشمندان اهل سنّت معتقد به رؤیت خداوند در قیامت گردند و با شدّت از آن دفاع کنند.در حالی که قرآن با صراحت می گوید: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ» ،هیچ چشمی خدا را نمی بیند» (3)و به «موسی»فرمود: «لَنْ تَرانِی» ،هرگز مرا مشاهده نخواهی کرد» (4)(و می دانیم«لن» برای نفی ابد می باشد).

در خطبه اشباح این مسأله به وضوح بیان شده است،آنجا که می فرماید:

«و الرّادع أناسیّ الابصار عن ان تناله أو تدرکه أو تبصره،آن کس که مردم چشمها را از مشاهده ذات پاکش و رسیدن به او بازداشته است». (5)

در خطبه دیگری با بیان فصیح و رسایش می فرماید:«الحمد للّه الّذی لا تدرکه الشّواهد و لا تحویه المشاهد و لا تراه النّواظر و لا تحجبه السّواتر،حمد و سپاس خدایی را سزاست که حواس،او را درک نکند و مکانها وی را در بر نگیرد دیده ها او را نبیند و پوشش ها او را مستور نسازد». (6)

به علاوه این عقاید،مخالف صریح حکم عقل است،چرا که اگر خدا قابل مشاهده

ص: 97

باشد به یقین دارای جسم و مکان و جهت خواهد بود و نتیجه آن محدودیّت و دستخوش تغییر بودن است و به این ترتیب از اوج واجب الوجود بودن سقوط می کند و در ردیف ممکنات در می آید.

اینجاست که تعبیرات لطیف امیر مؤمنان علی(علیه السلام)در جمله های بالا همچون آفتاب و ماه می درخشد و بر چهره حقایق پرتو می افکند و عقاید باطل و خرافی را محو و نابود می کند و دقیقترین و زیباترین و رساترین درس توحید و شناخت صفات خدا را به ما می دهد.

از آنجا که همیشه در مقابل هر گروه افراطی،گروهی تفریطی خودنمایی می کنند،جمعی بر خلاف عقیده قائلان به تشبیه که خدا را تا سر حدّ جسم و جسمانیّات تنزّل داده،راه تعطیل را پیموده اند و معتقدند اصلا شناخت خدا غیر ممکن است،نه کنه ذاتش و نه اوصافش و ما از صفات خدا چیزی جز مفاهیم منفی نمی فهمیم.وقتی می گوییم او عالم است این اندازه می فهمیم که جاهل نیست.امّا عالم بودن او،مطلقا برای ما مفهوم نیست و به این ترتیب بزرگترین افتخار انسان را که معرفة اللّه و شناخت خداست به دست فراموشی می سپارند و در راهی گام می نهند که سراسر ظلمت و تاریکی و بر خلاف تعلیمات مسلّم قرآن مجید است که راه معرفة اللّه را بر ما گشوده است.

این سخن را با تعبیر رسای دیگری از نهج البلاغه پایان می دهیم،می فرماید:

«لم یطلع العقول علی تحدید صفته و لم یحجبها عن واجب معرفته فهو الّذی تشهد له أعلام الوجود علی إقرار قلب ذی الجحود تعالی اللّه عمّا یقول المشبّهون به و الجاحدون له علوّا کبیرا،عقول و خردها را بر کنه صفاتش آگاه نساخت و(با این حال)آنها را از مقدار لازم معرفت و شناخت خود را بر کنه صفاتش آگاه نساخت و(با این حال)آنها را از مقدار لازم معرفت و شناخت خود باز نداشته است، هم اوست که نشانه های هستی،دلهای منکران را به اقرار بر وجودش واداشته است.

(آری)او بسیار برتر است از گفتار تشبیه کنندگان،یعنی آنها که او را به مخلوقاتش تشبیه می کنند و منکران

ص: 98

(آنها که یا ایمان به او ندارند و یا شناخت او را غیر ممکن می پندارند)». (1)

بهترین تعبیر برای یافتن خط مستقیم معرفت و شناخت خدا که در میان افراط و تفریط(تشبیه و تعطیل)است،همان است که در بالا فرموده است.

در باره چگونگی صفات خداوند و مسیر صحیح معرفت آنها تعبیرات بسیار رسا و گویا در سطوح بسیار بالا،در خطبه های دیگر نهج البلاغه آمده است که مکمّل چیزی است که در خطبه مورد بحث آمده و به خواست خدا شرح آنها در جای خود خواهد آمد.

در آغاز می فرماید:«آفرینش را بدون نیاز به اندیشه و فکر و استفاده از تجربه و بی آن که حرکتی ایجاد کند و در باره تصمیمی بیندیشد ایجاد کرد و آغاز نمود» (أنشأ (1)الخلق إنشاء و ابتدأه ابتداء بلا رویّة (2)أجالها (3)و لا تجربة استفادها و لا حرکة أحدثها و لا همامة (4)نفس اضطرب فیها) .

در این جا امام(علیه السلام)آفرینش الهی را از کارهای مخلوقات بکلّی جدا می شمرد.

چرا که مثلا انسان هنگامی که می خواهد کاری را انجام دهد،اگر مسبوق به سابقه ای نباشد،در باره آن می اندیشد و با ابتکار خود به سراغ آن می رود و اگر مسبوق به سابقه ای باشد از تجارب دیگران یا از تجارب خودش بهره گیری می کند و گاه در درون ذهن او حرکت گسترده ای در اندیشه ها پیدا می شود،روی مقدّمات مسأله می اندیشد و از آن به سراغ نتیجه ها می رود و گاه در تردید و تزلزل باقی

ص: 102

می ماند و سرانجام یک طرف را انتخاب کرده به پیش می رود.

هیچ یک از این چهار حالت،در ذات پاک خداوند و هنگام آفرینش اشیا نیست،نه نیاز به فکر و اندیشه دارد و نه تجربه قبلی،نه حرکت فکری روی مقدّمات و نتیجه ها و نه تزلزل و اضطراب در تصمیم گیریها.اراده کردن همان و ایجاد شدن موجودات همان: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» ، فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند تنها به آن می گوید:موجود باش!آن نیز بی درنگ موجود می شود». (1)

به تعبیر دیگر این حالات چهارگانه،مربوط به تصمیم گیری کسانی است که علم و قدرت محدودی دارند و لازمه آن نیاز به اندیشه یا تجارب دیگران و یا اضطراب و تردید است.امّا آن کس که علمش بی پایان و قدرتش نامحدود است، به هنگام آفرینش،هیچ یک از این حالات را نخواهد داشت.

از آنچه در بالا گفته شد به خوبی استفاده می شود که منظور از حرکت،در عبارت فوق،همان حرکت اندیشه در درون نفس است.

ولی این احتمال نیز از سوی بعضی مفسّران داده شده است که منظور حرکت جسمانی خارجی است که لازمه اجسام است و خداوند برتر و بالاتر از جسم و جسمانیّات می باشد.

ولی معنای اوّل مناسبتر به نظر می رسد،زیرا سه حالت دیگر که در عبارت بالا،قبل و بعد از آن آمده همه مربوط به تصمیم گیری و اندیشه و تفکّر قبل از انجام عملی است.

کوتاه سخن این که افعال خداوند از افعال بندگان بکلّی جداست زیرا او با علم به مصالح و مفاسد اشیا و آگاهی بر نظام احسن آفرینش و قدرت تامّ و کاملی که بر همه چیز دارد،با قاطعیّت اراده می کند و بدون هیچ تزلزل و تردید و اندیشه و

ص: 103

تجربه،موجودات را لباس وجود می پوشاند.هم در آغاز آفرینش چنین است و هم در ادامه آفرینش.

سپس به چگونگی آفرینش موجودات و تدبیر الهی در پیدایش اشیا طبق برنامه منظم و دقیق و نظم و ترتیب حساب شده اشاره کرده،می فرماید:«خداوند آفرینش هر موجودی را به وقت خاصش موکول کرد(چرا که آفرینش او تدریجی و روی برنامه زمان بندی شده،بود تا عظمت تدبیر و قدرت بی نظیر خویش را آشکارتر سازد)» (احال الاشیاء لاوقاتها) .

بعد از مسأله زمان بندی بودن آفرینش موجودات،به نظام خاص داخلی و ترکیبی آنها اشاره کرده و می فرماید:«موجودات گوناگون را با یکدیگر التیام داد و در میان اشیای متضاد،آشتی برقرار کرد» (و لام (1)بین مختلفاتها) .

این از عجایب عالم آفرینش است که خداوند اشیا و موجودات مختلف را آن چنان به هم پیوسته و التیام داده که گویی همه یک چیزند.سرد و گرم،تاریک و نورانی،مرگ و زندگی و آب و آتش را به هم التیام داده است.در شجر اخضر (درخت سبز)نار و آتش آفریده و وجود انسان و حیوان و گیاه را ترکیبی از موادّ کاملا مختلف،با طبایع گوناگون خلق کرده است و حتّی میان روح و جسم-که از دو عالم مختلفند یکی مجرّد و نورانی و فوق العاده لطیف و دیگری مادّی و ظلمانی و تاریک و خشن-پیوند عمیقی برقرار ساخت.

سپس می افزاید:«خداوند غرایز و طبایع آنها را در آنها قرار داد و به هر کدام

ص: 104

طبیعتی مخصوص به خود و غریزه ای ویژه آن بخشید» (و غرّز (1)غرائزها) .

این در حقیقت یکی از حکمتهای بالغه الهی است که آنچه را از هر موجودی انتظار می رود به صورت طبیعی و خود جوش در آن آفریده،تا بدون نیاز به محرّک دیگر،در آن مسیر به راه افتد و از درون ذاتش برای برنامه ویژه اش هدایت شود که اگر این انگیزه های درون ذاتی،در موجودات نبود آثار اشیا دوام نداشت و نابسامانی و بی نظمی بر آنها حاکم می شد.

امروز در باره نهادهای ذاتی انسان یا موجودات دیگر،دو تعبیر مختلف می شود.گاه تعبیر به فطرت می کنند و می گویند خداشناسی فطری انسان است و گاه تعبیر به غریزه،مثلا می گویند انسان دارای غریزه جنسی است،یا می گویند حرکات حیوانات عموما جنبه غریزی دارد.این در واقع اصطلاحی است که دانشمندان بنا بر آن گذارده اند.یکی را در مورد نهادهایی که جنبه فکری دارد به کار می برند(فطرت)و دیگری را در باره نهادهایی که جنبه غیر فکری یا عاطفی دارد(غریزه).ولی از نظر معنی لغوی هر دو به معنی خلقت و آفرینش می باشد.

در آخرین جمله از فراز مورد بحث می فرماید:«صفات ویژه آنها را همراهشان ساخت» (و الزمها أشباحها) . (2)

مفسّران نهج البلاغه دو تفسیر متفاوت برای این جمله بیان کرده اند.جمعی

ص: 105

مانند«ابن ابی الحدید»معتقدند که جمله فوق اشاره به آن است که خداوند این غرایز را ثابت و پابرجا در موجودات قرار داده است(بنا بر این ضمیر «الزمها» به غرایز بر می گردد)در نتیجه جمله مزبور تأکیدی است بر ثابت بودن غرایز موجودات.

ولی بعضی دیگر گفته اند که منظور وجود تشخّصات ویژه برای هر موجودی است،یعنی خداوند به هر موجودی ویژگیهایی داد و بعد از آن که در علم خداوند جنبه کلیّت داشتند،در خارج به صورت جزئیّات و اشخاص در آمدند(بنا بر این تفسیر،ضمیر«الزمها»به اشیا بر می گردد)بعضی نیز هر دو تفسیر را به صورت دو احتمال ذکر کرده اند.

ولی از آنجا که در تفسیر اوّل هماهنگی ضمیرها محفوظ نیست و بعلاوه جمله جنبه تأکید پیدا می کند نه بیان مطلب تازه،به نظر می رسد تفسیر دوّم صحیح تر است.

توضیح این که:خداوند به هر موجودی دو گونه ویژگی داد.ویژگیهایی که در درون ذات آنهاست که امام(علیه السلام)از آن تعبیر به غرایز فرمود و ویژگیهایی که در جنبه های ظاهری و خصوصیاتی مانند زمان و مکان و سایر جزییات است و از آن تعبیر به «الزمها أشباحها» فرمود و به این ترتیب مطابق حکمت بالغه اش برای هر موجودی ویژگیهای درونی و برونی مقرّر فرمود تا هر یک از موجودات وظیفه خاصّ خود را انجام دهند و از موجودات دیگر شناخته شوند.

درون ذاتی و برون ذاتی،هدایت می شوند و به صورت کاروانی هماهنگ و همگام به سوی هدف نهایی در حرکتند،از مسیر خود منحرف نمی شوند و دقیقا به سوی مقصد پیش می روند.

برگ و بار درختان در فصل بهار و تابستان،پژمردگی و خشکی آنها در پاییز و زمستان،حرکت خورشید در برج های دوازده گانه،چگونگی نظام شب و روز و حرکت زمین به دور خود و همچنین قوای درونی و برونی انسان،همگی گواه بر این هدایت تکوینی الهی هستند همان گونه که قرآن از زبان موسی(علیه السلام)می فرماید:

«رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» ،پروردگار ما کسی است که به هر چیز آفرینش ویژه اش را داد سپس هدایت فرمود» (1)و نیز می فرماید: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها» ،(توحید و اسلام)فطرتی است که خداوند انسانها را بر آن آفریده است» (2)و نیز می فرماید: و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم ،خزاین همه چیز نزد ماست و جز به مقدار معلوم(و مطابق نظم و حساب خاص)آن را نازل نمی کنیم». (3)

این در حقیقت یکی از نشانه های مهم خداوند در عالم هستی است که هر قدر انسان در آن بیشتر بیندیشد و مسأله هدایت تکوینی و نظم و زمان بندی و تألیف بین مختلفات را بیشتر مورد توجّه قرار دهد،به عمق این مسأله آشناتر می شود.

سپس می افزاید:«از همه آنها(اشیا)پیش از آن که آنها را بیافریند آگاه بود و به تمام حدود و پایان آنها احاطه داشت و از جمیع لوازم و تمام جوانب آنها با خبر بود»

ص: 107

(عالما بها قبل ابتدائها محیطا بحدودها و انتهائها عارفا بقرائنها (1)و احنائها (2). (3)

این سه جمله در واقع به منزله دلیل و یا بیان و توضیحی است که برای جمله های قبل آمده است،زیرا کسی که می خواهد هر موجودی را در وقت مناسبش ایجاد کند و اشیای مختلف را با هم التیام دهد و غرایز درونی و لوازم بیرونی را،هر کدام،در جای خود برقرار سازد،از یکسو نیاز به آگاهی کامل و جامع دارد و از سوی دیگر به احاطه و قدرت تامّ و تمام.

از این رو می فرماید:«خداوند از تمام اشیا،قبل از آن که آفرینش آنها را آغاز کند آگاه بود و حدود و مرزها و نتایج آنها را می دانست و بر همه آنها توانایی داشت» (عالما بها قبل ابتدائها...) نه تنها از خود آنها و ابتدا و انتهایشان با خبر بود بلکه لوازم و جوانب و علل و آثار آنها را نیز می دانست.به طور مسلّم کسی که از همه این امور آگاه باشد و قدرت و توانایی بر انجام آنها داشته باشد،می تواند به طور دقیق هر کدام را در جای خود قرار دهد و به هر یک،هر چه لازم دارد بدهد و در مسیر وجود و حیاتش هدایتش کند و به کمال مطلوبش برساند.

ص: 108

و امّا در مورد روایت مربوط به نود و نه(99)اسم خداوند،باید گفت که هرگز از این روایت محدود بودن نامهای الهی به نود و نه(99)استفاده نمی شود بلکه اینها در حقیقت صفات برجسته و اسماء حسنای خداوند است و به همین دلیل در بعضی از روایات یک هزار نام برای خدا آمده است و چه دلیلی از این بالاتر که علی(علیه السلام)که خود آگاهترین فرد به اسماء و صفات خداوند است مطابق نقل«نهج البلاغه»این نام یا مشتقّات آن را در مورد خداوند به کار برده است.

پس اگر آگاه است چگونه آگاهی دارد؟ این مسأله پیچیده،فلاسفه و علمای کلام را سخت به تکاپو افکنده و پاسخهای متعدّدی برای آن اندیشیده اند که ما در این بحث می توانیم اشاره های گذرایی به آن داشته باشیم:

1-خداوند همیشه به ذات پاک خود که علّت همه اشیاست آگاه بوده و هست و به تعبیری دیگر ذات او نزد ذاتش،برترین حضور را دارد و این علم به ذات خویش یک علم اجمالی به همه حوادث و موجودات عالم قبل از ایجاد و بعد از ایجاد است.

توضیح این که اگر ما به علّت اشیا دقیقا آگاهی داشته باشیم،این آگاهی موجب آگاهی به نتیجه و معلول آنها نیز خواهد بود.چرا که هر علّتی تمام کمالات معلول و بالاتر از آن را دارد و از آنجا که خداوند علّت همه اشیاست و به ذات خویش آگاهی دارد و به همه اشیا نیز آگاه است و این در واقع یک نوع کشف تفصیلی است،نسبت به همه آنها از طریق علم اجمالی.

این سخن را می توان به گونه دیگری توضیح داد و گفت:حوادث گذشته هرگز به طور کامل نابود نشده و آثارش در دل حوادث امروز وجود دارد.همچنین حوادث آینده از حوادث امروز جدا نیست و دقیقا با آن مربوط است و از آن سرچشمه می گیرد.به این ترتیب گذشته و حال و آینده،یک مجموعه زنجیره ای از علّت و معلول را به وجود می آورد که آگاهی بر هر یک از حلقه های آن،به معنی آگاهی از حلقه های قبل و بعد است.

به عنوان مثال اگر ما دقیقا وضع هوای تمام کره زمین و عواملی را که سبب پیدایش هوای فعلی است بدانیم و از تمام جزییّات و رابطه علّت و معلولهای آن آگاه باشیم،می توانیم دقیقا از وضع هوا در هزاران سال قبل یا بعد آگاه شویم.

چرا که پرونده گذشته و آینده در حال موجود است.امروز به طور دقیق بازتابی از دیروز،و فردا بازتابی از امروز است و آگاهی کامل بر تمام جزییّات امروز،به معنای آگاهی کامل بر حوادث گذشته و آینده است.

ص: 111

حال اگر به این حقیقت توجّه کنیم که خداوند سرچشمه اصلی همه حوادث دیروز و امروز و فرداست و او به ذات پاک خویش علم دارد،باید بپذیریم که نسبت به حوادث آینده و گذشته و امروز نیز آگاه است.البته هر موجودی هر اثری دارد، به اذن و فرمان اوست،ولی سنّت او بر این جاری شده که آثار و خواصّی به موجودات بدهد و هر گاه بخواهد از آنها باز ستاند. (1)

2-راه دیگری که برای پاسخ به این سؤال گفته می شود این است که دیروز و امروز و فردا،در مورد علم و آگاهی ما تصوّر می شود چرا که ما وجود محدودی هستیم،ولی در باره خداوندی که ذاتش نامحدود است،امروز و دیروز و فردا مفهوم ندارد،بلکه همه اشیا و حوادث در ظرف خود،با تمام خصوصیّات و جزییّات نزد او حاضرند.

این سخن باریک و دقیق را می توان با ذکر مثالی روشن ساخت:

فرض کنید کسی در اتاقکی زندانی است که فقط روزنه کوچکی به خارج دارد.در حالی که یک قطار شتر از مقابل این روزنه می گذرد او نخست ناظر سر و گردن یک شتر و سپس کوهان و بعد پاها و دم اوست و همچنین سایر شترهایی که در این قطارند.

این کوچک بودن روزنه دید،سبب می شود که او برای خود گذشته و آینده و ماضی و مستقبل درست کند امّا برای کسی که بیرون این اتاقک است و بر پشت بام،در فضای باز ایستاده،به تمام بیابان نگاه می کند،مطلب طور دیگری است او همه قطار شتران را یکجا می بیند که در حال حرکتند.(دقّت کنید)

ص: 112

«و نیز طبقات فضا و هوا را به وجود آورد» (و سکائک (1)الهواء (2)).

در قسمت اوّل،اشاره به گشودن فضا و در قسمت دوّم،ایجاد اطراف و جوانب آن و در قسمت سوّم،اشاره به طبقات آن شده است.

تمام این جمله ها نشان می دهد که نخستین آفرینش در جهان مادّه،آفرینش فضای جهان بوده است،فضایی که استعداد پذیرش کرات آسمانی و منظومه ها و کهکشانها را داشته باشد.درست همانند صفحه کاغذ وسیعی که نقّاش چیره دست،قبلا برای کشیدن نقش آماده می کند.

از این جا روشن می شود،کلمه«ثمّ»در این جا به معنی ترتیب تکوینی نیست،بلکه ترتیب و تأخیر بیانی است.زیرا در جمله های قبل اشاره به آفرینش انواع موجودات و کائنات شده است و به یقین آفرینش فضا و سپس کرات آسمانی و زمین،بعد از آن،نمی تواند باشد.در حقیقت در فراز گذشته بحثی اجمالی در باره آفرینش موجودات شده و در این قسمت شرح و تفصیل تازه ای برای آن بیان می فرماید.

در هر حال ظاهر این عبارات این است که فضا یکی از مخلوقات یا نخستین مخلوق در عالم مادّه است.ولی بعضی از فلاسفه و متکلّمان،در این که فضا امر

ص: 114

وجودی یا عدمی است؟تردید کرده اند و بعضی معتقدند:همان گونه که زمان بعد از پیدایش موجودات و حرکت آنها حاصل می شود(چون زمان همان اندازه گیری حرکت است)مکان نیز بعد از پیدایش اجسام مختلف و مقایسه آنها با یکدیگر حاصل می گردد.در حالی که بسیار مشکل است ما تصوّر کنیم هنگامی که نخستین جسم به وجود آمد مکانی مطلقا وجود نداشت.

هنگامی که عمارت چندین طبقه ای را ایجاد می کنیم،همان گونه که محلّی در روی زمین لازم دارد،فضایی را در بالای زمین اشغال می کند و اگر عمارت بزرگتری را ایجاد کنیم فضای بزرگتری را می طلبد.

به هر حال ما ظاهر کلام حضرت را که می فرماید:فضا و اطراف آن و طبقات آن مخلوق خداست می پذیریم و بحث بیشتر در این باره را به جای خودش موکول می کنیم.

این دلیل را به تعبیر گسترده تری می توان ذکر کرد و آن این که جهان مادّه دائما در حال تغییر است و تغییر و دگرگونی نشانه حدوث است زیرا اگر ازلی باشد و در عین حال همواره دستخوش تغییرات و حوادث گردد،جمع میان حدوث و قدم خواهد شد یعنی باید تغییرات را که امور حادث اند ازلی بدانیم و این یک تناقض آشکار است.

این دلیل با قبول حرکت جوهری که می گوید حرکت در ذات اشیا نهفته شده،بلکه عین ذات آنهاست،آشکارتر و روشنتر است زیرا وجود حرکت که امر حادثی است در ازل معنی ندارد.(دقّت کنید) این دلیل قابل نقد و بررسیهایی است که جای آن در مباحث فلسفی است.

امّا دلیل علمی دلیلی است که می گوید عالم به طور دائم در حال فرسودگی و «آنتروپی»است و دلایل فراوان علمی این فرسودگی دائمی را به اثبات رسانده، سیّارات،ثوابت،کهکشانها،زمین و آنچه بر روی زمین است مشمول این قانون می باشند.این فرسودگی مستمر دلیل بر این است که جهان مادّه پایان و سرانجامی دارد.زیرا فرسودگی تا بی نهایت نمی تواند ادامه یابد و هنگامی که قبول کنیم پایانی دارد،باید قبول کنیم آغازی هم دارد.زیرا اگر چیزی ابدی نباشد حتما ازلی هم نیست.چرا که ابدیّت به معنی بی انتها بودن است و چیزی که بی انتهاست، نامحدود است و نامحدود آغازی ندارد بنا بر این آنچه ابدی نیست ازلی هم نخواهد بود.

این سخن را به تعبیر دیگری می توان بیان کرد و آن این که اگر جهان ازلی باشد و در حال فرسودگی،باید این فرسودگی عمر جهان را پایان داده باشد،چرا که بی نهایت فرسودگی،مساوی است با عدم.

باز به تعبیر دیگر مطابق آخرین نظریات علمی،جهان مادّه به سوی یکنواختی می رود.اتمها تدریجا متلاشی و مبدّل به انرژی می شوند و انرژیها به سوی یکنواختی پیش می روند(درست مثل این که شعله آتشی در اتاقی روشن کرده باشیم مادّه آتش زا تبدیل به حرارت می شود و حرارت در فضای اتاق تدریجا پخش

ص: 116

می گردد و به صورت یکنواخت و بی تفاوت در می آید).

هر گاه بی نهایت زمان بر جهان گذشته باشد،باید این حالت-تبدیل تمام موادّ به انرژی و انرژیهای فعّال به صورت انرژی یکنواخت و مرده-حاصل شده باشد.

ولی به هر حال مفهوم این سخن آن نیست که زمانی بوده که خداوند هیچ مخلوقی نداشته است و ذات فیّاض او بی فیض بوده است،بلکه به عکس می توان گفت:خداوند همیشه مخلوقی داشته،امّا این مخلوقات دائما در تغییر و تبدیل بوده اند و مجموع این مخلوقات،وابسته به ذات پاک او بوده و یا به تغییری دیگر حدوث ذاتی داشته اند نه حدوث زمانی.زیرا برای مجموع،حدوث زمانی تصوّر نمی شود.(دقّت کنید).و این که در روایات آمده:«کان اللّه و لا شیء معه،خداوند همیشه بوده و چیزی با او نبوده است» (1)منظور آن است که با ذات پاکش همراه نبوده،بلکه مخلوق او بوده است.(دقّت کنید)

ص: 117

ص: 118

گسترده بود و آن تندباد،امواج عظیم آب را عظیم تر ساخت و آن را مرتّبا در هم کوبید،سپس موجها آن چنان اوج گرفتند که پشت سرهم به فضا پرتاب شدند و از آن آسمانهای هفتگانه به وجود آمد.

ناگفته پیداست الفاظی همچون آب و باد و طوفان و مانند آن-در آن روزی که نه آبی بود و نه باد و طوفانی و نه حتّی روزی-کنایه از موجوداتی شبیه به آب و باد و هوایی که امروز ما می بینیم می باشد،چرا که واضعین لغات این واژه ها را برای این امور قرار داده اند و برای آنچه در آغاز جهان رخ داد هرگز واژه ای وضع نکردند.

با کمی دقّت می توان آنچه را در کلام مولا(علیه السلام)آمده است،با آخرین فرضیّاتی که دانشمندان امروز گفته اند تفسیر کرد،نمی گوییم به طور قطع منظور مولا این است،بلکه می گوییم به طور احتمال چنین تفسیری را می توان برای آن ذکر کرد.

توضیح این که:آخرین فرضیّات امروز،در باره پیدایش جهان این است که در آغاز،تمام عالم به صورت توده بسیار عظیمی از گاز فشرده بود که هم به مایع شبیه بود و هم نام«دخان»(دود)بر آن می توان گذاشت،یا به تعبیر دیگر در قسمتهای بالاتر،دخان بود و هر چه به مرکز جهان نزدیکتر می شد فشرده تر و صورت مایع به خود می گرفت.

آنچه این توده فوق العاده عظیم را نگه می داشت،همان نیروی جاذبه بود که در میان تمام ذرّات عالم برقرار است،این نیروی جاذبه بر این گاز مایع گون مسلّط بود و آن را محکم به هم پیوسته و اجازه نمی داد از مرزهایش بیرون رود.

سپس این توده عظیم حرکت دورانی دور خود را آغاز کرد(یا از آغاز به دور خود گردش داشت)در این جا نیروی گریز از مرکز به وجود آمد. (1)

این نیروی گریز از مرکز سبب شد توده های عظیمی از این گاز فشرده به فضای

ص: 120

خالی پرتاب شوند و به تعبیر«نهج البلاغة»امواج این دریا را،به هر سو بفرستد و یا در تعبیر دیگر کفهایی را که بر صفحه آن آشکار شده بود،بیرون فرستاد و آن را در هوای باز و جوّ وسیع بالا برد(همین تعبیرات در جمله های آینده این خطبه آمده است)و از آن منظومه ها و کهکشانها و کرات کوچک و بزرگ عالم بالا-یا به تعبیر«قرآن»و«نهج البلاغه»آسمانهای هفتگانه-پدید آمد.

ما بی آن که اصرار داشته باشیم،تعبیرات فوق را بر این نظریّات تطبیق کنیم، این اندازه می گوییم که در افق نظریه ها و فرضیّات علمی کنونی در مورد پیدایش آسمانها و منظومه ها و کهکشانها و کره زمین،جمله هایی که در کلام مولا آمده است،کاملا قابل درک است.

اکنون به تعبیرات دقیق و ظریفی که در کلام حضرت آمده است گوش فرا می دهیم:

نخست می فرماید:«خداوند در آن فضای عظیمی که قبلا آفریده بود آبی جاری ساخت،آبی متلاطم که امواج آن شدیدا در حرکت بود» (فاجری فیها ماء متلاطما (1)تیّاره (2).

«تلاطم»به معنای برخورد امواج به یکدیگر و«تیّار»به معنای هر گونه موج است مخصوصا امواجی که آب را به بیرون پرتاب می کند.

آیا این آب متلاطم و پر جوش و خروش همان گازهای فشرده مایع گون نخستین نیست که مادّه اولیّه جهان را طبق نظریّات دانشمندان امروز تشکیل می دهد؟

سپس در تأکید بیشتری در زمینه جوش و خروش و تلاطم این آب می فرماید:

«این در حالی بود که امواج از این دریای خروشان بر می خاست و بر یکدیگر سوار

ص: 121

می شد» (متراکم (1)زخّاره (2)).

سپس اضافه می کند:«خداوند این آب را بر پشت تندبادی شدید و طوفانی کوبنده سوار کرد» (حمله علی متن الرّیح العاصفة (3)و الزّعزع (4)القاصفة (5)).

«عاصف»به معنای کوبنده و شکننده و«زعزع»به معنای مضطرب و شدید و «قاصف»نیز به معنای شکننده است و همه اینها تأکیدهای پی در پی برای بیان قدرت آن تندباد و شدّت و وسعت آن است.

«این طوفان عظیم و وحشتناک مأمور بود امواج آب را حفظ و اجزای آن را به هم پیوند دهد و آنها را در محدوده خود نگه دارد» (فأمرها بردّه،و سلّطها علی شدّه (6)، و قرنها الی حدّه).

آیا این طوفان عظیم و شدید اشاره به امواج جاذبه نیست که خداوند آن را بر

ص: 122

تمام ذرّات عالم مادّه مسلّط ساخته و سبب به هم پیوستگی اجزای آن و مانع از پراکندگی ذرّات آن می شود،همه را مهار می کند و در محدوده خود نگه می دارد؟ چه تعبیری برای بیان امواج عظیم جاذبه در آن شرایط،بهتر از تندباد کوبنده و مهار کننده می توان پیدا کرد.

«اینها همه در حالی بود که فضا در زیر آن باز و گشوده و آب(آن گاز فشرده مایع گون)در بالای آن در حرکت بود» (الهواء من تحتها فتیق (1)و الماء من فوقها دفیق (2)).

«فتیق»از مادّه«فتق»به معنای باز است و«دفیق»از مادّه«دفق»به معنای حرکت سریع است.

آری این امواج خروشان به وسیله آن تندباد،محدود می شد و از این که از حدود خود تجاوز کند،باز داشته شده بود.

در این جا این سؤال پیش می آید که با وجود این تندباد مهار کننده و بازدارنده، آن امواج خروشان در صفحه آب چگونه به وجود می آمد،معمولا موج بر اثر حرکت بادها و طوفانهاست،با آن که در این جا طوفان نقش بازدارنده داشت و امواج را مهار می کرد پس چه عاملی سبب می شد که امواج در حرکت باشد.

به نظر می رسد که عامل پیدایش این امواج چیزی در درون آنها بود که آب را به طور دائم به هم می زد و متلاطم می ساخت این عامل چه بوده است،به طور دقیق برای ما روشن نیست ولی با نظریّات دانشمندان امروز،کاملا سازگار است.زیرا آنها می گویند در درون گازهای مایع گون نخستین،انفجارهای هسته ای پی در پی،روی می داد.همان انفجارهایی که هم اکنون نیز در دل خورشید ما روی می دهد.این انفجارهای عظیم آرامش این گاز مایع گون را مرتّبا بر هم می زد و تلاطم گسترده ای

ص: 123

در امواج خروشانش به وجود می آمد.

برای تکمیل این فراز،باید دنباله اش را در فراز بعد،پی گیری کنیم و ترسیم دقیق پیدایش جهان را از دیدگاه مولا به دست آوریم.

ص: 124

پایین را به وسیله کواکب و نور ستارگان درخشنده زینت بخشید و چراغی روشنی بخش و ماهی نورافشان در آن به جریان انداخت،در مداری متحرّک و سقفی گردان و صفحه ای جنبنده.

می وزد و گاه آرام می گیرد.

«بادی که جریانش بسیار قوی و پر قدرت بود(با باد و طوفانهای معمولی بسیار تفاوت داشت)» (و اعصف (1)مجریها) .

«بادی که از نقطه های دوردست سرچشمه می گرفت(نه همچون بادهای معمولی که غالبا سرچشمه هایی نزدیک به خود دارد)» (و ابعد منشاها) .

در مرحله دوّم اشاره به مأموریت این باد می کند،می فرماید:«به او فرمان داد که آن آب عمیق و انباشته را پیوسته بر هم بکوبد» (فامرها بتصفیق (2)الماء الزّخار) .

«و امواج آن اقیانوس ها را به هر سو به حرکت در آورد» (و آثارة موج البحار) .

«این تندباد عظیم،آن آب را همچون مشک سقّایان به هم زد» (فمخضته (3)مخض السّقاء) .«و آن را به شدّت به سوی فضا بالا برد» (و عصفت به عصفها بالفضاء) .

«این تندباد قسمتهای نخست این آب را بر آخرش می ریخت و بخش های ساکن را به سوی قسمتهای متحرّک می برد» (تردّ أوّله الی آخره و ساجیه (4)الی مائره) (5).

در مرحله سوّم می فرماید:«آبها بر روی هم متراکم شدند و بالا آمدند» (حتّی

ص: 127

عبّ عبابه (1)) .«و قسمتهای متراکم آب،کفهایی از خود به بیرون پرتاب کردند» (و رمی بالزّبد رکامه (2)).

سرانجام در مرحله چهارم:«خداوند این کفها را در فضای وسیع بالا و جو گشاده و گسترده،بالا برد» (فرفعه فی هواء منفتق و جوّ منفهق (3)).

«و از آن آسمانهای هفتگانه را آفرید و منظم ساخت» (فسوّی منه سبع سماوات) .

این در حالی بود که قسمتهای پایین آن را همچون موج مهار شده ای قرار داد.

و قسمتهای بالا را همانند سقفی محفوظ و بلند،ساخت» (جعل سفلاهنّ موجا مکفوفا (4)و علیاهنّ سقفا محفوظا و سمکا (5)مرفوعا) .

«در حالی که هیچ ستونی که آن را نگاه دارد نبود و نه میخ و طنابی که آن را به نظم و بند کشد» (بغیر عمد (6)یدعمها (7)و لا دسار ینظمها (8)) .

سرانجام پنجمین و آخرین مرحله فرا رسید:«خداوند آسمانها را به زینت کواکب و نور ستارگان درخشنده بیاراست» (ثمّ زیّنها بزینة الکواکب و ضیاء الثّواقب (9)) .

ص: 128

«و در آن چراغی روشن و نورافشان(خورشید تابان)و ماهی روشنگر در مداری متحرّک و سقفی گردان و صفحه ای جنبنده به حرکت در آورد» (و اجری فیها سراجا مستطیرا (1)و قمرا منیرا فی فلک دائر و سقف سائر و رقیم (2)مائر) .

نیروی جاذبه که آن را در کنار هم نگه می داشت و از متلاشی شدن،حفظ می کرد و نیروی دافعه که بر اثر گردش دورانی به دور خود و به وجود آمدن نیروی گریز از مرکز،آن را به سوی خارج می کشاند و این همان باد و طوفان شدید دوّم بود.

هرگاه بپذیریم گردش دورانی نخستین جهان،دارای نوسان بوده گاه شدیدتر و گاه ملایم تر می شده،طبیعی است که امواج عظیم و سهمگینی در آن توده گاز مایع گون به وجود می آمده،دائما امواج به روی هم متراکم و سپس فرو می ریخته است.

سرانجام قسمتهایی که سبکتر بودند و از وزن مخصوص کمتری برخوردار بودند-و از آن در کلام مولا تعبیر به کف شده است-به فضای بیرون پرتاب شدند.

(فراموش نکنید که«زبد»هم به کفهای روی آب گفته می شود و هم چربیها و کره هایی که به خاطر سبک بودن بر روی محتوای درون مشک ظاهر می شود، اطلاق می گردد).

بدینسان حرکت دورانی شدّت گرفت،بخش های عظیمی از این توده بزرگ جدا شدند و به فضا پرتاب گشتند.آنها که شدّت بیشتری داشتند به نقاط بالاتر رفتند و آنها که شدّت کمتری داشتند در نقاط پایین تر قرار گرفتند.

ولی آنها که به نقاط دورتر رفتند،باز به خاطر نیروی جاذبه نتوانستند به کلی فرار کنند و به صورت سقف محفوظی در آمدند و بخشهای پایین تر،امواج کم فشارتری بودند که از آن تعبیر به موج مکفوف فرموده است.

آسمانهای هفتگانه(که بعدا در باره آنها سخن خواهیم گفت)در این فضای وسیع ظاهر گشتند،بی آن که ستونی در میان آنها دیده شود و میخ و طنابی آنها را نگهداری کند،تنها،تعادل نیروی جاذبه و دافعه بود که اینها را در جایگاه خود نگه می داشت و در مدارشان به حرکت در می آورد.

در آن زمان فضا پر از کرات کوچک و بزرگ بود و قطعات پراکنده این امواج به خارج پرتاب شده،به طور تدریج،قطعات کوچکتر به حکم جاذبه به سوی کرات

ص: 130

بزرگتر کشیده شدند و فضا جاروب شد و ستارگان،درخشیدن گرفتند و کواکب،زینت بخش شدند،خورشید،نورافشانی کرد و ماه،تابندگی را آغاز نمود و هر کدام در مدار خود به گردش در آمدند.

در بعضی از فرضیه ها در باره پیدایش جهان آمده است که عامل جدایی منظومه ها و کهکشانها و کرات آسمانی از توده نخستین،یک انفجار عظیم درونی بوده که عامل آن به طور دقیق برای هیچ کس مشخّص نیست.این انفجار،بخشهای عظیمی از توده گاز مایع گون نخستین را به فضای اطراف پرتاب کرد و کرات و منظومه ها را تشکیل داد.

ممکن است تعبیری که در کلام مولا(علیه السلام)آمده است که«تندباد و طوفان دیگری وزیدن گرفت که سرچشمه آن نقطه دوردستی بود و آن آب را به شدّت به هم زد تا کفها بر آن آشکار شد»اشاره به همین انفجار عظیم که از اعماق مادّه نخستین سرچشمه گرفت،باشد.

ولی به هر حال همان گونه که در بالا گفته شد،هدف این است که انطباق تعبیرات این خطبه را با فرضیه های موجود در باره پیدایش جهان روشن سازیم،نه یک قضاوت و داوری قطعی در این باره.

سخنی نگوید.در واقع زبان حال دانشمندان این است که اگر چه ما از رسیدن به کنه این موضوع عاجز و ناتوانیم،ولی مایل هستیم،شبحی از آن را در ذهن خود ترسیم کرده،روح تشنه و کنجکاو خود را کمی سیراب کنیم.

در آیات قرآن و روایات اسلامی نیز تنها اشارات فشرده ای نسبت به این مسأله دیده می شود که آن هم جز شبح نیمه روشنی در ذهن ترسیم نمی کند و طبیعت مسأله نیز چنین ایجاب می کند.

به هر حال آنچه در این خطبه شریفه در باره پیدایش جهان آمده است، هماهنگ است با آنچه در خطبه 211 می خوانیم که می فرماید:«و کان من اقتدار جبروته و بدیع لطائف صنعته ان جعل من ماء البحر الزّاخر المتراکم المتقاصف یبسا جامدا ثمّ فطر منه اطباقا ففتقها سبع سموات،بعد ارتتاقها،از قدرت و جبروت و لطایف صنعت بدیع خداوند این بود که از آب دریای پر امواج و متراکم و متلاطم که از امواجش سخت به هم می خوردند،موجود جامدی آفرید و سپس طبقاتی از آن خلق کرد و بعد از پیوستگی،آنها را از هم گشود و هفت آسمان را به وجود آورد».

در روایات اسلامی نیز بحثهای فراوانی در این زمینه دیده می شود و غالب روایات با آنچه در این خطبه نهج البلاغه آمده هماهنگ است با این تفاوت که در بسیاری از آنها آمده است،نخست کفهایی بر روی آن آب پیدا شد و از آن کفها بخار یا دودی برخاست و آسمانها را به وجود آورد. (1)

ولی همان گونه که گفته شد این تعبیرات منافاتی با هم ندارند.چرا که مادّه نخستین به احتمال قوی گاز فشرده مایع گونی بوده و تعبیراتی مانند آب و بخار و دخان(دود)در مورد مراحل مختلف آن صادق بوده است.

این نکته نیز قابل توجّه است که تضادّی میان روایاتی که می گوید،اوّلین چیزی

ص: 132

که خدا آفرید آب بود یا این که نخستین چیزی که خداوند آفرید نور پیامبر(صلی الله علیه و آله)یا عقل بوده است،وجود ندارد.زیرا بعضی از این روایات ناظر به خلقت عالم مادّه و بعضی ناظر به خلقت عالم مجرّدات و ارواح است.

از آنچه در بالا گفته شد،روشن می شود که هیچ منافاتی بین این روایات و آنچه در آیه 11 سوره«فصّلت»در قرآن مجید آمده که می فرماید: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ» ،سپس به آسمانها پرداخت در حالی که دود بودند»نیز وجود ندارد.

مطابق این نظریّه که از سوی جمعی از فلاسفه یونان ابراز شده بود،خداوند در آغاز یک چیز بیشتر نیافرید و آن عقل اوّل بود(فرشته یا روح عظیم و مجردی که نامش را عقل اوّل گذاشتند).این عقل دو چیز آفرید عقل دوّم و فلک نهم.سپس عقل دوّم،عقل سوّم و فلک هشتم را آفرید و به همین ترتیب ده عقل و نه فلک آفریده شد و عقل دهم،موجودات این عالم را به وجود آورد.

این سلسله مراتب فرضی،در واقع هیچ دلیلی نداشت همان گونه که فرضیّه «بطلمیوس»نیز فاقد دلیل کافی بود،ولی هر چه بود قرنهای طولانی بر افکار حکومت کرد.

امّا قرآن و روایات اسلامی نه فرضیّه اوّل را پذیرفت و نه فرضیّه دوّم را،چرا که در آیات و روایات معروف-مخصوصا در«نهج البلاغه»-اثری از آن نمی یابیم و این خود از شواهد عظمت و استقلال قرآن و اخبار اسلامی و سرچشمه گرفتن آنها از مبدأ وحی و نه از افکار بشری است و گرنه به رنگ همانها در می آمد.(1)

چگونگی پیدایش جهان هستی را در کلام«امیر مؤمنان علی»(علیه السلام)که هماهنگ با بسیاری از روایات دیگر است،مشاهده کردید.

آنچه در آیات قرآنی و روایات اسلامی به چشم می خورد،مسأله آسمانهای هفتگانه است،نه افلاک نه گانه و نه عقول عشره و تفسیر آسمانهای هفتگانه در بحث آینده خواهد آمد.

ولی متأسفانه جمعی از شارحان قدیم نهج البلاغه-که تحت تأثیر فرضیّه عقول عشره و نظریّه«بطلمیوس»در پیدایش جهان واقع شده بودند-آن را به شرح

ص: 134

نهج البلاغه کشانده و سعی داشته اند خطبه بالا را بر آن منطبق سازند،اصراری که هیچ ضرورت و لزومی نداشت،چرا که هر دو،فرضیّه بودند،فرضیّه هایی که بطلان آنها امروز ثابت شده است.

مشاهدات علمی امروز و تجربیّات دانشمندان فلکی به روشنی ثابت کرده است،فلکی به آن معنا که«بطلمیوس»می پنداشت،وجود ندارد و ستارگان ثابت و سیّار که عدد آنها به مراتب بیش از آن است که قدما می پنداشتند در فضای خالی(سیّارات به دور خورشید نه به دور زمین و ثوابت بر محورهای دیگری)دور می زنند و زمین،نه تنها مرکز جهان نیست بلکه سیّاره کوچکی از سیّارات منظومه شمسی است که آن هم به نوبه خود منظومه کوچکی از میلیونها و میلیاردها منظومه جهان بالاست.

امّا طرفداران عقول عشره علاوه بر این که یک پایه فرضیّه خود را از هیأت «بطلمیوس»گرفته اند-که بطلان آن امروز از مسلّمات است-پایه دیگر را بر بعضی از قواعد عقلیّه،(قاعده«الواحد لا یصدر منه الاّ الواحد»)که اینجا جای شرح آن نیست،گذارده اند.

از آنجا که این قاعده از نظر بسیاری از دانشمندان فاقد دلیل کافی است،پایه دیگر آن نیز بی اعتبار خواهد شد.(دقّت کنید) (1)

میان آمده است. (1)

در میان دانشمندان قدیم و جدید برای آسمانهای هفتگانه تفسیرهای گوناگونی دیده می شود که این جا،جای بحث همه آنها نیست و از میان آنها این تفسیر،صحیح تر به نظر می رسد که منظور از آسمانهای هفتگانه همان معنی واقعی کلمه است،آسمان به معنی مجموعه ای از ستارگان و کواکب عالم بالا و منظور از عدد هفت همان عدد معروف است نه عدد تکثیر به معنی بسیار،منتهی از آیات دیگر قرآن چنین بر می آید که آنچه را ما از ستارگان ثابت و سیّار و کهکشانها می بینیم همه مربوط به مجموعه آسمان اوّل است.

بنا بر این در ماورای این مجموعه عظیم،شش مجموعه عظیم دیگر که شش آسمان را تشکیل می دهد وجود دارد که از دسترس علم انسان تاکنون بیرون مانده است.

آیه ششم سوره«صافات»گواهی بر این معنی است: «إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» ،ما آسمان پایین را(یا آسمان نزدیک را)با ستارگان زینت بخشیدیم».

همین معنی در آیه 12 سوره«فصّلت»آمده است: «وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ» ،ما آسمان پایین تر را با چراغهای ستارگان زینت بخشیدیم».

و در آیه 5 سوره«ملک»می خوانیم: «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ» .

جالب این که مرحوم«علامه مجلسی»نیز در بحار الانوار این تفسیر را به عنوان یک احتمال که به فکر او خطور کرده است یا به تعبیر امروز برداشتی که از آیات و روایات داشته،ذکر نموده است. (2)

درست است که ابزارهای علمی امروز،هنوز پرده از این عوالم ششگانه برنداشته،ولی در واقع هیچ دلیلی بر نفی آن از نظر علوم روز نیز وجود ندارد و شاید در آینده

ص: 136

راز این معمّا گشوده شود،بلکه از کشفیّات بعضی از دانشمندان فلکی چنین بر می آید که شبحهایی از دور در باره وجود عوالم دیگر به چشم می خورد مثلا در بعضی از مجله های فضایی از قول رصدخانه معروف«پالومار» چنین آمده است:با دوربین رصدخانه«پالومار»میلیونها کهکشان جدید کشف شده که بعضی از آنها هزار میلیون سال نوری با ما فاصله دارد.

ولی بعد از فاصله هزار میلیون سال نوری فضای عظیم و مهیب و تاریکی به چشم می خورد که هیچ چیز در آن دیده نمی شود.امّا بدون تردید در آن فضای مهیب و تاریک صدها میلیون کهکشان وجود دارد که دنیایی که در سمت ماست با جاذبه آن کهکشانها نگهداری می شود.تمام دنیای عظیمی که به نظر ما می رسد و دارای صدها هزار میلیون کهکشان است جز ذرّه کوچک و بی مقدار،از یک دنیای عظیمتر نیست و هنوز اطمینان نداریم که در فراسوی آن دنیای دوّم دنیای دیگری نباشد. (1)

بنا بر این عوالمی که برای بشر تاکنون کشف شده،با تمام عظمت خیره کننده و حیرت آوری که دارد،گوشه کوچکی از این عالم بزرگ است و چه بسا عوالم ششگانه دیگر در آینده نیز بر انسانها روشن شود.

سرچشمه می گرفت-دریافت داشته و به گفته«ابن ابی الحدید»اینها نشان می دهد که علی(علیه السلام)همه علوم را داشته و این معنی از فضایل و مناقب او بعید نیست. (1)

چگونه چنین نباشد در حالی که در جای دیگر خودش می فرماید:«انّا بطرق السّماء اعلم منّی بطرق الارض،من به راههای آسمان،از راههای زمین داناترم». (2)

ص: 138

رساندن حکم و فرمانش در رفت و آمدند و جمعی دیگر حافظان بندگان اویند و دربانان بهشتش.

بعضی از آنها پاهایشان در طبقات پایین زمین ثابت و گردنهایشان از آسمان بالا،گذشته و ارکان وجودشان از اقطار جهان،بیرون رفته و شانه های آنها برای حفظ پایه های عرش خدا آماده است و در برابر عرش او چشمهای خود را پایین افکنده،در زیر آن بالهای خود را به خود پیچیده اند.در میان آنها و کسانی که در مراتب پایین تر قرار دارند،حجابهای عزّت و پرده های قدرت فاصله افکنده است.(آنها چنان در معرفت الهی پیش رفته اند که)هرگز پروردگار خود را در وهم و ذهن خود تصویر نمی کنند و صفات مخلوقان را برای او قائل نمی شوند.هرگز او را در مکانی محدود نمی سازند و با نظایر و امثال به او اشاره نمی کنند.

دارد که در آغاز به هم پیوسته بودند و سپس از هم باز شدند و این درست بر خلاف چیزی است که هیأت«بطلمیوس»می گفت که آسمانها،همچون طبقات پوست پیاز روی هم قرار گرفته اند و هیچ فاصله ای در میان آنها نیست.

سپس امام(علیه السلام)می افزاید:«خداوند این فاصله ها را مملو از انواع فرشتگان ساخت» (فملأهنّ اطوارا (1)من ملائکته) . (2)

در خطبه«اشباح»(خطبه 91)نیز می خوانیم:«و ملا بهم فروج فجاجها و حشا بهم فتوق اجوائها،به وسیله آنها(فرشتگان)تمام فاصله های آسمانها را پر کرد و فاصله جوّشان را از آنان مالامال ساخت».

در جمله دیگری از همان خطبه می خوانیم:«و لیس فی اطباق السّماء موضع اهاب الاّ و علیه ملک ساجد او ساع حافد،در تمام آسمانها به اندازه جای پوست چهارپایی نتوان یافت،جز این که فرشته ای بر آن به سجده افتاده یا تلاشگری سریع،مشغول کار است».

آن گاه به میان اقسام و اصناف،یا به تعبیر دیگر اطوار فرشتگان پرداخته آنها را به چهار گروه تقسیم می فرماید:

نخست به فرشتگانی که کارشان عبادت است اشاره می کند و آنها را نیز به چند گروه تقسیم می کند:«گروهی که پیوسته در حال سجده اند و رکوع نمی کنند» (منهم سجود (3)لا یرکعون) .

«و گروهی که همواره در رکوعند و قیام نمی کنند» (و رکوع لا ینتصبون) .

«و گروهی که پیوسته در حال قیامند و هرگز از این حالت جدا نمی شوند»

ص: 141

(و صافّون (1)لا یتزایلون) .

بعضی«صافّون»را در این جا به معنی«صف کشیده برای عبادت»گرفته اند و برخی به معنی بال و پرها در آسمان گشوده(به قرینه تعبیری که در قرآن در مورد پرندگان آمده است که می فرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافّاتٍ» ،آیا آنها پرندگان را در بالای سر خود ندیدند که بالهای خود را گشوده اند»). (2)

این احتمال نیز وجود دارد که منظور،ایستادن در صفوف منظّم و آماده اطاعت فرمان و انجام اوامر بودن است.

ولی احتمال اوّل با جمله های قبل و بعد،تناسب بیشتری دارد،در واقع همان گونه که عبادتهای ما دارای سه حالت عمده است قیام و رکوع و سجود،آنها نیز هر گروهی غرق در یکی از این سه عبادتند.

تعبیر به «صافّون» یا اشاره به صفوف منظّم ملائکه است و یا قیام منظم هر کدام.درست همان گونه که در خطبه همّام در باره متقین آمده است که می فرماید:«شبها بر پا ایستاده اند و پاهای خود را در کنار هم قرار داده اند و مشغول قرائت قرآن هستند»(امّا اللّیل فصافّون اقدامهم تالین لاجزاء القرآن). (3)

«و گروه دیگری که پیوسته در حال تسبیح خدا هستند و هرگز خسته نمی شوند» (و مسبّحون لا یسأمون) .

ظاهر این جمله این است که آنها گروه دیگری غیر از سه گروهی که در سجود و رکوع و قیامند،می باشند(هر چند بعضی از مفسّران نهج البلاغه احتمال داده اند که تسبیح کنندگان،همان گروههای قبل هستند و از بعضی از روایات می توان کلام آنها را تأیید کرد.زیرا در روایتی آمده است که از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)سؤال کردند نماز

ص: 142

ملائکه چگونه است؟پیامبر سخنی نگفت تا این که جبرئیل نازل شد و به حضرت گفت:«أنّ اهل السّماء الدّنیا سجود الی یوم القیامة یقولون سبحان ذی الملک و الملکوت و اهل السّماء الثّانیة رکوع الی یوم القیامة یقولون سبحان ذی العزّة و الجبروت و اهل السّماء الثّالثة قیام الی یوم القیامة یقولون سبحان الحیّ الّذی لا یموت،اهل آسمان اوّل تا روز قیامت در سجده اند و پیوسته می گویند پاک و منزّه است کسی که صاحب ملک و ملکوت است و اهل آسمان دوّم تا روز قیامت همواره در رکوعند و می گویند پاک و منزّه است خدایی که صاحب عزّت و جبروت است و اهل آسمان سوّم پیوسته تا قیامت در حال قیامند و می گویند پاک و منزّه است خداوندی که زنده است و نمی میرد»). (1)

در این که آیا منظور از سجود و رکوع و قیام،اعمالی همچون سجود و رکوع و قیام ماست یا اشاره به مراحل خضوع و عبادت فرشتگان بر حسب مراتب و مقامات آنها،گفتگوست.اگر فرشتگان را دارای جسم(جسم لطیف)بدانیم و صاحب دست و پا و صورت و پیشانی،معنای اوّل مناسبتر است و اگر جسمی برای آنها قائل نباشیم،یا آنها را دارای جسم بدانیم،نه جسمی همانند ما،معنای دوّم مناسبتر خواهد بود.(در بحث نکات در این زمینه سخن خواهیم گفت.)

به هر حال کار این مجموعه،همگی عبادت و تسبیح و تقدیس خداوند بزرگ است گویی غیر از آن،کاری ندارند و جز به عبادت عشق نمی ورزند.در واقع آنها از نشانه های عظمت خداوند و بزرگی مقام او و عدم نیاز او به عبادت عبادت کنندگان می باشند و به تعبیر دیگر فلسفه خلقت آنان احتمالا آن است که انسانها به عبادت خویش مغرور نشوند و بدانند که اگر به فرض محال او نیاز به عبادت می داشت،فرشتگان عالم بالا در همه جا مشغول عبادتند تا بندگان زمینی تصوّر نکنند عبادت کردن یا نکردن آنها اثری در کبریایی او می گذارد و اگر جملگی آنها کافر گردند بر

ص: 143

دامن کبریای او گردی نمی نشیند: «إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ» . (1)

سپس به اوصاف این مجموعه از فرشتگان پرداخته،می فرماید:«نه خواب چشمان،آنها را می پوشاند و نه عقل آنها گرفتار سهو و خطا می شود،نه بدن آنها سستی می گیرد و نه غفلت نسیان بر آنان عارض می گردد» (لا یغشاهم نوم العیون و لا سهو العقول و لا فترة الابدان و لا غفلة النّسیان) .

به عکس انسانها که اگر برنامه عبادتی را تکرار کنند،به طور تدریجی گرفتار این حالات می شوند،کم کم خواب چشمانشان را فرا می گیرد،بدن سست می شود و سهو و نسیان عارض می گردد.ولی ملائکه عبادت کننده،هرگز گرفتار این حالات نمی شوند.

آنها چنان عاشق عبادت و غرق مناجات و تسبیحند که هرگز خواب و غفلت و فتوری به آنها دست نمی دهد.

به تعبیر دیگر کوتاهی در انجام این وظیفه مهم از اموری سرچشمه می گیرد که هیچ یک از آنها در این فرشتگان نیست.گاه منشأ آن خستگی است،گاه خواب چشمها،گاه سهو عقلها،گاه سستی بدن و گاه غفلت و نسیان و چون هیچ یک از این امور در آنها نیست،هرگز در عبادت پروردگار کندی نمی ورزند.

سپس به بیان مجموعه دوّم از فرشتگان پرداخته،می فرماید:«گروهی از آنان امنای وحی خدا و زبان گویای او به سوی پیامبران و پیوسته برای رساندن حکم و فرمانش در آمد و شد هستند» (و منهم امناء علی وحیه و السنة الی رسله و مختلفون بقضائه و امره) .

در واقع آنها واسطه میان پروردگار و پیامبران و ترجمان وحی او هستند.

ص: 144

از این تعبیر استفاده می شود که تنها جبرئیل علیه السلام نیست که سفیر وحی خداست.او در حقیقت رئیس سفرای الهی است.

در آیات قرآن نیز اشاره به این گروه از فرشتگان شده است،گاه می فرماید:

«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ» ،بگو آن(قرآن)را روح القدس به حق از سوی پروردگارت نازل کرده است». (1)

در جای دیگر می فرماید: «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّهِ» ،بگو کسی که دشمن جبرئیل باشد(در حقیقت دشمن خداست)چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است». (2)

گاه اشاره به گروه فرشتگان حامل وحی کرده،می فرماید: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» ،خداوند فرشتگان را همراه روح الهی به فرمان خود،بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند». (3)

در روایات اسلامی و بعضی دیگر از خطبه های«نهج البلاغه»نیز به این معنی اشاره شده است.

باید توجّه داشت که منظور از قضا و امر الهی در جمله های محلّ بحث همان فرمان و دستورهای دینی و شرعی است،نه قضا و فرمان تکوینی که بعضی از مفسّران«نهج البلاغه»احتمال داده اند چرا که تناسب با جمله های قبل-که مسأله امنای وحی مطرح شده است-ندارد و «مختلفون» از ماده اختلاف در این جا به معنی رفت و آمد است.

سپس به مجموعه سوّم از فرشتگان اشاره کرده،می فرماید:«گروهی از آنان حافظان بندگان اویند و دربانان بهشتهای او» (و منهم الحفظة لعباده و السّدنة (4)لابواب جنانه) .

ص: 145

«حفظة»جمع«حافظ»به معنای نگاهبان است و در این جا دو معنی می تواند داشته باشد:یکی نگاهبانان بر بندگان که مراقب اعمال آنها هستند و آنها را ثبت و ضبط می کنند که در آیه 4 سوره طارق به آن اشاره شده است: «إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمّا عَلَیْها حافِظٌ» ،هر کسی نگاهبانی بر او گمارده شده»و نیز در آیه 10 و 11 سوره انفطار می خوانیم:« «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ» ،بر شما حافظانی گمارده شده، نگاهبانانی بزرگوار که پیوسته اعمال شما را می نویسند».

دوّم نگاهبانان بندگان که آنها را از آفات و بلاها و حوادث مختلف حفظ می کنند که اگر آنها نباشند انسانها دائما در معرض نابودی هستند.همان گونه که در آیه 11 سوره رعد آمده،می فرماید: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ» ،برای انسان مأمورانی است که پی در پی،از پیش رو و از پشت سر،او را از حوادث(غیر حتمی)الهی حفظ می کنند».

ولی معنای اوّل با جمله های قبل که سخن از وحی و تکالیف شرعی داشت و جمله بعد که اشاره به بهشت و جزای اعمال می کند تناسب بیشتری دارد هر چند جمع میان دو معنی نیز از مفهوم عبارت دور نیست.

«سدنة»جمع«سادن»به معنی دربان و«جنان»(بر وزن کتاب)جمع«جنّت» به معنای بهشت است و از این تعبیر استفاده می شود که خداوند بهشتهای متعدّدی دارد و بعضی از شارحان نهج البلاغه عدد آن را هشت می دانند که در قرآن مجید به نامهای:«جنّة النّعیم و جنّة الفردوس و جنّة الخلد و جنّة المأوی و جنّة عدن و دار السّلام و دار القرار و جنّة عرضها السّموات و الارض»آمده است. (1)

در این که وجود فرشتگان حافظ اعمال چه فایده ای دارد،گاه گفته می شود فایده آنان این است که انسانها احساس مسئولیت بیشتر و مراقبت های نزدیکتری

ص: 146

کنند و در اعمال و رفتار خویش هوشیارتر باشند.چرا که هدف همه اینها تربیت انسان و جلوگیری از انحراف و زشتکاریهای اوست.

سپس به مجموعه چهارم از فرشتگان بزرگ که حاملان عرش الهی هستند اشاره کرده،می فرماید:«گروهی از آنان(آن قدر عظیم و بزرگند که)پاهایشان در طبقات پایین زمین،ثابت و گردنهایشان از آسمان بالا،گذشته است و ارکان وجود و پیکرشان از کرانه های جهان بیرون رفته و شانه های آنها برای حفظ پایه های عرش خدا آماده و متناسب است» (و منهم الثّابتة فی الارضین السّفلی اقدامهم و المارقة من السّماء العلیا اعناقهم و الخارجة من الاقطار ارکانهم و المناسبة لقوائم العرش اکتافهم) .

آن گاه به بیان اوصافی از آنها پرداخته،می افزاید:«چشمهای آنها در برابر عرش او فرو افتاده و در زیر آن بالهای خود را به خود پیچیده و میان آنها و کسانی که در مراتب پایین ترند،حجابهای عزّت و پرده های قدرت زده شده است» (ناکسة (1)دونه ابصارهم متلفّعون (2)تحته باجنحتهم مضروبة بینهم و بین من دونهم حجب العزّة و استار القدرة) .

سپس به توصیف بیشتری پرداخته،می فرماید:«(سطح معرفت و شناخت آنها به قدری بالاست که)هرگز پروردگار خود را با نیروی وهم به تصویر نمی کشند و صفات مخلوقات را بر او جاری نمی سازند.هرگز او را در مکانی محدود نمی کنند و با نظایر و

ص: 147

امثال،به او اشاره نمی نمایند» (لا یتوهّمون ربّهم بالتّصویر و لا یجرون علیه صفات المصنوعین و لا یحدّونه بالاماکن و لا یشیرون الیه بالنّظائر (1)) .

آری قدرت آنها قدرت جسمانی نیست بلکه از قدرت فوق العاده روحانی برخوردارند که هیچ کس به مقام آنها راه پیدا نمی کند و به همین دلیل شایستگی حمل عرش الهی را پیدا کرده اند.

در واقع،آنها عالیترین مقام توحید را پیدا کرده اند مقامی که شایسته است، سرمشق برای همه بندگان الهی،مخصوصا انسانهای برجسته باشد.آنها هیچ شبیه و مانند و نظیر و مثالی برای خداوند قائل نیستند و هیچ محدودیّتی در باره ذات پاک و صفاتش نمی شناسند حتّی او را برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم می دانند،چرا که هر چه به تصوّر انسان یا فرشته ای در آید مخلوق اوست و خداوند برتر از آن است که مخلوق باشد.

در این که منظور از«عرش»چیست و حاملان عرش الهی چه می کنند و عظمتی که در این جمله ها آمده چه مفهومی دارد،مطالبی در بحث نکته ها خواهد آمد.

علمای کلام بلکه اکثریت قاطع دانشمندان اسلام،آنها را موجوداتی جسمانی(از جسم لطیف)می دانند.در بعضی از تعبیرات کلمه نور به عنوان ماده اصلی تشکیل دهنده فرشتگان آمده است و در عبارت معروفی که در بسیاری از کتب آمده،می خوانیم:«الملک جسم نوریّ...».

مرحوم علامه مجلسی تا آن حدّ در این جا پیش رفته که می گوید:«امامیه بلکه جمیع مسلمین مگر گروه کمی از فلاسفه...معتقدند که ملائکه وجود دارند و آنها اجسام لطیفه نورانیه هستند و می توانند به اشکال مختلف در آیند...و پیامبران و اوصیای معصوم،آنها را می دیدند». (1)

به تعبیر دیگر ملائکه اجسام نوری اند و جن جسم ناری است و انسانها اجسام کثیفه(خشن)می باشند.

قول دیگر مربوط به جمعی از فلاسفه است که ملائکه را مجرّد از جسم و جسمانیات می دانند و معتقدند آنها دارای اوصافی هستند که در جسم نمی گنجد.

مرحوم«شارح خویی»در«منهاج البراعة»اقوال دیگری در این زمینه نقل کرده است که مجموعا بالغ بر شش قول می شود،ولی بسیاری از آنها قائلین بسیار کمی دارد.

بی شک وجود فرشتگان-مخصوصا با آن ویژگیها و مقامات و اعمالی که قرآن برای آنان شمرده-از امور غیبیّه است که برای اثبات آن با آن صفات و ویژگیها راهی جز ادلّه نقلیّه وجود ندارد.

قرآن مجید برای آنها ویژگیهایی می شمرد:

1-آنها موجوداتی عاقل و با شعورند.

2-همگی سر بر فرمان خدا دارند و هیچ گاه معصیت و نافرمانی نمی کنند.

3-وظایف مهم و بسیار متنوّعی از سوی خداوند بر عهده دارند.گروهی حاملان

ص: 149

عرش،گروهی مدبّرات امر،گروهی فرشتگان قبض ارواح،گروهی مراقبان اعمال بشر،گروهی حافظان انسان از خطرات،گروهی امدادگران الهی برای مؤمنان در جنگها،گروهی مأمور عذاب و مجازات اقوام سرکش و گروهی مبلّغان وحی و آورندگان پیام الهی و کتب آسمانی برای انبیا هستند.

4-فرشتگان دارای مقامات مختلفند و همه در یک سطح نیستند.

5-پیوسته تسبیح و حمد الهی به جا می آورند.

6-گاه به صورت انسان یا به صورتی دیگر بر انبیا یا انسانهای شایسته ای مانند مریم(علیه السلام)ظاهر می شوند.

و اوصاف دیگر که شرح همه آنها در این مختصر نمی گنجد.

گر چه این بحث که ماهیّت ملائکه،مجرّد از جسم است یا غیر مجرّد،اثر چندانی ندارد،ولی ظاهر آیات و روایات-اگر نخواهیم توجیه و تفسیر خاصّی برای آنها در نظر بگیریم-آن است که آنها از این مادّه کثیف و خشن عنصری نیستند،ولی به هر حال مجرّد مطلق نیز نمی باشند.زیرا زمان و مکان و اوصاف دیگری که لازمه جسم و جسمانیّت است برای آنها در آیات و روایات آمده است.

تعبیراتی که در کلام مولا علی(علیه السلام)در همین بخش از خطبه(و همچنین در خطبه اشباح)آمده است همین نظریه را تأیید می کند.

ولی به هر حال اعتقاد به وجود ملائکه به طور اجمال از جمله مسائلی است که قرآن مجید بر آن تأکید دارد،چنانکه می فرماید: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ» «مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ» ،پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شد ایمان آورده است و همه مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند». (1)

این نکته نیز قابل توجّه است که بعضی از ناآگاهان برای راضی نگهداشتن کسانی

ص: 150

که منکر عوالم غیب به طور کامل هستند ملائکه را به قوا و انرژیهایی که در طبیعت انسان و سایر موجودات قرار دارد تفسیر کرده اند،در حالی که یک مطالعه بسیار اجمالی روی آیات قرآنی این طرز فکر را کاملا نفی می کند چرا که برای ملائکه و فرشتگان،عقل و شعور و ایمان و اخلاص و عصمت اثبات شده است.

اگر اطاعت و عبادت آن است که آنها انجام می دهند اطاعت و عبادت من چیست؟و اگر قدرت و توانایی آن است که آنها دارند قدرت ما چه ارزشی دارد؟ خلاصه از یکسو به عظمت این عالم و آفریدگار آن و از سوی دیگر به حقارت و کوچکی انسان و برنامه های او آشنا می شود و این خود یکی از فلسفه های وجودی فرشتگان است.

چنین کردند و کار بر آنها آسان شد. (1)

این اشارات و کنایات همه بیانگر عظمت«عرش»اوست و امّا این که«عرش» چیست؟در میان دانشمندان گفتگوست و ورود در این بحث به طور مشروح،ما را از مقصد اصلی دور می سازد.از این رو به اشاره کوتاه و گویایی قناعت می کنیم:

پادشاهان و سلاطین دو نوع تخت داشته اند،تخت کوتاهی که در ایام عادّی بر آن می نشستند و امور حکومت خویش را تدبیر می کردند و تخت بلند پایه ای که مخصوص روزهای خاصّ و ایّام بار عامّ(ملاقات عمومی)و مراسم مهمّ و بزرگ بود.در ادبیات عرب،اوّلی را«کرسی»و دوّمی را«عرش»می نامند و بسیار می شود که واژه عرش کنایه از قدرت و سلطه کامل است هر چند اصلا تخت پایه بلندی وجود نداشته باشد،در جمله معروف«ثلّ عرشه،تختش فرو ریخت»که به معنی از دست دادن قدرت است این معنای کنایی به خوبی دیده می شود.

خداوند که سلطان عالم هستی است،دارای این دو نوع تخت حکومت و فرماندهی است(البته چون او نه جسم است و نه در زمره جسمانیّات،مفهوم کنایی عرش و کرسی در این جا مراد است).

به هر حال،این تخت حکومت الهی چیست؟از جمله تفسیرهایی که برای آن می شود این است که مجموعه عالم مادّه،آسمانها و زمینها و منظومه ها و کهکشانها همه به منزله کرسی و تخت کوتاه اوست همان گونه که قرآن می گوید:

«وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» ،کرسی او تمام آسمانها و زمین را در بر گرفته»و منظور از«عرش»عالم ماورای مادّه(مادّه غلیظ و خشن)می باشد که نه تنها بر عالم مادّه احاطه دارد بلکه جهان مادّه در مقابل آن،بسیار بسیار کوچک و کم اهمیّت است.

اما حاملان عرش بی شکّ به آن معنی نیست که فرشتگانی درشت هیکل و قوی

ص: 153

پیکر پایه های تخت بلندی را که خداوند بر آن تکیه کرده است بر دوش گرفته اند،چرا که عرش-همان گونه که در بالا اشاره شد در این گونه موارد-معنی کنایی دارد و قراین عقلیّه که می گوید خداوند از جسم و جسمانیّت دور است گواه قضیّه است.

بنا بر این حاملان عرش،فرشتگان بسیار بزرگ و والا مقامی هستند که شبیه و مانند ندارند و می توانند به تدبیر جهان ماورای طبیعت(به معنایی که در بالا گفته شد که عرش عظیم خداست)بپردازند و فرمان او را در همه جا اجرا کنند و اگر می بینید که در عبارات مولا عظمت و بزرگی آنها به این صورت بیان شده که گردنهای آنان از آسمانها گذشته و پاهایشان در پایین ترین طبقات زمین قرار گرفته و اندام آنها از اطراف و اقطار جهان بیرون رفته و شانه های آنها متناسب پایه های عرش عظیم پروردگارست،همه تعبیراتی است که قدرت آنها را بر تدبیر آن عالم بزرگ روشن می سازد.

درست است که ما باید الفاظ را همه جا بر معانی حقیقیش حمل کنیم ولی آنجا که پای قراین مسلّم عقلی در میان باشد چاره ای جز معنای کنایی نیست همان گونه که در «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ» می گوییم.

آری آنها نه به قوّت و قدرت خود بلکه به حول و قوّه الهی،این کار مهمّ را بر دوش گرفته اند و در عین حال تسبیح او می گویند و تقدیس او می کنند و طبق آیه 7 سوره غافر برای مؤمنان استغفار می نمایند: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» .

در قرآن مجید نیز تصریح شده است که آنها هرگز آلوده گناه و معصیت نمی شوند: «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» ،آنها بندگان شایسته و گرامی او هستند که هرگز در سخن،بر او پیشی نمی گیرند و به فرمان او عمل می کنند» (1)و در مورد فرشتگان مأمور عذاب می فرماید: «لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ» ،هرگز مخالفت فرمان او نمی کنند». (2)

بعضی تصوّر می کنند،معصوم بودن و نبودن در مورد آنها مفهوم ندارد،ولی این صحیح به نظر نمی رسد.درست است که انگیزه های گناه مانند شهوت و غضب در آنها نیست(یا بسیار ضعیف است)ولی نباید فراموش کرد که آنها فاعل مختارند و قدرت بر مخالفت دارند و حتّی از آیات قرآن استفاده می شود که آنها از بیم مجازات او در وحشتند: «وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ» (3)این تعبیرات همه نشان می دهد که آنها در عین قدرت بر معصیت،معصوم و پاک از گناهند.

از این جا روشن می شود که اگر در بعضی از روایات تعبیراتی در باره کندی بعضی از فرشتگان در اطاعت فرمان حقّ و تنبیه آنان به خاطر این کندی آمده، همانند ترک اولی هایی است که در مورد انبیا نیز گفته شده است و می دانیم ترک اولی هرگز به معنی گناه نیست بلکه گاه ممکن است کار مستحبّ خوبی باشد که در مقایسه با کار بهتر،ترک اولی نامیده می شود.

شرح این مسائل را باید در جای دیگر مطالعه کرد.

حاملان عرش شایستگی این مأموریت بزرگ را پیدا کرده اند نه تنها به خاطر قوّت و قدرت آنهاست،بلکه یک دلیل آن بالا بودن سطح معرفت آنها نسبت به خداست.

آنها والاترین مقام توحید و نفی هر گونه شرک و شبیه و مانند را از خداوند دارا هستند و به خاطر همین معنی شایستگی پذیرش آن مأموریت عظیم را پیدا کرده اند و این در واقع درسی برای همه بندگان و انسانهای آگاه است.

ص: 156

باز می شناسد،این در حالی است که او را معجونی از رنگهای مختلف و ترکیبی از اشیای همسان و نیروهای متضاد و اخلاط مختلف از حرارت و برودت و رطوبت و خشکی قرار داد.

(مفاصل)بود» (فجبل منها صورة ذات احناء (1)و وصول و اعضاء و فصول) .

در واقع«احناء»(جمع حنو)اشاره به خمیدگیهای مختلف بدن مانند خمیدگی دنده ها و فکها و قسمت بالای سر و پایین پا می کند که بدن را برای کارهای مختلف آماده می سازد.زیرا اگر بدن مانند یک شکل هندسی مکعب و امثال آن بود،هرگز کارایی کنونی را نداشت.

جمله (و اعضاء و فصول) اشاره به اعضای مختلفی دارد که از طریق مفاصل، با یکدیگر پیوند دارند و همین امر سبب کارایی زیاد می شود.دست انسان را تا مچ در نظر بگیرید،اگر همه یکپارچه بود و یک عضو و دارای یک استخوان بود کارآیی بسیار کمی داشت.ولی می دانیم که خداوند آن را از چند قطعه استخوان و چندین عضو و پیوندهای میان آنها آفریده و همین سبب می شود که هر انگشت بلکه هر بندی از انگشتان علاوه بر کف دست،کارایی خاصّی داشته باشد و این یکی از نشانه های حکمت و عظمت پروردگار است.

سپس به مرحله بعدی اشاره کرده،می فرماید:

«(خداوند)بعد از آن که این گل را شکل داد آن را سفت و جامد کرد تا خود را کاملا نگه دارد و صاف و محکم و خشک ساخت» (اجمدها حتّی استمسکت و اصلدها (2)حتّی صلصلت (3)) .

به این ترتیب انسان از نظر جسم کاملا ساخته و آماده شد:«این حال،تا وقت معیّن و سرانجامی معلوم ادامه داشت» (لوقت معدود و اجل معلوم) . (4)

ص: 160

در بعضی از روایات از«امام باقر»(علیه السلام)نقل شده است که این حال،چهل سال ادامه یافت.جسد آدم(علیه السلام)در گوشه ای افتاده بود و فرشتگان از کنار آن می گذشتند و می گفتند برای چه منظوری آفریده شده ای؟ (1)شاید این فاصله زمانی-همان گونه که بعضی از محقّقان گفته اند-به خاطر آزمون ملائکه و یا به خاطر تعلیم مردم نسبت به ترک عجله در کارها و تأنّی در امور بوده است.

در این جا مرحله دوّم،یعنی مرحله نفخ روح فرا رسید،لذا می فرماید:

«سپس از روح خود در او دمید و به صورت انسانی در آمد،دارای نیروهای عقلانی که آنها را در جهات مختلف به حرکت وا می دارد(و از هر یک از آنها برای سامان دادن به بخشی از کارهای خود بهره می گیرد و حتی به اعضای خود فرمان می دهد)» (ثمّ نفخ فیها من روحه فمثلت (2)انسانا ذا اذهان یجیلها (3)) .

تعبیر به (ذا اذهان یجیلها) اشاره به نیروهای مختلف عقلانی و ذهنی است که انسان از هر کدام آنها در بخشی از زندگی استفاده می کند و از ترکیب آنان با یکدیگر راه خود را به سوی مقصود می گشاید(این نیروها عبارتند از:قوّه ادراک، قوّه حفظ،نیروی خیال و...).

توجّه داشته باشید که ذهن در اصل به معنی قوّت است،سپس به معنی عقل و فهم و درایت و سایر نیروهای عقلانی به کار رفته و این کلام نشان می دهد که مولا(علیه السلام)در این عبارت به جوانب مختلف نیروی عقلانی توجّه فرموده و هر یک از

ص: 161

آنها را یکی از عنایات الهی می شمرد.

سپس می افزاید:«و دارای افکاری است که به وسیله آن(در موجودات مختلف و کارهای گوناگون)تصرّف می کند» (و فکر یتصرّف بها) .

گاه تصوّر می شود که این تعبیر به اصطلاح،از قبیل عطف تفسیری است و تعبیر دیگری از همان مفهوم جمله سابق است،ولی ظاهر این است که این دو جمله هر یک اشاره به حقیقتی دارد:جمله (ذا اذهان یجیلها) اشاره به مراحل شناخت و تصوّر و تصدیق و فهم و درک حقایق است و جمله (و فکر یتصرّف بها) اشاره به اندیشه هایی است که در مرحله اجرا قرار می گیرد و به وسیله آن انسان در اشیای مختلف تصرّف می کند(توجّه داشته باشید که فکر در اصل به معنای حرکت اندیشه و اعمال خاطر است)و به هر حال«فکر»به صورت جمع(مانند «اذهان»که صیغه جمع است)آمده تا نشان دهد قوای عقلی و اندیشه های انسانی بسیار متنوّع و گوناگون است و این نکته مهمّی است که فلاسفه بزرگ و اندیشمندان و روانشناسان روی آن تأکید فراوان دارند و سرچشمه تفاوت استعدادهای فکری انسانها،تفاوت در این مورد است.

چه بسا افرادی در یک قسمت قویتر و در قسمتی ضعیف تر و افراد دیگری عکس آن بوده باشند و در این مسأله اسرار و دقایق بسیار عجیبی است که هر قدر انسان در آنها دقیقتر می شود به عظمت خداوندی که خالق قوای ذهنی و فکری است،آشناتر می گردد.

سپس به دو چیز دیگر که انسان را برای رسیدن به مطلوبش کمک می کند اشاره کرده،می فرماید:«خداوند اعضایی به انسان داده است که آنها را به خدمت می گیرد و ابزاری عنایت فرموده که آنها را برای انجام مقاصدش به کار می گیرد» (و جوارح یختدمها (1)و ادوات یقلّبها) .

ص: 162

در واقع چهار مرحله را پشت سر می گذارد تا به مقصودش برسد:نخست مرحله شناخت و ادراک و تصوّر و تصدیق است و بعد مرحله اندیشه و فکر و سپس فرمان دادن به اعضا و جوارح و در آن جایی که اعضا و جوارح به تنهایی کارساز نیست،کمک گرفتن از ابزار مختلفی که خداوند در این جهان آفریده است و هر یک از این مراحل چهارگانه بسیار متنوّع و دارای شاخ و برگهای زیاد است.

از آنجا که رسیدن به هدفهای معیّن نیاز به تشخیص خوب و بد و درست و نادرست و محسوسات مختلف دارد،انگشت روی یکی از قوای مهمّ نفس می گذارد که در واقع مرحله پنجمی محسوب می شود و آن قوّه تمیز و تشخیص است،می فرماید:

«خداوند نیروی معرفت و شناختی به انسان داد که به وسیله آن حقّ را از باطل جدا می سازد» (و معرفة یفرق بها بین الحقّ و الباطل) .

«و(همچنین در جهان محسوسات)طعمهای مختلف و بوهای گوناگون و رنگها و اجناس را از یکدیگر باز می شناسد» (و الاذواق و المشامّ و الالوان و الاجناس) . (1)

در واقع این نیروی تمیز و قدرت تشخیص که از مهمترین نیروهای عقل انسان است،هم امور معنوی را مانند حق و باطل فرا می گیرد و هم امور محسوس مادّی را مانند رنگها و بوها و طعمها.

آیا این نیروی تشخیص،نیروی مستقلّی است یا داخل در مفهوم ذهن و فکر که در عبارت قبل آمده است می باشد؟ظاهر عبارت«مولا»(علیه السلام)آن است که آن را به عنوان یک نیروی مستقل شمرده است.

قابل توجّه این که در این جا روی چهار بخش از امور مادّی و محسوسات تکیه

ص: 163

شده:چشیدنیها و بوئیدنیها و دیدنیها و اجناس که در این جا اشاره به انواع مختلف موجودات است، (1)مانند:انواع مختلف گیاهان،پرندگان،حیوانات و غیر آن و اگر اشاره ای به شنیدنی ها(اصوات)و ملموسات نشده است،به خاطر آن است که بیان آن سه قسمت از باب مثال است و هر شنونده ای از بیان آنها به بقیّه منتقل می شود.

سپس امام(علیه السلام)در ادامه این سخن،به یکی از مهمترین ویژگیهای انسان که سرچشمه بسیاری از پدیده های زندگی اوست اشاره کرده،می فرماید:«این در حالی است که او را معجونی از رنگهای مختلف و استعدادهای گوناگون قرار داد» (معجونا (2)بطینة الالوان المختلفة) .

این تعبیر ممکن است اشاره به اختلاف رنگهای انسانها و نژادهای مختلف باشد،یا اختلاف رنگ اجزای بدن که بعضی کاملا سفید(مانند سفیدی چشمها و استخوانها)و بعضی کاملا سیاه(مانند موها)و بعضی به رنگهای دیگر است و آمیختن این رنگها به یکدیگر،به او زیبایی خاصّی می دهد و نیز ممکن است منظور معنی وسیعتری باشد و استعدادها و غرایز گوناگون را نیز شامل شود.

سپس می افزاید:«و ترکیبی از اشیای همسان» (و الاشباه المؤتلفة) مانند رگها و اعصاب و استخوانها که شباهت زیادی به یکدیگر دارند و در عین حال وظایف گوناگونی را انجام می دهند.

«همچنین او را ترکیبی از نیروهای متضاد و اخلاط مختلف،از حرارت و برودت و رطوبت و خشکی قرار داد» (و الاضداد المتعادیة و الاخلاط المتباینة من الحرّ و البرد و البلّة و الجمود) . (3)

جمله بالا اشاره ای به طبیعتهای چهارگانه ای است که در طب سنّتی، معروف

ص: 164

می باشد و پزشکان کنونی گر چه این تقسیم بندی را در لفظ قبول ندارند ولی با تعبیرات دیگری آن را در کلمات خود می آورند مثلا به جای حرارت و برودت،بالا رفتن فشار خون و پایین آمدن آن را به کار می برند و به جای بلّة و جمود،زیادی و کمبود آب بدن را ذکر می کنند.

به هر حال تعبیرات بالا،که در کلام امام(علیه السلام)آمده است،همه بیانگر این ویژگی مهم است که خداوند جسم انسان(بلکه جسم و جان او)را ترکیبی از موادّ مختلف و کیفیّات گوناگون و استعدادها و غرایز متفاوت قرار داده است و این تفاوتها سرچشمه تفاوتهای بسیاری در طرز فکر و روش انسانهاست و در مجموع سبب می شود که مناصب مختلف اجتماعی و نیازهای گوناگون جوامع بشری بدون پاسخگو نباشد و هر چیز در جای خود قرار گیرد و مجموعه کاملی فراهم شود و این خود داستان مفصلی دارد که این جا،جای شرح آن نیست.

در آغاز موجودات تک سلولی در آب اقیانوسها و در لابه لای لجنهای اعماق دریا با یک جهش پیدا شده و تدریجا تکامل یافته اند و از نوعی به نوع دیگر تغییر شکل داده اند و از دریا به صحرا و هوا منتقل شده اند.

انسان را نیز از این معنی مستثنی نمی دانند و معتقدند انسانهای امروز تکامل یافته از«میمونهای انسان نما»هستند و آنها نیز از انواع پست تر به وجود آمده اند.

طرفداران این فرضیّه نیز به شاخه های مختلفی تقسیم شده اند مانند پیروان «لامارک»و«داروین»و«داروینیست های جدید»و طرفداران«موتاسیون» (جهش)و غیر آنها هر کدام دلایلی برای تأیید نظریّه خود اقامه کرده اند.

در برابر این گروهها،طرفداران ثبوت انواع اند که می گویند انواع جانداران، هر کدام جداگانه از آغاز به صورت کنونی ظاهر شده اند آنها در نقد دلایل فرضیّه تحوّل و تکامل،دلایلی نیز اقامه کرده اند که بحث از همه آنها در خور کتاب مستقل و جداگانه ای است.

آنچه لازم است در این جا به آن اشاره شود چند موضوع است که ذیلا به طور فشرده می آوریم:

1-از«قرآن مجید»و همچنین خطبه های«نهج البلاغه»مسأله ثبوت انواع، حد اقل در مورد انسان استفاده می شود،ولی در مورد سایر انواع موجودات تصریحات خاصی دیده نمی شود.هر چند بعضی از طرفداران فرضیّه تحوّل به طور عام که انسان را نیز شامل می شود اصرار دارند که آیات قرآن و تعبیرات نهج البلاغه را به طوری توجیه کنند که با نظریه تحوّل و تکامل بسازد و حتّی این آیات و خطبه ها را دلیلی بر مدّعای خود شمرده اند.

ولی هر ناظر بی طرف می داند که این ادّعا جز با تکلّفات بعید امکان پذیر نیست.

2-مسأله تکامل یا ثبوت انواع مسأله ای نیست که بتوان با آزمایش و دلایل حسی و عقلی اثبات کرد چرا که ریشه های آن در میلیونها سال قبل نهفته شده، بنا بر این آنچه طرفداران یا مخالفان آن می گویند همه شکل فرضیه دارد و دلایل

ص: 166

آنها بیش از یک سلسله دلایل ظنّی نیست،بنا بر این هرگز نمی توان گفت آیات خلقت انسان و عبارات نهج البلاغه با گفته های آنها نفی می شود.

به تعبیری دیگر:علوم در این گونه فرضیّات راه خود را طی می کنند بی آنکه بتوانند لطمه ای به باورهای مذهبی بزنند و لذا فرضیّات علمی دائما در حال تغییر و تحوّلند و ای بسا فردا،قراین تازه ای کشف بشود و فرضیّه ثبوت انواع،طرفداران بسیار زیادتری پیدا کند.مثلا در این اواخر در مطبوعات،این خبر به چشم می خورد که جمجمه هایی از انسانهای مربوط به حدود 2(دو)میلیون سال قبل پیدا شده که با انسان امروزی فرق چندانی ندارد و این مطلب پایه های فرضیّه تکامل را به لرزه در آورد چرا که آنها معتقدند انسانهایی که در چند صد هزار سال قبل می زیسته اند هرگز به صورت انسانهای کنونی نبوده اند.

از این سخن به خوبی می توان نتیجه گرفت که این فرضیه ها تا چه حد ناپایدار است و در پرتو اکتشافات جدید ممکن است متزلزل شود ولی در علوم طبیعی چون راهی جز این نیست به عنوان یک اصل روی آنها تکیه می شود تا فرضیّه جدیدی به میدان بیاید.

خلاصه این که حساب فرضیه ها از مسائل قطعی علوم جداست،مسائل قطعی علوم مانند ترکیب«آب»از«اکسیژن»و«ئیدروژن»،امور حسّی و آزمایشگاهی هستند و با دلایل قطعی قابل اثبات می باشند،ولی فرضیه ها «حد سیّاتی»می باشند که با یک سلسله قراین ظنّی تأیید می شوند و تا قراین مخالفی به دست نیامده،در علوم،مورد قبول می باشند بی آن که کسی ادّعای قطعیّت آنها را بکند. (1)

ص: 167

کند مثلا بگوید:«بیت اللّه»(خانه خدا)و«شهر اللّه»(ماه خدا)اشاره به نهایت شرف و عظمت آن است و این که روح آدمی دارای آثاری از صفات الهی همچون علم و قدرت و خلاقیّت است.در واقع خداوند شریفترین و برترین روح را در آدم دمید و به همین دلیل بعد از آن،خود را احسن الخالقین نامید و فرمود:

«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» . (1)

چه دردآور است که انسان با داشتن چنین استعداد و قدرت و توانایی برای کمال،از مقامی که در انتظار اوست و در سایه آن بر تمام مخلوقات برتری دارد و در خور تاج با شکوه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا» است،آن چنان سقوط کند که به گفته قرآن از چهارپایان پست تر شود: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» . (2)

منظور«امام»از بیان این ویژگیها اشاره به این دو نکته بوده است:عظمت آفریدگار و عظمت آفریده.

ص: 170

جا بحث دیگری را در همین موضوع بیان می فرماید که از جهات مختلف آموزنده و عبرت انگیز است.

نخست می فرماید:«خداوند سبحان از فرشتگان خواست تا ودیعه ای را که نزد آنها بود،ادا کنند و پیمانی را که با او در مورد سجود برای آدم و خضوع برای بزرگداشت او بسته بودند عمل نمایند و فرمود:«برای آدم سجده کنید!همه سجده کردند جز ابلیس!» (و أستادی اللّه سبحانه الملائکة ودیعته لدیهم و عهد وصیّته الیهم فی الاذعان بالسّجود له و الخنوع (1)لتکرمته فقال سبحانه «اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ» .

از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که خداوند قبلا از فرشتگان پیمان گرفته بود که وقتی آدم آفریده و کامل شد برای او سجده کنند و این همان چیزی است که در قرآن مجید،سوره ص،به آن اشاره شده است: «إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» ،(به یادآور)هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان فرمود:من بشری را از گل می آفرینم، هنگامی که او را منظّم ساختم و از روح خود در آن دمیدم برای او به سجده بیفتید». (2)

فرشتگان این معنی را به خاطر داشتند تا آدم آفریده شد و به صورت انسان کاملی در آمد،این جا بود که انجام آن تعهّد،از فرشتگان خواسته شد و فرمود:

برای آدم سجده کنید!همه سجده کردند جز ابلیس! «اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ» . (3)

به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه این امر شاید به خاطر آن بوده که اگر بدون مقدّمه چنین دستوری به فرشتگان داده می شد تعجّب می کردند و شاید در اطاعت این فرمان سست می شدند،ولی خداوند،از قبل،آنها را برای این امر آماده کرد تا

ص: 172

نشان دهد اوامر مهم باید با مقدّمه چینیهای لازم صورت گیرد، سپس انگیزه مخالفت ابلیس را چنین بیان می فرماید:

«خشم و غضب و کبر و نخوت او را فرا گرفت و شقاوت و بدبختی بر وی غلبه کرد، به آفرینش خود از آتش افتخار نمود و خلقت آدم را از گل خشکیده،سبک شمرد» (اعترته الحمیّة (1)و غلبت علیه الشّقوة و تعزّز بخلقه النّار و استوهن خلق الصّلصال) .

در واقع عامل اصلی،از یک نظر،آلودگی درون او بود که از آن تعبیر به شقوت شده و از نظر دیگر کبر و غرور و تعصّب و خودخواهی که زاییده این آلودگی درون بود،بر فکر او غلبه کرد و همین امر سبب شد که واقعیتها را نبیند، آتش را برتر از خاک پندارد،خاکی که منبع تمام برکات و فواید و منافع است و اصولا علم و دانش خود را برتر از حکمت خدا بشمرد.البتّه این گونه داوریها برای افرادی که گرفتار این گونه حجابها می شوند شگفت آور نیست،گاه انسان خودخواه و محجوب به حجاب غرور،کوهی را کاه و کاهی را کوه می بیند و بزرگترین متفکّران جهان به هنگام گرفتاری در چنگال غرور و خودخواهی، گرفتار بزرگترین خطاها و اشتباهات می شوند.

منظور از شقاوت در این جا همان موانع درونی و صفات رذیله ای است که در شیطان وجود داشت.صفات و موانعی که اختیاری بود و از اعمال پیشین او سرچشمه گرفته بود نه شقاوت ذاتی و غیر اختیاری،چرا که شقاوت نقطه مقابل سعادت است.سعادت به معنی فراهم بودن امکانات برای حرکت به سوی صلاح و شقاوت وجود موانع در این راه است،منتهی همه این امور به خاطر اعمال خود انسان یا موجودات مختار دیگر حاصل می گردد نه بر اثر عوامل جبری!

به هر حال ابلیس با این گناه بزرگ و خطای عظیم بکلّی سقوط کرد و از جوار

ص: 173

قرب پروردگار بیرون رانده شد و به خاطر عظمت گناهش منفورترین و مطرودترین خلق خدا گشت،امّا این طرد و لعنت الهی مایه بیداری او نشد و همچنان بر مرکب غرور و نخوت سوار بود و همان گونه که سیره افراد مغرور و متعصّب و لجوج است،به یک کار غیر منطقی دیگر دست زد و آن این بود که کمر به گمراه ساختن آدم و فرزندان او بست و برای این که خشم و حسد خود را بیشتر فرو نشاند بار گناه خود را سنگین تر ساخت و از خدا تقاضا کرد که او را تا دامنه قیامت زنده نگاهدارد و چنان که قرآن می گوید: «قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» . (1)

خداوند نیز خواسته او را به خاطر سه چیز پذیرفت:«نخست این که او مستحقّ غضب الهی بود.دیگر این که می خواست امتحان را بر بندگان تمام کند و دیگر این که وعده ای که به او داده بود،تحقّق بخشد» (فاعطاه اللّه النّظرة استحقاقا للسّخطة و استتماما للبلیّة و انجازا للعدة) .

ولی نه آن چنان که او خواسته بود بلکه تا زمان و وقت معیّنی و لذا فرمود:«تو از مهلت داده شدگانی تا روز و وقت معیّنی» «مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ» «الْمَعْلُومِ» . (2)

در این که منظور از «یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» چیست در میان مفسّران قرآن و نهج البلاغه گفتگوست.

بعضی گفته اند:منظور پایان جهان و برچیده شدن دوران تکلیف است(در این صورت تنها با مقداری از درخواست ابلیس موافقت شده زیرا او درخواست حیات تا روز قیامت داشت ولی تا پایان دنیا موافقت شد).

احتمال دیگر این که منظور زمان معیّنی است که پایان عمر ابلیس است و تنها خدا می داند و جز او از آن آگاه نیست،چرا که اگر آن زمان را آشکار می ساخت ابلیس تشویق به گناه و سرکشی بیشتر می شد.

ص: 174

بعضی نیز احتمال داده اند که منظور روز قیامت است،زیرا تعبیر به یوم معلوم در آیه پنجاه سوره واقعه در باره روز قیامت است که می فرماید: «قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ» .

ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد زیرا بنا بر این تفسیر،با تمام خواسته او موافقت شده،در حالی که ظاهر آیات قرآن این است که با درخواست او به طور کامل موافقت نشده است،اضافه بر این در آیه مورد بحث «یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» است و در سوره واقعه«یوم معلوم»می باشد و این دو با هم متفاوت است،بنا بر این تفسیر صحیح یکی از دو تفسیر اوّل و دوّم است.

در حدیثی نیز آمده است که منظور از «یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» زمان قیام حضرت مهدی-عج-است که به عمر ابلیس پایان داده می شود. (1)

البته این سبب نخواهد شد که عوامل گناه بکلّی از جهان ریشه کن شود و مسئله اطاعت و آزمایش الهی منتفی می گردد،چرا که عامل اصلی که هوای نفس است به قوّت خود باقی است حتّی عامل انحراف شیطان نیز هوای نفس اوست. (2)

توجّه دادن انسانها به شخصیّت والای الهی و معنویشان است و این تأثیر بسزایی در تربیت نفوس و هدایت انسانها دارد.

پرستش خدا و تحیّت و احترام یوسف بود همان گونه که سجود ملائکه برای آدم چنین بود».

سؤال:

2-چگونه ممکن است خداوند ابلیس را بر انسانها مسلّط کند تا آنجا که قدرت دفاع از آنها گرفته شود؟!و اضافه بر این چه لزومی داشت که این موجود اغواگر و گمراه کننده آفریده شود؟!و یا پس از آفرینش به او طول عمر و مهلت داده شود تا در گمراهی فرزندان آدم بکوشد و از هیچ تلاشی مضایقه نکند؟ پاسخ:

اوّلا:شیطان به صورت یک موجود پاک آفریده شد و سالها قداست و پاکی خود را حفظ کرد تا آنجا که بر اثر اطاعت پروردگار همردیف فرشتگان شد، ولی سرانجام بر اثر خودخواهی و کبر و غرور و با سوء استفاده از آزادی خویش طریق گمراهی را پیش گرفت و به آخرین درجه انحطاط سقوط کرد.

ثانیا:توجّه به این نکته ضروری است که نفوذ وسوسه های شیطانی در انسانها یک نفوذ ناآگاه و اجباری نیست،بلکه انسانها به میل و اختیار خودشان راه نفوذ را به روی او می گشایند و اجازه ورود را به کشور جانشان صادر کرده و به اصطلاح،گذرنامه آن را نیز در اختیار شیطان می گذارند و به همین دلیل قرآن با صراحت می گوید: «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ» ،تو بر بندگان من تسلط نخواهی یافت مگر گمراهانی که از تو پیروی کنند» (1)و در جای دیگر می فرماید: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ» ،تسلط او تنها بر کسانی است که او را به سرپرستی خود برگزیده اند و آنها که فرمانش را همردیف فرمان خدا لازم می شمرند». (2)

ثالثا:امیر مؤمنان علی(علیه السلام)در جمله های بالا به صورت ظریف و لطیفی جواب این سؤال را بیان کرده،می فرماید:«خداوند به او مهلت داد چرا که مستحقّ غضب الهی بود و می خواست امتحان را بر بندگان تمام کند و وعده ای را که به وی داده بود منجّز گرداند».

یعنی از یک سو خداوند مجازات او را با این مهلت دادن سنگین تر ساخت، زیرا همان گونه که از آیات قرآن استفاده می شود کسانی که در مسیر گناه و گمراهی گام

ص: 178

می گذارند خداوند هشدارهای مکرّری به آنها می دهد،اگر این هشدارها مؤثر شد و بازگشتند چه بهتر و گرنه آنها را به حال خود وا می گذارد و مهلت کافی می دهد تا بارشان سنگین تر شود. (1)

از سوی دیگر وجود شیطان مایه آزمایش بزرگی برای انسانها و به تعبیر دیگر سبب تکامل افراد با ایمان می شود زیرا وجود این دشمن نیرومند برای مؤمنان آگاه و کسانی که می خواهند راه حق را بپویند نه تنها زیان بخش نیست بلکه وسیله پیشرفت و تکامل است،زیرا می دانیم پیشرفتها و تکاملها معمولا در میان تضادها صورت می گیرد و هنگامی که انسان در مقابل دشمن نیرومندی قرار می گیرد، تمام نیرو و توان و نبوغ خود را بسیج می کند و به تعبیر دیگر وجود این دشمن نیرومند سبب تحرّک و جنبش هر چه بیشتر می گردد و در نتیجه ترقّی و تکامل حاصل می شود.

امّا کسانی که بیمار دل و سرکش و آلوده و گنهکارند،بر انحراف و بدبختیشان افزوده می شود و آنها در حقیقت مستحق چنین سرنوشتی هستند! «لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ» ،هدف این بود که خداوند القای شیطان را آزمایشی قرار دهد برای آنها که در دلهایشان بیماری است و آنها که سنگدلند».

«وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ» ، و نیز هدف این بود که آگاهان بدانند،این حقّی است از سوی پروردگارت و در نتیجه به آن ایمان بیاورند و دلهایشان در برابر آن،خاضع گردد». (2)

سؤال:

3:چگونه شیطان خود را برتر از آدم می شمرد و بر حکمت خداوند معترض بود؟!

در پاسخ:

باید گفت خودخواهی و غرور،حجاب ضخیمی است که شخص را از دیدن واقعیّات باز می دارد،آن گونه که ابلیس را بازداشت.او نه تنها در مقام عصیان

ص: 179

و گناه و نافرمانی بر آمد،بلکه به حکمت پروردگار خرده گرفت که چرا موجود شریفی همچون من را که از آتش آفریده شده ام دستور به سجده در برابر موجود پست تری که از خاک آفریده شده است دادی! او چنین می پنداشت که آتش برتر از خاک است در حالی که خاک سرچشمه انواع برکات و منبع تمام موادّ حیاتی و مهمترین وسیله برای ادامه زندگی و در بردارنده انواع معادن و جواهر است ولی آتش چنین نیست.درست است که آتش و حرارت نیز یکی از وسایل زندگی است ولی بی شک نقش اصلی را موادّ موجود در خاک بر عهده دارد و آتش وسیله ای برای تکامل آنهاست.

در بعضی از روایات آمده است (1)که یکی از دروغهای ابلیس این بود که آتش را برتر از خاک می دانست در حالی که آتش معمولا از درختان یا مواد چرب به دست می آید و می دانیم درختان از خاکند و چربیهای گیاهی و حیوانی نیز همه(به واسطه)از زمین گرفته شده است.

اضافه بر این،امتیاز آدم تنها به خاطر برتری خاک بر آتش نبود،بلکه امتیاز اصلی او همان روح والایی بود که خداوند با تعبیر «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» به او بخشیده بود.به فرض که مادّه نخستین شیطان از مادّه نخستین آدم برتر باشد دلیل بر این نمی شود که در برابر آفرینش آدم با آن روح الهی و مقام نمایندگی پروردگار سجده و خضوع نکند و شاید شیطان همه اینها را می دانست ولی کبر و غرور و خودپسندی به او اجازه اعتراف به حقیقت را نمی داد.

آنچه از ظاهر آنها استفاده می شود حمل کرده اند.

از جمله این که گفته اند منظور از«فرشتگانی که مأمور به سجده برای آدم شده اند قوای بدنیه است که مأمور به خضوع در برابر نفس عاقله(روح آدمی) می باشند!و منظور از«ابلیس»قوه وهمیّه است و لشکریان و جنود ابلیس همان قوایی است که از وهم(و هوای نفس)سرچشمه می گیرد که در تعارض با قوای عقلیه می باشد و منظور از بهشتی که آدم از آن رانده شد معارف حقّه و مطالعه انوار کبریای خداست!و امثال این توجیهات نادرست و بی مأخذ». (1)

اینها نمونه روشن تفسیر به رأی است که در احادیث فراوانی از آن نهی شده و سبب سقوط و دوری از خدا شمرده شده است.

می دانیم تفسیر به رأی و تحمیل پیش داوریهای ذهنی بر آیات و روایات همیشه مهمترین ابزار دست منحرفان و دین سازان و شیّادان بوده که آیات قرآنی و روایات اسلامی را بر آنچه خودشان می خواهند-و خدا و اولیا اللّه نگفته اند- تطبیق دهند و نیز می دانیم که اگر پای تفسیر به رأی به آیات و روایات گشوده شود هیچ اصل مسلّم و مبنای ثابت و حکم و قانونی باقی نمی ماند و همه چیز دستخوش افکار نادرست و هوا و هوسهای این و آن می گردد و کتاب و سنّت همچون قطعه مومی می شود در دست ناآگاهان و منحرفان که آن را به هر شکلی مایل باشند در می آورند.

به همین دلیل محقّقان بزرگ اسلام اصرار دارند،قواعد مسلّمه باب الفاظ در فهم معانی کتاب و سنّت به کار برود.الفاظ باید بر معانی حقیقیش حمل شود، مگر این که قراین روشنی بر مجاز وجود داشته باشد،قراینی که در میان عرف عقلا مقبول باشد و در استدلالهای خود بر آن تکیه کنند. (2)

به هر حال ذکر داستان ابلیس و پایان کار او در این بخش از کلام مولا علی(علیه السلام) به عنوان درس عبرتی است برای همه انسانها تا نتایج کبر و غرور و خودخواهی و

ص: 181

تعصّب را بنگرند و پایان کار ابلیس را که به لعنت ابدی و شقاوت جاودانی منتهی شد ببینند و هرگز در این راه بسیار پر خطر،گام ننهند.

این سخن را با کلامی از عالم بزرگوار مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه اش پایان می دهیم:

او می گوید از داستان آدم و ابلیس درسهای عبرت زیر را می توان گرفت:

1-هر کس نسبت به صاحب فضیلتی حسد بورزد یا با انسانی به خاطر مشارکت در ریاست و کار،به دشمنی برخیزد،او بر دین ابلیس است و در قیامت جزء اصحاب او خواهد بود.

2-راه معرفت دین و اخلاق کریمه یک راه بیش نیست و آن تسلیم و ثبات بر حق است،نتیجه آن هر چه باشد.

3-بسیاری از مردم اصرار بر باطل دارند نه به خاطر این که باطل را نمی شناسند،بلکه به خاطر عناد و دشمنی با مخالفان خود و می دانند که این اصرار غلط آنها را به بدترین عواقب گرفتار می سازد.

اگر ابلیس توبه می کرد و از راه غلط باز می گشت به یقین خدا توبه او را می پذیرفت و او دارای چنین استعداد و آمادگی ای بود ولی معتقد بود یک شرط دارد و آن این است که خداوند بار دیگر او را مأمور به سجده برای آدم نکند در حالی که خداوند قبول توبه او را مشروط به این شرط کرده بود. (1)

ص: 182

سخن از آزمون آدم و سرانجام این آزمون است.

از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که آدم برای زندگانی در زمین آفریده شده است.در آیه 30 سوره بقره می فرماید: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» ،من در زمین نماینده ای قرار می دهم»و نیز از آیات قرآن استفاده می شود که منظور از زمین در این جا محلّی غیر از بهشت بود(بهشت به هر معنی که باشد)زیرا در آیه 36 بقره می خوانیم: «قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ» ،به آنها(آدم و همسرش و شیطان)گفتیم همگی فرود آیید در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود و برای شما در زمین تا مدّت معیّنی،قرارگاه خواهد بود».

ولی به هر حال لازم بود که آدم دورانی از آزمایش الهی را تجربه کند و به مفاهیمی همچون امر و نهی و تکلیف و اطاعت و عصیان و پشیمانی و توبه،آشنا گردد و دشمن خود را به خوبی در عمل بشناسد،لذا خداوند او را به بهشت فرستاد و بهره گیری از همه نعمتهای عالی آنجا را برای او مباح شمرد،تنها او را از نزدیک شدن به درختی نهی کرد ولی وسوسه های شیطان و مکر و فریب او سرانجام مؤثّر شد و آدم مرتکب ترک اولی گردید،از شجره ممنوعه خورد و از لباسهای بهشتی خارج شد،این امر سبب بیداری و بازگشت او به سوی خدا گشت و از در توبه در آمد،لطف الهی شامل حالش شد و چگونگی توبه کردن را به او آموخت و سپس توبه اش را پذیرا گشت و وعده بازگشت به بهشت را به او داد، ولی اثر وضعی این کار،دامان او را گرفت و از آن زندگی پر نعمت و مرفّه بهشت به زندگی پر رنج و زحمت زمین فرستاد.

این دورنما و عصاره ای از محتوای این بخش از کلام مولا و داستان آدم به طور کلّی است،اکنون به اصل خطبه باز می گردیم و به تفسیر جمله های آن می پردازیم.

نخست می فرماید:«سپس خداوند سبحان،آدم را در خانه ای سکنی بخشید که

ص: 184

زندگیش را در آن پر نعمت و گوارا کرده بود» (ثمّ اسکن سبحانه آدم دارا ارغد (1)فیها عیشه).

«و جایگاه او را امن و امان قرار داده بود» (و آمن فیها محلّته) .

و به این ترتیب،دو رکن اصلی زندگی که امنیّت و وفور نعمت است در آن جمع بود.

تعبیر امام(علیه السلام)در این عبارت در واقع اشاره به آیه 35 سوره بقره است که می فرماید:« «وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما» ، به آدم گفتیم تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و از نعمتهای آن از هر جا می خواهید پاک و گوارا بخورید.

در عین حال به او هشدار داد«و او را از ابلیس و عداوت و دشمنی اش بر حذر داشت» (و حذّره ابلیس و عداوته) .

به این ترتیب،هم راه سعادت را به او نشان داد و هم چاه بدبختی و شقاوت را،و بر او حجّت را از هر نظر تمام کرد.این تعبیر،اشاره به چیزی است که در آیه 117 سوره طه آمده است که می فرماید: «فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی» ،گفتیم ای آدم!این(ابلیس)دشمن تو و همسر توست،مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به زحمت و رنج خواهی افتاد»،و برای اتمام حجت بیشتر حتّی درختی را که می بایست به آن نزدیک نشود به او نشان داد و راه را برای استفاده از دیگر درختان بهشتی در برابر آنها باز گذاشت.

امّا این رهرو تازه کار که از مکاید و نیرنگهای شیطان آگاهی کافی نداشت سرانجام در دام شیطان گرفتار شد و چنان که امام در ادامه این سخن می فرماید:

«دشمن،او را فریب داد چرا که بر او حسادت می ورزید که در سرای پایدار و

ص: 185

همنشین نیکان(فرشتگان)است» (فاغترّه عدوّه نفاسة (1)علیه بدار المقام و مرافقة الابرار) .

اصولا کار شیطان همین است او تلاش نمی کند که خودش را به پای نیکان و سعادتمندان برساند او می کوشد نعمتهای الهی را از دیگران بگیرد و فضای زندگی را برای آنها تیره و تار کند.

سپس به نکته اصلی اشتباه آدم اشاره می فرماید و می گوید:«آدم یقین خود را به شک و تردید فروخت» (فباع الیقین بشکّه) «و عزم راسخی را که می بایست در برابر وسوسه های شیطانی به کار گیرد به گفته سست او فروخت» (و العزیمة بوهنه) . (2)

این تعبیر نیز اشاره به آیه دیگری از قرآن است که می فرماید: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً» ،از آدم پیمان گرفته بودیم(که فریب شیطان را نخورد)امّا او فراموش کرد و عزم استواری برای او نیافتیم». (3)

درست است که«شیطان برای آنها سوگند یاد کرد که من خیرخواه تو و همسرت هستم» «وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحِینَ» . (4)

ولی آیا او باید به وعده های الهی که از سرچشمه یقین می جوشد اعتماد کند یا به سخنان شیطان که سراسر،شک و وهم است؟!فراموش کردن این حقیقت سبب

ص: 186

شد که آدم این معامله سراسر غبن و زیان را انجام دهد و تصمیم محکم خود را در زمینه اطاعت فرمان خدا،سست نماید.

این یک درس عبرت است برای همه فرزندان آدم که در هر پیشامدی روی عوامل یقین تکیه کنند و از طرق شک آلود و مبهم و تاریک بپرهیزند،احتیاط را از دست ندهند و بدون مطالعه کافی در هیچ راهی قدم ننهند چرا که شیاطین همیشه برنامه های فسادانگیز خود را با ظاهری زیبا می آرایند و برای جهنم سوزان خود، در باغ سبز نشان می دهند.آری سر تا سر داستان آدم درسهای بسیار مهمّی برای زندگی تمام انسانها تا دامنه قیامت است.

سپس به نتیجه این معامله پر زیان اشاره کرده،می فرماید:«نتیجه این شد که او شادی خود را به ترس و وحشت مبدّل سازد و فریب شیطانی برای او پشیمانی به بار آورد» (و استبدل بالجذل (1)وجلا (2)و بالاغترار ندما) .

امّا چه حوادثی در این جا روی داد که آدم متوجّه اشتباه خود گردید و انگشت حسرت و ندامت به دندان گزید؟امام(علیه السلام)در این جا به اجمال،برگزار فرموده، ولی قرآن مجید شرح آن را در سوره های مختلف بیان کرده است:

آنها هنگامی که تسلیم وسوسه های شیطان شدند و از درخت ممنوع خوردند،چیزی نگذشت که لباسهای بهشتی از اندامشان فرو ریخت و اعضایی که می بایست پوشیده بماند آشکار شد و در برابر فرشتگان شرمنده شدند و از این بالاتر آن که:به آنها دستور داده شد هر چه

ص: 187

زودتر از بهشت خارج شوند که این است کیفر کسانی که فرمان الهی را رها کنند و تسلیم وسوسه های شیطانی شوند،شخصیت و حیثیتشان پایمال می گردد و از بهشت بیرون رانده می شوند.

«این جا بود که آدم بر عکس شیطان که لجاجت بر ادامه خطا و گناه داشت فورا در مقام جبران بر آمد و چون به سوی خداوند گام برداشته بود دست لطف الهی به کمکش شتافت و کلمات رحمتش را به او القا کرد و وعده بازگشت به بهشتش را به او داد» (ثمّ بسط اللّه سبحانه له فی توبته و لقّاه کلمة رحمته و وعده المردّ الی جنّته) . (1)

ولی به هر حال،قبولی این توبه سبب بقای آدم در بهشت نشد چرا که دیگر دلیلی برای ادامه بقای او در بهشت وجود نداشت،آنچه را باید در آنجا فرا گیرد، فرا گرفت و آنچه را باید تجربه کند،تجربه کرد. به همین دلیل خدا او را به سرای آزمایش(دنیا)و جایگاه توالد و تناسل فرو فرستاد (و اهبطه الی دار البلیّة و تناسل الذّرّیّة) .

از این تعبیر،به خوبی استفاده می شود که دنیادار واقعی امتحان است و آنچه در بهشت گذشت،تمرینی برای شرکت در این امتحان بود و همچنین مسئله توالد و تناسل و زاد و ولد،تنها در دنیاست،نه در بهشت.

شده است،ساکن شد در حالی که جمع دیگری آن را باغ خرّم و سرسبزی از باغهای این دنیا و به تعبیر دیگر بهشت دنیا می دانند و به چند دلیل استدلال کرده اند:نخست این که بهشت موعود قیامت،یک نعمت جاودانی است و خارج شدن از آن ممکن نیست.دیگر این که ابلیس با آن همه آلودگی و کفر و سرکشی چگونه ممکن است گام در چنین مکان مقدّس و پاکی بگذارد؟و اگر گفته شود ابلیس برای وسوسه آدم هرگز در بهشت نبود،بلکه در بیرون بهشت ایستاده بود و آدم را وسوسه کرد،در پاسخ می گوییم:این سخن با آیه 36 سوره بقره که می گوید: «وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ» ،به همه آنها(آدم و حوا و ابلیس) گفتیم که از بهشت فرود آیید و خارج شوید در حالی که بعضی دشمن بعضی دیگر خواهید بود»سازگار نیست.

افزون بر این،در روایات متعدّدی که از امامان اهل بیت(علیه السلام)رسیده است، تصریح شده که بهشت آدم،باغی از باغهای سرسبز دنیا بود،از جمله حسین بن بشّار می گوید:از امام صادق(علیه السلام)در باره بهشت آدم سؤال کردم،فرمود:«جنّة من جنان الدّنیا یطلع علیها الشّمس و القمر و لو کانت من جنان الخلد ما خرج منها ابدا،باغی از باغهای(خرّم)دنیا بود که خورشید و ماه بر آن می تابید و اگر بهشت جاودان بود،هرگز آدم از آن بیرون نمی آمد». (1)

مرحوم کلینی در کتاب کافی حدیث دیگری شبیه آن،از حسین بن میسّر از امام صادق(علیه السلام)نقل کرده است. (2)

تنها ایرادی که در این جا ممکن است بر این سخن گرفته شود،همان تعبیری است که در عبارت بالا از نهج البلاغه آمده بود که می فرماید:(نفاسة علیه بدار المقام)شیطان،آدم را به خاطر این که بر او حسادت می ورزید از این که او در سرای پایدار است،وسوسه کرد و فریب داد.

ص: 189

ولی ممکن است این تعبیر،اشاره به این باشد که اگر این خلاف را مرتکب نمی شد،مدّتهای طولانی در بهشت می ماند،سپس گام به این زمین می گذاشت، ولی این ترک اولی او را به زودی از بهشت خارج کرد و به زمین فرستاد،یا این که گفته شود او می خواست آدم را از جنّة الخلد و بهشت قیامت محروم سازد چرا که اگر آدم از هر نظر مطیع فرمان خدا می بود به جنّة الخلد راه می یافت.

است که برای همه گناه است مانند دروغ و دزدی و شرب خمر،ولی گناه نسبی،آن است که نسبت به عموم مردم گناه نیست،بلکه شاید برای بعضی، عمل مستحبی محسوب شود امّا همین عمل مباح یا مستحب،اگر از مقرّبان درگاه الهی صادر شود دور از انتظار است و واژه عصیان بر آن اطلاق می شود امّا نه به معنای گناه مطلق،بلکه گناه نسبی و منظور از ترک اولی هم،همین است.

بعضی نیز گفته اند که نهی آدم از درخت ممنوع،نه الهی(مولوی)نبود، بلکه نهی ارشادی بود همانند دستور طبیب که می گوید:فلان غذا را نخور که بیماری تو طولانی می شود.بدیهی است مخالفت طبیب،نه توهینی به طبیب است و نه گناه و عصیانی نسبت به فرمان او،بلکه نتیجه آن درد و رنجی است که عاید مخالفت کننده می شود.

در بعضی از آیات مربوط به جریان آدم،اشاره ای به این معنی دیده می شود:

«فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی» ،به آدم گفتیم این(ابلیس)دشمن تو و همسر توست،مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به درد و زحمت خواهید افتاد». (1)

در بعضی از روایات نیز آمده که آدم هرگز از آن درخت ممنوع نخورد،بلکه از درختهای مشابه آن خورد و لذا شیطان به هنگام وسوسه به آنها گفت:خداوند شما را از این درخت نهی نکرده(یعنی از دیگری نهی کرده): «وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ» . (2)

توجّه به این نکته نیز لازم است که قرآن می گوید:ابلیس برای آدم سوگند یاد کرد که من خیرخواه شما هستم که می گویم از این درخت بخورید: «وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحِینَ» (3)و تا آن روز،نه آدم و نه حوّا،سوگند دروغی را نشنیده بودند و

ص: 191

به همین جهت تحت تأثیر وسوسه شیطان واقع شدند.البتّه اگر آنها دقّت می کردند پی به دروغ ابلیس می بردند،زیرا قبل از این سخن،از خداوند شنیده بودند که شیطان دشمن آنهاست و به یقین نباید به قسمهای دشمن اعتماد کرد و او را خیرخواه دانست.

در باره اختلاف کلمات و روایات در این باره سؤال کردند فرمود:همه اینها درست است،چرا که درختان بهشت با درختان دنیا تفاوت دارد.در آنجا بعضی از درختان دارای انواع میوه ها و محصولات است،به علاوه هنگامی که آدم مورد اکرام و احترام خداوند قرار گرفت و فرشتگان برای او سجده کردند و در بهشت جای داده شد،در دل گفت:آیا خداوند موجودی برتر از من آفریده است؟ خداوند مقام محمّد و آل محمّد را به او نشان داد و او در دل آرزو کرد که کاش به جای آنان بود. (1)

ذکر این نکته در این جا لازم است که در تورات کنونی شجره ممنوعه،به عنوان شجره علم و دانش(معرفت نیک و بد)و شجره حیات و زندگی جاودان،معرّفی شده است و خداوند آدم و حوا را از آن نهی کرده بود،مبادا آگاه شوند و حیات جاویدان پیدا کنند و چون خدایان گردند! (2)این تعبیر از روشنترین قراینی است که گواهی می دهد تورات فعلی تورات حقیقی نیست بلکه ساخته مغز بشر کم اطلاعی بوده که علم و دانش را برای آدم، عیب می شمرده و آدم را به گناه علم و دانش،مستحق طرد از بهشت می شمرد.

گویی بهشت جای آدم فهمیده نیست و به نظر می رسد پاره ای از روایات که شجره ممنوعه را شجره علم و دانش معرّفی می کند از روایات مجعولی است که از تورات تحریف یافته،گرفته شده است.

از این تعبیرات به خوبی روشن می شود که این کلمات،مشتمل بر مسائل مهمّی بوده است.

بعضی گفته اند منظور از آن کلمات،همان اعتراف به تقصیر در پیشگاه خداست که در آیه 23 اعراف به آن اشاره شده است: «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» ،پروردگارا ما به خویشتن ستم کردیم و اگر ما را نبخشی و به ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود»! بعضی همین اعتراف به تقصیر و طلب آمرزش را در عبارات دیگری بیان کرده اند،مانند:«لا اله الاّ انت سبحانک و بحمدک عملت سوءا و ظلمت نفسی فاغفر لی انّک خیر الغافرین». (1)

شبیه این مضمون،در روایاتی که از امام باقر یا امام صادق-علیهما السلام- نقل شده،نیز دیده می شود. (2)

ولی در اکثر روایات می خوانیم که این کلمات،توسل به خمسه طیبه،محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین-علیهم السلام-بوده است.

چنانچه در کتاب خصال از ابن عباس نقل می کند که از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) پرسیدم کلماتی که آدم از پروردگارش دریافت داشت چه بود؟پیامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود:

«ساله بحقّ محمّد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین الاّ تبت علیه فتاب اللّه علیه انّه هو التّواب الرّحیم،از خداوند به حقّ این پنج تن مقدس،تقاضا کرد که توبه او را بپذیرد و خدا توبه او را پذیرفت». (3)قابل توجّه این که همین معنی با تفاوت بسیار کمی در تفسیر معروف«الدّر المنثور»که از تفاسیر روایی اهل سنت است، نقل شده است. (4)

در روایت دیگری که از تفسیر امام حسن عسکری(علیه السلام)نقل شده است می خوانیم:

ص: 194

«هنگامی که آدم مرتکب آن خطا شد و از پیشگاه خداوند متعال پوزش طلبید،عرض کرد:پروردگارا توبه مرا بپذیر و عذر مرا قبول کن،من به آثار سوء گناه و خواری آن با تمام وجودم پی بردم.خداوند فرمود:آیا به خاطر نداری که به تو دستور دادم در شدائد و سختیها و حوادث سنگین و دردناک،به محمّد و آل پاک او مرا بخوانی؟آدم عرض کرد:پروردگارا آری.خداوند فرمود:آنها محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین-علیهم السلام-هستند پس مرا به نام آنها بخوان تا تقاضای تو را بپذیرم و بیش از آنچه می خواهی به تو بدهم». (1)

در حدیث دیگری از عایشه از پیامبر(صلی الله علیه و آله)نیز می خوانیم که آن کلمات دعای زیر بود:«اللّهمّ انّک تعلم سرّی و علانیتی فاقبل معذرتی و تعلم حاجتی فاعطنی سؤلی و تعلم ما فی نفسی فاغفر لی ذنبی اللّهمّ انّی أسألک ایمانا یباشر قبلی و یقینا صادقا حتّی اعلم انّه لا یصیبنی الاّ ما کتبت لی و ارضنی بما قسمت لی». (2)

در عین حال،منافاتی در میان این روایات نیست و ممکن است آدم در عین توسل به اسامی خمسه طیبه،دعاهای فوق را نیز خوانده باشد.بعضی نیز آن را به حالات معنوی آدم،همان حالات جذبه الهی و روحانی تفسیر کرده اند که آن نیز با آنچه در بالا آمد می تواند همراه باشد.

البته ناآگاهی آدم به این کلمات،قبل از تعلیم الهی،منافاتی با آگاهی او به علم اسماء ندارد چون علم اسماء،به احتمال قوی به معنی آگاهی بر اسرار آفرینش است ولی راه خودسازی و جبران خطا و سیر الی اللّه،راه دیگر و از مقوله دیگر می باشد.

ص: 195

ص: 196

حجّت را بر آنها تمام کنند و گنجهای پنهانی عقلها را برای آنها آشکار سازند و آیات قدرت خدا را به آنها نشان دهند، از جمله:سقف برافراشته آسمان که بر فراز آنهاست و گاهواره زمین که در زیر پای آنها نهاده شده و وسایل زندگی که حیات به آنها می بخشد و سرآمدهای عمر که آنان را فانی می سازد و مشکلات و رنجهایی که آنان را پیر می کند و حوادثی که پی در پی بر آنان وارد می شود.و خداوند سبحان هیچ گاه جامعه بشری را از پیامبر مرسل،یا کتاب آسمانی، یا دلیلی قاطع،یا راهی روشن خالی نگذارده است،پیامبرانی که کمی نفراتشان و فزونی دشمنان و تکذیب کنندگانشان،آنها را از انجام وظایف،باز نمی داشت،پیامبرانی که بعضی به ظهور پیامبری آینده بشارت می دادند و بعضی از طریق پیامبر پیشین شناخته شده بودند و به این ترتیب قرنها گذشت و روزگاران،سپری شد،پدران رفتند و فرزندان، جانشین آنان شدند.

میثاقهم (1)و علی تبلیغ الرّسالة امانتهم) .

به این ترتیب آنها از همان آغاز وحی،به خداوند پیمان سپردند که وحی الهی را به خوبی پاسداری کنند و این امانت بزرگ را با نهایت دقّت به بندگان خدا برسانند.آری آنها در برابر این موهبت بزرگ،به زیر بار آن مسئولیت عظیم رفتند.

امّا این که چگونه خداوند گروه خاصّی را برای این امر برگزید و حقیقت وحی چیست و چگونه بر بعضی وحی می شود و بر بعضی نمی شود؟این گونه مسائل را باید در جای مناسب خود مطرح کرد. (2)

در واقع این سخن اشاره به آیه: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً» ،(به خاطر آور)هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم و(همچنین)از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم و ما از همه آنان پیمان محکمی گرفتیم(که در ادای مسئولیّت تبلیغ و رسالت،کوتاهی نکنند)». (3)

سپس به دلیل اصلی بعثت انبیا اشاره کرده،می فرماید:

«این در زمانی بود که اکثر مردم پیمانی را که خدا از آنها گرفته بود دگرگون ساختند،حقّ او را نشناختند و همتا و شریکانی برای او قرار دادند و شیاطین،آنها را از معرفت خداوند بازداشتند و به هر سو می کشیدند و آنها را از عبادت و اطاعتش جدا کردند» (لَمّا بدّل اکثر خلقه عهد اللّه الیهم فجهلوا حقّه و اتّخذوا الانداد (4)معه

ص: 199

و اجتالتهم (1)الشّیاطین عن معرفته و اقتطعتهم عن عبادته) .

در حقیقت،عدم شناخت آنها نسبت به خدا سبب شد که در درّه هولناک شرک سقوط کنند و شیاطین،اطراف آنها را بگیرند و از عبادت و اطاعت خدا را باز دارند.

در این که منظور از این عده و پیمان الهی چیست،بسیاری از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به پیمان عالم ذر-با تمام گفتگوهایی که در اطراف آن است -می دانند ولی ممکن است آن را اشاره به پیمان فطرت بدانیم که در جمله های بعد،از کلام مولا نیز،سخن از آن به میان آمده است (2)و به تعبیری دیگر، خداوند،انسان را بر فطرت پاک آفریده که در درون ذاتش با حقیقت توحید آشناست،به نیکیها علاقمند و از بدیها بیزار است.اگر این فطرت،پاک باقی می ماند چه بسا الطاف الهیّه،همه انسانها را به سوی کمال رهنمون می شد و پیامبران،کمک کاران و یاوران آنها در این راه بودند و بار مسئولیّت آنان بسیار سبک می شد ولی انحراف از فطرت چه از جهت معارف توحیدی که نتیجه آن گرایش به شرک و بت پرستی شد و چه از جهت عملی که نتیجه اش تسلیم هوا و هوس و شیاطین بودن گردید،سبب شد که خداوند،پیامبران بسیاری را با مسئولیت های بسیاری سنگین به سوی جامعه بشریّت بفرستد که در بخش آینده کلام امام(علیه السلام)،هم به مسئولیت های آنها و هم به ویژگیهای اخلاقی و عملی آنان اشاره شده است.

سپس به فلسفه بعثت انبیا اشاره فرموده،می گوید:«پس خداوند پیامبرانش را در میان انسانها مبعوث کرد و رسولان خود را پی در پی به سوی آنان فرستاد تا پیمان

ص: 200

فطرت را از آنان مطالبه کنند و نعمتهای فراموش شده الهی را به آنان یادآوری نمایند و با ابلاغ دستورهای خدا،حجّت را بر آنها تمام نمایند و گنجهای پنهانی عقلها را برای آنان آشکار سازند» (فبعث فیهم رسله و واتر الیهم! (1)انبیائه لیستادوهم میثاق فطرته و یذکّروهم منسیّ نعمته و یحتجّوا علیهم بالتّبلیغ و یثیروا لهم دفائن العقول) .

در این جا امام(علیه السلام)به چهار هدف عمده در مورد بعثت انبیا اشاره فرموده است:نخست مطالبه پیمان فطرت.

گفتیم خداوند،معارف توحیدی را در سرشت انسان قرار داده و هر انسانی اگر با این فطرت دست نخورده،پرورش یابد و آموزشهای نادرست،او را منحرف نسازد و پدران و مادران مشرک،روح او را آلوده نکنند به طور طبیعی و فطری یگانه پرست خواهد بود و در سایه این فطرت توحیدی به نیکیها و حق و عدالت پایبند خواهد بود،پیامبران می آیند تا انسانهای منحرف شده را به فطرت توحیدی باز گردانند.

دوّم این که:نعمتهای فراموش شده الهی را به یاد او آورند،چرا که در وجود انسان نعمتهای مادّی و معنوی بسیار است که اگر از آن به خوبی بهره گیری کند می تواند کاخ سعادت خود را بر پایه آنها بنا نماید،ولی فراموش شدن این نعمتها، سبب از دست رفتن آنها می شود،درست همانند باغبانی که نه از آبهای موجود باغ برای آبیاری استفاده می کند و نه از میوه های درختانش به موقع می چیند.هر گاه کسی بیاید و این نعمتهای فراموش شده را به خاطر او بیاورد،بزرگترین خدمت را به او کرده است و انبیا چنین بوده اند.

سوّم این که:از طریق استدلالات عقلی(علاوه بر مسائل فطری)بر آنها اتمام

ص: 201

حجّت کنند و تعلیمات آسمانی و فرمانهای الهی را به او برسانند.

چهارم این که:گنجینه های دانش که در درون عقلها نهفته است برای او آشکار سازند چرا که دست قدرت پروردگار،گنجینه های بسیار عظیم و گرانبها در درون عقل آدمی نهاده که اگر کشف و آشکار شوند جهشی عظیم در علوم و دانشها و معارف حاصل می شود،ولی غفلت و تعلیمات غلط و گناهان و آلودگیهای اخلاقی،پرده هایی بر آن می افکند و آن را مستور می سازد.پیامبران این حجابها را بر می گیرند و آن گنجینه ها را آشکار می کنند.

سپس به پنجمین هدف،پرداخته و نشان دادن آیات الهی را از سوی پیامبران در عالم آفرینش به انسان یادآور می شود،می فرماید:«(و هدف این بود که)آیات قدرت خدا را به آنان نشان دهند» (و یروهم آیات المقدرة) و بعد به شرح این آیات پرداخته،می فرماید از جمله:

«سقف بر افراشته آسمان که بر فراز آنها قرار گرفته.

و این گاهواره زمین که در زیر پای آنها نهاده.

و آن وسایل زندگی که حیات را به آنها می بخشد.

و آن اجلها و سرآمدهای عمر که آنها را فانی می سازد.

و آن مشکلات و رنجهایی که آنان را پیر می کند.

و حوادثی که پی در پی بر آنان وارد می گردد».

(من سقف فوقهم مرفوع و مهاد تحتهم موضوع و معایش تحییهم و آجال تفنیهم و اوصاب (1)تهرمهم (2)و احداث تتابع علیهم) .

در واقع این امور ترکیبی است از اسرار آفرینش در آسمان و زمین،و وسایل و

ص: 202

اسباب زندگی و همچنین عوامل فنا و درد و رنج که هر کدام می تواند انسان را به یاد خدا بیندازد و همچنین حوادث گوناگونی که مایه عبرت و هوشیاری انسانهاست و به این ترتیب پیامبران مجموعه ای از تعلیمات را به انسان می دهند که هر کدام می تواند سطح معرفت او را بالا برد یا بر بیداری و آگاهی او بیفزاید یا او را از خواب غفلت بیدار کند.

به دنبال آن،تأکید می کند:«هیچ گاه خداوند سبحان،جامعه انسانی را از پیامبر مرسل یا کتاب آسمانی یا دلیلی قاطع یا راهی روشن،خالی نگذارده است» (و لم یخل اللّه سبحانه خلقه من نبیّ مرسل او کتاب منزل او حجّة لازمة او محجّة قائمة) .

در واقع در این عبارت به چهار موضوع اشاره شده است که همواره یکی از آنها یا قسمتی از آنها در میان خلق خدا وجود دارد و از این طریق بر آنها اتمام حجّت می شود.

نخست پیامبران الهی است-خواه دارای کتاب آسمانی باشند یا نه-زیرا وجود پیامبر در هر حال مایه هدایت و بیداری و اسباب اتمام حجّت است.

دوّم کتب آسمانی است که در امّتها وجود دارد هر چند پیامبرانی که آن را آورده اند چشم از جهان فرو بسته باشند.

سوّم،اوصیا و امامان معصوم است که از آن تعبیر به«حجّة لازمة»شده است.البته بعضی احتمال داده اند که منظور دلیل عقل باشد ولی چون دلیل عقل به تنهایی برای هدایت،کافی نیست این احتمال بعید به نظر می رسد،امّا مانعی ندارد که هر دو با هم در این عبارت جمع باشند.

چهارم،سنّت پیامبران و اوصیا و امامان که از آن تعبیر به«محجة قائمة»شده است زیرا«محجّة را در لغت به معنی طریقه واضح و مستقیم معنی کرده اند-خواه ظاهری باشد یا معنوی-راهی که انسان را به مقصود می رساند». (1)

ص: 203

به این ترتیب،خداوند بر تمام ملّتها و امّتها در جمیع قرون و اعصار اتمام حجّت نموده و اسباب هدایت را از آنها دریغ نداشته است.

سپس به ویژگیهای این پیامبران پرداخته،می فرماید:«پیامبرانی که کمی نفراتشان و فزونی دشمنان و تکذیب کنندگانشان،آنها را از انجام وظایف باز نمی داشت» (رسل لا تقصّر بهم قلّة عددهم و لا کثرة المکذّبین لهم) .

آری،مردان با شهامتی بودند که گاه یک تنه در برابر هزاران هزار دشمن می ایستادند،در دریای آتش فرو می رفتند و به فرمان خدا و تأییدات الهی سالم بیرون می آمدند،بتخانه ها را در هم می کوبیدند و در برابر فریاد خشم آلود بت پرستان،با دلایلی کوبنده می ایستادند و آنها را شرمسار می کردند.به دریا فرو می رفتند و از سوی دیگر بیرون می آمدند و گاه در مقابل گروه عظیم دشمنان لجوج،که با شمشیرهای برهنه،آنها را محاصره کرده بودند،قرار می گرفتند ولی خم به ابرو نمی آوردند.

جالب این که از میان صفات ویژه پیامبران،در این جا،روی استقامت و شهامت و پایمردی آنان تکیه شده است.

در ادامه معرفی پیامبران،چنین می فرماید:«پیامبرانی که بعضی به ظهور پیامبران آینده بشارت داده شده بودند یا به وسیله پیامبران پیشین شناخته شدند» (من سابق سمّی له من بعده او غابر (1)عرّفه من قبله) .

در این عبارت یکی از روشهای مهم شناسایی انبیا را مشخص فرموده است و آن این که انبیای پیشین،انبیای بعد را معرفی می کردند و انبیا بعد،به وسیله پیامبران پیشین شناخته می شدند. (2)

ص: 204

در پایان این فراز می افزاید:«به این ترتیب،قرنها گذشت و روزگاران سپری شد،پدران رفتند و فرزندان جانشین آنها شدند» (علی ذلک نسلت (1)القرون و مضت الدّهور و سلفت الآباء و خلفت الابناء) .

حتّی بعضی معتقدند تمام تعلیماتی که به انسانها داده می شود عنوان یادآوری دارد،چرا که ریشه علوم در درون جان انسانها نهفته است و معلّمان-اعم از پیامبران و پیروان خط آنها-با تعلیمات خویش،آنها را از درون جان انسان ظاهر می کنند گویی علوم همچون منابع آبهای زیرزمینی هستند که با حفر چاهها،بر سطح زمین جاری می شوند.

تعبیر به«تذکّر»در آیات قرآن(مانند: «لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» ، «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ» و...)نیز می تواند گواهی بر این معنا باشد.

این بحث دامنه وسیعی دارد که این جا جای شرح آن نیست.

نیست.درست است که عقل نورافکن پر فروغی است ولی تا آفتاب وحی نتابد و همه جا را روشن نسازد تنها با نورافکن عقل که محیط محدودی را روشن می کند نمی توان این راه بسیار پر خطر و پر فراز و نشیب را طی نمود.

از این جا روشن می شود که«برهماییها»که مسأله بعثت انبیا و ارسال رسل را انکار کرده اند،سخت در اشتباهند.اگر عقل انسان،تمام اسرار درون و برون انسان را درک می کرد و رابطه گذشته و حال و آینده را می دانست و در تشخیص خود گرفتار اشتباه نمی شد،ممکن بود گفته شود:درک عقل در همه جا و برای همه مشکلات زندگی این جهان و آن جهان کافی است،امّا با توجّه به محدودیت ادراکات عقلی و فزونی مجهولات نسبت به معلومات(آن هم یک فزونی بسیار عظیم و گسترده)پیداست که تکیه بر عقل به تنهایی صحیح نیست.

انکار نمی کنیم که«عقل»یکی از حجتهای الهی است و در همین خطبه امام(علیه السلام)به آن اشاره فرموده است،حتّی در روایات اسلامی به عنوان«پیامبر درون» از آن یاد شده،چنان که در حدیث معروف امام کاظم(علیه السلام)می خوانیم که فرمود:

«انّ للّه علی النّاس حجّتین حجّة ظاهرة و حجّة باطنة فامّا الظّاهر فالرّسل و الانبیاء و الائمة علیهم السّلام و امّا الباطنة فالعقول،برای خداوند دو حجّت بر مردم است،حجّتی آشکار و حجّتی پنهان.امّا حجّت آشکار،پیامبران و رسولان و ائمه -علیهم السلام-هستند و امّا حجّت باطن،عقلها و خردها می باشد». (1)

ولی با این حال پیداست که این رسول باطن،رسالت محدودی دارد،در حالی که رسول ظاهر که متّکی به منبع وحی و علم بی پایان خداست رسالتش نامحدود است.

از این جا،پاسخ سفسطه برهمایها روشن می شود.آنها می گویند:آنچه پیامبران برای ما می آورند از دو صورت خارج نیست یا عقل ما درک می کند یا نه، اگر عقل ما آن را درک می کند نیازی به زحمت پیامبران نیست و اگر درک نمی کند یعنی

ص: 207

نامعقول است،قابل قبول نیست،زیرا هیچ انسانی زیرا بار مطلب نامعقول نمی رود.

اشکالی که در این استدلال به چشم می خورد این است که آنها میان نامعقول و مجهول،فرق نگذاشته اند.گویی تصوّرشان این بوده که عقل همه چیز را درک می کند،در حالی که در اینجا یک تقسیم سه گانه داریم:مطالبی که به ما عرضه می شود یا موافق با حکم عقل است یا مخالف و یا مجهول.و به جرأت می توان گفت قسمت عمده مطالب،جزء گروه سوّم،یعنی مجهول است و درست فعالیت پیامبران در همین بخش است.

اضافه بر این،ما غالبا در ادراکات عقلی خود نیز گرفتار وسوسه هایی می شویم که نکند خطا و اشتباهی در آن باشد،اینجاست که تأیید پیامبران و به تعبیری دیگر تأیید عقل با نقل می تواند ما را در داده های عقلی مطمئن سازد و ریشه وسوسه ها را بخشکاند و به درستی راهی که از آن می رویم مطمئن سازد.

نفر نباشد یکی از آن دو،حجت الهی و امام دیگری است». (1)

و نیز همان است که امام امیر المؤمنین(علیه السلام)در کلمات قصار همین نهج البلاغه فرموده است:«اللّهمّ بلی لا تخلو الارض من قائم للّه بحجّة امّا ظاهرا مشهورا و امّا خائفا مغمورا لئلاّ تبطل حجج اللّه و بیّناته». (2)

باطل و بی اساس است. (1)

بلکه مطلب از این بالاتر است،زیرا تقیّه کردن برای امامان و حتّی افراد عادی در آنجا که اصل دین در خطر بوده باشد حرام می باشد،به تعبیر دیگر:تقیّه،گاه واجب است و گاه حرام،آنجا که ترک تقیّه سبب هدر دادن نیروها بدون دلیل است،تقیّه واجب است،مثل این که جمعی از مسلمانان بر اثر پیشامدی در دست دشمنان اسلام گرفتار شوند و به گونه ای باشد که اگر اظهار اسلام کنند دشمن، همه را نابود کند و مسلمانان به ضعف و شکست کشیده شوند،در این جا باید عقیده خود را کتمان نمایند تا نیروها را بیهوده هدر ندهند،ولی گاه می شود که مکتوم داشتن عقیده باعث ضعف و زبونی و ذلّت است،در این جا واجب است عقیده را شجاعانه اظهار داشت و لوازم آن را هر چه هست تحمّل نمود(برنامه امام حسین(علیه السلام)و یارانش در کربلا یکی از مصداق های روشن این مطلب است).

از آن جا که انبیا در موضعی بودند که اگر کتمان عقیده می کردند به رسالت آنها لطمه وارد می شد موظّف بودند تقیّه را ترک کنند.

ذکر این نکته نیز لازم است که این تقیّه نه منحصر به شیعه است و نه منحصر به مسلمانان،بلکه یکی از اصول اساسی عقلاست که هر جا اظهار عقیده باعث به هدر رفتن نیروها بدون هیچ گونه فایده باشد از آن خودداری می کند. (2)

ص: 210

سپس خداوند سبحان،لقای خویش را برای محمّد انتخاب کرد و آنچه را نزد خود داشت برای او پسندید و او را با رحلت و انتقال از دار دنیا به سرای آخرت گرامی داشت و از گرفتاری در چنگال مشکلات نجات بخشید.آری در نهایت احترام او را قبض روح کرد،درود خدا بر او و آلش باد!او هم،آنچه را انبیای پیشین برای امّت خود به یادگار گذارده بودند،در میان شما به جای نهاد چرا که آنها هرگز امّت خود را بی سرپرست و بی آن که راهی روشن در پیش پایشان بنهند و پرچمی برافراشته نزد آنان بگذارند،رها نمی کردند.

سپس اشاره به بخشی از فضایل آن حضرت کرده،می فرماید:«این در حالی بود،که از همه پیامبران پیمان در باره او گرفته شده بود(که به او ایمان بیاورند و بشارت ظهورش را به پیروان خویش بدهند)» (ماخوذا علی النبیّین میثاقه) .

«در حالی که نشانه هایش مشهور و میلادش پسندیده بود» (مشهورة سماته (1)، کریما میلاده) .

این تعبیر ممکن است اشاره به کرامت و عظمت پدر و مادر و اجداد او باشد و یا برکاتی که هنگام تولّد او برای جهانیان فراهم گشت،چه این که مطابق نقل تواریخ،همزمان با تولّد آن حضرت بتها در خانه کعبه فرو ریختند،آتشکده فارس خاموش شد،دریاچه ساوه که مورد پرستش گروهی بود خشکید و قسمتی از قصر شاهان جبّار در هم شکست و فرو ریخت و همه اینها بیانگر آغاز عصر جدیدی در مسیر توحید و مبارزه با شرک بود.

سپس می افزاید:«در آن روز مردم زمین،دارای مذاهب پراکنده و افکار و خواسته های ضدّ و نقیض و راهها و عقاید پراکنده بودند» (و اهل الارض یومئذ ملل متفرّقة و اهواء منتشرة و طرائق متشتّتة) .

«گروهی خدا را به مخلوقاتش تشبیه می کردند و گروهی نام او را بر بتها می نهادند یا به غیر او اشاره و دعوت می کردند» (بین مشبّه للّه بخلقه او ملحد فی اسمه او مشیر الی غیره) .

«ملحد»از مادّه«لحد»بر وزن مهد به معنای حفره ای است که در یک طرف قرار گرفته است و به همین جهت به حفره ای که در یک جانب قرار گرفته است لحد می گویند،سپس به هر کاری که از حدّ وسط منحرف به سوی افراط و تفریط شده،الحاد گفته می شود و شرک و بت پرستی را نیز به همین جهت الحاد می گویند و

ص: 213

منظور از جمله بالا«ملحد فی اسمه»همان است که در بالا اشاره شد که نام خدا را بر بتها می نهادند،مثلا به یکی از بتها اللات و به دیگری العزّی و به سوّمی منات می گفتند که به ترتیب از اللّه و العزیز و المنّان مشتق شده است و یا این که منظور آن است که صفاتی برای خدا همچون صفات مخلوقات قائل می شدند و اسم او را دقیقا بر مسمی تطبیق نمی کردند.جمع میان هر دو تفسیر نیز ممکن است.

سپس می افزاید:«پس خداوند آنها را به وسیله آن حضرت از گمراهی رهایی بخشید و با وجود پر برکت او،آنان را از جهالت نجات داد» (فهداهم به من الضّلالة و انقذهم بمکانه من الجهالة) .

بعد به فراز دیگری از این بحث پرداخته،می فرماید:«سپس خداوند سبحان لقای خویش را برای محمّد انتخاب کرد و آنچه را نزد خود داشت برای او پسندید و او را با رحلت و انتقال از دار دنیا به سرای آخرت،گرامی داشت و از گرفتاری در چنگال مشکلات نجات بخشید» (ثمّ اختار سبحانه لمحمّد صلّی اللّه علیه و سلّم لقائه، و رضی له ما عنده،و اکرمه عن دار الدّنیا و رغب به عن مقام البلوی) . (1)

«آری در نهایت احترام او را قبض روح کرد،درود خدا بر او و آلش باد» (فقبضه الیه کریما صلّی اللّه علیه و آله) . «او هم آنچه را انبیای پیشین برای امّت خود به یادگار گذارده بودند در میان شما به جای نهاد» (و خلّف فیکم ما خلّفت الانبیاء فی اممها) .

«زیرا آنها هرگز امّت خود را بی سرپرست و بی آن که راه روشنی در پیش پایشان بنهند و پرچمی برافراشته،نزد آنها بگذارند رها نمی کردند!» (اذ لم یترکوهم هملا (2)بغیر طریق واضح و لا علم قائم) .

ص: 214

بدیهی است منظور امام(علیه السلام)از تعبیر بالا همان چیزی است که در حدیث ثقلین آمده است که طبق این روایت متواتر،پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)فرمود:«من از میان شما می روم و دو چیز پر ارزش در میان شما به یادگار می گذارم:کتاب خدا و عترتم که اگر به این دو تمسک جویید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر نزد من آیند». (1)

البته در ادامه کلام آن حضرت نیز،بحث جامعی در باره کتاب اللّه(قرآن مجید)شده است و امّا در باره عترت،گر چه بحثی نیامده ولی در خطبه های دیگر نهج البلاغه چنان که اشاره خواهیم کرد کرارا بحث شده است.تعبیر به(علم قائم)در پایان کلام مولا ممکن است اشاره به اوصیا بوده باشد.

به هر حال دلسوزی پیامبران نسبت به امّتها منحصر به حال حیاتشان نبوده است و بدون شک،نگران آینده آنها نیز بوده اند بیش از آنچه پدر به هنگام وفات، نگران فرزندان خردسال خویش است،به همین دلیل نمی توان باور کرد که آنها را بدون برنامه روشن و سرپرست و وصی،رها سازد و زحمات یک عمر خویش را برای هدایت آنان بر باد دهد.

ابن ابی الحدید مفسّر معروف نهج البلاغه در باره ادیان عرب جاهلی می گوید:آنها نخست به دو گروه تقسیم شدند معطّله و غیر معطّله.

گروهی از معطّله اصلا اعتقادی به خدا نداشتند و همان گونه که قرآن می گوید،می گفتند: «ما هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ» ، چیزی جز زندگانی دنیا وجود ندارد،گروهی می میرند و گروهی دیگری به جای آنها می آیند و تنها طبیعت است که ما را می میراند». (1)

گروه دیگری از آنان خدا را قبول داشتند ولی منکر معاد و رستاخیز بودند و می گفتند: «مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ» ،چه کسی می تواند استخوانهای پوسیده را زنده کند»؟ (2)گروه سوّمی،خداوند و رستاخیز را قبول داشتند ولی منکر بعثت پیامبران بودند و تنها به سراغ پرستش بتها می رفتند.

بت پرستان نیز مختلف بودند بعضی بتها را شریک خداوند می دانستند و همین واژه(شریک)را بر آنها اطلاق می کردند و به هنگام حج می گفتند:«لبّیک اللّهمّ لبّیک لا شریک لک الاّ شریکا هو لک».

امّا گروهی دیگری بتها را شفیعان درگاه خدا می دانستند و می گفتند: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّهِ زُلْفی» ،اینها را پرستش نمی کنیم مگر برای این که ما را به پیشگاه خدا نزدیک کنند»! (3)گروه دیگری قائل به تشبیه و تجسّم بودند و برای خدا جسم و اعضا و صفاتی شبیه انسانها قائل بودند.

بعضی از آنها مانند امیة بن ابی الصّلت می گوید:خداوند بر فراز عرش نشسته و پاهای خود را به سوی کرسی دراز کرده است!(آثار این افکار و رسوبات آن متأسفانه

ص: 216

در بعضی از افراد عقب مانده و ناآگاه از اسلام نیز،بعد از اسلام وجود داشت تا آنجا که بعضی بر این باور بودند که خداوند از آسمان نازل می شود بر مرکبی سوار است و به صورت جوان امردی است،در پای او کفشهایی از طلا وجود دارد و برگرد صورتش پروانه ای طلایی حرکت می کند و امثال این خرافات و موهومات). (1)

امّا غیر معطّله،گروه اندکی بودند که اعتقاد به خداوند داشتند و پارسایی و پرهیزکاری را پیشه خود نموده بودند مانند عبد المطلب و فرزندش عبد اللّه و فرزند دیگرش ابو طالب و قسّ بن ساعده و بعضی دیگر. (2)

بعضی دیگر از شارحان نهج البلاغه،دانشمندان عرب را نیز به گروههای زیر تقسیم کرده اند:آنهایی که تنها در علم انساب آگاهی داشتند،گروه دیگری تعبیر رؤیا می کردند و بعضی دارای علم«انواء»بودند(نوعی ستاره شناسی آمیخته با خرافات)و گروهی کاهنان بودند که به کمان خود از امور پنهانی و حوادث آینده خبر می دادند.

در میان غیر عرب نیز«برهماییها»در هند زندگی می کردند که جز احکام عقلیه چیزی را قائل نبودند و تمام ادیان را انکار می کردند.

گروهی دیگر ستاره پرستان بودند و خورشیدپرستان و ماه پرستان که اشکال دیگری از بت پرستی بود. (3)

علاوه بر اینها یهود و نصارا و مجوس بودند که هر کدام گرفتار نوعی انحراف شده بودند.مذهب مجوس سر از دوگانه پرستی و خدای خیر و خدای شر در آورده بود.این مذهب-که شاید در آغاز از سوی بعضی انبیای الهی عرضه شده بود-چنان با خرافات آمیخته شده بود که به گفته بعضی از محقّقان،آنها معتقد بودند خدای خیر و خدای شر-جنگ سختی با هم داشتند تا این که فرشتگان میانجگری کردند و اصلاح ذات البین حاصل شد به این شرط که عالم پایین، هفت هزار سال در اختیار

ص: 217

خدای شر باشد(و عالم بالا در اختیار خدای خیر). (1)

مسیحیان در چنگال تثلیث(خدایان سه گانه)گرفتار شده بودند و یهود،با تحریفات عجیبی که در تورات واقع شده بود گرفتار خرافات زیادی شد که شرح آن در این مختصر نمی گنجد.

امام(علیه السلام)در عبارت فوق،تمام این گروهها را در سه طایفه جای داده است:

گروه اوّل آنهایی که قائل به تشبیهند و برای خدا شریک قائلند مانند مجوس و مسیحیان،یا برای خداوند صفات مخلوقات را قائلند مانند بسیاری از یهود.گروه دوّم کسانی که نام او را بر غیر او می نهند مانند بسیاری از بت پرستان که نام خدا را بر بتها می نهادند و آنها را واسطه میان خود و خدا می پنداشتند و گروه سوّم کسانی که به غیر خدا اشاره می کردند مانند دهریه که طبیعت را خالق هستی می پنداشتند و یا بت پرستان و ماه پرستان و ستاره پرستان که برای بتها و کواکب آسمان،اصالت قائل بودند یعنی همانها را خدای خود می دانستند.

آری در چنین اوضاع و احوالی پیامبر اسلام ظهور کرد و آفتاب قرآن درخشیدن گرفت.عالیترین مفاهیم توحید و دقیق ترین معارف مربوط به خدا و صفات او،به وسیله آن حضرت تعلیم داده شد،تاریخ انبیا که با خرافات وحشتناکی آمیخته شده بود به صورت پاک و خالی از هر گونه خرافه بر مردمان عرضه شد.

قوانینی که حمایت از محرومان و مستضعفان،اساس آن را تشکیل می داد و پدید آورنده نظم و عدالت بود بیان گردید و پیامبر اسلام به تعبیر خود قرآن،آنها را از «ضلال مبین»رهایی بخشید و با تعلیم قرآن و معارف اسلام به تهذیب نفوس پرداخت «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» . (2)آری با ظهور این پیامبر بزرگ چهره دین الهی،

ص: 218

آشکار گشت و خرافات زدوده شد و فصل تازه ای در تاریخ بشریّت گشوده گردید.این حقیقتی است که حتّی دورافتادگان از کانون اسلام نیز به آن معترفند.

«برنارد شاو»نویسنده و فیلسوف معروف انگلیسی می گوید:دین محمّد، تنها دینی است که به نظر می رسد شایستگی دارد که با تمام اشکال زندگی انسانها در طول تاریخ بسازد(و آنها را رهبری کند)به گونه ای که برای تمام اقوام،جاذبه داشته باشد...محمد را باید نجات دهنده انسانیّت خواند و من معتقدم اگر مردی همانند او زعامت و سرپرستی جهان امروز را بر عهده بگیرد در حل مشکلات پیروز می شود و جهان را به سوی سعادت و صلح می برد.محمّد کاملترین انسان از گذشتگان و انسانهای امروز بود و مانند او در آینده نیز تصوّر نمی شود! (1)

ص: 220

پیامبر(صلی الله علیه و آله)عمل به آن واجب بود ولی در کتاب خدا ترک آن اجازه داده شده بود و احکامی که در بعضی از اوقات،واجب ولی در زمان بعد زایل شده بود.اینها همه در حالی است که انواع محرمات آن از هم جدا شده،از گناهان کبیره ای که خداوند وعده آتش خود را بر آن داده تا گناهان کوچکی که غفران و آمرزش خویش را برای آن مهیّا ساخته است و نیز احکامی که انجام کمش مقبول و مراتب بیشترش مجاز و مردم از جهت آن در وسعت بودند(آری خداوند چنین کتابی را با این جامعیّت و وسعت و دقت بر پیامبرش نازل کرد و او بعد از رحلتش آن را در میان امّت به یادگار گذارد).

1-«حلال و حرام الهی و واجبات و مستحبّاتش را روشن و آشکار کرده بود» (مبیّنا حلاله و حرامه و فرائضه و فضائله) .

در این جمله اشاره با احکام پنجگانه معروف شده است،فرایض اشاره به واجبات،فضایل اشاره به مستحبات،حرام اشاره به محرمات و حلال،مباحات و مکروهات را شامل می شود. (1)

2-«ناسخ و منسوخ آن را نیز بیان کرده است» (و ناسخه و منسوخه) .

منظور از ناسخ و منسوخ،احکام جدیدی است که نازل می شود و احکام قدیم را از بین می برد و این تنها در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله)واقع شد که درهای وحی باز بود و دگرگونی در احکام امکان داشت.پاره ای از احکام گر چه در ظاهر به صورت حکم مطلق بود ولی در باطن،مقید و مخصوص وقت معینی بود و پس از پایان آن وقت،حکم نیز پایان یافت و حکم جدید که به آن ناسخ گفته می شود نازل گشت.مانند دستوری که به مسلمانان در مورد دادن صدقه قبل از نجوا و گفتگوهای در گوشی با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)داده شده بود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» ،ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که می خواهید با پیامبر نجوا کنید پیش از نجوا،صدقه ای در راه خدا بدهید». (2)

این آزمونی بود برای مسلمانان که جز یک نفر-امیر مؤمنان علی(علیه السلام)-به آن عمل نکرد و به زودی آیه ناسخ نازل شد و فرمود: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» ،آیا ترسیدید فقیر شوید که از دادن صدقات،پیش از

ص: 223

نجوا خودداری کردید،اکنون که این کار را نکردید و خداوند توبه شما را پذیرفت نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید و(بدانید)خداوند از آنچه انجام می دهید با خبر است». (1)

3-«مباح و ممنوع آن را نیز روشن ساختیم» (و رخصه و عزائمه) .

این تعبیر ممکن است اشاره به همان باشد که در علم اصول و فقه امروز معروف است که هر گاه واجب یا حرامی برداشته شد گاه تبدیل به اباحه می شود «وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا» ،هنگامی که از احرام بیرون آمدید،صید کنید. (2)مسلم است که صید کردن پس از خروج از احرام،واجب نیست،بلکه مباح است و گاه تبدیل به حکم ضدّ آن مانند: «وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ» ،هنگامی که مسافرت کردید،گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید». (3)

معلوم است که نماز قصر در سفر واجب است نه مباح.اوّلی را رخصت می گویند به خاطر آن که طرفین عمل جایز است و دوّمی را عزیمت،به خاطر این که باید عزم خود را جزم کرد که عمل انجام گیرد.

این احتمال نیز در تفسیر این دو واژه داده شده که منظور از رخص،احکام واجب یا حرامی است که در بعضی از موارد استثنا شده،مانند: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ» ،کسی که مجبور شود در حالی که ستمگر و متجاوز نباشد،گناهی بر او نیست(و می تواند برای حفظ جان خود از گوشتهای حرام بخورد)». (4)

«عزائم»احکامی است که هیچ گونه استثنایی در آن نیست،مانند: «وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً» ،خدا را پرستش کنید و هیچ چیز را شریک خدا قرار ندهید». (5)

ص: 224

4-«و خاصّ و عام آن را توضیح داده است» (و خاصّه و عامّه) .

«خاص»احکامی است که همه مسلمین را شامل نمی شود مانند حکم حج که مخصوص افراد مستطیع است «وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» (1)و«عام»مانند دستور نماز است که همه را شامل می گردد: «وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ» .

این احتمال نیز داده شده که منظور از خاص،آیاتی است که ظاهر آن عمومیّت دارد ولی منظور از آن،مورد خاصّی است،مانند آیه ولایت: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» ،سرپرست و ولیّ شما تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند همانها که نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند». (2)و می دانیم که این آیه، تنها یک مصداق بیشتر نداشت و آن امیر مؤمنان علی(علیه السلام)بود.

ولی عام،آیاتی است که عمومیّت دارد و همگان را شامل می شود مانند:

«السّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما» ،دست مرد و زن دزد را ببرید»! (3)5-«و پندها و مثلهایش را تبیین کرده است» (و عبره و امثاله) .

«عبر»از مادّه«عبرت»از ریشه«عبور»گرفته شده،به همین دلیل هنگامی که انسان حادثه ای را می بیند و از آن عبور کرده و مصداق های دیگری را در نظر می گیرد به آن عبرت گفته می شود و قرآن مجید پر است از تواریخ انبیا و اقوام پیشین که به عنوان درس عبرت بیان شده و جای جای آنها آموزنده و پر معنی است.

«امثال»می تواند اشاره به مثلهایی باشد که در قرآن مجید آمده و آن نیز فراوان است،مانند: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» ،آیا ندیدی چگونه خداوند مثالی برای سخن پاک گفته است و آن را تشبیه به درخت پاک و پاکیزه ای

ص: 225

می کند(که پر بار و پر ثمر است)»؟ (1)و می تواند اشاره به افراد و اشخاصی بوده باشد که شرح حال آنها به عنوان یک مثال و یک الگو در قرآن آمده،مانند: «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ» ،خداوند مثلی برای مؤمنان زده،به همسر فرعون در آن هنگام که گفت:پروردگارا خانه ای برای من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و عمل او نجات ده و مرا از قوم ظالم،رهایی بخش». (2)

6-«و مطلق و مقیّد آن را روشن ساخته است» (و مرسله و محدوده) .

«مطلق»احکامی است که بدون قید و شرط بیان شده،مانند: «أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ» ، خداوند خرید و فروش را حلال کرده» (3)و«مقیّد»حکمی است که با قید و شرطی بیان شده،مانند: «تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ» ،تجارتی که از روی رضایت شما بوده باشد». (4)

روشن است که جمع میان مطلق و مقیّد ایجاب می کند که مطلق را به وسیله مقیّد،تقیید کنیم و در مثال بالا تنها معامله ای را صحیح بدانیم که مورد تراضی طرفین باشد.و نیز مطلق می تواند اشاره به احکامی باشد که بدون قید و شرط آمده و مقیّد احکام دیگری که با قید و شرط آمده،مانند کفّاره قسم که در آن آمده است: «أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ» ،یا آزاد کردن یک برده» (5)در حالی که در باره کفّاره قتل خطا می خوانیم: «فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ» ،آزاد کردن یک بنده با ایمان». (6)

7-و نیز«محکم و متشابه آن را معیّن فرموده» (و محکمه و متشابهه) .

ص: 226

«محکم»اشاره به آیاتی است که دلالت آن کاملا روشن است مانند: «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» ،بگو اوست خدای یکتا»و متشابه،آیاتی است که در ابتدای نظر نوعی ابهام و پیچیدگی دارد هر چند به کمک آیات دیگر قرآن تبیین می شود،مانند: «إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ» ،چشمها در آن روز به پروردگارش می نگرد» (1)که در پرتو آیاتی که می گویند خداوند مکان و جهت و جسم ندارد و دیده نمی شود ابهام ظاهری آن بر طرف می گردد،مانند: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ» ،چشمها او را درک نمی کند و او چشمها را ادراک می نماید». (2)

8-ویژگی دیگر این که:«مجملات قرآن با بیان رسول اللّه تفسیر شده و غوامض آن با سخنانش تبیین گشته است» (مفسّرا مجمله و مبیّنا غوامضه) .

«مجمل»مانند آیاتی است که دستور به نماز می دهد و رکعات و ارکان آن را تفسیر نمی کند امّا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)آنها را شرح می دهد و«غوامض»مانند حروف مقطعه قرآن است که در احادیث اسلامی تبیین شده است.

فرق میان غوامض و متشابهات شاید در این باشد که متشابهات دارای معنی و مفاهیمی در ابتدای نظر می باشد ولی غوامض،تعبیراتی است که در بدو نظر کاملا مبهم است مانند مثالی که در بالا ذکر شد.

9-این در حالی است که«پاره ای از حقایق قرآن،پیمان معرفتش از همه گرفته شده و هیچ کس در جهل به آن معذور نیست و بعضی دیگر،بندگان موظّف به آگاهی از آن نیستند» (بین مأخوذ میثاق علمه و موسّع علی العباد فی جهله) .

اوّلی مانند آیات توحید و صفات خداست که همه مؤمنان باید از آن با خبر باشند و دوّمی مانند کنه ذات پروردگار است که هیچ کس را به آن راهی نیست و نیز مانند اصل معاد و رستاخیز است که همه باید بدان معتقد باشند و از آن با خبر، در حالی که آگاهی بر جزییات مربوط به بهشت و دوزخ،ضرورتی ندارد.

10-در حالی است که«قسمتی از احکام آن برای زمان محدودی الزام شده و نسخ آن در سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله)معلوم گشته است» (و بین مثبت فی الکتاب فرضه و معلوم فی السّنّة نسخه) .

ص: 227

مانند مجازات زنای محصنه که در قرآن به عنوان حبس ابد ذکر شده است (سوره نساء،آیه 15)و می دانیم که بعدا با احادیثی که در باره رجم وارد شده است این حکم نسخ شده است.

11-«احکامی که در سنّت،عمل به آن واجب است ولی در قرآن مجید،ترک آن اجازه داده شده»و به این ترتیب،سنّت با آیات،نسخ شده است (و واجب فی السّنّة اخذه و مرخص فی الکتاب ترکه) .

مانند حکم روزه که در آغاز تشریع،چنان بود که مسلمانان تنها می توانستند در آغاز شب،افطار کنند و هر گاه می خوابیدند و بعد بیدار می شدند مفطرات روزه برای آنها جایز نبود ولی این سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله)بعدا به وسیله آیه شریفه: «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ» ، بخورید و بنوشید تا زمانی که خط سفید صبح،از خط تاریک شب مشخص شود» (1)نسخ شده است.

12-«و احکامی که در بعضی از اوقات،واجب است ولی وجوبش در زمان بعد از میان رفته است» (و بین واجب بوقته و زائل فی مستقبله) .

این تعبیر در واقع اشاره به واجبات موقّت و غیر موقّت است.واجبات موقّت مانند روزه ماه مبارک رمضان که در این ماه،واجب می شود و بعد از بین می رود، به خلاف تکالیف دائمی،مانند امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حقّ و عدل که همیشه واجب و لازم است. (2)

بعضی نیز آن را اشاره به واجباتی مانند حج دانسته اند که تنها یک بار،در عمر واجب است و بعد از آن زایل می گردد و بعضی مثال به مسأله هجرت زده اند که در آغاز اسلام-که مسلمین در مکّه در محدودیّت بودند-واجب بود ولی بعد از فتح مکّه وجوب هجرت زایل گشت،هر چند امروز نیز در مناطق مشابه مکّه قبل از فتح،

ص: 228

مسأله هجرت به قوّت خود باقی است.

13-اینها همه در حالی است که«انواع محرّمات در آن از هم جدا شده و هر یک جداگانه تبیین گردیده است،از گناهان کبیره که خداوند وعده عذاب خود را بر آن داده گرفته،تا صغیره ای که غفران و آمرزش خویش را برای آن مهیّا ساخته است» (و مباین (1)بین محارمه من کبیر اوعد علیه نیرانه او صغیر ارصد له غفرانه) .

گناهان کبیره مانند شرک و قتل نفس است که در آیات قرآن صریحا وعده عذاب،نسبت به آنها داده شده است. (2)

گناهان صغیره همان است که در آیه 32 سوره نجم به عنوان«اللّمم»به آن اشاره شده است: «الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ» .

بعضی از مفسّران،لمم را به نیّت معصیت بدون انجام آن یا گناهان کم اهمیّت،تفسیر کرده اند.

14-«برخی انجام کمش مورد قبول و مقدار بیشترش مجاز و خوب است» (و بین مقبول فی ادناه،موسّع فی اقصاه) .

این تعبیر اشاره به اعمال و برنامه هایی است که مقدار کمش مورد تأکید واقع شده است ولی مردم در انجام هر چه بیشتر آن آزادند.بعضی از مفسّران نهج البلاغه،مثال آن را تلاوت قرآن گفته اند که به حکم «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» ،تلاوت کنید آنچه از قرآن برای شما میسّر است» (3)خواندن مقداری از آن مورد تأکید است و خواندن بیش از آن به اختیار مردم گذارده شده است که هر کس بتواند بیشتر بخواند(آیات آخر سوره مزمّل به خوبی به این معنی اشاره می کند).

ص: 229

نقطه مقابل این گونه احکام،احکامی است که الزامی است و کم و زیاد ندارد مانند روزه ماه رمضان که همه مکلّفان باید آن را در یک ماه معیّن انجام دهند و کم و زیاد در روزه واجب،نیست(سوره بقره،آیات 183 تا 185).

مبیّن،موقّت و غیر موقّت و واجب و مستحب مؤکّد و مستحب غیر مؤکّد،همه را از هم تفکیک کرده و با اشاره گذرایی توجّه همه را به طور اجمال به سوی آن جلب می کند.

برای فهم آن در پاره ای از قسمتها نیاز به معلّم دارند و پیوند آنها با معلّم،حقایق زیاد دیگری را نیز برای آنها روشن می سازد.

حال سؤال در این است که آیا پس از رسول خدا،این معلّم الهی همچنان در میان مسلمانان وجود دارد یا نه؟بدون شک باید وجود داشته باشد و گرنه مشکلات،باقی می ماند.و اینجاست که ما معتقدیم در هر عصر و زمان امام معصومی وجود دارد که علم قرآن نزد اوست و او همان کسی است که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)در روایت متواتر ثقلین از او به عنوان«عترت»یاد کرده و پیوندش را با قرآن تا دامنه قیامت ناگسستنی دانسته است و فرموده:«انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی ما ان تمسّکتم بهما لن تضلّوا ابدا و انّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض». (1)

امام صادق و امام علی بن موسی الرضا-علیهم السلام-نقل شده است می خوانیم:«الکبائر الّتی اوجب اللّه عزّ و جلّ علیها النّار،گناهان کبیره آنهاست که خداوند متعال آتش دوزخ را(صریحا) برای آن واجب شمرده است.» (1)و بنا بر این گناهان صغیره آن است که از چنین اهمیّت خاصّی برخوردار نیست.

در بعضی از احادیث نیز تعداد گناهان کبیره هفت،و در بعضی بیست گناه و در بعضی هفتاد،ذکر شده است که این تعبیرات ممکن است اشاره به سلسله مراتب این گناهان باشد.

بیت المقدّس دارای مصالح زیاد باشد چرا که کعبه مرکز بتها شده، بعلاوه رنگ قومیّت به خود گرفته و اگر در آغاز،نماز به سوی آن خوانده شود، مشکل ایجاد خواهد شد ولی نماز به سوی بیت المقدّس به مدّت سیزده سال،این زنگها را از اسلام می زداید و هر گاه بعد از هجرت به مدینه نماز به سوی کعبه که نخستین خانه توحید است خوانده شود،دارای مصالح بیشتری است و زیانی هم ندارد .

تمام موارد نسخ،در واقع همین گونه است،البته مباحث نسخ بسیار گسترده است که در این مختصر نمی گنجد تنها منظور اشاره به اصل فلسفه نسخ بود. (1)

قرآن در کنار این تاریخها از مثالهای فراوانی نیز برای هدایت انسانها کمک می گیرد،این مثالها گاهی نمونه هایی هستند از زندگی واقعی بعضی از انسانها و گاه تشبیهاتی است به امور طبیعی در عالم گیاهان و حیوانات و مانند آن و به هر حال این مثالها به قدری پر جاذبه و گویا و پر محتواست که می توان آن را یکی از نکات اعجاز قرآن شمرد و همان طور که قرآن می گوید،دقّت و تدبّر در این مثالها موجب بیداری عقلها و خردهاست: «وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» ،ما در این قرآن از هر گونه مثال برای مردم ذکر کردیم تا متذکّر(و بیدار)شوند». (1)

امام(علیه السلام)در بخشی که در بالا در بیان جامعیّت قرآن گذشت،مخصوصا بر این نکته تأکید فرموده و همه مسلمانان را به آن توجه داده است.

ص: 235

ص: 236

مردم است که آهنگ خانه او کنند آنها که توانایی رفتن به سوی آن را دارند و هر کس کفر ورزد(و حجّ را ترک کند به خود زیان رسانده)خداوند از همه جهانیان بی نیاز است.

قبله همه مردم قرار داده است» (الّذی جعله قبلة للانام) . (1)

در هر شبانه روز،چندین بار رو به سوی آن می کنند و مرکز دایره صفوف جماعت آن،رمز وحدت همه مسلمین جهان است.

آن گاه در توصیف دیگری از این خانه بزرگ و مراسم واقعی حج که عاشقان بی قرار الهی را به سوی خود دعوت می کند،می فرماید:«آنها همچون تشنه کامانی که به آبگاه می روند به سوی آن می آیند و همچون کبوتران به آن پناه می جویند» (یردونه (2)ورود الانعام و یألهون (3)الیه ولوه الحمام (4)) .

به راستی آنها که معنای حج را درک می کنند،همین گونه به سراغ خانه خدا می آیند،قلب و روح خود را با آن شستشو می دهند و از معنویت و روحانیّت حج با تمام وجود بهره می گیرند و از شرّ شیاطین و هوای نفس و بلای گناه به آن پناه می جویند،عاشقانه زمزمه لبیک سر می دهند و مشتاقانه سعی صفا و مروه می کنند و پروانه وار به گرد شمع کعبه،می گردند.

ص: 239

تشبیه به انعام یا به خاطر تواضع فوق العاده حجّاج بیت اللّه است یا اشاره به بی قراری و بی تابی آنها به هنگام هجوم به سوی کعبه و طواف می باشد و باید توجه داشت که این گونه تعبیرات در عرف عرب مفهومی متفاوت با عرف ما دارد.و تشبیه به حمام(کبوتر)به خاطر آن است که این پرنده،رمز محبّت و صلح و صفا و امنیّت و زمزمه آمیخته به شوق است.

جالب توجّه این که اوّلین نقطه شروع حج همان احرام و گفتن لبیک است، همان لبیک که مفهومش اجابت دعوت الهی است.آری خدا زوّار خانه اش را به میهمانسرای بزرگش دعوت نموده و آنها لبیک گویان در حالی که دلها پر از شوق و سرها پر از عشق و هوای اوست به سوی خانه اش حرکت می کنند و خود را در جوار قرب او می بینند و نخستین اثر آن آشکار شدن جوانه های تقوا و معنویّت در دل و جان آنهاست.

سپس به یکی از فلسفه های حج پرداخته،می فرماید:«خداوند سبحان حج را علامت فروتنی در برابر عظمتش قرار داده و نشانه ای از اعتراف به عزّتش» (و جعله سبحانه علامة لتواضعهم لعظمته و اذعانهم لعزّته) .

زیرا مناسک و مراسم حج مشتمل بر اعمال و رفتار بسیار متواضعانه ای است که در برابر حق انجام می شود و هیچ عبادتی در میان عبادات تا این حد، نشانه های تواضع در آن نمایان نیست،احرام بستن و از تمام لباس و زر و زیورها به دو قطعه پارچه ندوخته قناعت نمودن و طواف خانه خدا و سعی صفا و مروه و وقوف در بیابان عرفات و مشعر و منی و رمی جمرات و تراشیدن سر،همه اعمالی است متواضعانه که در برابر عظمت پروردگار انجام می گیرد و به راستی غرور و تکبّر و نخوت هر انسانی را در هم می شکند.

سپس به این حقیقت اشاره می کند که قرار گرفتن در صفوف حاجیان و زائران بیت اللّه،افتخار بزرگی است که خداوند به گروهی از بندگانش بخشده، می فرماید:«و از میان خلق خدا شنوندگانی را برگزیده که دعوت او را به سویش اجابت کرده و

ص: 240

سخنش را تصدیق نموده اند» (و اختار من خلقه سمّاعا (1)اجابوا الیه (2)دعوته و صدّقوا کلمته) .

در احادیث اسلامی آمده است که ابراهیم و اسماعیل بعد از آن که مأموریت خدا را در بنای خانه خدا انجام دادند خداوند به ابراهیم دستور داد که مردم را با صدای رسا به حج دعوت کند.او عرضه داشت:صدای من به جایی نمی رسد، خداوند فرمود:بر تو صدا زدن و بر من رساندن،ابراهیم بر فراز مقام که در آن روز به خانه کعبه چسبیده بود قرار گرفت،مقام مرتفع شد تا آنجا که از کوهها برتر گشت،ابراهیم انگشت در گوش خود گذاشت و با صدای بلند در حالی که رو به شرق و غرب کرده بود گفت:«ایّها النّاس کتب علیکم الحجّ الی البیت العتیق فاجیبوا ربّکم،ای مردم حجّ خانه خدا بر شما مقرّر شده است دعوت خدا را اجابت کنید»و تمام کسانی که در پشت دریاهای هفتگانه و در میان مشرق و مغرب تا انتهای زمین بودند بلکه کسانی که در پشت پدران و رحم مادران قرار داشتند، صدای او را شنیدند«و لبّیک اللّهمّ لبّیک»گفتند. (3)

در بعضی از روایات آمده است،آنها که لبّیک گفتند به تعداد لبیک گفتنهایشان موفّق به انجام حجهای متعدّد می شوند و آنها که نگفته اند توفیقی نصیبشان نخواهد شد. (4)

بار دیگر به فلسفه حج و آثار سازنده آن باز می گردد و می فرماید:«آنها (حجّاج بیت اللّه)در جایگاه پیامبران الهی وقوف کرده و به فرشتگانی که به گرد عرش الهی می گردند شبیه می شوند» (و وقفوا مواقف انبیائه و تشبّهوا بملائکته المطیفین بعرشه) .

ص: 241

تعبیر به«مواقف انبیا»به خاطر آن است که پیامبران زیادی بعد از ابراهیم و حتّی طبق روایاتی قبل از ابراهیم به زیارت این خانه توحید شتافتند (1)و تعبیر به تشبّه به فرشتگان به خاطر آن است که خانه ای درست بر فراز خانه کعبه در آسمانها قرار دارد که فرشتگان بر گرد آن طواف می کنند. (2)

در ادامه اسرار و آثار حج می افزاید:«آنها سودهای فراوانی در این تجارتخانه عبادت الهی به دست می آورند و به سوی میعادگاه آمرزش و مغفرتش می شتابند» (یحرزون (3)الارباح فی متجر عبادته و یتبادرون عنده موعد مغفرته) .

تعبیر به«یحرزون،انبار می کنند»و«ارباح،سودها»و«متجر،تجارتخانه» تعبیرات لطیفی است که این برنامه مهم معنوی را با برنامه محسوس و ملموس مادّی که برای همگان قابل درک است،تشبیه می کند و راستی چه تجارتی برتر و بالاتر از عملی که اگر صحیح انجام شود انسان از تمام گناهانش پاک می شود!درست مانند روزی که از مادر متولد شده است،آن گونه که در احادیث اسلامی آمده است.

سپس می افزاید:«خداوند متعال این خانه را پرچمی(یا علامتی)برای اسلام قرار داده و حرم امنی برای پناه جویان» (جعله سبحانه و تعالی للاسلام علما و للعائذین حرما) .

به راستی خانه کعبه،پرچم بزرگ اسلام است که همیشه در اهتزاز می باشد، پرچمی است که مسلمین گرد آن جمع می شوند و استقلال و عظمت و عزّت خود را در مراسم آن می جویند و هر سال روح تازه ای با مشاهده آن در کالبد مسلمین

ص: 242

جهان دمیده می شود و خون تازه ای در عروقشان به جریان می افتد.

سپس بعد از ذکر این همه فضایل و اسرار به مسئله واجب بودن زیارت خانه خدا اشاره کرده،می فرماید:«خداوند ادای حقّ آن را واجب شمرده و حجّ آن را لازم کرده و بر همه شما زیارت آن را به طور دسته جمعی مقرّر داشته و فرموده است:و برای خدا بر همه مردم است که آهنگ خانه(او)کنند-آنها که توانایی رفتن به سوی آن را دارند، و هر کس کفر ورزد(و حج را ترک کند به خود زیان رسانده)خداوند از همه جهانیان بی نیاز است» (فرض حقّه و اوجب حجّه و کتب علیکم وفادته (1)فقال سبحانه: «وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ» ) .

دیگر آن را بنا کرد و حجّ خانه خدا به جا آورد و این اوّلین خانه توحید است که برای انسانها قرار داده شد: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً» (1)و همان گونه که قبلا اشاره شد-طبق روایات-در محاذی آن در آسمانها مرکز عبادتی است که فرشتگان بر گرد آن می گردند،حتّی گفته شده که محلّ خانه کعبه اوّلین نقطه خشکی بود که سر از زیر آب در آورد (2)و داستان «دحو الارض»نیز اشاره به همین معنی است که در آغاز،مجموعه روی زمین بر اثر بارانهای سیلابی زیر آب بود،آبها کم کم در مناطق پایین تر جای گرفتند و خشکیها از زیر آب سر بر آوردند و اوّلین نقطه،همین محلّ خانه کعبه بود.

در باره عظمت و اهمیّت خانه کعبه روایات فراوان-چه در نهج البلاغه و غیر نهج البلاغه-وارد شده است،از جمله در حدیثی از امام باقر(علیه السلام)می خوانیم:«ما خلق اللّه عزّ و جلّ بقعة فی الارض احبّ الیه منها-ثمّ اومأ بیده نحو الکعبة- و لا اکرم علی اللّه عزّ و جلّ منها،خداوند هیچ نقطه ای در زمین را نیافریده که محبوبتر به سوی او از آن باشد-سپس با دست خود به سوی کعبه اشاره کرد-و نه هیچ نقطه ای نزد خداوند گرامیتر از آن است».

در آغاز همین حدیث آمده است:«انّ النّظر الیها عبادة،حتّی نگاه کردن به آن عبادت است». (3)

خانه کعبه،رمز وحدت مسلمین و مرکز دایره صفوف جماعات آنها در شبانه روز،در کلّ جهان است.

خانه کعبه،بزرگترین مرکز اجتماع مسلمین در طول سال و مهمترین کانون عظمت آنهاست که از سراسر جهان به سوی آن می آیند و مشمول برکات فوق العاده معنوی و مادّی آن می شوند.

ص: 244

جالب این که«زرارة»که از بزرگان اصحاب امام باقر و امام صادق -علیهما السلام-بود روزی که خدمت امام صادق(علیه السلام)عرض کرد:«جعلنی اللّه فداک أسألک فی الحجّ منذ اربعین عاما فتقتینی،فدایت شوم از چهل سال قبل تاکنون در باره احکام حج از تو سؤال می کنم و به من پاسخ می گویی(و هنوز تمام نشده است)»،امام در پاسخ او فرمود:«یا زرارة بیت یحجّ الیه قبل آدم بالفی عام ترید ان تفنی مسائله فی اربعین عاما،ای زرارة!خانه ای که از دو هزار سال قبل از خلقت آدم(علیه السلام)،حجّ آن بجا آورده می شده است،می خواهی مسائلش در چهل سال پایان گیرد»! (1)از این حدیث به خوبی استفاده می شود که حتّی قبل از آدم،خانه کعبه مورد توجّه فرشتگان یا مخلوقاتی بوده که قبل از وی در زمین زندگی می کرده اند.

حجّ بر روح و جان انسان است که او را از همه آلودگیها پاک می کند و آثار گناهانی که یک عمر در دل نشسته است،می زداید و این بزرگترین فایده ای است که نصیب زوّار بیت اللّه الحرام می شود.اگر آنها به اسرار اعمال و مناسکی که انجام می دهند دقیقا توجّه داشته باشند،هر گامی که بر می دارند گامی به سوی خدا نزدیکتر می شوند و معبود و محبوب حقیقی را در همه جا حاضر می بینند.آری حج یک تولّد دوباره است! کسانی که حج را با تمام وجودشان درک می کنند آثار معنوی و روحانی آن را تا پایان عمر در دل خویش احساس می کنند و شاید به همین دلیل است که حج،یک بار،در تمام عمر واجب شده است.

در بعد سیاسی و اجتماعی،هر گاه این مراسم آن گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن،جهانیان را به آن فرا خوانده انجام گیرد،سبب عزّت مسلمین و تحکیم پایه های دین و وحدت کلمه و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برائت از مشرکین جهان خواهد بود.

این کنگره عظیم الهی که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل می شود،بهترین فرصت را به مسلمانان برای بازسازی نیروهای خویش و تقویت پیوند برادری و خنثی کردن توطئه های دشمنان و باطل کردن نقشه های شیطانی آنها می دهد.

مجموعه ای این چنین فراگیر و همگانی با انگیزه های بسیار والای معنوی در دنیا بی نظیر است.افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را در نیافته اند و گرنه هر سال می توانستند در زیر سایه حج،بزرگترین خدمت را به اسلام و شدیدترین

ضربه را بر پایه کفر بزنند،به همین دلیل در بعضی از روایات اسلامی آمده است:

«لا یزال الدّین قائما ما قامت الکعبة،آیین اسلام برپاست تا کعبه برپاست». (1)

گویا بعضی از دشمنان قسم خورده اسلام به خوبی قدرت عظیم حج را در مسائل

ص: 246

سیاسی دریافته اند که شدیدترین موضع گیری را در برابر آن داشته اند.

«گلادستون»نخست وزیر سیاستمدار انگلستان در گفتار معروفی در مجلس عوام آن کشور گفت:«ما دام که نام محمّد در مأذنه ها(صبح و شام)به عظمت یاد می شود و قرآن برنامه زندگی مسلمانان است و حج(هر سال با شکوه تمام) برگزار می گردد،جهان مسیحیت در خطر بزرگی است و ما از اصلاح جهان(البته اصلاح از دیدگاه خودشان که مساوی با استعمار است)عاجز خواهیم بود». (1)

در بعضی از نقلها جمله های دیگری نیز بر آن افزوده شده و آن این است که «گلادستون»در ذیل این سخن افزود:«بر شما سیاستمداران مسیحی واجب است که نام محمّد را از اذان مسلمانان حذف کنید و یاد او را از خاطره ها ببرید و قرآن را بسوزانید و کعبه را ویران کنید»! این جمله نیز معروف است که یکی از رجال مسیحیت و غرب می گوید:«وای بر مسلمانان اگر معنی حج را نفهمند و وای بر دیگران اگر مسلمانان معنی حج را بفهمند».

بدیهی است آنها قرآن را به صورت ظاهر هرگز نمی سوزانند و برای ویران کردن کعبه هرگز موفّق نمی شوند ولی می توانند در صورت غفلت مسلمین، احکام اسلام را از بین ببرند و حج را از محتوا خالی کنند.

در بعد سوّم یعنی بعد فرهنگی همان گونه که در اخبار اسلامی نیز آمده این مراسم بزرگ سبب می شود که آثار رسول اللّه و أئمه معصومین-علیهم السلام-از آن اجتماع بزرگ به همه جای دنیا پخش شود و حضور دانشمندان بزرگ اسلامی از تمام کشورها-اعم از علمای بزرگ دین و اساتید فنون دیگر و گویندگان و نویسندگان که همه ساله عده ای از آنان از تمام جهان اسلام در این مراسم شرکت می کنند-فرصت خوبی برای مبادله افکار و اطلاعات و دانستنیها و احیای آثار رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)و أئمه دین-علیهم السلام-به آنها می دهد.

ص: 247

در بعد چهارم یعنی فلسفه اقتصادی حج،در روایات اسلامی نیز اشاره شده است که حج می تواند قدرت اقتصادی مسلمین را بیشتر کند و از تنگناهای مالی برهاند.

ممکن است افرادی تصوّر کنند که حج را با مسائل اقتصادی چه کار،ولی هنگامی که به این نکته دقّت کنیم که خطرناکترین مشکل مسلمانان امروز وابستگی اقتصادی آنها به بیگانگان است چه مانعی دارد که در کنار مراسم حج،کنگره ها و سمینارهای بزرگی از اقتصاددانان جهان اسلام تشکیل شود و به عنوان یک عبادت الهی و نجات مسلمین از چنگال فقر و وابستگی به بیگانگان،در باره مشکلات اقتصادی جهان اسلام بیندیشند و طرحهای سازنده ای تهیّه کنند؟مسأله،جنبه شخصی ندارد که سر از دنیاپرستی بیرون آورد،بلکه هدف تقویت کلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمین است. (1)

از آنچه در بالا آمد عمق کلام مولا علی(علیه السلام)در این بخش از خطبه-که حجاج خانه خدا را به فرشتگان طواف کننده گرد عرش الهی تشبیه می کند و این مراسم را سبب گردآوری انواع سودها در این تجارت خانه بزرگ الهی می شمرد-روشن می شود و شاید به همین دلیل است که در این بخش از خطبه،تنها انگشت روی حجّ بیت اللّه الحرام گذارده شده است،چرا که عبادتی است اجتماعی و همگانی که دنیا و آخرت و اخلاق و معنویّت و عظمت و شوکت و قدرت در آن جمع است.

البته بحث پیرامون حج بسیار گسترده تر از آن است که در بالا آمده ولی از آنجا که مولا امیر مؤمنان(علیه السلام)در خطبه های دیگری از نهج البلاغه نیز به مسأله حج و بیان نکات دیگری از آن پرداخته،شرح بیشتر را به آن خطبه ها موکول می کنیم تا حقّ همه این کلمات بزرگ تا آنجا که میسّر است،ادا شود.

ص: 248

مردم پیش از بعثت و اوصاف اهل بیت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)و سپس اوصاف گروه دیگری بیان شده است:

حمد و ستایش می کنم او را برای جلب اتمام نعمتش و اظهار تسلیم در برابر عزّتش و تقاضای حفظ و نگهداری از معصیتش،چرا که آن کس را که او هدایت فرماید هیچ گاه گمراه نمی شود و آن کس را که او دشمن دارد هرگز رهایی نمی یابد،زیرا ستایش او در ترازوی سنجش،از همه چیز سنگینتر است و برای ذخیره کردن،از هر گنجی برتر و گواهی می دهم که جز خداوند معبودی نیست،یگانه و بی شریک است،همان گواهیی که خلوص آن آزموده شده و عصاره و جوهره آن را در عمق عقیده خود جای داده ام، شهادتی که تا خدا ما را زنده دارد به آن پایبندیم و آن را برای صحنه های هولناکی که در پیش داریم ذخیره کرده ایم زیرا این(شهادت به توحید)پایه اصلی ایمان و ریشه و قوام آن و سرآغاز همه نیکیها و سبب جلب خشنودی خداوند و موجب طرد و دوری شیطان است.

و نیز گواهی می دهم که محمّد(صلی الله علیه و آله)بنده و فرستاده اوست،او را با دین و آیین آشکار،و نشانه روشن،و کتاب نوشته شده،و نور درخشان و روشنایی تابنده،و امر و فرمان قاطع و بی پرده،فرستاد تا شبهات را از میان بردارد و با دلایل و منطق روشن استدلال کند و به وسیله آیات الهی مردم را از مخالفت خدا بر حذر دارد و از کیفرهایی که به دنبال مخالفت،دامنگیرشان می شود بترساند.

و اوضاع و احوال عصر جاهلیّت و گرفتاریهای عظیم جامعه اسلامی در آن زمان و اشاره به زحماتی که پیامبر اسلام برای دگرگون ساختن این وضع تحمّل فرمود و بالاخره در فراز چهارم اشارات پر معنایی در باره موقعیّت اهل بیت و عظمت مقام آنها و لزوم پناه بردن مردم در مشکلات دینی به آنان آمده است.

در فراز پنجم همین معنی را به شکل دیگری ادامه می دهد و مردم را از مقایسه کردن آل محمد با دیگران بر حذر می دارد و با بیان این که هیچ یک از افراد این امّت همتای آنان نیست امتیازات آنان را بر می شمرد و از بازگشت حق به اهلش اظهار رضایت و خشنودی می کند.

اشتباهی از او نیست،او آنچه را در کلمات پیشینیان یافته،بازگو کرده است و چه بسا اشتباه از سابقین باشد. (1)

به گفته بعضی از دانشمندان این سخن را در باره کسی باید گفت که کوه علم و دریای وقار و اسطوره مقاومت و جهاد نباشد.

شخصی با سعه صدر علی(علیه السلام)هرگز در برابر چنین حادثه ای خودش را نمی بازد و روح بلند و فکر گسترده او اجازه نمی دهد که پریشان حال و مضطرب و مشوّش گردد،بلکه به عکس،همان گونه که گفتیم این خطبه به مردم هشدار می دهد که تسلیم تبلیغات مسموم و تلاشهای شیطانی حاکمان شام نشوند و از بازگشت به عصر جاهلیّت بپرهیزند و آن گونه که حق به اهلش باز گشته،دست از آن بر ندارند و محکم،تا آخر بایستند.

این که ابن ابی الحدید معتقد است پیروزی در این میدان از آن معاویه بود و با جمله:«الآن اذ رجع الحقّ الی اهله،اکنون حق به اهلش بازگشته»تناسبی ندارد صحیح به نظر نمی رسد،زیرا:

اوّلا:معاویه هرگز در این میدان پیروز نشد،تنها از یک شکست قطعی بر اثر نیرنگ عمرو بن عاص نجات یافت و علی(علیه السلام)همچنان حق را در اهلش(خودش و اهل بیت)می بیند و به مردم هشدار می دهد،مراقب باشند که حق از اهلش گرفته نشود.

ثانیا:داستان حکمیّت و داوری زشت و ظالمانه عمرو بن عاص-بر خلاف آنچه بسیاری فکر می کنند-به هنگام حضور امام در صفّین واقع نشد بلکه چند ماه بعد از آن صورت گرفت و جالب این که خود ابن ابی الحدید در جای دیگر به این معنی تصریح کرده است.

بنا بر این اگر ابن ابی الحدید می خواهد جمله اخیر خطبه را دلیل بر این بگیرد که این خطبه بعد از جنگ صفّین نبوده،دلیل نادرست و شاهد باطلی است.

ص: 252

کمال مطلق می بیند،دست استعانت به دامان لطفش می زند و در همه چیز و در همه حال از او یاری می طلبد.

سپس به دلیل دیگری برای این یاری جستن اشاره کرده،می افزاید:«چرا که آن کس را که او هدایت فرماید هرگز گمراه نمی شود و آن کس را که خدا او را دشمن دارد هرگز نجات و رهایی نمی یابد و هر کس را کفایت کند هرگز نیازمند نخواهد شد» (انّه لا یضلّ من هداه و لا یئل (1)من عاداه و لا یفتقر من کفاه) .

آری قدرتش آن چنان است که هیچ کس را یارای مقابله با آن نیست و علمش چنان است که هیچ خطایی در آن راه ندارد.

این احتمال نیز وجود دارد که این جمله های سه گانه دلیل دیگری برای حمد و هم دلیل برای استعانت باشد.

در پایان این کلام باز به دلیل و نکته دیگری برای حمد پروردگار اشاره می فرماید،می گوید:«چرا که ستایش او در ترازوی سنجش،از همه چیز سنگین تر و برای ذخیره کردن از هر گنجی برتر است» (فانّه ارجح ما وزن و افضل ما خزن) .

در واقع فواید و آثاری که در جمله های قبل آمده،مربوط به این جهان است و آنچه در دو جمله اخیر آمده،مربوط به جهان دیگر و ذخیره یوم المعاد است و به این ترتیب حمد پروردگار مایه نجات در دنیا و آخرت است و چه زیباست که در این جمله های کوتاه تمام ابعاد و نکات را در کوتاهترین عبارت بیان فرموده است.

بی جهت نیست که ابن ابی الحدید هنگامی که به شرح این خطبه می رسد و از کنایات و تعبیرات لطیف و بدیع آن سرمست می گردد،می گوید:«فسبحان من خصّه بالفضائل الّتی لا تنتهی السنة الفقهاء الی وصفها و جعله امام کلّ ذی علم و قدوة کلّ صاحب خصیّة،منزه است خدایی که علی(علیه السلام)را به فضایلی مخصوص کرد که زبان فصیحان توان وصف آن را ندارد و او را بر هر عالمی مقدّم داشت و پیشوا و اسوه هر صاحب فضیلتی کرد».

ص: 254

سپس به سراغ ریشه تمام نیکیها و پاکیها و فضایل و افتخارات یعنی شهادت به توحید می رود و می فرماید:«من گواهی می دهم که جز خداوند معبودی نیست، یگانه و بی شریک است» (و اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شریک له) .

پناه گرفتن،در سایه توحید هم به خاطر آن است که ریشه تمام عقاید و افکار پاک و اعمال صالح است و هم به خاطر این که کسانی که مدّعی الوهیت آن حضرت بودند به نادرستی اعتقاد خود پی ببرند.

سپس می افزاید:«(این شهادت و گواهی من به حقیقت توحید یک شهادت ساده نیست بلکه)شهادتی است که خلوص آن آزموده شده و عصاره و جوهره آن را در عمق عقیده خود،جای داده ام(نه تنها زبان من که تمام ذرّات وجودم و اعماق روح و جانم به آن گواهی می دهد)» (شهادة ممتحنا (1)اخلاصها معتقدا مصاصها (2)) .

نه یک شهادت و گواهی زودگذر بلکه«شهادتی که تا خداوند ما را زنده دارد به آن پایبندیم و آن را برای صحنه های هولناکی که در پیش داریم ذخیره کرده ایم» (نتمسّک بها ابدا ما ابقانا و تدّخرها لاهاویل (3)ما یلقانا) .

امام(علیه السلام)در این گفتار عمق ایمان و وفاداری خود را به حقیقت توحید در تمام ابعاد و همه صحنه های زندگی اعلام می دارد و هر کس تاریخ زندگی آن بزرگوار را مطالعه کند،این حقیقت را به روشنی در تمام زندگی آن حضرت می بیند که لحظه ای به شرک آلوده نشد و در برابر هیچ بتی سجده نکرد و همیشه در سایه توحید گام بر می داشت و از هر گونه شرک خفیّ و جلیّ بیزار بود.

سپس دلایل چهارگانه ای برای تمسّک جستن به این اصل اصیل ذکر می فرماید،

ص: 255

می گوید:«زیرا شهادت به توحید پایه اصلی ایمان و ریشه و قوام آن است و همچنین سرچشمه همه نیکیها و سبب جلب خشنودی خداوند و موجب طرد و دوری شیطان است» (فانّها عزیمة الایمان و فاتحة الاحسان و مرضاة الرّحمن و مدحرة (1)الشّیطان) .

چنانچه در بحث نکات خواهد آمد خواهیم دید که هیچ یک از مراتب ایمان به اصول دین،بدون توحید،اساسی ندارد و نیز تمام نیکیها و اعمال صالح از حقیقت توحید سرچشمه می گیرد و به همین دلیل سبب خشنودی خدا و دوری شیطان است چرا که مهمترین ابزار شیطان شرک است-خواه به صورت جلیّ و آشکار باشد و یا مخفی و پنهان.

بعضی از مفسّران نهج البلاغه تعبیر به«فاتحة الاحسان»را اشاره به پاداشهای نیک الهی دانسته اند که سرآغازش توحید است ولی تفسیری که در بالا گفته شد صحیح تر به نظر می رسد.

بعد از تحکیم پایه های شهادت به توحید و یگانگی خدا به سراغ دوّمین و مهمترین اصل بعد از توحید یعنی شهادت به نبوّت می رود و می فرماید:«من گواهی می دهم که محمّد بنده و فرستاده اوست» (و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله) .

آری پیش از آن که رسول خدا باشد بنده خاصّ او بود و تا بنده خاص نباشد به مقام رسالت نمی رسد ضمنا پاسخی است به آنها که رسولان خدا را تا سر حدّ الوهیت بالا می بردند و بزرگترین افتخار آنان را که عبودیتشان بود از آنها می گرفتند.

سپس رسالت و مأموریت پیامبر را این چنین توصیف می کند،می فرماید:

«او را با دین و آیین آشکار و نشانه روشن و کتاب نوشته شده و نور درخشان و روشنایی تابنده و امر و فرمان قاطع و بی پرده فرستاد» (ارسله بالدّین المشهور و العلم المأثور (2)و الکتاب المسطور و النّور السّاطع (3)و الضّیاء اللاّمع و الامر الصّادع (4)) .

ص: 256

در این که این تعبیرات ششگانه عمیق و پر محتوا اشاره به چه اموری است تفسیرهای گوناگونی وجود دارد.

نخست این که«دین مشهور»اشاره به آیین اسلام و«علم مأثور»اشاره به معجزات و«کتاب مسطور»اشاره به قرآن و«نور ساطع»اشاره به علوم الهی پیامبر و«ضیاء لامع»اشاره به سنّت آن حضرت و«امر صادع»(به قرینه آیه «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» ) (1)اشاره به ترک تقیّه و اظهار توحید بدون پرده در برابر مشرکان و مخالفان است.

این احتمال نیز وجود دارد که«نور ساطع»و«ضیاء لامع»توضیحات بیشتری در باره قرآن مجید باشد چرا که قرآن مایه روشنایی افکار و جوامع انسانی است.

سپس به هدف نهایی رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله)و آوردن قرآن مجید و معجزات و قوانین و احکام الهی می پردازد و می فرماید هدف از این بعثت و تجهیزات همراه پیامبر،چند چیز بود.هدف این بود که«شبهات را از میان بردارد و با دلایل و منطق روشن استدلال کند و به وسیله آیات الهی مردم را از مخالفت خدا بر حذر دارد و از کیفرهایی که به دنبال مخالفت دامنگیرشان می شود بترساند» (ازاحة (2)للشّبهات و احتجاجا بالبیّنات و تحذیرا بالآیات و تخویفا بالمثلات (3)) .

در تفسیر این چهار تعبیر نیز می توان گفت که«ازاحة للشّبهات»اشاره به

ص: 257

حقایقی است که در پرتو براهین الهی روشن می شود و هر گونه شک و شبه را می زداید و«احتجاجا بالبیّنات»اشاره به معجزات حسّی است که برای گروهی که استدلالات عقلی،آنان را قانع نمی کند،موجب یقین و ایمان است و«تحذیر به آیات»تهدید به مجازاتهای اخروی و«تخویف به مثلات»تهدید به مجازاتهای دنیوی است همان گونه که در قرآن به آن اشاره شده است،می فرماید:

«وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ» ،آنها پیش از حسنه و رحمت الهی از تو تقاضای شتاب در سیئه و عذاب می کنند با این که پیش از آنها بلاهای عبرت انگیز،بر گذشتگان نازل شده است». (1)

یک مکتب و منادیان یک برنامه بودند هر چند با گذشت زمان و پیشرفت جوامع انسانی پاره ای از احکام و برنامه ها به شکل تازه ای مطرح شده است.

در امر معاد به مقتضای «وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً» (1)همه در یک روز، تک و تنها و در یک دادگاه،حضور می یابند و با یک معیار در باره آنها داوری می شود و هر کدام به تناسب اعمالشان پاداش و کیفر می بینند.

جوامع انسانی به یک ریشه باز می گردند و اصولی که حاکم بر آن است بلکه اصولی که بر تمام عالم هستی حاکم است اصول ثابت و معیّنی است درست است که قوانین الهی در ادیان آسمانی از نظر شاخ و برگ تا حدّی متفاوت بوده،ولی ریشه های آن در همه جا یکی است و به همین دلیل ما معتقدیم که انبیا به سوی جامعه واحد جهانی دعوت می کرده اند و سرانجام نیز تمام جهان در زیر چتر حکومت عدل واحدی قرار خواهد گرفت.

در مسائل اخلاقی،چه کسی است که نداند:فضایل اخلاقی از توحید،و رذایل،از شرک سرچشمه می گیرد.افراد ریاکار گرفتار شرکند همان گونه که حسودان و بخیلان و حریصان و متکبّران گرفتارند.کسی که توحید افعالی خدا را در اعماق جانش پذیرا گشته و عزّت و ذلّت و روزی و حیات و پیروزی و موفقیّت را به دست توانای او می داند دلیلی ندارد که راه ریا و حرص و بخل و حسادت را پیش گیرد.

کوتاه سخن این که توحید همچون یک دانه درشت تسبیح در مقابل بقیّه دانه ها نیست بلکه همچون ریسمانی است که تمام دانه ها را به هم می پیوندد.

اینجاست که عمق کلام مولا در جمله های بالا روشنتر می شود چرا که توحید را پایه اصلی ایمان و سرآغاز همه نیکیها و موجب خشنودی خدا و عامل طرد و دوری شیطان می شمرد و اگر آفتاب توحید بر صفحه جان و جسم و جامعه انسانی بیفتد و همه چیز در پرتو توحید روشن شود وضع و شکل دیگری به خود خواهد گرفت.

ص: 259

اگر می بینیم مولای متّقیان علی(علیه السلام)که خود روح توحید است بارها و بارها در خطبه های نهج البلاغه توحید و شهادت به یگانگی خدا را تکرار می کند و از این طریق به همه پیروان مکتبش درس توحید تعلیم می دهد به خاطر این است که این شعله جاودانی را در دلها زنده نگه دارد و سرزمین جانها را با این آب حیات آبیاری کند تا بذرهای نیکی و پاکی در وجودشان به ثمر بنشیند و در پرتو توحید رنگ الهی و صبغة اللّه را پذیرا شوند.

بی شک شهادت به رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله)و توجّه به مأموریتهای او و کتاب آسمانیش بهترین زمینه ساز پیشرفت حقیقت توحید در اعماق وجود انسانهاست.

هنگامی که بعضی از یارانش پیشنهاد شرک آلودی به او کردند که برای تقویت پایه های حکومتت در بیت المال مسلمین تبعیض روا دار و سرشناسان و سردمداران را از بیت المال سیر نما،فرمود:«اتامرونّی ان اطلب النّصر بالجور فیمن ولّیت علیه و اللّه لا اطور به ما سمر سمیر و ما امّ نجم فی السّماء نجما،آیا به من پیشنهاد می کنید که برای پیروزی خود از جور و ستم در حقّ کسانی که بر آنها حکومت می کنم استمداد جویم؟به خدا سوگند تا عمر دارم و شب و روز برقرار است و ستارگان آسمان در پی هم طلوع و غروب می کنند دست به چنین کاری نمی زنم»! (1)هنگامی که به نماز می ایستاد آن چنان غرق صفات جمال و جلال خدا می شد که جز او نمی دید و به غیر او نمی اندیشید آن گونه که در حدیث معروف آمده است که در پای مبارکش پیکان تیری در غزوه احد فرو نشست که بیرون آوردن آن در حال عادی مشکل بود،رسول خدا دستور داد که در حال نماز از پایش بیرون بیاورند(چنین کردند ولی)بعد از پایان نماز فرمود:من متوجّه بیرون آوردن تیر در حال نماز نشدم (2)و از این گونه جلوه های توحید در زندگی مولا فراوان است.

ص: 261

ص: 262

و با سم خود،آنها را له نموده بود(و همچنان این هیولای فتنه)بر روی پای خود ایستاده بود.به همین دلیل آنها در میان فتنه ها گم گشته و سرگردان و جاهل و فریب خورده بودند(و اینها همه در حالی بود که مردم آن زمان)در کنار بهترین خانه(خانه خدا)زندگی داشتند(ولی)با همسایگانی که بدترین همسایگان بودند،خوابشان بی خوابی و سرمه چشمهایشان اشکها بود.در سرزمینی که دانشمندش به حکم اجبار،لب فرو بسته و جاهلش گرامی بود.

آیین پاکش گذاشت به طور کامل روشن نخواهد شد.همیشه این گونه مقایسه هاست که عظمت کار و برنامه انبیا و مردان بزرگ را در طول تاریخ مشخص می کند.

در نخستین جمله ها می فرماید:«خداوند پیامبرش را در زمانی فرستاد که مردم در فتنه ها گرفتار بودند،فتنه هایی که رشته دین در آن گسسته و ستونهای ایمان و یقین متزلزل شده،اصول اساسی فطرت و ارزشها دگرگون گشته،و امور مردم پراکنده و متشتّت و راه فرار از فتنه ها بسته،و پناهگاه و مرجع،ناپیدا بود» (و النّاس فی فتن انجذم (1)فیها حبل الدّین و تزعزعت (2)سواری (3)الیقین و اختلف النّجر (4)و تشتّت الامر و ضاق المخرج و عمی المصدر) .

از یک سو،فتنه های شیاطین و وسوسه های هواپرستان،رشته های ایمان و اعتقاد و معارف دینی را پاره کرده بود و از سوی دیگر،نابسامانی،سراسر جامعه را فرا گرفته و آتش اختلافات از هر سو زبانه می کشید،و از همه بدتر این که در چنین شرایطی نه راه فراری وجود داشت و نه پناهگاهی،و مردم مجبور بودند در آن محیط آلوده به انواع انحراف و گناه بمانند و در آن لجنزار متعفّن دست و پا بزنند.

تعبیر به «حبل الدّین» (ریسمان دین)که به صورت مفرد آمده،اشاره ای به وحدت آیین حق است و این که تمام اصول تعلیمات انبیا به ریشه واحدی باز می گردد،هر چند دستورات و برنامه ها و تعلیم معارف،با گذشته تفاوت می یافته است.قرآن مجید در یک جمله پر معنی در این زمینه از قول مؤمنان صادق می گوید: «لا نُفَرِّقُ

ص: 265

بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» . (1)

تعبیر به «اختلف النجر» نشان می دهد که اختلافات در عصر جاهلیّت اختلافات صوری و در شاخ و برگ نبود،بلکه اختلافات اصولی و بنیادین بود.

بلکه می توان گفت این تعبیر اشاره ای است به این معنی که حتّی پایه های فطرت انسانی و اصول شناخته شده فطری مانند توحید و عشق به نیکیها و پاکیها همه متزلزل شده بود و یا نظام ارزشی جامعه بسیار متفاوت گشته و هر گروهی با معیار جداگانه ای با مسائل برخورد داشتند و همین عامل اساسی تشتّت امور بود.

تعبیر به «تشتّت الامر» می تواند اشاره ای به اختلاف فوق العاده مذاهب آن زمان باشد(به این طرز که منظور از امر را امر دین بدانیم)و یا تشتّت و پراکندگی در همه امور اجتماعی،چه امر دین و چه دنیا،چه مسائل مربوط به اجتماع و چه خانواده،چه مسائل اقتصادی،یا اخلاقی.و معنای دوّم تناسب بیشتری با عصر جاهلیّت دارد،و بدبختی بزرگ،این جاست که انسان در میان شک و تردید و بی ایمانی و انواع اختلافات و پراکندگی و فساد غوطه ور باشد و راه گریزی نیز از آن نداشته باشند به طوری که یأس و ناامیدی سر تا پای وجود او را فرا گرفته باشد.

و این یک ترسیم واقعی از آن زمان است.

سپس در پنج جمله دیگر نتایج آن وضع نابسامان را بیان فرموده،می گوید:

«در چنین محیطی هدایت فراموش شده و گمراهی و نابینایی،همه را فرا گرفته بود،و درست به همین دلیل خداوند رحمان معصیت می شد و شیطان یاری می گردید و ایمان بدون یار و یاور مانده بود» (فالهدی خامل (2)و العمی شامل،عصی الرّحمن و نصر الشّیطان و خذل الایمان) .

بدیهی است برای پیمودن راه اطاعت خداوند از یک سو نور هدایت لازم است و از

ص: 266

سوی دیگر چشم بینا،در محیطی که نه چراغ فروزانی وجود دارد و نه چشم بینایی،مردم خواه ناخواه به صورت لشکریان شیطان در می آیند و معصیت و گناه،سراسر جامعه را فرا می گیرد.

این نکته قابل توجه است که در جمله (عصی الرّحمن) از میان تمام نامهای خداوند بر نام رحمان تکیه شده که اشاره به این است که خداوندی که رحمتش دوست و دشمن را فرا گرفته،اطاعتش یک امر فطری و بدیهی است،امّا کوردلان عصر جاهلیّت حتّی از دیدن چنین واقعیتی محروم بودند.

باز در چهار جمله دیگر چنین نتیجه گیری می فرماید:«در این شرایط نابسامان،ارکان ایمان فرو ریخته و نشانه های آن ناشناخته مانده و طرق آن ویران و شاهراههایش ناپیدا بود» (فانهارت (1)دعائمه و تنکّرت معالمه و درست (2)سبله و عفت شرکه (3)) .

تعبیر به«دعائم»ممکن است اشاره به مردان الهی و رهروان راه حق و یا تعلیمات اصولی انبیا باشد و تعبیر به «انهارت» اشاره به نابود کردن آنها و یا فراموش کردنشان باشد،معالم می تواند اشاره به کتب آسمانی پیشین و یا اصول تعلیمات انبیا باشد و«سبل»و«شرک»اشاره به طرق و راههای شناخت است-اعم از طرق عقلانی و فطری و یا طریق وحی و تعلیمات آسمانی.

این نکته نیز قابل توجّه است که شرک همان طور که قبلا اشاره شد به معنای شاهراه است.راههای کوچک ممکن است محو و فراموش شود ولی شاهراهها معمولا خود را نشان می دهند،امّا در چنین جامعه ای حتّی شاهراههای هدایت نیز محو و نابود شد.

در یک نتیجه گیری دیگر امام می فرماید:در چنین شرایط و وضعی،مردم در

ص: 267

دام شیطان افتاده و به پیروی او تن داده بودند«شیطان را اطاعت کرده و در مسیر خواسته های او گام بر می داشتند» (اطاعوا الشّیطان فسلکوا مسالکه) و«درست در همین حال در آبشخور شیطان وارد شدند و از آن سیراب گشتند» (و وردوا مناهله) (1).

نتیجه آن همان شد که امام(علیه السلام)در جمله های بعد فرموده:«به وسیله آنها (مردمی که در دام شیطان گرفتار بودند)نشانه های شیطان آشکار و پرچم وی به اهتزاز در آمده بود» (بهم سارت (2)اعلامه،و قام لواؤه) .

سپس در ترسیم دقیق و با تشبیهات گویا و زنده ای می فرماید:«این در حالی بود که مردم در فتنه هایی گرفتار بودند که با پای خویش آنان را لگدمال نموده و با سم خود آنها را له کرده بود و همچنان(این هیولای فتنه)بر روی پای خود ایستاده بود» (فی فتن داستهم (3)باخفافها (4)و وطئتهم باظلافها (5)و قامت علی سنابکها (6)) . (7)

آیا این فتنه ها همان فتنه هایی است که در بالا به آن اشاره شد یا فتنه های دیگری است،ظاهر این است که همان فتنه هاست که با اوصاف و آثار دیگری بیان شده.در این جا امام(علیه السلام)فتنه های عصر جاهلیّت را به حیوان وحشی و خطرناکی تشبیه کرده که با سم خود صاحبش را لگدمال نموده و همچنان بر سر پا ایستاده تا

ص: 268

هر حرکتی را در برابر خود ببیند در زیر پای خود له کند.

تعبیر به«سنابک»که به معنی سر سم حیوانات تک سم است اشاره لطیفی به این حقیقت است که فتنه هرگز شکست نخورده بلکه با قدرت تمام،سایه شوم خود را بر مردم افکنده بود(زیرا این گونه حیوانات هنگامی بر سر سم می ایستند که کاملا آماده نشان دادن عکس العملهای خشن از خود باشند).

به این ترتیب اوضاع در آن زمان به قدری خراب و پیچیده بود که امیدی برای نجات نمی رفت.

درست به همین دلیل امام(علیه السلام)در آخرین جمله های خود چنین نتیجه گیری می فرماید:«آنها در میان فتنه ها گم گشته و سرگردان و نادان و فریب خورده بودند» (فهم فیها تائهون (1)حائرون جاهلون مفتونون) .

تائهون:اشاره به این است که راه حق را بکلّی گم کرده و حتّی خویشتن خویش را نیز از دست داده بودند.

حائرون:اشاره به نهایت تحیّر و سرگردانی آنهاست که حتّی قدرت تصمیم گیری برای اندیشیدن به راه نجات نداشتند.

جاهلون:اشاره به این است که اگر فرضا تصمیم برای نجات می گرفتند جهل و بی خبری به آنها اجازه پیدا کردن راه نمی داد.

مفتونون:اشاره به اوهام و خیالات و فریب و نیرنگهایی است که آنها را به خود جلب و جذب کرده بود،سراب را آب و مجاز را حقیقت می پنداشتند.

اینها در حالی بود که«مردم آن زمان در(کنار)بهترین خانه(در کنار خانه خدا و سرزمین انبیای بزرگ)زندگی داشتند،ولی با همسایگانی که بدترین همسایگان بودند» (فی خیر دار و شرّ جیران) . (2)

ص: 269

به خاطر این بدبختیهای مضاعف و متراکم«خوابشان بی خوابی و سرمه های چشمشان اشکها بود(هرگز استراحت و آرامشی نداشتند و هیچ گاه به خاطر جنایات مکرّری که صورت می گرفت و مصایبی که پی در پی روی می داد اشک چشمانشان خشک نمی شد)!» (نومهم سهود (1)،و کحلهم دموع) .

و اسفناکتر این که«در سرزمینی می زیستند که دانشمندش به حکم اجبار لب فرو بسته و قدرت بر هدایت و نجات مردم نداشت و جاهلش گرامی بود و حاکم بر جامعه» (بارض عالمها ملجم و جاهلها مکرم).

برای جمله «فی خیر دار» چهار تفسیر متفاوت در کلمات مفسّران نهج البلاغه دیده می شود،بعضی چنان که گفتیم آن را اشاره به خانه کعبه و حرم امن الهی دانسته اند(بنا بر این که جمله های بالا همه ناظر به توصیف عصر جاهلیّت باشند) در حالی که بعضی دیگر آن را اشاره به سرزمین شامات دانسته اند که آن هم از اراضی مقدّسه و سرزمین انبیای بزرگ بود ولی شامیان آن زمان که لشکر معاویه را تشکیل می دادند بدترین همسایگان آن زمین بودند(این در صورتی است که جمله های بالا را ناظر به عصر خود آن حضرت بدانیم).

احتمال سوّم این که منظور از آن کوفه و جایگاه زندگی خود آن حضرت باشد که یک مشت منافقان و عهدشکنان و همسایگان بد،آن سرزمین را احاطه کرده بودند.

احتمال چهارم این که منظور از آن،سرای دنیاست که افراد آلوده و بدکار در آن فراوانند.

تفسیر اوّل از همه مناسب تر و صحیح تر به نظر می رسد و تعبیرات بالا همه با آن هماهنگ است،بنا بر این تفسیر جمله «نومهم سهود» تا آخر اشاره به ناامنیها و پریشان حالیها و مصایب عصر جاهلیّت است و عالمان،همان افراد پاکی بودند که

ص: 270

بعد از ظهور پیامبر(صلی الله علیه و آله)به سرعت در اطراف او جمع شدند و جاهلان،فاسدان و مفسدان قریش و مانند آنها بودند،امّا بنا بر تفسیرهای دیگر ناظر به ناامنیهای عصر معاویه و مشکلات شام و عراق در آن زمان است و همان گونه که اشاره شد این تفسیرها با روح خطبه چندان سازگار نیست.

شاهد این معنی علاوه بر آنچه گفته شد حدیثی است که ابن ابی الحدید در کتاب خود از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)نقل کرده است که هنگام حکایت حال خود در آغاز بعثت می فرماید: «کنت فی خیر دار و شرّ جیران ،من در بهترین سرا و در میان بدترین همسایگان بودم». (1)

تعبیر به «نومهم سهود و کحلهم دموع» اشاره لطیفی است به شدّت ناامنی و مصایب بسیار آن دوران،که اگر شبها به خواب می رفتند خوابی بود ناآرام و توأم با ترس و وحشت و بی خوابیهای مکرّر،و دامنه مصایب آن قدر گسترده بود که به جای سرمه ای که مایه زینت و آرایش چشم است،اشکهای مداوم و سوزان که سرچشمه انواع ناراحتیهاست از چشمانشان جاری بود.

طبیعی است در چنین سرزمینی،عالمان که در آغاز اسلام تنها یاران پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)بودند،مجبور به لب فرو بستن و جاهلان که سران قریش و بزرگان شرک و الحاد بودند،در نهایت احترام می زیستند.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از عالم،موحّدان و آگاهان محدود و معدود قبل از بعثت پیامبر مانند عبد المطلب و ابو طالب و قسّ بن ساعده و لبید بن ربیعه و امثال آنان،باشند.

وضع عصر جاهلیّت عرب فرموده است که با مطالعه دقیق آن،گویی انسان خود را در آن عصر مشاهده می کند و همه نابسامانیها و تیره روزیها و زشتیهای آن زمان را با چشم مشاهده می کند.

این بیان از یک سو عظمت مقام پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)را روشن می سازد چرا که هر قدر تاریکی عمیقتر و سیاهی شدیدتر باشد نور و روشنایی آشکارتر به نظر می رسد و عظمت خدمات پیامبر اسلام و سازندگی آیین پاکش واضح تر می شود.چرا که جامعه آن چنانی را به جامعه اسلامی عصر رسول خدا تبدیل کردن کاری غیر ممکن به نظر می رسید و تنها قدرت اعجاز و نیروی عظیم وحی و عمق و جامعیّت دستورات اسلام توانست این چنین معجزه ای را نشان دهد.

از سوی دیگر،گویا اشاره ای است به تجدید افکار و آداب و رسوم جاهلی در عصر آن حضرت،که به خاطر انحراف مردم از دستورهای پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در دوران خلفای پیشین رخ داد.این معلّم بزرگ عالم انسانیّت فریاد خویش را در لا به لای این تعبیرات آشکار ساخته و به مردم عصر خود هشدار می دهد که چشم باز کنند و درست بنگرند که در کجا بودند و اکنون در کجا هستند و از خطراتی که آینده جامعه اسلامی را به خاطر زنده شدن عادات و رسوم جاهلی شدیدا تهدید می کند،آگاه شوند.

جالب این که امام این خطبه را بعد از بازگشت از صفّین ایراد فرموده و به وسیله آن دلیل ناکامیها را در جنگ صفّین بیان می فرماید و با زبان معروف«ایّاک اعنی و اسمعی یا جاره،منظورم تویی ولی ای همسایه تو بشنو»که زبان کنایی بلیغ و رسایی است،یاران خود را آگاه و با خبر می سازد.

مطالعه این جمله های تکان دهنده برای امروز ما مسلمانها و آنچه را در دنیای حاضر و عصر تمدن ماشینی می بینیم نیز هشدار دیگری است،چرا که جمله به جمله آن کاملا بر اوضاع و احوال کنونی دنیای مادّی قابل تطبیق است.امروز هم مردم در درون فتنه ها فرو رفته اند،ارکان ایمان و یقین متزلزل شده،راه های

ص: 272

شناخت حق،در میان تبلیغات زیانبار و آلودگی به فساد اخلاق پنهان گشته،امور مردم پراکنده و متشتّت و راه فرار از فتنه ها پیچیده،گمراهی و نابینایی فراگیر و هدایت به فراموشی سپرده شده است.گناه و معصیت جامعه بشری را فرا گرفته و شیاطین یکّه تاز میدان جهانند.

آری!هم در عصر آن امام بزرگوار مردم غفلت زده به سوی ارزشهای جاهلی روی آورده بودند و هم در عصر ما و عجیب تر این که چنان مردم آن زمان به خواب فرو رفته بودند که فریادهای بیدارگر این معلّم بزرگ،جز در گروه خاصّی اثر نکرد و همچنان به راه خود ادامه دادند و ارزشهای عصر جاهلیّت را یکی پس از دیگری زنده کردند و سرانجام حکومت اسلامی تبدیل به خلافت امویان و عبّاسیان شد و نه تنها پیشرفت اسلام را در جهان،متوقّف ساخت که ضربه های شدیدی بر پیکر اسلام و مسلمین وارد کرد! برای تکمیل این بحث شایسته است نگاه عمیقتری به اوضاع مردم از جهات مختلف در عصر جاهلیّت داشته باشیم و آنچه را امام(علیه السلام)در جمله های کوتاه و پر معنایش بیان فرموده گسترده تر در لابه لای آیات قرآن و تواریخ آن زمان مشاهده کنیم.

جاهلیّت عرب-و جاهلیّتهای مشابه آن در اقوام دیگر-نشاندهنده مجموعه ای از عقاید باطل و خرافات و آداب و رسوم غلط و گاه زشت و شرم آور و کارهای بیهوده و برخوردهای قساوتمندانه بوده،بتهایی را از سنگ و چوب می تراشیدند و پرستش می کردند و در مشکلات خود به آن پناه می بردند و این موجودات بی شعور را شفیعان درگاه خدا و حاکم بر مقدّرات و خیر و شرّ خود،می پنداشتند.

تنها دختران خود را با دست خویش-به عنوان دفاع از ناموس یا به عنوان این که دختر ننگی است در خانواده-زنده به گور نمی کردند،بلکه گاه پسران خود را نیز با دست خود به قتل می رساندند،گاه به عنوان قربانی برای بتها و گاه به خاطر فقر و

ص: 273

تنگدستی شدید!(1) و نه تنها از این جنایت عظیم و بی مانند،نگران نبودند بلکه به آن افتخار می کردند و از نقاط مثبت خانواده خود می شمردند! مراسم نماز و نیایش آنها کف زدنها و سوت کشیدنهای ممتدّ،کنار خانه کعبه بود و حتّی زنانشان به صورت برهنه مادرزاد احیانا اطراف خانه خدا طواف می کردند و آن را عبادت می شمردند.(2)

جنگ و خونریزی و غارتگری مایه مباهاتشان بود و زن در میان آنان متاع بی ارزشی محسوب می شد که از ساده ترین حقوق انسانی محروم بود و حتّی گاه بر روی آن قمار می زدند.

فرشتگان را دختران خدا می دانستند در حالی که-همان گونه که در بالا اشاره شد-تولّد دختر را ننگ خانواده خود می پنداشتند: «وَ یَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ» (3)«أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ» . (4)

آنها احکام خرافی عجیبی داشتند،از جمله می گفتند:جنینهایی که در شکم حیوانات ماست،سهم مردان است و بر همسران حرام است امّا اگر مرده متولّد شود همگی در آن شریکند. (5)

هنگامی که از همسر خود ناراحت می شدند و می خواستند او را مورد غضب

ص: 274

شدید قرار دهند،ظهار می کردند،یعنی کافی بود به او بگویند:«انت علیّ کظهر امّی،تو نسبت به من همچون مادرم هستی»این سخن به عقیده آنها سبب می شد که آن زن به منزله مادر باشد و تحریم گردد،بی آن که حکم طلاق را داشته باشد و به این ترتیب زن را در یک حال بلا تکلیفی مطلق قرار می داد.(1)

از ویژگیهای دردناک عصر جاهلیّت مسئله جنگ و خونریزی وسیع و گسترده و کینه توزیهایی بود که پدران برای فرزندان به ارث می گذاشتند.همان وضع وخیمی که قرآن مجید از آن به «شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ» (لبه پرتگاه آتش)تعبیر کرده می فرماید: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ»

«بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها» ،نعمت بزرگ خدا را بر خویشتن به یاد آرید که دشمن یکدیگر بودید و خدا در میان دلهای شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید،و شما بر لب پرتگاهی از آتش بودید خدا شما را نجات داد». (2)

عقاید دیگری از قبیل اعتقاد به ارتباط نزول باران با طلوع و غروب ستارگان خاص،و فال نیک و بد زدن به پرندگان و ایمان به غولهای بیابان و مانند اینها در میان آنها وجود داشت که قرآن مجید از مجموع آنها به عنوان «ضَلالٍ مُبِینٍ» ،گمراهی آشکار»تعبیر کرده است.

چه تعبیر رسا و گویایی!می فرماید: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» ،او کسی است که در میان جمعیّت درس نخوانده،رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند و آنها را تزکیه می کند و به آنان کتاب و حکمت می آموزد و

ص: 275

به یقین،پیش از آن در گمراهی آشکار بودند». (1)

آری این بود سرگذشت عرب جاهلی-و همین است ویژگیهای اصلی جاهلیتهای قرون و اعصار که در اشکال مختلف و محتوای واحد ظاهر می شود-و از همین جاست که به عظمت و بزرگی کار پیامبر اسلام و قرآن مجید می توان پی برد و چه خوب می گوید یکی از فرزانگان غرب به نام«توماس کارل»که می گوید:

«خداوند عرب را به وسیله اسلام از تاریکیها به سوی روشناییها هدایت فرمود،از ملّت خموش و راکدی که نه صدایی از آن می آمد و نه حرکتی محسوس بود،ملّتی به وجود آورد که از گمنامی به سوی شهرت،از سستی به سوی بیداری،از پستی به سوی فراز و از عجز و ناتوانی به سوی نیرومندی سوق داده شد.نورشان از چهار سوی جهان می تابید از اعلان اسلام،یک قرن بیشتر نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هندوستان و پای دیگر در اندلس نهادند و بالاخره در همین مدّت کوتاه،اسلام بر نصف دنیا نورافشانی می کرد. (2)

ص: 276

در شش جمله اوّل می فرماید:«آنها محلّ اسرار خدایند و پناهگاه فرمان او و ظرف علم او و مرجع احکامش و جایگاه حفظ کتابهای آسمانی او هستند و کوههای استوار دینند» (هم موضع سرّه،و لجا (1)امره،و عیبة (2)علمه،و موئل (3)حکمه، و کهوف (4)کتبه،و جبال دینه) . (5)

گر چه بعضی از دانشمندان قسمتی از این جمله ها را مرادف و شبیه هم دانسته اند،ولی حق این است که هر کدام اشاره به نکته ای دارد.در جمله اوّل این حقیقت بازگو شده است که اسرار الهی نزد آنهاست بدیهی است کسی که می خواهد رهبری دین الهی را به عهده داشته باشد باید از تمام اسرار آن با خبر باشد،چرا که بدون آن پیش بینیهای صحیح را در امر هدایت و تدبیر و نظم امور آنان،نمی تواند بر عهده بگیرد،به خصوص این که رهبری آنها مربوط به زمان خاصی نبوده است و به تمام تاریخ بشریّت نظر داشته است(در بحث علم غیب پیامبر و پیشوایان معصوم نیز گفته ایم که بخشی از علم غیب،اساس رهبری آنان را تشکیل می دهد و بدون آن،امر رهبری ناقص خواهد بود). (6)

در جمله دوّم نشان داده شده که آنها پناهگاه امر الهی هستند.آیا منظور از امر

ص: 278

در این جا تنها اوامر تشریعی است یا اوامر تکوینی را نیز شامل می شود،ظاهر جمله های قبل و بعد نشان می دهد که این جمله نظر به فرمانهای تشریعی خداوند دارد که مردم در کسب این اوامر و اطاعت از آنها باید به پیشوایان معصوم از اهل بیت پیامبر پناه ببرند.

جمله سوّم،آنها را صندوقچه علوم الهی می شمارد،نه تنها اسرار و نه تنها اوامر،بلکه تمام علومی که برای هدایت انسانها لازم و ضروری است و یا به نحوی در آن دخالت دارد،در این صندوقچه ها نهفته شده است! و در جمله چهارم،آنها مرجع احکام الهی شمرده شده اند که مردم در اختلافاتشان-چه از نظر فکری و چه از نظر قضایی-باید به آنها مراجعه کنند تا رفع اختلاف و حلّ مشکل شود و اگر «موئل حکمه» (حکم بر وزن ارم جمع حکمت است)خوانده شود،تفاوت آن با جمله های قبل روشنتر خواهد شد چرا که در این جا سخن از فلسفه ها و حکمتهای احکام الهی است که بخشی از علوم پیامبر و پیشوایان معصوم را تشکیل می دهد.

امّا جمله «و کهوف کتبه» بیانگر این حقیقت است که محتوای همه کتب الهی نزد آنان است.این شبیه چیزی است که از علی(علیه السلام)نقل شده که می فرمود:«امّا و اللّه لو ثنیّت لی و سادة فجلست علیها لافتیت اهل التوریة بتوراتهم... بتوراتهم...و افتیت اهل الانجیل بإنجیلهم...و افتیت اهل القرآن بقرآنهم...، به خدا سوگند اگر مسندی برای من آماده شود و بر آن بنشینم برای پیروان تورات به توراتشان فتوا می دهم و...و برای پیروان انجیل به انجیلشان و برای اهل قرآن به قرآنشان...». (1)

در جمله ششم،آنها را کوههای استوار دین معرفی کرده که ظاهرا اشاره به چیزی است که در آیات متعدّدی از قرآن مجید در باره کوهها و نقش آن در حفظ آرامش زمین و نزول برکات،بر آن آمده است.در آیه 15 از سوره نحل می خوانیم:

ص: 279

«وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» ،در زمین کوههای ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد و نهرها و راههایی ایجاد کرد تا هدایت شوید».

در حقیقت،کوهها-همچنان که در تفسیر این آیه و آیات مشابه آن آمده است -از یک سو فشارهایی را که از درون و از بیرون بر زمین وارد می شود خنثی می کنند و از سوی دیگر،منبع بزرگی برای نهرها و چشمه های آب هستند و از سوی سوّم کانونی برای انواع معادن گرانبها.امامان معصوم نیز مایه آرامش افکار و سیراب شدن دلها و نشر ذخایر گرانبها در میان امّتند. (1)

به دنبال این شش توصیف زیبا و پر معنی دو جمله دیگر اضافه می فرماید و می گوید:«به وسیله آنان(امامان اهل بیت)قامت دین را راست نمود و لرزش و تزلزل و وحشت آن را از میان برد» (بهم اقام انحناء ظهره و اذهب ارتعاد (2)فرائصه (3)) .

«انحناء ظهر،خمیده شدن پشت»کنایه لطیفی از فشار مشکلاتی است که از سوی دشمنان دانا و دوستان نادان بر دین وارد می شود و به وسیله این بزرگواران، این فشارها خنثی می گردد و قامت دین راست می شود.

«ارتعاد فرائص،لرزش آن قسمت از بدن که روی قلب را پوشانیده»کنایه لطیف دیگری از اضطراب و وحشتی است که از سوی مکاتب الحادی و انحرافات دینی و اعتقادی بر مؤمنان وارد می گردد که به وسیله أئمه هدی خنثی می شود و آرامش خویش را باز می یابد.

ص: 280

خالی نمی شود از کسی که به حجّت الهی قیام کند خواه ظاهر و آشکار باشد یا خائف و پنهان،تا دلایل الهی و نشانه های روشن او باطل نگردد...خداوند به واسطه آنها حجّت ها و دلایلش را حفظ می کند تا به افرادی نظیر خود بسپارند و بذر آن را در قلوب افرادی شبیه خود بیفشانند». (1)

این همان حقیقتی است که پیامبر در روایت متواتر معروف به آن اشاره فرموده و توصیه کرده است که دست از دامان قرآن و اهل بیت بر ندارند تا هرگز گمراه نشوند و مفهوم آن دین است که جدایی از هر یک از این دو،همراه با گمراهی است. (2)

می رسد که ضمیرها در جمله های سه گانه آغاز این بخش،به اصحاب معاویه و همچنین خوارج برمی گردد،این احتمال نیز داده شده است که به منافقین باز گردد و یا به همه کسانی که با حضرتش به مبارزه و مخالفت برخاستند.به هر حال در یک تشبیه دقیق و گویا می فرماید:«آنها بذر فجور را(در سرزمین دل خویش و در متن جامعه اسلامی)افشاندند و با آب غرور و نیرنگ آن را آبیاری کردند و سرانجام،بدبختی و هلاکت را که محصول این بذر شوم بود درو کردند» (زرعوا الفجور (1)،و سقوه الغرور (2)،و حصدوا الثّبور (3)) .

این درست مراحل سه گانه ای است که امروز در باره زراعت گفته می شود:

«کاشت،داشت و برداشت»و روشن است که بذرهای فجوری که با غرور و نیرنگ آبیاری شود محصولی جز این نخواهد داشت.

سپس بار دیگر به بیان اوصاف آل محمد(صلی الله علیه و آله)با تعبیرات صریح تر و آشکارتری باز می گردد و مقام والا و حقوق از دست رفته آنان را در عباراتی کوتاه و پر معنی-همان گونه که راه و رسم آن حضرت است-بازگو می کند.

نخست می فرماید:«هیچ کس از این امّت را با آل محمّد(صلی الله علیه و آله)نمی توان مقایسه کرد» (لا یقاس بآل محمّد صلّی اللّه علیه و آله من هذه الامّة احد) .

دلیل آن هم روشن است زیرا آنها به گفته صریح پیامبر در حدیث ثقلین که تقریبا همه علمای اسلام آن را در کتابهای خود آورده اند قرین قرآن و کتاب اللّه

ص: 284

شمرده شده اند و می دانیم هیچ کس از امّت،غیر آنها،قرین قرآن نیست.افزون بر این،آیاتی همچون آیه تطهیر که شهادت به معصوم بودن آنها می دهد و آیه مباهله که بعضی از آنان را نفس پیامبر می شمرد و آیات و روایات دیگر شاهد این مدّعاست.

بعلاوه علوم و دانشها و معارفی که از آنان نقل شده با علوم و دانشهای دیگران قابل مقایسه نیست.آیا نظیر آنچه در همین نهج البلاغه آمده است و یا عشری از اعشار آن از دیگران نقل شده است،آیا مجموعه ای همچون صحیفه سجّادیه و حتّی یک دعای آن از دیگری سراغ دارید،احکام وسیع و گسترده ای که از امام باقر و امام صادق-علیهما السلام-در باره جزییات دین نقل شده و مناظراتی که از امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)در ابواب مختلف عقاید دینی یا پیروان مذاهب دیگر،در حالات آن امام نقل شده،شبیه و مانندی در این امت دارد؟ در جمله بعد سخنی می فرماید که در حقیقت دلیل جمله قبل است.

می فرماید:«آنها که از خوان نعمت آل محمّد(صلی الله علیه و آله)بهره گرفتند هرگز با خود آنان برابر نخواهند بود!» (و لا یسوّی بهم من جرت نعمتهم علیه ابدا) .

چه نعمتی از این بالاتر که اگر فداکاری های علی(علیه السلام)نبود دیگران در زمره مسلمین وارد نمی شدند.تاریخ زندگی آن حضرت از داستان لیلة المبیت گرفته تا جریان جنگ بدر و احد و خندق و خیبر و مانند آن،همه گویای این واقعیّت است.

جایی که پیامبر در باره او در آن جمله معروف می فرماید:«ضربه علیّ یوم الخندق افضل من عبادة الثّقلین»و در تعبیر دیگری:«لمبارزة علیّ(علیه السلام)لعمرو بن عبدودّ افضل من اعمال امّتی الی یوم القیامة». (1)

ضربه ای که علی(علیه السلام)در جنگ خندق بر پیکر عمرو بن عبدود(در آن لحظه حسّاس و بسیار بحرانی)وارد کرد برتر از عبادت جن و انس است.

ایثارگری علی(علیه السلام)در لیلة المبیت در آن شب که جان خود را سپر برای حفظ

ص: 285

جان پیامبر نمود،فداکاری های او در جنگ خیبر آن جا که دیگران هر چه کوشیدند کاری از پیش نبردند،ایستادگی بی نظیر او در جنگ احد در حسّاسترین لحظاتی که لشکر اسلام متلاشی شده و پیامبر تنها مانده بود و مواقع حسّاس دیگری در تاریخ اسلام چه در عصر پیامبر و چه بعد از او که بازوهای توانای علی(علیه السلام)و علم و دانش سرشار او برای حمایت اسلام به کار می افتاد بر هیچ کس پوشیده نیست.

در عصر خلفای نخستین و سپس دوران تاریک بنی امیّه و عصر ظلمانی بنی عبّاس،چراغهای فروزانی که محیط اسلام را روشن می ساخت و مسلمین را در برابر تهاجم فرهنگ بیگانه و احیای سنن جاهلیّت حفظ می کرد همان امامان اهل بیت بودند و اینها واقعیتهایی است که بر هیچ محقّقی پوشیده نیست هر چند دشمنان اهل بیت سخت کوشیدند که مردم را در مورد این مسائل در بی خبری نگه دارند.

جالب این که امام در جمله بالا می فرماید:نعمت وجود اهل بیت به طور مستمر و ابدی جاری است و منحصر به عصر و زمانی نبوده و نخواهد بود،چرا که آنچه از ثمره شجره مبارکه اسلام-امروز می چینیم-گذشته از زحمات فوق العاده پیامبر اسلام-محصول تلاشهای عظیمی است که این باغبانان وحی برای آبیاری آن در هر عصر و زمانی به خرج داده اند.

سپس به دو نکته دیگر اشاره می فرماید که از نکته قبل سرچشمه گرفته است و آن این که:«اهل بیت اساس و شالوده دین و ستون استوار بنای رفیع یقینند» (هم اساس الدّین و عماد الیقین) .

آری وحی در خانه آنان نازل شده و در آغوش وحی پرورش یافته اند و آنچه را از معارف دین دارند از پیامبر گرفته اند و از آنجا که اسلام راستین نزد آنهاست، سرچشمه یقین و ایمان مردمند.

در جمله های بعد چنین نتیجه گیری می کند که:«غلو کننده به سوی آنان باز می گردد و عقب مانده به آنان ملحق می شود» (الیهم یفیء الغالی،و بهم یلحق التّالی) .

ص: 286

چگونه چنین نباشد در حالی که آنها صراط مستقیم دینند (1)و امّت وسط (2)می باشند که معارف و عقاید و دستورهای اسلام را خالی از هر گونه افراط و تفریط می دانند و بازگو می کنند.اگر به تاریخ عقاید فرقه های اسلامی که از اهل بیت دور مانده اند مراجعه کنیم و گرفتاران در دام جبر و تشبیه و الحاد در اسماء و صفات الهی را ببینیم و این که چگونه بعضی،غلوّ در اسماء و صفات الهی را به جایی رسانده اند که قائل به تعطیل شده اند و گفتند ما هرگز توان معرفت او را نداریم(نه معرفت اجمالی و نه معرفت تفصیلی)و در مقابل آنها گروهی آن چنان ذات اقدس الهی را پایین آوردند که او را در شکل جوان امردی دانستند که موهای به هم پیچیده زیبایی دارد.

در مسئله جبر و تفویض گروهی آن چنان تند رفتند که انسان را موجودی بی اختیار در چنگال قضا و قدر دانستند که ذرّه ای،اراده او کارساز نیست و هر چه تقدیر ازلی بوده باید انجام دهد،خواه راه کفر بپوید یا ایمان،و دسته ای آن چنان گرفتار تفریط گشتند که برای انسان استقلال کاملی در برابر ذات پاک خداوند قائل شده و با قبول تفویض،راه شرک و دوگانگی را پیش گرفتند.

ولی مکتب اهل بیت که مسئله نفی جبر و تفویض و اثبات«امر بین الامرین»را مطرح می کرد،مسلمانها را از آن افراط و تفریط خطرناک و کفرآلود بر حذر داشت و این جاست که صدق کلام امام روشن می شود که غلوکنندگان باید به سوی آنها باز گردند و واپس ماندگان سرعت گیرند و به آنها برسند و این تشبیه لطیفی است که قافله ای را در نظر مجسّم می کند که راهنمایان هوشیار و آگاهی دارد ولی گروهی بی حساب پیشی می گیرند و در بیابان گم می شوند و گروهی سستی کرده،عقب می مانند و طعمه درندگان بیابان می شوند.

سپس در یک نتیجه گیری نهایی می فرماید:«ویژگیهای ولایت و حکومت از آن

ص: 287

آنهاست» (و لهم خصائص حقّ الولایة) .

مقدّم داشتن«لهم»در جمله بالا اشاره به این است که این ویژگیها منحصر به آنهاست.

چگونه از همه شایسته تر نباشند در حالی که آنها اساس دین و ستون یقینند و اسلام راستین و ناب محمّدی را خالی از هر گونه افراط و تفریط عرضه می کنند و نعمتهای وجودی آنها بر همگان جریان دارد.

درست به همین دلیل:«وصیّت پیامبر و وراثت خلافت او در آنهاست» (و فیهم الوصیّة و الوراثة) .

اگر پیامبر در باره آنان وصیّت کرد و پیشوایی خلق را به آنان سپرد به خاطر همین واقعیّتها بود نه مسئله پیوند خویشاوندی و نسب.

پیداست که منظور از وصیّت و وراثت در این جا مقام خلافت و نبوّت است و حتّی کسانی که ارث را در این جا به معنی ارث علوم پیامبر(صلی الله علیه و آله)گرفته اند نتیجه اش شایستگی آنها برای احراز این مقام است،چرا که پیشوای خلق باید وارث علوم پیامبر باشد و جانشین او همان وصیّ اوست،زیرا معلوم است که ارث اموال،افتخاری نیست و وصیّت در مسائل شخصی و عادی،مطلب مهمّی محسوب نمی شود و آنها که تلاش کرده اند وصیت و وراثت را به این گونه معانی تفسیر کنند در واقع گرفتار تعصّبها و تحت تأثیر پیشداوریها بوده اند،زیرا آنچه می تواند همردیف (اساس الدّین و عماد الیقین و خصائص حقّ الولایة) واقع شود همان مسأله خلافت و جانشینی رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)است و غیر آن شایسته نیست که همردیف این امور گردد.

سرانجام در آخرین جمله،گویی مردم قدرنشناس زمان خود را مخاطب ساخته و می فرماید:«هم اکنون که حق به اهلش باز گشته و به جایگاه اصلی منتقل شده چرا کوتاهی و سستی و پراکندگی دارید و قدر این نعمت عظیم را نمی شناسید؟» (الآن اذ

ص: 288

رجع الحقّ الی اهله و نقل الی منتقله) . (1)

از آنچه در بالا در باره وصیّت و وراثت گفته شد به خوبی روشن می شود که منظور از حق در این جا همان حقّ خلافت و ولایت است که اهل بیت نسبت به آن از همه شایسته تر بودند و در واقع قبایی بود که تنها به قامت آنها راست می آمد.

آیات فراوان دیگر که وارد شدن در شرح آنها در این مختصر مناسب نیست، بعلاوه،در کتب فراوانی با ذکر منابع و مدارک دقیق آنها از کتب اهل سنت تشریح شده است. (1)

در روایات اسلامی مخصوصا روایاتی که در صحاح ستّه(کتب ششگانه ای که معروفترین منابع حدیث اهل سنّت است)وارد شده،آن قدر فضایل و مناقب در باره اهل بیت ذکر شده که بالاتر از آن تصوّر نمی شود و بعضی از دانشمندان آن را در چند جلد کتاب خلاصه کرده اند (2)و بعضی،مجموع این روایات را که در منابع مختلف اسلامی(از طریق اهل سنّت)آمده،در دهها جلد گردآوری نموده اند. (3)ولی با نهایت تأسف،فشارهای قدرتهای حاکم بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)چنان زیاد بود که عظمت مقام اهل بیت در میان مردم ناشناخته ماند.

کسانی که اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)را از رسیدن به حقّ خود بعد از رحلت آن حضرت منع کردند اجازه ندادند فضایل آنها در میان مردم منتشر شود و از آن بیشتر در عصر خلفای اموی و عبّاسی،کمتر به کسی اجازه می دادند که زبان به شرح فضایل آنها بگشاید و از عظمت مقام آنها سخن بگوید بلکه گاه،ذکر یکی از فضایل آنها سر گوینده را بر باد می داد و یا سبب زندانهای طولانی می شد.امّا خدا می خواست این حقایق لا به لای کتب اسلامی باقی بماند و همچون آفتاب بدرخشد و برای کسانی که می خواهند در برابر واقعیّات،سر تعظیم فرود آوردند ذخیره شود.

در این جا انسان به یاد گفته ابن ابی الحدید می افتد که می گوید:

چه بگویم درباره مرد بزرگی که دشمنانش اعتراف به فضیلت او داشته اند و هرگز نتوانسته اند مناقب و فضایل او را کتمان کنند و از طرفی می دانیم بنی امیّه بر تمام

ص: 290

جهان اسلام تسلط یافتند و با تمام قدرت و با هر حیله ای سعی در خاموش کردن نور او و تشویق بر جعل اخبار در معایب او داشتند و او را بر فراز تمام منابر سبّ و دشنام دادند و ستایش کنندگان او را تهدید به مرگ کرده بلکه زندانی کرده و کشتند و حتّی اجازه ندادند یک حدیث در فضیلت او نقل شود و نامی از او برده شود،یا کسی را به نام او بنامند،ولی با این حال جز بر بلندی مقام او افزوده نشد ...و هر چه بیشتر کتمان می کردند عطر فضایل او بیشتر منتشر می شد و همچون آفتاب بود که هرگز نور آن با کف دست پوشانده نمی شود و همانند روشنایی روز که اگر یک چشم از آن محجوب بماند چشمهای فراوانی آن را می بینند. (1)

همین معنی به صورت فشرده تر و گویاتر در بعضی از کتب،از امام شافعی نقل شده است که می گوید:در شگفتم از مردی که دشمنانش فضایل او را از روی حسد کتمان کردند و دوستانش از ترس،ولی با این حال شرق و غرب جهان را پر کرده است. (2)شبیه همین مضمون از عامر بن عبد اللّه بن زبیر نقل شده است. (3)

بود ولی او حق خود را به خاطر مصلحتی ترک کرده بود زیرا او و سایر مسلمین پیش بینی می کردند که تنش و اضطرابی در اسلام و نشر آن پیدا خواهد شد چرا که عرب نسبت به او حسد می ورزید و کینه او را در دل داشت و جایز است کسی که شایسته تر برای امری است و آن را ترک نموده و بعد به آن بازگشته،بگوید:«قد رجع الامر الی اهله،کار به اهلش بازگشت». (1)

به یقین پیشداوریها مانع از این شده است که مفهوم چنین کلام روشنی پذیرفته شود زیرا اگر علی(علیه السلام)می خواست بفرماید:پیش از این،حق به دست اهلش سپرده نشده بود و اکنون به دست اهلش رسیده و به محل شایسته خود باز گشته است چه عبارتی از این روشنتر،ممکن بود بگوید.

این از یک سو،از سوی دیگر می دانیم این جمله که عرب نسبت به او حسد می ورزید و عداوت داشت سخنی بی اساس است.آری تنها گروه کوچکی که از بازماندگان سران شرک و کفر بودند چنین حالتی را داشتند و به تعبیری دیگر جمعی از سران قریش و سران یهود و منافقین که ضربات او را در جنگهای بدر و خیبر و حنین چشیده بودند،عداوت او را در دل داشتند ولی توده های مردم به او عشق می ورزیدند لذا در حدیث معروفی که در منابع معتبر اسلامی آمده است می خوانیم که پیامبر(صلی الله علیه و آله)خطاب به علی(علیه السلام)کرد و دست بر شانه او زد و فرمود:«لا یبغضک الاّ منافق،تنها منافقان با تو دشمنی دارند» (2)و در صحیح ترمذی که از معروفترین منابع اهل سنت است از ابو سعید خدری نقل شده است که گفت:«انّا کنّا لنعرف المنافقین ببغضهم علیّ بن ابی طالب،ما منافقان را از طریق دشمنی با علی بن ابی طالب می شناختیم». (3)آیا ابن ابی الحدید راضی می شود که اکثریّت مسلمین آن روز را از منافقان بشمارد؟و باز به همین دلیل می بینیم استقبالی که از

ص: 292

خلافت علی(علیه السلام)و بیعت با او شد از هیچ یک از خلفا نشد در حالی که معاصران او و بیعت کنندگان با وی غالبا همان صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله)یا فرزندان آنها بودند و این در واقع عذر ناموجّهی است که برای عدم تسلیم در برابر واقعیّت ذکر شده است.

امّا در مورد این که می گوید نصّی بر خلافت و ولایت او نرسیده است،این سخنی است دور از واقعیت که در جای خود آن را اثبات نموده ایم. (1)

ص: 293

ص: 294

موقعیت من در مسأله خلافت همچون محور سنگ آسیاب است(که بدون آن هرگز گردش نمی کند)،سیل خروشان(علم و فضیلت)از دامنه کوهسار وجودم پیوسته جاری است و مرغ(دور پرواز اندیشه)به قلّه(وجود)من نمی رسد(چون چنین دیدم)،در برابر آن پرده ای افکندم و پهلو از آن تهی نمودم و پیوسته در این اندیشه بودم که آیا با دست بریده(و نداشتن یار و یاور،به مخالفان)حمله کنم یا بر این تاریکی کور،صبر نمایم، همان ظلمت و فتنه ای که بزرگسالان را فرسوده،کودکان خردسال را پیر و مردم با ایمان را تا واپسین دم زندگی و لقای پروردگار رنج می دهد.سرانجام دیدم بردباری و شکیبایی در برابر این مشکل،به عقل و خرد نزدیکتر است،به همین دلیل شکیبایی پیشه کردم(نه شکیبایی آمیخته با آرامش خاطر،بلکه)در حالی که گویی در چشمم خاشاک بود و استخوان راه گلویم را گرفته بود،چرا که با چشم خود می دیدم میراثم به غارت می رود!

نشست»و به این ترتیب درخواست«ابن عباس»را برای ادامه سخن رد کرد،چون حال و هوایی که امام(علیه السلام)را برای بیان آن سخنان آتشین و حسّاس آماده کرده بود تغییر یافت،زیرا کسی از میان جمعیّت برخاست و نامه ای به دست حضرت داد و فکر امام(علیه السلام)را به مسائل دیگری متوجّه ساخت.

2-زمان صدور:در مورد زمان صدور این خطبه در میان شارحان نهج البلاغه گفتگوست،بعضی مانند«محقق خویی»معتقدند:از محتوای خطبه و همچنین اسناد و طرق آن استفاده می شود که این سخنان را در اواخر عمر شریفش بعد از ماجرای جنگ«جمل و صفّین و نهروان»و پیکار با«ناکثین و قاسطین و مارقین»ایراد فرموده (1)و انصافا محتوای خطبه نیز این نظر را تأیید می کند.

3-مکان ایراد خطبه:جمعی از شارحان نهج البلاغه از ذکر مکان صدور خطبه خاموشند ولی بعضی معتقدند که امام(علیه السلام)آن را بر فراز منبر«مسجد کوفه» ایراد فرموده و«ابن عباس»می گوید:«امام(علیه السلام)آن را در«رحبه»ایراد فرمود (2)و این در موقعی بود که سخن از مسأله خلافت به میان آمد،طوفانی در قلب مبارک امام(علیه السلام)برخاست و این سخنان را ایراد فرمود».

4-سند خطبه:در مورد سند خطبه نیز گفتگوست.بعضی گفته اند:این خطبه از خطبه های متواتر است و بعضی به عکس،گفته اند این خطبه از علی(علیه السلام) نیست و او هرگز از مسأله خلافت شکایت نکرده،بلکه ساخته و پرداخته «سیّد رضی»می باشد.

شارح معروف،«ابن میثم بحرانی»می گوید:این دو ادعا هر دو باطل و در طریق افراط و تفریط است.سند خطبه به حدّ تواتر نرسیده و از طرفی این ادعا که از سخنان«سیّد رضی»است نیز بی پایه است(و حق این است که از علی(علیه السلام)صادر شده است). (3)

ص: 297

اشکال تراشی در سند این خطبه،به خاطر این نیست که ضعف و فتوری در آن راه دارد و یا با سایر خطبه های نهج البلاغه از نظر ارزش متفاوت می باشد، بلکه به عکس،چنان که خواهد آمد این خطبه دارای اسناد متعدّدی است که در بعضی از خطبه های بعضی نهج البلاغه این همه اسناد وجود ندارد.

تنها چیزی که سبب اشکال تراشی در باره خطبه شده است این است که با پیشداوریها و ذهنیّت گروهی از افراد سازگار نیست.آنها به جای این که پیشداوری و ذهنیّت خود را با آن اصلاح کنند،به فکر مخدوش کردن اسناد خطبه افتاده اند تا مبادا به ذهنیّت آنها لطمه ای وارد شود.

به هر حال از جمله اسنادی که غیر از نهج البلاغه برای این خطبه ذکر شده، اسناد زیر است:

الف-«ابن جوزی»در کتاب«تذکرة الخواص»می گوید:این خطبه را امام(علیه السلام)در پاسخ کسی ایراد فرمود که هنگامی که امام(علیه السلام)به منبر رفته بود از آن حضرت پرسید:«ما الّذی ابطا بک الی الآن،چه چیز سبب شد که تا این زمان زمام خلافت را به دست نگیری»؟ (1)این سخن نشان می دهد که«ابن جوزی»طریق دیگری برای این خطبه در اختیار داشته است،زیرا سؤال این جوان در نهج البلاغه مطرح نیست حتما «ابن جوزی»از طریق دیگری گرفته است.

ب-شارح معروف«ابن میثم بحرانی»می گوید:این خطبه را در دو کتاب یافتم که تاریخ تألیف آنها،قبل از تولّد«سیّد رضی»-ره-بوده است:

نخست در کتاب«الانصاف»نوشته«ابو جعفر ابن قبّه»شاگرد«کعبی»،که یکی از بزرگان«معتزله»است که وفات او قبل از تولّد«سید رضی»است.

دیگر این که نسخه ای از آن را یافتم که بر آن،خط«ابو الحسن علی بن محمد بن

ص: 298

فرات»وزیر«المقتدر باللّه»بود و این،شصت و چند سال قبل از تولّد سیّد رضی بوده است.سپس می افزاید:«بیشترین گمان من این است که آن نسخه مدّتی قبل از تولّد ابن فرات نوشته شده بوده است». (1)

«ابن ابی الحدید»نیز می گوید:استادم«واسطی»در سال 603 از استادش «ابن خشّاب»چنین نقل کرد که او در جواب این سؤال که آیا این خطبه مجعول است؟گفت:نه به خدا سوگند!من می دانم که کلام امام(علیه السلام)است همان گونه که می دانم اسم تو«مصدق بن شبیب واسطی»است.من ادامه دادم و گفتم:بسیاری از مردم می گویند این از سخنان«سیّد رضی»است.او در پاسخ گفت:«سیّد رضی و غیر سیّد رضی کجا،و این بیان و این اسلوب ویژه کجا؟!ما رساله های سیّد رضی را دیده ایم و روش و طریقه و فن او را در نثر شناخته ایم،هیچ شباهتی با این خطبه ندارد»سپس افزود:

«به خدا سوگند من این خطبه را در کتابهایی یافته ام که دویست سال قبل از تولد«سیّد رضی»تصنیف شده است.من این خطبه را با خطوطی دیده ام که آنها را می شناسم و می دانم خط کدام یک از علما و اهل ادب است پیش از آن که پدر رضی متولّد شود».

سپس«ابن ابی الحدید»می گوید:من نیز خودم قسمت مهمّ این خطبه را در نوشته های استاد«ابو القاسم بلخی»که از علمای بزرگ«معتزله»بود یافته ام و او معاصر«المقتدر باللّه»بود که مدّت زیادی قبل از تولد«سیّد رضی»می زیسته است و نیز بسیاری از آن را در کتاب«ابن قبّه»(که از متکلّمان امامیّه است)به نام «الانصاف»یافتم و او از شاگردان«ابو القاسم بلخی»است و قبل از«سیّد رضی» می زیسته است. (2)

ص: 299

مرحوم علامه امینی در الغدیر،جلد 7،صفحه 82 به بعد،این خطبه را از 28 کتاب،آدرس داده است.

نمی کند)» (اما و اللّه لقد تقمّصها (1)فلان و انّه لیعلم انّ محلّی منها محلّ القطب من الرّحا (2)).

بدون اشکال مرجع ضمیر«تقمّصها»خلافت است و تعبیر به«قمیص» (پیراهن)شاید اشاره به این نکته باشد که او از مسئله خلافت به عنوان پیراهنی برای پوشش و زینت خود بهره گرفت در حالی که این آسیاب عظیم،نیاز به محور نیرومندی دارد که نظام آن را در حرکت شدیدش حفظ کند و از انحراف باز دارد و در نوسانات و بحرانها،حافظ آن باشد و به نفع اسلام و مسلمین بچرخد.آری خلافت پیراهن نیست،سنگ آسیای گردنده جامعه است،خلافت نیاز به محور دارد،نه این که کسی او را بر تن کند و پوشش خود قرار دهد.

سپس دلیل روشنی برای این معنی ذکر می کند که به هیچ وجه قابل انکار نیست،می فرماید:«سیلهای خروشان و چشمه های(علم و فضیلت)از دامنه کوهسار وجودم پیوسته جاری است و مرغ(دور پرواز اندیشه)به قلّه(وجود)من نمی رسد» (ینحدر (3)عنّی السّیل،و لا یرقی الیّ الطّیر) .

تعبیر به«ینحدر،فرو می ریزد و پایین می آید»،«و لا یرقی،بالا نمی رود»که در دو جهت مختلف و در برابر هم قرار گرفته بیانگر نکته لطیف و ظریفی است و آن این که وجود امام،به کوه عظیمی تشبیه شده،که دارای قلّه بسیار مرتفعی است و طبیعت این گونه کوهها و قلّه ها این است که نزولات آسمانی را در خود جای می دهد و سپس به صورت مستمرّ به روی زمینهای گسترده و دشتها جاری می سازد و گلها و گیاهان و درختان را بارور می کند و از سوی دیگر هیچ پرنده دور پروازی،نمی تواند به آن راه یابد.

این تشبیه اشاره به همان چیزی است که در قرآن مجید در باره نقش کوهها در

ص: 301

آرامش و آبادی زمین آمده: «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» ،خداوند در زمین،کوههای محکم و ثابتی افکند تا اضطراب و لرزش آن را نسبت به شما بگیرد و نهرهایی(به وسیله آنها)ایجاد کرد و راههایی در آن قرار داد تا هدایت شوید». (1)

آری اگر شبکه کوههای عظیم نبودند فشار درونی زمین از یکسو و تأثیر جاذبه ماه و خورشید و جزر و مدّ پوسته زمین از سوی دیگر و فشار وزش طوفانها از سوی سوّم،آرامش را از انسانها می گرفت و آبهایی که از آسمان نازل می شد به صورت سیلاب عظیمی به دریاها می ریخت و ذخیره آبی به صورت نهر و چشمه وجود نداشت.

وجود امام آگاه و بیدار و نیرومند و معصوم برای هر امّت،مایه آرامش و انواع برکات است.در ضمن،این تعبیر نشان می دهد که هیچ کس را یارای دستیابی به افکار بلند امام(علیه السلام)و اوج معرفت و کنه شخصیّت آن حضرت نیست و به اسرار وجود او جز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)که استاد بزرگ آن حضرت بود و امامان معصوم،پی نمی برد.

هر کس از یاران و اصحاب و پیروانش به اندازه پیمانه وجود خویش از این اقیانوس بزرگ بهره می گیرد بی آن که کرانه ها و ژرفای آن بر کسی روشن باشد. (2)

این نکته نیز قابل توجه است که برای گردش سنگ آسیاب از وجود نهرها استفاده می شود و این نهرها از کوههای عظیم سرچشمه می گیرد،بعلاوه سنگهای آسیاب را از کوهها جدا می کنند و ممکن است تعبیر فوق،اشاره ای به همه این معانی باشد،یعنی هم محورم و هم سنگ آسیابم و هم نیروی محرّک آن، که چیزی جز علم و دانش سرشار نیست.

ص: 302

همچنین همان طور که اشاره شد،باید توجه داشت که قلّه های کوهها برکات آسمانی را به صورت برفها در خود جای می دهند و سپس به صورت تدریجی به زمینهای تشنه می فرستند و این می تواند اشاره ای به قرب وجود علی(علیه السلام)نسبت به سرچشمه وحی و بهره گیری از دریای بی کران وجود پیامبر(صلی الله علیه و آله)باشد.

بعضی از شارحان تعبیر به«سیل»در جمله بالا را اشاره به علم و دانش بیکران علی(علیه السلام)دانسته اند که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)در حدیث معروف:«انا مدینة العلم و علیّ بابها» (1)به آن اشاره فرموده است و نیز در تفسیر آیه: «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» ،بگو به من خبر دهید اگر آبهای شما در زمین فرو رود چه کسی می تواند آب جاری در دسترس شما قرار دهد» (2)،از امام«علی بن موسی الرّضا(علیه السلام)»می خوانیم که:«ماء معین»را به علم امام تفسیر فرمودند. (3)

در این جا چند سؤال کوتاه پیش می آید:

نخست این که ممکن است گفته شود:چرا علی(علیه السلام)در این جا از خویشتن تعریف کرده،در حالی که تعریف از خویش نکوهیده است(تزکیة المرء لنفسه قبیح).

ولی باید توجّه داشت که میان خودستایی و معرّفی کردن،فرق بسیار است.

گاه مردم از شخصیّت کسی بی خبرند و بر اثر ناآگاهی نمی توانند استفاده کافی از او کنند،در این جا معرّفی کردن چه از سوی خود و چه از سوی دیگران نه تنها عیب نیست بلکه عین صواب و طریق نجات است و همانند معرّفیهایی است که یک طبیب در بالای نسخه خود در مورد تخصّصهای طبّیش می کند که تنها،فایده

ص: 303

راهنمایی مردم برای حلّ مشکلاتشان دارد نه جنبه خودستایی.

دیگر این که،جمله «ینحدر عنّی السّیل،و لا یرقی الیّ الطّیر» یک ادعاست،دلیلش چیست؟ پاسخ این سؤال از پاسخ سؤال اول روشنتر است،زیرا هر کس کمترین ارتباطی با تاریخ اسلام و مسلمین دارد،مقام بی نظیر امیر مؤمنان علی(علیه السلام)را در علم و دانش می داند زیرا علاوه بر احادیث فراوانی که از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)در زمینه علم وسیع علی(علیه السلام)نقل شده و علاوه بر این که همه علوم اسلامی طبق تصریح جمعی از دانشمندان اسلامی از وجود او سرچشمه گرفته و او بنیانگذار این علوم محسوب می شود (1)و علاوه بر این که در تمام دوران خلفا هر زمان مشکل مهمّی در مسائل مختلف اسلامی پیش می آمد و همه از حلّ آن عاجز می ماندند،به علی(علیه السلام)پناه می برند و حلّ نهایی را از او می خواستند،تنها مطالعه خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار آن حضرت در نهج البلاغه برای پی بردن به این حقیقت کافی است.هر انسان منصفی-چه مسلمان و چه غیر مسلمان-نهج البلاغه را به دقّت مطالعه کند در برابر عظمت علمی آن حضرت سر تعظیم فرود می آورد و مفهوم:

«ینحدر عنّی السّیل،و لا یرقی الیّ الطّیر ،سیل خروشان علم و دانش از کوهسار وجودم سرازیر است و پرنده تیز پرواز اندیشه ها به قلّه وجودم نمی رسد»عملا بر او ظاهر و آشکار می شود.

سوّم این که چگونه آن حضرت از حوادثی که بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در امر خلافت واقع شد شکایت می کند،آیا با مقام صبر و تسلیم و رضا منافات ندارد؟ پاسخ این سؤال نیز پیچیده نیست.صبر و تسلیم و رضا مطلبی است و بیان حقایق برای ثبت در تاریخ و آگاهی حاضران و آیندگان،مطلبی دیگر که نه تنها مانعی ندارد،بلکه گاهی از اوجب واجبات است و مسائل مربوط به خلافت درست از

ص: 304

همین نمونه است.در حقیقت مصالح مردم و جامعه اسلامی و نسلهای آینده ایجاب می کرده که امام(علیه السلام)این حقایق را بیان کند تا به دست فراموشی سپرده نشود.

سپس می فرماید:«(هنگامی که دیدم او پیشدستی کرد و خلافت را در بر گرفت) من در برابر آن پرده ای افکندم و پهلو از آن تهی کردم(و خود را کنار کشیدم)» (فسدلت (1)دونها ثوبا،و طویت عنها کشحا (2)).

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که امام(علیه السلام)هنگامی که خود را در برابر این جریان دید،آماده درگیری نشد و به دلایلی که در ذیل به آن اشاره می شود بزرگوارانه از آن چشم پوشید و زاهدانه از آن کناره گیری کرد.ولی از سوی دیگر این فکر دائما روح او را آزار می داد که در برابر این انحراف بزرگ چه باید انجام دهد و مسؤولیّت الهی خویش را چگونه پیاده کند؟ به همین دلیل اضافه می کند:«پیوسته در این اندیشه بودم که آیا با دست بریده(و نداشتن یار و یاور به مخالفان)حمله کنم یا بر این تاریکی کور،صبر نمایم؟» (و طفقت ارتئی بین ان اصول بید جذّاء (3)،أو اصبر علی طخیة (4)عمیاء) .

امام(علیه السلام)با این جمله،این حقیقت را روشن می سازد که من هرگز مسئولیت خودم را در برابر امّت و وظیفه ای که خدا و پیامبرش بر دوشم گذارده بودند فراموش نکرده،ولی چه کنم که در میان دو محذور،گرفتار بودم:محذور اوّل این که قیام کنم و با مخالفان،درگیر شوم در حالی که از یک سو،یار و یاور کافی نداشتم و از سوی دیگر این قیام موجب شکاف در میان مسلمین می شد و فرصت به دست منافقان و

ص: 305

دشمنانی می داد که در انتظار چنین شرایطی بودند.محذور دوّم این که در آن محیط تاریک و ظلمانی صبر کنم.

تعبیر به «طخیة عمیاء» با توجّه به این که «طخیه» خود به معنی ظلمت و تاریکی است اشاره به این است که گاهی ظلمتها شدید نیست و از خلال آن می توان شبحی مشاهده کرد،ولی این ظلمت آن قدر شدید بود که باید ظلمت کورش نامید.

سپس توصیف بیشتری از شرایط آن زمان در سه جمله کوتاه و پر معنی ارائه می دهد و می فرماید:«ظلمت و فتنه ای که بزرگسالان را فرسوده و کودکان خردسال را پیر و مردم با ایمان را تا واپسین دم زندگی و لقای پروردگار رنج می دهد» (یهرم فیها الکبیر،و یشیب فیها الصّغیر،و یکدح (1)فیها مؤمن حتّی یلقی ربّه) .

از این عبارت به خوبی روشن می شود که یک رنج و درد عمومی،همه را تحت فشار قرار داده بود.صغیران را پیر می کرد و پیران را زمینگیر،ولی مؤمنان رنج مضاعفی داشتند چرا که مشکلات روزافزون جامعه اسلامی و خطراتی که از هر سو آن را تهدید می کرد آنان را در اندوه عمیق و رنج بی پایانی فرو برده بود،همان درد و مصیبتی که با گذشت زمان و در مدّت کوتاهی در عصر«بنی امیّه»خود را نشان داد و بسیاری از زحمات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)و مؤمنان راستین نخستین را بر باد داد.

سرانجام،تصمیم گیری خود را در برابر این«دو راهی»مشکل و خطرناک به این صورت بیان می فرماید:«سرانجام(بعد از اندیشه کافی و در نظر گرفتن تمام جهات)دیدم بردباری و شکیبایی در برابر این مشکل،به عقل و خرد نزدیکتر است» (فرایت انّ الصّبر علی هاتا (2)احجی ) (3).

ص: 306

«به همین دلیل شکیبایی پیشه کردم(نه شکیبایی آمیخته با آرامش خاطر بلکه)در حالی بود که گویی چشم را خاشاک پر کرده و استخوان،راه گلویم را گرفته بود» (فصبرت و فی العین قذی (1)،و فی الحلق شجا (2)).

این تعبیر ترسیم گویایی از نهایت ناراحتی امام در آن سالهای پر درد و رنج می باشد که نمی توانست چشم به روی حوادث ببندد و نه بگشاید و نیز نمی توانست فریاد کشد و سوز درون خود را آشکار سازد. «چرا که با چشم خود می دیدم میراثم به غارت می رود!» (اری تراثی نهبا) .

معروف اسلام آمده،می خوانیم:«لمّا توفّی رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)ارتدّت العرب و اشرایّت الیهودیّة و النّصرانیّة و نجم النّفاق و صار المسلمون کالغنم المطیرة فی اللّیلة الشّاتیة،هنگامی که پیامبر وفات یافت عرب(جاهلی)بازگشت خود را شروع کرد و یهود و نصارا سر برداشتند و منافقان آشکار گشتند و وارد صحنه شدند و مسلمانان همانند رمه بی چوپانی بودند که در یک شب سرد و بارانی زمستان،در بیابان،گرفتار شده اند». (1)

اینها همه از یک سو و از سوی دیگر قیام کردن با نداشتن یار و یاور،پیروزی را بر او مشکل می کرد و شاید اگر قیام می فرمود بسیاری از ناآگاهان،این قیام را نه برای مسائل مهمّ الهی،بلکه به خاطر مسائل شخصی تفسیر می کردند.

ولی ضایعات و مشکلات فراوانی که از تغییر محور خلافت به وجود آمده بود روز به روز خود را بیشتر نشان می داد و همین ها بود که به صورت خار و خاشاکی به چشم مولا(علیه السلام)می نشست و همچون استخوانی گلویش را آزار می داد.

این درسی است برای همه مسلمین در طول تاریخ که هر گاه احقاق حقّ خویش،موجب ضربه ای بر اساس و پایه دین شود باید از آن چشم بپوشند و حفظ اصول را بر همه چیز مقدّم بشمرند و بر درد و رنجهای ناشی از تضییع حقوق، صبر کنند و دندان بر جگر بفشارند.

شبیه همین معنی در خطبه 26 نیز آمده است که می فرماید:«فنظرت فاذا لیس لی معین الاّ اهل بیتی...و اغضیت علی القذی و شربت علی الشّجی...،من نگاه کردم و دیدم برای گرفتن این حق یاوری به جز خاندان خویش ندارم...چشمهای پر از خاشاک را فرو بستم و با گلویی که گویی استخوان در آن گیر کرده بود جرعه حوادث را نوشیدم».

ص: 308

پیامبر(صلی الله علیه و آله)برای دخترش«زهرا»-علیها السّلام-گذارده بود و از آنجا که مال همسر در حکم مال شوهر است این تعبیر را بیان فرمود، (1)ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد چرا که در تمام این خطبه،سخن از مسأله خلافت است و این جمله نیز ناظر به آن است.

مسلمین سکوت کنید و این گونه مسائل را به فراموشی بسپارید،ما امروز با دشمنان بزرگی رو به رو هستیم و پرداختن به این مسائل ما را در مبارزه با دشمنان مشترک تضعیف می کند،اصولا این گونه بحثها چه فایده ای می تواند داشته باشد در حالی که پیروان هر یک از مذاهب تصمیم خود را گرفته و به راه خویش می روند و بسیار بعید به نظر می رسد که ادامه این گونه بحثها سرچشمه اتحاد تازه ای شود.

در پاسخ این سؤال لازم است دو نکته را یادآور شویم:

الف-واقعیّتهای موجود هرگز نمی تواند حقیقتها را به فراموشی بسپارد.این یک حقیقت است که علاوه بر تأکید شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله)بر خلاف علی(علیه السلام) شایستگی او از هر نظر برای این امر بیشتر بود،حال چه حوادثی واقع شد که این مسأله دگرگون گشت مطلبی جداگانه است.

بنا بر این علی(علیه السلام)که همه جا طرفدار حقیقت بود و با واقعیتهای موجود که هماهنگ با حقیقت نبود ستیز داشت حق دارد که حقایق مربوط به خلافت را بعد از رسول خدا بازگو کند تا محققان بعد از قرنها یا هزاران سال بتوانند منصفانه قضاوت کنند و اگر کسانی بخواهند از وضع موجود صرف نظر کرده و به حقایق بیندیشند قادر بر این امر باشند و راه مستقیم را در پرتو تحقیق خود پیدا کنند.

به هر حال هرگز نمی توان کسی را از بیان حقیقت باز داشت و به فرض که بتوانیم،حقّ چنین کاری را نداریم زیرا ضایعه بزرگی محسوب می شود چرا که همیشه واقعیتهای موجود با حقایق تطبیق نمی کند و گاه فاصله زیادی با آن دارد، آنچه هست همیشه به معنی آنچه باید باشد نیست.اسلام به ما می گوید ما باید به دنبال چیزی باشیم که باید باشد.

شک نیست که مسأله خلافت و امامت بعد از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)یکی از اساسی ترین مباحث دینی ماست،خواه آن را جزء اصول دین بشماریم آن گونه که پیروان مکتب اهل بیت(علیه السلام)می گویند،یا جزء فروع دین،هر چه هست مسأله ای است که از نظر دینی سرنوشت ساز می باشد و به هیچ وجه جنبه شخصی ندارد و بر خلافت آنچه

ص: 311

برخی ناآگاهان می اندیشند تنها یک بحث تاریخی مربوط به گذشته نیست،بلکه آثار زیادی برای امروز و فردا و فرداها دارد و می تواند در بسیاری از مسائل مربوط به اصول و فروع اسلام اثر بگذارد و درست به همین دلیل علی(علیه السلام) در دوران خلافت ظاهریش به طور مکرّر متذکّر این مسأله شده است.

ب-آنچه مضر به وحدت و اتّحاد صفوف مسلمانان است بحثهای جنجالی و تعصّب آلود و پرخاشگرانه است،ولی بحثهای علمی و منطقی که طرفین،حدود و موازین علمی و منطقی را در آن رعایت کنند نه تنها مزاحم وحدت صفوف مسلمانان نیست بلکه در بسیاری از مواقع به آن کمک می کند.

این سخن را به عنوان یک مطلب ذهنی نمی گوییم بلکه امری است که آن را تجربه کرده ایم.اخیرا در یکی از استانهای ایران به مناسبت هفته وحدت جمعی از دانشمندان شیعه و اهل سنّت در یک گردهمایی بزرگ در کنار هم نشستند و بخشهای مهمّی از مسائل مربوط به اختلاف اهل سنّت و شیعه را مورد بررسی علمی قرار دادند و نتیجه آن بسیار جالب و چشمگیر بود،زیرا در بسیاری از مباحث،نظرها به هم نزدیک شد و اختلافها کمتر گردید و همه باور کردند که اگر این گونه بحثها ادامه یابد کمک شایان توجّهی به کمتر کردن فاصله ها و وحدت صفوف می کند. (1)

حتّی در باره اختلاف میان ادیان آسمانی نیز این گونه بحثها مفید و مؤثّر و سبب کم شدن فاصله هاست و آنها که با این گونه بحثها مخالفند در واقع ناآگاهانه به تشدید اختلافات و زیاد شدن فاصله ها کمک می کنند.

ص: 312

راستی عجیب است او که در حیات خود از مردم درخواست می کرد عذرش را بپذیرند و از خلافت معذورش دارند خود به هنگام مرگ،عروس خلافت را برای دیگری کابین بست چه قاطعانه پستانهای این ناقه را هر یک به سهم خود دوشیدند.

سرانجام آن را در اختیار کسی قرار داد که جوّی از خشونت و سختگیری بود با اشتباه فراوان و پوزش طلبی.کسی که با این حوزه خلافت سر و کار داشت به کسی می ماند که بر شتر سرکشی سوار گردد،اگر مهار آن را محکم بکشد پرده های بینی شتر پاره می شود و اگر آن را آزاد بگذارد در پرتگاه سقوط می کند.به خدا سوگند به خاطر این شرایط،مردم گرفتار عدم تعادل و سرکشی و عدم ثبات و حرکات نامنظم شدند من که اوضاع را چنین دیدم صبر و شکیبایی پیشه کردم،با این که دورانش طولانی و رنج و محنتش شدید بود.

چاه می کشند این واژه در مواردی به کار می رود که چیزی را به عنوان جایزه یا رشوه یا حق الزحمه به دیگری بدهند،قرآن مجید می گوید: «وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُکّامِ» . (1)

در این جا«ابن ابی الحدید معتزلی»می گوید:خلافت خلیفه دوّم در حقیقت پاداشی بود که خلیفه اوّل در برابر کارهای او داد.او بود که پایه های خلافت «ابو بکر»را محکم ساخت و بینی مخالفان را بر خاک مالید،شمشیر«زبیر»را شکست و«مقداد»را عقب زد و«سعد بن عباده»را در سقیفه،لگدمال نمود و گفت:«سعد»را بکشید!خدا او را بکشد!و هنگامی که«حباب بن منذر»در روز «سقیفه»گفت:آگاهی و تجربه کافی در امر خلافت نزد من است«عمر»بر بینی او زد و وی را خاموش ساخت.

کسانی از هاشمیّین را که به خانه«فاطمه»(علیه السلام)پناه برده بودند با تهدید خارج کرد و سرانجام می نویسد:«و لولاه لم یثبت لابی بکر امر و لا قامت له قائمة،اگر او نبود هیچ امری از امور ابو بکر ثبات پیدا نمی کرد و هیچ ستونی برای او برپا نمی شد». (2)

از این جا روشن می شود که تعبیر به«ادلی»چه نکته ظریفی را در بر دارد، سپس امام به گفته شاعر(معروف)«اعشی»تمثل جست(ثمّ تمثّل بقول الاعشی):

شتّان ما یومی علی کورها

و یوم حیّان اخی جابر

بسی فرق است تا دیروزم امروز

کنون مغموم ودی شادان و پیروز (3)

ص: 315

اشاره به این که من در عصر رسول خدا چنان محترم بودم که از همه به آن حضرت نزدیکتر،بلکه نفس رسول خدا بودم ولی بعد از او چنان مرا عقب زدند که منزوی ساختند و خلافت رسول خدا را که از همه برای آن سزاوارتر بودم یکی به دیگری تحویل می داد.

بعضی نیز گفته اند منظور از تمثّل به این شعر مقایسه خلافت خویش با خلفای نخستین است که آنها در آرامش و آسایش بودند ولی دوران خلافت امام بر اثر دور شدن از عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله)و تحریکات گسترده دشمنان،مملوّ از طوفانها و حوادث دردناک بود(البته این در صورتی است که اعشی حال خود را با حال شخص حیان مقایسه کرده باشد) (1)سپس امام به نکته شگفت انگیزی در این جا اشاره می کند و می فرماید:

«شگفت آور است او که در حیات خود از مردم می خواست عذرش را بپذیرند و از خلافت معذورش دارند،خود به هنگام مرگ عروس خلافت را برای دیگری کابین بست!» (فیا عجبا!!بینا هو یستقیلها فی حیاته اذ عقدها لآخر بعد وفاته) .

این سخن اشاره به حدیث معروفی است که از ابو بکر نقل شده که در آغاز خلافتش خطاب به مردم کرد و گفت:«اقیلونی فلست بخیرکم،مرا رها کنید که من بهترین شما نیستم»و بعضی این سخن را به صورت دیگری نقل کرده اند:

«ولّیتکم و لست بخیرکم،مرا به خلافت برگزیده اند در حالی که بهترین شما نیستم» (2)

ص: 316

این روایت به هر صورت که باشد نشان می دهد که او مایل به قبول خلافت نبود یا به گمان بعضی به خاطر این که نسبت به آن بی اعتنا بود و یا با وجود علی(علیه السلام)خود را شایسته این مقام نمی دانست،هر چه باشد این سخن با کاری که در پایان عمر خود کرد سازگار نبود و این همان چیزی است که علی(علیه السلام)از آن ابراز شگفتی می کند که چگونه با این سابقه،مقدّمات انتقال سریع خلافت را حتی بدون مراجعه به آرا و افکار مردم برای دیگری فراهم می سازد.

در پایان این فراز می فرماید:«چه قاطعانه هر دو از خلافت،به نوبت،بهره گیری کردند و پستانهای این ناقه را هر یک به سهم خود دوشیدند» (لشدّ ما تشطّرا ضرعیها) .

«ضرع»به معنای پستان است و«تشطّرا»از ماده«شطر»به معنای بخشی از چیزی است.

این تشبیه جالبی است از کسانی که به تناوب از چیزی استفاده می کنند زیرا ناقه(شتر ماده)دارای چهار پستان است که دو به دو پشت سر هم قرار گرفته اند و معمولا هنگام دوشیدن دو به دو می دوشند و به همین دلیل در عبارت امام(علیه السلام)از آن تعبیر به دو پستان شده است و تعبیر به«تشطّرا»اشاره به این است که هر یک از آن دو،بخشی از آن را مورد استفاده قرار داده و بخشی را برای دیگری گذارده است و به هر حال این تعبیر نشان می دهد که برنامه از پیش تنظیم شده بود و یک امر تصادفی نبود.

ص: 317

پاسخ به یک سؤال بعضی در این جا گفته اند نظیر آنچه در مورد خلیفه اول گفته شده که از مردم می خواست بیعت خود را باز پس بگیرند چون بهترین آنها نیست،در مورد علی(علیه السلام)نیز در همین نهج البلاغه آمده است که بعد از قتل عثمان به مردم چنین فرمود:«دعونی و التمسوا غیری...و ان ترکتمونی فانا کاحدکم و لعلّی اسمعکم و اطوعکم لمن ولّیتموه امرکم و انا لکم وزیرا خیر لکم منّی امیرا،مرا واگذارید و به سراغ دیگری بروید...و اگر مرا رها کنید همچون یکی از شما هستم و شاید من شنواتر و مطیع تر از شما نسبت به کسی که او را برای حکومت انتخاب می کنید باشم،و من وزیر و مشاور شما باشم برای شما بهتر از آن است که امیر و رهبرتان گردم».

در این جا«ابن ابی الحدید»سخنی دارد و ما هم سخنی،سخن او این است که می گوید:«شیعه امامیّه از این ایراد پاسخ گفته اند که میان گفتار«ابو بکر»و این گفتار«علی»(علیه السلام)تفاوت بسیار است.ابو بکر گفت من بهترین شما نیستم بنا بر این صلاحیت برای خلافت ندارم زیرا خلیفه باید از همه،صالح تر باشد ولی علی(علیه السلام) هرگز چنین سخنی را نگفت او نمی خواست با پذیرش خلافت،فتنه جویان فتنه بر پا کنند». (1)

سپس ابن ابی الحدید می افزاید:«این سخن در صورتی صحیح است که افضلیت،شرط امامت باشد(اشاره به این که ممکن است کسی بگوید لازم نیست امام افضل باشد،سخنی که منطق و عقل آن را هرگز نمی پسندد و گفتن آن مایه شرمندگی است)».

ولی ما می گوییم مطلب فراتر از این است.اگر در همان خطبه 92 که به آن استدلال کرده اند دقّت کنیم و تعبیراتی که در میان این جمله ها وجود دارد و در مقام استدلال حذف شده است در نظر بگیریم،دلیل گفتار علی(علیه السلام)بسیار روشن

ص: 318

می شود.او با صراحت می فرماید:«فانّا مستقبلون امرا له وجوه و الوان لا تقوم له القلوب و لا تثبت علیه العقول،این که می گویم مرا رها کنید و به سراغ دیگری بروید برای این است که ما به استقبال چیزی می رویم که چهره های مختلف و جهات گوناگونی دارد.دلها در برابر آن استوار و عقلها ثابت نمی ماند»(اشاره به این که در دستورات اسلام و تعالیم پیامبر(صلی الله علیه و آله)در طول این مدّت تغییراتی داده شده که من ناچارم دست به اصلاحات انقلابی بزنم و با مخالفتهای گروهی از شما رو به رو شوم)آن گاه می افزاید:«و انّ الآفاق قد اغامت و المحجّة قد تنکّرت،چرا که چهره آفاق(حقیقت)را ابرهای تیره فرا گرفته و راه مستقیم حق،گم شده و ناشناخته مانده است».

سپس با صراحت جمله ای را بیان می کند که جان مطلب در آن است، می فرماید:«و اعلموا انّی ان اجبتکم رکبت بکم ما اعلم و لم اصغ الی قول القائل و عتب العاتب،بدانید اگر من دعوت شما را بپذیرم طبق آنچه می دانم با شما رفتار می کنم و به سخن این و آن و سرزنش سرزنش کنندگان گوش فرا نخواهم داد(بنا بر این، بیعت با من برای شما بسیار سنگین است اگر آمادگی ندارید به سراغ دیگری بروید)».

شاهد این که علی(علیه السلام)افضلیت را در امر خلافت لازم و واجب می شمرد، این است که در خطبه دیگری می فرماید:«ایّها النّاس انّ احقّ النّاس بهذا الامر اقواهم علیه و اعلمهم بامر اللّه فیه،ای مردم شایسته ترین مردم برای امامت و خلافت نیرومندترین آنها نسبت به آن و آگاهترین مردم نسبت به اوامر الهی است». (1)

بنا بر این مقایسه کلام علی(علیه السلام)با آنچه از ابو بکر نقل شده،به اصطلاح قیاس مع الفارق است زیرا هیچ شباهتی در میان این دو کلام نیست.

این سخن را با گفتار دیگری که«ابن ابی الحدید»در مقام توجیه کلام خلیفه اوّل آورده است پایان می دهیم.او می گوید:«آنهایی که افضلیت را در امامت شرط نمی دانند نه تنها در مورد این روایت مشکلی ندارند بلکه آن را به کلی از دلایل

ص: 319

اعتقاد خود می شمرند که خلیفه اول گفته است من به امامت انتخاب شده ام در حالی که بهترین شما نیستم.و آنها که روایت اقیلونی را پذیرفته اند گفته اند:

این سخن جدّی نبوده است و هدف این بوده که مردم را بیازماید و ببیند تا چه اندازه با او موافق یا مخالف،دوست یا دشمن هستند». (1)

سستی این گونه توجیهات بر کسی پوشیده نیست چرا که اعتراف هر کسی را باید بر معنی واقعی آن حمل کرد و توجیه،نیاز به قرینه روشنی دارد که در این جا وجود ندارد و به تعبیری دیگر:این اعتراف در هر محکمه ای به عنوان یک اعتراف واقعی پذیرفته می شود و هیچ عذری در مقابل آن پذیرفته نیست مگر این که با مدرک روشنی همراه باشد.

سپس به ترسیم گویایی از شخصیّت خلیفه دوّم و صفات و ویژگیهای او و چگونگی محیط و زمان او پرداخته،می فرماید:«او خلافت را در اختیار کسی قرار داد که جوّی از خشونت و سختگیری بود با اشتباه فراوان و پوزش طلبی» (فصیّرها فی حوزة (2)خشناء یغلظ کلمها (3)و یخشن مسّها یکثر العثار (4)فیها،و الاعتذار منها) .

حوزه،در حقیقت در این جا اشاره به مجموعه اخلاق و صفات ویژه خلیفه دوم است و در واقع چهار وصف برای او ذکر فرموده است که نخستین آنها خشونت است و تعبیر به «یغلظ کلمها» اشاره به جراحت شدیدی است که از نظر روحی یا جسمی در برخورد با او حاصل می شد.

دوّمین آنها خشونت در برخورد است که با جمله «و یخشن مسّها» ذکر شده است،بنا بر این «حوزة خشناء ،دارنده صفات خشونت آمیز»به وسیله دو جمله بعد از آن که خشونت در سخن و خشونت در برخورد بوده است تفسیر شده است.

ص: 320

سوّمین ویژگی،اشتباهات فراوان و چهارمین آنها عذرخواهی از آن است که با جمله« و یکثر العثار فیها ،لغزش در آن فراوان است»و« و الاعتذار منها ،پوزش طلبی آن فراوان است»بیان شده است.

در مورد اشتباهات فراوان خلیفه دوم مخصوصا در بیان احکام و پوزش طلبی مکرّر و همچنین خشونت در برخورد،مطالب فراوانی در تاریخ اسلام،حتّی کتابهایی که به وسیله دانشمندان اهل سنّت تألیف یافته،دیده می شود که در بحث نکات به گوشه ای از آن اشاره خواهد شد.

سپس می افزاید:«کسی که با این حوزه خلافت سر و کار داشت به کسی می ماند که بر شتر سرکشی سوار گردد،اگر مهار آن را محکم بکشد پرده های بینی شتر پاره می شود و اگر آن را آزاد بگذارد در پرتگاه سقوط می کند(و خود و اطرافیان خویش را به هلاکت می افکند)» (فصاحبها کراکب الصّعبة (1)ان اشنق (2)لها خرم (3)،و ان اسلس (4)لها تقحّم (5)).

امام(علیه السلام)در این جمله وضع حال خود و گروهی از مؤمنان را در عصر خلافت خلیفه دوم شرح می دهد که اگر با وجود ویژگیهای اخلاقی که در بالا اشاره شد در شخص خلیفه،کسی می خواست با او به مقابله برخیزد،کار به اختلاف و مشاجره و ای بسا شکاف در میان مسلمین یا مواجهه با خطراتی از ناحیه خلیفه می شد و اگر می خواست سکوت کند و بر همه چیز صحّه بنهد خطرات دیگری اسلام و خلافت

ص: 321

اسلامی را تهدید می کرد،در واقع دائما در میان دو خطر قرار داشتند:خطر برخورد با خلیفه و خطر از دست رفتن مصالح اسلام.به همین دلیل در جمله های بعد،امام(علیه السلام)از ناراحتی خودش و سایر مردم در آن عصر شکایت می کند و مشکلات روزافزون مسلمانان را بر می شمارد.

این احتمال نیز از سوی بعضی از شارحان نهج البلاغه داده شده است که ضمیر در «صاحبها» به مطلق خلافت باز گردد،یعنی در طبیعت خلافت،دائما یکی از این دو خطر نهفته است.اگر شخصی که در رأس خلافت است بخواهد با همه چیز قاطعانه برخورد کند خطر عکس العمل های حادّ وجود دارد و اگر بخواهد با سهولت و اغماض برخورد کند با خطر سقوط در درّه انحراف و اشتباه و از میان رفتن ارزشهای اسلامی رو به رو می شود.

ولی قراین نشان می دهد که منظور همان معنی اوّل است و چنانچه در جمله های بعد و قبل دقت کنیم این نکته به وضوح به دست می آید. (1)

آن گاه امام(علیه السلام)در ادامه همین سخن و بیان گرفتاریهای مردم و گرفتاری خود در آن دوران،چنین می فرماید:«به خدا سوگند به خاطر این شرایط،مردم گرفتار عدم تعادل و سرکشی و عدم ثبات و حرکات نامنظم شدند» (فمنی (2)النّاس لعمر اللّه بخبط (3)و شماس (4)،و تلوّن (5)و اعتراض (6)).

در این جمله به چهار پدیده رفتاری و روانی مردم در عصر خلیفه دوّم اشاره شده

ص: 322

است و ای بسا که آنها را از رئیس حکومت گرفته بودند چرا که همیشه رفتار رئیس حکومت بازتاب وسیعی در مردم دارد و از قدیم گفته اند:«النّاس علی دین ملوکهم».

نخستین آنها حرکات و تصمیم گیریهای بی مطالعه که سبب مشکلات و نابسامانیها در جامعه می گردد،بود.

دوّم سرکشی و تمرّد از قوانین الهی و نظامهای اجتماعی.

سوّم رنگ عوض کردنهای پی در پی و از راهی به راهی گام نهادن و از گروهی جدا شدن و به گروه دیگر پیوستن و بدون داشتن هدف ثابت زندگی کردن.

چهارم انحراف از مسیر حق و حرکت در مسیر ناصواب و غیر مستقیم بود.

بی شک-همان گونه که بعدا به طور مشروح خواهیم گفت-سیاست خارجی در عصر خلیفه دوّم و فتوحات اسلامی و پیشرفت در خارج از منطقه حجاز، ذهنیّتی برای بسیاری از مردم در باره شکل این حکومت ایجاد کرده بود که آن را در تمام جهات موفق می پنداشته،کمتر به مشکلات داخلی جامعه مسلمانان نخستین بیندیشند در حالی که همان گونه که امام(علیه السلام)در این جمله ها اشاره فرموده است گروهی از مسلمانان بر اثر اشتباهات و خطاها و ندانم کاریها و اجتهاد در مقابل نصوص قرآن و پیامبر(صلی الله علیه و آله)،گرفتار نابسامانیهای فراوانی از نظر اعتقاد و عمل و مسائل اخلاقی شدند و در واقع تدریجا از اسلام ناب فاصله می گرفتند و همانها سبب شد که سرانجام به شورشهای عظیمی در دوران خلیفه سوّم بینجامد و مقدّمات حکومت خودکامه ای در عصر خلفای اموی و عبّاسی که هیچ شباهتی به حکومت اسلامی عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله)نداشت فراهم گردد.به یقین این دگرگونی عجیب در یک روز انجام نگرفت و اشتباهات مستمرّ دوران خلفا به آن منتهی شد.

امام در ادامه این سخن می افزاید:«هنگامی که اوضاع را چنین دیدم صبر و شکیبایی پیشه کردم با این که دورانش طولانی و رنج و محنتش شدید بود» (فصبرت علی طول المدّة،و شدّة المحنة) .

درست شبیه همان شکیبایی در دوران خلیفه اوّل،ولی چون شرایط پیچیده تر و

ص: 323

دوران آن طولانی تر بود رنج و محنت امام(علیه السلام)در این دوران فزونی یافت.

بعضی از شارحان نهج البلاغه گفته اند:امام این جا به دو امر اشاره می کند که هر کدام سهمی در ناراحتی او دارد،نخست طولانی شدن مدّت دوری او از محور خلافت و دوری خلافت از وجود او،و دوّم ناراحتی و رنجی که به سبب آثار و پدیده های جدا شدن خلافت از محور اصلی در زمینه عدم نظم صحیح در امور دینی مردم حاصل شد.ولی به هر حال مصالح مهمتری ایجاب می کرد که او سکوت کند و آنچه را که اهمیّت کمتری دارد فدای آنچه که اهمیّت بیشتری دارد نماید.

این وضع همچنان ادامه یافت تا دوران خلیفه دوّم نیز پایان یافت.

بود،مردی وارد شد و عمامه ای بر سر داشت،رو به«عمر»کرده،گفت:

یا امیر المؤمنین!منظور از: «وَ الذّارِیاتِ ذَرْواً فَالْحامِلاتِ وِقْراً» چیست؟«عمر» گفت:حتما همان هستی که من به دنبال او می گشتم،برخاست و هر دو آستین را بالا زد و آن قدر به او شلاق زد که عمامه از سرش افتاد و بعد به او گفت به خدا قسم اگر سرت را تراشیده می دیدم گردنت را می زدم!سپس دستور داد لباسی بر او بپوشانند و او را بر شتر سوار کنند و به شهر خود ببرند،سپس خطیبی برخیزد و اعلام کند که«صبیغ»در جستجوی علم بر آمده و خطا کرده است،تا همه مردم از او فاصله بگیرند.او پیوسته بعد از این داستان در میان قومش حقیر بود تا از دنیا رفت در حالی که قبلا بزرگ قوم محسوب می شد. (1)

در روایتی دیگر از«نافع»نقل شده که«صبیغ عراقی»پیوسته سؤالاتی در باره قرآن می کرد هنگامی که به«مصر»آمد«عمرو بن عاص»او را به سوی«عمر» فرستاد.«عمر»دستور داد شاخه های تازه از درخت بریدند و برای او آوردند و آن قدر بر پشت او زد که مجروح شد سپس او را رها کرد.بعد از مدّتی که خوب شد بار دیگر همان برنامه را در باره او اجرا نمود،سپس او را رها کرد تا بهبودی یابد،بار سوّم به سراغ او فرستاد تا همان برنامه را اجرا کند،«صبیغ»به عمر گفت:«اگر می خواهی مرا به قتل برسانی به طرز خوبی به قتل برسان و زجرکش نکن و اگر می خواهی زخم تنم را درمان کنی،به خدا خوب شده است».

«عمر»به او اجازه داد که به سرزمین خود برگردد و به«ابو موسی اشعری» نوشت که هیچ یک از مسلمانان با او مجالست نکند.این امر بر«صبیغ»گران آمد «ابو موسی»به«عمر»نوشت که او کاملا از حرفهای خود توبه کرده و دیگر سؤالی در باره آیات قرآن نمی کند«عمر»اجازه داد که مردم با او مجالست کنند. (2)

در روایتی دیگر داستان«صبیغ»چنین آمده است(بعید نیست او داستانهای متعدّدی با عمر داشته است)که:او وارد«مدینه»شد و پیوسته از متشابهات قرآن

ص: 325

سؤال می کرد.«عمر»به سراغ او فرستاد در حالی که قبلا شاخه هایی از درخت خرما آماده ساخته بود.«عمر»از او پرسید:تو کیستی؟گفت:«من بنده خدا صبیغم».عمر یکی از آن شاخه ها را برداشت و بر سر او کوفت و گفت:«من بنده خدا عمرم»و آن قدر زد که سرش خون آلود شد.«صبیغ»گفت:ای امیر مؤمنان بس است آنچه در سر من بود از بین رفت(و دیگر سؤالی از متشابهات نمی کنم)! (1)جالب توجّه این که در هیچ یک از روایات ندارد که او سمپاشی در باره یکی از آیات قرآن کرده باشد،بلکه گاه سؤال از متشابهات و گاه از حروف قرآن و گاه از آیاتی مثل «وَ الذّارِیاتِ ذَرْواً» می نمود.این جریان ظاهرا منحصر به«صبیغ»نبود.

«عبد الرحمن بن یزید»نقل می کند که مردی از عمر در باره آیه «وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا» سؤال کرد.هنگامی که مشاهده کرد مردم در این باره صحبت می کنند تازیانه را برداشت و به آنان حمله کرد. (2)

2-در حدیث دیگری می خوانیم مردی از او سؤال کرد و گفت منظور از آیه «الْجَوارِ الْکُنَّسِ» چیست؟«عمر»با چوبدستی خود در عمامه او فرو کرد و به روی زمین انداخت و گفت آیا تو«حروری»هستی(حروری به کسانی گفته می شد که از اسلام خارج شده بودند!)سپس گفت:قسم به کسی که جان«عمر» به دست اوست اگر تو را سر تراشیده می یافتم آن قدر تو را می زدم که این فکر از سرت بیرون برود! (3)(به نظر می رسد سر تراشیدن از شعار این گروه از خوارج بوده است که ریشه های آنها حتّی به دوران قبل از امیر مؤمنان علی(علیه السلام)باز می گردد). (4)

آیا به راستی هر کسی سؤالی از قرآن کند باید او را زیر شلاق و چوب انداخت بی آن که یک کلمه در پاسخ سؤال او گفته شود!و به فرض که بعضی از افراد بی دین و منافق برای مشوّش ساختن افکار مردم سؤالاتی در باره قرآن می کردند، وظیفه

ص: 326

خلیفه در برابر آنها این بود که با چوب و شلاق پاسخ بگوید یا نخست باید از نظر علمی و منطقی توجیه شوند و اگر نپذیرفتند آنها را تنبیه کند؟ آیا این به خاطر آن بوده که خلیفه پاسخ این سؤالات را نمی دانسته و عصبانی می شده،یا دلیل دیگری داشت و حتّی افراد مشکوک را مورد هتک و توهین قرار می داده و عمامه آنها را به زمین می افکنده است! 3-«ابن ابی الحدید»در شرح نهج البلاغه خود نقل می کند که گفته می شد:

«درّة عمر اهیب من سیف الحجّاج،تازیانه عمر وحشتناکتر از شمشیر حجاج بود!» سپس می گوید:در حدیث صحیح آمده که زنانی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله)بودند و سر و صدای زیادی کردند،«عمر»آمد،همگی از ترس او فرار کردند،به آنها گفت ای دشمنان خویشتن!آیا از من می ترسید و از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)نمی ترسید؟ گفتند:آری«انت اغلظ و افظّ،تو خشن تر و درشتگوتری»! (1)4-در همان کتاب آمده است نخستین کسی را که«عمر»با تازیانه زد،«امّ فروه»خواهر ابو بکر بود هنگامی که ابو بکر از دنیا رفت،زنان بر او نوحه گری می کردند،خواهرش«ام فروه»نیز در میان آنها بود،عمر کرارا آنها را نهی کرد، آنها باز تکرار کردند،«عمر»«امّ فروه»را از میان آنها خارج ساخت و با تازیانه زد، همه زنان ترسیدند و متفرق شدند. (2)

خبر رسد کسی بیش از آنچه پیامبر مهر کرده(مهر زنان خودش قرار داده)مهر کند من اضافه بر آن را در بیت المال قرار می دهم!»سپس از منبر پایین آمد،زنی از قریش نزد او آمد و گفت:ای امیر مؤمنان!آیا پیروی از کتاب الهی(قرآن)سزاوارتر است یا از سخن تو؟ عمر گفت:کتاب اللّه تعالی،منظورت چیست؟گفت:تو الآن مردم را از گران کردن مهر زنان نهی کردی در حالی که خداوند می فرماید: «وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً» ،هر گاه مال فراوانی(به عنوان مهر)به یکی از آنها پرداخته اید چیزی از آن را پس نگیرید». (1)عمر گفت:«کلّ احد افقه من عمر،همه از عمر فقیه ترند!»این جمله را دو یا سه مرتبه تکرار کرد،سپس به منبر بازگشت و گفت ای مردم!من شما را از زیادی مهریه سنگین زنان نهی کردم،آگاه باشید هر کس آزاد است در مال خود هر چه می خواهد انجام دهد». (2)

این حدیث در بسیاری از کتب دیگر با تفاوتهای مختصری نقل شده است. (3)

2-در کتب بسیاری از منابع معروف(مانند:«ذخایر العقبی»،«مطالب السّؤول»و«مناقب خوارزمی»آمده است که زن بارداری را که اعتراف به ارتکاب زنا کرده بود نزد«عمر»آوردند،«عمر»دستور به رجم او داد.در اثنای راه«علی»(علیه السلام)با او برخورد کرده،فرمود:این زن را چه شده است؟گفتند:

«عمر»دستور رجم او را صادر کرده است.«علی»(علیه السلام)او را باز گرداند و به«عمر» گفت:«هذا سلطانک علیها فما سلطانک علی ما فی بطنها،تو بر این زن سلطه داری(و می توانی او را مجازات کنی)امّا سلطه و دلیل تو بر آنچه در شکم اوست چیست؟»سپس افزود:شاید بر او نهیب زده ای و او را ترسانده ای(که اعتراف به گناه کرده است)؟«عمر»گفت:چنین بوده است.فرمود:

ص: 328

مگر نشنیده ای که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)فرمود:کسی که زیر فشار از جهت زنجیر یا زندان یا تهدید اعتراف کند اعتراف او اثری ندارد؟«عمر»او را رها کرده،گفت:«عجزت النّساء ان تلدن مثل علیّ بن ابی طالب،لو لا علیّ لهلک عمر،مادران هرگز نمی توانند مثل «علی بن ابی طالب(علیه السلام)بزایند اگر علی نبود عمر هلاک می شد»! (1)3-در«صحیح ابی داود»که از صحاح معروف ستّه می باشد از«ابن عباس» نقل شده:زن دیوانه ای را نزد«عمر»آوردند که مرتکب زنا شده بود،«عمر»با گروهی از مردم در باره او مشورت کرد و سرانجام دستور داد او را سنگسار کنند.

«علی»(علیه السلام)بر او گذر کرده و فرمود:«ماجرای این زن چیست؟گفتند زن دیوانه ای است از فلان طایفه که مرتکب زنا شده است و عمر دستور سنگسار کردن او را داده»، فرمود:«او را باز گردانید»و خودش به سراغ«عمر»رفت،فرمود:«ای عمر مگر نمی دانی که قلم تکلیف از سه طایفه برداشته شده است:از دیوانه تا زمانی که خوب شود و از شخص خواب تا زمانی که بیدار شود و از کودک،تا زمانی که عاقل (و بالغ)گردد»؟«عمر»گفت:«آری می دانم»!فرمود:«چرا دستور دادی این زن دیوانه را سنگسار کنند»؟گفت:«چیزی نیست و زن را رها کرد و شروع به تکبیر گفتن کرد»(تکبیری که نشانه پیروزی بر اشتباه خود بود) (2)«مناوی»در«فیض الغدیر»این حدیث را از«احمد»نقل کرده است و در ذیل آن آمده است که عمر گفت:«لو لا علیّ لهلک عمر». (3)

آنچه در بالا گفته شد بخش کوچکی است از آنچه در این زمینه آمده است و اگر بخواهید به سراغ همه آنها بروید کتاب مستقلی را تشکیل می دهد،مرحوم «علامه امینی»یک صد مورد(آری یک صد مورد)از موارد اشتباه او را که در منابع معروف اهل

ص: 329

سنّت آمده است نقل کرده و این فصل مشهور از کتابش را به نام «نوادر الاثر فی علم عمر»نامیده است (1)و این همان است که در خطبه فوق از آن تعبیر به«کثرت لغزشها و عذرخواهی ها»شده است.

آن بیفکنند.

کوتاه سخن این که امام(علیه السلام)سخن از خشونت و اشتباهات فراوان و مشکلات داخلی دوران خلیفه دوّم می گوید و حساب این مطلب از مسئله فتوحات جداست.

ص: 331

ص: 332

(بنی امیه)به همکاری او برخاستند و همچون شتر گرسنه ای که در بهار به علفزار بیفتد و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعد به خوردن اموال خدا مشغول شدند.سرانجام بافته های او پنبه شد و کردارش، کارش را تباه کرد و ثروت اندوزی و شکم خوارگی به نابودیش منتهی شد!

در باطن،می دانست قابل مقایسه با هیچکدام نیستم. (1)

این جمله اشاره به زمانی است که عمر به وسیله مردی به نام«فیروز»که کنیه اش«ابو لؤلؤ»بود به سختی مجروح شد و خود را در آستانه مرگ دید.

جمعی از صحابه نزد او آمدند و به او گفتند:«سزاوار است کسی را به جانشینی خود منصوب کنی که مورد قبول تو باشد»و او طیّ سخنان مشروحی که در نکات،به آن اشاره خواهد شد شش نفر را به عنوان شورا تعیین کرد:

(علی(علیه السلام)،عثمان،عبد الرحمن بن عوف،طلحه،زبیر و سعد بن ابی وقاص) که در عرض سه روز بنشینند و یکی را از میان خود انتخاب کنند و دستور داد «ابو طلحه انصاری»با پنجاه نفر از انصار،این شش نفر را در خانه ای جمع کنند تا با یکدیگر برای تعیین خلافت مشورت نمایند و سرانجام،به خاطر ارتباطاتی که میان چند نفر از آن شش تن بود عثمان انتخاب شد.

امام(علیه السلام)در اشاره به این ماجرا،نخست می فرماید:«پناه بر خدا از این شورا» (فیا للّه و للشّوری) . (2)

سپس به نخستین نقطه ضعف این شورا پرداخته،می فرماید:«کدام زمان بود که در مقایسه من با نخستین آنها-یعنی ابو بکر-(و برتری من بر او)شک و تردید وجود داشته باشد تا چه رسد به این که مرا همسنگ امثال اینها(اعضای شورا)قرار دهند؟» (متی اعترض الرّیب فیّ مع الاوّل منهم،حتّی صرت اقرن الی هذه النّظائر) .

این نهایت تأسف مولا را از حق کشی هایی که در مورد آن حضرت صورت گرفت آشکار می سازد و اشاره به این حقیقت می کند که اگر می خواستند شایستگی برای خلافت را ملحوظ دارند،جای تردید نبود که مرا می بایست تعیین می کردند،ولی

ص: 335

افسوس که هدفهای دیگری در این مسأله دنبال می شد و به راستی جای تأسف است کسی که به منزله جان پیامبر(صلی الله علیه و آله)و باب مدینة علم النّبی و عالم به کتاب و سنّت و آگاه بر تمام مسائل اسلام بوده و از آغاز عمر در مکتب توحید و در کنار پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)پرورش یافته،کارش به جایی برسد که او را در ردیف«عبد الرحمن بن عوف»ها و«سعد وقّاص»ها و مانند آنها قرار دهند.

سپس می افزاید:«ولی(من به خاطر مصالح اسلام با آنها هماهنگی کردم)هنگامی که پایین آمدند پایین آمدم و هنگامی که پرواز کردند پرواز کردم» (لکنّی اسففت اذ اسفّوا،و طرت اذ طاروا) . (1)

این در حقیقت کنایه ای است از وضع پرندگانی که به صورت دسته جمعی پرواز می کنند گاه اوج می گیرند و به فراز می روند و گاه پایین می آیند و به زمین نزدیک می شوند و در هر دو حال همراه یکدیگرند.

روشن است که احوال شکننده زمان خلفا-مخصوصا به هنگامی که یک خلیفه از دور،خارج می شد-ایجاب می کرد که از هر گونه تفرقه پرهیز شود مبادا دشمنانی که در کمین نشسته بودند سر بر آورند و اساس اسلام را به خطر بیندازند.

این احتمال نیز در تفسیر این جمله وجود دارد که منظور امام(علیه السلام)این بوده است که من همواره به دنبال حق بوده ام و برای به دست آوردنش همراه آن حرکت کردم،با آنهایی که در ردیف بالا بودند همراه شدم و با اینها که در ردیف پایین بودند نیز همراهی کردم.

سپس به نتیجه این شورا و کارهای مرموزی که در آن انجام گرفت اشاره کرده می فرماید:«یکی از آنها(اعضای شورا)به خاطر کینه اش از من روی برتافت و دیگری خویشاوندی را بر حقیقت مقدم داشت و به خاطر دامادیش تمایل به دیگری

ص: 336

(عثمان)پیدا کرد،علاوه بر جهات دیگری که ذکر آن خوشایند نیست» (فصغا (1)رجل منهم لضغنه (2)،و مال الآخر لصهره،مع هن (3)و هن) .

منظور مولا از جمله اوّل«سعد بن ابی وقّاص»بود که مادرش از بنی امیه بود و دائیها و نزدیکان مادرش در جنگهای اسلام در برابر کفر و شرک به دست علی(علیه السلام)کشته شده بودند،به همین دلیل او در زمان خلافت علی(علیه السلام)نیز با حضرتش بیعت نکرد و«عمر بن سعد»جنایتکار بزرگ حادثه کربلا و عاشورا فرزند همین سعد بود.بنا بر این کینه توزی او نسبت به علی(علیه السلام)مسلّم بود و به همین دلیل در آن شورا به علی(علیه السلام)رأی نداد و به وسیله«عبد الرحمن بن عوف» به عثمان رأی داد.

بعضی نیز گفته اند منظور از این شخص«طلحه»است که مراتب کینه توزی او نسبت به مولا محرز بود و هم او بود که با همراهی«زبیر»آتش«جنگ جمل» را که به گفته مورّخان،17 هزار نفر در آن کشته شدند،روشن ساخت.

این احتمال را«ابن ابی الحدید»تقویت کرده،در حالی که بعضی از شارحان «نهج البلاغه»معتقدند:«طلحه»گر چه از سوی«عمر»برای شورا انتخاب شد ولی در«مدینه»نبود و موفّق به شرکت در جلسه شورا نشد». (4)

امّا کسی که به خاطر دامادیش متمایل شد«عبد الرحمن بن عوف»بود زیرا «عبد الرحمن»شوهر«امّ کلثوم»خواهر«عثمان بود».

امّا جمله «مع هن و هن» (5)-با توجّه به این که واژه«هن»کنایه از کارهای زشتی

ص: 337

است که گفتن آن ناخوشایند است-می تواند اشاره به امور ناخوشایند دیگری بوده باشد که«عبد الرحمن بن عوف»در رأی دادن به«عثمان»انتظار آن را داشت مانند سوء استفاده های مالی از بیت المال مسلمین و یا سلطه بر توده های مردم و یا به دست آوردن مقام خلافت بعد از«عثمان»و یا همه اینها.

از مجموع این سخن،روشن می شود که شورا در محیطی کاملا ناسالم برگزار شد و چیزی که در آن مطرح نبود مصالح مسلمین بود و طبیعی است که محصول آن به نفع مسلمین تمام نشود و حوادث دوران«عثمان»نشان داد که چه خسارات عظیمی از این ناحیه دامنگیر مسلمین شد.

سپس امام(علیه السلام)به نتیجه نهایی این شورا پرداخته،می فرماید:«این وضع ادامه یافت تا سومی بپا خاست در حالی که از خوردن فراوان دو پهلویش بر آمده بود و همّی جز جمع آوری و خوردن بیت المال نداشت» (الی ان قام ثالث القوم نافجا (1)حضنیه (2)،بین نثیله (3)و معتلفه (4)).

تنها خودش نبود که در این وادی گام بر می داشت بلکه«بستگان پدری اش (بنی امیّه)به همکاری او برخاستند و همچون شتر گرسنه ای که در بهار به علفزار بیفتد و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعد به خوردن اموال خدا مشغول شدند» (و قام معه بنو ابیه یخضمون (5)مال اللّه خضمة الابل نبتة الرّبیع) .

ص: 338

تعبیر به« نبتة الرّبیع ،گیاهان بهاری»به خاطر آن است که این گیاهان بسیار لطیف و برای حیوان خوش خوراک است و با حرص و ولع عجیب،آن را می خورد.

جمله «یخضمون مال اللّه...» -با توجّه به معنای لغوی خضم-به خوبی نشان می دهد که بنی امیّه برای غارت بیت المال با تمام وجودشان وارد صحنه شدند و تا آنجا که می توانستند خوردند و بردند.به گفته«ابن ابی الحدید»خلیفه سوّم،بنی امیه را بر مردم مسلّط کرد و آنها را به فرمانداری ولایات اسلام منصوب نمود و اموال و اراضی بیت المال را به عنوان بخشش در اختیار آنان گذارد،از آن جمله سرزمینهایی از«آفریقا»در ایّام او فتح شد که خمس همه آنها را گرفت و به «مروان بن حکم»(دامادش)بخشید.

مرحوم«علاّمه امینی»در کتاب نفیس«الغدیر»آمار عجیبی از بخششهای عثمان در دوران خلافتش-از منابع اهل سنّت-گردآوری کرده که از مطالعه آن انسان وحشت می کند.به عنوان نمونه به یکی از دامادهایش«حارث بن حکم» برادر«مروان»سیصد هزار درهم و به«مروان»پانصد هزار درهم و به«ابو سفیان» «دویست هزار»و به«طلحه»«سیصد و بیست و دو هزار»و به«زبیر»«پانصد و نود و هشت هزار»درهم بخشید،تا آن جا که مرحوم«علامه امینی»جمع درهمهایی را که او از بیت المال بخشید بالغ بر«یک صد و بیست و شش میلیون و هفتصد و هفتاد هزار»درهم می داند.

از آن عجیب تر ارقام دینارهایی است که به بستگان و نزدیکانش بخشید.به «مروان حکم»پانصد هزار دینار به«یعلی بن امیّه»پانصد هزار دینار و به «عبد الرحمن بن عوف»دو میلیون و پانصد و شصت هزار دینار و جمع این حاتم بخشی ها را بالغ بر«چهار میلیون و سیصد و ده هزار دینار»می داند. (1)

ص: 339

اینجاست که معنای «یخصمون مال اللّه خضمة الابل نبتة الرّبیع» به خوبی روشن می شود.

بدیهی است این وضع نمی توانست برای مدّت طولانی ادامه یابد و مسلمانان آگاه و حتّی ناآگاهان،چنین شرایطی را تحمّل نمی کردند و لذا طولی نکشید که شورشها بر ضدّ«عثمان»شروع شد و سرانجام به قتل او منتهی گشت و او را در برابر چشم مردم کشتند،بی آن که توده های مردم به یاری او برخیزند و این همان است که امام(علیه السلام)در پایان این فراز به آن اشاره کرده می فرماید:«عاقبت بافته های او (برای استحکام خلافت)پنبه شد و کردارش،کارش را تباه کرد و ثروت اندوزی و شکم خوارگی به نابودیش منتهی شد» (الی ان انتکث (1)علیه فتله (2)،و اجهز (3)علیه عمله،و کبت (4)به بطنته (5)).

در واقع امام(علیه السلام)با سه جمله،وضع خلیفه سوم و پایان عمر او را ترسیم کرده است:

در جمله اوّل می فرماید:سوابقی را که برای خود،از نظر توده مردم فراهم آورده بود و گروهی او را به زهد و قدس می شناختند از میان برد و حرکت دنیاپرستانه اعوان و یاران او،همه آن رشته ها را پنبه کردند.

در جمله دوّم نشان می دهد که:اعمال او زودتر از آنچه انتظار می رفت ضربه کاری بر او وارد کرد و کار او را ساخت.

ص: 340

در جمله سوّم بیان می کند که شکم خوارگی ها،بار او را سنگین کرد به گونه ای که نتوانست بر روی پا بماند و به صورت بر زمین افتاد.در واقع با این سه جمله درس عبرت مهمّی برای همه زمامداران و مدیران جامعه بیان شده است که اگر از موقعیّت خود سوء استفاده کرده و به دنیا اقبال کنند سوابق حسنه آنها از میان می رود و افکار عمومی به سرعت بر ضدّ آنها بسیج می شود و دنیاپرستی مایه سقوط سریع آنان می گردد.

این نکته نیز حائز اهمیّت است که همان چیزی که عامل پیدایش خلافت عثمان شد عامل نابودی او گشت.افرادی مانند«سعد وقاص»و«عبد الرحمن بن عوف»و«طلحه»(بنا بر این که طلحه در شورا حضور داشته)به خاطر رسیدن به مال و منال دنیا به او رأی دادند و او را بر سر کار آوردند و همین مسأله گسترش یافت و حکومت عثمان مقبولیّت خود را در افکار عمومی از دست داد و در نتیجه شورش مردم،سقوط کرد.

بعضی از شارحان نهج البلاغه جمله «انتکث علیه فتله» را به معنی در هم ریختن تدابیری دانسته اند که او برای تشکیل حکومتش به کار گرفته بود و ممکن است سپردن کارها به دست بستگانش،یکی از آن تدابیر برای محکم کاری بوده باشد ولی همین امر نتیجه معکوس داد و رشته ها را پنبه کرد و مردم را بر ضدّ او شوراند.

سخن را گفت و بیهوش شد،ولی«عثمان»خودش این جمله ها را نوشت:«امّا بعد فانّی قد استخلفت علیکم عمر بن الخطّاب و لم آلکم خیرا،من عمر بن خطاب را خلیفه بر شما قرار دادم و از هیچ خیر و خوبی فروگذار نکردم». (1)هنگامی که«عثمان»این جمله را نوشت ابو بکر به هوش آمده،گفت:

بخوان و او خواند.«ابو بکر»تکبیر گفت و گفت:من تصوّر می کنم(این که عجله کردی و خلافت را به نام عمر نوشتی برای این بود که)ترسیدی اگر من به هوش نیایم و بمیرم،مردم اختلاف کنند.«عثمان»گفت:آری چنین بود.

«ابو بکر»در حقّ او دعا کرد. (2)

از این سخن به خوبی روشن می شود که«عثمان»این لباس را برای قامت «عمر»دوخته بود و اگر فرضا«ابو بکر»به هوش نمی آمد این وصیتنامه به عنوان وصیّت«ابو بکر»منتشر می شد،بنا بر این جای تعجّب نیست که«عمر»نیز شورایی با چنان ترکیب،تنظیم کند که محصول آن به هر حال خلافت«عثمان»باشد، همان گونه که خلیفه دوّم نیز در«سقیفه»این لباس را بر تن«ابو بکر»کرد و او هم به موقع پاداش وی را داد.

ضمنا از این سخن استفاده می شود که عجله«ابو بکر»و«عثمان»برای تعیین جانشین به خاطر جلوگیری از اختلاف مردم بوده است.آیا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نمی بایست چنین پیش بینی را در باره امّت بکند با آن همه کشمکشهایی که بالقوّه وجود داشت و در«سقیفه»خود را نشان داد؟!چگونه می توان باور کرد پیامبر(صلی الله علیه و آله)انتخاب خلیفه را به مردم واگذار کرده باشد ولی این امر در باره خلیفه دوّم و سوّم رعایت نشود و حتّی خوف فتنه،مانع از واگذاری آن به مردم گردد؟! اینها سؤالاتی است که هر محقّقی باید به آن پاسخ دهد.

می کرد.«ابو لؤلؤ»که غلام«مغیرة بن شعبه»و نصرانی بود او را ملاقات کرد و گفت:«مغیرة بن شعبه»خراج سنگینی بر من بسته(و مرا وادار کرده همه روز کار کنم و مبلغ قابل توجّهی به او بپردازم)مرا در برابر او یاری کن.«عمر» گفت:خراج تو چه اندازه است؟گفت:در هر روز دو درهم.گفت:کار تو چیست؟گفت:نجّار و نقّاش و آهنگرم.عمر گفت:با این اعمالی که انجام می دهی خراج تو را سنگین نمی بینم.شنیده ام تو می گویی اگر من بخواهم می توانم آسیابی بسازم که با نیروی باد،گندم را آرد کند.«ابو لؤلؤ»گفت:آری می توانم.عمر گفت:پس این کار را انجام بده.«ابو لؤلؤ»گفت:اگر سالم بمانم آسیابی برای تو درست می کنم که مردم شرق و غرب از آن سخن بگویند.

«ابو لؤلؤ»این را گفت و رفت.«عمر»گفت:این غلام مرا تهدید کرد...چند روز گذشت.«عمر»برای نماز صبح به مسجد آمد و مردانی را گماشته بود که وقتی صفوف منظم می شود تکبیر بگویند.«ابو لؤلؤ»در میان مردم وارد مسجد شد و در دست او خنجر دو سر بود که دسته آن در وسطش قرار داشت.از موقعیت استفاده کرد و شش ضربه بر«عمر»وارد نمود که یکی از آنها را در زیر نافش فرو برد و همان موجب قتل او شد و نیز با خنجرش«کلیب»که در پشت سرش قرار داشت و جماعت دیگری را کشت. (1)

در«مروج الذّهب»بعد از نقل این داستان آمده است که«ابو لؤلؤ»بعد از کشتن«عمر»و مجروح ساختن دوازده نفر دیگر،که شش نفرشان از دنیا رفتند ضربه ای بر گلوی خود زد و خود را کشت (2)ولی در«تاریخ یعقوبی»آمده است که بعد از کشته شدن«عمر»فرزندش«عبید اللّه»به انتقام خون پدر حمله کرد و «ابو لؤلؤ»و دختر خردسال و همسرش،هر سه را به قتل رساند. (3)

این که بعضی از مورخان«ابو لؤلؤ»را نصرانی یا مجوسی نوشته اند با این که تصریح

ص: 343

کرده اند او در مسجد پیامبر عمر را به قتل رساند و آمدن یک مسیحی یا مجوسی شناخته شده در مسجد پیامبر عادتا امکان نداشت،ظاهرا به خاطر آن است که می خواهند کشته شدن خلیفه را به دست یک مسلمان انکار کنند و از این جهت با مشکلی روبرو نشوند و گرنه قراین نشان می دهد و جمعی از دانشمندان تصریح کرده اند که«ابو لؤلؤ»مسلمان بوده است و سابقه مجوسی گری یا مذهب دیگر تنها برای«ابو لؤلؤ»نبود،غالبا خلفا و یاران پیامبر دارای چنین سابقه ای بوده اند.

هدایت می کنی تنها عیب تو این است که بسیار مزاح می کنی!»و به«عثمان»گفت:«گویا می بینم که خلافت را قریش به دست تو داده اند و بنی امیّه و بنی ابن معیط را بر گردن مردم سوار می کنی و بیت المال را در اختیار آنان می گذاری و گروهی از گرگان عرب تو را در بسترت سر می برند».

سرانجام«ابو طلحه انصاری»را خواست و فرمان داد که پس از دفن او با پنجاه تن از انصار،این شش نفر را در خانه ای جمع کنند تا برای تعیین جانشین او به مشورت پردازند،هر گاه پنج نفر به کسی رأی دهند و یک نفر در مخالفت پافشاری کند،گردن او را بزنند و همچنین در صورت توافق چهار نفر،دو نفر مخالف را به قتل برسانند و اگر سه نفر یک طرف و سه نفر طرف دیگر بودند آن گروهی را که عبد الرحمن بن عوف در میان آنهاست مقدّم دارند و بقیّه را اگر در مخالفت پافشاری کنند گردن بزنند و اگر سه روز از شورا گذشت و توافقی حاصل نشد همه را گردن بزنند تا مسلمانان خود شخصی را انتخاب کنند.

سرانجام«طلحه»که می دانست با وجود«علی»(علیه السلام)و«عثمان»به او خلافت نخواهد رسید و از«علی»دل خوشی نداشت جانب«عثمان»را گرفت در حالی که زبیر حقّ خود را به«علی»(علیه السلام)واگذار کرد،«سعد بن ابی وقاص»حقّ خویش را به پسر عمویش«عبد الرحمن بن عوف»داد بنا بر این شش نفر در سه نفر خلاصه شدند:«علی»(علیه السلام)،«عبد الرحمن»و«عثمان»،«عبد الرحمن»رو به«علی»(علیه السلام) کرد و گفت با تو بیعت می کنم که طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر و روش«عمر»و «ابو بکر»با مردم رفتار کنی،«علی»(علیه السلام)در پاسخ گفت:می پذیرم،ولی طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله)و اعتقاد خودم عمل می کنم.«عبد الرحمن»رو به «عثمان»کرد و همان جمله را تکرار نمود و«عثمان»آن را پذیرفت.

«عبد الرحمن»سه بار این جمله را تکرار کرد و همان جواب را شنید لذا دست «عثمان»را به خلافت فشرد،این جا بود که«علی»(علیه السلام)به«عبد الرحمن»فرمود:

«به خدا سوگند تو این کار را نکردی مگر این که از او انتظاری داری همان انتظاری که خلیفه اوّل و دوّم از یکدیگر داشتند،ولی

ص: 345

هرگز به مقصود خود نخواهی رسید». (1)

شک نیست که این شورا از جهات مختلفی زیر سؤال است:

اوّلا:اگر بنا بر آرای مردم است،چرا تبعیّت عام صورت نگیرد؟و اگر بنا بر انتصاب است شورای شش نفری چرا؟و اگر شورا باید برگزیند شخصیّتهای معروف دیگری در میان مسلمین نیز بودند.

ثانیا:اگر اینها مشمول رضای پیامبر(صلی الله علیه و آله)بودند پس تصریح نارضایی پیامبر تا آخر عمر از«طلحه»چه مفهومی می تواند داشته باشد؟ ثالثا:به فرض این که آنها نتوانند از نظر انجام وظیفه توافق بر کسی کنند چگونه می توان گردن همه را زد.

رابعا:اگر واقعا هدف شورا بود،چرا پیش بینی خلافت«عثمان»را با صراحت ذکر کرد؟و اگر از خلافت او بر جامعه اسلامی می ترسید،لازم بود او را جزء شورا قرار ندهد،تا نفر دیگری انتخاب شود.

خامسا:در صورتی که سه نفر در یک طرف و سه نفر در طرف دیگر قرار گیرد چرا آن طرف که علی(علیه السلام)است و به گفته عمر،مردم را به سوی حق و راه روشن فرا می خواند و تنها اشکالش بسیار مزاح کردن است مقدّم نشود.

سادسا:آیا مزاح کردن مشکلی در امر خلافت ایجاد می کند و آیا این اشکال با اشکالی که بر عثمان گرفت که اگر تو بر مردم مسلّط شوی بنی امیّه را بر گردن مردم سوار خواهی کرد و بیت المال را غارت می کنند هرگز می تواند برابری کند؟ اینها ایرادهایی است که پاسخی برای آن وجود ندارد!

است که«طبری»در تاریخ خود آورده که عبارت آن چنین است:عثمان، حوادث تازه ای در اسلام به وجود آورد که باعث خشم مسلمانان شد،از جمله:

سپردن امارتها به دست بنی امیّه به ویژه فاسقان و سفیهان و افراد بی دین آنها و بخشیدن غنائم به آنان و آزار و ستمهایی که در مورد«عمّار یاسر»و«ابو ذر»و «عبد اللّه بن مسعود»روا داشت و کارهای دیگری از این قبیل که در آخر خلافت خویش انجام داد.

«ولید بن عقبه»را والی«کوفه»ساخت که گروهی به شراب نوشیدن او گواهی دادند...و نیز«سعید بن عاص»را پس از«ولید»فرماندار«کوفه» ساخت.سعید اعتقاد داشت که«عراق»باغ«قریش و بنی امیّه»است،که «مالک اشتر»در پاسخ وی گفت:«تو گمان می کنی سرزمین عراق که خداوند آن را به وسیله شمشیر ما مسلمانان فتح نموده،مربوط به تو و اقوام توست!»این معنی به درگیری هایی میان«اشتر»و«طایفه نخع»از یک سو و«رئیس شرطه»از سوی دیگر انجامید و تدریجا صدای اعتراض مردم بر ضدّ«سعید»و سپس بر ضدّ «عثمان»بلند شد.«عثمان»به جای این که مردم«کوفه»را از طریق صحیحی آرام کند،دستور تبعید رهبران شورش را به«شام»صادر کرد که عدّه ای از بزرگان «کوفه»از جمله«مالک اشتر»و«صعصعة بن صوحان»را به شام تبعید نمود.

در سال یازدهم خلافت او،عدّه ای از یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله)گرد هم آمدند و ایرادهای مختلفی را که به عثمان داشتند به وسیله«عامر بن عبد قیس»که مردی عابد و خداشناس بود به او رساندند،«عثمان»به جای این که برخورد منطقی با او کند،پاسخ اهانت آمیزی به او داد.

وضع در«مدینه»نیز بحرانی شد و پایتخت اسلام برای شورش آمادگی پیدا کرد،«عثمان»گروهی از یارانش مانند«معاویه»و«سعید بن عاص»را دعوت کرد و با آنها به مشورت نشست،بعضی صلاح در این دیدند که:«عثمان»مردم را به جهاد مشغول کند و بعضی از او خواستند:مخالفان را سرکوب و نابود کند و بعضی:او را دعوت به

ص: 347

بذل و بخشش از بیت المال-برای فرو نشاندن خشم مردم- کردند،تنها یک نفر حقیقت مطلب را به او گفت که:تو«بنی امیّه»را بر گردن مردم سوار کرده ای،یا عدالت پیشه کن یا از خلافت کناره گیری نما! «عثمان»نظریّه سرگرمی مردم را به جهاد پذیرفت و دستور داد آنها را برای جهاد مجهّز سازند(ولی کار از کار گذشته بود و این تدبیر سودی نداشت).

در سنه 35 هجری(سال آخر حکومت عثمان)مخالفان او و«بنی امیّه» با یکدیگر مکاتبه کردند و یکدیگر را بر عزل«عثمان»و فرماندارانش تهییج نمودند، سرانجام یک گروه عظیم دو هزار نفری به سرکردگی«ابو حرب»از«مصر»و گروه دیگری به همین تعداد به همراهی«زید بن صوحان»و«مالک اشتر»و بعضی دیگر از بزرگان«کوفه»و گروه سوّمی از«بصره»به رهبری«حرقوص بن زبیر»به عنوان زیارت خانه خدا حرکت کردند و به«مدینه»آمدند و مردم مدینه را از قصد خود(دائر به عزل عثمان و فرماندارانش)با خبر ساختند.چیزی نگذشت که منزل عثمان را محاصره کردند و به او تکلیف کردند که از خلافت کناره گیری کند،ولی«عثمان»از فرماندارانش به وسیله نامه کمک خواست،روز جمعه «عثمان»با مردم نماز خواند و به منبر رفت و به گروهی که از شهرهای مختلف (مخصوصا مصر)برای احقاق حقّ نزد او آمده بودند،خطاب کرد و گفت:«همه اهل مدینه می دانند شما به وسیله پیامبر(صلی الله علیه و آله)لعن شدید...».در این جا شورش عظیمی در مردم پیدا شد و آن چنان بالا گرفت که«عثمان»از ترس بیهوش شد از منبر به زیر افتاد و او را به خانه بردند.

بعدا«عثمان»به عنوان استمداد به خانه«علی»(علیه السلام)آمد و گفت:«تو پسر عمّ من هستی و من بر تو حقّ خویشاوندی دارم و تو نزد مردم قدر و منزلت داری و همه به سخنت گوش فرا می دهند،وضع را مشاهده می کنی،من دوست دارم با آنها سخن بگویی و آنها را از راهی که در پیش گرفته اند منصرف سازی!»امام فرمود:«چگونه آنها را راضی و منصرف کنم؟»عثمان گفت:«به این صورت که من،بعد از این،مطابق صلاح اندیشی تو رفتار می کنم».

ص: 348

امام فرمود:«من بارها در این باره به تو هشدار داده ام تو هم وعده دادی ولی به وعده ات وفا نکردی».

سرانجام امام برای خاموش کردن غائله،به اتّفاق سی نفر از مهاجران و انصار با کسانی که از«مصر»آمده بودند(و از همه در مورد عزل عثمان فعّال تر بودند) سخن گفت.«مصریان»قبول کردند که به«مصر»باز گردند و«عثمان»نیز به مردم اعلام کرد که حاضر است به شکایات آنان رسیدگی کند و از اعمال گذشته خویش توبه نماید،ولی هنگامی که به منزل آمد،دید مروان و گروهی از بنی امیّه در منزلش نشسته اند.«مروان»به او گفت:«سخن بگویم یا ساکت بنشینم»! همسر عثمان«نائله»با عصبانیّت گفت:«ساکت باش به خدا سوگند شما قاتل عثمان و یتیم کننده اطفال او خواهید بود او به قولی که به مردم داده است باید وفا کند و نباید از آن برگردد».

ولی مروان ساکت ننشست و گفت:«آنچه را در مسجد گفتی به صلاح خلافت تو نبود از آن صرف نظر کن»! «علی»(علیه السلام)خشمگین شده به خانه«عثمان»آمد و به او فرمود:«من راه صحیح را به تو نشان می دهم ولی مروان تو را منحرف می سازد از این پس به سراغت نخواهم آمد».

مصریها که روانه«مصر»شده بودند بعد از سه روز به مدینه بازگشتند و نامه ای را ارائه دادند که از غلام«عثمان»در بین راه گرفته بودند.در آن نامه «عثمان»به«عبد اللّه بن صرح»فرماندار«مصر»دستور داده بود:«سران شورش را شلاّق بزند و موهای سر و صورتشان را بتراشد و در زندان کند»و عدّه دیگری را دستور داده بود به دار بیاویزد.آنها نزد«علی»(علیه السلام)آمدند که در این باره با «عثمان»سخن بگوید.«علی»(علیه السلام)جریان را از«عثمان»جویا شد.«عثمان»از نوشتن چنین نامه ای اظهار بی اطلاعی کرد،یکی گفت:«این کار،کار مروان است».«عثمان»گفت:«من اطلاعی ندارم».مصریان گفتند:«آیا مروان این قدر جرأت دارد که غلام عثمان را بر شتر

ص: 349

بیت المال سوار کند و مهر مخصوص او را پای نامه بزند و مأموریت خطرناکی با این اهمیّت به او بدهد و عثمان بی خبر باشد»؟!

عثمان باز گفت:«من از این مطلب خبر ندارم»! مصریان در پاسخ او گفتند:«از دو حال خارج نیست:اگر راست می گویی و این کار،کار مروان است باید از خلافت کنار بروی زیرا فردی این چنین ناتوان که دیگران بدون آگاهی او فرمان قتل و شکنجه مسلمانان را با مهر مخصوصش صادر کنند لیاقت خلافت اسلامی را ندارد و اگر دروغ می گویی و این کار،کار توست باز هم شایسته خلافت مسلمانان نیستی»! «عثمان»گفت:«خلافت لباسی است که خداوند به تنم کرده و آن را بیرون نخواهم آورد ولی توبه می کنم».گفتند:«اگر بار اوّل بود که توبه می کردی پذیرفته بود،امّا بارها توبه کرده ای و شکسته ای!بنا بر این یا از خلافت بر کنار شو،یا تو را به قتل می رسانیم!»ولی باز آنها عجله نکردند و اوضاع ساعت به ساعت بحرانی تر می شد.سرانجام«عثمان»از«علی»(علیه السلام)درخواست کرد که:«سه روز به او مهلت دهند تا به شکایت مردم رسیدگی کند»،مردم پذیرفتند،ولی او در خفا وسایل جنگ را آماده می کرد(و هدفش از این مهلت خواستن ها فرا رسیدن نیروهای کمکی از خارج مدینه بود).بعد از سه روز،حلقه محاصره بر عثمان تنگ تر شد و مردم نگران این بودند که از«شام»و«بصره»کمک برای او برسد، لذا برای تسلیم او آب را از او منع کردند.«عثمان»از علی(علیه السلام)درخواست آب کرد و امام به وسیله فرزندانش آب برای او فرستاد،در این هنگام مردم به درون خانه عثمان ریختند و نزاع خونینی میان طرفداران او از یک سو و مردم از سوی دیگر روی داد و عده ای از طرفین کشته شدند،باز چند نفر وارد اتاق«عثمان» شده و او را نصیحت کردند امّا اثری نداشت،سرانجام به او حمله کرده و کارش را یکسره کردند.

آنچه در بالا آمد خلاصه ای از این ماجرا بود که«ابن ابی الحدید»از«تاریخ طبری»نقل نموده است و ما نیز آن را برای پرهیز از طولانی شدن بار دیگر خلاصه

ص: 350

کردیم. (1)

بسیاری از مورّخان روز قتل او را 18 ذی الحجه سال 35 یا 36 هجری ذکر کرده اند و عجب این که به گفته کامل و مورّخان دیگر،بدن«عثمان»سه روز روی زمین مانده بود و کسی او را دفن نکرد و این نشانه نهایت خشم مردم بر اوست.

سرانجام با وساطت«علی»(علیه السلام)تصمیم به دفن او گرفته شد،ولی جمعی از مردم مانع از نماز بر او و حتّی مانع از دفن او در«بقیع»شدند.گروهی بر سر راه نشسته بودند و تابوت او را سنگباران نمودند،«علی»(علیه السلام)مانع شد،بالاخره بر جنازه او نماز خواندند و در محلی به نام«حشّ کوکب»در بیرون بقیع دفن شد که بعدا در زمان«معاویه»برای رفع اهانت،دستور داد آن محل را جزء«بقیع»قرار دهند. (2)

اینها همه به خوبی نشان می دهد که مردم تا چه حد از او و حکومتش خشمگین و ناراحت بودند و تفسیر روشنی است بر آنچه امام در جمله های کوتاه این خطبه(خطبه شقشقیّه)بیان فرموده است،آنها که تعبیرات امام(علیه السلام)را در این خطبه تند می پندارند،از ماجرای زندگی«عثمان»و پایان کار او و عکس العمل مسلمانان در برابرش آگاهی کافی ندارند و گرنه تصدیق می کردند که این تعبیرات در برابر آنچه روی داده است بسیار ملایم است.

در عصر رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)و چه بعد از رحلت او قضاوت و داوری کرد».

ادّعای برادران اهل سنّت،مشکلات عجیب و دردسرهای فراوانی برای آنان ایجاد کرده است،چرا که در میان یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله)افرادی را می یابیم که در مسائلی بر ضدّ یکدیگر برخاستند که توجیه آن امکان پذیر نیست.مثلا در داستان جنگ«صفّین»و مانند آن،«معاویه»بر خلاف امام وقت که به اتّفاق مسلمانان برگزیده شده بود قیام کرد و موجب آن همه خونریزی شد،کدام مورّخ منصف می تواند این کار وحشتناک را توجیه کند؟! یا این که«طلحه»و«زبیر»بر ضدّ آن حضرت شورش کردند و خون گروه زیادی از مسلمانان در جنگ«جمل»ریخته شد که بعضی،عدد کشته شدگان را بالغ بر 17 هزار نفر می دانند بی آن که کمترین عذر موجّه و خداپسندانه ای برای کار خود داشته باشند،آیا قبول عدالت آنها با این فجایع هولناک که در همه تواریخ اسلامی ثبت شده،منافات ندارد؟! در داستان«عثمان»که در بالا خواندید و همه مورّخان اسلام اجمالا آن را قبول دارند به دو موضوع مهم برخورد می کنیم:نخست سپردن تمام پستهای حسّاسّ به بنی امیّه و مسلّط ساختن افراد بی بند و بار و غیر متعهّد بر مسلمین،به طوری که فریاد عموم مسلمانان از مناطق مختلف بلند شد،و دیگر حیف و میل بیت المال در سطح وسیع و گسترده و بذل و بخششهای بیکران و غیر قابل توجیه به گونه ای که انتشار خبر قسمتی از آن مایه شورش عمومی مسلمین شد.

آیا راستی این گونه امور،با اصل قداست و«تنزیه صحابه»به طور عام و غیر قابل استثنا،سازگار است؟!اگر این گونه امور قابل توجیه است کدام کار خلاف،قابل توجیه نیست؟! این سخن مرا به یاد داستان عجیبی انداخت که برای خودم واقع شد و هرگز آن را فراموش نمی کنم:

در یکی از سالها که برای انجام«عمره»به«مکّه»مشرّف شده بودم و فرصتی

ص: 352

برای ملاقات با دانشمندان اهل سنّت دست داد-مخصوصا شبها در مسجد الحرام و بین نماز مغرب و عشا که مجال خوبی برای بحث بود-در یکی از شبها با جمعی از این برادران دانشمند(که بعضی از آنها از چهره های شناخته شده بودند)در صحن مسجد الحرام در برابر«کعبه»نشسته بودیم و سعی بر این بود که بحثها از صورت علمی و منطقی خارج نشود و به رنجش و کدورت نینجامد.سخن به مسئله«تنزیه صحابه و عدالت»همه آنها کشیده شد،همگی بر این عقیده بودند که کوچکترین جسارتی نسبت به هیچ یک از آنها نمی توان کرد.

من از یکی از آنها پرسیدم:«اگر شما در میدان صفّین بودید در یکسو لشکر «علی»(علیه السلام)و در یک سوی دیگر لشکر«معاویه»به کدام صف ملحق می شدید؟!»او بدون درنگ گفت:«به صف لشکریان علی»(علیه السلام).

گفتم:اگر علی(علیه السلام)شمشیری به دست تو می داد و می گفت:«خذ هذا و اقتل معاویه،این شمشیر را بگیر و معاویه را به قتل برسان»آیا می پذیرفتی و اطاعت می کردی؟!او جواب عجیبی داد که فکر می کنم برای شما هم تکان دهنده است.

گفت:«کنت اقتله و لا اذکره بسوء،من او را به قتل می رساندم در عین حال کمترین جسارتی به او نمی کردم»! داستان«تنزیه صحابه»قصّه ای است که سر دراز دارد که در این جا فقط به اشاره ای قناعت کردیم و گذشتیم.

***

ص: 353

ص: 354

امّا اظهار نگرانی حضرت از هجوم ناگهانی مردم برای بیعت،ممکن است به خاطر این باشد که چنین بیعت پر شوری،مسؤولیّت تازه ای بر دوش حضرت گذاشت،به ویژه آن که پیش بینی پیمان شکنی دنیاپرستان را می نمود.در خطبه 92،همین معنی به وضوح دیده می شود که امام(علیه السلام)به هنگام بیعت مردم بعد از قتل عثمان این نکته را یادآوری فرمود.

اضافه بر این نکته،از این نیز نگران بود که ممکن است تاریکدلان حسود رابطه ای میان قتل عثمان و بیعت مردم با او عنوان کنند.

سپس امام(علیه السلام)در ادامه این سخن و ترسیم ازدحام عمومی مردم سه جمله دیگر اضافه می کند و می فرماید:«هجوم به قدری زیاد بود که(نزدیک بود دو یادگار پیامبر(صلی الله علیه و آله)حسن و حسین پایمال شوند و ردایم از دو طرف پاره شد و اینها همه در حالی بود که مردم همانند گوسفندانی(گرگ زده که دور چوپان جمع می شوند)در اطراف من گرد آمدند» (حتّی لقد وطئ الحسنان،و شقّ عطفای،مجتمعین حولی کربیضة الغنم) .

تعبیر به«الحسنان»به عقیده بسیاری از«مفسّران نهج البلاغه»اشاره به امام حسن و امام حسین-علیهما السلام-است.درست است که آن دو بزرگوار در آن موقع بیش از سی سال داشتند و جوانانی قوی و زورمند بودند ولی هجوم شدید مردم،آنها را در مورد حفاظت از پدر،در تنگنا قرار داد.

ولی بعضی از مفسّران دو احتمال دیگر نیز ذکر کردند:نخست این که منظور از«الحسنان»دو انگشت بزرگ پاست-آن گونه که از سیّد مرتضی(رضوان اللّه علیه)نقل شده-که او از ارباب لغت(ابو عمر)نقل کرده،از اشعار عرب نیز شاهدی برای آن آورده است،ولی با توجّه به این که پایمال شدن انگشت پا، مسئله ساده ای است که در کمترین هجوم نیز واقع می شود و نمی تواند بیان گویایی برای آن هجوم عظیم باشد،این معنی بعید به نظر می رسد.

از آن بعیدتر تفسیر سوّمی است که بعضی برای آن ذکر کرده و به معنای دو

ص: 357

استخوان دست دانسته اند،زیرا استخوانهای دست-چه بازو باشد و چه ساعد- معمولا پایمال نمی شود،تنها در صورتی پایمال می شود که انسان به زمین بیفتد و زیر دست و پا قرار گیرد.

تشبیه به«ربیضة الغنم،گوسفندانی که در آغل جمع شده اند»اشاره به نادانی مردم نیست آن گونه که بعضی از شارحان پنداشته اند،بلکه اشاره به همان نکته ای است که در بالا آوردیم که گوسفندان به هنگام هجوم گرگ،اطراف چوپان را می گیرند همانند زمانی که در آغل جمع می شوند.مسلمانانی که به خاطر گرگان عصر خلیفه سوّم،هر کدام به سویی پراکنده شده بودند و رشته وحدت در میان آنان کاملا گسسته بود،وجود امام(علیه السلام)را حلقه اتّصالی در میان خود قرار داده، همگی با شور و اشتیاق فراوان،گرد او جمع شدند و احساس آرامش می کردند.

ولی متأسفانه این شور و اشتیاق ادامه نیافت و هنگامی که مردم در بوته آزمایش و امتحان قرار گرفتند،گروهی نتوانستند به خوبی از عهده این امتحان برآیند،لذا امام(علیه السلام)در ادامه این سخن می فرماید:«ولی هنگامی که قیام به امر خلافت کردم جمعی پیمان خود را شکستند و گروهی(به بهانه های واهی سر از اطاعتم پیچیدند و)از دین خدا بیرون پریدند و دسته دیگری راه ظلم و طغیان را پیش گرفتند و از اطاعت حقّ برتافتند» (فلمّا نهضت بالامر نکثت طائفة،و مرقت (1) اخری،و قسط (2)آخرون) .

ص: 358

این سه گروه-همان گونه که غالب شارحان نهج البلاغه یا همه آنان گفته اند- به ترتیب:اشاره به آتش افروزان«جنگ جمل،نهروان و صفّین»است.

آتش افروزان جنگ جمل(طلحه و زبیر که از وجود عایشه برای تحریک مردم بهره گرفتند)به عنوان«ناکثین»یعنی پیمان شکنان،ذکر شده اند،چرا که اینها با علی(علیه السلام)بیعت کردند امّا چون انتظارشان یعنی سهیم شدن در امر خلافت و امارت حاصل نشد به شهر بصره آمدند و آتش اختلاف را بر افروختند.

«مارقین»،اشاره به آتش افروزان جنگ«نهروان»است،آنها همان گروه «خوارج»بودند که بعد از داستان«حکمین»در«صفّین»بر ضدّ امام(علیه السلام)برخاستند و پرچم مخالفت را برافراشتند.این واژه از مادّه«مروق»به معنای پرش تیر از کمان است گویی آنها قبلا در دایره حق بودند ولی به خاطر تعصّبهای خشک و نادانی و خودخواهی،از مفاهیم اسلام و تعلیمات آن به دور افتادند.

«قاسطین»اشاره به«اهل شام و لشکر معاویه»است،زیرا«قسط»هم به معنای عدالت و هم به معنای ظلم و طغیان و فسق آمده است.

قابل توجّه این که:این تعبیرات در باره این سه گروه-طبق مدارک معروف اسلامی-از قبل،در حدیث پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)با صراحت پیش بینی شده،«حاکم نیشابوری»در«مستدرک الصّحیحین»از«ابو ایوب انصاری»نقل می کند که گفت:

«امر رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)علیّ بن ابی طالب بقتال النّاکثین و القاسطین و المارقین، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)به علی(علیه السلام)دستور داد که با سه گروه«ناکثین»و«قاسطین»و«مارقین» پیکار کند». (1)

همین معنی در«تلخیص المستدرک ذهبی»نیز آمده است. (2)

در کتاب«اسد الغابة»نیز دو روایت به همین مضمون در شرح حال علی(علیه السلام) آمده است. (3)

ص: 359

در«تاریخ بغداد»این معنی به صورت مشروح تری دیده می شود که «ابو ایّوب»می گوید:«رسول خدا(صلی الله علیه و آله)به ما امر فرمود که با سه گروه،در خدمت علی(علیه السلام)پیکار کنیم:با«ناکثین»و«قاسطین»و«مارقین».امّا«ناکثین»:

با آنها پیکار کردیم،آنها-اهل جمل-«طلحه»و«زبیر»بودند و امّا«قاسطین»:

همین است که ما از سوی آنها باز می گردیم یعنی«معاویه»و«عمرو بن عاص»(این سخن را هنگام بازگشت از صفّین گفت)و امّا«مارقین»:آنها«اهل نهروان»هستند، به خدا سوگند نمی دانم آنان در کجایند ولی به هر حال با آنها باید پیکار کنیم. (1)

این پاسخی است دندان شکن به ناآگاهانی که گاه به جنگهای دوران خلافت علی(علیه السلام)خرده می گیرند،آری آنها که با شور و شوق در هنگام بیعت با علی(علیه السلام)مانند پروانگان دور شمع،جمع شده بودند،همگی تحمّل عدالت او را نداشتند،آن هم عدالتی که بعد از یک دوران طولانی بی عدالتی و غارت بیت المال و خو گرفتن گروهی با آن،انجام می شد که طبعا قبول آن برای بسیاری مشکل بود،به همین دلیل تنها،گروهی وفادار و مؤمن خالص بر سر پیمان خود باقی ماندند،ولی گروههای دیگر به خاطر دنیاپرستی پیمان خود را با خدا و خلیفه بر حقّش شکستند.

این همان چیزی است که امام(علیه السلام)در ادامه خطبه به آن اشاره کرده و دلیل این مخالفتها را در چند جمله کوتاه به روشنی بیان می کند،می گوید:«گویی آنها این سخن خدا را نشنیده بودند که می فرماید:سرای آخرت را تنها برای کسانی قرار می دهیم که نه خواهان برتری جویی و استکبار در روی زمین باشند و نه طالب فساد،و عاقبت نیک از آن پرهیزکاران است» کَاَنَّهُمْ لَمْ یَسْمَعُوا کَلامَ اللّهِ سُبْحانَهُ یَقُولُ: «تِلْکَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» . (2)

ص: 360

سپس می افزاید:«آری به خدا سوگند!آن را شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند،ولی زرق و برق دنیا چشمشان را خیره کرده،زینتش آنها را فریفته بود» (بلی! و اللّه لقد سمعوها و وعوها (1)،و لکنّهم حلیت الدّنیا فی اعینهم،و راقهم (2)زبرجها (3)). (4) نخست آنها را به ناآگاهانی تشبیه می کند که مخالفتشان به خاطر جهلشان است ولی بعد از این مرحله،فراتر می رود و با صراحت می گوید:آنها نسبت به این حقایق،ناآگاه و بی خبر نبودند،بلکه دنیاطلبی و هواپرستی شدید-که مخصوصا بعد از فتوحات بزرگ اسلامی و سرازیر شدن سیل غنائم گرانبها و عادت به زندگی مرفّه،به ویژه در عصر عثمان پدید آمده بود-سبب شد که دنیا را بر دین ترجیح دهند و حقیقت را به افسانه بفروشند و سرای آخرت را به ثمن بخس متاع دنیا از دست دهند.

این سخن کوتاه در حقیقت،عصاره تمام تحلیلهایی است که می توان در باره بروز جنگهای سه گانه عصر علی(علیه السلام)بیان کرد و هر چه غیر از این گفته شود شاخ و برگهاست.

این در واقع درس عبرتی است برای همه مسلمین،در تمام طول تاریخ که هر

ص: 361

زمان به دنیاپرستی روی آورند و زرق و برق و زینت دنیا فکر آنان را به خود مشغول دارد اختلافات در میان آنها به اوج خود می رسد و راههای وصول به وحدت،به روی آنان بسته می شود مگر آن که زهد و وارستگی پیشه کنند و به خودسازی بپردازند.امروز نیز به خوبی می بینیم که سرچشمه تمام اختلافات میان مسلمین همان اصل است که علی(علیه السلام)در جمله های کوتاه فوق با استناد به آیه ای از قرآن مجید به آن اشاره فرموده است و به تعبیر روشن همان اراده«علوّ در ارض و فساد»و«تمایل به زینتهای دنیا و فریفته شدن در برابر زرق و برق»آن است!

کردند،افزون بر این،امام(علیه السلام)در جبین آنها می دید که همه تحمّل پذیرش حق را ندارند،آری حق تلخ و سنگین است،ولی بعدا مهاجران و انصار آمدند و به آن حضرت اصرار کردند که خلافت را بپذیرد.«علی»(علیه السلام)چاره ای جز پذیرش ندید سپس بر منبر قرار گرفت و مردم گروه گروه آمدند و با او بیعت کردند،تنها افراد اندکی سرباز زدند ولی امام(علیه السلام)اصراری در اجبار آنان نداشت،از کسانی که از بیعت سرباز زدند«سعد بن ابی وقّاص»و«عبد اللّه بن عمر»بود. (1)

به اعتقاد ما و مطابق مدارک غیر قابل انکار،«علی»(علیه السلام)از سوی خداوند به جانشینی پیامبر نصب شده بود،نه تنها در«غدیر خم»که در موارد متعدّدی، پیامبر(صلی الله علیه و آله)آن را تأکید فرمود،هر چند به دلایلی که این جا جای شرح آن نیست، بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)گروهی به مخالفت با آن برخاستند،ولی به هر حال بعد از کشته شدن«عثمان»اعلام حمایت عجیب و فراگیر از سوی مردم نسبت به آن شد،حمایتی که حتّی در هیچ یک از نظامهای دموکراسی به هنگام اخذ آرا،چنان حمایتی از کسی دیده نشده است و تنها نمونه آن در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله)در بیعتهایی همچون«بیعت شجره»دیده می شود،این بیعت از شناختی که مردم از روحیّات علی(علیه السلام)و مقام علم و تقوا و زهد و مدیریت او داشتند سرچشمه می گرفت و زد و بندهای سیاسی مطلقا در آن وجود نداشت و چنان پرجوش بود که حتّی توطئه گران سیاسی که«علی»(علیه السلام)را برای وصول به مقاصد خود عنصری نامطلوب می دانستند،در عمل انجام شده واقع گشتند و پیش از این که تصمیمی بگیرند کار از کار گذشته بود،و اگر مردم را به حال خود رها می کردند جامعه ای آزاد،آباد و مملوّ از عدل و داد،آن چنان که قرآن مجید طراحی کرده است به وجود می آمد.

ولی چنان که خواهیم دید،همان توطئه گران و ریزه خواران خوان عثمانی و غارتگران بیت المال و هوس بازان میدان سیاست،تدریجا به تحریک مردم

ص: 363

پرداختند و احساسات مذهبی آنها را بازیچه مقاصد سیاسی خود ساختند و در میدان«جمل،صفّین و نهروان»شکافهای عمیقی بر پیکر اسلام وارد ساختند.

شکاف دیگری در پیکر جامعه اسلامی وارد ساختند.

امیر مؤمنان(علیه السلام)که از این امر به خوبی آگاه بود،با همان لشکری که برای دفع توطئه شامیان آماده کرده بود به سوی«بصره»حرکت کرد و نامه ای به فرماندار «کوفه»«ابو موسی اشعری»برای تقویت این سپاه نوشت-گر چه ابو موسی به ندای امام پاسخ مثبت نداد ولی در نهایت حدود نه هزار نفر از«کوفه»به سوی امام حرکت کردند-و در ماه«جمادی الاخری»دو لشکر با هم روبرو شدند و به نقل «تاریخ یعقوبی»این جنگ تنها چهار ساعت طول کشید که لشکر«طلحه»و «زبیر»در هم شکست و از آن جا که برای تحریک مردم«بصره»«عایشه»همسر پیامبر را بر شتری سوار کرده بودند،این جنگ«جنگ جمل»نامیده شد،مقاومت لشکر مخالف،در اطراف شتر«عایشه»بسیار سرسختانه بود.امام(علیه السلام)فرمود:«تا شتر سرپاست جنگ ادامه خواهد یافت شتر را پی کنید»چنین کردند و شتر از پا در آمد و جنگ به پایان رسید،«طلحه»و«زبیر»هر دو به قتل رسیدند(طلحه در میدان جنگ به وسیله یکی از همرزمانش یعنی مروان،و زبیر در بیرون صحنه)و روز اوّل«ماه رجب»بود که امیر مؤمنان علی(علیه السلام)«عایشه»را به خاطر احترام پیامبر(صلی الله علیه و آله)محترمانه به مدینه فرستاد.

در این جنگ به گفته بعضی ده هزار نفر و به روایتی هفده هزار نفر از طرفین کشته شدند و با این ضایعه عظیم نخستین مخالفت جدّی،در هم شکسته شد و مسؤولیّت آن بر گردن آتش افروزان جنگ قرار گرفت. (1)

مردم شام را به خونخواهی«عثمان»دعوت نمود،حتّی بعضی را مأمور کرد که در همه جا اعلام کنند قاتل«عثمان»،«علی»(علیه السلام)بوده است و سرانجام در پاسخ یکی از نامه های«علی»(علیه السلام)به آن حضرت اعلام جنگ داد و مردم شام را برای این کار بسیج کرد.«علی»(علیه السلام)پیش دستی فرمود و مردم«کوفه» را برای رفتن به سوی«صفّین»بسیج نمود،اکثریّت قریب به اتّفاق مردم،دعوتش را پذیرفتند و حرکت کردند.امام(علیه السلام)سپاه خود را به لشکریانی تقسیم کرد،بر هر لشکری امیری گذاشت و وظایف هر کدام را تعیین نمود.امام و لشکریانش هشت روز قبل از پایان محرّم سال 37 به«صفّین»رسیدند و آنها بیش از یک صد هزار نفر بودند و لشکر«معاویه»نیز به آن جا رسیده بود.

بعضی از یاران امام(علیه السلام)می خواستند جنگ را آغاز کنند،«معاویه»نامه ای برای حضرت نوشت و درخواست کرد که شتاب نکنند.امام(علیه السلام)که می خواست تا امکان دارد،درگیری واقع نشود،دستور خودداری را داد و با خویشتن داری بسیار،بارها و بارها با اعزام نمایندگان و ارسال نامه،از آنها خواست که دست از راه خلاف بردارند و به صفوف مسلمانان بپیوندند و مشکل را از راه مذاکره حل کنند و عجیب این که ماهها به این صورت گذشت و با این که گروهی بی صبرانه از امام می خواستند جنگ شروع شود امّا امام همچنان خویشتن داری نشان می داد.

ولی هیچ یک از این امور سودی نبخشید.گر چه در این ایّام جنگهای پراکنده ای صورت می گرفت،ولی سعی می شد دامنه جنگ گسترش پیدا نکند،سرانجام آتش جنگ در ماه ذی الحجّه سال 37 شعله ور شد و درگیری شدید روی داد، ولی با فرا رسیدن ماه محرّم،به احترام این ماه،جنگ متوقّف شد و باز ارسال پیامها و اعزام نمایندگان از سوی امام آغاز شد،با پایان گرفتن ماه محرم،جنگ با شدّت تمام شروع شد و روز هشتم ماه صفر بود که حمله همگانی صورت گرفت و تا شب ادامه داشت،صبح روز دهم ماه صفر بعد از نماز صبح دو لشکر به سختی با یکدیگر به نبرد پرداختند،لشکر شام سخت وامانده شده بود و لشکر امام به سرعت پیشروی

ص: 367

می کرد و چیزی نمانده بود که طومار شامیان درهم پیچیده شود.

عجیب این که در شب نیمه این ماه که لیلة الهریرش می نامند(هریر به معنای زوزه کشیدن است چون سپاه معاویه در زیر ضربات سپاه امام،گویی زوزه می کشید)نیز جنگ ادامه یافت.هنگامی که لشکر شام نزدیک شدن لحظه های نابودی خود را احساس کردند«عمرو عاص»که به خدعه و نیرنگ معروف بود بنا به درخواست«معاویه»چاره ای اندیشید و آن این که به سپاه شام دستور داد:

«قرآنها را بر سر نیزه کنند و بگویند ما تابع قرآنیم و هر چه قرآن میان ما و شما حکمیّت کند در برابر آن تسلیم هستیم»! گروهی از منافقان که در سپاه امام(علیه السلام)بودند از موقعیّت استفاده کرده،مردم را دعوت به دست کشیدن از جنگ در آن لحظات حسّاس نمودند،گروه کثیری فریب خورده از امام تقاضا کردند تن به حکمیّت در دهد.

«مسئله حکمیّت»که از اساس یک نیرنگ بود بر امام تحمیل شد و با نیرنگ دیگری به نتیجه تلخ تری انجامید.«عمرو عاص»که نماینده لشکر شام در حکمیّت بود،«ابو موسی»ی ساده لوح را فریب داد که بگوید«علی»و«معاویه»را از خلافت خلع می کنیم،ولی«عمرو عاص»بپا خاست و گفت:من هم«علی»را خلع می کنم،ولی معاویه را بر خلافت نصب می نمایم.

از بعضی از روایت استفاده می شود که لشکر علی(علیه السلام)قبل از اعلام نتیجه کار «حکمین»به«کوفه»بازگشت و در انتظار نتیجه کار آنها بود،هنگامی که نتیجه کار آنها و فریب خوردن«ابو موسی»روشن شد، (1)لشکر امام(علیه السلام)در این لحظه به خود آمد و از این که دستور امام(علیه السلام)را در روز آخر جنگ برای ادامه تا پیروزی نادیده گرفته بود،سخت پشیمان شد ولی دیگر کار از کار گذشته بود و جمع کردن و قرار دادن آنها در یک محور و حمله مجدّد و هماهنگ،کار ساده ای نبود.

ص: 368

به این ترتیب پیروزی مهمّی که ممکن بود تاریخ اسلام را دگرگون سازد و مسلمین را برای همیشه از شرّ دودمان بنی امیّه و بازماندگان دوران شرک و بت پرستی و پیامدهای دردناک دوران حکومتشان نجات بخشد از دست رفت و عامل اصلی آن،فریبکاری دشمن از یک سو،ساده اندیشی گروهی از دوستان، از سوی دیگر و فعالیّتهای شدید منافقانی که در انتظار چنین ساعتی بودند از سوی سوّم و اختلاف و تفرقه و عدم انضباط لازم در گروهی از لشکریان امام از سوی چهارم محسوب می شود.

آنها در حقیقت عابدان خشک و نادان و احمقی بودند که به خاطر افراط آنها در چسبیدن به ظواهر دین و بی اعتنایی به حقیقت آن،«مارقین»نامیده شدند.

هنگامی که دو لشکر در مقابل هم قرار گرفتند،با مذاکره مکرّر به منظور ارشاد«خوارج»و با یک خطابه حساب شده،بسیار روشنگر و بیدار کننده امام(علیه السلام)،قشر عظیمی از لشکر مخالف که فریب خورده بودند جدا شدند و فریاد «التوبة التوبة یا امیر المؤمنین»بلند کردند و از امام تقاضای عفو و بخشش نمودند و به این ترتیب هشت هزار نفر از سپاه دوازده هزار نفری آنان برگشتند(و طبق روایتی امام پرچمی در گوشه ای از میدان برافراشت و به توّابین دستور داد کنار آن پرچم قرار گیرند)و بعد از آن که از هدایت باقیمانده آن گروه لجوج و خشک و نادان مأیوس شد،چاره ای جز جنگ نمی دید،امّا در عین حال فرمود:

«تا آنها آغاز به جنگ نکنند شما آغاز نکنید»همان کاری که در جنگهای«جمل و صفّین»انجام داد،او می خواست هرگز آغازگر جنگ نباشد.

سرانجام«خوارج»حمله را شروع کردند که با عکس العمل شدید و دفاع کوبنده لشکر امام روبرو شدند و در مدّت کوتاهی تمام چهار هزار نفر-جز نه نفر که فرار نمودند-کشته شدند و از سپاه امام بیش از نه نفر کشته نشدند و صدق کلام آن حضرت که قبلا فرموده بود:«از این مهلکه از آنها ده نفر رهایی نمی یابند و از شما هم ده نفر کشته نمی شوند»آشکار شد. (1)

این جنگ در روز نهم ماه صفر(سال 38 یا 39)هجری واقع شد و تمام مدّت جنگ ساعتی بیش نبود. (2)

ص: 370

می سازد که اگر این اهداف بزرگ نبود،کمترین ارزشی برای زمامداری بر مردم قائل نبود،می فرماید:«آگاه باشید!به خدایی که دانه را شکافته و انسان را آفریده سوگند!اگر به خاطر حضور حاضران(توده های مشتاق بیعت کننده)و اتمام حجّت بر من به خاطر وجود یار و یاور نبود و نیز به خاطر عهد و پیمانی که خداوند از دانشمندان و علمای هر امّت گرفته که:«در برابر پرخوری ستمگر و گرسنگی ستمدیده و مظلوم سکوت نکنند»،مهار شتر خلافت را بر پشتش می افکندم(و رهایش می نمودم)و آخرینش را به همان جام اوّلینش سیراب می کردم» (اما و الّذی فلق الحبّة،و برء النّسمة (1)،لو لا حضور الحاضر (2)،و قیام الحجّة بوجود النّاصر،و ما أخذ اللّه علی العلماء ان لا یقارّوا (3)علی کظّة (4)ظالم،و لا سغب (5)مظلوم،لالقیت حبلها علی غاربها (6)،و لسقیت آخرها بکأس اوّلها) .

جمله« و الّذی فلق الحبّة ،در حقیقت اشاره به توصیفی است که قرآن مجید از ذات پاک خدا می کند و می گوید: «فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی» ،خداوند،شکافنده دانه و هسته است» (7)و این در واقع اشاره به مهمترین آفرینش پروردگار یعنی آفرینش

ص: 372

حیات و زندگی است و جمله«برء النّسمة»اشاره به آفرینش انسان و روح و جان اوست،همان آفرینش عظیم و بسیار مهمّی که قرآن مجید بعد از ذکر آن «فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» (1)می گوید و این در واقع سوگند به مهمترین کار خالق در جهان هستی است و دلیل بر اهمیّت مطلبی است که سوگند برای آن یاد شده است.

جمله«لو لا حضور الحاضر»در ظاهر اشاره به«حضور حاضران برای بیعت» با اوست،هر چند بعضی حاضر را اشاره به خود«بیعت»دانسته اند که در معنی تفاوت چندانی نمی کند.

امّا این که منظور«حضور خداوند»یا«حضور زمانی که پیامبر(صلی الله علیه و آله)آن را برای علی(علیه السلام)پیش بینی کرده بود»باشد بسیار بعید به نظر می رسد،هر چند بعضی از بزرگان آن را به عنوان احتمال ذکر کرده اند.

به هر حال این جمله از نظر معنی با جمله «و قیام الحجّة بوجود النّاصر» تقریبا یکی است و هر دو اشاره به اتمام حجّت بر آن حضرت است که با وجود آن همه یاوران و بیعت کنندگان،برای اقامه عدل بپاخیزد.

جمله «لالقیت حبلها علی غاربها» کنایه از صرف نظر کردن از چیزی است، زیرا هنگامی که کاری با شتر نداشته باشند مهارش را بر پشتش می افکنند و آن را به حال رها می کنند.

جمله «لسقیت آخرها بکاس اوّلها ،آخرینش را با جام اوّلینش سیراب می کردم» کنایه از این است:همان گونه که در برابر خلفای سه گانه گذشته صبر و شکیبایی پیشه کردم،در ادامه راه نیز چنین می کردم. (2)

ولی به دو دلیل خود را ملزم به پذیرش و قیام کردم،زیرا از یک سو با وجود آن

ص: 373

همه ناصر و یاور،حجّت بر من تمام بود و از سوی دیگر خداوند از دانشمندان هر امّتی پیمان گرفته که وقتی بی عدالتی را در جامعه مشاهده می کنند تا آن حدّ که ظالمان از پرخوری بیمار شده و مظلومان از گرسنگی،سکوت روا ندارند،برخیزند و دست ظالم را از گریبان مظلوم قطع کنند و عدل الهی را در جامعه پیاده نمایند.

این سخن امام(علیه السلام)هشداری است به همه اندیشمندان و علمای امّتها که وقتی امکانات تشکیل حکومت و اجرای عدل و قسط الهی فراهم گردد،سکوتشان مسئولیت آفرین است،باید قیام کنند و برای بسط عدالت و اجرای فرمان خدا مبارزه با ظالمان را شروع نمایند.آنها که می پندارند،تنها با انجام فرایضی همچون نماز و روزه و حج و پاره ای از مستحبّات،وظیفه خود را انجام داده اند، سخت در اشتباهند.اجرای عدالت و حمایت از مظلوم و مبارزه با ظلم ظالم نیز در متن وظایف اسلامی آنان قرار دارد.

سرانجام امام(علیه السلام)در ادامه این سخن و در آخرین جمله این خطبه داغ سیاسی اجتماعی پر معنی،می فرماید:«آری اگر به خاطر دلایل فوق نبود هرگز تن به پذیرش این بیعت نمی دادم و در آن هنگام(در می یافتید که)ارزش این دنیای شما (با همه زرق و برقش که برای آن سر و دست می شکنید)در نظر من از آب بینی یک بز کمتر است» (و لالفیتم (1)دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة (2)عنز (3)) .

با توجّه به این که«عفطة»به گفته«صحاح اللغة»همان آبی است که گوسفند (یا بز،هنگام عطسه)از بینی خود پراکنده می کند،روشن می شود که تا چه حدّ دنیای

ص: 374

مادّی با این اهمیّت و عظمتی که در نظر عاشقان و دلباختگانش دارد،در برابر روح بزرگ علی(علیه السلام)کوچک و بی ارزش است،در واقع یک گوسفند یا بز چه اندازه ارزش دارد که آب بینی بی خاصیّت او ارزش داشته باشد،بلکه یک مایه پلید محسوب می شود و به یقین این گونه تعبیرات برای کسانی که به ابعاد روح بزرگ آن حضرت آشنا نیستند بسیار شگفت آور است،ولی هنگامی که به جهانی که او در آن زندگی می کند و مقامات عرفانی و معنوی آن حضرت آشنا می شویم، می بینیم کمترین مبالغه ای در این تعبیرات نیست.

«سیّد رضی»(ره)در ذیل این خطبه چنین می گوید:

«بعضی گفته اند هنگامی که کلام امیر مؤمنان(علیه السلام)به این جا رسید مردی از «اهل عراق»برخاست و نامه ای به دست آن حضرت داد(گفته شده که در آن نامه سؤالاتی بود که تقاضای جواب آنها را داشت).علی(علیه السلام)مشغول مطالعه آن نامه شد و هنگامی که از خواندن آن فراغت یافت«ابن عباس»عرض کرد:«ای امیر مؤمنان چه خوب بود خطبه را از آنجا که رها فرمودید ادامه می دادید»! امام(علیه السلام)در پاسخ او فرمود:هیهات ای ابن عباس!این سوز درونی بود که زبانه کشید و سپس آرام گرفت و فرو نشست(و دیگر مایل به ادامه آن نیستم).

«ابن عباس»می گوید:به خدا سوگند من هیچ گاه بر سخنی همچون این سخن (خطبه ناتمام شقشقیّه)تأسف نخوردم که علی(علیه السلام)آن را تا به آنجا که می خواست برسد ادامه نداد(قالوا و قام الیه رجل من اهل السّواد عند بلوغه الی هذا الموضع من خطبته فناوله کتابا-قیل انّ فیه مسائل کان یرید الاجابة عنها- فاقبل ینظر فیه(فلمّا فرغ من قراءته)قال له ابن عبّاس یا امیر المؤمنین! لو اطّردت خطبتک من حیث افضیت!فقال:«هیهات یا بن عبّاس!تلک شقشقة هدرت ثمّ قرّت».قال ابن عبّاس فو اللّه ما اسفت علی کلام قطّ کاسفی علی هذا الکلام الاّ یکون امیر المؤمنین(علیه السلام)بلغ منه حیث اراد).

ص: 375

تعبیر به اهل سواد(با توجّه به این که سواد به معنای سیاهی است)اشاره به مناطق پر درخت و مزروع است که از دور به صورت سیاه،در نظر،مجسم می شود،زیرا رنگ سبز در فاصله زیاد متراکم می شود و مایل به سیاهی می گردد و از آنجا که اهل حجاز به زمینهای خشک و خالی و به اصطلاح بیاض،عادت کرده بودند هنگامی که به سوی عراق که بر اثر«دجله و فرات»بسیار خرّم و سرسبز است حرکت می کردند و انبوه درختان و مزارع از دور نمایان می شد،به آنجا«ارض سواد»می گفتند و اهل آنجا را«اهل سواد»می نامیدند.

در این که این نامه چه بود و چه سؤالاتی در آن مطرح شده بود مطالبی از سوی بعضی از شارحان نهج البلاغه عنوان شده که در بحث نکات-به خواست خدا-خواهد آمد.

جمله«لو اطّردت خطبتک»با توجّه به این که اطّراد به این معنی است که چیزی بعد از چیزی قرار گیرد،اشاره به این است که اگر خطبه ات ادامه می یافت بسیار خوب بود.

جمله«من حیث افضیت»با توجّه به این که افضاء به معنی خارج شدن به فضای باز است گویی کنایه از این است که انسان هنگامی که می خواهد سخن مهمی ایراد کند تمام نیروهای فکری خود را متمرکز می سازد مثل این که همه آنها را در یک اتاقی جمع و فشرده کرده است،امّا هنگامی که آن تمرکز از میان می رود همانند این است که از آن اتاق در بسته بیرون آمده و در فضای باز قرار گرفته است.

جمله «تلک شقشقة هدرت ثمّ قرّت» با توجّه به این که«شقشقه»در اصل به معنی قطعه پوستی بادکنک مانند است که وقتی شتر به هیجان در می آید از دهان خود بیرون می فرستد و هنگامی که هیجانش فرو نشست به جای خود باز می گردد و با توجّه به این که خطبای زبردست هنگامی که در اوج هیجان و شور قرار می گیرند به آنها«ذو شقشقة»گفته می شود،کنایه از این است که این سخنان، اسرار درون من بود که از سوز دل خبر می داد،هنگامی که به هیجان آمدم ایراد خطبه کردم ولی

ص: 376

الآن که به خاطر مطالعه نامه و سؤالات سائل،آن حال و هوا تغییر یافت دیگر آمادگی برای ادامه آن سخن را ندارم.

نکته قابل توجّه این که ابن ابی الحدید از استادش(مصدّق بن شبیب)نقل می کند:این خطبه را برای«ابن خشّاب»خواندم هنگامی که به کلام«ابن عبّاس» رسیدم که از ناتمام ماندن این خطبه اظهار تأسف شدید کرده،گفت:«اگر من در آن جا بودم به«ابن عباس»می گفتم:مگر چیزی در دل امام(علیه السلام)باقی مانده بود که به آن اشاره نکند تا تو تأسف بر آن بخوری؟!به خدا سوگند آنچه در باره اوّلین و آخرین خلفا بود بیان کرد»! «مصدّق»می گوید:به«ابن خشاب»که مرد شوخی بود گفتم منظورت از این سخن این است که این خطبه مجعول است؟گفت:«به خدا سوگند من به خوبی می دانم که آن کلام امام است،همان گونه که می دانم تو مصدّق هستی»! (1)«سیّد رضی»در پایان این خطبه،به شرح چند جمله پرداخته،می گوید:

«مقصود امام(علیه السلام)از این که او را به شتر سواری سرکش تشبیه کرده،این است که اگر زمام او را محکم به طرف خود بکشد،مرکب چموش،مرتب سر را این طرف و آن طرف می کشاند و بینی اش پاره می شود و اگر مهارش را رها کند با چموشی،خود را در پرتگاه قرار می دهد و او قدرت حفظ آن را ندارد.زمانی گفته می شود:«اشنق النّاقة»که به وسیله مهار،سر شتر را به طرف خود بکشد و بالا آورد و«شنقها»نیز گفته شده است.این را«ابن سکّیت»در«اصلاح المنطق» گفته است.

این که امام(علیه السلام)فرموده است: «اشنق لها» و نگفته است«اشنقها»برای این است که آن را در مقابل«اسلس لها»قرار داده،گویا امام(علیه السلام)فرموده است:اگر سر مرکب را بالا آورد یعنی با مهار آن را نگه دارد(بینی اش پاره می شود)»(قال الشّریف رضی اللّه عنه:قوله علیه السّلام«کراکب الصّعبة ان اشنق لها خرم و ان اسلس لها تقحّم»یرید

ص: 377

انّه اذا شدّد علیها فی جذب الزّمام و هی تنازعه رأسها خرم انفها و ان ارخی لها شیئا مع صعوبتها تقحّمت به فلم یملکها یقال« اشنق النّاقة»اذا جذب رأسها بالزّمام فرفعه و«شنقها»ایضا،ذکر ذلک«ابن السّکّیت»فی«اصلاح المنطق»و انّما قال«اشنق لها»و لم یقل«اشنقها»لانّه جعله فی مقابلة قوله«اسلس لها»فکانّه(علیه السلام)قال:ان رفع لها رأسها بمعنی امسکه علیها بالزّمام).

نمی کنید و مقام خلافتی را که از آن شماست بر عهده نمی گیرید؟در جواب می فرمودند:«ما یار و یاور به مقدار کافی برای این امر نداریم». (1)

کبوتران از تشنگی مردند،کفّاره آن بر چه کسی واجب است؟ فرمود:بر کسی که در را بسته و کبوتران را بیرون نکرده و آبی برای آنها نگذاشته است.

7-چهار نفر شهادت دادند که فلان کس زنا کرده است،امام به آنها دستور داد سنگسارش کنند(چون زنای محصنه بود)،یکی از آنها اقدام به سنگسار کردن او نمود و سه نفر دیگر خودداری کردند ولی جماعتی با او همکاری نمودند،بعدا از شهادت خود برگشت(و اعتراف به دروغ خویش نمود)در حالی که شخص متهم هنوز نمرده بود،سپس مرد.بعد از مرگ او،آن سه نفر نیز از شهادت خود برگشتند،«دیه»بر چه کسی واجب است؟ فرمود:به آن یک نفر و همچنین کسانی که با او همکاری کرده اند (1).

8-دو نفر یهودی بر یهودی دیگر شهادت دادند که او اسلام را پذیرفته است آیا شهادت آن دو مقبول است؟ فرمود:شهادت آنها پذیرفته نیست،زیرا آنها تغییر کلام الهی و شهادت به باطل را مجاز می شمرند.

9-دو شاهد از نصاری در باره یک نفر نصرانی یا مجوسی یا یهودی،شهادت دادند که اسلام را پذیرفته است آیا شهادتشان قبول می شود؟

فرمود:قبول می شود،زیرا خداوند فرموده است: «وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنّا نَصاری» ،نزدیکترین دوستان را نسبت به مسلمانان،کسانی

ص: 380

می یابی که می گویند ما نصاری هستیم». (1)

10-کسی دست دیگری را قطع کرد،چهار نفر شاهد نزد امام حاضر شدند و شهادت دادند که دستش قطع شده است و در عین حال زنای محصنه کرده است.

امام می خواست او را سنگسار کند ولی قبل از سنگسار شدن از دنیا رفت،حکم او چیست؟ فرمود:کسی که دست او را قطع کرده است باید دیه آن را بپردازد،ولی اگر شاهدان شهادت داده بودند که او به مقدار نصاب دزدی کرده،دیه بر قطع کننده دست واجب نبود. (2)

البته آنچه در بالا ذکر شد مضمون روایت مرسله ای است که از کیدری نقل شده است و صحّت سند حدیث ثابت نیست،لذا در پاره ای از فروع مذکور در این حدیث،گفتگوهایی از نظر فقهی وجود دارد.

1-شایستگی اولویّت خود را نسبت به مسأله خلافت به وضوح بیان کرده، این همان واقعیّتی است که تقریبا همه محقّقان اسلامی و غیر اسلامی در آن متّفقند،حتّی«معاویه»سرسخت ترین دشمن«علی»(علیه السلام)به افضلیت او اعتراف داشت. (1)

2-مظلومیّت آن حضرت علی رغم این همه شایستگیها 3-این سخن به خوبی نشان می دهد که انتخاب هیچ یکی از خلفای سه گانه مدرک و منبع روشنی نداشته است،بعلاوه معیارهای چندگانه ای بر آن حاکم بوده،در یک مورد فقط انتخاب یک نفر و در مورد دیگر نیمی از یک شورای شش نفری و در مورد سوّم یک شورای چند نفری معیار بوده است! 4-فاصله گرفتن تدریجی مردم در دوران خلفا،از تعلیمات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و تشدید بحرانها با گذشت زمان،تا آنجا که وقتی امام(علیه السلام)به خلافت رسید به اندازه ای زمینه نامساعد بود که بازگرداندن مردم به ارزشهای زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) میسّر نشد.

5-سرچشمه نابسامانیها و جنگهایی که در عصر امام(علیه السلام)به وقوع پیوست، عشق به مال و مقام و زرق و برق دنیا بود که به صورت یک طبیعت ثانوی برای جمعی از سران-مخصوصا در عصر خلافت«عثمان»-پیدا شده بود.

6-طبیعی ترین و مردمی ترین بیعت همان چیزی بود که در مورد خود امام(علیه السلام) واقع شد،ولی تحریکات منافقین و عدم تحمّل گروهی از سران جامعه نسبت به عدالت«علی»(علیه السلام)موجب شکستن پیمان و بیعتها و برافراشتن پرچمهای مخالفت شد.

ص: 382

7-امام(علیه السلام)هیچ گونه علاقه ای به خلافت ظاهری نداشت و هرگز به آن به صورت یک هدف نمی نگریست،بلکه تنها به عنوان یک وسیله برای کوتاه کردن دست ظالمان از گریبان مظلومان و برقراری نظم و عدالت خواهان آن بود.

8-شورشهایی که در زمان«عثمان»واقع شد و منتهی به قتل او گردید،کاملا طبیعی بود و نتیجه اعمال و رفتار او و اطرافیانش از«بنی امیّه»بود زیرا«بنی امیّه» بر شهرهای مهم اسلام به عنوان فرماندار و مانند آن مسلط شدند،بیت المال در اختیار آنها قرار گرفت،بخششهای عجیبی که شرح آن قبلا گذشت صورت گرفت و مردم از این امور آگاه شدند و بذر شورش از نقاط دوردستی همچون«مصر»و «بصره»و«کوفه»گرفته تا خود مدینه،پاشیده شد.

9-جنگهای سه گانه دوران خلافت«امیر مؤمنان علی»(علیه السلام)جنبه تحمیلی داشت و هیچ یک از آنها از سوی«علی»(علیه السلام)شروع نشد،بلکه همه آنها از سوی افراد فرصت طلب و جاه طلب یا افراد ناآگاه و خشک و جامد به وجود آمد.

10-داستان«تنزیه صحابه»و عدالت همه اصحاب و یاران و معاصران پیامبر(صلی الله علیه و آله)مطلبی است که با هیچ یک از واقعیتهای تاریخی سازگار نیست و اعتقاد به آن،موجب تضاد و تناقض آشکار است چرا که آتش افروزان جنگ جمل دو نفر از صحابه بودند و آتش افروز جنگ صفّین نیز یک نفر از آنان بود و در میان جنگ افروزان نهروان نیز گروهی از صحابه دیده می شدند.همه آنها بر امام وقت که از سوی قاطبه مردم و حتّی غالبا از سوی خود این جنگ افروزان پذیرفته شده بود،شوریدند و شکاف در جامعه اسلامی به وجود آوردند و راه بغی و ستم را پیش گرفتند.

چگونه می توان گفت:هم«علی»(علیه السلام)راه حق را پیمود و هم«طلحه»و «زبیر»و«معاویه»و امثال آنان؟!و پناه بردن به مسأله اجتهاد در این گونه موارد توجیه بسیار غیر منطقی است که به وسیله آن هر گناه کبیره ای را می توان توجیه نمود.

ص: 383

ص: 384

ص: 386

اوج ترقّی رسیدید و در پرتو شعاع ما(خاندان پیامبر-ص-)صبح(سعادت)شما درخشیدن گرفت و تاریکیها پایان یافت» (بنا اهتدیتم (1)فی الظّلماء (2)،و تسنّمتم (3)ذروة (4)العلیاء،و بنا افجرتم (5)عن السّرار (6)) .

در جمله اوّل،امام به شرایط زمان جاهلیّت که تاریکی جهل و فساد و جنایت همه جا را فرا گرفته بود اشاره می فرماید که در پرتو وجود پیامبر(صلی الله علیه و آله)،مردم صراط مستقیم را پیدا کردند و با سرعت به سوی مقصد حرکت نمودند.

در جمله دوّم،ترقّی و تکامل را به شتری تشبیه می کند که دارای کوهان است (با توجّه به این که«تسنّمتم»از ماده سنام به معنای کوهان شتر می باشد)و می فرماید:شما بر بالای آن کوهان قرار گرفتید که اشاره به اوج ترقّی و تکاملی است که نصیب مسلمین در پرتو اسلام شد و همه مورّخان شرق و غرب در کتابهای خود به هنگام شرح تمدّن اسلام به آن اعتراف و اذعان دارند.

در جمله سوّم،وضع جامعه جاهلی را به شبهای تاریک ماه و محاق(با توجّه به

ص: 388

این که سرار به معنای شبهایی است که ماه مطلقا در آن نمی درخشد)تشبیه کرده و می فرماید:«به وسیله پیامبر و خاندان او پرده های تاریکی شکافته شد و داخل در فجر و صبح سعادت شدید».

در واقع این تعبیرات از سرچشمه قرآن گرفته شده که اسلام و ایمان و وحی الهی را تشبیه به نور کرده،گاه می فرماید: «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» ،خداوند ولیّ و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند و آنها را از تاریکیها به سوی نور بیرون می برد» (1)و در جایی دیگر می فرماید: «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ» ،به یقین از سوی خداوند نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد و خداوند به برکت آن،کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند به راههای سلامت هدایت می کند و به اذن خود از تاریکیها به سوی روشنایی می برد» (2)و گاه می فرماید:

«وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ» . (3)

سپس امام(علیه السلام)به عنوان نکوهش از کسانی که گوش شنوا ندارند و تعریف و تقدیر از افراد واقع بین و آگاه،می افزاید:«کر باد!گوشی که ندای بلند پند و اندرز را درک نکند» (وقر سمع لم یفقه الواعیة) .

واژه«وقر»هم در مورد کری به کار می رود و هم سنگینی گوش،و منظور از «واعیة»فریادهای بلند است و اشاره به آیات صریح و کوبنده قرآن در مسائل مهمّ اعتقادی و عملی و اخلاقی و همچنین سنّت آشکار پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله).و تعبیر به «لم یفقه،درک نکرده»به جای«لم یسمع،نشنیده است»به خاطر این است که تنها شنیدن اثری ندارد مهم درک کردن است.

سپس می فرماید:«کسی که صیحه و فریاد،او را(کر)کرده است چگونه می تواند

ص: 389

آهنگ ملایم(مرا)بشنود» (و کیف یراعی النّباة (1)من اصمّته الصّیحة) . (2)

اشاره به این که اینها که فرمان خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)را زیر پا گذارده اند چگونه ممکن است سخنان مرا بشنوند؟! از آن جا که در برابر این گروه،گروه دیگری وجود دارد که طرفدار حقّند، می فرماید:«مطمئن باد!قلبی که از خوف خدا جدایی نپذیرد(و حقیقت را درک کند و در برابر آن خاضع باشد)» (ربط جنان (3)لم یفارقه الخفقان (4)) .

تفاوت در میان این دو آن قدر زیاد است که جز تعبیر به یک معجزه بزرگ، تعبیر دیگری برای آن نمی توان تصوّر کرد.

آنچه امام(علیه السلام)در این بخش از خطبه بیان فرموده که:ظلمت و تاریکی تمام جامعه آنان را در بر گرفته بود و با ظهور اسلام سپیده صبح سعادت آشکار گشت و بر قلّه های معرفت و فرهنگ و تمدّن قرار گرفتند،فقط یک اشاره کوتاه بود و شرح آن را در کتب تاریخ تمدّن اسلام باید مطالعه کرد.این معنی در خطبه های متعدّدی از نهج البلاغه با توضیح بیشتری آمده است.

ص: 391

ص: 392

خوردگان را در شما می دیدم!» (ما زلت انتظر بکم عواقب الغدر، و اتوسّمکم (1)بحلیة المغترّین (2)) .

در روایات آمده است که«طلحه و زبیر»مدّتی بعد از بیعت با«علی»(علیه السلام)به خدمتش آمدند و برای رفتن به«عمره»از آن حضرت اجازه گرفتند.امام(علیه السلام)که آثار نفاق و پیمان شکنی را در آنان می دید،بار دیگر از آنها پیمان وفاداری و بیعت گرفت،ولی همان گونه که می دانیم به پیمان خود وفادار نماندند و آتش«جنگ جمل»را روشن کردند که در آن آتش،بیش از ده هزار نفر از مسلمین سوختند و بی شک گروه زیاد دیگری در این توطئه سهیم و شریک بودند و با این که بیعت کرده بودند در صدد پیمان شکنی بر آمدند و مخاطب«علی»(علیه السلام)همین گروهند.

«ابن ابی الحدید»در یکی از کلمات خود نقل می کند که:«علی»(علیه السلام)در آن روزی که«زبیر»با او بیعت کرد فرمود:«من از این بیم دارم که تو پیمان خود را بشکنی و با این بیعت مخالفت کنی!»عرض کرد:«بیم نداشته باش چنین چیزی تا ابد از من سر نمی زند!»امام(علیه السلام)فرمود:«خداوند گواه و شاهد من بر این موضوع باشد»؟عرض کرد:«آری»پس از چند روز«طلحه و زبیر»خدمت امیر مؤمنان(علیه السلام) آمدند و عرض کردند:«تو می دانی در زمان حکومت«عثمان»چه اندازه به ما جفا شد!و می دانی او همواره طرفدار«بنی امیّه»بود اکنون که خداوند خلافت را به تو سپرده است،بعضی از این فرمانداریها را در اختیار ما بگذار»!

امام(علیه السلام)فرمود:«به قسمت الهی راضی باشید تا من در این باره فکر کنم و بدانید من کسی را در این امانت شریک نمی کنم مگر این که از دیانت و امانت او راضی و مطمئن باشم...».آنها از نزد حضرت بیرون آمدند در حالی که یأس از رسیدن به

ص: 394

مقام،آنها را فرا گرفته بود و چیزی نگذشت که اجازه برای«عمره»گرفتند.

عجیب تر این که بنا به گفته«ابن ابی الحدید»هنگامی که نامه«علی»(علیه السلام)به «معاویه»رسید که:مردم همگی با من بیعت کرده اند و تو هم برای من بیعت بگیر و بزرگان اهل شام را نزد من بفرست،«معاویه»(سخت دستپاچه شد و)نامه ای به «زبیر»نوشت و او را به عنوان امیر المؤمنین خطاب کرد و گفت از تمام مردم «شام»برای تو بیعت گرفتم،با سرعت به سوی«کوفه»و«بصره»برو و این دو شهر را تسخیر کن که بعد از تسخیر این دو،هیچ مشکلی وجود ندارد و بعد از تو برای«طلحه»بیعت گرفتم،بروید و مردم را به عنوان خونخواهی«عثمان» بشورانید. (1)

سپس می افزاید:«ولی به خاطر استتار شما در لباس دین بود که از شما چشم پوشیدم(و راز شما را افشا نکردم)در حالی که صفای دل،مرا از درون شما آگاهی می داد(و از توطئه ها و نیرنگهای شما به لطف الهی آگاه بودم)» (حتّی سترنی عنکم جلباب (2)الدّین،و بصرّنیکم صدق النّیّة) .

در حقیقت این دو جمله امام(علیه السلام)پاسخ به دو سؤال متعدّد می باشد:

اوّلا:اگر امام انتظار پیمان شکنی آنها را داشت و نشانه هایش را در آنها می دید چرا این مطلب را آشکار نفرمود؟

و ثانیا:این آگاهی بر درون و باطن آنها از کجا پیدا شد؟ امام در پاسخ سؤال اوّل می فرماید:«استتار در پرده دین بود که ایجاب می کرد این راز مکتوم بماند»و در پاسخ سؤال دوّم می فرماید:«صفای دل،مرا آگاه ساخت».

بعضی از شارحان«نهج البلاغه»احتمال دیگری در تفسیر جمله اوّل داده اند و آن این که شما مرا نشناختید و دلیل آن این بود که پرده خیال و برداشت نادرست از دین،مانع شناخت شما از من بود و یا دیانت من مانع شناخت شما از من گردید،ولی با توجّه به تکلّفاتی که این تفسیر دارد و تناسب چندانی با جمله های قبل در

ص: 395

آن دیده نمی شود،تفسیر اوّل صحیح تر به نظر می رسد.

در پایان این سخن می فرماید:«من در کنار جاده های گمراه کننده ایستادم تا شما را به طریق حق رهنمون شوم،در آن هنگام که گرد هم جمع می شدید و راهنمایی نداشتید و تشنه رهبر شایسته ای بودید و برای پیدا کردن این آب حیات،تلاش می کردید و به جایی نمی رسیدید» (اقمت لکم علی سنن الحقّ فی جوادّ (1)المضلّة (2)،حیث تلتقون و لا دلیل،و تحتفرون و لا تمیهون (3)) .

در حقیقت امام(علیه السلام)آنان را در عصر«عثمان»مخصوصا سالهای آخر عمر او، تشبیه به مسافرانی می کند که راه را گم کرده و در بیراهه گرفتار شده و از تشنگی می سوزند و جای جای زمین را برای رسیدن به آب حفر می کنند و به آب دست نمی یابند،ولی امام(علیه السلام)به یاری آنها می آید،به صراط مستقیم هدایتشان می کند و از سرچشمه هدایت سیرابشان می سازد.

به آنها توجّه می دهد که اگر در آن دوران تاریک و طوفانی من نبودم چه مشکلات و گرفتاریهای عظیم دینی و دنیوی دامانتان را می گرفت.

می بینند که از دیگران پنهان است و این حقیقتی است که هم در قرآن مجید به آن اشاره شده و هم در روایات اسلامی،قرآن می گوید: «إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً» ،اگر تقوا پیشه کنید خداوند وسیله شناخت حق از باطل را برای شما قرار می دهد (و به وسیله نور تقوا می توانید،حق و باطل را در پنهان ترین چهره هایش بشناسید)». (1)

در حدیث معروفی که از پیامبر(صلی الله علیه و آله)نقل شده،می خوانیم:«اتّقوا فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور اللّه،از هوشیاری مؤمن بپرهیزید که او به کمک نور خدا می بیند» (2)و در حدیث دیگری از امام«علی بن موسی الرّضا»(علیه السلام)می خوانیم:

«ما من مؤمن الاّ و له فراسة ینظر بنور اللّه علی قدر ایمانه و مبلغ استبصاره و علمه و قد جمع اللّه للائمّة منّا ما فرّقه فی جمیع المؤمنین و قال عزّ و جلّ فی کتابه: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» ،هیچ مؤمنی نیست مگر این که هوشیاری خاصّی دارد که با نور الهی به اندازه ایمان و مقدار بصیرت و علم خود می بیند و خداوند برای امامان اهل بیت-علیهم السلام-آنچه را به همه مؤمنان داده قرار داده و در همین زمینه در کتابش فرموده:در این،نشانه هایی است برای هوشیاران».

سپس افزود:«نخستین متوسّمان(هوشیاران روشن بین)رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سپس امیر مؤمنان(علیه السلام)و بعد از او حسن و حسین(علیهما السلام)و امامان از فرزندان حسین(علیهم السلام)تا روز قیامتند». (3)

جالب این که:امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)همه این سخنان را در پاسخ کسی فرمود که سؤال کرده بود:چگونه شما از قلوب مردم آگاه می شوید و خبر می دهید؟! در حقیقت حقایق جهان پرده ای ندارد،این ما هستیم که به خاطر هوا و هوسها و وسوسه های شیطانی پرده در برابر چشم قلب خود ایجاد می کنیم و اگر با نور تقوا و ایمان این پرده ها کنار رود همه چیز آشکار است.

ص: 397