ص : 2

ص : 3

ص : 4

ص : 5

بسم الله الرحمن الرحیم قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاَْلْبَابِ بگو آیا کسانی که میدانند با کسانی که نمیدانند یکسانند ، تنها خردمندان متذکر میشوند .

سورة الزمر ( 39 ) : 9 .

ص : 6

قال عمر لمولانا أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) :

لولاک لافتضحنا .

نهج البلاغة 4 / 65 ( حکمت 270 ) ، ربیع الابرار زمخشری 4 / 440 ، شرح ابن ابی الحدید 19 / 158 .

هنگامی که امیرمؤمنان ( علیه السلام ) اشتباهی از عمر را به او تذکر داد به حضرت گفت :

اگر تو نبودی ما مفتضح و رسوا میشدیم .

ص : 7

روی الفخر الرازی : أن امرأة اعترفت بالزنا - وکانت حاملا - فأمر عمر برجمها ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « إن کان لک سلطان علیها فما سلطانک علی ما فی بطنها ؟ ! » فترک عمر رجمها ، وقال : لولا علی لهلک عمر .

الأربعین : 466 - 467 .

وروی فی المجنونة التی أمر عمر برجمها ، وفی التی وضعت لستّة أشهر ، فأراد عمر رجمها ، فقال له علی ( علیه السلام ) : « إن الله یقول : ( حَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ) [ وقال تعالی شأنه : ( وَفِصالُهُ فِی عامَیْنِ ) ، فالحمل لستة أشهر والفصال فی عامین » ، فترک عمر رجمها ] ، وقال له : « إن الله رفع القلم عن المجنون . . » إلی آخر الحدیث ، فکان یقول :

لولا علی لهلک عمر .

الاستیعاب 3 / 1102 - 1103 ، ذخائر العقبی : 82 .

در موارد متعدد که عمر حکم داد به سنگسار کردن زنان ( زن دیوانه ، زن باردار ، وزنی که ششماهه زاییده بود ) امیر مؤمنان به اشتباه او تذکر داد و او میگفت :

اگر علی نبود عمر هلاک میشد .

ومراجعه شود به : تأویل مختلف الحدیث ابن قتیبة : 152 ، شرح ابن ابی الحدید 1 / 18 ، 141 و 12 / 179 ، 205 ، فتح الملک العلی : 71 ، ینابیع المودة 1 / 216 ، 227 و 3 / 147 ، کنز العمال 10 / 300 ، الفائق زمخشری 2 / 375 ، زین الفتی 1 / 303 - 304 ( تحقیق محمودی ) ، تفسیر رازی 21 / 18 ، تفسیر سمعانی 5 / 154 ، سمط النجوم العوالی 2 / 359 ، العواصم من القواصم 1 / 202 ، المفصل 1 / 432 ، المغرب 2 / 440 ، مختصر المعانی : 95 .

ص : 8

عن سعید بن المسیب ، قال :

کان عمر بن الخطاب ، یقول :

أعوذ بالله من معضلة لیس لها أبو الحسن .

تذکرة الخواص : 136 - 134 .

و قال :

کان عمر یتعوّذ بالله من معضلة لیس لها أبو الحسن .

استیعاب 3 / 1102 - 1103 .

هنگامی که گرفتاریهای عمر به دست امیرمؤمنان ( علیه السلام ) برطرف میشد میگفت :

به خدا پناه میبرم از سختی و مشکلی که علی نباشد تا آن را حلّ نماید .

و مراجعه شود به : فیض القدیر 4 / 357 ، فتح الباری 13 / 286 ، تهذیب التهذیب 7 / 296 ، تهذیب الکمال 20 / 485 ، الاصابة 4 / 467 ، طبقات ابن سعد 2 / 339 ، اعلام الموقعین 1 / 16 ، فضائل الصحابة احمد بن حنبل 2 / 647 ، ذخائر العقبی 1 / 82 ، الوافی بالوفیات 21 / 179 ، صفوة الصفوة 1 / 314 . تأویل مختلف الحدیث ابن قتیبة : 152 ، کنز العمال 10 / 300 ، فتح الملک العلی : 71 ، الفائق زمخشری 2 / 375 ، تاریخ مدینة دمشق 25 / 369 و 42 / 406 - 407 ، تاریخ الاسلام ذهبی 3 / 638 ، البدایة والنهایة 7 / 397 ، النهایة ابن اثیر 3 / 254 ، لسان العرب 11 / 453 ، أسد الغابة 4 / 23 .

ص : 9

عن أبی سعید الخدری قال : حججنا مع عمر بن الخطاب فلمّا دخل فی الطواف استقبل الحجر ، فقال : إنی أعلم أنک حجر لا تضرّ ولا تنفع ، ولولا أنی رأیت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقبّلک ما قبّلتک ، ثم قبّله ، فقال له علی [ ( علیه السلام ) ] « . . . إنه یضرّ وینفع » ، قال : بم ؟ قال : « بکتاب الله عزّ وجلّ » ، قال : وأین ذلک من کتاب الله ؟ قال : « قال الله عزّ وجلّ : ( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَی ) ، خلق الله آدم ، ومسح علی ظهره ، فقرّرهم بأنه الربّ وأنهم العبید ، وأخذ عهودهم ومواثیقهم ، وکتب ذلک فی رقّ ، وکان لهذا الحجر عینان ولسان ، فقال له : « افتح فاک » ففتح فاه ، فألقمه ذلک الرقّ ، وقال : « اشهد لمن وافاک بالموافاة یوم القیامة » ، وإنی أشهد لسمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم یقول : « یؤتی یوم القیامة بالحجر الأسود ، وله لسان ذلق ، یشهد لمن یستلمه بالتوحید » ، فهو . . . یضرّ وینفع » .

فقال عمر :

أعوذ بالله أن أعیش فی قوم لست فیهم یا أبا الحسن ! .

سبل الهدی والرشاد 1 / 176 - 177 ، و مراجعه شود به : السیرة الحلبیة 1 / 257 ، تاریخ مدینة دمشق 42 / 405 - 407 ، الاکمال فی اسماء الرجال : 128 ، تفسیر آلوسی 9 / 109 ، تفسیر رازی 32 / 10 ، الدر المنثور 3 / 144 ، المستدرک 1 / 457 - 458 ، کنز العمال 5 / 178 ، عمدة القاری 9 / 240 ، شرح الزرقانی 2 / 408 ، التدوین فی اخبار قزوین 3 / 151 ، اخبار مکه ازرقی 1 / 324 ، تبیین الحقائق 2 / 16 ، سبل السلام 2 / 206 ، شعب الایمان 3 / 451 ، الصواعق المحرقه 2 / 521 ، سمط النجوم العوالی 3 / 69 ، الریاض النضرة 2 / 261 ( چاپ مصر ) .

ص : 10

ابوسعید خدری گوید :

عمر در اثناء طواف رو به حجر الاسود کرده و قبل از بوسیدن آن گفت : میدانم که تو سنگی بیش نیستی و سود و زیانی نمیرسانی ، اگر ندیده بودم که پیامبر تو را میبوسید ، تو را نمیبوسیدم .

امیرمؤمنان ( علیه السلام ) به او فرمود : آری ، او سود و زیان میرساند .

او از حضرت دلیل خواست ، حضرت با قرائت آیه فوق فرمود : خداوند از بنی آدم اقرار گرفت که آنها بنده اند و او پروردگارشان ، و از آنها عهد و پیمان گرفت و در کاغذی ثبت نمود ، و به این حجر - که دو چشم و یک زبان داشت - فرمود : دهانت را باز کن ، و آن نوشته را در دهان او گذاشت و فرمود : هر کس نزدت آید ( و به آن پیمان اقرار نماید ) در قیامت برایش شهادت بده که وفادار بوده است .

سپس حضرت به نقل از پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) فرمود : حجر الاسود برای کسانی که با اعتقاد به یگانگی خدا او را استلام کرده باشند ، در روز قیامت با زبان فصیح شهادت میدهد .

عمر ( که پس از شنیدن این مطالب به نادانی اش پی برده بود ) گفت :

به خدا پناه میبرم که در بین مردمانی زندگی کنم که تو ای ابا الحسن در میان آنها نباشی .

ص : 11

نمونه نسخه ( ج ) ، خطی

ص : 12

نمونه نسخه ( ج ) ، خطی

ص : 13

نمونه نسخه ( ألف ) ، سنگی

ص : 14

نمونه نسخه ( ألف ) ، سنگی

ص : 15

نمونه نسخه ( ب ) ، حروفی چاپ پاکستان

ص : 16

نمونه نسخه ( ب ) ، حروفی چاپ پاکستان

ص : 17

محقّق محترم !

لطفاً قبل از مطالعه ، به چند نکته ضروری توجه فرمایید :

1 . این کتاب ، ردّیه ای است بر باب دهم از کتاب تحفه اثناعشریه ، تألیف شاه عبدالعزیز دهلوی که شرح کامل آن در مقدمه تحقیق گذشت .

2 . مؤلف ( رحمه الله ) ، در ابتدای هر بخش ، اول تمام مطالب دهلوی را نقل کرده است . وی سپس مطالب دهلوی را تقطیع نموده و هر قسمت را جداگانه و تحت عنوان ( اما آنچه گفته . . . ) ذکر نموده و آنگاه به پاسخ گویی آن میپردازد .

3 . ایشان از نویسنده تحفه ، با عنوان ( مخاطب ) و گاهی ( شاه صاحب ) یاد مینماید .

4 . مشخصات مصادر و منابع - جز در موارد ضرورت - در آخرین جلد ذکر خواهد شد .

5 . سعی شده که در موارد مشاهده اختلاف میان مطالب کتاب با منابع ، فقط به موارد مهم اشاره شود .

6 . مواردی که ترضّی ( لفظ : رضی الله عنه ) ، و ترحّم ( لفظ : رحمه الله یا رحمة الله علیه ) ، و تقدیس ( لفظ : قدس سرّه ) - چه به لفظ مفرد یا تثنیه و یا جمع - بر افرادی که استحقاق آن را نداشته اند اطلاق شده بود ; همگی حذف گردیده و به جای آن از علامت حذف - یعنی سه نقطه ( . . . ) - استفاده شده است .

ص : 18

رموزی که در این کتاب به کار رفته است به شرح ذیل میباشد :

1 . نسخه هایی که مورد استفاده قرار گرفته و خصوصیات آن به تفصیل در مقدمه تحقیق آمده است عبارت اند از :

[ الف ] رمز نسخه چاپ سنگی مجمع البحرین .

[ ب ] رمز نسخه چاپ حروفی پاکستان که ناقص میباشد .

[ ج ] رمز نسخه خطی آستان قدس رضوی علیه آلاف التحیة والسلام که متأسفانه آن هم ناقص میباشد .

2 . رمز ( ح ) در پاورقیها ممکن است علامت اختصاری ( حامد حسین فرزند مؤلف ) ونشانه حواشی وی بر کتاب باشد که در اوائل کتاب به صورت کامل آمده و در ادامه به صورت ( ح ) است .

3 . رمز ( 12 ) و رمز ( ر ) معلوم نشد که علامت چیست .

4 . به نظر میرسد ( ف ) به صورت کشیده در حاشیه ها اشاره به ( فائده ) باشد ، لذا در کروشه به صورت : [ فائده ] به آن اشاره شد .

5 . مواردی که تصلیه ، تحیات و ترضّی با علائم اختصاری ( ص ) ، ( ع ) ، ( رض ) ، نوشته شده بود ، به صورت کامل : صلی الله علیه وآله ، علیه السلام و رضی الله عنه آورده شده است .

در مواردی که نقل از عامّه بوده و به صورت صلوات بتراء نوشته شده بود ، در کروشه [ وآله ] افزوده شده است .

6 . اعداد لاتین که در بین ‹ › بین سطور این کتاب آورده ایم ، نشانگر شماره صفحات بر طبق نسخه [ الف ] میباشد .

7 . علامت * نشانه مطالب مندرج در حواشی نسخه های کتاب میباشد که آنها را به صورت پاورقی آورده ایم .

ص : 19

ص : 20

ص : 21

قال : طعن چهارم :

آنکه عمر . . . جاهل بود به بعض مسائل شرعیه که معرفت آن مسائل از اهم مهماتِ امامت و خلافت است :

از آن جمله آنکه : حکم فرمود به رجم زن حامله از زنا ، پس او را امیرالمؤمنین [ ( علیه السلام ) ] مانع آمد ، و گفت که :

« إن کان لک علیها سبیل ، فلیس لک علی ما فی بطنها سبیل » .

عمر نادم شد و گفت که : لولا علی لهلک عمر .

و از آن جمله آنکه : خواست که رجم کند زن مجنونه را ، پس امیرالمؤمنین [ ( علیه السلام ) ] او را خبردار کرد ، و این حدیث پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بر او برخواند و گفت :

سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « رفع القلم عن ثلاثة : عن النائم حتّی یستیقظ ، وعن الصبی حتّی یبلغ ، وعن المجنون حتّی یفیق » .

ص : 22

و از آن جمله آنکه : پسر مرده خود را که ابوشحمه بود ، و در اثناء زدن حد جان داده ، حد زد و عدد ضربات را تمام کرد ، و حال آنکه مرده را حد زدن خلاف عقل و شرع است .

و از آن جمله آنکه : حدیث حد شراب خوردن ندانست تا آنکه به مشورت و صلاح مردم مقرر کرد .

پس از این قصه ها معلوم شد که او را به ظواهر شریعت علم نبود ، پس لیاقت امامت چگونه داشته باشد ؟ !

جواب از این طعن آنکه : در نقل این قصه ها خیانت به کار برده اند ، یک حرف از تمام قصه آورده اند و بقیه قصه را در شکم فرو برده تا طعن متوجه تواند شد ، و این صنعت متعصبین و معاندین است به دستور قول یهود که : ( إِنَّ اللّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیاءُ ) (1) .

قصه رجم حامله این است که : عمر را خبر نبود که این زن حامله است ، و حمل همچو چیزی نیست که به مجرد دیدن زن توان دریافت که حامله است ، مگر بعد از تمام مدت حمل یا قریب به تمام ، و قول حضرت امیر ( علیه السلام ) که از سابق به حال آن زن و به حامله بودنش اطلاع داشت ، و او را خبردار کرد ، منت این [ اطلاع برداشت ] (2) ، و این کلمه در مقام اداء شکر گفت : یعنی اگر

ص : 23

مرا بعد از وقوع حد و هلاک شدن این زن و بچه اش معلوم میشد که آن زن حامله است ، تحسر و تأسفی که میکشیدم بر اتلاف جنین او نادانسته ، به منزله موت و هلاک من میبود ، اگر علی در این وقت مرا آگاه نمیکرد ، من به آن اندوه [ و ] حزن هلاک میشدم .

و بالاجماع نزد شیعه و سنی امام را لازم نیست - که هرگاه زن زانیه اقرار به زنا نماید ، یا شاهدان بر زنا گواهی دهند - پرسیدن آنکه تو حامله ای یا نه ؟ بلکه خود آن زن را میباید که اگر حمل ‹ 505 › داشته باشد اظهار نماید .

و حکمی که به سبب عدم اطلاع بر حقیقت حال صادر شود ، و در واقع ، حقیقت به رنگ دیگر باشد ، که [ آن ] (1) حکم را نمیخواهد ، آن حکم را جهل و نادانی نتوان گفت ، بلکه [ بی ] (2) اطلاعی است بر حقیقت حال که در امامت بلکه در نبوت هم قصور ندارد ; زیرا که حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] به سبب بی اطلاعی برادر کلان خود را - که حضرت هارون پیغمبر ( علیه السلام ) بود - ریش گرفت و موی سر کشید و اهانت فرمود ، حال آنکه حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] جاهل نبود به مسأله تعظیم پیغمبر یا تعظیم برادر کلان ، و نیز جناب پیغمبر ما صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بارها میفرمود :

ص : 24

« إنّما أنا بشر ، وإنکم تختصمون إلیّ ، وإن بعضکم ألحن بحجّته من بعض ، فمن قضیت له بحقّ أخیه فإنّما أقطع له قطعة من نار (1) » .

و نیز در " سنن ابی داود " موجود است که :

چون ابیض بن حمال مآربی از آن حضرت درخواستِ اَقطاع کان نمک کرد ، در اول وهله به سبب بی اطلاعی او را اقطاع فرمود ، و هرگاه که آن جناب علیه [ وآله ] السلام را مطلع کردند که آن کان تیار (2) است ، و نمک درست از آن بی حاجتِ عمل و صنعت بر میآید ، از وی باز گرفت ، و دانست که حق جمیع مسلمین به آن متعلق شده ، تخصیص یکی به ملک آن جائز نیست .

و نیز در " جامع ترمذی " روایت صحیح موجود است از وائل بن حجر کندی که :

زنی در زمان آن سرور از خانه خود به اراده دریافتن جماعت بر آمد ، در کوچه مردی با او در خورد و او را به اکراه بر زمین انداخت و جماع کرد ، پس آن زن ناله و فریاد برداشت ، آن مرد گریخته رفت ، مردی دیگر ، متصل آن زن میگذشت ، آن زن نشان داد که این مرد است که با من به اکراه زنا کرده ، او را

ص : 25

گرفته به حضور پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم آوردند ، حکم فرمود تا سنگسار کنند ، خواستند که او را زیر سنگ بگیرند و رجم شروع نمایند ، آن مرد زانی برخاست و اقرار کرد : یا رسول الله ! [ ص ] منم که این کار کرده ام ، و این مرد دیگر بی گناه است ، جناب پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم از آن مرد دیگر عذر خواست ، و زانی را حکم به رجم نمود .

و نیز در حدیث متفق علیه که در کتب امامیه و اهل سنت هر دو مروی است موجود است که :

إن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أمر علیاً بإقامة الحدّ علی امراة حدیثة بنفاس ، فلم یقم علیه الحدّ خشیة أن تموت ، فذکر ذلک للنبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال : أحسنت ، دعها حتّی ینقطع دمها .

و نیز فرقه نواصب در مطاعن حضرت امیر ( علیه السلام ) آورده اند که :

آن جناب جمع فرمود در [ دو ] (1) حد زنا که جلد و رجم است در حق شراجه همدانیه که به جریمه زنا مرتکب شده بود ، و به صفت احصان موصوف بود ، و این مخالف شریعت است ; زیرا که آن حضرت ماعز و غامدیه را فقط رجم فرموده است ، و نیز مخالف عقل است ; زیرا که چون رجم - که اشدّ عقوبات است - بر وی نافذ شد ، جلد که اَخفّ از آن است چرا باید جاری نمود ؟

ص : 26

و اهل سنت در جواب این فرقه مخذوله همین گفته اند که :

حضرت امیر ( علیه السلام ) را اولا احصان آن زن معلوم نبود ، حکم به جلد فرمود ، و چون بعد از جلد بر احصان او اطلاع یافت ، حکم به رجم فرمود ، پس جمع بین الحدّین از آن جناب حقیقتاً واقع نشد .

و بالجمله ; بی اطلاعی بر حقیقت حال چیز دیگر است ، و ندانستن مسأله شرع چیز دیگر ، اگر در میان این دو امر کسی تفرقه نکند قابل خطاب نباشد .

و هم بر این ‹ 506 › قیاس قصه رجم مجنونه را باید فهمید که عمر را از حال جنون او اطلاع نبود ، چنانچه امام احمد به روایت عطا بن السائب از ابوظبیان جبینی (1) آورده که :

نزد حضرت عمر زنی را به گناه زنا گرفته ، آوردند ، حضرت عمر حکم فرمود که او را سنگسار کنند ، پس مردم او را کشیده میبردند ، ناگاه حضرت علی ( علیه السلام ) در راه درخورد ، و پرسید که : « این زن را کجا میبرید ؟ » مردم عرض کردند که خلیفه حکم به رجم او فرموده است بنابر ثبوت زنا ، حضرت علی ( علیه السلام ) آن زن را از دست مردم کشیده ، همراه خود گرفت و نزد حضرت عمر آمد ، و فرمود که : « این زن مجنونه است از بنی فلان ، من این را خوب میدانم ، و آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فرموده است که : « بر مجنون قلم تکلیف جاری نشده است » ، پس حضرت عمر رجم او را موقوف نمود .

ص : 27

پس معلوم شد که مسأله عدم رجم مجنونه ، حضرت عمر را معلوم بود ، و آنچه معلوم نبود مجنون بودن این زن بالخصوص بود ، و ظاهر است که جنون چون مطبق نباشد ، و صاحب آن حرکات و اصوات بی ربط ننماید ، هیچ به حس و عقل دریافته نمیشود ; زیرا که صورت مجنون از صورت عاقل ممتاز نمینماید ، و امور حسیه و عقلیه را ندانستن ، نقصان در نبوت نمیکند ، چه جای در امامت !

سابق از روایت شریف مرتضی در کتاب " الدرر و الغرر " منقول شده که : جناب پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را بر حقیقت حال آن قبطی که نزد ماریه قبطیه آمد و رفت میکرد ، هیچ اطلاعی نبود که مجبوب است یا عنین یا سالم الاعضاء و فحل .

و نیز پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را حال آن زن که حدیثة النفاس بود نیز معلوم نبود که خون او منقطع شده است یا نه .

اگر عمر را هم اطلاعی بر حمل زنی یا جنون زن دیگر نباشد ، کدام شرط امامت او مختل میشود ؟ !

آنچه شرط امامت است معرفت احکام شرعیه است ، نه معرفت حسیات خفیه یا عقلیات جزئیه ، و معرفت جمیع احکام شرعیه بالفعل ، نه در نبوت شرط است و نه در امامت ، نبیّ را به وحی احکام شرعیه معلوم میشود ، و امام را به اجتهاد ، و بسا که در اجتهاد خطا واقع میشود ، چنانچه در " ترمذی " موجود است :

ص : 28

عن عکرمة : أن علیّاً [ ( علیه السلام ) ] أحرق قوماً ارتدّوا عن الإسلام ، فبلغ ذلک ابن عباس ، فقال : لو کنت أنا لقتلتهم ; لقول رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « من بدّل دینه فاقتلوه (1) » ، ولم أکن لأحرقهم ; لأن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم قال : « لا تعذّبوا بعذاب الله » ، فبلغ ذلک علیّاً [ ( علیه السلام ) ] فقال : صدق ابن عباس (2) .

بالجمله ; در این (3) قسم خطاهای اجتهادی هم جای طعن و ملامت نیست ، چه جای آنکه بی اطلاعی و بی خبری را در مقامی که اطلاع و خبر داشتن ضرور نباشد ، محل طعن گردانیده شود .

آمدیم بر اینکه در اینجا اشکالی است قوی که نواصب به آن اشکال در آویخته اند که حضرت امیر ( علیه السلام ) خود این حدیث رفع قلم را از سه شخص مذکور روایت فرموده است ، و مع هذا در کتب شیعه چنین مروی است :

إن علیاً [ ( علیه السلام ) ] کان یأمر بإقامة حدّ السرقة علی الصبی قبل أن یحتلم ، رواه محمد بن بابویه القمی فی من لا یحضره الفقیه (4) .

ص : 29

و این صریح مخالف روایت پیغمبر است ، بلکه فعل عمر اگر واقع میشد ، یک مجنونه مخصوصه در لگد و کوب (1) میمرد ، و از قول حضرت امیر ( علیه السلام ) که هر صبی را قطع [ در ] سرقت فرموده ، هزاران را (2) صبی ناقص الاعضا ‹ 507 › خواهند شد ، معلوم نیست که شیعه از این روایت چه جواب میگفته باشند ، گنجایش حمل بر تقیه هم نیست ; زیرا که اقامه حد بر صبیان مذهب عمر و عثمان نبود ، آری اگر میفرمود که زن مجنونه را رجم باید کرد البته تقیه میشد ، در اینجا خود اظهار حق فرمود ، و رجم شدن نداد .

اما بر اهل سنت پس در این باب اشکالی نیست ; زیرا که ایشان هرگز این روایت را از حضرت امیر ( علیه السلام ) باور نمیدارند ، بلکه افترا و بهتان میانگارند .

و آوردن شیخ ابن بابویه این روایت را نزد ایشان ، جواب شافی است که بالقطع کذب است ، و اگر نواصب خواهند که به اکاذیب شیعه در حق حضرت امیر ( علیه السلام ) اهل سنت را الزام دهند ، پیش نمیرود .

و قصه حد زدن مرده تمام دروغ و افتراست ، هرگز در روایات صحیحه اهل سنت موجود نیست ، پس محتاج جواب نباشد ، بلکه صحیح در روایات آن است که آن پسر بعد از زدن حد زنا زنده مانده ، و جراحات او مندمل شد ، آری [ او را ] (3) در اثنای زدن حد غشی و بی هوشی لاحق شده بود ، به این سبب بعضی را توهم مردن او شد .

ص : 30

و آنچه گفته اند که : عمر بن الخطاب حد شراب خوردن نمیدانست تا به صلاح و مشورت دیگران مقرر کرده .

طرفه طعن است ; زیرا که ندانستن چیزی که قبل از آن موجود نباشد و در شرع معین نگردیده باشد ، محل طعن نمیشود ; لأن العلم تابع للمعلوم ، و حد خمر در زمان آن حضرت علیه [ وآله ] السلام معین نبود ، بی تعین (1) چند ضربت به چابک و چادرهای تافته و کفشها و چیزهای دیگر (2) میزدند ، و چون در وقت ابوبکر آن عدد را چند کس از صحابه تخمین کردند ، نوبت (3) به چهل رسید ، و چون نوبت خلافت عمر رسید و شرب خمر بسیار شد ، جمیع صحابه را جمع کرده مشورت نمود ، حضرت امیر ( علیه السلام ) - و در بعضی روایات عبدالرحمن بن عوف نیز شریک حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] شده - گفتند که : « این حد را مثل حد دشنام دادن مقرر باید کرد که هشتاد تازیانه است ; زیرا که چون شخص شراب میخورد ، مست و لایعقل میشود و چون بی عقل شد هذیان میگوید ، و در هذیان دشنام میدهد » . پس جمیع صحابه این استنباط لطیف را پسندیدند و بر همین اجماع کردند .

پس از اینجا معلوم شد که بانی مبانی حد خمر عمر بن الخطاب است ، سلب علم حد خمر از عمر کمال بی عقلی است .

ص : 31

و نزد امامیه هم این قصه به همین طریق ثابت است ، چنانچه شیخ مطهر حلی در " منهج الکرامة " (1) آورده .

و از همین جا جواب طعن دیگر هم معلوم شد که گویند : عمر در حد خمر اضافه کرده به عقل خود ، حال آنکه در زمان آن حضرت چهل تازیانه بود و بس .

زیرا که عمر اگر زیاده کرد ، به قول امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) و اجماع صحابه کرد ، پس او فقط محل طعن نباشد .

و در بعضی کتب شیعه به طور دیگر این طعن مذکور است ، و آن طعن این است که گویند : عمر یکبار در حد شراب زیاده بر هشتاد تازیانه زد .

جواب از این طعن آن است که : اول این روایت صحیح نیست ، و بالفرض اگر صحیح باشد حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) نیز در حد شراب صد تازیانه زده است ، بیست تازیانه بر هشتاد تازیانه افزوده است ، چنانچه محمد بن بابویه قمی در " من لا یحضره الفقیه " روایت کرده است که :

چون نجاشی خارفی شاعر را گرفته آوردند که در ماه رمضان شراب خورده بود ، حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] صد تازیانه زد ، به جهت حرمت رمضان (2) بیست تازیانه افزود .

ص : 32

و بر طور اهل سنت جواب از هر دو واقعه یک سخن است که امام را میرسد که به طریق ‹ 508 › سیاست یا [ به ] (1) نظر تعظیم جنایت از قدر واجب شرع زیاده نماید به دلیل فعل امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) ، پس جای طعن بر عمر نباشد (2) .

أقول :

مخاطب در این طعن چهار روایت متضمن جهل عمر به احکام شرعیه ذکر کرده ، بعضی از آن در کتب شیعه در ضمن مطاعن عمر مذکور است و بعض آن در کتب ایشان یافته نشده ، علامه حلی علیه الرحمه در کتاب " کشف الحق و نهج الصدق " گفته :

منها : أنه أمر برجم امرأة حامل ، فقال [ له ] (3) أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) : « إن کان لک علیها سبیل ، فلیس لک علی ما فی بطنها سبیل » .

فقال - عند ذلک - : لو لا علی لهلک عمر (4) .

ص : 33

و قاضی القضات در کتاب " مغنی " گفته :

وأحد ما طعنوا به علی عمر : أنه أمر برجم حامل حتّی نبّهه معاذ ، وقال : إن یکن لک علیها سبیل ، فلا سبیل لک علی ما فی بطنها ، فرجع عن حکمه ، وقال : لولا معاذ لهلک عمر .

[ قالوا : ] (1) ومن یجهل هذا القدر ، لا یجوز أن یکون إماماً ; لأنه یجری مجری أُصول الشرع ، بل العقل یدلّ علی ذلک ; لأن الرجم عقوبة ، ولا یجوز أن یعاقب من لا یستحقّ (2) .

بدان که کلمه : ( لولا علی لهلک عمر ) - بنابر تقریر قاضی القضات در کتاب " مغنی " - چنانکه در این قصه مذکور است ، در روایت امر عمر به رجم مجنونه نیز در هر دو کتاب : ( لولا علی لهلک عمر ) مذکور است ، و مخاطب در قصه امر به رجم مجنونه به ذکر آن نپرداخته ، و باز در مقام جواب گفته که :

شیعه در نقل این قصه ها خیانت به کار برده اند !

و قصه که علامه ( رحمه الله ) ذکر فرموده در " شرح مواقف " به این طور مسطور است :

ونهاه - أی علیٌ [ ( علیه السلام ) ] عمرَ - عن رجم الحاملة التی أقرّت عنده بالزنا ، وقال : « إن کان لک علیها سبیل فما سلطانک علی ما فی

ص : 34

بطنها ؟ ! » فقال عمر : لولا علی لهلک عمر . (1) انتهی بتغییر یسیر .

و میبدی در " فواتح " شرح دیوان حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) گفته :

امام احمد گوید : عمر . . . حکم کرد به رجم مجنونه زانیه علی ( علیه السلام ) فرمود :

« أما سمعت قول النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « رفع القلم عن ثلاثة : عن النائم حتّی یستیقظ ، وعن الطفل حتّی یحتلم ، وعن المجنون حتّی یبرء ؟ ! » .

و نیز حکم کرد به رجم زنی حامل به سبب اعتراف او به زنا ، و علی [ ( علیه السلام ) ] گفت :

« هذه سلطانک علیها ، فما سلطانک علی ما فی بطنها ؟ ! » عمر گفت :

عجزت النساء أن تلدن (2) مثل علی بن أبی طالب ، لولا علی لهلک عمر (3) .

و قصه که قاضی القضات نقل کرده در کتاب " کنز العمال " در فضائل صحابه ، به ترجمه معاذ بن جبل به این الفاظ مذکور است :

عن أبی سفیان ، عن أشیاخ لهم : ان امرأة غاب عنها زوجها

ص : 35

سنتین ، ثم جاء وهی حامل ، فرفعها إلی عمر ، فأمر برجمها ، فقال له معاذ : إن یکن لک علیها سبیل فلا سبیل لک علی ما فی بطنها ، فقال عمر : احبسوه (1) حتّی تضع ، فوضعت غلاماً له ثنیتان (2) ، فلمّا رآه أبوه عرف الشبیه (3) ، فقال : ابنی (4) وربّ الکعبة ، فبلغ ذلک عمر فقال : عجزت النساء أن تلدن (5) مثل معاذ ، لولا معاذ لهلک عمر (6) .

و در " رجال مشکاة " (7) شیخ عبدالحق در ترجمه معاذ مسطور است :

روی أن امرأة غاب عنها زوجها سنتین ، ثم جاء وهی حامل ، فرفعها إلی عمر فأمر برجمها ، فقال له معاذ : إن یکن لک علیها سبیل فلا سبیل لک علی ما فی بطنها ، ‹ 509 › فقال عمر : احبسوها حتّی تضع . . فوضعت غلاماً له ثنیتان ، فلمّا رآها أبوه عرف الشبه ،

ص : 36

فقال : ابنی ابنی وربّ الکعبة . . فبلغ ذلک عمر ، فقال : عجزت النساء أن یلدن مثل معاذ ، لولا معاذ لهلک عمر . (1) انتهی .

و سید شریف در " شرح فرائض " سراجی بعد ذکر اینکه نزد شافعی اکثر مدت حمل چهار سال است ، در دلائل مذهب شافعی گفته :

روی - أیضاً : أن رجلا غاب عن امرأته سنتین ، ثم قدم وهی حامل ، فهمّ عمر بأن یرجمها ، فقال له معاذ : إن کان لک سبیل علیها ، فلا سبیل لک علی ما فی بطنها . . فترکها حتّی ولدت ولداً قد نبت ثنایاه ویشبه أباه ، فقال الرجل : هذا ابنی وربّ الکعبة . . فأثبت عمر نسبه منه ، مع أنه ولد لأکثر من سنتین ، وقال : لولا معاذ لهلک عمر . (2) (3) انتهی .

ص : 37

از این حدیث به صراحت ثابت شد که عمر با وجود علم به حمل این زن از راه جهل ، حکم به رجمش داده .

مخفی نماند که از حدیث معاذ سوای جهل عمر به عدم جواز رجم حامله ، طعنی دیگر هم به عمر عاید میشود ، و آن اینکه از این حدیث ظاهر است که :

اولا : عمر حمل آن زن را بعد از غیبت زوج تا دو سال دلیل زنای زن مذکوره گردانیده ، حکم به رجمش داده بود .

و بعدِ ولادت بچه که دندان داشت و شبیه پدرش بود ، حکم به ثبوت نسب ، و عدم زنای زن مذکوره کرده ، او را رجم نساخت .

پس اگر حکم اول حق باشد ، حکم ثانی غیر جایز و مداهنه در حدود باشد ، و اگر حکم ثانی صواب بود ، معلوم شد که در حکم اول از مدت حمل هم جاهل بود ، چنانکه از عدم جواز رجم حامله نادان بود .

اما آنچه گفته : جواب از این طعن آنکه در نقل این قصه ها خیانت به کار برده اند . . . الی آخر .

پس ادعای خیانت شیعه در نقل این قصه ها ; کذب و بهتان و افترای محض است ، بلی إذا لم تستحی فاصنع ما شئت ! بحمد الله مثل صبح روشن واضح است که قصه هایی که شیعه ذکر کرده اند ، هرگز در آن خیانتی واقع نشده ، بلکه آنچه نقل کرده اند ، موافق کتب معتبره اهل سنت است ، و خیانت

ص : 38

در نقل کار اهل سنت است ، چنانچه مخاطب در این کتاب در مواضع بسیار خیانتهای شنیعه در نقل عبارات کتب فریقین به کار برده .

و مخفی نماند که کابلی قصه رجم حامله و رجم مجنونه را از اصل انکار کرده ، و غیر ثابت دانسته (1) ، و لیکن مخاطب از چنین جسارت باطل استحیا کرده ، و مطلق انکار را نهایت شنیع دانسته ، ناچار به کذبی دیگر - که آن هم مثل کذب کابلی است - التجا برده ، یعنی نسبت خیانت در نقل این قصه ها به اهل حق نموده ، و ندانسته که چنین اکاذیب و خرافات جز تفضیح خود و مذهب خود هیچ فائده ندارد !

اما آنچه گفته که : عمر را خبر نبود که این زن حامله است .

پس بدان که قاضی القضات نیز در جواب عبارتی که منقول شده گفته :

ولیس فی الخبر أنه أمر برجمها مع علمه بأنها حامل (2) .

و این مردود است به چند وجه :

اول : آنکه خبری که از " کنز العمال " و " رجال مشکاة " شیخ عبدالحق و " شرح فرایض " سراجی منقول شده ، صریح دلالت میکند بر اینکه سبب ظهور و ثبوت زنای زن مذکوره ‹ 510 › نزد عمر ، و وجه حکم [ به ] رجمش :

ص : 39

ظهور حمل در غیبت زوج او بود که از مدت دو سال غائب بوده .

دوم : آنکه قول حضرت علی ( علیه السلام ) یا معاذ :

« إن کان لک علیها سبیل فلا سبیل لک علی ما فی بطنها » .

صریح دلالت میکند بر اینکه عمر را از بودن طفل در بطن آن زن اطلاع بود ، و الا حضرت علی ( علیه السلام ) یا معاذ به جای قول مذکور میگفت : یا عمر إنها حامل ، چنانچه سیدمرتضی ( رضی الله عنه ) در دفع این شبهه که قاضی القضات در کتاب " مغنی " (1) آورده ، فرموده :

لو کان الأمر علی ما ظنّه صاحب الکتاب ، لم یکن تنبیه معاذ له علی هذا الوجه ، بل کان یجب أن ینبّه بأن یقول : هی حاملة ، ولا یقول : إن کان لک علیها سبیل ، فما لک علی ما فی بطنها سبیل ; لأن هذا قول من عنده أنه أمر برجمها مع العلم بحملها (2) .

و ابن ابی الحدید گفته :

أمّا ظاهر لفظ معاذ فیشعر بما قاله المرتضی (3) .

سوم : آنکه عدم انکار عمر بر علی ( علیه السلام ) یا معاذ بر این قول نیز دلالت میکند بر اینکه عمر را علم به حمل زن مذکوره حاصل بود ، و گرنه میگفت که : من

ص : 40

میدانم که زن باردار رجم کرده نمیشود ، لیکن مرا از حمل او خبر نبود ، چنانچه سید مرتضی علم الهدی بعدِ عبارت مذکوره گفته :

. . وأقلّ ما لو (1) یجب - لو کان الأمر کما ظنّه صاحب الکتاب - أن یقول لمعاذ : ما ذهب علیّ أن الحامل لا ترجم ، وإنّما أمرت برجمها لفقد علمی بحملها . . فکان ینفی بهذا القول عن نفسه الشبهة ، وفی إمساکه عنه - مع شدّة الحاجة إلیه - دلیل علی صحّة قولنا (2) .

چهارم : آنکه اگر عمر را به حمل این زن زانیه اطلاع نبود ، در این صورت بر عمر واجب و لازم بود که از زن مذکور بپرسد که : حامله است یا نه ؟ زیرا که حمل از موانع رجم است ، چنانچه قاضی القضات این معنا را تسلیم نموده ، چنانچه در توجیه قول عمر : ( لولا معاذ لهلک عمر ) ، گفته :

ویجوز أن یرید بذلک تقصیره فی تعرّف حالها ; لأن ذلک لا یمتنع أن یکون خطیئة وإن صغرت (3) .

و سید مرتضی فرموده :

وقد کان یجب أن یسأل عن الحمل ; لأنه أحد الموانع من الرجم ، فإذا علم انتفاءه وارتفاعه أمر بالرجم ، وصاحب الکتاب

ص : 41

قد اعترف بأن ترک المسألة عن ذلک تقصیر وخطیئة (1) .

و ابن ابی الحدید این جواب سید مرتضی را قبول نموده ، گفته :

وأمّا قول المرتضی : کان یجب أن یسأل عن الحمل ; لأنه أحد الموانع من الرجم . . فکلام صحیح لازم ، ولا ریب أن ترک السؤال عن ذلک نوع من الخطأ (2) .

و فخرالدین رازی در کتاب " اربعین " - در تقریر حجة ثالثه از حجج تفضیل جناب امیر ( علیه السلام ) ، متضمن اعلمیت آن جناب از طرف شیعه - گفته :

روی : أن امرأة اعترفت بالزنا - وکانت حاملا - فأمر عمر برجمها ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « إن کان لک سلطان علیها فما سلطانک علی ما فی بطنها ؟ ! » فترک عمر رجمها ، وقال : لولا علی لهلک عمر .

فإن قیل : لعلّ عمر أمر برجمها من غیر فحص عن حالها ، فظنّ أنها لیست بحامل ، فلمّا نبّه علی [ ( علیه السلام ) ] ترک رجمها .

قلنا : هذا یقتضی أن یکون عمر ما کان یحتاط فی سفک الدماء ، وهذا أشرّ من الأول . (3) انتهی .

و در مقام جواب ، انکار این کلام و دیگر وجوه اعلمیت آن جناب ننموده ، بلکه گفته که : جایز است که جناب ‹ 511 › امیر ( علیه السلام ) این علوم کثیره را بعد ابی بکر حاصل کرده باشد ، نه در زمان او .

ص : 42

پنجم : آنکه قول عمر :

( عجزت الناس أن تلدن (1) مثل معاذ ) ، ( لولا علی لهلک عمر ) .

دلالت صریح میکند بر اینکه عمر از حمل زن مذکوره جاهل نبود ; زیرا که محض اعلام و اخبار از حمل زنی ، موجب چنین فضیلت مخبر ، و سبب صدور این چنین کلمه مذکوره نمیتواند شد .

ششم : آنکه در " ذخائر العقبی " در ذکر رجوع ابی بکر و عمر به سوی قول جناب امیر ( علیه السلام ) مذکور است :

عن عبد الله بن الحسن ، قال : دخل علی [ ( علیه السلام ) ] علی عمر ، وإذا امرأة حبلی تقاد لترجم ، قال : « ما شأن هذه ؟ » قالت : یذهبون بی لیرجمونی . . فقال : « یا أمیر المؤمنین ! لأی شیء ترجم ؟ ! إن کان لک سلطان علیها ، فما لک سلطان علی ما فی بطنها » .

فقال عمر : کلّ أحد أفقه منّی . . ثلاث مرّات ، فضمنها علی ( علیه السلام ) حتّی وضعت غلاماً ، ثم ذهب بها إلیه ، فرجمها . (2) انتهی .

پس گفتن عمر که : ( کلّ أحد أفقه منّی ) دلالت صریحه دارد بر آنکه : او از مسأله عدم رجم حامله جاهل بود ، اگر جناب امیر ( علیه السلام ) از محض حمل آن زن

ص : 43

آگاه میفرمود ، مفضولیت عمر و افقهیت آن جناب چگونه لازم میآمد ؟ !

و ایراد صاحب " ذخائر العقبی " این روایت را در ذکر رجوع ابی بکر و عمر به سوی قول جناب امیر ( علیه السلام ) نیز دلالت دارد بر آنکه عمر اولا از عدم جواز رجم حامله جاهل بود ، و به آن حکم میداد ، هرگاه جناب امیر ( علیه السلام ) [ او را ] از این مسأله واقف ساخت ، به قول آن جناب رجوع نمود .

اما آنچه گفته : و چون حضرت امیر ( علیه السلام ) که از سابق به حال آن زن و به حامله بودنش اطلاع داشت ، او را خبردار کرد ، منت این اطلاع برداشت .

پس این دعوی را که جناب امیر ( علیه السلام ) به حال این زن از قبل این واقعه اطلاع داشت ، به روایت صحیحه به اثبات باید رسانید ، و روایاتی که متضمن این قصه منقول شده ، اثری از این معنا در آن پیدا نیست .

و بر فرض ثبوت سبق اطلاع جناب امیر ( علیه السلام ) به حال آن زن ، چون علم عمر به حمل آن ثابت شده ، موجب جهل عمر به حال آن زن ، دافع طعن نمیتواند شد .

اما آنچه در تأویل ( لولا علی لهلک عمر ) گفته : یعنی اگر مرا بعد از وقوع حد ، و هلاک شدن این زن و بچه اش . . . الی آخر .

پس مردود است به اینکه : این جهل عمر موجب معصیت بود یا نه ؟

در صورت اولی مطلوب شیعیان حاصل است ، و در صورت ثانیه سبب

ص : 44

اینقدر تأسف که موجب موت و هلاک او باشد ، معلوم نمیشود .

و مع هذا این امر - یعنی اهلاک جنین - از عمر واقع هم شده ، چنانچه در " توضیح " (1) در بحث اجماع مذکور است :

روی أن عمر ضرب امرأة لجنایة ، فأسقطت الجنین ، فشاور الصحابة ، فقالوا : لا غرم (2) علیک ، فإنک مؤدّب ، وما أردت إلاّ خیراً - وعلی [ ( علیه السلام ) ] ساکت - ، فلمّا سأله قال : « أری علیک الغرّة (3) » . (4) انتهی .

ص : 45

پس اگر در قول خود صادق بود ، چرا بر این امر اینقدر اندوه و حزن نکرد که هلاک میشد .

اما آنچه گفته : بالاجماع نزد شیعه و سنی امام را لازم نیست که هرگاه زن زانیه اقرار به زنا نماید ، یا شاهدان بر زنا گواهی دهند ، پرسیدن آنکه : تو حامله [ ای ] یا نه ؟ !

پس کذب محض و افترای صرف است ، چنانچه ‹ 512 › آنفاً از قول قاضی القضات و سید مرتضی علم الهدی ، و ابن ابی الحدید معلوم شد .

اما آنچه گفته : بلکه خود آن زن را میباید که اگر حمل داشته باشد ، اظهار نماید .

پس مقدوح است به اینکه : در صورت وجوب این معنا بر زن زانیه ، شک نیست در اینکه اعلام و اخبار به این وجوب بر امام لازم است .

اما آنچه گفته : آن حکم را جهل و نادانی نمیتوان گفت ، بلکه بی اطلاعی است .

پس جوابش آنکه : نزد علمای حقایق اشیاء ، جهل و نادانی و بی اطلاعی یک حقیقت دارد ، و فرقی در آنها نیست ، آری آنچه تفاوت است ، آنکه محل گفتگو در این مقام جهل به احکام ملک علام است ، نه جهل به حوادث

ص : 46

جزئیه ، و بلاشبهه قبیح است که کسی که (1) خود را حاکم خلق بداند ، و حکم خدا را نداند .

و بحمد الله به بیان شافی دانستی که حکم عمر به رجم حامله از راه جهل او به حکم الهی با وجود علم به حمل او بود ، پس چنین جهل قبیح البته در لیاقت امامت خلل میاندازد ، و مانع استحقاق این منصب شریف میگردد .

اما آنچه گفته که : حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] به سبب بی اطلاعی برادر کلان خود را - که حضرت هارون [ ( علیه السلام ) ] پیغمبر بود - ریش گرفت و موی سر کشید و اهانت فرمود !

پس کمال حیرت است که مخاطب با وجود دعوی اسلام ، بلکه پیشوایی اهل اسلام ، از دین و اسلام دست بردار شده ، اسناد طعن به حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] - که نبیّ معصوم است - نموده ، و عمر را از خطا و جهل بری ساخته ، میگوید که : حضرت موسی ( علیه السلام ) به سبب بی اطلاعی اهانت حضرت هارون پیغمبر ( علیه السلام ) نمود ! ! حال آنکه اهانت پیغمبر برحق بلاشک کفر است ، أعوذ بالله من إعماء البصیرة . . وإغشاء السریرة .

و نیز بنابر این لازم میآید که حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] گمان صدور امر قبیحی از حضرت هارون کرده باشد ، پس معاذ الله [ که ] آن جناب بر ضرورت عصمت انبیا هم اطلاع نداشته باشد .

ص : 47

از این کلام ضلالت انجام او صریح مستفاد شده که او از طاعنان بر عصمت انبیا [ ( علیهم السلام ) ] است ، و طعن بر انبیا به مرتبه ای که قباحت و شناعت دارد ، محتاج بیان نیست ، فخرالدین رازی در " تفسیر کبیر " گفته :

. . وبالجملة ; فالطاعنون فی عصمة الأنبیاء یقولون : إنه أخذ برأس أخیه یجرّه [ إلیه ] (1) علی سبیل الإهانة والاستخفاف ، والمثبتون بعصمة الأنبیاء قالوا : [ إنه ] (2) جرّ رأس أخیه إلی نفسه لیسارّه ، ولیستکشف منه کیفیة تلک الواقعة .

فإن قیل : فلماذا قال : یا ( ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی ) ؟ (3) قلنا : الجواب عنه : إن هارون خاف أن یتوهّم جهال بنی إسرائیل أن موسی غضبان علیه کما أنه غضبان علی عبدة العجل ، فقال : یا ( ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی ) (4) ، وما أطاعونی فی ترک عبادة العجل ، وقد نهیتهم ، ولم یکن معی من الجمع ما أنهاهم به من (5) هذا العمل ، فلا تشمت بی (6) أعدائی ، فهم أعداؤک ;

ص : 48

فإن القوم یحملون هذا الفعل الذی تفعله علی الإهانة لا علی الإکرام (1) .

حاصل آنکه طعن کنندگان در عصمت انبیا میگویند که : به درستی که موسی [ ( علیه السلام ) ] کشید سر برادر خود را بر سبیل استخفاف و اهانت ، و ثابت کنندگان عصمت انبیا گفته اند که : کشید سر برادر خود را ‹ 513 › به سوی خود تا با او راز گوید و استکشاف کیفیت این واقعه از او نماید .

پس اگر گفته شود که : برای چه گفت هارون : ای پسر مادر من ! به درستی که قوم مرا ضعیف کردند .

خواهیم گفت که : جواب از این شبهه آن است که : هارون ترسید اینکه توهم کنند جهال بنی اسرائیل که به درستی که موسی ( علیه السلام ) غضبناک است بر او چنانکه غضبناک بود بر پرستندگان گوساله ، پس گفت : ای پسر مادر من ! به درستی که قوم مرا ضعیف شمردند و مقهور ساختند و اطاعت من نکردند در ترک پرستش گوساله ; و به تحقیق که من نهی کردم ایشان را ، و نبود با من از جماعت مردم [ کسی ] که باز میداشتم آنها را به ایشان از این عمل (2) ، پس در شماتت مینداز دشمنان مرا ; زیرا که ایشان دشمنان تواند ، و به درستی که قوم این فعل تو را که میکنی بر اهانت حمل خواهند کرد ، نه بر اکرام . انتهی .

و از این عبارت فخر رازی صریح معلوم شد که : کسانی که این فعل

ص : 49

حضرت موسی [ ( علیه السلام ) ] را حمل بر اهانت میکنند ، از طاعنان انبیااند ( علیهم السلام ) ; پس عجب است که بر شیعه - به جهت طعن ایشان بر خلفای ثلاثه که نزد اهل سنت بالاجماع معصوم نبودند ، و نزد شیعه از اصل ایمانشان ثابت نشده - طعن و تشنیع غلیظ میکند ، و خود بر انبیا ( علیهم السلام ) - که بلاشبهه معصوم اند - طعن میکند ، و استحیایی ندارد ! بلکه در قول آینده نسبت بعض خطایا به جناب پیغمبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) کرده طعن بر آن جناب هم نموده است ، ظاهراً در پرده حمایت ثلاثه برباد زدن اسلام منظور دارد .

اما احادیث ثلاثه که برای اثبات عدم علم و اطلاع حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) بر بعض امور جزئیه نقل کرد .

پس جواب اجمالی به دو وجه است :

اول : اینکه ما به وجوه کثیره ثابت کردیم که عمر از حکم عدم جواز رجم حامله جاهل بود ، پس جهل عمر را بر عدم اطلاع حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) بر بعض امور که از احکام شرع نیست - در صورت فرض صحت - قیاس نتوان کرد .

دوم : آنکه احادیث مذکوره از کتب اهل سنت نقل کرده ، پس احتجاج به آن به مقابله شیعه برای دفع طعن عمر صحیح نباشد .

اما جواب تفصیلی آن پس این است که آنچه گفته : نیز جناب پیغمبر خدا

ص : 50

صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بارها میفرمود که : « إنّما أنا بشر وإنکم تختصمون . . (1) » إلی آخره .

پس مراد آن است که : حق تعالی شأنه مرا امر فرموده که : من بنای فصل خصومات بر شهادت شهود و اقرار احد المتخاصمین کنم ، پس اگر کسی به حیله و فریب به گواهان دروغ و یمین کاذب ، موافق قانون احکام شریعت غرّا اثبات دعوی نماید ، و من از آن جهت به الزام مدعای او ، بر دیگری حکم کنم ، در واقع او را گرفتن آن مال حلال نخواهد بود ، و ابن حجر در " فتح الباری " گفته :

والحدیث حجّة لمن أثبت أنه : قد یحکم بالشیء فی الظاهر ویکون الأمر فی الباطن بخلافه ، ولا مانع من ذلک ; إذ لا یلزم منه محال عقلا ولا نقلا .

وأجاب من منع ب : أن الحدیث یتعلّق بالحکومات الواقعة فی فصل الخصومات المبنیّة علی الإقرار و (2) البیّنة ، ولا مانع من وقوع ذلک فیها (3) .

ص : 51

و نیز بعض اهل سنت گفته اند که : لفظ « من قضیت له بحقّ . . » قضیه شرطیه است ، و قضیه شرطیه را وقوع لازم نیست ، چنانچه در " فتح الباری " مذکور است :

( مَن ) فی ‹ 514 › قوله : « مَن قضیت له . . » ، شرطیة ، وهی لا تستلزم الوقوع ، فیکون مِن فرض ما لم یقع ، وهو جائز فیما تعلّق به غرض وهو هاهنا محتمل ; لأن یکون للتهدید والزجر علی الإقدام علی أخذ أموال الناس باللبس والإبلاغ فی الخصومة (1) .

اما آنچه گفته : در " سنن ابی داود " موجود است . . . الی آخر .

پس حدیث مذکور اگر صحیح باشد ، لازم آید که حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مال مشترک جمیع مسلمین ، از روی عدم علم حکم میفرمود ، وهل هذا إلاّ الإزراء بشأن سید المرسلین ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، وتخریب قواعد الشرع المبین ؟ ! معاذ الله منه !

و این حدیث در " سنن ابوداود " به این اسناد مذکور است :

حدّثنا قتیبة بن سعید الثقفی ومحمد بن المتوکل العسقلانی - المعنی واحد - : إن محمد بن یحیی بن قیس المآربی حدّثهم : حدّثنی أبی ، عن ثمامة بن شراحیل ، [ عن سُمی بن قیس ، ] (2) عن شمیر ،

ص : 52

قال ابن المتوکل ابن عبد المدان ، عن أبیض بن حمال . . (1) إلی آخره .

و اسناد این حدیث نهایت مقدوح و واهی است ، و هرگز لیاقت حجیت و اعتماد ندارد ، چه محمد بن یحیی مقدوح است ، و ابن عدی تصریح کرده که احادیث او منکر و مظلم است ، چنانچه ذهبی در " میزان " گفته :

محمد بن یحیی بن قیس المآربی السبائی ، قال ابن عدی : أحادیثه منکرة مظلمة . . إلی آخره (2) .

و سمی بن قیس هم مجهول است ، ابن حجر در " تقریب " گفته :

سُمی - بصیغة التصغیر - ابن قیس الیمانی ، مجهول من السادسة (3) .

و در " کاشف " مذکور است :

سمی بن قیس الیمانی ، عن شمیر ، وعنه ثمامة بن شراحیل ، نکرة (4) .

ص : 53

و شمیر هم غیر معروف است ، فی " الکاشف " :

شمیر بن عبد المدان ، عن أبیض المآربی ، وعنه سمی بن قیس ، لا یعرف (1) .

و ذهبی در " میزان " گفته :

شمیر عن أبیض بن حمال ، لا یدری من هو ؟ ما روی عنه سوی سمی بن قیس ، وهو یمانی (2) .

از اینجا غایت تدرّب و مهارت مخاطب ، و کمال محدّثیت و حذاقت او باید دریافت که به چنین حدیث واهی که به این اسناد رکیک منقول است - که رجال آن مجهول و غیر معروفند - در مقام تنقیص و تهجین شأن جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به غرض دفع طعن از عمر تمسک کرده !

اما آنچه گفته : و در " جامع ترمذی " روایت صحیح موجود است ، از وائل (3) بن حجر کندی که زنی . . . الی آخر .

پس بدان که اصل الفاظ این حدیث مع الإسناد در " جامع ترمذی " این است :

حدّثنا محمد بن یحیی ، حدّثنا محمد بن یوسف ، عن إسرائیل :

ص : 54

حدّثنا سمّاک بن حرب ، عن علقمة بن وائل الکندی ، عن أبیه : أن امرأة خرجت علی عهد النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ترید الصلاة ، فتلقّاها رجل ، فتجلّلها . . فقضی حاجته منها ، فصاحت ، فانطلق ، ومرّ بها رجل فقالت : إن ذلک الرجل فعل بی . . کذا وکذا ، ومرّت بعصابة من المهاجرین ، فقالت : إن ذلک الرجل فعل بی . . کذا وکذا ، فانطلقوا فأخذوا الرجل الذی ظنّت أنه وقع علیها فأتوها ، فقالت : نعم ، هو هذا ، فأتوا به رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فلمّا أمر به لیرجم ، قام صاحبها - الذی وقع علیها - ، فقال : یا رسول الله ! أنا صاحبها ، فقال لها : ( اذهبی ، فقد غفر الله لک ) ، وقال للرجل قولا حسناً ، وقال : الرجل الذی وقع علیها ارجموه . . (1) إلی آخره .

و اسناد این حدیث - بنابر تصریحات ‹ 515 › جمعی از اهل سنت - مقدوح و مجروح است ; زیرا که سماک بن حرب را ابن المبارک و شعبه تضعیف کرده اند ، و صالح جزره هم تضعیف او نقل کرده ، و سفیان هم او را ضعیف گفته ، و احمد بن حنبل او را مضطرب الحدیث گفته ، و نسائی هم متفردات او را حجت ندانسته ، ذهبی در " کاشف " میگوید :

سمّاک بن حرب أبو المغیرة الذهلی : أحد علماء الکوفة ، عن

ص : 55

جابر بن سمرة والنعمان بن بشیر ، وعنه شعبة وزائدة ، له نحو مائتی حدیث ، قال : أدرکت ثمانین صحابیاً ، قلت : هو ثقة ساء حفظه ، قال صالح جزرة : یضعّف ، وقال ابن المبارک : ضعیف الحدیث ، وکان شعبة یضعّفه . . إلی آخره (1) .

و در " میزان " ذهبی مذکور است :

سمّاک بن حرب أبو المغیرة الهذلی الکوفی : صدوق صالح الحدیث من أوعیة العلم مشهور ، روی ابن المبارک ، عن سفیان : أنه ضعیف ، وقال جریر الضبی : أتیت سمّاکا فرأیته یبول قائماً ، فرجعت ولم أسأله ، فقلت : خرق (2) .

وروی أحمد بن أبی مریم ، عن یحیی : سمّاک ثقة ، کان شعبة یضعّفه ، وقال حسّاد (3) المکتب : کنّا نأتی سمّاکاً فنسأله عن الشعر ، ویأتیه أصحاب الحدیث ، فیقبل علینا ویقول : سلوا فإن هؤلاء ثقلاء .

وقال أحمد : سمّاک مضطرب الحدیث ، وقال : هو أصلح حدیثاً من ابن عبد الملک بن عمیر ، وقال أبو حاتم : ثقة صدوق ، وقال

ص : 56

صالح جزرة : یضعّف ، وقال : ( س (1) ) إذا انفرد بأصل لم یکن حجّة ; لأنه کان یلقّن فیتلقّن ، روی حجّاج ، عن شعبة قال : کانوا یقولون لسماک : عکرمة عن ابن عباس ، فیقول : نعم ، فأمّا أنا فلم أکن أُلقّنه ، وقد روی عن أبی الأسود الدؤلی (2) قال : إن سرّک أن یکذّب صاحبک فلقّنه . (3) انتهی بالاختصار .

و اسرائیل که از سمّاک بن حرب روایت کرده نیز مقدوح است که ابن المدینی تضعیف او کرده ، چنانچه در " کاشف " مذکور است :

إسرائیل بن یونس ، عن جدّه وزیاد بن علاقة وآدم بن علی ، وعنه یحیی ابن آدم ومحمد بن کثیر وأُمم ، قال : أحفظ حدیث أبی إسحاق کما أحفظ السورة ، وقال أحمد : ثقة ، وتعجّب من حفظه ، وقال أبو حاتم : هو من أتقن أصحاب أبی إسحاق ، وضعّفه ابن المدینی ، توفّی 162 (4) .

و در " میزان " به ترجمه او گفته :

کان یحیی القطان یحمل علیه فی حال أبی یحیی القتات ، وکان لا یرضاه ، وقال أبو حاتم : صدوق من أتقن أصحاب

ص : 57

أبی إسحاق ، وقال یعقوب بن شیبة : صالح الحدیث ، فی حدیثه لین ، وروی محمد ابن أحمد البرا ، عن ابن المدینی : إسرائیل ضعیف . . (1) إلی آخره .

و اسرائیل دیگر که ترمذی از او روایت کرده نیز ازدی او را تضعیف کرده کما فی المیزان :

إسرائیل بن موسی أبو موسی (2) البصری نزیل السند ، عن الحسن وجماعة ، وعنه حسین الجعفی ویحیی القطّان ، وثّقه أبو حاتم وابن معین ، وشذّ الأزدی فقال : فیه لین . (3) انتهی !

و قطع نظر از این همه اگر این حدیث محمول باشد بر ظاهر ، چنانچه مخاطب ادعا کرده ، و برای تأیید آن بعض الفاظ در ترجمه از طرف خود زیاده کرده ، لازم میآید که حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) به مجرد ‹ 516 › ادعای زنی بدون تحقیق شهادت و بینه و بدون اقرار خصم ، حکم به رجم مردی بی گناه فرموده باشد ، و این معنا صریح مخالف قوانین شریعت مطهره و خلاف عدل آن حضرت است .

سبحان الله ! اهل سنت را دوستی و محبت خلفا به این نوبت رسانیده که

ص : 58

برای دفع طعن از ایشان بر حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) مطاعن و قوادح ثابت میکنند ! و امور محرمه را که از ادنی ایمان داری و صاحب دیانتی صدور آن مستبعد مینماید ، به آن جناب منسوب میسازند ، أعوذ بالله من التعصّب والجلاعة (1) ، وعدم الاکتراث بالکذب والفظاعة !

اما آنچه گفته : نیز در حدیث متفق علیه که نزد امامیه و اهل سنت هر دو مروی است ، موجود است که :

إن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أمر علیاً [ ( علیه السلام ) ] بإقامة الحدّ علی امرأة حدیثة بنفاس . . إلی آخر الحدیث .

پس نشان باید داد که این روایت به این الفاظ در کدام کتاب امامیه موجود است ؟ آری این مضمون در حدیث اهل سنت البته موجود است ، و کابلی در " صواقع " خویش حدیثی را که در کتب اهل سنت مذکور است ، به تلخیص و تحریف در عبارت خود ذکر کرده ، و ادعای وجود آن در کتب شیعه ننموده ، مخاطب الفاظ او را - به جهت مهارتی که دارد ! - اصل حدیث گمان کرده ، به همان نحو اضافه کرده که در کتب شیعه و سنی هر دو موجود است ، ذکر نموده ! ! ، و اینقدر بعدِ تغیر یسیر کابلی در " صواقع " در اجوبه این طعن گفته :

ولأنه روی عن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : أنه أمر

ص : 59

علیاً [ ( علیه السلام ) ] بإقامة الحدّ علی امرأة حدیثة بنفاس ، فلم یقمها خشیة أن تموت ، فذکر ذلک للنبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، قال : أحسنت ، دعها حتّی ینقطع دمها ثم أقم علیها الحدّ . (1) انتهی .

پس کابلی نسبت این حدیث به شیعه ننموده بود ، مخاطب این هم ادعا نموده که این حدیث در کتب شیعه و سنی هر دو مروی است ، و شاهدی برای ادعای خود ذکر ننموده ، و نه حواله این روایت بالخصوص به کتابی از کتب شیعه کرده ، مع هذا الفاظ کابلی را اصل الفاظ حدیث گمان کرده ، ( إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ ) (2) .

ولیس هذا بأول قارورة کسرت ، بلکه در دیگر مقامات هم الفاظ کابلی را اصل الفاظ حدیث گمان نموده ، و در اینجا صرف بر ذکر الفاظ کابلی هم اکتفا نکرده ، بلکه در آن هم تغیر داده ; زیرا که او چنین گفته :

ولأنه روی عن النبیّ [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] : أنه أمر علیاً [ ( علیه السلام ) ] . . إلی آخره .

و مخاطب به جای آن گفته :

إن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أمر علیاً [ ( علیه السلام ) ] . . إلی آخره .

و وجه این تغییر ظاهراً این است : گمان کرده که اگر به صیغه ( رُوِیَ ) - که مجهول است - به کتب شیعه و سنی نسبت نماید ، نزد ناظرین ، دلیل ضعف آن خواهد شد ، لهذا ( روی عن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ) که کلام کابلی

ص : 60

بود حذف نموده ، و به جای آن (1) ( إن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ) آورده ، وکلّ ذلک دلیل علی جسارته ، وعدم دیانته . .

و اصل الفاظ این حدیث در " سنن ابی داود " این است :

حدّثنا محمد بن کثیر ، ( أنا ) إسرائیل ، ( نا ) عبد الأعلی ، عن أبی الجمیلة ، عن علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] قال : فجرت جاریة لآل رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال : یا علی ! انطلق فأقم علیها الحدّ ، فانطلقت فإذا لها دم یسیل لم ینقطع ، فأتیته ، فقال : یا علی ! أفرغت ؟ قلت : أتیتها ودمها ‹ 517 › یسیل ، فقال : دعها حتّی ینقطع دمها ، ثم أقم علیها الحدّ . . إلی آخره (2) .

و مخفی نماند که اسناد ابوداود مقدوح است ; زیرا که محمد بن کثیر که از او روایت این حدیث کرده ، ابن معین در او قدح کرده و گفته که : کتابت از او مکنید که او ثقه نبود .

قال الذهبی فی المیزان :

محمد بن کثیر العبدی البصری ، عن أخیه سلیمان وشعبة والثوری ، وعنه ( خ د ) (3) ویوسف القاضی وخلق ، قال أبو حاتم :

ص : 61

صدوق ، وروی أحمد بن أبی خیثمة ، قال لنا ابن معین : لا تکتبوا عنه ، لم یکن بالثقة . . (1) إلی آخره .

و مع هذا اسرائیل بن یونس که از او محمد بن کثیر روایت کرده ، نیز نزد یحیی القطان و ابن المدینی و دیگران مقدوح است ، در " میزان " مذکور است :

إسرائیل بن یوسف بن أبی إسحاق السبیعی الکوفی ، أحد الأعلام ، قال یحیی بن یونس : قال لی أخی إسرائیل : کنت أحفظ حدیث أبی إسحاق کما أحفظ الورقة من القرآن .

وقال أحمد بن حنبل : ثقة ، وجعل یتعجّب من حفظه ، وقال أیضاً : کان ثبتاً ، کان یحیی القطّان یحمل علیه فی حال أبی یحیی القتان ، وکان لا یرضاه .

وقال أبو حاتم : صدوق من أتقن أصحاب أبی إسحاق ، وقال یعقوب بن شبّة : صالح الحدیث ، فی حدیثه لین ، وروی محمد بن أحمد البراء ، عن ابن المدینی : إسرائیل ضعیف . . (2) إلی آخره .

و عبدالاعلی که از او اسرائیل روایت کرده نیز ضعیف و مقدوح است ، ذهبی در " کاشف " گفته :

ص : 62

عبد الأعلی بن عامر الثعلبی الکوفی ، عن أبی الحنفیة ، وعنه شعبة وسفیان ، لیّن ، ضعّفه أحمد ( 1 ) .

و در " میزان " گفته :

عبد الأعلی بن عامر الثعلبی ، عن أبی الحنفیة ، وعن سعید بن جبیر وأبی البختری ، وعنه إسرائیل وشعبة وخلق ، ضعّفه أحمد وأبو زرعة ، وقال أحمد : روایته عن ابن الحنفیة شبه الریح (1) ، کأنّه لم یصحّحها ، وضعّفها أیضاً سفیان الثوری ، وقال أحمد بن زبیر - عن یحیی - : لیس بذاک القوی ، قیل : مات سنة تسع وعشرین ومائة . (2) انتهی .

از اینجا ثابت شد که احمد و ابوزرعه و یحیی تضعیف عبدالاعلی کرده اند ، و ذهبی هم حکم به ضعف او نموده ، و توثیق او از احدی نقل نکرده ، و در " حاشیه کاشف " از ابوحاتم هم تضیف او نقل کرده : حیث قال :

وقال عبد الرحمن بن أبی حاتم : سألت أبی عنه ، فقال : لیس بقوی . (3) انتهی .

و هرگاه جرح روات این خبر - که ابوداود روایت نمود - ثابت شد ، پس تمسک به آن نتوان نمود .

ص : 63

و ترمذی این روایت را به این اسناد نقل کرده :

وحدّثنا الحسن بن علی الخلال ، حدّثنا أبو داود الطیالسی ، حدّثنا زائدة ، عن السُدّی ، عن سعد بن عبیدة ، عن أبی عبد الرحمن السلمی ، قال : خطب علی [ ( علیه السلام ) ] فقال : یا أیها الناس ! أقیموا الحدود علی أرقّائکم ، من أحصن منهم ومن لم یحصن ، وإن أمة لرسول الله زنت ، فأمرنی أن أُجلّدها ، فأتیتها فإذا هی حدیثة عهد بنفاس ، فخشیت - إن أنا جلّدتها - أن أقتلها - أو قال : تموت - فأتیت رسول [ الله ] صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فذکرت ذلک له ، فقال : أحسنت . هذا حدیث ‹ 518 › صحیح . (1) انتهی .

و در این اسناد سدی واقع است ، و ابن معین گفته که : در حدیث او ضعف است ، و ابوحاتم گفته که : ( لا یحتجّ به ) ، و ابن مهدی هم او را ضعیف گفته ، ولیث او را کذّاب گفته ، چنانچه در " میزان " ذهبی مذکور است :

إسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی کریمة السُدّی الکوفی ، عن أنس وعبد الله السهمی وجماعة ، وعنه الثوری وأبو بکر بن عباس وخلق ، ورأی أبا هریرة ، قال یحیی القطان : لا بأس به ، وقال أحمد : ثقة ، وقال ابن معین : فی حدیثه ضعف ، وقال أبو حاتم : لا یحتجّ به .

63

ص : 64

وأیضاً فیه : قال الفلاس - عن ابن مهدی : ضعیف .

وأیضاً فیه : قال الجوزجانی : عن معتمر ، عن لیث قال : کان بالکوفة کذّابان فمات أحدهما : السُدّی والکلبی (1) .

و ثانیاً : آنکه بر فرض وجود این حدیث در کتب شیعه ، و صحیح بودن آن ، و عدم حمل آن بر تقیه ، وجهش آن باشد که : حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به وحی الهی میدانست که حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) بدون ادراک آن زن ، اقامه حد نخواهد کرد ، بنابر آن اقامه حدِ آن زن حواله به آن حضرت فرمود به جهت اظهار فضیلت آن حضرت .

و ثالثاً : آنکه هرگاه ثابت شد که حکم عمر به رجم حامله از راه جهل مسأله با وجود علم به حملش بوده ، قیاس آن بر حکم جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به اجرای حد بر زن مذکوره - علی تقدیر التسلیم - قیاس مع الفارق باشد .

اما آنچه گفته : و نیز فرقه نواصب . . . الی آخر .

پس جوابش آنکه : این طعن نواصب بر حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) هرگز عاید نمیشود ; زیرا که آن حضرت به موجب حدیث اهل سنت وجه

ص : 65

جمع بین الحدّ و الرجم را خود بیان فرمود ، چنانچه بخاری و احمد روایت کرده اند ، فی تبیان الحقائق : عن الشعبی : أن علیاً [ ( علیه السلام ) ] حین رجم المرأة ، جلّدها یوم الخمیس ، ورجمها یوم الجمعة ، وقال : جلّدتها بکتاب الله ، ورجمتها بسنّة رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم . رواه البخاری وأحمد ( 1 ) .

حاصل آنکه : از شعبی مروی است که : به درستی که وقتی که علی ( علیه السلام ) رجم کرد زن را ، جلد نمود او را در روز پنج شنبه ، و رجم فرمود او را به روز جمعه ، و گفت : جلد کردم او به کتاب خدا ، و رجم کردم او را به سنت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) .

و از حضرت پیغمبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) نیز مروی است که : آن حضرت نیز مردی را هم حد زد و هم رجم نمود ، و نیز ارشاد فرمود که :

« خذوا عنی ، فقد جعل الله لهنّ سبیلا ، البکر بالبکر جلد مائة ونفی سنة ، والثیّب بالثیّب جلد مائة والرجم (1) » .

و لهذا مذهب أُبیّ بن کعب و ابن مسعود و مذهب اسحاق و مذهب اصحاب حدیث از اهل سنت و مذهب امامیه همین است که اول حد باید زد و

ص : 66

بعد از آن رجم باید کرد ، چنانچه در " تبیان الحقایق شرح کنز الدقائق " مذکور است :

وعند أصحاب الظواهر یجلّد ثم یرجم ، لقوله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « خذوا عنی ، فقد جعل الله لهنّ سبیلا ، البکر بالبکر جلد مائة ونفی سنة ، والثیّب بالثیّب جلد مائة والرجم » .

رواه الجماعة إلاّ البخاری والنسائی .

وعنه صلی الله علیه [ وآله ] وسلم جمع بینهما فی رجل .

وعن الشعبی : أن علیاً [ ( علیه السلام ) ] . . إلی آخر الحدیث (1) .

و در " صحیح ترمذی " مذکور است :

عن عبادة بن الصامت ، ‹ 519 › قال : قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « خذوا عنّی ، فقد جعل الله لهنّ سبیلا ، الثیّب بالثیّب جلد مائة ثم الرجم ، والبکر بالبکر جلد مائة ونفی سنة » .

هذا حدیث صحیح ، والعمل علی هذا عند بعض أهل العلم من أصحاب النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم منهم : علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] وأُبیّ بن کعب وعبد الله بن مسعود وغیرهم .

قال : الثیّب یجلّد فترجم ، وإلی هذا ذهب بعض أهل العلم ، وهو قول إسحاق (2) .

ص : 67

و شیخ مقداد - علیه الرحمه - در " کنز العرفان فی فقه الفرقان " گفته :

قیل : الضمّ فی حقّ الشیخین خاصّة ، وقیل : عامّ ، وهو الحقّ ; لأنّ علیاً ( علیه السلام ) جلّد شراخة (1) یوم الخمیس ورجمها یوم الجمعة ، فقال : جلّدتها بکتاب الله ، ورجمتها بسنّة رسول الله [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] ، وکانت شراخة (2) شابّة ، وفعله ( علیه السلام ) حجة . (3) انتهی .

و ابن المنذر - از فقهای شافعیه - نیز به این قول قائل است ، چنانچه تاج الدین سبکی در " طبقات الشافعیه " گفته :

محمد بن إبراهیم بن المنذر الإمام أبو بکر (4) النیسابوری ، نزیل مکّة ، أحد أعلام هذه الأُمّة وأخیارها ، کان إماماً مجتهداً حافظاً ورعاً (5) .

و بعد ذکر بسیاری از مناقب او گفته :

قال : إن الزانی المحصن یجلّد ثم یرجم . (6) انتهی .

ص : 68

و هرگاه فعل آن حضرت موافق قول و فعل حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) باشد ، طعن بر آن حضرت در این فعل متوجه نمیتواند شد .

اما آنچه گفته : و نیز مخالف عقل است ; زیرا که چون رجم - که اشدّ عقوبات است - بر وی نافذ شد ، جلد - که اخفّ است - چرا باید جاری نمود ؟ !

پس هرگز فعلی موافق شریعت و ملت حنیفه باشد مخالف عقل نیست ، و جمع در رجم که عقوبت شدید است ، و در جلد که خفیف است ، باعث زیادت و شدت عقوبت خواهد شد ، و آن زیاده تر در زجر از اقدام بر این فعل شنیع ، مؤثر خواهد شد .

اما آنچه گفته : اهل سنت در جواب این فرقه مخذوله همین گفته اند که : حضرت امیر را اولا احصان آن زن معلوم نبود . . . الی آخر .

پس کسی که قول و فعل جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را در احکام شرع حجت نداند ، و نزد او حکم شرعی همان باشد که در رأی باطل و ذهن فاسد او مقرر شده ، گو مخالف قول و فعل جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) باشد ، البته او محتاج خواهد شد به جوابی که مخاطب ذکر کرده ، یا مثل آن ; ورنه هرگاه فعل حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) موافق قول و فعل جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بود ، طاعن بر چنین فعل ، قابل التفات نیست ، کافری است ناپاک که در پرده طعن بر جناب امیر ( علیه السلام ) ، بر جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) طعن میسازد .

ص : 69

و عجب آنکه جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) خود - به روایت بخاری - در وجه جمع بین الجلد و الرجم فرموده :

« جلّدتها بکتاب الله ، ورجمتها بسنة رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم (1) » .

و از این ارشاد باسداد ظاهر است که آن حضرت - به قصد و عمداً - با وصف علم به احصان ، جمع در جلد و رجم او فرموده ، و فعل خود را موافق کتاب و سنت وانموده ، باز اهل سنت بر خلاف کلام آن جناب ، تأویل فعل آن جناب را به عدم علم کنند !

عجب لطیفه ای است که جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) فرماید که : « من جلد و رجمش موافق کتاب و سنت ‹ 520 › کرده ام » ، و اهل سنت بر این حرف آن جناب گوش ننهاده به کذب و بهتان گویند که : جلد و رجم خلاف پیغمبر است ، و آن جناب عمداً نفرموده ، بلکه به جهت عدم علم .

ص : 70

اما آنچه گفته : و هم بر این قیاس قصه رجم مجنونه را باید فهمید که عمر را از حال جنون او اطلاع نبود .

پس غنیمت است که در اینجا کار بند به استحیا شده ، از اصل قصه [ را ] انکار نکرده ، و به تقلید خواجه کابلی نرفته که او گفته :

وأمّا إرادة رجم المجنونة ، فلم تثبت عند أهل السنة ! (1) انتهی .

عجب است از کابلی که با وجود روایت کردن محدّثین اهل سنت این قصه را که در کتب معتبره خویش ، و ایراد آن در فضائل جناب امیر ( علیه السلام ) به قطع و یقین میگوید که : نزد اهل سنت این قصه ثابت نشده !

ابن عبدالبرّ در " استیعاب " در فضایل آن جناب آورده :

عن سعید بن المسیّب ، قال : کان عمر یتعوّذ [ بالله ] (2) من معضلة لیس لها أبو الحسن .

وقال فی المجنونة التی أمر عمر برجمها ، وفی التی وضعت لستّة أشهر ، فأراد عمر رجمها ، فقال له علی ( علیه السلام ) : « إن الله یقول : ( حَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ) (3) . . » إلی آخر الحدیث ، وقال له : « إن الله

ص : 71

رفع القلم عن المجنون . . » إلی آخر الحدیث ، فکان یقول : لولا علی لهلک عمر . (1) انتهی .

و احمد بن حنبل در " مسند " خود گفته :

حدّثنا محمد بن جعفر ، قال : حدّثنا سعید ، عن قتادة ، عن أنس : أن عمر بن الخطاب أراد أن یرجم مجنونة ، فقال له علی [ ( علیه السلام ) ] : [ « ما لک ذلک » ، قال : ] (2) « سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « رفع القلم عن ثلاثة : عن النائم حتّی یستیقظ ، وعن الطفل حتّی یحلم ، وعن المجنون حتّی یبرأ ویعقل » ، فأدرأ عنها عمر (3) .

و بخاری هم بعض این قصه در " صحیح " خود آورده (4) ، و شراح تفصیل آن کرده اند (5) ، و ابوداود هم در " سنن " خود روایت آن کرده ، و صاحب کتاب " الموافقة " که ابن السمّان است نیز آن را بالقطع ذکر کرده (6) .

ص : 72

پس عجب است که کابلی ادعا میکند که اراده نمودن عمر ، رجم مجنونه را نزد اهل سنت ثابت نشده !

بار الها ! مگر اینکه بخاری و ابوداود و احمد بن حنبل و ابن عبدالبر و ابن السمّان و غیر ایشان را از اهل سنت خارج کند !

و مخاطب اگر چه یارای انکار این قصه نیافته ، لیکن عناداً و مکابرتاً دلالت آن را بر جهل عمر منع کرده ، و سخافت آن نیز ظاهر است ; زیرا که قصه مذکوره در " سنن " ابی داود به این الفاظ مذکور است :

حدّثنا عثمان بن أبی شیبة ، ( نا ) جریر ، عن الأعمش ، عن أبی ظبیان ، عن ابن عباس : أُتی عمر بمجنونة قد زنت ، فاستشار فیها أُناساً ، فأمر عمر [ بها ] (1) أن ترجم ، فمرّ بها علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] فقال : « ماشأن هذه ؟ » فقالوا : مجنونة بنی فلان زنت ، فأمر بها أن ترجم ، فقال : « ارجعوا بها » ، ثم أتاه ، فقال : « یا أمیر المؤمنین ! أما علمت أن القلم قد رفع عن ثلاثة : عن المجنون حتّی یبرأ . . » إلی آخر الحدیث (2) .

در این روایت چند دلیل صریح است بر اینکه عمر از حال جنون زن مذکوره جاهل نبود :

ص : 73

اول : قوله : ( فاستشار فیها أُناساً ) ; زیرا که در صورت عدم علم به جنون زن مذکوره احتیاج [ به ] استشاره مردم نبود ، بلکه بلامشورت حکم به رجم مینمود ، ‹ 521 › مگر اینکه قائل شوند به اینکه عمر به حد زنا هم جاهل بود ، لهذا مشورت در این باب کرد ، پس باز هم مقصود ما که اثبات جهل اوست از دست نمیرود !

دوم : قوله : ( فقالوا : مجنونة بنی فلان ) ; زیرا که این کلام دلالت دارد بر آنکه : این کسان بر جنون زن مذکوره واقف بودند ، و نهایت بعید است که اگر این کسان از نوع انسان بودند ، عمر را به جنون زن مذکوره در این حال اطلاع ننمایند .

سوم : خطاب فرمودن حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) عمر را به لفظ : « أما علمت ؟ ! » زیرا که اگر او را به جنون زن مذکوره علم نمیبود ، میبایست که آن حضرت به عوض این کلام میفرمود که : ( هذه مجنونة ) ، چنانچه سید مرتضی علم الهدی - طاب ثراه - گفته :

لو کان أمر عمر برجم المجنونة من غیر علم بجنونها لما قال له أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) : « أما علمت أن القلم مرفوع عن المجنون حتّی یفیق ؟ ! » ولکان بدلا من ذلک یقول له : هی مجنونة .

ولکان أیضاً - لمّا سمع من التنبیه له علی ما یقتضی الاعتقاد فیه

ص : 74

أنه أمر برجمها مع العلم بجنونها - یقول - متبرّیاً من (1) الشبهة - : ما علمتُ بجنونها ، ولستُ ممّن یذهب علیه أن المجنون لا یرجم (2) .

و ابن ابی الحدید در جواب این قول سید مرتضی علم الهدی گفته :

لو کان قد نقل أن أمیر المؤمنین [ ( علیه السلام ) ] قال له : « أما علمت . . ؟ ! » لکان قول المرتضی قویاً ظاهراً ، إلاّ أنه لم ینقل هذه الصیغة بعینها ، والمعروف المنقول أنه قال له : « قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « رفع القلم عن ثلاث . . » فرجع عن رجمها ، ویجوز أن یکون أشعره بالعلّة والحکم معاً ; لأن هذا الموضع أکثر اشتباهاً من حدیث رجم الحامل ، فغلب علی ظنّ أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أنه لو اقتصر علی قوله : إنها مجنونة ، لم یکن [ ذلک ] (3) دافعاً لرجمها ، فأکّده بروایة الحدیث (4) .

حاصل آنکه : اگر امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) به عمر میگفت : ( أما علمت ؟ ) هر آئینه قول مرتضی قوی و ظاهر میبود ، مگر [ اینکه ] این صیغه بعینها منقول نشده ، و معروف و منقول این است که : به درستی که گفت علی ( علیه السلام ) به عمر که : « گفت

ص : 75

رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که : « رفع قلم عن ثلاث . . » ، پس عمر از رجم آن زن بازگشت ، و جایز است که آن حضرت اشعار به علت و حکم هر دو باهم کرده باشد ; زیرا که این موضع زیاده تر از روی اشتباه است ، از رجم حامل ، پس غالب شده باشد بر ظنّ امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) که اگر آن حضرت اقتصار بر این قول که : ( این زن مجنونه است ) ، خواهد فرمود ، که این معنا دافع رجم او نخواهد شد ، پس مؤکد کرد آن را به روایت حدیث .

ما میگوییم که قول : ابن [ ابی ] الحدید : ( لو کان قد نقل أن أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) قال له : أ ما علمت . . ) إلی آخره .

دلیل عدم اطلاع اوست بر الفاظ مرویه این حدیث در کتب اهل سنت ; زیرا که دانستی که صیغه مذکوره به همین نحو واقع است که سید مرتضی علم الهدی - قدّس الله نفسه - گفته ، و در " صحیح بخاری " - که نزد اهل سنت اصح الکتب بعد کتاب الله الباری است ! - نیز این حدیث در باب لا یرجم المجنون والمجنونة به این الفاظ مذکور است : ‹ 522 › قال علی [ ( علیه السلام ) ] لعمر : « أما علمت أن القلم رفع عن المجنون حتّی یفیق ، وعن الصبی حتّی یدرک ، وعن النائم حتّی یستیقظ ؟ ! » (1) .

و کرمانی در " کواکب دراری " گفته :

قوله : ( قال علی [ ( علیه السلام ) ] ) : مرّ بنا (2) علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] بمجنونة زنت -

ص : 76

وقد أمر برجمها - فردّها علی [ ( علیه السلام ) ] وقال لعمر . . . ذلک ، فخلّی عنها (1) .

و در کتاب " فصل الخطاب " تصنیف خواجه محمد پارسا مذکور است :

وقال - أی إسماعیل بن علی بن الحسین السمّان - فی کتاب الموافقة بین أهل البیت والصحابة فی قول عمر فی مناقب علی . . . [ ( علیه السلام ) ] وفی رجوعه إلیه فی الأحکام - : عن ابن عباس رضی الله عنهما أنه قال : خطبنا عمر . . . ، فقال : علی أقضانا ، وأُبیّ أقرأنا .

وأُتی عمر . . . بامرأة مجنونة قد زنت ، فأراد أن یرجمها ، فقال له علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « یا أمیر المؤمنین ! أما سمعت ما قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « رفع القلم عن ثلاث : عن المجنون حتّی یبرأ ، وعن الغلام حتّی یدرک ، وعن النائم حتّی یستیقظ » ، فخلّی عنها .

وفی عدّة من المسائل رجع عمر إلی قول علی ( علیه السلام ) . . . ثم قال : عجزت النساء أن یلدن مثل علی بن أبی طالب ، لولا علی لهلک عمر . (2) انتهی .

ص : 77

از این عبارت " فصل الخطاب " به دلیل صریح سیاق و سباق ظاهر است که : عمر به مسأله عدم جواز رجم مجنونه جاهل بود ، و با وصف علم به جنون مذکوره ، اراده رجم او کرده ، و هرگاه جناب امیر ( علیه السلام ) بر آن تنبیه فرموده ، به قول آن جناب رجوع نمود .

اما آنچه گفته : امام احمد به روایت عطا بن السائب از ابی ظبیان آورده است . . . الی آخر .

پس بدان که مخاطب در ترجمه این روایت ، خیانت و تصرف و تحریف کرده ، و ادخال بعض الفاظ از پیش خود در آن نموده ، و اصل الفاظ حدیثِ احمد بن حنبل مع الاسناد در " مسند " او این است :

حدّثنا عفان ، قال : حدّثنا حماد ، عن عطا بن السائب ، عن أبی ظبیان الجهنی : أن عمر بن الخطاب أُتی بامرأة قد زنت ، فأمر برجمها ، فذهبوا بها لیرجموها ، فلقیهم علی بن أبی طالب ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] ، فقال : « ما لهذه ؟ » قالوا : زنت فأمر عمر برجمها ، فانتزعها علی [ ( علیه السلام ) ] من أیدیهم ، وردّهم ، فرجعوا إلی عمر ، فقال : ما ردّکم ؟ قالوا : ردّنا علی [ ( علیه السلام ) ] ، قال : ما فعل هذا علیّ إلاّ لشیء [ قد علمه ] (1) ، فأرسل إلی علی [ ( علیه السلام ) ] فجاء - وهو شبه المغضب ! -

ص : 78

فقال : ما لک رددت هؤلاء ؟ ! قال : « أما سمعت النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « رفع القلم عن ثلاثة : عن النائم حتّی یستیقظ ، وعن الصغیر حتّی یکبر ، وعن المبتلی حتّی یعقل ؟ » قال : بلی ، قال علی ( علیه السلام ) : « فإن هذه مبتلاة بنی فلان ، فلعلّه أتاها وهو بها » ، فقال عمر : لا أدری ، فقال : « أنا ادری (1) » ، فلم یرجمها (2) .

و این روایت به چند وجه لیاقت تمسک و حجیت برای مخاطب ندارد :

اول : آنکه این روایت بر علم عمر به مسأله عدم جواز رجم مجنونه و عدم اطلاع او بر جنون زن مذکوره دلالت ندارد ، بلکه بر عکس آن دلالت دارد ; زیرا که مشابه شدن جناب امیر ( علیه السلام ) به غضبناک ، و گفتن این کلام که : « أما سمعت النبیّ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ؟ ! » اشعار میکند ‹ 523 › به اینکه عمر با وصف علم به جنون زن حکم به رجم او داده ، و گفتن آن حضرت : « هذه مبتلاة بنی فلان » به آن جهت است که چون عمر به موجب علم خود به جنون زن عمل نکرده ، لهذا آن جناب او را جاهل از آن فرض کرده ، اخبار به آن فرمود .

و اما گفتن عمر لفظ ( بلی ) در جواب : « أما سمعت النبیّ ؟ ! » . . . الی آخر .

پس هرگز دلالت بر علم او به مسأله مذکوره ندارد ، چه آن ادعای محض است ، و تصدیق عمر در ادعای او غیر لازم ، بلکه با وصف جهل از این مسأله

ص : 79

و جریان بر موجب آن در اول امر ، هرگاه جناب امیر ( علیه السلام ) تنبیه بر این مسأله کرده ، از غایت وقاحت برای دفع عارِ جهل ، ادعای علم این حدیث هم کرد .

و بالفرض اگر در این ادعا صادق هم باشد از ذکاء او مستبعد نیست که با وصف کمال ظهورِ دلالت آن بر عدم جواز رجم مجنونه ، نفهمیده باشد که این حدیث موجب عدم رجم زن مجنونه زانیه است ، لیکن به تنبیه جناب امیر ( علیه السلام ) بر آن متنبه شده .

با آنکه محتمل است که عمر با وصف علم به جنون زن مذکوره و علم به مسأله عدم جواز رجم مجنونه زانیه ، حکم به رجم او داده باشد ، و این افضح است از طعن جهل .

دوم : آنکه بر تقدیری که دلالت این حدیث - بر علم عمر به جنون زن مذکوره - تسلیم کرده شود منافات ندارد با احادیث دیگر که دلالت دارد بر حکم عمر به رجم زن زانیه با وصف علم به جنون او ، چه جایز است که حکم عمر به رجم زن زانیه در دو واقعه بوده باشد : یک مرتبه با وصف علم به جنون زانیه از راه جهل مسأله حکم به رجم داده ، و مرتبه دیگر هرگاه از مسأله عدم جواز رجم مجنونه واقف شده ، به جهت عدم اطلاع به جنون زن دیگر ، حکم به رجم او داده ، و چون استدلال بر جهل عمر از روایات اولین است ، لهذا این حدیث احمد - که متضمن واقعه متأخره است - قادح در استدلال به آن احادیث نباشد .

ص : 80

سوم : آنکه اگر جمع در این هر دو حدیث ممکن نباشد ، بلکه با هم متعارض شود ، ما را چه ضرورت است که التفات به حدیث احمد کنیم ؟ چه احتجاج ما به روایات دیگر است که دلالت دارد بر آنکه عمر با وصف علم به جنون زن ، حکم به رجم او داده ، و چون آن روایات [ را ] هم اهل سنت روایت کرده اند ، احتجاج اهل حق به آن صحیح باشد .

و اگر اهل سنت بر خلاف آن - به اغراض باطله - روایت کنند ، چگونه لیاقت اصغا دارد ; فإن إقرار العقلاء علی أنفسهم مقبول ، وعلی غیرهم مردود .

مع هذا این روایت دیگر [ را ] رجال اهل سنت از عطا بن السائب به طور دیگر روایت کرده اند که از آن هیچ گونه اشعاری هم به عدم علم عمر به جنون زن مذکوره ثابت نمیشود ، چنانچه در " زین الفتی " در مقام قضایای مرجوعه به سوی جناب امیر ( علیه السلام ) گفته :

منها : ما أخبرنیه شیخی محمد بن أحمد . . . ، قال : حدّثنا أبو سعید الرازی ، قال : حدّثنا محمد بن أیوب الرازی ، قال : أخبرنا سهل بن بکار ، قال : حدّثنا وهیب ، عن عطا بن السائب ، عن أبی ظبیان : أن عمر بن الخطاب . . . أُتی بامرأة زنت - وبها لمم - فأمر عمر برجمها ، فأتاه علی ( علیه السلام ) وقال : « أما علمت أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم قال : « رفع القلم عن ثلاث : عن النائم حتّی یستیقظ ، وعن المجنون حتّی یعقل ، وعن الصبی ‹ 524 › حتّی یحتلم » ، قال : فلم یرجمها .

ص : 81

وفی غیر هذه الروایة قال - عند ذلک - : لولا علی لهلک عمر (1) .

چهارم : آنکه حدیث احمد - که مخاطب نقل کرده - ضعیف السند و مقدوح است ; زیرا که عطا بن السائب که روایت آن کرده مجروح است ، در " کاشف " ذهبی مذکور است :

عطا بن السائب السقفی الکوفی ، أحد الأعلام - علی لین فیه - ، عن أبیه وابن أبی أوفی وأبی عبد الرحمن السلمی ، وعنه شعبة والحمّادان والسفیانان وعلی بن عاصم وأُمم - ثقة ساء حفظه بآخره - قال أبو حاتم : سمع منه حمّاد بن زید قبل أن یتغیّر ، وقال أحمد : ثقة ثقة ، رجل صالح ، یختم القرآن کلّ لیلة ، مات 136 (2) .

و در " میزان " ذهبی مسطور است :

عطا بن السائب بن زید الثقفی ، أبو زید الکوفی ، أحد علماء التابعین ، روی عن عبد الله بن أبی أوفی وأنس ووالده وجماعة ، حدّث عنه سفیان وشعبة والفلاس ، وتغیّر بآخره وساء حفظه ، قال أحمد : من سمع منه قدیماً فهو صحیح ، ومن سمع منه حدیثاً لم یکن بشیء ، وقال یحیی : ولا یحتجّ به ، وقال أحمد بن

ص : 82

أبی خیثمة ، عن یحیی : حدیثه ضعیف إلاّ ما کان عن شعبة وسفیان . . (1) إلی آخره .

از این عبارت ظاهر است که ذهبی عطا را ضعیف دانسته ، و یحیی گفته که : با او احتجاج کرده نمیشود ، و حماد بن زید از یحیی نقل کرده که : حدیث عطا ضعیف است مگر آنچه از شعبه و سفیان باشد ، و بنابر این اقوال ، ضعف این حدیث ظاهر است .

و آنچه ذهبی در " کاشف " نقل کرده که : حماد بن زید از عطا قبلِ تغیر او سماع کرده ، پس دافع ضعف این حدیث نمیتواند شد ; زیرا که حماد - که از عطا روایت میکند - مشترک است در حماد بن زید و غیر او ، پس از کجا ثابت شود که حمادی که احمد از او این حدیث نقل کرده حماد بن زید است ؟

و عفان را - که از حماد روایت این خبر کرده - ابن عدی در مقدوحین و مجروحین ذکر نموده ، و قدح او از سلیمان بن حرب نقل کرده ، چنانچه ذهبی در " میزان " گفته :

عفّان بن مسلم الصغار (2) ، الحافظ ، الثبت ، الذی یقول فیه یحیی القطّان - ما أدراک ما یحیی القطّان ! - : إذا وافقنی عفّان

ص : 83

لا أُبالی بمن خالفنی فآذی ابن عدی نفسه بذکره له فی کامله ، وأجاد ابن الجوزی فی حذفه ذکر ابن عدی قول سلیمان بن حرب : تری عفّان کان یضبط عن شعبة ؟ والله لو جهد جهده أن یضبط عن شعبة حدیثاً واحداً ما قدر ، کان بطیاً ، ردیء الحفظ ، بطیء الفهم .

قلت : عفان (1) أجلّ وأحفظ من سلیمان أو هو نظیره ، وکلام النظراء والأقران ینبغی أن یتأمّل ویتأنّی فیه . . (2) إلی آخره .

وأیضاً فی المیزان :

قال جعفر بن محمد الصامع (3) : اجتمع عفّان وابن المدینی وأبو بکر بن شیبة وأحمد بن حنبل ، فقال عفّان : ثلاثة یضعفون فی ثلاثة : علی فی حماد ، وأحمد فی إبراهیم بن سعد ، وأبو بکر فی شریک ، فقال علی : وعفان فی شعبة !

قلت : هذا منهم علی وجه المباسطة ; لأن هؤلاء من صغار من کتب عن المذکورین . . إلی آخره (4) . ‹ 525 ›

ص : 84

اما آنچه گفته : پس معلوم شد که مسأله عدم رجم مجنونه حضرت عمر را معلوم بود ، و آنچه معلوم نبود مجنون بودن این زن بالخصوص بود .

پس جوابش آنکه : معلوم شد که مسأله عدم رجم مجنونه حضرت عمر را معلوم نبود ، و آنچه معلوم بود مجنون بودن این زن بالخصوص بود .

و اگر بالفرض از جنون این زن جاهل بود ، پس در این صورت عمر را لازم بود که به زن مذکوره میگفت : ( أبِکِ جنونٌ ) ؟ چنانچه موافق روایات بخاری حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به کسی که نزد آن حضرت اعتراف به زنا کرد فرمود : « أبِک جنونٌ ؟ (1) » .

و هیچ ظاهر نمیشود که مخاطب ثبوت علم عمر را به مسأله عدم جواز رجم مجنونه چگونه بر روایتی که از " مسند " احمد بن حنبل نقل کرده متفرع نموده ؟ حال آنکه آنچه مخاطب نقل کرده به هیچ وجه بر این معنا دلالت ندارد ، گو اصل روایت احمد بن حنبل دلالت دارد بر آنکه عمر ادعای علم به حدیث این مسأله کرده ، لیکن ظاهر است که آنچه مخاطب نقل کرده هرگز دلالتی بر آن هم ندارد .

اما آنچه گفته : سابق از این روایت شریف مرتضی در کتاب " الغرر والدرر " منقول شده که : جناب پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را بر حقیقت حال آن

ص : 85

قبطی که نزد ماریه قبطیه آمد و رفت میکرد ، هیچ اطلاعی نبود که مجبوب است . . . الی آخر .

پس غنیمت است که امر حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را به قتل قبطی به طوری که طعن بر آن جناب لازم نیاید ذکر کرده ، و ندانستن آن جناب مجبوبیت قبطی و عدم آن را مستمسک خود ساخته ، و به تقلید خواجه کابلی به جهت شناعت کلامش نرفته که او در " صواقع " به پهن چشمی خود در جواب از امر عمر به رجم حامله گفته :

قد أمر النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم علیاً [ ( علیه السلام ) ] بقتل القبطی بمجرّد التهمة من غیر جزم واحتیاط (1) منه فی قتله . (2) انتهی .

معاذ الله ! چه کلمه نالایق است که از دهانش بیرون آمده ، نسبت عدم احتیاط به آن جناب نموده ! و گفته که : آن جناب به مجرد تهمت بدون جزم و یقین حکم به قتلش نموده .

حال آنکه سابقاً دانستی که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) - بنابر روایت سید مرتضی ( رحمه الله ) - حکم را به قتلش مشروط به وجدان او نزد ماریه کرده بود ، غرض آنکه اگر او را با زنا و فجور نزدش یابد قتلش فرماید ، پس حکم قطعی به قتلش ننموده بود .

ص : 86

و نیز در آخر حدیث منقول است که : به جناب امیر ( علیه السلام ) گفته : « الشاهد یری ما لا یری الغائب (1) » .

و اگر بالفرض حکم آن حضرت به غیر قید : « إن وجدته عندها » هم مروی میبود باز هم تأویلش واجب بود ، نه آنکه با وجود مروی بودن این شرط ، و گفتن آن حضرت به جناب امیر ( علیه السلام ) که : « بل الشاهد یری ما لا یری الغائب » نسبت عدم احتیاط و حکم جزمی ، به مجرد تهمت بدون جزم و یقین جزم به مَنْ لا ( یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إلاّ وَحْیٌ یُوحی ) (2) مینماید ، و شرمی نمیکند لا حول ولا قوة إلاّ بالله .

و عجب آن است که سابق از این در حق عمر گفته که :

و هو إن کان محتاطاً فی الأحکام . . إلی آخره .

پس عمر را محتاط فی الأحکام میگوید و حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) را غیر محتاط ! ! استغفر الله من التفوّه بهذا الکفر الصریح ، والإلحاد الفضیح . .

و جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) از برائت قبطی واقف ‹ 526 › بود و لیکن بنابر محض اظهار برائت ساحت ماریه قبطیه از تهمت شنیعه [ ای ] که عایشه بر او بسته بود این حکم فرموده ، چنانچه علی بن ابراهیم در " تفسیر " خود روایت کرده :

ص : 87

عن عبد الله بن بکیر ، قال : قلت - لأبی عبد الله ( علیه السلام ) - : جعلت فداک ! [ کان ] (1) رسول الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) أمر بقتل القبطی ، وقد علم أنها قد کذبت علیه أو لم یعلم ، وإنّما دفع الله عن القبطی القتل بتثبیت (2) علی ( علیه السلام ) ؟ فقال : بلی ، قد کان ( صلی الله علیه وآله وسلم ) [ - والله - ] (3) أعلم ، ولو کان عزیمة من رسول الله [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] ما انصرف علی ( علیه السلام ) حتّی یقتله ، ولکن إنّما فعل رسول الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) لترجع عن ذنبها ، فما (4) رجعت ، ولا اشتدّ علیها قتل رجل مسلم بکذبها . (5) انتهی .

پس از این روایت ظاهر شد که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از حال قبطی واقف بود ، لیکن چون که عایشه کذب شنیع بربسته بود لهذا آن جناب خواست که برائت ماریه قبطیه ظاهر شود و عایشه از کذب و بهتان خود باز آید .

اما آنچه گفته : معرفت جمیع احکام شرعیه بالفعل ، نه در نبوت شرط است نه در امامت .

ص : 88

پس فرق است در نبوت و امامت ، در نبوت معرفت جمیع احکام از آن جهت شرط نیست که احکام آن نبیّ - که صاحب شریعت باشد - به تدریج نازل میشود ، و امام چون بعدِ تعین جمیع احکام شرعیه منصوب شده و وحی موقوف گردیده ، لابد است که او را معرفت به جمیع احکام شرعیه حاصل باشد ، چنانچه در مبحث شرایط امامت معلوم شد (1) .

اما آنچه گفته : آنچه شرط امامت است معرفت احکام شرعیه است ، نه معرفت حسیات خفیه یا عقلیات جزئیه .

پس از بیان سابق و لاحق دانستی و میدانی که عمر را معرفت احکام شرعیه کثیره حاصل نبود ، و از مسائل بسیار و احکام بی شمار جاهل بود ، پس بنابر اعتراف او شرط امامت در عمر مفقود باشد ، والحمد لله علی ذلک .

اما آنچه گفته : آری نبیّ را به وحی احکام شرعیه معلوم میشود ، و امام را به اجتهاد ، و بسا که در اجتهاد خطا واقع میشود .

پس دانستی که حکم عمر در مسائل مذکوره به جهل و نادانی به احکام شرعیه بود نه به خطای اجتهادی ، اگر حکم سابق به مستمسکی از قرآن و سنت میبود ، البته در آن احتمال خطای اجتهادی امکانی داشت ، و حال آنکه

ص : 89

در رجم مجنونه و حامله اصلا مستمسکی نه عمر بیان کرده و نه اتباعش اختراع کرده اند !

اما آنچه گفته : عن عکرمة : أن علیاً [ ( علیه السلام ) ] أحرق قوماً ارتدّوا عن الإسلام . . إلی آخر الحدیث .

پس احراق جناب امیر ( علیه السلام ) اهل ارتداد را نه به اجتهاد بود ، بلکه به جهت استماع نص از حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) بود .

و اما تخطئه ابن عباس جناب امیر ( علیه السلام ) را ، و تصدیق آن جناب آن را .

پس از مفتریات خوارج است ، و سبب افترا نمودن خوارج این روایت را آن است که هرگاه بعدِ شهادت حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) ابن ملجم را به قصاص رسانیدند ، یکی از محبان آن حضرت جثه او را از حضرت امام حسن ( علیه السلام ) طلب نموده به آتش سوخت ، چنانچه در " شرح نهج البلاغه " ابن ابی الحدید ‹ 527 › و غیر آن مذکور است (1) ، و این معنا بر خوارج نهایت شاق و گران آمد ، بنابر آن ، روایت تخطئه جناب امیر ( علیه السلام ) در تحریق زنادقه [ را ] وضع نمودند .

و در نقض باب دوم و ردّ باب هفتم ابواب کتاب مخاطب (2) ، بیان شافی و

ص : 90

براهین کافی به معرض اثبات آمده که : عکرمه مولی ابن عباس رأس و رئیس خوارج و کذّاب بود (1) ، پس روایت اهل سنت از چنین کذّابِ رأس و رئیس خوارج اشرار برای اثبات تخطئه افضل الاخیار بعد رسول مختار ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در مقابله شیعیان ائمه اهل بیت اطهار [ ( علیهم السلام ) ] قابل احتجاج و اعتبار نباشد .

و نیز دلالت دارد بر آنکه این حدیث را عکرمه بر ابن عباس وضع کرده [ آنچه ] در " کنز العمال " مسطور است :

عن ابن عباس ، قال : إذا حدّثنا ثقة عن علی [ ( علیه السلام ) ] بفتیا لا نعدوها . ابن سعد (2) .

و میرزا محمد بن معتمدخان در " نزل الابرار " - که در آن محض احادیث صحیحه ذکر کرده - آورده :

أخرج ابن سعد ، عن ابن عباس ( رضی الله عنه ) ، قال : إذا حدّثنا ثقة عن علی [ ( علیه السلام ) ] بفتیا لا نعدوها . (3) انتهی .

و شیخ عبدالحق در " رجال مشکاة " فرموده :

قال ابن عباس ( رضی الله عنه ) : أُعطی علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] تسعة أعشار العلم ، والله لقد شارکهم فی العشر الباقی .

ص : 91

وفی الأربعین لتاج الإسلام : وعلی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] أعلم بذلک الجزء ، وإذا ثبت لنا الشیء عن علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] لم نعدل إلی غیره ، کذا فی فصل الخطاب . (1) انتهی .

هرگاه نزد ابن عباس جناب امیر ( علیه السلام ) اعلم جمیع الناس باشد ، و جمیع اقوال و فتاوی و احکام آن جناب را عین حق و واجب الاتباع مثل اقوال جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) داند ، پس نسبت تخطئه آن جناب به ابن عباس کذب محض و افترای صرف از عکرمه خارجی باشد .

و این عکرمه بسیاری از اکاذیب را بر ابن عباس بربسته ، بلکه - رویش سیاه باد ! - ابن عباس را به خارجیت منسوب میساخت ! چنانچه شیخ عبدالحق در " رجال مشکاة " در ترجمه اش میفرماید :

قیل : إنه کان یری رأی الخوارج ، وینسبه إلی ابن عباس أیضاً . . ! وقال ابن عمر - لنافع - : اتق الله ولا تکذب علیّ کما کذب عکرمة علی ابن عباس (2) .

ص : 92

و نیز گفته :

قال القاسم : عکرمة کذّاب ، یحدّث بکرة وینسی عشیة .

وقال طاووس : ولو أن مولی ابن عباس اتّقی الله ویؤمن حدیثه ، لشدّت إلیه المطایا . (1) انتهی .

ص : 93

اما آنچه گفته : در اینجا اشکالی است که نواصب به آن اشکال درآویخته اند که : حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] خود این حدیث رفع قلم را از سه شخص روایت فرموده ، و مع هذا در کتب شیعه چنین مروی است که :

إن علیاً [ ( علیه السلام ) ] کان یأمر بإقامة حدّ السرقة علی الصبی قبل أن یحتلم . . إلی آخره .

پس بدان که صاحب " صواقع " در وجوه جواب این طعن گفته :

ولأنه روی محمد بن بابویه القمی فی فقه من لا یحضره الفقیه : أن علیاً [ ( علیه السلام ) ] کان یأمر بإقامة حدّ السرقة علی الصبی قبل أن یحتلم . . وهذا یدلّ دلالة صریحة علی أنه لم یعمل بما رواه ، وخالف أمر رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ! ولأن عمر أراد إقامة حدّ واحد علی من رفع عنه القلم ، مع احتمال الذهول وعدم العلم بالمانع ، وعلی [ ( علیه السلام ) ] أمر بإقامة حدّ السرقة علی کلّ صبی یسرق ، وحکم به حکماً جزماً مؤبّداً مع علمه ‹ 528 › بکونه لم یحتلم . . فلا غمیزة فی عمر . (1) انتهی .

و مخاطب ترجمه به همین الفاظ به تغیر یسیر نموده و اینقدر استحیا کرده که این اعتراض از طرف خود بیان نکرده ، بلکه آن را به نواصب منسوب ساخته ، حال آنکه موجد این اعتراض خواجه کابلی است ، پس اگر به لحاظ شدت نصب او اطلاق لفظ جمع بر او نموده است ، فمرحباً به ، وواهاً له .

ص : 94

و اینقدر خلط نموده که صاحب " صواقع " خلاصه مضمونی که به " من لا یحضر " منسوب ساخته ، به تحریف و تصحیف در عبارت خود ذکر کرده بود ، و مخاطب گمان کرده که این عبارت اصل حدیث مروی در " من لا یحضر " است ، و تفحص دعوای کابلی در " من لا یحضر " کرده شد ، در مظانّ آن که باب حد السرقة است ، روایتی متضمن این مطلب یافته نشد ، آری روایتی به مضمون دیگر از حضرت ابی جعفر ( علیه السلام ) مروی است به این الفاظ :

روی العلاء ، عن محمد بن مسلم ، عن أبی جعفر ( علیه السلام ) : قال : سألته عن الصبیّ یسرق ؟ قال : « إن کان له سبع سنین أو أقلّ دفع (1) عنه ، فأن عاد بعد السبع ، قطعت بنانه و (2) حکّت حتّی تدمی ، فإن عاد قطع منه أسفل [ من ] (3) بنانه ، فإن عاد بعد ذلک وقد بلغ تسع سنین قطعت یده ، ولا یضیع حدّ من حدود الله عزّ وجلّ . (4) انتهی .

این روایت اولا : مخالف ادعای صاحب " صواقع " است ; زیرا که از کلامش ظاهر میشود که جناب امیر ( علیه السلام ) علی الاطلاق حکم به اقامه

ص : 95

حد سرقت میفرمود ، حال آنکه حکم مذکور در این روایت مطلق نیست بلکه مقید است .

و ثانیاً : آنکه این روایت از جناب امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) نیست ، بلکه از حضرت ابی جعفر ( علیه السلام ) است .

و روایتی دیگر که در باب نوادر الحدود در " من لا یحضر " مذکور است ، نیز با ادعای صاحب " صواقع " مطابق نیست ، و عبارتش اینکه :

روی أبو أیوب ، عن الحلبی ، عن أبی عبد الله ( علیه السلام ) ، قال : « إن فی کتاب علی ( علیه السلام ) : [ انه ] (1) کان یضرب بالسوط وبنصف السوط وببعضه - یعنی فی الحدود إذا أُتی بغلام أو جاریة لم یدرکا - ولم یکن یبطل حدّاً من حدود الله » ، قیل له : کیف کان یضرب ببعضه ؟ قال : « کان یأخذ السوط بیده من وسطه فیضرب به ، أو من ثُلثه فیضرب به علی قدر إساءتهم (2) ، کذلک یضربهم بالسوط . . ولا یبطل حدّاً من حدود الله عزّ وجلّ » . (3) انتهی .

و این روایت هم با مدعای صاحب " صواقع " مطابق نیست ; زیرا که از کلامش ظاهر است که در " من لا یحضر " حکم به اقامه حد سرقت

ص : 96

بالخصوص مذکور است ، حال آنکه در این حدیث تخصیص حد سرقت مذکور نیست .

و هرگاه بر خطای نقل مخاطب - که به وکالت نواصب پیش کرده - واقف شدی ، پس حالا جواب اعتراضی را که کابلی اختراع کرده ، و مخاطب از راه استحیا به نواصب منسوب ساخته باید شنید ، بیانش آن است که :

رفع قلم از صبی عام مخصّص است ، و این احادیث که متضمن تعزیر صبیان و اجرای حد سرقت است مبیّن تخصیص این عام است ، پس مخالفت روایت حضرت پیغمبر خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) لازم نیاید ، و تخصیص عمومات شایع است حتّی قیل : ما من عامّ إلاّ وقد خصّ .

و خود مخاطب هم از این اعتراض که به نواصب منسوب ساخته در باب امامت جواب گفته ، چنانچه گفته :

و ‹ 529 › استیفای حد سرقت از صبی نابالغ - اگر صحیح باشد - بنابر سیاست خلافت بود نه بنابر حکم شرع ، و هر چند قلم شرع از اطفال مرفوع است ، لیکن سیاست خلفا و تأدیب آنها مرفوع نیست ، به دلیل حدیث صحیح « اضربوهم علیها وهم ابناء عشر سنین (1) » . انتهی .

پس جواب مخاطب هم به همین معنا آئل میشود که روایت رفع قلم از صبیان مخصص است ، گو تخصیص را به وجه غیر مرضی بیان نموده ، و

ص : 97

گمان کرده که استیفای حد سرقت بنابر حکم شرع نیست ، حال آنکه نزد شیعه در صورتی که استیفای حد سرقت بر صبی خواهد شد ، بنابر حکم شرع خواهد شد .

اما آنچه گفته : و این صریح مخالف روایت پیغمبر [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] است .

پس مخالفت وقتی لازم میآمد که احتمال جواز تخصیص از میان برمیخاست ، وإذ لیس فلیس .

اما آنچه گفته : بلکه فعل عمر اگر واقع میشد یک مجنونه مخصوصه در لگد و کوبِ حد میمرد ، و از قول حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] که هر صبی را قطع سرقت فرمود ، هزاران صبی ناقص الاعضا خواهند شد .

پس چونکه فعل عمر بر خلاف حکم حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) میبود - گو در یک جا باشد - خطا و ظلم و گناه عظیم بود ، و حکم جناب امیر ( علیه السلام ) یا دیگر امام ، چونکه موافق قول حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بود - گو در هزار جا باشد - عین صواب و عین عدل و باعث اجر عظیم خواهد بود .

اما آنچه گفته : معلوم نیست که شیعه از این روایت چه جواب میگفته باشند .

پس جواب شیعه به وجه شافی و کافی دانستی ، عجب است که خود مخاطب در باب امامت از این اعتراض جواب گفته ، و در اینجا جواب را از محالات دانسته .

ص : 98

و مع هذا ابن حزم در " محلّی " آورده :

قد صحّ عن بعض الصحابة - عمر و (1) عثمان - إقامة الحدّ علی من بلغ خمسة أشبار وإن لم یبلغ (2) .

پس هر جوابی که اهل سنت از این فعل عمر و عثمان خواهند داد ، همان جواب شیعه است از اعتراض نواصب .

اما آنچه گفته : گنجایش حمل بر تقیه هم نیست .

پس جواب منحصر در حمل بر تقیه نیست .

اما آنچه گفته : و آوردن شیخ ابن بابویه این روایت را نزد ایشان جواب شافی است که بالقطع کذب است .

ص : 99

پس نهایت حیرت است که به کدام وجه عقلی یا نقلی آوردن ابن بابویه ( رحمه الله ) روایتی را دلیل کذب آن میباشد ! و شیخ ابن بابویه چنان روایتها هم آورده که اجماع اهل اسلام بر صحت آن واقع است ، پس باید که آن هم - العیاذ بالله - کذب باشد ، مثل وجوب صلات و صیام وحج و زکات ، کمال عجب است که آوردن عکرمه خارجی کذّاب روایتی را در تنقیص جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) علی بن ابی طالب - که آثار کذب و افترا بر آن میبارد - دلیل کذب روایت نباشد بلکه دلیل صدق آن باشد ، و آوردن ابن بابویه روایتی را در حق جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) - که مثل آن [ را ] اهل سنت در حق عمر و عثمان هم روایت کرده باشند - دلیل کذب باشد ! !

لیکن راست است که نزد اهل سنت جرم تمسک [ به ] اهل بیت [ ( علیهم السلام ) ] چنان عظیم است که هرگز جرمی عظیم تر از آن ندانند ، " منهاج " ابن تیمیه را ‹ 530 › باید دید که در آن به تصریح تمام خوارج کفار را از شیعیان بهتر و افضل و اصدق و ادین میگوید ! ! بلکه میگوید که : خوارج هرگز مرتکب کذب نمیشوند (1) !

ص : 100

اما آنچه گفته : و قصه حد زدن مرده تمام دروغ و افتراست . . . الی آخر .

پس اولا : به اثبات باید رسانید که این قصه را علمای شیعه در مطاعن عمر ذکر کرده اند بعدِ آن به جوابش باید پرداخت .

و ثانیاً : - بر تقدیر تسلیم - جوابش آنکه : دروغ گویی و افتراپردازی در این قصه اگر واقع شده باشد ، از روات اهل سنت به وقوع آمده باشد ، در " فتاوای " ابراهیم شاهی (1) مذکور است :

فی نصاب الاحتساب ، - وذکر فی آخر فتاوی الظهیریة (2) - ذکر المستغفری . . . فی معرفة الصحابة . . . : إن ما یذکر الناس : أن عمر . . . ضرب ابنه أبا شحمة حتّی مات ، وضرب الباقی بعده ، فهو کذب ، قالوا : وهذا من أکاذیب محمد بن تمیم الرازی ، وکان کثیر الأکاذیب ووضّاع الأحادیث ، والصحیح أنه اندملت جراحاته ،

ص : 101

وعاش بعد ذلک ، ثم مات حتف أنفه (1) .

ص : 102

< صفحة فارغة > نقل هامش < / صفحة فارغة >

ص : 103

< صفحة فارغة > نقل هامش < / صفحة فارغة >

ص : 104

< صفحة فارغة > نقل هامش < / صفحة فارغة >

ص : 105

اما آنچه گفته : [ گفته ] اند که : عمر بن الخطاب حد شراب خوردن نمیدانست ، به صلاح و مشورت دیگران مقرر کرد ، پس طرفه طعن است ; زیرا که ندانستن چیزی که قبل از آن موجود نباشد و در شرع معین نگردیده باشد ، محل طعن نمیشود .

پس جوابش آنکه : معین نشدن چیزی از احکام شریعت در زمان حضرت رسالت پناه ( صلی الله علیه وآله ) و موقوف بودن تعین آن بر رأی عمر ، دلیل شرکت عمر است در رسالت و نبوت ، معاذ الله من ذلک !

فاضل ناصب به محبت ثلاثه چنان مبتلا شده که قائل به نقصان شریعت مطهره شده ، از این کلام واهی او نقص صریح بر خدا و رسول او ( صلی الله علیه وآله وسلم ) لازم میآید که حد شراب در شرع معین نشد [ ه باشد ] !

آیا خدای تعالی را - پناه به خدا - در آن ترددی بود که آن را معین نکرد ، و بر رأی عمر میگذاشت ؟ !

یا آنکه خدا آن را بیان کرده ، و - معاذ الله - جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) نفهمیده یا عمداً کتمان آن نموده !

و عجب آن است که خود عمر - علی ما فی " ازالة الخفا " - گفته که :

ص : 106

خدای تعالی جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) را وفات نداد ، و وحی را مرفوع نساخت ، تا آنکه شریعت را کامل نکرد ، و مردم را از آرایشان مستغنی نساخت (1) .

و مخاطب - علی رغم أنفه - افاده مینماید که : شریعت کامل نشد و احتیاج [ به ] رأی عمر باقی ماند . ( سُبْحانَک هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ ) (2) .

اما آنچه گفته : و حد خمر در زمان آن حضرت معین نبود ، بی تعیین چند ضربت به چابک و چادرهای تافته و کفشها و جریده های دستی میزدند . . . الی آخر .

پس کذب محض و افترای صرف است ; زیرا که در " صحیح مسلم " در کتاب الحدود مذکور است :

عن أنس بن مالک : أن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أُتی برجل قد شرب الخمر ، فجلّده بجریدتین نحو أربعین ، قال : وفعله أبو بکر ، فلمّا کان عمر استشار الناس ، فقال عبد الرحمن : أخفّ الحدود ثمانین ، فأمر به عمر (3) .

ص : 107

و در " کنز العمال " مذکور است :

عن علی [ ( علیه السلام ) ] : « ان رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم جلّد فی الخمر ثمانین (1) » .

و صاحب ‹ 531 › " تبیان الحقایق شرح کنز الدقائق " گفته که : جلد نمودن آن حضرت مردی را که شرب خمر نموده چهل جریدتین ، چونکه به سوط ذو طرفین بود ، دلالت میکند بر آنکه حد شرب خمر هشتاد بوده است ، وهذه عبارته فی شرح قول الماتن :

وحدّ السکر والخمر - لو شرب [ قطرة ] (2) - ثمانون سوطاً ، وقال الشافعی . . . أربعون ، لما روینا فی أول الباب من حدیث أنس . . . : ان النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم ضرب فی الخمر بالجرید والنعل ، وضرب أبو بکر أربعین . متفق علیه .

عن علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : أنه أمر أن یضرب شارب الخمر أربعین . ولنا قول علی [ ( علیه السلام ) ] : « إذا شرب سکر ، وإذا سکر هذی ، وإذا هذی افتری ، وعلی المفتری ثمانون » . رواه الدارقطنی ومالک بمعناه ، وعلیه إجماع الصحابة . . . ، وما رواه ، کان بجریدتین ونعلین ، فیکون کلّ ضربة ضربتین ، فکان حجّة لنا ، والذی یدلّ

ص : 108

علی ذلک قول أبی سعید : جلد [ علی ] (1) عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فی الخمر بنعلین ، فلمّا أتی زمن عمر جعل بدل کلّ نعل سوطاً . رواه احمد .

والجریدتان - فیما روی عنه صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم - منصوص علیهما .

وفی الصحیح : ان عثمان أمر علیاً [ ( علیه السلام ) ] أن یجلّد الولید ثمانین ، وفی روایة أربعین .

ویتوجّه الجمع بینهما بما رواه أبو جعفر محمد بن علی [ ( علیهما السلام ) ] [ : « أن علی ] (2) بن أبی طالب [ ( علیهم السلام ) ] : جلّد الولید بسوط له طرفان » . رواه الشافعی فی مسنده ، وکل ما ورد فی هذا الباب ، من ضربه أربعین سوطاً محمول علی ذلک ، ولهذا جلّده عمر [ ثمانین ] (3) بعد ما استشار الناس (4) .

و پدر فاضل ناصب در " ازالة الخفا " - بعدِ ذکرِ فتوای ابوبکر در کلاله به رأی خود - گفته :

ص : 109

بعد از آن در حد شرب [ خمر ] (1) تَحَرِّی رو داد به آن جهت که آن حضرت به حضور شریف ، شارب خمر را به ضرب امر میفرمود ، چون مقداری که میخواست به عمل میآمد ، منع مینمود و بس میفرمود ، لهذا قدر آن معین نشد ، صدیق اکبر بر چهل ضربت تعیین آن کرد .

عن ابن عباس ; قال : إن الشرّاب کانوا یُضربون علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بالأیدی والنعال حتّی توفّی رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، وکانوا فی خلافة أبی بکر أکثر منهم فی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال أبو بکر : لو فرضنا لهم حدّاً ، فتوخّی نحواً ممّا کانوا یضربون علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فکان أبو بکر یجلّدهم أربعین حتّی توفی . . إلی آخر الحدیث .

أخرجه الحاکم والبیهقی . . وغیرهما ، واللفظ للحاکم . (2) انتهی .

از این کلام ولی الله هم ظاهر است که حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را تعیین عدد ضربات حد خمر معلوم بود ، لیکن به کسانی که حد میزدند چون به تصریح نفرموده بود که اینقدر عدد بزنید ، بلکه امر به ضرب میکرد ، و هرگاه

ص : 110

مقدار معین که میخواست به عمل میآمد منع میفرمود ، تعیین عدد ضربات بر اکثران که تعداد آن نکرده بود [ ند ] ، مخفی ماند ، و بر کسانی که شمار میکردند ظاهر بود ، چنانچه از ایشان ابوبکر استفاده آن نموده ، تقریر آن نمود . پس آنچه فاضل ناصب بر خلاف اسلاف خود هوس باطل در سر کرده که - العیاذ بالله - در عهد جناب ‹ 532 › رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) تعیین ضربات اصلا واقع نشده ، و اجرای آن بی تعیین به اختلاف ضربات به وقوع میآمد ، از غرائب تخیلات و عجایب توهمات بلکه افترائات است .

اما آنچه گفته که : حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] - و در بعضی روایات عبدالرحمن بن عوف نیز شریک حضرت امیر [ ( علیه السلام ) ] شد ، و - گفتند که : « این حد را مثل حد دشنام دادن مقرر باید کرد که هشتاد تازیانه است » .

پس مقدوح است به دو وجه :

اول : اینکه شرکت عبدالرحمن با حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در روایتی از روایات مذکور نیست ، بلکه در اکثر روایات صرف نام حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) مذکور است چنانچه گذشت ، و در بعض روایات صرف نام عبدالرحمن واقع است ، چنانچه در " تبیان الحقایق شرح کنز الدقایق " مذکور است :

إن النبیّ [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] قد أُتی برجل قد شرب الخمر ، فجُلّد بجریدتین نحو أربعین ، قال : وفعله أبو بکر ، فلمّا کان عمر استشار الناس ،

ص : 111

فقال عبد الرحمن بن عوف : أخفّ الحدود ثمانون . . فأمر به عمر . رواه أحمد ، ومسلم ، وأبو داود ، والترمذی ، وصحّحه (1) .

وجه دوم : آنکه لفظ ( مقرر باید کرد ) در مقاله حضرت علی [ ( علیه السلام ) ] یا عبدالرحمن در هیچ روایتی از روایات مذکور نیست .

اما آنچه گفته : پس از اینجا معلوم شد که بانی مبانی حد خمر عمر بن الخطاب است ، سلب علم حد خمر از عمر کمال بی عقلی است .

پس این قول دلیل کمال بی عقلی و نادانی قائل است ! زیرا که جاهلِ مستفتی را که از عالمی مسأله پرسیده باشد ، او را بانی مبانی جواب آن نباید گفت !

اما آنچه گفته : و به نزد امامیه هم این قصه [ به ] همین طریق ثابت است ، چنانچه شیخ ابن مطهر حلی در " منهج الکرامة " آورده .

پس مغالطه محض است ; زیرا که علامه حلی علیه الرحمه در کتاب " منهاج الکرامة " در مطاعن عمر فرموده :

ولم یحدّ قدامة بن مظعون فی الخمر ; لأنه تلی علیه آیة : ( لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا . . ) (2) إلی آخر الآیة ، فقال له علی ( علیه السلام ) : « لیس قدامة من أهل هذه الآیة » ،

ص : 112

وأمره بحدّه ، فلم یدر کم یحدّه ، فقال له أمیر المؤمنین [ ( علیه السلام ) ] : « حدّه ثمانین ; إن شارب الخمر إذا شربها سکر ، وإذا سکر هذی ، وإذا هذی افتری » . (1) انتهی .

و در این عبارت علامه حلی که ناصّ است بر جهل و عجز عمر ، در بیان مخاطب که در آن تصرف و تغییر بسیار کرده ، تفاوت ما بین السماء و الارض است .

و در " کنز العرفان فی فقه القرآن " مسطور است :

قد تقدّم حدیث قدامة : لمّا شرب الخمر فقال علی ( علیه السلام ) لعمر : « إن تاب أقم علیه الحدّ » ، فلمّا أظهر التوبة لم یدر عمر کیف یحدّه ، فقال لأمیر المؤمنین [ ( علیه السلام ) ] : أشر علیّ فی حدّه ، فقال : « حدّه ثمانین ; لأن شارب الخمر إذا شربها سکر ، وإذا سکر هذی ، وإذا هذی افتری ، قال الله تعالی : ( إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الُْمحْصِناتِ . . ) (2) إلی آخرها ، فدلّ ذلک علی أن حدّ المسکر ثمانون » ، وهذا لیس قیاساً منه ; لأن مذهبه تحریم القیاس ، بل بیاناً للعلّة کما سمعه من النبیّ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، ولذلک لمّا سکر الولید ، فأراد عثمان بن عفّان ‹ 533 › حدّه - وکان رأیه فی الحدّ أربعین - فأشار علی [ ( علیه السلام ) ] بضربه فضربه ، بدرّة لها

ص : 113

رأسان أربعین جلدة ، وکانت (1) ثمانین . (2) انتهی .

و روایت ضرب ولید نزد اهل سنت هم همین طور است ، چنانچه قبل از این از " تبیان الحقایق " نقل نموده شد .

و فاضل ناصب نیز این عبارت " کنز العرفان " را در حاشیه همین قول نقل نموده (3) ، لکن لفظ : ( لم یدر عمر کیف یحدّه ) که در صدر عبارت مذکوره واقع است ، از راه خیانت فروگذاشت نموده ، تا دلیل صحت قول او گردد ، وهل هذا إلاّ فعل من لم یتّق الله ورسوله ؟

هرگاه این را دانستی پس بدان که قصه قدامه مشتمل است بر دو طعن :

یکی : عجز عمر از جواب قدامه .

دوم : جهل او از حد خمر .

و این قصه در کتب معتبره اهل سنت مذکور است ، چنانچه ابن تیمیه در " منهاج " گفته :

وأمّا قصّة قدامة ; فقد روی أبو إسحاق الجوزجانی وغیره حدیثه ، عن ابن عباس : أن قدامة بن مظعون شرب الخمر ، فقال له عمر : ما یحملک علی ذلک ؟ فقال : إن الله یقول : ( لَیْسَ عَلَی

ص : 114

الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا . . ) (1) إلی آخر الآیة ، وإنی من المهاجرین الأولین من أهل بدر وأُحد ، فقال عمر : أجیبوا الرجل ، فسکتوا عنه ، فقال لابن عباس : أجبه ، فقال : إنّما أنزلها الله عذراً للماضین ، لمن شربها قبل أن یحرم ، وأنزل : ( إنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ . . ) (2) حجّة علی الناس ، ثم سأل عمر عن الحدّ فیها ، فقال علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] : « إذا شرب هذی ، وإذا هذی فقد افتری ، فاجلدهم (3) ثمانین » ، فجلّد عمر ثمانین . (4) انتهی .

و ابن تیمیه - از شدت تعصب - بعدِ نقل این روایت انکار استفاده عمر جلد ثمانین را از جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) آغاز نهاده ، و ادعا کرده که عمر آن را از عبدالرحمن استفاده نموده .

و بطلان این انکار از کلام مخاطب هم هویدا و آشکار است که امر جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) عمر را به تقریر حد خمر مثل حد دشنام بالقطع ذکر نموده ، و دخل عبدالرحمن را و آن هم به طور شرکت آن حضرت به بعض روایات

ص : 115

منسوب ساخته ، پس انکار کلی از افاده جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) این مسأله را عصبیت محض است .

و اگر بالفرض عمر استفاده این حکم از عبدالرحمن نموده باشد نه از جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) پس طعن جهل که از او ساقط نمیشود !

و شاه ولی الله در " قرة العینین " گفته :

عن ابن عباس ( رضی الله عنه ) ; قال : إن الشرّاب کانوا یضربون علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بالأیدی والنعال حتّی توفّی رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، وکانوا فی خلافة أبی بکر . . . أکثر منهم فی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال : أبوبکر . . . لو فرضنا لهم حدّاً ، فتوخی نحواً ممّا کان یضربون فی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فکان أبوبکر . . . یجلّدهم أربعین حتّی توفّی ، ثم قام من بعده عمر فجلّدهم کذلک أربعین حتّی أُتی برجل من المهاجرین الأولین وقد کان شرب ، فأمر به أن یجلّد ، فقال : لم تجلّدنی ؟ بینی وبینک کتاب الله عزّ وجلّ ! فقال عمر . . . : ‹ 534 › فی أیّ کتاب الله تجد أنی لا أُجلّدک ؟ فقال : إن الله تعالی یقول فی کتابه : ( لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا . . ) (1) إلی آخر الآیة ، فأنا من الذین

ص : 116

( آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا ) (1) ، شهدت مع رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بدراً والحدیبیة والخندق . . والمشاهد ، فقال عمر . . . : ألا تردّون علیه ما یقول ؟ فقال ابن عباس : إن هؤلاء الآیات أُنزلت عذراً للماضین وحجّة علی الباقین ; لأن الله عزّ وجلّ یقول : ( یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأنْصابُ وَالأزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ . . ) (2) [ ثم قرأ ] (3) حتّی أنفذ الآیة الأُخری ، ومن کان من الذین ( آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا ) ، فإن الله عزّ وجلّ قد نهی أن یشرب الخمر ، فقال عمر . . . : صدقت ، فماذا ترون ؟ فقال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « نری أنه إذا کان شرب سکر ، وإذا سکر هذی ، إذا هذی افتری ، وعلی المفتری ثمانون جلدة » ، فأمر عمر . . . یجلّد ثمانین . أخرجه الحاکم (4) .

و فقیه ابواللیث در کتاب " تنبیه الغافلین " روایت کرده :

وروی عطا بن السائب ، عن عبد الرحمن السلمی ، قال :

ص : 117

شرب ثلاثة نفر من أهل الشام الخمر - وعلیهم یومئذ یزید (1) بن أبی سفیان - وقالوا : هی لنا حلال ; لأن الله تعالی قال : ( لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا . . ) (2) إلی آخر الآیة ، فکتب فیهم إلی عمر . . . بذلک ، فکتب إلیه عمر . . . : أن ابعث بهم إلیّ قبل أن یفسدوا من قبلک ، فلمّا قدموا إلی عمر . . . جمع لهم أصحاب رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم [ فقال ما ترون ؟ ] (3) ، فشاورهم فی ذلک ، فقالوا : یا أمیر المؤمنین ! إنهم قد افتروا علی الله کذباً ، وشرعوا فی دینه ما لم یأذن به الله ، فاضرب أعناقهم ، وعلی [ ( علیه السلام ) ] فی القوم ساکت ، فقال عمر - لعلی - [ ( علیه السلام ) ] : ماتری ؟ فقال : « أری أن تستتیبهم ، فإن لم یتوبوا فاضرب أعناقهم ، وإن تابوا فاضربهم ثمانین جلدة » (4) .

اما آنچه گفته : گویند : عمر در حد خمر اضافه کرده به عقل خود ، حال آنکه در زمان آن حضرت چهل تازیانه بود .

ص : 118

پس اگر شیعه این طعن ذکر کرده باشند بنابر روایات اهل سنت ذکر نموده باشند که ایشان روایت کرده اند که :

در زمان حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) حد شرب چهل بود ، و عمر در آن به رأی و اجتهاد خود زیاده نمود .

ابن حجر مکی در " شرح اربعین " (1) نووی گفته :

وجلّد عمر . . . فی الخمر ثمانین ، لیس فیه زیادة محظورة ، وإن اقتصر صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم فیه وأبو بکر علی أربعین ; لأن الناس لمّا أکثروا الشرب زمنه ما لم یکثروا قبله ، استحقّوا أن یزید فی جلدهم تنکیلا لهم وزجراً ، فکانت الزیادة اجتهاداً منه بمعنی صحیح مسوّغ لها . (2) انتهی .

و این عبارت ابن حجر صریح دلالت دارد بر آنکه در وقت حضرت رسول خدا ‹ 535 › ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و ابوبکر حد خمر اربعین بود ، و عمر به رأی خود در آن زیاده نمود .

ص : 119

و در " تاریخ الخلفاء " تصنیف سیوطی در اولیات عمر مذکور است :

وأول من ضرب علی الخمر ثمانین . (1) انتهی .

از این قول هم معلوم میشود که در زمان حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) حد خمر هشتاد نبود و عمر آن را به رأی خود مقرر کرد ، و شیعه این طعن را بنابر روایات خود ذکر نکرده باشند ; زیرا که نزد ایشان در زمان حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) هم حد شرب خمر ثمانین بود نه اربعین ، و بنابر مذهب شیعه طعن جهل عمر از حد شرب البته صحیح میتواند شد .

اما آنچه گفته : زیرا که اگر عمر زیاده کرد به قول امیرالمؤمنین [ ( علیه السلام ) ] و اجماع صحابه کرد ، پس او فقط محل طعن نباشد .

پس بنابر اقوال اهل سنت که میگویند : عمر به استشاره جناب امیر ( علیه السلام ) زیاده در حد خمر نمود - معاذالله - این اشکال لازم خواهد آمد ، لیکن شیعه آن را از اکاذیب اهل سنت میدانند ، و ایشان به افترائات اهل سنت ملزم نمیشوند ، جواب این اشکال بر ذمه اهل سنت است نه ذمه ایشان ; نزد شیعه صحیح و ثابت همین است که حد خمر در عهد جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) هشتاد بود ، و جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) عمر را که از این حکم جاهل بود آگاه ساخت .

اما آنچه گفته : در بعضی کتب شیعه به طور دیگر این طعن مذکور است ،

ص : 120

و آن طعن این است که گویند : عمر یک بار در حد شراب زیاده بر هشتاد تازیانه زد .

پس مخاطب را میبایست که نام کتاب ذکر میکرد تا آن کتاب به جهت تصحیح نقل ملاحظه نموده میشد .

اما آنچه گفته : حضرت امیرالمؤمنین [ ( علیه السلام ) ] نیز در شراب صد تازیانه زده است .

پس بدان که در کتاب " من لا یحضره الفقیه " مذکور است :

إن أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أُتی بالنجاشی الحارثی وقد شرب الخمر فی رمضان فضربه ثمانین ، ثم دعا به من الغد ، فضربه عشرین سوطاً ، فقال : یا أمیر المؤمنین ! ضربتنی ثمانین فی شرب الخمر ، فهذه العشرون ما هی ؟ فقال : « هذه لجرأتک علی شرب الخمر فی شهر رمضان » . (1) انتهی .

و در " کنز العمال " نیز این حدیث از عبدالرزاق و بیهقی و ابن جریر نقل کرده به این الفاظ :

عن أبی مروان : أن علیاً [ ( علیه السلام ) ] ضرب النجاشی الحارثی الشاعر ، وشرب الخمر فی رمضان ، فضربه ثمانین جلدة ، ثم حبسه ، وأخرجه من الغد فضربه عشرین ، وقال : « إنّما جلّدتک

ص : 121

هذه العشرین لجرأتک علی الله وإفطارک فی رمضان » . عب . هق . وابن جریر (1) .

پس اگر مثل این وجه در فعل عمر نیز منقول باشد البته طعن ساقط خواهد شد .

عجب اینکه مخاطب در خاتمه باب امامت این فعل جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) را اولا وکالتاً عن النواصب از مطاعن آن جناب شمرده ، و در مقام جواب گفته که :

روایت محمد بن بابویه مقبول نیست (2) .

و ندانسته که این روایت را ائمه اعلام اهل سنت هم در کتب خود اخراج کرده اند ، ابن بابویه به آن متفرد نیست ، تا گنجایش عدم قبول آن باشد !

هرگاه که این را دانستی پس بدان که صرف همین چند قصه نیست که ‹ 536 › دلالت کند بر جهل عمر از احکام شرعیه ، و عدم مبالات او به امور دینیه ، بلکه قضایای دیگر غیر از آنچه مذکور شده بسیار است :

ص : 122

[ حرمت تصرف در حلیّ خانه کعبه ] از (1) آن جمله آنکه جاهل بود از عدم جواز تصرف در حلیّ خانه کعبه و خزائن آن ، و به سبب جهل از این مسأله و اشاره اصحاب او - به طمع انتفاع ! - قصد نمود که حلی کعبه و خزائن آن را به صرف آرد (2) ، چنانچه در کتاب " ربیع الابرار " زمخشری مذکور است :

قیل لعمر : لو اتّخذت حلیّ الکعبة فجهّزت به جیوش المسلمین ، وما تصنع الکعبة بالحلی ؟ !

فهمّ بذلک عمر (3) فسأل علیاً ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] ، فقال : « إن القرآن أُنزل علی رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، والأموال أربعة : أموال المسلمین فقسّمها بین الورثة فی الفرایض ، والفیء فقسّمه علی مستحقّیه ، والخمس فوضعه الله حیث وضعه ، والصدقات فجعلها الله حیث جعلها ، وکان حلیّ الکعبة فیها یومئذ ، فترکه الله علی حاله ، ولم یترکه نسیاناً ولم یخف علیه مکاناً ، فأقرّه حیث أقرّه

ص : 123

الله ورسوله » ، فقال عمر : لولاک افتضحنا ، وترکه (1) .

و جلال الدین سیوطی در " عرف الوردی فی أخبار المهدی " گفته :

أخرج أیضاً - أی نعیم بن حمّاد - ، عن عمر بن الخطاب : أنه ولج البیت وقال : والله ما أدری أدع خزائن البیت وما فیه من السلاح والمال أو أُقسّمه فی سبیل الله ؟

فقال له علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] : « امض یا أمیر المؤمنین ! فلست بصاحبه ، إنّما صاحبه منّا ، شابّ من قریش یقسّمه فی سبیل الله فی آخر الزمان » (2) .

و بخاری هم در " صحیح " خود حدیث اراده نمودن عمر تقسیم مال کعبه را آورده ، لکن تنبیه عمر بر عدم جوازش نسبت به جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) ننموده ، بلکه نسبت به شیبه کرده ، وهذه عبارته (3) :

عن أبی وائل ; قال : جلست مع شیبة علی الکرسی فی الکعبة ، فقال : لقد جلس هذا المجلس عمر ، فقال : لقد هممت أن لا أدع فیها صفراء ولا بیضاء إلاّ قسّمته ، قلت : إن صاحبیک لم یفعلاه ،

ص : 124

فقال : هما المرءان أقتدی بهما . (1) انتهی .

و ابن حجر در شرح این حدیث گفته :

قال ابن بطّال : أراد عمر . . . لکثرته (2) إنفاقه فی منافع المسلمین ، ثم لمّا ذکر بأن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم لم یتعرض له ، أمسک ، وإنّما ترکا ذلک - والله أعلم - ; لأن ما جعل فی الکعبة وأسند (3) لها یجری مجری الأوقاف (4) ، فلا یجوز تغییره عن وجهه ، وفی ذلک تعظیم الإسلام وترهیب العدو . (5) انتهی .

ص : 125

[ دیه سقط جنین ] از (1) آن جمله آنکه جاهل بود از حکم دیه املاص و به تعلیم بعض صحابه از آن واقف گشت ، وگفت که : اگر این حکم را نمیشنیدم به غیر آن فتوا میدادم ، در " کنز العمال " مذکور است :

عن ابن عباس ; قال : قام عمر علی المنبر ، فقال : أُذکّر الله امرءاً سمع رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم قضی فی الجنین ، فقام حمل بن مالک بن النابغة الهذلی ، وقال : یا أمیر المؤمنین ! کنت بین ضُرّتین ، فضربت إحداهما الأُخری بعود ، فقتلتها وقتلت ما فی بطنها ، فقضی النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم بغرّة عبد أو أمة ، فقال عمر : الله اکبر ! لو لم أسمع بهذا لقضینا بغیره . عب . ‹ 537 › طب . وأبو نعیم (2) .

و در " جمع بین الصحیحین " حمیدی مذکور است :

عن المغیرة ; قال : سئل عمر بن الخطاب عن إملاص المرأة -

ص : 126

وهی التی یضرب بطنها فتلقی جنیناً - فقال : أیّکم سمع من النبیّ فیه شیئاً ؟ قال : فقلت : أنا ، قال : ما هو ؟ قلت : سمعت النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : فیه غرّة عبد أو أمة (1) .

و ولی الله در " ازالة الخفا " گفته :

الشافعی ، عن سفیان ، عن عمرو ، عن طاووس : أنه سمع عمر بن الخطاب قال : أُذکّر الله امرءاً سمع من النبیّ [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] فی الجنین شیئاً ، فقام حمل بن مالک بن النابغة فقال : کنت بین جاریتین لی ، فضربت إحداهما الأُخری بمسطح (2) فألقت جنیناً میتاً ، فقضی فیه رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بغرّة ، فقال عمر : کدنا أن نقضی فی مثل هذا برأینا (3) .

و در " مستدرک حاکم " به اسناد او مذکور است :

عن ابن عباس ; قال : قام عمر علی المنبر فقال : أُذکّر امرءاً سمع

ص : 127

رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم قضی فی الجنین ، فقام حمل ابن مالک بن النابغة الهذلی فقال : یا أمیر المؤمنین ! کنت بین جاریتین - یعنی ضرّتین - فجرحت أو (1) ضربت إحداهما الأُخری بعمود ظلّتها فقتلتها وقتلت ما فی بطنها ، فقضی النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم فی الجنین بغرّة عبد أو أمة ، فقال عمر : الله أکبر ! لو لم تسمع (2) بهذا ما (3) قضینا بغیره (4) .

ص : 128

[ حکم ازدواج زن در عده ] از (1) آن جمله آنکه در " ذخائر العقبی " تألیف محبّ طبری مذکور است :

عن مسروق ، قال : [ إن ] (2) عمر . . . أُتی بامرأة قد نکحت فی عدّتها ، ففرّق بینهما وجعل مهرها فی بیت المال ، وقال : لا یجتمعان أبداً ، فبلغ علیاً ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] فقال : « إن کان (3) جهلا فلها المهر بما استحلّ من فرجها ، ویفرّق بینهما ، فإذا انقضت عدّتها فهو خاطب من الخطاب » ، فخطب عمر وقال : ردّوا الجهالات إلی السنة ، فرجع إلی قول علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] (4) .

حاصل آنکه : آوردند نزد عمر زنی را که نکاح کرده بود در عده ، پس عمر در میان او و شوهرش تفریق نمود و مهر او را داخل بیت المال ساخت و گفت که : این هر دو گاهی جمع نشوند .

و این حکم عمر به جناب امیر ( علیه السلام ) رسید ، پس فرمود که : « اگر این نکاح به سبب جهل واقع شده ، پس زن را مهری باید به عوض استحلال آن مرد فرج

ص : 129

او را ، و تفریق در میان هر دو باید نمود ، و هرگاه عده زن منقضی شود پس آن مرد هم یک خواستگاری از خواستگاری کنندگان خواهد بود » ، پس عمر خطبه خواند و گفت : برگردانید جهالات به سوی سنت ، و رجوع کرد عمر به سوی قول جناب علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) . انتهی .

و از عمر در این حکم چند غلط واقع شده :

یکی : آنکه مهر را در بیت المال داخل ساخت ، اگر نزد او آن زن مستحق مهر نبود ، کاش آن را به زوج او میداد ، ادخال آن در بیت المال جز ظلم و ستم وجهی ندارد .

دوم : آنکه ندانست که زن در این صورت مستحق مهر است ، و آن را از او گرفت (1) .

سوم : آنکه حکم داد که گاهی بعد از این ، آن هر دو زن و مرد جمع نشوند ، حال آنکه بعدِ انقضای عده اگر آن مرد به آن زن نکاح میکرد صحیح میشد ، چنانچه جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) بیان فرمود .

پس عمر چون این حکم ‹ 538 › به رأی فاسد خود خلاف شرع نمود آثم و گنهکار و مرتکب کبیره ، و داخل وعید ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ . . ) (2) بوده باشد .

ص : 130

[ رجم زنی که به تهدید اقرار به زنا کرد ] از (1) آن جمله آنکه حکم داد به رجم زنی که به تهدید و تخویف اقرار به زنا کرده بود ، و هرگاه جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) تنبیه فرمود ، رجوع کرد چنانچه در " ذخائر العقبی " مذکور است :

عن زید بن علی ; عن أبیه ، عن جدّه رضی الله عنهم [ ( علیهم السلام ) ] ، قال : أُتی عمر بن الخطاب بامرأة حامل قد اعترفت بالفجور ، فأمر برجمها ، فتلقاها علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] فقال : « ما بال هذه ؟ » قالوا : أمیر المؤمنین أمر برجمها ، فردّها علی [ ( علیه السلام ) ] فقال : « هذه سلطانک علیها ، فما سلطانک علی ما فی بطنها ؟ ! ولعلّک انتهرتها (2) أو أخفتها ؟ » قال : قد کان ذلک ، قال : « أو ما سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم قال : « لا حدّ علی معترف بعد بلاء ، [ انه ] (3) من قید أو حبس أو تهدید فلا إقرار له ؟ » فخلّی سبیلها .

وعن عبد الله بن الحسن ; قال : دخل علی [ ( علیه السلام ) ] علی عمر . . .

ص : 131

وإذا امرأة حبلی تقاد لترجم ، قال : « ما شأن هذه ؟ » قالت : یذهبون بی لیرجمونی ، فقال : « یا أمیر المؤمنین ! بأیّ شیء ترجم ؟ إن کان لک سلطان علیها فما لک سلطان علی ما فی بطنها » ، فقال عمر : کلّ أحد أفقه منّی - ثلاث مرات - فضمنها علی [ ( علیه السلام ) ] حتّی وضعت غلاماً ، ثم ذهب بها إلیه فرجمها .

وهذه المرأة غیر تلک ، والله أعلم ; لأن اعتراف تلک کان معه تخویف ، فلم یصح فلم یرجم (1) ، وهذه رجمت کما تضمّنه الحدیث (2) .

خلاصه روایت اول آنکه : از زید بن علی ، از پدر بزرگوار آن جناب ، از جدّ امجد آن عالی قباب ( علیهم السلام ) مروی است که : آورده شد نزد عمر زنی حامله که اعتراف کرد به فجور و زنا ، پس عمر حکم کرد به رجم او ، پس بازگردانید آن زن را جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) وگفت که : « این زن سلطان و قدرت تو بر اوست ، پس چیست سلطان تو بر آنچه در شکم اوست ؟ ! و شاید که تو او را سرزنش کردی یا او را اخافه نمودی ؟ » گفت عمر که : البته اخافه او به وقوع آمده ، جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) فرمود که : « آیا نشنیدی رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را که

ص : 132

فرمود : « نیست حد بر کسی که اعتراف نماید بعد مبتلا شدن به قید و حبس یا تهدید که اقرار او معتبر نیست » پس عمر گذاشت آن زن را . انتهی محصل الترجمة .

پس حکم به قتل نفس معصومه چقدر قباحت و شناعت دارد ، خصوصاً برای امام ! ! غور باید کرد و تأمل باید که هر کسی که از او چنین خطاهای فاحشه و جهالات شنیعه صادر شده باشد ، و نداند که اقرار بعدِ تخویف و تهدید ، صحیح نیست ، چگونه امام بر حق و خلیفه مطلق تواند شد ؟ !

ص : 133

[ اقامه حد به مجرد علم حاکم ] از (1) آن جمله در " کنز العمال " مذکور است :

عن أُمّ کلثوم ابنة أبی بکر : أن عمر بن الخطاب کان یعسّ بالمدینة ذات لیلة فرأی رجلا وامرأة علی فاحشة ، فلمّا أصبح قال للناس : أرأیتم لو أن إماماً رأی رجلا وامرأة علی فاحشة فأقام علیها (2) الحدّ ما کنتم فاعلین ؟ قالوا : إنّما أنت إمام ، فقال علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] : « لیس ذلک لک ، إذن یقام علیک الحدّ ، إن الله لم یأمن علی هذا الأمر أقلّ من أربعة شهداء » . ثم ‹ 539 › ترکهم ما شاء الله أن یترکهم ، ثم سألهم ، فقال القوم مثل مقالتهم الأولی ، وقال علی [ ( علیه السلام ) ] مثل مقالته . الخرایطی فی مکارم الأخلاق (3) .

و ولی الله بعد از نقل این حدیث در " ازالة الخفا " گفته :

قال الغزالی : هذا یشیر إلی أن عمر کان متردّداً فی هذه المسألة (4) .

ص : 134

[ جهل از حکم اضطرار به زنا ] از (1) آن جمله آنکه در " ذخائر العقبی " مذکور است :

عن عبد الرحمن السلمی قال : أُتی عمر . . . بامرأة أجهدها العطش ، فمرّت علی راع ، [ فاستسقته ، ] (2) فأبی أن یسقیها إلاّ أن تمکّنه من نفسها ، ففعلت ، فشاور الناس فی رجمها ، فقال له علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « هی مضطرّة إلی ذلک » ، فخلّی سبیلها .

ففعل هذا محمول علی أنها أشرفت علی الهلاک لو لم تفعل ، ومع ذلک فیه (3) نظر ، وربما یخیّل من قول علی [ ( علیه السلام ) ] هذا أنه جوّز لها الفجور بسبب ذلک ، ولا أری أنه جوّز ذلک ، وإنّما سقط ذلک لمکان الشبهة ، والله أعلم (4) .

ص : 135

خلاصه آنکه از عبدالرحمن سلمی منقول است که گفت : آوردند نزد عمر زنی را که عطش او را در جهد انداخته بود ، پس گذشت او بر چراننده ، و او ابا و انکار کرد از نوشانیدن او آب را مگر آنکه به او جماع نماید ، پس آن زن او را بر جماع تمکین داد . عمر با مردم مشاوره ساخت در رجم او ، و جناب امیر ( علیه السلام ) فرمود که : « این زن مضطر است به سوی زنا » ، پس عمر راه او گذاشت و متعرض حال او نشد .

ص : 136

[ عفو بعضی از اولیاء دم از قاتل ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن إبراهیم النخعی : أن عمر بن الخطاب أُتی برجل قد قتل عمداً ، فعفا بعض الأولیاء ، فأمر بقتله ، فقال ابن مسعود : کانت النفس لهم جمیعاً ، فلمّا عفا هذا أحیی النفس فلا تستطیع أن تأخذ حقّه (2) حتّی یأخذ غیره ، قال : فما تری ؟ قال : أری أن تجعل الدیة علیه من ماله ، وترفع حصّة الذی عفا ، قال عمر : وأنا أری ذلک . الشافعی . ق (3) .

و در " ازالة الخفا " آورده :

الشافعی : حدّثنا محمد ، حدّثنا أبو حنیفة ، عن حمّاد ، عن إبراهیم ، عن عمر بن الخطاب ، أُتی برجل قد قتل عمداً ، فأمر بقتله ، فعفا بعض الأولیاء ، فأمر بقتله ، فقال ابن مسعود : کانت

ص : 137

النفس لهم جمیعاً فلمّا عفا هذا أحیی النفس فلا تستطیع أن تأخذ حقّه حتّی تأخذ (1) حق غیره ، قال : فما تری ؟ قال : أری أن تجعل الدیة علیه فی ماله وترفع حصّة الذی عفا ، قال عمر : وأنا أری ذلک (2) .

ص : 138

[ عدم قصاص از مسلمان به جهت ذمّی ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن مکحول ; عن عبادة بن الصامت : دعی نبطیاً یمسک له دابّة عند بیت المقدس فأبی ، فضربه فشجّه (2) ، فاستعدی علیه عمر بن الخطاب ، فقال له : ما دعاک إلی ما صنعت بهذا ؟ فقال : یا أمیر المؤمنین ! أمرته أن یمسک دابّتی فأبی ، وأنا رجل فیّ حدّة ، فضربته ، فقال : اجلس للقصاص ، فقال زید بن ثابت : أتقید عبدک من أخیک ، فترک عمر القود ، وقضی علیه بالدیة (3) .

و نیز در آن مذکور است :

عن یحیی بن معید : أن عمر بن الخطاب أُتی برجل من أصحابه قد جرّح رجلا من أهل الذمّة ، فأراد أن یقیده ، قالوا : لیس ذلک لک ، قال ‹ 540 › عمر : إذاً نضعف علیه العقل ، فأضعفه . ق (4) .

ص : 139

[ عدم قصاص از پدر در قتل پسر ] از (1) آن جمله آنکه جاهل بود از اینکه در میان پدر و پسر قصاص نیست ، و به تنبیه معاذ واقف گشت و به قول او رجوع آورد ، چنانچه ولی الله در " ازالة الخفا " گفته :

ورجع - أی عمر - إلی قول معاذ : لیس بین الأب وابنه قصاص ، وإلی قول زید بن ثابت - فی قصّة قتل عبادة بن الصامت نبطیاً - : أتقتل أخاک فی عوض عبدک ؟ !

فرجع إلی غیر ذلک من صور لا تحصی . (2) انتهی .

حاصل آنکه : رجوع کرد عمر به سوی قول معاذ که : نیست در میان پدر و پسر قصاص .

و رجوع کرد ، به سوی قول زید بن ثابت در قصه قتل کردن عبادة بن الصامت نبطی را که گفت زید بن ثابت به عمر : آیا قتل میکنی برادر خود را در عوض بنده خود ؟ !

ص : 140

پس (1) رجوع کرد عمر از حکم خود ، و سوای این صورتهای دیگر است که احصای (2) آن کرده نمیشود . انتهی .

ولله الحمد وله المنة که ولی الله قائل گردیده که (3) به اینکه صور جهالات عمر و رجوع او از خطایای خود بی نهایت است و احصای آن نتوان کرد .

ص : 141

[ نرفتن در قبر نامحرم ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن عبد الرحمن بن ابزی ، قال : أراد عمر أن یدخل قبر زینب بنت جحش ، فأرسل إلی أزواج النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فقلن : إنه لا یحلّ لک أن تدخل القبر ، وإنّما یدخل القبر من کان یحلّ له أن ینظر إلیها وهی حیة . ابن سعد . (2) انتهی .

خلاصه آنکه از عبدالرحمن بن ابزی منقول است که گفت : اراده نمود عمر که داخل شود در قبر زینب بنت جحش زوجه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، پس فرستاد کسی را نزد ازواج رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و اطلاع این اراده به ایشان نمود ، گفتند ازواج حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : حلال نیست تو را که داخل قبر او شوی ، داخل قبر او نمیشود مگر کسی که حلال باشد او را که نظر کند به سوی او در حال زندگی او . انتهی .

سبحان الله ! چه بی ادبی بود که اراده دخول قبر زوجه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) نمود ، و از مسأله مشهوره - که نسوان عوام الناس هم به آن علم دارند ! - جاهل بود ، باز اهل سنت او را اعلم از جناب امیر ( علیه السلام ) ، و خلیفه برحق گویند ! !

ص : 142

[ انتخاب نام و کنیه انبیا ( علیهم السلام ) ] از (1) آن جمله آنکه تسمی را به اسمای انبیا ( علیهم السلام ) مکروه میدانست ، و بر کسانی که حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به نام انبیا نامشان نهاده بود انکار مینمود ، چنانچه در کتاب " الروض الأنف " تصنیف ابوالقاسم سهیلی (2) مذکور است :

وکان من مذهب عمر کراهیة التسمّی بأسماء الأنبیاء ، فقد أنکر علی المغیرة تکنیته ب : أبی عیسی ، وأنکر علی صهیب تکنیته ب : أبی یحیی ، فأخبره کلّ واحد منهما أن رسول الله صلی الله علیه

ص : 143

[ وآله ] وسلّم کنّاه بذلک ، فسکت . (1) انتهی .

یعنی بود از مذهب عمر کراهیت نام داشتن به نام انبیا ، پس به درستی که انکار کرد بر مغیره کنیه او را به ابوعیسی ، و انکار کرد بر صهیب کنیه او را به ابی یحیی ، پس خبر دادند (2) او را که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) (3) هر دو (4) را به این کنیه مُکَنّی ساخته ، پس عمر ساکت شد . انتهی .

قطع نظر از جهل به مسأله ، حکم دادن به کراهت این ‹ 541 › تسمیه بدون تمسک به دلیل ، به محض هوای نفس ، حرام و گناه است ، و موجب دخول در اعدای سنت ، چنانچه عمر خود به آن تصریح کرده .

و در " سنن ابوداود " مذکور است :

باب فی من یتکنّی ب : أبی عیسی ، حدّثنا هارون بن زید بن أبی الزرقاء ، أبی ، ( نا ) هشام (5) بن سعد ، عن زید بن أسلم ، عن

ص : 144

أبیه : أن عمر بن الخطاب ضرب ابناً له تکنّی ب : أبی عیسی ، وان المغیرة بن شعبة تکنّی ب : أبی عیسی ، فقال له عمر : ما یکفیک أن تکنّی ب : أبی عبد الله ؟ فقال : إن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم کنّانی ، فقال : إن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم قد غفر له ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر ، وأنا فی جلجتنا (1) ، فلم یزل یکنّی بأبی عبد الله حتّی هلک (2) .

و از این روایت علاوه بر جهل ، معانده صریح عمر ، و اعتراض او بر

ص : 145

جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، و ادعای این معنا که - معاذ الله - تکنیه آن حضرت مغیره را به ابی عیسی از ذنوب بود ، نیز ظاهر است .

و ابن القیم در کتاب " زاد المعاد " گفته :

فصل ، وقد کره قوم من السلف والخلف الکنیة ب : أبی عیسی ، وأجازها آخرون ، فروی أبو داود ، عن زید بن أسلم ، عن عمر بن الخطاب : ضرب ابناً [ له ] (1) یکنّی : أبا عیسی ، وأن المغیرة بن شعبة تکنّی ب : أبی عیسی ، فقال له عمر : ما یکفیک أن تکنّی ب : أبی عبد الله ؟ فقال : إن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم کنّانی ، فقال : إن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم قد غفر له ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر ، وأنا فی جلجتنا ، فلم یزل یکنّی ب : أبی عبد الله حتّی هلک (2) .

ص : 146

[ حکم مالی که پس از تقسیم بیت المال زیاد آمده ] از (1) آن جمله آنکه در " ذخائر العقبی " در ذکر رجوع ابوبکر و عمر به سوی قول جناب امیر ( علیه السلام ) آورده :

عن موسی بن طلحة ; قال : إن عمر اجتمع عنده مال فقسّمه ، ففضّلت منه فضل (2) ، فاستشار أصحابه فی ذلک الفضل ، فقالوا : نری أن تمسکه فإن احتجتَ إلی شیء کان عندک ، وعلی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] فی القوم لا یتکلّم ، قال عمر . . . : ما لک لا تتکلّم یا علی ؟ قال : « قد أشار علیک القوم » ، قال : وأنت فأشر ، قال : « فإنی أری أن تقسّمه » ، ففعل . (3) انتهی .

حاصل آنکه : به درستی که مجتمع شد نزد عمر مالی ، پس تقسیم کرد آن را و فاضل شد از آن زیادتی ، پس مشورت کرد عمر با اصحاب خود در این زیادتی ، پس گفتند ایشان که : میبینیم که بازداری این زیادتی را تا به وقت حاجت به کار آید ، و جناب امیر ( علیه السلام ) هم تشریف میداشت و کلامی نمیکرد ، عمر به آن حضرت گفت که : چرا کلام نمیکنی ؟ آن جناب ( علیه السلام ) فرمود که :

ص : 147

« قوم به تو مشورت داده اند » ، عمر گفت که : تو هم مشورتی (1) بگو . آن جناب فرمود که : « چنان میبینیم که تقسیم این زیادتی مال بکنی » ، پس عمر تقسیم کرد .

و در " کنز العمال " در فضائل عمر در ذکر زهد او مذکور است :

عن طلحة . . . ، قال : أُتی عمر بمال فقسّمه بین المسلمین ، ففضلت منه فضلة ، فاستشار فیها ، فقالوا : لو ترکت لنائبة إن کانت ، وعلی ( علیه السلام ) ساکت لا یتکلّم ، فقال : ما لک - یا أبا الحسن ! - لا تتکلم ؟ قال : « قد أخبرک القوم » ، قال عمر : لتکلّمنی ، قال : « إن الله ‹ 542 › عزّ وجلّ قد فرغ من قسمة هذا المال . . » - وذکر حدیث مال البحرین حین جاء النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم وحال بینه وبین أن یقسّمه اللیل ، فصلّی الصلاة فی المسجد - « فلقد رأیت ذلک فی وجه رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم حتّی فرغ منه » ، فقال : لا جرم لنقسّمنّه ، فقسّمه علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] ، فأصابنی منه ثمان مائة درهم . البزاز (2) .

و در کتاب " استیعاب " در ترجمه صعصعه مذکور است :

کان فصیحاً ، خطیباً ، لبیباً ، أدیباً (3) ، فاضلا ، بلیغاً ، یعدّ فی

ص : 148

أصحاب علی [ ( علیه السلام ) ] ، قال یحیی بن معین : صعصعة وزید وإسحاق (1) بنو صوحان کانوا خطباء من عبد القیس ، قتل زید وإسحاق (2) یوم الجمل ، هو القائل لعمر بن الخطاب حین قسّم المال الذی بعثه أبو موسی ، وکان ألف ألف درهم وفضلت من ذلک فضلة ، فاختلفوا علیه : أین یضعها ؟ فقام خطیباً ، فحمد الله وأثنی علیه ، وقال : أیها الناس ! قد بقیت لکم فضلة بعد حقوق الناس ، فما تقولون فیها ؟ فقام صعصعة بن صوحان - وهو غلام شاب - وقال : یا أمیر المؤمنین ! إنّما یشاور الناس فیما لم ینزل الله فیه القرآن ، وأمّا ما أنزل الله فیه القرآن ووضعه مواضعه ، فضعه فی مواضعه التی وضعه (3) الله فیها ، فقال : صدقت ، أنت منی وأنا منک ، فقسّمه بین المسلمین . ذکره عمر بن شبّة بإسناده (4) .

و ولی الله نیز در " ازالة الخفا " این حدیث را روایت کرده (5) .

ص : 149

[ حکم مالی که دو نفر نزد کسی ودیعه بگذارند ] از (1) آن جمله آنکه در کتاب " ریاض النضرة " و " ذخائر العقبی " مذکور است :

عن حَنْش (2) بن المعتمر ، قال : إن رجلین أتیا امرأة من قریش فاستودعاها مائة دینار ، وقالا لها : لا تدفعیها إلی أحد منّا دون صاحبه حتّی نجتمع ، فلبثا حولا ، ثم جاء أحدهما إلیها وقال : إن صاحبی قد مات ، فادفعی إلیّ الدنانیر ، فأبت ، فثقل علیها بأهلها ، فلم یزالوا بها حتّی دفعتها إلیه ، ثم لبث (3) حولا آخر فجاء الآخر ، فقال : ادفعی إلیّ الدنانیر ، فقالت : إن صاحبک قد جاءنی وزعم أنک قد متّ فدفعتها إلیه ، واختصما إلی عمر . . . فأراد أن یقضی علیها (4) ، فقالت : أُنشدک الله أن لا تقضی بیننا وارفعنا إلی

ص : 150

علی بن أبی طالب ( علیه السلام ) ، فرفعهما إلی علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] ، فعرف أنهما قد مکرا بها (1) ، فقال : « ألیس قد قلتما : لا تدفعیها (2) إلی أحد منّا دون صاحبه ؟ » قال : بلی ، قال : « فإن مالک عندنا ، اذهب فجیء بصاحبک حتّی ندفعها إلیکما » . (3) انتهی .

و در کتاب " تذکرة خواص الأُمة " مذکور است :

فی روایة : إن رجلین من قریش أودعا امرأة مائة دینار ، وقالا لها : لا تدفعیها إلی أحدنا حتّی یحضر الآخر ، [ فغابا ، ] (4) ثم جاء أحدهما فقال : إن صاحبی قد هلک وأُرید المال ، فدفعته إلیه ، ثم جاء الآخر فطلبه ، فقالت : أخذه صاحبک ، فقال : ما کان الشرط کذا ، فارتفعا إلی عمر ، فقال للرجل : ألک بینة ؟ قال : هی ، فقال عمر : ما أراک إلاّ ضامنة ، فقالت : أنشدک الله ارفعنا إلی علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] فرفعهما ، فقصّت المرأة القضیّة علیه ، فقال

ص : 151

للرجل : « ألست القائل : لا تسلّمها ‹ 543 › لأحد دون الآخر ؟ » فقال : بلی ، فقال : « مالک عندنا ، احضر صاحبک وخذ المال » ، فانقطع الرجل - وکان مختالا (1) - فبلغ ذلک عمر ، فقال : لا أبقانی الله بعد ابن أبی طالب (2) .

و در " ازالة الخفا " آورده :

عن حنش بن المعتمر : إن رجلین أتیا امرأة من قریش فاستودعاها مائة دینار ، وقالا : لا تدفعیها إلی واحد منّا دون صاحبه حتّی نجتمع ، فلبثا حولا ، ثم جاء أحدهما إلیها وقال : إن صاحبی قد مات فادفعی إلیّ الدنانیر ، فأبت ، فتقبل (3) علیها بأهلها فلم یزالوا بها حتّی دفعتها إلیه ، ثم لبث حولا آخر ، فجاء الآخر فقال : ادفعی إلیّ الدنانیر ، فقالت : إن صاحبک قد جاءنی وزعم أنک قد متّ فدفعتها إلیه ، فاختصما إلی عمر ، فأراد أن یقضی علیها . .

ص : 152

وروی : أنه قال لها : ما أراک إلاّ ضامنة ، فقالت : أُنشدک الله أن لا تقضی بیننا وارفعنا إلی علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] ، فرفعهما إلی علی [ ( علیه السلام ) ] ، وعرف أنهما قد مکرا بها ، فقال : « ألیس قلتما : لا تدفعیها إلی واحد منّا دون صاحبه ؟ » قال : بلی ، قال : « إن مالک عندنا ، اذهب فجیء بصاحبک حتّی ندفعها إلیکما » (1) .

از اینجا ظاهر میشود که عمر با وصف جهل از مسأله ، اراده حکم برخلاف شرع نموده بود ، و خواسته که هر چه در رأی فاسد او آمده به آن فتوا دهد ، و بر آن زن ظلم نماید ، بلکه از روایت " ازالة الخفا " ظاهر است که حکم نمود اینکه آن زن ضامن است .

ص : 153

[ شک در رکعات ] از (1) آن جمله آنکه جاهل بود از مسأله شک در عدد رکعات ، در " ازالة الخفا " مسطور است :

البیهقی ، عن ابن عباس : أن عمر سألهم ، فقال عبد الرحمن بن عوف : سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : إذا شکّ فی الإثنتین والثلاث فلیجعلها إثنتین ، وإذا شکّ فی الثلاث والأربع فلیجعلها ثلاثاً حتّی یکون الوهم (2) فی الزیادة ، فأخذ به عمر . (3) انتهی .

ص : 154

[ جماع روزه دار ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن سعید بن المسیب ، قال : خرج عمر بن الخطاب علی أصحابه فقال : أفتونی فی شیء صنعته الیوم ، فقالوا : ما هو یا أمیر المؤمنین ؟ قال : مرّت بی جاریة فأعجبتنی (2) ، فوقعت علیها وأنا صائم ، فعظّم علیه القوم - وعلی [ ( علیه السلام ) ] ساکت - فقال : ما تقول یابن أبی طالب ؟ فقال : جئت حلالا ، ویوم مکانه یوم ، فقال : أنت خیرهم فتویً . ابن سعد . (3) انتهی .

حاصل آنکه : از سعید بن المسیب مروی است که گفت : بیرون آمد عمر بن الخطاب بر اصحاب خود و گفت : فتوا دهید در امری که کرده ام آن را امروز . گفتند : چیست آن امر یا امیرالمؤمنین ؟ گفت : گذشت بر من کنیزی و در عجب آورد مرا ، پس با او جماع کردم و من صائم بودم ، پس اصحاب عمر این امر را بسیار بزرگ و عظیم شمردند ، و جناب امیر ( علیه السلام ) ساکت بود ، پس گفت عمر : چه میفرمایی یا ابن ابی طالب [ ع ] ؟ گفت آن جناب : جماع کردی با زن حلال - یعنی با جاریه خود جماع کردی نه به اجنبیه - لیکن چونکه در

ص : 155

صوم این فعل را کردی پس روزه تو فاسد شد ، بجای آن روزه دیگر باید گرفت . انتهی محصل ترجمته .

و از این روایت :

اولا : ‹ 544 › ثابت میشود جهل عمر به اینکه بر جماع کننده در صوم چه لازم میآید .

و ثانیاً : در حالت صوم که با جاریه جماع کرده از دو صورت خالی نیست : یا آنکه عالم بود به عدم جواز جماع در صوم ، پس فعلی حرام - که از شأن فساق بعید است - عمداً واقع ساخته و صوم واجب را دیده و دانسته بر باد داده ; و اگر جاهل به عدم جواز جماع در صوم بود ، پس جهل دیگر او ثابت شد و معلوم شد که از مسائل صوم که اکثر جهال هم به آن علم دارند تا زمان خلافت خود جاهل بود ، و به مفسدات صوم هم اطلاعی نداشت .

و اگر حامیان او در میدان مکابره پا نهاده گویند که : این صوم صوم مستحب بود نه واجب .

پس با آنکه خلاف ظاهر است ، مفید نیست ; زیرا که افطار صوم مستحب خود جایز است ، اگر در آن جماع میکرد حاجت استفتای اصحاب و استماع استعظامشان و باز رجوع به جناب امیر ( علیه السلام ) چه بود ؟ !

مگر آنکه التزام کنند که : او از جواز افطار و ایقاع وقاع در صوم مستحب هم جاهل بود ، پس باز هم مطلوب از دست نمیرود ، و کمال جهل او در این صورت هم ثابت میشود .

ص : 156

[ کفاره شکستن تخم شتر مرغ در حال احرام ] از (1) آن جمله آنکه در کتاب " ذخائر العقبی " تألیف محب طبری در ذکر رجوع ابی بکر و عمر به سوی قول جناب امیر ( علیه السلام ) ، و هم در " ریاض النضره " تصنیف او مذکور است :

عن محمد بن الزبیر ; قال : دخلت مسجد دمشق فإذا أنا بشیخ قد التوت ترقوتاه من الکبر ، فقلت : یا شیخ ! من أدرکت ؟ قال : عمر ، قلت : فما غزوت معه ؟ قال : الیرموک ، قلت : فحدّثنی شیئاً سمعته ، قال : خرجت مع فتیة حجّاجاً فأصبنا بیض نعام - وقد أحرمنا - فلمّا قضینا نسکنا ذکرنا ذلک لأمیر المؤمنین عمر ، فأدبر وقال : اتبعونی حتّی انتهی إلی حجر رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فضرب حجرة منها ، فأجابته امرأة ، فقال (2) : أثمّ أبو الحسن ؟ قالت : لا ، هو فی القناة ، فأدبر ، وقال : اتبعونی حتّی انتهی إلیه وهو یسوّی التراب بیده ، فقال : مرحباً یا أمیرالمؤمنین ! فقال : إن هؤلاء أصابوا بیض نعام وهم محرمون ، قال

ص : 157

علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : ألا أرسلت إلیّ ؟ قال : أنا أحقّ بإتیانک ، قال : « یضربون الفحل قلائص أبکاراً بعدد البیض ، فما نتج منه أهدوه » ، قال عمر . . . : فإن الإبل تخرج (1) ، قال : قال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « والبیض تمرض » ، فلمّا أدبر قال عمر : اللهم لا تنزل بی شدّةً (2) إلاّ وأبو الحسن إلی جنبی . (3) انتهی .

و در " کنز العمال " نیز این حدیث را از ابن عساکر در کتاب الحج در فصل ثالث فیما یباح للمحرم ویحرم (4) علیه از باب رابع آورده (5) .

و ولی الله هم این قصه را در " ازالة الخفا " جایی به اختصار آورده حیث قال :

عن محمد بن الزبیر ، عن شیخ التفت ترقوتاه من الکبر ، یخبره أن عمر استفتی فی مسألة ، فقال : اتبعونی حتّی انتهی إلی علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] فقال : مرحباً یا أمیر المؤمنین ! فذکر المسألة ،

ص : 158

فقال : ألا أرسلت إلیّ ؟ فقال : أنا أحقّ بإتیانک (1) .

و در مآثر جناب امیر ( علیه السلام ) در قضایای آن حضرت ( علیه السلام ) [ نیز ] مطولا از " ریاض النضره " نقل کرده (2) .

و خلاصه روایت " ذخایر " آنکه : از محمد بن الزبیر ‹ 545 › مروی است که گفت که : در مسجد دمشق دیدم پیری را که خم و کج شده بود هر دو چنبر (3) گردن او از پیری ، پس گفتم : ای شیخ کدام کس را دریافتی ؟ گفت : عمر را . گفتم : پس در کدام غزوه با او بودی ؟ گفت : در غزوه یرموک . گفتم : پس روایت کن حدیثی را که شنیده باشی . گفت : خارج شدم با جوانانی چند که به حج میرفتند ، پس بیضه های (4) شترمرغ را شکستیم ، و حال آنکه احرام بسته بودیم ، و هرگاه بجا آوردیم مناسک حج را بیان کردیم این امر را به عمر ، پس برگشت و گفت : پی من بیایید تا آنکه رسید به سوی حجره های رسول الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و زد دروازه یک حجره را ، پس جواب داد او را زنی . گفت

ص : 159

عمر : آیا در اینجا جناب امیر ( علیه السلام ) هست ؟ گفت : نه ، او در کاریز است ، پس برگشت عمر و گفت : پی من بیایید تا آنکه رسید نزد جناب امیر ( علیه السلام ) و آن جناب برابر میکرد خاک را به دست مبارک خود ، پس گفت آن جناب : مرحبا یا امیرالمؤمنین ! گفت عمر : این جماعت شکسته اند بیضه های شتر مرغ را و ایشان محرم بودند . گفت جناب امیر ( علیه السلام ) : آیا نفرستادی کسی را به سوی من ؟ گفت عمر که : من احقّم به آمدن و حاضر شدن به خدمت تو . گفت جناب امیر ( علیه السلام ) که : برجهانند شتران را بر شتر مادگان به شمار بیضه های نعام ابکار ، پس آنچه ایشان زایند ، آن را به هدی برند . گفت عمر : پس گاهی شتر مادگان بچه را پیش از مدت وضع میاندازند . گفت جناب امیر ( علیه السلام ) که : « والبیض تمرض » یعنی : بیضه ها مریض میشوند ، پس هرگاه برگشت عمر گفت : بار الها ! نازل مکن بر من شدتی مگر آنکه ابوالحسن به پهلوی من باشد . انتهی محصل الترجمة .

ص : 160

[ حدّ سارقِ دست و پا بریده ] از (1) آن جمله آنکه جاهل بود از حد سارق أقطع الید والرجل و با وصف جهل ، حکم به قطع رجلش داده ، در وعید ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ ) (2) داخل شده ، در " کنز العمال " مذکور است :

عن عبد الرحمن بن عائذ (3) ; قال : أُتی عمر بن الخطاب برجل أقطع الید والرجل قد سرق فأمر به عمر أن یقطع (4) رجله .

فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « إنّما قال الله تعالی : ( إِنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ . . ) (5) إلی آخر الآیة ، قد قطعت ید هذا ورجله ، ولا ینبغی أن تقطع رجله ، فتدعه لیس له قائمة یمشی علیها ، إمّا أن تعزّره ، وإمّا أن تستودعه السجن » .

ص : 161

قال : فاستودعه السجن . صب (1) . ق (2) .

و نیز در " کنز العمال " مذکور است :

عن عبد الرحمن بن عائذ الأزدی ، عن عمر : أنه أُتی برجل قد سرق ، فقطعه ، ثم أُتی به الثانیة ، ثم أُتی به الثالثة (3) ، فأراد أن یقطعه ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « لا تفعل ، فإنّما علیه ید ورجل ، ولکن اضربه واحبسه » . عب . وابن المنذر فی الأوسط (4) .

ص : 162

[ طلاق کنیزان ] از (1) آن جمله آنکه از مسأله طلاق امه جاهل بود ، در کتاب " مودة القربی " تصنیف سید علی همدانی مذکور است :

عن عبد الله بن خوقعة بن صبرة العبدی ، عن أبیه ; عن جدّه . . . ، قال : أتی عمر بن الخطاب رجلان فسألاه عن طلاق الأمة ، فانتهی إلی حلقة فیها رجل أصلع ، فقال : یا أصلع ! ما تری فی طلاق الأمة ؟ فقال - بإصبعیه ، وأشار بالسبابة والتی یلیها - فالتفت ابن الخطاب ‹ 546 › إلیهما ، وقال : اثنان ، فقال أحدهما : سبحان الله ! جئناک وأنت أمیر المؤمنین ! وسألناک عن مسألة فجئت إلی رجل - والله - ما کلّمک ، فقال : أتدری من هذا ؟ قالا : لا ، قال : هذا علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] ، أشهد أنی سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، یقول : « لو أن إیمان أهل السموات والأرض وضع فی کفّة ووضع إیمان علی [ ( علیه السلام ) ] فی کفّة لرجّح إیمان علی بن أبی طالب ( علیه السلام ) » (2) .

ص : 163

[ اکراه بر انتقال خانه به جهت توسعه مسجد ] از (1) آن جمله آنکه در تفسیر " درّ منثور " گفته :

أخرج عبد الرزاق ، عن زید بن أسلم . . . ، قال : کان للعباس ابن عبد المطلب دار إلی جنب مسجد المدینة ، فقال له عمر . . . : بعنیها - وأراد عمر أن یدخلها فی المسجد - ، فأبی العباس ( رضی الله عنه ) أن یبیعها إیّاه ، فقال عمر . . . : فهبها (2) لی . . فأبی ، فقال عمر : فوسّعها أنت فی المسجد . . فأبی ، فقال عمر : لابدّ لک من إحداهنّ . . فأبی ، قال : فخذ بینی وبینک رجلا . . فأخذ أُبیّ بن کعب ( رضی الله عنه ) ، فاختصما إلیه ، فقال أُبیّ ( رضی الله عنه ) لعمر : ما أری أن تخرجه من داره حتّی ترضیه ، فقال له عمر : أرأیت قضاءک هذا فی کتاب الله وحدیثه ام سنّة من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم ؟ قال أُبیّ ( رضی الله عنه ) : بل سنّة من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال عمر : وما ذاک ؟ قال : سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « إن سلیمان بن داود ( علیه السلام ) لمّا بنی بیت المقدس جعل کلّما بنی حائطاً أصبح منهدماً ،

ص : 164

فأوحی الله إلیه أن لا تبتن (1) فی حقّ رجل حتّی ترضیه » ، فترکه عمر . . . ، فوسّعها العباس ( رضی الله عنه ) بعد ذلک فی المسجد (2) .

و در " ازالة الخفا " گفته :

عن زید بن أسلم ، قال : کان للعباس بن عبد المطلب دار إلی جنب مسجد المدینة ، فقال له عمر : بعها (3) - وأراد عمر أن یزیدها فی المسجد - ، فأبی العباس أن یبیعها إیّاه ، فقال عمر : فهبها لی . . فأبی ، فقال عمر : فوسّعها أنت فی المسجد . . فأبی ، فقال عمر : لابدّک من إحداهنّ . . فأبی علیه ، قال : فخذ بینی وبینک رجلا . . فأخذ أُبیّ بن کعب فاختصما إلیه ، فقال أُبیّ لعمر : ما أری أن تخرجه من داره حتّی ترضیه . . إلی آخره (4) .

و در " جذب القلوب " مذکور است :

نقل است که دار عباس بن عبدالمطب ( رضی الله عنه ) به مسجد نزدیک بود ، عمر با

ص : 165

وی گفت : مسجد بر مسلمانان تنگ شد ، و من میخواهم که وسعتی بدان راه یابد ، جانبی حجرات امهات المؤمنین است ، و جانب دیگر خانه تو ، اما حجرات امهات المؤمنین ، مرا مجال برداشتن آنها نیست ، همین خانه تو ماند ، یا بفروش تا بر ثمنی که خواهی از بیت المال ادای آن بکنم ، یا هر جایی که خواهی از مدینه خوش کن تا عوض این خانه به تو بدهانم ، یا بر مسلمانان تصدق کن ، ناچار تو را یکی از این سه چیز اختیار باید کرد . عباس گفت : لا والله هیچ یک از اینها که گفتی نکنم ، این منزل است که رسول خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم برای من جدا کرد و اختیار فرمود . أُبیّ بن کعب را در مخاصمه حَکَم ساختند ، وی حدیثی از پیغمبر خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم شنیده بود ، بر عمر برخواند . . . الی آخر (1) .

از اینجا کمال جهل عمر ظاهر میشود که به عدم جواز غصب مال غیر و حرمت (2) اکراه او بر صرف مال در امر غیر واجب ، علم نداشت .

ص : 166

[ مدت زمانی که زن دوری شوهر را تحمل میکند ] از (1) آن جمله آنکه در " ازالة الخفا " آورده :

بینا عمر ذات ‹ 547 › لیلة یعسّ سمع صوت امرأة من سطح وهی تنشد :

< شعر > تطاول هذا اللیل (2) وازورّ جانبه * ولیس إلی جنبی خلیل أُلاعبه فوالله لولا الله لا شیء غیره * لزعزع من هذا السریر جوانبه مخافة ربّی والحیاء یصدّنی * وأُکرم بعلی أن تنال مراکبه < / شعر > فقال عمر : لا حول ولا قوة إلاّ بالله ! ماذا صنعت - یا عمر - بنساء المدینة ؟ ! ثم جاء فضرب الباب علی حفصة ابنته ، فقالت : ما جاء بک فی هذه الساعة ؟ قال : أخبرینی کم تصبر المرأة المغیبة

ص : 167

عن أهلها ؟ قالت (1) : أقصاه أربعة أشهر . .

فلمّا أصبح کتب إلی أُمرائه فی جمیع النواحی : أن لا تجمروا البعوث ، وأن لا یغیب رجل عن أهله أکثر من أربعة أشهر (2) .

و ابراهیم بن عبدالله یمنی شافعی در کتاب " الاکتفا " (3) گفته :

عن ابن عمر . . . قال : خرج عمر بن الخطاب ذات لیلة فسمع امرأة تقول :

< شعر > تطاول هذا اللیل واسودّ جانبه * وأرقنی أن لا حبیب أُلاعبه فوالله لولا الله أنی أُرقّبه * لحرّک من هذا السریر جوانبه < / شعر > فقال عمر لحفصة : کم تصبر المرأة عن زوجها ؟ فقالت : ستة أشهر وأربعة أشهر .

قال : فلا أحبس الجیش أکثر من هذا . أخرجه البیهقی (4) .

ص : 168

و نیز در " اکتفا " گفته :

وفی روایة : إن عمر سأل نساءً : کم تصبر المرأة عن الرجل ؟ فقلن : شهرین ، وفی الثالثة یقلّ صبرها ، وفی الرابع ینفذ (1) الصبر ، فکتب إلی أُمراء الأجناد : أن لا تحبسوا رجلا عن امرأته أکثر من أربعة أشهر . أخرجه الإمام محبّ الدین الطبری فی الریاض (2) .

ص : 169

[ ندانستن کیفیت رفتار با شاهزادگان ] از آن جمله آنکه در " تاریخ " ابن خلّکان و " تاریخ " یافعی در ترجمه جناب امام علی بن الحسین ( علیه السلام ) مسطور است :

ذکر أبو القاسم الزمخشری فی کتاب ربیع الأبرار : أن الصحابة لمّا أتوا المدینة بسبی فارس - فی خلافة عمر بن الخطاب - کانت فیهم ثلاث بنات لیزدجرد ، فباعوا السبایا ، وأمر عمر ببیع بنات یزدجرد أیضاً ، فقال له علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] : « إن بنات الملوک لا یعاملن معاملة غیرهنّ من بنات السوقیة (1) » ، فقال : کیف الطریق إلی العمل معهنّ ؟ قال : « یُقوّمن ، ومهما بلغ ثمنهنّ قام به من یختارهنّ » ، فقُوّمن ، وأخذهنّ علی [ ( علیه السلام ) ] ، فدفع واحدة لعبد الله ابن عمر ، وأُخری لولده الحسین [ ( علیه السلام ) ] ، وأُخری لمحمد بن أبی بکر الصدیق (2) .

ص : 170

[ جهل به احکام غسل جنابت ] از آن جمله آنکه از مسأله وجوب غسل جنابت به دخول به غیر انزال جاهل بود .

در " کنز العمال " تبویب " جمع الجوامع " سیوطی مذکور است :

عن رفاعة بن رافع ، قال : بینا أنا عند عمر بن الخطاب إذ دخل علیه رجل (1) فقال : یا أمیر المؤمنین ! هذا زید بن ثابت یفتی الناس فی المسجد برأیه فی الغسل من الجنابة ! فقال عمر : علیّ به . . فجاء زید ، فلمّا رآه عمر قال : أی عدو نفسه ! قد بلغت أن تفتی الناس برأیک ؟ ! فقال : یا أمیر المؤمنین ! بالله ما فعلت ، ولکنّی سمعت من أعمامی حدیثاً فحدَّثْنا به . . من أبی أیوب ، ومن أُبیّ بن کعب ، ومن رفاعة بن رافع . . فأقبل عمر إلی (2) رفاعة بن رافع فقال : وقد کنّا نفعل ‹ 548 › ذلک علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فلم یأتنا من الله فیه تحریم ، ولم یکن من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فیه نهی . قال :

ص : 171

ورسول الله [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] یعلم ذلک ؟ ! قال : لا أدری (1) . .

فأمر عمر بجمع المهاجرین والأنصار . . فجمعوا له ، فشاورهم ، فأشار الناس : أن لا غسل فی ذلک ، إلاّ ما کان من معاذ وعلی [ ( علیه السلام ) ] فإنهما قالا : « إذا جاوز الختانُ الختانَ فقد وجب الغسل » ، فقال عمر : لا أسمع برجل فعل ذلک إلاّ أوجعته ضرباً . ش . حم . طب . (2) انتهی .

و در " ازالة الخفا " مسطور است :

أبو بکر ، عن رفاعة بن رافع ، قال : بینا أنا عند عمر بن الخطاب إذ دخل علیه رجل فقال : یا أمیر المؤمنین ! هذا زید بن ثابت یفتی الناس فی المسجد برأیه فی الغسل من الجنابة ، فقال عمر : علیّ به ، فجاء زید ، فلمّا رآه عمر قال : أی عدو نفسه ! قد بلغت أن تفتی الناس برأیک ؟ ! فقال : یا أمیر المؤمنین ! بالله ما فعلت ، ولکنی سمعت من أعمامی حدیثاً فحدّثتُ به . . من أبی أیوب ، ومن أُبیّ بن کعب ، ومن رفاعة بن رافع . . فأقبل عمر علی رفاعة بن رافع ، فقال : وقد کنتم تفعلون ذلک ، إذا أصاب أحدکم من

ص : 172

المرأة ، فأکسل - أی لم ینزل (1) - لم یغتسل ، فقال : قد کنّا نفعل ذلک علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فلم یأتنا من الله تحریم ، ولم یکن من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فیه نهی ، قال : ورسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یعلم ذلک ؟ ! قال : لا أدری ، فأمر عمر بجمع المهاجرین والأنصار ، فجمعوا له فشاورهم ، فأشار الناس أن لا غسل فی ذلک إلاّ ما کان من معاذ وعلی [ ( علیه السلام ) ] فإنهما قالا : « إذا جاوز الختانُ الختانَ فقد وجب الغسل » .

فقال عمر : هذا وأنتم أصحاب بدر ، وقد اختلفتم ، فمن بعدکم أشدّ اختلافاً ! قال : فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « یا أمیر المؤمنین ! إنه لیس أحد أعلم بهذا من شأن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم من أزواجه » ، فأرسل إلی [ حفصة ، فقالت : لا علم لی بهذا ، فأرسلت إلی ] (2) عائشة ، فقالت : إذا جاوز الختانُ الختانَ فقد وجب الغسل ، فقال عمر : لا أسمع برجل فعل ذلک إلاّ أوجعته ضرباً .

ص : 173

[ أبو بکر ] (1) ، عن سعید بن المسیب : قال عمر : لا أُوتی برجل فعله - یعنی جامع ولم ینزل ولم یغتسل - إلاّ نهکته (2) عقوبة (3) .

خلاصه روایت اول آنکه : از رفاعة بن رافع مروی است که گفت : ما نزد عمر بن الخطاب بودیم که مردی بر او داخل شد و گفت که : این زید بن ثابت فتوا میدهد مردم را در مسجد به رأی خود در غسل از جنابت . گفت که : او را حاضر کنید ، پس او آمد ، هرگاه عمر او را دید گفت : ای دشمن نفس خود ! حال تو به این نوبت رسیده که فتوا میدهی مردم را به رأی خود ؟ ! گفت زید : یا امیر المؤمنین ! قسم به خدا که این فتوا را من خود ندادم و لیکن از اعمام خود حدیثی شنیدم ، پس حدیث کردم به آن از ابی ایوب و اُبَیِّ بن کعب و رفاعة بن رافع ، پس متوجه شد عمر به سوی رفاعة بن رافع ، پس گفت (4) که : میکردیم این را چون جماع میکردیم و منزِل (5) نمیشدیم ، پس غسل نمیکردیم در عهد رسول خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم پس نیامد ما را در این

ص : 174

باب از خدای تعالی تحریمی و نبود از رسول خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم در آن منعی ، گفت [ رفاعه ] (1) که : رسول خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم میدانست این را ؟ ‹ 549 › گفت : نمیدانم ، پس حکم کرد عمر به جمع ساختن مهاجرین و انصار ، هرگاه جمع شدند با ایشان مشورت کرد ، ایشان مشورت دادند که : در این صورت غسل نیست ، مگر جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) و معاذ گفتند که : « وقتی که ختان از ختان تجاوز کند ، واجب میشود غسل » . پس گفت عمر : نخواهم شنید مردی را که بکند این را - یعنی اگر در جماع منزل نشود [ و ] غسل نکند - مگر آنکه او را به ضرب الم رسانم .

ص : 175

[ بی اطلاعی از حکم حضانت ] از آن جمله آنکه جاهل بود که حضانت پسر تعلق به مادر دارد ، و به سبب جهل از این مسأله اراده ساخته که : پسر خود را از مادرش - که او را طلاق داده بود - بگیرد ، چنانچه در " کنز العمال " مسطور است :

عن ابن عباس ; قال : طلّق عمر بن الخطاب امرأته الأنصاریة أُمّ ابنه (1) عاصم ، فلقیها تحمله ، وقد فطم ومشی ، فأخذ بیده لینتزعه (2) منها ، وقال : أنا أحقّ بابنی منک . . فاختصما إلی أبی بکر ، فقضی لها به ، وقال : ریحها وحرّها وفراشها خیر له منک حتّی یشبّ ویختار لنفسه . عب .

عن زید بن إسحاق ، عن حارثة الأنصاری : أن عمر بن الخطاب خاصم إلی أبی بکر فی ابنه ، فقضی به أبو بکر لأُمّه ، ثم قال : سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « لا توله والدة عن ولدها » . هق (3) .

ص : 176

خلاصه روایت اخیر آنکه : عمر بن الخطاب رفع مخاصمه کرد با زوجه خود به سوی ابی بکر در پسر خود ، پس حکم داد ابوبکر برای مادر آن پسر ، بعد آن گفت ابوبکر که : شنیدم جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را که میفرمود : « جدا کرده نمیشود والده از ولد او » .

انتهی محصله .

ص : 177

[ رجم زنی که شش ماهه زائید ] از (1) آن جمله آنکه در " ذخائر العقبی " مذکور است :

روی : أن عمر . . . أراد رجم المرأة التی ولّدت لستة أشهر ، فقال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « إن الله یقول : ( حَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ) (2) ، وقال تعالی شأنه : ( وَفِصالُهُ فِی عامَیْنِ ) (3) ، فالحمل لستة (4) أشهر والفصال فی عامین » ، فترک عمر رجمها ، وقال : لولا علی لهلک عمر . أخرجه القلعی وأخرجه ابن السمان (5) .

حاصل آنکه : مروی است که : اراده نمود عمر رجم نمودن زنی را که زائیده بود بعد از شش ماه از حمل ، پس فرمود جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) که : خدای تعالی میفرماید که : حمل او و فصال او سی ماه است ، و فرمود که : فصال او در دو سال است ، پس حمل شش ماه باشد و فصال دو سال ، پس عمر ترک کرد رجم او را و گفت که : اگر نمیبود علی هر آیینه هلاک میشد عمر . انتهی .

ص : 178

از این روایت هم جهل او و [ هم ] اراده هلاک ساختن نفس بی گناه ظاهر است (1) .

و در " ازالة الخفا " آورده :

عن رافع بن جبیر : أن ابن عباس أخبر : انی لصاحب المرأة التی أُتی بها عمر ، وضعت لستة أشهر ، فأنکر الناس ذلک ، فقلت لعمر : کیف تظلم ؟ ! قال : کیف ؟ قلت : اقرأ : ( وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ) (2) ، ( وَالْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ ) (3) ، قلت : کم الحول ؟ قال : سنة ، قلت : کم السنة ؟ قال : اثنا عشر شهراً ، قلت : فأربعة وعشرون شهراً : حولان کاملان ، ویؤخّر الله من الحمل ما شاء ویقدّم ، قال : فاستراح عمر إلی قوله (4) .

ص : 179

[ جزیه مجوس ] از (1) آن جمله آنکه از اخذ جزیه مجوس ناواقف بود ، ‹ 550 › در تفسیر " درّ منثور " مذکور است :

أخرج مالک ، والشافعی ، وأبو عبیدة - فی کتاب الأموال - ، وابن أبی شیبة ، عن جعفر ، عن أبیه [ ( علیهما السلام ) ] : « أن عمر بن الخطاب استشار الناس فی المجوس فی الجزیة ، فقال عبد الرحمن بن عوف : سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم یقول : « سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب » (2) .

وأیضاً فیه :

أخرج ابن أبی شیبة عن بجالة ، قال : لم یأخذ عمر الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن بن عوف : أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم أخذها من مجوس هجر (3) .

خلاصه آنکه : از جعفر از پدرش [ ( علیهما السلام ) ] مروی است : به تحقیق که عمر بن الخطاب مشورت کرد با مردم در جزیه مجوس ، پس گفت عبدالرحمن بن

ص : 180

عوف که : شنیدم جناب رسول خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم را میفرمود که : « سلوک کنید به ایشان به طریقه اهل کتاب » .

و ابن ابی شیبه از بجاله روایت کرده که گفت او که : اخذ نکرد عمر جزیه را از مجوس تا آنکه شهادت داد عبدالرحمن بن عوف که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) گرفته بود جزیه را از مجوس هجر .

و ابوبکر بن ابی شیبه در " مصنف " خود گفته :

حدّثنا حاتم بن إسماعیل ، عن جعفر ، عن أبیه [ ( علیهما السلام ) ] : « قال عمر - وهو فی مجلس بین القبر والمنبر - : ما أدری کیف أصنع بالمجوس ولیسوا بأهل کتاب ؟ فقال عبد الرحمن بن عوف : سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم یقول : « سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب » (1) .

و در " شرح کنز الدقایق " تصنیف زیلعی مذکور است :

روی عن عمر . . . : أنه لم یأخذ الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن بن عوف أن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أخذها من مجوس هجر . رواه أحمد والبخاری وجماعة .

وروی : أن عمر . . . ذکر المجوس ، فقال : ما أدری کیف أصنع فی

ص : 181

أمرهم ؟ فقال له عبد الرحمن : أشهد أنی سمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب » . رواه الشافعی (1) .

و در " سنن " ابی داود در آخر حدیثی که از بجاله منقول است مذکور است :

ولم یکن عمر . . . أخذ الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن ابن عوف أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أخذها من مجوس هجر (2) .

و مولوی عبدالعلی در " شرح مسلم " گفته :

وعمل أمیر المؤمنین عمر . . . بخبر عبد الرحمن بن عوف فی أخذ الجزیة من المجوس ، وهم عبدة النار .

روی ابن أبی شیبة : إنه لم یأخذ عمر الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن بن عوف أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم أخذها من مجوس هجر .

کذا فی الدرّ المنثور (3) ، ومثله فی صحیح البخاری أیضاً .

ص : 182

وروی الإمامان مالک والشافعی وابن أبی شیبة ، عن جعفر ، عن أبیه [ ( علیهما السلام ) ] : « أن عمر بن الخطاب استشار الناس فی المجوس فی الجزیة ، فقال عبد الرحمن بن عوف : سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وأصحابه وسلم (1) یقول : « سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب » (2) .

و شاه ولی [ الله ] در کتاب " قرة العینین " گفته :

عن جعفر بن محمد بن علی ، عن أبیه [ ( علیهم السلام ) ] : ‹ 551 › « أن عمر بن الخطاب ذکر المجوس ، فقال : ما أدری کیف أصنع فی أمرهم ؟ فقال عبد الرحمن بن عوف : أشهد لسمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « سنّوا بهم سنّة أهل الکتاب » . أخرجه مالک (3) .

و دارقطنی در کتاب " مجتنی " گفته :

حدّثنا الحسین بن إسماعیل وآخرون ، قالوا : ( نا ) محمد بن مسلم بن وارة ، قال : ( نا ) المصر بن محمد بن شجاع ، قال : ( نا )

ص : 183

هشیم ، قال : ( نا ) داود بن أبی هند بن (1) قشیر بن عمرو ، عن بجالة ، قال : لم یأخذ عمر الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن ابن عوف أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أخذها منهم .

قال : وقال ابن عباس : کنت جالساً بباب النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فدخل علیه رجلان منهم ، ثم خرجا ، فقلت : ماذا قضی به النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فیکم ؟ فقالا : الإسلام أو القتل ، فقال ابن عباس : فأخذ الناس بقول عبد الرحمن وترکوا قولی .

حدّثنا محمد بن إسماعیل الفارسی ، قال : ( نا ) إسحاق بن إبراهیم ، قال : ( نا ) عبد الرزاق ، قال : ( نا ) معمّر وابن عیینة وابن جریح ، عن عمرو بن دینار ، قال : سمعت بجالة التمیمی قال : ولم یکن عمر یرید أن یأخذ الجزیة من المجوس حتّی شهد عبد الرحمن بن عوف : أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أخذها من مجوس هجر (2) .

ص : 184

[ ارث زن از دیه شوهر ] از (1) آن جمله آنکه از میراث یافتن زوجه از دیه زوج جاهل بود .

چنانچه در " تفسیر کبیر " مذکور است :

روی : ان امرأة جاءت تطلب نصیبها من دیة الزوج ، فقال عمر : لا أعلم لک شیئاً ، إن الدیة للعصبة الذین یعقلون عنه ، فشهد بعض الصحابة بأن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم أمره أن یورث الزوجة من دیة زوجها ، فقضی عمر بذلک (2) .

و در " شرح مسلم " مولوی عبدالعلی مسطور است :

وعمل الفاروق . . . بخبر الضحاک بن سفیان فی إیراث الزوجة من دیة الزوج ، وظاهر القیاس کان یأبی عنه ، فإن الدیة وجبت بعد موت الزوج ، وهو وقت بطلان النکاح ، قال الضحاک : کتب رسول الله صلی الله علیه وآله وأصحابه وسلم : « أورث امرأة أشیم من دیة زوجها » . أخرج أحمد وأصحاب السنن (3) .

و در " سنن " ابوداود مذکور است :

ص : 185

حدّثنا أحمد بن صالح ، حدّثنا سفیان ، عن الزهری ، عن سعید ، قال : کان عمر بن الخطاب یقول : الدیة للعاقلة ، ولا ترث المرأة من دیة زوجها شیئاً حتّی قال له الضحاک بن سفیان : کتب إلیّ رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أن أورث امرأة أشیم الضبابی من دیة زوجها . فرجع عمر .

حدّثنا أحمد بن صالح ، ( نا ) عبد الرزاق بهذا الحدیث ، عن معمّر ، عن الزهری ، عن سعید ، وقال فیه : وکان النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم استعمله علی الأعراب (1) .

خلاصه آنکه : عمر میگفت که : دیه برای عاقله است و وارث نمیشود زوجه از دیه زوج خود چیزی را تا آنکه گفت ضحاک بن سفیان که : نوشت به من رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که میراث دهم زوجه اشیم ضبابی را از دیه زوج او . پس رجوع کرد عمر ‹ 552 › از حکم خود . انتهی .

و از این حدیث ثابت است که عمر تا زمان خلافت خود بر خلاف حکم حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) حکم میداد ، و حق تعالی جلّ شأنه فرموده : ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الظّالِمُونَ ) (2) .

ص : 186

[ دیه انگشتان ] از (1) آن جمله آنکه از دیه اصابع جهل داشت و به رأی خود خلاف حکم شرع حکم جاری مینمود ، چنانچه عضدالدین در " شرح مختصر الاصول " گفته :

عمل عمر بخبر عبد الرحمن فی جزیة المجوس ، وبخبر حمل بن مالک فی وجوب الغرّة بالجبین (2) ، وبخبر الضحاک فی میراث الزوجة من دیة الزوج ، وبخبر عمرو بن حزم فی دیة الأصابع (3) .

و مولوی عبدالعلی در " شرح مسلم " گفته :

وعمل الفاروق . . . بخبر عمرو بن حزم فی دیة الأصابع ، عن سعید بن المسیب قال : قضی عمر فی الإبهام بثلاث عشرة ، وفی الخنصر بستّ حتّی وجد کتاباً عند آل عمرو بن حزم یذکرون أنه من رسول الله صلی الله علیه وآله وأصحابه وسلم ، فیه : فی کلّ إصبع عشر من الإبل .

ص : 187

حدیث حسن أخرجه الشافعی والنسائی ، کذا فی التشریح (1) .

و علامه تفتازانی در " شرح الشرح " اعنی " حاشیه شرح عضدی " گفته :

وعمل - أی عمر - بخبر عمرو بن حزم : ان فی کلّ إصبع عشرة من الإبل ، وکان عمر یری أن فی الخنصر ستة ، وفی البنصر تسعة ، وفی الإبهام خمسة عشر ، وفی کلّ من الأخیرتین عشرة (2) .

ص : 188

[ میراث عمه ] از (1) آن جمله آنکه از میراث عمه مثل ابوبکر جاهل بود و اولا به رأی فاسد خود کتابی در این باب نوشت ، و آخرها ندامت بر آن نمود ، و آن را به آب شست ، در " شرح موطأ " تصنیف ملا علی قاری مذکور است :

أخبرنا مالک ، أخبرنا محمد بن أبی بکر - أی ابن محمد بن عمرو بن حزم - عن عبد الرحمن بن حنظلة بن عجلان - بکسر أوّله ، وفی نسخة : ابن حنظلة - ، عن حنظلة بن عجلان الزُرَقی - بضمّ زای وفتح راء - نسبته إلی عامر بن زُرَیق - بالتصغیر - أنه أخبره عن مولی لقریش (2) کان قدیماً - أی فی قدیم الأیام - یقال له : ابن مِرْسی - بکسر میم ، فسکون راء ، فسین مهملة ، وهو مقصور منوّن - قال : کنت جالساً عند عمر بن الخطاب - أی یوماً - فلمّا صلّی صلاة الظهر قال : یا یَرْفَاءُ ! - بفتح الیاء ، وسکون الراء ، ففاء مفتوحة ، بعدها همزة مضمومة ، وقد تبدّل الفاء للخفّة - وهو مولی عمر وبوّابه : هلمّ ذلک الکتاب - أی هات به - وأشار لکتاب کتبه - وفی نسخة کان کتبه - فی شأن العمّة ، یُسأل عنه -

ص : 189

بصیغة المجهول - ویستخیر الله - بالموحدة - أی یطلب عمر علمه من الله تعالی فیه . . أی فی ظهور أمرها : هل لها - أی للعمة - من شیء - أی مع ذوی الفروض والعصبة - فأتی به یرفا ، فدعا بتَوْر - بفتح فوقیة وسکون واو ، إناء یشرب فیه ماء - أو قدح - شکّ من الراوی - ، فجیء بتور أو قدح فیه ماء ، فمحا ذلک الکتاب فیه ، ثم قال : لو رضیک الله قرّک - أی أثبتک - . . لو رضیک قرّک . کرّر (1) للتأکید (2) .

ص : 190

[ جهل به معنای کلاله ] از (1) آن جمله آنکه از مسأله ‹ 553 › کلاله جاهل بود ، و آنقدر شدّت بلادت و غباوت داشت که با مراجعتهای بسیار نفهمید .

در " کنز العمال " مذکور است :

عن سعید بن المسیب : أن عمر سأل رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم کیف یورث الکلالة ؟ قال : « أو لیس قد بیّن الله ذلک ؟ ! » ثمّ قرأ : ( وَإِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً . . ) (2) إلی آخرها ، فکأن عمر لم یفهم ، فأنزل الله : ( یَسْتَفْتُونَک قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَةِ . . ) (3) إلی آخر الآیة ، فکأن عمر لم یفهم . .

فقال لحفصة : إذا رأیت من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم طیب نفس فاسألیه عنها . . فسألته منها (4) ، فقال : « أبوک ذکر لک هذا ؟ ما أری أباک یعلمها أبداً » ، فکان یقول : ما أرانی أعلمها أبداً ، وقد قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ما قال . ابن راهویه ، وابن مردویه ، وهو صحیح (5) .

ص : 191

حاصل آنکه : از سعید بن المسیب مروی است که : عمر سؤال کرد جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را از میراث کلاله ، فرمود آن جناب که : « آیا نیست که بیان کرده است خدای تعالی این را ؟ ! » بعد از آن ، آن جناب آیه : ( وَاِنْ کانَ رَجُلٌ . . ) (1) إلی آخر الآیة ، خواند ، پس گویا عمر معنای آیه را نفهمید ، پس نازل کرد حق تعالی آیه دیگر را ، پس عمر آن را هم نفهمید ، پس گفت به حفصه که : وقتی که جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را مسرور و خوش یابی ، پس سؤال کن آن جناب را از مسأله کلاله ، پس از آن حضرت سؤال این مسأله کرد ، پس جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) فرمود که : « پدر تو ذکر کرده این را به تو ، نمیبینم پدر تو را که بداند این مسأله را گاهی (2) » ، پس عمر میگفت که : نمیبینم که بدانم این مسأله را گاهی (3) و حال آنکه فرموده است جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) آنچه فرموده است .

و این حدیث را ابن راهویه و ابن مردویه روایت کرده اند ، و آن صحیح است . انتهی .

از این حدیث ظاهر است که عمر از فهم مسأله کلاله عاجز بوده و نمیتوانست که آن را با وصف ارشادات مکرر بفهمد ، پس کمال حیرت

ص : 192

است که اگر اهل سنت علم را به جمیع مسائل دینیه بالفعل شرط امامت نمیدانند اینقدر فهم داشتن امام که مسائل ضروریه دینیه را که بیشتر احتیاج به آن میافتد بفهمد ، نیز شرط امامت نمیدانند !

پس شاید جهل و بلادت را شرط امامت کرده باشند !

و در " مسند " احمد بن حنبل مذکور است :

حدّثنا عبد الله ، قال : حدّثنی أبی ، قال : حدّثنا إسماعیل ، عن سعید بن أبی عروبة ، عن قتادة ، عن سالم بن أبی الجعد ، عن معدان بن أبی طلحة ، قال : قال عمر : ما سألت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم عن شیء أکثر ممّا سألته عن الکلالة حتّی طعن بإصبعه فی صدری ، وقال : یکفیک (1) آیة الصیف التی فی آخر سورة النساء (2) .

حاصل آنکه : گفت که : سؤال نکردم جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را بیشتر از سؤال کردن من آن جناب را از کلاله تا آنکه آن جناب بزد انگشت مبارک خود را در سینه من و فرمود که : « کفایت میکند تو را آیتی که در آخر سوره نساء است » .

و نیز در " مسند " احمد بن حنبل در ضمن حدیثی طویل مذکور است که عمر گفت :

ص : 193

وأیم الله ما أغلظ إلیّ (1) نبیّ الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فی شیء منذ صحبته أشدّ ممّا أغلظ لی فی شأن الکلالة حتّی طعن بإصبعه فی صدری وقال : « تکفیک آیة الصیف التی ‹ 554 › نزلت فی آخر سورة النساء » .

وإنی إن أعش فسأقضی (2) فیها بقضاء یعلمه من یقرأ ومن لا یقرأ . . إلی آخره (3) .

خلاصه آنکه : گفت عمر که : قسم به خدا که درشتی نکرد نبی خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در چیزی - از وقتی که در صحبت شریف آن جناب بودم - زیاده تر و شدیدتر از اغلاظ و شدت آن جناب با من در شأن کلاله ، تا آنکه بزد انگشت شریف خود را در سینه من و گفت آن حضرت که : « کفایت میکند تو را آیه صیف که در آخر سوره نسا ست » .

و به تحقیق که من اگر زنده میمانم ، پس قریب است که من حکم میکنم درباره کلاله به حکمی که خواهد دانست آن را کسی که میخواند و کسی که نمیخواند . انتهی محصله .

و این ارعاد و ابراق خلیفه ثانی ملاحظه باید کرد که - با وصف جهل شدید و عجز از فهم مسأله کلاله ، و ارشاد جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که از آن صریح

ص : 194

ثابت میشود که : او را علم [ به ] مسأله کلاله حاصل نخواهد شد - به این زور و شور میفرماید که : قریب است که درباره کلاله حکمی بکنم که هرکس آن را بداند ، قاری باشد یا غیر قاری !

و با این همه بالاخوانی حکمی که درباره کلاله کرده تزلزل و تذبذب در آن رو داده ، و جز آنکه - رجماً بالغیب - هوسها بپزد چیزی از او به ظهور نیامده ! فاعتبروا یا أُولی الألباب ! وقولوا : ( إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ ) (1) .

در " کنز العمال " مذکور است :

عن عمر ; قال : لئن أکون أعلم الکلالة أحبّ إلیّ من أن یکون لی مثل قصور الشام . ابن جریر (2) .

یعنی گفت عمر که : اگر بدانم معنای کلاله را محبوب تر است به سوی من از اینکه باشد برای من مثل قصرهای شام .

و نیز در " کنز العمال " مذکور است :

عن ابن سیرین : أن عمر کان إذا قرأ : ( یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا ) (3) : [ یقول : ] اللهم من بیّنت له الکلالة فلم تتبیّن لی ! عب (4) .

ص : 195

و نیز در " کنز العمال " مذکور است :

عن مسروق ; قال : سألت عمر بن الخطاب عن ذی قرابة لی ورث کلالة ، فقال : الکلالة . . الکلالة . . وأخذ بلحیته ، ثم قال : والله لئن أعلمها أحبّ إلیّ من أن یکون لی ما علی الأرض من شیء ! سألت عنها رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فقال : « ألم تسمع الآیة التی أُنزلت فی الصیف ؟ ! » فأعادها ثلاث مرّات . ابن جریر (1) .

و نیز در " کنز العمال " مذکور است :

عن عمرو بن مرة ، عن عمر ، قال : ثلاث لئن یکون رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بیّنهنّ لنا أحبّ إلیّ من الدنیا وما فیها : الخلافة ، والکلالة ، والربا .

قال عمرو : قلت لمرّة : ومن یشکّ فی الکلالة ؟ ! هو : ما دون الوالد والولد ، قال : قال : إنهم کانوا یشکّون فی الوالد . عب . ط . ش . والعدنی ه . والشاشی ، وأبو الشیخ فی الفرایض ک . ق . ض (2) .

یعنی از عمرو بن مره روایت کرده شده است که : گفت عمر بن الخطاب : سه چیز است که اگر جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بیان آن برای ما میفرمود محبوب تر میبود به سوی من از دنیا و ما فیها :

ص : 196

یکی : خلافت ، دوم : کلاله ، سوم : ربا .

عمرو بن مره میگوید که : گفتم به مرة که : کدام کس شک میدارد در کلاله ؟ ! کلاله سوای والد و ولد (1) است ، گفت عمرو که : ایشان شک میداشتند در والد . انتهی المحصل .

و از این روایت معلوم میشود که عمر در معنای والد هم شک ‹ 555 › داشت .

و اعجب آنکه با وصفی که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به حفصه فرموده بود که : « نمیبینم که پدر تو داند این مسأله را » ، و خود هم اعتراف کرده بود که :

ما أرانی أعلمها ابداً ، وقد قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ما قال .

باز به چه وجه جسارت بر فتوا در این مسأله نمود ؟ ! و تزلزلها در آن کرد و گفت که : کلاله ما عدا الولد است .

و بنابر بعضی روایات فتوا داد که : ( الکلالة من لا ولد له ) .

و هرگاه دم واپسین رسید گفت : از مخالفت ابوبکر شرم دارم ! (2) و میبینم

ص : 197

که کلاله : ( ما عدا الوالد والولد ) است ، کما سبق نقل کل ذلک من کنز العمال (1) .

ص : 198

و این صریح مخالفت جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و عمل به رأی است .

و خود عمر مذمت شدید [ از ] اصحاب رأی کرده و گفته که : ایشان ضالّین و مضلّین و معاندین سنت رسول اند صلی الله علیه [ وآله ] وسلم کما سبق نقله من إزالة الخفاء (1) .

و گل سر سبد عجایب این است که اهل سنت عمر را با این بلادت و جهل ، اعلم و افضل از قائل : « سلونی » میدانند ( سُبْحانَک هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ ) (2) .

ص : 199

ثعلبی در باب کلاله روایتی عجیب در تفسیر ( یَسْتَفْتُونَک . . . فِی الْکَلالَةِ . . ) (1) میآرد :

قال محمد بن سیرین : نزلت هذه الآیة والنبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فی مسیر له فی حجّة الوداع ، وإلی جنبه حذیفة بن الیمان ، وإلی جنب حذیفة عمر ، فلقّاها النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم حذیفة ولقّاها حذیفة عمر ، فلمّا استخلف عمر سأل حذیفة عنها رجاء أن یکون عنده تفسیرها ، فقال له حذیفة : والله إنک لأحمق إن ظننت أن إمارتک تحملنی علی أن أخذتک فیها بما لم أخذتک (2) یومئذ لقّانیها رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فلقّیتکها کما لقّانیها ، والله لا أزید علیها شیئاً أبداً ، فقال عمر : لم أرد هذا رحمک الله ، ثم قال عمر : اللهم من کنت بیّنتها له ، فإنها لم تتبیّن لی ، ومن فهمها فإنی لم أفهمها . (3) انتهی .

ص : 200

از این روایت ظاهر است که عمر را گمان کتمان تفسیر آیه به نسبت حذیفه بود ، لهذا حذیفه به غضب آمده او را - به شرطی که تحقیقش ظاهر است - احمق گفت ، و عمر که نادم شده انکار از این گمان کرده ، [ و این انکار ] بطلانش ظاهر است که اگر او را این گمان نبود چرا از حذیفه سؤال کرد ؟ !

و خود راوی تحقیق این گمان کرده گفته :

فلما استخلف عمر سأل حذیفة عنها رجاء أن یکون عنده تفسیرها .

ص : 201

[ ضمانت بایع نسبت به مالی که از مشتری گرفته ] از (1) آن جمله آنکه ولی الله در " ازالة الخفا " آورده :

البیهقی ; عن الشعبی : أخذ عمر بن الخطاب فرساً من رجل علی سوم ، فحمل علیه رجلا ، فعطب عنده ، فخاصمه الرجل ، فقال : اجعل بینی وبینک رجلا ، فقال الرجل : إنی أرضی بشریح العراقی ، فأتوا شریحاً ، فقال شریح لعمر : أخذته صحیحاً سالماً ، وأنت له ضامن حتّی تردّه صحیحاً سالماً ، فأعجب القاضیُ عمرَ بن الخطاب ، فبعثه قاضیاً .

قلت : احتجّ الشافعی بهذه القصة (2) علی أن المأخوذ بسوم الشراء مضمون . (3) انتهی .

خلاصه آنکه : گرفت عمر بن الخطاب فرسی را از مردی به قصد خرید آن ، پس سوار کرد عمر مردی را بر آن فرس و هلاک شد آن فرس ، پس

ص : 202

مخاصمت کرد آن مرد با عمر و عمر گفت به آن مرد که : بگردان درمیان من و تو مردی که حکم بکند ، و گفت آن مرد که : من راضی میشوم به شریح پس آمد ‹ 556 › عمر و آن مرد به سوی شریح و گفت شریح به عمر که : گرفتی تو فرس را از این کس در حالی که صحیح و سالم بود و تو ضامن آن هستی تا وقتی که واپس کنی آن را در حالی که صحیح و سالم باشد ، پس عمر از این حکم شرع (1) متعجب شد ، و او را قاضی گردانید .

ص : 203

[ احکام خرید و فروش ] از (1) آن جمله آنکه از شخصی شتری را خرید کرد و بخواست که پالانهای آن هم بگیرد ، حال آنکه در بیع آن شرط اخذ پالانها [ را ] نکرده بود و جناب امیر ( علیه السلام ) او را واقف کرد بر اینکه اخذ پالانها - هرگاه شرط گرفتن آن در بیع واقع نشده باشد - جائز نیست .

در " کنز العمال " مذکور است :

عن أنس بن مالک : أن أعرابیاً جاء بإبل له یبیعها ، فأتی عمر یساومه بها ، فجعل عمر ینخس (2) بعیراً بعیراً یضربه برجله لیبعث البعیر لینظر کیف قواده ، فجعل الأعرابی یقول : خلّ إبلی لا أبا لک ، فجعل عمر لا ینهاه قول الأعرابی أن یفعل ذلک ببعیر بعیر ، فقال الأعرابی لعمر : إنی لأظنّک رجل سوء ، فلمّا فرغ منها اشتراها ، فقال : سقها وخذ أثمانها ، فقال الأعرابی : حتّی أضع عنها أحلاسها وأقتابها ، فقال عمر : اشتریتها وهی علیها ، فهی لی کما

ص : 204

اشتریتها ، فقال الأعرابی : أشهد إنک رجل سوء ، فبینما هما یتنازعان إذ أقبل علی [ ( علیه السلام ) ] ، فقال عمر : أترضی بهذا الرجل بینی وبینک ؟ قال الأعرابی : نعم ، فقصّا علی علی [ ( علیه السلام ) ] قصّتهما ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « یا أمیر المؤمنین ! إن کنت اشترطت علیه أحلاسها وأقتابها فهی لک کما اشترطت ، وإلاّ فإن الرجل یزیّن سلعته بأکثر من ثمنها » ، فوضع عنها أحلاسها وأقتابها ، فساقها الأعرابی فدفع إلیه عمر الثمن (1) .

در این قضیه عمر به دو وجه مطعون است :

یکی : جهل به این مسأله .

دوم : آنکه هرگاه اعرابی از دوانیدن شتران ممانعت کرده بود ، بر عمر واجب بود که باز میآمد ، پس بعد ممانعت او که در شتران او تصرف کرد ، حرام به عمل آورد .

ص : 205

[ سود و زیان حجر الاسود ] از (1) آن جمله در " بدور سافره فی امور الآخرة " تصنیف سیوطی مذکور است :

أخرج الحاکم ، عن أبی سعید ، قال : حججنا مع عمر فلمّا دخل للطواف استقبل الحجر ، فقال : إنی أعلم أنک حجر لا تضرّ ولا تنفع ، ولولا رأیت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقبّلک ما قبّلتک ، ثم قبّله ، فقال له علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « بلی یا أمیر المؤمنین ! إنه یضرّ وینفع » قال : بم قلت ؟ قال : « بکتاب الله تعالی ، قال الله تعالی : ( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی ) (2) ، وذلک أن الله تعالی فی خلق آدم مسح علی ظهره ، وقرّرهم بأنه الربّ وأنهم العبید ، [ و ] (3) أخذ عهودهم ومواثیقهم ، وکتب ذلک فی رقّ ، وکان لهذا الحجر عینان ولسان ، فقال له : افتح فاک ، ففتح فاه ، فألقمه ذلک الرقّ ، وقال : « اشهد لمن وافاک بالموافاة یوم القیامة » ، وإنی أشهد

ص : 206

لسمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقول : « یؤتی یوم القیامة بالحجر الأسود ، وله لسان ذلق یشهد لمن استلمه بالتوحید ، فهو یا أمیر المؤمنین ! یضرّ وینتفع (1) » ، فقال عمر : أعوذ بالله أن أعیش ‹ 557 › فی قوم لست فیهم یا أبا حسن ! (2) انتهی .

خلاصه آنکه : روایت کرده حاکم از ابی سعید ، گفت که : حج کردیم با عمر ، پس هرگاه داخل شد عمر برای طواف ، استقبال حجر اسود نمود و گفت : من میدانم که تو سنگی هستی و ضرر و نفع نمیرسانی ، و اگر من نمیدیدم جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را که تقبیل تو میکرد ، تقبیل تو نمیکردم ، بعد از این تقبیل حجر نمود و بوسه داد ، پس جناب امیر ( علیه السلام ) به عمر فرمود که : « این حجر ضرر ونفع میکند » ، گفت عمر : به کدام دلیل گفتی ؟ فرمود : « به دلیل کتاب خدا که فرموده است - آنچه حاصلش اینکه - : ( وقتی که گرفت پروردگار تو از بنی آدم از ظهور ایشان ذریات ایشان را ، و گواه کرد ایشان را بر نفْس های ایشان : آیا نیستم پروردگار شما ؟ گفتند : آری ) ، بیانش آنکه : هرگاه خدای تعالی خلق فرمود آدم را ، مسح کرد بر پشت آدم و به ایشان تقریر کرد

ص : 207

که او پروردگار ایشان است و ایشان بندگان اویند ، و اخذ کرد عهود و مواثیق ایشان را ، و نوشت آن را در کاغذی ، و بود برای این حجر دو چشم و لسان ، فرمود خدای تعالی که : « بگشا دهان خود را » ، پس در دهانش این کاغذ را گذاشت و فرمود که : « گواهی ده برای کسی که بیاید نزد تو به آمدن او روز قیامت » . و من گواهی میدهم که : شنیده ام رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را که میفرمود که : « آورده شود در روز قیامت حجر اسود ، و او را لسانی تیز و فصیح باشد ، گواهی دهد برای هر کسی که بوسه داده باشد آن را به توحید ، پس این حجر - ای امیر - ضرر میرساند و نفع میرساند » .

پس گفت عمر که : پناه میجویم به خدا از آنکه زندگانی کنم در قومی که تو در ایشان نباشی ای ابوالحسن .

و (1) فقیه ابواللیث در کتاب " تنبیه الغافلین " روایت کرده :

عن أبی هارون العبدی ، عن أبی سعید الخدری . . . قال : حججنا مع عمر بن الخطاب . . . فی أول خلافته ، فدخل المسجد حتّی وقف علی الحجر ، ثم قال : إنک حجر لا تضرّ ولا تنفع ، ولولا أنی رأیت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم یقبّلک ما قبّلتک ، فقال له علی کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] : « لا تقل مثل هذا - یا أمیر المؤمنین ! - فإنه یضرّ وینفع بإذن الله تعالی ، ولو أنک قرأت

ص : 208

القرآن وعلمت ما فیه ما أنکرت علیّ ! » فقال له عمر . . . : یا أبا الحسن ! وما تأویله من کتاب الله عزّ وجلّ ؟ قال : « یقول الله عزّ وجلّ : ( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا . . ) (1) إلی آخر الآیة ، فلمّا أقرّوا بالعبودیة ، کتب إقرارهم فی رقّ ، ثم دعا هذا الحجر ، فألقمه ذلک الرقّ ، فهو أمین الله علی هذا المکان ، یشهد لمن وافاه یوم القیامة » ، قال له عمر : یا أبا الحسن ! لقد جعل [ الله ] (2) بین ظهرانیکم (3) من العلم غیر قلیل (4) .

و محمد بن یوسف شامی در کتاب " سبل الهدی و الرشاد " که مشهور به " سیره شامیه " است گفته :

روی الخجندی (5) - فی فضائل مکّة - ، وأبو الحسن القطّان - فی الطوالات (6) - ، والحاکم ، والبیهقی - فی الشعب - ، عن أبی سعید الخدری . . . ‹ 558 › قال : حججنا مع عمر بن الخطاب . . . فلمّا

ص : 209

دخل فی الطواف استقبل الحجر ، فقال : إنی أعلم أنک حجر لا تضرّ ولا تنفع ، ولولا أنی رأیت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یقبّلک ما قبّلتک ، ثم قبّله ، فقال له علی رضی الله تعالی عنه [ ( علیه السلام ) ] « یا أمیر المؤمنین ! إنه یضرّ وینفع » ، قال : بم ؟ قال : « بکتاب الله عزّ وجلّ » ، قال : وأین ذلک من کتاب الله ؟ قال : « قال الله عزّ وجلّ : ( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ . . ) إلی قوله : ( بَلی ) (1) ، خلق الله آدم ، ومسح علی ظهره ، فقرّرهم بأنه الربّ وأنهم العبید ، وأخذ عهودهم ومواثیقهم ، وکتب ذلک فی رقّ ، وکان لهذا الحجر عینان ولسان ، فقال له : « افتح فاک » ففتح فاه ، فألقمه ذلک الرقّ ، وقال : « اشهد لمن وافاک بالموافاة یوم القیامة » ، وإنی أشهد لسمعت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم یقول : « یؤتی یوم القیامة بالحجر الأسود ، وله لسان ذلق ، یشهد لمن یستلمه بالتوحید » ، فهو - یا أمیر المؤمنین ! - یضرّ وینفع » .

فقال عمر : أعوذ بالله أن أعیش فی قوم لست فیهم یا أبا الحسن ! (2) .

ص : 210

[ دو زن که هر کدام نوزاد پسر را از خود میدانست ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " و " جمع الجوامع " مذکور است :

عن ابن عباس ; قال : وردت علی عمر واردة قام منها وقعد وتغیّر وتربدّ ، وجمع لها أصحاب النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فعرضها علیهم ، وقال : أشیروا علیّ ، فقالوا جمیعاً : یا أمیر المؤمنین ! أنت المفزع وأنت المنزع ، فغضب عمر ، وقال : ( اتَّقُوا اللّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً * یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ ) (2) ، فقالوا : یا أمیر المؤمنین ! ما عندنا ممّا تسأل منه (3) شیء ، فقال : أما والله إنی لأعرف (4) أبا بجدتها وابن نجدتها (5) ، وأین مفزعها وأین منزعها ؟ فقالوا : کأنّک تعنی علی بن أبی طالب ( علیه السلام ) ؟ ! فقال عمر : هو - والله - هو (6) ، وهل طفحت حرّة بمثله وابرعته ؟ انهضوا بنا

ص : 211

إلیه ، فقالوا : یا أمیر المؤمنین ! أتصیر إلیه ؟ ! یأتیک ، فقال : هیهات ! هناک شجنة من بنی هاشم ، وشجنة من الرسول صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، واثرة (1) من علم یؤتی لها ولا یأتی ، فی بیته یؤتی الحکم .

فأعطفوا نحوه ، وألفوه فی حائطه ، وهو یقرأ : ( أَیَحْسَبُ الاْنْسانُ أَنْ یُتْرَک سُدیً ) (2) ، ویردّدها ویبکی ، فقال عمر - لشریح - : حدّث أبا حسن بالذی حدّثتنا به ، فقال شریح : کنت فی مجلس الحکم ، فأتی هذا الرجل فذکر أن رجلا أودعه امرأتین : حرّة مهیرة وأُمّ ولد ، وقال له : أنفق علیهما حتّی أقدم ، فلمّا کان فی هذه اللیلة وضعتا جمیعاً : إحداهما ابناً والأُخری بنتاً ، وکلتاهما تدّعی الإبن وتنتفی من البنت من أجل المیراث ، فقال له : « بما قضیت بینهما ؟ » فقال شریح : لو کان عندی ما أقضی به بینهما لم آتکم بهما ، وأخذ علی [ ( علیه السلام ) ] تبنة من الأرض فرفعها ، وقال : « إن القضاء فی هذا أیسر من هذه » ، ثم دعا بقدح فقال لأحد الإمرأتین : « احلبی » ، فحلبت ، فوزنه ، ثم قال للأُخری : « احلبی » ، فحلبت ، فوزنه ، فوجده علی النصف من لبن الأُولی ، فقال لها : « خذی أنت

ص : 212

ابنتک » ، وقال للاولی : « خذی أنت ابنک » ، قال ‹ 559 › لشریح : « أما علمت أن لبن الجاریة علی النصف من لبن الغلام ؟ وأن میراثها نصف میراثها ؟ وأن عقلها نصف عقله ؟ وأن شهادتها نصف شهادته ؟ وأن دیتها نصف دیته ؟ وهی علی النصف فی کلّ شیء ؟ » فأعجب به عمر إعجاباً شدیداً ، ثم قال : یا أبا الحسن ! لا أبقانی الله لشدیدة لست لها ، ولا فی بلد لست فیه .

أبو طالب علی بن أحمد الکاتب فی جزء من حدیثه ، وفیه یحیی بن عبد الحمید الحمانی - قال فی المغنی : وثّقه ابن معین وغیره - وقال ( ن ) - أی النسائی - : ضعیف ، وقال محمد بن عبد الله بن نمیر : کذّاب (1) ، وقال : وقال ( حب ) - أی ابن حبان - : کان یکذب

ص : 213

جهاراً ، ویسرق الأحادیث ، وقال ( عد ) - أی ابن عدی - : أرجوا أنه لا بأس به ، قال الذهبی : وأما تشیّعه فقل ما شئت ، کان یکفّر معاویة ! (1) انتهی .

خلاصه آنکه : وارد شد بر عمر قضیه [ ای ] که عمر از آن به قلق و اضطراب مبتلا شد و متغیر گردید و ترش رو شد ، و جمع کرد برای آن اصحاب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را پس آن قضیه را به ایشان بیان ساخت و گفت که : مشورت دهید در این باب . پس گفتند جمیع اصحاب که : ای امیرالمؤمنین ! تویی جای پناه در مهمات ، و تویی ملجأ در ملمّات . پس غضب کرد عمر وگفت : پرهیز کنید خدای تعالی را و بگویید کلام راست و درست که اصلاح اعمال شما کند . پس گفتند که : ای امیرالمؤمنین ! نیست نزد ما از آنچه سؤال میکنی چیزی ، پس گفت عمر که : من میشناسم عالم و دانای این مشکل را و مفزع و ملجأ آن را ، پس گفتند اصحاب عمر که : گویا اراده میکنی جناب علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) را ، پس گفت عمر : بلی ، همان (2) است ، و آیا زائیده است زنی

ص : 214

حره مثل آن جناب را ، برخیزید به سوی آن جناب ، پس این گروه به عمر گفتند که : آیا تو میروی به سوی آن جناب ؟ آن جناب نزد تو خواهد آمد . عمر گفت : هیهات ! نزد آن جناب قرابت مشتبکه بنی هاشم و قرابت مشتبکه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است و بقیه [ ای ] است از علم که مردم برای تحصیل آن نزد آن حضرت حاضر میشوند ، و آن جناب نمیآید ، در خانه او عطا کرده میشود حکم ، پس متوجه شوید به سوی آن جناب .

پس رفتند به خدمت آن جناب و یافتند آن جناب را در بستانی که آن جناب را بود ، و آن جناب میخواند این آیه را که ظاهر معنایش اینکه :

( آیا گمان میکند انسان اینکه گذاشته شود مهمل ) ؟ ! و بار بار میخواند این آیه را و میگریست .

پس گفت عمر به شریح که : خبر ده ابوالحسن - یعنی جناب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) - را به آنچه خبر دادی ما را ، پس گفت شریح که : بودم من در مجلس حکم ، پس آمد این مرد و ذکر کرد که : مردی امانت گذاشت نزدش دو زن را : یکی آزاد و گران کابین بود و دیگر ام الولد ، و گفت به او که : نفقه ده به این هر دو تا اینکه بیایم من ، پس این شب که شد زائیدند هر دو : یکی پسر را و دیگری دختر را ، و هر دو دعوی میکنند پسر را و برائت میجویند از دختر به جهت میراث پسر ، فرمود جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) به شریح که : « چه حکم دادی تو در میان ایشان ؟ » گفت شریح که : اگر نزد من

ص : 215

حکمی در این باب بودی نزد شما نمیآوردم این هر دو را ، پس گرفت ‹ 560 › جناب امیر المؤمنین ( علیه السلام ) گیاهی را و گفت که : « حکم در این قضیه آسان تر است از این کاه ! » بعد از آن جناب امیر المؤمنین ( علیه السلام ) طلب فرمود کاسه [ ای ] را و فرمود به یک زن که : « بدوش شیر خود را » ، پس بدوشید شیر خود را ، پس وزن آن شیر فرمود ، و به زن دیگر هم فرمود که : « بدوش » ، او هم دوشید ، و شیرش را هم وزن کرد ، پس یافت وزن شیرش را نصف وزن شیر زن اول ، پس فرمود - برای این زن دوم - که : « دختر دختر تو است » ، بعد آن فرمود جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) به شریح که : « آیا ندانستی که شیر دختر نصف شیر پسر میباشد ؟ و میراث او نصف میراث اوست ؟ و عقل او نصف عقل اوست ؟ و شهادت او نصف شهادت اوست ؟ و دیه او نصف دیه اوست ؟ و دختر بر نصف است در هر شیء ؟ » پس عمر از این حکم جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در کمال تعجب شد ، و گفت : ای ابوالحسن ! باقی ندارد (1) مرا خدای تعالی برای قضیه دشواری که تو برای حل آن موجود نباشی ، و ندارد مرا در شهری که تو در آن نباشی . انتهی .

مخفی نماند که یحیی بن عبد الحمید که راوی این حدیث است مسلم از او در " صحیح " خود روایت کرده ، چنانچه از " تقریب " ابن حجر و " کاشف "

ص : 216

ذهبی هویداست که بر نام او رمز " میم " که اشاره به " مسلم " است نوشته اند (1) ، و روایت مسلم از او کافی است در قبول روایت او چنانچه ابن حجر مکی در " شرح قصیده همزیه " در بیان حدیث : « أنا مدینة العلم » گفته :

وقوله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « أنا دار الحکمة » وروایة : « [ أنا ] (2) مدینة العلم وعلی [ ( علیه السلام ) ] بابها » قد کثر خلاف الحفّاظ وتناقضهم فیه بما یطول بسطه ، وملّخصه : أن لهم فیه أربعة آراء :

صحیح : وهو ما ذهب إلیه الحاکم ، ویوافقه قول الحافظ العسقلانی (3) ، وقد ذکر له طرقاً ، وعیّن (4) عدالة رجالها - ولم یأت أحد ممّن تکلّم فی هذا الحدیث بجواب عن هذه الروایات الصحیحة عن یحیی بن معین - وبیّن ردّ ما طعن به فی بعض رواته کشریک القاضی بأن مسلماً احتجّ به ، وکفاه بذلک فخراً واعتماداً علیه ، وقد قال الثوری (5) - فی حدیث رواه فی البسملة ردّاً علی

ص : 217

من طعن فیه - : یکفینا أن نحتجّ بما احتجّ به مسلم (1) .

و مع هذا ابن عدی - که از متمهرین و متبحرین در فنّ رجال است - در حق او ( أرجوا أنه لا بأس به ) گفته ، و یحیی بن معین - که امام اهل رجال است ، و امام احمد بن حنبل او را اعلم از خود گفته - نیز توثیق او کرده ، و همچنین ابوحاتم توثیق او نموده ، سمعانی در " انساب " و صاحب " مفتاح النجا " در " تراجم الحفاظ " (2) که از " انساب " سمعانی خلاصه کرده ، نقلا عنه در ترجمه یحیای مذکور گفته اند :

قال أبو حاتم الرازی : سألت یحیی بن معین عن الحمّانی - یعنی یحیی بن عبد الحمید - فأجمل القول فیه وقال : ما له [ و ] (3) کان یسرد مسنده أربعة آلاف سرداً - وذکر أبو حاتم نحو عشرة

ص : 218

آلاف - وقال : کان أحد المحدّثین صدوق مشهور بالکوفة (1) ، ما یقال فیه إلاّ من حسد (2) .

و نیز در ترجمه او آورده اند :

قال العباس الدوری : لم یزل یحیی بن معین یقول : یحیی بن عبد الحمید ثقة حتّی مات ، ‹ 561 › وروی عنه .

وقال أبو حاتم الرازی : کتب معی یحیی الحمانی إلی أحمد بن حنبل فقرأ أحمد کتابه وسألت أن یکتب جوابه ، فأبی وقال : اقرأه السلام .

وکان یحیی بن معین یحسن القول فی یحیی الحمانی .

وقال أبو حاتم الرازی : لم أر أحد من المحدّثین ممّن یحفظ یأتی الحدیث علی لفظ واحد سوی الحمانی و (3) شریک (4) .

از این عبارت واضح شد که یحیی حمانی ثقه و صدوق و از مشهورین محدّثین بود و قادحین از راه حسد در او قدح کرده اند و چنین قدح قابل اصغا نیست .

ص : 219

[ حکم مولود عجیب الخلقه ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن سعید بن جبیر ; قال : أُتی عمر بن الخطاب بامرأة قد ولّدت ولداً له خلقتان و (2) بدنان وبطنان وأربعة أید ورأسان وفرجان ، هذا فی النصف الأعلی ، وأمّا فی الأسفل فله فخذان وساقان ورجلان مثل سائر الناس ، فطلبت المرأة میراثها من زوجها - وهو أبو ذلک الخلق العجیب - فدعی [ عمر ] (3) بأصحاب رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، [ فشاورهم ، ] (4) فلم یجیبوا فیه بشیء ، فدعا علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « إن هذا أمر یکون له نبأ ، فاحبسها واحبس ولدها واقبض مالهم ، وأقم لهم من یخدمهم ، وأنفق علیهم بالمعروف » ، ففعل عمر ذلک ، ثم ماتت المرأة ، وشبّ الخلق وطلب المیراث ،

ص : 220

فحکم له علی [ ( علیه السلام ) ] بأن یقام له خادم خصی یخدم فرجیه ، ویتولّی منه ما یتولّی الأُمّهات ، ما لا یحلّ لأحد سوی المحارم ، ثم إن أحد البدنین طلب النکاح ، فبعث عمر إلی علی [ ( علیه السلام ) ] ، فقال له : یا أبا الحسن ! ما تجد فی أمر هذین ؟ إن اشتهی أحدهما شهوة خالفه الآخر ، وإن (1) طلب الآخر حاجة ، طلب الذی یلیه ضدّها حتّی أنّه فی ساعتنا هذه طلب أحدهما الجماع ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « الله اکبر ! إن الله أحلم وأکرم من أن یری عبداً أخاه ، وهو یجامع أهله ، ولکن علّلوه ثلاثاً ، فإن الله تعالی سیقضی قضاءه فیه ، ما طلب هذا إلاّ عند الموت » ، فعاش بعد (2) ثلاثة أیام ومات ، فجمع [ عمر ] (3) أصحاب رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فشاورهم فیه ، فقال بعضهم : اقطعه حتّی یبیّن الحی من المیت ، ونکفّنه وندفنه ، فقال عمر : إن هذا الذی أشرتم لعجیب أن یقتل حیّاً لحال میّت ، وضجّ الجسد الحیّ ، فقال : الله حسیبکم تقتلوننی وأنا أشهد أن لا إله الا الله ، وأقل : محمد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، وأقرأ القرآن ؟ ! فبعث إلی علی [ ( علیه السلام ) ]

ص : 221

فقال : یا أبا الحسن احکم فیما بین هذین الخلقین ، فقال : علی [ ( علیه السلام ) ] : « الأمر فیه أوضح من ذلک وأسهل وأیسر ، الحکم فیه أن تغسّلوه وتکفّنوه وتدعوه مع ابن أُمّه یحمله إذا مشی ، فیعاون علیه أخاه ، فإذا کان بعد ذلک (1) جفّ فاقطعوه جافّاً ، ویکون موضع الحیّ (2) لا یألم ، فإنی أعلم أن الله تعالی لا یبقی الحی بعده أکثر من ثلاث یتأذی برائحة نتنه وجیفه » ، ففعلوا ذلک ، فعاش الآخر ثلاثة أیام ومات ، فقال عمر : یا ابن أبی طالب ! ما زلت کاشف کلّ شبهة ، وموضح ‹ 562 › کلّ حکم .

أبو طالب علی بن احمد الکاتب ، ورجاله ثقات إلاّ أن سعید بن جبیر لم یدرک عمر . (3) انتهی .

محصل آنکه : از سعید بن جبیر مروی است که : آورده شده نزد عمر بن الخطاب زنی که زائیده بود پسری را که او دو خلقت داشت و دو بدن و دو شکم و چهار دست و دو سر و دو فرج ، این هیئت در نصف بالا بود ; لیکن در نصف اسفل پس دو ران و دو ساق و دو پا داشت مثل سائر مردم ، پس

ص : 222

طلب کرد زن میراث زوج خود [ را ] که پدر این خلق عجیب بود ، پس عمر طلب ساخت اصحاب حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) [ را ] و از ایشان پرسید ، جوابی در این باب ندادند ، پس جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) را طلب ساخت ، آن جناب فرمود که : « این امری است که خواهد بود برای آن خبری ، پس این زن را حبس کن و هم پسرش را ، و مالشان را قبض کن ، و کسی را به خدمت ایشان مأمور ساز ، و نفقه به ایشان ده » ، پس عمر چنین کرد ، بعد آن ، آن زن بمرد ، و آن خلق جوان شد و میراث طلب کرد ، پس حکم کرد جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) که یک خادمی خصی برای خدمت هر دو فرج او مقرر شود ، و متولی خدمات محارم گردد ، بعد از این یک بدن طلب مجامعت کرد ، پس عمر نزد جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) گفته فرستاد که : چه مییابی در امر این هر دو ؟ ! اگر میخواهد یکی از ایشان چیزی را ، دیگری مخالفت مینماید ، و بالعکس ، تا آنکه در این ساعت یکی جماع طلب کرده ! پس فرمود جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) : « الله اکبر ! خدا بزرگ تر است از اینکه بنماید عبدی را که برادرش با زوجه خود جماع کند ، ولیکن مشغول کنید او را سه روز که عن قریب خدای تعالی حکم خود در این جاری خواهد فرمود ، و آن کس جماع نخواسته مگر در قرب موت » ، پس او بعدِ سه روز مرد ، و عمر اصحاب حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را جمع نمود ، و مشاوره به ایشان ساخت ، پس بعض اصحاب گفتند که : قطع کن مرده را تا که جدا شود مرده از زنده ، و او را

ص : 223

دفن و کفن کنیم ، پس گفت عمر که : این مشورت شما عجیب است که قتل سازیم زنده را به جهت مرده ، و جسد زنده هم فریاد بر آورد و گفت که : خدا کفایت کند شما را که قتل میکنید مرا و من اقرار [ به ] شهادتین میکنم و قرآن میخوانم ، پس عمر فرستاد به سوی جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) و گفت که : ای ابوالحسن ! حکم کن در این هر دو خلق ، پس جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) فرمود که : « امر در این مسأله واضح تر و سهل تر و آسان تر است از این ، این است که : مرده را غسل کنید و کفن کنید و بگذارید او را با برادر او که او حاملش و معینش باشد ، و هرگاه مرده خشک گردد پس قطع نمایید او را تا زنده را درد و ایذا نرسد ، و من میدانم که خدای تعالی باقی نخواهد گذاشت زنده را بعد این اکثر از سه روز که متأذی شود به بدبوی او » ، پس مطابق فرموده جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) عمل کردند و زنده بعد این سه روز باقی ماند و مرد ، پس عمر گفت : یابن ابی طالب ! همیشه باشی (1) کشف کننده هر شبهه و واضح نماینده هر حکم .

ص : 224

[ جهل از کیفیت وزن زنجیری که به پای برده ای بود ] از آن جمله ‹ 563 › است که اسعد بن ابراهیم بن الحسن بن علی تلمیذ ابن دحیه در " اربعین فضائل جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) " که آن را به روایت ابن دحیه جمع نموده گفته :

الحدیث العاشر : یرفعه - یعنی ابن دحیة - إلی [ شریح بن عبید الحضرمی ، عن ] (1) کعب الأحبار ، قال : بینما رجلان جالسان - فی زمن عمر - إذ مرّ بهما رجل مقیّد - وهو عبد لبنی نوفل - ، فتحاوروا فی ثقل قیده [ وقدّر کلّ واحد وزنه حرزاً (2) ] (3) ، فقال أحدهما : امرأته طالق ثلاثاً إن لم یکن وزنه کما قلتُ ، وحلف الآخر کمثل ذلک ، فأُشکل الأمر بینهما ، فمضیا إلی مولی العبد ، وعرّفاه الحدیث ، وسألاه عن وزن القید ، فقال : لا أعلم ، فقالا : فکّه ، فحلف بالطلاق أنه لا یفکّ القید ، فأخذاه ومضیا إلی عمر ، وقصّا علیه القصّة ، فقال : اذهبوا إلی علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ]

ص : 225

[ وقصّوا علیه القصّة ] (1) ، فلمّا أُحضروا عنده ، دعی بجفنة ، ثم صبّ فیها ماءً [ وأمر بقید الغلام فشدّ به خیط ] (2) ، فقال : « ارفعوا القید بخیط ، وادخلوا القید ورجلیه فی الجفنة ، ثم صبّوا فیها الماء حتّی تمتلیء » ، فصبّوا ، فقال : « ارفعوا القید » ، فرفعوا حتّی خرج من الماء ، فدعی بزبر من الحدید فوضعها من الماء حتّی تراجع الماء إلی موضعه حین کان القید فیه ، ثم قال : « زنوا هذا الحدید فإنه بوزن هذا القید » ، وبلغ عمر ما جری ، قال : الحقّ لا یغطّی [ الحقّ لا یغطّی - قالها ثلاثاً . ] (3) (4) .

ص : 226

[ پرسشهای قیصر روم ] از (1) آن جمله آنکه ملک روم مسائل کثیره از عمر پرسید و عمر از جواب آن عاجز شد و بر صحابه عرض کرد ، ایشان هم جوابش نتوانستند گفتن ، و جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) جواب آن مسائل در اسرع اوقات بیان فرمود . سبط ابن الجوزی در کتاب " تذکره خواص الأُمة فی معرفة الائمة " گفته :

قال أحمد - فی ف (2) - : حدّثنا عبد الله القواریری ، حدّثنا مؤمّل ، عن یحیی بن سعید ، عن ابن المسیب ، قال : کان عمر بن الخطاب ، یقول : أعوذ بالله من معضلة لیس لها أبو الحسن .

قال ابن المسیب : ولهذا القول سبب ، وهو أن ملک (3) الروم کتب إلی عمر یسأله عن مسائل ، فعرضها علی الصحابة ، فلم یجد عندهم جواباً ، فعرضها علی علی [ ( علیه السلام ) ] فأجاب عنها فی أسرع وقت بأحسن جواب .

ذکر المسائل : قال ابن المسیب : کتب ملک الروم إلی عمر :

من قیصر بنی الأصفر إلی عمر خلیفة المؤمنین ، أمّا بعد ; فإنی

ص : 227

سائلک عن مسائل فأخبرنی عنها :

ما شیء لم یخلقه الله ؟

وما شیء لم یعلمه الله ؟

وما شیء لیس عند الله ؟

وما شیء کلّه فم ؟

وما شیء کلّه رجل ؟

وما شیء کلّه عین ؟

وما شیء کلّه جناح ؟

وعن رجل لا عشیرة له ؟

وعن أربعة لم یحمل بهم رحم ؟

وعن شیء یتنفّس ولیس فیه روح ؟

وعن صوت الناقوس ، ماذا یقول ؟

وعن ظاعن ظعن مرّة واحدة ؟

وعن شجرة یسیر الراکب فی ظلّها مائة عام لا یقطعها ، ما مثلها فی الدنیا ؟

وعن مکان لم تطلع فیه الشمس إلاّ مرّة واحدة ؟

وعن شجرة تنبت من غیر ماء ؟

وعن أهل الجنة یأکلون ویشربون ولا یتغوّطون ولا یبولون ، ما مثلهم فی الدنیا ؟

ص : 228

وعن عوائد الجنة علیها القصاع ، فی کل قصعة ألوان لا یختلط بعضها ببعض ، ما مثلها فی الدنیا ؟ (1) وعن جاریة تخرج من تفاحة فی الجنّة ، ولا ینقص منها شیء ؟

وعن جاریة ‹ 564 › تکون فی الدنیا لرجلین ، وفی الآخرة لواحد ؟

وعن مفاتیح الجنّة ما هی ؟

فقرأ علی [ ( علیه السلام ) ] الکتاب وکتب خلفه :

بسم الله الرحمن الرحیم ، أمّا بعد ; فقد وقفت علی کتابک - أیّها الملک ! - وأنا أُجیبک بعون الله وقوّته ، وببرکة نبیّنا محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم . . إلی آخر الجواب .

وفیه - بعد ختم الجواب - : قال ابن المسیب : فلمّا قرأ قیصر الکتاب ، قال : هذا الجواب الصحیح ، وهذا الکلام ما خرج إلاّ من بیت النبوة ! ثم سأل عن المجیب ، فقیل له : هذا جواب ابن عمّ محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فکتب إلیه :

سلام علیک . . أمّا بعد ; فقد وقفت علی جوابک ، وعلمت أنک من أهل النبوّة ، ومعدن الرسالة ، وأنت موصوف بالشجاعة والعلم . . إلی آخره (2) .

ص : 229

و از این روایت کمال افضلیت جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) و شدت جهل عمر ظاهر است .

و این هم پیداست که کفار میدانستند که علوم لدنیه مختص است به حضرات اهل بیت نبوت [ ( علیهم السلام ) ] ، و هر کس و ناکس از آن بهره ندارد ، و کفار این امر را از کتب سماویه دریافته باشند ، پس با این همه وضوح دلائل که مثل آفتاب واضح است ، اهل سنت تعامی اختیار نموده ، عمر را عالم ، بلکه - معاذ الله - اعلم از عالم علوم لدنیه گویند و هیچ شرم و آزرم ندارند .

و مثل این حدیث است آنچه ابومحمد احمد بن محمد بن علی العاصمی هم در کتاب " زین الفتی " - که تفسیر سوره هل اتی است - نقل کرده ، چنانچه در ذکر کسانی که در مسائل واقعه رجوع به جناب امیر ( علیه السلام ) کرده اند میگوید :

ومنهم أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب ، روی عن عبد الرحمن ابن زید بن أسلم ، عن أبیه ، عن جدّه قال : لمّا ولی عمر بن الخطاب . . . الخلافة ، کان رجل من أصحابه - یقال له : الحارث بن سنان الأسدی - جری بینه وبین رجل من الأنصار کلام ومنازعة ، فقام إلیه الأنصاری فلطمه علی حرّ وجهه ، فقدّمه الحارث بن سنان إلی عمر . . ، فقال : یا أمیر المؤمنین ! إن هذا الأنصاری لطمنی علی حرّ وجهی ، فقال : یا حارث ! ترید قصاص الجاهلیّة أم قصاص الإسلام ؟ قال : بل قصاص الجاهلیة ، فقال عمر : نعوذ بالله من الجهل والجاهلیّة بعد الإسلام ! إن الله

ص : 230

تعالی محا بمحمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلم والقرآن قصاص الجاهلیة - وکان فی الجاهلیة من لطم حرّ وجه قطعت یده - قال عمر : یا حارث ! لا قطع إلاّ فی السرقة ، قم فالطمه کما لطمک ، فإن الله تعالی یقول : ( وَالْحُرُماتُ قِصاصٌ ) (1) ، فغضب الحارث من ذلک وانطلق - وظنّ عمر والمسلمون أنه یرید البادیة - فمضی إلی قیصر ملک الروم ، فتنصّر ، فأعجب قیصر دخوله فی النصرانیة وترکه دین الحنیفیة ، وکان أول من ارتدّ ، فأمّا أهل الردّة فکانوا لا یتنصّرون ولا یتهوّدون ولا یتمجّسون ، إنّما قالوا : نصلّی ونصوم ولا نؤدّی الزکاة ، فأمّا أول من تنصّر فی الإسلام فإنه الحارث بن سنان ، فجمع قیصر بطارقته وأمرهم بالسجود له ، وأخذ للحارث سریراً مشبّکاً بالذهب وأجری علیه کلّ شهر ألف دینار ، وکان عند قیصر ثلاث مائة رجل من أُساری المسلمین ، فعرض علیهم الحارث : النصرانیة ورغّبهم فیها ، وزهّدهم فی الإسلام ، وقال ‹ 565 › لهم قیصر : من تنصّر منکم فأفعل (2) به کما فعلتُ بالحارث ، فلمّا سمعوا ذلک شقّوا الجیوب ، وتنفوا اللحی ، ورفعوا أصواتهم ، وقالوا : ( لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَیَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ

ص : 231

الْخاسِرِینَ ) (1) ، وقالوا للحارث : ویلک ! قال الله تعالی : ( لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُک وَلَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ ) (2) ، وبکوا شدیداً أسفا علی الحارث ، وجزعاً لما حلّ به بعد إیمانه بالله وإیمانه بالقرآن ، وفرغ الحارث من کلامهم ، وقال : قد نسیت القرآن کلّه فما أذکر منه إلاّ قوله : ( وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الاْسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ ) (3) ، فاغتاظ (4) قیصر ، واغتمّ لما رأی زهد الأُساری فی النصرانیة ، وخلّی المجلس للبطارقة والأساقفة ، وقال لهم : لا أدری علی ما أُنزل ارتداد الحارث ؟ الطمع فی المال أو مکیدة أو وجد فی دین الحنیفیة عیباً ؟ قالوا : اکتب إلی ملک العرب ، وسله مسائل ، وقل للرسول الذی یوصله کتابک حتّی یتجسّس عن أمره هناک ، فإن أجاب عن مسائلک ، علمنا أنهم أهل العلم والنبوّة وبقاءهم ممدود ، فأطلق أُساراهم وخلّ عنهم ، وإن لم یخبرک ، فتعرض علیهم النصرانیة ، فمن قبل منهم استعبدته ، ومن لم یقبل قتلته ، ولا تخف المیکدة منهم ، فإن ملکهم لا یجاوز الرومیة ، فقال قیصر : وملکهم یبلغ الرومیة ؟

ص : 232

فقالوا : إن کان أحمد [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] الذی بشّر به عیسی [ ( علیه السلام ) ] حواریه ، فنعم ، وإن کان غیره ، فما أوشک أن یندرس أمرهم ، فدعا قیصر بدواة وقرطاس ، وقال : انتسخوا کتاباً ، وعرضوا علیه .

بسم الله الرحمن الرحیم ، من قیصر ملک الروم إلی عمر بن الخطاب ، أمّا بعد ; فإن الحارث بن سنان قد تنصّر وارتدّ عن دینکم ، وکنّا رأینا أنکم علی الهدی ، وأن دینکم الحنیفیة ، وأن بینکم (1) هو أحمد [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] الذی بشّرنا به عیسی [ ( علیه السلام ) ] ، فإن الله قال فی الإنجیل فی صفته :

یبیّن لکم ما تختلفون فیه ، فاتقوا الله وأطیعون ، ولا تخالفوه فتهلکوا ، ولا تحاربوه فتهزموا ، فإنی ناصره ومؤیّده ، أُرسل (2) علیکم ملائکة السموات والأرض لشرفهم ، وأقذف فی قلوب أعدائهم الرعب ، فطوبی لمن صدّقه وعزّره ونصّره ، وویل لمن کذّبه وخالفه .

فأخبرونا - إن کنتم علی الهدی - عن أشیاء شککنا فیه بما بعد ما حرّفناها فی التوراة والإنجیل والزبور ، وقد أُخبرنا أنها فی القرآن :

ص : 233

أخبرونا أولاً عن قولکم : ( بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ) (1) .

وأخبرونا عن قولکم : ( الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ) (2) .

وأخبرونا عن ( مالِک یَوْمِ الدِّینِ ) (3) ، فیا عجباً ملک الآخرة ولم یملک الدنیا !

وأخبرونا عن قولکم : ( إِیّاک نَعْبُدُ وَإِیّاک نَسْتَعِینُ ) (4) ، فعلی ماذا (5) تستعینون الله ؟ فإن استعنتم به علی الخیر ، فما بالکم تسرعون إلی الشرّ وتطلبون الملک وتقاتلون علی الدنیا ، وتزهدون فی الترهّب والتعبّد ؟ وإن کنتم ‹ 566 › تستعینون به علی الشرّ فقد ظفرتم به !

وأخبرونا عن قولکم : ( اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ) (6) [ هل الصراط المستقیم ] (7) غیر الذی أنتم علیه حتّی تسألوه ؟ أم شککتم فی دینکم ؟ أم کذّبتم نبیّکم ؟

ص : 234

وأخبرونا عن قولکم : ( صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ ) (1) ، أنعم الله علی أُمّة أفضل ممّا أنعم علیکم ، وقد قال فی الإنجیل : أُتمّم نعمتی علیهم - یعنی أُمّة أحمد [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] الذی بشّرنا به عیسی [ ( علیه السلام ) ] - .

وأخبرونا عن قولکم : ( غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ ) (2) ، أ فأنتم المغضوب علیکم ؟ أم تتوقّعون الغضب من الله ؟

وأخبرونا عن قولکم : ( وَلاَ الضّالِّینَ ) (3) ، أفأنتم الضلاّل ؟ أم شککتم فیما جاء به محمد [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] ؟

فهذه کلمات ما قرأناها فی التوراة ، ولا فی الزبور ولا فی الإنجیل ، ووجدنا فی التوراة : أن لله إزاراً ورداءً . . فأخبرونا ما إزاره وما رداءه ؟ وعلی ما مقامه ؟

وأخبرونا عن ماء (4) لیس فی أرض ولا من السماء .

وأخبرونا عن رسول (5) لا من الجنّ ولا من الإنس ولا من الملائکة .

وأخبرونا عن شیء یتنفّس ولا روح فیه .

ص : 235

وأخبرونا عمّا أوحی الله إلیه لا من الجنّ ولا من الإنس ولا من الملائکة .

وأخبرونا عن عصا موسی ( علیه السلام ) ، ما کانت ؟ وما اسمها ؟ وکم طولها ؟

وأخبرونا عن جاریة بکر فی الدنیا لأخوین ، فی الآخرة لواحد ، وفی رقبتها لؤلؤ یقدّه خلق .

وأخبرونا عن قبر سار بصاحبه .

وأخبرونا من الواحد إلی العشرین متصلة ، ومن العشرین إلی المائة متفرقة .

ثم طوی الکتاب ودفعه إلی بطریق من بطارقته ، فبعثه ، فقدم البطریق المدینة ، فقال : أین دار ملککم ؟ فدلّوه علی دار عمر ، فإذا لیس علی داره بوّاب ولا حجب ، فتحیّر البطریق ، فقیل له : اقرع الباب ، فقرع ، فخرج جاریة سوداء ، فقالت : ما ترید ؟ قال : الملک ، فقالت : الملک هو الذی فی السماء لا إله غیره ، فإن عنیت (1) صاحب الدار ، فلیس هو بملک ، وإنّما هو أجیر المسلمین وأمیر المؤمنین ، قال : هو أُرید لا غیره ، فقالت : هو فی سعی أرملة یقضی لها حوائجها ، فقال : من یدلّنی علیه ؟ فقالت : ادخل

ص : 236

السوق ، فإذا رأیت رجلا طویلا نحیفاً علیه رداء غلیظ مرقّع برقاع الأدیم ، وبیده درّة ، یعین الضعیف ویحمل عئیبه ، فاعلم أنه هو ، فرجع البطریق من باب دار عمر - وأجفأت الجاریة الباب وأغلقت - حتّی دخل السوق ، فإذا عمر قد وضع رداءه ، ویرفع علی حمّال حمله ، ویقول له : یا مسکین ! ما أثقل حملک ، ثم أخذ درّته ، وأراد أن یمشی ، فعلم البطریق أنه هو ، فدفع إلیه الکتاب من غیر أن یسلّم علیه ، قال : بطریق من بطارقة الروم ؟ قال : نعم ، رسول قیصر ، وأفزعه کلام عمر ، فأخذ عنه الکتاب ، وفکّ خاتمه ، فلمّا رأی أن الحارث بن سنان تنصّر اغرورقت عینه ، ورجع إلی منزله ، وأنزل البطریق منزلا وبعث إلیه نزلا وقرأ الکتاب ، فلمّا کان غداة یومه دخل علیه علی بن أبی طالب ( علیه السلام ) وجماعة من أصحاب النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم . . . ، فقرأ علیهم الکتاب ، فبکوا بأجمعهم لحارث بن سنان ، ثم دفع الکتاب إلی ‹ 567 › علی بن أبی طالب کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] فقرأه وضحک ، ثم قال : « مر بدواة وقرطاس وقلم » ، فأحضروها ، فکتب :

بسم الله الرحمن الرحیم ، من عبد الله عمر أمیر المؤمنین إلی قیصر ملک النصرانیة ، أمّا بعد ; فما ذکرت من أمر الحارث بن

ص : 237

سنان فإنه ( مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَلا هادِیَ لَهُ ) (1) ، وما کان دخوله فی الإسلام إلاّ طمعاً فی الأموال ، فلمّا لم ینل ما طمع مال إلی الذی نال منها ما طمع ! قال لله تبارک وتعالی : ( وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّهَ عَلی حَرْف . . ) (2) إلی آخر الآیة .

وأمّا ما سألت عن قول : ( بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ) (3) ، فإن اسمه شفاء من کل داء ، وعون علی کل دواء ، وأما ( الرحمن ) فهو اسم لم یتسمّ به أحد سوی الرحمن ، وأمّا ( الرحیم ) فرحیم بمن عصاه ، ثم تاب وآمن وعمل صالحاً .

وأمّا قولک : ( الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ) (4) ، فثناء أثنی الله تعالی علی نفسه بما أنعم علی عباده .

وأمّا قولک : ( مالِک یَوْمِ الدِّینِ ) (5) ، فإنه یملک نواصی الخلق یوم القیامة ، فکلّ من کان فی الدنیا شاکّا به أو مشرکاً أدخله النار ، وکلّ من کان فی الدنیا موقناً به مطیعاً له أدخله الجنة برحمته .

ص : 238

وأمّا قوله : ( إِیّاک نَعْبُدُ ) (1) ، فنحن نعبده ولا نشرک به شیئاً ، وکلّ من کان دوننا إذا عبده یشرکون معه شیئاً .

وأمّا قوله : ( وَإِیّاک نَسْتَعِینُ ) (2) ، فنستعین بالله علی الشیطان أن لا یضلّنا کما أضلّکم ، وتحسبون أنکم علی شیء .

وأمّا قوله : ( اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ) (3) ، فذلک الطریق الواضح إلی الجنّة ، من عمل فی الدنیا عملا صالحاً فإنه یسلک هذا الطریق ، فنحن نسأله توفیق العمل الصالح ، فهو الذی نسأله سلوک طریق الجنة .

وأمّا قوله : ( صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ ) (4) ، فتلک النعم التی أنعم الله علی من کان قبلنا من النبیین والصدیقین ، فنسأل ربّنا أن ینعم علینا کما أنعم علیهم .

وأمّا قوله : ( غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ ) (5) ، فأُولئک الیهود بدّلوا نعم الله کفراً ، فغضب الله علیهم ، وجعل منهم القردة والخنازیر ، فنسأل ربّنا أن لا یغضب علینا کما غضب علیهم .

ص : 239

وأمّا قوله : ( وَلاَ الضّالِّینَ ) (1) ، فأنتم معشر النصاری ! ترکتم دین عیسی ، واتّخذتموه وأُمّه إلهین اثنین ، فنسأل ربّنا [ أن ] (2) لا یضلّنا کما أضلّکم .

وأمّا قولکم فی ربّ العالمین : ما إزاره وما رداؤه ؟ فقد ذکره نبیّنا (3) صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فقال « قال [ الله ] (4) عزّ وجلّ : « الکبریاء ردائی ، والعظمة إزاری » ، فهو کما قال جلّ جلاله .

وما قلتَ مِنْ مقامه ، فمقامه علی القدرة .

وأمّا سؤالک عن الماء الذی لیس من الأرض ولا من السماء ، فهو الماء الذی أخذه سلیمان بن داود ( علیه السلام ) من عرف الخیل .

وأمّا سؤالک عن رسول لا من الجنّ ، ولا من الإنس ، ولا من الملائکة ، فذلک الغراب الذی بعثه الله یبحث لیواری قابیل سوءة أخیه .

وأمّا سؤالک عن شیء یتنفّس ولا روح فیه ، فذلک الصبح ، ‹ 568 › قال الله تعالی : ( وَالصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ ) (5) .

ص : 240

وأمّا سؤالک عن شیء أوحی الله إلیه لا من الجنّ ولا من الإنس ولا من الملائکة ، فذلک النحل ، قال الله تعالی : ( وَأَوْحی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمّا یَعْرِشُونَ ) (1) .

وأمّا سؤالک عن عصا موسی [ ( علیه السلام ) ] : ممَّ کانت وما اسمها ؟ فاسمها : زائدة ; لأنها إذا دخل فیه الروح زادت ، واذا خرج منها الروح نقصت ، وکانت من عوسج ، وکانت عشرة أذرع ، وکانت من الجنّة أنزلها جبرائیل علی شعیب صلوات الله علیهما .

وأمّا سؤالک عن جاریة بکر فی الدنیا لأخوین وفی الآخرة لواحد ، وفی رقبتها لؤلؤ یقدّه خلق ، فتلک النخلة فی الدنیا لی ولک (2) ، وفی الآخرة للمسلمین .

وأمّا سؤالک عن قبر سار بصاحبه ، فذلک یونس بن متی [ ( علیه السلام ) ] سار به الحوت وهو فی بطنه .

وأمّا سؤالک عن الواحد إلی العشرین متصلة :

فالواحد : هو الله جلّ جلاله .

والإثنان : آدم ، وحوا [ ( علیهما السلام ) ] .

ص : 241

وأمّا الثلاثة : فجبرئیل ، ومیکائیل ، وإسرافیل ، فهم رؤوس الملائکة [ ( علیهم السلام ) ] .

وأمّا الأربعة : فالتوراة ، والإنجیل ، والزبور ، والفرقان .

وأمّا الخمسة : فخمس صلوات .

وأمّا الستّة : فتخلیق الله السماوات والأرض وما بینهما فی ستّة أیّام .

وأمّا السبعة : فسبع السماوات .

وأمّا الثمانیة : ف ( وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّک فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذ ثَمانِیَةٌ ) (1) .

وأمّا التسعة : فتسع آیات موسی [ ( علیه السلام ) ] ، قال الله تعالی : ( وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیات بَیِّنات ) (2) .

وأمّا العشرة : ف ( تِلْک عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ) (3) فی الحج .

وأمّا الأحد عشر : فقوله : ( إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً ) (4) .

وأمّا الاثنا عشر : فقوله : ( إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً ) (5) .

ص : 242

وأمّا الثلاثة عشر : فقول یوسف لأبیه : ( إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ ) (1) .

وأمّا الأربعة عشر : فأربعة عشر قندیلا من نور معلّقة بالعرش مکتوبة فی التوراة ، لیس فی القرآن ، ولا فی الزبور ، ولا فی الإنجیل .

وأمّا الخمسة عشر : فأنزل الله تعالی الزبور علی داود [ ( علیه السلام ) ] لیلة خمسة عشر من رمضان .

وأمّا ستّة عشر : فستة عشر صفّاً من الملائکة ذکرهم الله تعالی فی القرآن مجملا [ فی ] (2) قوله : ( الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ ) (3) ، وذکره فی التوراة مفسّراً ، وهم ستة عشر صفّا .

وأمّا سبعة عشر : فسبعة عشر أسماء من الأسماء المکتوبات ، وضعها الله علی جهنّم ، ولولا ذلک لزفرت جهنم زفرة تحرق ما بین السماء والأرض .

وأمّا ثمانیة عشر : فثمانیة عشر حجاباً من نور ، ولولا ذلک لذاب ما بین السماء والأرض من نور ربّ العزّة .

وأمّا تسعة عشر : فتسعة عشر ملکاً رؤوس الملائکة

ص : 243

الزبانیة (1) ، تحت کلّ واحد منهم ملائکة بعدد رمل عالج ، وبعدد قطر المطر ، وبعدد ورق الأشجار ، وبعدد أیّام الدنیا ، ملائکة غلاظ شداد ، قال الله تعالی : ( عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ ) (2) .

وأمّا العشرون : فأنزل الله تعالی الإنجیل ‹ 569 › علی عیسی [ ( علیه السلام ) ] لعشرین لیلة مضین من رمضان .

وأمّا الثلاثون : فقوله عزّ وجلّ : ( وَواعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً ) (3) .

وأمّا الأربعون : فقوله : ( فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ) (4) .

وأمّا الخمسون : فدیة المرأة خمسون من الإبل .

أمّا الستون : فإطعام ستّین مسکیناً .

وأمّا السبعون : فقوله تعالی : ( وَاخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً ) (5) .

وأمّا الثمانون : فحدّ القاذف .

وأمّا التسعون : فنسوة داود ( علیه السلام ) .

ص : 244

وأمّا المائة : فحدّ الزانی إذا کان بکراً .

. . ثم طوی الکتاب ، وناوله البطریق ، ومرّ علی وجهه حتّی قدم علی قیصر ، ودفع إلیه الکتاب ، ففکّه وقرأه وعمد إلی الأُساری فاطّلعهم وأحارهم (1) . .

ثم قال للحارث بن سنان : إن رجعت إلی دینک وإلی بلدک لم أنقص من عطائک شیئاً . .

فقال الحارث : لو قتلتنی بالسیف وأحرقتنی بالنار لم أرجع إلی بلدی ، ولم أُفارق النصرانیة ، فأقام عندهم حتّی مات علی النصرانیة ، ملأ الله قبره ناراً (2) .

و صاحب " زین الفتی " بعدِ این عبارت گفته :

قلت : ونظیر هذا الحدیث ما وقع [ ل ] (3) ابن عباس ( رضی الله عنه ) ، وهو - أیضاً - ابن عمّ الرسول صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، وسراج أهل البیت ، وفیه تقویة لحدیث المرتضی [ ( علیه السلام ) ] - رضوان الله علیهما - الذی ذکرناه (4) .

ص : 245

و بعدِ این دو ، حدیث [ دیگری ] متضمن جواب دادن ابن عباس از مسائل مشکله نقل کرده ، و بعد آن گفته :

وهذان الحدیثان وإن کانا من مناقب ابن عباس ( رضی الله عنه ) ، وفضله وبراعته فی العلوم وعقله ، وکنّا فی ذکر المرتضی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] ورجوع الأئمة إلیه ، فإن فیهما تأییداً لما ذکرناه علی الوجهین المذکورین ، وفی ذکر الشواهد إثبات الحجج والفوائد . (1) انتهی .

از این روایت هم افضلیت جناب امیر ( علیه السلام ) و عجز عمر از جواب این اسئله کثیره قیصر ظاهر است ، و پیداست که اگر جناب امیر ( علیه السلام ) جواب این مسائل نمینوشت ، از عمر و اقران او اگر زمین را به آسمان هم میدوختند جواب مهیا نمیگشت ، و سرخ رویی روبروی کفار میسر نمیشد ، بلکه الزام کَفَره ملحدین برمیداشتند ، و مثل دیگر وقایع ، اقرار به عجز و قصور باع خود میساختند .

و از صدر روایت واضح است که کفار ظهور حقیت اسلام را منوط کرده بودند بر جواب این مسائل و در مقام تحدّی بر آمده ، پس تأمل باید کرد که عجز در چنین مقام چقدر قبیح و شنیع است ، پس اگر خلیفه برحق عمر باشد و خلافت نبوی بالاستحقاق منحصر در او بود - کما یظنّه أهل السنة - لازم آید هتک اسلام و غلبه کفار لئام در مقام مناظره و احتجاج و الزام .

ص : 246

بالجمله ; اندک تأمل باید کرد که آیا استحقاق خلافت چنین کس دارد که از جواب کفار که در مقام مناظره و الزام اهل اسلام برآیند عاجز شود ؟ !

و سر در دامن جهل فرو برد و حقیت اسلام و نبوت ظاهر کردن نتواند ; یا کسی که تکفل مهام حمایت اهل اسلام نماید و شبهات و اسئله مخالفین دین را فی الفور جواب گوید و مشکلات و معضلات ایشان را حل نماید ؟ !

ص : 247

[ سؤالات عالم ترسایان ] و نیز (1) ‹ 570 › مثل این حدیث است آنچه در " زین الفتی " مذکور است که :

منها : ما ذکر أنه قدم أُسقف نجران علی أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب . . . فی صدر خلافته فقال : یا أمیر المؤمنین ! إن أرضنا باردة شدیدة المؤونة لا تحتمل الجیش ، وأنا ضامن لخراج أرضی أحمله إلیک فی کلّ عام کملاً ، قال : فضمّنه إیّاه ، فکان یحمل المال ویقدم به فی کلّ سنة ، ویکتب له عمر البراءة بذلک ، فقدم الأُسقف ذات مرّة - ومعه جماعة - وکان شیخاً جمیلا مهیباً - ، فدعاه عمر إلی الله ورسوله وکتابه وذکر له أشیاءً من فضل الإسلام ، وما یصیر إلیه المسلمون من النعیم والکرامة ، فقال له الأُسقف : یا عمر ! أنتم تقرؤون فی کتابکم : ( وَجَنَّة عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّماءِ وَالاَْرْضِ ) (2) فأین یکون النار ؟ فسکت عمر وقال لعلی [ ( علیه السلام ) ] : أجبه أنت ، فقال له علی ( علیه السلام ) : « أنا أُجیبک یا أُسقف ! أرأیت إذا جاء اللیل أین یکون النهار ؟ وإذا جاء النهار أین یکون اللیل ؟ »

ص : 248

فقال الأُسقف : ما کنت أری أن أحداً یجیبنی عن هذه المسألة ! مَن هذا الفتی - یا عمر ! ؟ - فقال : علی بن أبی طالب [ ( علیه السلام ) ] ، ختن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم وابن عمّه وهو أبو الحسن والحسین [ ( علیهما السلام ) ] .

فقال الأُسقف : فأخبرنی - یا عمر ! - عن بقعة من الأرض طلع فیها الشمس مرّة واحدة ، ثم لم تطلع قبلها ولا بعدها ؟ فقال عمر : سل الفتی . .

فقال : « أنا أُجیبک ، وهو البحر حیث انفلق لبنی اسرائیل ، ووقعت فیه الشمس مرّة واحدة ، ولم تقع [ علیها ] (1) قبلها ولا بعدها » .

فقال الأُسقف : أخبرنی عن شیء فی أیدی الناس شبیه بثمار الجنة ، قال عمر : سل الفتی ، فسأله ، فقال علی ( علیه السلام ) : « أُجیبک ، هو القرآن یجتمع علیه أهل الدنیا فیأخذون منه حاجتهم ، فلا ینقص منه شیء ، فکذلک ثمار الجنّة » ، فقال الأُسقف : صدقت .

قال : أخبرنی هل للسماوات من قفل ؟

فقال علی ( علیه السلام ) : « قفل السموات : الشرک بالله » ، فقال الأُسقف :

ص : 249

وما مفتاح ذلک القفل ؟ قال : « شهادة أن لا اله الا الله ، لا یحجبها شیء دون العرش » ، فقال : صدقت .

فقال : أخبرنی عن أول دم وقع علی وجه الأرض .

فقال علی ( علیه السلام ) : « أمّا نحن فلا نقول - کما تقولون - : دم الخشاف ، ولکن أول دم وقع علی وجه الأرض مشیمة حواء حیث ولّدت هابیل بن آدم » ، قال : صدقت ، وبقیت مسألة واحدة : أخبرنی أین الله ؟ فغضب عمر ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « أُجیبک ، وسل عمّا شئت ، کنّا عند رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم إذ أتاه ملک فسلّم ، فقال له رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « من أین أُرسلت ؟ » فقال : « من السماء السابعة من عند ربّی » ، ثم أتاه آخر فسأله ، فقال : « أُرسلت من الأرض السابعة من عند ربّی » ، فجاء ثالث من المشرق ، ورابع من المغرب ، فسألهما فأجابا کذلک ، فالله عزّوجلّ هاهنا . . وهاهنا فی السماء إله وفی الأرض إله » . (1) انتهی .

این حدیث هم دلالت واضحه دارد بر عجز عمر از جواب سؤالات این عالم ترسا که او را اولا دعوت ‹ 571 › به اسلام کرد ، ولیکن هرگاه او - برای

ص : 250

اسکات و الزام و اعتراض بر اسلام - سؤال از آیه قرآنی نمود ، در گِل عجز فرو ماند و ساکت و صامت گردید ، و رجوع به جناب امیر ( علیه السلام ) آورد ، و دست به دامن حلاّل مشکلات زد ، و آن جناب جواب باصواب از شبهه آن مرتاب بفرمود و زنگ تشکیک او بزدود .

و همچنین هرگاه آن ترسا سؤالات دیگر از آن خلافت دستگاه کرد ، از آن هم عاجز آمد و حواله آن هم به جناب امیر ( علیه السلام ) نمود .

بالجمله ; رجوع عمر به جناب امیر ( علیه السلام ) در مشکلات و معضلات افزون تر است از آنکه بیان کرده اید ، و نبذی از آن در این مبحث بیان کرده شد .

در " ریاض النضره " مذکور است :

عن أبی سعید الخدری : سمع عمر یقول لعلی ( علیه السلام ) - وقد سأله عن شیء فأجابه - : أعوذ بالله أن أعیش فی قوم لست فیهم یا أباالحسن ! (1) .

یعنی : از ابی سعید خدری مروی است که او شنید عمر را میگفت به جناب امیر ( علیه السلام ) - و حال آنکه سؤال کرده بود عمر آن جناب را از چیزی ، پس

ص : 251

جواب داد جناب امیر ( علیه السلام ) او را - که : پناه میبرم به خدا از اینکه زنده مانم در قومی که تو در ایشان نباشی ای ابوالحسن .

و نیز در آن مذکور است :

عن یحیی بن عقیل ; قال : کان عمر یقول لعلی [ ( علیه السلام ) ] - إذا سأله ففرّج عنه - : لا أبقانی الله بعدک یا علی [ ع ] ! (1) .

یعنی از یحیی بن عقیل منقول است که گفت : بود عمر که میگفت برای جناب امیر ( علیه السلام ) - هرگاه سؤال میکرد از آن جناب و آن جناب تفریج مشکل او میکرد - که : باقی ندارد خدا مرا بعدِ تو ای علی [ ع ] .

ص : 252

[ مسائل دانشمندان یهود ] و ثعلبی در " قصص الانبیا " گفته :

قال أهل التفسیر وأصحاب التواریخ : کان أمر أصحاب الکهف فی أیام ملوک الطوائف بین عیسی ومحمد ( علیهما السلام ) ، وأمّا قصّتهم ، فیقال : لمّا ولی أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب . . . الخلافة ، أتاه قوم من أحبار الیهود ، فقالوا له : یا عمر ! أنت ولی الأمر بعد محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلم وصاحبه ، وإنا نرید أن نسألک عن خصال إن أخبرتنا بها علمنا أن الإسلام حقّ ، وأن محمداً [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] کان نبیّنا (1) ، وإن لم تخبرنا بها علمنا أن الإسلام باطل ، وأن محمداً [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] لم یکن نبیّاً ، فقال عمر : سلوا عما بدا لکم .

قالوا : أخبرنا أقفال السموات ما هی ؟

وأخبرنا عن مفاتیح السموات ما هی ؟

وأخبرنا عن قبر سار بصاحبه ما هو ؟

وأخبرنا عن من أنذز قومه ، لا هو من الجنّ ولا هو من الإنس ؟ (2)

ص : 253

وأخبرنا عن خمسة أشیاء مشوا علی الأرض ولم یخلقوا فی الأرحام ؟

وأخبرنا ما یقول الدرّاج فی صیاحه ؟

وما یقول الدیک فی صراخه ؟

وما یقول الفرس فی صهیله ؟

وما یقول الضفدع فی نعیقه ؟

وما یقول الحمار فی نهیقه ؟

وما یقول القنبر فی صفیره ؟

قال : فنکس عمر رأسه فی الأرض ، ثم قال : لا عیب بعمر إذا سئل عمّا لا یعلم أن یقول : لا أعلم ، فوثبت الیهود ، وقالوا : نشهد أن محمداً لم یکن نبیّاً ، وأن الإسلام باطل . .

فوثب سلمان الفارسی وقال للیهود : قفوا قلیلا ، ثم توجّه نحو علی بن أبی طالب کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] حتّی دخل علیه فقال : یا أبا الحسن ! ‹ 572 › أغث الإسلام ! فقال : « وما ذاک ؟ » . .

فأخبره الخبر ، فأقبل یرفل (1) فی بردة رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم ، فلمّا نظر إلیه عمر وثب قائماً فاعتنقه ،

ص : 254

وقال : یا أبا الحسن ! أنت لکلّ معضلة وشدّة تدعی ، فدعی علی کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] الیهود ، فقال : « سلوا عما بدا لکم ، فإن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم علّمنی ألف باب من العلم ، فتشعّب لی من کلّ باب ألف باب » .

فسألوه عنها ، فقال علی کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] : « إن لی علیکم شریطة : إذا أخبرتکم کما فی توراتکم دخلتم فی دیننا [ وآمنتم ] (1) ؟ » فقالوا : نعم ، فقال : « سلوا عن خصلة خصلة » .

قالوا : أخبرنا عن أقفال السموات ما هی ؟

قال : « أقفال السموات : الشرک بالله ; لأن العبد والأمة إذا کانا مشرکین لم یرتفع لهما عمل » .

قالوا : فأخبرنا عن مفاتیح السموات ما هی ؟

قال : « شهادة أن لا إله إلاّ الله وأن محمداً [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] عبده ورسوله » ، قال : فجعل بعضهم ینظر إلی بعض ، ویقولون : صدق الفتی .

قالوا : فأخبرنا عن قبر سار بصاحبه ؟

ص : 255

فقال : « ذلک الحوت الذی التقم یونس بن متی ، فسار به فی البحار السبعة » .

فقالوا : أخبرنا عن من أنذر قومه لا هو من الجنّ ولا من الإنس .

قال : « هی نملة سلیمان بن داود ، قالت : ( یا أَیُّهَا الَّنمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ ) (1) » .

قالوا : فأخبرنا عن خمسة مشوا علی الأرض ولم یخلقوا فی الأرحام ؟

قال : « ذلک آدم ، وحوا ، وناقة صالح ، وکبش إبراهیم ، وعصا موسی » .

قالوا : فأخبرنا ما یقول الدرّاج فی صیاحه ؟

قال : « یقول : ( الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی ) (2) » .

قالوا : فأخبرنا ما یقول الدیک فی صراخه ؟

قال : « یقول : اذکروا الله یا غافلین ! » قالوا : أخبرنا ما یقول الفرس فی صهیله ؟

قال : « یقول - إذا مشی المؤمنون إلی الکافرین للجهاد - : اللهم

ص : 256

انصر عبادک المؤمنین علی الکافرین » .

قالوا : فأخبرنا ما یقول الحمار فی نهیقه ؟

قال : « یلعن العشّار ، وینهق فی أعین الشیاطین » .

قالوا : فأخبرنا ما یقول الضفدع فی نعیقه ؟

قال : « یقول : سبحان ربّی ، المعبود المسبَّح فی لجج البحار » .

قالوا : فأخبرنا بقول القنبر فی صفیره ؟ قال : « یقول : اللهم العن مبغضی محمد وآل محمد » .

وکان الیهود ثلاثة نفر ، فقال اثنان منهم : نشهد أن لا إله إلاّ الله ، وأن محمداً رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، ووثب الحبر الثالث ، فقال : یا علی ! لقد وقع فی قلوب أصحابی ما وقع من الإیمان والتصدیق ، وقد بقی خصلة واحدة أسألک عنها ، فقال : « سل عمّا بدا لک » ، فقال : أخبرنی عن قوم فی أول الزمان ماتوا ثلاث مائة وتسع سنین ، ثم أحیاهم الله ، فما (1) کان من قصّتهم ؟

قال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « یا یهودی ! هؤلاء أصحاب الکهف ، وقد أنزل الله علی نبیّنا قرآناً فیه قصّتهم ، وإن شئت قرأتُ علیک قصتهم ؟ »

ص : 257

فقال الیهودی ما أکثر ما قد سمعنا قرآنکم ، إن کنت عالماً فأخبرنی ‹ 573 › بأسمائهم ، وأسماء آبائهم ، وأسماء مدینتهم ، واسم ملکهم ، واسم کلبهم ، واسم جبلهم ، واسم کهفهم ، وقصّتهم من أولّها إلی آخرها ، فاحتبی علی کرّم اللهوجهه [ ( علیه السلام ) ] ببردة رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم ثم قال : « یا أخا العرب ! حدّثنی حبیبی محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم : « إنه کان بأرض رومیة مدینة یقال لها : اقسوس (1) - ویقال : هی طرطوس ، وکان اسمها فی الجاهلیة : اقسوس ، فلمّا جاء الإسلام سمّوها : طرطوس - قال : « وکان لهم ملک صالح ، فمات ملکهم ، وانتشر أمرهم ، فسمع بهم ملک من ملوک فارس ، یقال له : دقیانوس - وکان جبّاراً کفّاراً - ، فأقبل فی عساکره حتّی دخل اقسوس ، فاتّخذها دار ملکه وبنی فیها قصراً » .

فوثب الیهودی ، وقال : إن کنت عالماً ، فصف لی ذلک القصر ومجالسه ، فقال : « یا أخا الیهود ! ابتنی فیها قصراً من الرخام ، طوله فرسخ فی عرض فرسخ ، واتّخذ فیه أربعة آلاف أُسطوانة من الذهب وألف قندیل من الذهب ، لها سلاسل من اللجین تسرج فی

ص : 258

کلّ لیلة بالأدهان الطیبة ، واتّخذ لشرقی المجلس ثمانی کرات ، ولغربیها کذلک ، وکانت الشمس من حین تطلع إلی حین تغیب تدور فی المجلس کیف ما دارت ، واتّخذ فیه سریراً من الذهب طوله ثمانون ذراعاً فی عرض أربعین ذراعاً مرصّعاً بالجوهر ، ونصب علی یمین السریر ثمانین کرسیاً من الذهب فأجلس علیها بطارقته ، واتّخذ أیضاً ثمانین کرسیاً من الذهب عن یساره ، فأجلس علیها هراقلته ، ثم جلس هو علی السریر ووضع التاج علی رأسه » .

فوثب الیهودی وقال : یا علی ! إن کنت عالماً ، فأخبرنی ممّا کان تاجه ؟ فقال : « یا أخا الیهود ! کان تاجه من الذهب السبیک ، له تسعة أرکان ، علی کلّ رکن لؤلؤة تضیء کما یضیء المصباح فی اللیلة الظلماء ، واتّخذ خمسین غلاماً من أبناء البطارقة ، فمنطّقهم بمناطق الدیباج الأحمر ، وسرولهم بسراویل القزّ الأخضر ، وتوّجهم ودملجهم وخلخلهم وأعطاهم عمد الذهب ، وأقامهم علی رأسه ، واصطنع ستّة غلمة (1) من أولاد العلماء ، وجعلهم وزراءه ، فما یقطع أمراً دونهم ، وأقام منهم ثلاثة عن یمینه وثلاثة عن یساره ، [ فوثب الیهودی وقال : یا علی ! إن کنت صادقاً ،

ص : 259

فأخبرنی ما کانت أسماء الستة ؟ ] (1) ثم قال علی کرّم الله وجهه [ ( علیه السلام ) ] « حدّثنی حبیبی محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : « إن الذین کانوا عن یمینه أسماؤهم : تملیخا ، ومکسلمینا ، ومحسلمینا ، وأمّا الذین کانوا عن یساره : فمرطلیوس ، وکسطولس ، وساریوس (2) ، وکان یستشیرهم فی جمیع أُموره ، وکان إذا جلس کلّ یوم فی صحن داره ، واجتمع الناس عنده دخل من باب الدارثلاث غلمة فی ید أحدهم جام من الذهب مملوّ من المسک ، وفی ید الثانی جام من الفضة مملوّ من ماء الورد ، وعلی ید الثالث طائر فیصیح به فیطیر الطائر حتّی یقع فی جام ماء الورد فیتمرّغ فیه ، ‹ 574 › فینشف ما فیه بریشه وجناحه ، ثم یصیح به الثانیة فیطیر الطائر فیقع فی جام المسک فیتمرّغ فیه ، فینشف ما فیه بریشه وجناحه ، ثم یصیح به الثالثة فیطیر الطائر فیقع علی تاج الملک ، فینفض رأسه علی رأس الملک بما فیه من المسک وماء الورد ، فمکث الملک فی ملکه ثلاثین سنة من غیر أن یصیبه صداع ولا وجع ولا حمی ولا لعاب ولا بصاق ولا مخاط ، فلمّا رأی ذلک من نفسه وماله عتی وطغی وتجبّر واستعصی وادّعی الربوبیة من

ص : 260

دون الله تعالی ، ودعا إلیه وجوه قومه ، فکلّ من أجابه أعطاه وحباه وکساه وخلع علیه ، ومن لم یجبه ویتابعه قتله ، فأجابوه بأجمعهم ، فأقاموا فی ملکه زماناً یعبدونه من دون الله تعالی ، فبینما هو ذات یوم جالس فی عید له - علی سریره ، والتاج علی رأسه - إذ أتی بعض بطارقته ، فأخبره أن عساکر الفرس قد غشیته ، یریدون قتاله ، فاغتمّ لذلک غمّاً شدیداً حتّی سقط التاج من عُلی رأسه ، وسقط هو من عُلی سریره ، فنظر أحد فتیته الثلاثة الذین کانوا عن یمینه إلی ذلک - وکان عاقلا یقال له : تملیخا - فتفکّر وتذکّر فی نفسه وقال : لو کان دقیانوس هذا إلهاً - کما یزعم - لما حزن ، ولما کان ینام ، ولما کان یبول ویتغوّط ، ولیست هذه الأفعال من صفات الإله ، وکانت الفتیة الستة یکونون کلّ یوم عند واحد منهم ، وکان ذلک الیوم نوبة تملیخا ، فاجتمعوا عنده فأکلوا وشربوا ، ولم یأکل تملیخا ولم یشرب ، فقالوا : یا تملیخا ما لک لا تأکل ولا تشرب ؟ فقال : یا إخوتی ! وقع فی قلبی شیء منعنی عن الطعام والشراب والمنام ! فقالوا : وما هو یا تملیخا ؟ فقال : أطلت فکری فی هذه السماء ، فقلت : من رفعها سقفاً محفوظاً بلا علاقة من فوقها ، ولا دعامة من تحتها ؟ ومن أجری فیها شمسها وقمرها ؟ ومن زیّنها بالنجوم ؟ ثم أطلت فکری فی هذه الأرض ، فقلت : من

ص : 261

سطحها علی ظهر الیمّ الزاخر ؟ ومن حبسها وربطها بالجبال الرواسی لئلاّ تمید ؟ ثم أطلت فکری فی نفسی ، فقلت : من أخرجنی جنیناً من بطن أُمّی ؟ ومن غذّانی وربّانی ؟ إن لهذا صانعاً ومدبراً سوی دقیانوس الملک ، فانکبّت الفتیة علی رجلیه یقبّلونها ، وقالوا : یا تملیخا ! لقد وقع فی قلوبنا ما وقع فی قلبک . . فأشر علینا ، فقال : یا إخوتی ! ما أجد لی ولکم حیلة إلاّ الهرب من هذا الجبّار إلی ملک السموات والأرض ، فقالوا : الرأی ما رأیت ، فوثب تملیخا فابتاع تمراً بثلاثة دراهم وصرّها فی ردائه ، ورکبوا خیولهم وخرجوا ، فلمّا ساروا قدر ثلاثة أمیال من المدینة ، قال لهم تملیخا : یا إخوتاه ! قد ذهب عنّا ملک الدنیا ، وزال عنا أمره ، فانزلوا عن خیولکم وامشوا علی أرجلکم ، لعلّ الله یجعل لکم من أمرکم ‹ 575 › فرجاً ومخرجاً ، فنزلوا عن خیولهم ، ومشوا علی أرجلهم سبع فراسخ حتّی صارت رجلهم (1) تقطر دماً ; لأنهم لم یعتادوا المشی علی أقدامهم ، فاستقبلهم رجل راع ، فقالوا : أیها الراعی ! أعندک شربة ماء أو لبن ؟ فقال : عندی ما تحبّون ، ولکنی أری وجوهکم وجوه الملوک ، وما أظنّکم إلاّ هرّاباً ، فأخبرونی

ص : 262

بقصّتکم ، فقالوا : یا هذا ! إنا دخلنا فی دین لا یحلّ لنا الکذب ، أفتجیبنا (1) الصدق ، قال : نعم . . فأخبروه بقصّتهم ، فانکبّ الراعی علی أرجلهم یقبّلها ویقول : قد وقع فی قلبی ما وقع فی قلوبکم ، فقفوا إلی هاهنا حتّی أردّ الأغنام إلی أربابها وأعود إلیکم ، فوقفوا له ، فردّها وأقبل یسعی ، فتبعه کلب له » .

فوثب الیهودی قائماً فقال : یا علی ! إن کنت عالماً فأخبرنی ما کان لون الکلب واسمه ؟ فقال : « یا أخا الیهود ! حدّثنی حبیبی محمد صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم : إن الکلب کان أبلق بسواد ، وکان اسمه : قطمیر » (2) .

و هرگاه بعض احادیث متضمن عجز عمر از جواب کفار لئام و عدم استطاعت او به محامات اسلام شنیدی حالا باز روایات دالّه بر جهل او از مسائل شرعیه باید شنید .

ص : 263

[ ازدواج مملوک ] از (1) آن جمله آنکه در " ریاض النضره " مذکور است :

عن ابن سیرین : أن عمر سأل الناس : کم یتزوّج المملوک ؟ وقال لعلی ( علیه السلام ) : إیّاک أعنی یا صاحب المعافری ! - رداء کان علیه - قال : « اثنتین » (2) .

حاصل آنکه : عمر سؤال کرد مردم را که : چند زن را مملوک تزویج میتواند کرد ؟ و گفت به جناب امیر ( علیه السلام ) که : من تو را اراده میکنم ، یعنی جواب این مسأله از تو میخواهم . آن جناب ( علیه السلام ) فرمود که : « مملوک دو زن را تزویج میتواند کرد » .

و در " درّ منثور " مذکور است :

أخرج ابن أبی شیبة ، عن محمد بن سیرین ، قال : قال عمر : من یعلم ما یحلّ المملوک (3) من النساء ؟ قال رجل : أنا ، امرأتین من النساء ، فسکت (4) .

ص : 264

[ احکام عمره ] از (1) آن جمله آنکه در " ریاض النضره " مذکور است :

عن أُذینة العبدی ; قال : أتیت عمر ، فسألته من أین أعتمر ؟ قال : إئت علیاً [ ( علیه السلام ) ] فاسأله . أخرجه أبو عمر وابن السمّان فی الموافقة (2) .

حاصل آنکه : اذینه عبدی میگوید که : آمدم نزد عمر پس سؤال کردم او را که از کجا عمره کنم ؟ گفت که : بیا نزد جناب علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) پس سؤال کن آن جناب را .

روایت کرده این حدیث را ابن السمان در کتاب " الموافقه " .

[ و ابن ابی شیبه در " مصنّف " خود گفته :

حدّثنا وکیع ، عن سفیان بن سلمة بن کهیل بن قیس العرفی ، عن أبی أُذینة : أن رجلاً أتی عمر ، فسأله عن العمرة ، فقال : یا أمیر المؤمنین ! ما أتیتک حتّی رکبت الإبل والخیل والسفن ، فمن

ص : 265

أین أُحلّ ؟ (1) قال : ائت علیاً فاسأله ، فأتی علیاً [ ( علیه السلام ) ] فسأله ، فقال : « من حیث أبدأت » .

فرجع (2) إلیه ، فأخبره . .

قال : ما أجد لک إلاّ ما قال علی (3) . ] (4)

ص : 266

[ احکام احرام ] از (1) آن جمله آنکه از حلّت طیب قبلِ طواف بیت جاهل بود و بر خلاف حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) حکم به عدم حلّت آن داد ، چنانچه ولی الله در " ازالة الخفا " آورده :

مالک ، عن عبد الله بن دینار ، عن ابن عمر : أن عمر خطب الناس بعرفة ، وعلّمهم الحجّ فقال لهم فیما قال : إذا جئتم منی فمن رمی الجمرة فقد حلّ له ما حرّم علی الحاجّ إلاّ النساء والطیب ، لا یمسّ أحد نساءً ولا طیباً حتّی یطوف بالبیت .

مالک فی روایة أُخری مثله إلاّ أنه قال : من رمی الجمرة وحلق أو قصّر ونحر هدیاً - إن کان معه - فقد حلّ . . إلی آخر الحدیث .

قلت : ترک الفقهاء قوله : ( والطیب ) ، لما صحّ عندهم ‹ 576 › من حدیث عائشة وغیرها : أن النبیّ [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] تطیّب قبل طواف الإفاضة (2) .

ص : 267

[ احکام ربا ] از (1) آن جمله آنکه از مسأله ربا هم جاهل بود و تمنّا ظاهر میساخت که کاش حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) آن را به او بیان میفرمود ، چنانچه در " کنز العمال " مسطور است :

عن عمر : أن آخر ما نزل من القرآن آیة الربا ، وأن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم قبض ولم یفسّرها لنا ، فدعوا الربا والریبة .

ش . وابن راهویه . حم . ه . وابن النصربس (2) . وابن جریر ، وابن المنذر ، وابن مردویه . هق (3) . فی الدلائل (4) .

عن أبی سعید الخدری ; قال : خطبنا عمر بن الخطاب ، فقال : إنی لعلّی أنهاکم عن أشیاء تصلح لکم ، وآمرکم بأشیاء لا تصلح لکم ، وإن من آخر القرآن نزولا آیة الربا ، وإنه قد مات رسول الله

ص : 268

صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ولم یبیّنها لنا ، فدعوا ما یریبکم إلی ما لا یریبکم . خط (1) .

و ولی الله در " ازالة الخفا " آورده :

أخرج البخاری ، ومسلم ، عن عمر ; قال : ثلاث وددت أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم کان عهد إلینا فیهنّ عهداً أنتهی إلیه : الجدّ ، والکلالة ، وأبواب من أبواب الربا (2) .

ص : 269

[ آیا میشود خود را مؤمن گفت ؟ ] از (1) آن جمله است آنچه در " کنز العمال " مذکور است :

عن سعید بن یسار ; قال : بلغ عمر بن الخطاب أن رجلا بالشام یزعم أنه مؤمن ، فکتب إلی أمیره : أن ابعثه إلیّ ، فلمّا قدم ، قال : أنت الذی تزعم أنک مؤمن ؟ قال : نعم یا أمیر المؤمنین ! قال : ویحک ! وممّ ذاک ؟ قال : أو لم تکونوا مع رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم أصنافاً : مشرک ومنافق ومؤمن ، فمن أیّهم کنت ؟ فمدّ عمر یده إلیه - معرفةً لما قال - حتّی أخذ بیده . هب . (2) انتهی .

از این روایت واضح است که عمر از این معنا هم جاهل بود که مؤمن را جائز است که خود را مؤمن گوید ، و این کمال جهل و نادانی است .

ص : 270

[ شعر گفتن در مسجد ] و (1) از آن جمله آنکه در جذب القلوب مذکور است :

و از سعید بن المسیب روایت کرده اند که : روزی عمر بن الخطاب به حسان بن ثابت برگذشت و (2) وی در مسجد نشسته انشاد میکرد ، و تیز تیز در وی نگاه کرد ، حسان گفت : چه میبینی ؟ ! من به حضرت کسی انشاد کرده ام که بهتر از تو بود - یعنی سرور انبیا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم - ، ابوهریره حاضر بود ، حسان روی به وی آورد و گفت : به خدای رب العزه تو را سوگند میدهم که تو از پیغمبر خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم شنیدی که میگفت : « اللهم أیّد حسّانا بروح القدس ؟ » ابوهریره گفت : ( اللهم نعم ) ، آری همچنین میگفت که گفتی (3) .

وفی جمع الجوامع للسیوطی :

عن ابن المسیب ; قال : أنشد حسّان بن ثابت فی المسجد ، فمرّ به

ص : 271

عمر فلحظه ، فقال حسّان : والله لقد أنشدت فیه وفیه من هو خیر منک ، فخشی أن یرمیه برسول الله [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] ، فأجاز وترکه . عب . کر . (1) .

ص : 272

[ حکم بعضی از پارچه ها ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن الحسن ; قال : قال عمر : لو نهینا عن هذه العصب ، فإنها تصبغ بالبول ، فقال أُبیّ بن کعب : والله ما ذلک لک ، قال : لم ؟ قال : لأنا لبسناها علی عهد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، والقرآن ینزل ، وکفّن فیه رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، فقال عمر : صدقت . عب (2) .

و در " ازالة الخفا " مذکور است :

عن قتادة ; قال : همّ عمر بن الخطاب أن ینهی عن الحبیرة من صباغ البول ، فقال ‹ 577 › له رجل : [ أ لیس ] (3) قد رأیت رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم یلبسها ؟ قال عمر : بلی ، قال

ص : 273

الرجل : ألم یقل الله : ( [ لَقَدْ ] کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ) . (1) (2) انتهی .

از این حدیث صراحتاً ثابت میشود که عمر با وصف آنکه میدانست که جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) چادر حبیره را پوشید ، باز اراده کرد که از آن ممانعت کند ، و ندانست که امری که جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به عمل آرد ممنوع بودنش محال است ، و اهل ایمان را اتباع آن جناب باید ، و این غایت جهل و نادانی است که مزیدی بر آن غیر متصور ، که هر جاهل هم میداند که جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) امر ممنوع و غیر جائز به عمل نمیآورد ، و اِتباع آن جناب عین دین و ایمان است ، پس امری را که آن جناب به عمل آرد ، ممنوع و ناجائز دانستن علاوه بر اینکه جهل فضیح است ، کفر صریح نیز هست .

ص : 274

[ اوصاف پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] از (1) آن جمله آنکه در " تذکرة الاولیاء " در ترجمه اویس قرنی مذکور است :

چون حضرت امیر ( علیه السلام ) از مکالمه با اویس فارغ شد ، عمر گفت که : ای اویس ! چرا نیامدی تا پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را ببینی ؟ گفت : تو پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را دیده ای ، مگر او را دیده باشی ؟ (2) باز گفت : اگر تو پیغمبر صلی الله علیه [ وآله ] وسلم را دیده ای بیا بگو که ابروی او پیوسته است یا گشاده ؟ عمر در جواب هیچ نتوانست گفت (3) .

و در " تفسیر کبیر " مذکور است :

یروی أن یهودیاً من فصحاء الیهود جاء إلی عمر فی أیام خلافته وقال : أخبرنی عن أخلاق رسولکم ، فقال عمر : اطلب من بلال ; فإنه أعلم به منی ، ثم إن بلالاً دلّه إلی فاطمة ( علیها السلام ) ،

ص : 275

وفاطمة ( علیها السلام ) علی علی [ ( علیه السلام ) ] ، فلمّا سأل علیاً [ ( علیه السلام ) ] قال له : « صف أنت لی متاع الدنیا حتّی أصف لک أخلاقه » ، فقال الرجل : هذا لا یتیّسر لی ، فقال علی ( علیه السلام ) : « عجزت عن وصف الدنیا ، وقد شهد الله علی قلّته حیث قال : ( قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ ) (1) فکیف أصف لک أخلاقه علیه [ وآله ] السلام وقد شهد الله بأنه عظیم ؟ حیث قال : ( وَإِنَّک لَعَلی خُلُق عَظِیم ) (2) » . (3) انتهی .

به اختصار از این هر دو روایت کمال غباوت و جهل عمر و نهایت عدم اعتنای او به احوال و آثار جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ظاهر است ، و هم اعلمیت جناب امیر ( علیه السلام ) از روایت اخیر پیدا .

و از قول اویس قرنی این هم معلوم شده که محض صحابیت تا وقتی که بصیرت نداشته باشد مفید نیست ، چنانچه عمر با وصف صحبت ممتده اینقدر معلوم نکرد که ابروی (4) آن حضرت ( صلی الله علیه وآله وسلم ) پیوسته بود یا گشاده ، فکیف العلم بالشرایع والمسائل ؟ !

ص : 276

[ حکم استیذان ] از (1) آن جمله آنکه بخاری در " صحیح " خود آورده :

عن عبید بن عمر : أن أبا موسی الأشعری استأذن علی عمر بن الخطاب فلم یؤذن له - وکأنّه کان مشغولا - فرجع أبو موسی ، ففرغ عمر ، فقال : ألم أسمع صوت عبید الله (2) بن قیس ؟ ! ائذنوا له ، قیل : قد رجع ، فدعاه ، فقال : کنّا نؤمر بذلک ، فقال : تأتینی علی ذلک بالبیّنة ، فانطلق إلی مجلس الأنصار فسألهم ، فقالوا : لا یشهد لک علی هذا إلاّ أصغرنا : أبو سعید الخدری ، فذهب بأبی سعید الخدری ، فقال عمر : أخفی هذا علیّ من أمر رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ؟ ! ألهانی الصفق بالأسواق ، یعنی الخروج إلی التجارة (3) .

ص : 277

یعنی : روایت است از عبید بن عمر که به درستی که ابوموسی اشعری طلب اذن کرد بر عمر بن الخطاب ، پس ‹ 578 › او اذن نداد و مشغول به کاری بود . ابوموسی بازگشت ، چون عمر فارغ شد گفت : آیا نشنیده بودم من آواز عبیدالله بن قیس - یعنی ابوموسی اشعری - [ را ] ، اذن دهید او را ، گفته شد که : او بازگشت . عمر او را طلبید ، ابوموسی گفت بودیم که : امر کرده میشدیم به این معنا ، یعنی رسول الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ما را امر کرد که شما از صاحب خانه اذن طلبید ، اگر اذن بدهد در آیید و گرنه باز گردید . گفت : بیار نزد من بینه این قول خود را . پس رفت ابوموسی به سوی مجلس انصار و پرسید از ایشان ، گفتند : شهادت ندهد برای تو بر این امر مگر صغیرترین ما : ابوسعید خدری ، پس ابوسعید خدری را نزد عمر آورد و گفت عمر : مخفی ماند این امر رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بر من ، در لهو انداخت مرا صفق به اسواق .

بخاری گفته که : مراد از ( صفق بالأسواق ) تجارت است .

و در " شرح کرمانی بر صحیح بخاری " مذکور است :

قال النووی : ( قال الأنصار [ ذلک ] (1) ) إنکاراً علی عمر فیما قاله ، قالوا : إنه حدیث مشهور متناً ، معروف عندنا حتّی أن أصغرنا حفظه وسمعه من رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم (2) .

ص : 278

و این قصه دلالت دارد بر کمال بی اعتنایی عمر به سنن و آداب شائعه که در هر روز و شب واقع میشود ، چنانچه انکار انصار در این باب اِشعاری واضح است به آن .

و نیز از آن بطلان دعاوی اهل سنت - در کمال تقرب عمر به نزد حضرت رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) - ظاهر میشود و الا محال است که چنین شخص مقرب که در جمیع امور دخیل و کفیل باشد ، بر این سنت شائعه واقف نشود ، واصاغر اصحاب از آن با خبر باشند ، و خود عمر به عدم تقرب خویش و بی اعتنا [ یی ] به سنن و احکام اقرار نموده : ألهانی الصفق بالأسواق بر زبان رانده ، که این قول صریح است در آنکه انصار به نسبت عمر زیاده تر در خدمت حضرت رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) حاضر میبودند و او به اسواق میرفت ، از این سبب به سنن جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) او را علم حاصل نشد .

و ابن روزبهان در جواب این قصه غفلت از جوانب و اطراف نموده ، حسب دأب اهل سنت گفته که :

علم سنت در اصحاب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) متفرق بوده ، بسیاری از احکام را بعضِ صحابه میدانستند وبعض نمیدانستند ، پس عدم علم عمر به بعض قدحی در او نکند .

ص : 279

و علامه شوشتری - نوّرالله مرقده - در جواب (1) او افاده فرموده :

وأقول : الکلام فی أن الناصب وأصحابه یقولون : إن عمر کان وزیراً لرسول الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ، ملازماً له ، لا یفارق مجلسه إلاّ أحیاناً ، وإنه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) کان یستمدّ بتدبیره ، ویشاوره فی قلیله وکثیره ، فکیف یمکن - مع ذلک - أن یخفی علیه استحباب طلب الإذن للدخول علی الناس ؟ ! والحال أن رسول الله [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] کان أولی وأحقّ برعایة الصحابة لهذا الأدب بالنسبة إلیه ، واستمرارهم علی ذلک عند الدخول علیه ، وبالجملة السنن التی یجوز تفرّق علمها فی الأصحاب إنّما هی ما یسأل آحاد الجمهور دون السنن المتکررة فی الأیام والشهور (2) .

ص : 280

[ سوره هایی که پیامبر ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در نماز عید میخواندند ] از (1) آن جمله آنکه این هم نمیدانست که جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) در نماز عید اضحی کدام کدام سوره میخواند .

در " صحیح مسلم " مذکور است :

عن عبید الله بن عبد الله : أن عمر بن الخطاب سأل أبا واقد اللیثی : ما کان یقرأ به رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فی الأضحی والفطر ؟ فقال : کان یقرأ فیهما ب : ( ق وَالْقُرْآنِ الَْمجِیدِ ) (2) ‹ 579 › و ( اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ ) (3) (4) .

ص : 281

[ معنای الحمد لله ] و نیز از تفسیر الفاظ قرآن شریف جاهل بود ، پس از (1) آن جمله آنکه از معنای ( حمد ) جاهل بود ، چنانچه در تفسیر " درّ منثور " آورده :

أخرج ابن أبی حاتم ، عن ابن عباس ، قال : قال عمر : قد علمنا سبحان الله ، ولا إله إلاّ الله ، فما الحمد لله ؟ فقال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « کلمة رضیها الله لنفسه ، وأحبّ أن یقال له » . (2) انتهی .

ص : 282

[ معنای سبحان الله ] از (1) آن جمله آنکه از معنای ( سبحان الله ) جاهل بود ، چنانچه در " کنز العمال " مذکور است :

عن ابن عباس ; قال : قال عمر : أمّا الحمد فقد عرفناه ، فقد یحمد الخلائق بعضهم بعضاً ، وأمّا لا إله إلاّ الله فقد عرفنا ، فقد عبدت الآلهة (2) من دون الله ، وأمّا الله اکبر فقد یکبّر المصلی ، وأمّا سبحان الله فما هو ؟ فقال رجل من القوم : الله أعلم ، فقال عمر : قد شقی عمر إن لم یکن یعلم أن الله أعلم .

فقال علی ( رضی الله عنه ) [ ( علیه السلام ) ] : « یا أمیر المؤمنین ! اسم ممنوع أن ینتحله أحد من الخلائق ، وإلیه یفزع الخلق ، وأحبّ أن یقال له » ، فقال عمر : هو کذلک . ه . فی تفسیره ، وابن أبی حاتم ، وابن راهویه (3) .

و در " ازالة الخفا " آورده :

ص : 283

عن ابن عباس ; قال : قال عمر : أمّا الحمد فقد عرفناه (1) ، فقد یحمد الخلائق بعضهم بعضاً ، وأمّا لا إله إلاّ الله فقد عرفناها ، فقد عبدت الآلهة (2) من دون الله ، وأمّا الله اکبر فقد یکبّرالمصلی ، وأمّا سبحان الله فما هو ؟ فقال رجل من القوم : الله أعلم .

فقال عمر : قد شقی عمر إن لم یکن یعلم أن الله أعلم ، فقال علی [ ( علیه السلام ) ] : « یا أمیر المؤمنین ! اسم ممنوع أن ینتحله أحد من الخلائق ، وإلیه یفزع الخلق ، وأحبّ أن یقال له » ، فقال : هو کذلک (3) .

ص : 284

[ معنای تخوف ] از (1) آن جمله آنکه از معنای تخوف نیز جاهل بود ، چنانچه در " تفسیر کشاف " در تفسیر ( أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّف ) (2) گفته :

عن عمر . . . [ أنه ] (3) قال - علی المنبر - : ما تقولون فیها ؟ فسکتوا ، فقام شیخ من هذیل ، فقال : هذه لغتنا ، التخوّف : التنقّص ، قال : فهل تعرف العرب [ ذلک ] (4) فی أشعارها ؟ قال : نعم ، قال شاعرنا : . . . وأنشد البیت (5) ، فقال عمر : أیها الناس ! علیکم بدیوانکم لا یضلّ ، قالوا : وما دیواننا ؟ قال : شعر الجاهلیة ; فإن فیه تفسیر کتابکم (6) .

ص : 285

و در رساله " السهم المعترض فی قلب المعترض " (1) - که آن را محب الدین بن تقی الدین حموی حنفی که در دفع اعتراضات بر " تفسیر منظوم " شیخ بدرالدین ابن شیخ الاسلام رضی الدین الغزی العامری تصنیف کرده - مذکور است :

قال سعید بن المسیب : بینا عمر بن الخطاب . . . علی المنبر یقول : یا أیها الناس ! ما تقولون فی قوله عزّ وجلّ : ( أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّف ) ؟ (2) فسکت الناس ، قال شیخ من بنی هذیل : هذه لغتنا یا أمیر المؤمنین ! التخوّف : التنقّص ، فقال له عمر : أتعرف العرب ذلک فی أشعارهم ؟ قال : نعم ، قال شاعرهم أبو کثیر الهذلی - یصف الناقة - :

ص : 286

تخوّف الرحل منها تامکا قرد (1) * الحما (2) تخوف عود النبعة السفن فقال عمر : یا أیها الناس ! علیکم بدیوانکم شعر الجاهلیة ! فإن فیه تفسیر کتابکم ومعانی کلامکم (3) .

ص : 287

[ معنای عدن ] از (1) آن جمله آنکه از معنای عدن جاهل بود ، چنانچه در تفسیر " درّ منثور " مذکور است :

أخرج عبد ابن حمید ، عن الحسن . . . : أن عمر قال لکعب : ما عدن ؟ قال : هو قصر فی الجنّة ، لا یدخله إلاّ نبیّ أو صدّیق أو شهید أو حکم عدل . (2) انتهی . ‹ 580 › و در " ازالة الخفا " مسطور است :

عن قتادة - فی قوله : ( وَأَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْن ) (3) - قال : إن عمر بن الخطاب قال : یا کعب ! ما عدن ؟ قال : قصور من ذهب فی الجنة یسکنها النبیون والصدیقون وأئمة العدل (4) .

ص : 288

[ معنای حرج ] از (1) آن جمله آنکه از معنای حرج هم جاهل بود ، در " ازالة الخفا " مذکور است :

عن محمد بن زید بن عبد الله بن عمر ; قال : قرأ عمر بن الخطاب هذه الآیة : ( وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج ) (2) ثمّ قال : ادعوا لی رجلا من بنی مدلج (3) ، قال عمر : ما الحرج فیکم ؟ قال : الضیق (4) .

ص : 289

[ معنای ابّاً ] از (1) آن جمله آنکه از معنای لفظ ( ابّا ) هم مثل ابوبکر جاهل بود ، چنانچه در تفسیر " درّ منثور " مسطور است :

أخرج عبد بن حمید ، وابن الأنباری - فی المصاحف - ، عن أنس ، قال : قرأ عمر : ( وَفاکِهَةً وَأَبّاً ) (2) ، فقال : هذه الفاکهة قد عرفناها ، فما الأبّ ؟ ثم قال : مه ! نهینا عن التکلّف !

وأخرج [ ابن ] (3) سعد ، وسعید بن منصور ، وعبد بن حمید ، وابن جریر ، وابن المنذر ، والحاکم - وصحّحه - وابن مردویه ، والبیهقی - فی شعب الإیمان - ، والخطیب ، عن أنس : أن عمر . . . قرأ علی المنبر : ( فَأَنْبَتْنا فِیها حَبّاً * وَعِنَباً . . ) إلی قوله : ( وَأَبّاً ) (4)

ص : 290

قال : کلّ هذا قد عرفناه ، فما الأبّ ؟ ثم رفض عصاً کانت فی یده فقال : هذا لعمر - والله - (1) هو التکلف ! فما علیک أن لا تدری ما الأبّ ، اتبعوا ما بیّن لکم من هذا الکتاب فاعملوا به ، وما لم تعرفوه فکلوه إلی ربّه .

وأخرج ابن مردویه ، عن أبی وائل : أن عمر سأل عن قوله : ( وَأَبّاً ) (2) ما الأبّ ؟ ثم قال : ما کلّفنا هذا ، وما أُمرنا بهذا (3) .

و نیز در " درّ منثور " آورده :

وأخرج عبد بن حمید ، عن عبد الله بن زید : أن رجلا سأل عمر . . . عن قوله : ( وَأَبّاً ) (4) ، فلمّا رآهم یقولون ، أقبل علیهم بالدرّة (5) .

و از عجایب آنکه بخاری در " صحیح " خود با آنکه قول عمر : ( نهینا عن التکلّف ) روایت کرده ، لیکن به حسب عادت شنیعه خویش - که حتّی الوسع

ص : 291

اهتمام تمام در اخفای مثالب خلفا و اطفاء انوار مناقب اهل بیت ( علیهم السلام ) به تغییر و اقتصار روایات مرةً وعدم الذکر رأساً أُخری منظور نظر او میباشد - جهل عمر از معنای ( أبّا ) ذکر نکرده ، مگر این صنیعه شنیعه او فائده به او و امام او نرسانید ، بلکه او را با امام او فضیحت ساخت که حق تعالی این جهل عمر را از زبان دیگر محدّثین ، و شراح کتابش ثابت ساخته .

ابن حجر در " فتح الباری " گفته :

قوله : عن أنس : کنا عند عمر ، فقال : نهینا عن التکلف .

هکذا أورده مختصراً .

وذکر الحمیدی : انه جاء فی روایة أُخری عن ثابت ، عن أنس : أن عمر قرأ : ( فاکِهَةً وَأَبّاً ) (1) فقال : ما الأبّ ؟ ثمّ قال : ما کلّفنا ، أو قال : ما أُمرنا بهذا .

قلت : هو عند الإسماعیلی من روایة هشام ، عن ثابت ، وأخرجه من طریق یونس بن عبید ، عن ثابت بلفظ :

إن رجلا سأل عمر بن الخطاب عن قوله : ( وَفاکِهَةً وَأَبّاً ) (2) ما الأبّ ؟ فقال عمر : نهینا عن التعمّق والتکلّف .

وهذا أولی أن یکمل به الحدیث الذی أخرجه البخاری .

ص : 292

وأولی منه ما أخرجه أبو نعیم فی المستخرج من طریق أبی مسلم الکی (1) ، عن سلیمان بن حرب شیخ البخاری - فیه - ولفظه : عن أنس : کنا عند عمر - وعلیه قمیص فی ظهره أربع ‹ 581 › رقاع - فقرأ : ( وَفاکِهَةً وَأَبّاً ) (2) ، فقال : هذه الفاکهة قد عرفناها ، فما الأبّ ؟ ثم قال : قد (3) نهینا عن التکلّف . وقد أخرجه عبد بن حمید - فی تفسیره - ، عن سلیمان بن حرب بهذا السند مثله سواء . وأخرجه - أیضاً - ، عن سلیمان بن حرب ، عن حماد بن سلمة (4) - بدل حماد بن زید - ، وقال - بعد قوله : فما الأبّ ؟ - : ثم قال : یا بن أُمّ عمر ! إن هذا لهو التکلف ، وما علیک أن لا تدری بالأبّ ؟ ! (5) وسلیمان بن حرب سمع من الحمّادین (6) ، لکنه اختص بحمّاد بن زید فإذا أطلق : حدّثنا حمّاد ، فهو ابن زید ، وإذا روی عن حمّاد بن سلمة (7) ، نسبه .

ص : 293

وأخرج عبد بن حمید - أیضاً - من طریق صالح بن کیسان ، عن الزهری ، عن أنس : أنه أخبره : أنه سمع عمر یقول : ( فَأَنْبَتْنا فِیها حَبّاً * وَعِنَباً . . ) إلی آخر الآیة إلی قوله : ( وَأَبّاً ) (1) قال : کلّ هذا قد عرفناه ، فما الأبّ ؟ ثم رمی عصاً کانت فی یده ، فقال : هذا لعمر - والله (2) - التکلّف ، اتبعوا ما یبیّن (3) لکم من هذا الکتاب .

وأخرجه الطبری من وجهین آخرین ، عن الزهری ، وقال فی آخره : اتبعوا ما یبیّن (4) لکم فی هذا الکتاب .

وفی لفظ : ما بیّن لکم فعلیکم [ به ] (5) ، وما لا ، فدعوه .

وأخرج عبد بن حمید - أیضاً - من طریق إبراهیم النخعی ، عن عبد الرحمن بن یزید : أن رجلا سأل عمر عن ( فاکِهَةً وَأَبّاً ) ، فلمّا رآهم عمر یقولون ، أقبل علیهم بالدرّة . (6) انتهی .

ص : 294

[ چند نکته در مورد جهل به آیات ] هرگاه بر این جمله اطلاع یافتی ، پس بدان که از آن لطائفی چند مستفاد است که موجب زیاده بصیرت اهل ایمان وخذلان ارباب عدوان باشد :

اول : آنکه بر اهل انصاف پوشیده نیست که با وصف ادعای خلافت و امامت خلق ، و آن همه طول صحبت جناب رسالت مآب (1) ( صلی الله علیه وآله ) جهل از معانی شایعه الفاظ قرآن شریف چقدر شنیع است ، اگر احد من العلماء از معانی الفاظ قرآنیه جاهل باشد او را جای حیا و آزرم است ، چه جا کسی که خلیفه و امام و مقتدای خلق در جمیع علوم باشد ، لیکن حیا را در جناب او بار نبود که به صفت غلظت و فظاظت در میان اصحاب و ازواج رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) معروف و موصوف بود .

اگر اهل سنت به تأسی ثالث حیا را کارفرما شده از ادعای امامت چنین جاهل (2) دست بردارند ، عجب نباشد .

و کمال عجب است که با وصف این طول صحبت و کمال تقرب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) - که اهل سنت ادعای آن دارند - این جهل شدید داشت ، لیکن او معذور است که خود اقرار کرده : ( ألهانی الصفق بالأسواق ! ) و به

ص : 295

انصار گفته : ( شهدتم و غبنا ! ) (1) اگر اهل سنت تقرب و کمال اختصاص را بر فتراک او بندند قصورش چیست ؟

دوم : آنکه از این جهالات او ظاهر است که قرآن را نهایت کم میخواند ، و یا بی تدبّر معانی تلاوت آن مینمود !

سوم : آنکه از اینجا کمال سفاهت اهل سنت ظاهر است که از نهایت وقاحت عمر را اعلم (2) از جمیع اصحاب حتّی من باب مدینة العلم ، گویند ! سبحان الله ! اعلمیت همین است که معانی الفاظ شایعه قرآن نمیدانست ، تا به فهم دقائق و ‹ 582 › ادراک حقایق آن چه رسد ؟ !

اگر ذکر علم جناب امیر ( علیه السلام ) در اینجا نماییم ، ذرّه حقیره منکدره را با آفتاب درخشان ، و قطره نزیره مقتذره را با سحاب باران مقایسه کرده باشم ! لهذا از آن درگذشته ، یک قصه ابن عباس که از تلامذه جناب امیر ( علیه السلام ) است - و در حق آن حضرت ( علیه السلام ) گفته : علمی إلی علمه کالقرارة فی المثعنجر (3) یعنی علم من به

ص : 296

قیاس علم آن حضرت [ ( علیه السلام ) ] مثل غدیر صغیر است به نسبت دریای عمیق . - در اینجا به قلم آید که از آن ظاهر خواهد گردید که در میان عمر و ابن عباس تفاوت ما بین السماء و الارض است .

پس بدان که سیوطی در کتاب " اتقان " آورده :

عن حمید الأعرج ، وعبد الله بن أبی بکر بن محمد ، عن أبیه ، قال : بینا عبد الله بن عباس جالس بفناء الکعبة ، قد اکتنفه الناس یسألونه عن تفسیر القرآن ، فقال نافع بن الأزرق لنجدة بن عویمر : قم بنا إلی هذا الذی تجرّی علی تفسیر القرآن بما لا علم [ له ] (1) به ، فقاما إلیه ، فقالا : إنا نرید أن نسألک عن أشیاء من کتاب الله ، فتفسّرها لنا ، وتأتینا بمصادقة من کلام العرب ، فإن الله إنّما أنزل القرآن بلسان عربی مبین ، فقال ابن عباس : سلانی عمّا بدا لکما ، فقال نافع : أخبرنی عن قول الله تعالی : ( عَنِ الَْیمِینِ وَعَنِ الشِّمالِ عِزِینَ ) (2) فقال : عزین : الخلق الرقاق ، قال : وهل تعرف العرب ذلک ؟ قال نعم ، أما سمعت عبید الأبرص وهو یقول :

ص : 297

< شعر > فجاؤوا یهرعون إلیه حتّی * یکون حول منبره عزینا (1) < / شعر > همین طور قریب دوصد سؤال نقل کرده که ابن عباس ( رضی الله عنه ) در مجلس واحد ، جواب هر سؤال [ را ] علی سبیل الارتجال ، مع إیراد الاستشهاد فی کل جواب بشعر من أشعار الأعراب داده ، و از جمله سؤالات سؤال از معنای ( أبّ ) نیز نقل کرده ، وهو ذاک :

قال - أی نافع بن الأزرق لابن عباس - : أخبرنی عن قوله : ( وَأَبّاً ) (2) ، قال - أی ابن عباس - : الأبّ ما یعتلف منه الدوابّ ، أما سمعت قول الشاعر :

< شعر > تری به الأبّ والیقطین مختلطاً * علی الشریعة یجری تحتها العرب (3) < / شعر > پس بعد اطلاع بر عجز و جهل عمر و مهارت و غزارت علم ابن عباس ، تفضیل عمر بر او ، تفضیل را چه ، ذکر تسویه هر دو ، بلکه گرفتن هر دو از یک جنس کار عاقلی بلکه سفیهی نیست ، نه که - العیاذ بالله - تفضیل عمر بر کسی که ابن عباس در مقابله علم او ، علم خود را مثل غدیر صغیر نسبت به دریای عمیق غزیر گوید که آن جز [ کار ] اهل سنت کار دیگری نیست !

ص : 298

چهارم : آنکه از احادیث " درّ منثور " و " فتح الباری " متضمن جهل عمر از معنای ( أبّا ) ظاهر است که عمر با وصف جهل از معنای ( أبّا ) استفسار آن نکرد ، استفسار چه ، دریافتِ معنای آن را تکلف منهی عنه گفت ، و قسم یاد کرد و گفت که : به تعلم معنای آن امر نشده .

و این کذب صریح و دروغ فضیح ، ناشی شده از کمال وقاحت او که به گمان خود ، دفع عار جهل از خود خواسته ، و حال آنکه به منهی عنه گفتن امر مستحسن ، در کذب صریح بر شارع - که آن اشنع است از جهل - افتاده ، احادیث کثیره و آیات عدیده ناصّ است بر حُسن تدبر معانی ‹ 583 › قرآن شریف ، پس فهم معنای آن را غیر مأمور به بلکه منهی عنه گفتن ، صریح مخالفت و معاندت خدا ورسول ( صلی الله علیه وآله وسلم ) است که موجب فسق و کفر میشود .

و عجب آنکه اگر نزد او دریافتِ معانی قرآن تکلف منهی عنه بود ، چرا از همین لفظ اولا سؤال کرده ، ومعانی دیگر الفاظ قرآنیه را چرا از جناب امیر ( علیه السلام ) و دیگران دریافته ؟ !

و عجب تر آنکه بر این کذب و دروغ راضی نشده ، کسانی که خواستند که معنای لفظ ( أبّا ) بیان کنند ، و جواب سائلی که او از جوابش عاجز آمده بدهند ، ایشان را به ضرب درّه پیش آمد !

این چه دانشمندی و اتباع هوای نفس بود ؟ ! - العیاذ بالله منه - آنان که معانی قرآن را تفسیر کنند مستحق تعظیم و اکرام اند یا مستوجب ضرب و ایلام ؟ !

ص : 299

[ ندانستن آیه : ( إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ . . . ) ] از (1) آن جمله آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن أبی إدریس الحولانی ; قال : کان أُبیّ یقرأ : ( إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ ) (2) ولو حمیتم کما حموا [ نفسه ] (3) لفسد المسجد الحرام ، ( فَأَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ ) (4) فبلغ ذلک عمر ، فاشتدّ علیه ، فبعث إلیه فدخل علیه ، فدعا ناساً من أصحابه - فیهم زید بن ثابت - ، فقال : من یقرأ منکم سورة الفتح ؟ فقرأ زید علی قراءتنا الیوم ، فغلظ له عمر ، فقال أُبیّ : لا تکلّم ، فقال : [ تکلّم ] (5) لقد علمت أنی کنت أدخل علی النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ویقرؤنی ، وأنت بالباب ، فإن

ص : 300

أحببت أن أقرأ الناس علی ما أقرأنی أقرأت ، وإلاّ لم أقرأ حرفاً ما حییت ، قال : بل اقرأ الناس .

ن . وابن داود فی المصاحف ، ک . وروی ابن خزیمة بعضه (1) .

و ولی الله نیز این حدیث را در " ازالة الخفا " از حاکم نقل کرده (2) ، حاصل آنکه :

از ابی ادریس منقول است که : اُبیّ بن کعب میخواند آیه : ( إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا ) (3) [ را ] به طوری که در عبارت مسطور است ، پس این خبر به عمر رسید ، و این امر بر او سخت آمد ، و اُبیّ را طلب داشت ، و او آمد ، و دیگر مردم را از اصحاب خود بخواند که از ایشان زید بن ثابت بود ، گفت عمر که : کدام کس از شما میخواند سوره فتح را ؟ پس بخواند زید آن را مثل قرائت ما امروز ، پس عمر درشتی نمود با اُبیّ ، اُبیّ گفت که : تو میدانی که من داخل میشدم بر جناب رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و آن جناب مرا قرائت میآموخت ، و تو بر دروازه میبودی ، پس اگر میخواهی که بیاموزم مردم را مثل آنچه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) به من آموخته ، بیاموزم و الا تعلیم قرائت نکنم تا که زنده مانم ، گفت عمر : بیاموز قرائت را به مردم . انتهی .

ص : 301

[ جهل به آیه : ( وَالسّابِقُونَ الاْوَّلُونَ . . . ) ] و (1) نیز در " کنز العمال " مذکور است (2) :

عن أبی أُسامة ، ومحمد بن إبراهیم التیمی ، قالا : مرّ عمر بن الخطاب برجل وهو یقرأ : ( وَالسّابِقُونَ الاْوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَالاْنْصارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان ) (3) ، فوقف عمر وقال : انصرف ، فانصرف الرجل ، فقال : من أقرأک هذه ؟ قال : أقرأنیها أُبیّ بن کعب ، قال : فانطلق إلیه . . فانطلقا إلیه ، فقال : یا أبا المنذر ! أخبرنی هذا : أنک أقرأته هذه الآیة ، قال : صدق ; تلقّیتُها من فیّ رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، قال عمر : تلقّیتَها من محمد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ؟ ! قال : نعم ، فقال - فی الثالثة ، وهو ‹ 584 › غضبان - : نعم ، والله ! لقد أنزلها الله علی جبرئیل ، وأنزلها جبرئیل علی قلب محمد رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ، ولم یتأمّر (4) فیها الخطّاب ولا ابنه !

ص : 302

فخرج عمر - رافعاً یدیه - وهو یقول : الله اکبر ! الله اکبر !

أبو الشیخ فی تفسیره . ک . قال الحافظ ابن حجر فی الأطراف : صورته مرسل .

قلت : له طریق آخر من (1) محمد بن کعب القرطبی مثله ، أخرجه ابن جریر ، وأبو الشیخ .

وأخرج عن عمرو بن عامر الأنصاری .

ونحوه أخرجه أبو عبید - فی فضائله - ، وسنید ، وابن جریر ، وابن المنذر ، وابن مردویه ، هکذا صحّحه نسائی (2) .

وفخر الدین رازی در " تفسیر کبیر " آورده :

روی : أن عمر بن الخطاب کان یقرأ : ( وَالسّابِقُونَ الاْوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَالاْنْصارِ ) (3) ( الذین اتبعوهم باِحسان ) ، فکان یعطف قوله : ( وَالاْنْصارِ ) علی قوله : ( وَالسّابِقُونَ ) ، فکان یحذف ( الواو ) من قوله : ( وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان ) (4) یجعله وصفاً للأنصار .

وروی : أن عمر بن الخطاب کان یقرأ : ( وَالسّابِقُونَ الاْوَّلُونَ

ص : 303

مِنَ الْمُهاجِرِینَ ) (1) ، کان یقرأ هذه الآیة علی هذا الوجه ، فسمع رجلا یقرأ بالواو ، فقال : من أقرأک ؟ قال : أُبیّ . . فدعاه (2) ، فقال : أُبیّ : والله لقد أقرأنیها رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم علی هذا الوجه وإنک لتبیع القرظ (3) یومئذ ببقیع المدینة ، فقال عمر : صدقت ، شهدتم وغبنا ، وفرغتم وشغلنا ، ولئن شئت لتقولنّ : نحن آوینا ونصرنا . (4) انتهی .

و عمر بن عبدالرحمن المدعو ب : سراج در " کشف کشاف " یعنی " حاشیه تفسیر کشاف " (5) گفته :

ص : 304

قوله : ( وإنک لتبیع القرظ بالبقیع ) ، أراد به : أنه لا علم له بالقراءة لغیبته عن مشهد النزول .

وقول عمر . . . : ( إن شئت قلت . . ) تصدیق له بأن لهم فضیلة الشهود التی أومات إلیها ، وزیادة علیها . (1) انتهی .

و ولی الله در " ازالة الخفا " نیز این حدیث را از حاکم آورده ، و بعد آن گفته :

معنای حدیث آن است که فاروق اعظم وابوذر (2) ( وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ ) نمیخواندند و بعدِ مناظره أُبیّ بن کعب ظاهر شد که صحیح وجود اوست ، پس در مصحف همان صحیح را اثبات نمود (3) .

ص : 305

[ بی اطلاعی از آیه : ( مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الاْوْلَیانِ ) ] و (1) نیز در " کنز العمال " مسطور است :

عن أبی مجلز : أن أُبیّ بن کعب قرأ : ( مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الاْوْلَیانِ ) (2) ، فقال عمر : کذبت ، قال : أنت أکذب ، فقال رجل : تکذّب أمیر المؤمنین ؟ ! قال : أنا أشدّ تعظیماً لحقّ أمیر المؤمنین منک ، ولکن کذّبته فی تصدیق کتاب الله تعالی ، ولم أُصدّق أمیر المؤمنین فی تکذیب کتاب الله ، فقال عمر : صدق .

عبید (3) بن حمید وابن جریر ، عد (4) .

حاصل آنکه أُبیّ بن کعب بخواند : ( مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الاْوْلَیانِ ) (5) ، پس عمر گفت که : تو دروغ گفتی ، أُبیّ گفت به عمر که : تو بسیار دروغ

ص : 306

گویی ، مردی گفت که : تو تکذیب امیرالمؤمنین میکنی ؟ ! أُبیّ گفت که : من زیاده تر تعظیم میکنم حق امیرالمؤمنین را از تو ، و لکن تکذیب او نمودم در تصدیق کتاب خدا ، و تصدیق ننمودم (1) امیرالمؤمنین ‹ 585 › را در تکذیب کتاب الله ، پس گفت عمر که : راست میگوید .

ص : 307

[ ندانستن آیه : ( النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ . . . ) ] و (1) نیز در " کنز العمال " مذکور است :

عن ابن جریح ، عن عمرو بن دینار ، قال : سمعت بجالة التمیمی قال : وجد عمر بن الخطاب مصحفاً فی حجر غلام فی المسجد ، فیه : ( النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) (2) وهو أبوهم ، فقال : احککها یا غلام ! فقال : والله لا أحکّها ، وهی فی مصحف أُبیّ بن کعب ، فانطلق إلی أُبیّ ، فقال له أُبی : شغلنی القرآن وشغلک الصفق بالأسواق ! إذ تعرض رداءک [ علی عنقک ] (3) بباب ابن العجماء . (4) انتهی .

خلاصه آنکه : یافت عمر مصحفی را در کنار غلامی در مسجد که در آن مصحف مکتوب بود : ( النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ) (5) وهو أبوهم ، پس

ص : 308

عمر گفت : که حک بکن لفظ ( أبوهم ) را ای غلام ! گفت غلام : قسم به خدا که این را حک نخواهم نمود ، و این لفظ در مصحف اُبیّ بن کعب است ، پس رفت عمر به سوی اُبیّ ، گفت أُبیّ که : مشغول ساخت مرا قرآن و مشغول ساخت تو را صفق در بازارها وقتی که میبستی ردای خود را بر گردن خود در دروازه ابن العجماء .

ص : 309

[ ندانستن آیه : ( وَلا تَقْرَبُوا الزِّنی . . . ) ] و (1) نیز در " کنز العمال " مسطور است :

قرأ أُبیّ بن کعب : ( وَلا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً [ ومقتاً ] (2) وَساءَ سَبِیلاً ) (3) ، ( الا من تاب فان الله کان غفوراً رحیماً ) فذُکر لعمر ، فأتاه وسأله عنها ، فقال : أخذتها من فیّ رسول [ الله ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] ، ولیس لک عمل إلاّ الصفق بالبقیع . ع . وابن مردویه (4) .

از این حدیث و از احادیث سابقه ظاهر است که عمر در خدمت سراسر افاده حضرت رسالت پناه ( صلی الله علیه وآله وسلم ) کمتر حاضر میشد ، و بیشتر برای

ص : 310

خرید و فروخت متاع دنی دنیا در بازار میرفت ، و به این سبب از اکثر احکام شرعیه - که نسوان و صبیان هم به آن علم داشتند ! - جاهل بود .

و نیز این احادیث مکذّب دعاوی باطله اهل سنت است در تقرب عمر نزد حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) که میگویند که : [ او ] از همه صحابه اقرب بود (1) . سبحان الله ! قرب همین است که أُبیّ بن کعب گفته که : ( یقرؤنی وأنت بالباب ) یا : ( ولیس لک عمل إلاّ الصفق بالأسواق ) !

ص : 311

[ اعتراف به بی اطلاعی از آیات قرآن ] بالجمله ; از این روایات کثیره ، واحادیث عدیده جهل عمر به بسیاری از احکام الهیه و شرایع ربانیه و تفاسیر آیات قرآنیه و قرائات (1) فرقانیه ثابت شد .

و از اینجاست که عمر ناچار شده بر سر منبر رفته از إفتا در امور دینیه و تعلیم قرآن استعفا کرد ، چنانچه در " کنز العمال " مذکور است :

عن موسی بن علی بن رباح ، عن أبیه : أن عمر بن الخطاب خطب الناس بالجابیة ، فقال : من أراد أن یسأل عن القرآن فلیأت أُبی بن کعب ، ومن أحبّ أن یسأل عن الفرائض فلیأت زید بن ثابت ، ومن أراد أن یسأل عن الفقه فلیأت معاذ بن جبل (2) ، ومن أراد أن یسأل عن المال فلیأتنی ، فإن الله جعلنی له خازناً وقاسماً . . !

ألا وإنی باد (3) بالمهاجرین الأولین - أنا وأصحابی - فنعطیهم ،

ص : 312

ثم باد بالأنصار ( الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَالاْیمانَ ) (1) فنعطیهم ، ثم باد بأزواج النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم فنعطیهنّ ، فمن أسرعت به الهجرة أسرع به العطاء ، ومن أبطأ [ عن الهجرة أبطأ به ] (2) عن العطاء ، فلا یلومنّ أحدکم إلاّ مناخ راحلته .

أبو عبیدة فی الأموال . ش . هق . کر (3) .

حاصل آنکه : عمر بن الخطاب ‹ 586 › خطبه خواند در موضع جابیه و گفت که : کسی که اراده کند که سؤال نماید از قرآن پس بیاید نزد اُبیّ بن کعب ، و هر کسی که خواهد که سؤال کند از فرایض پس بیاید به نزد زید بن ثابت ، و کسی که اراده سؤال از فقه داشته باشد پس به نزد معاذ بن جبل بیاید ، و کسی که اراده سؤال مال کند پس نزد من بیاید ; به تحقیق که الله تعالی گردانیده مرا خازن مال و قسمت کننده آن . . . الی آخر .

و والد مخاطب در " ازالة الخفا " این روایت [ را ] به این وجه نقل کرده :

الحاکم ، عن موسی بن علی بن ریاح اللخمی ، عن أبیه : أن عمر بن الخطاب . . . خطب الناس فقال : من أراد أن یسأل عن

ص : 313

القرآن فلیأت أُبیّ بن کعب ، ومن أراد أن یسأل عن الحلال والحرام فلیأت معاذ بن جبل ، ومن أراد أن یسأل عن المال فلیأتنی ، فإن الله تعالی جعلنی خازناً .

وزاد فی روایة : من أراد أن یسأل عن الفرائض فلیأت زید بن ثابت (1) .

در کتاب " قرة العینین " گفته :

عن موسی بن علی بن ریاح اللحمی ، عن أبیه : أن عمر بن الخطاب . . . خطب الناس ، فقال : من أراد أن یسأل عن القرآن فلیأت أُبیّ بن کعب ، ومن أراد أن یسأل عن الحلال والحرام فیأت معاذ بن جبل ، ومن أراد أن یسأل عن الفرائض فلیأت زید بن ثابت ، ومن أراد أن یسأل عن المال فلیأتنی ، فإنی له خازن . أخرجه الحاکم (2) .

ص : 314

[ کیفیت استدلال به موارد گذشته بر ناحق بودن خلافت عمر ] هرگاه بر جهالات کثیره و خطاهای عدیده عمر در احکام الهیه و مسائل شرعیه واقف شدی ، پس حالا باید دانست که این جهالات و خطایای او دلالت دارد بر آنکه خلیفه برحق نبود به چند وجه :

اول : آنکه در کتاب " الیواقیت والجواهر " تصنیف عبدالوهاب شعرانی - که عالم بس جلیل و معتبر بود - مذکور است :

بل حرّم بعض المحققین علی جمیع أهل الله القیاس ; لکون رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم مشهوداً لهم ; فإذا شکّوا فی صحة حدیث أو حکم رجعوا إلیه فی ذلک فأخبرهم بالأمر الحقّ یقظةً ومشافهةً ، وصاحب هذا المشهد لا یحتاج إلی تقلید أحد من الأئمة غیر رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم . . إلی آخر ما مرّ نقله (1) .

از اینجا واضح شد که عمر از اهل الله نبود که چنین خطاهای فاحش مینمود ، و از این مسائل کثیره جاهل بود ، و مثل جهله سلاطین مسائل را از دیگران پرسیده ، اجرای احکام میکرد ، و اگر از اهل الله میبود چرا خطا مینمود ؟ ! و چرا حاجت استفسار و پرسیدن از دیگران میافتاد ؟ ! از جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) - که مشهود اهل الله است - چرا نپرسیدی ؟ !

ص : 315

و در کتاب " مفتاح کنز الدرایة " در ترجمه ابن حجر عسقلانی آورده که حافظ سخاوی گفته :

وقد بشّر الشیخ الضافیری - ذو الکرامات المشهورة - بشیخنا - یعنی ابن حجر العسقلانی - ، وذلک أنه خاطب والد شیخنا قائلا : یخرج من ظهرک رجل یملأ الأرض علماً ، ثم قال : لا یکون الولی ولیاً حتّی یری ما فی اللوح المحفوظ ، ویولّی ویعزل ، ویکون الدنیا فی یده کالصحفة . (1) انتهی .

پس اگر عمر از اولیاء الله بودی و مطالعه ‹ 587 › لوح محفوظ مینمودی ! این جهالات و خطایا در حق او امکانی نمیداشت .

و هرگاه ثابت شد که عمر از اهل الله و اولیای الهی نبود ، بلاشبهه خلافت او - با وجود جناب امیر ( علیه السلام ) که افضل اهل الله ، و سرور اولیای الهی بوده - صحیح نباشد ، و دعاوی لاطائله اهل سنت در باب ولایت عمر و بودنش از اهل الله ، بلکه از اکابر ایشان ، سراسر باطل ، و از حلیه صحت عاطل گردد .

ص : 316

دوم : آنکه : مولوی نظام الدین سهالی (1) در کتاب " صبح صادق " (2) شرح " منار " فرموده :

و معاویة ونحوه لم یکن مجتهداً ، وکیف یکون من اشتبه علیه حرمة الربا وغیرها مجتهداً . . (3) إلی آخره .

و این کلمه حقی است که خدای تعالی بر زبان این فاضل جاری ساخته ، بنیان مذهب اهل سنت [ را ] از بیخ برمیکَند ، و توجیهات لاطائله و تأویلات لاحاصله اهل سنت را از سر باطل میسازد ، هرگاه معاویه و عمرو عاص به

ص : 317

جهت اشتباه حرمت ربا و غیر آن بر ایشان از اهل اجتهاد خارج باشند ، عمر بن الخطاب چرا - به سبب جهل از 1 . عدم جواز رجم حامله .

2 . و مجنونه .

3 . و زنی که به تخویف و ایعاد اقرار به زنا کرده .

4 . و زنی که بعدِ شش ماه از حمل زائیده بود .

5 . و عدم علم به جواز مغالات در مهر .

6 . و عدم علم [ به ] حد شرب خمر .

7 . و عدم علم [ به عدم ] جواز تصرف در حلی و خزاین کعبه .

8 . و جهل از عدم ضبط مهر زنی که در عده نکاح کرده .

9 . و جهل از جواز اجتماعشان بعدِ عده .

10 . و جهل از دیه املاص .

11 . و جهل از طلاق امه .

12 . و جهل از تقسیم فضلتی که بعدِ تقسیم ، فاضل آمده .

13 . و جهل از مسأله کسی که جماع در صوم نماید .

14 . و جهل از عدم جواز دخول او در قبر زینب زوجه رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) .

15 . و جهل از جواز تسمّی به اسماء انبیا [ ( علیهم السلام ) ] .

16 . و جهل از مسأله غسل جنابت .

17 . و جهل از میراث یافتن زوجه از دیه زوج .

ص : 318

18 . و جهل از مسأله کلاله .

19 . و جهل از عدم جواز گرفتن اقتاب و پالانهای شتران بدون شرط در بیع .

20 . و جهل از مسأله کسانی که بیضه های نعام را شکسته بودند .

21 . و جهل از عدم جواز قطع پای سارقی که اقطع الید و الرجل بود .

22 . و جهل از عدم جواز حد زدن بر مردی و زنی که آن هر دو را بر فاحشه یافته بود .

23 . و جهل از حکم در هر دو زنانی که در دختر و پسر اختلاف داشتند ، و هر یک از آنها دعوای پسر میکرد .

24 . و جهل از حکم در میراث پدر خلق عجیبی که قصه اش گذشت .

25 . و جهل از عدم جواز تجسس ، و دیگر جهالات او - که بعضی از آن به معرض بیان آمده - خارج از ارباب اجتهاد نباشد ؟ !

و جهل از عدم جواز رجم حامله و مجنونه و متوعده و امثال آن اشنع است از اشتباه در حرمت ربا ، با آنکه مسأله ربا هم بر عمر مخفی بوده ، کما سبق .

سوم : آنکه جلال الدین سیوطی در " تاریخ الخلفا " آورده :

أخرج - أی ابن سعد - عن النخعی : أن رجلا قال لعمر : ألا تستخلف عبد الله بن عمر ؟ فقال : قاتلک الله ! والله ما أردت الله

ص : 319

بهذا ، أستخلف رجلا لم یحسن أن یطلّق امرأته ؟ ! (1) انتهی .

و در " کنز العمال " مذکور است :

عن إبراهیم ; قال : قال عمر : من أستخلف ؟ لو کان أبو عبیدة ابن الجراح ! فقال له رجل (2) : یا أمیر المؤمنین ! فأین أنت من عبد الله بن عمر ؟ فقال : قاتلک الله ! والله ما أردت الله بهذا ، أستخلف رجلا لم یحسن أن یطلّق امرأته . ابن سعد . (3) انتهی .

و در ‹ 588 › " صواعق محرقه " مسطور است :

و قال له - أی لعمر - رجل : ألا تستخلف عبد الله بن عمر ؟ فقال له : قاتلک الله ! والله ما أردت الله بهذا ، أستخلف رجلا لم یحسن أن یطلّق امرأته ؟ !

. . أی لأنه فی زمان رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم طلّقها فی الحیض ، فقال صلی الله علیه [ وآله ] وسلم - لعمر - : « مره فلیراجعها » (4) .

ص : 320

حاصل آنکه : گفت مردی به عمر : آیا خلیفه نمیسازی عبدالله بن عمر را ؟ پس گفت عمر او را که : لعنت کند تو را خدای تعالی ، قسم به خدا که اراده نساختی تو به این قول رضای الهی را ، آیا خلیفه سازم مردی را که به خوبی طلاقِ زن خود نتوانست داد ؟ !

یعنی عبدالله بن عمر در زمان حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) طلاق داده بود زن خود را در حیض ، پس آن حضرت به عمر فرمود که : « امر کن عبدالله را که مراجعت با او نماید » . انتهی .

هرگاه به اعتراف عمر ندانستن عبدالله بن عمر - که حدیث السن و قلیل الصحبة با جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) بود ، در زمان اوائل شیوع شرع اطهر که هنوز احکام دینیه به وجه کمال مشتهر نگشته ، و مردم به مسائل شرعیه به خوبی تمام علم نداشتند - مسأله طلاق را مانع باشد از صلاحیت او خلافت را ; ندانستن عمر بن الخطاب - با این طول صحبت و تقرب و اختصاص که اهل سنت مدعی آنند - بسیاری از مسائل را که پاره [ ای ] از آن به معرض عرض آمده ، در زمان خلافت خود ; بالبداهه به طریق اولی مانع صلاحیت عمر برای خلافت خواهد شد .

و مجوز استخلاف ابن عمر هرگاه قابل لعنت باشد ; مجوز استخلاف عمر ، بل مستخلِف او ، بالاولی سزوار لعنت خواهد بود .

ص : 321

بلکه جهل به بعض مسائلی که عمر از آن جاهل بود ، شنیع تر است از جهل مسأله طلاق ، چه مفسده طلاق دادن در حیض کم است از مفسده قتل نفس معصومه که عمر بارها اراده آن نموده ! !

چهارم : آنکه غرض عمده از نصب امام همین است که نشر معالم ربانیه و احکام الهیه علی نهج الحق و الصواب نماید ، خلق را به راه حق هدایت سازد و مرجع ناس باشد وقت اختلاف ، و مأوایشان باشد عند الاحتیاج ، خصوصاً در اموری و مسائلی که احتیاج مردم به آن بیشتر است .

و اهل سنت هم نظر بر ضروری بودن این صفت در خلیفه ، حدیث موضوع : ( اقتدوا باللذین من بعدی . . ) إلی آخره و حدیث : ( علیکم بسنتی وسنة الخلفاء الراشدین من بعدی . . ) إلی غیر ذلک [ را ] روایت کنند .

و هرگاه حال عمر بر این منوال باشد - که از اکثر احکامات شرعیه و حدود الهیه جاهل باشد ، و از راه جهلْ اکثر [ اً ] حکم خلاف شرع میداده ، و در مسائل معضله و احکام مشکله همیشه عاجز آمده ، رجوع به دیگران کرده باشد - خلیفه بر حق نباشد ، و از صفتی که عمده است در خلافت راشده عاری باشد .

ولی الله در تعریف خلافت گفته :

هی الریاسة العامّة فی التصدی لإقامة الدین بإحیاء العلوم الدینیة ، وإقامة أرکان الإسلام ، والقیام بالجهاد وما یتعلق به من ترتیب الجیوش ، والفرض للمقاتلة ، وإعطائهم من الفیء ، والقیام

ص : 322

بالقضاء ، وإقامة الحدود ، ورفع المظالم ، والأمر بالمعروف ، والنهی عن المنکر نیابةً عن النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم (1) .

پس کسی که از علوم دینیه بی خبر باشد و به قضا و افتا وقوف ندارد ، بلکه از آن استعفا کند ، و از حدود شرعیه ‹ 589 › جاهل باشد تا آنکه اکثر جاها اراده های اجرای حدود خلاف شرع نموده ، و به معروف و منکَر اطلاع ندارد ، بلکه خودْ منکر را واقع میسازد که تجسس را - که منهی عنه بالنص است - مرتکب شده ، چگونه خلیفه گردد ؟ !

و نیز در " ازالة الخفا " آورده :

الغزالی : قال عمر - فی خطبة له - : اعلموا أنه لا حلم أحبّ إلی الله تعالی ولا أعظم نفعاً من حلم إمام ورفقه ، ولیس جهل أبغض إلی الله ولا أعظم ضرراً من جهل إمام وخرقه . (2) انتهی .

پس کمال عجب است که خود عمر - به مقتضای حق بر زبان جاری - اقرار مینماید که : نزد خدای تعالی جهلی مبغوض تر و مضرتر از جهل امام نیست ، و اهل سنت برای حفظ آبروی او به چنین مکابرات و مباهتات درآویزند که هرگز جهل امام قادح در خلافت نیست ، و علم به احکام شرعیه شرط امامت نیست ! !

ص : 323

پنجم : آنکه هرگاه عمر از این مسائل بسیار جاهل باشد ، و جناب امیر ( علیه السلام ) عالم به آن ، به دلیل آنکه در اکثر آن ، جناب امیر ( علیه السلام ) عمر را واقف ساخته ، و در مسائلی که واقف ساختن و تعلیم نمودن آن جناب مروی نیست ، آن را هم بالیقین آن جناب میدانست .

و اگر معاندی متعصبی - عیاذاً بالله - خلاف آن را - به هواجس نفسانیه - ادعا کند ، احادیث نبویه مثل : « أنا مدینة العلم » و غیر آن ، تفضیح او خواهد کرد ، پس جناب امیر ( علیه السلام ) اعلم از عمر باشد ، پس افضل از او باشد ، و اعلم افضل است .

قاضی بیضا در تفسیر آیات : ( وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ . . ) (1) الی آخر ، در تعداد مدلولات آن گفته :

وإن آدم أفضل من هؤلاء الملائکة ; لأنه أعلم منهم ، والأعلم أفضل لقوله تعالی : ( هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ ) (2) .

و ابن حجر در " فتح الباری " در قصه انکار عمر موت جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) را و واقف ساختن ابوبکر بر آن گفته :

ص : 324

فیه بیان رحجان [ علم ] (1) أبی بکر علی عمر فمن دونه . (2) انتهی .

هرگاه از واقف ساختن ابوبکر به یک مسأله ، علم ابوبکر راجح باشد ، و دانستن این یک مسأله دلیل اعلمیت ابی بکر باشد ، و ندانستن عمر آن را دلیل مفضولیت و مرجوحیت علم او ; بلاشبهه واقف ساختن جناب امیر ( علیه السلام ) عمر را از مسائل کثیره ، البته به طریق اولی ، دلیل اعلمیت آن جناب از عمر خواهد بود ، و ندانستن او مسائل کثیره را دلیل مرجوحیت علم او از علم جناب امیر ( علیه السلام ) خواهد بود .

و خود مخاطب در باب امامت - بعدِ ذکر حدیث امالی متضمن تسلیت حضرت خضر حضرت امام زین العابدین ( علیه السلام ) را به جهت حزن آن حضرت از فتنه ابن زبیر ، در تعداد فوائدی که به زعم او از آن حدیث حاصل شده - گفته :

دوم : آنکه ائمه نیز در بعضی اوقات محتاج به تذکیر و تنبیه و ارشاد خضر ( علیه السلام ) بوده اند ، و خضر [ ( علیه السلام ) ] را منصب تذکیر و تعلیم و تنبیه ائمه حاصل است ، پس افضلیت ائمه بر خضر ( علیه السلام ) ثابت نشد ، و خضر بالاجماع مفضول

ص : 325

است از انبیا [ ( علیهم السلام ) ] یا مثل سائر انبیاست ، پس افضلیت ائمه بر انبیا نیز ثابت نشد . (1) انتهی .

و این عبارت صریح است در آنکه اگر کسی تعلیم یک مسأله به کسی نماید ، معلم از متعلم افضل خواهد بود ، و از این کلام لازم میآید که جماعتی از صحابه که به عمر تعلیم مسائل مینمودند افضل از او باشند ، خصوصاً جناب ‹ 590 › امیر ( علیه السلام ) که از دیگران هم افضل بوده ، و هم مسائل مشکله و احکام معضله را که جمیع اصحاب از جواب آن عاجز میآمدند ، آن جناب به عمر تعلیم میفرمود ، پس افضلیت آن جناب از عمر به مراتب کثیره ثابت باشد .

و در مثل چنین امر واضح حاجت استناد هم نیست ، خود ظاهر است که کسی که جاهل باشد به مسائل کثیره و کسی که به آن عالم باشد ، و آن جاهل در آن به او رجوع کرده باشد ، بالبدیهه علم آن جاهل از این عالم به مراتب کثیره کم است ، لیکن اهل سنت در مثل چنین واضحات و ضروریات هم به راه مکابره روند و به سفسطه کاربند شده ، با این همه جهالات شنیعه عمر و رجوع دائمی او در معضلات به جناب امیر ( علیه السلام ) و گفتن :

اللهم لا تنزل بی شدّة إلاّ وأبو الحسن إلی جنبی (2) .

ص : 326

و هم اعتراف به اینکه ( أقضانا علی ) [ ( علیه السلام ) ] (1) و رجوع نکردن جناب امیر ( علیه السلام ) گاهی به او یا به دیگری در حکمی از احکام و مسأله [ ای ] از مسائل ; عمر را از جناب امیر ( علیه السلام ) - پناه به خدا - اعلم گویند ، و بر آفتاب روشن خاک بزند ! ( یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَاللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ ) (2) .

بالجمله ; از این مقام افضلیت جناب امیر ( علیه السلام ) و مفضولیت عمر به غایت وضوح ثابت شده ، و هرگاه آن جناب افضل باشد و عمر مفضول ، بلاشبهه خلافت عمر باطل باشد ; زیرا که افضلیت شرط خلافت است و خلافت مفضول با وجود افضل غیر صحیح است و هرگز منعقد نمیشود .

و اثبات وجوب افضلیت امام به دلائل عقلیه و نقلیه در باب امامت گذشته (3) ، و مبین شده که علمای اهل سنت هم افضلیت را شرط خلافت دانند ، تا آنکه پدر مخاطب هم به آن قائل است و در " قرة العینین " (4) و

ص : 327

" ازالة الخفا " به آن تصریح نموده ، و در " ازالة الخفا " به شرح و بسط تمام لزوم افضلیت خلیفه ثابت کرده (1) ، و بعض عبارات اهل سنت که نص است بر این مدعا در اینجا هم نوشت میآید :

تفتازانی در " شرح مقاصد " گفته :

ذهب معظم أهل السنة وکثیر من الفرق إلی أنه یتعیّن للإمامة أفضل أهل العصر (2) .

و محب طبری در " ریاض النضرة " در مقام اثبات خلافت ابی بکر گفته :

وأحادیث أفضلیته کلّها دلیل علی تعیّنه علی قولنا : لا ینعقد ولایة المفضول عند وجود الأفضل (3) .

و ولی الله در " ازالة الخفا " گفته :

و از لوازم خلافت خاصه آن است که خلیفه افضل امت باشد در زمان خلافت خود عقلا و نقلا . . . (4) الی آخر .

ص : 328

و افضلیت جناب امیر ( علیه السلام ) از این روایات سابقه به وجهی دیگر هم ظاهر میشود ، بیانش اینکه جمله [ ای ] از این روایات دلالت دارد بر آنکه عمر در احکام متعدده خطا کرده ، و از جناب امیر ( علیه السلام ) گاهی خطا واقع نشده ، و احادیث نبویه بر این مدعا دلالت [ دارد ] و از افادات علمای اهل سنت هم اعتراف به این معنا ظاهر میشود چنانچه گذشت (1) ، و بعض عبارات دیگر عن قریب خواهد آمد ، و ظاهر است که کسی که مرتکب خطایا شود مفضول است از کسی که خطایی از او واقع نشود .

ششم : آنکه از این قضایای متعدده و قصص متکثره ظاهر است که عمر بارها قبل از علم به حکم شرعی به رأی و هوای خود هم حکم میداد ، و چنانچه به رجم حامله و مجنونه و متوعّده و من ولدت لستة أشهر ، امر کرده ، و به عدم استحقاق منکوحه فی العدة مِهر را به ضبط مِهرش ، و به عدم اجتماع ناکحش با او ابداً حکم داده ، ‹ 591 › و اراده دخول قبر زینب بن جحش نموده ، و به عدم میراث یافتن زوجه از دیه زوج قائل شده ، و به کراهت تسمّی به اسمای انبیا [ ( علیهم السلام ) ] فتوا داده ، و به قتل قاتلی که بعض اولیای مقتول از او عفو نمودند حکم کرده . . إلی غیر ذلک ممّا ذکر .

و ظاهر است که در احکام شرعیه و مسائل دینیه به محض رأی فاسد و

ص : 329

هوای باطل حکم دادن از اعظم کبائر و اشنع شنایع است ، از فساق هم بعید است ، نه که خلفای راشدین ! !

و خود عمر کسانی را که عمل به رأی میکنند مذمت شدید نموده ، و به عیب قبیح یاد نموده ، گفته که :

ایشان اعدای سنن و ضالین و مضلین اند ، حفظ احکام سنت نتوانستند کرد ، و وقتی که از ایشان مردم چیزی سؤال نمودند و از تکلم به کلمه ( لا ندری ) استحیا کردند ، پس معادات سنن به رأی خود آغاز نهادند ، و در ضلال و اضلال بسیار گرفتار شدند .

ولی الله در " ازالة الخفا " آورده :

عن سعید بن المسیب ; قال : قام عمر بن الخطاب فی الناس ، فقال : أیها الناس ! ألا إن أصحاب الرأی أعداء السنة ، أعیتهم الأحادیث أن یحفظوها ، وثقلت (1) منهم أن یعوها ، واستحیوا إذا سألهم الناس أن یقولوا : لا ندری . . فعاندوا السنن برأیهم ، فضلّوا وأضلّوا کثیراً . . إلی آخر ما سبق نقله (2) .

پس انصاف باید نمود که آیا این اوصاف برای عمر ثابت میشود یا نه ؟ !

و حق تعالی میفرماید : ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ

ص : 330

الْکافِرُونَ ) (1) ، و نیز فرموده : ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الظّالِمُونَ ) (2) ، ونیز فرموده : ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ ) (3) ، و بنابر این آیات ثلاثه ثابت شد که عمر - چون در قضایای متعدده به غیر ما أنزل الله حکم کرده - فاسق و ظالم و کافر باشد .

و غریب تر آن است که خود عمر این آیات ثلاثه را برای دیگران از قضا کردن در میان دو کس مانع دانسته و خود از آن هیچ عبرتی نگرفته : ( أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ ) ؟ ! (4) در " کنز العمال " مذکور است :

عن عمر ; قال : ما رأیت من قضی بین اثنین بعد هؤلاء الثلاثة ، ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الْکافِرُونَ ) (5) ، ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الظّالِمُونَ ) (6) ، ( وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ ) (7) ص (8) .

ص : 331

. . أی رواه سعید بن منصور فی سننه .

و نیز در " کنز العمال " مذکور است :

لا یقبل الله صلاة إمام حکم بغیر ما أنزل الله ، ولا یقبل الله صلاة عبد بغیر طهور ، ولا صدقة من غلول .

ک . والشیرازی فی الألقاب ، عن طلحة بن عبید الله (1) (2) .

هفتم : آنکه در " کنز العمال " مذکور است :

عن میمون بن مهران : أن أعرابیاً أتی أبا بکر ، فقال : قتلت صیداً - وأنا محرم - فما تری علیّ من الجزاء ؟ فقال أبو بکر لأُبیّ بن کعب - وهو جالس عنده - : ما تری فیها ؟ فقال الأعرابی : أتیتک - وأنت خلیفة رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم - أسألک ، فإذا أنت تسأل غیرک ؟ ! فقال أبو بکر : وما تنکر ؟ یقول الله : ( یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْل مِنْکُمْ ) (3) ، فشاورت صاحبی حتّی إذا اتّفقنا علی أمر أمرناک به . عبد بن حمید وابن ‹ 592 › أبی حاتم . (4) انتهی .

31

ص : 332

و مثل همین قصه که ابوبکر را در پیش شد ، عمر را هم رو داده ، چنانچه در " کنز العمال " مذکور است :

عن بکر بن عبد المزنی ; قال : کان رجلان من الأعراب محرمان ، فأحاش أحدهما ظبیاً فقتله الآخر ، فأتیا عمر - وعنده عبد الرحمن بن عوف - فقال له عمر : وما تری ؟ قال : شاة ، قال : وأنا أری ذلک ، اذهبا فأهدیا شاةً ، فلمّا مضیا ، قال : أحدهما لصاحبه : ما دری أمیر المؤمنین ما یقول حتّی سأل صاحبه . . یسمعها عمر فردّهما ، وأقبل علی القائل ضرباً بالدرّة ، فقال : تقتل الصید وأنت محرم ، وتغمص الفتیا ؟ ! إن الله یقول : ( یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْل مِنْکُمْ ) (1) ، ثمّ قال : إن الله لم یرض بعمر وحده فاستعنت بصاحبی هذا . عبد بن حمید وابن جریر (2) .

از این هر دو حدیث ظاهر میشود که قباحت سؤال خلیفه از رعایا در مسائل شرعیه و احتیاج او به ایشان در این باب آنقدر ظاهر است که اعراب بادیه نشین هم به آن متفطن بودند . و آن را عجیب و غریب میدانستند ، و زبان طعن به آن بر شیخین میگشادند ، و چونکه امر حق بود شیخین هم آن را تقریر نمودند ، و نگفتند که : در سؤال خلیفه رسول ( صلی الله علیه وآله وسلم ) از رعایا ، و جهل

ص : 333

او از مسائل شرعیه کدام مقام طعن است ؟ کار خلیفه نیست که محیط جمیع مسائل باشد ، و از کسی سؤال ننماید ، بلکه در جواب ایشان به حیله دیگر متمسک شدند !

هشتم : آنکه ولی الله در " ازالة الخفا " گفته :

از لوازم خلافت خاصه آن است که قول خلیفه حجت باشد در دین .

نه به آن معنا که تقلید عوام مسلمین او را صحیح باشد ; زیرا که این معنا از لوازم اجتهاد است ، و در خلافت عامه بیان آن گذشت .

و نه به آن معنا که قول خلیفه فی نفسه بی اعتماد بر تنبه آن حضرت واجب الطاعة باشد ; زیرا که این معنا غیر نبیّ را میسر نیست ، بلکه مراد اینجا منزلتی است بین المنزلتین ، تفصیل این صورت آن است که :

[ اگر ] آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم حواله فرموده باشند بعض امور را به شخصی به خصوصِ اسم او پس لازم شود متابعت او چنانکه لازم میشود متابعت امرای جیوش آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم به مقتضای امر آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ; و این خصلت در خلفای راشدین به همان میماند که قول زید بن ثابت را در فرایض مقدم باید ساخت بر اقوال مجتهدین دیگر ، و قول عبدالله بن مسعود را در قرائت وفقه ، و قول اُبیّ بن کعب را در قرائت بر قول دیگران ، و قول اهل مدینه نزدیک اختلاف امت بر قول دیگران .

ص : 334

آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم - بتعلیم الله عزّ وجلّ - دانستند که بعد آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم اختلاف ظاهر خواهد شد و امت در بعض مسائل به حیرت درمانند ، رأفت کامله آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم بر امت اقتضا فرمود که مَخلص آن حیرت برای ایشان تعیین (1) فرماید ، و در این باب حجتی برای امت قائم کنند . (2) انتهی .

این عبارت ولی الله ناص است بر آنکه قول خلیفه میباید که حجت باشد ، و قول او مقدم بر اقوال دیگران است ، و لازم [ است ] که او در وقت اختلاف امت حجت و متمسَّکٌ به و رافع حیرت گردد .

و از جهالات و خطایای عمر خود ظاهر است که قول او هرگز نزد صحابه حجت نبود ، و نه اتباع او [ را ] لازم میدانستند ، بلکه همیشه مثل جناب امیر ( علیه السلام ) و ابن ‹ 593 › عباس ( رضی الله عنه ) و ابن مسعود و عبادة بن الصامت او را تنبیه بر خطایای او نموده اند ، و او قول اینها را حجت گرفته ، و بر آن عمل نموده .

و این قسم جاهل نادان که از مسائل ضروریه مثل وجوب تیمم در حال فقدان ماء و مسأله جنابت و عدم جواز رجم مجنونه و حامله و مضطرّه و متوعّده و غیر آن جاهل باشد ، چگونه رافع حیرت و دافع ضلالت و حجّت عند الاختلاف باشد ؟ ! !

ص : 335

او خویشتن گم است که را رهبری کند ؟ !

و نیز ولی الله در " ازالة الخفا " گفته :

اما افعالی که تعلق به جزیه دارد بر وجه اتفاق صادر نشود ، مگر که خلیفه عالم به کتاب و سنت باشد ، وتلقّی آن به فهم خداداد نموده باشد ، مصلحت هر حکمی دانسته ، نسبت او با پیغامبر مانند نسبت مخرجین با مجتهد مستقل [ است که ] فن فقه را خوب ورزیده ، و فن حکمت از دل او جوشیده ، و آنکه خود این علم ندارد ، دیگران را چه افاده فرماید ؟ !

< شعر > خشک ابری که بود زآب تهی * ناید از وی صفت آب دهی (1) < / شعر > پس هرگاه این امور که ولی الله ذکر کرده شرط خلافت باشد ، و حال تبحر عمر بن الخطاب این قسم باشد که به مسائل ضروریه هم واقف نبود ، چسان او را خلیفه توان گفت ؟ ! سبحان الله ! تلقی کتاب و سنت به فهم خداداد او و دانستن مصلحت هر حکم و جوشیدن فن حکمت همین باشد که عمر را حاصل بود ! ! لا والله ، ثمّ لا والله ولنعم ما أنشد .

< شعر > خشک ابری که بود زآب نهی * ناید از وی صفت آب دهی < / شعر > نهم : آنکه از کل قضایا و قصص ظاهر و واضح است که عمر در امور دین محتاج به غیر خود بود ، حال آنکه به نص جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله ) امامی که

ص : 336

محتاج باشد در امور دین به غیر خود ملعون است .

چنانچه در " مودة القربی " تصنیف سید علی همدانی مذکور است :

عن ابن عمر ; قال : قال رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم : الإمام الضعیف ملعون . . یعنی من یحتاج إلی غیره فی أُمور الدین (1) .

حاصل آنکه : از ابن عمر مروی است که گفت : ارشاد فرمود حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) که : امام ضعیف ملعون است ، و مراد از امام ضعیف کسی است که محتاج باشد به سوی غیر خود در امور دین . انتهی .

پس - الحمد لله - ملعونیت عمر از اینجا ظاهر گردید ، و اگر اهل سنت او را با وصف ملعون بودنش بر زبان جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) خلیفه بر حق و صواب میدانند اختیار به دست ایشان است !

دهم : آنکه بسیاری از این روایات و حکایات که گذشته ، دلائل واضحه است بر اینکه عمر از استنباط احکام متعدده عاجز بوده ، و بی رجوع به جناب امیر ( علیه السلام ) بر او منکشف نشده ، حال آنکه نزد اهل سنت هم اینقدر لازم خلافت است که هر واقعه جدیده که واقع شود ، خلیفه متمکن باشد از استنباط آن بر وجه صحیح ، چنانچه فخر رازی در " نهایة العقول " گفته :

ص : 337

المسألة الخامسة : فی کون الإمام عالماً بکلّ الدین ، اتّفقت الإمامیة علی ذلک ; فإن کان مرادهم من ذلک أنه یجب أن یکون الإمام عالماً بجمیع قواعد الشریعة وضوابطها وبکثیر من الفروع الجزئیة لتلک القواعد ، ویکون بحیث لو وقعت واقعة جدیدة لا یعلم حکمها ، فإنه یکون متمکّناً من استنباط الحکم منها (1) ‹ 594 › علی الوجه الصحیح ، فذلک مذهبنا ، وهو الذی نعنی بقولنا : إن الإمام یجب أن یکون مجتهداً . (2) انتهی .

ص : 338

[ نفهمیدن هجو صریح ] و (1) از طرائف غریبه آن است که عمر به حدی نافهم و بلید بود که معنای شعر حطیئه را که در آن زبرقان را به ذمّ شدید و هجو شنیع و عیب عظیم و طعن قبیح یاد کرده نفهمید و ندانست که آن هجو است یا نه ، و شک در آن کرد ، و از حسان بن ثابت استفسار کرد که : آیا آن هجو است !

در کتاب " اسد الغابه " مذکور است :

وکان الزبرقان قد سار إلی عمر بصدقات قومه ، فلقیه الحطیئة - ومعه أهله وأولاده یرید العراق فراراً من السنة ، وطلباً للعیش - فأمر الزبرقان أن یقصد أهله ، وأعطاه أمارة یکون بها صنیعاً (2) له حتّی یلحق به ، ففعل الحطیئة ذلک ، ثم هجاه الحطئیة بقوله :

< شعر > دع المکارم لا ترحل لبغیتها * فاقعد فإنک أنت الطاعم الکاسی < / شعر > فشکاه الزبرقان إلی عمر ، فسأل عمر حسان بن ثابت عن قوله : أهو هجو ؟ فحکم أنه هجو له وضعة ، فحبسه عمر فی مطمورة حتّی شفع فیه عبد الرحمن بن عوف والزبیر فأطلقه بعد

ص : 339

أن أخذ علیه العهد أن لا یهجو أحداً أبداً ، ویهدّده (1) إن فعل .

والقصة مشهورة ، وهی أطول من هذه (2) .

و ظاهر است که کسی که به این مرتبه بلید و نافهم باشد که در هجو بودن این شعر حطیئه که ذمّ بلیغ است ، شک و ریب داشته باشد ، و بیاعلام غیر معلوم او نشود ، بلاریب از استنباط مسائل دقیقه و احکام غامضه عاجز خواهد بود .

ص : 340

ص : 341

ص : 342

ص : 343

قال : طعن پنجم :

آن است که عمر در اقامه حد به جای صد تازیانه [ به ] (1) صد شاخ درخت حکم کرده ، و این مخالف شریعت است ; زیرا که خدای تعالی میفرماید : ( الزّانِیَةُ وَالزّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِد مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَة ) (2) .

جواب آن است که : این فعل عمر موافق رأی (3) [ و ] فعل پیغمبر است ، در " مشکاة " شریف و " شرح السنة " به روایت سعید بن سعد بن عباده آورده که : سعد بن عباده نزد پیغمبر خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم مردی ناقص الخلقه بیمار را گرفته آورد که با کنیزکی از کنیزکان محله زنا کرد ، پس گفت پیغمبر خدا صلی الله علیه [ وآله ] وسلم که : بگیرید برای او شاخ بزرگ را که باشد در

ص : 344

وی صد شاخ [ خُرد ] (1) ، پس بزنید او را یک بار زدن .

و ابن ماجه نیز حدیثی مانند این روایت کرده ، و همین است مذهب علمای اهل سنت در مریضی که توقع به شدنش نباشد .

قال فی الفتاوی العالم گیریه : المریض إذا وجب علیه الحدّ ; فإن کان الحدّ رجماً یقام علیه للحال ; وإن کان جلداً لا یقام علیه حتّی یبرأ ویصلح (2) إلاّ إذا کان مریضاً وقع الیأس عن برئه فحینئذ یقام علیه ، کذا فی الظهیریة (3) ، ولو کان المرض لا یرجی زواله کالسلّ أو کان مخدجاً ضعیف الخلقة ، فعندنا یضرب بعثکال (4) فیه مائة شمراخ ، فیضرب دفعة ، ولابدّ من وصول کلّ شمراخ إلی بدنه ، کذا فی فتح القدیر .

و کسی را که عمر بن الخطاب به این صورت حد زد مرد ضعیف الخلقه بود .

و در " قرآن مجید " نیز اشاره به این حیله شرعیه است - که هم رعایت احوال مستحق حد ، و هم محافظت ‹ 595 › حدّ الهی در آن میماند -

ص : 345

قوله تعالی : ( وَخُذْ بِیَدِک ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَلا تَحْنَثْ ) . (1) (2) انتهی .

در حاشیه گفته :

بلکه مذهب امامیه نیز همین است ، پس این طعن محض مبنی بر تعصب است ، لا غیر .

قال المقداد - شیخهم - فی کنز العرفان فی باب الحدود فی تفسیره قوله تعالی : ( فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِد مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَة ) (3) :

الرابعة : لو کان من یجب حدّه مریضاً یخشی تلفه یتخیّر الحاکم بین الصبر حتّی یبرأ ، وبین الضرب بالضغث المشتمل علی العدد ; لأنه روی عن النبیّ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) : أنه أُتی بمستسق قد زنی بامرأة فأمر بعرجون فیه مائة شمراخ فضربه واحدة ، ثم خلّی سبیله .

وهذا یمکن أن یکون مأخوذاً من قوله تعالی : ( وَخُذْ بِیَدِک ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَلا تَحْنَثْ ) . (4) انتهی .

ص : 346

أقول - و به أستعین - :

ولی الله - پدر مخاطب - در رساله " تفضیل الشیخین " در جواب این طعن گفته :

باید دانست که زدن صد شاخ از دو صورت خالی نیست :

یا این است که آن محدود ، تام الاعضا بود و شاخ درست او را زدند ، در این صورت موافقت کرده است به سنّت آن حضرت صلی الله علیه [ وآله ] وسلم .

عن أنس : [ أن ] (1) النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم ضرب فی الخمر بالجرید والنعال ، وجلد أبو بکر أربعین . متفق علیه .

یا این است که این شخص ناقص الخلقه بود ، و صد شاخ عبارت از صد شمراخ است در یک عرجون ، ، و این نیز مأخوذ از سنت است ، عن سعید بن سعد بن عبادة [ أن سعد بن عبادة ] (2) أتی النبیّ صلی الله علیه [ وآله ] وسلم برجل کان فی الحی مخدج سقیم ، فوجد علی أمة من إمائهم یخنث (3) بها ، فقال النبیّ [ ( صلی الله علیه وآله وسلم ) ] : « خذوا له

ص : 347

عثکالا فیه مائة شمراخ ، فاضربوه ضربة » . رواه فی شرح السنة (1) .

و در کتاب " سیف مسلول " قاضی سناءالله پانی پتی نیز همین عبارت بعینها مذکور است (2) .

و هرگاه مثل ولی الله پدر و شیخ مخاطب را تعین یکی از هر دو صورت مذکوره میسر نگردیده ، تحیر است که مخاطب را از کجا معلوم شد که این فعل عمر موافق فعل حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) بود در زدن حد مریض به شاخی از درخت که مشتمل بر صد شاخ [ است ] ؟ !

و هرگاه که این را دانستی پس بدان که چون کتب علمای شیعه و سنی را که متضمن مبحث مطاعن خلفا است ، و در این بلاد یافت شده ، تتبع و تفحص نمودیم اثری از این طعن که مخاطب و پدرش و سناءالله ذکر کرده اند نیافتیم ، مگر آنچه علامه قوشجی از محقق نصیرالدین طوسی ( رحمه الله ) نقل نموده که او فرموده :

ص : 348

ومنها : أنه قضی فی الحدّ مائة قضیب (1) .

و در جواب این طعن و طعن تفضیل (2) در قسمت و طعن تحریم متعتین (3) گفته :

أُجیب عن الوجوه الأربعة ; بأن ذلک لیس ممّا یوجب قدحاً [ فیه ] (4) ; فإن مخالفة المجتهد لغیره فی المسائل الاجتهادیة لیس ببدیع . (5) انتهی .

و این عبارت علامه قوشجی صریح است که فعل عمر در مطاعن اربعه به سبب اجتهاد مخالف حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) - که او نیز مجتهد بود ! - واقع شد .

پس دعوای موافقت فعل عمر در بعضی از این امور با فعل حضرت رسول خدا ( صلی الله علیه وآله وسلم ) مخالف تصریح عمده اعاظم علمای اهل سنت باشد .

و در اصل کتاب " تجرید العقاید " این عبارت محقق طوسی علیه الرحمه موافق عبارت دیگر علمای شیعه چنین واقع شده :

ص : 349

إنه قضی فی الجدّ ‹ 596 › بمائة قضیة ; یعنی مختلفة (1) .

و ظاهراً نقطه حرف ( جیم ) از کاتب ساقط شده ، و ( تای ) لفظ ( قضیه ) که در اصل کوتاه بود - به سبب سهو یا به سبب دیگر - به صورت ( تای ) ( قرشت ) نوشته شده باشد ، از این جهت بعضی مردم لفظ ( قضیه ) را ( قضیب ) به معنای شاخ خوانده و نوشته باشند (2) .

و علامه حلی علیه الرحمه عبارت " تجرید " [ را ] موافق آنچه گفتیم نقل کرده ، و در شرح این قول گفته :

هذا طعن آخر وهو أن عمر غیر عارف بالأحکام الشرعیة ، فقضی فی الجدّ بمائة قضیة ، وروی بسبعین (3) قضیة (4) .

* * *

ص : 350

ص : 351

ص : 352

ص : 353

قال : طعن ششم :

آنکه حدّ زنا [ را ] از مغیرة بن شعبه درء نمود با وجود ثبوت آن به شهادت چهار کس ، و تلقین نموده شاهد را کلمه [ ای ] که به سبب آن حدّ ثابت نشد ، به این وضع که چون شاهد چهارم برای ادای شهادت آمد گفت که : ( أری وجه رجل لا یفضح الله به رجلا من المسلمین ) .

جواب از این طعن آنکه : درءِ حدّ بعد از ثبوت آن میشود ، و شاهد چهارم چنانچه باید شهادت نداد ، پس اصل حدّ ثابت نشد ، دفع او چه معنا دارد ؟

و تلقین شاهد افترای محض [ و بهتان صریح ] (1) است ، ابن جریر طبری و محمد بن اسماعیل بخاری در " تاریخ " خود و حافظ عمادالدین ابن اثیر و حافظ جمال الدین ابوالفرج ابن الجوزی و شیخ شمس الدین مظفر سبط ابن الجوزی و دیگر مورخین ثقات نقل کرده اند که :

مغیرة بن شعبه امیر بصره بود ، و مردم بصره با او بد بودند ، و میخواستند که او را عزل کنانند بر وی تهمت زنا بربستند ، و چند کس را از

ص : 354

شاهدان زور مقرر کردند که به حضور امیرالمؤمنین عمر بن الخطاب شهادت این فاحشه بر مغیره ادا نمایند ، و خبر تهمت زنا در بصره شایع شد ، رفته رفته به عمر رسید ، هر همه را به حضور خود طلبید ، و مغیره و شهود اربعه در محل حکومت به محضر صحابه - که حضرت امیر ( علیه السلام ) هم در آن مجلس بود - حاضر آمدند و مدعیان اهل بصره دعوی نمودند که مغیرة بن شعبه زنا کرده است با زنی که او را ام جمیل میگفتند و شهود برای شهادت حاضر شدند ، یک کس از شهود پیش آمد و گفت : ( رأیته بین فخذیها ) ، پس امیرالمؤمنین عمر گفت که : ( لا والله حتّی تشهد أنه یلج فیها ولوج المرود (1) فی المکحلة ) ، پس آن شاهد گفت : ( نعم أشهد علی ذلک ) ، باز شاهد دیگر برخاست و همین قسم ادای شهادت نمود ، باز سوم برخاست و همین قسم گواهی داد ، چون نوبت به شاهد چهارم رسید - که زیاد ابن ابیه بود - از او پرسیدند که : تو هم موافق یاران خود گواهی میدهی ، او گفت : اینقدر میدانم که : ( رأیت مجلساً ونفساً حثیثاً وانتهازاً ، ورأیته مستبطنها ، ورِجْلَیْن کأنّهما أُذنا حمار ) .

پس عمر گفت : ( هل رأیته کالمیل فی المکحلة ؟ قال : لا ) .

در این قصه باید دید که نزد علمای امت ثبوت حدّ میشود یا نه ؟

و تلقین شاهد چه قسم واقع شد ؟ در جایی که محضر صحابه کبار باشد ،

ص : 355

و مثل حضرت امیر ( علیه السلام ) هم در آنجا حاضر بود ، اگر در امور شرعی و اثبات حدود مداهنتی میرفت اینقدر جمع کثیر که برای همین کار حاضر شده بودند ، و شیوه آنها انکار و مجاهرت بود در هر امر ناحق ، و در این باب پاس کسی نداشتند چطور سکوت میکردند ؟ و حدّ ثابت شده را رایگان میگذاشتند ؟ یا اگر از عمر تلقین شاهد واقع میشد بر وی گرفت (1) نمیکردند ؟ ! حال آنکه از حال عمر معلوم است و شیعه خود از ‹ 597 › او روایت کرده اند که : در مقدمات دین به گفته زنی جاهل قائل میشد ، وبیحضور جماعت صحابه و مشورت ایشان هیچ مهم دینی را به انصرام نمیرسانید (2) .

اما آنچه گفته اند که : عمر این کلمه گفت که : ( أری وجه رجل لا یفضح الله به رجلاً (3) من المسلمین ) .

غلط صریح و افترای قبیح بر عمر است .

آری مغیرة بن شعبه این کلمه را در آن وقت گفته بود ، و هر که را نوبت به جان رسید چیزها میگوید و تملقها میکند ، اگر شاهد حسبةً لله برای گواهی آمده بود ، او را پاس گفته مغیرة بن شعبه چرا بود ؟ !

و مع هذا ، اگر شاهد پاس مدّعی علیه نموده ، ادای شهادت به واجبی

ص : 356

ننماید ، حاکم را نمیرسد که از او به جبر و اکراه ادای شهادت بر ضرر مدعی علیه طلب کند در هیچ مذهب و هیچ شریعت .

و بالفرض اگر این کلام مقوله عمر باشد ، پس از قبیل فراست عمری است که بارها به فراست چیزی دریافته میگفت که چنین است ، و مطابق آن واقع میشد .

از کجا ثابت شود که به حضور شاهدِ شهادت گفت ، و او را شنوانید ؟

و باز هم اراده آنکه شاهد از شهادت ممتنع شود در دل داشت ، به چه دلیل ثابت توان نمود ؟ و اراده از افعال قلوب است ، و اطلاع [ بر ] (1) قلوب و اطلاع بر افعال قلوب خاصه خداست .

جواب دیگر آنکه : اگر تعطیل حدّ - بالفرض - از عمر واقع شده باشد ، موافق فعل معصوم خواهد بود ، و هر فعلی که موافق فعل معصوم باشد ، طعن کردن بر آن ، بر فعل معصوم طعن کردن است ، و آنچه از توجیه در فعل معصوم تلاش کرده باشند ، در اینجا هم بکار برند ، روی محمد بن بابویه - فی الفقیه - :

ان رجلا جاء إلی أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) وأقرّ بالسرقة - إقراراً یقطع به الید - فلم یقطع یده (2) .

ص : 357

أقول :

حاصل قصه زنای مغیره و شهود او بنابر آنچه ثقات و معتمدین اهل سنت نقل کرده اند - کما سیتضح - این است که :

ابوبکره و شبل بن معبد و نافع و زیاد در خانه نشسته بودند و مقابل آن خانه ، خانه ام جمیل بود ، اتفاقاً بادی در رسید و دروازه غرفه ام جمیل را بگشاد ، ابوبکره و دیگر شهود دیدند که مغیره با ام جمیل زنا میکند و تأمل نمودند و تثبّت بکار بردند ، و هر دو را شناختند ، و این خبر را به سوی عمر نوشتند ، عمر شهود و مغیره را نزد خود طلب کرد ، و هر سه شاهد یعنی : ابوبکره ، و شبل بن معبد ، و نافع شهادت بر زنای مغیره در حضور عمر هم ادا کردند و شهادت هر سه شهود به زنای مغیره بر عمر شاقّ و ناگوار آمد و کراهت از آن ظاهر کرد ، و هرگاه نوبت به شهادت زیاد رسید و عمر بدید که او برای ادای شهادت حاضر است ، بگفت که : میبینم مردی را که رسوا نخواهد کرد خدا بر زبان او مردی را از مسلمین یا مهاجرین ، پس زیاد شهادت [ بر ] زنای مغیره [ را ] چنانچه باید ادا نکرد ، پس عمر هر سه شهود را حدّ زد ، و مغیره را خلاص نمود ، و بعدِ این واقعه عمر به مغیره گفت که : قسم به خدا گمان نمیکنم که ابوبکره بر تو کذب و دروغ بربسته باشد ، و گاهی نمیبینم تو را مگر اینکه خوف دارم که از آسمان سنگباران شوم .

پس از ملاحظه این قصه واضح است که با وصفی که نزد عمر هم زنای مغیره کذب و دروغ نبوده ، به جهت حمایت ‹ 598 › و رعایت او حیله و

ص : 358

سعی بکار برد تا که حدّ بر او لازم نگردد ، و شاهد رابع را به کلام خود تلقین کرد که از ادای شهادت به زنای مغیره باز آید ، پس عمر به این احتیال از کسی که مستحق حدّ بود درءِ حدّ نمود ، و شهود ثلاثه را - که نزد او هم صادق بودند ! - حدّ زد ، و فضیحت کرد ، و شناعت این فعل او از کلام خودش ثابت گردید ، و واضح شد که چنان شنیع و فظیع بود که او به جهت آن مستحق سنگباری از آسمان بوده !

اما آنچه گفته : جواب از این طعن آنکه : درءِ حدّ بعد از ثبوت آن میشود .

پس از اینجا و امثال آن حقیقت مهارت مخاطب در علوم عربیه و حال فهم محاورات مشهوره و اطلاقات شایعه توان دریافت !

نهایت عجب است که اطلاق درءِ حدّ را منحصر در ثبوت حدّ میگرداند ، و نمیداند که بنابر این مصائب عظیمه بر سر او بر پا میشود ، و اشکالات شدیده لازم میآید که به هیچ وجه خلاص از آن نتوان جست :

اول : آنکه اهل سنت به جواب همین طعن حدیث « ادرؤوا الحدود بالشبهات » [ را ] وارد کرده اند ، چنانچه فخر رازی در " نهایة العقول " این حدیث را ذکر نموده (1) و ابن ابی الحدید هم به آن متمسک شده (2) ، پس این

ص : 359

حدیث بنابر زعم مخاطب دلالت خواهد کرد بر آنکه جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) امر به درءِ حدود ثابته فرموده باشد !

ونیز مضمون این حدیث متهافت و متناقض خواهد شد ; زیرا که لفظ ( شبهات ) دلالت میکند بر عدم ثبوت این حدود و لفظ ( درء ) - بنابر زعم مخاطب - دلالت میکند بر ثبوت آن ، فتناقض الکلامُ وتهافتَ صراحةً .

و از غرائب امور آن است که خود مخاطب هم در " حاشیه " این حدیث را نقلا عن [ ابن ] ابی الحدید ذکر نموده ، و نیز روایتی مشتمل بر درء نمودن جناب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) حدّ را از مردی نقل کرده حیث قال :

روی المدائنی : ان أمیر المؤمنین علیاً [ ( علیه السلام ) ] أُتی برجل قد وجب علیه الحدّ ، فقال : أهاهنا شهود ؟ قالوا : نعم ، قال : « فأتونی بهم إذا أمسیتم ، ولا تأتونی إلاّ معتمّین » ، فلمّا اعتمّوا جاؤوه ، فقال [ لهم ] (1) : « نشدت الله رجلا مثل هذا الحدّ عنده إلاّ انصرف » ، فما بقی منهم أحد ، فدرأ عنه الحدّ .

ذکر هذا الخبر أبو حیان فی کتاب البصائر فی الجزء السادس منه ، والخبر المشهور الذی یکاد أن یکون متواتراً أن رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلم قال : « ادرؤوا الحدود بالشبهات » .

ص : 360

" شرح ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه " . (1) انتهی .

واعجباه که مخاطب چنان در اصلاح شنایع و قبائح ائمه و پیشوایان خود سراسیمه و بی خود گردیده که هر چیز را که دافع طعن گمان میبرد - گو در اقصای مراتب وهن و بطلان و رکاکت و سخف و هزل و سقوط باشد - ذکر مینماید ! و از ایراد وجوه متخالفه متهافته هم باکی ندارد !

در متن کتاب اهتمام در اثبات لزوم ثبوت حدّ در اطلاق درء دارد ، و در " حاشیه " خود حدیث : « ادرؤوا الحدود بالشبهات » ، و درء نمودن جناب امیر ( علیه السلام ) حدّ را از مردی نقل مینماید (2) ، و نمیداند که بنابر این یا بطلان ادعای غیر متین متن واضح خواهد شد ، و یا - معاذ الله - طعن بر جناب رسالت مآب ( صلی الله علیه وآله وسلم ) و حضرت امیر ( علیه السلام ) لازم خواهد آمد .

و نیز تناقض حدیث نبوی ‹ 599 › ثابت خواهد شد .

و نیز تناقض این خبر که در آن درءِ حدّ از جناب امیر ( علیه السلام ) نقل کرده اند ; زیرا که ( ادرؤوا ) بر حسب زعم مخاطب دلالت بر ثبوت حدّ دارد ، و حال آنکه عدم ثبوت حدّ بر آن مرد هم از این روایت ثابت است ، کما سیجیء بیانه .

و نیز مخاطب در جواب طعن دوم از مطاعن ابی بکر گفته :

جواب دیگر : سلمنا که مالک بن نویره مرتد نبود ، اما شبهه ارتداد او

ص : 361

بلاریب در ذهن خالد جا گرفته بود ، والقصاص یندری بالشبهات . (1) انتهی .

و ظاهر است که اگر افاده این مقام صحیح باشد ، لازم آید که معنای : ( القصاص یندری بالشبهات ) آن باشد که قصاص - با وصف ثبوت آن - مندفع میشود ، ولا یخفی بطلانه .

دوم : آنکه سابقاً از " مسند احمد بن حنبل " روایتی منقول شد که از آن ظاهر است که عمر درءِ حدّ از مجنونه نمود (2) ، پس بنابر این لازم آید که عمر درءِ حدّ از مجنونه با وصف ثبوت آن کرده ، حال آنکه حکم به ثبوت حدّ بر مجنونه خرافه و جنون است ، و لزوم درءِ حدّ ثابت علاوه بر آن است .

سوم : آنکه بنابر این لازم میآید که عمر بن الخطاب درءِ حدّ از قاذف نموده باشد ، در " ازالة الخفا " مذکور است :

أبو بکر ; عن الحسن : ان رجلا تزوّج امرأة فأسرّ ذلک ، فکان یختلف إلیها فی منزلها ، فرآه جار لها ، فقذفه بها ، فخاصمه إلی عمر بن الخطاب ، فقال : یا أمیر المؤمنین ! هذا کان یدخل علی جارتی ، ولا أعلمه تزوّجها ، فقال له : ما تقول ؟ فقال : تزوّجت امرأة علی شیء دون فأخفیت ذلک ، قال : فمن شهدکم ؟ قال :

ص : 362

أشهدت بعض أهلها ، قال : فدرء الحدّ عن قاذفه ، وقال : أعلنوا هذا النکاح وحصّنوا هذه الفروج (1) .

از این عبارت ثابت است که عمر ، درءِ حدّ از قاذف نموده به سبب آنکه مقذوف نکاح خود را اعلان ننموده ، و چون نزد مخاطب درءِ حدّ را لازم است ثبوت حد ، پس لازم آید که اعتراف نماید به آنکه عمر درءِ حدّ از قاذف با وصف ثبوت حدّ بر او و مطالبه خصم نمود ، پس اگر این افاده مخاطب درء طعن از عمر در درءِ حدّ از مغیره حسب ظاهر نماید ، چه سود که گلوی عمر را در طعن درءِ حدّ در دیگر مقامات گرفتار ساخت .

فلیضحک قلیلا ولیبک کثیراً .

چهارم : آنکه بنابر این افاده لازم میآید که از عمر درءِ حدّ ثابت در این قصه هم واقع شده ، چه هرگاه درءِ حدّ بعد از ثبوت آن باشد ، لازم آید که اسقاط حدّ نیز بعدِ ثبوت آن باشد ، لعدم تعقّل الفرق بینهما هاهنا .

حال آنکه اسقاط حدّ اینجا حسب افادات خود مخاطب در " حاشیه " واقع شده ، چه در عبارتی که از " تاریخ " طبری در " حاشیه " نقل کرده مذکور است :

فقال عمر : الله أکبر . . فأسقط الحدّ عن المغیرة . (2) انتهی .

و نیز در عبارتی که مخاطب از ابن ابی الحدید نقل کرده مسطور است :

ص : 363

فلعل إسقاط الحدّ کان لهذا (1) .

پس حسب افاده مخاطب محتاط ! این اسقاط ، دلیل بیّن عدم اسقاط توجیهات کثیرة الاختباطِ حضرات سنیه عظیم الاعتساف و الاعتباط (2) ، طعن را از فظّ غلیظ کثیر الخطایا و الأغلاط است .

و اگر - به سبب مزید تعصب و اختباط ! - ادعای افتراق درء و اسقاط نمایند ، پس قطع نظر از سقوط آن ، اینک اطلاق (3) درء هم در این ماده خاص ثابت است .

در عبارت ابن خلّکان که در مابعد منقول میشود ، ‹ 600 › مذکور است :

وأعجبه - یعنی عمر - قول زیاد ، ودرأ الحدّ عن المغیرة (4) .

پس در این عبارت تصریح صریح واقع است به آنکه عمر درءِ حدّ از مغیره نموده .

و در " اغانی " مذکور است :

وأعجب عمر قول زیاد ، ودرأ الحدّ عن المغیرة (5) .

پس بنابر این حسب اعتراف مخاطب ثابت شد که عمر بعد ثبوت حدّ زنا

ص : 364

بر مغیره ، درءِ حدّ از او نموده ، فلله الحمد که طعن به ابلغ وجوه بر عمر ثابت گشت ، و جمیع تأویلات و توجیهات مخاطب و اسلاف او به یک کلمه بلیغه اش مندفع گردید .

و نیز مخاطب در " حاشیه " از " مغنی " نقل کرده :

فلم یمکن فی إزالة الحدّ عنهم ما أمکن فی المغیرة (1) .

از این عبارت ظاهر است که عمر ازاله حدّ از مغیره نموده ، و ظاهر است که ازاله و درء به یک معناست .

قال - فی الصراح - : درء : دور کردن ودفع کردن (2) .

و نیز در " صراح " گفته : ازاله : دور کردن از جایی (3) .

و نیز قاضی القضات در " مغنی " گفته :

إنه - یعنی عمر - جلّد الثلاثة من حیث صاروا أقذفة ، ولیس حالهم - وقد شهدوا - کحال من لم یتکامل الشهادة علیه ; لأن الحیلة فی إزالة الحدّ عنه - ولم یتکامل الشهادة علیه - ممکنة بتلقین وتنبیه ، ولا حیلة فیما وقع من الشهادة (4) .

ص : 365

پس اطلاق ازاله حدّ هم برای ازاله شبهه مخاطب کافی است .

و فخر رازی در " نهایة العقول " گفته :

قوله : خامساً : إنه أسقط الحدّ عن المغیرة .

قلنا : ذلک هو الصواب ; لأن الإمام مندوب إلی أن یحتال فی إسقاط الحدود ، وقال علیه [ وآله ] السلام : « ادرؤوا الحدود بالشبهات » (1) .

از این عبارت ظاهر است که اسقاط حدّ ، و درءِ حدّ به معنای واحد است ، که به حدیث : « ادرؤوا الحدود بالشبهات » استدلال بر مندوبیت احتیال در اسقاط حدّ نموده و اگر اسقاط حدّ مغایر درءِ حدّ میبود ، استدلال صحیح نمیشد .

و نیز از آن ظاهر است که عمر اسقاط حدّ از مغیره نموده ، و اسقاط آن صواب است ، پس حسب افاده رازی هم ثابت شد که عمر درءِ حدّ از مغیره نموده ، و نزاع مخاطب طویل الباع ! در اطلاق درءِ حدّ در این مقام ناشی از اختلال دماغ و تسلط اوهام است .

اما آنچه گفته : و شاهد چهارم چنانچه باید شهادت نداد .

ص : 366

پس بدان که از عبارت نووی ظاهر میشود که : زیاد از جمله چهار کس بود که شهادت [ بر ] زنا دادند ، پس شهادت چهار کس بر زنا ثابت شد ، نووی در " تهذیب الاسماء و اللغات " گفته :

زیاد بن سمیة : المذکور فی المهذّب فی مواضع من کتاب الحدود ، وهو أحد الأربعة الشهود بالزنا ، یقال له : زیاد بن سمیة ، مولاة الحارث بن کلدة - بفتح الکاف واللام - وهی أُمّ أبی بکرة وأُمّ زیاد هذا ، ویقال له : زیاد بن أبیه ، ویقال له : زیاد بن أبی سفیان صخر بن حرب ، واستلحقه معاویة بن أبی سفیان ، وقال : أنت أخی وابن أبی . . (1) إلی آخره .

و ابن خلّکان در " وفیات الاعیان " [ در ] ترجمه یزید بن زیاد بن ربیعه گفته :

ثم إن الحارث بن کلدة - المذکور - الثقفی زوّج عبید - المذکور - سمیة ، فولّدت سمیة زیاداً علی فراش عبید ، فکان یقال له : زیاد بن عبید ، وزیاد بن سمیة ، وزیاد بن أبیه ، وزیاد بن أُمّه ، وذلک قبل أن یستلحقه ‹ 601 › معاویة - کما سیأتی إن شاء الله تعالی - وولّدت سمیة أیضاً أبا بکرة ، نفیع بن الحارث بن کلدة المذکور ، ویقال : نفیع بن مسروح ، وهو الصحابی المشهور بکنیته . . . ، وولّدت أیضاً شبل بن معبد ونافع بن الحارث ، وهؤلاء إخوة الأربعة هم الذین

ص : 367

شهدوا علی المغیرة بن شعبة بالزنا . (1) انتهی .

این عبارت هم دلالت واضحه دارد که این چهار کس شهادت به زنای مغیره دادند .

اما آنچه گفته : پس اصل حدّ ثابت نشد ، دفع او چه معنا دارد ؟ !

پس غرض اهل حق در این مقام آن است که چون عمر تلقین شاهد رابع نموده ، و او را از ادای شهادت به وسیله این حیله باز داشته ، درءِ حدّ از مغیره نموده ، و اطلاق درءِ حدّ مخصوص به اهل حق نیست ، حامیان عمر هم در این مقام ، اطلاق درءِ حدّ نموده اند و نسبت درءِ حدّ به عمر کرده [ اند ] ، ابن ابی الحدید در عبارتی که میآید گفته :

ولکنی لست أُخطّئ عمر . . . فی درء الحدّ عنه (2) .

و نیز گفته :

ثم اعتذر لعمر فی درء الحدّ عنه (3) .

و نیز گفته :

وإنّما قلنا : إن عمر لم یخطأ فی درء الحدّ عنه (4) .

ص : 368

و در عبارت ابن خلّکان - کما علمت - مذکور است :

وأعجبه - یعنی : عمر - قول زیاد ، و درء الحدّ عن المغیره (1) .

و ابن روزبهان به جواب " نهج الحق " گفته :

أمّا علی روایاته فلیس فیه طعن أیضاً ; لأنه إن لوّح إلی الشاهد بترک الشهادة ، فهذا مندوب إلیه ; لأن الإمام یجب علیه درء الحدّ بالشبهات . (2) انتهی .

اما آنچه گفته : تلقین شاهد افترای محض و بهتان صریح است .

پس ادعای افترای تلقین شاهد ، افترای محض و بهتان صریح است ; زیرا که در مابعد - ان شاء الله تعالی - میدانی که ثقات علمای سنیه و أفاخم معتمدین ایشان نقل کرده اند که : عمر به شاهد رابع کلامی گفت که از آن به صراحت تمام ظاهر میشد که عمر شاهد را آموخته که شهادت بر زنای مغیره ندهد و تفضیح او نکند .

اما آنچه گفته : ابن جریر طبری و محمد بن اسماعیل بخاری در " تاریخ " خود و حافظ عمادالدین بن اثیر و حافظ جمال الدین ابوالفرج بن الجوزی و شیخ شمس الدین مظفر سبط ابن الجوزی و دیگر مورخین ثقات نقل کرده اند . . . الی آخر .

ص : 369

پس بدان که از این عبارت ثابت میشود اعتماد و وثوق سبط ابن الجوزی به دو وجه :

اول : آنکه احتجاج به روایت او نموده .

دوم : آنکه قول او : ( و دیگر مورخین ثقات ) دلالت دارد بر آنکه مذکورین نیز از ثقات اند ، والا ذکر حواله غیر ثقه و اجمال در ذکر حواله به ثقات ، خبط صریح است .

و نیز باید دانست که ابن روزبهان حواله این قصه به طوری که ذکر کرده به ابن کثیر نموده ، و کابلی حواله آن به عمادالدین ابن کثیر نموده - یعنی لقب ابن کثیر هم ذکر کرده - مگر در عبارت ابن روزبهان تغییر و تبدیل فاحش کرده !

و مخاطب تغییر و تبدیل عبارت کابلی هم نموده و آن را به عمادالدین ابن اثیر نسبت داده ، و هیچ ظاهر نمیشود که مراد او از عمادالدین ابن اثیر کیست !

و نیز مخفی نماند که نام سبط ابن الجوزی یوسف است ، و ابوالمظفر کنیه اوست ، و مخاطب او را - تقلیداً للکابلی ! - به مظفر موسوم ساخته ، ‹ 602 › ونسبت این قصه - به نحوی که ذکر کرده - به طبری کذب محض و بهتان صرف است .

ابن ابی الحدید معتزلی بعدِ نقل این طعن و جواب قاضی القضات و اعتراض سید مرتضی - طاب ثراه - گفته :

ص : 370

قلت : أمّا المغیرة ; فلا شکّ عندی أنه زنا بالإمرأة ، ولکنی لست أُخطّئ عمر . . . فی درء الحدّ عنه ، وإنّما أذکر أولاً قصّته من کتابی أبی جعفر محمد بن جریر الطبری وأبی الفرج علی بن الحسین الإصفهانی لیعلم أن الرجل زنی بها لا محالة ، ثم أعتذر لعمر . . . فی درء الحدّ عنه .

أمّا الطبری ; فإنه قال - فی تاریخه - : وفی هذه السنة - یعنی سنة سبع عشر - ولّی عمر . . . أبا موسی البصرة ، وأمره أن یشخص إلیه المغیرة بن شعبة ، وذلک لأمر بلغه عنه .

قال الطبری : حدّثنی محمد بن یعقوب بن عتبة ، قال : حدّثنی أبی ، قال : کان المغیرة - وهو أمیر البصرة - یختلف إلی أُمّ جمیل - امرأة من بنی هلال بن عامر - وکان لها زوج من ثقیف ، هلک قبل ذلک ، یقال له : الحجاج بن عبید - وکان المغیرة - وهو أمیر البصرة - یختلف إلیها سرّاً ، فبلغ ذلک أهل البصرة ، فأعظموه ، فخرج المغیرة یوماً من الأیام ، فدخل علیها ، وقد وضعوا علیهما الرصد ، فانطلق القوم - الذین شهدوا عند عمر . . . - فکشفوا الستر ، فرأوه قد واقعها ، فکتبوا بذلک إلی عمر . . . وأوفدوا إلیه بالکتاب أبا بکرة ، فانتهی أبو بکرة إلی المدینة ، وجاء إلی باب عمر ، فسمع

ص : 371

صوته [ و ] (1) بینه وبینه حجاب (2) ، فقال : أبو بکرة ؟ فقال : نعم ، قال : لقد جئت بشرّ ! (3) قال : إنّما جاء به المغیرة . . ثم قصّ علیه القصّة ، وعرض علیه الکتاب ، فبعث أبا موسی عاملا ، وأمره أن یبعث إلیه المغیرة ، فلمّا دخل أبو موسی البصرة ، وقعد فی دار الإمارة وأهدی إلیه المغیرة عقیلة ، وقال : إننی قد رضیتها لک ، فبعث أبو موسی بالمغیرة إلی عمر .

قال الطبری : وروی الواقدی ; قال : حدّثنی عبد الرحمن بن محمد بن أبی بکر بن عمرو بن حزم الأنصاری ، عن أبیه ، عن مالک بن أوس بن الحدثان ، قال : قدم المغیرة علی عمر . . . فتزوّج فی طریقه امرأة من بنی مرّة ، فقال له عمر : إنک لفارغ القلب ، شدید الشبق (4) ، طویل الغرمول (5) ، ثم سأل عن المرأة ، فقیل له : یقال لها : الرقطاء ، وکان زوجها من ثقیف ، وهی من بنی هلال .

وقال الطبری : وکتب إلیّ السری ، عن شعیب ، عن سیف : أن

ص : 372

المغیرة کان یبغض أبا بکرة ، وکان أبو بکرة یبغضه ، ویناغی (1) کلّ واحد منهما صاحبه ، وینافره [ عند ] (2) کلّ ما یکون منه ، وکانا متجاورین بالبصرة ، بینهما طریق ، وهما فی مشربتین (3) متقابلتین ، فهما فی داریهما ، وفی کل واحد منهما کوة (4) مقابلة للأُخری ، فاجتمع إلی أبی بکرة نفر یتحدثون فی مشربته ، فهبّ (5) ریح ففتحت باب الکوّة ، فقام أبو بکرة لیصفقه فبصر بالمغیرة - وقد فتحت الریح باب الکوّة التی فی مشربته - ‹ 603 › وهو بین رجلی امرأة ، فقال للنفر : قوموا فانظروا . . فقاموا فنظروا . .

ثم قال : اشهدوا ، قالوا : ومن هذه ؟ قال : أُمّ جمیل بنت أفقم ، وکانت أُمّ جمیل إحدی بنی عامر بن صعصعة ، فقالوا : إنّما رأینا أعجازاً ، ولا ندری ما (6) الوجوه ، فلما قامت عرفوها . . (7) .

ص : 373

وخرج المغیرة إلی الصلاة ، فحال أبو بکرة بینه وبین الصلاة ، وقال : لا تصلّ بنا ، وکتبوا إلی عمر . . . بذلک ، وکتب المغیرة إلیه أیضاً ، فأرسل عمر إلی أبی موسی ، فقال : یا أبا موسی إنی مستعملک ، وإنی باعثک إلی أرض قد باض بها الشیطان وفرخ ، فالزم ما تعرف ولا تستبدل فیستبدل الله بک ، فقال : یا أمیر المؤمنین ! أعنّی بعدّة من أصحاب رسول الله صلی الله علیه [ وآله ] وسلّم من المهاجرین ، والأنصار ، فإنی وجدتهم فی هذه الأُمّة ، وهذه الأعمال کالملح (1) لا یصلح الطعام إلاّ به ، قال : فاستعن بمن أحببت ، فاستعان بتسعة وعشرین رجلا - منهم أنس بن مالک ، وعمران بن الحصین ، وهشام بن عامر - وخرج أبو موسی بهم حتّی أناخ بالبصرة فی المربد (2) ، وبلغ المغیرة أن أبا موسی قد أناخ بالمرید ، فقال : والله ما جاء أبو موسی تاجراً ولا زائراً ، ولکنه جاء أمیراً ، وإنهم لفی ذلک إذ جاء أبو موسی حتّی

ص : 374

دخل علیهم ، فدفع إلی المغیرة کتاباً من عمر ، إنه لأزجر (1) کتاب کتب به أحد من الناس ، أربع کلم (2) عزل فیها وعاتب واستحثّ وأمر :

أمّا بعد ; فإنه بلغنی نبأ عظیم ، فبعثت أبا موسی ، فسلّم ما فی یدیک إلیه ، والعجل .

وکتب إلی أهل البصرة : أمّا بعد ; فإنی قد بعثت أبا موسی أمیراً علیکم لیأخذ لضعیفکم من قویّکم ، ولیقاتل بکم عدوّکم ، ولیدفع عن ذمّتکم ، ولیجبی لکم فیئکم ، ولیحمی لکم طرفکم .

فأهدی إلیه المغیرة ولیدةً من مولّدات الطائف تدعی : عقیلة ، وقال : إنی قد رضیتها لک ، وکانت فارهة . .

وارتحل المغیرة ، وأبو بکرة ، ونافع بن کلدة ، وزیاد ، وشبل بن معبد البجلی حتّی قدموا علی عمر ، فجمع بینهم وبین المغیرة ، فقال المغیرة : یا أمیر المؤمنین ! سل هؤلاء الأعبد کیف رأونی ، مستقبلهم أم مستدبرهم ، وکیف رأوا المرأة وعرفوها ؟ فإن کانوا مستقبلی ، فکیف استتروا ؟ (3) وإن کانوا مستدبری فبأیّ شی

ص : 375

استحلّوا النظر إلیّ فی منزلی علی امرأتی ؟ ! والله ما أتیت إلاّ امرأتی .

فبدأ بأبی بکرة ، فشهد علیه أنه رآه بین رجلی أُمّ جمیل ، وهو یدخله ویخرجه ، قال : کیف رأیتهما ؟ قال : مستدبرهما ، قال : کیف استبنت (1) رأسها ؟ قال : تخافیت (2) .

ثم دعا بشبل بن معبد ، فشهد بمثل ذلک ، وقال : استقبلتهما واستدبرتهما ، وشهد نافع بمثل شهادة أبی بکرة ، ولم یشهد زیاد بمثل شهادتهم ، وقال : رأیته جالساً بین ‹ 604 › رجلی امرأة ، ورأیت قدمین مرفوعین یخفقان (3) ، وإستین مکشوفتین ، وسمعت حفراً (4) شدیداً . .

قال عمر : فهل رأیته کالمیل فی المکحلة ؟

قال : لا ، قال : فهل تعرف المرأة ؟ قال : لا ، ولکن إستها (5) .

فأمر عمر بالثلاثة ، فجلّدوا الحدّ ، وقرأ : ( فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ

ص : 376

فَأُولئِک عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ ) (1) .

فقال المغیرة : فالحمد لله الذی أخزاکم . . فصاح به عمر : اسکت ، أسکت الله نامتک (2) ، أما والله لو تمّت الشهادة لرجمتک بأحجارک . فهذا ما ذکره الطبری (3) .

از ملاحظه این عبارت طبری ظاهر میشود که از مخاطب در نسبت این قصه به طبری اکاذیب متعدده و افترائات متنوعه و بهتانهای گوناگون و تهمتهای بوقلمون واقع شده ، و ابن روزبهان و خواجه کابلی هم در نقل آن از طبری مرتکب خیانات و تحریفات و افترائات گردیده اند ، لیکن مخاطب ماهر ، ایشان را در صنعت کذب و افترا قاصر گمان نموده ، به مفاد : کم ترک الأوائل للأواخر ! ! چند تا کذبات ظاهر افزوده .

و اولاً اکاذیبی که از مخاطب در نقل این قصه واقع شده ، و در بعض آن کابلی و ابن روزبهان هم شریک اویند ، و بعض آن مخصوص به او است ، باید شنید :

ص : 377

اول : آنکه قول او : مردم بصره با مغیره بد بودند .

کذب و دروغ است ; زیرا که این کلام به لحاظ سیاق دال است بر آنکه مردم بصره قبلِ صدور قصوری از مغیره با او بد بودند ، حال آنکه از عبارت طبری ظاهر است که بر اهل بصره ، آمد و رفت مغیره نزد ام جمیل دشوار شد ، به این سبب در پی استکشاف حال او شدند ، نه به سبب عداوت سابقه .

دوم : آنکه قول او : مردم بصره میخواستند که مغیره را عزل کنند .

نیز کذب محض است ، چه ظاهر است که این معنا هم در عبارت طبری مذکور نیست ، و کابلی هم آن را ذکر نکرده ، این معنا از اضافات و زیادات مخاطب است !

سوم : آنکه قول او : بر وی تهمت زنا بستند .

نیز کذب صریح است و بهتان فضیح ، و در عبارت طبری مذکور نیست ، بلکه بر خلاف آن زنای مغیره از آن ثابت است ، چنانچه ابن ابی الحدید هم به آن اعتراف کرده ، و کابلی و ابن روزبهان هم این کذب را ذکر نکرده بودند ، از اضافات و اختراعات مخاطب است ، گو کابلی و ابن روزبهان قصد ایهام آن کرده باشند لیکن بر ذکر آن صراحتاً جسارت نیافتند .

چهارم : آنکه قول او : چند کس را از شاهدان زور مقرر کردند .

کذب صریح و بهتان قبیح و دروغ فضیح است که اصلا در عبارت طبری وجودی ندارد ، و بر خلاف آن عبارتش به آواز بلند ندا میکند ، و این کذب را

ص : 378

هم کابلی ذکر ننموده ، گو به قول خود : ( أخذوا علیه شهوداً ) (1) بعدِ ذکر عداوت اهل بصره قصد ایهام این معنا کرده باشد (2) ، لیکن صراحتاً زور و کذب شهود را به طبری و دیگر علمای خود منسوب نساخته ، و همچنین ابن روزبهان .

پنجم : آنکه آنچه گفته : و خبر تهمت زنا در بصره شایع شد .

نیز کذب محض و دروغ صرف است ، هرگز در عبارت طبری مذکور نیست - کما علمت - و ابن روزبهان و خواجه کابلی هم - که متصدی نسبت این قصه به طبری شده اند - ذکر آن نکرده اند ، محض از ابتداعات و اختراعات ‹ 605 › مخاطب باکمالات است !

ششم : آنچه گفته : و رفته رفته به عمر برسید .

نیز از عبارت طبری ظاهر نمیشود که این خبر رفته رفته به عمر رسیده ، بلکه از آن ظاهر است که خبر مغیره را مردم بصره با شهود زنای مغیره به عمر نوشتند ، و این نقل هم چنانچه خلاف واقع است ، همچنین مخالف نقل ابن روزبهان و کابلی است که از عبارت ابن روزبهان چنان ظاهر است که مردم بصره با شهود خود نزد عمر حاضر شده ، بیان حال مغیره کردند ، و از عبارت

ص : 379

کابلی ظاهر است که مردم بصره حال مغیره را به عمر نوشتند (1) ، پس عجب که این ثلاثه معتقدین ثلاثه یک قصه را به طرق ثلاثه نقل مینمایند ، و همه [ آن ] ها نسبت به طبری مینمایند ، و یکی از دیگری اخذ میکند و مخالفت او مینماید ، یعنی کابلی از کتاب ابن روزبهان برداشته و مخالفت او اختیار ساخته ، و مخاطب قلاده تقلید کابلی در گردن انداخته و باز همت به مخالفت خواجه خود و خواجه خواجه گماشته ! !

هفتم : آنچه گفته که : مغیره و شهود اربعه در محل حکومت به محضر صحابه که حضرت امیر ( علیه السلام ) هم در آن مجلس بود ، حاضر آمدند .

در این عبارت هم کذب را داخل ساخته ، چه حضور حضرت امیر ( علیه السلام ) در محل حکومت - که مغیره و شهود اربعه در آنجا حاضر شدند - اصلا طبری ذکر ننموده ، و نه کابلی و ابن روزبهان این معنا را ذکر نموده اند ، محض از ایجادات و اختراعات طبع عالی و خاطر وقت مآثر (2) مخاطب ماهر است !

هشتم : آنچه گفته : و مدعیان اهل بصره دعوی نمودند که مغیرة بن شعبه زنا کرده است ، با زنی که او را ام جمیل میگفتند .

نسبت آن نیز به طبری صحیح نیست ، چه از عبارت طبری اصلا ظاهر

ص : 380

نمی شود که مدعیان اهل بصره رو بروی عمر آمده ، دعوی زنای مغیره کرده باشند .

پس تر بدان که مخاطب با وصف نقل این قصه از طبری نام سه شاهد ذکر نکرده و به اخفای آن پرداخته ، حال آنکه در " تاریخ طبری " به تصریح مذکور است که : ایشان ابوبکره و نافع بن کلده و شبل بن معبد بودند ، و ابن روزبهان و کابلی نام هر چهار شاهد را مخفی ساخته اند ، و در این اخفا و اجمال و اهمال غرض عظیمی مطوی است ، و آن اخفای این معناست که این شهود صحابه بودند ! چه در مابعد میدانی که ابوبکره و شبل و نافع به تصریح نووی صحابه اند ، پس اخفای نام اینها به این سبب است که نسبت کذب و زور به ایشان - در نسبت زنا به مغیره - آسان شود .

و از لطائف آن است که مخاطب برای تصدیق خود - که به ابن جریر طبری در متن قصه ، مغیره را به نحوی که ذکر کرده نسبت داده - در " حاشیه " عبارتی عربی نقل نموده ، و آن را به " تاریخ طبری " منسوب ساخته ، حال آنکه آن عبارت اصل " تاریخ طبری " نیست (1) ، شاید از بعض مختصرات آن

ص : 381

باشد ، و مع هذا از عبارت منقوله او هم تصدیق اکاذیب او ظاهر نمیشود ، قال فی الحاشیة :

فبلغ ذلک الخبر إلی عمر . . . فاستدعاه ، وولّی إمارة البصرة أبا موسی الأشعری ، فلمّا قدم المغیرة المدینة ، قال عمر : ما هذا الذی سمعته منک ؟ ! قال : لا أدری ماذا یقول هؤلاء الموالی ، فإنی لم أطأ إلاّ امرأتی المنکوحة ، فشهد أبو بکرة ‹ 606 › ونافع ثم شبل ، فقال لهم عمر : تشهدون أنکم رأیتموه یدخل [ ک ] المیل فی المکحلة ، والرشاء فی البئر ؟ (1) قالوا : نعم ، وقصر زیاد فی شهادته ، فقال : رأیته بین رجلی امرأة رافعاً رجلیها ، لکنی لم أر حقیقة الجماع ، ولم أعلم أن المرأة کانت له حلالا أو حراماً ، فقال عمر : الله أکبر ! فأسقط الحدّ عن المغیرة (2) .

ظاهر است که این عبارت ، عبارت اصل " تاریخ طبری " نیست ، و اصل عبارت او آن است که ابن ابی الحدید نقل کرده ، و مع هذا از این عبارت هم تصدیق اکاذیب مخاطب : بستنِ مردم بصره تهمت زنا بر مغیره ، و مقرر کردن شاهدان زور و غیر آن پیدا نمیشود (3) .

ص : 382

پس حیرت است که از نقل این عبارت چه فائده جز اظهار کمال عجز از تصدیق کذب و زور خود تصور نموده .

و مع هذا از این عبارت که خودش نقل کرده ظاهر است که شهود زنای مغیره ، ابوبکره و نافع و شبل بودند ، پس رازی که ابن روزبهان و کابلی نهفته بودند ، و مخاطب هم در متن به تقلیدشان در اخفای آن رفته ، به نقل خودش بر ملا افتاد ، و تحریف اسلاف او و تحریف خود او در نقل این قصه حسب نقل او ثابت گردید ، ولله الحمد علی ذلک حمداً جمیلا .

و هرگاه حال اکاذیب و خیانات و تحریفات مخاطب در نقل این قصه از طبری دریافت کردی ، پس محتجب نماند که چنانچه مخاطب در نقل این قصه مرتکب خیانات و اکاذیب گردید ، همچنان ابن روزبهان و کابلی تحریفات و خیانات و اختراعات را پسندیده اند ، و با این همه ، نقل هر سه با هم متخالف است و مخالف واقع !

عبارتِ مخاطب که خود میبینی ، عبارت ابن روزبهان و کابلی هم باید شنید ، پس بدان که ابن روزبهان به جواب " نهج الحق " گفته :

قصّة مغیرة - علی ما ذکره المعتمدون من الرواة - : انه کان أمیراً بالکوفة ، وکان الناس یبغضونه ، فأخذوا علیه الشهود أنه زنی ، وأتوا عمر ، فأحضره من الکوفة ، فشهد علیه واحد منهم ، فقال عمر - لمغیرة - : قد ذهب ربعک . . فلمّا شهد إثنان ، قال : قد

ص : 383

ذهب نصفک . . فلمّا شهد الثالث ، قال : قد ذهب ثلاثة أرباعک . . فلمّا بلغ نوبة الشهادة إلی الرابع ، أدّی الشهادة بهذه الصیغة : إنی رأیته مع المرأة فی ثوب ملتحفین [ به ] (1) ، وما رأیت العضو فی العضو کالمرود فی المکحلة . . فسقط الحدّ عن المغیرة .