بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 97

جمه بحارالانوار جلد 97: کتاب جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و کتاب زیارت

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب الجهاد

جهاد و مقابله با دشمن و مطالب مربوط به آن

باب اول : وجوب جهاد و فضیلت آن

آیات

وَ لَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَ لَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ.(1)

{و کسانی را که در راه خدا کشته می شوند مرده نخوانید بلکه زنده اند ولی شما نمی دانید}.

- وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَ لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ* وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ.(2)

{و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید، ولی از اندازه در نگذرید، زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست نمی دارد، و هر کجا بر ایشان دست یافتید آنان را بکشید، و همان گونه که شما را بیرون راندند آنان را بیرون برانید، [چرا که] فتنه [=شرک] از قتل بدتر است}.

- وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ.(3)

{با آنان بجنگید تا دیگر فتنه ای نباشد، و دین مخصوص خدا شود، پس اگر دست برداشتند تجاوز جز بر ستمکاران روا نیست}.

- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.(4)

{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.

- کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ.(5)

{بر شما کارزار واجب شده است در حالی که برای شما ناگوار است، و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است، و بسا چیزی را دوست می دارید و آن برای شما بد است، و خدا می داند و شما نمی دانید}.

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(6)

{آنان که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و راه خدا جهاد نموده اند آنان به رحمت خدا امیدوارند خداوند آمرزنده مهربان است}.

- و َقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.(7)

- قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.(8)

{کسانی که به دیدار خداوند یقین داشتند گفتند: بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است}.

- وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ.(9)

{و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعا زمین تباه می گردید، ولی خداوند نسبت به جهانیان تفضل دارد}.

- لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ.(10)

{در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است}.

- أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ.(11)

{ آیا پنداشتید که داخل بهشت می شوید بی آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم بدارد}.

- وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکَانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ* وَ مَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ إِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ* فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَ حُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.(12)

{و چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند و خداوند شکیبایان را دوست دارد، و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگارا، گناهان ما و زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یاری ده، پس خداوند پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کَانُوا غُزًّی لَوْ کَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَ مَا قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ* وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ.(13)

{ای کسانی که ایمان آورده اید همچون کسانی نباشید که کفر ورزیدند و به برادرانشان هنگامی که به سفر رفته [و در سفر مردند] و یا جهادگر شدند [و کشته شدند] گفتند: اگر نزد ما [مانده] بودند نمی مردند و کشته نمی شدند [شما چنین سخنانی مگویید] تا خدا آن را در دلهایشان حسرتی قرار دهد و خدا[ست که] زنده می کند و می میراند و خدا[ست که] به آنچه می کنید بیناست، و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید قطعا آمرزش خدا و رحمت او از [همه] آنچه [آنان] جمع می کنند بهتر است، و اگر [در راه جهاد] بمیرید یا کشته شوید قطعا به سوی خدا گردآورده خواهید شد}.

- وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ* یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ

ص: 2

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ (1)

و قال تعالی: وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2)

و قال تعالی: قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (3)

و قال تعالی: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ (4)

و قال تعالی: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِ (5)

آل عمران: و قال تعالی أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ (6)

و قال: وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ وَ ما کانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (7)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُزًّی لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ (8)

و قال تعالی: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ

ص: 2

مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ.(1)

{هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند، به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند، بر نعمت و فضل خدا و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی گرداند شادی می کنند}.

- فَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأُوذُوا فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَاب.(2)

{پس کسانی که هجرت کرده و از خانه های خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند بدیهایشان را از آنان می زدایم و آنان را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورم [این] پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعًا.(3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید [در برابر دشمن] آماده باشید [=اسلحه خود را برگیرید] و گروه گروه [به جهاد] بیرون روید یا به طور جمعی روانه شوید}.

- فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا.(4)

{پس باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروز شود به زودی پاداشی بزرگ به او خواهیم داد}.

- الَّذِینَ آمَنُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفًا.(5)

{کسانی که ایمان آورده اند در راه خدا کارزار می کنند و کسانی که کافر شده اند در راه طاغوت می جنگند پس با یاران شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است}.

- لَا یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا* دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَ کَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا.(6)

{مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمی باشند، خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده و[لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ برتری بخشیده است، [پاداش بزرگی که] به عنوان درجات و آمرزش و رحمتی از جانب او [نصیب آنان می شود] و خدا آمرزنده مهربان است} .

- وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.(7)

{و در راهش جهاد کنید باشد که رستگار شوید}.

- یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ.(8)

{در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند}.

- وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ.(9)

{ و پیروزی جز از نزد خدا نیست}.

- فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی.(10)

{و شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون [ریگ به سوی آنان] افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند}.

- وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ

ص: 3

مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ (1)

و قال تعالی: فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ (2)

النساء: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً(3)

و قال تعالی: فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً(4) إلی قوله الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً(5)

و قال تعالی: لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(6)

المائدة: وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (7)

و قال تعالی: یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ (8)

الأنفال: وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (9)

و قال سبحانه: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی (10)

و قال تعالی: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ

ص: 3

بَصِیرٌ.(1)

{و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آن خدا گردد پس اگر [از کفر] بازایستند قطعا خدا به آنچه انجام می دهند بیناست}.

- قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ* وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَی مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ.(2)

{با آنان بجنگید خدا آنان را به دست شما عذاب و رسوایشان می کند و شما را بر ایشان پیروزی می بخشد و دلهای گروه مؤمنان را خنک می گرداند، و خشم دلهایشان را بب رد و خدا توبه هر که را بخواهد می پذیرد و خدا دانای حکیم است}.

- أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ.(3)

{آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد، کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند، پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند مژده می دهد، جاودانه در آنها خواهند بود در حقیقت خداست که نزد او پاداشی بزرگ است}.

- وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً.(4)

{و همگی با مشرکان بجنگید چنانکه آنان همگی با شما می جنگند}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ* إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.(5)

{ای کسانی که ایمان آورده اید شما را چه شده است که چون به شما گفته می شود در راه خدا بسیج شوید کندی به خرج می دهید، آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید، متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست، اگر بسیج نشوید [خدا] شما را به عذابی دردناک عذاب می کند و گروهی دیگر به جای شما می آورد و به او زیانی نخواهید رسانید و خدا بر هر چیزی تواناست} .

- انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.(6)

{سبکبار و گرانبار بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید اگر بدانید این برای شما بهتر است}.

- قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ.(7)

{بگو آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می برید در حالی که ما انتظار می کشیم که خدا از جانب خود یا به دست ما عذابی به شما برساند پس انتظار بکشید که ما هم با شما در انتظاریم}.

- فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَکَرِهُوا أَنْ یُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ.(8)

{بر جای ماندگان به [خانه] نشستن خود پس از رسول خدا شادمان شدند و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند کراهت داشتند و گفتند در این گرما بیرون نروید بگو اگر دریابند آتش جهنم سوزان تر است}.

- لَکِنِ الرَّسُولُ

ص: 4

بَصِیرٌ(1)

التوبة: قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)

و قال تعالی: أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3)

و قال تعالی: وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً(4)

و قال سبحانه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(5) إلی قوله تعالی: انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (6) إلی قوله سبحانه قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ (7) إلی قوله تعالی فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ (8) إلی قوله تعالی لکِنِ الرَّسُولُ

ص: 4

وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِکَ لَهُمُ الْخَیْرَاتُ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.(1)

{ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده اند با مال و جانشان به جهاد برخاسته اند و اینانند که همه خوبیها برای آنان است اینان همان رستگارانند، خدا برای آنان باغهایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است و در آن جاودانه اند این همان رستگاری بزرگ است} .

- إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ.(2)

{در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند [این] به عنوان وعده حقی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است، [آن مؤمنان] همان توبه کنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزه داران رکوع کنندگان سجده کنندگان وادارندگان به کارهای پسندیده بازدارندگان از کارهای ناپسند و پاسداران مقررات خدایند و مؤمنان را بشارت ده}.

- مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لَا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَطَئُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلَا یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ* وَلَا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً وَلَا یَقْطَعُونَ وَادِیًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ* وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.(3)

{مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از [فرمان] پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند چرا که هیچ تشنگی و رنج و گرسنگیی در راه خدا به آنان نمی رسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می آورد قدم نمی گذارند و از دشمنی غنیمتی به دست نمی آورند مگر اینکه به سبب آن عمل صالحی برای آنان [در کارنامه شان] نوشته می شود زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند، و هیچ مال کوچک و بزرگی را انفاق نمی کنند و هیچ وادیی را نمی پیمایند مگر اینکه به حساب آنان نوشته می شود تا خدا آنان را به بهتر از آنچه می کردند پاداش دهد، و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند پس چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند، ای کسانی که ایمان آورده اید با کافرانی که مجاور شما هستند کارزار کنید و آنان باید در شما خشونت بیابند و بدانید که خدا با تقواپیشگان است}.

- أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ.(4)

{به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [جهاد] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست، همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند [آنها گناهی نداشتند] جز اینکه می گفتند پروردگار ما خداست و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود سخت ویران می شد و قطعا خدا به کسی که [دین] او را یاری می کند یاری می دهد چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است}.

- وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ.(5)

{و هر که بکوشد تنها برای خود می کوشد زیرا خدا از جهانیان سخت بی نیاز است} .

ص: 5

وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1)

و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (2) إلی قوله سبحانه ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً وَ لا

یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ (3)

الحج: أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ(4)

العنکبوت: وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (5)

ص: 5

ذَلِکَ وَلَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَکِنْ لِیَبْلُوَ بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ* سَیَهْدِیهِمْ وَیُصْلِحُ بَالَهُمْ* وَیُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ.(1)

{اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شده اند هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند، به زودی آنان را راه می نماید و حالشان را نیکو می گرداند، و در بهشتی که برای آنان وصف کرده آنان را درمی آورد، ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گامهایتان را استوار می دارد}.

- فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَی لَهُمْ* طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ.(2)

{اما چون سوره ای صریح نازل شد و در آن نام کارزار آمد آنان که در دلهایشان مرضی هست مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو می نگرند،[ولی] فرمان پذیری و سخنی شایسته}.

-

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ.(3)

{و البته شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارشهای [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم}.

- فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَکُمْ وَلَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ.(4)

{پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست}.

-

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا.(5)

{و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست و خدا همواره دانای سنجیده کار است}.

- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ.(6)

{در حقیقت مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند اینانند که راست کردارند}.

- إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ.(7)

{در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف چنانکه گویی بنایی ریخته شده از سرب اند جهاد می کنند}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَی اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَکَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِینَ.(8)

{ای کسانی که ایمان آورده اید آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند، به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید برای شما بهتر است، تا گناهانتان را بر شما ببخشاید و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش در بهشتهای همیشگی درآورد این [خود] کامیابی بزرگ است، و [رحمتی] دیگر که آن را دوست دارید یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست و مؤمنان را [بدان] بشارت ده، ای کسانی که ایمان آورده اید یاران خدا باشید همان گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت: یاران من در راه خدا چه کسانی اند؟ حواریون گفتند: ما یاران خداییم، پس طایفه ای کفر ورزیدند و کسانی را که گرویده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند}.

ص: 6

محمد: ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ (1)

و قال تعالی: فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ (2) و قال وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (3) و قال تعالی فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ (4)

الفتح: وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً(5)

الحجرات: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (6) الصف: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (7)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (8).

ص: 6

روایات

روایت1.

الهدایة: جهاد کردن با جان و مال در معیت امام عادل فریضه واجبی است که خداوند عزّ و جلّ آن را بر بندگان خویش مقدر داشته است، و هر کسی که توانایی جهاد کردن با جان و مال در معیت امام عادل را نداشته باشد، باید کسی را با مال و اموال خود برای خروج و جهاد در راه خدا آماده سازد، و هر کسی که مال و اموالی ندارد ولی توانمند و سالم است و هیچ مرضی ندارد که او را از جهاد منع کند، باید خود شخصاً به جهاد بپردازد.

جهاد بر چهار قسم است: دو قسم آن واجب می­باشد، دو قسم دیگر یکی جهاد مستحبی است که جز همراه با فریضه­ای از فرایض انجام نمی­گیرد و دیگری جهاد مستحب است.

اما یکی از دو جهاد واجب پیکار با نفس به منظور جلوگیری از انجام معصیت­های خداوند است و این بزرگ­ترین نوع جهاد است؛ جهاد واجب ِدیگر پیکار با کافرانی است که در نزدیکی و مجاورت شما قرار دارند؛ نوع سوم جهاد، جهاد مستحبّی است که جز به همراه فریضه­ای از فرایض انجام نمی­گیرد، به این ترتیب که پیکار با دشمن بر تمام امّت فرض است و اگر جهاد ترک شود گرفتار عذاب خواهند شد، و این از جمله عذاب­های نازل شده بر امت است، ولی برای امام مستحب است که همراه امت به سوی دشمن رفته و با آنان پیکار کند؛ اما جهاد مستحبّ شامل انجام تمام اعمالی است که سنّت است، که شخص آن­ها را به پا داشته و در به پا داشتن، ابلاغ و احیای آن­ها مجاهدت می­کند، پس تلاش و کوشش در این راه از برترین اعمال است، چرا که باعث احیای سنّت­ها است.(1)

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که سنّت حسنه­ای را پایه گذاری کند، اجر و پاداش انجام آن سنت و نیز پاداش کسانی که بدان عمل کرده­اند برای او ثبت می­گردد، بدون اینکه از اجر عمل کنندگان به آن سنّت کاسته شود.(2)

روایت شده است که هر کسی از راه حلال برای کسب روزی خانواده­اش تلاش نماید، مانند کسی است که در راه خدا به جهاد و مبارزه می­پردازد.(3)

همچنین روایت شده که جهادِ زن، حسن شوهر­داری او است، و در روایت آمده که حجّ، جهاد هر انسان ضعیف است.(4)

روایت2.

نهج البلاغة: در یکی از خطبه­های امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: همانا جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است که خدا آن را به روی دوستان مخصوص خویش گشوده است. جهاد، لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است، کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او می­پوشاند و دچار بلا و مصیبت می­شود و ص: 7

کوچک و ذلیل می­گردد، دل او در پرده گمراهی مانده و حق از او روی می­گرداند، به دلیل ترک جهاد، به خواری محکوم و از عدالت محروم می گردد. تا پایان آنچه در کتاب الفتن ذکر شد.(1)

روایت3.

أمالی الصدوق: زید بن علی از پدر و او نیز از جدش علیهم السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: همانا در بهشت درختی وجود دارد که از بالای آن جواهرات و از زیرش اسب­های ابلق زین­دار و افسار شده­ای خارج می­شوند که بال­دار هستند و سرگین و بول نمی­کنند، پس اولیای خدا بر پشت آن اسب­ها سوار شده و آنان را در هر جای بهشت که بخواهند به پرواز در خواهند آورد، آن­گاه کسانی که در مرتبه­ای پایین­تر از آنان قرار گرفته­اند می­گویند: پروردگارا، چه عملی بندگان تو را به این کرامت و ارجمندی رسانده است؟ خداوند متعال می­فرماید: به راستی که آن­ها شبانه و به قصد عبادت برمی­خاستند و نمی­خوابیدند، در طول روز روزه بودند و چیزی نمی­خوردند، به جهاد و پیکار با دشمن می­پرداختند و هراسی به دل راه نمی­دادند و صدقه می­دادند و بخل نمی­ورزیدند.(2)

روایت4.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با شرافت­ترین نوع مرگ، شهادت و کشته شدن در راه خدا است.(3)

روایت5.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش و او نیز از جدش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستی که جبرئیل علیه السلام مرا خبری داد که از آن چشمانم روشن و قلبم شاد گشت، گفت: ای محمد، هر فردی از افراد امت تو که در غزوه­ای از غزوات و در راه خدا به جهاد و پیکار بپردازد، قطره­ای از آسمان به او اصابت نمی­کند و یا به سر­درد (مختصری) مبتلا نمی­گردد مگر آنکه در روز قیامت برای او شهادت و گواهی خیر می­دهند.(4)

روایت6.

أمالی الصدوق: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: در بهشت دروازه­ای است که دروازه مجاهدین نامیده می­شود، مجاهدین در حالی که شمشیرهایشان را به گردن دارند به سوی آن دروازه حرکت می­کنند و آن را گشوده می­یابند، حال

ص: 8

بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءِ-(1) وَ ضُرِبَ عَلَی قَلْبِهِ بِالْأَسْدَادِ وَ أُدِیلَ (2) الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ.

إلی آخر ما مر فی کتاب الفتن (3).

آنکه جمعیت در آنجا حاضر است و فرشتگان به آنان خوش­آمد می­گویند، هر کسی که ترک جهاد کند، خداوند لباس ذلّت و خواری بر او پوشانده و فقر را بر زندگی­اش حاکم می­گرداند و دینش را دچار تباهی و نابودی می­سازد، همانا خداوند متعال امّت مرا به واسطه سُمّ اسب­ها و محل به زمین زدن نیزه­هایشان عزّت و بزرگی بخشیده است.(1)

روایت7.

أمالی الصدوق: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که نامه و پیام مجاهدی را (به بستگانش) برساند، مانند کسی است که برده­ای را آزاد کرده باشد و در اجر و ثواب جهاد کردن او شریک است.(2)

می­گویم

این حدیث و دو حدیث قبل از آن، در ثواب الأعمال نیز روایت شده­اند.(3)

روایت8.

ثواب الأعمال: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: اسب­های مجاهدان، در بهشت نیز اسب آنان خواهند بود.(4)

روایت9.

ثواب الأعمال: نظیر این حدیث با سندی متفاوت روایت شده است.(5)

روایت10.

ثواب الأعمال، أمالی الصدوق: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خیر به صورت کامل در شمشیر و زیر سایه آن است، چیزی غیر از شمشیر مردم را راست و استوار نمی­گرداند و شمشیرها کلیدهای بهشت و جهنّم هستند.(6)

روایت11.

قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: قتل دو نوع است: قتل کفّاره (کشته شدن با قصاص) و قتل درجه (کشته شدن در جهاد)، پیکار کردن نیز دو نوع است: پیکار کردن با گروه کافران تا اسلام آورند، و پیکار کردن با گروه یاغیان و متجاوزان تا به مسیر مستقیم باز گردند.(7)

ص: 9

الْمَوْقِفِ وَ الْمَلَائِکَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ فَمَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا فِی نَفْسِهِ وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعَزَّ أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِهَا(1).

روایت12.

الخصال: نظیر این حدیث روایت شده است.(1)

روایت13.

علل الشرایع، الخصال: امام باقر علیه السلام فرموده است: جهاد و پیکار در راه خدا کفاره هر گناهی است، غیر از دَین و بدهی که آن را کفّاره­ای نیست جز پرداختن توسط بدهکار یا کسی که طلبکار است، دین را ببخشد.

روایت14.

الخصال: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بالاتر از هر خیر، خیری وجود دارد تا زمانی که شخص در راه خدا کشته می­شود، آن­گاه که در راه خدا کشته شود بالاتر از آن خیری متصوّر نیست، و بالاتر از هر عصیان، عصیانی وجود دارد تا زمانی که شخص یکی از والدین خود را را به قتل می­رساند، آن­گاه که یکی از والدین را به قتل رساند بالاتر از آن عصیان و گناهی متصوّر نیست.(2)

روایت15.

کتاب الغایات: نظیر این حدیث از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است.(3)

روایت16.

الخصال: ابوحمزه ثمالی از علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود: دو قطره نزد خداوند از هر قطره­ای محبوب­ترند: قطره خونی که در راه خدا ریخته می­شود، و قطره اشکی که در تاریکی شب سرازیر شده و بنده چیزی غیر از رضایت خداوند عزّ و جلّ را به واسطه آن طلب نمی­کند.(4)

روایت17.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: سه خصلت وجود دارند که در هر کسی باشند خداوند حوریان را هر گونه بخواهد به ازدواجش درمی­آورد: فروخوردن خشم، صبر و مقاومت در مقابل شدّت و حدّت شمشیرها به خاطر کسب رضایت خداوند عزّ و جلّ، و مردی که به مال حرامی دست می­یابد و به خاطر خدا آن را رها می­سازد.(5)

روایت18.

الخصال:

ص: 10

از عبدالله بن مسعود روایت شده که گفت: از رسول صلّی الله علیه و آله پرسیدم: کدام عمل نزد خدا از هر عملی محبوب­تر است؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نماز سر وقت، گفتم سپس کدام عمل؟ فرمود: نیکی به والدین، گفتم: سپس کدام عمل؟ فرمود: جهاد در راه خداوند عزّ و جلّ؛ عبدالله بن مسعود گوید: پیامبر این مقدار بیان فرمود و اگر از ایشان بیشتر می­پرسیدم اعمال بیشتری را برای من برمی­شمرد.(1)

روایت19.

الخصال: ابن مسعود از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: محبوب­ترین اعمال نزد خداوند عبارتند از: نماز، نیکی و جهاد.(2)

روایت20.

معانی الأخبار، الخصال: در حدیث آمده است که ابوذر از پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسید: کدام عمل نزد خداوند عزّ و جلّ از هر عملی محبوب­تر است؟ پیامبر فرمود: ایمان به خدا و جهاد در راه او، (ابوذر گوید:) گفتم: برترین جهاد کدام است؟ پیامبر فرمود: جهادی است که اسب مجاهد در آن زخمی شده و خون خود او در راه خدا ریخته شود.(3)

روایت21.

عیون أخبار الرضا: امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: برترین اعمال نزد خداوند، ایمان بدون شکّ و تردید، جهاد بدون غلّ و غش و حجّ پذیرفته شده می­باشد؛ و نخستین کسانی که وارد بهشت می­شوند عبارتند از: شهید، بنده و برده­ای که به بهترین شیوه بندگی اربابش را به جا می­آورد و خیر خواه مولا و سرور خویش است، و مرد پاکدامن و با عفتی که اهل عبادت و پرستش خداوند است.(4)

می­گویم

خطبه امیر المؤمنین علیه السلام در نخلیه با همین مضمون و همچنین تفسیر آن در ابواب تاریخ ایشان ذکر گردید.

روایت22.

أمالی الطوسی: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: مرگ طالب و مطلوب است، آن­ها که در نبرد مقاومت دارند و آن­ها که فرار می­کنند، هیچ کدام را از چنگال مرگ رهایی نیست، پس پیش روید و سستی نورزید، چرا که هیچ راه گریزی از مرگ متصوّر نیست، شما اگر کشته هم نشوید بالأخره خواهید مُرد، سوگند به آن کس که جان علی در دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر سر من آسان­تر

ص: 11

عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ الغیزان [الْغِیرَوَانِ] عَنْ أَبِی عَمْرٍو الشَّیْبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله: أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا قُلْتُ ثُمَّ أَیُّ شَیْ ءٍ قَالَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ قُلْتُ ثُمَّ أَیُّ شَیْ ءٍ قَالَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَحَدَّثَنِی بِهَذَا وَ لَوِ اسْتَزَدْتُهُ لَزَادَنِی (1).

از مرگ در بستر استراحت است.(1)

روایت23.

أمالی الطوسی: امام علی علیه السلام فرموده است: برترین اعمالی که توسّل کنندگان به آن توسّل می­کنند، ایمان به خدا و رسول او و جهاد در راه خداست، تا آخر حدیث.(2)

روایت24.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروه در روز قیامت نزد خداوند واسطه و شفیع می­گردند و خداوند شفاعت آنان را می­پذیرد: انبیاء، سپس علماء و سپس شهداء.(3)

روایت25.

ثواب الأعمال: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی به غیبت انسان مؤمن مجاهد بپردازد یا او را آزار دهد و یا با بازماندگان او بدرفتاری کند، عمل او در روز قیامت مورد بررسی قرار می­گیرد تا حسناتش باطل شود، سپس هرگاه که مجاهد مشغول طاعت و عبادت خداوند عزّ و جلّ باشد، او در آتش جهنم واژگون خواهد شد.(4)

روایت26.

المحاسن: أبی رفعه گوید: امام صادق علیه السلام فرموده است: سه خصلت در هر که باشد خداوند حوریان را هر گونه که بخواهد به ازدواج او در می­آورد: فرو خوردن خشم، صبر و مقاومت در مقابل شدّت و حدّت شمشیرها به خاطر کسب رضایت خداوند عزّ و جلّ، و (خصلت) مردی که به مال حرامی دست می­یابد و به خاطر خدا آن را رها می­سازد.(5)

روایت27.

صحیفة الرضا: امام رضا از پدرانش و آنان از علی بن حسین امام سجاد علیهم السلام روایت کرده­اند که فرمود: در حالی که امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیهم السلام برای مردم خطبه می­خواند و آنان را بر جهاد و پیکار تحریک و تشویق می­کرد، جوانی برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان، مرا از فضیلت مجاهدان در راه خدا آگاه گردان، امام علیه السلام فرمود:

من و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که ایشان بر ناقه ی عضباء خود سوار بود، در یک ردیف قرار داشتیم، در حالی که از غزوه ذات السلاسل بازمی گشتیم. پس من از آن حضرت آنچه را که تو از من سؤال کردی پرسیدم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که رزمندگان در راه خدا اراده جنگ می کنند، خدای دوری از آتش را برای ایشان مقرّر می فرماید. و هنگامی که برای جهاد در راه خدا آماده می شوند، خدای به وجود آنها به فرشتگان مباهات و افتخار می کند. و زمانی که با خانواده خود وداع می کنند، دیوارها و خانه ها برایشان می گرید، و در این حال از گناهان خود بیرون می آیند، به مانند ماری که از پوست خود بیرون می شود. و خدای بر هر یک از این مردان مجاهد چهل هزار فرشته می گمارد ص: 12

مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ (1).

تا او را از رو برو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ حفاظت و نگهداری کنند. ایشان هیچ کار نیکی انجام نمی دهند مگر آنکه بیشتر از آن در نامه اعمالشان نوشته می شود، و هر روز برای آنها عبادت هزار مرد که هزار سال خدا را عبادت می کنند، و هر سال عبادت آنها سیصد و شصت روز، به مانند روزهای دنیا، نوشته می شود.

و زمانی که با دشمن روبرو می شوند، دانش اهل دنیا از ثوابی که خدا به آنها می دهد قاصر است. و به هنگام برخورد و رویارویی با دشمن که نیزه ها به حرکت در می آید، و تیرها پرتاپ می شود و جنگاوران با یک دیگر مواجه می شوند، فرشتگان مجاهدان راه خدا را با بالهای خود می پوشانند، و در این حال از خدای برای آنها نصرت و استقامت می طلبند. در این هنگام منادی فریاد می زند: بهشت در سایه شمشیرهاست؛ و فرود آمدن هر نیزه و ضربت شمشیری بر پیکر شهید آسان تر و دلنشین تر از نوشیدن آب سرد در روز تابستان است. و هنگامی که شهید بر اثر ضربت شمشیر یا نیزه ای از اسب خود به زمین می افتد، به زمین نمی رسد مگر اینکه خدای عز و جل حور العین را به همسری او به سویش می فرستد، و این حور العین به آنچه خدای از کرامت خود برای شهید آماده کرده است، او را مژده می دهد. پس هنگامی که پیکر شهید به زمین می خورد، زمین به او می گوید: ای روح پاک، خوش آمدی، تو همان روح بزرگی که از پیکری پاک بیرون شده ای، شادمان باش، زیرا که برای تو فراهم است، آنچه که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی جلوه و گذر نکرده است و خدای عزّ و جلّ می فرماید: من جانشین شهید در میان خانواده او هستم. و هر کس خانواده شهید را خشنود کند، هر آینه مرا خشنود کرده است، و هر کس آنها را خشمگین کند، همانا مرا خشمگین کرده است. و خدای روح شهید را بر بالهای پرنده سبز رنگی قرار می دهد، تا به هر سوی بهشت که می خواهد گردش کند و از میوه های بهشت بخورد، و در پرتو قندیلهای طلایی که به عرش آویزان است پناه گیرد. و به هر شهیدی هفتاد غرفه از غرفه های بهشت داده می شود، فاصله میان هر غرفه به اندازه فاصله میان صنعاء و شام می باشد. روشنای این غرفه ها شرق و غرب عالم را روشن می کند. و در هر غرفه ای هفتاد در وجود دارد و بر هر دری هفتاد لنگه در طلا مشاهده می شود، و بر هر دری شصت پرده آویز است. و در هر یک از غرفه ها هفتاد خیمه و در هر خیمه هفتاد تخت از طلا وجود دارد، که پایه های آنها از زبرجد و درّ است، و پایه های تختها با میخهای زمرّد استوار شده است. و بر هر تختی چهل فرش که ضخامت هر کدام بیست متر می باشد گسترده شده است، و بر هر یک از این فرش ها همسری از حور العین که شوهر دوست و با یک دیگر همسالند نشسته است.

پس از این سخنان جوان پرسشگر گفت: یا امیر المؤمنین! به من از زن شوهر دوست خبر بده.

امیر المؤمنین فرمود: او زن خندان و با کرشمه ایست، که نسبت به شوهر شیفته است، و هفتاد هزار کنیز و هفتاد هزار غلام دارد. وی به طلا زینت شده و دارای چهره ای سپید است. بر سر این زنها تاجهایی از لؤلؤ، بر شانه های ایشان شنل ها و در دستهای آنان جامها و کوزه هایی وجود دارد. هنگامی که روز قیامت فرا برسد، شهید با شمشیر آخته از گور بیرون می آید، در حالی که از رگهای گردن او خون می ریزد، رنگ به رنگ خون ولی بوی آن مانند رائحه مشک است، و با این حال از عرصه قیامت می گذرد.

سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست، اگر انبیاء بر سر راه شهیدان باشند، به احترام آنها از مرکب پیاده می شوند، چرا که مقام و ارزش شهیدان را در پیشگاه خدا مشاهده می کنند، و شهیدان به سمت سفره هایی از جواهر می آیند و بر آن می نشینند و هر یک از شهیدان در باره هفتاد هزار نفر از خاندان و همسایگان خود شفاعت می کند، تا آنجا که همسایگان او بر سر همسایگی با وی با یکدیگر نزاع و دشمنی می کنند که کدامیک همسایه نزدیک تر او بوده آنگاه آن همسایگان با آن شهید و با حضرت ابراهیم علیه السلام بر سفره جاودانی بهشت می نشینند، و هر بامداد و شامگاه رحمت خدای متعال را دیدار می کنند.(1)

روایت28.

الإرشاد: امام علی علیه السلام فرموده است: همانا مرگ به سرعت در جستجوی شماست، مرگ مطلوبی است که آن­ها که در نبرد مقاومت دارند و آن­ها که فرار می­کنند را گریزی از آن نیست، پس پیش روید و سستی نکنید، چرا که هیچ راه فراری از مرگ وجود ندارد، همانا شما اگر کشته هم نشوید بالأخره خواهید مُرد، سوگند به کسی که جان علی در دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر من آسان­تر از مرگ در بستر استراحت است.(2)

روایت28.

تفسیر العیاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: من به جهاد علاقمند و در انجام آن چابک هستم، پیامبر فرمود: پس به جهاد در راه خدا بپرداز، که اگر کشته شوی، نزد خداوند زنده خواهی بود و روزی داده می­شوی، و اگر بمیری، اجر و پاداشت با خداوند خواهد بود، همچنین اگر سلامت باز گردی بدون گناه به سوی خداوند باز خواهی گشت، و این تفسیر آیه «وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}، می­باشد.(3)

روایت30.

تفسیر عیاشی: ابوالجارود در تفسیر آیه «واجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً» {و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده}، از زید بن علی روایت کرده که منظور از (سلطانا نصیرا) شمشیر است.(4)

روایت31.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: ابو حمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ قطره­ای نزد خداوند محبوب­تر از قطره خون ریخته شده در راه خدا یا قطره اشک سرازیر شده از چشم در تاریکی شب به خاطر ترس از خدا وجود ندارد، و هیچ گامی نزد خدا محبوب­تر

ص: 14

یَحْفَظُونَهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ لَا یَعْمَلُ حَسَنَةً إِلَّا ضُعِّفَتْ لَهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ کُلَّ یَوْمٍ عِبَادَةُ أَلْفِ رَجُلٍ یَعْبُدُونَ اللَّهَ أَلْفَ سَنَةٍ کُلُّ سَنَةٍ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً وَ الْیَوْمُ مِثْلُ عُمُرِ الدُّنْیَا وَ إِذَا صَارُوا بِحَضْرَةِ عَدُوِّهِمِ انْقَطَعَ عِلْمُ أَهْلِ الدُّنْیَا عَنْ ثَوَابِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ فَإِذَا بَرَزُوا لِعَدُوِّهِمْ وَ أُشْرِعَتِ الْأَسِنَّةُ وَ فُوِّقَتِ السِّهَامُ وَ تَقَدَّمَ الرَّجُلُ إِلَی الرَّجُلِ حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِأَجْنِحَتِهِمْ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ لَهُمْ بِالنَّصْرِ وَ التَّثْبِیتِ فَیُنَادِی مُنَادٍ الْجَنَّةُ تَحْتَ ظِلَالِ السُّیُوفِ فَتَکُونُ الطَّعْنَةُ وَ الضَّرْبَةُ عَلَی الشَّهِیدِ أَهْوَنَ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ الْبَارِدِ فِی الْیَوْمِ الصَّائِفِ وَ إِذَا زَالَ الشَّهِیدُ عَنْ فَرَسِهِ بِطَعْنَةٍ أَوْ ضَرْبَةٍ لَمْ یَصِلْ إِلَی الْأَرْضِ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ زَوْجَتَهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فَتُبَشِّرَهُ بِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ فَإِذَا وَصَلَ إِلَی الْأَرْضِ تَقُولُ لَهُ مَرْحَباً بِالرُّوحِ الطَّیِّبَةِ الَّتِی أُخْرِجَتْ مِنَ الْبَدَنِ الطَّیِّبِ أَبْشِرْ فَإِنَّ لَکَ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ وَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا خَلِیفَتُهُ فِی أَهْلِهِ وَ مَنْ أَرْضَاهُمْ فَقَدْ أَرْضَانِی وَ مَنْ أَسْخَطَهُمْ فَقَدْ أَسْخَطَنِی وَ یَجْعَلُ اللَّهُ رُوحَهُ فِی حَوَاصِلِ طَیْرٍ خُضْرٍ تَسْرَحُ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ تَشَاءُ تَأْکُلُ مِنْ ثِمَارِهَا وَ تَأْوِی إِلَی قَنَادِیلَ مِنْ ذَهَبٍ مُعَلَّقَةٍ بِالْعَرْشِ وَ یُعْطَی الرَّجُلُ مِنْهُمْ سَبْعِینَ غُرْفَةً مِنْ غُرَفِ الْفِرْدَوْسِ مَا بَیْنَ صَنْعَاءَ وَ الشَّامِ یَمْلَأُ نُورُهَا مَا بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ فِی کُلِّ غُرْفَةٍ سَبْعُونَ بَاباً عَلَی کُلِّ بَابٍ سَبْعُونَ مِصْرَاعاً مِنْ ذَهَبٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ سُتُورٌ مُسْبَلَةٌ فِی کُلِّ غُرْفَةٍ سَبْعُونَ خَیْمَةً فِی کُلِّ خَیْمَةٍ سَبْعُونَ سَرِیراً مِنْ ذَهَبٍ قَوَائِمُهَا الدُّرُّ وَ الزَّبَرْجَدُ مَوْصُولَةٌ بِقُضْبَانٍ مِنْ زُمُرُّدٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ أَرْبَعُونَ فَرْشاً غِلَظُ کُلِّ فِرَاشٍ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً عَلَی کُلِّ فِرَاشٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عُرُباً أَتْرَاباً فَقَالَ الشَّابُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَرِبَةِ قَالَ هِیَ الْغَنِجَةُ الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ الشَّهِیَّةُ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفَةٍ صُفْرُ الْحُلِیِّ بِیضُ الْوُجُوهِ عَلَیْهِمْ تِیجَانُ اللُّؤْلُؤِ عَلَی رِقَابِهِمُ الْمَنَادِیلُ بِأَیْدِیهِمُ الْأَکْوِبَةُ وَ الْأَبَارِیقُ وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَخْرُجُ مِنْ قَبْرِهِ شَاهِراً سَیْفَهُ تَشْخُبُ أَوْدَاجُهُ دَماً اللَّوْنُ لَوْنُ الدَّمِ وَ الرَّائِحَةُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ یَخْطُو فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ.

فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَ الْأَنْبِیَاءُ عَلَی طَرِیقِهِمْ لَتَرَجَّلُوا لَهُمْ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ

ص: 13

از گامی که به سوی دیدار بستگان و یا گامی که به سوی پیکار با دشمن برداشته می­شود نیست، همچنین هیچ جرعه­ای نزد خداوند محبوب­تر از جرعه غیظ یا جرعه­ای که بنده خدا مصیبت خود را به وسیله آن باز می­گرداند وجود ندارد.(1)

روایت32.

نوادر الراوندیّ: امام موسی کاظم از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستی که بالاتر از هر خیر، خیری وجود دارد تا اینکه انسان به عنوان شهید در راه خدا کشته می­شود، پس بالاتر از آن هیچ خیری متصوّر نیست، و بالاتر از هر عقوق (گناه) گناهی وجود دارد تا اینکه انسان یکی از والدین خود را به قتل می­رساند، پس بالاتر از آن هیچ گناهی متصوّر نیست.(2)

روایت33.

با استناد به همین سند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: اسب­های مجاهدان در دنیا اسب­های آنان در بهشت خواهد بود.(3)

روایت34.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: حافظان قرآن عارفان اهل بهشتند، مجاهدان در راه خداوند متعال پیش­گامان، و پیامبران سادات اهل بهشت هستند.(4)

روایت35.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: موسی علیه السلام مشغول دعا خواندن شد و هارون و فرشتگان آمین گفتند، پس خداوند متعال فرمود: استقامت به خرج دهید که دعای شما اجابت شده است، و هر کسی که در راه من جهاد و پیکار کند، تا روز قیامت دعای او را اجابت خواهم کرد.(5)

روایت36.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: در روز قیامت از هر نعمتی سؤال می­شود غیر از نعمتی که در راه خداوند متعال به کار گرفته شده باشد.(6)

روایت37.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: همانا بخیل­ترین مردم کسی است که نسبت به سلام کردن بخل ورزد، و بخشنده­ترین مردم کسی است که جان و مال خویش را در راه خدا ببخشد.(7)

روایت38.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: امّتم را به انجام پنج عمل سفارش می­کنم: گوش فرادادن به اوامر خداوند متعال، اطاعت، هجرت، جهاد و همراه جماعت بودن؛ و سهم هر کسی که به شیوه جاهلیّت دعا بخواند، سنگ ریزه­ای از سنگ ربزه­های جهنّم خواهد بود.(8)

ص: 15

بَهَائِهِمْ حَتَّی یَأْتُوا إِلَی مَوَائِدَ مِنَ الْجَوَاهِرِ فَیَقْعُدُونَ عَلَیْهَا وَ یَشْفَعُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ جِیرَتِهِ حَتَّی إِنَّ الْجَارَیْنِ یَخْتَصِمَانِ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ فَیَقْعُدُونَ مَعَهُ وَ مَعَ إِبْرَاهِیمَ عَلَی مَائِدَةِ الْخُلْدِ فَیَنْظُرُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی کُلِّ بُکْرَةٍ وَ عَشِیَّةٍ(1).

روایت39.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: نخستین کسی که در راه خدا به پیکار پرداخت ابراهیم خلیل علیه السلام بود، آن­گاه که رومیان لوط علیه السلام را به اسارت گرفتند پس ابراهیم علیه السلام به قصد پیکار با آنان خارج شد و لوط را از دست­شان نجات بخشید.(1)

باب دوم : اقسام جهاد، شرایط و آداب آن

آیات

وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ.(2)

{و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد پس اگر باز گشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست می دارد}.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی از دوستداران ما از پدرم درباره جنگ­های امیر المؤمنین علیه السلام پرسید، پدرم (امام باقر علیه السلام) در پاسخ او فرمود: خداوند متعال محمّد صلی الله و علیه و آله را همراه پنج شمشیر برانگیخت: سه شمشیر از آن­ها آخته هستند و تا زمانی که جنگ تمام نشود و سلاح­ها بر زمین گذاشته نشود غلاف نمی­شوند، و جنگ تا زمانی که خورشید از مشرق غروب نکند (تا زمان برپایی قیامت) به پایان نمی­رسد، و در آن روز که خورشید از مغرب طلوع کرد، همه مردم ایمان می­آورند، « فیومئذ لا ینفع نفساً ایمانها لم تکن آمنت من قبل أو کسبت فی إیمانها خیراً» {در آن روز، ایمان آوردن هیچ شخصی به او سود نمی­رساند اگر پیش از آن ایمان نیاورده و یا به واسطه ایمانش کسب خیر نکرده باشد}؛ و یکی از آن شمشیرها پیچیده شده در پوشش و شمشیر دیگر در غلاف است و آختگی آن برای دیگران و حُکمش برای ماست؛ امّا یکی از آن سه شمشیر آخته، علیه مشرکان عرب از غلاف برکشیده شده است، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا» { مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند}، (فَإن تَابُوا) یعنی: اگر ایمان آوردند، «فَإخوانُکم فی الدین» {پس برادران دینی شما هستند}، چیزی غیر از کشته شدن یا وارد شدن در اسلام از اینان پذیرفته نیست و اموال و فرزندان ایشان، با استناد به رفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله در به اسارت گرفتن دشمنان، به اسارت (و غنیمت) گرفته می­شوند، پیامبر صلی الله و علیه و آله عدّه­ای از دشمنان را به اسارت می­گرفت، عدّه­ای را عفو و از برخی دیگر فدیه می­گرفت.

شمشیر آخته دوم بر علیه اهل ذمّه به کار گرفته می­شود، خداوند متعال فرموده است: «و قولوا للناس حُسناً» {و به نیکی با مردم سخن بگویید} این آیه در شأن اهل ذمّه نازل شده است، سپس این فرموده خداوند متعال آن را نسخ کرده است: «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَ لَا بِالْیَوْمِ

ص: 16

مِنْ خُطْوَةٍ إِلَی ذِی رَحِمٍ أَوْ خُطْوَةٍ یُتِمُّ بِهَا زَحْفاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ أَوْ جُرْعَةٍ ترد [یَرُدُّ] بِهَا الْعَبْدُ مُصِیبَتَهُ (1).

الْآخِرِ وَ لَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّ-هُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعطوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ» {با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدین به دین حق نمی گردند کارزار کنید تا با [کمال] خواری به دست خود جزیه دهند}. بنابراین از هر یک از آنان که در سرزمین اسلام سکونت دارند چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن پذیرفته نمی­شود و اموال و فرزندان آنان به (غنیمت) و اسارت گرفته می­شود، و آن­گاه که پرداختن جزیه را پذیرفتند، به اسارت گرفتن آنان و به غنیمت بردن اموال­شان بر ما حرام می­شود و ازدواج با آنان برای ما حلال می­گردد، امّا به اسارت گرفتن آنان که در سرزمین جنگ (بلاد کفر) ساکن هستند و همچنین به غنیمت گرفتن اموالشان برای ما حلال و ازدواج با آنان حرام است، و چیزی جز کشته یا وارد شدن در اسلام از آنان پذیرفته نمی­شود.

و شمشیر سوّم بر علیه مشرکان عجم یعنی ترک، دیلم و ساکنان کناره خزر آخته می­گردد، خداوند متعال در ابتدای سوره­ای که در آن به ذکر احوال کافران پرداخته و قصه آنان را حکایت کرده فرموده است: «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَِلکَ وَ لَوْ یَشَاءُ اللَّ-هُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لَ-کِن لِّیَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ»{پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شده اند هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند} « فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ» یعنی: پس از به اسارت گرفتن آنان، «وَ إِمَّا فِدَاءً» یعنی: پرداخت بهای آزادی که از سوی اهل ذمّه به اهل اسلام پرداخت می­شود، پس چیزی غیر از کشته شدن یا وارد شدن در اسلام از آنان پذیرفته نمی­شود و ازدواج با آنان تا زمانی که در حال جنگ با اسلام هستند برای ما حلال نیست.

امّا شمشیر پیچیده شده (ملفوف) در مقابل اهل بغی و تأویل به کار گرفته می­شود، خداوند متعال فرموده است: «وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّ-هِ» {و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد}، هنگامی که این آیه نازل شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا یکی از شما پس از من با تأویل پیکار خواهد کرد آن گونه که من بر سر تنزیل (قرآن) پیکار نمودم، از پیامبر صلّی الله علیه و آله سؤال شد آن شخص کیست؟ پیامبر فرمود: کسی که دوزنده (وصله زننده به) کفش است، یعنی امام امیرالمؤمنین علیه السلام؛ و عمّار بن یاسر گفته است: سه بار همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله در زیر پرچم به جهاد و پیکار پرداختم و این چهارمین بار است، به خدا سوگند اگر ما را بزنند تا حدّی که ما را به نخلستان هجر برسانند، یقین حاصل کرده­ایم که ما بر مسیر حقّ قرار داریم و آنان بر مسیر باطل قرار دارند، و شیوه رفتار با آنان همان است که امیر المؤمنین علیه السلام به تأسّی از پیامبر صلّی الله علیه و آله در روز فتح مکّه انجام داده است، پیامبر هیچ یک از ساکنان مکّه را به اسارت نگرفت و فرمود: هر کسی که درِِ خانه­اش را ببندد در امان است، هر کسی که اسلحه­اش را بر زمین بگذارد در امان است و هر کسی که وارد خانه ابوسفیان شود نیز در امان است، امیر مؤمنان نیز در روز (فتح) بصره در مورد آنان فرمود: فرزندان آنان را به اسارت نگیرید، زخمی­ها را به قتل نرسانید و به دنبال کسانی که گریخته­اند نروید، و هر کسی که درِ خانه­اش را ببندد و اسلحه­اش را بر زمین بگذارد در امان است.

ص: 17

امّا شمشیر غلاف شده شمشیری است که قصاص با آن اجرا می­شود، خداوند متعال فرموده است: «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَّهُ» {جان در مقابل جان و زخمها [نیز به همان ترتیب] قصاصی دارند و هر که از آن [قصاص] درگذرد پس آن کفاره [گناهان] او خواهد بود}، پس آختگی این شمشیر در خدمت اولیای مقتول است و حُکم آن نزد ماست؛ این پنج شمشیر، شمشیرهایی هستند که خداوند متعال پیامبر خود را به همراهی آن­ها مبعوث گردانده است، پس هر کسی که همه و یا یکی از این شمشیرها و یا بخشی از سیره (شیوه استفاده) و احکام مربوط به آن­ها را انکار کند، به آنچه که خداوند متعال بر محمّد صلّی الله علیه وآله نازل فرموده کفر ورزیده است.(1)

روایت2.

الخصال: نظیر این حدیث روایت شده است.(2)

روایت3.

تحف العقول: نظیر این حدیث به صورت مرسل روایت شده است.(3)

روایت4.

الاحتجاج: عبّاد بصری در راه مکّه امام سجاد علیه السلام را مشاهده کرد، پس به او گفت: ای علی بن الحسین، جهاد و سختی آن را رها کرده و به حجّ و سهولت آن روی آورده­ای، در حالی که خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ اللَّ-هَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ» {در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند}، تا جایی که می فرماید: «و بشّر المؤمنین» {و مؤمنان را بشارت ده}، امام سجاد علیه السلام فرمود: اگر این اشخاص که چنین صفّاتی را دارند مشاهد ­کنیم، جهاد با آنان از حجّ برتر است.(4)

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از یکی از اصحاب نقل حدیث خویش روایت کرده که زهریّ در راه حج امام سجاد علیه السلام را مشاهده کرد، و حدیث را تا پایان و به همان صورتی که ما نقل نمودیم پی گرفته است.(5)

روایت6.

الاحتجاج: عبدالکریم بن عتبه هاشمی گوید: نزد امام صادق علیه السلام در مکّه بودم آن­گاه که گروهی از معتزله از جمله عمرو بن عبید، واصل بن عطاء حفص بن سالم و عدّه­ای از رؤسای آنان به حضور ایشان رسیدند، و آن زمانی بود که ولید کشته شده و اهل شام دچار اختلاف شده بودند، پس شروع به سخن گفتن کردند و بسیار گفتند و خطبه خواندند و آن را به درازا کشاندند، آن­گاه امام صادق علیه السلام به آنان فرمود: نزد من بسیار سخن گفتید و کلام را به درازا کشاندید، پس امورات خود را به یکی از خودتان بسپارید تا به نیابت از شما به ذکر دلایل­تان بپردازد و کلام را مختصر گرداند، آنان نیز امورات خود را به عمرو بن عبید سپردند، او نیز به ابلاغ خواست­های گروه پرداخت و سخن را به درازا کشاند و در میان کلام خود چنین گفت: اهل شام خلیفه خود را به قتل رسانده­اند و خداوند عدّه­ای از آنان را به جان عدّه­ای دیگر انداخته و اموراتشان را متفرق گردانده است، پس به جستجو پرداختیم و مردی را یافتیم که صاحب

ص: 18

الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ مَالُهُمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ فَإِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ حَرُمَ عَلَیْنَا سَبْیُهُمْ وَ حَرُمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَبْیُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ لَمْ یَحِلَّ لَنَا نِکَاحُهُمْ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ السَّیْفُ الثَّالِثُ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ یَعْنِی التُّرْکَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْخَزَرَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی أَوَّلِ السُّورَةِ الَّذِی یَذْکُرُ فِیهَا الَّذِینَ کَفَرُوا فَقَصَّ قِصَّتَهُمْ قَالَ فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ یَعْنِی بَعْدَ السَّبْیِ مِنْهُمْ وَ إِمَّا فِداءً یَعْنِی الْمُفَادَاةَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَهَؤُلَاءِ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یَحِلُّ لَنَا نِکَاحُهُمْ مَا دَامُوا فِی الْحَرْبِ وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَلْفُوفُ فَسَیْفٌ عَلَی أَهْلِ الْبَغْیِ وَ التَّأْوِیلِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ مِنْکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ فَسُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ هُوَ فَقَالَ خَاصِفُ النَّعْلِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَاتَلْتُ تَحْتَ هَذِهِ الرَّایَةِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً وَ هَذِهِ الرَّابِعَةُ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ فَکَانَتِ السِّیرَةُ فِیهِمْ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا کَانَتْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِ مَکَّةَ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَإِنَّهُ لَمْ یَسْبِ لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ قَالَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ دَخَلَ دَارَ أَبِی سُفْیَانَ فَهُوَ آمِنٌ وَ کَذَلِکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیهِمْ یَوْمَ الْبَصْرَةِ لَا تَسْبُوا لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ لَا تُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا تَتْبَعُوا مُدْبِراً وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ.

ص: 17

دین، عقل، مروّت و معدن خلافت است، او محمّد بن عبدالله بن حسن است، بنابراین خواستیم که در اطرافش گرد آمده و به او بیعت دهیم، سپس توافقِ حاصل شده با او را آشکار گردانده و مردم را به سوی بیعت با او فرا خوانیم، پس همراه هر که با او بیعت کند باشیم و او نیز از ما باشد، و هر که از ما کناره گیرد را رها سازیم، و با هر که به دشمنی برخیزد جهاد و پیکار کنیم و او را به خاطر طغیان و سرکشی دشمن داریم و به سوی حقّ و صاحبان حقیقت ارجاعش دهیم، و چنان پسندیدیم که این مسأله را با شما نیز مطرح سازیم، چرا که از افرادی چون شما به خاطر فضیلت و کثرت پیروان بی نیاز نخواهیم بود؛ هنگامی که عمرو سخنان خود را به پایان رساند، امام صادق علیه السلام فرمود: آیا همه شما قائل به نظر عمرو هستید؟ گفتند: آری، پس امام به سپاس و ستایش خداوند پرداخت و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود فرستاد و فرمود: به راستی ما فقط هنگامی که خداوند نافرمانی شود خشمگین شده و هنگامی که از خداوند فرمان برده شود راضی می­گردیم؛ ای عمرو، مرا آگاه ساز که اگر امّت مسائل خود را به تو بسپارند و بدون خونریزی و سختی صاحب امورات آنان گردی، پس به تو گفته شود: هر که را می­خواهی متولّی و سرپرست اداره امور امّت قرار ده، چه کسی را تعیین می­کنی؟ عمرو گفت: تولّی و سرپرستی امور را بر عهده شورای مسلمانان خواهم گذاشت، امام فرمود: بر عهده همه آنان؟ عمرو گفت: آری، فرمود: فقیهان و برگزیدگان آن­ها؟ گفت: آری، فرمود: قریشیان و غیر آنان؟ عمرو گفت: آری، فرمود: عرب و عجم؟ گفت: آری، فرمود: ای عمرو، مرا آگاه ساز که آیا دوستی و موالات ابوبکر و عمر را برگزیده­ای یا از آنان تبرّی جسته­ای؟ عمرو گفت: دوستی و موالات آنان را برگزیده­ام، امام فرمود: ای عمرو، اگر از جمله کسانی بودی که از ابوبکر و عمر تبرّی جسته­اند، برای تو جایز بود که بر خلاف عمل آنان عمل نمایی، ولی اگر از جمله کسانی هستی که دوستی و موالات آنان را برگزیده­ای، پس به مخالفت با آنان برخاسته­ای، چرا که عمر با ابوبکر عهد و پیمان بست و با او بیعت کرد و با کسی نیز مشورت نکرد، سپس ابوبکر خلافت را به عمر باز گرداند و او نیز با کسی مشورت نکرد، آن­گاه عمر مسأله خلافت را در شورای شش نفره مطرح نمود و همه انصار غیر از این شش نفر قریشی را از این شورا خارج ساخت، آن­گاه در مورد آنان به مردم توصیه­ای کرد که گمان نمی­کنم تو و یارانت از آن راضی و خشنود باشید، عمرو گفت: چه توصیه­ای کرد؟ امام فرمود: به صهیب امر کرد که سه روز به عنوان امام جماعت با مردم نماز بخواند و آن شش نفر با هم به مشورت بپردازند و شخص دیگری غیر از ابن­ عمر در میان آنان حضور نداشت که با او مشورت کنند، حال آنکه ابن­ عمر مسؤولیت چیزی را بر عهده نداشت، سپس به مهاجرین و انصار که در حضور او بودند توصیه کرد که اگر سه روز تعیین شده سپری شد و آن شش نفر به مشورت خود پایان نداده و به کسی بیعت ندادند، گردن هر شش نفر آنان زده شود، و اگر چهار نفر آنان قبل از پایان سه روز به توافق رسیدند و دو نفر مخالفت ورزیدند، گردن آن دو نفر زده شود، آیا شما به روی دادن چنین حالتی در میان شورایی که از مسلمانان بر می­گزینید راضی هستید؟ گفتند: خیر، امام فرمود: ای عمرو، این مسأله را رها ساز، نظرت چیست درباره اینکه اگر با این دوست و یار خود که مردم را به سوی او فرا می­خوانی بیعت کنی و امّت بر سر نظر شما گرد آمده و بر سر مسأله خلافت او هیچ دو نفری به مخالفت با شما بر نخیزند، آن­گاه به مشرکانی می­رسید که اسلام را نپذیرفته و جزیه نیز نپرداخته­اند، آیا نزد شما و دوست و یاورتان علم و دانشی وجود دارد که بر اساس آن بر طبق شیوه پیامبر

ص: 19

وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَغْمُودُ فَالسَّیْفُ الَّذِی یُقَامُ بِهِ الْقِصَاصُ قَالَ اللَّهُ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ ...

وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ فَسَلُّهُ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ وَ حُکْمُهُ إِلَیْنَا فَهَذِهِ السُّیُوفُ الَّتِی بَعَثَ اللَّهُ بِهَا نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَمَنْ جَحَدَهَا أَوْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهَا أَوْ شَیْئاً مِنْ سِیرَتِهَا وَ أَحْکَامِهَا فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

صلّی الله علیه و آله در تعامل با مشرکان در جنگ رفتار کنید؟ گفتند: بله. امام فرمود: در این صورت چگونه عمل می کنید؟ گفتند: آنان را دعوت به اسلام می کنیم، اگر نپذیرفتند، آنان را دعوت به پرداخت جزیه می کنیم؛ حضرت فرمود: اگر چه از مجوسیان و اهل کتاب باشند؟ گفتند: بله اگر چه از مجوسیان و اهل کتاب باشند. امام فرمود: اگر چه از بت پرستان، آتش پرستان و حیوان­پرستان باشند و اهل کتاب نباشند؟ گفتند: فرقی نمی­کند، حضرت فرمود: ای عمرو، مرا آگاه ساز که آیا آیات قرآن را تلاوت می­کنی؟ گفت: آری، فرمود: این آیه را تلاوت کن: «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَ لَا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّ-هُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ»، امام فرمود: خداوند متعال در مورد اهل کتاب استثناء قائل شده و شرط گذاشته است، پس آیا اهل کتاب و غیر اهل کتاب در این حُکم یکسان هستند؟ عمرو گفت: آری، امام علیه السلام فرمود: این نظر را از چه کسی گرفته­ای؟ عمرو گفت: از مردم شنیده­ام که چنین می­گویند، امام فرمود: بگذریم، اگر از پرداخت جزیه امتناع ورزیدند و به پیکار با آنان پرداختی و بر آنان غلبه نمودی با غنیمت چه می­کنی؟ عمرو گفت: خُمس غنیمت را جدا می­سازم و چهار پنجم آن را در میان کسانی که برای به دست آوردنش پیکار کرده­اند تقسیم می­کنم، امام فرمود: آیا غنیمت را بین تمام کسانی که برای کسب آن پیکار نموده­اند تقسیم می­کنی؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: با این کار به مخالفت با کردار و سیره رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاسته­ای، فقهای اهل مدینه و بزرگان آنان در صدور حُکم بر سر این مسأله داور میان من و شما هستند، پس از آنان سؤال بپرسید، آنان بر سر این مسأله اختلاف نظر و منازعه ندارند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با اعراب بادیه­نشین مصالحه کرده بود که آنان را در سرزمین­هایشان راحت بگذارد و مهاجرت نکنند، بر این اساس که اگر گزندی از سوی دشمنان به پیامبر برسد، وی آنان را به مبارزه با دشمنان فرا خواند و پس از پیروزی سهمی از غنیمت نداشته باشند، و اکنون تو می­گویی که غنیمت را میان همه آنان تقسیم خواهم کرد، با این کار با شیوه رفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله در مورد مشرکان مخالفت می­ورزی، از این مسأله نیز بگذریم، در مورد صدقه چه می­گویی؟ عمرو این آیه را برای امام تلاوت کرد:«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللَّ-هِ وَ اللَّ-هُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» { صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیّان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} امام فرمود: آری، چگونه صدقه را در بین آنان تقسیم می­کنی؟ عمرو گفت: آن را به هشت قسمت تقسیم می­کنم و از هر یک از آن هشت قسمت، یک قسمت را می­بخشم، امام فرمود: اگر یک گروه از آنان که مستحقّ صدقه هستند ده ­هزار نفر و گروه دیگر یک، دو و یا سه نفر باشند، آیا صدقه­ای که به یک نفر اختصاص می­دهی مانند صدقه ده ­هزار نفر است؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: در مورد بخشیدن صدقه به شهرنشینان و بادیه­نشینان چگونه عمل می­کنی؟ آیا در بخشش صدقه یکسان هستند؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: پس با تمام اعمال منقول در سیره رسول خدا صلّی الله علیه و آله مخالفت ورزیده­ای، چرا که پیامبر صدقه بادیه­نشینان را در میان بادیه­نشینان و صدقه شهرنشینان را در میان شهرنشینان و نه به صورت یکسان تقسیم می­نمود، بلکه صدقه را به اندازه افرادی که نزد وی حاضر بودند و آنان را مشاهده می­کرد تقسیم می­نمود؛ ای عمرو،

ص: 20

دِینٌ وَ عَقْلٌ وَ مُرُوَّةٌ وَ مَعْدِنٌ لِلْخِلَافَةِ وَ هُوَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ فَأَرَدْنَا أَنْ نَجْتَمِعَ مَعَهُ فَنُبَایِعَهُ ثُمَّ نُظْهِرَ أَمْرَنَا مَعَهُ وَ نَدْعُوَ النَّاسَ إِلَیْهِ فَمَنْ بَایَعَهُ کُنَّا مَعَهُ وَ کَانَ مِنَّا وَ مَنِ اعْتَزَلَنَا کَفَفْنَا عَنْهُ وَ مَنْ نَصَبَ لَنَا جَاهَدْنَاهُ وَ نَصَبْنَا لَهُ عَلَی بَغْیِهِ وَ نَرُدَّهُ إِلَی الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أَحْبَبْنَا أَنْ نَعْرِضَ ذَلِکَ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَا غَنَاءَ بِنَا عَنْ مِثْلِکَ لِفَضْلِکَ وَ کَثْرَةِ شِیعَتِکَ فَلَمَّا فَرَغَ.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ کُلُّکُمْ عَلَی مِثْلِ مَا قَالَ عَمْرٌو قَالُوا نَعَمْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا نَسْخَطُ إِذَا عُصِیَ اللَّهُ فَإِذَا أُطِیعَ اللَّهُ رَضِینَا أَخْبِرْنِی یَا عَمْرُو لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ قَلَّدَتْکَ أَمْرَهَا فَمَلَکْتَهُ بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ لَا مَئُونَةٍ فَقِیلَ لَکَ وَلِّهَا مَنْ شِئْتَ مَنْ کُنْتَ تُوَلِّی قَالَ کُنْتُ أَجْعَلُهَا شُورَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ قَالَ بَیْنَ کُلِّهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ بَیْنَ فُقَهَائِهِمْ وَ خِیَارِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِی یَا عَمْرُو أَ تَتَوَلَّی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ أَوْ تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا قَالَ أَتَوَلَّاهُمَا قَالَ یَا عَمْرُو إِنْ کُنْتَ رَجُلًا تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا فَإِنَّهُ یَجُوزُ لَکَ الْخِلَافُ عَلَیْهِمَا وَ إِنْ کُنْتَ تَتَوَلَّاهُمَا فَقَدْ خَالَفْتَهُمَا قَدْ عَهِدَ عُمَرُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً ثُمَّ رَدَّهَا أَبُو بَکْرٍ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ فَأَخْرَجَ مِنْهَا الْأَنْصَارَ غَیْرَ أُولَئِکَ السِّتَّةِ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ أَوْصَی النَّاسَ فِیهِمْ بِشَیْ ءٍ مما [لَا] أَرَاکَ تَرْضَی بِهِ أَنْتَ وَ لَا أَصْحَابُکَ قَالَ وَ مَا صَنَعَ قَالَ أَمَرَ صُهَیْباً أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ أَنْ یَتَشَاوَرُوا أُولَئِکَ السِّتَّةَ لَیْسَ فِیهِمْ أَحَدٌ سِوَاهُمْ إِلَّا ابْنُ عُمَرَ یُشَاوِرُونَهُ وَ لَیْسَ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ أَوْصَی مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنْ مَضَتْ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ قَبْلَ أَنْ یَفْرُغُوا وَ یُبَایِعُوا أَنْ تُضْرَبَ أَعْنَاقُ السِّتَّةِ جَمِیعاً وَ إِنِ اجْتَمَعَ أَرْبَعَةٌ قَبْلَ أَنْ تَمْضِیَ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ خَالَفَ اثْنَانِ أَنْ یُضْرَبَ أَعْنَاقُ الِاثْنَیْنِ أَ فَتَرْضَوْنَ بِذَا فِیمَا تَجْعَلُونَ مِنَ الشُّورَی فِی الْمُسْلِمِینَ قَالُوا لَا قَالَ یَا عَمْرُو دَعْ ذَا أَ رَأَیْتَ لَوْ بَایَعْتَ صَاحِبَکَ هَذَا الَّذِی تَدْعُو إِلَیْهِ ثُمَّ اجْتَمَعَتْ لَکُمُ الْأُمَّةُ وَ لَمْ یَخْتَلِفْ عَلَیْکُمْ فِیهَا رَجُلَانِ فَأَفْضَیْتُمْ إِلَی الْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لَمْ یُسْلِمُوا وَ لَمْ یُؤَدُّوا الْجِزْیَةَ کَانَ عِنْدَکُمْ وَ عِنْدَ صَاحِبِکُمْ مِنَ الْعِلْمِ مَا تَسِیرُونَ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 19

اگر نسبت به آنچه گفتم شک و تردید داری، همه فقهاء و بزرگان مدینه بر سر اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله در موارد ذکر شده این گونه عمل می­کرد اختلاف نظر ندارند، آن­گاه امام رو به عمرو کرد و فرمود: ای عمرو و ای گروه همراه او، تقوای خدا پیشه سازید، پدرم که بهترین اهل زمین و آگاه­ترین آن­ها به کتاب خدا و سنت رسول او بود از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کسی مردم را با شمشیر هدف قرار دهد و آنان را به اطاعت از خود فرا خواند، حال آنکه در میان مسلمانان افرادی آگاه­تر از او وجود داشته باشند، گمراه و نادان است.(1)

روایت7.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: انجام چهار کار در مورد چهار امر جایز نیست: متمسک شدن به خیانت، غلّ و غش، دزدی و ربا به منظور انجام حجّ، عمره، جهاد و صدقه جایز نیست.(2)

روایت8.

الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است: هنگامی که در میدان جنگ با دشمنان­تان مواجهه می­شوید، از سخن گفتن بکاهید و بیشتر به ذکر خداوند متعال مشغول شوید، و به دشمنان خویش پشت نکنید که پروردگارتان را خشمگین ساخته و مستوجب غضب او می­شوید، هرگاه در میدان جنگ و از برادران خود کسی را مشاهده کردید که مجروح است، یا به او آسیب رسیده و به دشمن پشت کرده و یا دشمن در او طمع کرده است، او را با جان خویش مصون نگاه دارید.(3)

روایت9.

امام علی علیه السلام فرموده است: انسان مسلمان به منظور انجام جهاد همراه کسی که به حُکم (خداوند) ایمان ندارد و اوامر الهی در زمینه غنایم جنگی را اجرا نمی­کند، خارج نمی­شود، اگر شخصی در چنین حالتی وفات نماید، در ضایع نمودن حقّ ما و هدر دادن خون­­مان همراه و یاور دشمن ماست، و مرگ او مرگی جاهلی است.(4)

روایت10.

علل الشرایع: امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر گاه دو نفر از مسلمانان با شمشیرهایشان و بر خلاف سنّت در مقابل هم قرار گیرند، قاتل و مقتول هر دو در آتش جهنّم جای دارند، سؤال شد: ای رسول خدا، معقول است که قاتل در آتش باشد ولی گناه مقتول چیست؟ پیامبر فرمود: او نیز اراده و قصد قتل داشته است.(5)

روایت11.

علل الشرایع: عیص بن قاسم گوید: از امام

ص: 21

صلی الله علیه و آله فِی الْمُشْرِکِینَ فِی حَرْبِهِمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَتَصْنَعُونَ مَا ذَا قَالُوا نَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَإِنْ أَبَوْا دَعَوْنَاهُمْ إِلَی الْجِزْیَةِ قَالَ وَ إِنْ کَانُوا مَجُوساً وَ أَهْلَ کِتَابٍ قَالُوا وَ إِنْ کَانُوا مَجُوساً وَ أَهْلَ کِتَابٍ قَالَ وَ إِنْ کَانُوا أَهْلَ الْأَوْثَانِ وَ عَبْدَةَ النِّیرَانِ وَ الْبَهَائِمِ وَ لَیْسُوا بِأَهْلِ کِتَابٍ قَالُوا سَوَاءٌ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْقُرْآنِ أَ تَقْرَؤُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ قَالَ فَاسْتَثْنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اشْتَرَطَ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ فَهُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یُؤْتَوُا الْکِتَابَ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ علیه السلام عَمَّنْ أَخَذْتَ هَذَا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَهُ قَالَ فَدَعْ ذَا فَإِنَّهُمْ إِنْ أَبَوُا الْجِزْیَةَ فَقَاتَلْتَهُمْ وَ ظَهَرْتَ عَلَیْهِمْ کَیْفَ تَصْنَعُ بِالْغَنِیمَةِ قَالَ أُخْرِجُ الْخُمُسَ وَ أَقْسِمُ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهَا قَالَ تَقْسِمُهُ بَیْنَ جَمِیعِ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی فِعْلِهِ وَ فِی سِیرَتِهِ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فِیهَا فُقَهَاءُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتُهُمْ فَسَلْهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ وَ لَا یَتَنَازَعُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا صَالَحَ الْأَعْرَابَ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ أَنْ لَا یُهَاجِرُوا عَلَی أَنَّهُ إِنْ دَهِمَهُ مِنْ عَدُوِّهِ دَاهِمٌ فَیَسْتَنْفِرُهُمْ فَیُقَاتِلُ بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ مِنَ الْغَنِیمَةِ نَصِیبٌ وَ أَنْتَ تَقُولُ بَیْنَ جَمِیعِهِمْ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سِیرَتِهِ فِی الْمُشْرِکِینَ وَ دَعْ ذَا مَا تَقُولُ فِی الصَّدَقَةِ قَالَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها إِلَی آخِرِهَا قَالَ نَعَمْ فَکَیْفَ تُقْسِمُ بَیْنَهُمْ قَالَ أَقْسِمُهَا عَلَی ثَمَانِیَةِ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِی کُلَّ جُزْءٍ مِنَ الثَّمَانِیَةِ جُزْءاً قَالَ علیه السلام إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنْهُمْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ صِنْفٌ رَجُلًا وَاحِداً وَ رَجُلَیْنِ وَ ثَلَاثَةً جَعَلْتَ لِهَذَا الْوَاحِدِ مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لِلْعَشَرَةِ آلَافٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ بَیْنَ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ وَ أَهْلِ الْبَوَادِی فَتَجْعَلُهُمْ فِیهَا سَوَاءً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَخَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی کُلِّ مَا أَتَی بِهِ فِی سِیرَتِهِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ صَدَقَةَ الْبَوَادِی فِی أَهْلِ الْبَوَادِی وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِی أَهْلِ الْحَضَرِ وَ لَا یَقْسِمُهُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ إِنَّمَا یَقْسِمُ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ مِنْهُمْ وَ عَلَی مَا یَرَی وَ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ

ص: 20

صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: تقوای خدا پیشه سازید و به خود بنگرید، چرا که خود شما بیشتر از هر کسی شایسته نگاه کردن به درون خود هستید، اگر هر یک از شما دارای دو جان بود و یکی از آن­ها را پیش می­فرستاد و به وسیله آن تجربه کسب می­کرد و با جان دیگر امکان توبه برای او فراهم بود، چه خوب بود، ولی هر کسی دارای یک جان است و به خدا سوگند اگر از تن به در رود، امکان توبه از دست رفته است. اگر فرستاده­ای از جانب ما نزد شما آمد و به سوی رضایت ما دعوت­تان نمود، ما شما را گواه می­گیریم که به چنین کسی راضی نیستیم، کسی که امروز و در حالی که تنهاست اطاعت ما را به جا نمی­آورد، چگونه هنگامی که پرچم­ها و بیرق­ها بالا رفت (آنها را پشت سر خود دید و قدرت یافت) از ما اطاعت می­کند.(1)

روایت12.

علل الشرایع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که امام علی علیه السلام تا زمان زوال خورشید به پیکار و مبارزه نمی­پرداخت و می­فرمود: در زمان زوال خورشید دروازه­های آسمان گشوده می­شود، توبه پذیرفته شده و پیروزی نازل می­گردد. همچنین می­فرمود: این زمان به شب نزدیک­تر است و شایسته است که کشتار کم­تری در آن صورت پذیرد، کسی که در جستجوی هم­آورد خویش است باز گردد و آنکه شکست خورده بگریزد.(2)

روایت13.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت کرده که فرمود: نزد امام علی بن ابی طالب علیه السلام به ذکر حروریّه پرداختم، پس فرمود: اگر از جماعت خارج شدند و یا علیه امام عادل طغیان کردند با آنان بجنگید، ولی اگر علیه امام ستمگر طغیان کردند با آنان نجنگید، چرا که در این زمینه دارای رأی و نظر هستند.(3)

روایت14.

علل الشرایع: از یونس روایت شده که گفت: به امام موسی کاظم علیه السلام گفتم: جانم فدای شما، به یکی از دوستداران شما خبر رسید که مردی به منظور فراهم کردن مقدّمات جهاد در راه خدا به اعطای شمشیر و اسب می­پردازد، پس آن شخص نزد او رفت و شمشیر و اسب را تحویل گرفت، ولی هنگامی که یاران خود را ملاقات کرد به او خبر دادند که جهاد با آن جماعت جایز نیست و به او امر کردند که شمشیر و اسب را باز گرداند، امام فرمود: شایسته است که چنان کند، گفتم: آن شخص به جستجوی مرد بخشنده پرداخت ولی او را نیافت و گفته شد که از آن شهر رفته است، امام فرمود: آن شخص باید به مرابطه و مرزداری بپردازد و وارد میدان جنگ نشود، از امام پرسیدم: آیا باید در قزوین، دیلم، عسقلان و چنین مرزهایی حضور داشته باشد، امام فرمود: آری، گفتم: آیا در مرزها به جهاد می­پردازد؟ امام فرمود: خیر، مگر آنکه بیم به خطر افتادن جان فرزندان مسلمانان را داشته باشد، گفتم: نظر شما درباره زمانی که رومیان به سوی مسلمانان هجوم آورند چیست، آیا لازم نیست که به منظور اخراج رومیان در پیِ آنان باشد؟ امام فرمود: به مرزداری می­پردازد و پیکار نمی­کند، ولی اگر بیم آن داشته باشد که

ص: 22

فَإِنْ کَانَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِمَّا قُلْتُ فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتَهُمْ کُلَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَا کَانَ یَصْنَعُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَمْرٍو وَ قَالَ اتَّقِ اللَّهَ یَا عَمْرُو وَ أَنْتُمْ أَیُّهَا الرَّهْطُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی وَ کَانَ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ ضَرَبَ النَّاسَ بِسَیْفِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ فِی الْمُسْلِمِینَ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُتَکَلِّفٌ (1).

سرزمین اسلام و مسلمانان در معرض خطر قرار می­گیرد به مبارزه و پیکار روی می­آورد، پس مبارزه او به خاطر دفاع از خود و نه دفاع از حکومت اسلام است، گفتم: اگر دشمن به مکانی که او در آن مشغول مرزداری است برسد باید چگونه عمل کند؟ امام فرمود: در دفاع از سرزمین اسلام و نه دفاع از اینان به مبارزه می­پردازد، چرا که با از بین رفتن اسلام ذکر و یاد محمد صلّی الله علیه و آله از بین می­رود.(1)

روایت15.

الخصال: از فضیل بن عیاض روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره جهاد پرسیدم و اینکه آیا سنّت است یا واجب؟ امام فرمود: جهاد چهار نوع است: دو نوع جهاد واجب است، یک نوع آن سنّت است که جز به همراه جهاد واجب به پا داشته نمی­شود، و نوع دیگر سنّت است: امّا یکی از دو جهاد واجب آن است ­ که انسان در مقابل انجام معصیت خداوند متعال با نفس خویش به پیکار می­پردازد و این بزرگترین نوع جهاد است؛ جهاد واجب دیگر، پیکار با کافرانی است که در اطراف­تان قرار دارند، و جهادی که سنّت است و جز به همراه جهاد واجب به پا داشته نمی­شود این گونه است که پیکار و جهاد با دشمن بر جمیع امّت واجب است و اگر جهاد را ترک کنند گرفتار عذاب خواهند شد و این از جمله عذاب­های امّت است، امّا برای امام امّت سنّت است که در معیّت امّت به سوی دشمنان برود و با آنان پیکار کند. امّا جهادی که سنّت است شامل تمام سنّت­هایی می­شود که انسان آن­ها را به پا می­دارد و در راه به پا داشتن، رسیدن به آن و احیای آن­ها به تلاش و مجاهدت می­پردازد، پس عمل و تلاش در این زمینه از برترین اعمال است، چرا که شخص در این حالت سنّتی را احیا کرده است، و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی سنّت حسنه­ای را پایه­گذارد، اجر و پاداش آن سنّت و کسانی نیز که به آن عمل می­کنند برای او ثبت می­گردد بدون اینکه از اجر و پاداش کسانی که به آن سنّت عمل می­کنند کاسته شود.(2)

روایت16.

می­گویم: این حدیث را در کتاب الغایات(3)

به نقل از فضیل و او نیز از امام صادق علیه السلام روایت کرده است .

روایت17.

تحف العقول: این حدیث به صورت مرسل از امام حسین علیه السلام روایت شده است، و در آن آمده است: و اجر و پاداش کسانی که به آن سنّت عمل می­کنند تا روز قیامت در کارنامه اعمالِ پایه­گذار سنّت نوشته می­شود.(4)

روایت18.

الخصال: در حدیث أعمش از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: جهاد در معیّت امام عادل واجب است، و هر کسی که در دفاع از اموال خود کشته شود شهید است، و کشتن هیچ یک از کافران و دشمنان در بلاد تقیّه جایز نیست، مگر آنکه قاتل باشد و یا سعی در رواج فساد داشته باشد، البته اگر بیم به خطر افتادن جان خود و یارانت وجود نداشته باشد.(5)

ص: 23

أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ نَظَرَ لَهَا أَنْتُمْ لَوْ کَانَ لِأَحَدِکُمْ نَفْسَانِ فَقَدَّمَ إِحْدَاهُمَا وَ جَرَّبَ بِهَا اسْتَقْبَلَ التَّوْبَةَ بِالْأُخْرَی کَانَ وَ لَکِنَّهَا نَفْسٌ وَاحِدَةٌ إِذَا ذَهَبَتْ فَقَدْ وَ اللَّهِ ذَهَبَتِ التَّوْبَةُ إِنْ أَتَاکُمْ مِنَّا آتٍ یَدْعُوکُمْ إِلَی الرِّضَا مِنَّا فَنَحْنُ نَسْتَشْهِدُکُمْ أَنَّا لَا نَرْضَی إِنَّهُ لَا یُطِیعُنَا الْیَوْمَ وَ هُوَ وَحْدَهُ فَکَیْفَ یُطِیعُنَا إِذَا ارْتَفَعَتِ الرَّایَاتُ وَ الْأَعْلَامُ (1).

روایت19.

عیون أخبار الرضا: نظیر این حدیث در میان نوشته­های امام رضا علیه السلام به مأمون روایت شده است.(1)

روایت20.

تحف العقول: از سفارش أمیر المؤمنین علی علیه السّلام است به زیاد بن نضر هنگامی که او را در سفر صفّین امیر دسته خط مقدّم لشکر خود قرار داد:

بدان که پیشروان لشکر، همانند چشمان لشکرند و چشمان پیشروان، جاسوسانند [گروه اطلاعات و عملیّات اند]، بنا بر این هر گاه از سرزمین خود خارج شدی و به مرز دشمن نزدیک گشتی، بدون احساس خستگی، طلایه داران را در هر ناحیه و بعضی از درّه ها و درخت زارها و کمین گاهها و به هر سمتی بفرست تا دشمن شما را غافلگیر ننماید و بر شما کمین نزند. گروهانها و گردانهای لشکر را از صبح تا شب برای راه پیمایی مبر مگر برای آماده ساختن و مانور، که اگر غافلگیر شدید و یا حادثه ناگواری پیش آمد، شما در آماده باش پیشدستی کرده باشید. چون بر دشمن فرود آمدید یا دشمن بر شما فرود آمد، باید که اردوگاهتان بر فراز بلندیها یا دامنه کوهها یا در لابلای رودخانه ها باشد تا شما را پناه و دشمن را مانعی بر سر راه باشد. باید جنگ و نبردتان در یک سو باشد یا دو سو. و دیده بانها را بر سر کوه ها و تپه ها و دهانه و پیچ نهرها بگمارید تا مبادا دشمن از جایی که می ترسید یا خود را در امان می دانید، ناگهان بر شما حمله نماید.

چون فرود آیید، با هم فرود آیید و چون کوچ کردید، با هم کوچ نمایید و چون شب فرا رسید و در جایی فرود آمدید، گرداگرد لشکر خود را با نیزه ها و سپرها حصار کشید و تیراندازان خود را در پناه سپرها مستقر سازید تا فریب نخورید و غافلگیر نشوید. تو خود حراست از لشکرت را به عهده گیر و مبادا بخوابی یا بیارامی مگر به اندازه چرتی و لحظه ای. سپس باید به همین شیوه ادامه دهی تا به دشمن رسی و بر توست که در جنگ شتاب مورزی مگر فرصت مناسبی به دست آوری و مبادا در جنگیدن پیش دستی نمایی مگر آن که بر تو حمله نمایند یا فرمان من برای شروع حمله به دست تو برسد. و السلام علیک و رحمة اللَّه.(2)

روایت21.

أمالی الطوسی: به استناد مجاشعی از امام صادق علیه السلام روایت شده که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بر شماست که با اموال و جان­های خویش در راه خدا به جهاد بپردازید، به راستی که فقط دو شخص در راه خدا به جهاد می­پردازند:

ص: 24

بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسْلِمِینَ قَاتَلَ فَیَکُونُ قِتَالُهُ لِنَفْسِهِ لَیْسَ لِلسُّلْطَانِ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ جَاءَ الْعَدُوُّ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هُوَ فِیهِ مُرَابِطٌ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ لَا عَنْ هَؤُلَاءِ لِأَنَّ فِی دُرُوسِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

امام هدایت­گر، یا مطیع او که به هدایتش اقتدا کرده است.(1)

روایت22.

کامل الزیاره: امام صادق علیه السلام فرموده است: جهاد برترین اعمال بعد از فرایضی است که هنگام جهاد واجب می­گردند، و جهاد انجام نمی­شود مگر همراه امام و پیشوا.(2)

روایت23.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگامی که قصد داشت سریّه­ای (لشکریانی که پیامبر خود فرماندهی آن­ها را به عهد نداشت) را به جایی روانه کند، دنبال امیر آن سریّه می­فرستاد و او را در کنار خویش و یارانش را در مقابل خود می­نشاند و می­فرمود: به نام خدا و به یاری خدا و در راه او و براساس دین و آئین محمد صلی الله علیه و آله حرکت کنید، از غدر و خیانت، غلّ و غش، مُثله کردن اجساد و بریدن درختان پرهیز کنید مگر اینکه ضرورت شما را مجبور گرداند، پیرمردان ناتوان، کودکان و زنان را به قتل نرسانید، و هر مردی از نزدیک­ترین یا دورترینِ مسلمانان نگاهش به یکی از مشرکان افتاد، آن مشرک در پناه اوست تا کلام خداوند را بشنود، و هنگامی که کلام خداوند را شنید، اگر از شما پیروی نمود پس برادر دینی شماست، و اگر امتناع ورزید از خداوند به منظور هدایت او طلب کمک کنید و او را به مکان امنِ خودش برسانید.(3)

روایت24.

المحاسن: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که مرکب سواری یکی از شما در سرزمین دشمن و هنگام پیکار در راه خدا چموش گشت و فرمان نبرد، باید ذبحش کند و عرقوب (رگ کلفت بالای پاشنه) آن را نکِشد.(4)

روایت25.

المحاسن: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: در غزوه موته جعفر طیّار بر اسب خویش سوار بود و هنگامی که دو سپاه با هم رویاروی گشتند، از اسبش پایین آمد و عرقوب آن را قطع کرد، و جعفر نخستین کسی بود که در اسلام دست به چنین کاری زد.(5)

روایت26.

تفسیر العیاشی: از أسباط بن سالم روایت شده که گفت: نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی خدمت ایشان رسید و گفت: مرا از مقصود آیه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا» {ای کسانی که ایمان آورده اید اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر از شما [انجام گرفته] باشد و خودتان را مکشید زیرا خدا همواره با شما مهربان است}، امام فرمود: مقصود خداوند از «لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ» (منع کردن از انجام) قمار است، آن مرد گفت: آیه: «و لا تَقتُلوا أنفسَکُم» به چه معناست؟ امام فرمود: مقصود این آیه مردی از ص: 25

مسلمانان است که بر مشرکان در منازل­شان یورش می برد و کشته می­شود، پس خداوند متعال مسلمانان را از انجام این عمل باز می­دارد.(1)

روایت27.

و در روایت ابو علی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: مردی از مسلمانان به تنهایی بر مشرکان می­تاخت تا بکُشد یا کُشته شود، بنابراین خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا»{ خود را به کشتن ندهید، به راستی که خداوند نسبت به شما مهربان است}.(2)

روایت28.

تفسیر العیّاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا» فرموده است: مسلمانان در غارها بر دشمنان­شان یورش می­بردند، پس دشمنان هرگونه که می­خواستند بر آنان چیره شده و غلبه می­کردند، به همین سبب خداوند متعال مسلمانان را از یورش بردن بر مشرکان در غارها منع فرمود.(3)

روایت29.

تفسیر العیّاشی: از محمّد بن یحیی روایت شده که در تفسیر آیه «ما کان لهم إن یدخلوها إلا خائفین» گفت: یعنی ایمان را نمی­پذیرند مگر هنگامی که شمشیر بر بالای سر آن­ها قرار داشته باشد.(4)

روایت30.

تفسیر العیّاشی: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: هر کسی مردم را به ضرب شمشیر به سوی اطاعت از خویش فراخواند حال آنکه در میان مسلمانان افراد آگاه­تر از او حضور داشته باشند، گمراه و مداخله جوی است.(5)

روایت31.

تفسیر العیّاشی: عبدالله بن میمون القداح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که هر گاه علی علیه السلام قصد پیکار می­نمود این دعاها را به زبان می­آورد: تو راهی از راه­های (رسیدن به رضایت) خود را شناساندی، و گام نهادن در آن راه را به عنوان شرط کسب رضایت خود معرفی نمودی، و اولیای خود را به سوی آن راه فراخواندی، و آن را شریف­ترین راه برای کسب ثواب، گرامی­ترین شیوه بازگشت به سوی خود و محبوب­ترین شیوه و مسلک قرار دادی، سپس در آن راه جان­ها و اموال مؤمنان را به بهای بهشت از آنان خریداری نمودی، حال آنکه در راه خدا به مبارزه و پیکار می­پردازند و می­کشند و کشته می­شوند، این وعده­ای است که حتماً از سوی خداوند محقق خواهد شد؛ خداوندا، پس مرا از جمله کسانی قرار ده که جان­شان را در این راه از آنان خریداری می­کنی، کسانی که به بیعتی که به تو داده­اند وفا می­نمایند و عهد و پیمان خود را نشکسته و نقض نمی­کنند و دچار تغییر و دگرگونی نمی­شوند.(6)

ص: 26

إِمَامٌ هُدًی أَوْ مُطِیعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ (1).

روایت32.

امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیه «قاتلوا الذین یلونکم من الکفار» فرموده است: منظور این آیه کافران دیلم می­باشد.(1)

روایت33.

تفسیر العیّاشی: عدیّ بن حاتم روایت کرده که امیر المؤمنین علیه السلام در روز مقابله با معاویه در صفین صدای خویش را تا جایی که یارانش آن را بشنوند بالا برد و فرمود: به خدا سوگند معاویه و یارانش را به قتل خواهم رساند؛ سپس در پایان کلام خویش و با صدایی آهسته فرمود: اگر خدا بخواهد، (عدیّ گوید:) من به امام علیه السلام نزدیک بودم پس گفتم: ای امیر مؤمنان، در ابتدا سوگند یاد کردی که آن کار را انجام خواهی داد ولی در پایان، این امر را موکول به تعلق مشیّت خداوندی کردی، مقصود شما از این رفتار چه بود؟ امام فرمود: به راستی که جنگ، خدعه و نیرنگ است، و من نزد مؤمنان از دروغگویان نیستم، و به این شیوه خواستم که یارانم را علیه دشمنان تحریک کنم تا دچار شکست نشوند و مورد طمع دشمنان قرار نگیرند، و انجام این عمل توسط من، پس از امروز به آنان سود خواهد رساند، إن شاء الله.(2)

روایت34.

رجال الکشی: عبدالله بن شریک از پدرش روایت کرده که گفت: هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام در روز جنگ جمل مردم را شکست داد، فرمود: کسی که از میدان جنگ می­گریزد در امان است، ولی روز صفین کسی که از میدان نبرد می­گریخت را به قتل رساند و کار زخمی­ها را یکسره کرد، أبان بن تغلب گوید: به عبدالله بن شریک گفتم: حکمت این دو شیوه رفتار متفاوت در چیست؟ عبدالله گفت: همانا اهل جمل، طلحه و زبیر را به قتل رساندند، حال آنکه در صفین، معاویه شخصا حضور داشت و فرمانده آنان بود.(3)

روایت35.

الاختصاص: علی بن ابراهیم جعفریّ از مسلم که غلام امام کاظم علیه السلام بود روایت کرده که گفت: مردی از امام پرسید: تُرک­ها بهترند یا اینان؟ امام فرمود: آیا هنگامی که که به ترک­ها می­رسید شما را در پرداختن به امور دینی آزاد می­گذارند؟ گفتم: فدایت شوم آری، امام فرمود: آیا اینان شما را در پرداختن به امور دینی آزاد می­گذارند؟ گفتم: خیر، بلکه سعی در کشتن ما دارند، امام فرمود: پس اگر آن­ها (ترک­ها) به پیکار با اینان همّت گماردند، همراه­شان

ص: 27

الْمُسْلِمِینَ یَشُدُّ عَلَی الْمُشْرِکِینَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَیُقْتَلُ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ (1).

بجنگید یا بر علیه اینان یاری­شان دهید، شکّ موجود در عبارت پایانی از جانب (غلام) امام کاظم علیه السلام بوده است.(1)

روایت36.

کتاب صفین لنصربن مزاحم: زید بن وهب روایت کرده است: هنگامی که امام علی علیه السلام در روز صفین مشاهده نمود که سپاهیانش به اماکن خود بازگشته و رویارویی خود با سپاه دشمن را از سرگرفته­اند تا جایی که آنان را در اماکن و مراکزشان هدف قرار داده­اند، به سوی سپاهیان خویش آمد تا به آنان رسید، پس فرمود: همانا از جای کنده شدن و فرار شما از صف­ها را دیدم، فرومایگان گمنام و بیابان نشینانی از شام شما را پس می­راندند، در حالی که شما از بزرگان و سرشناسان عرب و قلّه­های سرفراز و بلند قامت هستید و تاریکی شب را با تلاوت قرآن آباد و روشن می­گردانید و اهل دعوت به سوی حق هستید آن­گاه که گناه کاران دچار گمراهی می­شوند، اگر پس از پُشت کردن به سپاهیان دشمن به رویارویی با آنان بر نمی­گشتید و بعد از گریختن بر آنان نمی­تاختید، مجازات کسی که در روز نبرد به سپاهیان دشمن پشت می­کند و از میدان نبرد می­گریزد بر شما واجب می­شد و طبق مشاهدات من از جمله هلاک شدگان می­بودید، سرانجام قسمتی از غم و اندوهم سبک گشت و سوزش سینه­ام تسکین یافت آن­گاه که دیدم سپاهیان شام را در هم شکستید و آنان را از لشکرگاه خود کنار زدید، آن­گونه که آنان شما را در هم شکسته و از لشکرگاه­تان کنار زدند، می­دیدم که آنان را با شمشیرهای خود هدف قرار می­دادید و از جایگاه­شان می­راندید تا جایی که مانند شتران سرگردان رانده شده از آبشخور بر دوش هم سوار می­شدند، پس اکنون صبر پیشه سازید که آرامش بر شما نازل شده و خداوند با یقین، ثابت قدمتان خواهد گرداند، انسان شکست خورده باید بداند که مورد خشم و غضب پروردگارش قرار گرفته و خود را هلاک گردانده است، گریختن از میدان نبرد باعث نزول خشم و غضب خداوند، ذلّت و خواری پایدار و فساد و تباهی معیشت خواهد شد، گریخته از میدان نبرد را توان افزایش طول عمر نیست و رضایت پروردگارش را کسب نخواهد کرد، پس مرگ انسان قبل از گرفتار شدن به خصوصیات مذکور بهتر از رضایت دادن به اتصاف به این صفات و اذعان به آن­هاست.(2)

باب سوم : احکام جهاد و نیز ذکر قسمتی از مطالب مذکور در باب سابق

آیات

وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ.(3)

{و در راه خدا انفاق کنید و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}.

- وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ

ص: 28

أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ* فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ.(1)

- {و هنگامی که با جالوت و سپاهیانش روبرو شدند گفتند پروردگارا بر [دلهای] ما شکیبایی فرو ریز و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز فرمای، پس آنان را به اذن خدا شکست دادند}.

- وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ.(2)

{ و[لی] بهترین جامه [لباس] تقوا است}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ* وَمَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزًا إِلَی فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ.(3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما] روی می آورند به آنان پشت مکنید، و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جایگاهش دوزخ است و چه بد سرانجامی است}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ* وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.(4)

{ای کسانی که ایمان آورده اید چون با گروهی برخورد می کنید پایداری ورزید و خدا را بسیار یاد کنید باشد که رستگار شوید، و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است}.

- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَفْقَهُونَ* الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ* مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.(5)

{ای پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند چرا که آنان قومی اند که نمی فهمند، اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند و اگر از شما هزار تن باشند به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند و خدا با شکیبایان است، هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند شما متاع دنیا را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد و خدا شکست ناپذیر حکیم است}.

- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْرَی إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(6)

{ای پیامبر به کسانی که در دست شما اسیرند بگو اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است}.

- وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً.(7)

{و اگر [به راستی] اراده بیرون رفتن داشتند قطعا برای آن ساز و برگی تدارک می دیدند}.

- لَیْسَ عَلَی الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَی الْمَرْضَی وَلَا عَلَی الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ مَا یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَلَا عَلَی الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا یَجِدُوا مَا یُنْفِقُونَ* إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ رَضُوا بِأَنْ

ص: 29

فَاغْزُوهُمْ مَعَهُمْ أَوْ أَعِینُوهُمْ عَلَیْهِمْ الشَّکُّ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (1).

یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ.(1)

{بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد ] خرج کنند در صورتی که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی نمایند هیچ گناهی نیست [و نیز] بر نیکوکاران ایرادی نیست و خدا آمرزنده مهربان است، و [نیز] گناهی نیست بر کسانی که چون پیش تو آمدند تا سوارشان کنی [و] گفتی چیزی پیدا نمی کنم تا بر آن سوارتان کنم برگشتند و در اثر اندوه از چشمانشان اشک فرو می ریخت که [چرا] چیزی نمی یابند تا [در راه جهاد] خرج کنند، ایراد فقط بر کسانی است که با اینکه توانگرند از تو اجازه [ترک جهاد] می خواهند [و به این] راضی شده اند که با خانه نشینان باشند و خدا بر دلهایشان مهر نهاد در نتیجه آنان نمی فهمند} .

- وَسَرَابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ.(2)

{و تن پوشها [=زره ها]یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید}.

- وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ.(3)

{و به [داوود] فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید}.

- فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِکَ وَلَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ.(4)

{پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید}.

- لَیْسَ عَلَی الْأَعْمَی حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ.(5)

{بر نابینا گناهی نیست و بر لنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست [که در جهاد شرکت نکنند]}.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِن یَکُن مِّنکُم مِّائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا»{ای پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند} گفته است: این حُکم مربوط به اوایل نبوّت بوده و در مورد اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله صادر شده است، به این ترتیب که بر یک مسلمان واجب بود با ده نفر از کافران به مبارزه بپردازد و اگر می­گریخت و به آنان پشت می­کرد، به منزله گریز از میدان نبرد بود، همچنین بر صد نفر از مسلمانان واجب بود که با هزار نفر از کافران پیکار کنند، سپس خداوند متعال پی برد که در آنان ضعف وجود دارد و توانایی انجام چنین کاری را ندارند، پس این آیه را نازل فرمود: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّ-هُ عَنکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّائَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّ-هُ مَعَ الصَّابِرِینَ»{اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند و اگر از شما هزار تن باشند به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند و خدا با شکیبایان است}، بنابراین خداوند متعال بر مسلمانان واجب گرداند که هر یک از آنان با دو نفر از کفّار مبارزه کند، و اگر از مقابله با آن دو نفر بگریزد به منزله فرار از میدان نبرد خواهد بود، امّا اگر تعداد کافران سه نفر باشد و یک نفر از مسلمانان از مقابله و پیکار با آنان بگریزد، گریز از میدان نبرد محسوب نمی­شود.(6)

می­گویم

نظیر آنچه در تفسیر علی بن ابراهیم ذکر شد، در تفسیر نعمانی از امام علی علیه السلام روایت شده است، سپس امام فرموده است: آیه «و قولوا للناس حُسنا» که منظور یهودیانی می­باشد که پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان مصالحه و آشتی نمود، نسخ شده است، و آن­گاه که پیامیر از غزوه تبوک بازگشت خداوند آیه «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» تا «حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ» را نازل فرمود و مصالحه بین پیامبر و یهودیان با این آیه نسخ شد.

ص: 30

أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ (1)

الأعراف: وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ(2)

الأنفال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(3)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (4)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (5)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (6)

التوبة: وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً(7)

و قال تعالی: لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ

ص: 29

روایت2.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: فرستادگان و گروگان­ها در جنگ نباید کشته شوند.(1)

روایت3.

قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام درباره دریافت مزد به هنگام جنگ سؤال شد، امام در پاسخ فرمود: اشکالی ندارد که شخصی در دفاع از شخص دیگر به جهاد و پیکار بپردازد و از او مزد دریافت کند.(2)

روایت4.

قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: جنگ خدعه و نیرنگ است؛ وقتی حدیثی از احادیث رسول خدا صلّی الله علیه و آله را برای شما روایت کنم، پس سوگند به خدا اگر از آسمان فرو افتم یا پرنده مرا برباید، نزد من محبوب­تر از آن است که حدیثی را به دروغ به رسول خدا صلّی الله علیه و آله نسبت دهم؛ همچنین اگر از جانب خویش برای شما سخن بگویم خواهم گفت: جنگ، خدعه و نیرنگ است؛ پیامبر صلی الله علیه و آله را خبر رسید که بنی قریظه به ابوسفیان خبر داده اند: آن­گاه که شما و محمّد صلی الله علیه و آله در میدان نبرد رویاروی گشتید، یاور و پشتیبان­تان خواهیم بود؛ آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به پا خاست و ما را مورد خطاب قرار داد و فرمود: بنی قریظه به ما نامه نوشته­اند که اگر با سپاه ابوسفیان رویاروی گردیم یاری و پشتیبان­مان خواهند بود، این سخن به ابوسفیان رسید، پس گفت: یهودیان خیانت کردند، آنان را ترک گویید.(3)

روایت5.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در آن هنگام (بعد از جنگ با بنی قریظه) یهودیان بنی قریظه را بر اساس موی پشت زهار پیش آورد، پس هر یک از آنان را که بر پشت زهارش موی روییده بود (به سنّ بلوغ رسیده بود) به قتل رساند و هر یک که به سنّ بلوغ نرسیده بود را به اسیران ملحق کرد.(4)

روایت6.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: نجده حروریّ در نامه­ای به ابن عباس رضی­الله عنه از وی چهار سؤال پرسید: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله زنان را مجبور به جهاد می­کرد و آیا چیزی را بین آنان تقسیم می­نمود؟ خُمس به چه کسانی تعلّق دارد؟ یتیم بودنِ یتیم چه زمانی به پایان می­رسد؟ آیا اسیران به قتل رسانده می­شوند؟

ابن عباس رضی­الله عنه در پاسخ وی نوشت: اما سؤال تو در مورد زنان، پاسخش آنست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله قسمتی از غنائم جنگی را به آنان می­بخشید و چیزی را میان آنان تقسیم نمی­نمود؛ در مورد خُمس چنین می­پنداریم که متعلّق به ما اهل بیت است و گروهی چنین می­پندارند که ما سهمی از آن نداریم، پس صبر پیشه ساختیم؛ امّا یتیم بودن یتیم زمانی پایان می­پذیرد که به سن بلوغ و احتلام رسیده باشد

ص: 31

یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (1)

النحل: وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ (2)

الأنبیاء: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (3)

محمد: فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ (4)

الفتح: لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ (5).

مگر آنکه از او درک و شعور کافی احساس نشود، که در این حالت یتیم، سفیه یا ضعیفی است که ولیّ او نگاهش می­دارد، امّا رسول خدا صلّی الله علیه و آله اسیران را به قتل نمی­رساند ولی خضر علیه السلام اسیران کافر را به قتل می­رساند و اسیران مؤمن را رها می­کرد، تو نیز اگر آنچه خضر در مورد آنان می­دانست را می­دانی، پس آگاه­تری.(1)

روایت7.

أمالی الطوسی: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هر عهد و پیمانی که در زمان جاهلیت بوده است اسلام آن را تقویت کرد و عهد و پیمانی در اسلام نیست(2)، چرا که مسلمانان علیه غیر مسلمانان متحد هستند، به طوری که اگر دورترین آنان به غیر مسلمانان امان دهد، نزدیک­ترین مسلمان به بلاد کفر، آن امان را رعایت می­کند. جنگجویان مسلمان، غنایم را با کسانی که در خانه نشسته­اند تقسیم می­کنند. انسان مؤمن به خاطر انسان کافر کشته نمی­شود؛ چرا که دیه کافر نصف دیه مومن است وجلَب و جنَب در اسلام نیست(3) و صدقه­های آن­ها فقط در خانه­هایشان گرفته می­شود. .(4)

روایت8.

أمالی الطوسی: از عطیّه که مردی از بنی قریظه بود روایت شده که گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از اسیران ما دیدن کرد و هر کسی که مرکبی داشت که بر آن سوار شود را به قتل رساند و هر کسی که مرکبی نداشت را رها ­ساخت، من مرکبی نداشتم پس رهایم ساخت.(5)

روایت9.

قرب الإسناد: از حنّان روایت شده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: جبرئیل امین خبر وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله را به وی داد حال آنکه سالم بود و هیچ بیماری­ای نداشت، پس پیامبر ندای اقامه نماز سر داد تا مردم جمع گردند، و مهاجرین و انصار را با سلاح­هایشان فراخواند، آن­گاه مردم گرد آمدند و پیامبر بالای منبر رفت و پس از حمد و ستایش خداوند خبر وفات خود را به ایشان داد و فرمود: خداوند را به سرپرستِ بعد از خود بر امّتم یاد آوری می­کنم که از بی رحم بودن نسبت به گروه مسلمانان بر حذر باشد، پس بزرگ آنان را گرامی دارد و به صغیرشان رحم کند، علمای آنان را بزرگ شمارد و باعث ضرر و زیان امّت نشود که ذلیل­شان گرداند و آنان را کوچک نشمارد که سبب کفرشان گردد، و درگاه خود را به روی آنان نبندد که به علّت آن توانگران، ضعیفان را از بین ببرند، و مردم را در مرزهای سرزمین­شان گرد نیاورد که باعث از میان رفتن نسل امّتم شود، سپس فرمود: خداوندا، من پیام خویش را ابلاغ نموده و به پند و نصیحت پرداختم؛ امام صادق علیه السلام فرمود: این آخرین کلامی بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر بالای منبر ایراد فرمود.(6)

ص: 32

روایت10.

قرب الإسناد: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام به امیران لشکرها چنین می­نوشت: شما را در مورد کشاورزان به خدا سوگند می­دهم که مبادا از جانب شما مورد ظلم و ستم قرار گیرند.(1)

روایت11.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: اطعام اسیر و نیکی کردن به او، حقیّ واجب است اگرچه قرار باشد فردا او را بکشی.(2)

روایت12.

قرب الإسناد: علی از برادرش علیه السلام درباره مردی سؤال پرسید که برده مشرکی را در سرزمین شرک خریداری می­کند، آن­گاه برده می­گوید: توانایی راه رفتن ندارم؛ و مسلمانان نیز بیم آن دارند که برده به مشرکان ملحق شود، آیا کشتن او جایز است؟ امام فرمود: اگر چنین بیمی وجود داشته باشد کُشتن او جایز است.(3)

روایت13.

علل الشرایع: از علی بن حسین علیهما السلام روایت شده که فرمود: اگر کسی را به اسارت گرفتی و او از راه رفتن عاجز شد و تو نیز مرکبی همراه نداشتی، او را آزاد کن و به قتل نرسان، چرا که از حُکم امام در مورد او بی خبر هستی؛ همچنین فرموده است: آن­گاه که اسیر به دین اسلام درآید، خونش ریخته نخواهد شد و جزء غنائم است.(4)

روایت14.

تفسیر علی بن ابراهیم: آیه «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهَاجِرُوا مَا لَکُم مِّن وَلَایَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَ اللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» {و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راه خدا] هجرت کنند و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند یاری آنان بر شما [واجب] است مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست}، در مورد اعراب بادیه نشین نازل شده است، به این ترتیب که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با اعراب بادیه نشین مصالحه نمود که آنان را در سرزمین­هایشان راحت بگذارد و مجبور به مهاجرت به سوی مدینه نباشند، و هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله اراده فرمود آنان را به میدان نبرد بفرستد و سهمی از غنیمت نداشته باشند، اعراب بادیه نشین نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله خواستند اگر قبایل بادیه نشین دیگر قصد حمله به آنان را داشتند و یا به مصیبتی از جانب دشمنان­شان گرفتار آمدند پیامبر آنان را یاری دهد، مگر آنکه آن قبایل از جمله قبایلی باشند که میان آنان و پیامبر عهد و میثاقی زمان­دار برقرار است.(5)

روایت15.

الخصال: امام علی علیه السلام فرموده است: تعرّبی پس از هجرت(6) ص: 33

إِلَّا أَنْ لَا تُؤْنِسَ مِنْهُ رُشْداً فَیَکُونَ عِنْدَکَ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً فَیُمْسِکُ عَلَیْهِ وَلِیُّهُ وَ أَمَّا الذَّرَارِیُّ فَلَمْ یَکُنِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْتُلُهَا وَ کَانَ الْخَضِرُ علیه السلام یَقْتُلُ کَافِرَهُمْ وَ یَتْرُکُ مُؤْمِنَهُمْ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ مِنْهُمْ مَا یَعْلَمُ الْخَضِرُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ (1).

و هجرتی پس از فتح مکه وجود ندارد.(1)

روایت16.

تفسیر العیاشی: حسین بن صالح از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که امام علی علیه السلام می­فرمود: هر کسی که از رویارویی با دو نفر از دشمنان در میدان نبرد بگریزد، از میدان نبرد گریخته است؛ ولی هر کسی که از رویارویی با سه نفر از دشمنان بگریزد، برای او فرار از میدان نبرد محسوب نمی­شود.(2)

روایت17.

نوادر الراوندی: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که امام حسن بن علی علیهما السلام می­فرمود: امام علی علیه السلام شخصاً در میدان نبرد به پیکار می­پرداخت و لباس­ها و سلاح کشته­شدگان را از تن آنان در نمی­آورد.(3)

روایت18.

با همین سند امام علی علیه السلام فرموده است: ابودجانة انصاری عمّامه بر سر نهاد و گوشه آن را از پشت سر و میان دو کتف خویش آویزان کرد، سپس متکبرانه و با غرور در بین دو صف میدان نبرد شروع به راه رفتن کرد، پس پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: این، راه رفتنی است که خداوند متعال جز در میدان نبرد از آن بیزار است.(4)

روایت19.

امام علی علیه السلام فرموده است: هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرا به سوی یمن فرستاد، فرمود: ای علی، با کسی پیکار مکن مگر آنکه پیش­تر او را به اسلام دعوت کرده باشی، سوگند به خدا که هدایت یافتن یک شخص به وسیله تو، در حالی که دوستی و ولایتت را برگزیده است، برای تو از هر چیزی که خورشید بر آن طلوع می­کند بهتر است.(5)

روایت20.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: مرکب امیر قوم باید کُند­ترین مرکب­ها باشد.(6)

روایت21.

امام علی علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپاهی را به سوی قبیله خثعم فرستاد، هنگامی که سپاه اسلام مردان آن قبیله را محاصره کرد آنان به سجده در افتادند، ولی برخی از آنان در آن حال نیز کشته شدند، این خبر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسید، پس فرمود: نصف دیه کشته شدگان به خاطر سجده­ای که گزارده­اند به ورثه آنان تعلق می­گیرد. سپس فرمود: من از هر مسلمانی که در سرزمین جنگ با مشرکی از مشرکان هم نشینی کند بری هستم.(7)

روایت22.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: در جنگ کسی را به قتل نرسانید مگر

ص: 34

آنکه تیغ اصلاح بر او مرور کرده باشد.(1)

روایت23.

همچنین فرموده است: هر که به خاطر چیزی اسلام آورده باشد، آن چیز متعلّق به او است.(2)

روایت24.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپاهی را به فرماندهی کسی غیر از خود به جایی فرستاد و به آنان فرمود: باید شعار شما «حم لاینصرون: حم، دشمنان پیروز نمی­شوند» باشد، چرا که این، اسمی از اسم­های عظیم خداوند است.(3)

روایت25.

امام علی علیه السلام فرموده است: شعار رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه بدر (یا منصور، أَمِت: ای یاری شده، بمیران) بود، و شعار در غزوه احد برای مهاجرین: (یا بنی عبدالله)، برای خزرجیان: (یا بنی عبدالرحمن) و برای أوسیان: (یا بنی عبیدالله) بود.(4)

روایت26.

امام علی علیه السلام فرموده است: گروهی از مردم از (مزینه) نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند، پس به آنان فرمود: شعار شما چیست؟ گفتند: (حرام)، پیامبر فرمود: بلکه شعار شما باید (حلال) باشد.(5)

روایت27.

امام علی علیه السلام فرموده است: شعار اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله در روز پیکار با مسیلمه: (یا أصحاب البقره: ای یاوران گاو) و شعار مسلمانان در همراهی با خالد بن ولید: (أَمِت أَمِت: بمیران بمیران) بود.(6)

روایت28.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه (ذات السّلاسل) سی اسب را همراه امام علی علیه السلام روانه کرد و فرمود: ای علی! برای تو آیه ای را که در باره «نفقه اسب» است می خوانم: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً»{آنان که اموال خود را شب وروز وبه صورت پنهانی و آشکارا می­بخشند}. این نفقه بر اسب است، که به طور پنهان و آشکار صورت می گیرد.(7)

روایت29.

کتاب صفین: از یزید بن وهب روایت شده که امام علی علیه السلام در جنگ صفین فرمود: تا چه زمان همه ما در راه به خیزش در آودن قوم تلاش نمی­کنیم؟ سپس امام در شامگاه سه شنبه و شب چهار شنبه بعد از عصر و به قصد خواندن خطبه برخاست و فرمود: سپاس مخصوص خداوندی است که آنچه را نقض کرده اصلاح نمی­گرداند، و سخن را پی گرفته تا آنجا که فرمود: هان که فردا دشمن را ملاقات کنید، إن شاء الله، پس در این شب قیام را طولانی گردانید، بسیار به تلاوت قرآن بپردازید، از خداوند درخواست صبر و پیروزی کنید، با جدّیت و دوراندیشی با دشمنان رویاروی شوید و از جمله صادقین باشید، آن­گاه امام به مکان خویش بازگشت و مردم نیز به سوی شمشیرها،

ص: 35

هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ (1).

نیزه­ها و تیرهای­شان هجوم آورده و به اصلاح آن­ها پرداختند.(1)

روایت30.

روایت شده که امام علی علیه السلام در ایّام عادّی بر استر خویش سوار می­شد و سوار شدن بر آن را می­پسندید، ولی هنگام وقوع جنگ فرمود: اسبی برای من حاضر گردانید؛ پس اسب سیاه رنگی برای امام حاضر کردند که با دو طناب افسار شده بود، با دو دستش به کند و کاو در تمام زمین می­پرداخت و دارای صدا و شیهه غرّایی بود، امام بر آن سوار شد و فرمود: «سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنّا له مقرنین و لا حول و لا قوّه الا بالله العلی العظیم: {پاک و منزه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت خداوند نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم، و نیست توان و قدرتی مگر به واسطه خدای بلند مرتبه بزرگوار}.(2)

روایت31.

از تمیم روایت شده است: امام علی علیه السلام هنگام رفتن به سوی پیکار و سوار شدن بر مرکب خویش، اسم خداوند را به زبان آورده و می­فرمود: سپاس و ستایش مخصوص خداوند است به خاطر ارزانی داشتن نعمت­هایش بر ما و فضل و بخشش بزرگوارانه­اش، پاک و منزّه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت خداوند نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم و به راستی که بازگشت ما به سوی پروردگارمان است؛ آ­ن­گاه رو به قبله ایستاده و دستانش را بلند کرده و می­فرمود: خداوندا، گام­ها در راه تو به حرکت در می­آیند، بدن­ها در خدمت تو به رنج افکنده می­شوند، قلب­ها به سوی تو متمایل شده و دست­ها به درگاه تو بلند می­شوند و چشم­ها به آستان تو خیره می­گردند، پروردگارا، میان ما و دشمنان­مان به حقّ داوری فرما که تو از بهترین داورانی، سپس می­فرمود: براساس برکت خداوند به راه افتید، الله اکبر، الله اکبر، لا إله إلّا الله و الله اکبر، یا أحد یا صمد، ای پروردگار محمد، شر ّستم­کاران را از ما دور گردان، سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است، پروردگاری که بخشایش­گر و مهربان است و صاحب روز جزا است، پروردگارا، تنها تو را می­پرستیم و از تو طلب کمک می­نماییم، بسم الله الرحمن الرحیم لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم؛ این شعار امام علی علیه السلام در جنگ صفین بود.(3)

روایت32.

از أصبغ روایت شده که امام علی علیه السلام در هیچ پیکاری شرکت نمی­کرد مگر آنکه ندا سر می­داد: (یا کهیعص).(4)

روایت33.

روایت شده که امام علی علیه السلام در روز جنگ صفین می­فرمود: خداوندا، دیده­ها به آستان تو خیره، دست­ها به درگاه تو گشوده، زبان­ها در محضر تو دعا خوان، قلب­ها به سوی تو متمایل و گام­ها در راه تو به حرکت درمی­آیند، تنها تویی که حاکم بر اعمال هستی، پس میان ما و دشمنان به حق داوری کن که تو بهترین داوران هستی؛ خداوندا، ما از غیبت پیامبرمان، قلّت عدد خویش

ص: 36

جَرَتْ عَلَیْهِ الْمَوَاسِی (1).

و کثرت عدد دشمنان، پراکندگی خواسته­هایمان، سختی زمانه و ظهور فتنه­ها، به درگاه تو شکایت می­کنیم، خداوندا، ما را با گشایشی سریع و پیروزی­ای که به واسطه آن سلطان حقّ را عزّت بخشیده و آشکار می­گردانی در مقابل مشکلات یاری برسان.(1)

روایت34.

روایت شده که امام علی علیه السلام هرگاه قصد رفتن به میدان نبرد داشت، بر مرکب خویش می­نشست و می­فرمود: سپاس و ستایش مخصوص خداوند است به خاطر ارزانی داشتن نعمت­هایش بر ما و فضل و بخشش بزرگوارانه­اش، پاک و منزه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت او نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم و به راستی که بازگشت ما به سوی پروردگارمان می­باشد؛ آن­گاه مرکب خویش را رو به قبله قرار می­داد و دست­هایش را به سوی آسمان بلند کرده و می­فرمود: خداوندا، به سوی تو قدم ­ها جابه­جا می­گردد، قلب­ها متمایل، دست­ها بلند و دیده­گان خیره می­شود؛ خداوندا، ما از غیبت پیامبرمان در میان خویش، کثرت دشمنان و پراکندگی خواسته­هایمان به درگاه تو شکایت می­کنیم، پروردگارا، میان ما و دشمنان­مان به حقّ داوری فرما که تو بهترین داوران هستی، بر اساس برکت خداوند به پیش حرکت کنید؛ به خدا سوگند پس از این سخنان، پیروان امام و آنان که از وی کناره گرفته بودند وارد میدان کارزار و مرگ می­شدند.(2)

روایت35.

از امام علی علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه «و ألزمهم کلمة التقوی» فرمود: منظور از «کلمة التقوی»، «لا إله إلّا الله» و «الله أکبر» می­باشد و این آیه، آیه پیروزی است.(3)

روایت36.

از زید بن علی روایت شده که امام علی علیه السلام در روز صفین به سوی آنان خارج شد و به استقبالش آمدند، پس امام دستانش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود:

خداوندا، ای پروردگار آسمان محفوظ و نگاه داشته شده که آن را زمینه پیدایش شب و روز، مکان جریان یافتن ماه و خورشید و منزل سیّاره و ستارگان قرار داده­ای، و ساکنان آن گروهی از فرشتگانی هستند که از عبادت تو خسته نمی­گردند؛ ای پروردگار این زمین که آن را جایگاه سکونت انسان­ها، حشرات، چهارپایان و پدیده­های دیدنی و نادیدنی غیر قابل شمارش مخلوقات عظیم خود قرار داده­ای، ای پروردگار کشتیِِ به جریان درآمده در دریا که باعث کسب منفعت می­گردد، ای پروردگار ابرهای به خدمت گرفته شده در میان آسمان و زمین، ای پروردگار دریای خروشان که جهانیان را در برگرفته­ است، و ای پروردگار کوه­های بلند و پا بر جا که آن را برای زمین مانند میخ­های محکم و برای مخلوقات تکیه­گاهی مطمئن قرار داده­ای، اگر بر دشمن پیروزمان ساختی، ما را از تجاوز برکنار دار و بر راه حق استوار فرما، و چنانچه آن­ها را بر ما پیروز گرداندی، شهادت را نصیب­مان گردان و بقیه یارانم را از فتنه محافظت بفرما.(4)

ص: 37

وَ رِمَاحِهِمْ وَ نِبَالِهِمْ یُصْلِحُونَهَا(1).

روایت37.

از عمر بن سعد روایت شده که گفت: در جنگ صفین مردی از اهل شام حضور داشت که أصبغ بن ضرار نامیده می­شد و پیش قراول سپاه و مسلّح بود، پس امام علی علیه السلام مالک اشتر را علیه او فرا خواند، مالک نیز أصبغ را به اسارت گرفت بدون اینکه او را به قتل برساند، چرا که امام علی علیه السلام از به قتل رساندن افرادی که دست از جنگ کشیده (سلاح بر زمین گذاشته بودند) منع می­فرمود، پس مالک اشتر شبانگاه نزد أصبغ آمد و محکم او را بست و او را با یارانش در زندان افکند تا صبح شود. از قضا أصبغ شاعر سخنوری بود و از کشته شدن خود اطمینان حاصل کرده بود، و هنگامی که یارانش در خواب بودند صدایش را بالا برد و ابیاتی را که أصبغ در آن به شرح حال خود پرداخته و طلب رحم و عطوفت می­کرد به مالک اشتر شنواند. مالک صبح­گاهان أصبغ را نزد امام علی علیه السلام آورد و گفت: ای امیر المؤمنین، این مرد از دیدبانان دشمن است که دیروز او را اسیر نمودم. به خدا سوگند اگر یقین حاصل می­کردم که قتل او حقّ است، به قتلش می­رساندم، این مرد، شب را نزد ما به صبح رسانید و با شعرش ما را تحریک­ نمود (دلمان را به رحم آورد)، پس اگر سزاوار قتل است به قتلش برسان هرچند ما را خوش نیاید، و اگر اختیارش در دست شماست او را به ما ببخشید. امام فرمود: ای مالک، أصبغ از آنِ تو باد، ولی آن­گاه که کسی را به اسارت گرفتی، از کشتن او صرف نظر کن، چرا که از اسیران اهل قبله (مسلمان) نه فدیه دریافت می­شود و نه کشته می­شوند، پس مالک، أصبغ را به منزلش رسانید و گفت: بیا این تمام چیزهایی است که همراهت ضبط نموده­ایم و غیر از آن چیزی نزد ما نداری.(1)

روایت38.

از عمیر انصاری روایت شده که گفت: به خدا سوگند، گویا هم اکنون آوای علی علیه السلام را به روز هریر، آنگاه که بر شامیان می تاخت، می شنوم و این پس از آن بود که گردونه پیکار مذحجیان با «عک» و «لخم» و «جذام» و اشعریان به گردش در آمد و از سپیده سحر تا نیمروز به شدّت تمام و کیفیّتی که از فرط دشواری و گستردگی، موی آدمی را سپید می کرد به درازا کشید. آنگاه علی علیه السلام برخاست و گفت: تا کی این دو قبیله را به هم واگذاریم؟ اینان نابود شدند و شما همچنان ایستاده اید و به ایشان می نگرید! آیا از سرزنش خدا نمی هراسید؟ سپس رو به جانب قبله کرد و دست دعا به درگاه خدا برداشت و به بانگ رسا گفت: «ای خداوند، ای مهربان، [ای بخشاینده]، ای یکتا، [ای یگانه]، ای بی نیاز، ای خدای محمد، بار الها، گامها به سوی تو پی سپارد و دلها برای تو در سینه ها تپد و دستها به درگاه تو بر آید و گردنها به سوی تو کشیده شود و دیدگان به تو دوخته آید و نیازها همه از تو درخواست شود. [بارالها] ما از فقدان پیامبرمان صلی اللّه علیه، و فزونی دشمنان و پراکندگی آرزوها و آرمانمان به تو شکایت می کنیم. پروردگارا، تو در نزاع بین ما و قوم ما به حق داوری کن (و ما را فاتح گردان) که تو بهترین داورانی. به برکت و فضل خدا پیش روید.». سپس امام ندا سر داد: لا إله إلا الله و الله اکبر، این کلمه تقواست.(2)

ص: 38

وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ وَ ظُهُورَ الْفِتَنِ أَعِنَّا عَلَیْهِ بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ تُعِزُّ بِهِ سُلْطَانَ الْحَقِّ وَ تُظْهِرُهُ (1).

می­گویم

این حدیث به صورت کامل در باب الفتن ذکر شده است.

روایت39.

کتاب صفین: روایت شده است علی علیه السلام به روز صفّین اسیرانی را گرفتار کرد، ولی همگی را آزاد فرمود که نزد معاویه بازگشتند. عمرو بن عاص پیشتر از آن درباره اسیرانی که به اسارت معاویه در آمده بودند گفته بود: ایشان را بکش. ولی وقتی معلوم شد که علی علیه السلام با اسیران ایشان چه رفتاری نموده و آنها را چگونه آزاد کرده است، معاویه گفت: ای عمرو اگر درباره این اسیران گوش به گفته تو دهم به کاری زشت و ناشایست دست آلوده باشم. آیا نبینی که او اسیران ما را آزاد کرده است؟ از این رو دستور آزادی تمام کسانی را که از سپاه علی علیه السلام به اسارت گرفته بود صادر کرد. علی علیه السلام چون از سپاه شام اسیری می گرفت او را آزاد می کرد، مگر آنکه آن اسیر، خود یکی از یاران وی را کشته بود، که در این صورت وی را به قصاص او می کشت. اما اسیری را که آزاد کرده بود و او دیگر بار به معاویه پیوسته و از نو به میدان آمده و گرفتار شده بود، آزاد نمی کرد و می کشت. علی علیه السلام ضربه خلاص را به زخمیان نمی زد، و کسانی را که در صفّین به قرارگاه معاویه گریخته و پشت به میدان کرده بودند نیز نمی کشت.(1)

روایت40.

نهج البلاغة: امام علی علیه السلام فرموده است: کسی را به پیکار دعوت نکن، امّا اگر تو را به نبرد خواندند بپذیر، زیرا آغازگر پیکار، تجاوزکار و تجاوزکار، شکست خورده است.(2)

روایت41.

نهج البلاغه: هنگامی که امام علی علیه السلام در روز جنگ جمل پرچم را به دست پسرش محمّد بن حنفیّه سپرد به او فرمود: اگر کوه­ها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان­ها را بر هم بفشار، جمجمه سرت را به خدا عاریت ده، پای بر زمین میخکوب کن، و به صفوف پایانی لشکر دشمن بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خداوند سبحان است.(3)

روایت42.

امام علی علیه السلام فرموده است: بعد از من با خوارج نبرد نکنید، زیرا کسی که در جستجوی حقّ بوده و آن را نیافته مانند کسی نیست که طالب باطل بوده و آن را یافته است؛ منظور امام از گروه دوّم، معاویه و یاران او می­باشد.(4)

روایت43.

امام علی علیه السلام در یکی از روزهای جنگ صفین فرمود: ای گروه مسلمانان، لباس زیرین را ترس خدا و لباس رویین را آرامش و خونسردی قرار دهید، و دندان­ها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما در برابر ضربات شمشیر بر سرتان دشمن بیشتر گردد، زره نَبَرد را کامل کنید، پیش از آنکه شمشیر را از غلاف بیرون کشید چند بار آن را تکان دهید، با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آورید،

ص: 39

و با تیزی شمشیر بزنید، و با گام برداشتن به پیش شمشیر را به دشمن برسانید، پی در پی حمله کنید و از فرار شرم دارید، زیرا فرار در جنگ لکّه ننگی برای نسل­های آینده و مایه آتش روز قیامت است، از شهادت خرسند باشید و به آسانی از آن استقبال کنید؛ تا پایان آنچه در کتاب الفتن ذکر شد.(1)

روایت44.

امام علی علیه السلام در حین جنگ به یاران خویش فرمود: هر کدام از شما در صحنه نبرد با دشمن، در خود شجاعت و دلاوری احساس کرد و برادرش را سست و ترسو یافت، به شکرانه این برتری باید از او دفاع کند آن­گونه که از خود دفاع می­کند، زیرا اگر خدا بخواهد او را چون شما دلاور و شجاع می­گرداند، همانا مرگ به سرعت در جستجوی شماست، آن­ها که در نبرد مقاومت دارند و آن­ها که فرار می­کنند، هیچ کدام را از چنگال مرگ رهایی نیست، و همانا گرامی­ترین مرگ­ها کشته شدن در راه خداست. سوگند به آن کسی که جان پسر ابو طالب در دست اوست، هزار ضربت شمشیر برای من آسان­تر از مرگ در بستر استراحت است.(2)

روایت45.

همچنین فرموده است: گویی شما را در برخی از حمله­ها و در حال فرار، ناله کنان چون گلّه­ای از سوسمارها می­بینم که نه حقّی را باز پس می گیرید و نه ستمی را باز می­دارید، اینک این شما و این راه گشوده، نجات برای کسی است که خود را به میدان افکنده و به مبارزه ادامه دهد، و هلاکت از آن کسی است که سستی ورزد.(3)

روایت46.

امام علی علیه السلام در ادامه فرموده است: زره پوشیده­ها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید و آن­ها که کلاه­خود ندارند در پشت سر قرار گیرند؛ دندان­ها را در نبرد روی هم بفشارید که تأثیر ضربت شمشیر را بر سر کمتر می­کند، در برابر نیزه­های دشمن به خود پیچ و خم دهید که نیزه­ها را می لغزاند و کم­تر به هدف اصابت می­کند، چشم­ها را فروهشته دارید که بر دلیری شما می­افزاید و دل را آرام می­کند، صداها را آهسته و خاموش سازید که سستی را می­زداید، پرچم لشکر را بالا دارید و پیرامون آن را خالی مگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسختش مسپارید، زیرا آنان در حوادث سخت ایستادگی می­کنند، از پرچم­های خود بهتر پاسداری می­نمایند و آن را در دل لشکر نگاه می­دارند، و از هر سو، از پیش و پس و اطراف مراقب آن می­باشند، نه از آن عقب می­مانند که تسلیم دشمنش کنند و نه از آن پیشی می­گیرند که تنها رهایش سازند، هر کسی باید برابر حریف خود بایستد و کار او را بسازد و به یاری برادر خود نیز بشتابد، و مبارزه با حریف خود را به برادر مسلمان خود وا نگذارد که او در برابر دو حریف قرار گیرد، حریف خود و حریف برادرش. به خدا سوگند، اگر از شمشیر دنیا فرار کنید از شمشیر آخرت سالم نمی­مانید، شما بزرگان عرب و شرافت­مندان برجسته­اید، در فرار از جنگ، خشم و غضب الهی، ذلّت همیشگی و ننگ جاویدان قرار دارد، فرار کننده بر عمر خود نمی­افزاید و بین خود و روز مرگش مانعی ایجاد نخواهد کرد، همانا کسی که با نشاط به سوی خدا حرکت می­کند مانند تشنه کامی است که به سوی

ص: 40

آب می­رود، بهشت در زیر سایه نیزه­های دلاوران است؛ تا پایان آنچه در کتاب الفتن به صورت مشروح ذکر شد.(1)

روایت47.

امام علی علیه السلام هنگامی که قصد جنگ صفیّن نمود فرمود: ای خدای آسمان بر افراشته و فضای نگاه داشته شده، که آن را زمینه پیدایش شب و روز، جریان گردش ماه و خورشید، مسیر آمد و شد ستارگان سیّار قرار داده­ای، و آن را جایگاه گروهی از فرشتگانت ساخته­ای که از عبادت تو خسته نمی­گردند، ای پروردگار این زمین که آن را جایگاه سکونت انسان­ها، و مکان رفت و آمد حشرات و چهارپایان و پدیده­های دیدنی و نادیدنی غیر قابل شمارش قرار داده­ای، ای پروردگار کوه­های بلند و پا برجا که آن را برای زمین مانند میخ­های محکم و برای مخلوقات تکیه گاهی مطمئن ساخته­ای، اگر بر دشمن پیروزمان ساختی ما را از تجاوز بر کنار دار و بر راه حق استوار فرما، و چنان­چه آن­ها را بر ما پیروز گرداندی شهادت را نصیب­مان فرما و از شرک و فساد و فتنه­ها ما را نگهدار، کجایند آزاد مردانی که به حمایت مردم خویش برخیزند؟ کجایند غیور مردانی که به هنگام نزول بلا و مشکلات مبارزه می­کنند؟ هان مردم، ننگ و عار پشت سر شما و بهشت در پیش روی شماست.(2)

روایت48.

امام علی علیه السلام هنگام شورش یارانش پیرامون حکومت فرمود: ای مردم، همواره کار من با شما به دلخواه من بود تا آن که جنگ شما را ناتوان کرد، به خدا اگر جنگ کسانی از شما را گرفت و جمعی را باقی گذاشت، برای دشمنانتان نیز کوبنده­تر بود، من دیروز امیر شما بودم، ولی امروز فرمانم می­دهند، دیروز باز­دارنده بودم و امروز مرا باز می­دارند، شما زنده ماندن را دوست دارید و من نمی­توانم شما را به راهی که دوست ندارید اجبار کنم.(3)

روایت49.

امام علی علیه السلام هنگامی که دشمن را در میدان نبرد ملاقات می­کرد می­فرمود: خدایا، قلب­ها به سوی تو روان شده، گردن­ها به درگاه تو کشیده و دیده­ها به آستان تو نگران، گام­ها در راه تو در حرکت و بدن­ها در خدمت تو لاغر شده است؛ خدایا، دشمنی­های پنهان آشکار و دیگ­های کینه در جوش است؛ خدایا به تو شکایت می­کنیم از اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله در میان ما نیست، و دشمنان ما فراوان و خواسته­های ما پراکنده است؛ پروردگارا، بین ما و دشمنان­مان به حق داوری فرما که تو بهترین داورانی.(4)

روایت50.

امام علی علیه السلام هنگام جنگ به یارانش می­فرمود: عقب نشینی­هایی که مقدمه هجوم دیگری است و ایستادنی که حمله در پی دارد، نگران­تان نسازد، حق شمشیرها را اداء کنید و پشت دشمن را به خاک بمالید،

ص: 41

وَ نَافِحُوا بِالظُّبَی وَ صِلُوا السُّیُوفَ بِالخُطَی وَ عَاوِدُوا الْکَرَّ وَ اسْتَحْیُوا مِنَ الْفَرِّ فَإِنَّهُ عَارٌ فِی الْأَعْقَابِ وَ نَارٌ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ طَیِّبُوا عَنْ أَنْفُسِکُمْ نَفْساً وَ امْشُوا إِلَی الْمَوْتِ مَشْیاً سُجُحاً إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ (1).

و برای فرو کردن نیزه­ها و محکم­ترین ضربه­های شمشیر، خود را آماده کنید، صدای خود را در سینه­ها نگهدارید که در زدودن سستی نقش بسزایی دارد.(1)

روایت51.

کتاب الغارات: از ابن نباته روایت شده که گفت: امیر مؤمنان در یکی از خطبه­هایش فرمود: شخص می­گوید جهاد کرده­ام در حالی که جهاد نکرده است، به راستی که جهاد تنها در پرهیز از امور حرام و پیکار با دشمن معنا پیدا می­کند، گروه­هایی از مردم به پیکار می­پردازند، پس پیکار را دوست می­دارند و چیزی جز ذکر خدا و اجر و پاداش اخروی طلب نمی­کنند، و شخصی دیگر به حکم سرشت شجاع خویش به نبرد می­پردازد و به دفاع از هر کسی بر می­خیزد خواه او را بشناسد یا نشناسد، امّا از دیگر سو شخصی بنا به سرشت ترسوی خود پدر و مادرش را نیز تسلیم دشمن می­کند، و جنگیدن و کشته شدن نیز مرگی از مرگهاست، و مقدار هر شخصی به اندازه آن چیزی است که به خاطرش به پیکار و نبرد می­پردازد، سگ نیز در دفاع از خانواده­اش به نبرد می­پردازد.

روایت52.

از مسیرة روایت شده که امام علی علیه السلام فرمود: در معیّتِ هر امام پس از من به پیکار با اهل شام بپردازید.

روایت53.

مجالس شیخ: از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: جنگ، خدعه و نیرنگ است.(2)

ص: 42

الْمَاءَ الْجَنَّةُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِی (1) إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ مَشْرُوحاً.

روایت54.

العلل لمحمّد بن علی بن ابراهیم: علّت کناره­گیری پیامبر صلّی الله علیه و آله از قریش در اوایل بعثت آن بود که پیامبر، پیامبر شمشیر است و نبرد جز با گردآوری اعوان و انصار انجام نمی­پذیرد، پس پیامبر از آنان کناره گرفت تا یاران و یاورانی یافت، آن­گاه به پیکارشان آمد .

باب چهارم : جنگ افزارها و ادوات جنگ

آیات

- وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ.(1)

{و[لی] بهترین جامه [لباس] تقوا است}.

- وَسَرَابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ.(2){و تن پوشها [=زره ها]یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید}.

- وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ.(3)

{و به [داوود] فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید}.

- وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ* أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ.(4)

{ و آهن را برای او نرم گردانیدیم [[که] زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن}.

- وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ.(5)

{و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان او و پیامبرانش را یاری می کند آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است} .

باب پنجم : عهد، امان و امثال آن­ها

آیات

وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا.(6)

{و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند}

- إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ أَوْ جَاءُوکُمْ حَصِرَتْ

ص: 43

وَ اذْمُرُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الطَّعْنِ الدَّعْسِیِّ وَ الضَّرْبِ الطِّلَحْفِیِّ وَ أَمِیتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ (1).

صُدُورُهُمْ أَنْ یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا* سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِکُمْ جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا.(1)

{مگر کسانی که با گروهی که میان شما و میان آنان پیمانی است پیوند داشته باشند یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود به تنگ آمده باشد و اگر خدا می خواست قطعا آنان را بر شما چیره می کرد و حتما با شما می جنگیدند پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افکندند [دیگر] خدا برای شما راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است، به زودی گروهی دیگر را خواهید یافت که می خواهند از شما آسوده خاطر و از قوم خود [نیز] ایمن باشند هر بار که به فتنه بازگردانده شوند سر در آن فرو می برند پس اگر از شما کناره گیری نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند و از شما دست برنداشتند هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان آنانند که ما برای شما علیه ایشان تسلطی آشکار قرار داده ایم}.

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید به قراردادها[ی خود] وفا کنید}.

- الَّذِینَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا یَتَّقُونَ* فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ* وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیَانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْخَائِنِینَ.(3)

{همانان که از ایشان پیمان گرفتی ولی هر بار پیمان خود را می شکنند و [از خدا] پروا نمی دارند، پس اگر در جنگ بر آنان دست یافتی با [عقوبت] آنان کسانی را که در پی ایشانند تارومار کن باشد که عبرت گیرند، و اگر از گروهی بیم خیانت داری [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است] زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد}.

- وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(4)

{و اگر به صلح گراییدند تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکل نما که او شنوای داناست}.

- وَإِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ.(5)

{و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند یاری آنان بر شما [واجب] است مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است}.

-

بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ.(6)

{این آیات] اعلام بیزاری [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته ای، پس [ای مشرکان] چهار ماه [دیگر با امنیت کامل] در زمین بگردید و بدانید که شما نمی توانید خدا را به ستوه آورید و این خداست که رسواکننده کافران است}.

- إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئًا وَلَمْ یُظَاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.(7)

{مگر آن مشرکانی که با آنان پیمان بسته اید و چیزی از [تعهدات خود نسبت به] شما فروگذار نکرده و کسی را بر ضد شما پشتیبانی ننموده اند پس پیمان اینان را تا [پایان] مدتشان تمام کنید چرا که خدا پرهیزگاران را دوست دارد}.

- وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَ اللَّهِ

ص: 44

ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَعْلَمُونَ* کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ* کَیْفَ وَإِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لَا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ.(1)

{و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود سپس او را به مکان امنش برسان چرا که آنان قومی نادانند، چگونه مشرکان را نزد خدا و نزد فرستاده او عهدی تواند بود مگر با کسانی که کنار مسجد الحرام پیمان بسته اید پس تا با شما [بر سر عهد] پایدارند با آنان پایدار باشید زیرا خدا پرهیزگاران را دوست می دارد، چگونه [برای آنان عهدی است] با اینکه اگر بر شما دست یابند در باره شما نه خویشاوندی را مراعات می کنند و نه تعهدی را شما را با زبانشان راضی می کنند و حال آنکه دلهایشان امتناع می ورزد و بیشترشان منحرفند}.

- وَإِنْ نَکَثُوا أَیْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ.(2)

{و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند پس با پیشوایان کفر بجنگید چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند}.

روایات

روایت1.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: آن­گاه که چهار چیز گسترده شود، چهار چیز ظهور می­کند: هنگامی که زنا و فحشاء افزون گردد، زلزله­ها پدیدار می­گردند؛ هنگامی که زکات پرداخت نشود، چهار­پایان هلاک می­گردند؛ هنگامی که حاکمان در قضاوت به ستم رو آورند، آسمان از بارش باز داشته می­شود؛ و هنگامی که عهد و پیمان شکسته شود، مشرکان بر مسلمانان پیروز می­گردند.(3)

روایت2.

أمالی الطوسی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام چنین یافتم: آن­گاه که پس از من زنا و فحشاء افزون گردد، مرگ ناگهانی افزایش می­یابد؛ هنگامی که میزان­ها دچار کم فروشی شوند، خداوند مردم را دچار قحطی و کمبود می­کند؛ هنگامی که از پرداخت زکات امتناع ورزند، زمین همه برکات خود از جمله زراعت، میوه­ها و معادن را از آنان باز می­دارد؛ هنگامی که در قضاوت به ستم بپردارند، در ارتکاب گناه و ظلم معاونت داشته­اند؛ هنگامی که عهد و پیمان بشکنند، خداوند دشمنان را بر آنان مسلّط می­گرداند؛ هنگامی که صله ارحام را قطع کنند، مال و اموال به دست شروران می­افتد؛ و هنگامی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورند و از برگزیدگان اهل بیت من پیروی نکنند، خداوند اشرار را بر آنان چیره می­گرداند، آن­گاه نیکان­شان دست به دعا برمی­دارند ولی اجابت گفته نمی­شوند.(4)

ص: 45

صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً(1)

المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(2)

الأنفال: الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ (3)

و قال تعالی: وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (4)

و قال سبحانه: وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ (5)

التوبة: بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ (6) إلی قوله تعالی إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (7) إلی قوله سبحانه وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ

ص: 44

روایت3.

علل الشرایع، أمالی الطوسی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام یافتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: آن­گاه که پس از من زنا و فحشاء آشکار و افزون گردد، مرگ ناگهانی افزایش می­یابد؛ هنگامی که میزان­ها دچار کم فروشی شوند، خداوند مردم را به قحطی و کمبود گرفتار می­کند؛ هنگامی که از پرداخت زکات امتناع ورزند، زمین همه برکات خود از جمله زراعت، میوه­ها و معادن را از آنان باز می­دارد؛ هنگامی که در حکم و قضاوت ستم روا دارند، در ارتکاب ظلم و ستم معاونت داشته­اند؛ هنگامی که عهد و پیمان بشکنند، خداوند دشمنان را بر آنان چیره می گرداند؛ هنگامی که صله ارحام را قطع نمایند، مال و اموال در دست اشرار قرار می­گیرد؛ و هنگامی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورند و از برگزیدگان اهل بیت من پیروی نکنند، خداوند شروران را بر آن­ها مسلّط می­گرداند و آن­گاه که نیکان آنان دست به دعا بردارند اجابت نمی­شود.(1)

روایت4.

معانی الأخبار: امام باقر علیه السلام فرموده است: هر که در اسلام، آزاد به دنیا آید عربی است، هر که عهد امانی به گردن داشته باشد و به آن عمل کند وابسته و آزاد کرده رسول خدا صلی الله علیه و آله است، و هر که داوطلبانه به دین اسلام در آید از مهاجرین به شمار می­آید.(2)

روایت5.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام امان برده­اش را نسبت به اهل قلعه­ای اجازه داده و فرمود: او از مسلمانان است.(3)

روایت6.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در منی و در روز حجة الوداع در مسجد الخیف برای مردم خطبه خواند و بعد از سپاس و ستایش خداوند فرمود: خداوند بنده­ای را شاداب و سعادتمند گرداند که کلام مرا شنیده و در آن تدبّر می­کند و سپس آن را به گوش کسانی می­رساند که حاضر نیستند و امکان شنیدن کلامم را ندارند، چه بسا حامل دانشی که خود عالم نیست و چه بسا حامل دانشی که آن را به عالم­تر از خود منتقل می­کند؛ سه خصلت وجود دارد که هیچ مسلمانی نسبت به آن­ها حقد و کینه به دل راه نمی­دهد: اخلاص عمل به خاطر خدا، نصیحت (خیراندیشی) برای رهبران مسلمانان، و شرکت کردن در اجتماعات آنان، که این کار پشت آنان را محکم می­کند؛ مسلمانان

ص: 46

ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ (1) إلی قوله تعالی وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ (2).

برادر یکدیگرند و از نظر خونبها و دیه با هم برابرند؛ پایین­ترین آنان در زمینه عهد و پیمانهایشان تلاش می­کند (هرگونه تعهدی که یک فرد از مسلمانان به کفار داشته باشد همه مسمانان به آن احترام می­گذارند اگرچه آن مسلمان از نطر مالی و موقعیت اجتماعی در سطح پایین­تری باشد)، آنان علیه غیرِ خود (بیگانگان) متّحد و یکپارچه هستند.(1)

روایت7.

ثواب الأعمال: از عبدالله بن سلیمان روایت شده که گفت: شنیدم که امام باقر علیه السلام می­فرمود: هر کسی که مردی را امان دهد سپس او را به قتل برساند، روز قیامت در حالی که پرچم غدر و خیانت را حمل می­کند وارد صحرای محشر می­شود.(2)

روایت8.

نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است: عهد و پیمان را پاس دارید به خصوص با وفاداران.(3)

روایت9.

نهج البلاغة: امام علی علیه السلام در نامه­ خویش به مالک اشتر فرمود: هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، آرامش فکری تو و امنیت کشور در صلح تأمین می­گردد، لکن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک می­شود تا غافلگیر کند، پس دور اندیش باش و حسن ظن خود را متهم کن (به دشمن سوء ظن داشته باش)، حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش، و بر آنچه بر عهده گرفتی امانت دار باش، و جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند، تا آنجا که مشرکان زمان جاهلیت به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند، پس هرگز پیمان شکن مباش، و در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمی­دارد، خداوند عهد و پیمانی که به نام او شکل می­گیرد را با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و پناهگاه امنی برای پناه­آورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روی بیاورند، پس فساد، خیانت و فریب در عهد و پیمان راه ندارد، مبادا قرار دادی را امضاء کنی که در آن برای دغل کاری و فریب راه­هایی وجود دارد، و پس از محکم کاری و دقت در قرارداد­نامه، دست از بهانه جویی بردار، مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده­ات قرار گرفته و خدا آن را بر گردنت نهاده تو را به پیمان شکنی وا دارد، زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمان­ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن می­ترسی، و بهتر از این است که در مورد آن خداوند از تو بازخواستی کند که در دنیا و آخرت نتوانی خود را از آن کنار بکشی.(4)

روایت10.

کتاب الأعمال المانعه من الجنّه: شیخ جعفر بن احمد قمی

ص: 47

روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: هر کسی مردی از اهل ذمّه را به قتل برساند، خداوند بهشت را بر او حرام می­گرداند، حال آنکه بوی بهشت از مسیری به اندازه دوازده سال به مشام می­رسد.(1)

روایت11.

دعائم الإسلام: روایت شده که امام علی علیه السلام فرمود: جهاد بر تمام مسلمانان واجب است به دلیل این فرموده خداوند متعال: «کتب علیکم القتال» {پیکار و جهاد بر شما واجب شده است}، پس اگر گروهی از مسلمانان به جهاد برخاستند و نیازی به مدد و یاری نداشتند، سایر مسلمانان اجازه دارند که درنگ کنند و به جهاد برنخیزند، ولی اگر گروه مجاهدان به کمک نیاز داشته باشند، بر جمیع مسلمانان واجب است که آنان را یاری رسانند تا بی­نیاز گردند، چرا که خداوند متعال فرموده است: «و ما کان المؤمنون لینفروا کافة» {جایز نیست که همه مؤمنان (برای جهاد) خارج شوند}، و اگر واقعه­ای روی دهد که مرتفع نمودن آن نیاز به خروج تمام مؤمنان داشته باشد، همه باید خارج شوند، خداوند متعال فرموده است: «انفروا خفافا و ثقالاً و جاهدوا بأموالکم و أنفسکم فی سبیل الله» {سبک بار و سنگین بار خارج شوید و با اموال و جان­های خود در راه خدا به پیکار و نبرد بپردازید}.(2)

روایت12.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه « انفروا خفافا و ثقالاً» فرمود: یعنی در حال جوانی و پیری به قصد جهاد خارج شوید.(3)

روایت13.

از امام صادق علیه السلام درباره آیه: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» {در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند [این] به عنوان وعده حقی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است}، سؤال شد و اینکه آیا این مسأله برای تمام کسانی که به جهاد در راه خدا می­پردازند صادق است یا به گروه خاصی اختصاص دارد؟ امام علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه نازل شد، برخی از اصحاب این سؤال را از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند، امّا ایشان پاسخ نگفت، پس خداوند متعال چنین بر قلب پیامبر نازل فرمود: «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» {[آن مؤمنان] همان توبه کنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزه داران رکوع کنندگان سجده کنندگان وادارندگان به کارهای پسندیده بازدارندگان از کارهای ناپسند و پاسداران مقررات خدایند و مؤمنان را بشارت ده}، و این گونه صفت مؤمنانی را که اموال و جان­های آنان را به ازای اعطای بهشت خریداری می­کند بیان فرمود؛ پس هر که خواهان بهشت است، براساس این شرایط به جهاد در راه خدا بپردازد، و در صورت محقّق نساختن این شرایط از جمله کسانی خواهد بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مورد آن­ها فرموده است: خداوند این دین را به وسیله مردمانی پیروز می­گرداند که آنان را در آخرت بهره­ای از اجر و پاداش نیست.(4)

روایت14.

از امام صادق علیه السلام سؤال شد: آیا جهاد بر اعراب بادیه­نشین واجب است؟ امام فرمود: خیر، مگر اینکه اسلام دچار مصیبتی شود و به خدا پناه می­برم از اینکه در رفع آن محتاج آنان شویم، همچنین فرمود:

ص: 48

إِخْوَةٌ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ (1).

مادام که اعراب بادیه نشین در جهاد و پیکار مشارکت نداشته باشند، سهمی از غنائم جنگی ندارند.(1)

روایت15.

از امام علی علیه اسلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی در درون خود احساس ترس کند، نباید به پیکار و جهاد برود.(2)

روایت16.

از امام علی علیه السلام فرموده است: جایز نیست که انسان ترسو و بزدل به جهاد برود، چرا که به سرعت پذیرای شکست می­گردد، ولی باید شخص دیگری را با ابزار و وسایل خود برای نبرد آماده سازد، پس اجر و پاداشی به اندازه اجر و پاداش مجاهد برای او ثبت می­گردد بدون اینکه چیزی از اجر و پاداش مجاهد کاسته شود.(3)

روایت17.

امام علی علیه السلام فرموده است: جهاد بر بردگان واجب نیست مادامی که نیازی به حضور آنان احساس نشود، همچنین جهاد بر زنان و کسانی که به سنّ احتلام نرسیده­اند واجب نیست.(4)

روایت18.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگاه بر گرد یک امام افرادی به تعداد اهل بدر یعنی سیصد و سیزده نفر جمع شوند، به پا­خاستن و تغییر بر او واجب می­شود.(5)

روایت19.

امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: در روز قیامت از بنده خداوند به خاطر تمام نعمت­هایی که به او بخشیده شده سؤال می­شود جز آن نعمتی که در راه خدا صرف شده باشد.(6)

روایت20.

امام صادق علیه السلام فرموده است: اصل اسلام نماز است و فرع آن زکات؛ و نوک قلّه اسلام جهاد در راه خداست.(7)

روایت21.

امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: به سفر بروید تا تندرست باشید، به جهاد بپردازید تا غنیمت کسب کنید، و مناسک حجّ را به جا آورید تا بی­نیاز گردید.(8)

روایت22.

امام علی علیه السلام فرموده است: ایمان دارای چهار رکن است: صبر، یقین، عدل و جهاد.(9)

روایت23.

امام علی علیه السلام فرموده است: با دستان خود به جهاد بپردازید، اگر نتوانستید با زبان­هایتان و اگر باز نتوانستید با قلب­هایتان.(10)

ص: 49

رُوِیَ عَنِ الْمُطَّلِبِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ قَتَلَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ الَّتِی تُوجَدُ رِیحُهَا مِنْ مَسِیرَةِ اثْنَیْ عَشَرَ عَاماً(1).

روایت24.

همچنین فرموده است: جهاد در راه خدا در معیّت هر امام عادلی بر شما واجب است، چرا که جهاد در راه خدا دری از درهای بهشت است.(1)

روایت25.

از امام علی علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: حاملان قرآن عارفان، مجاهدان در راه خدا، فرماندهان و پیامبران سروران اهل بهشت هستند.(2)

روایت26.

امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: بخشنده­ترین مردم آن است که جان خود را در راه خدا ببخشد، و بخیل­ترین آنان کسی است که در سلام کردن بخل بورزد.(3)

روایت27.

از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که موسی و هارون پروردگارشان را با دعا خواندند، خدا فرمود: دعای شما را اجابت گفتم، و دعای هر که در راه من به پیکار و نبرد بپردازد را تا روز قیامت مانند دعای شما اجابت خواهم گفت.(4)

روایت28.

امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کسی به غیبت مجاهد در راه خدا بپردازد یا او را آزار دهد و یا با بازماندگانش بد رفتاری کند، روز قیامت پرچم غدر و خیانت برای او نصب می­گردد، آن­گاه نیکی­هایش از دست می­رود و سپس در آتش افکنده خواهد شد.(5)

روایت29.

امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: هیچ قطره­ای نزد خداوند متعال مجبوب­تر نیست از قطره خونی که در راه خدا ریخته شده و یا قطره اشکی که در تاریکی شب و به خاطر ترس از خداوند سرازیر شده است.(6)

روایت30.

امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگری وجود دارد تا زمانی که شخص در راه خدا کشته می­شود (کشته شدن در راه خدا بالاتر از هر نیکی است)، و بالاتر از هر گناه، گناهی وجود دارد تا زمانی که شخص یکی از والدین خود را به قتل می­رساند (کشتن والدین بالاتر از هر گناهی است).(7)

روایت31.

امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: هر مؤمنی از امّت من صدّیق و شهید است، و خداوند با این شمشیر هر یک از مخلوقاتش را که بخواهد گرامی می­دارد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «و الذین آمنوا بالله و رسله أولئک هم الصدیقون و الشهداء عند ربّهم» {آنان که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده­اند، نزد پروردگارشان از صدیقین و شهدا به شمار می­آیند}.(8)

روایت32.

امام جعفر صادق علیه السلام فرموده است: تمام چشم­ها در روز قیامت بی­خواب می­گردند جز سه چشم: چشمی که در راه خدا بیدار مانده است، چشمی که بر روی امور حرام بسته شده است، و چشمی که

ص: 50

مِنَ الْفَیْ ءِ شَیْ ءٌ مَا لَمْ یُجَاهِدُوا(1).

از ترس خداوند گریسته است.(1)

روایت33.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه: «رضوا بأن یکونوا مع الخوالف» فرمود: منظور از (الخوالف)، زنان می­باشد.(2)

روایت34.

از زید بن علی بن حسین علیهم السلام روایت شده که در تفسیر آیه «لباس التقوی» فرمود: منظور برداشتن اسلحه در راه خداست.(3)

روایت35.

امام علی علیه السلام فرموده است: نخستین کسی که در راه خدا به جهاد پرداخت ابراهیم علیه السلام بود، آن­گاه که رومیان به سرزمینی که لوط علیه السلام در آن ساکن بود حمله ور شدند و او را به اسارت گرفتند، این خبر به گوش ابراهیم علیه السلام رسید، پس به قصد پیکار خارج شد و لوط را از دست رومیان رها ساخت، و ابراهیم علیه السلام نخستین کسی بود که پرچم­ها را در جنگ به کار گرفت.(4)

باب ششم : جهاد در حال احرام و در ماه­های حرام، معنای ماه­های حرام و ماه­های سیاحت

آیات

وَ لَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّی یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ*فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(5)

{در کنار مسجد الحرام با آنان جنگ مکنید مگر آنکه با شما در آن جا به جنگ درآیند پس اگر با شما جنگیدند آنان را بکشید که کیفر کافران چنین است، و اگر بازایستادند البته خدا آمرزنده مهربان است}.

- الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.(6)

{این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و [هتک] حرمتها قصاص دارد پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است}.

- یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ.(7)

{از تو در باره ماهی که کارزار در آن حرام است می پرسند بگو کارزار در آن گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و باز داشتن از مسجدالحرام [=حج] و بیرون راندن اهل آن از آنجا نزد خدا [گناهی] بزرگتر} .

ص: 51

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا.(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید حرمت شعایر خدا و ماه حرام و قربانی بی نشان و قربانیهای گردن بنددار و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودی پروردگار خود را می طلبند نگه دارید و چون از احرام بیرون آمدید [می توانید] شکار کنید و البته نباید کینه توزی گروهی که شما را از مسجد الحرام باز داشتند شما را به تعدی وادارد}.

- جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ.(2)

{خداوند [زیارت] کعبه بیت الحرام را وسیله به پا داشتن [مصالح] مردم قرار داده و ماه حرام}.

- فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(3)

{پس چون ماه های حرام سپری شد مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند راه برایشان گشاده گردانید زیرا خدا آمرزنده مهربان است}.

- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ.(4)

{در حقیقت شماره ماه ها نزد خدا از روزی که آسمانها و زمین را آفریده در کتاب [علم] خدا دوازده ماه است از این [دوازده ماه] چهار ماه [ماه] حرام است این است آیین استوار پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید}.

- إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَامًا وَیُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ.(5)

{جز این نیست که جابجا کردن [ماههای حرام] فزونی در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می شوند آن را یکسال حلال می شمارند و یکسال [دیگر] آن را حرام می دانند تا با شماره ماههایی که خدا حرام کرده است موافق سازند و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند زشتی اعمالشان برایشان آراسته شده است و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}.

روایات

روایت1.

الخصال: از ابن عمر روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: تعداد ماه­ها در کتاب خداوند از آن روزی که آسمان­ها و زمین را آفریده دوازده عدد بوده که از آن­ها چهار ماه حرام است: رجب، که نزد قبیله مضر بین ماه­های جمادی الثانی و شعبان قرار دارد، ذوالقعده، ذو الحجّه و محرّم، تا آخر حدیث.(6)

روایت2.

الخصال: امام صادق علیه السلام در تقسیر آیه: «إنّ عدّه الشهور عند الله اثنا عشر شهراً فی کتاب الله یوم خلق السموات و الأرض» فرمود: دوازده ماه عبارتند از: محرّم، صفرّ، ربیع الأول، ربیع الثانی، جمادی الأوّل، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوّال، ذو القعده و ذو الحجّه؛

ص: 52

بَکَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (1).

و چهار ماه حرام عبارتند از: بیست روز از ذو الحجّه، محرّم، صفر، ربیع الأوّل و ده روز از ربیع الثانی.(1)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: ماه­های حرام عبارتند از: رجب ( که تک افتاده)، ذو القعده، ذو الحجّه و محرّم که به هم متصل هستند. خداوند در این چهار ماه پیکار و نبرد را حرام گردانده است، همچنین مجازات گناهان و ثواب اعمال نیک در آن­ها مضاعف می­باشد؛ امّا ماه­های سیاحت مشهورند: بیست روز از ذو الحجه، محرّم، صفرّ، ربیع الأول و ده روز از ربیع الثانی، خداوند متعال در این چهار ماه و با استناد به آیه: «فسیحوا فی الأرض أربعه أشهر» {چهار ماه را در زمین به سیاحت بپردازید}، بر مشرکان منّت نهاده است، ماه­های حج نیز معروفند: شوّال، ذو القعده و ذو الحجّه.(2)

روایت4.

تفسیر العیّاشی: از علاء بن فضیل روایت شده که از امام پرسیدم: آیا مسلمانان اجازه دارند در ماه­های حرام آغازگر پیکار با مشرکان باشند؟ امام فرمود: آری، البته اگر مشرکان قصد آغاز پیکار داشته باشند و ریختن خون مسلمانان را حلال بپندارند، و از سوی دیگر مسلمانان توانایی غلبه بر مشرکان را در خود ببینند، و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص» { ماه حرام در مقابل ماه حرام، و حرمت شکنیِ محرّمات دارای قصاص است}.(3)

روایت5.

تفسیر العیّاشی: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که در تفسیر آیه: «فسیحوا فی الأرض أربعه أشهر» فرمود: این چهار ماه عبارتند از: بیست روز از ذو الحجه، محرّم، صفرّ، ربیع الأول و ده روز از ربیع الثانی.(4)

روایت6.

تفسیر العیّاشی: امام صادق از امام باقر علیهما السلام روایت کرده که فرمود: همانا خداوند متعال، محمّد صلّی الله علیه و آله را به همراهی پنج شمشیر مبعوث گرداند، یکی از آن شمشیرها به قصد پیکار با مشرکان عرب به وی بخشیده شده بود، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا» {مشرکان را پس از این هر جا یافتید به قتل برسانید و آنان را به بند بکشید و در حصر قرارشان دهید و در هر کمین­گاهی بر سر راه آنان بنشینید، پس اگر توبه نمودند}، امام فرمود: (فإن تابوا) یعنی: اگر ایمان آوردند، « فإخوانکم فی الدین)» {براردان دینی شما خواهند بود} ، از مشرکان حالت سوّمی پذیرفته نیست: یا کشته می­شوند یا به دین اسلام گردن می­نهند، از آنان کسی به اسارت گرفته نمی­شود و از غنایم جنگی نیز سهمی ندارند.(5)

روایت7.

تفسیر العیّاشی: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده که در تفسیر آیه: «فإذا انسلخ الأشهُر

ص: 53

المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا(1)

و قال تعالی: جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ (2)

التوبة: فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3)

و قال تعالی: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا

تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ (4) إلی قوله تعالی إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (5).

الحر م فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ» {پس از پایان یافتن ماه­های حرام مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید} فرمود: منظور از ماه­های حرام، روز عید قربان تا پایان دهه نخست ماه ربیع الآخر می­باشد.(1)

روایت8.

تفسیر العیّاشی: زراره گوید: در حالی که امام باقر علیه السلام رو به قبله نشسته بود در پشت مقام ابراهیم نزدش نشستم، پس با دستش به کعبه اشاره کرد و فرمود: نگریستن به آن عبادت است و خداوند هیچ مکانی را بر روی زمین محبوب­تر و گرامی­تر از این بقعه نیافریده است، خداوند متعال به خاطر آن سه ماه متوالی را در کتاب خویش و از زمان آفرینش آسمان و زمین، حرام گردانده است و یک ماه را نیز به عمره اختصاص داده است، امام صادق علیه السلام فرموده است: این چهار ماه عبارتند از: شوّال، ذو القعده، ذو الحجّه و رجب.(2)

باب هفتم : چگونگی تقسیم غنائم جنگی و حُکم اموال مشرکان، مخالفان و ناصبی­ها

آیات

واعملوا أنّما غنمتم مِن شیءٍ فإنّ لله خُمسهُ.(3)

{و بدانید که یک پنجم آنچه به غنیمت می­گیرید از آن خداوند است}.

فکُلوا مما غنمتم حلالاً طیباً و اتقو الله إن لله غفورٌ رحیم.(4)

{اکنون از غنائمی که فرا چنگ آورده­اید به صورت حلال و پاک بخورید و تقوای خدا پیشه سازید، بی­گمان خداوند آمرزنده و مهربان است.}

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سه سهم از غنائم جنگی را مخصوص سوارکاران و یک سهم آن را مخصوص پیاده نظام قرار می­داد.(5)

روایت2.

قرب الإسناد: امام باقر علیه السلام فرموده است: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله سؤال شد: کیست آنکه در دین کار زشت و ناپسندی وارد می­کند که پیش­تر نبوده است و کیست که چنین فردی را پناه می­دهد؟ پیامبر فرمود: کسی که در اسلام بدعتی پدید آورد، یا در غیر قالب حدّ، کسی را شکنجه و مجازات کند، یا غنیمتی را به تاراج برد که چشم مسلمانان دنبال آن است، و یا از کسی که پدید آورنده بدعت است دفاع کرده و او را یاری داده و پشتیبانی کند.

ص: 54

مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ عِشْرُونَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ شَهْرُ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٌ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ(1).

روایت3.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: اگر بچه­ای در میدان نبرد متولّد شود، در غنائم صاحب سهم است.(1)

روایت4.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: علی علیه السلام در میان مردم کوفه به توزیع لباسی پرداخت که جزء غنائم جنگی بود، از قضا در میان لباس­ها بالاپوشی از جنس ابریشم وجود داشت که امام حسن علیه السلام آن را طلب نمود، امّا حضرت از بخشیدن آن به امام حسن علیه السلام امتناع ورزید و به پخش آن در میان مسلمین پرداخت، پس نصیب جوانی از سرزمین همدان گشت و آن را با خود به همدان برد، به او گفته شد: امام حسن این بالاپوش را از پدرش طلب نمود ولی از بخشیدنش به وی امتناع ورزید، بنابراین جوان همدانی بالاپوش را برای امام حسن علیه السلام فرستاد و امام نیز آن را پذیرفت.(2)

روایت5.

الخصال: از ابن عباس روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز بخشیده شده که پیش­تر به کسی بخشیده نشده است: تمام زمین برای من مسجد و مایه پاکی و طهارت قرار داده شده است، با افکنده شدن ترس در دل دشمنانم یاری داده شده­ام، غنیمت گرفتن برای من حلال شده است، به من جوامع الکلم (گفتار کوتاه) و پر معنی بخشیده شده است، و به من حقّ شفاعت اعطا شده است.(3)

می­گویم

مانند این حدیث با ذکر سند در کتاب النبوة و غیر آن نقل گردید.

روایت6.

تفسیر العیّاشی: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در مورد غنیمت می­فرمود: خُمس از آن جدا می­شود و باقیمانده آن در میان کسانی که بر سر آن جنگیده­اند و یا به آن نزدیکند تقسیم می­گردد، و حقّ تقسیم فیء و انفال (غنائم جنگی) به صورت خالص از آنِ رسول خدا صلّی الله علیه و آله می­باشد.

روایت7.

تفسیر العیّاشی: امام صادق علیه السلام فرموده است: خُمس از غنیمت جدا می­شود و سپس چهار پنجم باقی مانده در میان کسانی که بر سر آن جنگیده­ و یا به آن نزدیکند تقسیم می­گردد.(4)

روایت8.

السرائر: معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اموال ناصبی ها را هر جا که یافتی از آنان بگیر و خمس آن را به سوی ما بفرست.(5)

ص: 55

الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ قَالَ هِیَ یَوْمُ النَّحْرِ إِلَی عَشْرٍ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ(1).

روایت9.

السرائر: حفص بن بختری از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اموال دشمنان را هر جا که یافتی از آنان بگیر و خمس آن را به سوی ما بفرست.

محمّد بن ادریس گوید: معنای (ناصب) در این دو حدیث، دشمنانی است که در حال جنگ با مسلمانان هستند، چرا که جایز نیست در هیچ حالی از احوال، اموال مسلمانان و یا دشمنان ذمیّ از آنان گرفته شود.(1)

روایت10.

محمّد بن جریر طبریّ غیر مورخ گوید: هنگامی که اسیران سرزمین فارس به سوی مدینه آورده شدند، عمر بن خطاب خواست که زنان را فروخته و مردان را به بردگی بگیرد، پس امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود: همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بزرگان هر قوم را گرامی دارید. عمر گفت: از پیامبر شنیدم که می­فرمود: آن­گاه که بزرگ هر قومی نزد شما آمد، او را گرامی دارید هر چند مخالف شما باشد. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اینان قومی هستند که با شما از سر صلح و آشتی در آمده و به اسلام روی آورده­اند و حتماً باید از آنان صاحب فرزندانی شوم (از آنان خانواده­ای خواهم داشت)، و من خداوند و شما را شاهد می­گیرم که از سهم خود از آنان به هدف کسب رضایت خداوند چشم پوشی نمودم .

پس تمام بنی هاشم گفتند: ای امیر المؤمنین ما نیز حقّ خود را به تو بخشیدیم، و امیر المؤمنین فرمود: خداوندا، شاهد باش از حقّی نیز که به من بخشیدند چشم پوشیدم.

آن­گاه مهاجرین و انصار گفتند: ای برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، ما نیز حقّ خود را به تو بخشیدیم، و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: خداوندا، شاهد باش که آنان حقّ خود را به من بخشیدند و من آن را پذیرفتم، و تو شاهد باش که به خاطر کسب رضای تو اسیران فارس را آزاد نمودم. عمر گفت: ای علی! چرا با تصمیم من در مورد این اسیران غیر عرب مخالفت کردی؟ چه چیز تو را از پذیرفتن نظر من در مورد آنان باز می­دارد؟ امام علی دوباره سخنان رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مورد گرامی داشتن بزرگان را برای او تکرار کرد. عمر گفت: ای ابالحسن، آنچه به من اختصاص دارد و سایر چیزهایی که به تو بخشیده نشده را به خداوند و تو بخشیدم، پس امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: خداوندا، شاهد گفته او و آزاد کردن اسیران فارس از سوی من باش؛ آن­گاه گروهی از قریشیان خواستند که زنان فارس را به نکاح خود درآورند، امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: این زنان به چنین کاری مجبور نخواهند شد، بلکه مختار هستند و بدانچه برگزینند عمل خواهد شد، پس گروهی از آنان به شهر بانو که دختر پادشاه فارس بود اشاره کردند، بنابراین مختار گردید و از پس ص: 56

پرده و در حضور جمع از او خواستگاری و به او گفته شد: کدام یک از خواستگارهایت را برمی­گزینی؟ و آیا قصد شوهر کردن داری؟ شهر بانو سکوت کرد. امیر المؤمنین فرمود: او قصد شوهر کردن دارد و همچنان در انتخاب مختار است. عمر گفت: تو از کجا دریافتی که قصد شوهر کردن دارد؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هنگامی که زن بزرگوار یک قوم که هیچ سرپرستی نداشت نزد رسول خدا صلّی الله علیه وآله می­آمد و او را خواستگاری می­کردند، پیامبر امر می­فرمود که به او گفته شود: آیا قصد شوهر کردن داری؟ اگر شرم می­کرد و ساکت می­ماند، سکوت نشانه رضایتش بود و پیامبر امر می­فرمود که آن زن شوهر داده شود، ولی اگر پاسخ منفی می­داد نسبت به آنچه برگزیده مجبور نمی­گردید؛ آن­گاه شهربانو به خواستگاران نمایانده شد، پس با دستش به حسین بن علی علیهما السلام اشاره کرد و او را برگزید. سپس بار دیگر شهر بانو را در انتخاب مخیّر گرداندند و او باز هم به امام حسین اشاره کرد و به زبان خویش گفت: اگر مخیّر گشته­ام، این شخص را می­خواهم، و امیرالمؤمنین علیه السلام را ولی و سرپرست خود قرار داد، و حذیفه از او خواستگاری کرد، آن­گاه امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اسم تو چیست؟ شهر بانو گفت: شاه زنان، دختر کسری پادشاه فارس. امیرالمؤمنین فرمود: ای شهربانو، آیا تو و خواهرت مروارید دختر پادشاه فارس هستید؟ شهر بانو گفت: آری.(1)

باب هشتم : فضیلت کمک به مجاهدان ومذمت آزار دادن آن­ها

روایات

روایت1.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نفقه (پرداختن کمک خرج به مجاهدان) در جهاد آن­گاه که واجب یا مستحبّ باشد سؤال شد، امام در پاسخ فرمود: آن­گاه که جهاد واجب گردد، به این ترتیب که کسی موجود نباشد تا به نمایندگی از سایر مسلمانان در مقابل کفّار پیکار کند، پرداختن هر یک درهم به عنوان کمک خرج با هفتصد هزار حسنه پاداش داده می­شود، امّا در جهاد مستحبّ که شخص به اختیار خود در آن شرکت می­کند و نیازی به حضور او احساس نمی­شود، پرداختن هر درهم با هفتصد حسنه پاداش داده می­شود، که هر حسنه صد هزار مرتبه از دنیا و آنچه در آن است بهتر می­باشد.(2)

روایت2.

نوادر الراوندی: امام موسی کاظم از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی از مجاهدِ در راه خدا بدگویی کند یا او را آزار دهد و یا با بازماندگانش بدرفتاری کند، در روز قیامت بیرقی برای او نصب می­گردد تا همه او را ببینند، سپس نیکی­هایش باطل گشته و در آتش افکنده می­شود.(3)

ص: 57

باب نهم : احکام زمین­ها

روایات

روایت1.

تفسیرالعیاشی: عمّار الساباطیّ می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: به راستی که زمین از آن خداوند است و هر یک از بندگانش را که بخواهد وارث آن قرار می­دهد، سپس فرمود آنچه از آن خداوند است به رسولش تعلّق می­گیرد و آنچه از آن رسول خدا صلّی الله علیه وآله می­باشد به امام پس از وی تعلق می­گیرد.(1)

روایت2.

تفسیر العیّاشی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام یافتیم که فرموده بود: «أنّ الأرض لله یُورِثُها من یَشاءُ مِن عِباد وَ العاقبه للمُتَقین» {همانا زمین از آن خداوند است و هر یک از بندگانش را که بخواهد وارث آن قرار می­دهد و پایان نیک امور از آن پرهیزگاران است.}، من و اهل بیتم همان کسانی هستیم که خداوند متعال وارث زمین­مان قرار داده است و ماییم که پرهیزگاران هستیم، و زمین به صورت کامل از آن ما است، پس هر که قطعه زمینی متعلّق به مسلمانان را آباد گرداند و مالیات آن را به امامی که از اهل بیت من است پرداخت کند، هر چه از آن بخورد (خرج خود کند) حق اوست، سپس آن زمین را ترک کرده و بعد از آنکه آبادش گردانده ویرانش سازد و پس از او شخص دیگری از مسلمانان آن زمین را گرفته و آبادش گرداند، شخص دوّم از شخص اوّل نسبت به آن زمین دارای حقّ بیشتری است، پس شخص دوّم نیز باید مالیات زمین را به امامی که از اهل بیت من است پرداخت نماید و هر چه از آن بخورد (خرج خود کند) حق اوست، تا زمانی که قائم اهل بیت علیه السلام با شمشیر ظهور ­کند، پس از آن زمین محافظت و حمایت (تصرف) کرده و مردم را از آن خارج ­سازد آن گونه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنان کرد و به خود اختصاص داد، غیر از زمین­هایی که در دست شیعیان ما قرار دارد، پس امام با آنان قرادادی می­بندد (به صورت مقاطعه کاری) و زمین­ها را تحت مالکیّت آنان باقی می­گذارد.(2)

روایت3.

کتاب الغارات: روایت شده که اسامه بن زید به امیرالمؤمنین علیه السلام نامه نوشت: عطا و بخششی که سهم من است را به سویم بفرست، به خدا سوگند می­دانی اگر در دهان شیر نیز وارد شوی تو را همراهی خواهم کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ او نوشت این مال متعلّق به کسی است که بر سر آن به جهاد و پیکار پرداخته است، ولی از مال و اموال من در مدینه به هر اندازه که می­خواهی برداشت کن.

روایت4.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله دستور داد سه روز بر اهل ذمّه وارد شوند، و فرمود: آن­گاه که قائم ما اهل بیت ظهور کند

ص: 58

الْحِجَابِ وَ الْجَمْعُ حُضُورٌ فَقِیلَ لَهَا مَنْ تَخْتَارِینَ مِنْ خُطَّابِکِ وَ هَلْ أَنْتِ تُرِیدِینَ بَعْلًا فَسَکَتَتْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ أَرَادَتْ وَ بَقِیَ الِاخْتِیَارُ فَقَالَ عُمَرُ وَ مَا عِلْمُکَ بِإِرَادَتِهَا الْبَعْلَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَتَتْهُ کَرِیمَةُ قَوْمٍ لَا وَلِیَّ لَهَا وَ قَدْ خُطِبَتْ یَأْمُرُ أَنْ یُقَالَ لَهَا أَنْتِ رَاضِیَةٌ بِالْبَعْلِ فَإِنِ اسْتَحْیَتْ وَ سَکَتَتْ جُعِلَتْ إِذْنَهَا صُمَاتُهَا وَ أَمَرَ بِتَزْوِیجِهَا وَ إِنْ قَالَتْ لَا لَمْ تُکْرَهْ عَلَی مَا تَخْتَارُهُ وَ إِنَّ شَهْرَبَانُوَیْهِ أُرِیَتِ الْخُطَّابَ فَأَوْمَأَتْ بِیَدِهَا وَ اخْتَارَتِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَأُعِیدَ الْقَوْلُ عَلَیْهَا فِی التَّخْیِیرِ فَأَشَارَتْ بِیَدِهَا وَ قَالَتْ بِلُغَتِهَا هَذَا إِنْ کُنْتُ مُخَیَّرَةً وَ جَعَلَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیَّهَا وَ تَکَلَّمَ حُذَیْفَةُ بِالْخِطْبَةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا اسْمُکِ فَقَالَتْ شَاهْ زَنَانُ بِنْتُ کِسْرَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْتِ شَهْرَبَانُوَیْهِ وَ أُخْتُکِ مُرْوَارِیدُ بِنْتُ کِسْرَی قَالَتْ آریه (1).

زمین­های واگذار شده به دیگران از بین می­رود.(1)

روایت5.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: از پدرم امام سجاد علیه السلام شنیدم که می­فرمود: همانا مرا زمین خراجی (از طرف حکومت) است که از آن به تنگ آمده­ام.(2)

روایت6.

قرب الإسناد: از بزنطیّ روایت شده که نزد امام رضا علیه السلام سخن از مالیات زمین و دستوری که اهل بیت (حضرت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه) بر آن مقرر فرموده اند، به میان آمد. پس حضرت فرمود: هر که به طوع و رغبت مسلمان شود، زمین او را در اختیار او می گذارند و از آن زکات عُشر و نصف عُشر می گیرند هر مقدار که در وقت فتح، آباد شده باشد، و آن چه موات باشد از آن امام است و آن حضرت صلوات اللَّه علیه به کسی می دهد که آن را آباد کند و امام حاصل آن را با آن که از اوست، صرف مسلمانان می کند و در کمتر از پنج وسق زکات واجب نیست و هر زمینی را که به شمشیر گرفته باشند اختیارش با امام است و آن را به هر چه مصلحت داند، اجاره می دهد؛ چنانکه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خیبر را که فتح کردند، زمین ساده و نخلستان آن را به اجاره دادند و مردمان می گویند که اجاره زمین و درخت خرما جایز نیست، وقتی زمین ساده بیش از زمینی باشد که در آن درختِ نخل کاشته شده و حال آن که آن حضرت خیبر را به اجاره دادند و واجب فرمود که یک دهم یا یک بیستم (اگر دیم باشد یا از آب نهر آبیاری شود یک دهم و اگر دستی آب بدهند یک بیستم) سهم خود را نیز بدهند.

بزنطیّ گوید: همچنین از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا اهل طائف اسلام را پذیرفتند، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آنان را آزاد کرد و عشر و نصف عشر را بر آنان تعیین فرمود؛ و اهل مکّه اسیر بودند، آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله آزادشان کرد و فرمود: شما از آزاد شدگان (الطلقاء) هستید.(3)

روایت7.

نهج البلاغة: در باره آنچه از تیولهای (قطائع) عثمان که به مسلمانان بازگرداند: به خدای سوگند که اگر در می یافتم که با آن (اموال)، زنانی را به ازدواج در آورده یا کنیزانی را مالک شده اند، آنها را فسخ می کردم، زیرا که آسایش در عدالت است و آن کس که از اجرای عدالت به تنگ آید، ستم بر او تنگ تر خواهد بود.(4)

روایت8.

امام علی علیه السلام به قثم بن عباس چنین نوشت: و به اهل مکه دستور بده که از ساکنان در خانه های شان اجرتی نگیرند؛ چرا که خداوند سبحان می فرماید: عاکف و بادی در مکه برابرند.

مقصود از عاکف، ساکنان مکه اند و منظور از بادی، حج گزاران از غیر اهل مکه اند.

روایت9.

کتاب الغارات:

ص: 59

ضحّاک بن مزاحم از امام علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: حبیبم رسول خدا صلّی الله علیه و آله حقّ کسی را تا روز بعد نزد خود نگاه نمی­داشت، ولی ابوبکر چنان می­کرد و عمر بن خطاب در این زمینه به تدوین دفاتر و دیوان­ها روی آورد و پرداخت اموال را سال به سال به تأخیر می­انداخت، امّا من در این خصوص مانند حبیبم رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتار می­کنم، ضحاک گوید: امام علی علیه السلام مواجب و حقوق­ها را جمعه به جمعه پرداخت می­نمود، و می­فرمود:

هذا جنای و خیاره فیه إذ کلّ جانٍ یده إلی فیه

- این است میوه چیده من و بهترینش در آن است؛ درحالی که هر چیننده­ای دستش به سوی دهانش است.

روایت10.

عاصم بن کلیب جرمی از پدرش روایت کرده که گفت: نزد علی علیه السلام بودم که مالی از جبل برای او رسید، پس ما با او برخاستیم و به راه افتادیم تا به محل کرایه شترداران رسیدیم، پس مردمان برگرد او جمع شدند؛ آنگاه ریسمانهایی برگرفت و آنها را به هم گره زد و گرداگرد کالاها بر زمین افکند و گفت: «هیچ کس حق ندارد به آن سوی این ریسمان برود». پس در پشت ریسمان نشستیم و علی داخل آن شد و گفت: «سران هفت محله (کوفه) کجایند؟»، آنان نزد او آمدند، و این جوال به آن جوال و آن جوال به این جوال کردند تا چنان شد که هر چه بود به هفت بخش تقسیم شد. کلیب گوید: علی با کالاها قرص نانی یافت و آن را هفت بخش کرد و بر روی هر یک از تقسیمات هفتگانه تکه ای از آن نهاد، سپس این شعر را خواند:

- این است میوه چیده من و بهترینش در آن است؛ درحالی که هر چیننده­ای دستش به سوی دهانش است.

آن­گاه بر اموال تقسیم شده قرعه انداختند و سران هر یک از قبایل قوم خود را فرا می­خواند و آنان نیز جوال­های پر از کالا را حمل می­نمودند .

باب دهم : نوادر

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با مردم حبشه ترک خصومت کنید مادامی که با شما ترک خصومت کنند؛ سوگند به کسی که جانم در دست اوست، گنج کعبه را کسی جز مردی از حبشه که دارای ساق­های باریک است خارج نمی­سازد.(1)

ص: 60

فَلَا قَطَائِعَ (1).

روایت2.

قرب الإسناد: ریّان گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می­فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگامی که سپاهی را به سوی مکانی روانه می­کرد، یکی از امیران فرماندهی سپاه را به عهده می­گرفت، آن­گاه پیامبر از افراد مورد اعتماد خود کسانی را مأمور می­کرد تا اخبار سپاه را به صورت پنهانی به وی اطّلاع دهند.(1)

روایت3.

قرب الإسناد: از بزنطیّ روایت شده که گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا هیچ یک از یاران شما به ساختن اسلحه مشغول است؟ من گفتم: یکی از یاران ما (زرّاد: زره ساز) است. امام فرمود: بلکه او (سرّاد: زره ساز) است، آیا کلام خداوند عزّ و جلّ را در مورد داوود علیه السلام نخوانده­ای که می­فرماید: «أن اعمل سابغات و قدّر فی السّرد»(2)

{به ساختن زره­های گشاده مشغول باش و حلقه­ها را پشت سر هم و مرتّب قرار ده}، و (قدّر فی السرد) یعنی: حلقه­ای از پس حلقه دیگر را متناسب کن.(3)

روایت4.

الخصال: از ابن عباس روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بهترین یاران من چهار نفر، بهترین گروه لشکریان چهار صد نفر و بهترین ارتش­ها چهار صد هزار نفر است، و هر گز دوازده هزار نفر از لشکریان به خاطر اندک بودنِ تعداد، پذیرای شکست نمی­گردند آن­گاه که صبر پیشه سازند و در نیّت خود صادق باشند.(4)

روایت5.

الخصال: امام علی علیه السلام فرموده است: روز سه شنبه، روز جنگ و خونریزی است.(5)

أقول

قد مضی بتمامه فی باب الأیام.

روایت6.

أمالی الطوسی: ازحذیفه بن یمان روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: قوم تُرک را تا زمانی که با شما نجنگیده­اند رهایشان کنید، زیرا کسی که ملک امت من و نعمتهایی را که خدا به امت من داده، غارت کند، بنو قنطورا بن کرکر می­باشند.(6)

ص: 61

جُوَیْبِرٍ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَحْبِسُ شَیْئاً لِغَدٍ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ یَفْعَلُ وَ قَدْ رَأَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فِی ذَلِکَ أَنْ دَوَّنَ الدَّوَاوِینَ وَ أَخَّرَ الْمَالَ مِنْ سَنَةٍ إِلَی سَنَةٍ وَ أَمَّا أَنَا فَأَصْنَعُ کَمَا صَنَعَ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُعْطِیهِمْ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ کَانَ یَقُولُ:

شِعْرٌ

هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ

روایت7.

علل الشرایع: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با قوم تُرک تا زمانی که با شما وارد جنگ نشده­اند رهایشان کنید، چرا که دشمنی ایشان سخت و پست است.(1)

باب یازدهم : ایستادن در مقابل دشمن و پاسداری از قلمرو اسلام

آیات

- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید}.

- وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ.(3)

{و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد بترسانید و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت}.

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: محمّد بن عیسی گوید: من و یونس بن عبدالرحمن به درگاه امام رضا علیه السلام آمدیم حال آنکه قوم دیگری پیش از ما آنجا بودند و اجازه ورود می­خواستند، ما نیز پس از آنان اجازه ورود خواستیم، آن­گاه حاجب درگاه خارج شد و گفت: وارد شوید، یونس و کسانی که از آل یقطین هستند نیز پس از این قوم وارد شدند و ما پس از آنان منتظر ماندیم، و طولی نکشید که خارج شدند و به ما اجازه داده شد که وارد شویم، وارد شدیم و بر امام درود فرستادیم، امام به درود ما پاسخ گفت و امر فرمود که بنشینیم. یونس بن عبد الرحمن به امام گفت: ای سرورم، آیا اجازه می­دهید از شما سؤالی بپرسم؟ امام فرمود: بپرس، یونس گفت: مرا از احوال مردی از اینان (مخالفان) آگاه ساز که از دنیا می­رود و وصیت می­کند که از میان اموال او یک اسب، هزار درهم و یک شمشیر به شخص دیگری داده شود تا به جای او به مقابله با دشمن بپردازد و در یکی از مرزهای سرزمین اسلام پیکار کند، امّا وصیّ آن مرد عمداً تمام اموال مذکور را به یکی از یاران ما ببخشد. او نیز آن اموال را پذیرفت در حالی که نمی­دانست اوضاع چنین است، نظر شما چیست؟ آیا جایز است که به جای آن مرد در یکی از مرزهای سرزمین اسلام به مقابله و پیکار با دشمن بپردازد؟ امام فرمود: آنچه را از وصیّ دریافت نموده به او بازمی­گرداند و به پیکار نمی­پردازد، چرا که هنوز وقت آن نرسیده است. یونس گفت: او وصیّ را نمی­شناسد و از مکانش آگاه نیست؟

ص: 62

امام فرمود: باید درباره وصیّ و مکان او جستجو کند، یونس گفت: درباره­اش جستجو کرده ولی او را نیافته است، باید چه کاری انجام دهد؟ امام فرمود: اگر چنین است به پاسداری از قلمرو اسلام می­پردازد ولی پیکار نمی­کند. یونس گفت: اگر در حال حفاظت از مرز، دشمن به او حمله کند و نزدیک باشد که وارد خانه­اش (قلمرو اسلام و محدوده او) شود، باید چه کاری انجام دهد، آیا اجازه دارد با دشمن پیکار کند یا خیر؟ امام رضا علیه السلام فرمود: اگر اوضاع این گونه باشد، به دفاع از اینان (مخالفان) پیکار نمی­کند، بلکه در دفاع از قلمرو اسلام می­جنگد، چرا که با از دست رفتن قلمرو اسلام، ذکر و یاد محمّد صلّی الله علیه و آله از میان خواهد رفت. یونس گفت: عموی شما زید در بصره قیام کرده و مرا می­طلبد و از او در امان نیستم، به نظر شما من باید چکار کنم؟ آیا به سوی بصره حرکت کنم یا کوفه؟ امام فرمود: به کوفه برو، وقتی که... به بصره برو. محمد بن عیسی گوید: از نزد امام بازگشتم حال آنکه معنای « وقتی که..» را درک نکردیم، تا زمانی که به قادسیه رسیدیم و مردم شکست خورده­ای آمدند که قصد ورود به بادیه (بیابان) را داشتند، و ابوالسرایا نیز فرار کرد و هرثمه وارد کوفه شد. در قادسیه گروهی از علویان را مشاهده نمودیم که به سوی حجاز در حرکت بودند. یونس به من گفت: «وقتی که..» به معنای اوضاعی است که مشاهده می­کنی؛ آن­گاه یونس از کوفه به سوی بصره حرکت کرد و با پیش­آمد بدی روبرو نشد(1)

می­گویم

نظیر این روایت در باب اقسام جهاد ذکر گردید .

باب دوازدهم : جزیه و احکام مربوط به آن

آیات

وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلَامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ.(2)

{و هر که جز اسلام دینی [دیگر] جوید هرگز از وی پذیرفته نشود و وی در آخرت از زیانکاران است}.

- قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَلَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ.(3)

{با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدین به دین حق نمی گردند کارزار کنید تا با [کمال] خواری به دست خود جزیه دهند}.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم:

ص: 63

از زراره روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مقدار جزیه بر اهل کتاب از یهود و نصاری و مجوس چقدر است و آیا مقداری دارد که از آن تجاوز نتوان کرد؟ حضرت فرمود: مقدار آن منوط است به امام صلوات اللَّه علیه که از هر که هر چه مصلحت می داند اخذ می کند به قدر مال او و به قدر توانائی او، زیرا که اهل ذمه جمعی اند که مستحق قتلند و جان خود را می خرند به دادن جزیه که ایشان را برده نکنند یا نکشند؛ پس هر چه مقدور ایشان باشد می باید بدهند و بر امام است که از ایشان بگیرد و کار را بر ایشان تنگ کند تا مسلمان شوند زیرا که حق سبحانه و تعالی فرموده است: «حتّی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون»(1){تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند} گفتم: چگونه با خواری است در حالی که به آنچه از او گرفته می­شود اهمیتی نمی­دهد؟ فرمود: نه [امام می تواند آن قدر از آنها بگیرد] تا از آنچه از ایشان می گیرند خواری را احساس کنند و به درد آیند تا مسلمان شوند.(2)

روایت2.

تفسیر العیاشی: نظیر این حدیث از زراره روایت شده است.(3)

روایت3.

قرب الإسناد: از علی روایت شده که گفت: از برادرم علیه السلام پرسیدم: حکم شخصی یهودی، مسیحی و یا مجوسی که در حال ارتکاب زنا یا شرب خمر بازداشت می­شود چیست؟ فرمود: حکم اجرا شده درباره چنین شخصی همان حکم اجرا شده درباره مسلمانان خواهد بود آن­گاه که در سرزمینی از سرزمین­های مسلمانان مرتکب چنین اعمالی شوند، و یا در غیر سرزمین مسلمانان چنین اعمالی را انجام دهند و قضاوت را نزد قاضیان مسلمانان بیاورند. همچنین از وی پرسیدم: آیا جایز است که یهودیان، مسیحیان و مجوسیان در دار الهجرة (مدینه) ساکن شوند؟ فرمود: اگر قصد سکونت داشته باشند جایز نیست، ولی اجازه دارند روزانه در مدینه اقامت گزینند و شبانه از آن خارج شوند.(4)

روایت4.

الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: پرداخت جزیه بر زنان واجب نیست.(5)

روایت5.

أمالی الطوسی: امام رضا از پدرانش و آنان نیز از امام سجاد علیهم السلام روایت کرده­اند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با مجوسیان همانند اهل کتاب رفتار کنید.(6)

روایت6.

أمالی الطوسی: از ام سلمّه روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام وفات وصیّت فرمود

ص: 64

فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَقَدْ سَأَلَ عَنْهُ فَلَمْ یَقَعْ عَلَیْهِ کَیْفَ یَصْنَعُ فَقَالَ إِنْ کَانَ هَکَذَا فَلْیُرَابِطْ وَ لَا یُقَاتِلْ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ فَإِنَّهُ قَدْ رَابَطَ وَ جَاءَهُ الْعَدُوُّ وَ کَادَ أَنْ یَدْخُلَ عَلَیْهِ فِی دَارِهِ فَمَا یَصْنَعُ یُقَاتِلُ أَمْ لَا فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام إِذَا کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَا یُقَاتِلُ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ فَإِنَّ فِی ذَهَابِ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یُونُسُ إِنَّ عَمَّکَ زَیْداً قَدْ خَرَجَ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ یَطْلُبُنِی وَ لَا آمَنُهُ عَلَی نَفْسِی فَمَا تَرَی لِی أَخْرُجُ إِلَی الْبَصْرَةِ أَوْ أَخْرُجُ إِلَی الْکُوفَةِ قَالَ بَلْ اخْرُجْ إِلَی الْکُوفَةِ فَإِذاً فَصِرْ إِلَی الْبَصْرَةِ قَالَ فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ لَمْ نَعْلَمْ مَعْنَی فَإِذاً حَتَّی وَافَیْنَا الْقَادِسِیَّةَ حَتَّی جَاءَ النَّاسُ مُنْهَزِمِینَ یَطْلُبُونَ یَدْخُلُونَ الْبَدْوَ وَ هُزِمَ أَبُو السَّرَایَا وَ دَخَلَ هَرْثَمَةُ الْکُوفَةَ وَ اسْتَقْبَلَنَا جَمَاعَةٌ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ بِالْقَادِسِیَّةِ مُتَوَجِّهِینَ نَحْوَ الْحِجَازِ فَقَالَ لِی یُونُسُ فَإِذاً هَذَا مَعْنَاهُ فَصَارَ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ لَمْ یَبْدَأْهُ بِسُوءٍ(1).

که یهودیان از جزیره العرب خارج شوند، سپس فرمود: در تعامل با مسیحیان تقوای خدا پیشه سازید، چرا که بر آنان غلبه خواهید کرد و در راه انجام اوامر الهی برای شما به منزله یاریگر و پشتیبان خواهند بود.(1)

روایت7.

علل الشرایع: از زهریّ روایت شده که از امام سجاد علیه السلام پرسیدم: چگونه زنان از پرداخت جزیه معاف شده­اند؟ امام فرمود: چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن زنان و اولاد نابالغ ایشان در دار حرب نهی فرمود مگر آن که زنان جنگ کنند و اگر جنگ کنند نیز تا امکان دارد و خوف فسادی نیست ایشان را مکش (که اگر خوف فساد باشد می توان کشت) پس وقتی آن حضرت فرمود که در دار الحرب ایشان را مکش نکشتن ایشان در دار اسلام به طریق اولی لازم خواهد بود و اگر زنان جزیه ندهند ایشان را نمی توان کشت و چون نمی توان کشت، جزیه از ایشان نمی توان گرفت و اگر مردان ندهند و از دادن جزیه ابا کنند عهد و امان ایشان شکسته می شود و خون ایشان حلال می شود و واجب القتل می شوند زیرا که قتل مردان در دار الشرک حلال است. و نیز برزمین­گیران اهل ذمه، نابینا، پیرمرد کهنسال جزیه نیست، زیرا نمی­توان آنان را کشت، چرا که رسول خدا از کشتن زمین­گیر، نابینا، پیرمرد کهنسال و زنان و بچه­های نابالغ در دار الحرب نهی کرده است به همین خاطر از پرداخت جزیه معاف شده­اند.(2)

روایت8.

علل الشرائع: از فضل بن عثمان روایت شده که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هیچ کودکی متولد نمی­شود مگر آنکه بر فطرت پاک قرار دارد، این پدر و مادرش هستند که او را به آیین یهودیّت، مسیحیّت یا مجوسیّت در می­آورند، همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله فقط به اهل کتاب آن روزگار امان داد و از آنان جزیه دریافت نمود به شرط اینکه فرزندان خود و دیگران را به آیین یهودیّت و مسیحیّت در نیاورند، امّا فرزندان آنان و اهل ذمّه در این دوران از هیچ ضمانت و امانی برخوردار نیستند.(3)

روایت9.

علل الشرائع: زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از اهل کتاب جزیه دریافت نمود به شرط اینکه ربا و گوشت خوک نخورند و با خواهر، دختر برادر و دختر خواهر خود ازدواج نکنند، پس هر کسی از آنان که مرتکب این اعمال می­شد از عهد و امان خدا و رسولش خارج می­گشت، و فرمود: آنان از هیچ عهد و امانی برخوردارنیستند.(4)

روایت10.

التوحید: از

ص: 65

بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَدُّ الْجِزْیَةِ عَلَی أَهْلِ الْکِتَابِ وَ هَلْ عَلَیْهِمْ فِی ذَلِکَ شَیْ ءٌ یُوصَفُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَجُوزَ إِلَی غَیْرِهِ فَقَالَ ذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ یَأْخُذُ مِنْ کُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مَا شَاءَ عَلَی قَدْرِ مَالِهِ وَ مَا یُطِیقُ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ فَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْ أَنْ یُسْتَعْبَدُوا أَوْ یُقْتَلُوا فَالْجِزْیَةُ تُؤْخَذُ مِنْهُمْ عَلَی قَدْرِ مَا یُطِیقُونَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهُمْ بِهَا حَتَّی یُسْلِمُوا فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ قُلْتُ وَ کَیْفَ یَکُونُ صَاغِراً وَ هُوَ لَا یَکْتَرِثُ لِمَا یُؤْخَذُ مِنْهُ قَالَ لَا حَتَّی یَجِدَ ذُلًّا لِمَا أُخِذَ مِنْهُ وَ یَأْلَمَ لِذَلِکَ فَیُسْلِمَ (1).

أصبغ روایت شده که امیر مؤمنان علیه السلام به قصد خطبه خواندن برخاست و فرمود: از من سؤال بپرسید قبل از آنکه از وجودم محروم گردید. پس اشعث برخاست و از امام پرسید: چگونه از مجوسیان جزیه دریافت می­گردد حال آنکه هیچ کتاب آسمانی بر آن­ها نازل نشده و هیچ پیامبری در میان آن­ها مبعوث نگردیده است؟

امام فرمود: آری ای اشعث، به راستی که خداوند کتاب آسمانی بر آن­ها نازل فرمود و پیامبری را در میا­نشان برانگیخت، تا جایی که آنان پادشاهی داشتند که شبی خمار گشت و دختر خویش را به بسترش فرا خواند و با او همبستر گردید. صبحگاهان قوم او از این خبر آگاه گشتند. پس در بارگاه پادشاه گرد آمدند و گفتند: ای پادشاه، دین­مان را آلوده و نابود کردی، بنابراین خارج شو تا تو را پاک گردانده و حد را بر تو اجرا نماییم. پادشاه به آنان گفت: گرد آیید و سخنان مرا بشنوید، اگر راهی برای تبرئه شدن از آنچه مرتکب شده­ام وجود داشته باشد مرا عفو کنید، در غیر این صورت حکم با شما است. آن­گاه مردم گرد آمدند و پادشاه به آنان گفت: آیا می­دانستید که خداوند متعال هیچ آفریده­ای را گرامی­تر از پدرمان آدم و مادرمان حوّا نزد خود نیافریده است؟ گفتند: ای پادشاه راست می­گویی. گفت: آیا پسرانش را به ازدواج دخترانش و دخترانش را به ازدواج پسرانش در نیاورد؟ گفتند: راست می­گویی، این از رسومات دین است، پس بر این نکته تفاهم کرده و پیمان بستند، و خداوند دانشی که در سینه­ها­یشان بود را محو نمود و کتاب آسمانی از میان آن­ها برداشته شد، پس آنان کافرانی هستند که بدون حساب وارد آتش جهنم می­گردند، و حال منافقان از این کافران وخیم­تر است؛ تا آخر حدیث.(1)

روایت11.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به فرود آمدن بر اهل ذمّه امر کرده و فرمود: آن­گاه که قائم ما ظهور کند، مالیات و خراج زمین از میان برداشته می­شود.(2)

روایت12.

قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: مسلمانان در سفرها و هنگام نیازمندی بر اهل ذمّه فرود می­آیند، در حالی که مسلمان جز با اجازه مسلمان بر او فرود نمی­آید.(3)

روایت13.

المحاسن: از حفص ابن غیاث روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام در باره زنان یهودی، مسیحی و مجوسی پرسیدم و اینکه چگونه پرداخت جزیه از گردن آن­ها ساقط و برداشته شد؟ امام فرمود: چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن زنان و اولاد نابالغ ایشان در دار حرب نهی فرمود مگر آن که زنان جنگ کنند و اگر جنگ کنند نیز تا امکان دارد و خوف فسادی نیست ایشان را مکش (که اگر خوف فساد باشد می توان کشت) پس چون آن حضرت فرمود که در دار الحرب ایشان را مکش، نکشتن ایشان در دار اسلام به طریق اولی لازم خواهد بود

ص: 66

بِخُرُوجِ الْیَهُودِ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ فَقَالَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقِبْطِ فَإِنَّکُمْ سَتَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ وَ یَکُونُونَ لَکُمْ عُدَّةً وَ أَعْوَاناً فِی سَبِیلِ اللَّهِ (1).

و اگر زنان جزیه ندهند ایشان را نمی توان کشت و چون نمی توان کشت، جزیه از ایشان نمی توان گرفت و اگر مردان ندهند و از دادن جزیه ابا کنند عهد و امان ایشان شکسته می شود و خون ایشان حلال می شود و واجب القتل می شوند زیرا که قتل مردان در دار الشرک حلال است. و نیز برزمین­گیران اهل ذمه، نابینا، پیرمرد کهنسال جزیه نیست، زیرا نمی­توان آنان را کشت، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله از کشتن زمین­گیر، نابینا، پیرمرد کهنسال و زنان و بچه­های نابالغ در دارالحرب نهی کرده است به همین خاطر از پرداخت جزیه معاف شده­اند.(1)

روایت14.

تفسیر العیاشی: جعفر بن محمد از پدرش روایت کرده که فرمود: همانا خداوند متعال محمد صلّی الله علیه و آله را به همراهی پنج شمشیر مبعوث گردانده است، شمشیری از آن­ها به منظور استفاده از آن در مقابل اهل ذمّه نازل شده است، خداوند متعال فرموده است: «و قولوا للناس حسناً» {با مردم به نیکی سخن بگویید}، این آیه در مورد اهل ذمه نازل شده است، سپس این فرموده خداوند: «قاتلوا الذین لا یؤمنون بالله و بالیوم الآخر.....هم صاغرون» { با کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان ندارند پیکار کنید... تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند}، آن را نسخ کرده است. پس هر یک از آنان که در سرزمین اسلام حضور داشته باشد چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن از او پذیرفته نمی­شود، و اموال آنان گرفته می­شود و فرزندان آن­ها به اسارت گرفته می­شود، و هنگامی که پرداخت جزیه را بپذیرند، نکاح و خوردن گوشت حیوان ذبح شده دست آنان برای ما حلال نمی­گردد، و چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن از آنان پذیرفته نیست.(2)

روایت15.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: امام عسکری علیه السلاه فرموده است: «ودّ کثیر من أهل الکتاب لو یردّونکم من بعد إیمانکم کفّراً» {بسیاری از اهل کتاب آرزو می کردند که شما را بعد از ایمانتان کافر گردانند}، به وسیله شبهاتی که بر شما عرضه می­کنند؛ «حسداً من عند أنفسهم»{ از روی حسدی که در وجودشان بود} به خاطر حسادتی که به شما دارند زیرا به واسطه محمد و علی و اهل بیت مطهر ایشان علیهم السلام، شما را گرامی داشته است «من بعد ما تبیّن لهم الحق» {پس از اینکه حق برایشان آشکار شد} با معجزاتی که پس از آن، بر راستیِ محمد و فضیلت علی و اهل بیت مطهر ایشان دلالت می­کردند، «فاعفوا و اصفحوا» {پس عفو کنید و درگذرید} از جهل آنان، و با استناد به حجت­های الهی با آنان روبه رو شوید و افکار باطل­شان را دفع نمایید، «حتّی یأتی الله بأمره» { تا خدا فرمان خویش را بیاورد} در مورد آنان امر به کشتن­شان در روز فتح مکه، پس در آن هنگام شما آنان را از سرزمین مکه و جزیرة العرب کوچ­شان خواهید داد و هیچ کافری را در آن ساکن نخواهید کرد.(3)

روایت16.

کتاب الغارات: از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که

ص: 67

الْأَصْبَغِ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ یُؤْخَذُ مِنَ الْمَجُوسِ الْجِزْیَةُ وَ لَمْ یُنْزَلْ عَلَیْهِمْ کِتَابٌ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ قَالَ بَلَی یَا أَشْعَثُ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ کِتَاباً وَ بَعَثَ عَلَیْهِمْ رَسُولًا حَتَّی کَانَ لَهُمْ مَلِکٌ سَکِرَ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَدَعَا بِابْنَتِهِ إِلَی فِرَاشِهِ فَارْتَکَبَهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ تَسَامَعَ بِهِ قَوْمُهُ فَاجْتَمَعُوا إِلَی بَابِهِ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ دَنَّسْتَ عَلَیْنَا دِینَنَا فَأَهْلَکْتَهُ فَاخْرُجْ نُطَهِّرْکَ وَ نقیم [نُقِمْ] عَلَیْکَ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُمُ اجْتَمِعُوا وَ اسْمَعُوا کَلَامِی فَإِنْ یَکُنْ لِی مَخْرَجاً مِمَّا ارْتَکَبْتُ وَ إِلَّا فَشَأْنَکُمْ فَاجْتَمَعُوا فَقَالَ لَهُمْ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ قَالُوا صَدَقْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ قَالَ أَ فَلَیْسَ زَوَّجَ بَنِیهِ بَنَاتِهِ وَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِیهِ قَالُوا صَدَقْتَ هَذَا هُوَ الدِّینُ فَتَعَاقَدُوا عَلَی ذَلِکَ فَمَحَا اللَّهُ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ رَفَعَ عَنْهُمُ الْکِتَابَ فَهُمُ الْکَفَرَةُ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِلَا حِسَابٍ وَ الْمُنَافِقُونَ أَشَدُّ حَالًا مِنْهُمْ الْخَبَرَ(1).

با آنان در یک مسیر قرار گرفتید، آنان را در تنگناهای آن قرار داده و خوارشان گردانید بدون اینکه در موردشان ستمی روا دارید، آن گونه که خداوند آنان را خوار گرداند.

روایت17.

کتاب الإمامة و التبصرة: امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بدترین یهودیان، یهودیان بیسان هستند و بدترین مسیحیان، مسیحیان نجران.(1)

امر به معروف و نهی از منکر و احکام مربوط به آن

باب اول : وجوب امر به معروف و نهی از منکر و فضیلت آن

آیات

- وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(2)

{ باید از میان شما گروهی [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند}.

ص: 68

فَلَوِ امْتَنَعَتْ أَنْ تُؤَدِّیَ الْجِزْیَةَ کَانُوا نَاقِضِی الْعَهْدِ وَ حَلَّ دِمَاؤُهُمْ وَ قَتْلُهُمْ لِأَنَّ قَتْلَ الرِّجَالِ مُبَاحٌ فِی دَارِ الشِّرْکِ وَ کَذَلِکَ الْمُقْعَدُ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ الْأَعْمَی وَ الشَّیْخُ الْفَانِی لَیْسَ عَلَیْهِمْ جِزْیَةٌ لِأَنَّهُ لَا یُمْکِنُ قَتْلُهُمْ لِمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِ الْمُقْعَدِ وَ الْأَعْمَی وَ الشَّیْخِ الْفَانِی وَ الْمَرْأَةِ وَ الْوِلْدَانِ فِی دَارِ الْحَرْبِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ رُفِعَتْ عَنْهُمُ الْجِزْیَةُ(1).

- کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ.(1)

{شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند بازمی دارید}.

- یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ.(2)

{از کار ناپسند باز می دارند و در کارهای نیک شتاب می کنند و آنان از شایستگانند}.

- فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغًا.(3)

{پس از آنان روی برتاب و[لی] پندشان ده و با آنها سخنی رسا که در دلشان [مؤثر] افتد بگوی}.

- لَوْلَا یَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَصْنَعُونَ.(4)

{چرا الهیون و دانشمندان آنان را از گفتار گناه[آلود] و حرامخوارگی شان باز نمی دارند راستی چه بد است آنچه انجام می دادند}.

- کَانُوا لَا یَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ.(5)

{[و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند یکدیگر را بازنمی داشتند راستی چه بد بود آنچه می کردند}.

- وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ*وَمَا عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ وَلَکِنْ ذِکْرَی لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ*وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَلَا شَفِیعٌ.(6)

{و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت پس از توجه [دیگر] با قوم ستمکار منشین، و چیزی از حساب آنان [=ستمکاران] بر عهده کسانی که پروا[ی خدا] دارند نیست لیکن تذکر دادن [لازم] است باشد که [از استهزا] پرهیز کنند، و کسانی را که دین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است رها کن و [مردم را] به وسیله این [قرآن] اندرز ده مبادا کسی به [کیفر] آنچه کسب کرده به هلاکت افتد در حالی که برای او در برابر خدا یاری و شفاعتگری نباشد}.

- ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ.(7)

{آنگاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند}.

- فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ.(8)

{ پس آنان را با آنچه به دروغ می سازند واگذار}.

- یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ.(9)

{آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد}.

- وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَی رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ* فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ.(10)

{و آنگاه که گروهی از ایشان گفتند برای چه قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد پند می دهید گفتند تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند، پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند از یاد بردند کسانی را که از [کار] بد باز می داشتند نجات دادیم و کسانی را که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی می کردند به عذابی شدید گرفتار کردیم}.

ص: 69

وَ إِیَّاهُمْ فِی طَرِیقٍ فَأَلْجِئُوهُمْ إِلَی مَضَایِقِهِ وَ صَغِّرُوا بِهِمْ کَمَا صَغَّرَ اللَّهُ بِهِمْ فِی غَیْرِ أَنْ تَظْلِمُوا.

وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ.(1)

{و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.}

- الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ.(2)

{مردان و زنان دو چهره، [همانند] یکدیگرند. به کار ناپسند وامی دارند و از کار پسندیده باز می دارند.}

- وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ .(3)

{و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند.}

فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ.(4)

{پس چرا از نسلهای پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجاتشان دادیم. و کسانی که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتی که در آن بودند رفتند، و آنان بزهکار بودند.}

اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی * فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی * قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی * قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری.(5)

{به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته، و با او سخنی نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد. آن دو گفتند: پروردگارا، ما می ترسیم که [او] آسیبی به ما برساند یا آنکه سرکشی کند. فرمود: مترسید، من همراه شمایم، می شنوم و می بینم.}

وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ.(6)

{و کسان خود را به نماز فرمان ده.}

الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ.(7)

{همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وامی دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند.}

یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.(8)

{ای پسرک من، نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است.}

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ.(9)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید.}

روایات

روایت1.

المجازات النبویة: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: معروف و منکر دو جانشین هستند که برای مردم گمارده می شوند. منکر به اهل خویش می گوید: دور شوید دور شوید! و معروف به اهل خویش می گوید: بشتابید! بشتابید!. و به آن(منکر) قادر نیستند مگر به طور لزوم.

ص: 70

و قال تعالی: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ(1)

و قال سبحانه: یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ (2)

النساء: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً(3)

المائدة: لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ (4)

و قال تعالی: کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (5)

الأنعام: وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ ما عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لکِنْ ذِکْری لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ (6)

و قال تعالی: ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ (7)

و قال: فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ (8)

الأعراف: یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ(9)

و قال تعالی: فی قصة أصحاب السبت وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً قالُوا مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (10)

ص: 69

این قول مجاز است و مراد از آن این است که خداوند تعالی برای عمل معروف و پسندیده نشانه هایی و بر عمل منکر و ناپسند نیز نشانه هایی قرار داده و بر انجام معروف وعده ورود به سرای نعیم و بر انجام منکر وعده جاودانگی در سرای جحیم را داده. در نتیجه بین این دو مسئله حائلی مشخص و حد فاصلی روشن است، معروف به کار خویش فرا می خواند به سبب وعده پاداشی که بر انجام آن داده شده و همین طور منکر نیز از کار خویش باز می دارد به سبب وعده کیفری که بر انجام آن داده شده، بدین روی حضرت ختمی مرتبت صلوات الله علیه و آله فرموده: منکر به اهل خویش می گوید: دور شوید! دور شوید! به طریق اتساع و مجاز و مراد از قول بعدی حضرت «و ما یستطیعون له إلا لزوما» این است که آنها با وجود انذارهای کوبنده و حوادث تغییر دهنده و هشدارهای بازدارنده و وعیدهای رسا، برای انجام آن با یکدیگر درگیر می شوند و برای وارد شدن به آن می شتابند و منظور این نیست که آنها حقیقتا نمی توانند آن را انجام دهند مگر به لزوم، بلکه این سخن به سبیل مبالغه در توصیف آنان به کشیده شدن به سوی انجام آن و اصرار بر آن گفته شده، چنانچه گوینده می گوید: نمی توانم به فلانی بنگرم یا نمی توانم با فلانی در یک جا جمع شوم، وقتی قصد مبالغه در شدت کینه ورزی خود به آن انسان و سنگینی دیدار او و بیزاری از هم نشینی با او را داشته باشد، هر چند که در حقیقت با ابزارهای صحیح و با تغییر اراده [و آراستن کلام] خود قادر به این کار باشد؛ و اگر کسانی که در این روایت ذکر شده اند قادر به دست کشیدن از کردار ناپسند نبودند نمی توانستند به سبب نزدیک شدن به آن مورد نکوهش قرار گیرند و به ارتکاب آن مؤاخذه شوند و این امر واضح تر از آن است که بخواهیم در مورد آن بحث کنیم و بیش از این برای آن دلیل و برهان بیاوریم.(1)

روایت2.

الهدایة: امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه واجب از جانب خدای عزوجل هستند. بنده در صورت امکان باید منکر را با قلب و زبان و دست خویش انکار کند، پس اگر از عهده این کار بر نیامد با قلب و زبان خویش و اگر نتوانست با قلب خویش می باید آن را انکار کند.

روایت3.

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا - دو کس - امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز مورد امر و نهی قرار نمی گیرد!(2)

روایت4.

المجازات النبویة: حضرت علیه السلام به اصحاب خویش فرمود: قطعا به معروف دستور می دهید و از منکر باز می دارید یا اینکه خداوند پوستتان را بکند همچنان که من پوست چوب دسته عصای خویش را کندم.

در این کلام موضع استعاره ای وجود دارد و آن قول حضرت «أو لیلحینکم الله» است و مراد این است که به یقین خداوند جان و مال هایتان را خواهد گرفت و شما را به مصیبت های بزرگ دچار خواهد ساخت، در این هنگام چونان شاخه هایی می گردید که برگ هایشان فروریخته

ص: 71

و قال تعالی: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (1)

التوبة: الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ (2) إلی قوله تعالی وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ(3)

هود: فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ (4)

طه: اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری (5)

و قال: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ(6)

الحج: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ(7)

لقمان: یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(8)

التحریم: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ(9).

و پوست ها و الیافشان کنده شده و به شاخه هایی عریان و چوب هایی خالی تبدیل شده اند. اعراب به کسی که زمانه مالش را به تاراج برده یا فرزندان و یارانش را گرفته، می گویند: «قد لحاه الدهر لحی العصا [=روزگار پوستش را همچون پوست عصا کنده]» زیرا فرزندان و خدمتکارانی که بدو ملحق شده بودند و جامه نعمتی که به زندگانیش کشیده شده بود، به مثابه پوسته چوب و برگ شاخه تازه بود، که اگر اینها همه از او گرفته شود چونان چوبی عریان و شاخه ای خشک و پژمرده می گردد.(1)

روایت5.

امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: سالی از سالی کم باران تر نیست ولی خدا آن را هر جا خواهد ببارد. به راستی چون مردمی نافرمانی کنند خدای جل جلاله آنچه باران برای آنها مقدر است در آن سال از آنها به دیگران گرداند و به بیابان ها و دریا و کوه ببارد، به راستی خدا سوسک را در سوراخش به خطای کسانی که در محل اویند، با حبس باران از آن مکان عذاب کند؛ چون می تواند از آنجا به محل دیگری که اهل معصیت نباشند، نقل مکان کند. سپس امام باقر علیه السلام فرمود: عبرت گیرید ای صاحبان بصیرت و فرمود: در کتاب علی علیه السلام یافتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون زنا پدیدار شود مرگ ناگهانی فراوان گردد و چون کم فروشی شود خدا قحطی و کم زراعتی آرد و چون زکات ندهند زمین در زراعت و میوه و معادن برکت ندهد و چون به ناحق حکم کنند بر ستم و دشمنی همکاری کرده اند و چون پیمان بشکنند خدا دشمنشان را بر آنها مسلط کند و چون قطع رحم کنند خدا مال را به دست بدان دهد و چون امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیرو نیکان خاندان من نشوند خدا بدان آنها را بر آنها مسلط کند و نیکانشان دعا کنند و مستجاب نکند.(2)

روایت6.

تفسیر قمی: از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود: اولین جهادی که به سوی آن برگردانده می شوید جهاد با دست است، سپس جهاد با قلب، کسی که قلبش معروفی نشناسد و منکری را انکار نکند قلبش وارونه می گردد و زیر و رو می شود و هرگز خیری را نخواهد پذیرفت.(3)

ص: 72

و هذا القول مجاز و المراد أن الله تعالی جعل للفعل المعروف علامات و علی الفعل المنکر أمارات و وعد علی فعل المعروف حلول دار النعیم و أوعد علی فعل المنکر خلود دار الجحیم فکان بین الأمرین الحجاز البین و الفرقان النیر فکان المعروف یدعو إلی فعله لما وعد علیه من الثواب و کذلک المنکر ینهی عن فعله لما وعد علیه من العقاب فلذلک قال علیه السلام فیقول المنکر لأهله إلیکم إلیکم علی طریق الاتساع و المجاز و قوله علیه السلام من بعد و ما یستطیعون له إلا لزوما المراد به أنهم مع قوارع النذر و صوادع الغیر و زواجر التحذیر و بوالغ الوعید لیتنازعون إلی فعله و یتسارعون إلی ورده و لیس المراد أنهم لا یستطیعون له إلا لزوما علی الحقیقة و إنما قیل ذلک علی طریق المبالغة فی صفتهم بالنزوع إلیه و الإصرار علیه کما یقول القائل ما أستطیع النظر إلی فلان أو لا أستطیع الاجتماع مع فلان إذا أراد المبالغة فی نفسه لشدة الإبغاض لذلک الإنسان و الاستثقال لرؤیته و النفور من مقاعدته و إن کان علی الحقیقة مستطیعا لذلک بصحة أدواته و التمکن من تصریف إراداته و لو لم یکن هؤلاء المذکورون فی الخبر قادرین علی الانفصال من فعل المنکر لما کانوا علی مواقعته مذمومین و بجریرته مطالبین و ذلک أوضح من أن نستقصی الکلام فیه و نستکثر من الحجاج علیه (1).

روایت7.

تفسیر قمی: از فضیل بن فیاض روایت شده که از امام صادق علیه السلام در مورد پارسایی پرسش نمودم، حضرت فرمود: کسی که از محارم خداوند روی گرداند و از این شبهات دوری جوید پارساست و چون از شبهات نهراسد در حرام درافتد و حال آنکه خود نمی داند و چون منکر را بیند و آن را انکار نکند و حال آنکه بر انکار قادر باشد، در واقع دوست داشته نافرمانی خدا را کند و هر کس بخواهد نافرمانی خدا را کند قطعاً به دشمنی خداوند برخاسته و هر کس بقای ستمکاران را دوست بدارد در حقیقت دوست دار نافرمانی خداست. خداوند تبارک و تعالی نیز خود را به نابودی ستمکاران ستایش کرده و فرموده است: «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(1) {پس ریشه آن گروهی که ستم کردند برکنده شد، و ستایش برای خداوند، پروردگار جهانیان است.}.(2)

روایت8.

معانی الأخبار: از اصبهانی نظیر آن روایت شده است.(3)

روایت9.

تفسیر عیاشی: از ابن عیاض نظیر آن روایت شده است.(4)

روایت10.

تفسیر قمی: بکر بن محمد ازدی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: ای مردم! به کار پسندیده امر کنید و از کار ناپسند بازدارید، چرا که امر به معروف و نهی از منکر اجلی را نزدیک و روزی ای را دور نگردانند؛ زیرا امر الهی با زیادی یا نقصانی که خداوند در اهل یا مال یا جان مقدر فرموده، همچون قطره باران هر روز از آسمان به زمین به هر نفسی نازل می شود و چون یکی از شما به مصیبتی در مال یا جان دچار گشت و در برادرش زیادتی دید برای او فتنه نگردد؛ چرا که انسان مسلمان تا زمانی که به یک پستی و زشتکاری آلوده نشود که روشن گردد و چون نام آن برده شود از آن چشم فرو نهد و مردم پست را به واسطه آن پستی فریب دهد، همچون قمار بازی است که در قمار برنده است و در انتظار برد تیرهای خود است که این کار غنیمت را از برای آن واجب می گرداند و به سبب بردن کوشش[غرامت] را از او دفع می کند. و مثل همین قمارباز است مرد مسلمان که از خیانت و دروغ بری است و از جانب خداوند یکی از این دو حالت نیک را انتظار می کشد: یا خدا را می خواند که آنچه نزد خداست برای او بهتر است و یا از خدا روزی می طلبد پس ناگاه صاحب اهل و مال می شود در حالتی که دین و حسب او او با اوست؛ مال و اولاد کِشت این دنیایند، و عمل صالح کِشت آخرت است. و گاهی خداوند این دو کِشت را از برای گروهی جمع می فرماید.(5)

ص: 73

و عریت من ألحیتها و ألیافها فصارت قضبانا مجردة و عیدانا مفردة و هم یقولون لمن جلف الزمان ماله أو سلبه أولاده و أعضاده قد لحاه الدهر لحی العصا لأن ما کان ینضم إلیه من ولدته و حفدته و یسبغ علیه من جلابیب نعمته بمنزلة اللحاء للقضیب و الورق للغصن الرطیب فإذا أخرج عن ذلک أجمع کان کالعود العاری و القضیب الذاوی (1).

روایت11.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: امیر المؤمنین علیه السلام خطبه ای ایراد فرمود و پس از حمد و ثنای خداوند پسر عموی بزرگوارش محمد صلی الله علیه و آله را یاد کرد و بر آن جناب درود فرستاد، سپس فرمود: اما بعد، کسانی که پیش از شما بودند به سبب گناهانی که مرتکب شده بودند هلاک گشتند و الهیّون و دانشمندان آنان را از این کار بازنداشتند. از آنجا که کارشان با معصیت به پایان رسید کیفرها بر آنان فرود آمد، پس امر به معروف و نهی از منکر کنید... و حدیث را تا آخر آنچه گذشت ادامه داد.(1)

روایت12.

تفسیر قمی: ابو بصیر می گوید: از ابا عبدالله امام صادق علیه السلام درباره این قول خدای عزوجل: «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(2)

{خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگ هاست حفظ کنید.} پرسش کردم و گفتم: من این نفس خود را حفظ می کنم، ولی چطور کسانم را حفظ کنم؟ فرمود: آنان را به آنچه خداوند بدان امرشان فرموده، دستور می دهی و از آنچه خداوند از آن بازشان داشته باز می داری، اگر از تو فرمان بردند آنان را حفظ کرده ای و اگر نافرمانیت کنند تو وظیفه خویش را انجام داده ای.(3)

روایت13.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: نضر مثل آن را روایت کرده است.(4)

روایت14.

قرب الإسناد: از امام صادق از پدر بزرگوارش علیهما السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چگونه می شوید اگر زنانتان بدکاره و جوانانتان نابکار گردند و شما به کار پسندیده امر نکنید و از کار ناپسند باز ندارید. عرض شد: چنین چیزی ممکن است ای رسول خدا؟ فرمود: آری و بدتر از آن، چه می کنید اگر به منکر امر کنید و از معروف باز دارید؟ گفتند: ای رسول خدا آیا چنین اتفاقی می افتد؟ فرمود: آری و بدتر از آن، چگونه هستید چون معروف را منکر ببینید و منکر را معروف؟(5)

روایت15.

قرب الإسناد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون

ص: 74

بنده معصیت پنهانی کند تنها به مرتکب آن زیان می رساند و چون آشکارا آن را انجام دهد و کسی او را سرزنش نکند به عموم مردم زیان می رساند.(1)

روایت16.

قرب الإسناد: امام علی علیه السلام فرمود: ای مردم! اگر خواص منکر را پنهانی انجام دهند بی آنکه عوام به آن پی ببرند خداوند عموم مردم را به سبب گناه خواص عذاب نمی کند، اما اگر خواص منکر را آشکارا مرتکب شود و عامه او را سرزنش نکند کیفر خداوند بر هر دو گروه واجب می شود.(2)

روایت17.

علل الشرائع: از حمیری نظیر همین روایت ذکر شده است.(3)

روایت18.

قرب الإسناد: از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی را خدمت امام علی علیه السلام آوردند که طنبور مردی را شکسته بود، حضرت فرمود: او را دور کنید که بی گناه است.(4)

روایت19.

الخصال: از ابن صدقه روایت شده است: از امام جعفر صادق علیه السلام در مورد معنای حدیثی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده: «برترین جهاد گفتن کلمه عدالت در نزد حاکم ستمگر است» سؤال شد. حضرت فرمود: این به شرطی است که او را به اندازه شناختش امر کند و او با این وجود از او بپذیرد در غیر این صورت در مورد آن صدق نمی کند.(5)

روایت20.

الخصال: یحیی الطویل از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: همانا - دو کس - امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز!(6)

روایت21.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: امر به معروف و نهی از منکر دو بنده از بندگان خداوند عزوجل هستند، هر کس آن دو را یاری دهد خداوند او را عزت بخشد و هر کس آن دو را تنها بگذارد خداوند تنهایش بگذارد.(7)

روایت22.

الخصال:

ص: 75

از ابو جعفر امام باقر علیه السلام روایت شده که درباره قول خدای عزوجل «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ»(1) {پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند.} [که مربوط به داستان اصحاب سبت از یهودی هاست] فرمود: آنها سه دسته بودند: دسته ای خود فرمان خدا را پذیرفتند و دیگران را هم امر به معروف کردند، آنها نجات یافتند، و دسته ای خود، فرموده خدا را پذیرفتند ولی دیگران را امر به معروف نکردند، آنها به صورت مورچه مسخ شدند، و دسته ای نه فرمان خدا را پذیرفتند و نه امر به معروف کردند، آنها هلاک شدند.(2)

روایت23.

الخصال: از امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای مرد از نظر عیب بس است که عیب هایی را از مردم بشناسد که در خودش نمی شناسد و در مردم از چیزی شرم کند که خودش نتواند آن را ترک کند و همنشین خود را با چیزهای غیر مهم اذیت کند.(3)

روایت24.

الخصال: از امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به معروفی فرا خواند یا از منکری باز دارد یا به کار نیکی راهنمایی یا اشاره کند در آن کار شریک است و هر کس به کردار زشتی فرا خواند یا بدان رهنمون شود یا اشاره کند در آن کار شریک است.(4)

روایت25.

علل الشرائع(5)، عیون أخبار الرضا علیه السلام: از ریان بن صلت روایت شده که گفت: عده ای در خراسان به دیدار امام رضا علیه السلام آمدند و محضر مبارکش عرضه داشتند: گروهی از اهل بیت شما هستند که مرتکب کارهای زشت و قبیح می شوند، چرا ایشان را از آن کارها نهی نمی کنید؟ حضرت فرمود: این کار را انجام نمی دهم. محضرش عرض شد: برای چه؟ حضرت فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: نصیحت دشوار و سخت است.(6)

روایت26.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: از عبد العظیم حسنی از امام جواد علیه السلام از پدر بزرگوارشان حضرت رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: پدرم موسی بن جعفر علیه السلام بر هارون الرشید وارد شد در حالی که هارون بر مردی خشم گرفته بود. حضرت بدو فرمود: اگر او را به جهت خدا غضب کرده­ای، زیاد از آنچه بر خود غضب کرده است، غضب مکن.(7)

ص: 76

بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتْ بِالْعَامَّةِ(1).

روایت27.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: در نامه حضرت رضا علیه السلام به مأمون فرموده او: امر به معروف و نهی از منکر در صورت امکان و در صورتی که بیم از جان نرود واجب است.(1)

روایت28.

امالی شیخ طوسی: از حسن بن علی بن حسن از پدرش از جدش روایت شده که گفت: گفته می شد: جایز نیست چشم مؤمنی که می بیند خدا معصیت می­شود برهم گذاشته شود تا زمانی که آن (معصیت) را تغییر دهد.(2)

روایت29.

امالی شیخ طوسی: از عبادة بن صامت از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: فتنه هایی رخ خواهد داد که مؤمن نمی تواند با دست و زبان در آن تغییری ایجاد کند. علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: در چنین روزی در میان آنان مؤمنانی خواهند بود؟ فرمود: آری. حضرت عرض کرد: آیا این امر چیزی از ایمان ایشان کم می کند؟ حضرت ختمی مرتبت فرمود: نه، مگر آنچنان که قطره از سنگ سخت می­کاهد، آنها قلباً از این امر اکراه دارند.(3)

روایت30.

امالی شیخ طوسی: از امیر المؤمنین صلوات الله علیه روایت شده که فرمود: امر به معروف و نهی از منکر را ترک مکنید، که - اگر چنین کنید - خداوند امورتان را به افراد شرور شما واگذار کند و آنگاه به درگاه حق تعالی دعا کنید و دعایتان مستجاب نگردد.(4)

روایت31.

معانی الأخبار: امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت فرموده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی از مؤمنِ ناتوانی که عقل ندارد بیزار است. سپس فرمود: او کسی است که از منکر باز نمی دارد.

به دست خط برقی رحمه الله یافتم که زبر یعنی: عقل، و مفهوم روایت این است که خداوند عزوجل بیزار است از کسی که عقل ندارد و عده ای گفته اند که خداوند عزوجل از مؤمن ضعیفی که زبر ندارد بیزار است و او کسی است که از بیرون دادن باد در هر مکانی ابا ندارد که معنای اول صحیح تر است.(5)

ص: 77

عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ قَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ أَمَرُوا فَنَجَوْا وَ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَمُسِخُوا ذَرّاً وَ صِنْفٌ لَمْ یَأْتَمِرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَهَلَکُوا(1).

روایت32.

ثواب الأعمال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر جوان و نوجوانی که در میان افراد خانواده و آشنایان خود بزرگ شود، و به خاطر گناهی که از او سر می زند توسط آنان، نکوهش و مجازات نگردد، خداوند عزوجل نخستین مجازاتی که برایشان در نظر می گیرد، کاستن روزی آنهاست.(1)

روایت33.

ثواب الأعمال: محمد بن عرفه گوید: شنیدم که امام رضا علیه السلام می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، بایستی آماده عذاب خداوند جلّ اسمه باشد.(2)

روایت34.

ثواب الأعمال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر گروهی که در برابر کار زشت و ناشایسته ای که در میان آنان رواج دارد سکوت کنند، یا آن انجام دهنده آن کار زشت را سرزنش نکنند، خداوند به زودی عذاب فراگیر خود را بر آنان فرود خواهد آورد.(3)

روایت35.

ثواب الأعمال: از امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تردیدی نیست که اگر بنده ای در پنهان - از اوامر و نواهی حق - نافرمانی کند، پی آمد و زیان آن تنها گریبان گیر خود او خواهد شد. ولی اگر آشکارا چنین کار ناشایسته ای را انجام دهد و مورد سرزنش مردم قرار نگیرد، آثار سوء ناشی از آن، دامنگیر عموم مردم و زیان آن فراگیر خواهد شد. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: و این بدین جهت است که او در واقع با این کار دین خدا را خوار و کوچک شمرده، و خود را در موقعیتی قرار داده است که دشمنان خدا از رفتار او پیروی کنند.(4)

روایت36.

ثواب الأعمال: با همین سند امام علی علیه السلام فرمود: ای مردم! مسلّما خداوند عزوجل عموم مردم را به خاطر افراد انگشت شماری که پنهانی گناه می کنند، بی آنکه عموم مردم از آن مطلع گردند، عذاب نفرماید، ولی اگر همان افراد انگشت شمار و ناچیز، آشکارا و در حضور مردم همان گناه را مرتکب گردند و مردم، آنان را به خاطر کار زشتی که می کنند مورد سرزنش قرار ندهند، هر دو گروه مستوجب کیفر و عذاب خداوند می گردند. نیز فرمود: هیچ یک از شما در حالی که سلطان از روی ستم و دشمنی، مردی را می زند، یا بیگناهی را می کشد و یا ستمدیده ای را آزار می کند، اگر در صدد دفاع از او نیستید در آنجا حضور پیدا نکنید، زیرا یاری رساندن مؤمن به مؤمن هنگامی که - در صحنه - حضور داشته باشد، واجب است، و سلامت و عافیت - برای شما- آسان تر است البته تا زمانی که حجت بر شما تمام شده باشد؛ و نیز فرمود:

ص: 78

هنگامی که در میان بنی اسرائیل رخوت و سستی پیدا شد، در چنین شرایطی مردی برادر ایمانی خود را در حال ارتکاب گناه می دید و او را از آن کار زشت باز می داشت ولی آن مرد همچنان به کار خود ادامه می داد، و این نصیحت ناپذیری مانع آن نمی شد که همان شخص پند دهنده، هم پیاله و همنشین و همسفره آن مرد گناهکار باشد!! تا آنکه خداوند - به مکافات این بی تفاوتی و عدم احساس مسئولیت - دل های آنان را نسبت به هم برگرداند و آنان را به دشمنی با یک دیگر واداشت، و این آیات را درباره آنها فرو فرستاد: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ * کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ»(1) {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند. این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند.} تا انتهای دو آیه.(2)

روایت37.

تحف العقول: از کلام حسین بن علی صلوات الله علیهما در باره امر به معروف و نهی از منکر، که از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز این حدیث نقل شده است:

ای مردم! از آنچه خدا دوستداران خود را بدان پند داده، پند گیرید؛ مانند بدگویی او از دانشمندان یهود، آنجا که فرماید: «لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ»(3){چرا الهیّون و دانشمندان، آنان را از گفتار گناه[آلود]شان باز نمی دارند؟} و فرموده او: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ»(4) {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، مورد لعنت قرار گرفتند.} تا آنجا که می فرماید: «لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(5) {راستی، چه بد بود آنچه می کردند.} همانا، خداوند آنان را مورد نکوهش قرار داده به خاطر اینکه اعمال زشت و فاسد ستمکارانی را که در میانشان بودند مشاهده می کردند ولی به طمع آنچه که از آنان بدیشان می رسید و از بیم اینکه در محذور واقع شوند آنان را از آن اعمال نهی نمی کردند، با اینکه خدا می فرماید: «فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ »(6) {و از مردم نترسید و از من بترسید.} و فرموده او: «الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(7) {مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند.}

خدا به امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضه از جانب خود آغاز سخن کرده؛ چرا که می دانست اگر این فریضه به اجرا درآید و برپا گردد، واجبات دیگر از هموار و دشوار برپا گردند؛ این به خاطر آن است که امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام است همراه با ردّ مظالم و مخالفت با ظالم و تقسیم بیت المال و غنائم جنگی و گرفتن صدقات از محلّ خود و صرف آن در مورد خود. سپس شما، ای گروه پرقدرت، افرادی هستید معروف به علم و دانش و نامدار به خوبی و خیرخواهی و به واسطه خدا در دل مردم عظمت یافتید، به طوری که شخص شریف از شما حساب می برد و شخص ضعیف شما را گرامی می دارد و آن کسی که پایه او با شما یکی است و حقّ نعمتی از شما بر گردن او نیست، شما را بر خود ترجیح می دهد. هر گاه حاجتمندان از دست یافتن به حاجت خود محروم شوند برای رسیدن به آن، شما را واسطه قرار می دهند. شما به هیبت فرمانروایان و بزرگواری بزرگان در راه گام بر می دارید. آیا همه این ها به این خاطر نیست که مردم به شما امید بسته اند تا به حقّ خدا قیام نمایید؟ و اگر شما در حقوق الهی کوتاهی نمایید به حقوق امامان بی اعتنایی نموده اید. امّا [با این کارتان] حقّ ناتوانان را ضایع کرده اید، ولی آنچه را که حقّ خود می پنداشتید به آن

ص: 79

دست یافته اید، بدون آن که مالی را بخشش نمایید یا جان خود را به خطر افکنید یا به خاطر خدا با گروهی درگیر شوید؛ [با این حال و وضع] آرزوی بهشت خدا و همجواری پیامبران و امان از عذاب الهی را دارید؟! ای کسانی که چنین آرزوهای رؤیائی را در سر می پرورانید بر شما می ترسم که انتقامی از انتقام های الهی بر سرتان فرود آید؛ زیرا شما در سایه بزرگواری خداوند به جایگاهی رسیده اید که بر دیگران برتری پیدا کرده اید؛ در حالی که خداشناسان را گرامی نمی دارید ولی شما به اذن خدا نزد بندگانش گرامی شده اید. اکنون می بینید پیمآنهای خدا شکسته می شود ولی ناراحت و هراسناک نمی شوید، در حالی که ننگ شکستن پیمآنهای پدرانتان را برنمی تابید؛ عهد و پیمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خوار شده است. به نابینایان و لالان و زمین گیرشدگان در همه شهرها رحم و دلسوزی نمی کنید و از منزلت و موقعیّت خودتان برای کمک رساندن به آنان استفاده نمی کنید و کسی را هم که در این راه احساس وظیفه می کند و به آنان کمک می نماید مورد حمایت و کمک خود قرار نمی دهید و با چاپلوسی و سازش با ستمگران، امنیّت خود را فراهم می آورید. تمام این موارد از آن چیزهاست که خداوند بدان فرمان داده تا جلوگیری نمایید و به طور گروهی نهی از منکر کنید در حالی که شما از این فرمان [مهم] غافل شده اید. بیشترین مصیبت شامل حال شماست که نتوانستید جایگاه واقعی علما را حفظ نمایید و در این خصوص مغلوب شدید اگر گوش شنوا داشته باشید! این به خاطر آن است که راهکارها و اجرای امور و احکام به دست دانشمندان خداشناس است که بر حلال و حرام خدا امین هستند و این موقعیّت و منزلت از شما گرفته شده است و این از دست دادن موقعیّت به سبب آن است که شما در خصوص حقّ دچار تفرقه شدید و درباره راه و روش پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله با وجود دلیل روشن، به اختلاف پرداختید، در حالی که اگر بر آزار شکیبا بودید و به خاطر خدا تحمّل به خرج می دادید، کارهایی را که خدا بر شما مقرّر داشته بود به شما بازمی گشت و از سوی شما در دسترس دیگران قرار می گرفت و داوری در احکام خدا را نزد شما می آوردند، ولی شما جایگاه و موقعیّت خود را به ستمکاران واگذاشتید و زمام کارهای خدا را به دست آنان سپردید و آنان هم به شبهات عمل کردند و در پی خواهش های نفسانی خود رفتند. آنچه موجب سلطه آنان بر این مقام شد، گریز شما از مرگ و شیفتگی تان به زندگی دنیوی بوده که سرانجام از شما جدا خواهد شد. شما با این روحیه و روش، ناتوانان را در چنگال این ستمکاران گرفتار کردید تا یکی برده وار سرکوفته باشد و دیگری بیچاره وار سرگرم تأمین آب و نان. فرمانروایان، خودسرانه مملکت را دستخوش حوادث ناخوشایند نمایند و رسوائی و ننگ هوسبازی را با پیروی کردن از تبهکاران و گستاخی بر خدای جبّار، بر خود هموار سازند. در هر شهری سخنور درباری بر منبر فراز دارند و همه سرزمین اسلام بدون دفاع زیر پایشان افتاده و دستشان بر انجام هر کاری در تمام آن سرزمین ها باز است و مردم برده وار بدون داشتن کمترین قدرت دفاع تحت فرمان آنهایند. برخی زورگو و کینه ورزند و بر ناتوان سخت می تازند و برخی فرمانروایی هستند که به خدا و قیامت اعتقادی ندارند. شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین در تصرّف مردی دغلباز و ستمکار و مالیات بگیری نابکار است که هیچ مهر و ترحّمی بر مؤمنان ندارد؛ پس خدا در این کشمکشی که ما داریم داوری خواهد کرد و به حکم قاطع خود در این مشاجره قضاوت خواهد نمود. بار خدایا! تو خود می دانی آنچه از ما سرزده رقابت برای دستیابی به سلطنت و قدرت و آرزو به

ص: 80

وَ لَمَّا جُعِلَ التَّفَضُّلُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ جَعَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَرَی أَخَاهُ عَلَی الذَّنْبِ فَیَنْهَاهُ فَلَا یَنْتَهِی فَلَا یَمْنَعُهُ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ أَکِیلَهُ وَ جَلِیسَهُ وَ شَرِیبَهُ حَتَّی ضَرَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلُوبَ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ وَ نَزَلَ فِیهِ الْقُرْآنُ حَیْثُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ إِلَی آخِرِ الْآیَتَیْنِ (1).

زیاد کردن کالای بی ارزش دنیا نبوده است، بلکه برای این بوده که نشانه های دین تو را افراشته سازیم و اصلاحات را در شهرهایت آشکار نماییم و امن و امان برای بندگان ستمدیده ات فراهم آوریم تا به واجبات و آداب و احکام تو عمل شود؛ پس اگر شما [علمای دین] ما را یاری نکنید و در حقّ ما انصاف ننمایید زیر سلطه ستمگران قرار می گیرید و آنان در خاموش ساختن نور پیامبرتان دست به کار می شوند. خداوند ما را کفایت کند که توکّل ما به اوست و به او روی می آوریم و بازگشت نیز به سوی او خواهد بود.(1)

روایت38.

تحف العقول: از امام جواد علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس کاری را ببیند و از آن بیزار باشد همچون کسی است که آن را ندیده و هر کس کاری را نبیند ولی به انجام آن راضی باشد همچون کسی است که آن را دیده است.(2)

روایت39.

قصص الأنبیا علیهم السلام: از امام باقر صلوات الله علیه روایت شده که امام علی علیه الصلاة و السلام فرمود: خدای متعال جلت قدرته به شعیب علیه السلام وحی کرد: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب می کنم، چهل هزار نفر از افراد شرور قوم و شصت هزار از افراد خوب آنها، شعیب گفت: خدایا بدان را عذاب می فرمایی؛ خوبان را چرا عذاب می کنی؟ خداوند فرمود: چون آنها با گنه کاران با ملایمت و نرمش رفتار کردند و از خشم و غضب من دچار خشم و غضب نشدند.

روایت40.

المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی از خثعم به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و به حضرت عرض کرد: به من بگو بهترین اعمال کدام است؟ فرمود: ایمان به خداوند. گفت: سپس چه؟ فرمود: صله رحم. عرض کرد: سپس کدام؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر.(3)

روایت41.

فقه الرضا علیه السلام: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: به راستی که از پیشینیانتان آنان که مرتکب معاصی شده بودند هلاک شدند و ربانیون و احبار (پارسایان و بزرگان یهود) آنان را از کارشان باز نداشتند. خداوند جل و علا دو فرشته را به شهری مبعوث داشت تا شهر را بر سر اهل آن خراب کنند. وقتی به آن شهر رسیدند مردی را یافتند که خدا را می خواند و به درگاهش زاری و لابه می کرد، یکی از آن دو فرشته به رفیقش گفت: آیا این مرد دعاگو را نمی بینی؟ آن فرشته دیگر گفت: او را دیدم ولی من می روم تا امر پروردگار خویش را اجرا کنم. فرشته دیگر گفت: ولی من کاری نمی کنم تا زمانی که باز گردم. پس به سوی پروردگار خویش بازگشت و عرضه داشت: پروردگارا! من به آن شهر رفتم و بنده ات فلانی را دیدم که به درگاهت دعا

ص: 81

فَطَلَبْتُمْ فَلَا مال [مَالًا] بَذَلْتُمُوهُ وَ لَا نَفْساً خَاطَرْتُمْ بِهَا لِلَّذِی خَلَقَهَا وَ لَا عَشِیرَةً عَادَیْتُمُوهَا فِی ذَاتِ اللَّهِ أَنْتُمْ تَتَمَنَّوْنَ عَلَی اللَّهِ جَنَّتَهُ وَ مُجَاوَرَةَ رُسُلِهِ وَ أَمَانَهُ مِنْ عَذَابِهِ.

لَقَدْ خَشِیتُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْمُتَمَنُّونَ عَلَی اللَّهِ أَنْ تَحُلَّ بِکُمْ نَقِمَةٌ مِنْ نَقِمَاتِهِ لِأَنَّکُمْ بَلَغْتُمْ مِنْ کَرَامَةِ اللَّهِ مَنْزِلَةً فُضِّلْتُمْ بِهَا وَ مَنْ یُعْرَفُ بِاللَّهِ لَا تُکْرِمُونَ وَ أَنْتُمْ بِاللَّهِ فِی عِبَادِهِ تُکْرَمُونَ وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَةً فَلَا تَقْرَعُونَ وَ أَنْتُمْ لِبَعْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَقْرَعُونَ وَ ذِمَّةُ رَسُولِ اللَّهِ مَحْقُورَةٌ وَ الْعُمْیُ وَ الْبُکْمُ وَ الزَّمِنُ فِی الْمَدَائِنِ مُهْمَلَةٌ لَا تَرْحَمُونَ وَ لَا فِی مَنْزِلَتِکُمْ تَعْمَلُونَ وَ لَا مِنْ عَمَلٍ فِیهَا تَعْتِبُونَ وَ بِالادِّهَانِ وَ الْمُصَانَعَةِ عِنْدَ الظَّلَمَةِ تَأْمَنُونَ کُلُّ ذَلِکَ مِمَّا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ النَّهْیِ وَ التَّنَاهِی وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ وَ أَنْتُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ مُصِیبَةً لِمَا غُلِبْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمَاءِ لَوْ کُنْتُمْ تَسْمَعُونَ ذَلِکَ بِأَنَّ مَجَارِیَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْکَامِ عَلَی أَیْدِی الْعُلَمَاءِ بِاللَّهِ الْأُمَنَاءِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ فَأَنْتُمْ الْمَسْلُوبُونَ تِلْکَ الْمَنْزِلَةَ وَ مَا سُلِبْتُمْ ذَلِکَ إِلَّا بِتَفَرُّقِکُمْ عَنِ الْحَقِّ وَ اخْتِلَافِکُمْ فِی السُّنَّةِ بَعْدَ الْبَیِّنَةِ الْوَاضِحَةِ وَ لَوْ صَبَرْتُمْ عَلَی الْأَذَی وَ تَحَمَّلْتُمُ الْمَئُونَةَ فِی ذَاتِ اللَّهِ کَانَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ تَرِدُ وَ عَنْکُمْ تَصْدُرُ وَ إِلَیْکُمْ تَرْجِعُ وَ لَکِنَّکُمْ مَکَّنْتُمُ الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ وَ أَسْلَمْتُمْ أُمُورَ اللَّهِ فِی أَیْدِیهِمْ یَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ سَلَّطَهُمْ عَلَی ذَلِکَ فِرَارُکُمْ مِنَ الْمَوْتِ وَ إِعْجَابُکُمْ بِالْحَیَاةِ الَّتِی هِیَ مُفَارِقَتُکُمْ فَأَسْلَمْتُمُ الضُّعَفَاءَ فِی أَیْدِیهِمْ فَمِنْ بَیْنِ مُسْتَعْبَدٍ مَقْهُورٍ وَ بَیْنِ مُسْتَضْعَفٍ عَلَی مَعِیشَتِهِ مَغْلُوبٍ یَتَقَلَّبُونَ فِی الْمُلْکِ بِآرَائِهِمْ وَ یَسْتَشْعِرُونَ الْخِزْیَ بِأَهْوَائِهِمْ اقْتِدَاءً بِالْأَشْرَارِ وَ جُرْأَةً عَلَی الْجَبَّارِ فِی کُلِّ بَلَدٍ مِنْهُمْ عَلَی مِنْبَرِهِ خَطِیبٌ یَصْقَعُ فَالْأَرْضُ لَهُمْ شَاغِرَةٌ وَ أَیْدِیهِمْ فِیهَا مَبْسُوطَةٌ وَ النَّاسُ لَهُمْ خَوَلٌ لَا یَدْفَعُونَ یَدَ لَامِسٍ فَمِنْ بَیْنِ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ ذِی سَطْوَةٍ عَلَی الضَّعَفَةِ شَدِیدٍ مُطَاعٍ لَا یَعْرِفُ الْمُبْدِئَ وَ الْمُعِیدَ فَیَا عَجَباً وَ مَا لِی لَا أَعْجَبُ وَ الْأَرْضُ مِنْ غَاشٍّ غَشُومٍ وَ مُتَصَدِّقٍ ظَلُومٍ وَ عَامِلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ بِهِمْ غَیْرِ رَحِیمٍ فَاللَّهُ الْحَاکِمُ فِیمَا فِیهِ تَنَازَعْنَا وَ الْقَاضِی بِحُکْمِهِ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَنَا.

اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَا کَانَ مِنَّا تَنَافُساً فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاساً مِنْ

ص: 80

و تضرع می کرد. خداوند عزوجل فرمود: برو و دستوری را که به تو داده بودم اجرا کن که چهره آن مرد هرگز در راه من خشمگین نشد.(1)

روایت42.

و روایت می کنم که مردی از امام موسی کاظم علیه السلام راجع به این قول خدای عزوجل «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً»(2) {خودتان و کسانتان را از آتش حفظ کنید.} سؤال کرد. حضرت فرمود: آنان را به آنچه خداوند بدان امرشان فرموده فرا می خواند و از آنچه خداوند بازشان داشته باز می دارد. اگر فرمان بردند آنان را [از آتش] حفظ کره و اگر نافرمانیش کنند آنچه را که بر گردنش بوده انجام داده است.(3)

روایت43.

و روایت شده که امیر المؤمنین صلوات الله علیه در حال ایراد سخنانی بود که مردی به محضر مبارک حضرت رسید و عرضه داشت: یا امیر المؤمنین درباره زندگان مرده برایمان بگو. پس حضرت خطبه را قطع نمود و سپس فرمود: گروهی، منکر را با قلب و زبان و دست انکار می کنند، آنان تمامی خصلت های نیکو را در خود گرد آورده اند. گروهی دیگر، منکر را با قلب و زبان انکار کرده، امّا دست به کاری نمی برند، پس چنین کسی دو خصلت از خصلت های نیکو را گرفته و دیگری را تباه کرده است. و بعضی منکر را تنها با قلب انکار کرده، و با دست و زبان خویش اقدامی ندارند، چنین افرادی یک خصلت از خصلت های نیکو را به دست آورده اند. و بعضی دیگر منکر را با قلب و زبان و دست رها ساخته اند که چنین کسی از آنان، مرده ای میان زندگان است. سپس حضرت علیه السلام به سخنرانی خود بازگشت.(4)

روایت44.

و روایت می کنیم که مردی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرضه داشت: بفرمائید بهترین کارها چیست؟ حضرت پاسخ داد: ایمان به خدا. عرض کرد: سپس چه؟ فرمود: سپس صله رحم. عرض کرد: سپس کدام؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر. سپس آن مرد گفت: کدام کارها نزد خداوند منفورتر است؟ فرمود: شرک به خداوند. عرضه داشت: سپس کدام؟ فرمود: قطع رحم. گفت: سپس چه؟ فرمود: امر به منکر و نهی از معروف.(5)

روایت45.

روایت می کنیم: دو پسر بچه خروسی را به چنگ آوردند و پرهایش را کندند و پری را در بدنش باقی نگذاشتند. پیرمردی هم در آن نزدیکی به نماز ایستاده بود و نه آنان را به آن کار وا می داشت و نه باز می داشت. گوید: پس خداوند به زمین دستور داد و او را بلعید.(6)

روایت46.

از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا [دو کس] امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز!(7)

روایت47.

روایت می کنیم: برای مؤمن از جهت عیب کافی است که چون منکری را ببیند دانسته نشود که قلباً از این کار بیزار است.(8)

روایت48.

از امام موسی کاظم علیه السلام روایت می کنم که خداوند فرمود: وای بر کسانی که دین را وسیله دست یافتن به دنیا قرار می دهند،

ص: 82

فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَکِنْ لِنُرِیَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ وَ یَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِکَ وَ یُعْمَلَ بِفَرَائِضِکَ وَ سُنَّتِکَ وَ أَحْکَامِکَ فَإِنَّکُمْ إِلَّا تَنْصُرُونَا وَ تُنْصِفُونَا قَوِیَ الظَّلَمَةُ عَلَیْکُمْ وَ عَمِلُوا فِی إِطْفَاءِ نُورِ نَبِیِّکُمْ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْهِ أَنَبْنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ(1).

و وای بر کسانی که افرادی را که به عدالت امر می کنند، می کشند و وای بر کسانی که وقتی ببینند مؤمنی در میان آنها به عدالت عمل می کند به او تجاوز و گستاخی می کنند و هدایت نمی یابند، در میان ایشان فتنه ای پدید خواهم آورد که فرزانه شان را حیران کند.(1)

روایت49.

روایت می کنیم: [سؤال شد] چه کسی در روز قیامت بیشتر از همه مردم حسرت می خورد؟ فرمود: هر کس فردی را نصیحتی کند بعد از آن خود مخالفت کند به سوی غیر آن نصیحت.(2)

روایت50.

روایت می کنیم: درباره قول خدای تعالی «فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ»(3) {پس آنها و همه گمراهان در آن [آتش] افکنده می شوند.} فرمود: آنها گروهی هستند که به زبان خویش نصیحتی کنند بعد از آن خود به سوی غیر آن نصیحت عدول کنند. درباره معنای آن سؤال شد، حضرت فرمود: چون انسان نصیحتی کند بعد از آن خود به سوی خلاف آن نصیحت باز گردد، در روز قیامت ثوابی را که برای دیگری توصیف می کرد ببیند و حسرتش عظیم گردد.(4)

روایت51.

مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که از خیالات و خاطره های نفسانی بیرون نیامده و از آفت ها و شهوات نفس خود خلاص نشده است و شیطان را هنوز شکست نداده و در حمایت خداوند متعال و در محیط أمن و عصمت او داخل نشده است، برای امر به معروف و نهی از منکر نمودن صلاحیت ندارد؛ زیرا که این آدم چون واجد شرایط نیست، هر چه بگوید و هر امر و یا نهیی اظهار نماید به ضرر خود او تمام شده، و این اظهار خود حجت و دلیلی می شود بر خلاف و علیه او، و هرگز دیگران هم از او استفاده نمی کنند. خداوند متعال می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(5) {آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید.} و به او گفته می شود: ای خیانت کار، آیا چیزی را که در آن موضوع به خود خیانت نموده، و زمام خود را در آن قسمت سست گرفته و آزاد گذاشتی، از مخلوقات من درخواست کرده و توقع داری!(6)

روایت52.

روایت شده است که ابو ثعبله خشنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید که تفسیر این آیه شریفه چیست؟ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ»(7) {ای کسانی که ایمان آورده اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند.} رسول اکرم صلی الله علیه و آله پاسخ داد: به معروف امر کن و از منکر نهی کن و به آنچه از ناملایمات به تو می رسد صبر کن، تا جایی که بر خورد کنی به افرادی که حرص شدید به دنیا و زینت های دنیوی داشته و پیروی سخت از هوی و هوس کرده و در عین حال مغرور و فریفته آراء و افکار خود باشند، در این صورت این وظیفه از عهده تو ساقط شده و بر تو است که متوجه اصلاح امور و تهذیب نفس خود بوده، و از امر به معروف و دعوت و نصیحت و موعظه به عامه خود داری کنی. و کسی که می خواهد امر به معروف کند، نیازمند است به موارد حلال و حرام دانا باشد، از خوی ها و صفات مخصوص خود صرف نظر کند، و موضوعاتی را که مورد امر و نهی قرار می دهد و احکام آنها را به آراء و صفات مخصوص خود مخلوط نکند، و در مقابل مردم با خیرخواهی و مهربانی و نرمی و مدارا رفتار کند، و دعوت به حق و امر و نهی با لطف و مهربانی و

ص: 83

یَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ فَإِنَّ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَجْهُهُ غَضَباً لِی قَطُّ(1).

حسن گفتار و بیان خوش صورت گیرد، و تفاوت اخلاق اشخاص را در نظر گرفته، و هر کسی را مطابق مقام و درک او مورد توجه و خطاب قرار بدهد. به مکر و حیله های نفس و شیطان بینا و مطلع گردد، و در مقابل مخالفت و آزار دیگران متحمل و صابر شود و در صدد مجازات آنان نیامده و از آنان گله و شکایت نکرده و با خود پسندی و خود بینی و درشتخویی و تندی با آنان روبرو نشود. نیت خود را در این دعوت خالص و تنها برای خدا قرار داده و پیوسته از پروردگار متعال یاری درخواست نموده، و مطلوب و منظور او خدا باشد. پس اگر آنان مخالفت کرده و شروع به آزار و اذیت نمودند، شکیبایی پیشه کند. و اگر موافقت کرده و قبول نمودند، سپاسگزاری کرده، و شکر خدا را به جای آورد، و در همه حال امور خود را به خداوند متعال واگذار نموده، و به عیوب و نواقص خود متوجه باشد.(1)

روایت53.

مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین موعظه ها آن است که گفتار در آن از حد راستی تجاوز نکرده و عمل از مرحله اخلاص بیرون نرود. زیرا واعظ و متعظ [موعظه کننده و شنونده موعظه] چون شخص بیدار و خوابیده هستند، پس کسی که از خواب غفلت و از گرفتاری خلاف و معصیت خویش خلاص شده است، می تواند دیگری را که مبتلا و گرفتار غفلت است از خواب غفلت بیدار کند. و اما شخصی که در بیابآنهای پرت و گمراه کننده سیر کرده و در چراگاه های انحراف و گمراهی و بی شرمی فرو رفته است چگونه می تواند دیگری را هدایت و بیدار نماید. و چنین افراد در اغلب موارد به منظور علاقه شدید به خود نمایی و شهرت طلبی و ظاهر سازی و آوازه خواهی اقدام به موعظه نمایند. آنان خود را به شکل و صورت صالحین در می آورند و پیوسته در کلمات خود به طهارت و تهذیب نفس تظاهر می کنند، در صورتی که در حقیقت از این معانی بی بهره هستند، و دل های آنان را وحشت علاقه به ستایش و اقبال مردم فرا گرفته و باطن آنان را تیرگی طمع پوشانیده است، چه قدر مفتون و فریفته هواپرستی است، و چه اندازه مردم به سبب گفتار او گمراه شده اند! خداوند عزوجل فرموده است: «لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ»(2) {وه چه بد مولایی و چه بد دمسازی!} و اما آن کسی که خداوند متعال او را به نور تأیید و توفیق نیکوی خود حفظ فرموده و قلب او را از آلودگی تطهیر و تهذیب کرده است، هرگز از معرفت و تقوی دور نرفته و پیوسته توجه دارد که سخن را از ریشه بشنود نه از گوینده و با راوی کاری ندارد. حکماء گفته اند: حکمت را بگیر اگر چه از دهان مجانین باشد. حضرت عیسی علیه السلام فرموده است: با کسی همنشینی کنید که دیدار و ملاقات او شما را به یاد خدای متعال بیاورد، تا چه رسد به سخن و گفتار او، و با کسی مجالست نکنید که از لحاظ ظواهر مورد پسند و مطلوب شما است ولی از نظر باطن مورد پسند خاطر نیست؛ زیرا این آدم چیزی را که ندارد ادعا می کند، البته اگر در طلب حقیقت، راستگو باشید.

و چون ملاقات کردی کسی را که در او سه خصلت است، البته دیدار و ملاقات و همنشینی او را مغتنم بشمار، اگر چه یک ساعت باشد؛ زیرا که این برخورد در تحکیم دین و قلب و اخلاص در مقام بندگی تو تأثیر می گذارد و برکات آن در وجود تو اثر می بخشد. گفتار او در حدود عمل و کردارش باشد، عمل او از مرحله صدق و راستی تجاوز نکند و صدق او از خوشنودی و طاعت پروردگار متعال خارج نشود؛ پس با چنین شخصی مصاحبت و مجالست کرده و از او احترام و تجلیل نموده و خود را در معرض رحمت و برکت قرار بده. و البته مراقب باش که پس از برخورد با چنین آدمی، اگر حفظ حرمت او را ننموده، و آن طوری که شایسته است از محضر او استفاده نکردی حجت الهی بر تو تمام خواهد شد، و هیچ گونه عذری از تو پذیرفته نیست. و همیشه متوجه باش که وقت او را نگیری، و او را از این جهت خسته و ناراحت و آزرده نسازی که موجب ضرر تو خواهد شد. و همیشه لطف و فضل و کرامت و نظر مخصوص خداوند متعال را نسبت به او در نظر گرفته، و با او معاشرت کنی.(3)

روایت54.

تفسیر عیاشی: از یعقوب بن شعیب از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: گفتم: «أَ تَأْمُرُونَ

ص: 84

وَ وَیْلٌ لِلَّذِینَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ وَ وَیْلٌ لِلَّذِینَ إِذَا الْمُؤْمِنُ فِیهِمْ یَسِیرُ بِالْعَدْلِ یَعْتَدُونَ وَ عَلَیْهِ یَجْتَرُونَ وَ لَا یَهْتَدُونَ لَأُتِیحَنَّ لَهُمْ فِتْنَةً یُتْرَکُ الْحَکِیمُ فِیهِمْ حیرانا [حَیْرَانَ](1).

النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(1) {آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید.} گفت: پس دستش را بر گلوی مبارک نهاد و فرمود: همچون کسی که خود را ذبح می کند.(2)

روایت55.

از ابو اسحاق از افرادی که این حدیث را ذکر کرده اند روایت شده: «و تنسون أنفسکم» یعنی رها می کنید.(3)

روایت56.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش باری تعالی: «کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(4) {از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند. راستی، چه بد بود آنچه می کردند.} روایت شده که فرمود: هان! مسلماً آنها به محافل آنان وارد نشده و در مجالس آنان نمی نشستند، ولی وقتی آنان را ملاقات می کردند به رویشان لبخند می زدند و با آنان انس و الفت داشتند.(5)

روایت57.

تفسیر الإمام علیه السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در گذشته خداوند به جبرئیل وحی فرمود و به او دستور داد تا شهری را در زمین فرو برد که در آن کافر و فاجر بود. جبرئیل عرضه داشت: پروردگارا! همگی را در زمین فرو بر به غیر از فلانی زاهد، چه این فرد فرمان الهی را می شناسد. خداوند تعالی فرمود: آنان را در زمین فرو بر و فلانی را هم پیش از آنان از زمین محو کن. جبرئیل دلیل این امر را از پروردگار خویش جویا شد و عرض کرد: پروردگارا! مرا آگاه کن که چرا باید چنین کنم و حال آنکه او زاهدی عبادت پیشه است؟ خداوند فرمود: من به او مکنت و توانائی دادم ولی او امر به معروف و نهی از منکر نکرد. وی در خشم من نسبت به آنان بر محبت و دوستی آنان همت می گماشت. مردم عرضه داشتند: ای رسول خدا! چگونه ممکن است و حال آنکه ما نمی توانیم آنچه را که از منکر مشاهده می کنیم انکار کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به کار پسندیده امر می کنید و از کردار ناپسند باز می دارید یا اینکه خداوند عذابی فراگیر به تمام شما فرود آورد. سپس فرمود: هر کس منکری را ببیند، اگر توانست باید آن را در عمل انکار کند، اگر نتوانست باید با زبانش و اگر باز هم نتوانست باید با قلبش آن را انکار کند، در این صورت برای او همین کافی است که خداوند از قلب او خبر دارد و می داند که او از این کار بیزار است.(6)

روایت58.

السرائر: از کتاب المشیخة ابن محبوب از حارث بن مغیره روایت شده که گفت: شبی در یکی از جاده های مدینه حضرت امام صادق علیه السلام به من برخورد و فرمود: ای حارث! عرض کردم:

ص: 85

حُسْنِ الْبَیَانِ عَارِفاً بِتَفَاوُتِ أَخْلَاقِهِمْ لِیُنَزِّلَ کُلًّا مَنْزِلَتَهُ بَصِیراً بِمَکْرِ النَّفْسِ وَ مَکَایِدِ الشَّیْطَانِ صَابِراً عَلَی مَا یَلْحَقُهُ لَا یُکَافِیهِمْ بِهَا وَ لَا یَشْکُو مِنْهُمْ وَ لَا یَسْتَعْمِلُ الْحَمِیَّةَ وَ لَا یَغْتَاظُ لِنَفْسِهِ مُجَرِّداً نِیَّتَهُ لِلَّهِ مُسْتَعِیناً بِهِ وَ مُبْتَغِیاً لِوَجْهِهِ فَإِنْ خَالَفُوهُ وَ جَفَوْهُ صَبَرَ وَ إِنْ وَافَقُوهُ وَ قَبِلُوا مِنْهُ شَکَرَ مُفَوِّضاً أَمْرَهُ إِلَی اللَّهِ نَاظِراً إِلَی عَیْبِهِ (1).

بلی. فرمود: هان که گناهان سفیهانتان بر گردن دانشمندانتان است. سپس رفت. گفت: سپس به محضر حضرت رسیدم و رخصت خواستم و گفتم: فدایت گردم، چرا گفتی گناهان سفیهانتان بر دوش دانشمندان شماست؟ با این سخن من دچار هراس عظیمی شده ام. به من فرمود: آری، چون به یکی از شما چیزی برسد که از آن بیزارید و این امر موجب آزار ما و عیب جوئی مردم می شود، چه چیزی مانع از آن می شود شما نزد او بیائید و او را هشدار دهید و نصیحتش کنید و سخنی رسا به او بگوئید؟ عرض کردم: اگر از ما نپذیرد و فرمان نبرد چه؟ فرمود: در این صورت او را بر این کار رها کنید و از هم نشینی با او اجتناب ورزید.(1)

روایت59.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از یکی از دو امام [صادق یا باقر] علیهما السلام روایت کرده که فرمود: کسی که با امر به معروف و نهی از منکر فرمان بردار خداوند نباشد، دین ندارد.(2)

روایت60.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند دو فرشته را به سوی اهالی شهری فرستاد تا آنجا را بر سر اهل آن زیر و رو کنند. وقتی به آن شهر رسیدند مردی را یافتند که خدا را می خواند و به درگاهش زاری می کرد، یکی از آن دو فرشته به دوستش گفت: آیا این مرد دعاگو را نمی بینی؟ آن فرشته دیگر گفت: او را دیدم ولی من می روم تا امر پروردگار خویش را اجرا کنم. فرشته دیگر گفت: ولی من کاری نمی کنم تا زمانی که به سوی پروردگار خویش باز گردم. پس به سوی خداوند تبارک و تعالی بازگشت و عرضه داشت: پروردگارا! من به آن شهر رفتم و بنده ات فلانی را دیدم که به درگاهت دعا و تضرع می کرد. خداوند عزوجل فرمود: برو و دستوری را که به تو داده بودم اجرا کن که چهره آن مرد هرگز در راه من خشمگین نشد.(3)

روایت61.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند پیامبری اَرمیا نام را به سوی بنی اسرائیل فرستاد و فرمود: به آنان بگو: این شهر از بهترین شهرهاست و در آن بهترین درخت ها کاشته شده و من آن را از هر امر عجیبی پاک ساختم،

ص: 86

النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی حَلْقِهِ قَالَ کَالذَّابِحِ نَفْسَهُ (1).

ارمیای نبی نیز بازگشت و درخت خرنوبی را کاشت. آنها بدو خندیدند و او را استهزاء کردند و او نیز شکایتش را پیش خدا برد. خداوند به او وحی کرد که به آنان بگو: آن شهر بیت المقدس است و درختان انگور همان بنی اسرائیل هستند که من آنان را از هر چیز شگفتی پاک کردم و هر ستمگر زورگویی را از آنان دور ساختم، ولی آنان با من مخالفت کردند و گناهانی انجام دادند، پس من نیز کسی را بر سرزمینشان مسلط کنم که خونشان را بریزد و اموالشان را بگیرد و اگر بگریند به گریه آنان رحم نکنم و اگر به درگاهم دعا کنند دعایشان را مستجاب نکنم که هم خود شکست خوردند و هم اعمالشان تباه گردید. سوگند می خورم که صد سال آنجا را ویران کنم سپس آن را آباد خواهم کرد. فرمود: وقتی ارمیا این خبر را به دانشمندان بنی اسرائیل رساند، آنها گفتند: ای فرستاده خدا! گناه ما چیست در حالی که ما عمل آنان را انجام نداده ایم، دوباره از پروردگار خویش در مورد ما سؤال کن. پس ارمیا هفت روز روزه گرفت ولی چیزی به او وحی نشد. سپس با اندکی طعام افطار کرد و باز هفت روز روزه گرفت، روز بیست و یکم خداوند به او وحی کرد: ای ارمیا یا از این امر در گذر و در مسئله ای که مقدر کرده ام به سوی من باز گرد و یا صورتت را به پشت سرت برخواهم گرداند. سپس به او وحی کرد: به آنها بگو، گناه شما این بود که منکر را دیدید، ولی نهی نکردید. پس بخت النصر را بر آنان مسلط کرد و او نیز با آنان چنان کرد که خبرش به تو رسیده است.(1)

می­گویم

در کتاب النبوة با ذکر اسنادی گذشت.

روایت62.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام روایت شده که فرمود: وای بر کسانی که با امر به معروف و نهی از منکرفرمان بردار دین خدا نمی شوند.(2)

روایت63.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وای بر کسی که امر به منکر و نهی از معروف کند.(3)

روایت64.

نوادر راوندی: از امام موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نباید کسی اقدام به «امر به معروف و نهی از منکر» کند، مگر این که در او سه خصلت باشد: رفیق و یاوری برای انجام امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد، نسبت به آنچه امر به معروف و نهی از منکر می کند عدالت را رفتار نماید، و نسبت به امر به معروف و نهی از منکر علم و آگاهی لازم را داشته باشد.(4)

روایت65.

با همین اسناد فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شفاعت نیکوئی کند

ص: 87

نَعَمْ فَقَالَ أَمَا لَیُحْمَلَنَّ ذُنُوبُ سُفَهَائِکُمْ عَلَی عُلَمَائِکُمْ ثُمَّ مَضَی قَالَ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَ قُلْتَ لَیُحْمَلَنَّ ذُنُوبُ سُفَهَائِکُمْ عَلَی عُلَمَائِکُمْ فَقَدْ دَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ فَقَالَ لِی نَعَمْ مَا یَمْنَعُکُمْ إِذَا بَلَغَکُمْ عَنِ الرَّجُلِ مِنْکُمْ مَا تَکْرَهُونَهُ مِمَّا یَدْخُلُ بِهِ عَلَیْنَا الْأَذَی وَ الْعَیْبُ عِنْدَ النَّاسِ أَنْ تَأْتُوهُ فَتُؤَنِّبُوهُ وَ تَعِظُوهُ وَ تَقُولُوا لَهُ قَوْلًا بَلِیغاً فَقُلْتُ لَهُ إِذاً لَا یَقْبَلَ مِنَّا وَ لَا یُطِیعَنَا قَالَ فَقَالَ فَإِذاً فَاهْجُرُوهُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ اجْتَنِبُوا مُجَالَسَتَهُ (1).

یا امر به معروف یا نهی از منکر کند یا به خیری رهنمون گردد یا بدان اشاره کند، در آن عمل شریک است و هر کس به کردار زشتی امر کند یا بدان رهنمون شود یا اشاره کند در آن شریک است.(1)

روایت66.

مجالس الشیخ: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر یکی از شما عمل ناپسندی مرتکب شود و خبر آن به شما رسد و شما نزد او بروید و به او بگوئید: ای مرد! یا ما را تنها می گذاری و از ما دوری می کنی یا از ما دست می کشی، اگر چنین کرد - با او ارتباط برقرار کنید- در غیر این صورت از او دوری بجوئید.(2)

روایت67.

مجالس الشیخ: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پیرمردی عابد در بنی اسرائیل بود که مشغول عبادت خدا بود. یک روز در همان حین که او نماز می گذارد و در حال عبادت بود دو پسر بچه را دید که خروسی را گرفته و پرهای آن را می کنند. پیرمرد به عبادت خویش ادامه داد و آن دو را از آن کار باز نداشت، خداوند نیز به زمین وحی کرد که بنده ام را در خود فرو بر، پس زمین او را در خود فرو برد و حال آنکه او در «دردور» [=موضعی از دریا که در آن گرداب ایجاد شود و بیم غرق شدن در آن باشد.] سقوط کرد و تا ابد الدهر و در آن سرگردان ماند.(3)

روایت68.

مجالس الشیخ: از حسین روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: خداوند دو فرشته را به روستایی فرستاد تا آنها را نابود کنند. ناگهان مردی را دیدند که شبانه به عبادت ایستاده و به درگاه خدا ناله و زاری می کند. فرمود: یکی از دو فرشته به دیگری گفت: من در مورد این مرد به نزد پروردگارم باز می گردم و دیگری گفت: نه باید دستور پروردگارت را اجرا کنی و برای آنچه به تو امر فرموده دوباره نزد پروردگار باز نگرد. امام صادق علیه السلام فرمود: پس آن فرشته برای آن کار نزد پروردگار خویش بازگشت و خداوند به فرشته ای که به سوی پروردگارش بازنگشته بود و قصد اجرای دستورش را داشت وحی کرد که او را با آنها نابود کند که خشم من همراه با آنها شامل او نیز شده، چه هرگز چهره این عابد از روی خشم در راه من گرفته نشد و فرشته ای که به خاطر آن دستور به سوی پروردگارش بازگشته بود،

ص: 88

فَأَخْلَفَ فَأَنْبَتَ خُرْنُوباً فَضَحِکُوا مِنْهُ وَ اسْتَهْزَءُوا بِهِ فَشَکَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ الْبَلَدَ الْبَیْتُ الْمُقَدَّسُ وَ الْغَرْسَ بَنُو إِسْرَائِیلَ نَقَّیْتُهُمْ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ وَ نَحَّیْتُ عَنْهُمْ کُلَّ جَبَّارٍ فَأَخْلَفُوا فَعَمِلُوا بِمَعَاصِیَّ فَلَأُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ فِی بَلَدِهِمْ مَنْ یَسْفِکُ دِمَاءَهُمْ وَ یَأْخُذُ أَمْوَالَهُمْ وَ إِنْ بَکَوْا لَمْ أَرْحَمْ بُکَاءَهُمْ وَ إِنْ دَعَوْا لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُمْ فَشِلُوا وَ فَشِلَتْ أَعْمَالُهُمْ لَأَخْرِبَنَّهَا مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ لَأَعْمُرَنَّهَا قَالَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ جَزِعَتِ الْعُلَمَاءُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَنْبُنَا نَحْنُ وَ لَمْ نَکُنْ نَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ فَعَاوِدْ لَنَا رَبَّکَ فَصَامَ سَبْعاً فَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ فَأَکَلَ أَکْلَةً ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الْوَاحِدُ وَ الْعِشْرُونَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَتَرْجِعَنَّ عَمَّا تَصْنَعُ أَنْ تُرَاجِعَنِی فِی أَمْرٍ قَدْ قَضَیْتُهُ أَوْ لَأَرُدَّنَّ وَجْهَکَ عَلَی دُبُرِکَ ثُمَّ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّکُمْ رَأَیْتُمُ الْمُنْکَرَ فَلَمْ تُنْکِرُوهُ وَ سَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرَ فَفَعَلَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَکَ (1).

خداوند بر او خشم گرفت و در جزیره ای فرو افتاد و تا قیامت در آنجا خواهد بود و پروردگارش همچنان نسبت به او خشمگین است.(1)

روایت69.

نهج البلاغة: ابن جریر طبری در تاریخ خود از عبد الرحمن بن ابی لیلی فقیه نقل کرد، که برای مبارزه با حجّاج به کمک ابن اشعث برخاست، برای تشویق مردم گفت: من از علی علیه السّلام «که خداوند درجاتش را در میان صالحان بالا برد، و ثواب شهیدان و صدّیقان به او عطا فرماید» در حالی که با شامیان رو برو شدیم شنیدم که فرمود: ای مؤمنان! هر کس تجاوزی را بنگرد، و شاهد دعوت به منکری باشد، و در دل آن را انکار کند خود را از آلودگی سالم داشته است، و هر کس با زبان آن را انکار کند پاداش آن داده خواهد شد، و از اوّلی برتر است، و آن کس که با شمشیر به انکار بر خیزد تا کلام خدا بلند و گفتار ستمگران پست گردد، او راه هدایت را یافته و در مسیر رستگاری قرار گرفته و نور یقین در دلش تابیده.(2)

روایت70.

و حضرت امیر علیه السلام در کلامی همانند حکمت گذشته فرمود: گروهی، منکر را با دست و زبان و قلب انکار می کنند، آنان تمامی خصلت های نیکو را در خود گرد آورده اند. گروهی دیگر، منکر را با زبان و قلب انکار کرده، امّا دست به کاری نمی برند، پس چنین کسی دو خصلت از خصلت های نیکو را گرفته و دیگری را تباه کرده است. و بعضی منکر را تنها با قلب انکار کرده و با دست و زبان خویش اقدامی ندارند، پس دو خصلت از این سه خصلت را که شریف تر است تباه ساخته اند و یک خصلت را به دست آورده اند. و بعضی دیگر منکر را با زبان و قلب و دست رها ساخته اند که چنین کسی از آنان، مرده ای میان زندگان است. و تمام کارهای نیکو، و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریای موّاج و پهناور است، و همانا امر به معروف و نهی از منکر، نه اجلی را نزدیک می کنند، و نه از مقدار روزی می کاهند، و از همه این ها برتر، سخن حق در پیش روی حاکمی ستمکار است.(3)

روایت71.

از ابی جحیفه نقل شده که گفت از امیر مؤمنان علیه السلام شنیدم که فرمود: اوّلین مرحله از جهاد که در آن باز می مانید، جهاد با دستانتان، سپس جهاد با زبان، و آنگاه جهاد با قلب هایتان می باشد، پس کسی که با قلب، معروفی را ستایش نکند، و منکری را انکار نکند، قلبش واژگون گشته، بالای آن پایین، و پایین قلب او بالا قرار خواهد گرفت.(4)

روایت72.

امام علی علیه السلام فرمود: امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلت های خداوندند و نه اجلی را نزدیک می کنند، و نه از مقدار روزی می کاهند.(5)

ص: 89

أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهَی عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ دَلَّ عَلَی خَیْرٍ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ وَ مَنْ أَمَرَ بِسُوءٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ (1).