سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
البقرة: وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ (1)
و قال تعالی: وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (2)
و قال: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ (3)
و قال: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ(4)
و قال: کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (5) و قال تعالی:
جمه بحارالانوار جلد 97: کتاب جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و کتاب زیارت
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
کتاب الجهاد
جهاد و مقابله با دشمن و مطالب مربوط به آن
باب اول : وجوب جهاد و فضیلت آن
آیات
وَ لَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَ لَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ.(1)
{و کسانی را که در راه خدا کشته می شوند مرده نخوانید بلکه زنده اند ولی شما نمی دانید}.
- وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَ لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ* وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ.(2)
{و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید، ولی از اندازه در نگذرید، زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست نمی دارد، و هر کجا بر ایشان دست یافتید آنان را بکشید، و همان گونه که شما را بیرون راندند آنان را بیرون برانید، [چرا که] فتنه [=شرک] از قتل بدتر است}.
- وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ.(3)
{با آنان بجنگید تا دیگر فتنه ای نباشد، و دین مخصوص خدا شود، پس اگر دست برداشتند تجاوز جز بر ستمکاران روا نیست}.
- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.(4)
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.
- کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ.(5)
{بر شما کارزار واجب شده است در حالی که برای شما ناگوار است، و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است، و بسا چیزی را دوست می دارید و آن برای شما بد است، و خدا می داند و شما نمی دانید}.
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(6)
{آنان که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و راه خدا جهاد نموده اند آنان به رحمت خدا امیدوارند خداوند آمرزنده مهربان است}.
- و َقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.(7)
- قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.(8)
{کسانی که به دیدار خداوند یقین داشتند گفتند: بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است}.
- وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ.(9)
{و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعا زمین تباه می گردید، ولی خداوند نسبت به جهانیان تفضل دارد}.
- لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ.(10)
{در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است}.
- أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ.(11)
{ آیا پنداشتید که داخل بهشت می شوید بی آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم بدارد}.
- وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکَانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ* وَ مَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ إِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ* فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَ حُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.(12)
{و چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده های انبوه کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند و خداوند شکیبایان را دوست دارد، و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگارا، گناهان ما و زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یاری ده، پس خداوند پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کَانُوا غُزًّی لَوْ کَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَ مَا قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ* وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ.(13)
{ای کسانی که ایمان آورده اید همچون کسانی نباشید که کفر ورزیدند و به برادرانشان هنگامی که به سفر رفته [و در سفر مردند] و یا جهادگر شدند [و کشته شدند] گفتند: اگر نزد ما [مانده] بودند نمی مردند و کشته نمی شدند [شما چنین سخنانی مگویید] تا خدا آن را در دلهایشان حسرتی قرار دهد و خدا[ست که] زنده می کند و می میراند و خدا[ست که] به آنچه می کنید بیناست، و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید قطعا آمرزش خدا و رحمت او از [همه] آنچه [آنان] جمع می کنند بهتر است، و اگر [در راه جهاد] بمیرید یا کشته شوید قطعا به سوی خدا گردآورده خواهید شد}.
- وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ* یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ
ص: 2
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ (1)
و قال تعالی: وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2)
و قال تعالی: قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (3)
و قال تعالی: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ (4)
و قال تعالی: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِ (5)
آل عمران: و قال تعالی أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ (6)
و قال: وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ وَ ما کانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (7)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُزًّی لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذلِکَ حَسْرَةً فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ (8)
و قال تعالی: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ
ص: 2
مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ.(1)
{هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند، به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است شادمانند، و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند، بر نعمت و فضل خدا و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی گرداند شادی می کنند}.
- فَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأُوذُوا فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَاب.(2)
{پس کسانی که هجرت کرده و از خانه های خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند بدیهایشان را از آنان می زدایم و آنان را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورم [این] پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعًا.(3)
{ای کسانی که ایمان آورده اید [در برابر دشمن] آماده باشید [=اسلحه خود را برگیرید] و گروه گروه [به جهاد] بیرون روید یا به طور جمعی روانه شوید}.
- فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا.(4)
{پس باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروز شود به زودی پاداشی بزرگ به او خواهیم داد}.
- الَّذِینَ آمَنُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفًا.(5)
{کسانی که ایمان آورده اند در راه خدا کارزار می کنند و کسانی که کافر شده اند در راه طاغوت می جنگند پس با یاران شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است}.
- لَا یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا* دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَ کَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا.(6)
{مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمی باشند، خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده و[لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ برتری بخشیده است، [پاداش بزرگی که] به عنوان درجات و آمرزش و رحمتی از جانب او [نصیب آنان می شود] و خدا آمرزنده مهربان است} .
- وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.(7)
{و در راهش جهاد کنید باشد که رستگار شوید}.
- یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ.(8)
{در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند}.
- وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ.(9)
{ و پیروزی جز از نزد خدا نیست}.
- فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی.(10)
{و شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون [ریگ به سوی آنان] افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند}.
- وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ
ص: 3
مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ (1)
و قال تعالی: فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ (2)
النساء: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً(3)
و قال تعالی: فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً(4) إلی قوله الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً(5)
و قال تعالی: لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(6)
المائدة: وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (7)
و قال تعالی: یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ (8)
الأنفال: وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (9)
و قال سبحانه: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی (10)
و قال تعالی: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ
ص: 3
بَصِیرٌ.(1)
{و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آن خدا گردد پس اگر [از کفر] بازایستند قطعا خدا به آنچه انجام می دهند بیناست}.
- قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ* وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَی مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ.(2)
{با آنان بجنگید خدا آنان را به دست شما عذاب و رسوایشان می کند و شما را بر ایشان پیروزی می بخشد و دلهای گروه مؤمنان را خنک می گرداند، و خشم دلهایشان را بب رد و خدا توبه هر که را بخواهد می پذیرد و خدا دانای حکیم است}.
- أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ.(3)
{آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد، کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند، پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند مژده می دهد، جاودانه در آنها خواهند بود در حقیقت خداست که نزد او پاداشی بزرگ است}.
- وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً.(4)
{و همگی با مشرکان بجنگید چنانکه آنان همگی با شما می جنگند}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ* إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.(5)
{ای کسانی که ایمان آورده اید شما را چه شده است که چون به شما گفته می شود در راه خدا بسیج شوید کندی به خرج می دهید، آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید، متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست، اگر بسیج نشوید [خدا] شما را به عذابی دردناک عذاب می کند و گروهی دیگر به جای شما می آورد و به او زیانی نخواهید رسانید و خدا بر هر چیزی تواناست} .
- انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.(6)
{سبکبار و گرانبار بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید اگر بدانید این برای شما بهتر است}.
- قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ.(7)
{بگو آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می برید در حالی که ما انتظار می کشیم که خدا از جانب خود یا به دست ما عذابی به شما برساند پس انتظار بکشید که ما هم با شما در انتظاریم}.
- فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَکَرِهُوا أَنْ یُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ.(8)
{بر جای ماندگان به [خانه] نشستن خود پس از رسول خدا شادمان شدند و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند کراهت داشتند و گفتند در این گرما بیرون نروید بگو اگر دریابند آتش جهنم سوزان تر است}.
- لَکِنِ الرَّسُولُ
ص: 4
بَصِیرٌ(1)
التوبة: قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)
و قال تعالی: أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3)
و قال تعالی: وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً(4)
و قال سبحانه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(5) إلی قوله تعالی: انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (6) إلی قوله سبحانه قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ (7) إلی قوله تعالی فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ (8) إلی قوله تعالی لکِنِ الرَّسُولُ
ص: 4
وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِکَ لَهُمُ الْخَیْرَاتُ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.(1)
{ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده اند با مال و جانشان به جهاد برخاسته اند و اینانند که همه خوبیها برای آنان است اینان همان رستگارانند، خدا برای آنان باغهایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است و در آن جاودانه اند این همان رستگاری بزرگ است} .
- إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ.(2)
{در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند [این] به عنوان وعده حقی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است، [آن مؤمنان] همان توبه کنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزه داران رکوع کنندگان سجده کنندگان وادارندگان به کارهای پسندیده بازدارندگان از کارهای ناپسند و پاسداران مقررات خدایند و مؤمنان را بشارت ده}.
- مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لَا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَطَئُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلَا یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ* وَلَا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً وَلَا یَقْطَعُونَ وَادِیًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ* وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.(3)
{مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از [فرمان] پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند چرا که هیچ تشنگی و رنج و گرسنگیی در راه خدا به آنان نمی رسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می آورد قدم نمی گذارند و از دشمنی غنیمتی به دست نمی آورند مگر اینکه به سبب آن عمل صالحی برای آنان [در کارنامه شان] نوشته می شود زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند، و هیچ مال کوچک و بزرگی را انفاق نمی کنند و هیچ وادیی را نمی پیمایند مگر اینکه به حساب آنان نوشته می شود تا خدا آنان را به بهتر از آنچه می کردند پاداش دهد، و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند پس چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند، ای کسانی که ایمان آورده اید با کافرانی که مجاور شما هستند کارزار کنید و آنان باید در شما خشونت بیابند و بدانید که خدا با تقواپیشگان است}.
- أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ.(4)
{به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [جهاد] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست، همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند [آنها گناهی نداشتند] جز اینکه می گفتند پروردگار ما خداست و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود سخت ویران می شد و قطعا خدا به کسی که [دین] او را یاری می کند یاری می دهد چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است}.
- وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ.(5)
{و هر که بکوشد تنها برای خود می کوشد زیرا خدا از جهانیان سخت بی نیاز است} .
ص: 5
وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1)
و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (2) إلی قوله سبحانه ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً وَ لا
یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ (3)
الحج: أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ(4)
العنکبوت: وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (5)
ص: 5
ذَلِکَ وَلَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَکِنْ لِیَبْلُوَ بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ* سَیَهْدِیهِمْ وَیُصْلِحُ بَالَهُمْ* وَیُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ.(1)
{اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شده اند هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند، به زودی آنان را راه می نماید و حالشان را نیکو می گرداند، و در بهشتی که برای آنان وصف کرده آنان را درمی آورد، ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند و گامهایتان را استوار می دارد}.
- فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَی لَهُمْ* طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ.(2)
{اما چون سوره ای صریح نازل شد و در آن نام کارزار آمد آنان که در دلهایشان مرضی هست مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو می نگرند،[ولی] فرمان پذیری و سخنی شایسته}.
-
وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ.(3)
{و البته شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارشهای [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم}.
- فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَکُمْ وَلَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ.(4)
{پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست}.
-
وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا.(5)
{و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست و خدا همواره دانای سنجیده کار است}.
- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ.(6)
{در حقیقت مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند اینانند که راست کردارند}.
- إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ.(7)
{در حقیقت خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف چنانکه گویی بنایی ریخته شده از سرب اند جهاد می کنند}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَی اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَکَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِینَ.(8)
{ای کسانی که ایمان آورده اید آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند، به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید برای شما بهتر است، تا گناهانتان را بر شما ببخشاید و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش در بهشتهای همیشگی درآورد این [خود] کامیابی بزرگ است، و [رحمتی] دیگر که آن را دوست دارید یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست و مؤمنان را [بدان] بشارت ده، ای کسانی که ایمان آورده اید یاران خدا باشید همان گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت: یاران من در راه خدا چه کسانی اند؟ حواریون گفتند: ما یاران خداییم، پس طایفه ای کفر ورزیدند و کسانی را که گرویده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند}.
ص: 6
محمد: ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ (1)
و قال تعالی: فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ (2) و قال وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (3) و قال تعالی فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ (4)
الفتح: وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً(5)
الحجرات: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (6) الصف: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (7)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (8).
ص: 6
روایات
روایت1.
الهدایة: جهاد کردن با جان و مال در معیت امام عادل فریضه واجبی است که خداوند عزّ و جلّ آن را بر بندگان خویش مقدر داشته است، و هر کسی که توانایی جهاد کردن با جان و مال در معیت امام عادل را نداشته باشد، باید کسی را با مال و اموال خود برای خروج و جهاد در راه خدا آماده سازد، و هر کسی که مال و اموالی ندارد ولی توانمند و سالم است و هیچ مرضی ندارد که او را از جهاد منع کند، باید خود شخصاً به جهاد بپردازد.
جهاد بر چهار قسم است: دو قسم آن واجب میباشد، دو قسم دیگر یکی جهاد مستحبی است که جز همراه با فریضهای از فرایض انجام نمیگیرد و دیگری جهاد مستحب است.
اما یکی از دو جهاد واجب پیکار با نفس به منظور جلوگیری از انجام معصیتهای خداوند است و این بزرگترین نوع جهاد است؛ جهاد واجب ِدیگر پیکار با کافرانی است که در نزدیکی و مجاورت شما قرار دارند؛ نوع سوم جهاد، جهاد مستحبّی است که جز به همراه فریضهای از فرایض انجام نمیگیرد، به این ترتیب که پیکار با دشمن بر تمام امّت فرض است و اگر جهاد ترک شود گرفتار عذاب خواهند شد، و این از جمله عذابهای نازل شده بر امت است، ولی برای امام مستحب است که همراه امت به سوی دشمن رفته و با آنان پیکار کند؛ اما جهاد مستحبّ شامل انجام تمام اعمالی است که سنّت است، که شخص آنها را به پا داشته و در به پا داشتن، ابلاغ و احیای آنها مجاهدت میکند، پس تلاش و کوشش در این راه از برترین اعمال است، چرا که باعث احیای سنّتها است.(1)
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که سنّت حسنهای را پایه گذاری کند، اجر و پاداش انجام آن سنت و نیز پاداش کسانی که بدان عمل کردهاند برای او ثبت میگردد، بدون اینکه از اجر عمل کنندگان به آن سنّت کاسته شود.(2)
روایت شده است که هر کسی از راه حلال برای کسب روزی خانوادهاش تلاش نماید، مانند کسی است که در راه خدا به جهاد و مبارزه میپردازد.(3)
همچنین روایت شده که جهادِ زن، حسن شوهرداری او است، و در روایت آمده که حجّ، جهاد هر انسان ضعیف است.(4)
روایت2.
نهج البلاغة: در یکی از خطبههای امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: همانا جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است که خدا آن را به روی دوستان مخصوص خویش گشوده است. جهاد، لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است، کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او میپوشاند و دچار بلا و مصیبت میشود و ص: 7
الْهِدَایَةُ: الْجِهَادُ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی خَلْقِهِ بِالنَّفْسِ وَ الْمَالِ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ فَمَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْجِهَادِ مَعَهُ بِالنَّفْسِ وَ الْمَالِ فَلْیُخْرِجْ بِمَالِهِ مَنْ یُجَاهِدُ عَنْهُ وَ مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْمَالِ وَ کَانَ قَوِیّاً لَیْسَتْ لَهُ عِلَّةٌ تَمْنَعُهُ فَعَلَیْهِ أَنْ یُجَاهِدَ بِنَفْسِهِ وَ الْجِهَادُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ فَجِهَادَانِ فَرْضٌ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ لَا یُقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ فَأَمَّا أَحَدُ الْفَرْضَیْنِ فَمُجَاهَدَةُ نَفْسِهِ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ هُوَ مِنْ أَعْظَمِ الْجِهَادِ وَ مُجَاهَدَةُ الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ فَرْضٌ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ لَا یُقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ فَإِنَّ مُجَاهَدَةَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَی جَمِیعِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ تَرَکَتِ الْجِهَادَ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ وَ هَذَا هُوَ مِنْ عَذَابِ الْأُمَّةِ وَ هُوَ سُنَّةٌ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَأْتِیَ الْعَدُوَّ مَعَ الْأُمَّةِ فَیُجَاهِدَهُمْ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ فَکُلُّ سُنَّةٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیَائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْیُ فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأَنَّهُ إِحْیَاءُ سُنَّةٍ(1).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلُوهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ(2).
وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّ الْکَادَّ عَلَی عِیَالِهِ مِنْ حَلَالٍ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3).
وَ رُوِیَ: أَنَّ جِهَادَ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ (4).
وَ رُوِیَ: أَنَّ الْحَجَّ جِهَادُ کُلِّ ضَعِیفٍ (5).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، مِنْ خُطْبَةٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَی وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمْلَةَ الْبَلَاءِ وَ دُیِّثَ
ص: 7
کوچک و ذلیل میگردد، دل او در پرده گمراهی مانده و حق از او روی میگرداند، به دلیل ترک جهاد، به خواری محکوم و از عدالت محروم می گردد. تا پایان آنچه در کتاب الفتن ذکر شد.(1)
روایت3.
أمالی الصدوق: زید بن علی از پدر و او نیز از جدش علیهم السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: همانا در بهشت درختی وجود دارد که از بالای آن جواهرات و از زیرش اسبهای ابلق زیندار و افسار شدهای خارج میشوند که بالدار هستند و سرگین و بول نمیکنند، پس اولیای خدا بر پشت آن اسبها سوار شده و آنان را در هر جای بهشت که بخواهند به پرواز در خواهند آورد، آنگاه کسانی که در مرتبهای پایینتر از آنان قرار گرفتهاند میگویند: پروردگارا، چه عملی بندگان تو را به این کرامت و ارجمندی رسانده است؟ خداوند متعال میفرماید: به راستی که آنها شبانه و به قصد عبادت برمیخاستند و نمیخوابیدند، در طول روز روزه بودند و چیزی نمیخوردند، به جهاد و پیکار با دشمن میپرداختند و هراسی به دل راه نمیدادند و صدقه میدادند و بخل نمیورزیدند.(2)
روایت4.
أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با شرافتترین نوع مرگ، شهادت و کشته شدن در راه خدا است.(3)
روایت5.
أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش و او نیز از جدش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستی که جبرئیل علیه السلام مرا خبری داد که از آن چشمانم روشن و قلبم شاد گشت، گفت: ای محمد، هر فردی از افراد امت تو که در غزوهای از غزوات و در راه خدا به جهاد و پیکار بپردازد، قطرهای از آسمان به او اصابت نمیکند و یا به سردرد (مختصری) مبتلا نمیگردد مگر آنکه در روز قیامت برای او شهادت و گواهی خیر میدهند.(4)
روایت6.
أمالی الصدوق: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: در بهشت دروازهای است که دروازه مجاهدین نامیده میشود، مجاهدین در حالی که شمشیرهایشان را به گردن دارند به سوی آن دروازه حرکت میکنند و آن را گشوده مییابند، حال
ص: 8
بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءِ-(1) وَ ضُرِبَ عَلَی قَلْبِهِ بِالْأَسْدَادِ وَ أُدِیلَ (2) الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ.
إلی آخر ما مر فی کتاب الفتن (3).
لی، [الأمالی للصدوق] عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: فَإِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یَخْرُجُ مِنْ أَعْلَاهَا الْحُلَلُ وَ مِنْ أَسْفَلِهَا خَیْلٌ بُلْقٌ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ ذَوَاتُ أَجْنِحَةٍ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ فَیَرْکَبُهَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَتَطِیرُ بِهِمْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شَاءُوا فَیَقُولُ الَّذِی أَسْفَلَ مِنْهُمْ یَا رَبَّنَا مَا بَلَغَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ لَا یَنَامُونَ وَ یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ لَا یَأْکُلُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْعَدُوَّ وَ لَا یَجْبُنُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا یَبْخَلُونَ (4).
لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَشْرَفُ الْمَوْتِ قَتْلُ الشَّهَادَةِ(5).
لی، [الأمالی للصدوق] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَخْبَرَنِی بِأَمْرٍ قَرَّتْ بِهِ عَیْنِی وَ فَرِحَ بِهِ قَلْبِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ غَزَا غَزْوَةً فِی سَبِیلِ اللَّهِ مِنْ أُمَّتِکَ فَمَا أَصَابَتْهُ قَطْرَةٌ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ صُدَاعٌ إِلَّا کَانَتْ لَهُ شَهَادَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(6).
لی، [الأمالی للصدوق] وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلْجَنَّةِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ بَابُ الْمُجَاهِدِینَ یَمْضُونَ إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ سُیُوفَهُمْ وَ الْجَمْعُ فِی
ص: 8
آنکه جمعیت در آنجا حاضر است و فرشتگان به آنان خوشآمد میگویند، هر کسی که ترک جهاد کند، خداوند لباس ذلّت و خواری بر او پوشانده و فقر را بر زندگیاش حاکم میگرداند و دینش را دچار تباهی و نابودی میسازد، همانا خداوند متعال امّت مرا به واسطه سُمّ اسبها و محل به زمین زدن نیزههایشان عزّت و بزرگی بخشیده است.(1)
روایت7.
أمالی الصدوق: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که نامه و پیام مجاهدی را (به بستگانش) برساند، مانند کسی است که بردهای را آزاد کرده باشد و در اجر و ثواب جهاد کردن او شریک است.(2)
میگویم
این حدیث و دو حدیث قبل از آن، در ثواب الأعمال نیز روایت شدهاند.(3)
روایت8.
ثواب الأعمال: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: اسبهای مجاهدان، در بهشت نیز اسب آنان خواهند بود.(4)
روایت9.
ثواب الأعمال: نظیر این حدیث با سندی متفاوت روایت شده است.(5)
روایت10.
ثواب الأعمال، أمالی الصدوق: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خیر به صورت کامل در شمشیر و زیر سایه آن است، چیزی غیر از شمشیر مردم را راست و استوار نمیگرداند و شمشیرها کلیدهای بهشت و جهنّم هستند.(6)
روایت11.
قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: قتل دو نوع است: قتل کفّاره (کشته شدن با قصاص) و قتل درجه (کشته شدن در جهاد)، پیکار کردن نیز دو نوع است: پیکار کردن با گروه کافران تا اسلام آورند، و پیکار کردن با گروه یاغیان و متجاوزان تا به مسیر مستقیم باز گردند.(7)
ص: 9
الْمَوْقِفِ وَ الْمَلَائِکَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ فَمَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا فِی نَفْسِهِ وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعَزَّ أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِهَا(1).
لی، [الأمالی للصدوق] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ بَلَّغَ رِسَالَةَ غَازٍ کَانَ کَمَنْ أَعْتَقَ رَقَبَةً وَ هُوَ شَرِیکُهُ فِی بَابِ غَزْوَتِهِ (2).
روی فی ثو هذا الخبر و الخبرین الذین هما قبله عن أبیه عن سعد عن البرقی (3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خُیُولُ الْغُزَاةِ هِیَ خُیُولُهُمْ فِی الْجَنَّةِ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ: مِثْلَهُ (5).
ثو، [ثواب الأعمال](6)
لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی السَّیْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّیْفِ وَ لَا یُقِیمُ النَّاسَ إِلَّا السَّیْفُ وَ السُّیُوفُ مَقَالِیدُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ(7).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: الْقَتْلُ قَتْلَانِ قَتْلُ کَفَّارَةٍ وَ قَتْلُ دَرَجَةٍ وَ الْقِتَالُ قِتَالانِ قِتَالُ الْفِئَةِ الْکَافِرَةِ حَتَّی یُسْلِمُوا وَ قِتَالُ الْفِئَةِ الْبَاغِیَةِ حَتَّی یَفِیئُوا(8).
ص: 9
روایت12.
الخصال: نظیر این حدیث روایت شده است.(1)
روایت13.
علل الشرایع، الخصال: امام باقر علیه السلام فرموده است: جهاد و پیکار در راه خدا کفاره هر گناهی است، غیر از دَین و بدهی که آن را کفّارهای نیست جز پرداختن توسط بدهکار یا کسی که طلبکار است، دین را ببخشد.
روایت14.
الخصال: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بالاتر از هر خیر، خیری وجود دارد تا زمانی که شخص در راه خدا کشته میشود، آنگاه که در راه خدا کشته شود بالاتر از آن خیری متصوّر نیست، و بالاتر از هر عصیان، عصیانی وجود دارد تا زمانی که شخص یکی از والدین خود را را به قتل میرساند، آنگاه که یکی از والدین را به قتل رساند بالاتر از آن عصیان و گناهی متصوّر نیست.(2)
روایت15.
کتاب الغایات: نظیر این حدیث از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است.(3)
روایت16.
الخصال: ابوحمزه ثمالی از علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود: دو قطره نزد خداوند از هر قطرهای محبوبترند: قطره خونی که در راه خدا ریخته میشود، و قطره اشکی که در تاریکی شب سرازیر شده و بنده چیزی غیر از رضایت خداوند عزّ و جلّ را به واسطه آن طلب نمیکند.(4)
روایت17.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: سه خصلت وجود دارند که در هر کسی باشند خداوند حوریان را هر گونه بخواهد به ازدواجش درمیآورد: فروخوردن خشم، صبر و مقاومت در مقابل شدّت و حدّت شمشیرها به خاطر کسب رضایت خداوند عزّ و جلّ، و مردی که به مال حرامی دست مییابد و به خاطر خدا آن را رها میسازد.(5)
روایت18.
الخصال:
ص: 10
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ: مِثْلَهُ (1).
ع، [علل الشرائع](2)
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُلُّ ذَنْبٍ یُکَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا الدَّیْنَ فَإِنَّهُ لَا کَفَّارَةَ لَهُ إِلَّا أَدَاؤُهُ أَوْ یَقْضِیَ صَاحِبُهُ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی لَهُ الْحَقُ (3).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ هَمَّامٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فَوْقَ کُلِّ بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَیْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ وَ فَوْقَ کُلِّ عُقُوقٍ عُقُوقٌ حَتَّی یَقْتُلَ الرَّجُلُ أَحَدَ وَالِدَیْهِ فَإِذَا قَتَلَ أَحَدَهُمَا فَلَیْسَ فَوْقَهُ عُقُوقٌ (4).
کِتَابُ الْغَایَاتِ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (5).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَطْرَتَیْنِ قَطْرَةِ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَطْرَةِ دَمْعَةٍ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ لَا یُرِیدُ بِهَا عَبْدٌ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (6).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کَیْفَ شَاءَ کَظْمُ الْغَیْظِ وَ الصَّبْرُ عَلَی السُّیُوفِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ أَشْرَفَ عَلَی مَالٍ حَرَامٍ فَتَرَکَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (7).
ل، [الخصال] الْخَلِیلُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْبَغَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ
ص: 10
از عبدالله بن مسعود روایت شده که گفت: از رسول صلّی الله علیه و آله پرسیدم: کدام عمل نزد خدا از هر عملی محبوبتر است؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نماز سر وقت، گفتم سپس کدام عمل؟ فرمود: نیکی به والدین، گفتم: سپس کدام عمل؟ فرمود: جهاد در راه خداوند عزّ و جلّ؛ عبدالله بن مسعود گوید: پیامبر این مقدار بیان فرمود و اگر از ایشان بیشتر میپرسیدم اعمال بیشتری را برای من برمیشمرد.(1)
روایت19.
الخصال: ابن مسعود از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: محبوبترین اعمال نزد خداوند عبارتند از: نماز، نیکی و جهاد.(2)
روایت20.
معانی الأخبار، الخصال: در حدیث آمده است که ابوذر از پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسید: کدام عمل نزد خداوند عزّ و جلّ از هر عملی محبوبتر است؟ پیامبر فرمود: ایمان به خدا و جهاد در راه او، (ابوذر گوید:) گفتم: برترین جهاد کدام است؟ پیامبر فرمود: جهادی است که اسب مجاهد در آن زخمی شده و خون خود او در راه خدا ریخته شود.(3)
روایت21.
عیون أخبار الرضا: امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: برترین اعمال نزد خداوند، ایمان بدون شکّ و تردید، جهاد بدون غلّ و غش و حجّ پذیرفته شده میباشد؛ و نخستین کسانی که وارد بهشت میشوند عبارتند از: شهید، بنده و بردهای که به بهترین شیوه بندگی اربابش را به جا میآورد و خیر خواه مولا و سرور خویش است، و مرد پاکدامن و با عفتی که اهل عبادت و پرستش خداوند است.(4)
میگویم
خطبه امیر المؤمنین علیه السلام در نخلیه با همین مضمون و همچنین تفسیر آن در ابواب تاریخ ایشان ذکر گردید.
روایت22.
أمالی الطوسی: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: مرگ طالب و مطلوب است، آنها که در نبرد مقاومت دارند و آنها که فرار میکنند، هیچ کدام را از چنگال مرگ رهایی نیست، پس پیش روید و سستی نورزید، چرا که هیچ راه گریزی از مرگ متصوّر نیست، شما اگر کشته هم نشوید بالأخره خواهید مُرد، سوگند به آن کس که جان علی در دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر سر من آسانتر
ص: 11
عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ الغیزان [الْغِیرَوَانِ] عَنْ أَبِی عَمْرٍو الشَّیْبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله: أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا قُلْتُ ثُمَّ أَیُّ شَیْ ءٍ قَالَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ قُلْتُ ثُمَّ أَیُّ شَیْ ءٍ قَالَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَحَدَّثَنِی بِهَذَا وَ لَوِ اسْتَزَدْتُهُ لَزَادَنِی (1).
ل، [الخصال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلَاةُ وَ الْبِرُّ وَ الْجِهَادُ(2).
مع، [معانی الأخبار](3)
ل، [الخصال]: فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ إِیمَانٌ بِاللَّهِ وَ جِهَادٌ فِی سَبِیلِهِ قَالَ قُلْتُ فَأَیُّ الْجِهَادِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ عُقِرَ جَوَادُهُ وَ أُهَرِیقَ دَمُهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیمَانٌ لَا شَکَّ فِیهِ وَ غَزْوٌ لَا غُلُولَ فِیهِ وَ حَجٌّ مَبْرُورٌ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ شَهِیدٌ وَ عَبْدٌ مَمْلُوکٌ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ نَصَحَ لِسَیِّدِهِ وَ رَجُلٌ عَفِیفٌ مُتَعَفِّفٌ ذُو عِبَادَةٍ(5).
قد مضی خطبة أمیر المؤمنین صلوات الله علیه بالنخیلة فی هذا المعنی مع تفسیره فی أبواب تاریخه علیه السلام.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ فَقَدِّمُوا وَ لَا تَتَّکِلُوا فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تُقْتَلُوا تَمُوتُوا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الرَّأْسِ أَهْوَنُ
ص: 11
از مرگ در بستر استراحت است.(1)
روایت23.
أمالی الطوسی: امام علی علیه السلام فرموده است: برترین اعمالی که توسّل کنندگان به آن توسّل میکنند، ایمان به خدا و رسول او و جهاد در راه خداست، تا آخر حدیث.(2)
روایت24.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروه در روز قیامت نزد خداوند واسطه و شفیع میگردند و خداوند شفاعت آنان را میپذیرد: انبیاء، سپس علماء و سپس شهداء.(3)
روایت25.
ثواب الأعمال: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی به غیبت انسان مؤمن مجاهد بپردازد یا او را آزار دهد و یا با بازماندگان او بدرفتاری کند، عمل او در روز قیامت مورد بررسی قرار میگیرد تا حسناتش باطل شود، سپس هرگاه که مجاهد مشغول طاعت و عبادت خداوند عزّ و جلّ باشد، او در آتش جهنم واژگون خواهد شد.(4)
روایت26.
المحاسن: أبی رفعه گوید: امام صادق علیه السلام فرموده است: سه خصلت در هر که باشد خداوند حوریان را هر گونه که بخواهد به ازدواج او در میآورد: فرو خوردن خشم، صبر و مقاومت در مقابل شدّت و حدّت شمشیرها به خاطر کسب رضایت خداوند عزّ و جلّ، و (خصلت) مردی که به مال حرامی دست مییابد و به خاطر خدا آن را رها میسازد.(5)
روایت27.
صحیفة الرضا: امام رضا از پدرانش و آنان از علی بن حسین امام سجاد علیهم السلام روایت کردهاند که فرمود: در حالی که امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیهم السلام برای مردم خطبه میخواند و آنان را بر جهاد و پیکار تحریک و تشویق میکرد، جوانی برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان، مرا از فضیلت مجاهدان در راه خدا آگاه گردان، امام علیه السلام فرمود:
من و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که ایشان بر ناقه ی عضباء خود سوار بود، در یک ردیف قرار داشتیم، در حالی که از غزوه ذات السلاسل بازمی گشتیم. پس من از آن حضرت آنچه را که تو از من سؤال کردی پرسیدم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که رزمندگان در راه خدا اراده جنگ می کنند، خدای دوری از آتش را برای ایشان مقرّر می فرماید. و هنگامی که برای جهاد در راه خدا آماده می شوند، خدای به وجود آنها به فرشتگان مباهات و افتخار می کند. و زمانی که با خانواده خود وداع می کنند، دیوارها و خانه ها برایشان می گرید، و در این حال از گناهان خود بیرون می آیند، به مانند ماری که از پوست خود بیرون می شود. و خدای بر هر یک از این مردان مجاهد چهل هزار فرشته می گمارد ص: 12
مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَفْضَلُ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْخَبَرَ(2).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثَلَاثَةٌ یَشْفَعُونَ إِلَی اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُشَفِّعُهُمُ الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ(3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اغْتَابَ مُؤْمِناً غَازِیاً أَوْ آذَاهُ أَوْ خَلَفَهُ فِی أَهْلِهِ بِسُوءٍ نُصِبَ عَمَلُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِیَسْتَغْرِقَ حَسَنَاتِهِ ثُمَّ یُرْکَسُ فِی النَّارِ رَکْساً إِذَا کَانَ الْغَازِی فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).
سن، [المحاسن] أَبِی رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کَیْفَ شَاءَ کَظْمُ الْغَیْظِ وَ الصَّبْرُ عَلَی السُّیُوفِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ أَشْرَفَ عَلَی مَالٍ حَرَامٍ فَتَرَکَهُ لِلَّهِ (5).
صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَمَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَخْطُبُ النَّاسَ وَ یَحُضُّهُمْ عَلَی الْجِهَادِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ شَابٌّ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ فَضْلِ الْغُزَاةِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُنْتُ رَدِیفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی نَاقَتِهِ الْعَضْبَاءِ وَ نَحْنُ قَافِلُونَ مِنْ غَزْوَةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا سَأَلْتَنِی عَنْهُ فَقَالَ إِنَّ الْغُزَاةَ إِذَا هَمُّوا بِالْغَزْوِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُمْ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ فَإِذَا تَجَهَّزُوا لِغَزْوِهِمْ بَاهَی اللَّهُ تَعَالَی بِهِمُ الْمَلَائِکَةَ فَإِذَا وَدَّعَهُمْ أَهْلُوهُمْ بَکَتْ عَلَیْهِمُ الْحِیطَانُ وَ الْبُیُوتُ وَ یَخْرُجُونَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ کَمَا تَخْرُجُ الْحَیَّةُ مِنْ سِلْخِهَا وَ یُوَکِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمْ بِکُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَرْبَعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ
ص: 12
تا او را از رو برو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ حفاظت و نگهداری کنند. ایشان هیچ کار نیکی انجام نمی دهند مگر آنکه بیشتر از آن در نامه اعمالشان نوشته می شود، و هر روز برای آنها عبادت هزار مرد که هزار سال خدا را عبادت می کنند، و هر سال عبادت آنها سیصد و شصت روز، به مانند روزهای دنیا، نوشته می شود.
و زمانی که با دشمن روبرو می شوند، دانش اهل دنیا از ثوابی که خدا به آنها می دهد قاصر است. و به هنگام برخورد و رویارویی با دشمن که نیزه ها به حرکت در می آید، و تیرها پرتاپ می شود و جنگاوران با یک دیگر مواجه می شوند، فرشتگان مجاهدان راه خدا را با بالهای خود می پوشانند، و در این حال از خدای برای آنها نصرت و استقامت می طلبند. در این هنگام منادی فریاد می زند: بهشت در سایه شمشیرهاست؛ و فرود آمدن هر نیزه و ضربت شمشیری بر پیکر شهید آسان تر و دلنشین تر از نوشیدن آب سرد در روز تابستان است. و هنگامی که شهید بر اثر ضربت شمشیر یا نیزه ای از اسب خود به زمین می افتد، به زمین نمی رسد مگر اینکه خدای عز و جل حور العین را به همسری او به سویش می فرستد، و این حور العین به آنچه خدای از کرامت خود برای شهید آماده کرده است، او را مژده می دهد. پس هنگامی که پیکر شهید به زمین می خورد، زمین به او می گوید: ای روح پاک، خوش آمدی، تو همان روح بزرگی که از پیکری پاک بیرون شده ای، شادمان باش، زیرا که برای تو فراهم است، آنچه که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی جلوه و گذر نکرده است و خدای عزّ و جلّ می فرماید: من جانشین شهید در میان خانواده او هستم. و هر کس خانواده شهید را خشنود کند، هر آینه مرا خشنود کرده است، و هر کس آنها را خشمگین کند، همانا مرا خشمگین کرده است. و خدای روح شهید را بر بالهای پرنده سبز رنگی قرار می دهد، تا به هر سوی بهشت که می خواهد گردش کند و از میوه های بهشت بخورد، و در پرتو قندیلهای طلایی که به عرش آویزان است پناه گیرد. و به هر شهیدی هفتاد غرفه از غرفه های بهشت داده می شود، فاصله میان هر غرفه به اندازه فاصله میان صنعاء و شام می باشد. روشنای این غرفه ها شرق و غرب عالم را روشن می کند. و در هر غرفه ای هفتاد در وجود دارد و بر هر دری هفتاد لنگه در طلا مشاهده می شود، و بر هر دری شصت پرده آویز است. و در هر یک از غرفه ها هفتاد خیمه و در هر خیمه هفتاد تخت از طلا وجود دارد، که پایه های آنها از زبرجد و درّ است، و پایه های تختها با میخهای زمرّد استوار شده است. و بر هر تختی چهل فرش که ضخامت هر کدام بیست متر می باشد گسترده شده است، و بر هر یک از این فرش ها همسری از حور العین که شوهر دوست و با یک دیگر همسالند نشسته است.
پس از این سخنان جوان پرسشگر گفت: یا امیر المؤمنین! به من از زن شوهر دوست خبر بده.
امیر المؤمنین فرمود: او زن خندان و با کرشمه ایست، که نسبت به شوهر شیفته است، و هفتاد هزار کنیز و هفتاد هزار غلام دارد. وی به طلا زینت شده و دارای چهره ای سپید است. بر سر این زنها تاجهایی از لؤلؤ، بر شانه های ایشان شنل ها و در دستهای آنان جامها و کوزه هایی وجود دارد. هنگامی که روز قیامت فرا برسد، شهید با شمشیر آخته از گور بیرون می آید، در حالی که از رگهای گردن او خون می ریزد، رنگ به رنگ خون ولی بوی آن مانند رائحه مشک است، و با این حال از عرصه قیامت می گذرد.
سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست، اگر انبیاء بر سر راه شهیدان باشند، به احترام آنها از مرکب پیاده می شوند، چرا که مقام و ارزش شهیدان را در پیشگاه خدا مشاهده می کنند، و شهیدان به سمت سفره هایی از جواهر می آیند و بر آن می نشینند و هر یک از شهیدان در باره هفتاد هزار نفر از خاندان و همسایگان خود شفاعت می کند، تا آنجا که همسایگان او بر سر همسایگی با وی با یکدیگر نزاع و دشمنی می کنند که کدامیک همسایه نزدیک تر او بوده آنگاه آن همسایگان با آن شهید و با حضرت ابراهیم علیه السلام بر سفره جاودانی بهشت می نشینند، و هر بامداد و شامگاه رحمت خدای متعال را دیدار می کنند.(1)
روایت28.
الإرشاد: امام علی علیه السلام فرموده است: همانا مرگ به سرعت در جستجوی شماست، مرگ مطلوبی است که آنها که در نبرد مقاومت دارند و آنها که فرار میکنند را گریزی از آن نیست، پس پیش روید و سستی نکنید، چرا که هیچ راه فراری از مرگ وجود ندارد، همانا شما اگر کشته هم نشوید بالأخره خواهید مُرد، سوگند به کسی که جان علی در دست اوست، هزار ضربت شمشیر بر من آسانتر از مرگ در بستر استراحت است.(2)
روایت28.
تفسیر العیاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و گفت: من به جهاد علاقمند و در انجام آن چابک هستم، پیامبر فرمود: پس به جهاد در راه خدا بپرداز، که اگر کشته شوی، نزد خداوند زنده خواهی بود و روزی داده میشوی، و اگر بمیری، اجر و پاداشت با خداوند خواهد بود، همچنین اگر سلامت باز گردی بدون گناه به سوی خداوند باز خواهی گشت، و این تفسیر آیه «وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}، میباشد.(3)
روایت30.
تفسیر عیاشی: ابوالجارود در تفسیر آیه «واجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً» {و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده}، از زید بن علی روایت کرده که منظور از (سلطانا نصیرا) شمشیر است.(4)
روایت31.
کتاب حسین بن سعید و نوادر: ابو حمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ قطرهای نزد خداوند محبوبتر از قطره خون ریخته شده در راه خدا یا قطره اشک سرازیر شده از چشم در تاریکی شب به خاطر ترس از خدا وجود ندارد، و هیچ گامی نزد خدا محبوبتر
ص: 14
یَحْفَظُونَهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ لَا یَعْمَلُ حَسَنَةً إِلَّا ضُعِّفَتْ لَهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ کُلَّ یَوْمٍ عِبَادَةُ أَلْفِ رَجُلٍ یَعْبُدُونَ اللَّهَ أَلْفَ سَنَةٍ کُلُّ سَنَةٍ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً وَ الْیَوْمُ مِثْلُ عُمُرِ الدُّنْیَا وَ إِذَا صَارُوا بِحَضْرَةِ عَدُوِّهِمِ انْقَطَعَ عِلْمُ أَهْلِ الدُّنْیَا عَنْ ثَوَابِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ فَإِذَا بَرَزُوا لِعَدُوِّهِمْ وَ أُشْرِعَتِ الْأَسِنَّةُ وَ فُوِّقَتِ السِّهَامُ وَ تَقَدَّمَ الرَّجُلُ إِلَی الرَّجُلِ حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِأَجْنِحَتِهِمْ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ لَهُمْ بِالنَّصْرِ وَ التَّثْبِیتِ فَیُنَادِی مُنَادٍ الْجَنَّةُ تَحْتَ ظِلَالِ السُّیُوفِ فَتَکُونُ الطَّعْنَةُ وَ الضَّرْبَةُ عَلَی الشَّهِیدِ أَهْوَنَ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ الْبَارِدِ فِی الْیَوْمِ الصَّائِفِ وَ إِذَا زَالَ الشَّهِیدُ عَنْ فَرَسِهِ بِطَعْنَةٍ أَوْ ضَرْبَةٍ لَمْ یَصِلْ إِلَی الْأَرْضِ حَتَّی یَبْعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ زَوْجَتَهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فَتُبَشِّرَهُ بِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ فَإِذَا وَصَلَ إِلَی الْأَرْضِ تَقُولُ لَهُ مَرْحَباً بِالرُّوحِ الطَّیِّبَةِ الَّتِی أُخْرِجَتْ مِنَ الْبَدَنِ الطَّیِّبِ أَبْشِرْ فَإِنَّ لَکَ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ وَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا خَلِیفَتُهُ فِی أَهْلِهِ وَ مَنْ أَرْضَاهُمْ فَقَدْ أَرْضَانِی وَ مَنْ أَسْخَطَهُمْ فَقَدْ أَسْخَطَنِی وَ یَجْعَلُ اللَّهُ رُوحَهُ فِی حَوَاصِلِ طَیْرٍ خُضْرٍ تَسْرَحُ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ تَشَاءُ تَأْکُلُ مِنْ ثِمَارِهَا وَ تَأْوِی إِلَی قَنَادِیلَ مِنْ ذَهَبٍ مُعَلَّقَةٍ بِالْعَرْشِ وَ یُعْطَی الرَّجُلُ مِنْهُمْ سَبْعِینَ غُرْفَةً مِنْ غُرَفِ الْفِرْدَوْسِ مَا بَیْنَ صَنْعَاءَ وَ الشَّامِ یَمْلَأُ نُورُهَا مَا بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ فِی کُلِّ غُرْفَةٍ سَبْعُونَ بَاباً عَلَی کُلِّ بَابٍ سَبْعُونَ مِصْرَاعاً مِنْ ذَهَبٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ سُتُورٌ مُسْبَلَةٌ فِی کُلِّ غُرْفَةٍ سَبْعُونَ خَیْمَةً فِی کُلِّ خَیْمَةٍ سَبْعُونَ سَرِیراً مِنْ ذَهَبٍ قَوَائِمُهَا الدُّرُّ وَ الزَّبَرْجَدُ مَوْصُولَةٌ بِقُضْبَانٍ مِنْ زُمُرُّدٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ أَرْبَعُونَ فَرْشاً غِلَظُ کُلِّ فِرَاشٍ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً عَلَی کُلِّ فِرَاشٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عُرُباً أَتْرَاباً فَقَالَ الشَّابُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَرِبَةِ قَالَ هِیَ الْغَنِجَةُ الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ الشَّهِیَّةُ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفَةٍ صُفْرُ الْحُلِیِّ بِیضُ الْوُجُوهِ عَلَیْهِمْ تِیجَانُ اللُّؤْلُؤِ عَلَی رِقَابِهِمُ الْمَنَادِیلُ بِأَیْدِیهِمُ الْأَکْوِبَةُ وَ الْأَبَارِیقُ وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَخْرُجُ مِنْ قَبْرِهِ شَاهِراً سَیْفَهُ تَشْخُبُ أَوْدَاجُهُ دَماً اللَّوْنُ لَوْنُ الدَّمِ وَ الرَّائِحَةُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ یَخْطُو فِی عَرْصَةِ الْقِیَامَةِ.
فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَ الْأَنْبِیَاءُ عَلَی طَرِیقِهِمْ لَتَرَجَّلُوا لَهُمْ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ
ص: 13
از گامی که به سوی دیدار بستگان و یا گامی که به سوی پیکار با دشمن برداشته میشود نیست، همچنین هیچ جرعهای نزد خداوند محبوبتر از جرعه غیظ یا جرعهای که بنده خدا مصیبت خود را به وسیله آن باز میگرداند وجود ندارد.(1)
روایت32.
نوادر الراوندیّ: امام موسی کاظم از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستی که بالاتر از هر خیر، خیری وجود دارد تا اینکه انسان به عنوان شهید در راه خدا کشته میشود، پس بالاتر از آن هیچ خیری متصوّر نیست، و بالاتر از هر عقوق (گناه) گناهی وجود دارد تا اینکه انسان یکی از والدین خود را به قتل میرساند، پس بالاتر از آن هیچ گناهی متصوّر نیست.(2)
روایت33.
با استناد به همین سند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: اسبهای مجاهدان در دنیا اسبهای آنان در بهشت خواهد بود.(3)
روایت34.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: حافظان قرآن عارفان اهل بهشتند، مجاهدان در راه خداوند متعال پیشگامان، و پیامبران سادات اهل بهشت هستند.(4)
روایت35.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: موسی علیه السلام مشغول دعا خواندن شد و هارون و فرشتگان آمین گفتند، پس خداوند متعال فرمود: استقامت به خرج دهید که دعای شما اجابت شده است، و هر کسی که در راه من جهاد و پیکار کند، تا روز قیامت دعای او را اجابت خواهم کرد.(5)
روایت36.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: در روز قیامت از هر نعمتی سؤال میشود غیر از نعمتی که در راه خداوند متعال به کار گرفته شده باشد.(6)
روایت37.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: همانا بخیلترین مردم کسی است که نسبت به سلام کردن بخل ورزد، و بخشندهترین مردم کسی است که جان و مال خویش را در راه خدا ببخشد.(7)
روایت38.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: امّتم را به انجام پنج عمل سفارش میکنم: گوش فرادادن به اوامر خداوند متعال، اطاعت، هجرت، جهاد و همراه جماعت بودن؛ و سهم هر کسی که به شیوه جاهلیّت دعا بخواند، سنگ ریزهای از سنگ ربزههای جهنّم خواهد بود.(8)
ص: 15
بَهَائِهِمْ حَتَّی یَأْتُوا إِلَی مَوَائِدَ مِنَ الْجَوَاهِرِ فَیَقْعُدُونَ عَلَیْهَا وَ یَشْفَعُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ جِیرَتِهِ حَتَّی إِنَّ الْجَارَیْنِ یَخْتَصِمَانِ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ فَیَقْعُدُونَ مَعَهُ وَ مَعَ إِبْرَاهِیمَ عَلَی مَائِدَةِ الْخُلْدِ فَیَنْظُرُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی کُلِّ بُکْرَةٍ وَ عَشِیَّةٍ(1).
شا، [الإرشاد] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: الْمَوْتُ طَالِبٌ حَثِیثٌ وَ مَطْلُوبٌ لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ فَأَقْدِمُوا وَ لَا تَتَّکِلُوا فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ إِنَّکُمْ إِنْ لَا تُقْتَلُوا تَمُوتُوا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الرَّأْسِ أَیْسَرُ مِنْ مَوْتَةٍ عَلَی فِرَاشٍ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَتَی رَجُلٌ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی رَاغِبٌ نَشِیطٌ فِی الْجِهَادِ قَالَ فَجَاهِدْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنَّکَ إِنْ تُقْتَلْ کُنْتَ حَیّاً عِنْدَ اللَّهِ تُرْزَقُ وَ إِنْ مِتَّ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُکَ عَلَی اللَّهِ وَ إِنْ رَجَعْتَ خَرَجْتَ مِنَ الذُّنُوبِ إِلَی اللَّهِ هَذَا تَفْسِیرُ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً قَالَ السَّیْفُ (4).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ قَطْرَةِ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ قَطْرَةٍ مِنْ دُمُوعِ عَیْنٍ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ قَدَمٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ
ص: 14
روایت39.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: نخستین کسی که در راه خدا به پیکار پرداخت ابراهیم خلیل علیه السلام بود، آنگاه که رومیان لوط علیه السلام را به اسارت گرفتند پس ابراهیم علیه السلام به قصد پیکار با آنان خارج شد و لوط را از دستشان نجات بخشید.(1)
باب دوم : اقسام جهاد، شرایط و آداب آن
آیات
وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ.(2)
{و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد پس اگر باز گشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست می دارد}.
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی از دوستداران ما از پدرم درباره جنگهای امیر المؤمنین علیه السلام پرسید، پدرم (امام باقر علیه السلام) در پاسخ او فرمود: خداوند متعال محمّد صلی الله و علیه و آله را همراه پنج شمشیر برانگیخت: سه شمشیر از آنها آخته هستند و تا زمانی که جنگ تمام نشود و سلاحها بر زمین گذاشته نشود غلاف نمیشوند، و جنگ تا زمانی که خورشید از مشرق غروب نکند (تا زمان برپایی قیامت) به پایان نمیرسد، و در آن روز که خورشید از مغرب طلوع کرد، همه مردم ایمان میآورند، « فیومئذ لا ینفع نفساً ایمانها لم تکن آمنت من قبل أو کسبت فی إیمانها خیراً» {در آن روز، ایمان آوردن هیچ شخصی به او سود نمیرساند اگر پیش از آن ایمان نیاورده و یا به واسطه ایمانش کسب خیر نکرده باشد}؛ و یکی از آن شمشیرها پیچیده شده در پوشش و شمشیر دیگر در غلاف است و آختگی آن برای دیگران و حُکمش برای ماست؛ امّا یکی از آن سه شمشیر آخته، علیه مشرکان عرب از غلاف برکشیده شده است، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا» { مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند}، (فَإن تَابُوا) یعنی: اگر ایمان آوردند، «فَإخوانُکم فی الدین» {پس برادران دینی شما هستند}، چیزی غیر از کشته شدن یا وارد شدن در اسلام از اینان پذیرفته نیست و اموال و فرزندان ایشان، با استناد به رفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله در به اسارت گرفتن دشمنان، به اسارت (و غنیمت) گرفته میشوند، پیامبر صلی الله و علیه و آله عدّهای از دشمنان را به اسارت میگرفت، عدّهای را عفو و از برخی دیگر فدیه میگرفت.
شمشیر آخته دوم بر علیه اهل ذمّه به کار گرفته میشود، خداوند متعال فرموده است: «و قولوا للناس حُسناً» {و به نیکی با مردم سخن بگویید} این آیه در شأن اهل ذمّه نازل شده است، سپس این فرموده خداوند متعال آن را نسخ کرده است: «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَ لَا بِالْیَوْمِ
ص: 16
مِنْ خُطْوَةٍ إِلَی ذِی رَحِمٍ أَوْ خُطْوَةٍ یُتِمُّ بِهَا زَحْفاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ أَوْ جُرْعَةٍ ترد [یَرُدُّ] بِهَا الْعَبْدُ مُصِیبَتَهُ (1).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ فَوْقَ کُلِّ بِرٍّ بِرّاً حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ شَهِیداً فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ فَوْقَ کُلِّ عُقُوقٍ عُقُوقاً حَتَّی یَقْتُلَ الرَّجُلُ أَحَدَ وَالِدَیْهِ (2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خُیُولُ الْغُزَاةِ فِی الدُّنْیَا هِیَ خُیُولُهُمْ فِی الْجَنَّةِ(3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی اللَّهِ تَعَالَی قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الرُّسُلُ سَادَاتُ أَهْلِ الْجَنَّةِ(4).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: دَعَا مُوسَی وَ أَمَّنَ هَارُونُ وَ أَمَّنَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ اسْتَقِیمَا فَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما وَ مَنْ غَزَا فِی سَبِیلِی اسْتَجَبْتُ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(5).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّ نَعِیمٍ مَسْئُولٌ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا مَا کَانَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی (6).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَبْخَلَ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَامِ وَ أَجْوَدَ النَّاسِ مَنْ جَادَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (7).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُوصِی أُمَّتِی بِخَمْسٍ بِالسَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْهِجْرَةِ وَ الْجِهَادِ وَ الْجَمَاعَةِ وَ مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ الْجَاهِلِیَّةِ فَلَهُ حَثْوَةٌ مِنْ حَثَی جَهَنَّمَ (8).
ص: 15
الْآخِرِ وَ لَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّ-هُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعطوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ» {با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدین به دین حق نمی گردند کارزار کنید تا با [کمال] خواری به دست خود جزیه دهند}. بنابراین از هر یک از آنان که در سرزمین اسلام سکونت دارند چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن پذیرفته نمیشود و اموال و فرزندان آنان به (غنیمت) و اسارت گرفته میشود، و آنگاه که پرداختن جزیه را پذیرفتند، به اسارت گرفتن آنان و به غنیمت بردن اموالشان بر ما حرام میشود و ازدواج با آنان برای ما حلال میگردد، امّا به اسارت گرفتن آنان که در سرزمین جنگ (بلاد کفر) ساکن هستند و همچنین به غنیمت گرفتن اموالشان برای ما حلال و ازدواج با آنان حرام است، و چیزی جز کشته یا وارد شدن در اسلام از آنان پذیرفته نمیشود.
و شمشیر سوّم بر علیه مشرکان عجم یعنی ترک، دیلم و ساکنان کناره خزر آخته میگردد، خداوند متعال در ابتدای سورهای که در آن به ذکر احوال کافران پرداخته و قصه آنان را حکایت کرده فرموده است: «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَِلکَ وَ لَوْ یَشَاءُ اللَّ-هُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لَ-کِن لِّیَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ»{پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید ولی [فرمان پیکار داد] تا برخی از شما را به وسیله برخی [دیگر] بیازماید و کسانی که در راه خدا کشته شده اند هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند} « فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ» یعنی: پس از به اسارت گرفتن آنان، «وَ إِمَّا فِدَاءً» یعنی: پرداخت بهای آزادی که از سوی اهل ذمّه به اهل اسلام پرداخت میشود، پس چیزی غیر از کشته شدن یا وارد شدن در اسلام از آنان پذیرفته نمیشود و ازدواج با آنان تا زمانی که در حال جنگ با اسلام هستند برای ما حلال نیست.
امّا شمشیر پیچیده شده (ملفوف) در مقابل اهل بغی و تأویل به کار گرفته میشود، خداوند متعال فرموده است: «وَ إِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّ-هِ» {و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفه ای] که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد}، هنگامی که این آیه نازل شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا یکی از شما پس از من با تأویل پیکار خواهد کرد آن گونه که من بر سر تنزیل (قرآن) پیکار نمودم، از پیامبر صلّی الله علیه و آله سؤال شد آن شخص کیست؟ پیامبر فرمود: کسی که دوزنده (وصله زننده به) کفش است، یعنی امام امیرالمؤمنین علیه السلام؛ و عمّار بن یاسر گفته است: سه بار همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله در زیر پرچم به جهاد و پیکار پرداختم و این چهارمین بار است، به خدا سوگند اگر ما را بزنند تا حدّی که ما را به نخلستان هجر برسانند، یقین حاصل کردهایم که ما بر مسیر حقّ قرار داریم و آنان بر مسیر باطل قرار دارند، و شیوه رفتار با آنان همان است که امیر المؤمنین علیه السلام به تأسّی از پیامبر صلّی الله علیه و آله در روز فتح مکّه انجام داده است، پیامبر هیچ یک از ساکنان مکّه را به اسارت نگرفت و فرمود: هر کسی که درِِ خانهاش را ببندد در امان است، هر کسی که اسلحهاش را بر زمین بگذارد در امان است و هر کسی که وارد خانه ابوسفیان شود نیز در امان است، امیر مؤمنان نیز در روز (فتح) بصره در مورد آنان فرمود: فرزندان آنان را به اسارت نگیرید، زخمیها را به قتل نرسانید و به دنبال کسانی که گریختهاند نروید، و هر کسی که درِ خانهاش را ببندد و اسلحهاش را بر زمین بگذارد در امان است.
ص: 17
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاتَلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ علیه السلام حَیْثُ أَسَرَتِ الرُّومُ لُوطاً علیه السلام فَنَفَرَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ اسْتَنْقَذَهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ (1).
الحجرات: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (2).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبِی عَنْ حُرُوبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَ السَّائِلُ مِنْ مُحِبِّینَا فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةِ أَسْیَافٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا شَاهِرَةٌ لَا تُغْمَدُ إِلَی أَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها وَ لَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا آمَنَ النَّاسُ کُلُّهُمْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ سَیْفٌ مِنْهَا مَلْفُوفٌ وَ سَیْفٌ مِنْهَا مَغْمُودٌ سَلُّهُ إِلَی غَیْرِنَا وَ حُکْمُهُ إِلَیْنَا فَأَمَّا السُّیُوفُ الثَّلَاثَةُ الشَّاهِرَةُ فَسَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا یَعْنِی آمَنُوا فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ فَهَؤُلَاءِ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ عَلَی مَا سَبَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ سَبَی وَ عَفَا وَ قَبِلَ الْفِدَاءَ.
وَ السَّیْفُ الثَّانِی عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ فِی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ
ص: 16
امّا شمشیر غلاف شده شمشیری است که قصاص با آن اجرا میشود، خداوند متعال فرموده است: «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَّهُ» {جان در مقابل جان و زخمها [نیز به همان ترتیب] قصاصی دارند و هر که از آن [قصاص] درگذرد پس آن کفاره [گناهان] او خواهد بود}، پس آختگی این شمشیر در خدمت اولیای مقتول است و حُکم آن نزد ماست؛ این پنج شمشیر، شمشیرهایی هستند که خداوند متعال پیامبر خود را به همراهی آنها مبعوث گردانده است، پس هر کسی که همه و یا یکی از این شمشیرها و یا بخشی از سیره (شیوه استفاده) و احکام مربوط به آنها را انکار کند، به آنچه که خداوند متعال بر محمّد صلّی الله علیه وآله نازل فرموده کفر ورزیده است.(1)
روایت2.
الخصال: نظیر این حدیث روایت شده است.(2)
روایت3.
تحف العقول: نظیر این حدیث به صورت مرسل روایت شده است.(3)
روایت4.
الاحتجاج: عبّاد بصری در راه مکّه امام سجاد علیه السلام را مشاهده کرد، پس به او گفت: ای علی بن الحسین، جهاد و سختی آن را رها کرده و به حجّ و سهولت آن روی آوردهای، در حالی که خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ اللَّ-هَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ» {در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند}، تا جایی که می فرماید: «و بشّر المؤمنین» {و مؤمنان را بشارت ده}، امام سجاد علیه السلام فرمود: اگر این اشخاص که چنین صفّاتی را دارند مشاهد کنیم، جهاد با آنان از حجّ برتر است.(4)
روایت5.
تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از یکی از اصحاب نقل حدیث خویش روایت کرده که زهریّ در راه حج امام سجاد علیه السلام را مشاهده کرد، و حدیث را تا پایان و به همان صورتی که ما نقل نمودیم پی گرفته است.(5)
روایت6.
الاحتجاج: عبدالکریم بن عتبه هاشمی گوید: نزد امام صادق علیه السلام در مکّه بودم آنگاه که گروهی از معتزله از جمله عمرو بن عبید، واصل بن عطاء حفص بن سالم و عدّهای از رؤسای آنان به حضور ایشان رسیدند، و آن زمانی بود که ولید کشته شده و اهل شام دچار اختلاف شده بودند، پس شروع به سخن گفتن کردند و بسیار گفتند و خطبه خواندند و آن را به درازا کشاندند، آنگاه امام صادق علیه السلام به آنان فرمود: نزد من بسیار سخن گفتید و کلام را به درازا کشاندید، پس امورات خود را به یکی از خودتان بسپارید تا به نیابت از شما به ذکر دلایلتان بپردازد و کلام را مختصر گرداند، آنان نیز امورات خود را به عمرو بن عبید سپردند، او نیز به ابلاغ خواستهای گروه پرداخت و سخن را به درازا کشاند و در میان کلام خود چنین گفت: اهل شام خلیفه خود را به قتل رساندهاند و خداوند عدّهای از آنان را به جان عدّهای دیگر انداخته و اموراتشان را متفرق گردانده است، پس به جستجو پرداختیم و مردی را یافتیم که صاحب
ص: 18
الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ مَالُهُمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ فَإِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ حَرُمَ عَلَیْنَا سَبْیُهُمْ وَ حَرُمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَبْیُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ لَمْ یَحِلَّ لَنَا نِکَاحُهُمْ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ السَّیْفُ الثَّالِثُ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ یَعْنِی التُّرْکَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْخَزَرَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی أَوَّلِ السُّورَةِ الَّذِی یَذْکُرُ فِیهَا الَّذِینَ کَفَرُوا فَقَصَّ قِصَّتَهُمْ قَالَ فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ یَعْنِی بَعْدَ السَّبْیِ مِنْهُمْ وَ إِمَّا فِداءً یَعْنِی الْمُفَادَاةَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَهَؤُلَاءِ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یَحِلُّ لَنَا نِکَاحُهُمْ مَا دَامُوا فِی الْحَرْبِ وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَلْفُوفُ فَسَیْفٌ عَلَی أَهْلِ الْبَغْیِ وَ التَّأْوِیلِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ مِنْکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ فَسُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ هُوَ فَقَالَ خَاصِفُ النَّعْلِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَاتَلْتُ تَحْتَ هَذِهِ الرَّایَةِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً وَ هَذِهِ الرَّابِعَةُ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی بَلَغُوا بِنَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ فَکَانَتِ السِّیرَةُ فِیهِمْ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا کَانَتْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِ مَکَّةَ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَإِنَّهُ لَمْ یَسْبِ لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ قَالَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ دَخَلَ دَارَ أَبِی سُفْیَانَ فَهُوَ آمِنٌ وَ کَذَلِکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیهِمْ یَوْمَ الْبَصْرَةِ لَا تَسْبُوا لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ لَا تُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا تَتْبَعُوا مُدْبِراً وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ.
ص: 17
دین، عقل، مروّت و معدن خلافت است، او محمّد بن عبدالله بن حسن است، بنابراین خواستیم که در اطرافش گرد آمده و به او بیعت دهیم، سپس توافقِ حاصل شده با او را آشکار گردانده و مردم را به سوی بیعت با او فرا خوانیم، پس همراه هر که با او بیعت کند باشیم و او نیز از ما باشد، و هر که از ما کناره گیرد را رها سازیم، و با هر که به دشمنی برخیزد جهاد و پیکار کنیم و او را به خاطر طغیان و سرکشی دشمن داریم و به سوی حقّ و صاحبان حقیقت ارجاعش دهیم، و چنان پسندیدیم که این مسأله را با شما نیز مطرح سازیم، چرا که از افرادی چون شما به خاطر فضیلت و کثرت پیروان بی نیاز نخواهیم بود؛ هنگامی که عمرو سخنان خود را به پایان رساند، امام صادق علیه السلام فرمود: آیا همه شما قائل به نظر عمرو هستید؟ گفتند: آری، پس امام به سپاس و ستایش خداوند پرداخت و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود فرستاد و فرمود: به راستی ما فقط هنگامی که خداوند نافرمانی شود خشمگین شده و هنگامی که از خداوند فرمان برده شود راضی میگردیم؛ ای عمرو، مرا آگاه ساز که اگر امّت مسائل خود را به تو بسپارند و بدون خونریزی و سختی صاحب امورات آنان گردی، پس به تو گفته شود: هر که را میخواهی متولّی و سرپرست اداره امور امّت قرار ده، چه کسی را تعیین میکنی؟ عمرو گفت: تولّی و سرپرستی امور را بر عهده شورای مسلمانان خواهم گذاشت، امام فرمود: بر عهده همه آنان؟ عمرو گفت: آری، فرمود: فقیهان و برگزیدگان آنها؟ گفت: آری، فرمود: قریشیان و غیر آنان؟ عمرو گفت: آری، فرمود: عرب و عجم؟ گفت: آری، فرمود: ای عمرو، مرا آگاه ساز که آیا دوستی و موالات ابوبکر و عمر را برگزیدهای یا از آنان تبرّی جستهای؟ عمرو گفت: دوستی و موالات آنان را برگزیدهام، امام فرمود: ای عمرو، اگر از جمله کسانی بودی که از ابوبکر و عمر تبرّی جستهاند، برای تو جایز بود که بر خلاف عمل آنان عمل نمایی، ولی اگر از جمله کسانی هستی که دوستی و موالات آنان را برگزیدهای، پس به مخالفت با آنان برخاستهای، چرا که عمر با ابوبکر عهد و پیمان بست و با او بیعت کرد و با کسی نیز مشورت نکرد، سپس ابوبکر خلافت را به عمر باز گرداند و او نیز با کسی مشورت نکرد، آنگاه عمر مسأله خلافت را در شورای شش نفره مطرح نمود و همه انصار غیر از این شش نفر قریشی را از این شورا خارج ساخت، آنگاه در مورد آنان به مردم توصیهای کرد که گمان نمیکنم تو و یارانت از آن راضی و خشنود باشید، عمرو گفت: چه توصیهای کرد؟ امام فرمود: به صهیب امر کرد که سه روز به عنوان امام جماعت با مردم نماز بخواند و آن شش نفر با هم به مشورت بپردازند و شخص دیگری غیر از ابن عمر در میان آنان حضور نداشت که با او مشورت کنند، حال آنکه ابن عمر مسؤولیت چیزی را بر عهده نداشت، سپس به مهاجرین و انصار که در حضور او بودند توصیه کرد که اگر سه روز تعیین شده سپری شد و آن شش نفر به مشورت خود پایان نداده و به کسی بیعت ندادند، گردن هر شش نفر آنان زده شود، و اگر چهار نفر آنان قبل از پایان سه روز به توافق رسیدند و دو نفر مخالفت ورزیدند، گردن آن دو نفر زده شود، آیا شما به روی دادن چنین حالتی در میان شورایی که از مسلمانان بر میگزینید راضی هستید؟ گفتند: خیر، امام فرمود: ای عمرو، این مسأله را رها ساز، نظرت چیست درباره اینکه اگر با این دوست و یار خود که مردم را به سوی او فرا میخوانی بیعت کنی و امّت بر سر نظر شما گرد آمده و بر سر مسأله خلافت او هیچ دو نفری به مخالفت با شما بر نخیزند، آنگاه به مشرکانی میرسید که اسلام را نپذیرفته و جزیه نیز نپرداختهاند، آیا نزد شما و دوست و یاورتان علم و دانشی وجود دارد که بر اساس آن بر طبق شیوه پیامبر
ص: 19
وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَغْمُودُ فَالسَّیْفُ الَّذِی یُقَامُ بِهِ الْقِصَاصُ قَالَ اللَّهُ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ ...
وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ فَسَلُّهُ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ وَ حُکْمُهُ إِلَیْنَا فَهَذِهِ السُّیُوفُ الَّتِی بَعَثَ اللَّهُ بِهَا نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَمَنْ جَحَدَهَا أَوْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهَا أَوْ شَیْئاً مِنْ سِیرَتِهَا وَ أَحْکَامِهَا فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ: مِثْلَهُ (2).
ف، [تحف العقول] مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (3).
ج، [الإحتجاج]: لَقِیَ عَبَّادٌ الْبَصْرِیُّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی طَرِیقِ مَکَّةَ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ تَرَکْتَ الْجِهَادَ وَ صُعُوبَتَهُ وَ أَقْبَلْتَ عَلَی الْحَجِّ وَ لِینِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا رَأَیْنَا هَؤُلَاءِ الَّذِینَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ فَالْجِهَادُ مَعَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْحَجِ (4).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ: لَقِیَ الزُّهْرِیُّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی طَرِیقِ الْحَجِّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا نَقَلْنَا(5).
ج، [الإحتجاج] عَبْدُ الْکَرِیمِ بْنُ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیُّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَکَّةَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أُنَاسٌ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ فِیهِمْ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ وَ وَاصِلُ بْنُ عَطَاءٍ وَ حَفْصُ بْنُ سَالِمٍ وَ أُنَاسٌ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ وَ ذَلِکَ حِینَ قُتِلَ الْوَلِیدُ وَ اخْتَلَفَ أَهْلُ الشَّامِ بَیْنَهُمْ فَتَکَلَّمُوا فَأَکْثَرُوا وَ خَبَطُوا فَأَطَالُوا فَقَالَ لَهُمْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام إِنَّکُمْ قَدْ أَکْثَرْتُمْ عَلَیَّ وَ أَطَلْتُمْ فَأَسْنِدُوا أَمْرَکُمْ إِلَی رَجُلٍ مِنْکُمْ فَلْیَتَکَلَّمْ بِحُجَّتِکُمْ وَ لْیُوجِزْ فَأَسْنَدُوا أَمْرَهُمْ إِلَی عَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ فَأَبْلَغَ وَ أَطَالَ فَکَانَ فِیمَا قَالَ أَنْ قَالَ قَتَلَ أَهْلُ الشَّامِ خَلِیفَتَهُمْ وَ ضَرَبَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ وَ شَتَّتَ أُمُورَهُمْ فَنَظَرْنَا فَوَجَدْنَا رَجُلًا لَهُ
ص: 18
صلّی الله علیه و آله در تعامل با مشرکان در جنگ رفتار کنید؟ گفتند: بله. امام فرمود: در این صورت چگونه عمل می کنید؟ گفتند: آنان را دعوت به اسلام می کنیم، اگر نپذیرفتند، آنان را دعوت به پرداخت جزیه می کنیم؛ حضرت فرمود: اگر چه از مجوسیان و اهل کتاب باشند؟ گفتند: بله اگر چه از مجوسیان و اهل کتاب باشند. امام فرمود: اگر چه از بت پرستان، آتش پرستان و حیوانپرستان باشند و اهل کتاب نباشند؟ گفتند: فرقی نمیکند، حضرت فرمود: ای عمرو، مرا آگاه ساز که آیا آیات قرآن را تلاوت میکنی؟ گفت: آری، فرمود: این آیه را تلاوت کن: «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَ لَا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّ-هُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ»، امام فرمود: خداوند متعال در مورد اهل کتاب استثناء قائل شده و شرط گذاشته است، پس آیا اهل کتاب و غیر اهل کتاب در این حُکم یکسان هستند؟ عمرو گفت: آری، امام علیه السلام فرمود: این نظر را از چه کسی گرفتهای؟ عمرو گفت: از مردم شنیدهام که چنین میگویند، امام فرمود: بگذریم، اگر از پرداخت جزیه امتناع ورزیدند و به پیکار با آنان پرداختی و بر آنان غلبه نمودی با غنیمت چه میکنی؟ عمرو گفت: خُمس غنیمت را جدا میسازم و چهار پنجم آن را در میان کسانی که برای به دست آوردنش پیکار کردهاند تقسیم میکنم، امام فرمود: آیا غنیمت را بین تمام کسانی که برای کسب آن پیکار نمودهاند تقسیم میکنی؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: با این کار به مخالفت با کردار و سیره رسول خدا صلّی الله علیه و آله برخاستهای، فقهای اهل مدینه و بزرگان آنان در صدور حُکم بر سر این مسأله داور میان من و شما هستند، پس از آنان سؤال بپرسید، آنان بر سر این مسأله اختلاف نظر و منازعه ندارند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با اعراب بادیهنشین مصالحه کرده بود که آنان را در سرزمینهایشان راحت بگذارد و مهاجرت نکنند، بر این اساس که اگر گزندی از سوی دشمنان به پیامبر برسد، وی آنان را به مبارزه با دشمنان فرا خواند و پس از پیروزی سهمی از غنیمت نداشته باشند، و اکنون تو میگویی که غنیمت را میان همه آنان تقسیم خواهم کرد، با این کار با شیوه رفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله در مورد مشرکان مخالفت میورزی، از این مسأله نیز بگذریم، در مورد صدقه چه میگویی؟ عمرو این آیه را برای امام تلاوت کرد:«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللَّ-هِ وَ اللَّ-هُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» { صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیّان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} امام فرمود: آری، چگونه صدقه را در بین آنان تقسیم میکنی؟ عمرو گفت: آن را به هشت قسمت تقسیم میکنم و از هر یک از آن هشت قسمت، یک قسمت را میبخشم، امام فرمود: اگر یک گروه از آنان که مستحقّ صدقه هستند ده هزار نفر و گروه دیگر یک، دو و یا سه نفر باشند، آیا صدقهای که به یک نفر اختصاص میدهی مانند صدقه ده هزار نفر است؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: در مورد بخشیدن صدقه به شهرنشینان و بادیهنشینان چگونه عمل میکنی؟ آیا در بخشش صدقه یکسان هستند؟ عمرو گفت: آری، امام فرمود: پس با تمام اعمال منقول در سیره رسول خدا صلّی الله علیه و آله مخالفت ورزیدهای، چرا که پیامبر صدقه بادیهنشینان را در میان بادیهنشینان و صدقه شهرنشینان را در میان شهرنشینان و نه به صورت یکسان تقسیم مینمود، بلکه صدقه را به اندازه افرادی که نزد وی حاضر بودند و آنان را مشاهده میکرد تقسیم مینمود؛ ای عمرو،
ص: 20
دِینٌ وَ عَقْلٌ وَ مُرُوَّةٌ وَ مَعْدِنٌ لِلْخِلَافَةِ وَ هُوَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ فَأَرَدْنَا أَنْ نَجْتَمِعَ مَعَهُ فَنُبَایِعَهُ ثُمَّ نُظْهِرَ أَمْرَنَا مَعَهُ وَ نَدْعُوَ النَّاسَ إِلَیْهِ فَمَنْ بَایَعَهُ کُنَّا مَعَهُ وَ کَانَ مِنَّا وَ مَنِ اعْتَزَلَنَا کَفَفْنَا عَنْهُ وَ مَنْ نَصَبَ لَنَا جَاهَدْنَاهُ وَ نَصَبْنَا لَهُ عَلَی بَغْیِهِ وَ نَرُدَّهُ إِلَی الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أَحْبَبْنَا أَنْ نَعْرِضَ ذَلِکَ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَا غَنَاءَ بِنَا عَنْ مِثْلِکَ لِفَضْلِکَ وَ کَثْرَةِ شِیعَتِکَ فَلَمَّا فَرَغَ.
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ کُلُّکُمْ عَلَی مِثْلِ مَا قَالَ عَمْرٌو قَالُوا نَعَمْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا نَسْخَطُ إِذَا عُصِیَ اللَّهُ فَإِذَا أُطِیعَ اللَّهُ رَضِینَا أَخْبِرْنِی یَا عَمْرُو لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ قَلَّدَتْکَ أَمْرَهَا فَمَلَکْتَهُ بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ لَا مَئُونَةٍ فَقِیلَ لَکَ وَلِّهَا مَنْ شِئْتَ مَنْ کُنْتَ تُوَلِّی قَالَ کُنْتُ أَجْعَلُهَا شُورَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ قَالَ بَیْنَ کُلِّهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ بَیْنَ فُقَهَائِهِمْ وَ خِیَارِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِی یَا عَمْرُو أَ تَتَوَلَّی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ أَوْ تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا قَالَ أَتَوَلَّاهُمَا قَالَ یَا عَمْرُو إِنْ کُنْتَ رَجُلًا تَتَبَرَّأُ مِنْهُمَا فَإِنَّهُ یَجُوزُ لَکَ الْخِلَافُ عَلَیْهِمَا وَ إِنْ کُنْتَ تَتَوَلَّاهُمَا فَقَدْ خَالَفْتَهُمَا قَدْ عَهِدَ عُمَرُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً ثُمَّ رَدَّهَا أَبُو بَکْرٍ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُشَاوِرْ أَحَداً ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ فَأَخْرَجَ مِنْهَا الْأَنْصَارَ غَیْرَ أُولَئِکَ السِّتَّةِ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ أَوْصَی النَّاسَ فِیهِمْ بِشَیْ ءٍ مما [لَا] أَرَاکَ تَرْضَی بِهِ أَنْتَ وَ لَا أَصْحَابُکَ قَالَ وَ مَا صَنَعَ قَالَ أَمَرَ صُهَیْباً أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ أَنْ یَتَشَاوَرُوا أُولَئِکَ السِّتَّةَ لَیْسَ فِیهِمْ أَحَدٌ سِوَاهُمْ إِلَّا ابْنُ عُمَرَ یُشَاوِرُونَهُ وَ لَیْسَ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ أَوْصَی مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنْ مَضَتْ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ قَبْلَ أَنْ یَفْرُغُوا وَ یُبَایِعُوا أَنْ تُضْرَبَ أَعْنَاقُ السِّتَّةِ جَمِیعاً وَ إِنِ اجْتَمَعَ أَرْبَعَةٌ قَبْلَ أَنْ تَمْضِیَ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ خَالَفَ اثْنَانِ أَنْ یُضْرَبَ أَعْنَاقُ الِاثْنَیْنِ أَ فَتَرْضَوْنَ بِذَا فِیمَا تَجْعَلُونَ مِنَ الشُّورَی فِی الْمُسْلِمِینَ قَالُوا لَا قَالَ یَا عَمْرُو دَعْ ذَا أَ رَأَیْتَ لَوْ بَایَعْتَ صَاحِبَکَ هَذَا الَّذِی تَدْعُو إِلَیْهِ ثُمَّ اجْتَمَعَتْ لَکُمُ الْأُمَّةُ وَ لَمْ یَخْتَلِفْ عَلَیْکُمْ فِیهَا رَجُلَانِ فَأَفْضَیْتُمْ إِلَی الْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لَمْ یُسْلِمُوا وَ لَمْ یُؤَدُّوا الْجِزْیَةَ کَانَ عِنْدَکُمْ وَ عِنْدَ صَاحِبِکُمْ مِنَ الْعِلْمِ مَا تَسِیرُونَ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 19
اگر نسبت به آنچه گفتم شک و تردید داری، همه فقهاء و بزرگان مدینه بر سر اینکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله در موارد ذکر شده این گونه عمل میکرد اختلاف نظر ندارند، آنگاه امام رو به عمرو کرد و فرمود: ای عمرو و ای گروه همراه او، تقوای خدا پیشه سازید، پدرم که بهترین اهل زمین و آگاهترین آنها به کتاب خدا و سنت رسول او بود از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کسی مردم را با شمشیر هدف قرار دهد و آنان را به اطاعت از خود فرا خواند، حال آنکه در میان مسلمانان افرادی آگاهتر از او وجود داشته باشند، گمراه و نادان است.(1)
روایت7.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: انجام چهار کار در مورد چهار امر جایز نیست: متمسک شدن به خیانت، غلّ و غش، دزدی و ربا به منظور انجام حجّ، عمره، جهاد و صدقه جایز نیست.(2)
روایت8.
الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است: هنگامی که در میدان جنگ با دشمنانتان مواجهه میشوید، از سخن گفتن بکاهید و بیشتر به ذکر خداوند متعال مشغول شوید، و به دشمنان خویش پشت نکنید که پروردگارتان را خشمگین ساخته و مستوجب غضب او میشوید، هرگاه در میدان جنگ و از برادران خود کسی را مشاهده کردید که مجروح است، یا به او آسیب رسیده و به دشمن پشت کرده و یا دشمن در او طمع کرده است، او را با جان خویش مصون نگاه دارید.(3)
روایت9.
امام علی علیه السلام فرموده است: انسان مسلمان به منظور انجام جهاد همراه کسی که به حُکم (خداوند) ایمان ندارد و اوامر الهی در زمینه غنایم جنگی را اجرا نمیکند، خارج نمیشود، اگر شخصی در چنین حالتی وفات نماید، در ضایع نمودن حقّ ما و هدر دادن خونمان همراه و یاور دشمن ماست، و مرگ او مرگی جاهلی است.(4)
روایت10.
علل الشرایع: امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر گاه دو نفر از مسلمانان با شمشیرهایشان و بر خلاف سنّت در مقابل هم قرار گیرند، قاتل و مقتول هر دو در آتش جهنّم جای دارند، سؤال شد: ای رسول خدا، معقول است که قاتل در آتش باشد ولی گناه مقتول چیست؟ پیامبر فرمود: او نیز اراده و قصد قتل داشته است.(5)
روایت11.
علل الشرایع: عیص بن قاسم گوید: از امام
ص: 21
صلی الله علیه و آله فِی الْمُشْرِکِینَ فِی حَرْبِهِمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَتَصْنَعُونَ مَا ذَا قَالُوا نَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَإِنْ أَبَوْا دَعَوْنَاهُمْ إِلَی الْجِزْیَةِ قَالَ وَ إِنْ کَانُوا مَجُوساً وَ أَهْلَ کِتَابٍ قَالُوا وَ إِنْ کَانُوا مَجُوساً وَ أَهْلَ کِتَابٍ قَالَ وَ إِنْ کَانُوا أَهْلَ الْأَوْثَانِ وَ عَبْدَةَ النِّیرَانِ وَ الْبَهَائِمِ وَ لَیْسُوا بِأَهْلِ کِتَابٍ قَالُوا سَوَاءٌ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْقُرْآنِ أَ تَقْرَؤُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ قَالَ فَاسْتَثْنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اشْتَرَطَ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ فَهُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یُؤْتَوُا الْکِتَابَ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ علیه السلام عَمَّنْ أَخَذْتَ هَذَا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَهُ قَالَ فَدَعْ ذَا فَإِنَّهُمْ إِنْ أَبَوُا الْجِزْیَةَ فَقَاتَلْتَهُمْ وَ ظَهَرْتَ عَلَیْهِمْ کَیْفَ تَصْنَعُ بِالْغَنِیمَةِ قَالَ أُخْرِجُ الْخُمُسَ وَ أَقْسِمُ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهَا قَالَ تَقْسِمُهُ بَیْنَ جَمِیعِ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی فِعْلِهِ وَ فِی سِیرَتِهِ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فِیهَا فُقَهَاءُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتُهُمْ فَسَلْهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ وَ لَا یَتَنَازَعُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا صَالَحَ الْأَعْرَابَ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ أَنْ لَا یُهَاجِرُوا عَلَی أَنَّهُ إِنْ دَهِمَهُ مِنْ عَدُوِّهِ دَاهِمٌ فَیَسْتَنْفِرُهُمْ فَیُقَاتِلُ بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ مِنَ الْغَنِیمَةِ نَصِیبٌ وَ أَنْتَ تَقُولُ بَیْنَ جَمِیعِهِمْ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سِیرَتِهِ فِی الْمُشْرِکِینَ وَ دَعْ ذَا مَا تَقُولُ فِی الصَّدَقَةِ قَالَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها إِلَی آخِرِهَا قَالَ نَعَمْ فَکَیْفَ تُقْسِمُ بَیْنَهُمْ قَالَ أَقْسِمُهَا عَلَی ثَمَانِیَةِ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِی کُلَّ جُزْءٍ مِنَ الثَّمَانِیَةِ جُزْءاً قَالَ علیه السلام إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنْهُمْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ صِنْفٌ رَجُلًا وَاحِداً وَ رَجُلَیْنِ وَ ثَلَاثَةً جَعَلْتَ لِهَذَا الْوَاحِدِ مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لِلْعَشَرَةِ آلَافٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ بَیْنَ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ وَ أَهْلِ الْبَوَادِی فَتَجْعَلُهُمْ فِیهَا سَوَاءً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَخَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی کُلِّ مَا أَتَی بِهِ فِی سِیرَتِهِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ صَدَقَةَ الْبَوَادِی فِی أَهْلِ الْبَوَادِی وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِی أَهْلِ الْحَضَرِ وَ لَا یَقْسِمُهُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ إِنَّمَا یَقْسِمُ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ مِنْهُمْ وَ عَلَی مَا یَرَی وَ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ
ص: 20
صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: تقوای خدا پیشه سازید و به خود بنگرید، چرا که خود شما بیشتر از هر کسی شایسته نگاه کردن به درون خود هستید، اگر هر یک از شما دارای دو جان بود و یکی از آنها را پیش میفرستاد و به وسیله آن تجربه کسب میکرد و با جان دیگر امکان توبه برای او فراهم بود، چه خوب بود، ولی هر کسی دارای یک جان است و به خدا سوگند اگر از تن به در رود، امکان توبه از دست رفته است. اگر فرستادهای از جانب ما نزد شما آمد و به سوی رضایت ما دعوتتان نمود، ما شما را گواه میگیریم که به چنین کسی راضی نیستیم، کسی که امروز و در حالی که تنهاست اطاعت ما را به جا نمیآورد، چگونه هنگامی که پرچمها و بیرقها بالا رفت (آنها را پشت سر خود دید و قدرت یافت) از ما اطاعت میکند.(1)
روایت12.
علل الشرایع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که امام علی علیه السلام تا زمان زوال خورشید به پیکار و مبارزه نمیپرداخت و میفرمود: در زمان زوال خورشید دروازههای آسمان گشوده میشود، توبه پذیرفته شده و پیروزی نازل میگردد. همچنین میفرمود: این زمان به شب نزدیکتر است و شایسته است که کشتار کمتری در آن صورت پذیرد، کسی که در جستجوی همآورد خویش است باز گردد و آنکه شکست خورده بگریزد.(2)
روایت13.
علل الشرایع: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت کرده که فرمود: نزد امام علی بن ابی طالب علیه السلام به ذکر حروریّه پرداختم، پس فرمود: اگر از جماعت خارج شدند و یا علیه امام عادل طغیان کردند با آنان بجنگید، ولی اگر علیه امام ستمگر طغیان کردند با آنان نجنگید، چرا که در این زمینه دارای رأی و نظر هستند.(3)
روایت14.
علل الشرایع: از یونس روایت شده که گفت: به امام موسی کاظم علیه السلام گفتم: جانم فدای شما، به یکی از دوستداران شما خبر رسید که مردی به منظور فراهم کردن مقدّمات جهاد در راه خدا به اعطای شمشیر و اسب میپردازد، پس آن شخص نزد او رفت و شمشیر و اسب را تحویل گرفت، ولی هنگامی که یاران خود را ملاقات کرد به او خبر دادند که جهاد با آن جماعت جایز نیست و به او امر کردند که شمشیر و اسب را باز گرداند، امام فرمود: شایسته است که چنان کند، گفتم: آن شخص به جستجوی مرد بخشنده پرداخت ولی او را نیافت و گفته شد که از آن شهر رفته است، امام فرمود: آن شخص باید به مرابطه و مرزداری بپردازد و وارد میدان جنگ نشود، از امام پرسیدم: آیا باید در قزوین، دیلم، عسقلان و چنین مرزهایی حضور داشته باشد، امام فرمود: آری، گفتم: آیا در مرزها به جهاد میپردازد؟ امام فرمود: خیر، مگر آنکه بیم به خطر افتادن جان فرزندان مسلمانان را داشته باشد، گفتم: نظر شما درباره زمانی که رومیان به سوی مسلمانان هجوم آورند چیست، آیا لازم نیست که به منظور اخراج رومیان در پیِ آنان باشد؟ امام فرمود: به مرزداری میپردازد و پیکار نمیکند، ولی اگر بیم آن داشته باشد که
ص: 22
فَإِنْ کَانَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِمَّا قُلْتُ فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتَهُمْ کُلَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَا کَانَ یَصْنَعُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَمْرٍو وَ قَالَ اتَّقِ اللَّهَ یَا عَمْرُو وَ أَنْتُمْ أَیُّهَا الرَّهْطُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی وَ کَانَ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ ضَرَبَ النَّاسَ بِسَیْفِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ فِی الْمُسْلِمِینَ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُتَکَلِّفٌ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ الْبَزَنْطِیِّ مَعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعٌ لَا یَجُزْنَ فِی أَرْبَعَةٍ الْخِیَانَةُ وَ الْغُلُولُ وَ السَّرِقَةُ وَ الرِّبَا لَا تَجُوزُ فِی حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ وَ لَا جِهَادٍ وَ لَا صَدَقَةٍ(2).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا لَقِیتُمْ عَدُوَّکُمْ فِی الْحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْکَلَامَ وَ أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ فَتُسْخِطُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ وَ تَسْتَوْجِبُوا غَضَبَهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمْ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فِی الْحَرْبِ الرَّجُلَ الْمَجْرُوحَ أَوْ مَنْ قَدْ نُکِلَ أَوْ مَنْ قَدْ طَمِعَ عَدُوُّکُمْ فِیهِ فَقُوهُ بِأَنْفُسِکُمْ (3).
وَ قَالَ علیه السلام: لَا یَخْرُجُ الْمُسْلِمُ فِی الْجِهَادِ مَعَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ عَلَی الْحُکْمِ وَ لَا یُنْفِذُ فِی الْفَیْ ءِ أَمْرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّهُ إِنْ مَاتَ فِی ذَلِکَ کَانَ مُعِیناً لِعَدُوِّنَا فِی حَبْسِ حَقِّنَا وَ الْإِشَاطَةِ بِدِمَائِنَا وَ مِیتَتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ(4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا الْتَقَی الْمُسْلِمَانِ بِسَیْفَیْهِمَا عَلَی غَیْرِ سُنَّةٍ فَالْقَاتِلُ وَ الْمَقْتُولُ فِی النَّارِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْقَاتِلُ فَمَا بَالُ الْمَقْتُولِ قَالَ لِأَنَّهُ أَرَادَ قَتْلًا(5).
ع، [علل الشرائع] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ وَ ابْنِ بَزِیعٍ مَعاً عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْعِیصِ بْنِ قَاسِمٍ قَالَ سَمِعْتُ
ص: 21
سرزمین اسلام و مسلمانان در معرض خطر قرار میگیرد به مبارزه و پیکار روی میآورد، پس مبارزه او به خاطر دفاع از خود و نه دفاع از حکومت اسلام است، گفتم: اگر دشمن به مکانی که او در آن مشغول مرزداری است برسد باید چگونه عمل کند؟ امام فرمود: در دفاع از سرزمین اسلام و نه دفاع از اینان به مبارزه میپردازد، چرا که با از بین رفتن اسلام ذکر و یاد محمد صلّی الله علیه و آله از بین میرود.(1)
روایت15.
الخصال: از فضیل بن عیاض روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره جهاد پرسیدم و اینکه آیا سنّت است یا واجب؟ امام فرمود: جهاد چهار نوع است: دو نوع جهاد واجب است، یک نوع آن سنّت است که جز به همراه جهاد واجب به پا داشته نمیشود، و نوع دیگر سنّت است: امّا یکی از دو جهاد واجب آن است که انسان در مقابل انجام معصیت خداوند متعال با نفس خویش به پیکار میپردازد و این بزرگترین نوع جهاد است؛ جهاد واجب دیگر، پیکار با کافرانی است که در اطرافتان قرار دارند، و جهادی که سنّت است و جز به همراه جهاد واجب به پا داشته نمیشود این گونه است که پیکار و جهاد با دشمن بر جمیع امّت واجب است و اگر جهاد را ترک کنند گرفتار عذاب خواهند شد و این از جمله عذابهای امّت است، امّا برای امام امّت سنّت است که در معیّت امّت به سوی دشمنان برود و با آنان پیکار کند. امّا جهادی که سنّت است شامل تمام سنّتهایی میشود که انسان آنها را به پا میدارد و در راه به پا داشتن، رسیدن به آن و احیای آنها به تلاش و مجاهدت میپردازد، پس عمل و تلاش در این زمینه از برترین اعمال است، چرا که شخص در این حالت سنّتی را احیا کرده است، و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی سنّت حسنهای را پایهگذارد، اجر و پاداش آن سنّت و کسانی نیز که به آن عمل میکنند برای او ثبت میگردد بدون اینکه از اجر و پاداش کسانی که به آن سنّت عمل میکنند کاسته شود.(2)
روایت16.
میگویم: این حدیث را در کتاب الغایات(3)
به نقل از فضیل و او نیز از امام صادق علیه السلام روایت کرده است .
روایت17.
تحف العقول: این حدیث به صورت مرسل از امام حسین علیه السلام روایت شده است، و در آن آمده است: و اجر و پاداش کسانی که به آن سنّت عمل میکنند تا روز قیامت در کارنامه اعمالِ پایهگذار سنّت نوشته میشود.(4)
روایت18.
الخصال: در حدیث أعمش از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: جهاد در معیّت امام عادل واجب است، و هر کسی که در دفاع از اموال خود کشته شود شهید است، و کشتن هیچ یک از کافران و دشمنان در بلاد تقیّه جایز نیست، مگر آنکه قاتل باشد و یا سعی در رواج فساد داشته باشد، البته اگر بیم به خطر افتادن جان خود و یارانت وجود نداشته باشد.(5)
ص: 23
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ نَظَرَ لَهَا أَنْتُمْ لَوْ کَانَ لِأَحَدِکُمْ نَفْسَانِ فَقَدَّمَ إِحْدَاهُمَا وَ جَرَّبَ بِهَا اسْتَقْبَلَ التَّوْبَةَ بِالْأُخْرَی کَانَ وَ لَکِنَّهَا نَفْسٌ وَاحِدَةٌ إِذَا ذَهَبَتْ فَقَدْ وَ اللَّهِ ذَهَبَتِ التَّوْبَةُ إِنْ أَتَاکُمْ مِنَّا آتٍ یَدْعُوکُمْ إِلَی الرِّضَا مِنَّا فَنَحْنُ نَسْتَشْهِدُکُمْ أَنَّا لَا نَرْضَی إِنَّهُ لَا یُطِیعُنَا الْیَوْمَ وَ هُوَ وَحْدَهُ فَکَیْفَ یُطِیعُنَا إِذَا ارْتَفَعَتِ الرَّایَاتُ وَ الْأَعْلَامُ (1).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا یُقَاتِلُ حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ وَ یَقُولُ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تُقْبَلُ التَّوْبَةُ وَ یَنْزِلُ النَّصْرُ وَ یَقُولُ هُوَ أَقْرَبُ إِلَی اللَّیْلِ وَ أَجْدَرُ أَنْ یَقِلَّ الْقَتْلُ وَ یَرْجِعَ الطَّالِبُ وَ یُفْلِتَ الْمَهْزُومُ (2).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: ذُکِرَتِ الْحَرُورِیَّةُ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ إِنْ خَرَجُوا مِنْ جَمَاعَةٍ أَوْ عَلَی إِمَامٍ عَادِلٍ فَقَاتِلُوهُمْ وَ إِنْ خَرَجُوا عَلَی إِمَامٍ جَائِرٍ فَلَا تُقَاتِلُوهُمْ فَإِنَّ لَهُمْ فِی ذَلِکَ مَقَالًا(3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِیکَ بَلَغَهُ أَنَّ رَجُلًا یُعْطِی السَّیْفَ وَ الْفَرَسَ فِی السَّبِیلِ فَأَتَاهُ فَأَخَذَهُمَا مِنْهُ ثُمَّ لَقِیَهُ أَصْحَابُهُ فَأَخْبَرُوهُ أَنَّ السَّبِیلَ مَعَ هَؤُلَاءِ لَا یَجُوزُ وَ أَمَرُوهُ بِرَدِّهِمَا قَالَ فَلْیَفْعَلْ قَالَ قُلْتُ قَدْ طَلَبَ الرَّجُلَ فَلَمْ یَجِدْهُ وَ قِیلَ لَهُ قَدْ شَخَصَ الرَّجُلُ قَالَ فَلْیُرَابِطْ وَ لَا یُقَاتِلْ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَفِی مِثْلِ قَزْوِینَ وَ الدَّیْلَمِ وَ عَسْقَلَانَ وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الثُّغُورَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ یُجَاهِدُ فَقَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَخَافَ عَلَی ذَرَارِیِّ الْمُسْلِمِینَ أَ رَأَیْتَکَ لَوْ أَنَّ الرُّومَ دَخَلُوا عَلَی الْمُسْلِمِینَ لَمْ یَنْبَغِ لَهُمْ أَنْ یُتَابِعُوهُمْ قَالَ یُرَابِطُ وَ لَا یُقَاتِلُ فَإِنْ خَافَ عَلَی
ص: 22
روایت19.
عیون أخبار الرضا: نظیر این حدیث در میان نوشتههای امام رضا علیه السلام به مأمون روایت شده است.(1)
روایت20.
تحف العقول: از سفارش أمیر المؤمنین علی علیه السّلام است به زیاد بن نضر هنگامی که او را در سفر صفّین امیر دسته خط مقدّم لشکر خود قرار داد:
بدان که پیشروان لشکر، همانند چشمان لشکرند و چشمان پیشروان، جاسوسانند [گروه اطلاعات و عملیّات اند]، بنا بر این هر گاه از سرزمین خود خارج شدی و به مرز دشمن نزدیک گشتی، بدون احساس خستگی، طلایه داران را در هر ناحیه و بعضی از درّه ها و درخت زارها و کمین گاهها و به هر سمتی بفرست تا دشمن شما را غافلگیر ننماید و بر شما کمین نزند. گروهانها و گردانهای لشکر را از صبح تا شب برای راه پیمایی مبر مگر برای آماده ساختن و مانور، که اگر غافلگیر شدید و یا حادثه ناگواری پیش آمد، شما در آماده باش پیشدستی کرده باشید. چون بر دشمن فرود آمدید یا دشمن بر شما فرود آمد، باید که اردوگاهتان بر فراز بلندیها یا دامنه کوهها یا در لابلای رودخانه ها باشد تا شما را پناه و دشمن را مانعی بر سر راه باشد. باید جنگ و نبردتان در یک سو باشد یا دو سو. و دیده بانها را بر سر کوه ها و تپه ها و دهانه و پیچ نهرها بگمارید تا مبادا دشمن از جایی که می ترسید یا خود را در امان می دانید، ناگهان بر شما حمله نماید.
چون فرود آیید، با هم فرود آیید و چون کوچ کردید، با هم کوچ نمایید و چون شب فرا رسید و در جایی فرود آمدید، گرداگرد لشکر خود را با نیزه ها و سپرها حصار کشید و تیراندازان خود را در پناه سپرها مستقر سازید تا فریب نخورید و غافلگیر نشوید. تو خود حراست از لشکرت را به عهده گیر و مبادا بخوابی یا بیارامی مگر به اندازه چرتی و لحظه ای. سپس باید به همین شیوه ادامه دهی تا به دشمن رسی و بر توست که در جنگ شتاب مورزی مگر فرصت مناسبی به دست آوری و مبادا در جنگیدن پیش دستی نمایی مگر آن که بر تو حمله نمایند یا فرمان من برای شروع حمله به دست تو برسد. و السلام علیک و رحمة اللَّه.(2)
روایت21.
أمالی الطوسی: به استناد مجاشعی از امام صادق علیه السلام روایت شده که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بر شماست که با اموال و جانهای خویش در راه خدا به جهاد بپردازید، به راستی که فقط دو شخص در راه خدا به جهاد میپردازند:
ص: 24
بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسْلِمِینَ قَاتَلَ فَیَکُونُ قِتَالُهُ لِنَفْسِهِ لَیْسَ لِلسُّلْطَانِ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ جَاءَ الْعَدُوُّ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هُوَ فِیهِ مُرَابِطٌ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ لَا عَنْ هَؤُلَاءِ لِأَنَّ فِی دُرُوسِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عِیَاضٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجِهَادِ أَ سُنَّةٌ هُوَ أَمْ فَرِیضَةٌ فَقَالَ الْجِهَادُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ فَجِهَادَانِ فَرْضٌ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ لَا یُقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ فَأَمَّا أَحَدُ الْفَرْضَیْنِ فَمُجَاهَدَةُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ مِنْ أَعْظَمِ الْجِهَادِ وَ مُجَاهَدَةُ الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ فَرْضٌ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ لَا یُقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ فَإِنَّ مُجَاهَدَةَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَی جَمِیعِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ تَرَکُوا الْجِهَادَ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ وَ هَذَا هُوَ مِنْ عَذَابِ الْأُمَّةِ وَ هُوَ سُنَّةٌ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَأْتِیَ الْعَدُوَّ مَعَ الْأُمَّةِ فَیُجَاهِدَهُمْ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ فَکُلُّ سُنَّةٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیَائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْیُ فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأَنَّهُ أَحْیَا سُنَّةً قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ(2).
أَقُولُ رَوَاهُ فِی کِتَابِ الْغَایَاتِ (3) عَنْ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.
وَ فِی ف، [تحف العقول](4)
عَنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مُرْسَلًا: وَ فِیهِ وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الْجِهَادُ وَاجِبٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ وَ مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ وَ لَا یَحِلُّ قَتْلُ أَحَدٍ مِنَ الْکُفَّارِ وَ النُّصَّابِ فِی دَارِ التَّقِیَّةِ إِلَّا قَاتِلٍ أَوْ سَاعٍ فِی فَسَادٍ وَ ذَلِکَ إِذَا لَمْ تَخَفْ عَلَی نَفْسِکَ وَ لَا عَلَی أَصْحَابِکَ (5).
ص: 23
امام هدایتگر، یا مطیع او که به هدایتش اقتدا کرده است.(1)
روایت22.
کامل الزیاره: امام صادق علیه السلام فرموده است: جهاد برترین اعمال بعد از فرایضی است که هنگام جهاد واجب میگردند، و جهاد انجام نمیشود مگر همراه امام و پیشوا.(2)
روایت23.
المحاسن: امام صادق علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگامی که قصد داشت سریّهای (لشکریانی که پیامبر خود فرماندهی آنها را به عهد نداشت) را به جایی روانه کند، دنبال امیر آن سریّه میفرستاد و او را در کنار خویش و یارانش را در مقابل خود مینشاند و میفرمود: به نام خدا و به یاری خدا و در راه او و براساس دین و آئین محمد صلی الله علیه و آله حرکت کنید، از غدر و خیانت، غلّ و غش، مُثله کردن اجساد و بریدن درختان پرهیز کنید مگر اینکه ضرورت شما را مجبور گرداند، پیرمردان ناتوان، کودکان و زنان را به قتل نرسانید، و هر مردی از نزدیکترین یا دورترینِ مسلمانان نگاهش به یکی از مشرکان افتاد، آن مشرک در پناه اوست تا کلام خداوند را بشنود، و هنگامی که کلام خداوند را شنید، اگر از شما پیروی نمود پس برادر دینی شماست، و اگر امتناع ورزید از خداوند به منظور هدایت او طلب کمک کنید و او را به مکان امنِ خودش برسانید.(3)
روایت24.
المحاسن: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که مرکب سواری یکی از شما در سرزمین دشمن و هنگام پیکار در راه خدا چموش گشت و فرمان نبرد، باید ذبحش کند و عرقوب (رگ کلفت بالای پاشنه) آن را نکِشد.(4)
روایت25.
المحاسن: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: در غزوه موته جعفر طیّار بر اسب خویش سوار بود و هنگامی که دو سپاه با هم رویاروی گشتند، از اسبش پایین آمد و عرقوب آن را قطع کرد، و جعفر نخستین کسی بود که در اسلام دست به چنین کاری زد.(5)
روایت26.
تفسیر العیاشی: از أسباط بن سالم روایت شده که گفت: نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی خدمت ایشان رسید و گفت: مرا از مقصود آیه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا» {ای کسانی که ایمان آورده اید اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر از شما [انجام گرفته] باشد و خودتان را مکشید زیرا خدا همواره با شما مهربان است}، امام فرمود: مقصود خداوند از «لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ» (منع کردن از انجام) قمار است، آن مرد گفت: آیه: «و لا تَقتُلوا أنفسَکُم» به چه معناست؟ امام فرمود: مقصود این آیه مردی از ص: 25
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِثْلَهُ (1).
ف، [تحف العقول]: کِتَابٌ کَتَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِلَی زِیَادِ بْنِ النَّضْرِ حِینَ أَنْفَذَهُ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ إِلَی صِفِّینَ اعْلَمْ أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَوْمِ عُیُونُهُمْ وَ عُیُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلَائِعُهُمْ فَإِذَا أَنْتَ خَرَجْتَ مِنْ بِلَادِکَ وَ دَنَوْتَ مِنْ عَدُوِّکَ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ تَوْجِیهِ الطَّلَائِعِ فِی کُلِّ نَاحِیَةٍ وَ فِی بَعْضِ الشِّعَابِ وَ الشَّجَرِ وَ الْخَمَرِ وَ فِی کُلِّ جَانِبٍ حَتَّی لَا یُغِیرَکُمْ عَدُوُّکُمْ وَ یَکُونَ لَکُمْ کَمِینٌ وَ لَا تُسَیِّرِ الْکَتَائِبَ وَ الْقَبَائِلَ مِنْ لَدُنِ الصَّبَاحِ إِلَی الْمَسَاءِ إِلَّا تَعْبِیَةً فَإِنْ دَهَمَکُمْ أَمْرٌ أَوْ غَشِیَکُمْ مَکْرُوهٌ کُنْتُمْ قَدْ تَقَدَّمْتُمْ فِی التَّعْبِیَةِ وَ إِذَا نَزَلْتُمْ بِعَدُوٍّ أَوْ نَزَلَ بِکُمْ فَلْیَکُنْ مُعَسْکَرُکُمْ فِی إِقْبَالِ الشِّرَافِ أَوْ فِی سِفَاحِ الْجِبَالِ وَ أَثْنَاءِ الْأَنْهَارِ کَیْمَا تَکُونَ لَکُمْ رِدْءاً وَ دُونَکُمْ مَرَدّاً وَ لْتَکُنْ مُقَاتَلَتُکُمْ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ أَوِ اثْنَیْنِ وَ اجْعَلُوا رُقَبَاءَکُمْ فِی صَیَاصِی الْجِبَالِ وَ بِأَعْلَی الشِّرَافِ وَ بِمَنَاکِبِ الْأَنْهَارِ یُرْبِئُونَ لَکُمْ لِئَلَّا یَأْتِیَکُمْ عَدُوٌّ مِنْ مَکَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ وَ إِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِیعاً وَ إِذَا رَحَلْتُمْ فَارْحَلُوا جَمِیعاً وَ إِذَا غَشِیَکُمُ اللَّیْلُ فَنَزَلْتُمْ فَحُفُّوا عَسْکَرَکُمْ بِالرِّمَاحِ وَ التِّرَسَةِ وَ اجْعَلُوا رُمَاتَکُمْ یَلُونَ تِرَسَتَکُمْ کَیْلَا تُصَابَ لَکُمْ غِرَّةٌ وَ لَا تُلْقَی لَکُمْ غَفْلَةٌ وَ احْرُسْ عَسْکَرَکَ بِنَفْسِکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ توقد [تَرْقُدَ] أَوْ تُصْبِحَ إِلَّا غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً ثُمَّ لْیَکُنْ ذَلِکَ شَأْنَکَ وَ دَأْبَکَ حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی عَدُوِّکُمْ وَ عَلَیْکَ بِالتُّؤَدَةِ فِی حَرْبِکَ وَ إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَةَ إِلَّا أَنْ تُمْکِنَکَ فُرْصَةٌ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُقَاتِلَ إِلَّا أَنْ یَبْدَءُوکَ أَوْ یَأْتِیَکَ أَمْرِی وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِالْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ رَجُلَانِ
ص: 24
مسلمانان است که بر مشرکان در منازلشان یورش می برد و کشته میشود، پس خداوند متعال مسلمانان را از انجام این عمل باز میدارد.(1)
روایت27.
و در روایت ابو علی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: مردی از مسلمانان به تنهایی بر مشرکان میتاخت تا بکُشد یا کُشته شود، بنابراین خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا»{ خود را به کشتن ندهید، به راستی که خداوند نسبت به شما مهربان است}.(2)
روایت28.
تفسیر العیّاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا» فرموده است: مسلمانان در غارها بر دشمنانشان یورش میبردند، پس دشمنان هرگونه که میخواستند بر آنان چیره شده و غلبه میکردند، به همین سبب خداوند متعال مسلمانان را از یورش بردن بر مشرکان در غارها منع فرمود.(3)
روایت29.
تفسیر العیّاشی: از محمّد بن یحیی روایت شده که در تفسیر آیه «ما کان لهم إن یدخلوها إلا خائفین» گفت: یعنی ایمان را نمیپذیرند مگر هنگامی که شمشیر بر بالای سر آنها قرار داشته باشد.(4)
روایت30.
تفسیر العیّاشی: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: هر کسی مردم را به ضرب شمشیر به سوی اطاعت از خویش فراخواند حال آنکه در میان مسلمانان افراد آگاهتر از او حضور داشته باشند، گمراه و مداخله جوی است.(5)
روایت31.
تفسیر العیّاشی: عبدالله بن میمون القداح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که هر گاه علی علیه السلام قصد پیکار مینمود این دعاها را به زبان میآورد: تو راهی از راههای (رسیدن به رضایت) خود را شناساندی، و گام نهادن در آن راه را به عنوان شرط کسب رضایت خود معرفی نمودی، و اولیای خود را به سوی آن راه فراخواندی، و آن را شریفترین راه برای کسب ثواب، گرامیترین شیوه بازگشت به سوی خود و محبوبترین شیوه و مسلک قرار دادی، سپس در آن راه جانها و اموال مؤمنان را به بهای بهشت از آنان خریداری نمودی، حال آنکه در راه خدا به مبارزه و پیکار میپردازند و میکشند و کشته میشوند، این وعدهای است که حتماً از سوی خداوند محقق خواهد شد؛ خداوندا، پس مرا از جمله کسانی قرار ده که جانشان را در این راه از آنان خریداری میکنی، کسانی که به بیعتی که به تو دادهاند وفا مینمایند و عهد و پیمان خود را نشکسته و نقض نمیکنند و دچار تغییر و دگرگونی نمیشوند.(6)
ص: 26
إِمَامٌ هُدًی أَوْ مُطِیعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ حَیْدَرَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْجِهَادُ أَفْضَلُ الْأَشْیَاءِ بَعْدَ الْفَرَائِضِ فِی وَقْتِ الْجِهَادِ وَ لَا جِهَادَ إِلَّا مَعَ الْإِمَامِ (2).
سن، [المحاسن] الْوَشَّاءُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ وَ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ کِلَاهُمَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا بَعَثَ سَرِیَّةً بَعَثَ أَمِیرَهَا فَأَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ وَ أَجْلَسَ أَصْحَابَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَیْهَا وَ لَا تَقْتُلُوا شَیْخاً فَانِیاً وَ لَا صَبِیّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَدْنَی الْمُسْلِمِینَ أَوْ أَقْصَاهُمْ نَظَرَ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَهُوَ جَارٌ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ فَإِذَا سَمِعَ کَلَامَ اللَّهِ فَإِنْ تَبِعَکُمْ فَأَخُوکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ إِنْ أَبَی فَاسْتَعِینُوا بِاللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَبْلِغُوهُ إِلَی مَأْمَنِهِ (3).
سن، [المحاسن] النَّوْفَلِیُّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا حَرَنَتْ عَلَی أَحَدِکُمْ دَابَّةٌ یَعْنِی إِذَا قَامَتْ فِی أَرْضِ الْعَدُوِّ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلْیَذْبَحْهَا وَ لَا یُعَرْقِبْهَا(4).
سن، [المحاسن] عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ مُؤْتَةَ کَانَ جَعْفَرٌ عَلَی فَرَسِهِ فَلَمَّا الْتَقَوْا نَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ فَعَرْقَبَهَا بِالسَّیْفِ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ عَرْقَبَ فِی الْإِسْلَامِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَاءَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ قَالَ عَنَی بِذَلِکَ الْقِمَارَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ عَنَی بِذَلِکَ الرَّجُلَ مِنَ
ص: 25
روایت32.
امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیه «قاتلوا الذین یلونکم من الکفار» فرموده است: منظور این آیه کافران دیلم میباشد.(1)
روایت33.
تفسیر العیّاشی: عدیّ بن حاتم روایت کرده که امیر المؤمنین علیه السلام در روز مقابله با معاویه در صفین صدای خویش را تا جایی که یارانش آن را بشنوند بالا برد و فرمود: به خدا سوگند معاویه و یارانش را به قتل خواهم رساند؛ سپس در پایان کلام خویش و با صدایی آهسته فرمود: اگر خدا بخواهد، (عدیّ گوید:) من به امام علیه السلام نزدیک بودم پس گفتم: ای امیر مؤمنان، در ابتدا سوگند یاد کردی که آن کار را انجام خواهی داد ولی در پایان، این امر را موکول به تعلق مشیّت خداوندی کردی، مقصود شما از این رفتار چه بود؟ امام فرمود: به راستی که جنگ، خدعه و نیرنگ است، و من نزد مؤمنان از دروغگویان نیستم، و به این شیوه خواستم که یارانم را علیه دشمنان تحریک کنم تا دچار شکست نشوند و مورد طمع دشمنان قرار نگیرند، و انجام این عمل توسط من، پس از امروز به آنان سود خواهد رساند، إن شاء الله.(2)
روایت34.
رجال الکشی: عبدالله بن شریک از پدرش روایت کرده که گفت: هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام در روز جنگ جمل مردم را شکست داد، فرمود: کسی که از میدان جنگ میگریزد در امان است، ولی روز صفین کسی که از میدان نبرد میگریخت را به قتل رساند و کار زخمیها را یکسره کرد، أبان بن تغلب گوید: به عبدالله بن شریک گفتم: حکمت این دو شیوه رفتار متفاوت در چیست؟ عبدالله گفت: همانا اهل جمل، طلحه و زبیر را به قتل رساندند، حال آنکه در صفین، معاویه شخصا حضور داشت و فرمانده آنان بود.(3)
روایت35.
الاختصاص: علی بن ابراهیم جعفریّ از مسلم که غلام امام کاظم علیه السلام بود روایت کرده که گفت: مردی از امام پرسید: تُرکها بهترند یا اینان؟ امام فرمود: آیا هنگامی که که به ترکها میرسید شما را در پرداختن به امور دینی آزاد میگذارند؟ گفتم: فدایت شوم آری، امام فرمود: آیا اینان شما را در پرداختن به امور دینی آزاد میگذارند؟ گفتم: خیر، بلکه سعی در کشتن ما دارند، امام فرمود: پس اگر آنها (ترکها) به پیکار با اینان همّت گماردند، همراهشان
ص: 27
الْمُسْلِمِینَ یَشُدُّ عَلَی الْمُشْرِکِینَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَیُقْتَلُ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ (1).
وَ قَالَ فِی رِوَایَةِ أَبِی عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ الرَّجُلُ یَحْمِلُ عَلَی الْمُشْرِکِینَ وَحْدَهُ حَتَّی یَقْتُلَ أَوْ یُقْتَلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً قَالَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ یَدْخُلُونَ عَلَی عَدُوِّهِمْ فِی الْمَغَارَاتِ فَیَتَمَکَّنُ مِنْهُمْ عَدُوُّهُمْ فَیَقْتُلُهُمْ کَیْفَ شَاءَ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَیْهِمْ فِی الْمَغَارَاتِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی: فِی قَوْلِهِ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ یَعْنِی الْإِیمَانَ لَا یَقْبَلُونَهُ إِلَّا وَ السَّیْفُ عَلَی رُءُوسِهِمْ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ: مَنْ ضَرَبَ النَّاسَ بِسَیْفِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ فِی الْمُسْلِمِینَ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُتَکَلِّفٌ قَالَهُ لِعَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ حَیْثُ سَأَلَهُ أَنْ یُبَایِعَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ إِذَا أَرَادَ الْقِتَالَ قَالَ هَذِهِ الدَّعَوَاتِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَعْلَمْتَ سَبِیلًا مِنْ سُبُلِکَ جَعَلْتَ فِیهِ رِضَاکَ وَ نَدَبْتَ إِلَیْهِ أَوْلِیَاءَکَ وَ جَعَلْتَهُ أَشْرَفَ سُبُلِکَ عِنْدَکَ ثَوَاباً وَ أَکْرَمَهَا إِلَیْکَ مَآباً وَ أَحَبَّهَا إِلَیْکَ مَسْلَکاً ثُمَّ اشْتَرَیْتَ فِیهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فَاجْعَلْنِی مِمَّنِ اشْتَرَیْتَ فِیهِ مِنْکَ نَفْسَهُ- ثُمَّ وَفَی لَکَ بِبَیْعَتِهِ الَّتِی بَایَعَکَ عَلَیْهَا غَیْرَ نَاکِثٍ وَ لَا نَاقِضٍ عَهْداً وَ لَا یُبَدِّلُ تَبْدِیلًا مُخْتَصَرٌ(6).
ص: 26
بجنگید یا بر علیه اینان یاریشان دهید، شکّ موجود در عبارت پایانی از جانب (غلام) امام کاظم علیه السلام بوده است.(1)
روایت36.
کتاب صفین لنصربن مزاحم: زید بن وهب روایت کرده است: هنگامی که امام علی علیه السلام در روز صفین مشاهده نمود که سپاهیانش به اماکن خود بازگشته و رویارویی خود با سپاه دشمن را از سرگرفتهاند تا جایی که آنان را در اماکن و مراکزشان هدف قرار دادهاند، به سوی سپاهیان خویش آمد تا به آنان رسید، پس فرمود: همانا از جای کنده شدن و فرار شما از صفها را دیدم، فرومایگان گمنام و بیابان نشینانی از شام شما را پس میراندند، در حالی که شما از بزرگان و سرشناسان عرب و قلّههای سرفراز و بلند قامت هستید و تاریکی شب را با تلاوت قرآن آباد و روشن میگردانید و اهل دعوت به سوی حق هستید آنگاه که گناه کاران دچار گمراهی میشوند، اگر پس از پُشت کردن به سپاهیان دشمن به رویارویی با آنان بر نمیگشتید و بعد از گریختن بر آنان نمیتاختید، مجازات کسی که در روز نبرد به سپاهیان دشمن پشت میکند و از میدان نبرد میگریزد بر شما واجب میشد و طبق مشاهدات من از جمله هلاک شدگان میبودید، سرانجام قسمتی از غم و اندوهم سبک گشت و سوزش سینهام تسکین یافت آنگاه که دیدم سپاهیان شام را در هم شکستید و آنان را از لشکرگاه خود کنار زدید، آنگونه که آنان شما را در هم شکسته و از لشکرگاهتان کنار زدند، میدیدم که آنان را با شمشیرهای خود هدف قرار میدادید و از جایگاهشان میراندید تا جایی که مانند شتران سرگردان رانده شده از آبشخور بر دوش هم سوار میشدند، پس اکنون صبر پیشه سازید که آرامش بر شما نازل شده و خداوند با یقین، ثابت قدمتان خواهد گرداند، انسان شکست خورده باید بداند که مورد خشم و غضب پروردگارش قرار گرفته و خود را هلاک گردانده است، گریختن از میدان نبرد باعث نزول خشم و غضب خداوند، ذلّت و خواری پایدار و فساد و تباهی معیشت خواهد شد، گریخته از میدان نبرد را توان افزایش طول عمر نیست و رضایت پروردگارش را کسب نخواهد کرد، پس مرگ انسان قبل از گرفتار شدن به خصوصیات مذکور بهتر از رضایت دادن به اتصاف به این صفات و اذعان به آنهاست.(2)
باب سوم : احکام جهاد و نیز ذکر قسمتی از مطالب مذکور در باب سابق
آیات
وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ.(3)
{و در راه خدا انفاق کنید و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}.
- وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ
ص: 28
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُمْرَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ قَالَ الدَّیْلَمُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَدِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قَالَ یَوْمَ الْتَقَی هُوَ وَ مُعَاوِیَةُ بِصِفِّینَ فَرَفَعَ بِهَا صَوْتَهُ یُسْمِعُ أَصْحَابَهُ وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّ مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابَهُ ثُمَّ یَقُولُ فِی آخِرِ قَوْلِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ یَخْفِضُ بِهَا صَوْتَهُ وَ کُنْتُ قَرِیباً مِنْهُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ
حَلَفْتَ مَا فَعَلْتَ ثُمَّ اسْتَثْنَیْتَ فَمَا أَرَدْتَ بِذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ وَ أَنَا عِنْدَ الْمُؤْمِنِ غَیْرُ کَذُوبٍ فَأَرَدْتُ أَنْ أُحَرِّضَ أَصْحَابِی عَلَیْهِمْ لِکَیْلَا یَفْشَلُوا وَ لِکَیْ یَطْمَعُوا فِیهِمْ فَأَفْعَلُهُمْ یَنْتَفِعُوا بِهَا بَعْدَ الْیَوْمِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
کش، [رجال الکشی] طَاهِرُ بْنُ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا هَزَمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام النَّاسَ یَوْمَ الْجَمَلِ قَالَ لَا تَتْبَعُوا مُدْبِراً وَ لَا تُجْهِزُوا عَلَی جَرْحَی وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ صِفِّینَ قَتَلَ الْمُدْبِرَ وَ أَجْهَزَ عَلَی الْجَرْحَی قَالَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ قُلْتُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ مَا هَاتَانِ السِّیرَتَانِ الْمُخْتَلِفَتَانِ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَمَلِ قُتِلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ کَانَ قَائِماً بِعَیْنِهِ وَ کَانَ قَائِدَهُمْ (3).
ختص، [الإختصاص] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیُّ عَنْ مُسْلِمٍ مَوْلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ التُّرْکُ خَیْرٌ أَمْ هَؤُلَاءِ قَالَ فَقَالَ إِذَا صِرْتُمْ إِلَی التُّرْکِ یُخَلُّونَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ دِینِکُمْ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ هَؤُلَاءِ یُخَلُّونَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ دِینِکُمْ قَالَ قَالَتْ لَا بَلْ یَجْهَدُونَ عَلَی قَتْلِنَا قَالَ فَإِنْ غَزَوْهُمْ أُولَئِکَ
ص: 27
أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ* فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ.(1)
- {و هنگامی که با جالوت و سپاهیانش روبرو شدند گفتند پروردگارا بر [دلهای] ما شکیبایی فرو ریز و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز فرمای، پس آنان را به اذن خدا شکست دادند}.
- وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ.(2)
{ و[لی] بهترین جامه [لباس] تقوا است}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ* وَمَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزًا إِلَی فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ.(3)
{ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما] روی می آورند به آنان پشت مکنید، و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جایگاهش دوزخ است و چه بد سرانجامی است}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ* وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.(4)
{ای کسانی که ایمان آورده اید چون با گروهی برخورد می کنید پایداری ورزید و خدا را بسیار یاد کنید باشد که رستگار شوید، و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است}.
- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَفْقَهُونَ* الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ* مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.(5)
{ای پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند چرا که آنان قومی اند که نمی فهمند، اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند و اگر از شما هزار تن باشند به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند و خدا با شکیبایان است، هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذ سربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند شما متاع دنیا را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد و خدا شکست ناپذیر حکیم است}.
- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْرَی إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(6)
{ای پیامبر به کسانی که در دست شما اسیرند بگو اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است}.
- وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً.(7)
{و اگر [به راستی] اراده بیرون رفتن داشتند قطعا برای آن ساز و برگی تدارک می دیدند}.
- لَیْسَ عَلَی الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَی الْمَرْضَی وَلَا عَلَی الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ مَا یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَلَا عَلَی الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا یَجِدُوا مَا یُنْفِقُونَ* إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ رَضُوا بِأَنْ
ص: 29
فَاغْزُوهُمْ مَعَهُمْ أَوْ أَعِینُوهُمْ عَلَیْهِمْ الشَّکُّ مِنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (1).
کِتَابُ صِفِّینَ لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا رَأَی یَوْمَ صِفِّینَ مَیْمَنَتَهُ قَدْ عَادَتْ إِلَی مَوَاقِفِهَا وَ مَصَافِّهَا وَ کَشَفَ مَنْ بِإِزَائِهَا حَتَّی ضَارَبُوهُمْ فِی مَوَاقِفِهِمْ وَ مَرَاکِزِهِمْ أَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِمْ فَقَالَ إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ جَوْلَتَکُمْ وَ انْحِیَازَکُمْ عَنْ صُفُوفِکُمْ تَحُوزُکُمُ الْجُفَاةُ الطَّغَامُ وَ أَعْرَابُ أَهْلِ الشَّامِ وَ أَنْتُمْ لَهَامِیمُ الْعَرَبِ وَ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ وَ عُمَّارُ اللَّیْلِ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ أَهْلُ دَعْوَةِ الْحَقِّ إِذَا ضَلَّ الْخَاطِئُونَ فَلَوْ لَا إِقْبَالُکُمْ بَعْدَ إِدْبَارِکُمْ وَ کَرُّکُمْ بَعْدَ انْحِیَازِکُمْ وَجَبَ عَلَیْکُمْ مَا وَجَبَ عَلَی الْمُوَلِّی یَوْمَ الزَّحْفِ دُبُرَهُ وَ کُنْتُمْ فِیمَا أَرَی مِنَ الْهَالِکِینَ وَ لَقَدْ هَوَّنَ عَلَیَّ بَعْضَ وَجْدِی وَ شَفَی بَعْضَ أُحَاحِ صَدْرِی أَنِّی رَأَیْتُکُمْ بِآخِرَةٍ حُزْتُمُوهُمْ کَمَا حَازُوکُمْ وَ أَزَلْتُمُوهُمْ مِنْ مَصَافِّهِمْ کَمَا أَزَالُوکُمْ تَحُوزُونَهُمْ بِالسُّیُوفِ لِیَرْکَبَ أَوَّلُهُمْ آخِرَهُمْ کَالْإِبِلِ الْمُطْرَدَةِ الْهِیمِ فَالْآنَ فَاصْبِرُوا أُنْزِلَتْ عَلَیْکُمُ السَّکِینَةُ وَ ثَبَّتَکُمُ اللَّهُ بِالْیَقِینِ وَ لْیَعْلَمِ الْمُنْهَزِمُ أَنَّهُ مُسْخِطٌ لِرَبِّهِ وَ مُوبِقُ نَفْسِهِ وَ فِی الْفِرَارِ مَوْجِدَةٌ لِلَّهِ عَلَیْهِ وَ الذُّلُّ اللَّازِمُ وَ فَسَادُ الْعَیْشِ عَلَیْهِ وَ إِنَّ الْفَارَّ مِنْهُ لَا یَزِیدُ فِی عُمُرِهِ وَ لَا یَرْضَی رَبُّهُ فیموت [فَمَوْتُ] الرَّجُلِ مَحْقاً قَبْلَ إِتْیَانِ هَذِهِ الْخِصَالِ خَیْرٌ مِنَ الرِّضَا بِالتَّلَبُّسِ بِهَا وَ الْإِقْرَارِ عَلَیْهَا(2).
البقرة: وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ(3) و قال تعالی: وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ
ص: 28
یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ.(1)
{بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد ] خرج کنند در صورتی که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی نمایند هیچ گناهی نیست [و نیز] بر نیکوکاران ایرادی نیست و خدا آمرزنده مهربان است، و [نیز] گناهی نیست بر کسانی که چون پیش تو آمدند تا سوارشان کنی [و] گفتی چیزی پیدا نمی کنم تا بر آن سوارتان کنم برگشتند و در اثر اندوه از چشمانشان اشک فرو می ریخت که [چرا] چیزی نمی یابند تا [در راه جهاد] خرج کنند، ایراد فقط بر کسانی است که با اینکه توانگرند از تو اجازه [ترک جهاد] می خواهند [و به این] راضی شده اند که با خانه نشینان باشند و خدا بر دلهایشان مهر نهاد در نتیجه آنان نمی فهمند} .
- وَسَرَابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ.(2)
{و تن پوشها [=زره ها]یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید}.
- وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ.(3)
{و به [داوود] فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید}.
- فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِکَ وَلَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ.(4)
{پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید گردنها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید}.
- لَیْسَ عَلَی الْأَعْمَی حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ.(5)
{بر نابینا گناهی نیست و بر لنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست [که در جهاد شرکت نکنند]}.
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِن یَکُن مِّنکُم مِّائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا»{ای پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند} گفته است: این حُکم مربوط به اوایل نبوّت بوده و در مورد اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله صادر شده است، به این ترتیب که بر یک مسلمان واجب بود با ده نفر از کافران به مبارزه بپردازد و اگر میگریخت و به آنان پشت میکرد، به منزله گریز از میدان نبرد بود، همچنین بر صد نفر از مسلمانان واجب بود که با هزار نفر از کافران پیکار کنند، سپس خداوند متعال پی برد که در آنان ضعف وجود دارد و توانایی انجام چنین کاری را ندارند، پس این آیه را نازل فرمود: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّ-هُ عَنکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّائَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّ-هُ مَعَ الصَّابِرِینَ»{اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند و اگر از شما هزار تن باشند به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند و خدا با شکیبایان است}، بنابراین خداوند متعال بر مسلمانان واجب گرداند که هر یک از آنان با دو نفر از کفّار مبارزه کند، و اگر از مقابله با آن دو نفر بگریزد به منزله فرار از میدان نبرد خواهد بود، امّا اگر تعداد کافران سه نفر باشد و یک نفر از مسلمانان از مقابله و پیکار با آنان بگریزد، گریز از میدان نبرد محسوب نمیشود.(6)
میگویم
نظیر آنچه در تفسیر علی بن ابراهیم ذکر شد، در تفسیر نعمانی از امام علی علیه السلام روایت شده است، سپس امام فرموده است: آیه «و قولوا للناس حُسنا» که منظور یهودیانی میباشد که پیامبر صلّی الله علیه و آله با آنان مصالحه و آشتی نمود، نسخ شده است، و آنگاه که پیامیر از غزوه تبوک بازگشت خداوند آیه «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» تا «حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ» را نازل فرمود و مصالحه بین پیامبر و یهودیان با این آیه نسخ شد.
ص: 30
أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ (1)
الأعراف: وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ(2)
الأنفال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(3)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (4)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (5)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (6)
التوبة: وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً(7)
و قال تعالی: لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ
ص: 29
روایت2.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: فرستادگان و گروگانها در جنگ نباید کشته شوند.(1)
روایت3.
قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام درباره دریافت مزد به هنگام جنگ سؤال شد، امام در پاسخ فرمود: اشکالی ندارد که شخصی در دفاع از شخص دیگر به جهاد و پیکار بپردازد و از او مزد دریافت کند.(2)
روایت4.
قرب الإسناد: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: جنگ خدعه و نیرنگ است؛ وقتی حدیثی از احادیث رسول خدا صلّی الله علیه و آله را برای شما روایت کنم، پس سوگند به خدا اگر از آسمان فرو افتم یا پرنده مرا برباید، نزد من محبوبتر از آن است که حدیثی را به دروغ به رسول خدا صلّی الله علیه و آله نسبت دهم؛ همچنین اگر از جانب خویش برای شما سخن بگویم خواهم گفت: جنگ، خدعه و نیرنگ است؛ پیامبر صلی الله علیه و آله را خبر رسید که بنی قریظه به ابوسفیان خبر داده اند: آنگاه که شما و محمّد صلی الله علیه و آله در میدان نبرد رویاروی گشتید، یاور و پشتیبانتان خواهیم بود؛ آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله به پا خاست و ما را مورد خطاب قرار داد و فرمود: بنی قریظه به ما نامه نوشتهاند که اگر با سپاه ابوسفیان رویاروی گردیم یاری و پشتیبانمان خواهند بود، این سخن به ابوسفیان رسید، پس گفت: یهودیان خیانت کردند، آنان را ترک گویید.(3)
روایت5.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در آن هنگام (بعد از جنگ با بنی قریظه) یهودیان بنی قریظه را بر اساس موی پشت زهار پیش آورد، پس هر یک از آنان را که بر پشت زهارش موی روییده بود (به سنّ بلوغ رسیده بود) به قتل رساند و هر یک که به سنّ بلوغ نرسیده بود را به اسیران ملحق کرد.(4)
روایت6.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: نجده حروریّ در نامهای به ابن عباس رضیالله عنه از وی چهار سؤال پرسید: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله زنان را مجبور به جهاد میکرد و آیا چیزی را بین آنان تقسیم مینمود؟ خُمس به چه کسانی تعلّق دارد؟ یتیم بودنِ یتیم چه زمانی به پایان میرسد؟ آیا اسیران به قتل رسانده میشوند؟
ابن عباس رضیالله عنه در پاسخ وی نوشت: اما سؤال تو در مورد زنان، پاسخش آنست که رسول خدا صلّی الله علیه و آله قسمتی از غنائم جنگی را به آنان میبخشید و چیزی را میان آنان تقسیم نمینمود؛ در مورد خُمس چنین میپنداریم که متعلّق به ما اهل بیت است و گروهی چنین میپندارند که ما سهمی از آن نداریم، پس صبر پیشه ساختیم؛ امّا یتیم بودن یتیم زمانی پایان میپذیرد که به سن بلوغ و احتلام رسیده باشد
ص: 31
یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (1)
النحل: وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ (2)
الأنبیاء: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (3)
محمد: فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ (4)
الفتح: لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ (5).
فس، [تفسیر القمی]: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً قَالَ کَانَ الْحُکْمُ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّةِ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الرَّجُلَ الْوَاحِدَ وَجَبَ عَلَیْهِ أَنْ یُقَاتِلَ عَشَرَةً مِنَ الْکُفَّارِ فَإِنْ هَرَبَ مِنْهُمْ فَهُوَ الْفَارُّ مِنَ الزَّحْفِ وَ الْمِائَةُ یُقَاتِلُوا أَلْفاً ثُمَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ فِیهِمْ ضَعْفاً لَا یَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَنْ یُقَاتِلَ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رَجُلَیْنِ مِنَ الْکُفَّارِ فَإِنْ فَرَّ مِنْهُمَا فَهُوَ الْفَارُّ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْ کَانُوا ثَلَاثَةً مِنَ الْکُفَّارِ وَ وَاحِدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَفَرَّ الْمُسْلِمُ مِنْهُمْ فَلَیْسَ هُوَ الْفَارُّ مِنَ الزَّحْفِ (6).
قد مر مثله فی تفسیر النعمانی فی کتاب القرآن عن أمیر المؤمنین علیه السلام ثم قال علیه السلام نسخ قوله وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً یعنی الیهود حین هادنهم رسول الله صلی الله علیه و آله فلما رجع من غزاة تبوک أنزل الله تعالی قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ إلی قوله حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ فنسخت هذه الآیة تلک الهدنة.
ص: 30
مگر آنکه از او درک و شعور کافی احساس نشود، که در این حالت یتیم، سفیه یا ضعیفی است که ولیّ او نگاهش میدارد، امّا رسول خدا صلّی الله علیه و آله اسیران را به قتل نمیرساند ولی خضر علیه السلام اسیران کافر را به قتل میرساند و اسیران مؤمن را رها میکرد، تو نیز اگر آنچه خضر در مورد آنان میدانست را میدانی، پس آگاهتری.(1)
روایت7.
أمالی الطوسی: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هر عهد و پیمانی که در زمان جاهلیت بوده است اسلام آن را تقویت کرد و عهد و پیمانی در اسلام نیست(2)، چرا که مسلمانان علیه غیر مسلمانان متحد هستند، به طوری که اگر دورترین آنان به غیر مسلمانان امان دهد، نزدیکترین مسلمان به بلاد کفر، آن امان را رعایت میکند. جنگجویان مسلمان، غنایم را با کسانی که در خانه نشستهاند تقسیم میکنند. انسان مؤمن به خاطر انسان کافر کشته نمیشود؛ چرا که دیه کافر نصف دیه مومن است وجلَب و جنَب در اسلام نیست(3) و صدقههای آنها فقط در خانههایشان گرفته میشود. .(4)
روایت8.
أمالی الطوسی: از عطیّه که مردی از بنی قریظه بود روایت شده که گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از اسیران ما دیدن کرد و هر کسی که مرکبی داشت که بر آن سوار شود را به قتل رساند و هر کسی که مرکبی نداشت را رها ساخت، من مرکبی نداشتم پس رهایم ساخت.(5)
روایت9.
قرب الإسناد: از حنّان روایت شده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: جبرئیل امین خبر وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله را به وی داد حال آنکه سالم بود و هیچ بیماریای نداشت، پس پیامبر ندای اقامه نماز سر داد تا مردم جمع گردند، و مهاجرین و انصار را با سلاحهایشان فراخواند، آنگاه مردم گرد آمدند و پیامبر بالای منبر رفت و پس از حمد و ستایش خداوند خبر وفات خود را به ایشان داد و فرمود: خداوند را به سرپرستِ بعد از خود بر امّتم یاد آوری میکنم که از بی رحم بودن نسبت به گروه مسلمانان بر حذر باشد، پس بزرگ آنان را گرامی دارد و به صغیرشان رحم کند، علمای آنان را بزرگ شمارد و باعث ضرر و زیان امّت نشود که ذلیلشان گرداند و آنان را کوچک نشمارد که سبب کفرشان گردد، و درگاه خود را به روی آنان نبندد که به علّت آن توانگران، ضعیفان را از بین ببرند، و مردم را در مرزهای سرزمینشان گرد نیاورد که باعث از میان رفتن نسل امّتم شود، سپس فرمود: خداوندا، من پیام خویش را ابلاغ نموده و به پند و نصیحت پرداختم؛ امام صادق علیه السلام فرمود: این آخرین کلامی بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر بالای منبر ایراد فرمود.(6)
ص: 32
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یُقْتَلُ الرُّسُلُ وَ لَا الرُّهُنُ (1).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ أَجْعَالِ الْغَزْوِ فَقَالَ لَا بَأْسَ أَنْ یَغْزُوَ الرَّجُلُ عَنِ الرَّجُلِ وَ یَأْخُذَ مِنْهُ الْجُعْلَ (2).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْحَرْبُ خُدْعَةٌ إِذَا حَدَّثْتُکُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدِیثاً فَوَ اللَّهِ لَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ أَوْ تَخْطَفَنِی الطَّیْرُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَکْذِبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذَا حَدَّثْتُکُمْ عَنِّی فَإِنَّمَا الْحَرْبُ خُدْعَةٌ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَهُ أَنَّ بَنِی قُرَیْظَةَ بَعَثُوا إِلَی أَبِی سُفْیَانَ أَنَّکُمْ إِذَا الْتَقَیْتُمْ أَنْتُمْ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَمْدَدْنَاکُمْ وَ أَعَنَّاکُمْ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَخَطَبَنَا فَقَالَ إِنَّ
بَنِی قُرَیْظَةَ بَعَثُوا إِلَیْنَا أَنَّا إِذَا الْتَقَیْنَا نَحْنُ وَ أَبُو سُفْیَانَ أمددونا [أَمَدُّونَا] وَ أَعَانُونَا فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا سُفْیَانَ فَقَالَ غَدَرَتْ یَهُودُ فَارْتَحَلَ عَنْهُمْ (3).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ عَرَضَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ یَعْنِی بَنِی قُرَیْظَةَ عَلَی الْعَانَاتِ فَمَنْ وَجَدَهُ أَنْبَتَ قَتَلَهُ وَ مَنْ لَمْ یَجِدْهُ أَنْبَتَ أَلْحَقَهُ بِالذَّرَارِیِ (4).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ کَتَبَ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَسْأَلُهُ عَنْ أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْزُو بِالنِّسَاءِ وَ هَلْ کَانَ یَقْسِمُ لَهُنَّ شَیْئاً وَ عَنْ مَوْضِعِ الْخُمُسِ وَ عَنِ الْیَتِیمِ مَتَی یَنْقَطِعُ یُتْمُهُ وَ عَنْ قَتْلِ الذَّرَارِیِّ فَکَتَبَ إِلَیْهِ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَمَّا قَوْلُکَ فِی النِّسَاءِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُحْذِیهِنَّ وَ لَا یَقْسِمُ لَهُنَّ شَیْئاً وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَإِنَّا نَزْعُمُ أَنَّهُ لَنَا وَ زَعَمَ قَوْمٌ أَنَّهُ لَیْسَ لَنَا فَصَبَرْنَا وَ أَمَّا الْیَتِیمُ فَانْقِطَاعُ یُتْمِهِ أَشُدُّهُ وَ هُوَ الِاحْتِلَامُ
ص: 31
روایت10.
قرب الإسناد: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام به امیران لشکرها چنین مینوشت: شما را در مورد کشاورزان به خدا سوگند میدهم که مبادا از جانب شما مورد ظلم و ستم قرار گیرند.(1)
روایت11.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: اطعام اسیر و نیکی کردن به او، حقیّ واجب است اگرچه قرار باشد فردا او را بکشی.(2)
روایت12.
قرب الإسناد: علی از برادرش علیه السلام درباره مردی سؤال پرسید که برده مشرکی را در سرزمین شرک خریداری میکند، آنگاه برده میگوید: توانایی راه رفتن ندارم؛ و مسلمانان نیز بیم آن دارند که برده به مشرکان ملحق شود، آیا کشتن او جایز است؟ امام فرمود: اگر چنین بیمی وجود داشته باشد کُشتن او جایز است.(3)
روایت13.
علل الشرایع: از علی بن حسین علیهما السلام روایت شده که فرمود: اگر کسی را به اسارت گرفتی و او از راه رفتن عاجز شد و تو نیز مرکبی همراه نداشتی، او را آزاد کن و به قتل نرسان، چرا که از حُکم امام در مورد او بی خبر هستی؛ همچنین فرموده است: آنگاه که اسیر به دین اسلام درآید، خونش ریخته نخواهد شد و جزء غنائم است.(4)
روایت14.
تفسیر علی بن ابراهیم: آیه «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهَاجِرُوا مَا لَکُم مِّن وَلَایَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَ اللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» {و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راه خدا] هجرت کنند و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند یاری آنان بر شما [واجب] است مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست}، در مورد اعراب بادیه نشین نازل شده است، به این ترتیب که رسول خدا صلّی الله علیه و آله با اعراب بادیه نشین مصالحه نمود که آنان را در سرزمینهایشان راحت بگذارد و مجبور به مهاجرت به سوی مدینه نباشند، و هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله اراده فرمود آنان را به میدان نبرد بفرستد و سهمی از غنیمت نداشته باشند، اعراب بادیه نشین نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله خواستند اگر قبایل بادیه نشین دیگر قصد حمله به آنان را داشتند و یا به مصیبتی از جانب دشمنانشان گرفتار آمدند پیامبر آنان را یاری دهد، مگر آنکه آن قبایل از جمله قبایلی باشند که میان آنان و پیامبر عهد و میثاقی زماندار برقرار است.(5)
روایت15.
الخصال: امام علی علیه السلام فرموده است: تعرّبی پس از هجرت(6) ص: 33
إِلَّا أَنْ لَا تُؤْنِسَ مِنْهُ رُشْداً فَیَکُونَ عِنْدَکَ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً فَیُمْسِکُ عَلَیْهِ وَلِیُّهُ وَ أَمَّا الذَّرَارِیُّ فَلَمْ یَکُنِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْتُلُهَا وَ کَانَ الْخَضِرُ علیه السلام یَقْتُلُ کَافِرَهُمْ وَ یَتْرُکُ مُؤْمِنَهُمْ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ مِنْهُمْ مَا یَعْلَمُ الْخَضِرُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّمَا حَلْفٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّ الْإِسْلَامَ لَمْ یَرُدَّهُ وَ لَا حَلْفَ فِی الْإِسْلَامِ الْمُسْلِمُونَ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یُجِیرُ عَلَیْهِمْ أَدْنَاهُمْ وَ یَرُدُّ عَلَیْهِمْ أَقْصَاهُمْ تُرَدُّ سَرَایَاهُمْ عَلَی قُعَّدِهِمْ لَا یُقْتَلُ مُؤْمِنٌ بِکَافِرٍ وَ دِیَةُ الْکَافِرِ نِصْفُ دِیَةِ الْمُؤْمِنِ وَ لَا جَلَبَ وَ لَا جَنَبَ وَ لَا تُؤْخَذُ صَدَقَاتُهُمْ إِلَّا فِی دُورِهِمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا الْحَدِیثَ فِی خُطْبَةِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ مَخْلَدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْکُمَیْتِ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مَهْدِیٍّ عَنْ أَبِی شِهَابٍ عَنِ الْحَجَّاجِ بْنِ أَرْطَاةَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَطِیَّةَ رَجُلٍ مِنْ بَنِی قُرَیْظَةَ قَالَ: عُرِضْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ کَانَتْ لَهُ عَانَةٌ قَتَلَهُ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ عَانَةٌ تَرَکَهُ فَلَمْ تَکُنْ لِی عَانَةٌ فَتَرَکَنِی (3).
ب، [قرب الإسناد] عَنْهُمَا عَنْ حَنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: نُعِیَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَفْسُهُ وَ هُوَ صَحِیحٌ لَیْسَ بِهِ وَجَعٌ قَالَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ نَادَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ بِالسِّلَاحِ قَالَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَنَعَی إِلَیْهِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ قَالَ أُذَکِّرُ اللَّهَ الْوَالِیَ مِنْ بَعْدِی عَلَی أُمَّتِی أَلَّا یَرْحَمَ عَلَی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ فَأَجَلَّ کَبِیرَهُمْ وَ رَحِمَ صَغِیرَهُمْ وَ وَقَّرَ عَالِمَهُمْ وَ لَمْ یُضِرَّ بِهِمْ فَیُذِلَّهُمْ وَ لَمْ یُصَغِّرْهُمْ فَیُکْفِرَهُمْ وَ لَمْ یُغْلِقْ بَابَهُ دُونَهُمْ فَیَأْکُلَ قَوِیُّهُمْ ضَعِیفَهُمْ وَ لَمْ یُجَمِّرْهُمْ فِی ثُغُورِهِمْ فَیَقْطَعَ نَسْلَ أُمَّتِی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ قَدْ بَلَّغْتُ وَ نَصَحْتُ فَاشْهَدْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا آخِرُ کَلَامٍ تَکَلَّمَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی الْمِنْبَرِ(4).
ص: 32
و هجرتی پس از فتح مکه وجود ندارد.(1)
روایت16.
تفسیر العیاشی: حسین بن صالح از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که امام علی علیه السلام میفرمود: هر کسی که از رویارویی با دو نفر از دشمنان در میدان نبرد بگریزد، از میدان نبرد گریخته است؛ ولی هر کسی که از رویارویی با سه نفر از دشمنان بگریزد، برای او فرار از میدان نبرد محسوب نمیشود.(2)
روایت17.
نوادر الراوندی: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که امام حسن بن علی علیهما السلام میفرمود: امام علی علیه السلام شخصاً در میدان نبرد به پیکار میپرداخت و لباسها و سلاح کشتهشدگان را از تن آنان در نمیآورد.(3)
روایت18.
با همین سند امام علی علیه السلام فرموده است: ابودجانة انصاری عمّامه بر سر نهاد و گوشه آن را از پشت سر و میان دو کتف خویش آویزان کرد، سپس متکبرانه و با غرور در بین دو صف میدان نبرد شروع به راه رفتن کرد، پس پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: این، راه رفتنی است که خداوند متعال جز در میدان نبرد از آن بیزار است.(4)
روایت19.
امام علی علیه السلام فرموده است: هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرا به سوی یمن فرستاد، فرمود: ای علی، با کسی پیکار مکن مگر آنکه پیشتر او را به اسلام دعوت کرده باشی، سوگند به خدا که هدایت یافتن یک شخص به وسیله تو، در حالی که دوستی و ولایتت را برگزیده است، برای تو از هر چیزی که خورشید بر آن طلوع میکند بهتر است.(5)
روایت20.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: مرکب امیر قوم باید کُندترین مرکبها باشد.(6)
روایت21.
امام علی علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپاهی را به سوی قبیله خثعم فرستاد، هنگامی که سپاه اسلام مردان آن قبیله را محاصره کرد آنان به سجده در افتادند، ولی برخی از آنان در آن حال نیز کشته شدند، این خبر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله رسید، پس فرمود: نصف دیه کشته شدگان به خاطر سجدهای که گزاردهاند به ورثه آنان تعلق میگیرد. سپس فرمود: من از هر مسلمانی که در سرزمین جنگ با مشرکی از مشرکان هم نشینی کند بری هستم.(7)
روایت22.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: در جنگ کسی را به قتل نرسانید مگر
ص: 34
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَکْتُبُ إِلَی أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ فِی فَلَّاحِی الْأَرْضِ أَنْ یُظْلَمُوا قِبَلَکُمْ (1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ علیه السلام: إِطْعَامُ الْأَسِیرِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَیْهِ حَقٌّ وَاجِبٌ وَ إِنْ قَتَلْتَهُ مِنَ الْغَدِ(2).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اشْتَرَی عَبْداً مُشْرِکاً وَ هُوَ فِی أَرْضِ الشِّرْکِ فَقَالَ الْعَبْدُ لَا أَسْتَطِیعُ الْمَشْیَ وَ خَافَ الْمُسْلِمُونَ أَنْ یَلْحَقَ الْعَبْدُ بِالْعَدُوِّ أَ یَحِلُّ قَتْلُهُ قَالَ إِذَا خَافَ حَلَّ قَتْلُهُ (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: إِنْ أَخَذْتَ الْأَسِیرَ فَعَجَزَ عَنِ الْمَشْیِ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَکَ مَحْمِلٌ فَأَرْسِلْهُ وَ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا حُکْمُ الْإِمَامِ فِیهِ وَ قَالَ الْأَسِیرُ إِذَا أَسْلَمَ فَقَدْ حُقِنَ دَمُهُ وَ صَارَ فَیْئاً(4).
فس، [تفسیر القمی]: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْأَعْرَابِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ عَلَی أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَا بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ وَ أَوْجَبُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمُ الْأَعْرَابُ مِنْ غَیْرِهِمْ أَوْ دَهَاهُمْ دَهْمٌ مِنْ عَدُوِّهِمْ أَنْ یَنْصُرَهُمْ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الرَّسُولِ عَهْدٌ وَ مِیثَاقٌ إِلَی مُدَّةٍ(5).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ لَا
ص: 33
آنکه تیغ اصلاح بر او مرور کرده باشد.(1)
روایت23.
همچنین فرموده است: هر که به خاطر چیزی اسلام آورده باشد، آن چیز متعلّق به او است.(2)
روایت24.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله سپاهی را به فرماندهی کسی غیر از خود به جایی فرستاد و به آنان فرمود: باید شعار شما «حم لاینصرون: حم، دشمنان پیروز نمیشوند» باشد، چرا که این، اسمی از اسمهای عظیم خداوند است.(3)
روایت25.
امام علی علیه السلام فرموده است: شعار رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه بدر (یا منصور، أَمِت: ای یاری شده، بمیران) بود، و شعار در غزوه احد برای مهاجرین: (یا بنی عبدالله)، برای خزرجیان: (یا بنی عبدالرحمن) و برای أوسیان: (یا بنی عبیدالله) بود.(4)
روایت26.
امام علی علیه السلام فرموده است: گروهی از مردم از (مزینه) نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند، پس به آنان فرمود: شعار شما چیست؟ گفتند: (حرام)، پیامبر فرمود: بلکه شعار شما باید (حلال) باشد.(5)
روایت27.
امام علی علیه السلام فرموده است: شعار اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله در روز پیکار با مسیلمه: (یا أصحاب البقره: ای یاوران گاو) و شعار مسلمانان در همراهی با خالد بن ولید: (أَمِت أَمِت: بمیران بمیران) بود.(6)
روایت28.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه (ذات السّلاسل) سی اسب را همراه امام علی علیه السلام روانه کرد و فرمود: ای علی! برای تو آیه ای را که در باره «نفقه اسب» است می خوانم: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً»{آنان که اموال خود را شب وروز وبه صورت پنهانی و آشکارا میبخشند}. این نفقه بر اسب است، که به طور پنهان و آشکار صورت می گیرد.(7)
روایت29.
کتاب صفین: از یزید بن وهب روایت شده که امام علی علیه السلام در جنگ صفین فرمود: تا چه زمان همه ما در راه به خیزش در آودن قوم تلاش نمیکنیم؟ سپس امام در شامگاه سه شنبه و شب چهار شنبه بعد از عصر و به قصد خواندن خطبه برخاست و فرمود: سپاس مخصوص خداوندی است که آنچه را نقض کرده اصلاح نمیگرداند، و سخن را پی گرفته تا آنجا که فرمود: هان که فردا دشمن را ملاقات کنید، إن شاء الله، پس در این شب قیام را طولانی گردانید، بسیار به تلاوت قرآن بپردازید، از خداوند درخواست صبر و پیروزی کنید، با جدّیت و دوراندیشی با دشمنان رویاروی شوید و از جمله صادقین باشید، آنگاه امام به مکان خویش بازگشت و مردم نیز به سوی شمشیرها،
ص: 35
هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقُولُ مَنْ فَرَّ مِنْ رَجُلَیْنِ فِی الْقِتَالِ مِنَ الزَّحْفِ فَقَدْ فَرَّ مِنَ الزَّحْفِ وَ مَنْ فَرَّ مِنْ ثَلَاثَةِ رِجَالٍ فِی الْقِتَالِ مِنَ الزَّحْفِ فَلَمْ یَفِرَّ(2).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُبَاشِرُ الْقِتَالَ بِنَفْسِهِ وَ لَا یَأْخُذُ السَّلَبَ (3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: اعْتَمَّ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَرْخَی عَذَبَةَ الْعِمَامَةِ مِنْ خَلْفِهِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ ثُمَّ جَعَلَ یَتَبَخْتَرُ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ لَمِشْیَةٌ یُبْغِضُهَا اللَّهُ تَعَالَی إِلَّا عِنْدَ الْقِتَالِ (4).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَمَّا بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قَالَ یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلْ أَحَداً حَتَّی تَدْعُوَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ یَا عَلِیُ (5).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَمِیرُ الْقَوْمِ أَقْطَفُهُمْ دَابَّةً(6).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَیْشاً إِلَی خَثْعَمٍ فَلَمَّا غَشُوهُمْ اسْتَعْصَمُوا بِالسُّجُودِ فَقَتَلَ بَعْضَهُمْ فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِلْوَرَثَةِ نِصْفُ الْعَقْلِ بِصَلَاتِهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْ کُلِّ مُسْلِمٍ نَزَلَ مَعَ مُشْرِکٍ فِی دَارِ الْحَرْبِ (7).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَقْتُلُوا فِی الْحَرْبِ إِلَّا مَنْ
ص: 34
نیزهها و تیرهایشان هجوم آورده و به اصلاح آنها پرداختند.(1)
روایت30.
روایت شده که امام علی علیه السلام در ایّام عادّی بر استر خویش سوار میشد و سوار شدن بر آن را میپسندید، ولی هنگام وقوع جنگ فرمود: اسبی برای من حاضر گردانید؛ پس اسب سیاه رنگی برای امام حاضر کردند که با دو طناب افسار شده بود، با دو دستش به کند و کاو در تمام زمین میپرداخت و دارای صدا و شیهه غرّایی بود، امام بر آن سوار شد و فرمود: «سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنّا له مقرنین و لا حول و لا قوّه الا بالله العلی العظیم: {پاک و منزه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت خداوند نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم، و نیست توان و قدرتی مگر به واسطه خدای بلند مرتبه بزرگوار}.(2)
روایت31.
از تمیم روایت شده است: امام علی علیه السلام هنگام رفتن به سوی پیکار و سوار شدن بر مرکب خویش، اسم خداوند را به زبان آورده و میفرمود: سپاس و ستایش مخصوص خداوند است به خاطر ارزانی داشتن نعمتهایش بر ما و فضل و بخشش بزرگوارانهاش، پاک و منزّه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت خداوند نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم و به راستی که بازگشت ما به سوی پروردگارمان است؛ آنگاه رو به قبله ایستاده و دستانش را بلند کرده و میفرمود: خداوندا، گامها در راه تو به حرکت در میآیند، بدنها در خدمت تو به رنج افکنده میشوند، قلبها به سوی تو متمایل شده و دستها به درگاه تو بلند میشوند و چشمها به آستان تو خیره میگردند، پروردگارا، میان ما و دشمنانمان به حقّ داوری فرما که تو از بهترین داورانی، سپس میفرمود: براساس برکت خداوند به راه افتید، الله اکبر، الله اکبر، لا إله إلّا الله و الله اکبر، یا أحد یا صمد، ای پروردگار محمد، شر ّستمکاران را از ما دور گردان، سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است، پروردگاری که بخشایشگر و مهربان است و صاحب روز جزا است، پروردگارا، تنها تو را میپرستیم و از تو طلب کمک مینماییم، بسم الله الرحمن الرحیم لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم؛ این شعار امام علی علیه السلام در جنگ صفین بود.(3)
روایت32.
از أصبغ روایت شده که امام علی علیه السلام در هیچ پیکاری شرکت نمیکرد مگر آنکه ندا سر میداد: (یا کهیعص).(4)
روایت33.
روایت شده که امام علی علیه السلام در روز جنگ صفین میفرمود: خداوندا، دیدهها به آستان تو خیره، دستها به درگاه تو گشوده، زبانها در محضر تو دعا خوان، قلبها به سوی تو متمایل و گامها در راه تو به حرکت درمیآیند، تنها تویی که حاکم بر اعمال هستی، پس میان ما و دشمنان به حق داوری کن که تو بهترین داوران هستی؛ خداوندا، ما از غیبت پیامبرمان، قلّت عدد خویش
ص: 36
جَرَتْ عَلَیْهِ الْمَوَاسِی (1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَسْلَمَ عَلَی شَیْ ءٍ فَهُوَ لَهُ (2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَرِیَّةٍ بَعَثَهَا لِیَکُنْ شِعَارُکُمْ حم لَا یُنْصَرُونَ فَإِنَّهُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی عَظِیمٌ (3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: کَانَ شِعَارُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی یَوْمِ بَدْرٍ یَا مَنْصُورُ أَمِتْ وَ کَانَ شِعَارُهُمْ یَوْمَ أُحُدٍ لِلْمُهَاجِرِینَ یَا بَنِی عَبْدِ اللَّهِ وَ لِلْخَزْرَجِ یَا بَنِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ لِلْأَوْسِ یَا بَنِی عُبَیْدِ اللَّهِ (4).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَدِمَ نَاسٌ مِنْ مُزَیْنَةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ مَا شِعَارُکُمْ فَقَالُوا حَرَامٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ شِعَارُکُمْ حَلَالٌ (5).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: کَانَ شِعَارُ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ مُسَیْلَمَةَ یَا أَصْحَابَ الْبَقَرَةِ وَ کَانَ شِعَارُ الْمُسْلِمِینَ مَعَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ أَمِتْ أَمِتْ (6).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام ثَلَاثِینَ فَرَساً فِی غَزْوَةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ أَتْلُو عَلَیْکَ آیَةً فِی نَفَقَةِ الْخَیْلِ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً هِیَ النَّفَقَةُ عَلَی الْخَیْلِ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً(7).
کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ فِی صِفِّینَ حَتَّی مَتَی لَا نُنَاهِضُ الْقَوْمَ بِأَجْمَعِنَا قَالَ فَقَامَ فِی النَّاسِ عَشِیَّةَ الثَّلَاثَاءِ لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ بَعْدَ الْعَصْرِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُبْرَمُ مَا نَقَضَ وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی قَوْلِهِ أَلَا إِنَّکُمْ لَاقُو الْعَدُوِّ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَأَطِیلُوا اللَّیْلَةَ الْقِیَامَ وَ أَکْثِرُوا تِلَاوَةَ الْقُرْآنِ وَ اسْأَلُوا اللَّهَ الصَّبْرَ وَ النَّصْرَ وَ الْقَوْهُمْ بِالْجِدِّ وَ الْحَزْمِ وَ کُونُوا صَادِقِینَ ثُمَّ انْصَرَفَ وَ وَثَبَ النَّاسُ إِلَی سُیُوفِهِمْ
ص: 35
و کثرت عدد دشمنان، پراکندگی خواستههایمان، سختی زمانه و ظهور فتنهها، به درگاه تو شکایت میکنیم، خداوندا، ما را با گشایشی سریع و پیروزیای که به واسطه آن سلطان حقّ را عزّت بخشیده و آشکار میگردانی در مقابل مشکلات یاری برسان.(1)
روایت34.
روایت شده که امام علی علیه السلام هرگاه قصد رفتن به میدان نبرد داشت، بر مرکب خویش مینشست و میفرمود: سپاس و ستایش مخصوص خداوند است به خاطر ارزانی داشتن نعمتهایش بر ما و فضل و بخشش بزرگوارانهاش، پاک و منزه است خداوندی که این مرکب را برای ما مسخّر گردانده و اگر قدرت او نبود ما توانایی به زیر کشیدنش را نداشتیم و به راستی که بازگشت ما به سوی پروردگارمان میباشد؛ آنگاه مرکب خویش را رو به قبله قرار میداد و دستهایش را به سوی آسمان بلند کرده و میفرمود: خداوندا، به سوی تو قدم ها جابهجا میگردد، قلبها متمایل، دستها بلند و دیدهگان خیره میشود؛ خداوندا، ما از غیبت پیامبرمان در میان خویش، کثرت دشمنان و پراکندگی خواستههایمان به درگاه تو شکایت میکنیم، پروردگارا، میان ما و دشمنانمان به حقّ داوری فرما که تو بهترین داوران هستی، بر اساس برکت خداوند به پیش حرکت کنید؛ به خدا سوگند پس از این سخنان، پیروان امام و آنان که از وی کناره گرفته بودند وارد میدان کارزار و مرگ میشدند.(2)
روایت35.
از امام علی علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه «و ألزمهم کلمة التقوی» فرمود: منظور از «کلمة التقوی»، «لا إله إلّا الله» و «الله أکبر» میباشد و این آیه، آیه پیروزی است.(3)
روایت36.
از زید بن علی روایت شده که امام علی علیه السلام در روز صفین به سوی آنان خارج شد و به استقبالش آمدند، پس امام دستانش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود:
خداوندا، ای پروردگار آسمان محفوظ و نگاه داشته شده که آن را زمینه پیدایش شب و روز، مکان جریان یافتن ماه و خورشید و منزل سیّاره و ستارگان قرار دادهای، و ساکنان آن گروهی از فرشتگانی هستند که از عبادت تو خسته نمیگردند؛ ای پروردگار این زمین که آن را جایگاه سکونت انسانها، حشرات، چهارپایان و پدیدههای دیدنی و نادیدنی غیر قابل شمارش مخلوقات عظیم خود قرار دادهای، ای پروردگار کشتیِِ به جریان درآمده در دریا که باعث کسب منفعت میگردد، ای پروردگار ابرهای به خدمت گرفته شده در میان آسمان و زمین، ای پروردگار دریای خروشان که جهانیان را در برگرفته است، و ای پروردگار کوههای بلند و پا بر جا که آن را برای زمین مانند میخهای محکم و برای مخلوقات تکیهگاهی مطمئن قرار دادهای، اگر بر دشمن پیروزمان ساختی، ما را از تجاوز برکنار دار و بر راه حق استوار فرما، و چنانچه آنها را بر ما پیروز گرداندی، شهادت را نصیبمان گردان و بقیه یارانم را از فتنه محافظت بفرما.(4)
ص: 37
وَ رِمَاحِهِمْ وَ نِبَالِهِمْ یُصْلِحُونَهَا(1).
وَ عَنْ عُمَرَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ وَ غَیْرِهِ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَرْکَبُ بَغْلًا لَهُ یَسْتَلِذُّهُ فَلَمَّا حَضَرَتِ الْحَرْبُ قَالَ ایتُونِی بِفَرَسٍ قَالَ فَأُتِیَ بِفَرَسٍ لَهُ أَدْهَمَ یُقَادُ بِشَطَنَیْنِ یَبْحَثُ بِیَدَیْهِ الْأَرْضَ جَمِیعاً لَهُ حَمْحَمَةٌ وَ صَهِیلٌ فَرَکِبَهُ وَ قَالَ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (2).
وَ فِیهِ، وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ تَمِیمٍ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا سَارَ إِلَی الْقِتَالِ ذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ حِینَ یَرْکَبُ ثُمَّ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی نِعَمِهِ عَلَیْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَظِیمِ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ثُمَّ یَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أُتْعِبَتِ الْأَبْدَانُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ- ثُمَّ یَقُولُ سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ یَا اللَّهُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا رَبَّ مُحَمَّدٍ اکْفُفْ عَنَّا شَرَّ الظَّالِمِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَکَانَ هَذَا شِعَارَهُ بِصِفِّینَ (3).
وَ فِیهِ، عَنْ أَبْیَضَ بْنِ الْأَغَرِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: مَا کَانَ عَلِیٌّ فِی قِتَالٍ قَطُّ إِلَّا نَادَی یَا کهیعص (4).
وَ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ حَسَّانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَلِیٍّ أَنَّهُ سَمِعَهُ یَقُولُ یَوْمَ صِفِّینَ: اللَّهُمَّ إِلَیْکَ رُفِعَتِ الْأَبْصَارُ وَ بُسِطَتِ الْأَیْدِی وَ دُعِیَتِ الْأَلْسُنُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ إِلَیْکَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ أَنْتَ الْحَاکِمُ فِی الْأَعْمَالِ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا
ص: 36
روایت37.
از عمر بن سعد روایت شده که گفت: در جنگ صفین مردی از اهل شام حضور داشت که أصبغ بن ضرار نامیده میشد و پیش قراول سپاه و مسلّح بود، پس امام علی علیه السلام مالک اشتر را علیه او فرا خواند، مالک نیز أصبغ را به اسارت گرفت بدون اینکه او را به قتل برساند، چرا که امام علی علیه السلام از به قتل رساندن افرادی که دست از جنگ کشیده (سلاح بر زمین گذاشته بودند) منع میفرمود، پس مالک اشتر شبانگاه نزد أصبغ آمد و محکم او را بست و او را با یارانش در زندان افکند تا صبح شود. از قضا أصبغ شاعر سخنوری بود و از کشته شدن خود اطمینان حاصل کرده بود، و هنگامی که یارانش در خواب بودند صدایش را بالا برد و ابیاتی را که أصبغ در آن به شرح حال خود پرداخته و طلب رحم و عطوفت میکرد به مالک اشتر شنواند. مالک صبحگاهان أصبغ را نزد امام علی علیه السلام آورد و گفت: ای امیر المؤمنین، این مرد از دیدبانان دشمن است که دیروز او را اسیر نمودم. به خدا سوگند اگر یقین حاصل میکردم که قتل او حقّ است، به قتلش میرساندم، این مرد، شب را نزد ما به صبح رسانید و با شعرش ما را تحریک نمود (دلمان را به رحم آورد)، پس اگر سزاوار قتل است به قتلش برسان هرچند ما را خوش نیاید، و اگر اختیارش در دست شماست او را به ما ببخشید. امام فرمود: ای مالک، أصبغ از آنِ تو باد، ولی آنگاه که کسی را به اسارت گرفتی، از کشتن او صرف نظر کن، چرا که از اسیران اهل قبله (مسلمان) نه فدیه دریافت میشود و نه کشته میشوند، پس مالک، أصبغ را به منزلش رسانید و گفت: بیا این تمام چیزهایی است که همراهت ضبط نمودهایم و غیر از آن چیزی نزد ما نداری.(1)
روایت38.
از عمیر انصاری روایت شده که گفت: به خدا سوگند، گویا هم اکنون آوای علی علیه السلام را به روز هریر، آنگاه که بر شامیان می تاخت، می شنوم و این پس از آن بود که گردونه پیکار مذحجیان با «عک» و «لخم» و «جذام» و اشعریان به گردش در آمد و از سپیده سحر تا نیمروز به شدّت تمام و کیفیّتی که از فرط دشواری و گستردگی، موی آدمی را سپید می کرد به درازا کشید. آنگاه علی علیه السلام برخاست و گفت: تا کی این دو قبیله را به هم واگذاریم؟ اینان نابود شدند و شما همچنان ایستاده اید و به ایشان می نگرید! آیا از سرزنش خدا نمی هراسید؟ سپس رو به جانب قبله کرد و دست دعا به درگاه خدا برداشت و به بانگ رسا گفت: «ای خداوند، ای مهربان، [ای بخشاینده]، ای یکتا، [ای یگانه]، ای بی نیاز، ای خدای محمد، بار الها، گامها به سوی تو پی سپارد و دلها برای تو در سینه ها تپد و دستها به درگاه تو بر آید و گردنها به سوی تو کشیده شود و دیدگان به تو دوخته آید و نیازها همه از تو درخواست شود. [بارالها] ما از فقدان پیامبرمان صلی اللّه علیه، و فزونی دشمنان و پراکندگی آرزوها و آرمانمان به تو شکایت می کنیم. پروردگارا، تو در نزاع بین ما و قوم ما به حق داوری کن (و ما را فاتح گردان) که تو بهترین داورانی. به برکت و فضل خدا پیش روید.». سپس امام ندا سر داد: لا إله إلا الله و الله اکبر، این کلمه تقواست.(2)
ص: 38
وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ وَ ظُهُورَ الْفِتَنِ أَعِنَّا عَلَیْهِ بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ تُعِزُّ بِهِ سُلْطَانَ الْحَقِّ وَ تُظْهِرُهُ (1).
وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ عِمْرَانَ عَنْ سُوَیْدٍ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ إِلَی الْحَرْبِ قَعَدَ عَلَی دَابَّتِهِ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی نِعَمِهِ عَلَیْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَظِیمِ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ثُمَّ یُوَجِّهُ دَابَّتَهُ إِلَی الْقِبْلَةِ ثُمَّ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ- ثُمَّ یُورَدُ وَ اللَّهِ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ مَنْ حَادَّهُ حِیَاضَ الْمَوْتِ (2).
وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی قَالَ هِیَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ قَالَ هِیَ آیَةُ النَّصْرِ(3).
وَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام خَرَجَ إِلَیْهِمْ فَاسْتَقْبَلُوهُ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّقْفِ الْمَحْفُوظِ الْمَکْفُوفِ الَّذِی جَعَلْتَهُ مَغِیضاً لِلَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ جَعَلْتَ فِیهِ مَجْرًی لِلشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ مَنَازِلَ الْکَوَاکِبِ وَ النُّجُومِ وَ جَعَلْتَ سُکَّانَهُ سِبْطاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَا یَسْأَمُونَ الْعِبَادَةَ وَ رَبَّ هَذِهِ الْأَرْضِ الَّتِی جَعَلْتَهَا قَرَاراً لِلْأَنَامِ وَ الْهَوَامِّ وَ الْأَنْعَامِ وَ مَا لَا یُحْصَی مِمَّا یُرَی وَ مَا لَا یُرَی مِنْ خَلْقِکَ الْعَظِیمِ وَ رَبَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ رَبَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ رَبَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ الْمُحِیطِ بِالْعَالَمِینَ وَ رَبَّ الرَّوَاسِی الَّتِی جَعَلْتَهَا لِلْأَرْضِ أَوْتَاداً وَ لِلْخَلْقِ مَتَاعاً إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَی عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا الْبَغْیَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ فَإِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَیْنَا فَارْزُقْنَا الشَّهَادَةَ وَ اعْصِمْ بَقِیَّةَ أَصْحَابِی مِنَ الْفِتْنَةِ(4).
ص: 37
میگویم
این حدیث به صورت کامل در باب الفتن ذکر شده است.
روایت39.
کتاب صفین: روایت شده است علی علیه السلام به روز صفّین اسیرانی را گرفتار کرد، ولی همگی را آزاد فرمود که نزد معاویه بازگشتند. عمرو بن عاص پیشتر از آن درباره اسیرانی که به اسارت معاویه در آمده بودند گفته بود: ایشان را بکش. ولی وقتی معلوم شد که علی علیه السلام با اسیران ایشان چه رفتاری نموده و آنها را چگونه آزاد کرده است، معاویه گفت: ای عمرو اگر درباره این اسیران گوش به گفته تو دهم به کاری زشت و ناشایست دست آلوده باشم. آیا نبینی که او اسیران ما را آزاد کرده است؟ از این رو دستور آزادی تمام کسانی را که از سپاه علی علیه السلام به اسارت گرفته بود صادر کرد. علی علیه السلام چون از سپاه شام اسیری می گرفت او را آزاد می کرد، مگر آنکه آن اسیر، خود یکی از یاران وی را کشته بود، که در این صورت وی را به قصاص او می کشت. اما اسیری را که آزاد کرده بود و او دیگر بار به معاویه پیوسته و از نو به میدان آمده و گرفتار شده بود، آزاد نمی کرد و می کشت. علی علیه السلام ضربه خلاص را به زخمیان نمی زد، و کسانی را که در صفّین به قرارگاه معاویه گریخته و پشت به میدان کرده بودند نیز نمی کشت.(1)
روایت40.
نهج البلاغة: امام علی علیه السلام فرموده است: کسی را به پیکار دعوت نکن، امّا اگر تو را به نبرد خواندند بپذیر، زیرا آغازگر پیکار، تجاوزکار و تجاوزکار، شکست خورده است.(2)
روایت41.
نهج البلاغه: هنگامی که امام علی علیه السلام در روز جنگ جمل پرچم را به دست پسرش محمّد بن حنفیّه سپرد به او فرمود: اگر کوهها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندانها را بر هم بفشار، جمجمه سرت را به خدا عاریت ده، پای بر زمین میخکوب کن، و به صفوف پایانی لشکر دشمن بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خداوند سبحان است.(3)
روایت42.
امام علی علیه السلام فرموده است: بعد از من با خوارج نبرد نکنید، زیرا کسی که در جستجوی حقّ بوده و آن را نیافته مانند کسی نیست که طالب باطل بوده و آن را یافته است؛ منظور امام از گروه دوّم، معاویه و یاران او میباشد.(4)
روایت43.
امام علی علیه السلام در یکی از روزهای جنگ صفین فرمود: ای گروه مسلمانان، لباس زیرین را ترس خدا و لباس رویین را آرامش و خونسردی قرار دهید، و دندانها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما در برابر ضربات شمشیر بر سرتان دشمن بیشتر گردد، زره نَبَرد را کامل کنید، پیش از آنکه شمشیر را از غلاف بیرون کشید چند بار آن را تکان دهید، با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آورید،
ص: 39
وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: کَانَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ بِصِفِّینَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْأَصْبَغُ بْنُ ضِرَارٍ وَ کَانَ یَکُونُ طَلِیعَةً وَ مَسْلَحَةً فَنَدَبَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام الْأَشْتَرَ فَأَخَذَهُ أَسِیراً مِنْ غَیْرِ أَنْ یُقَاتِلَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَنْهَی عَنْ قَتْلِ الْأَسِیرِ الْکَافِّ فَجَاءَ بِهِ لَیْلًا وَ شَدَّ وَثَاقَهُ وَ أَلْقَاهُ مَعَ أَضْیَافِهِ یَنْتَظِرُ بِهِ الصَّبَاحَ وَ کَانَ الْأَصْبَغُ شَاعِراً مُفَوَّهاً فَأَیْقَنَ بِالْقَتْلِ وَ نَامَ أَصْحَابُهُ فَرَفَعَ صَوْتَهُ فَأَسْمَعَ الْأَشْتَرَ أَبْیَاتاً یَذْکُرُ فِیهَا حَالَهُ یَسْتَعْطِفُهُ فَغَدَا بِهِ الْأَشْتَرُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا رَجُلٌ مِنَ الْمَسْلَحَةِ لَقِیتُهُ بِالْأَمْسِ وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ قَتْلَهُ لَحَقٌّ قَتَلْتُهُ وَ قَدْ بَاتَ عِنْدَنَا اللَّیْلَةَ وَ حَرَّکَنَا بِشِعْرِهِ فَإِنْ کَانَ فِیهِ الْقَتْلُ فَاقْتُلْهُ وَ إِنَّ غَضَبَنَا فِیهِ وَ إِنْ کُنْتَ فِیهِ بِالْخِیَارِ فَهَبْهُ لَنَا قَالَ هُوَ لَکَ یَا مَالِکُ فَإِذَا أَصَبْتَ أَسِیراً فَلَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّ أَسِیرَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ لَا یُفَادَی وَ لَا یُقْتَلُ فَرَجَعَ بِهِ الْأَشْتَرُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لَکَ مَا أَخَذْنَا مَعَکَ لَیْسَ لَکَ عِنْدَنَا غَیْرُهُ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ عُمَیْرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَسْمَعُ عَلِیّاً علیه السلام یَوْمَ الْهَرِیرِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا طَحَنَتْ رَحَی مَذْحِجٍ فِیمَا بَیْنَهَا وَ بَیْنَ عَکٍّ وَ لَخْمٍ وَ جُذَامٍ وَ الْأَشْعَرِیَّیْنِ بِأَمْرٍ عَظِیمٍ تَشِیبُ مِنْهُ النَّوَاصِی مِنْ حِینَ اسْتَقَلَّتِ الشَّمْسُ حَتَّی قَامَ قَائِمُ الظَّهِیرَةِ وَ یَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ حَتَّی مَتَی نُخَلِّی بَیْنَ هَذَیْنِ الْحَیَّیْنِ وَ قَدْ فَنِیَتَا وَ أَنْتُمْ وُقُوفٌ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ أَ مَا تَخَافُونَ مَقْتَ اللَّهِ ثُمَّ انْفَتَلَ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی الْقِبْلَةِ ثُمَّ نَادَی یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا وَاحِدُ یَا صَمَدُ یَا اللَّهُ یَا إِلَهَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِلَیْکَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ طُلِبَتِ الْحَوَائِجُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ سِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ- ثُمَّ نَادَی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَلِمَةُ التَّقْوَی (2).
ص: 38
و با تیزی شمشیر بزنید، و با گام برداشتن به پیش شمشیر را به دشمن برسانید، پی در پی حمله کنید و از فرار شرم دارید، زیرا فرار در جنگ لکّه ننگی برای نسلهای آینده و مایه آتش روز قیامت است، از شهادت خرسند باشید و به آسانی از آن استقبال کنید؛ تا پایان آنچه در کتاب الفتن ذکر شد.(1)
روایت44.
امام علی علیه السلام در حین جنگ به یاران خویش فرمود: هر کدام از شما در صحنه نبرد با دشمن، در خود شجاعت و دلاوری احساس کرد و برادرش را سست و ترسو یافت، به شکرانه این برتری باید از او دفاع کند آنگونه که از خود دفاع میکند، زیرا اگر خدا بخواهد او را چون شما دلاور و شجاع میگرداند، همانا مرگ به سرعت در جستجوی شماست، آنها که در نبرد مقاومت دارند و آنها که فرار میکنند، هیچ کدام را از چنگال مرگ رهایی نیست، و همانا گرامیترین مرگها کشته شدن در راه خداست. سوگند به آن کسی که جان پسر ابو طالب در دست اوست، هزار ضربت شمشیر برای من آسانتر از مرگ در بستر استراحت است.(2)
روایت45.
همچنین فرموده است: گویی شما را در برخی از حملهها و در حال فرار، ناله کنان چون گلّهای از سوسمارها میبینم که نه حقّی را باز پس می گیرید و نه ستمی را باز میدارید، اینک این شما و این راه گشوده، نجات برای کسی است که خود را به میدان افکنده و به مبارزه ادامه دهد، و هلاکت از آن کسی است که سستی ورزد.(3)
روایت46.
امام علی علیه السلام در ادامه فرموده است: زره پوشیدهها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید و آنها که کلاهخود ندارند در پشت سر قرار گیرند؛ دندانها را در نبرد روی هم بفشارید که تأثیر ضربت شمشیر را بر سر کمتر میکند، در برابر نیزههای دشمن به خود پیچ و خم دهید که نیزهها را می لغزاند و کمتر به هدف اصابت میکند، چشمها را فروهشته دارید که بر دلیری شما میافزاید و دل را آرام میکند، صداها را آهسته و خاموش سازید که سستی را میزداید، پرچم لشکر را بالا دارید و پیرامون آن را خالی مگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسختش مسپارید، زیرا آنان در حوادث سخت ایستادگی میکنند، از پرچمهای خود بهتر پاسداری مینمایند و آن را در دل لشکر نگاه میدارند، و از هر سو، از پیش و پس و اطراف مراقب آن میباشند، نه از آن عقب میمانند که تسلیم دشمنش کنند و نه از آن پیشی میگیرند که تنها رهایش سازند، هر کسی باید برابر حریف خود بایستد و کار او را بسازد و به یاری برادر خود نیز بشتابد، و مبارزه با حریف خود را به برادر مسلمان خود وا نگذارد که او در برابر دو حریف قرار گیرد، حریف خود و حریف برادرش. به خدا سوگند، اگر از شمشیر دنیا فرار کنید از شمشیر آخرت سالم نمیمانید، شما بزرگان عرب و شرافتمندان برجستهاید، در فرار از جنگ، خشم و غضب الهی، ذلّت همیشگی و ننگ جاویدان قرار دارد، فرار کننده بر عمر خود نمیافزاید و بین خود و روز مرگش مانعی ایجاد نخواهد کرد، همانا کسی که با نشاط به سوی خدا حرکت میکند مانند تشنه کامی است که به سوی
ص: 40
تمامه فی کتاب الفتن.
وَ مِنْهُ، عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ نُمَیْرِ بْنِ وَعْلَةَ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: لَمَّا أَسَرَ عَلِیٌّ علیه السلام أَسْرَی یَوْمَ صِفِّینَ فَخَلَّی سَبِیلَهُمْ أَتَوْا مُعَاوِیَةَ وَ قَدْ کَانَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ یَقُولُ لِأَسْرَی أَسَرَهُمْ مُعَاوِیَةُ اقْتُلْهُمْ فَمَا شَعَرُوا إِلَّا بِأَسْرَاهُمْ قَدْ خَلَّی سَبِیلَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ مُعَاوِیَةُ یَا عَمْرُو لَوْ أَطَعْنَاکَ فِی هَؤُلَاءِ الْأَسْرَی لَوَقَعْنَا فِی قَبِیحٍ مِنَ الْأَمْرِ أَ لَا تَرَی قَدْ خَلَّی سَبِیلَ أَسْرَانَا فَأَمَرَ بِتَخْلِیَةِ مَنْ فِی یَدَیْهِ مِنْ أَسْرَی عَلِیٍّ وَ قَدْ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا أَخَذَ أَسِیراً مِنْ أَهْلِ الشَّامِ خَلَّی سَبِیلَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ قَتَلَ مِنْ أَصْحَابِهِ أَحَداً فَیَقْتُلُهُ بِهِ فَإِذَا خَلَّی سَبِیلَهُ فَإِنْ عَادَ الثَّانِیَةَ قَتَلَهُ وَ لَمْ یُخَلِّ سَبِیلَهُ وَ کَانَ علیه السلام لَا یُجْهِزُ عَلَی الْجَرْحَی وَ لَا عَلَی مَنْ أَدْبَرَ بِصِفِّینَ لِمَکَانِ مُعَاوِیَةَ(1).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ علیه السلام: لَا تَدْعُوَنَّ إِلَی مُبَارَزَةٍ وَ إِنْ دُعِیتَ إِلَیْهَا فَأَجِبْ فَإِنَّ الدَّاعِیَ بَاغٍ وَ الْبَاغِیَ مَصْرُوعٌ (2).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ لَمَّا أَعْطَاهُ الرَّایَةَ یَوْمَ الْجَمَلِ تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا تَزُلْ عَضَّ عَلَی نَاجِذِکَ أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَکَ تِدْ فِی الْأَرْضِ قَدَمَکَ وَ ارْمِ بِبَصَرِکَ أَقْصَی الْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ (3).
وَ قَالَ علیه السلام: لَا تَقْتُلُوا الْخَوَارِجَ بَعْدِی فَلَیْسَ مَنْ طَلَبَ الْحَقَّ فَأَخْطَأَهُ کَمَنْ طَلَبَ الْبَاطِلَ فَأَدْرَکَهُ یَعْنِی مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابَهُ (4).
وَ قَالَ علیه السلام فِی بَعْضِ أَیَّامِ صِفِّینَ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ اسْتَشْعِرُوا الْخَشْیَةَ وَ تَجَلْبَبُوا السَّکِینَةَ وَ عَضُّوا عَلَی النَّوَاجِذِ فَإِنَّهُ أَنْبَی لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ وَ أَکْمِلُوا اللَّأْمَةَ وَ قَلْقِلُوا السُّیُوفَ فِی أَغْمَادِهَا قَبْلَ سَلِّهَا وَ الْحَظُوا الْخَزْرَ وَ اطْعُنُوا الشَّزْرَ
ص: 39
آب میرود، بهشت در زیر سایه نیزههای دلاوران است؛ تا پایان آنچه در کتاب الفتن به صورت مشروح ذکر شد.(1)
روایت47.
امام علی علیه السلام هنگامی که قصد جنگ صفیّن نمود فرمود: ای خدای آسمان بر افراشته و فضای نگاه داشته شده، که آن را زمینه پیدایش شب و روز، جریان گردش ماه و خورشید، مسیر آمد و شد ستارگان سیّار قرار دادهای، و آن را جایگاه گروهی از فرشتگانت ساختهای که از عبادت تو خسته نمیگردند، ای پروردگار این زمین که آن را جایگاه سکونت انسانها، و مکان رفت و آمد حشرات و چهارپایان و پدیدههای دیدنی و نادیدنی غیر قابل شمارش قرار دادهای، ای پروردگار کوههای بلند و پا برجا که آن را برای زمین مانند میخهای محکم و برای مخلوقات تکیه گاهی مطمئن ساختهای، اگر بر دشمن پیروزمان ساختی ما را از تجاوز بر کنار دار و بر راه حق استوار فرما، و چنانچه آنها را بر ما پیروز گرداندی شهادت را نصیبمان فرما و از شرک و فساد و فتنهها ما را نگهدار، کجایند آزاد مردانی که به حمایت مردم خویش برخیزند؟ کجایند غیور مردانی که به هنگام نزول بلا و مشکلات مبارزه میکنند؟ هان مردم، ننگ و عار پشت سر شما و بهشت در پیش روی شماست.(2)
روایت48.
امام علی علیه السلام هنگام شورش یارانش پیرامون حکومت فرمود: ای مردم، همواره کار من با شما به دلخواه من بود تا آن که جنگ شما را ناتوان کرد، به خدا اگر جنگ کسانی از شما را گرفت و جمعی را باقی گذاشت، برای دشمنانتان نیز کوبندهتر بود، من دیروز امیر شما بودم، ولی امروز فرمانم میدهند، دیروز بازدارنده بودم و امروز مرا باز میدارند، شما زنده ماندن را دوست دارید و من نمیتوانم شما را به راهی که دوست ندارید اجبار کنم.(3)
روایت49.
امام علی علیه السلام هنگامی که دشمن را در میدان نبرد ملاقات میکرد میفرمود: خدایا، قلبها به سوی تو روان شده، گردنها به درگاه تو کشیده و دیدهها به آستان تو نگران، گامها در راه تو در حرکت و بدنها در خدمت تو لاغر شده است؛ خدایا، دشمنیهای پنهان آشکار و دیگهای کینه در جوش است؛ خدایا به تو شکایت میکنیم از اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله در میان ما نیست، و دشمنان ما فراوان و خواستههای ما پراکنده است؛ پروردگارا، بین ما و دشمنانمان به حق داوری فرما که تو بهترین داورانی.(4)
روایت50.
امام علی علیه السلام هنگام جنگ به یارانش میفرمود: عقب نشینیهایی که مقدمه هجوم دیگری است و ایستادنی که حمله در پی دارد، نگرانتان نسازد، حق شمشیرها را اداء کنید و پشت دشمن را به خاک بمالید،
ص: 41
وَ نَافِحُوا بِالظُّبَی وَ صِلُوا السُّیُوفَ بِالخُطَی وَ عَاوِدُوا الْکَرَّ وَ اسْتَحْیُوا مِنَ الْفَرِّ فَإِنَّهُ عَارٌ فِی الْأَعْقَابِ وَ نَارٌ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ طَیِّبُوا عَنْ أَنْفُسِکُمْ نَفْساً وَ امْشُوا إِلَی الْمَوْتِ مَشْیاً سُجُحاً إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ (1).
: وَ مِنْ کَلَامٍ قَالَهُ لِأَصْحَابِهِ فِی وَقْتِ الْحَرْبِ وَ أَیُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ أَحَسَّ مِنْ نَفْسِهِ رِبَاطَةَ جَأْشٍ عِنْدَ اللِّقَاءِ وَ رَأَی مِنْ أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ فَشَلًا فَلْیَذُبَّ عَنْ أَخِیهِ بِفَضْلِ نَجْدَتِهِ الَّتِی فُضِّلَ بِهَا عَلَیْهِ کَمَا یَذُبُّ عَنْ نَفْسِهِ فَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُ مِثْلَهُ إِنَّ الْمَوْتَ طَالِبٌ حَثِیثٌ لَا یَفُوتُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ إِنَّ أَکْرَمَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسُ [ابْنِ] أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مِیتَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ (2).
وَ مِنْهُ: وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْکُمْ تَکِشُّونَ کَشِیشَ الضِّبَابِ لَا تَأْخُذُونَ حَقّاً وَ لَا تَمْنَعُونَ ضَیْماً قَدْ خَلَّیْتُمْ وَ الطَّرِیقَ فَالنَّجَاةُ لِلْمُقْتَحِمِ وَ الْهَلَکَةُ لِلْمُتَلَوِّمِ (3).
وَ مِنْهُ: فَقَدِّمُوا الدَّارِعَ وَ أَخِّرُوا الْحَاسِرَ وَ عَضُّوا عَلَی الْأَضْرَاسِ فَإِنَّهُ أَنْبَی لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ وَ الْتَوُوا فِی أَطْرَافِ الرِّمَاحِ فَإِنَّهُ أَمْوَرُ لِلْأَسِنَّةِ وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّهُ أَرْبَطُ لِلْجَأْشِ وَ أَسْکَنُ لِلْقُلُوبِ وَ أَمِیتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ وَ رَایَتَکُمْ فَلَا تَمِیلُوهَا وَ لَا تُخَلُّوهَا وَ لَا تَجْعَلُوهَا إِلَّا بِأَیْدِی شُجْعَانِکُمْ وَ الْمَانِعِینَ الذِّمَارَ مِنْکُمْ فَإِنَّ الصَّابِرِینَ عَلَی نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمُ الَّذِینَ یَحُفُّونَ بِرَایَاتِهِمْ وَ یَکْتَنِفُونَهَا حِفَافَیْهَا وَ وَرَاءَهَا وَ أَمَامَهَا لَا یَتَأَخَّرُونَ عَنْهَا فَیُسْلِمُوهَا وَ لَا یَتَقَدَّمُونَ عَلَیْهَا فَیُفْرِدُوهَا أَجْزَأَ امْرُؤٌ قِرْنَهُ وَ آسَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ وَ لَمْ یَکِلْ قِرْنَهُ إِلَی أَخِیهِ فَیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ قِرْنُهُ وَ قِرْنُ أَخِیهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَرَرْتُمْ مِنْ سَیْفِ الْعَاجِلَةِ لَا تَسْلَمُوا مِنْ سَیْفِ الْآجِلَةِ وَ أَنْتُمْ لَهَامِیمُ الْعَرَبِ وَ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ إِنَّ فِی الْفِرَارِ مَوْجِدَةَ اللَّهِ وَ الذُّلَّ اللَّازِمَ وَ الْعَارَ الْبَاقِیَ وَ إِنَّ الْفَارَّ لَغَیْرُ مَزِیدٍ فِی عُمُرِهِ وَ لَا مَحْجُورٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ یَوْمِهِ وَ إِنَّ الرَّائِحَ إِلَی اللَّهِ کَالظَّمْآنِ یَرِدُ
ص: 40
و برای فرو کردن نیزهها و محکمترین ضربههای شمشیر، خود را آماده کنید، صدای خود را در سینهها نگهدارید که در زدودن سستی نقش بسزایی دارد.(1)
روایت51.
کتاب الغارات: از ابن نباته روایت شده که گفت: امیر مؤمنان در یکی از خطبههایش فرمود: شخص میگوید جهاد کردهام در حالی که جهاد نکرده است، به راستی که جهاد تنها در پرهیز از امور حرام و پیکار با دشمن معنا پیدا میکند، گروههایی از مردم به پیکار میپردازند، پس پیکار را دوست میدارند و چیزی جز ذکر خدا و اجر و پاداش اخروی طلب نمیکنند، و شخصی دیگر به حکم سرشت شجاع خویش به نبرد میپردازد و به دفاع از هر کسی بر میخیزد خواه او را بشناسد یا نشناسد، امّا از دیگر سو شخصی بنا به سرشت ترسوی خود پدر و مادرش را نیز تسلیم دشمن میکند، و جنگیدن و کشته شدن نیز مرگی از مرگهاست، و مقدار هر شخصی به اندازه آن چیزی است که به خاطرش به پیکار و نبرد میپردازد، سگ نیز در دفاع از خانوادهاش به نبرد میپردازد.
روایت52.
از مسیرة روایت شده که امام علی علیه السلام فرمود: در معیّتِ هر امام پس از من به پیکار با اهل شام بپردازید.
روایت53.
مجالس شیخ: از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: جنگ، خدعه و نیرنگ است.(2)
ص: 42
الْمَاءَ الْجَنَّةُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِی (1) إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ الْفِتَنِ مَشْرُوحاً.
وَ مِنْهُ،: قَالَ علیه السلام لَمَّا عَزَمَ عَلَی لِقَاءِ الْقَوْمِ بِصِفِّینَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَ الْجَوِّ الْمَکْفُوفِ الَّذِی جَعَلْتَهُ مَغِیضاً لِلَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَجْرَی لِلشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ مُخْتَلَفاً لِلنُّجُومِ السَّیَّارَةِ وَ جَعَلْتَ سُکَّانَهُ سِبْطاً مِنْ مَلَائِکَتِکَ لَا یَسْأَمُونَ عَنْ عِبَادَتِکَ وَ رَبَّ هَذِهِ الْأَرْضِ الَّتِی جَعَلْتَهَا قَرَاراً لِلْأَنَامِ وَ مَدْرَجاً لِلْهَوَامِّ وَ الْأَنْعَامِ وَ مَا لَا یُحْصَی مِمَّا یُرَی وَ مِمَّا لَا یُرَی وَ رَبَّ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی الَّتِی جَعَلْتَهَا لِلْأَرْضِ
أَوْتَاداً وَ لِلْخَلْقِ اعْتِمَاداً إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَی عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا الْبَغْیَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ وَ إِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَیْنَا فَارْزُقْنَا الشَّهَادَةَ وَ اعْصِمْنَا مِنَ الْفِتْنَةِ أَیْنَ الْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وَ الْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ الْحَقَائِقِ مِنْ أَهْلِ الْحِفَاظِ الْعَارُ وَرَاءَکُمْ وَ الْجَنَّةُ أَمَامَکُمْ (2).
وَ مِنْهُ،: وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام لَمَّا اضْطَرَبَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ فِی أَمْرِ الْحُکُومَةِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَمْ یَزَلْ أَمْرِی مَعَکُمْ عَلَی مَا أَحَبَّ حَتَّی نَهِکَتْکُمُ الْحَرْبُ وَ قَدْ وَ اللَّهِ أَخَذَتْ مِنْکُمْ وَ تَرَکَتْ وَ هِیَ لِعَدُوِّکُمْ أَنْهَکُ لَقَدْ کُنْتُ أَمْسِ أَمِیراً فَأَصْبَحْتُ الْیَوْمَ مَأْمُوراً وَ کُنْتُ أَمْسِ نَاهِیاً فَأَصْبَحْتُ الْیَوْمَ مَنْهِیّاً وَ قَدْ أَحْبَبْتُمُ الْبَقَاءَ وَ لَیْسَ لِی أَنْ أَحْمِلَکُمْ عَلَی مَا تَکْرَهُونَ (3).
وَ مِنْهُ،: کَانَ علیه السلام یَقُولُ إِذَا لَقِیَ الْعَدُوَّ مُحَارِباً اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ أُنْصِبَتِ الْأَبْدَانُ اللَّهُمَّ قَدْ صَرَّحَ مَکْنُونُ الشَّنَآنِ وَ جَاشَتْ مَرَاجِلُ الْأَضْغَانِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ (4).
: وَ کَانَ یَقُولُ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ عِنْدَ الْحَرْبِ لَا تُشَدَّنَّ عَلَیْکُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا کَرَّةٌ وَ لَا جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ وَ أَعْطُوا السُّیُوفَ حُقُوقَهَا وَ وَطِّئُوا لِلْجَنُوبِ مَصَارِعَهَا
ص: 41
روایت54.
العلل لمحمّد بن علی بن ابراهیم: علّت کنارهگیری پیامبر صلّی الله علیه و آله از قریش در اوایل بعثت آن بود که پیامبر، پیامبر شمشیر است و نبرد جز با گردآوری اعوان و انصار انجام نمیپذیرد، پس پیامبر از آنان کناره گرفت تا یاران و یاورانی یافت، آنگاه به پیکارشان آمد .
باب چهارم : جنگ افزارها و ادوات جنگ
آیات
- وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ.(1)
{و[لی] بهترین جامه [لباس] تقوا است}.
- وَسَرَابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ.(2){و تن پوشها [=زره ها]یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید}.
- وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ.(3)
{و به [داوود] فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید}.
- وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ* أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ.(4)
{ و آهن را برای او نرم گردانیدیم [[که] زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن}.
- وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ.(5)
{و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان او و پیامبرانش را یاری می کند آری خدا نیرومند شکست ناپذیر است} .
باب پنجم : عهد، امان و امثال آنها
آیات
وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا.(6)
{و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند}
- إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ أَوْ جَاءُوکُمْ حَصِرَتْ
ص: 43
وَ اذْمُرُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الطَّعْنِ الدَّعْسِیِّ وَ الضَّرْبِ الطِّلَحْفِیِّ وَ أَمِیتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ (1).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ: یَقُولُ الرَّجُلُ جَاهَدْتُ وَ لَمْ یُجَاهِدْ إِنَّمَا الْجِهَادُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ مُجَاهَدَةُ الْعَدُوِّ وَ قَدْ تُقَاتِلُ أَقْوَامٌ فَیُحِبُّونَ الْقِتَالَ لَا یُرِیدُونَ إِلَّا الذِّکْرَ وَ الْأَجْرَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُقَاتِلُ بِطَبْعِهِ مِنَ الشَّجَاعَةِ فَیَحْمِی مَنْ یَعْرِفُ وَ مَنْ لَا یَعْرِفُ وَ یَجْبُنُ بِطَبِیعَتِهِ مِنَ الْجُبْنِ فَیُسَلِّمُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ إِلَی الْعَدُوِّ وَ إِنَّمَا الْمِثَالُ حَتْفٌ مِنَ الْحُتُوفِ وَ کُلُّ امْرِئٍ عَلَی مَا قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ الْکَلْبَ لَیُقَاتِلُ دُونَ أَهْلِهِ.
وَ عَنْ مَیْسَرَةَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: قَاتِلُوا أَهْلَ الشَّامِ مَعَ کُلِّ إِمَامٍ بَعْدِی.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْمُفِیدِ الْجَرْجَرَائِیِّ عَنْ أَبِی الدُّنْیَا الْمُعَمَّرِ الْمَغْرِبِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْحَرْبُ خُدْعَةٌ(2).
ص: 42
صُدُورُهُمْ أَنْ یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا* سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِکُمْ جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا.(1)
{مگر کسانی که با گروهی که میان شما و میان آنان پیمانی است پیوند داشته باشند یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود به تنگ آمده باشد و اگر خدا می خواست قطعا آنان را بر شما چیره می کرد و حتما با شما می جنگیدند پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افکندند [دیگر] خدا برای شما راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است، به زودی گروهی دیگر را خواهید یافت که می خواهند از شما آسوده خاطر و از قوم خود [نیز] ایمن باشند هر بار که به فتنه بازگردانده شوند سر در آن فرو می برند پس اگر از شما کناره گیری نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند و از شما دست برنداشتند هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان آنانند که ما برای شما علیه ایشان تسلطی آشکار قرار داده ایم}.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ.(2)
{ای کسانی که ایمان آورده اید به قراردادها[ی خود] وفا کنید}.
- الَّذِینَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا یَتَّقُونَ* فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ* وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیَانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْخَائِنِینَ.(3)
{همانان که از ایشان پیمان گرفتی ولی هر بار پیمان خود را می شکنند و [از خدا] پروا نمی دارند، پس اگر در جنگ بر آنان دست یافتی با [عقوبت] آنان کسانی را که در پی ایشانند تارومار کن باشد که عبرت گیرند، و اگر از گروهی بیم خیانت داری [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است] زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد}.
- وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(4)
{و اگر به صلح گراییدند تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکل نما که او شنوای داناست}.
- وَإِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثَاقٌ.(5)
{و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند یاری آنان بر شما [واجب] است مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است}.
-
بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ.(6)
{این آیات] اعلام بیزاری [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته ای، پس [ای مشرکان] چهار ماه [دیگر با امنیت کامل] در زمین بگردید و بدانید که شما نمی توانید خدا را به ستوه آورید و این خداست که رسواکننده کافران است}.
- إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئًا وَلَمْ یُظَاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.(7)
{مگر آن مشرکانی که با آنان پیمان بسته اید و چیزی از [تعهدات خود نسبت به] شما فروگذار نکرده و کسی را بر ضد شما پشتیبانی ننموده اند پس پیمان اینان را تا [پایان] مدتشان تمام کنید چرا که خدا پرهیزگاران را دوست دارد}.
- وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَ اللَّهِ
ص: 44
الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: الْعِلَّةُ فِی تَنَحِّی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ قُرَیْشٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ نَبِیَّ السَّیْفِ وَ الْقِتَالُ لَا یَکُونُ إِلَّا بِأَعْوَانٍ فَتَنَحَّی حَتَّی وَجَدَ أَعْوَاناً ثُمَّ غَزَاهُمْ.
الأعراف: وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ(1)
النحل: وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ (2)
الأنبیاء: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (3)
سبأ: وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ(4)
الحدید: وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ(5).
البقرة: وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا(6)
النساء: إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ
ص: 43
ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَعْلَمُونَ* کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ* کَیْفَ وَإِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لَا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ.(1)
{و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود سپس او را به مکان امنش برسان چرا که آنان قومی نادانند، چگونه مشرکان را نزد خدا و نزد فرستاده او عهدی تواند بود مگر با کسانی که کنار مسجد الحرام پیمان بسته اید پس تا با شما [بر سر عهد] پایدارند با آنان پایدار باشید زیرا خدا پرهیزگاران را دوست می دارد، چگونه [برای آنان عهدی است] با اینکه اگر بر شما دست یابند در باره شما نه خویشاوندی را مراعات می کنند و نه تعهدی را شما را با زبانشان راضی می کنند و حال آنکه دلهایشان امتناع می ورزد و بیشترشان منحرفند}.
- وَإِنْ نَکَثُوا أَیْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ.(2)
{و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند پس با پیشوایان کفر بجنگید چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند}.
روایات
روایت1.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: آنگاه که چهار چیز گسترده شود، چهار چیز ظهور میکند: هنگامی که زنا و فحشاء افزون گردد، زلزلهها پدیدار میگردند؛ هنگامی که زکات پرداخت نشود، چهارپایان هلاک میگردند؛ هنگامی که حاکمان در قضاوت به ستم رو آورند، آسمان از بارش باز داشته میشود؛ و هنگامی که عهد و پیمان شکسته شود، مشرکان بر مسلمانان پیروز میگردند.(3)
روایت2.
أمالی الطوسی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام چنین یافتم: آنگاه که پس از من زنا و فحشاء افزون گردد، مرگ ناگهانی افزایش مییابد؛ هنگامی که میزانها دچار کم فروشی شوند، خداوند مردم را دچار قحطی و کمبود میکند؛ هنگامی که از پرداخت زکات امتناع ورزند، زمین همه برکات خود از جمله زراعت، میوهها و معادن را از آنان باز میدارد؛ هنگامی که در قضاوت به ستم بپردارند، در ارتکاب گناه و ظلم معاونت داشتهاند؛ هنگامی که عهد و پیمان بشکنند، خداوند دشمنان را بر آنان مسلّط میگرداند؛ هنگامی که صله ارحام را قطع کنند، مال و اموال به دست شروران میافتد؛ و هنگامی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورند و از برگزیدگان اهل بیت من پیروی نکنند، خداوند اشرار را بر آنان چیره میگرداند، آنگاه نیکانشان دست به دعا برمیدارند ولی اجابت گفته نمیشوند.(4)
ص: 45
صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً(1)
المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(2)
الأنفال: الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ (3)
و قال تعالی: وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (4)
و قال سبحانه: وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ (5)
التوبة: بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ (6) إلی قوله تعالی إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (7) إلی قوله سبحانه وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ
ص: 44
روایت3.
علل الشرایع، أمالی الطوسی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام یافتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: آنگاه که پس از من زنا و فحشاء آشکار و افزون گردد، مرگ ناگهانی افزایش مییابد؛ هنگامی که میزانها دچار کم فروشی شوند، خداوند مردم را به قحطی و کمبود گرفتار میکند؛ هنگامی که از پرداخت زکات امتناع ورزند، زمین همه برکات خود از جمله زراعت، میوهها و معادن را از آنان باز میدارد؛ هنگامی که در حکم و قضاوت ستم روا دارند، در ارتکاب ظلم و ستم معاونت داشتهاند؛ هنگامی که عهد و پیمان بشکنند، خداوند دشمنان را بر آنان چیره می گرداند؛ هنگامی که صله ارحام را قطع نمایند، مال و اموال در دست اشرار قرار میگیرد؛ و هنگامی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا نیاورند و از برگزیدگان اهل بیت من پیروی نکنند، خداوند شروران را بر آنها مسلّط میگرداند و آنگاه که نیکان آنان دست به دعا بردارند اجابت نمیشود.(1)
روایت4.
معانی الأخبار: امام باقر علیه السلام فرموده است: هر که در اسلام، آزاد به دنیا آید عربی است، هر که عهد امانی به گردن داشته باشد و به آن عمل کند وابسته و آزاد کرده رسول خدا صلی الله علیه و آله است، و هر که داوطلبانه به دین اسلام در آید از مهاجرین به شمار میآید.(2)
روایت5.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام امان بردهاش را نسبت به اهل قلعهای اجازه داده و فرمود: او از مسلمانان است.(3)
روایت6.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله در منی و در روز حجة الوداع در مسجد الخیف برای مردم خطبه خواند و بعد از سپاس و ستایش خداوند فرمود: خداوند بندهای را شاداب و سعادتمند گرداند که کلام مرا شنیده و در آن تدبّر میکند و سپس آن را به گوش کسانی میرساند که حاضر نیستند و امکان شنیدن کلامم را ندارند، چه بسا حامل دانشی که خود عالم نیست و چه بسا حامل دانشی که آن را به عالمتر از خود منتقل میکند؛ سه خصلت وجود دارد که هیچ مسلمانی نسبت به آنها حقد و کینه به دل راه نمیدهد: اخلاص عمل به خاطر خدا، نصیحت (خیراندیشی) برای رهبران مسلمانان، و شرکت کردن در اجتماعات آنان، که این کار پشت آنان را محکم میکند؛ مسلمانان
ص: 46
ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ (1) إلی قوله تعالی وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ (2).
ل، [الخصال] جَعْفَرُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَشَتْ أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ إِذَا فَشَا الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلَازِلُ وَ إِذَا أُمْسِکَتِ الزَّکَاةُ هَلَکَتِ الْمَاشِیَةُ وَ إِذَا جَارَ الْحُکَّامُ فِی الْقَضَاءِ أُمْسِکَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ الْمُشْرِکُونَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَجَدْتُ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا ظَهَرَ الزِّنَا مِنْ بَعْدِی ظَهَرَتْ مَوْتَةُ الْفَجْأَةِ وَ إِذَا طُفِّفَتِ الْمَکَایِیلُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَاتِهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا وَ إِذَا جَارُوا فِی الْحُکْمِ تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ إِذَا قُطِعَتِ الْأَرْحَامُ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ ثُمَّ تَدْعُو خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (4).
ص: 45
برادر یکدیگرند و از نظر خونبها و دیه با هم برابرند؛ پایینترین آنان در زمینه عهد و پیمانهایشان تلاش میکند (هرگونه تعهدی که یک فرد از مسلمانان به کفار داشته باشد همه مسمانان به آن احترام میگذارند اگرچه آن مسلمان از نطر مالی و موقعیت اجتماعی در سطح پایینتری باشد)، آنان علیه غیرِ خود (بیگانگان) متّحد و یکپارچه هستند.(1)
روایت7.
ثواب الأعمال: از عبدالله بن سلیمان روایت شده که گفت: شنیدم که امام باقر علیه السلام میفرمود: هر کسی که مردی را امان دهد سپس او را به قتل برساند، روز قیامت در حالی که پرچم غدر و خیانت را حمل میکند وارد صحرای محشر میشود.(2)
روایت8.
نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام فرموده است: عهد و پیمان را پاس دارید به خصوص با وفاداران.(3)
روایت9.
نهج البلاغة: امام علی علیه السلام در نامه خویش به مالک اشتر فرمود: هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، آرامش فکری تو و امنیت کشور در صلح تأمین میگردد، لکن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک میشود تا غافلگیر کند، پس دور اندیش باش و حسن ظن خود را متهم کن (به دشمن سوء ظن داشته باش)، حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش، و بر آنچه بر عهده گرفتی امانت دار باش، و جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند، تا آنجا که مشرکان زمان جاهلیت به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند، پس هرگز پیمان شکن مباش، و در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمیدارد، خداوند عهد و پیمانی که به نام او شکل میگیرد را با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و پناهگاه امنی برای پناهآورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روی بیاورند، پس فساد، خیانت و فریب در عهد و پیمان راه ندارد، مبادا قرار دادی را امضاء کنی که در آن برای دغل کاری و فریب راههایی وجود دارد، و پس از محکم کاری و دقت در قراردادنامه، دست از بهانه جویی بردار، مبادا مشکلات پیمانی که بر عهدهات قرار گرفته و خدا آن را بر گردنت نهاده تو را به پیمان شکنی وا دارد، زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمانها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن میترسی، و بهتر از این است که در مورد آن خداوند از تو بازخواستی کند که در دنیا و آخرت نتوانی خود را از آن کنار بکشی.(4)
روایت10.
کتاب الأعمال المانعه من الجنّه: شیخ جعفر بن احمد قمی
ص: 47
ع، [علل الشرائع](1) ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا ظَهَرَ الزِّنَا مِنْ بَعْدِی کَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ وَ إِذَا طُفِّفَتِ الْمِکْیَالُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا وَ إِذَا جَارُوا فِی الْأَحْکَامِ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ إِذَا قُطِعَتْ الْأَرْحَامِ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ فَتَدْعُو خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (2).
مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ نَافِعٍ عَنِ الْحُبَابِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ حُرّاً فَهُوَ عَرَبِیٌّ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ فَخُفِرَ فِی عَهْدِهِ فَهُوَ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ طَوْعاً فَهُوَ مُهَاجِرٌ(3).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَجَازَ أَمَانَ عَبْدِهِ لِأَهْلِ حِصْنٍ وَ قَالَ هُوَ مِنْ الْمُسْلِمِینَ (4).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ بِمِنًی فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا ثُمَّ بَلَغَهَا إِلَی مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ثَلَاثٌ لَا یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِخْلَاصُ الْعَمَلِ لِلَّهِ وَ النَّصِیحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ عَنْ وَرَائِهِمْ الْمُسْلِمُونَ
ص: 46
روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: هر کسی مردی از اهل ذمّه را به قتل برساند، خداوند بهشت را بر او حرام میگرداند، حال آنکه بوی بهشت از مسیری به اندازه دوازده سال به مشام میرسد.(1)
روایت11.
دعائم الإسلام: روایت شده که امام علی علیه السلام فرمود: جهاد بر تمام مسلمانان واجب است به دلیل این فرموده خداوند متعال: «کتب علیکم القتال» {پیکار و جهاد بر شما واجب شده است}، پس اگر گروهی از مسلمانان به جهاد برخاستند و نیازی به مدد و یاری نداشتند، سایر مسلمانان اجازه دارند که درنگ کنند و به جهاد برنخیزند، ولی اگر گروه مجاهدان به کمک نیاز داشته باشند، بر جمیع مسلمانان واجب است که آنان را یاری رسانند تا بینیاز گردند، چرا که خداوند متعال فرموده است: «و ما کان المؤمنون لینفروا کافة» {جایز نیست که همه مؤمنان (برای جهاد) خارج شوند}، و اگر واقعهای روی دهد که مرتفع نمودن آن نیاز به خروج تمام مؤمنان داشته باشد، همه باید خارج شوند، خداوند متعال فرموده است: «انفروا خفافا و ثقالاً و جاهدوا بأموالکم و أنفسکم فی سبیل الله» {سبک بار و سنگین بار خارج شوید و با اموال و جانهای خود در راه خدا به پیکار و نبرد بپردازید}.(2)
روایت12.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه « انفروا خفافا و ثقالاً» فرمود: یعنی در حال جوانی و پیری به قصد جهاد خارج شوید.(3)
روایت13.
از امام صادق علیه السلام درباره آیه: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» {در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند [این] به عنوان وعده حقی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است}، سؤال شد و اینکه آیا این مسأله برای تمام کسانی که به جهاد در راه خدا میپردازند صادق است یا به گروه خاصی اختصاص دارد؟ امام علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه نازل شد، برخی از اصحاب این سؤال را از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند، امّا ایشان پاسخ نگفت، پس خداوند متعال چنین بر قلب پیامبر نازل فرمود: «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» {[آن مؤمنان] همان توبه کنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزه داران رکوع کنندگان سجده کنندگان وادارندگان به کارهای پسندیده بازدارندگان از کارهای ناپسند و پاسداران مقررات خدایند و مؤمنان را بشارت ده}، و این گونه صفت مؤمنانی را که اموال و جانهای آنان را به ازای اعطای بهشت خریداری میکند بیان فرمود؛ پس هر که خواهان بهشت است، براساس این شرایط به جهاد در راه خدا بپردازد، و در صورت محقّق نساختن این شرایط از جمله کسانی خواهد بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مورد آنها فرموده است: خداوند این دین را به وسیله مردمانی پیروز میگرداند که آنان را در آخرت بهرهای از اجر و پاداش نیست.(4)
روایت14.
از امام صادق علیه السلام سؤال شد: آیا جهاد بر اعراب بادیهنشین واجب است؟ امام فرمود: خیر، مگر اینکه اسلام دچار مصیبتی شود و به خدا پناه میبرم از اینکه در رفع آن محتاج آنان شویم، همچنین فرمود:
ص: 48
إِخْوَةٌ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ یُوسُفَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَنْ آمَنَ رَجُلًا عَلَی دَمِهِ ثُمَّ قَتَلَهُ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَحْمِلُ لِوَاءَ الْغَدْرِ(2).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِی أَوْتَادِهَا(3).
وَ مِنْهُ،: فِی عَهْدِهِ علیه السلام لِلْأَشْتَرِ وَ لَا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ وَ لِلَّهِ فِیهِ رِضًا فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلَادِکَ وَ لَکِنَّ الْحَذَرَ کُلَّ الذر [الْحَذَرِ] مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِی ذَلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ شَیْ ءٌ النَّاسُ عَلَیْهِ أَشَدُّ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لَا تَخِیسَنَّ بِعَهْدِکَ وَ لَا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ فَإِنَّهُ لَا یَجْتَرِئُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِیٌّ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ وَ یَسْتَفِیضُونَ إِلَی جِوَارِهِ فَلَا إِدْغَالَ وَ لَا مُدَالَسَةَ وَ لَا خِدَاعَ فِیهِ وَ لَا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلَ وَ لَا تُعَوِّلَنَّ عَلَی لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَّأْکِیدِ وَ التَّوْثِقَةِ وَ لَا یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ أَمْرٍ لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَیْرِ الْحَقِّ فَإِنَّ صَبْرَکَ عَلَی ضِیقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ وَ أَنْ تُحِیطَ بِکَ فِیهِ مِنَ اللَّهِ طِلْبَةٌ فَلَا تَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیَاکَ وَ لَا آخِرَتَکَ (4).
کِتَابُ الْأَعْمَالِ الْمَانِعَةِ مِنَ الْجَنَّةِ، لِلشَّیْخِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِ
ص: 47
مادام که اعراب بادیه نشین در جهاد و پیکار مشارکت نداشته باشند، سهمی از غنائم جنگی ندارند.(1)
روایت15.
از امام علی علیه اسلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی در درون خود احساس ترس کند، نباید به پیکار و جهاد برود.(2)
روایت16.
از امام علی علیه السلام فرموده است: جایز نیست که انسان ترسو و بزدل به جهاد برود، چرا که به سرعت پذیرای شکست میگردد، ولی باید شخص دیگری را با ابزار و وسایل خود برای نبرد آماده سازد، پس اجر و پاداشی به اندازه اجر و پاداش مجاهد برای او ثبت میگردد بدون اینکه چیزی از اجر و پاداش مجاهد کاسته شود.(3)
روایت17.
امام علی علیه السلام فرموده است: جهاد بر بردگان واجب نیست مادامی که نیازی به حضور آنان احساس نشود، همچنین جهاد بر زنان و کسانی که به سنّ احتلام نرسیدهاند واجب نیست.(4)
روایت18.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگاه بر گرد یک امام افرادی به تعداد اهل بدر یعنی سیصد و سیزده نفر جمع شوند، به پاخاستن و تغییر بر او واجب میشود.(5)
روایت19.
امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: در روز قیامت از بنده خداوند به خاطر تمام نعمتهایی که به او بخشیده شده سؤال میشود جز آن نعمتی که در راه خدا صرف شده باشد.(6)
روایت20.
امام صادق علیه السلام فرموده است: اصل اسلام نماز است و فرع آن زکات؛ و نوک قلّه اسلام جهاد در راه خداست.(7)
روایت21.
امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: به سفر بروید تا تندرست باشید، به جهاد بپردازید تا غنیمت کسب کنید، و مناسک حجّ را به جا آورید تا بینیاز گردید.(8)
روایت22.
امام علی علیه السلام فرموده است: ایمان دارای چهار رکن است: صبر، یقین، عدل و جهاد.(9)
روایت23.
امام علی علیه السلام فرموده است: با دستان خود به جهاد بپردازید، اگر نتوانستید با زبانهایتان و اگر باز نتوانستید با قلبهایتان.(10)
ص: 49
رُوِیَ عَنِ الْمُطَّلِبِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ قَتَلَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ الَّتِی تُوجَدُ رِیحُهَا مِنْ مَسِیرَةِ اثْنَیْ عَشَرَ عَاماً(1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: وَ الْجِهَادُ فَرْضٌ عَلَی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ لِقَوْلِ اللَّهِ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ فَإِنْ قَامَتْ بِالْجِهَادِ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَسِعَ سَائِرَهُمُ التَّخَلُّفُ عَنْهُ مَا لَمْ یَحْتَجِ الَّذِینَ یَلُونَ الْجِهَادَ إِلَی الْمَدَدِ فَإِنِ احْتَاجُوا لَزِمَ الْجَمِیعَ
أَنْ یُمِدُّوهُمْ حَتَّی یَکْتَفُوا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً وَ إِنْ دَهِمَ أَمْرٌ یُحْتَاجُ فِیهِ إِلَی جَمَاعَتِهِمْ نَفَرُوا کُلُّهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (2).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا شَبَاباً وَ شُیُوخاً(3).
وَ عَنْهُ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ هَذَا لِکُلِّ مَنْ جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْ لِقَوْمٍ دُونَ قَوْمٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إِنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَأَلَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ عَنْ هَذَا فَلَمْ یُجِبْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِعَقِبِ ذَلِکَ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَبَانَ اللَّهُ بِهَذَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ اشْتَرَی مِنْهُمْ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فَمَنْ أَرَادَ الْجَنَّةَ فَلْیُجَاهِدْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَلَی هَذِهِ الشَّرَائِطِ وَ إِلَّا فَهُوَ فِی جُمْلَةٍ مَنْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنْصُرُ اللَّهُ هَذَا الدِّینَ بِقَوْمٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ(4).
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْأَعْرَابِ هَلْ عَلَیْهِمْ جِهَادٌ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَنْزِلَ بِالْإِسْلَامِ أَمْرٌ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ یَحْتَاجَ فِیهِ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ وَ لَیْسَ لَهُمْ
ص: 48
روایت24.
همچنین فرموده است: جهاد در راه خدا در معیّت هر امام عادلی بر شما واجب است، چرا که جهاد در راه خدا دری از درهای بهشت است.(1)
روایت25.
از امام علی علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: حاملان قرآن عارفان، مجاهدان در راه خدا، فرماندهان و پیامبران سروران اهل بهشت هستند.(2)
روایت26.
امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: بخشندهترین مردم آن است که جان خود را در راه خدا ببخشد، و بخیلترین آنان کسی است که در سلام کردن بخل بورزد.(3)
روایت27.
از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که موسی و هارون پروردگارشان را با دعا خواندند، خدا فرمود: دعای شما را اجابت گفتم، و دعای هر که در راه من به پیکار و نبرد بپردازد را تا روز قیامت مانند دعای شما اجابت خواهم گفت.(4)
روایت28.
امام علی علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کسی به غیبت مجاهد در راه خدا بپردازد یا او را آزار دهد و یا با بازماندگانش بد رفتاری کند، روز قیامت پرچم غدر و خیانت برای او نصب میگردد، آنگاه نیکیهایش از دست میرود و سپس در آتش افکنده خواهد شد.(5)
روایت29.
امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: هیچ قطرهای نزد خداوند متعال مجبوبتر نیست از قطره خونی که در راه خدا ریخته شده و یا قطره اشکی که در تاریکی شب و به خاطر ترس از خداوند سرازیر شده است.(6)
روایت30.
امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگری وجود دارد تا زمانی که شخص در راه خدا کشته میشود (کشته شدن در راه خدا بالاتر از هر نیکی است)، و بالاتر از هر گناه، گناهی وجود دارد تا زمانی که شخص یکی از والدین خود را به قتل میرساند (کشتن والدین بالاتر از هر گناهی است).(7)
روایت31.
امام علی از رسول خدا روایت کرده که فرمود: هر مؤمنی از امّت من صدّیق و شهید است، و خداوند با این شمشیر هر یک از مخلوقاتش را که بخواهد گرامی میدارد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «و الذین آمنوا بالله و رسله أولئک هم الصدیقون و الشهداء عند ربّهم» {آنان که به خدا و پیامبرانش ایمان آوردهاند، نزد پروردگارشان از صدیقین و شهدا به شمار میآیند}.(8)
روایت32.
امام جعفر صادق علیه السلام فرموده است: تمام چشمها در روز قیامت بیخواب میگردند جز سه چشم: چشمی که در راه خدا بیدار مانده است، چشمی که بر روی امور حرام بسته شده است، و چشمی که
ص: 50
مِنَ الْفَیْ ءِ شَیْ ءٌ مَا لَمْ یُجَاهِدُوا(1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَحَسَّ مِنْ نَفْسِهِ جُبْناً فَلَا یَغْزُ(2).
قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: وَ لَا یَحِلُّ لِلْجَبَانِ أَنْ یَغْزُوَ لِأَنَّهُ یَنْهَزِمُ سَرِیعاً وَ لَکِنْ لِیَنْظُرْ مَا کَانَ یُرِیدُ أَنْ یَغْزُوَ بِهِ فَلْیُجَهِّزْ بِهِ غَیْرَهُ فَإِنَّ لَهُ مِثْلَ أَجْرِهِ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْ أَجْرِهِ شَیْ ءٌ(3).
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الْعَبِیدِ جِهَادٌ مَا اسْتُغْنِیَ عَنْهُمْ وَ لَا عَلَی النِّسَاءِ جِهَادٌ وَ لَا عَلَی مَنْ لَمْ یَبْلُغِ الْحُلُمَ (4).
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا اجْتَمَعَ لِلْإِمَامِ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقِیَامُ وَ التَّغْیِیرُ(5).
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: کُلُّ نَعِیمٍ مَسْئُولٌ عَنْهُ الْعَبْدُ إِلَّا مَا کَانَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (6).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: أَصْلُ الْإِسْلَامِ الصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاةُ وَ ذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (7).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: سَافِرُوا تَصِحُّوا وَ اغْزُوا تَغْنَمُوا وَ حُجُّوا تَسْتَغْنُوا(8).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لِلْإِیمَانِ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ الصَّبْرُ وَ الْیَقِینُ وَ الْعَدْلُ وَ الْجِهَادُ(9).
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: جَاهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَیْدِیکُمْ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرُوا فَجَاهِدُوا بِأَلْسِنَتِکُمْ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرُوا فَجَاهِدُوا بِقُلُوبِکُمْ (10).
ص: 49
از ترس خداوند گریسته است.(1)
روایت33.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه: «رضوا بأن یکونوا مع الخوالف» فرمود: منظور از (الخوالف)، زنان میباشد.(2)
روایت34.
از زید بن علی بن حسین علیهم السلام روایت شده که در تفسیر آیه «لباس التقوی» فرمود: منظور برداشتن اسلحه در راه خداست.(3)
روایت35.
امام علی علیه السلام فرموده است: نخستین کسی که در راه خدا به جهاد پرداخت ابراهیم علیه السلام بود، آنگاه که رومیان به سرزمینی که لوط علیه السلام در آن ساکن بود حمله ور شدند و او را به اسارت گرفتند، این خبر به گوش ابراهیم علیه السلام رسید، پس به قصد پیکار خارج شد و لوط را از دست رومیان رها ساخت، و ابراهیم علیه السلام نخستین کسی بود که پرچمها را در جنگ به کار گرفت.(4)
باب ششم : جهاد در حال احرام و در ماههای حرام، معنای ماههای حرام و ماههای سیاحت
آیات
وَ لَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّی یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ*فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(5)
{در کنار مسجد الحرام با آنان جنگ مکنید مگر آنکه با شما در آن جا به جنگ درآیند پس اگر با شما جنگیدند آنان را بکشید که کیفر کافران چنین است، و اگر بازایستادند البته خدا آمرزنده مهربان است}.
- الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.(6)
{این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و [هتک] حرمتها قصاص دارد پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است}.
- یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ.(7)
{از تو در باره ماهی که کارزار در آن حرام است می پرسند بگو کارزار در آن گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و باز داشتن از مسجدالحرام [=حج] و بیرون راندن اهل آن از آنجا نزد خدا [گناهی] بزرگتر} .
ص: 51
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلَیْکُمْ بِالْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَعَ کُلِّ إِمَامٍ عَدْلٍ فَإِنَّ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ(1).
وَ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قُوَّادُهُمْ وَ الرُّسُلُ سَادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ(2).
وَ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَجْوَدُ النَّاسِ مَنْ جَادَ بِنَفْسِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَامِ (3).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا دَعَا مُوسَی وَ هَارُونُ رَبَّهُمَا قَالَ اللَّهُ قَدْ أَجَبْتُ دَعْوَتَکُمَا وَ مَنْ غَزَا فِی سَبِیلِی أَسْتَجِیبُ لَهُ کَمَا اسْتَجَبْتُ لَکُمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(4).
وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنِ اغْتَابَ غَازِیاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ آذَاهُ أَوْ خَلَفَهُ بِسُوءٍ فِی أَهْلِهِ نُصِبَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَمُ غَدْرٍ فَیَسْتَفْرِغُ حَسَنَاتِهِ ثُمَّ یُرْکَسُ فِی النَّارِ(5).
وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ قَطْرَةِ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ قَطْرَةِ دَمْعٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (6).
وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: فَوْقَ کُلِّ بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ فَوْقَ کُلِّ عُقُوقٍ عُقُوقٌ حَتَّی یَقْتُلَ الرَّجُلُ أَحَدَ وَالِدَیْهِ (7).
وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ مُؤْمِنٍ مِنْ أُمَّتِی صِدِّیقٌ وَ شَهِیدٌ وَ یُکَرِّمُ اللَّهُ بِهَذَا السَّیْفِ مَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ ثُمَّ تَلَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ (8).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ عَیْنٍ سَاهِرَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَ عُیُونٍ عَیْنٌ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَیْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ عَیْنٌ
ص: 50
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا.(1)
{ای کسانی که ایمان آورده اید حرمت شعایر خدا و ماه حرام و قربانی بی نشان و قربانیهای گردن بنددار و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودی پروردگار خود را می طلبند نگه دارید و چون از احرام بیرون آمدید [می توانید] شکار کنید و البته نباید کینه توزی گروهی که شما را از مسجد الحرام باز داشتند شما را به تعدی وادارد}.
- جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ.(2)
{خداوند [زیارت] کعبه بیت الحرام را وسیله به پا داشتن [مصالح] مردم قرار داده و ماه حرام}.
- فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(3)
{پس چون ماه های حرام سپری شد مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند راه برایشان گشاده گردانید زیرا خدا آمرزنده مهربان است}.
- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ.(4)
{در حقیقت شماره ماه ها نزد خدا از روزی که آسمانها و زمین را آفریده در کتاب [علم] خدا دوازده ماه است از این [دوازده ماه] چهار ماه [ماه] حرام است این است آیین استوار پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید}.
- إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَامًا وَیُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ.(5)
{جز این نیست که جابجا کردن [ماههای حرام] فزونی در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می شوند آن را یکسال حلال می شمارند و یکسال [دیگر] آن را حرام می دانند تا با شماره ماههایی که خدا حرام کرده است موافق سازند و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند زشتی اعمالشان برایشان آراسته شده است و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}.
روایات
روایت1.
الخصال: از ابن عمر روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: تعداد ماهها در کتاب خداوند از آن روزی که آسمانها و زمین را آفریده دوازده عدد بوده که از آنها چهار ماه حرام است: رجب، که نزد قبیله مضر بین ماههای جمادی الثانی و شعبان قرار دارد، ذوالقعده، ذو الحجّه و محرّم، تا آخر حدیث.(6)
روایت2.
الخصال: امام صادق علیه السلام در تقسیر آیه: «إنّ عدّه الشهور عند الله اثنا عشر شهراً فی کتاب الله یوم خلق السموات و الأرض» فرمود: دوازده ماه عبارتند از: محرّم، صفرّ، ربیع الأول، ربیع الثانی، جمادی الأوّل، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوّال، ذو القعده و ذو الحجّه؛
ص: 52
بَکَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (1).
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ قَالَ مَعَ النِّسَاءِ(2).
وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِباسُ التَّقْوی قَالَ لِبَاسُ التَّقْوَی السِّلَاحُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ مَنْ جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِبْرَاهِیمُ صلی اللله علیه أَغَارَتِ الرُّومُ عَلَی نَاحِیَةٍ فِیهَا لُوطٌ علیه السلام فَأَسَرُوهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ إِبْرَاهِیمَ صلی اللله علیه فَنَفَرَ فَاسْتَنْقَذَهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ الرَّایَاتِ عَلَیْهِ أَفْضَلُ السَّلَامِ (4).
البقرة: وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّی یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5)
و قال تعالی: الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ (6)
و قال تعالی: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ (7)
ص: 51
و چهار ماه حرام عبارتند از: بیست روز از ذو الحجّه، محرّم، صفر، ربیع الأوّل و ده روز از ربیع الثانی.(1)
روایت3.
تفسیر علی بن ابراهیم: ماههای حرام عبارتند از: رجب ( که تک افتاده)، ذو القعده، ذو الحجّه و محرّم که به هم متصل هستند. خداوند در این چهار ماه پیکار و نبرد را حرام گردانده است، همچنین مجازات گناهان و ثواب اعمال نیک در آنها مضاعف میباشد؛ امّا ماههای سیاحت مشهورند: بیست روز از ذو الحجه، محرّم، صفرّ، ربیع الأول و ده روز از ربیع الثانی، خداوند متعال در این چهار ماه و با استناد به آیه: «فسیحوا فی الأرض أربعه أشهر» {چهار ماه را در زمین به سیاحت بپردازید}، بر مشرکان منّت نهاده است، ماههای حج نیز معروفند: شوّال، ذو القعده و ذو الحجّه.(2)
روایت4.
تفسیر العیّاشی: از علاء بن فضیل روایت شده که از امام پرسیدم: آیا مسلمانان اجازه دارند در ماههای حرام آغازگر پیکار با مشرکان باشند؟ امام فرمود: آری، البته اگر مشرکان قصد آغاز پیکار داشته باشند و ریختن خون مسلمانان را حلال بپندارند، و از سوی دیگر مسلمانان توانایی غلبه بر مشرکان را در خود ببینند، و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص» { ماه حرام در مقابل ماه حرام، و حرمت شکنیِ محرّمات دارای قصاص است}.(3)
روایت5.
تفسیر العیّاشی: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که در تفسیر آیه: «فسیحوا فی الأرض أربعه أشهر» فرمود: این چهار ماه عبارتند از: بیست روز از ذو الحجه، محرّم، صفرّ، ربیع الأول و ده روز از ربیع الثانی.(4)
روایت6.
تفسیر العیّاشی: امام صادق از امام باقر علیهما السلام روایت کرده که فرمود: همانا خداوند متعال، محمّد صلّی الله علیه و آله را به همراهی پنج شمشیر مبعوث گرداند، یکی از آن شمشیرها به قصد پیکار با مشرکان عرب به وی بخشیده شده بود، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا» {مشرکان را پس از این هر جا یافتید به قتل برسانید و آنان را به بند بکشید و در حصر قرارشان دهید و در هر کمینگاهی بر سر راه آنان بنشینید، پس اگر توبه نمودند}، امام فرمود: (فإن تابوا) یعنی: اگر ایمان آوردند، « فإخوانکم فی الدین)» {براردان دینی شما خواهند بود} ، از مشرکان حالت سوّمی پذیرفته نیست: یا کشته میشوند یا به دین اسلام گردن مینهند، از آنان کسی به اسارت گرفته نمیشود و از غنایم جنگی نیز سهمی ندارند.(5)
روایت7.
تفسیر العیّاشی: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده که در تفسیر آیه: «فإذا انسلخ الأشهُر
ص: 53
المائدة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا(1)
و قال تعالی: جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ (2)
التوبة: فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3)
و قال تعالی: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا
تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ (4) إلی قوله تعالی إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (5).
ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ رَجَبُ مُضَرَ الَّذِی بَیْنَ جُمَادَی وَ شَعْبَانَ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ الْخَبَرَ(6).
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قَالَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ رَبِیعٌ الْأَوَّلُ وَ رَبِیعٌ الْآخِرُ وَ جُمَادَی الْأُولَی وَ جُمَادَی الْآخِرَةُ وَ رَجَبٌ وَ شَعْبَانُ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ شَوَّالٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ
ص: 52
الحر م فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ» {پس از پایان یافتن ماههای حرام مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید} فرمود: منظور از ماههای حرام، روز عید قربان تا پایان دهه نخست ماه ربیع الآخر میباشد.(1)
روایت8.
تفسیر العیّاشی: زراره گوید: در حالی که امام باقر علیه السلام رو به قبله نشسته بود در پشت مقام ابراهیم نزدش نشستم، پس با دستش به کعبه اشاره کرد و فرمود: نگریستن به آن عبادت است و خداوند هیچ مکانی را بر روی زمین محبوبتر و گرامیتر از این بقعه نیافریده است، خداوند متعال به خاطر آن سه ماه متوالی را در کتاب خویش و از زمان آفرینش آسمان و زمین، حرام گردانده است و یک ماه را نیز به عمره اختصاص داده است، امام صادق علیه السلام فرموده است: این چهار ماه عبارتند از: شوّال، ذو القعده، ذو الحجّه و رجب.(2)
باب هفتم : چگونگی تقسیم غنائم جنگی و حُکم اموال مشرکان، مخالفان و ناصبیها
آیات
واعملوا أنّما غنمتم مِن شیءٍ فإنّ لله خُمسهُ.(3)
{و بدانید که یک پنجم آنچه به غنیمت میگیرید از آن خداوند است}.
فکُلوا مما غنمتم حلالاً طیباً و اتقو الله إن لله غفورٌ رحیم.(4)
{اکنون از غنائمی که فرا چنگ آوردهاید به صورت حلال و پاک بخورید و تقوای خدا پیشه سازید، بیگمان خداوند آمرزنده و مهربان است.}
روایات
روایت1.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله سه سهم از غنائم جنگی را مخصوص سوارکاران و یک سهم آن را مخصوص پیاده نظام قرار میداد.(5)
روایت2.
قرب الإسناد: امام باقر علیه السلام فرموده است: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله سؤال شد: کیست آنکه در دین کار زشت و ناپسندی وارد میکند که پیشتر نبوده است و کیست که چنین فردی را پناه میدهد؟ پیامبر فرمود: کسی که در اسلام بدعتی پدید آورد، یا در غیر قالب حدّ، کسی را شکنجه و مجازات کند، یا غنیمتی را به تاراج برد که چشم مسلمانان دنبال آن است، و یا از کسی که پدید آورنده بدعت است دفاع کرده و او را یاری داده و پشتیبانی کند.
ص: 54
مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ عِشْرُونَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ شَهْرُ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٌ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ(1).
فس، [تفسیر القمی]: الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ رَجَبٌ مُفْرَدٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ مُتَّصِلَةً حَرَّمَ اللَّهُ فِیهَا الْقِتَالَ وَ یُضَاعِفُ فِیهَا الذُّنُوبَ وَ کَذَلِکَ الْحَسَنَاتُ وَ أَشْهُرُ السِّیَاحَةِ مَعْرُوفَةٌ وَ هِیَ عِشْرُونَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ شَهْرُ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٌ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ وَ هِیَ الَّتِی أَجَّلَ اللَّهُ فِیهَا الْمُشْرِکِینَ فِی قَوْلِهِ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ أَشْهُرُ الْحَجِّ مَعْرُوفَةٌ وَ هِیَ شَوَّالٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُشْرِکِینَ أَ یَبْتَدِئُ بِهِمُ الْمُسْلِمُونَ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَقَالَ إِذَا کَانَ الْمُشْرِکُونَ ابْتَدَءُوهُمْ بِاسْتِحْلَالِهِمْ وَ رَأَی الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُمْ یَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ فِیهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَنْ قَوْلِهِ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ عِشْرُونَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ شَهْرُ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٌ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةِ أَسْیَافٍ فَسَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَجْهُهُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا یَعْنِی فَإِنْ آمَنُوا فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یُسْبَی لَهُمْ ذُرِّیَّةٌ وَ مَا لَهُمْ فَیْ ءٌ(5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ
ص: 53
روایت3.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که امام علی علیه السلام فرمود: اگر بچهای در میدان نبرد متولّد شود، در غنائم صاحب سهم است.(1)
روایت4.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: علی علیه السلام در میان مردم کوفه به توزیع لباسی پرداخت که جزء غنائم جنگی بود، از قضا در میان لباسها بالاپوشی از جنس ابریشم وجود داشت که امام حسن علیه السلام آن را طلب نمود، امّا حضرت از بخشیدن آن به امام حسن علیه السلام امتناع ورزید و به پخش آن در میان مسلمین پرداخت، پس نصیب جوانی از سرزمین همدان گشت و آن را با خود به همدان برد، به او گفته شد: امام حسن این بالاپوش را از پدرش طلب نمود ولی از بخشیدنش به وی امتناع ورزید، بنابراین جوان همدانی بالاپوش را برای امام حسن علیه السلام فرستاد و امام نیز آن را پذیرفت.(2)
روایت5.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به من پنج چیز بخشیده شده که پیشتر به کسی بخشیده نشده است: تمام زمین برای من مسجد و مایه پاکی و طهارت قرار داده شده است، با افکنده شدن ترس در دل دشمنانم یاری داده شدهام، غنیمت گرفتن برای من حلال شده است، به من جوامع الکلم (گفتار کوتاه) و پر معنی بخشیده شده است، و به من حقّ شفاعت اعطا شده است.(3)
میگویم
مانند این حدیث با ذکر سند در کتاب النبوة و غیر آن نقل گردید.
روایت6.
تفسیر العیّاشی: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در مورد غنیمت میفرمود: خُمس از آن جدا میشود و باقیمانده آن در میان کسانی که بر سر آن جنگیدهاند و یا به آن نزدیکند تقسیم میگردد، و حقّ تقسیم فیء و انفال (غنائم جنگی) به صورت خالص از آنِ رسول خدا صلّی الله علیه و آله میباشد.
روایت7.
تفسیر العیّاشی: امام صادق علیه السلام فرموده است: خُمس از غنیمت جدا میشود و سپس چهار پنجم باقی مانده در میان کسانی که بر سر آن جنگیده و یا به آن نزدیکند تقسیم میگردد.(4)
روایت8.
السرائر: معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اموال ناصبی ها را هر جا که یافتی از آنان بگیر و خمس آن را به سوی ما بفرست.(5)
ص: 55
الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ قَالَ هِیَ یَوْمُ النَّحْرِ إِلَی عَشْرٍ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَهُ قَاعِداً خَلْفَ الْمَقَامِ وَ هُوَ مُحْتَبٍ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ فَقَالَ النَّظَرُ إِلَیْهَا عِبَادَةٌ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ بُقْعَةً مِنَ الْأَرْضِ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْهَا ثُمَّ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ لَا أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْهَا لَهَا حَرَّمَ اللَّهُ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ فِی کِتَابِهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ مُتَوَالِیَةٌ وَ شَهْرٌ مُفْرَدٌ لِلْعُمْرَةِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام شَوَّالٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ رَجَبٌ (2).
الأنفال: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ الآیة و قال تعالی فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْعَلُ لِلْفَارِسِ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْماً(4).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّنْ أَحْدَثَ حَدَثاً أَوْ آوَی مُحْدِثاً مَا هُوَ فَقَالَ مَنِ ابْتَدَعَ بِدْعَةً فِی الْإِسْلَامِ أَوْ مَثَلَ بِغَیْرِ حَدٍّ أَوْ مَنِ انْتَهَبَ نُهْبَةً یَرْفَعُ الْمُسْلِمُونَ إِلَیْهَا أَبْصَارَهُمْ أَوْ تَدْفَعُ عَنْ صَاحِبِ الْحَدَثِ أَوْ یَنْصُرُهُ أَوْ یُعِینُهُ (5).
ص: 54
روایت9.
السرائر: حفص بن بختری از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اموال دشمنان را هر جا که یافتی از آنان بگیر و خمس آن را به سوی ما بفرست.
محمّد بن ادریس گوید: معنای (ناصب) در این دو حدیث، دشمنانی است که در حال جنگ با مسلمانان هستند، چرا که جایز نیست در هیچ حالی از احوال، اموال مسلمانان و یا دشمنان ذمیّ از آنان گرفته شود.(1)
روایت10.
محمّد بن جریر طبریّ غیر مورخ گوید: هنگامی که اسیران سرزمین فارس به سوی مدینه آورده شدند، عمر بن خطاب خواست که زنان را فروخته و مردان را به بردگی بگیرد، پس امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود: همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بزرگان هر قوم را گرامی دارید. عمر گفت: از پیامبر شنیدم که میفرمود: آنگاه که بزرگ هر قومی نزد شما آمد، او را گرامی دارید هر چند مخالف شما باشد. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اینان قومی هستند که با شما از سر صلح و آشتی در آمده و به اسلام روی آوردهاند و حتماً باید از آنان صاحب فرزندانی شوم (از آنان خانوادهای خواهم داشت)، و من خداوند و شما را شاهد میگیرم که از سهم خود از آنان به هدف کسب رضایت خداوند چشم پوشی نمودم .
پس تمام بنی هاشم گفتند: ای امیر المؤمنین ما نیز حقّ خود را به تو بخشیدیم، و امیر المؤمنین فرمود: خداوندا، شاهد باش از حقّی نیز که به من بخشیدند چشم پوشیدم.
آنگاه مهاجرین و انصار گفتند: ای برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، ما نیز حقّ خود را به تو بخشیدیم، و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: خداوندا، شاهد باش که آنان حقّ خود را به من بخشیدند و من آن را پذیرفتم، و تو شاهد باش که به خاطر کسب رضای تو اسیران فارس را آزاد نمودم. عمر گفت: ای علی! چرا با تصمیم من در مورد این اسیران غیر عرب مخالفت کردی؟ چه چیز تو را از پذیرفتن نظر من در مورد آنان باز میدارد؟ امام علی دوباره سخنان رسول خدا صلّی الله علیه و آله در مورد گرامی داشتن بزرگان را برای او تکرار کرد. عمر گفت: ای ابالحسن، آنچه به من اختصاص دارد و سایر چیزهایی که به تو بخشیده نشده را به خداوند و تو بخشیدم، پس امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: خداوندا، شاهد گفته او و آزاد کردن اسیران فارس از سوی من باش؛ آنگاه گروهی از قریشیان خواستند که زنان فارس را به نکاح خود درآورند، امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: این زنان به چنین کاری مجبور نخواهند شد، بلکه مختار هستند و بدانچه برگزینند عمل خواهد شد، پس گروهی از آنان به شهر بانو که دختر پادشاه فارس بود اشاره کردند، بنابراین مختار گردید و از پس ص: 56
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِذَا وُلِدَ الْمَوْلُودُ فِی أَرْضِ الْحَرْبِ أُسْهِمَ لَهُ (1).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَسَا عَلِیٌّ علیه السلام النَّاسَ بِالْکُوفَةِ فَکَانَ فِی الْکِسْوَةِ بُرْنُسُ خَزٍّ فَسَأَلَهُ إِیَّاهُ الْحَسَنُ فَأَبَی أَنْ یُعْطِیَهُ إِیَّاهُ وَ أَسْهَمَ عَلَیْهِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَصَارَ لِفَتًی مِنْ هَمْدَانَ فَانْقَلَبَ بِهِ الْهَمْدَانِیُّ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ حَسَناً کَانَ سَأَلَهُ أَبَاهُ فَمَنَعَهُ إِیَّاهُ فَأَرْسَلَ بِهِ الْهَمْدَانِیُّ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَبِلَهُ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْبَرْقِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ(3).
قد مضی مثله بأسانید فی کتاب النبوة و غیره.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الْغَنِیمَةِ یُخْرَجُ مِنْهَا الْخُمُسُ وَ یُقْسَمُ مَا بَقِیَ بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ وَلِیَ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا الْفَیْ ءُ وَ الْأَنْفَالُ فَهُوَ خَالِصٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُخْرَجُ خُمُسُ الْغَنِیمَةِ ثُمَّ یُقْسَمُ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ عَلَی مَنْ قَاتَلَ عَلَی ذَلِکَ أَوْ وَلِیَهُ (5).
سر، [السرائر] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُذْ مَالَ النَّاصِبِ حَیْثُ وَجَدْتَ وَ ابْعَثْ إِلَیْنَا بِالْخُمُسِ (6).
ص: 55
پرده و در حضور جمع از او خواستگاری و به او گفته شد: کدام یک از خواستگارهایت را برمیگزینی؟ و آیا قصد شوهر کردن داری؟ شهر بانو سکوت کرد. امیر المؤمنین فرمود: او قصد شوهر کردن دارد و همچنان در انتخاب مختار است. عمر گفت: تو از کجا دریافتی که قصد شوهر کردن دارد؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هنگامی که زن بزرگوار یک قوم که هیچ سرپرستی نداشت نزد رسول خدا صلّی الله علیه وآله میآمد و او را خواستگاری میکردند، پیامبر امر میفرمود که به او گفته شود: آیا قصد شوهر کردن داری؟ اگر شرم میکرد و ساکت میماند، سکوت نشانه رضایتش بود و پیامبر امر میفرمود که آن زن شوهر داده شود، ولی اگر پاسخ منفی میداد نسبت به آنچه برگزیده مجبور نمیگردید؛ آنگاه شهربانو به خواستگاران نمایانده شد، پس با دستش به حسین بن علی علیهما السلام اشاره کرد و او را برگزید. سپس بار دیگر شهر بانو را در انتخاب مخیّر گرداندند و او باز هم به امام حسین اشاره کرد و به زبان خویش گفت: اگر مخیّر گشتهام، این شخص را میخواهم، و امیرالمؤمنین علیه السلام را ولی و سرپرست خود قرار داد، و حذیفه از او خواستگاری کرد، آنگاه امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اسم تو چیست؟ شهر بانو گفت: شاه زنان، دختر کسری پادشاه فارس. امیرالمؤمنین فرمود: ای شهربانو، آیا تو و خواهرت مروارید دختر پادشاه فارس هستید؟ شهر بانو گفت: آری.(1)
باب هشتم : فضیلت کمک به مجاهدان ومذمت آزار دادن آنها
روایات
روایت1.
تفسیر امام عسکری علیه السلام: از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نفقه (پرداختن کمک خرج به مجاهدان) در جهاد آنگاه که واجب یا مستحبّ باشد سؤال شد، امام در پاسخ فرمود: آنگاه که جهاد واجب گردد، به این ترتیب که کسی موجود نباشد تا به نمایندگی از سایر مسلمانان در مقابل کفّار پیکار کند، پرداختن هر یک درهم به عنوان کمک خرج با هفتصد هزار حسنه پاداش داده میشود، امّا در جهاد مستحبّ که شخص به اختیار خود در آن شرکت میکند و نیازی به حضور او احساس نمیشود، پرداختن هر درهم با هفتصد حسنه پاداش داده میشود، که هر حسنه صد هزار مرتبه از دنیا و آنچه در آن است بهتر میباشد.(2)
روایت2.
نوادر الراوندی: امام موسی کاظم از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کسی از مجاهدِ در راه خدا بدگویی کند یا او را آزار دهد و یا با بازماندگانش بدرفتاری کند، در روز قیامت بیرقی برای او نصب میگردد تا همه او را ببینند، سپس نیکیهایش باطل گشته و در آتش افکنده میشود.(3)
ص: 57
سر، [السرائر] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُذْ مَالَ النَّاصِبِ حَیْثُ مَا وَجَدْتَهُ وَ ادْفَعْ إِلَیْنَا الْخُمُسَ.
قال محمد بن إدریس الناصب المعنی فی هذین الخبرین أهل الحرب لأنهم ینصبون الحرب للمسلمین و إلا فلا یجوز أخذ مال مسلم و لا ذمی علی وجه من الوجوه (1).
وَ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ غَیْرُ التَّارِیخِیِّ قَالَ: لَمَّا وَرَدَ سَبْیُ الْفُرْسِ إِلَی الْمَدِینَةِ أَرَادَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ بَیْعَ النِّسَاءِ وَ أَنْ یَجْعَلَ الرِّجَالَ عَبِیداً فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَکْرِمُوا کَرِیمَ کُلِّ قَوْمٍ فَقَالَ عُمَرُ قَدْ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا أَتَاکُمْ کَرِیمُ قَوْمٍ فَأَکْرِمُوهُ وَ إِنْ خَالَفَکُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَؤُلَاءِ قَوْمٌ قَدْ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ رَغِبُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ لِی مِنْهُمْ ذُرِّیَّةٌ وَ أَنَا أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ أَعْتَقْتُ نَصِیبِی مِنْهُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ جَمِیعُ بَنِی هَاشِمٍ قَدْ وَهَبْنَا حَقَّنَا أَیْضاً لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی قَدْ أَعْتَقْتُ مَا وَهَبُونِی لِوَجْهِ اللَّهِ فَقَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ قَدْ وَهَبْنَا حَقَّنَا لَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنَّهُمْ قَدْ وَهَبُوا لِی حَقَّهُمْ وَ قَبِلْتُهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی قَدْ أَعْتَقْتُهُمْ لِوَجْهِکَ فَقَالَ عُمَرُ لِمَ نَقَضْتَ عَلَیَّ عَزْمِی فِی الْأَعَاجِمِ وَ مَا الَّذِی رَغِبَکَ عَنْ رَأْیِی فِیهِمْ فَأَعَادَ عَلَیْهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی إِکْرَامِ الْکُرَمَاءِ فَقَالَ عُمَرُ قَدْ وَهَبْتُ لِلَّهِ وَ لَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا یَخُصُّنِی وَ سَائِرَ مَا لَمْ یُوهَبْ لَکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَی مَا قَالَهُ وَ عَلَی عِتْقِی إِیَّاهُمْ فَرَغِبَ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی أَنْ یَسْتَنْکِحُوا النِّسَاءَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَؤُلَاءِ لَا یُکْرَهْنَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَکِنْ یُخَیَّرْنَ وَ مَا اخْتَرْنَهُ عُمِلَ بِهِ فَأَشَارَ جَمَاعَةٌ إِلَی شَهْرَبَانُوَیْهِ بِنْتِ کِسْرَی فَخُیِّرَتْ وَ خُوطِبَتْ مِنْ وَرَاءِ
ص: 56
باب نهم : احکام زمینها
روایات
روایت1.
تفسیرالعیاشی: عمّار الساباطیّ می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: به راستی که زمین از آن خداوند است و هر یک از بندگانش را که بخواهد وارث آن قرار میدهد، سپس فرمود آنچه از آن خداوند است به رسولش تعلّق میگیرد و آنچه از آن رسول خدا صلّی الله علیه وآله میباشد به امام پس از وی تعلق میگیرد.(1)
روایت2.
تفسیر العیّاشی: امام باقر علیه السلام فرموده است: در مکاتبات امام علی علیه السلام یافتیم که فرموده بود: «أنّ الأرض لله یُورِثُها من یَشاءُ مِن عِباد وَ العاقبه للمُتَقین» {همانا زمین از آن خداوند است و هر یک از بندگانش را که بخواهد وارث آن قرار میدهد و پایان نیک امور از آن پرهیزگاران است.}، من و اهل بیتم همان کسانی هستیم که خداوند متعال وارث زمینمان قرار داده است و ماییم که پرهیزگاران هستیم، و زمین به صورت کامل از آن ما است، پس هر که قطعه زمینی متعلّق به مسلمانان را آباد گرداند و مالیات آن را به امامی که از اهل بیت من است پرداخت کند، هر چه از آن بخورد (خرج خود کند) حق اوست، سپس آن زمین را ترک کرده و بعد از آنکه آبادش گردانده ویرانش سازد و پس از او شخص دیگری از مسلمانان آن زمین را گرفته و آبادش گرداند، شخص دوّم از شخص اوّل نسبت به آن زمین دارای حقّ بیشتری است، پس شخص دوّم نیز باید مالیات زمین را به امامی که از اهل بیت من است پرداخت نماید و هر چه از آن بخورد (خرج خود کند) حق اوست، تا زمانی که قائم اهل بیت علیه السلام با شمشیر ظهور کند، پس از آن زمین محافظت و حمایت (تصرف) کرده و مردم را از آن خارج سازد آن گونه که رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنان کرد و به خود اختصاص داد، غیر از زمینهایی که در دست شیعیان ما قرار دارد، پس امام با آنان قرادادی میبندد (به صورت مقاطعه کاری) و زمینها را تحت مالکیّت آنان باقی میگذارد.(2)
روایت3.
کتاب الغارات: روایت شده که اسامه بن زید به امیرالمؤمنین علیه السلام نامه نوشت: عطا و بخششی که سهم من است را به سویم بفرست، به خدا سوگند میدانی اگر در دهان شیر نیز وارد شوی تو را همراهی خواهم کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ او نوشت این مال متعلّق به کسی است که بر سر آن به جهاد و پیکار پرداخته است، ولی از مال و اموال من در مدینه به هر اندازه که میخواهی برداشت کن.
روایت4.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله دستور داد سه روز بر اهل ذمّه وارد شوند، و فرمود: آنگاه که قائم ما اهل بیت ظهور کند
ص: 58
الْحِجَابِ وَ الْجَمْعُ حُضُورٌ فَقِیلَ لَهَا مَنْ تَخْتَارِینَ مِنْ خُطَّابِکِ وَ هَلْ أَنْتِ تُرِیدِینَ بَعْلًا فَسَکَتَتْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ أَرَادَتْ وَ بَقِیَ الِاخْتِیَارُ فَقَالَ عُمَرُ وَ مَا عِلْمُکَ بِإِرَادَتِهَا الْبَعْلَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَتَتْهُ کَرِیمَةُ قَوْمٍ لَا وَلِیَّ لَهَا وَ قَدْ خُطِبَتْ یَأْمُرُ أَنْ یُقَالَ لَهَا أَنْتِ رَاضِیَةٌ بِالْبَعْلِ فَإِنِ اسْتَحْیَتْ وَ سَکَتَتْ جُعِلَتْ إِذْنَهَا صُمَاتُهَا وَ أَمَرَ بِتَزْوِیجِهَا وَ إِنْ قَالَتْ لَا لَمْ تُکْرَهْ عَلَی مَا تَخْتَارُهُ وَ إِنَّ شَهْرَبَانُوَیْهِ أُرِیَتِ الْخُطَّابَ فَأَوْمَأَتْ بِیَدِهَا وَ اخْتَارَتِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَأُعِیدَ الْقَوْلُ عَلَیْهَا فِی التَّخْیِیرِ فَأَشَارَتْ بِیَدِهَا وَ قَالَتْ بِلُغَتِهَا هَذَا إِنْ کُنْتُ مُخَیَّرَةً وَ جَعَلَتْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیَّهَا وَ تَکَلَّمَ حُذَیْفَةُ بِالْخِطْبَةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا اسْمُکِ فَقَالَتْ شَاهْ زَنَانُ بِنْتُ کِسْرَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْتِ شَهْرَبَانُوَیْهِ وَ أُخْتُکِ مُرْوَارِیدُ بِنْتُ کِسْرَی قَالَتْ آریه (1).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنِ النَّفَقَةِ فِی الْجِهَادِ إِذَا لَزِمَ أَوِ اسْتُحِبَّ فَقَالَ أَمَّا إِذَا لَزِمَ الْجِهَادُ بِأَنْ لَا یَکُونَ بِإِزَاءِ الْکَافِرِینَ مَنْ یَنُوبُ عَنْ سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ فَالنَّفَقَةُ هُنَاکَ الدِّرْهَمُ بِسَبْعِمِائَةِ أَلْفٍ فَأَمَّا الْمُسْتَحَبُّ الَّذِی هُوَ قَصَدَ الرَّجُلُ وَ قَدْ نَابَ عَلَیْهِ مِنْ سَبْعَةٍ وَ اسْتَغْنَی عَنْهُ فَالدِّرْهَمُ بِسَبْعِمِائَةِ حَسَنَةٍ کُلُّ حَسَنَةٍ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا مِائَةُ أَلْفِ مَرَّةٍ(2).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اغْتَابَ غَازِیاً أَوْ آذَاهُ أَوْ خَلَفَهُ فِی أَهْلِهِ بِخِلَافَةِ سَوْءٍ نُصِبَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَمٌ فَیَسْتَفْرِغُ بِحَسَنَاتِهِ وَ یُرْکَسُ فِی النَّارِ(3).
ص: 57
زمینهای واگذار شده به دیگران از بین میرود.(1)
روایت5.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: از پدرم امام سجاد علیه السلام شنیدم که میفرمود: همانا مرا زمین خراجی (از طرف حکومت) است که از آن به تنگ آمدهام.(2)
روایت6.
قرب الإسناد: از بزنطیّ روایت شده که نزد امام رضا علیه السلام سخن از مالیات زمین و دستوری که اهل بیت (حضرت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه) بر آن مقرر فرموده اند، به میان آمد. پس حضرت فرمود: هر که به طوع و رغبت مسلمان شود، زمین او را در اختیار او می گذارند و از آن زکات عُشر و نصف عُشر می گیرند هر مقدار که در وقت فتح، آباد شده باشد، و آن چه موات باشد از آن امام است و آن حضرت صلوات اللَّه علیه به کسی می دهد که آن را آباد کند و امام حاصل آن را با آن که از اوست، صرف مسلمانان می کند و در کمتر از پنج وسق زکات واجب نیست و هر زمینی را که به شمشیر گرفته باشند اختیارش با امام است و آن را به هر چه مصلحت داند، اجاره می دهد؛ چنانکه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خیبر را که فتح کردند، زمین ساده و نخلستان آن را به اجاره دادند و مردمان می گویند که اجاره زمین و درخت خرما جایز نیست، وقتی زمین ساده بیش از زمینی باشد که در آن درختِ نخل کاشته شده و حال آن که آن حضرت خیبر را به اجاره دادند و واجب فرمود که یک دهم یا یک بیستم (اگر دیم باشد یا از آب نهر آبیاری شود یک دهم و اگر دستی آب بدهند یک بیستم) سهم خود را نیز بدهند.
بزنطیّ گوید: همچنین از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا اهل طائف اسلام را پذیرفتند، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آنان را آزاد کرد و عشر و نصف عشر را بر آنان تعیین فرمود؛ و اهل مکّه اسیر بودند، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله آزادشان کرد و فرمود: شما از آزاد شدگان (الطلقاء) هستید.(3)
روایت7.
نهج البلاغة: در باره آنچه از تیولهای (قطائع) عثمان که به مسلمانان بازگرداند: به خدای سوگند که اگر در می یافتم که با آن (اموال)، زنانی را به ازدواج در آورده یا کنیزانی را مالک شده اند، آنها را فسخ می کردم، زیرا که آسایش در عدالت است و آن کس که از اجرای عدالت به تنگ آید، ستم بر او تنگ تر خواهد بود.(4)
روایت8.
امام علی علیه السلام به قثم بن عباس چنین نوشت: و به اهل مکه دستور بده که از ساکنان در خانه های شان اجرتی نگیرند؛ چرا که خداوند سبحان می فرماید: عاکف و بادی در مکه برابرند.
مقصود از عاکف، ساکنان مکه اند و منظور از بادی، حج گزاران از غیر اهل مکه اند.
روایت9.
کتاب الغارات:
ص: 59
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ قَالَ فَمَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِیَ الَّذِینَ أَوْرَثَنَا اللَّهُ الْأَرْضَ وَ نَحْنُ الْمُتَّقُونَ وَ الْأَرْضُ کُلُّهَا لَنَا فَمَنْ أَحْیَا أَرْضاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَعَمَرَهَا فَلْیُؤَدِّ خَرَاجَهَا إِلَی الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ لَهُ مَا أَکَلَ مِنْهَا فَإِنْ تَرَکَهَا وَ أَخْرَبَهَا بَعْدَ مَا عَمَرَهَا فَأَخَذَهَا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بَعْدَهُ فَعَمَرَهَا وَ أَحْیَاهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الَّذِی تَرَکَهَا فَلْیُؤَدِّ خَرَاجَهَا إِلَی الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ لَهُ مَا أَکَلَ مِنْهَا حَتَّی یَظْهَرَ الْقَائِمُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی بِالسَّیْفِ فَیَحُوزُهَا وَ یَمْنَعُهَا وَ یُخْرِجُهُمْ عَنْهَا کَمَا حَوَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنَعَهَا إِلَّا مَا کَانَ فِی أَیْدِی شِیعَتِنَا فَإِنَّهُ یُقَاطِعُهُمْ وَ یَتْرُکُ الْأَرْضَ فِی أَیْدِیهِمْ (2).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ: بَعَثَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنِ ابْعَثْ عَلَیَّ بِعَطَائِی فَوَ اللَّهِ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ لَوْ کُنْتَ فِی فَمِ أَسَدٍ لَدَخَلْتُ مَعَکَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَنَّ هَذَا الْمَالَ لِمَنْ جَاهَدَ عَلَیْهِ وَ لَکِنْ هَذَا مَالِی بِالْمَدِینَةِ فَأَصِبْ مِنْهُ مَا شِئْتَ.
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنْ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِالنُّزُولِ عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ قَالَ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا اضْمَحَلَّتِ الْقَطَائِعُ
ص: 58
ضحّاک بن مزاحم از امام علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: حبیبم رسول خدا صلّی الله علیه و آله حقّ کسی را تا روز بعد نزد خود نگاه نمیداشت، ولی ابوبکر چنان میکرد و عمر بن خطاب در این زمینه به تدوین دفاتر و دیوانها روی آورد و پرداخت اموال را سال به سال به تأخیر میانداخت، امّا من در این خصوص مانند حبیبم رسول خدا صلّی الله علیه و آله رفتار میکنم، ضحاک گوید: امام علی علیه السلام مواجب و حقوقها را جمعه به جمعه پرداخت مینمود، و میفرمود:
هذا جنای و خیاره فیه إذ کلّ جانٍ یده إلی فیه
- این است میوه چیده من و بهترینش در آن است؛ درحالی که هر چینندهای دستش به سوی دهانش است.
روایت10.
عاصم بن کلیب جرمی از پدرش روایت کرده که گفت: نزد علی علیه السلام بودم که مالی از جبل برای او رسید، پس ما با او برخاستیم و به راه افتادیم تا به محل کرایه شترداران رسیدیم، پس مردمان برگرد او جمع شدند؛ آنگاه ریسمانهایی برگرفت و آنها را به هم گره زد و گرداگرد کالاها بر زمین افکند و گفت: «هیچ کس حق ندارد به آن سوی این ریسمان برود». پس در پشت ریسمان نشستیم و علی داخل آن شد و گفت: «سران هفت محله (کوفه) کجایند؟»، آنان نزد او آمدند، و این جوال به آن جوال و آن جوال به این جوال کردند تا چنان شد که هر چه بود به هفت بخش تقسیم شد. کلیب گوید: علی با کالاها قرص نانی یافت و آن را هفت بخش کرد و بر روی هر یک از تقسیمات هفتگانه تکه ای از آن نهاد، سپس این شعر را خواند:
- این است میوه چیده من و بهترینش در آن است؛ درحالی که هر چینندهای دستش به سوی دهانش است.
آنگاه بر اموال تقسیم شده قرعه انداختند و سران هر یک از قبایل قوم خود را فرا میخواند و آنان نیز جوالهای پر از کالا را حمل مینمودند .
باب دهم : نوادر
روایات
روایت1.
قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با مردم حبشه ترک خصومت کنید مادامی که با شما ترک خصومت کنند؛ سوگند به کسی که جانم در دست اوست، گنج کعبه را کسی جز مردی از حبشه که دارای ساقهای باریک است خارج نمیسازد.(1)
ص: 60
فَلَا قَطَائِعَ (1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِی أَرْضَ خَرَاجٍ وَ قَدْ ضِقْتُ بِهَا(2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ لَهُ الْخَرَاجُ وَ مَا سَارَ بِهِ أَهْلُ بَیْتِهِ فَقَالَ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ عَلَی مَنْ أَسْلَمَ طَوْعاً تُرِکَتْ أَرْضُهُ بِیَدِهِ یُؤْخَذُ مِنْهُ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِیمَا عَمَرَ مِنْهَا وَ مَا لَمْ یَعْمُرْ مِنْهَا أَخَذَهُ الْوَالِی فَقَبَّلَهُ مِمَّنْ یَعْمُرُهُ وَ کَانَ لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَیْسَ فِیمَا کَانَ أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ شَیْ ءٌ وَ مَا أُخِذَ بِالسَّیْفِ فَذَلِکَ لِلْإِمَامِ یُقَبِّلُهُ بِالَّذِی یَرَی کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِخَیْبَرَ قَبَّلَ أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا وَ النَّاسُ یَقُولُونَ لَا تَصْلُحُ قَبَالَةُ الْأَرْضِ وَ النَّخْلِ الْبَیَاضُ أَکْثَرُ مِنَ السَّوَادِ وَ قَدْ قَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ وَ عَلَیْهِمْ فِی حِصَّتِهِمْ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ(3) قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ أَهْلَ الطَّائِفِ أَسْلَمُوا فَأَعْتَقَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ عَلَیْهِمُ الْعُشْرَ وَ نِصْفَ الْعُشْرِ وَ أَهْلُ مَکَّةَ کَانُوا أُسَرَاءَ فَأَعْتَقَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ(4).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام فِیمَا رَدَّهُ مِنْ قَطَائِعِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِکَ بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ فَإِنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَیْهِ أَضْیَقُ (5).
وَ مِنْهُ،: فِیمَا کَتَبَ علیه السلام إِلَی قُثَمَ بْنِ الْعَبَّاسِ مُرْ أَهْلَ مَکَّةَ أَنْ لَا یَأْخُذُوا مِنْ سَاکِنٍ أَجْراً فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ فَالْعَاکِفُ الْمُقِیمُ بِهِ وَ الْبَادِی الَّذِی یَحُجُّ إِلَیْهِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِهِ (6).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْمَدَنِیِّ عَنْ
ص: 59
روایت2.
قرب الإسناد: ریّان گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که میفرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگامی که سپاهی را به سوی مکانی روانه میکرد، یکی از امیران فرماندهی سپاه را به عهده میگرفت، آنگاه پیامبر از افراد مورد اعتماد خود کسانی را مأمور میکرد تا اخبار سپاه را به صورت پنهانی به وی اطّلاع دهند.(1)
روایت3.
قرب الإسناد: از بزنطیّ روایت شده که گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا هیچ یک از یاران شما به ساختن اسلحه مشغول است؟ من گفتم: یکی از یاران ما (زرّاد: زره ساز) است. امام فرمود: بلکه او (سرّاد: زره ساز) است، آیا کلام خداوند عزّ و جلّ را در مورد داوود علیه السلام نخواندهای که میفرماید: «أن اعمل سابغات و قدّر فی السّرد»(2)
{به ساختن زرههای گشاده مشغول باش و حلقهها را پشت سر هم و مرتّب قرار ده}، و (قدّر فی السرد) یعنی: حلقهای از پس حلقه دیگر را متناسب کن.(3)
روایت4.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بهترین یاران من چهار نفر، بهترین گروه لشکریان چهار صد نفر و بهترین ارتشها چهار صد هزار نفر است، و هر گز دوازده هزار نفر از لشکریان به خاطر اندک بودنِ تعداد، پذیرای شکست نمیگردند آنگاه که صبر پیشه سازند و در نیّت خود صادق باشند.(4)
روایت5.
الخصال: امام علی علیه السلام فرموده است: روز سه شنبه، روز جنگ و خونریزی است.(5)
أقول
قد مضی بتمامه فی باب الأیام.
روایت6.
أمالی الطوسی: ازحذیفه بن یمان روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: قوم تُرک را تا زمانی که با شما نجنگیدهاند رهایشان کنید، زیرا کسی که ملک امت من و نعمتهایی را که خدا به امت من داده، غارت کند، بنو قنطورا بن کرکر میباشند.(6)
ص: 61
جُوَیْبِرٍ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَحْبِسُ شَیْئاً لِغَدٍ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ یَفْعَلُ وَ قَدْ رَأَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فِی ذَلِکَ أَنْ دَوَّنَ الدَّوَاوِینَ وَ أَخَّرَ الْمَالَ مِنْ سَنَةٍ إِلَی سَنَةٍ وَ أَمَّا أَنَا فَأَصْنَعُ کَمَا صَنَعَ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُعْطِیهِمْ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ کَانَ یَقُولُ:
شِعْرٌ
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
وَ فِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ الْمُبَارَکِ الْبَجَلِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَاصِمِ بْنِ کُلَیْبٍ الْجَرْمِیِّ عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَجَاءَهُ مَالٌ مِنَ الْجَبَلِ فَقَامَ فَقُمْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی خربند خزو حمالین فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ حَتَّی ازْدَحَمُوا عَلَیْهِ فَأَخَذَ حِبَالًا فَوَصَلَهَا بِیَدِهِ وَ عَقَدَ بَعْضَهَا إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ أَدَارَهَا حَوْلَ الْمَتَاعِ ثُمَّ قَالَ لَا أُحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یُجَاوِزَ هَذَا الْحَبْلَ قَالَ فَقَعَدْنَا مِنْ وَرَاءِ الْحَبْلِ وَ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ أَیْنَ رُءُوسُ الْأَسْبَاعِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَجَعَلُوا یَحْمِلُونَ هَذَا الْجُوَالِقَ إِلَی هَذَا الْجُوَالِقِ وَ هَذَا إِلَی هَذَا حَتَّی قَسَمُوهُ سَبْعَةَ أَجْزَاءٍ قَالَ فَوَجَدَ مَعَ الْمَتَاعِ رَغِیفاً فَکَسَرَهُ سَبْعَ کِسَرٍ ثُمَّ وَضَعَ عَلَی کُلِّ جُزْءٍ کِسْرَةً ثُمَّ قَالَ:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
قَالَ ثُمَّ أَقْرَعَ عَلَیْهَا فَجَعَلَ کُلُّ رَجُلٍ یَدْعُو قَوْمَهُ وَ یَحْمِلُونَ الْجُوَالِقَ (1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَارِکُوا الْحَبَشَةَ مَا تَارَکُوکُمْ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَسْتَخْرِجُ کَنْزَ الْکَعْبَةِ إِلَّا ذُو السُّوَیْقَتَیْنِ (2).
ص: 60
روایت7.
علل الشرایع: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با قوم تُرک تا زمانی که با شما وارد جنگ نشدهاند رهایشان کنید، چرا که دشمنی ایشان سخت و پست است.(1)
باب یازدهم : ایستادن در مقابل دشمن و پاسداری از قلمرو اسلام
آیات
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا.(2)
{ای کسانی که ایمان آورده اید صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید}.
- وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ.(3)
{و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد بترسانید و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت}.
روایات
روایت1.
قرب الإسناد: محمّد بن عیسی گوید: من و یونس بن عبدالرحمن به درگاه امام رضا علیه السلام آمدیم حال آنکه قوم دیگری پیش از ما آنجا بودند و اجازه ورود میخواستند، ما نیز پس از آنان اجازه ورود خواستیم، آنگاه حاجب درگاه خارج شد و گفت: وارد شوید، یونس و کسانی که از آل یقطین هستند نیز پس از این قوم وارد شدند و ما پس از آنان منتظر ماندیم، و طولی نکشید که خارج شدند و به ما اجازه داده شد که وارد شویم، وارد شدیم و بر امام درود فرستادیم، امام به درود ما پاسخ گفت و امر فرمود که بنشینیم. یونس بن عبد الرحمن به امام گفت: ای سرورم، آیا اجازه میدهید از شما سؤالی بپرسم؟ امام فرمود: بپرس، یونس گفت: مرا از احوال مردی از اینان (مخالفان) آگاه ساز که از دنیا میرود و وصیت میکند که از میان اموال او یک اسب، هزار درهم و یک شمشیر به شخص دیگری داده شود تا به جای او به مقابله با دشمن بپردازد و در یکی از مرزهای سرزمین اسلام پیکار کند، امّا وصیّ آن مرد عمداً تمام اموال مذکور را به یکی از یاران ما ببخشد. او نیز آن اموال را پذیرفت در حالی که نمیدانست اوضاع چنین است، نظر شما چیست؟ آیا جایز است که به جای آن مرد در یکی از مرزهای سرزمین اسلام به مقابله و پیکار با دشمن بپردازد؟ امام فرمود: آنچه را از وصیّ دریافت نموده به او بازمیگرداند و به پیکار نمیپردازد، چرا که هنوز وقت آن نرسیده است. یونس گفت: او وصیّ را نمیشناسد و از مکانش آگاه نیست؟
ص: 62
ب، [قرب الإسناد] الرَّیَّانُ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا وَجَّهَ جَیْشاً فَأَمَّهُمْ أَمِیرٌ بَعَثَ مَعَهُمْ مِنْ ثِقَاتِهِ مَنْ یَتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ (1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلَنَا الرِّضَا علیه السلام هَلْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِکُمْ یُعَالِجُ السِّلَاحَ فَقُلْتُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا زَرَّادٌ فَقَالَ إِنَّمَا هُوَ سَرَّادٌ أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَوْلِ اللَّهِ لِدَاوُدَ علیه السلام أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ الْحَلَقَةَ بَعْدَ الْحَلَقَةَ(2).
ل، [الخصال] الْعَسْکَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدَانَ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَقِیلٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَیْرُ الصَّحَابَةِ أَرْبَعَةٌ وَ خَیْرُ السَّرَایَا أَرْبَعُمِائَةٍ وَ خَیْرُ الْجُیُوشِ أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ لَنْ یُهْزَمَ اثْنَا عَشَرَ ألف [أَلْفاً] مِنْ قِلَّةٍ إِذَا صَبَرُوا وَ صَدَقُوا(3).
ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ یَوْمُ حَرْبٍ وَ دَمٍ (4).
قد مضی بتمامه فی باب الأیام.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] التَّمَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الغزی [الْعَنَزِیِ] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الْمَجِیدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی وَائِلٍ وَ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَارِکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ فَإِنَّ مَنْ یَسْلُبُ أُمَّتِی مُلْکَهَا وَ مَا خَوَّلَهَا اللَّهُ لَبَنُو قَنْطُورَ بْنِ کِرْکِرَ وَ هُمُ التُّرْکُ (5).
ص: 61
امام فرمود: باید درباره وصیّ و مکان او جستجو کند، یونس گفت: دربارهاش جستجو کرده ولی او را نیافته است، باید چه کاری انجام دهد؟ امام فرمود: اگر چنین است به پاسداری از قلمرو اسلام میپردازد ولی پیکار نمیکند. یونس گفت: اگر در حال حفاظت از مرز، دشمن به او حمله کند و نزدیک باشد که وارد خانهاش (قلمرو اسلام و محدوده او) شود، باید چه کاری انجام دهد، آیا اجازه دارد با دشمن پیکار کند یا خیر؟ امام رضا علیه السلام فرمود: اگر اوضاع این گونه باشد، به دفاع از اینان (مخالفان) پیکار نمیکند، بلکه در دفاع از قلمرو اسلام میجنگد، چرا که با از دست رفتن قلمرو اسلام، ذکر و یاد محمّد صلّی الله علیه و آله از میان خواهد رفت. یونس گفت: عموی شما زید در بصره قیام کرده و مرا میطلبد و از او در امان نیستم، به نظر شما من باید چکار کنم؟ آیا به سوی بصره حرکت کنم یا کوفه؟ امام فرمود: به کوفه برو، وقتی که... به بصره برو. محمد بن عیسی گوید: از نزد امام بازگشتم حال آنکه معنای « وقتی که..» را درک نکردیم، تا زمانی که به قادسیه رسیدیم و مردم شکست خوردهای آمدند که قصد ورود به بادیه (بیابان) را داشتند، و ابوالسرایا نیز فرار کرد و هرثمه وارد کوفه شد. در قادسیه گروهی از علویان را مشاهده نمودیم که به سوی حجاز در حرکت بودند. یونس به من گفت: «وقتی که..» به معنای اوضاعی است که مشاهده میکنی؛ آنگاه یونس از کوفه به سوی بصره حرکت کرد و با پیشآمد بدی روبرو نشد(1)
میگویم
نظیر این روایت در باب اقسام جهاد ذکر گردید .
باب دوازدهم : جزیه و احکام مربوط به آن
آیات
وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلَامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ.(2)
{و هر که جز اسلام دینی [دیگر] جوید هرگز از وی پذیرفته نشود و وی در آخرت از زیانکاران است}.
- قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَلَا یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ.(3)
{با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدین به دین حق نمی گردند کارزار کنید تا با [کمال] خواری به دست خود جزیه دهند}.
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم:
ص: 63
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَارِکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ فَإِنَّ کَلَبَهُمْ شَدِیدٌ وَ کَلَبَهُمْ خَسِیسٌ (1).
آل عمران: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا(2)
الأنفال: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ (3).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی قَالَ: أَتَیْتُ أَنَا وَ یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بَابَ الرِّضَا علیه السلام وَ بِالْبَابِ قَوْمٌ قَدِ اسْتَأْذَنُوا عَلَیْهِ قَبْلَنَا وَ اسْتَأْذَنَّا بَعْدَهُمْ وَ خَرَجَ الْآذِنُ فَقَالَ ادْخُلُوا وَ یَتَخَلَّفُ یُونُسُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ آلِ یَقْطِینٍ فَدَخَلَ الْقَوْمُ وَ خَلَفْنَا فَمَا لَبِثُوا أَنْ خَرَجُوا وَ أَذِنَ لَنَا فَدَخَلْنَا فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ ثُمَّ أَمَرَنَا بِالْجُلُوسِ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ یَا سَیِّدِی تَأْذَنُ لِی أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَهُ سَلْ فَقَالَ لَهُ یُونُسَ أَخْبِرْنِی عَنْ رَجُلٍ مِنْ هَؤُلَاءِ مَاتَ وَ أَوْصَی أَنْ یُدْفَعَ مِنْ مَالِهِ فَرَسٌ وَ أَلْفُ دِرْهَمٍ وَ سَیْفٌ إِلَی رَجُلٍ یُرَابِطُ عَنْهُ وَ یُقَاتِلُ فِی بَعْضِ هَذِهِ الثُّغُورِ فَعَمَدَ الْوَصِیُّ فَدَفَعَ ذَلِکَ کُلَّهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا فَأَخَذَهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ
یَأْتِ لِذَلِکَ وَقْتٌ بَعْدُ فَمَا تَقُولُ أَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یُرَابِطَ عَنْ هَذَا الرَّجُلِ فِی بَعْضِ هَذِهِ الثُّغُورِ أَمْ لَا فَقَالَ یَرُدُّ عَلَی الْوَصِیِّ مَا أَخَذَ مِنْهُ وَ لَا یُرَابِطُ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْنِ لِذَلِکَ وَقْتاً بَعْدُ فَقَالَ یَرُدُّهُ عَلَیْهِ فَقَالَ یُونُسُ فَإِنَّهُ لَا یَعْرِفُ الْوَصِیَّ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ مَکَانُهُ؟
ص: 62
از زراره روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مقدار جزیه بر اهل کتاب از یهود و نصاری و مجوس چقدر است و آیا مقداری دارد که از آن تجاوز نتوان کرد؟ حضرت فرمود: مقدار آن منوط است به امام صلوات اللَّه علیه که از هر که هر چه مصلحت می داند اخذ می کند به قدر مال او و به قدر توانائی او، زیرا که اهل ذمه جمعی اند که مستحق قتلند و جان خود را می خرند به دادن جزیه که ایشان را برده نکنند یا نکشند؛ پس هر چه مقدور ایشان باشد می باید بدهند و بر امام است که از ایشان بگیرد و کار را بر ایشان تنگ کند تا مسلمان شوند زیرا که حق سبحانه و تعالی فرموده است: «حتّی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون»(1){تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند} گفتم: چگونه با خواری است در حالی که به آنچه از او گرفته میشود اهمیتی نمیدهد؟ فرمود: نه [امام می تواند آن قدر از آنها بگیرد] تا از آنچه از ایشان می گیرند خواری را احساس کنند و به درد آیند تا مسلمان شوند.(2)
روایت2.
تفسیر العیاشی: نظیر این حدیث از زراره روایت شده است.(3)
روایت3.
قرب الإسناد: از علی روایت شده که گفت: از برادرم علیه السلام پرسیدم: حکم شخصی یهودی، مسیحی و یا مجوسی که در حال ارتکاب زنا یا شرب خمر بازداشت میشود چیست؟ فرمود: حکم اجرا شده درباره چنین شخصی همان حکم اجرا شده درباره مسلمانان خواهد بود آنگاه که در سرزمینی از سرزمینهای مسلمانان مرتکب چنین اعمالی شوند، و یا در غیر سرزمین مسلمانان چنین اعمالی را انجام دهند و قضاوت را نزد قاضیان مسلمانان بیاورند. همچنین از وی پرسیدم: آیا جایز است که یهودیان، مسیحیان و مجوسیان در دار الهجرة (مدینه) ساکن شوند؟ فرمود: اگر قصد سکونت داشته باشند جایز نیست، ولی اجازه دارند روزانه در مدینه اقامت گزینند و شبانه از آن خارج شوند.(4)
روایت4.
الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: پرداخت جزیه بر زنان واجب نیست.(5)
روایت5.
أمالی الطوسی: امام رضا از پدرانش و آنان نیز از امام سجاد علیهم السلام روایت کردهاند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: با مجوسیان همانند اهل کتاب رفتار کنید.(6)
روایت6.
أمالی الطوسی: از ام سلمّه روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام وفات وصیّت فرمود
ص: 64
فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَقَدْ سَأَلَ عَنْهُ فَلَمْ یَقَعْ عَلَیْهِ کَیْفَ یَصْنَعُ فَقَالَ إِنْ کَانَ هَکَذَا فَلْیُرَابِطْ وَ لَا یُقَاتِلْ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ فَإِنَّهُ قَدْ رَابَطَ وَ جَاءَهُ الْعَدُوُّ وَ کَادَ أَنْ یَدْخُلَ عَلَیْهِ فِی دَارِهِ فَمَا یَصْنَعُ یُقَاتِلُ أَمْ لَا فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام إِذَا کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَا یُقَاتِلُ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ فَإِنَّ فِی ذَهَابِ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یُونُسُ إِنَّ عَمَّکَ زَیْداً قَدْ خَرَجَ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ یَطْلُبُنِی وَ لَا آمَنُهُ عَلَی نَفْسِی فَمَا تَرَی لِی أَخْرُجُ إِلَی الْبَصْرَةِ أَوْ أَخْرُجُ إِلَی الْکُوفَةِ قَالَ بَلْ اخْرُجْ إِلَی الْکُوفَةِ فَإِذاً فَصِرْ إِلَی الْبَصْرَةِ قَالَ فَخَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ لَمْ نَعْلَمْ مَعْنَی فَإِذاً حَتَّی وَافَیْنَا الْقَادِسِیَّةَ حَتَّی جَاءَ النَّاسُ مُنْهَزِمِینَ یَطْلُبُونَ یَدْخُلُونَ الْبَدْوَ وَ هُزِمَ أَبُو السَّرَایَا وَ دَخَلَ هَرْثَمَةُ الْکُوفَةَ وَ اسْتَقْبَلَنَا جَمَاعَةٌ مِنَ الطَّالِبِیِّینَ بِالْقَادِسِیَّةِ مُتَوَجِّهِینَ نَحْوَ الْحِجَازِ فَقَالَ لِی یُونُسُ فَإِذاً هَذَا مَعْنَاهُ فَصَارَ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الْبَصْرَةِ وَ لَمْ یَبْدَأْهُ بِسُوءٍ(1).
قد مضی مثله فی باب أقسام الجهاد.
آل عمران: وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (2)
التوبة: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ (3).
فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ
ص: 63
که یهودیان از جزیره العرب خارج شوند، سپس فرمود: در تعامل با مسیحیان تقوای خدا پیشه سازید، چرا که بر آنان غلبه خواهید کرد و در راه انجام اوامر الهی برای شما به منزله یاریگر و پشتیبان خواهند بود.(1)
روایت7.
علل الشرایع: از زهریّ روایت شده که از امام سجاد علیه السلام پرسیدم: چگونه زنان از پرداخت جزیه معاف شدهاند؟ امام فرمود: چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن زنان و اولاد نابالغ ایشان در دار حرب نهی فرمود مگر آن که زنان جنگ کنند و اگر جنگ کنند نیز تا امکان دارد و خوف فسادی نیست ایشان را مکش (که اگر خوف فساد باشد می توان کشت) پس وقتی آن حضرت فرمود که در دار الحرب ایشان را مکش نکشتن ایشان در دار اسلام به طریق اولی لازم خواهد بود و اگر زنان جزیه ندهند ایشان را نمی توان کشت و چون نمی توان کشت، جزیه از ایشان نمی توان گرفت و اگر مردان ندهند و از دادن جزیه ابا کنند عهد و امان ایشان شکسته می شود و خون ایشان حلال می شود و واجب القتل می شوند زیرا که قتل مردان در دار الشرک حلال است. و نیز برزمینگیران اهل ذمه، نابینا، پیرمرد کهنسال جزیه نیست، زیرا نمیتوان آنان را کشت، چرا که رسول خدا از کشتن زمینگیر، نابینا، پیرمرد کهنسال و زنان و بچههای نابالغ در دار الحرب نهی کرده است به همین خاطر از پرداخت جزیه معاف شدهاند.(2)
روایت8.
علل الشرائع: از فضل بن عثمان روایت شده که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هیچ کودکی متولد نمیشود مگر آنکه بر فطرت پاک قرار دارد، این پدر و مادرش هستند که او را به آیین یهودیّت، مسیحیّت یا مجوسیّت در میآورند، همانا رسول خدا صلّی الله علیه و آله فقط به اهل کتاب آن روزگار امان داد و از آنان جزیه دریافت نمود به شرط اینکه فرزندان خود و دیگران را به آیین یهودیّت و مسیحیّت در نیاورند، امّا فرزندان آنان و اهل ذمّه در این دوران از هیچ ضمانت و امانی برخوردار نیستند.(3)
روایت9.
علل الشرائع: زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از اهل کتاب جزیه دریافت نمود به شرط اینکه ربا و گوشت خوک نخورند و با خواهر، دختر برادر و دختر خواهر خود ازدواج نکنند، پس هر کسی از آنان که مرتکب این اعمال میشد از عهد و امان خدا و رسولش خارج میگشت، و فرمود: آنان از هیچ عهد و امانی برخوردارنیستند.(4)
روایت10.
التوحید: از
ص: 65
بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَدُّ الْجِزْیَةِ عَلَی أَهْلِ الْکِتَابِ وَ هَلْ عَلَیْهِمْ فِی ذَلِکَ شَیْ ءٌ یُوصَفُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَجُوزَ إِلَی غَیْرِهِ فَقَالَ ذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ یَأْخُذُ مِنْ کُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مَا شَاءَ عَلَی قَدْرِ مَالِهِ وَ مَا یُطِیقُ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ فَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْ أَنْ یُسْتَعْبَدُوا أَوْ یُقْتَلُوا فَالْجِزْیَةُ تُؤْخَذُ مِنْهُمْ عَلَی قَدْرِ مَا یُطِیقُونَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهُمْ بِهَا حَتَّی یُسْلِمُوا فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ قُلْتُ وَ کَیْفَ یَکُونُ صَاغِراً وَ هُوَ لَا یَکْتَرِثُ لِمَا یُؤْخَذُ مِنْهُ قَالَ لَا حَتَّی یَجِدَ ذُلًّا لِمَا أُخِذَ مِنْهُ وَ یَأْلَمَ لِذَلِکَ فَیُسْلِمَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ: مِثْلَهُ (2).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ یَهُودِیٍّ أَوْ نَصْرَانِیٍّ أَوْ مَجُوسِیٍّ أُخِذَ زَانِیاً أَوْ شَارِبَ خَمْرٍ مَا عَلَیْهِ قَالَ یُقَامُ عَلَیْهِ حُدُودُ الْمُسْلِمِینَ إِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فِی مِصْرٍ مِنْ أَمْصَارِ الْمُسْلِمِینَ أَوْ فِی غَیْرِ أَمْصَارِ الْمُسْلِمِینَ إِذَا رُفِعُوا إِلَی حُکَّامِ الْمُسْلِمِینَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یَسْکُنُوا فِی دَارِ الْهِجْرَةِ قَالَ أَمَّا أَنْ یَسْکُنُوا فَلَا یَصْلُحُ وَ لَکِنْ یَنْزِلُوا بِهَا نَهَاراً وَ یَخْرُجُوا مِنْهَا لَیْلًا(3).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا جِزْیَةَ عَلَی النِّسَاءِ(4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْکِتَابِ یَعْنِی الْمَجُوسَ (5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنْ مَکِّیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ وَهْبِ بْنِ حِزَامٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ أَبِی حَبِیبٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عِنْدَ وَفَاتِهِ
ص: 64
أصبغ روایت شده که امیر مؤمنان علیه السلام به قصد خطبه خواندن برخاست و فرمود: از من سؤال بپرسید قبل از آنکه از وجودم محروم گردید. پس اشعث برخاست و از امام پرسید: چگونه از مجوسیان جزیه دریافت میگردد حال آنکه هیچ کتاب آسمانی بر آنها نازل نشده و هیچ پیامبری در میان آنها مبعوث نگردیده است؟
امام فرمود: آری ای اشعث، به راستی که خداوند کتاب آسمانی بر آنها نازل فرمود و پیامبری را در میانشان برانگیخت، تا جایی که آنان پادشاهی داشتند که شبی خمار گشت و دختر خویش را به بسترش فرا خواند و با او همبستر گردید. صبحگاهان قوم او از این خبر آگاه گشتند. پس در بارگاه پادشاه گرد آمدند و گفتند: ای پادشاه، دینمان را آلوده و نابود کردی، بنابراین خارج شو تا تو را پاک گردانده و حد را بر تو اجرا نماییم. پادشاه به آنان گفت: گرد آیید و سخنان مرا بشنوید، اگر راهی برای تبرئه شدن از آنچه مرتکب شدهام وجود داشته باشد مرا عفو کنید، در غیر این صورت حکم با شما است. آنگاه مردم گرد آمدند و پادشاه به آنان گفت: آیا میدانستید که خداوند متعال هیچ آفریدهای را گرامیتر از پدرمان آدم و مادرمان حوّا نزد خود نیافریده است؟ گفتند: ای پادشاه راست میگویی. گفت: آیا پسرانش را به ازدواج دخترانش و دخترانش را به ازدواج پسرانش در نیاورد؟ گفتند: راست میگویی، این از رسومات دین است، پس بر این نکته تفاهم کرده و پیمان بستند، و خداوند دانشی که در سینههایشان بود را محو نمود و کتاب آسمانی از میان آنها برداشته شد، پس آنان کافرانی هستند که بدون حساب وارد آتش جهنم میگردند، و حال منافقان از این کافران وخیمتر است؛ تا آخر حدیث.(1)
روایت11.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به فرود آمدن بر اهل ذمّه امر کرده و فرمود: آنگاه که قائم ما ظهور کند، مالیات و خراج زمین از میان برداشته میشود.(2)
روایت12.
قرب الإسناد: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: مسلمانان در سفرها و هنگام نیازمندی بر اهل ذمّه فرود میآیند، در حالی که مسلمان جز با اجازه مسلمان بر او فرود نمیآید.(3)
روایت13.
المحاسن: از حفص ابن غیاث روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام در باره زنان یهودی، مسیحی و مجوسی پرسیدم و اینکه چگونه پرداخت جزیه از گردن آنها ساقط و برداشته شد؟ امام فرمود: چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن زنان و اولاد نابالغ ایشان در دار حرب نهی فرمود مگر آن که زنان جنگ کنند و اگر جنگ کنند نیز تا امکان دارد و خوف فسادی نیست ایشان را مکش (که اگر خوف فساد باشد می توان کشت) پس چون آن حضرت فرمود که در دار الحرب ایشان را مکش، نکشتن ایشان در دار اسلام به طریق اولی لازم خواهد بود
ص: 66
بِخُرُوجِ الْیَهُودِ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ فَقَالَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقِبْطِ فَإِنَّکُمْ سَتَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ وَ یَکُونُونَ لَکُمْ عُدَّةً وَ أَعْوَاناً فِی سَبِیلِ اللَّهِ (1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ کَیْفَ سَقَطَتِ الْجِزْیَةُ وَ رُفِعَتْ عَنْهُنَّ فَقَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ فِی دَارِ الْحَرْبِ إِلَّا أَنْ تُقَاتِلَ وَ إِنْ قَاتَلَتْ أَیْضاً فَأَمْسِکْ عَنْهَا مَا أَمْکَنَکَ وَ لَمْ تَخَفْ خَلَلًا فَلَمَّا نَهَی فِی دَارِ الْحَرْبِ کَانَ ذَلِکَ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ أَوْلَی وَ لَوِ امْتَنَعَتْ [أَنْ] تُؤَدِّیَ الْجِزْیَةَ لَمْ یُمْکِنْ قَتْلُهَا فَلَمَّا لَمْ یُمْکِنْ قَتْلُهَا رُفِعَتِ الْجِزْیَةُ عَنْهَا وَ لَوْ مَنَعَ الرِّجَالُ وَ أَبَوْا أَنْ یُؤَدُّوا الْجِزْیَةَ کَانُوا نَاقِضِینَ لِلْعَهْدِ وَ حَلَّتْ دِمَاؤُهُمْ وَ قَتْلُهُمْ لِأَنَّ قَتْلَ الرِّجَالِ مُبَاحٌ فِی دَارِ الشِّرْکِ وَ کَذَلِکَ الْمُقْعَدُ مِنْ أَهْلِ الشِّرْکِ وَ الذِّمَّةِ وَ الْأَعْمَی وَ الشَّیْخُ الْفَانِی وَ الْمَرْأَةُ وَ الْوِلْدَانُ فِی أَرْضِ الْحَرْبِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ رُفِعَتْ عَنْهُمُ الْجِزْیَةُ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ مولد [مَوْلُودٍ] وُلِدَ إِلَّا عَلَی الْفِطْرَةِ فَأَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ وَ یُمَجِّسَانِهِ وَ إِنَّمَا أَعْطَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الذِّمَّةَ وَ قَبِلَ الْجِزْیَةَ عَنْ رُءُوسِ أُولَئِکَ بِأَعْیَانِهِمْ عَلَی أَنْ لَا یُهَوِّدُوا وَ لَا یُنَصِّرُوا فَأَمَّا الْأَوْلَادُ وَ أَهْلُ الذِّمَّةِ الْیَوْمَ فَلَا ذِمَّةَ لَهُمْ (3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ الْجِزْیَةَ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ عَلَی أَنْ لَا یَأْکُلُوا الرِّبَا وَ لَا لَحْمَ الْخِنْزِیزِ وَ لَا یَنْکِحُوا الْأَخَوَاتِ وَ لَا بَنَاتِ الْأَخِ وَ لَا بَنَاتِ الْأُخْتِ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ مِنْهُمْ بَرِئَتْ مِنْهُ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ قَالَ لَیْسَتْ لَهُمْ ذِمَّةٌ(4).
ید، [التوحید] الْقَطَّانُ وَ الدَّقَّاقُ مَعَهُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدٍ وَ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مَسْعَدٍ الْکِنَانِیِّ عَنِ
ص: 65
و اگر زنان جزیه ندهند ایشان را نمی توان کشت و چون نمی توان کشت، جزیه از ایشان نمی توان گرفت و اگر مردان ندهند و از دادن جزیه ابا کنند عهد و امان ایشان شکسته می شود و خون ایشان حلال می شود و واجب القتل می شوند زیرا که قتل مردان در دار الشرک حلال است. و نیز برزمینگیران اهل ذمه، نابینا، پیرمرد کهنسال جزیه نیست، زیرا نمیتوان آنان را کشت، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله از کشتن زمینگیر، نابینا، پیرمرد کهنسال و زنان و بچههای نابالغ در دارالحرب نهی کرده است به همین خاطر از پرداخت جزیه معاف شدهاند.(1)
روایت14.
تفسیر العیاشی: جعفر بن محمد از پدرش روایت کرده که فرمود: همانا خداوند متعال محمد صلّی الله علیه و آله را به همراهی پنج شمشیر مبعوث گردانده است، شمشیری از آنها به منظور استفاده از آن در مقابل اهل ذمّه نازل شده است، خداوند متعال فرموده است: «و قولوا للناس حسناً» {با مردم به نیکی سخن بگویید}، این آیه در مورد اهل ذمه نازل شده است، سپس این فرموده خداوند: «قاتلوا الذین لا یؤمنون بالله و بالیوم الآخر.....هم صاغرون» { با کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان ندارند پیکار کنید... تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند}، آن را نسخ کرده است. پس هر یک از آنان که در سرزمین اسلام حضور داشته باشد چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن از او پذیرفته نمیشود، و اموال آنان گرفته میشود و فرزندان آنها به اسارت گرفته میشود، و هنگامی که پرداخت جزیه را بپذیرند، نکاح و خوردن گوشت حیوان ذبح شده دست آنان برای ما حلال نمیگردد، و چیزی جز پرداخت جزیه یا کشته شدن از آنان پذیرفته نیست.(2)
روایت15.
تفسیر امام عسکری علیه السلام: امام عسکری علیه السلاه فرموده است: «ودّ کثیر من أهل الکتاب لو یردّونکم من بعد إیمانکم کفّراً» {بسیاری از اهل کتاب آرزو می کردند که شما را بعد از ایمانتان کافر گردانند}، به وسیله شبهاتی که بر شما عرضه میکنند؛ «حسداً من عند أنفسهم»{ از روی حسدی که در وجودشان بود} به خاطر حسادتی که به شما دارند زیرا به واسطه محمد و علی و اهل بیت مطهر ایشان علیهم السلام، شما را گرامی داشته است «من بعد ما تبیّن لهم الحق» {پس از اینکه حق برایشان آشکار شد} با معجزاتی که پس از آن، بر راستیِ محمد و فضیلت علی و اهل بیت مطهر ایشان دلالت میکردند، «فاعفوا و اصفحوا» {پس عفو کنید و درگذرید} از جهل آنان، و با استناد به حجتهای الهی با آنان روبه رو شوید و افکار باطلشان را دفع نمایید، «حتّی یأتی الله بأمره» { تا خدا فرمان خویش را بیاورد} در مورد آنان امر به کشتنشان در روز فتح مکه، پس در آن هنگام شما آنان را از سرزمین مکه و جزیرة العرب کوچشان خواهید داد و هیچ کافری را در آن ساکن نخواهید کرد.(3)
روایت16.
کتاب الغارات: از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که
ص: 67
الْأَصْبَغِ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ یُؤْخَذُ مِنَ الْمَجُوسِ الْجِزْیَةُ وَ لَمْ یُنْزَلْ عَلَیْهِمْ کِتَابٌ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ قَالَ بَلَی یَا أَشْعَثُ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ کِتَاباً وَ بَعَثَ عَلَیْهِمْ رَسُولًا حَتَّی کَانَ لَهُمْ مَلِکٌ سَکِرَ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَدَعَا بِابْنَتِهِ إِلَی فِرَاشِهِ فَارْتَکَبَهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ تَسَامَعَ بِهِ قَوْمُهُ فَاجْتَمَعُوا إِلَی بَابِهِ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ دَنَّسْتَ عَلَیْنَا دِینَنَا فَأَهْلَکْتَهُ فَاخْرُجْ نُطَهِّرْکَ وَ نقیم [نُقِمْ] عَلَیْکَ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُمُ اجْتَمِعُوا وَ اسْمَعُوا کَلَامِی فَإِنْ یَکُنْ لِی مَخْرَجاً مِمَّا ارْتَکَبْتُ وَ إِلَّا فَشَأْنَکُمْ فَاجْتَمَعُوا فَقَالَ لَهُمْ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ قَالُوا صَدَقْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ قَالَ أَ فَلَیْسَ زَوَّجَ بَنِیهِ بَنَاتِهِ وَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِیهِ قَالُوا صَدَقْتَ هَذَا هُوَ الدِّینُ فَتَعَاقَدُوا عَلَی ذَلِکَ فَمَحَا اللَّهُ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ رَفَعَ عَنْهُمُ الْکِتَابَ فَهُمُ الْکَفَرَةُ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِلَا حِسَابٍ وَ الْمُنَافِقُونَ أَشَدُّ حَالًا مِنْهُمْ الْخَبَرَ(1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِالنُّزُولِ عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ قَالَ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا اضْمَحَلَّتِ الْقَطَائِعُ فَلَا قَطَائِعَ (2).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: یَنْزِلُ الْمُسْلِمُونَ عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ فِی أَسْفَارِهِمْ وَ حَاجَاتِهِمْ وَ لَا یَنْزِلُ الْمُسْلِمُ عَلَی الْمُسْلِمِ إِلَّا بِإِذْنِهِ (3).
سن، [المحاسن] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ وَ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ نِسَاءِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ کَیْفَ سَقَطَتْ عَنْهُنَّ الْجِزْیَةُ وَ رُفِعَتْ قَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ فِی الْحَرْبِ إِلَّا أَنْ تُقَاتِلَ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ قَاتَلْتَ فَأَمْسِکْ عَنْهَا مَا أَمْکَنَکَ وَ لَمْ تَخَفْ خَلَلًا فَلَمَّا نَهَی عَنْ قَتْلِهِمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ کَانَ ذَلِکَ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ أَوْلَی
ص: 66
با آنان در یک مسیر قرار گرفتید، آنان را در تنگناهای آن قرار داده و خوارشان گردانید بدون اینکه در موردشان ستمی روا دارید، آن گونه که خداوند آنان را خوار گرداند.
روایت17.
کتاب الإمامة و التبصرة: امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بدترین یهودیان، یهودیان بیسان هستند و بدترین مسیحیان، مسیحیان نجران.(1)
امر به معروف و نهی از منکر و احکام مربوط به آن
باب اول : وجوب امر به معروف و نهی از منکر و فضیلت آن
آیات
- وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(2)
{ باید از میان شما گروهی [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند}.
ص: 68
فَلَوِ امْتَنَعَتْ أَنْ تُؤَدِّیَ الْجِزْیَةَ کَانُوا نَاقِضِی الْعَهْدِ وَ حَلَّ دِمَاؤُهُمْ وَ قَتْلُهُمْ لِأَنَّ قَتْلَ الرِّجَالِ مُبَاحٌ فِی دَارِ الشِّرْکِ وَ کَذَلِکَ الْمُقْعَدُ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ الْأَعْمَی وَ الشَّیْخُ الْفَانِی لَیْسَ عَلَیْهِمْ جِزْیَةٌ لِأَنَّهُ لَا یُمْکِنُ قَتْلُهُمْ لِمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِ الْمُقْعَدِ وَ الْأَعْمَی وَ الشَّیْخِ الْفَانِی وَ الْمَرْأَةِ وَ الْوِلْدَانِ فِی دَارِ الْحَرْبِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ رُفِعَتْ عَنْهُمُ الْجِزْیَةُ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةِ أَسْیَافٍ فَسَیْفٌ عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ قَالَ اللَّهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ فِی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَتْهَا أُخْرَی قَوْلُهُ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی وَ هُمْ صاغِرُونَ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا أَدَاءُ الْجِزْیَةِ أَوِ الْقَتْلُ وَ یُؤْخَذُ مَالُهُمْ وَ تُسْبَی ذَرَارِیُّهُمْ فَإِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ مَا حَلَّ لَنَا نِکَاحُهُمْ وَ لَا ذَبْحُهُمْ وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا أَدَاءُ الْجِزْیَةِ أَوِ الْقَتْلُ (2).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام: وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً بِمَا یُورِدُونَهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الشُّبَهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ لَکُمْ بِأَنْ أَکْرَمَکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّاهِرِینَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُ بِالْمُعْجِزَاتِ الدَّالَّاتِ عَلَی صِدْقِ مُحَمَّدٍ وَ فَضْلِ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ مِنْ بَعْدُ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا عَنْ جَهْلِهِمْ وَ قَابِلُوهُمْ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ ادْفَعُوا بِهَا أَبَاطِیلَهُمْ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ فِیهِمْ بِالْقَتْلِ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَحِینَئِذٍ تُجْلُونَهُمْ مِنْ بَلَدِ مَکَّةَ وَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ لَا تُقِرُّونَ بِهَا کَافِراً(3).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ سَالِمٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کُنْتُمْ
ص: 67
- کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ.(1)
{شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند بازمی دارید}.
- یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ.(2)
{از کار ناپسند باز می دارند و در کارهای نیک شتاب می کنند و آنان از شایستگانند}.
- فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغًا.(3)
{پس از آنان روی برتاب و[لی] پندشان ده و با آنها سخنی رسا که در دلشان [مؤثر] افتد بگوی}.
- لَوْلَا یَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَصْنَعُونَ.(4)
{چرا الهیون و دانشمندان آنان را از گفتار گناه[آلود] و حرامخوارگی شان باز نمی دارند راستی چه بد است آنچه انجام می دادند}.
- کَانُوا لَا یَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ.(5)
{[و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند یکدیگر را بازنمی داشتند راستی چه بد بود آنچه می کردند}.
- وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ*وَمَا عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ وَلَکِنْ ذِکْرَی لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ*وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَلَا شَفِیعٌ.(6)
{و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت پس از توجه [دیگر] با قوم ستمکار منشین، و چیزی از حساب آنان [=ستمکاران] بر عهده کسانی که پروا[ی خدا] دارند نیست لیکن تذکر دادن [لازم] است باشد که [از استهزا] پرهیز کنند، و کسانی را که دین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است رها کن و [مردم را] به وسیله این [قرآن] اندرز ده مبادا کسی به [کیفر] آنچه کسب کرده به هلاکت افتد در حالی که برای او در برابر خدا یاری و شفاعتگری نباشد}.
- ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ.(7)
{آنگاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند}.
- فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ.(8)
{ پس آنان را با آنچه به دروغ می سازند واگذار}.
- یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ.(9)
{آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد}.
- وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَی رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ* فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ.(10)
{و آنگاه که گروهی از ایشان گفتند برای چه قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد پند می دهید گفتند تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند، پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند از یاد بردند کسانی را که از [کار] بد باز می داشتند نجات دادیم و کسانی را که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی می کردند به عذابی شدید گرفتار کردیم}.
ص: 69
وَ إِیَّاهُمْ فِی طَرِیقٍ فَأَلْجِئُوهُمْ إِلَی مَضَایِقِهِ وَ صَغِّرُوا بِهِمْ کَمَا صَغَّرَ اللَّهُ بِهِمْ فِی غَیْرِ أَنْ تَظْلِمُوا.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: شَرُّ الْیَهُودِ یَهُودُ بَیْسَانَ وَ شَرُّ النَّصَارَی نَصَارَی نَجْرَانَ (1).
آل عمران: وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (2)
ص: 68
وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ.(1)
{و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.}
- الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ.(2)
{مردان و زنان دو چهره، [همانند] یکدیگرند. به کار ناپسند وامی دارند و از کار پسندیده باز می دارند.}
- وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ .(3)
{و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند.}
فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ.(4)
{پس چرا از نسلهای پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجاتشان دادیم. و کسانی که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتی که در آن بودند رفتند، و آنان بزهکار بودند.}
اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی * فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی * قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی * قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری.(5)
{به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته، و با او سخنی نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد. آن دو گفتند: پروردگارا، ما می ترسیم که [او] آسیبی به ما برساند یا آنکه سرکشی کند. فرمود: مترسید، من همراه شمایم، می شنوم و می بینم.}
وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ.(6)
{و کسان خود را به نماز فرمان ده.}
الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ.(7)
{همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وامی دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند.}
یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.(8)
{ای پسرک من، نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است.}
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ.(9)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید.}
روایات
روایت1.
المجازات النبویة: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: معروف و منکر دو جانشین هستند که برای مردم گمارده می شوند. منکر به اهل خویش می گوید: دور شوید دور شوید! و معروف به اهل خویش می گوید: بشتابید! بشتابید!. و به آن(منکر) قادر نیستند مگر به طور لزوم.
ص: 70
و قال تعالی: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ(1)
و قال سبحانه: یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ (2)
النساء: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً(3)
المائدة: لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ (4)
و قال تعالی: کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (5)
الأنعام: وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ ما عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لکِنْ ذِکْری لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ (6)
و قال تعالی: ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ (7)
و قال: فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ (8)
الأعراف: یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ(9)
و قال تعالی: فی قصة أصحاب السبت وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً قالُوا مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (10)
ص: 69
این قول مجاز است و مراد از آن این است که خداوند تعالی برای عمل معروف و پسندیده نشانه هایی و بر عمل منکر و ناپسند نیز نشانه هایی قرار داده و بر انجام معروف وعده ورود به سرای نعیم و بر انجام منکر وعده جاودانگی در سرای جحیم را داده. در نتیجه بین این دو مسئله حائلی مشخص و حد فاصلی روشن است، معروف به کار خویش فرا می خواند به سبب وعده پاداشی که بر انجام آن داده شده و همین طور منکر نیز از کار خویش باز می دارد به سبب وعده کیفری که بر انجام آن داده شده، بدین روی حضرت ختمی مرتبت صلوات الله علیه و آله فرموده: منکر به اهل خویش می گوید: دور شوید! دور شوید! به طریق اتساع و مجاز و مراد از قول بعدی حضرت «و ما یستطیعون له إلا لزوما» این است که آنها با وجود انذارهای کوبنده و حوادث تغییر دهنده و هشدارهای بازدارنده و وعیدهای رسا، برای انجام آن با یکدیگر درگیر می شوند و برای وارد شدن به آن می شتابند و منظور این نیست که آنها حقیقتا نمی توانند آن را انجام دهند مگر به لزوم، بلکه این سخن به سبیل مبالغه در توصیف آنان به کشیده شدن به سوی انجام آن و اصرار بر آن گفته شده، چنانچه گوینده می گوید: نمی توانم به فلانی بنگرم یا نمی توانم با فلانی در یک جا جمع شوم، وقتی قصد مبالغه در شدت کینه ورزی خود به آن انسان و سنگینی دیدار او و بیزاری از هم نشینی با او را داشته باشد، هر چند که در حقیقت با ابزارهای صحیح و با تغییر اراده [و آراستن کلام] خود قادر به این کار باشد؛ و اگر کسانی که در این روایت ذکر شده اند قادر به دست کشیدن از کردار ناپسند نبودند نمی توانستند به سبب نزدیک شدن به آن مورد نکوهش قرار گیرند و به ارتکاب آن مؤاخذه شوند و این امر واضح تر از آن است که بخواهیم در مورد آن بحث کنیم و بیش از این برای آن دلیل و برهان بیاوریم.(1)
روایت2.
الهدایة: امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه واجب از جانب خدای عزوجل هستند. بنده در صورت امکان باید منکر را با قلب و زبان و دست خویش انکار کند، پس اگر از عهده این کار بر نیامد با قلب و زبان خویش و اگر نتوانست با قلب خویش می باید آن را انکار کند.
روایت3.
امام صادق علیه السلام فرمود: همانا - دو کس - امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز مورد امر و نهی قرار نمی گیرد!(2)
روایت4.
المجازات النبویة: حضرت علیه السلام به اصحاب خویش فرمود: قطعا به معروف دستور می دهید و از منکر باز می دارید یا اینکه خداوند پوستتان را بکند همچنان که من پوست چوب دسته عصای خویش را کندم.
در این کلام موضع استعاره ای وجود دارد و آن قول حضرت «أو لیلحینکم الله» است و مراد این است که به یقین خداوند جان و مال هایتان را خواهد گرفت و شما را به مصیبت های بزرگ دچار خواهد ساخت، در این هنگام چونان شاخه هایی می گردید که برگ هایشان فروریخته
ص: 71
و قال تعالی: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (1)
التوبة: الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ (2) إلی قوله تعالی وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ(3)
هود: فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ (4)
طه: اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری (5)
و قال: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ(6)
الحج: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ(7)
لقمان: یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(8)
التحریم: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ(9).
الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمَعْرُوفُ وَ الْمُنْکَرُ خَلِیفَتَانِ یُنْصَبَانِ لِلنَّاسِ فَیَقُولُ الْمُنْکَرُ لِأَهْلِهِ إِلَیْکُمْ إِلَیْکُمْ وَ یَقُولُ الْمَعْرُوفُ لِأَهْلِهِ عَلَیْکُمْ عَلَیْکُمْ وَ مَا یَسْتَطِیعُونَ لَهُ إِلَّا لُزُوماً.
ص: 70
و پوست ها و الیافشان کنده شده و به شاخه هایی عریان و چوب هایی خالی تبدیل شده اند. اعراب به کسی که زمانه مالش را به تاراج برده یا فرزندان و یارانش را گرفته، می گویند: «قد لحاه الدهر لحی العصا [=روزگار پوستش را همچون پوست عصا کنده]» زیرا فرزندان و خدمتکارانی که بدو ملحق شده بودند و جامه نعمتی که به زندگانیش کشیده شده بود، به مثابه پوسته چوب و برگ شاخه تازه بود، که اگر اینها همه از او گرفته شود چونان چوبی عریان و شاخه ای خشک و پژمرده می گردد.(1)
روایت5.
امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: سالی از سالی کم باران تر نیست ولی خدا آن را هر جا خواهد ببارد. به راستی چون مردمی نافرمانی کنند خدای جل جلاله آنچه باران برای آنها مقدر است در آن سال از آنها به دیگران گرداند و به بیابان ها و دریا و کوه ببارد، به راستی خدا سوسک را در سوراخش به خطای کسانی که در محل اویند، با حبس باران از آن مکان عذاب کند؛ چون می تواند از آنجا به محل دیگری که اهل معصیت نباشند، نقل مکان کند. سپس امام باقر علیه السلام فرمود: عبرت گیرید ای صاحبان بصیرت و فرمود: در کتاب علی علیه السلام یافتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون زنا پدیدار شود مرگ ناگهانی فراوان گردد و چون کم فروشی شود خدا قحطی و کم زراعتی آرد و چون زکات ندهند زمین در زراعت و میوه و معادن برکت ندهد و چون به ناحق حکم کنند بر ستم و دشمنی همکاری کرده اند و چون پیمان بشکنند خدا دشمنشان را بر آنها مسلط کند و چون قطع رحم کنند خدا مال را به دست بدان دهد و چون امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیرو نیکان خاندان من نشوند خدا بدان آنها را بر آنها مسلط کند و نیکانشان دعا کنند و مستجاب نکند.(2)
روایت6.
تفسیر قمی: از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود: اولین جهادی که به سوی آن برگردانده می شوید جهاد با دست است، سپس جهاد با قلب، کسی که قلبش معروفی نشناسد و منکری را انکار نکند قلبش وارونه می گردد و زیر و رو می شود و هرگز خیری را نخواهد پذیرفت.(3)
ص: 72
و هذا القول مجاز و المراد أن الله تعالی جعل للفعل المعروف علامات و علی الفعل المنکر أمارات و وعد علی فعل المعروف حلول دار النعیم و أوعد علی فعل المنکر خلود دار الجحیم فکان بین الأمرین الحجاز البین و الفرقان النیر فکان المعروف یدعو إلی فعله لما وعد علیه من الثواب و کذلک المنکر ینهی عن فعله لما وعد علیه من العقاب فلذلک قال علیه السلام فیقول المنکر لأهله إلیکم إلیکم علی طریق الاتساع و المجاز و قوله علیه السلام من بعد و ما یستطیعون له إلا لزوما المراد به أنهم مع قوارع النذر و صوادع الغیر و زواجر التحذیر و بوالغ الوعید لیتنازعون إلی فعله و یتسارعون إلی ورده و لیس المراد أنهم لا یستطیعون له إلا لزوما علی الحقیقة و إنما قیل ذلک علی طریق المبالغة فی صفتهم بالنزوع إلیه و الإصرار علیه کما یقول القائل ما أستطیع النظر إلی فلان أو لا أستطیع الاجتماع مع فلان إذا أراد المبالغة فی نفسه لشدة الإبغاض لذلک الإنسان و الاستثقال لرؤیته و النفور من مقاعدته و إن کان علی الحقیقة مستطیعا لذلک بصحة أدواته و التمکن من تصریف إراداته و لو لم یکن هؤلاء المذکورون فی الخبر قادرین علی الانفصال من فعل المنکر لما کانوا علی مواقعته مذمومین و بجریرته مطالبین و ذلک أوضح من أن نستقصی الکلام فیه و نستکثر من الحجاج علیه (1).
الْهِدَایَةُ،: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَتَانِ وَاجِبَتَانِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْإِمْکَانِ عَلَی الْعَبْدِ أَنْ یُغَیِّرَ الْمُنْکَرَ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَبِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ فَبِقَلْبِهِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ فَأَمَّا صَاحِبُ سَیْفٍ وَ سَوْطٍ فَلَا(2).
الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ: لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیَلْحِیَنَّکُمُ اللَّهُ کَمَا لَحَیْتُ عَصَایَ هَذِهِ لِعُودٍ فِی یَدِهِ.
و فی هذا الکلام موضع استعارة و هو قوله علیه السلام أو لیلحینکم الله و المراد لیتنقصنکم الله فی النفوس و الأموال و لیصیبنکم بالمصائب العظام فتکونون کالأغصان التی جردت من أوراقها
ص: 71
روایت7.
تفسیر قمی: از فضیل بن فیاض روایت شده که از امام صادق علیه السلام در مورد پارسایی پرسش نمودم، حضرت فرمود: کسی که از محارم خداوند روی گرداند و از این شبهات دوری جوید پارساست و چون از شبهات نهراسد در حرام درافتد و حال آنکه خود نمی داند و چون منکر را بیند و آن را انکار نکند و حال آنکه بر انکار قادر باشد، در واقع دوست داشته نافرمانی خدا را کند و هر کس بخواهد نافرمانی خدا را کند قطعاً به دشمنی خداوند برخاسته و هر کس بقای ستمکاران را دوست بدارد در حقیقت دوست دار نافرمانی خداست. خداوند تبارک و تعالی نیز خود را به نابودی ستمکاران ستایش کرده و فرموده است: «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(1) {پس ریشه آن گروهی که ستم کردند برکنده شد، و ستایش برای خداوند، پروردگار جهانیان است.}.(2)
روایت8.
معانی الأخبار: از اصبهانی نظیر آن روایت شده است.(3)
روایت9.
تفسیر عیاشی: از ابن عیاض نظیر آن روایت شده است.(4)
روایت10.
تفسیر قمی: بکر بن محمد ازدی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: ای مردم! به کار پسندیده امر کنید و از کار ناپسند بازدارید، چرا که امر به معروف و نهی از منکر اجلی را نزدیک و روزی ای را دور نگردانند؛ زیرا امر الهی با زیادی یا نقصانی که خداوند در اهل یا مال یا جان مقدر فرموده، همچون قطره باران هر روز از آسمان به زمین به هر نفسی نازل می شود و چون یکی از شما به مصیبتی در مال یا جان دچار گشت و در برادرش زیادتی دید برای او فتنه نگردد؛ چرا که انسان مسلمان تا زمانی که به یک پستی و زشتکاری آلوده نشود که روشن گردد و چون نام آن برده شود از آن چشم فرو نهد و مردم پست را به واسطه آن پستی فریب دهد، همچون قمار بازی است که در قمار برنده است و در انتظار برد تیرهای خود است که این کار غنیمت را از برای آن واجب می گرداند و به سبب بردن کوشش[غرامت] را از او دفع می کند. و مثل همین قمارباز است مرد مسلمان که از خیانت و دروغ بری است و از جانب خداوند یکی از این دو حالت نیک را انتظار می کشد: یا خدا را می خواند که آنچه نزد خداست برای او بهتر است و یا از خدا روزی می طلبد پس ناگاه صاحب اهل و مال می شود در حالتی که دین و حسب او او با اوست؛ مال و اولاد کِشت این دنیایند، و عمل صالح کِشت آخرت است. و گاهی خداوند این دو کِشت را از برای گروهی جمع می فرماید.(5)
ص: 73
و عریت من ألحیتها و ألیافها فصارت قضبانا مجردة و عیدانا مفردة و هم یقولون لمن جلف الزمان ماله أو سلبه أولاده و أعضاده قد لحاه الدهر لحی العصا لأن ما کان ینضم إلیه من ولدته و حفدته و یسبغ علیه من جلابیب نعمته بمنزلة اللحاء للقضیب و الورق للغصن الرطیب فإذا أخرج عن ذلک أجمع کان کالعود العاری و القضیب الذاوی (1).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ سَنَةٍ أَقَلَّ مَطَراً مِنْ سَنَةٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ إِذَا عَمِلَ قَوْمٌ بِالْمَعَاصِی صَرَفَ عَنْهُمْ مَا کَانَ قَدَّرَ لَهُمْ مِنَ الْمَطَرِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ إِلَی غَیْرِهِمْ وَ إِلَی الْفَیَافِی وَ الْبِحَارِ وَ الْجِبَالِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُعَذِّبُ الْجُعَلَ فِی جُحْرِهَا بِحَبْسِ الْمَطَرِ عَنِ الْأَرْضِ الَّتِی هِیَ بِمَحَلَّتِهَا لِخَطَایَا مَنْ بِحَضْرَتِهَا وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهَا السَّبِیلَ إِلَی مَسْلَکٍ سِوَی مَحَلَّةِ أَهْلِ الْمَعَاصِی قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ ثُمَّ قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا ظَهَرَ الزِّنَا کَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ وَ إِذَا طُفِّفَ الْمِکْیَالُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَاتِهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا وَ إِذَا جَارُوا فِی الْأَحْکَامِ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعُهُودَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ إِذَا قَطَّعُوا الْأَرْحَامَ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِمَعْرُوفٍ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنْ مُنْکَرٍ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ فَیَدْعُو عِنْدَ ذَلِکَ خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (2).
فس، [تفسیر القمی] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَا تُقْلَبُونَ إِلَیْهِ مِنَ الْجِهَادِ الْجِهَادُ بِأَیْدِیکُمْ ثُمَّ الْجِهَادُ بِقُلُوبِکُمْ فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْ قَلْبُهُ مَعْرُوفاً وَ لَمْ یُنْکِرْ مُنْکَراً نُکِسَ قَلْبُهُ فَجُعِلَ أَسْفَلُهُ أَعْلَاهُ فَلَا یَقْبَلُ خَیْراً أَبَداً(3).
ص: 72
روایت11.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: امیر المؤمنین علیه السلام خطبه ای ایراد فرمود و پس از حمد و ثنای خداوند پسر عموی بزرگوارش محمد صلی الله علیه و آله را یاد کرد و بر آن جناب درود فرستاد، سپس فرمود: اما بعد، کسانی که پیش از شما بودند به سبب گناهانی که مرتکب شده بودند هلاک گشتند و الهیّون و دانشمندان آنان را از این کار بازنداشتند. از آنجا که کارشان با معصیت به پایان رسید کیفرها بر آنان فرود آمد، پس امر به معروف و نهی از منکر کنید... و حدیث را تا آخر آنچه گذشت ادامه داد.(1)
روایت12.
تفسیر قمی: ابو بصیر می گوید: از ابا عبدالله امام صادق علیه السلام درباره این قول خدای عزوجل: «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(2)
{خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگ هاست حفظ کنید.} پرسش کردم و گفتم: من این نفس خود را حفظ می کنم، ولی چطور کسانم را حفظ کنم؟ فرمود: آنان را به آنچه خداوند بدان امرشان فرموده، دستور می دهی و از آنچه خداوند از آن بازشان داشته باز می داری، اگر از تو فرمان بردند آنان را حفظ کرده ای و اگر نافرمانیت کنند تو وظیفه خویش را انجام داده ای.(3)
روایت13.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: نضر مثل آن را روایت کرده است.(4)
روایت14.
قرب الإسناد: از امام صادق از پدر بزرگوارش علیهما السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چگونه می شوید اگر زنانتان بدکاره و جوانانتان نابکار گردند و شما به کار پسندیده امر نکنید و از کار ناپسند باز ندارید. عرض شد: چنین چیزی ممکن است ای رسول خدا؟ فرمود: آری و بدتر از آن، چه می کنید اگر به منکر امر کنید و از معروف باز دارید؟ گفتند: ای رسول خدا آیا چنین اتفاقی می افتد؟ فرمود: آری و بدتر از آن، چگونه هستید چون معروف را منکر ببینید و منکر را معروف؟(5)
روایت15.
قرب الإسناد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون
ص: 74
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عِیَاضٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوَرِعِ فَقَالَ الَّذِی یَتَوَرَّعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ یَجْتَنِبُ هَؤُلَاءِ الشُّبُهَاتِ وَ إِذَا لَمْ یَتَّقِ الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِی الْحَرَامِ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُهُ وَ إِذَا رَأَی الْمُنْکَرَ وَ لَمْ یُنْکِرْهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ فَقَدْ أَحَبَّ أَنْ یُعْصَی اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُعْصَی اللَّهُ فَقَدْ بَارَزَ اللَّهَ بِالْعَدَاوَةِ وَ مَنْ أَحَبَّ بَقَاءَ الظَّالِمِینَ فَقَدْ أَحَبَّ أَنْ یُعْصَی اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَمِدَ نَفْسَهُ عَلَی هَلَاکِ الظَّالِمِینَ فَقَالَ فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (1).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ: مِثْلَهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ عِیَاضٍ: مِثْلَهُ (3).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ اومُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَإِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَمْ یُقَرِّبَا أَجَلًا وَ لَمْ یُبَاعِدَا رِزْقاً فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ إِذَا أَصَابَ أَحَدَکُمْ مُصِیبَةٌ فِی مَالٍ أَوْ نَفْسٍ وَ رَأَی عِنْدَ أَخِیهِ عَفْوَةً فَلَا تَکُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ وَ یَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ یُغْرَی بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ الَّذِی یَنْتَظِرُ إِحْدَی فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ یُدْفَعُ عَنْهُ بِهَا المعزم- [الْمَغْرَمُ] کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ وَ الْکَذِبِ یَنْتَظِرُ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیاً مِنَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقاً مِنَ اللَّهِ فَهُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ الْمَالُ وَ الْبَنُونَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ (4).
ص: 73
بنده معصیت پنهانی کند تنها به مرتکب آن زیان می رساند و چون آشکارا آن را انجام دهد و کسی او را سرزنش نکند به عموم مردم زیان می رساند.(1)
روایت16.
قرب الإسناد: امام علی علیه السلام فرمود: ای مردم! اگر خواص منکر را پنهانی انجام دهند بی آنکه عوام به آن پی ببرند خداوند عموم مردم را به سبب گناه خواص عذاب نمی کند، اما اگر خواص منکر را آشکارا مرتکب شود و عامه او را سرزنش نکند کیفر خداوند بر هر دو گروه واجب می شود.(2)
روایت17.
علل الشرائع: از حمیری نظیر همین روایت ذکر شده است.(3)
روایت18.
قرب الإسناد: از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی را خدمت امام علی علیه السلام آوردند که طنبور مردی را شکسته بود، حضرت فرمود: او را دور کنید که بی گناه است.(4)
روایت19.
الخصال: از ابن صدقه روایت شده است: از امام جعفر صادق علیه السلام در مورد معنای حدیثی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده: «برترین جهاد گفتن کلمه عدالت در نزد حاکم ستمگر است» سؤال شد. حضرت فرمود: این به شرطی است که او را به اندازه شناختش امر کند و او با این وجود از او بپذیرد در غیر این صورت در مورد آن صدق نمی کند.(5)
روایت20.
الخصال: یحیی الطویل از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: همانا - دو کس - امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز!(6)
روایت21.
الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: امر به معروف و نهی از منکر دو بنده از بندگان خداوند عزوجل هستند، هر کس آن دو را یاری دهد خداوند او را عزت بخشد و هر کس آن دو را تنها بگذارد خداوند تنهایش بگذارد.(7)
روایت22.
الخصال:
ص: 75
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَبَشِیٍّ کَذَا قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ ابْنَ عَمِّهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَصَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِحَیْثُ مَا عَمِلُوا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُمْ لَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی نَزَلَتْ بِهِمُ الْعُقُوبَاتُ فَمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ کَمَا مَرَّ(1).
فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ قُلْتُ هَذِهِ نَفْسِی أَقِیهَا فَکَیْفَ أَقِی أَهْلِی قَالَ تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْهُ فَإِنْ أَطَاعُوکَ کُنْتَ وَقَیْتَهُمْ وَ إِنْ عَصَوْکَ فَکُنْتَ قَدْ قَضَیْتَ مَا عَلَیْکَ (2).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ: مِثْلَهُ (3).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شُبَّانُکُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَقِیلَ لَهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْکَرِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً(4).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَعْصِیَةَ إِذَا عَمِلَ
ص: 74
از ابو جعفر امام باقر علیه السلام روایت شده که درباره قول خدای عزوجل «فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ»(1) {پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند.} [که مربوط به داستان اصحاب سبت از یهودی هاست] فرمود: آنها سه دسته بودند: دسته ای خود فرمان خدا را پذیرفتند و دیگران را هم امر به معروف کردند، آنها نجات یافتند، و دسته ای خود، فرموده خدا را پذیرفتند ولی دیگران را امر به معروف نکردند، آنها به صورت مورچه مسخ شدند، و دسته ای نه فرمان خدا را پذیرفتند و نه امر به معروف کردند، آنها هلاک شدند.(2)
روایت23.
الخصال: از امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای مرد از نظر عیب بس است که عیب هایی را از مردم بشناسد که در خودش نمی شناسد و در مردم از چیزی شرم کند که خودش نتواند آن را ترک کند و همنشین خود را با چیزهای غیر مهم اذیت کند.(3)
روایت24.
الخصال: از امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به معروفی فرا خواند یا از منکری باز دارد یا به کار نیکی راهنمایی یا اشاره کند در آن کار شریک است و هر کس به کردار زشتی فرا خواند یا بدان رهنمون شود یا اشاره کند در آن کار شریک است.(4)
روایت25.
علل الشرائع(5)، عیون أخبار الرضا علیه السلام: از ریان بن صلت روایت شده که گفت: عده ای در خراسان به دیدار امام رضا علیه السلام آمدند و محضر مبارکش عرضه داشتند: گروهی از اهل بیت شما هستند که مرتکب کارهای زشت و قبیح می شوند، چرا ایشان را از آن کارها نهی نمی کنید؟ حضرت فرمود: این کار را انجام نمی دهم. محضرش عرض شد: برای چه؟ حضرت فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: نصیحت دشوار و سخت است.(6)
روایت26.
عیون أخبار الرضا علیه السلام: از عبد العظیم حسنی از امام جواد علیه السلام از پدر بزرگوارشان حضرت رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: پدرم موسی بن جعفر علیه السلام بر هارون الرشید وارد شد در حالی که هارون بر مردی خشم گرفته بود. حضرت بدو فرمود: اگر او را به جهت خدا غضب کردهای، زیاد از آنچه بر خود غضب کرده است، غضب مکن.(7)
ص: 76
بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتْ بِالْعَامَّةِ(1).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ لَا یُعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْکَرِ سِرّاً مِنْ غَیْرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّةُ فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ الْمُنْکَرَ جِهَاراً فَلَمْ یُغَیِّرْ ذَلِکَ الْعَامَّةُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِیقَانِ الْعُقُوبَةَ مِنَ اللَّهِ (2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ: مِثْلَهُ (3).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: أُتِیَ عَلِیٌّ علیه السلام بِرَجُلٍ کَسَرَ طُنْبُوراً لِرَجُلٍ فَقَالَ بُعْداً(4).
ل، [الخصال] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ قَالَ: سُئِلَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنِ الْحَدِیثِ الَّذِی جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَفْضَلَ الْجِهَادِ کَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ مَا مَعْنَاهُ قَالَ هَذَا عَلَی أَنْ یَأْمُرَهُ بِقَدْرِ مَعْرِفَتِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَقْبَلُ مِنْهُ وَ إِلَّا فَلَا(5).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ یَحْیَی الطَّوِیلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ فَأَمَّا صَاحِبُ سَوْطٍ وَ سَیْفٍ فَلَا(6).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ نَصَرَهُمَا أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ (7).
ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ
ص: 75
روایت27.
عیون أخبار الرضا علیه السلام: در نامه حضرت رضا علیه السلام به مأمون فرموده او: امر به معروف و نهی از منکر در صورت امکان و در صورتی که بیم از جان نرود واجب است.(1)
روایت28.
امالی شیخ طوسی: از حسن بن علی بن حسن از پدرش از جدش روایت شده که گفت: گفته می شد: جایز نیست چشم مؤمنی که می بیند خدا معصیت میشود برهم گذاشته شود تا زمانی که آن (معصیت) را تغییر دهد.(2)
روایت29.
امالی شیخ طوسی: از عبادة بن صامت از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: فتنه هایی رخ خواهد داد که مؤمن نمی تواند با دست و زبان در آن تغییری ایجاد کند. علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: در چنین روزی در میان آنان مؤمنانی خواهند بود؟ فرمود: آری. حضرت عرض کرد: آیا این امر چیزی از ایمان ایشان کم می کند؟ حضرت ختمی مرتبت فرمود: نه، مگر آنچنان که قطره از سنگ سخت میکاهد، آنها قلباً از این امر اکراه دارند.(3)
روایت30.
امالی شیخ طوسی: از امیر المؤمنین صلوات الله علیه روایت شده که فرمود: امر به معروف و نهی از منکر را ترک مکنید، که - اگر چنین کنید - خداوند امورتان را به افراد شرور شما واگذار کند و آنگاه به درگاه حق تعالی دعا کنید و دعایتان مستجاب نگردد.(4)
روایت31.
معانی الأخبار: امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت فرموده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی از مؤمنِ ناتوانی که عقل ندارد بیزار است. سپس فرمود: او کسی است که از منکر باز نمی دارد.
به دست خط برقی رحمه الله یافتم که زبر یعنی: عقل، و مفهوم روایت این است که خداوند عزوجل بیزار است از کسی که عقل ندارد و عده ای گفته اند که خداوند عزوجل از مؤمن ضعیفی که زبر ندارد بیزار است و او کسی است که از بیرون دادن باد در هر مکانی ابا ندارد که معنای اول صحیح تر است.(5)
ص: 77
عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ قَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ أَمَرُوا فَنَجَوْا وَ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَمُسِخُوا ذَرّاً وَ صِنْفٌ لَمْ یَأْتَمِرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَهَلَکُوا(1).
ل، [الخصال] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَفَی بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یَنْظُرَ مِنَ النَّاسِ إِلَی مَا یَعْمَی عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یُعَیِّرَ النَّاسَ بِمَا لَا یَسْتَطِیعُ تَرْکَهُ وَ یُؤْذِیَ جَلِیسَهُ بِمَا لَا یَعْنِیهِ (2).
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهَی عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ دَلَّ عَلَی خَیْرٍ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ وَ مَنْ أَمَرَ بِسُوءٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ (3).
ع، [علل الشرائع](4)
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: جَاءَ قَوْمٌ بِخُرَاسَانَ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالُوا إِنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ یَتَعَاطَوْنَ أُمُوراً قَبِیحَةً فَلَوْ نَهَیْتَهُمْ عَنْهَا فَقَالَ لَا أَفْعَلُ فَقِیلَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنِّی سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ النَّصِیحَةُ خَشِنَةٌ(5).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: دَخَلَ أَبِی علیه السلام عَلَی هَارُونَ الرَّشِیدِ وَ قَدِ استحفزه [اسْتَخَفَّهُ] الْغَضَبُ عَلَی رَجُلٍ فَقَالَ إِنَّمَا تَغْضَبُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا تَغْضَبْ بِأَکْثَرَ مِمَّا غَضِبَ لِنَفْسِهِ (6).
ص: 76
روایت32.
ثواب الأعمال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر جوان و نوجوانی که در میان افراد خانواده و آشنایان خود بزرگ شود، و به خاطر گناهی که از او سر می زند توسط آنان، نکوهش و مجازات نگردد، خداوند عزوجل نخستین مجازاتی که برایشان در نظر می گیرد، کاستن روزی آنهاست.(1)
روایت33.
ثواب الأعمال: محمد بن عرفه گوید: شنیدم که امام رضا علیه السلام می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، بایستی آماده عذاب خداوند جلّ اسمه باشد.(2)
روایت34.
ثواب الأعمال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر گروهی که در برابر کار زشت و ناشایسته ای که در میان آنان رواج دارد سکوت کنند، یا آن انجام دهنده آن کار زشت را سرزنش نکنند، خداوند به زودی عذاب فراگیر خود را بر آنان فرود خواهد آورد.(3)
روایت35.
ثواب الأعمال: از امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تردیدی نیست که اگر بنده ای در پنهان - از اوامر و نواهی حق - نافرمانی کند، پی آمد و زیان آن تنها گریبان گیر خود او خواهد شد. ولی اگر آشکارا چنین کار ناشایسته ای را انجام دهد و مورد سرزنش مردم قرار نگیرد، آثار سوء ناشی از آن، دامنگیر عموم مردم و زیان آن فراگیر خواهد شد. سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: و این بدین جهت است که او در واقع با این کار دین خدا را خوار و کوچک شمرده، و خود را در موقعیتی قرار داده است که دشمنان خدا از رفتار او پیروی کنند.(4)
روایت36.
ثواب الأعمال: با همین سند امام علی علیه السلام فرمود: ای مردم! مسلّما خداوند عزوجل عموم مردم را به خاطر افراد انگشت شماری که پنهانی گناه می کنند، بی آنکه عموم مردم از آن مطلع گردند، عذاب نفرماید، ولی اگر همان افراد انگشت شمار و ناچیز، آشکارا و در حضور مردم همان گناه را مرتکب گردند و مردم، آنان را به خاطر کار زشتی که می کنند مورد سرزنش قرار ندهند، هر دو گروه مستوجب کیفر و عذاب خداوند می گردند. نیز فرمود: هیچ یک از شما در حالی که سلطان از روی ستم و دشمنی، مردی را می زند، یا بیگناهی را می کشد و یا ستمدیده ای را آزار می کند، اگر در صدد دفاع از او نیستید در آنجا حضور پیدا نکنید، زیرا یاری رساندن مؤمن به مؤمن هنگامی که - در صحنه - حضور داشته باشد، واجب است، و سلامت و عافیت - برای شما- آسان تر است البته تا زمانی که حجت بر شما تمام شده باشد؛ و نیز فرمود:
ص: 78
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاجِبَانِ إِذَا أَمْکَنَ وَ لَمْ تَکُنْ خِیفَةٌ عَلَی النَّفْسِ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الشَّافِعِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ أَبِی طَاهِرٍ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: کَانَ یُقَالُ لَا یَحِلُّ لِعَیْنٍ مُؤْمِنَةٍ تَرَی اللَّهَ یَعْصِی فَتَطْرِفُ حَتَّی تُغَیِّرَهُ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ بُهْلُولٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْوَصِینِ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ هَانِی عَنْ جُنَادَةَ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: سَتَکُونُ فِتَنٌ لَا یَسْتَطِیعُ الْمُؤْمِنُ أَنْ یُغَیِّرَ فِیهَا بِیَدٍ وَ لَا لِسَانٍ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فِیهِمْ یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَیَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ إِیمَانِهِمْ شَیْ ءٌ قَالَ لَا إِلَّا کَمَا یَنْقُصُ الْقَطْرُ مِنَ الصَّفَا إِنَّهُمْ یَکْرَهُونَهُ بِقُلُوبِهِمْ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أُمُورَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ دُعَاؤُکُمْ (4).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعِیفَ الَّذِی لَا زَبْرَ لَهُ فَقَالَ هُوَ الَّذِی لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ.
و وجدت بخط البرقی رحمه الله أن الزبر هو العقل فمعنی الخبر أن الله عز و جل یبغض الذی لا عقل له و قد قال قوم إنه عز و جل یبغض المؤمن الضعیف الذی لا زبر له و هو الذی لا یمتنع من إرسال الریح فی کل موضع فالأول أصح (5).
ص: 77
هنگامی که در میان بنی اسرائیل رخوت و سستی پیدا شد، در چنین شرایطی مردی برادر ایمانی خود را در حال ارتکاب گناه می دید و او را از آن کار زشت باز می داشت ولی آن مرد همچنان به کار خود ادامه می داد، و این نصیحت ناپذیری مانع آن نمی شد که همان شخص پند دهنده، هم پیاله و همنشین و همسفره آن مرد گناهکار باشد!! تا آنکه خداوند - به مکافات این بی تفاوتی و عدم احساس مسئولیت - دل های آنان را نسبت به هم برگرداند و آنان را به دشمنی با یک دیگر واداشت، و این آیات را درباره آنها فرو فرستاد: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ * کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ»(1) {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند. این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند.} تا انتهای دو آیه.(2)
روایت37.
تحف العقول: از کلام حسین بن علی صلوات الله علیهما در باره امر به معروف و نهی از منکر، که از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز این حدیث نقل شده است:
ای مردم! از آنچه خدا دوستداران خود را بدان پند داده، پند گیرید؛ مانند بدگویی او از دانشمندان یهود، آنجا که فرماید: «لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ»(3){چرا الهیّون و دانشمندان، آنان را از گفتار گناه[آلود]شان باز نمی دارند؟} و فرموده او: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ»(4) {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، مورد لعنت قرار گرفتند.} تا آنجا که می فرماید: «لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(5) {راستی، چه بد بود آنچه می کردند.} همانا، خداوند آنان را مورد نکوهش قرار داده به خاطر اینکه اعمال زشت و فاسد ستمکارانی را که در میانشان بودند مشاهده می کردند ولی به طمع آنچه که از آنان بدیشان می رسید و از بیم اینکه در محذور واقع شوند آنان را از آن اعمال نهی نمی کردند، با اینکه خدا می فرماید: «فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ »(6) {و از مردم نترسید و از من بترسید.} و فرموده او: «الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(7) {مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند.}
خدا به امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضه از جانب خود آغاز سخن کرده؛ چرا که می دانست اگر این فریضه به اجرا درآید و برپا گردد، واجبات دیگر از هموار و دشوار برپا گردند؛ این به خاطر آن است که امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام است همراه با ردّ مظالم و مخالفت با ظالم و تقسیم بیت المال و غنائم جنگی و گرفتن صدقات از محلّ خود و صرف آن در مورد خود. سپس شما، ای گروه پرقدرت، افرادی هستید معروف به علم و دانش و نامدار به خوبی و خیرخواهی و به واسطه خدا در دل مردم عظمت یافتید، به طوری که شخص شریف از شما حساب می برد و شخص ضعیف شما را گرامی می دارد و آن کسی که پایه او با شما یکی است و حقّ نعمتی از شما بر گردن او نیست، شما را بر خود ترجیح می دهد. هر گاه حاجتمندان از دست یافتن به حاجت خود محروم شوند برای رسیدن به آن، شما را واسطه قرار می دهند. شما به هیبت فرمانروایان و بزرگواری بزرگان در راه گام بر می دارید. آیا همه این ها به این خاطر نیست که مردم به شما امید بسته اند تا به حقّ خدا قیام نمایید؟ و اگر شما در حقوق الهی کوتاهی نمایید به حقوق امامان بی اعتنایی نموده اید. امّا [با این کارتان] حقّ ناتوانان را ضایع کرده اید، ولی آنچه را که حقّ خود می پنداشتید به آن
ص: 79
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا نَاشٍ نَشَأَ فِی قَوْمٍ ثُمَّ لَمْ یُؤَدَّبْ عَلَی مَعْصِیَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوَّلَ مَا یُعَاقِبُهُمْ فِیهِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَرْزَاقِهِمْ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا تَرَکَتْ أُمَّتِی الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلْیُؤَذِّنْ بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَقَرَّ قَوْمٌ بِالْمُنْکَرِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ لَا یُغَیِّرُونَهُ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَعُمَّهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِقَابٍ مِنْ عِنْدِهِ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَعْصِیَةَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تُضِرَّ إِلَّا عَامِلَهَا وَ إِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیَةً وَ لَمْ یُغَیَّرْ عَلَیْهِ أَضَرَّتِ الْعَامَّةَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یُذِلُّ بِعَمَلِهِ دِینَ اللَّهِ وَ یَقْتَدِی بِهِ أَهْلُ عَدَاوَةِ اللَّهِ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْکَرِ سِرّاً مِنْ غَیْرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّةُ فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْکَرِ جِهَاراً فَلَمْ یُغَیِّرْ ذَلِکَ الْعَامَّةُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِیقَانِ الْعُقُوبَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ لَا یَحْضُرَنَّ أَحَدُکُمْ رَجُلًا یَضْرِبُهُ سُلْطَانٌ جَائِرٌ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً وَ لَا مَقْتُولًا وَ لَا مَظْلُوماً إِذَا لَمْ یَنْصُرْهُ لِأَنَّ نُصْرَةَ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ إِذَا هُوَ حَضَرَهُ وَ الْعَافِیَةُ أَوْسَعُ مَا لَمْ تُلْزِمْکَ الْحُجَّةُ الْحَاضِرَةُ قَالَ:
ص: 78
دست یافته اید، بدون آن که مالی را بخشش نمایید یا جان خود را به خطر افکنید یا به خاطر خدا با گروهی درگیر شوید؛ [با این حال و وضع] آرزوی بهشت خدا و همجواری پیامبران و امان از عذاب الهی را دارید؟! ای کسانی که چنین آرزوهای رؤیائی را در سر می پرورانید بر شما می ترسم که انتقامی از انتقام های الهی بر سرتان فرود آید؛ زیرا شما در سایه بزرگواری خداوند به جایگاهی رسیده اید که بر دیگران برتری پیدا کرده اید؛ در حالی که خداشناسان را گرامی نمی دارید ولی شما به اذن خدا نزد بندگانش گرامی شده اید. اکنون می بینید پیمآنهای خدا شکسته می شود ولی ناراحت و هراسناک نمی شوید، در حالی که ننگ شکستن پیمآنهای پدرانتان را برنمی تابید؛ عهد و پیمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خوار شده است. به نابینایان و لالان و زمین گیرشدگان در همه شهرها رحم و دلسوزی نمی کنید و از منزلت و موقعیّت خودتان برای کمک رساندن به آنان استفاده نمی کنید و کسی را هم که در این راه احساس وظیفه می کند و به آنان کمک می نماید مورد حمایت و کمک خود قرار نمی دهید و با چاپلوسی و سازش با ستمگران، امنیّت خود را فراهم می آورید. تمام این موارد از آن چیزهاست که خداوند بدان فرمان داده تا جلوگیری نمایید و به طور گروهی نهی از منکر کنید در حالی که شما از این فرمان [مهم] غافل شده اید. بیشترین مصیبت شامل حال شماست که نتوانستید جایگاه واقعی علما را حفظ نمایید و در این خصوص مغلوب شدید اگر گوش شنوا داشته باشید! این به خاطر آن است که راهکارها و اجرای امور و احکام به دست دانشمندان خداشناس است که بر حلال و حرام خدا امین هستند و این موقعیّت و منزلت از شما گرفته شده است و این از دست دادن موقعیّت به سبب آن است که شما در خصوص حقّ دچار تفرقه شدید و درباره راه و روش پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله با وجود دلیل روشن، به اختلاف پرداختید، در حالی که اگر بر آزار شکیبا بودید و به خاطر خدا تحمّل به خرج می دادید، کارهایی را که خدا بر شما مقرّر داشته بود به شما بازمی گشت و از سوی شما در دسترس دیگران قرار می گرفت و داوری در احکام خدا را نزد شما می آوردند، ولی شما جایگاه و موقعیّت خود را به ستمکاران واگذاشتید و زمام کارهای خدا را به دست آنان سپردید و آنان هم به شبهات عمل کردند و در پی خواهش های نفسانی خود رفتند. آنچه موجب سلطه آنان بر این مقام شد، گریز شما از مرگ و شیفتگی تان به زندگی دنیوی بوده که سرانجام از شما جدا خواهد شد. شما با این روحیه و روش، ناتوانان را در چنگال این ستمکاران گرفتار کردید تا یکی برده وار سرکوفته باشد و دیگری بیچاره وار سرگرم تأمین آب و نان. فرمانروایان، خودسرانه مملکت را دستخوش حوادث ناخوشایند نمایند و رسوائی و ننگ هوسبازی را با پیروی کردن از تبهکاران و گستاخی بر خدای جبّار، بر خود هموار سازند. در هر شهری سخنور درباری بر منبر فراز دارند و همه سرزمین اسلام بدون دفاع زیر پایشان افتاده و دستشان بر انجام هر کاری در تمام آن سرزمین ها باز است و مردم برده وار بدون داشتن کمترین قدرت دفاع تحت فرمان آنهایند. برخی زورگو و کینه ورزند و بر ناتوان سخت می تازند و برخی فرمانروایی هستند که به خدا و قیامت اعتقادی ندارند. شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین در تصرّف مردی دغلباز و ستمکار و مالیات بگیری نابکار است که هیچ مهر و ترحّمی بر مؤمنان ندارد؛ پس خدا در این کشمکشی که ما داریم داوری خواهد کرد و به حکم قاطع خود در این مشاجره قضاوت خواهد نمود. بار خدایا! تو خود می دانی آنچه از ما سرزده رقابت برای دستیابی به سلطنت و قدرت و آرزو به
ص: 80
وَ لَمَّا جُعِلَ التَّفَضُّلُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ جَعَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَرَی أَخَاهُ عَلَی الذَّنْبِ فَیَنْهَاهُ فَلَا یَنْتَهِی فَلَا یَمْنَعُهُ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ أَکِیلَهُ وَ جَلِیسَهُ وَ شَرِیبَهُ حَتَّی ضَرَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلُوبَ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ وَ نَزَلَ فِیهِ الْقُرْآنُ حَیْثُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ إِلَی آخِرِ الْآیَتَیْنِ (1).
ف، [تحف العقول]: مِنْ کَلَامِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فِی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُرْوَی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اعْتَبِرُوا أَیُّهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ سُوءِ ثَنَائِهِ عَلَی الْأَحْبَارِ إِذْ یَقُولُ لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ قَالَ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِلَی قَوْلِهِ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ الَّذِینَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْکَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِکَ رَغْبَةً فِیمَا کَانُوا یَنَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا یَحْذَرُونَ وَ اللَّهُ یَقُولُ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیَتْ وَ أُقِیمَتْ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کُلُّهَا هَیِّنُهَا وَ صَعْبُهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ دُعَاءٌ إِلَی الْإِسْلَامِ مَعَ رَدِّ الْمَظَالِمِ وَ مُخَالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَةِ الْفَیْ ءِ وَ الْغَنَائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدَقَاتِ مِنْ مَوَاضِعِهَا وَ وَضْعِهَا فِی حَقِّهَا.
ثُمَّ أَنْتُمْ أَیُّهَا الْعِصَابَةُ عِصَابَةٌ بِالْعِلْمِ مَشْهُورَةٌ وَ بِالْخَیْرِ مَذْکُورَةٌ وَ بِالنَّصِیحَةِ مَعْرُوفَةٌ وَ بِاللَّهِ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ مَهَابَةٌ یَهَابُکُمُ الشَّرِیفُ وَ یُکْرِمُکُمُ الضَّعِیفُ وَ یُؤْثِرُکُمْ مَنْ لَا فَضْلَ لَکُمْ عَلَیْهِ وَ لَا یَدَ لَکُمْ عِنْدَهُ تَشْفَعُونَ فِی الْحَوَائِجِ إِذَا امْتَنَعَتْ مِنْ طُلَّابِهَا وَ تَمْشُونَ فِی الطَّرِیقِ بِهَیْبَةِ الْمُلُوکِ وَ کَرَامَةِ الْأَکَابِرِ أَ لَیْسَ کُلُّ ذَلِکَ إِنَّمَا نِلْتُمُوهُ بِمَا یُرْجَی عِنْدَکُمْ مِنَ الْقِیَامِ بِحَقِّ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُمْ عَنْ أَکْثَرِ حَقِّهِ تُقَصِّرُونَ فَاسْتَخْفَفْتُمْ بِحَقِّ الْأَئِمَّةِ فَأَمَّا حَقَّ الضُّعَفَاءِ فَضَیَّعْتُمْ وَ أَمَّا حَقَّکُمْ بِزَعْمِکُمْ
ص: 79
زیاد کردن کالای بی ارزش دنیا نبوده است، بلکه برای این بوده که نشانه های دین تو را افراشته سازیم و اصلاحات را در شهرهایت آشکار نماییم و امن و امان برای بندگان ستمدیده ات فراهم آوریم تا به واجبات و آداب و احکام تو عمل شود؛ پس اگر شما [علمای دین] ما را یاری نکنید و در حقّ ما انصاف ننمایید زیر سلطه ستمگران قرار می گیرید و آنان در خاموش ساختن نور پیامبرتان دست به کار می شوند. خداوند ما را کفایت کند که توکّل ما به اوست و به او روی می آوریم و بازگشت نیز به سوی او خواهد بود.(1)
روایت38.
تحف العقول: از امام جواد علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس کاری را ببیند و از آن بیزار باشد همچون کسی است که آن را ندیده و هر کس کاری را نبیند ولی به انجام آن راضی باشد همچون کسی است که آن را دیده است.(2)
روایت39.
قصص الأنبیا علیهم السلام: از امام باقر صلوات الله علیه روایت شده که امام علی علیه الصلاة و السلام فرمود: خدای متعال جلت قدرته به شعیب علیه السلام وحی کرد: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب می کنم، چهل هزار نفر از افراد شرور قوم و شصت هزار از افراد خوب آنها، شعیب گفت: خدایا بدان را عذاب می فرمایی؛ خوبان را چرا عذاب می کنی؟ خداوند فرمود: چون آنها با گنه کاران با ملایمت و نرمش رفتار کردند و از خشم و غضب من دچار خشم و غضب نشدند.
روایت40.
المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی از خثعم به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و به حضرت عرض کرد: به من بگو بهترین اعمال کدام است؟ فرمود: ایمان به خداوند. گفت: سپس چه؟ فرمود: صله رحم. عرض کرد: سپس کدام؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر.(3)
روایت41.
فقه الرضا علیه السلام: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: به راستی که از پیشینیانتان آنان که مرتکب معاصی شده بودند هلاک شدند و ربانیون و احبار (پارسایان و بزرگان یهود) آنان را از کارشان باز نداشتند. خداوند جل و علا دو فرشته را به شهری مبعوث داشت تا شهر را بر سر اهل آن خراب کنند. وقتی به آن شهر رسیدند مردی را یافتند که خدا را می خواند و به درگاهش زاری و لابه می کرد، یکی از آن دو فرشته به رفیقش گفت: آیا این مرد دعاگو را نمی بینی؟ آن فرشته دیگر گفت: او را دیدم ولی من می روم تا امر پروردگار خویش را اجرا کنم. فرشته دیگر گفت: ولی من کاری نمی کنم تا زمانی که باز گردم. پس به سوی پروردگار خویش بازگشت و عرضه داشت: پروردگارا! من به آن شهر رفتم و بنده ات فلانی را دیدم که به درگاهت دعا
ص: 81
فَطَلَبْتُمْ فَلَا مال [مَالًا] بَذَلْتُمُوهُ وَ لَا نَفْساً خَاطَرْتُمْ بِهَا لِلَّذِی خَلَقَهَا وَ لَا عَشِیرَةً عَادَیْتُمُوهَا فِی ذَاتِ اللَّهِ أَنْتُمْ تَتَمَنَّوْنَ عَلَی اللَّهِ جَنَّتَهُ وَ مُجَاوَرَةَ رُسُلِهِ وَ أَمَانَهُ مِنْ عَذَابِهِ.
لَقَدْ خَشِیتُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْمُتَمَنُّونَ عَلَی اللَّهِ أَنْ تَحُلَّ بِکُمْ نَقِمَةٌ مِنْ نَقِمَاتِهِ لِأَنَّکُمْ بَلَغْتُمْ مِنْ کَرَامَةِ اللَّهِ مَنْزِلَةً فُضِّلْتُمْ بِهَا وَ مَنْ یُعْرَفُ بِاللَّهِ لَا تُکْرِمُونَ وَ أَنْتُمْ بِاللَّهِ فِی عِبَادِهِ تُکْرَمُونَ وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَةً فَلَا تَقْرَعُونَ وَ أَنْتُمْ لِبَعْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَقْرَعُونَ وَ ذِمَّةُ رَسُولِ اللَّهِ مَحْقُورَةٌ وَ الْعُمْیُ وَ الْبُکْمُ وَ الزَّمِنُ فِی الْمَدَائِنِ مُهْمَلَةٌ لَا تَرْحَمُونَ وَ لَا فِی مَنْزِلَتِکُمْ تَعْمَلُونَ وَ لَا مِنْ عَمَلٍ فِیهَا تَعْتِبُونَ وَ بِالادِّهَانِ وَ الْمُصَانَعَةِ عِنْدَ الظَّلَمَةِ تَأْمَنُونَ کُلُّ ذَلِکَ مِمَّا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ النَّهْیِ وَ التَّنَاهِی وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ وَ أَنْتُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ مُصِیبَةً لِمَا غُلِبْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ مَنَازِلِ الْعُلَمَاءِ لَوْ کُنْتُمْ تَسْمَعُونَ ذَلِکَ بِأَنَّ مَجَارِیَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْکَامِ عَلَی أَیْدِی الْعُلَمَاءِ بِاللَّهِ الْأُمَنَاءِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ فَأَنْتُمْ الْمَسْلُوبُونَ تِلْکَ الْمَنْزِلَةَ وَ مَا سُلِبْتُمْ ذَلِکَ إِلَّا بِتَفَرُّقِکُمْ عَنِ الْحَقِّ وَ اخْتِلَافِکُمْ فِی السُّنَّةِ بَعْدَ الْبَیِّنَةِ الْوَاضِحَةِ وَ لَوْ صَبَرْتُمْ عَلَی الْأَذَی وَ تَحَمَّلْتُمُ الْمَئُونَةَ فِی ذَاتِ اللَّهِ کَانَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ تَرِدُ وَ عَنْکُمْ تَصْدُرُ وَ إِلَیْکُمْ تَرْجِعُ وَ لَکِنَّکُمْ مَکَّنْتُمُ الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ وَ أَسْلَمْتُمْ أُمُورَ اللَّهِ فِی أَیْدِیهِمْ یَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ سَلَّطَهُمْ عَلَی ذَلِکَ فِرَارُکُمْ مِنَ الْمَوْتِ وَ إِعْجَابُکُمْ بِالْحَیَاةِ الَّتِی هِیَ مُفَارِقَتُکُمْ فَأَسْلَمْتُمُ الضُّعَفَاءَ فِی أَیْدِیهِمْ فَمِنْ بَیْنِ مُسْتَعْبَدٍ مَقْهُورٍ وَ بَیْنِ مُسْتَضْعَفٍ عَلَی مَعِیشَتِهِ مَغْلُوبٍ یَتَقَلَّبُونَ فِی الْمُلْکِ بِآرَائِهِمْ وَ یَسْتَشْعِرُونَ الْخِزْیَ بِأَهْوَائِهِمْ اقْتِدَاءً بِالْأَشْرَارِ وَ جُرْأَةً عَلَی الْجَبَّارِ فِی کُلِّ بَلَدٍ مِنْهُمْ عَلَی مِنْبَرِهِ خَطِیبٌ یَصْقَعُ فَالْأَرْضُ لَهُمْ شَاغِرَةٌ وَ أَیْدِیهِمْ فِیهَا مَبْسُوطَةٌ وَ النَّاسُ لَهُمْ خَوَلٌ لَا یَدْفَعُونَ یَدَ لَامِسٍ فَمِنْ بَیْنِ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ ذِی سَطْوَةٍ عَلَی الضَّعَفَةِ شَدِیدٍ مُطَاعٍ لَا یَعْرِفُ الْمُبْدِئَ وَ الْمُعِیدَ فَیَا عَجَباً وَ مَا لِی لَا أَعْجَبُ وَ الْأَرْضُ مِنْ غَاشٍّ غَشُومٍ وَ مُتَصَدِّقٍ ظَلُومٍ وَ عَامِلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ بِهِمْ غَیْرِ رَحِیمٍ فَاللَّهُ الْحَاکِمُ فِیمَا فِیهِ تَنَازَعْنَا وَ الْقَاضِی بِحُکْمِهِ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَنَا.
اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَا کَانَ مِنَّا تَنَافُساً فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاساً مِنْ
ص: 80
و تضرع می کرد. خداوند عزوجل فرمود: برو و دستوری را که به تو داده بودم اجرا کن که چهره آن مرد هرگز در راه من خشمگین نشد.(1)
روایت42.
و روایت می کنم که مردی از امام موسی کاظم علیه السلام راجع به این قول خدای عزوجل «قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً»(2) {خودتان و کسانتان را از آتش حفظ کنید.} سؤال کرد. حضرت فرمود: آنان را به آنچه خداوند بدان امرشان فرموده فرا می خواند و از آنچه خداوند بازشان داشته باز می دارد. اگر فرمان بردند آنان را [از آتش] حفظ کره و اگر نافرمانیش کنند آنچه را که بر گردنش بوده انجام داده است.(3)
روایت43.
و روایت شده که امیر المؤمنین صلوات الله علیه در حال ایراد سخنانی بود که مردی به محضر مبارک حضرت رسید و عرضه داشت: یا امیر المؤمنین درباره زندگان مرده برایمان بگو. پس حضرت خطبه را قطع نمود و سپس فرمود: گروهی، منکر را با قلب و زبان و دست انکار می کنند، آنان تمامی خصلت های نیکو را در خود گرد آورده اند. گروهی دیگر، منکر را با قلب و زبان انکار کرده، امّا دست به کاری نمی برند، پس چنین کسی دو خصلت از خصلت های نیکو را گرفته و دیگری را تباه کرده است. و بعضی منکر را تنها با قلب انکار کرده، و با دست و زبان خویش اقدامی ندارند، چنین افرادی یک خصلت از خصلت های نیکو را به دست آورده اند. و بعضی دیگر منکر را با قلب و زبان و دست رها ساخته اند که چنین کسی از آنان، مرده ای میان زندگان است. سپس حضرت علیه السلام به سخنرانی خود بازگشت.(4)
روایت44.
و روایت می کنیم که مردی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرضه داشت: بفرمائید بهترین کارها چیست؟ حضرت پاسخ داد: ایمان به خدا. عرض کرد: سپس چه؟ فرمود: سپس صله رحم. عرض کرد: سپس کدام؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر. سپس آن مرد گفت: کدام کارها نزد خداوند منفورتر است؟ فرمود: شرک به خداوند. عرضه داشت: سپس کدام؟ فرمود: قطع رحم. گفت: سپس چه؟ فرمود: امر به منکر و نهی از معروف.(5)
روایت45.
روایت می کنیم: دو پسر بچه خروسی را به چنگ آوردند و پرهایش را کندند و پری را در بدنش باقی نگذاشتند. پیرمردی هم در آن نزدیکی به نماز ایستاده بود و نه آنان را به آن کار وا می داشت و نه باز می داشت. گوید: پس خداوند به زمین دستور داد و او را بلعید.(6)
روایت46.
از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا [دو کس] امر به معروف و نهی از منکر می شوند: یکی مؤمن که پند می گیرد و دیگری جاهل که می آموزد، ولی صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز!(7)
روایت47.
روایت می کنیم: برای مؤمن از جهت عیب کافی است که چون منکری را ببیند دانسته نشود که قلباً از این کار بیزار است.(8)
روایت48.
از امام موسی کاظم علیه السلام روایت می کنم که خداوند فرمود: وای بر کسانی که دین را وسیله دست یافتن به دنیا قرار می دهند،
ص: 82
فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَکِنْ لِنُرِیَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ وَ یَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِکَ وَ یُعْمَلَ بِفَرَائِضِکَ وَ سُنَّتِکَ وَ أَحْکَامِکَ فَإِنَّکُمْ إِلَّا تَنْصُرُونَا وَ تُنْصِفُونَا قَوِیَ الظَّلَمَةُ عَلَیْکُمْ وَ عَمِلُوا فِی إِطْفَاءِ نُورِ نَبِیِّکُمْ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْهِ أَنَبْنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ(1).
ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: مَنْ شَهِدَ أَمْراً فَکَرِهَهُ کَانَ کَمَنْ غَابَ عَنْهُ وَ مَنْ غَابَ عَنْ أَمْرٍ فَرَضِیَهُ کَانَ کَمَنْ شَهِدَهُ (2).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الْبَاقِرِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ قُدْرَتُهُ إِلَی شُعَیْبٍ علیه السلام أَنِّی مُهْلِکٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ فَقَالَ علیه السلام هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیَارِ فَقَالَ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی.
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فَقَالَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ صِلَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا فَقَالَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ(3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِمَا عَمِلُوا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا بَعَثَ مَلَکَیْنِ إِلَی مَدِینَةٍ لِیَقْلِبَاهَا عَلَی أَهْلِهَا فَلَمَّا انْتَهَیَا إِلَیْهَا وَجَدَا رَجُلًا یَدْعُو اللَّهَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَ مَا تَرَی هَذَا الرَّجُلَ الدَّاعِیَ فَقَالَ لَهُ رَأَیْتُهُ وَ لَکِنْ أَمْضِی لِمَا أَمَرَنِی بِهِ رَبِّی فَقَالَ الْآخَرُ وَ لَکِنِّی لَا أُحْدِثُ شَیْئاً حَتَّی أَرْجِعَ فَعَادَ إِلَی رَبِّهِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَوَجَدْتُ عَبْدَکَ فُلَاناً یَدْعُو وَ
ص: 81
و وای بر کسانی که افرادی را که به عدالت امر می کنند، می کشند و وای بر کسانی که وقتی ببینند مؤمنی در میان آنها به عدالت عمل می کند به او تجاوز و گستاخی می کنند و هدایت نمی یابند، در میان ایشان فتنه ای پدید خواهم آورد که فرزانه شان را حیران کند.(1)
روایت49.
روایت می کنیم: [سؤال شد] چه کسی در روز قیامت بیشتر از همه مردم حسرت می خورد؟ فرمود: هر کس فردی را نصیحتی کند بعد از آن خود مخالفت کند به سوی غیر آن نصیحت.(2)
روایت50.
روایت می کنیم: درباره قول خدای تعالی «فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ»(3) {پس آنها و همه گمراهان در آن [آتش] افکنده می شوند.} فرمود: آنها گروهی هستند که به زبان خویش نصیحتی کنند بعد از آن خود به سوی غیر آن نصیحت عدول کنند. درباره معنای آن سؤال شد، حضرت فرمود: چون انسان نصیحتی کند بعد از آن خود به سوی خلاف آن نصیحت باز گردد، در روز قیامت ثوابی را که برای دیگری توصیف می کرد ببیند و حسرتش عظیم گردد.(4)
روایت51.
مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که از خیالات و خاطره های نفسانی بیرون نیامده و از آفت ها و شهوات نفس خود خلاص نشده است و شیطان را هنوز شکست نداده و در حمایت خداوند متعال و در محیط أمن و عصمت او داخل نشده است، برای امر به معروف و نهی از منکر نمودن صلاحیت ندارد؛ زیرا که این آدم چون واجد شرایط نیست، هر چه بگوید و هر امر و یا نهیی اظهار نماید به ضرر خود او تمام شده، و این اظهار خود حجت و دلیلی می شود بر خلاف و علیه او، و هرگز دیگران هم از او استفاده نمی کنند. خداوند متعال می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(5) {آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید.} و به او گفته می شود: ای خیانت کار، آیا چیزی را که در آن موضوع به خود خیانت نموده، و زمام خود را در آن قسمت سست گرفته و آزاد گذاشتی، از مخلوقات من درخواست کرده و توقع داری!(6)
روایت52.
روایت شده است که ابو ثعبله خشنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید که تفسیر این آیه شریفه چیست؟ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ»(7) {ای کسانی که ایمان آورده اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند.} رسول اکرم صلی الله علیه و آله پاسخ داد: به معروف امر کن و از منکر نهی کن و به آنچه از ناملایمات به تو می رسد صبر کن، تا جایی که بر خورد کنی به افرادی که حرص شدید به دنیا و زینت های دنیوی داشته و پیروی سخت از هوی و هوس کرده و در عین حال مغرور و فریفته آراء و افکار خود باشند، در این صورت این وظیفه از عهده تو ساقط شده و بر تو است که متوجه اصلاح امور و تهذیب نفس خود بوده، و از امر به معروف و دعوت و نصیحت و موعظه به عامه خود داری کنی. و کسی که می خواهد امر به معروف کند، نیازمند است به موارد حلال و حرام دانا باشد، از خوی ها و صفات مخصوص خود صرف نظر کند، و موضوعاتی را که مورد امر و نهی قرار می دهد و احکام آنها را به آراء و صفات مخصوص خود مخلوط نکند، و در مقابل مردم با خیرخواهی و مهربانی و نرمی و مدارا رفتار کند، و دعوت به حق و امر و نهی با لطف و مهربانی و
ص: 83
یَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ فَإِنَّ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَجْهُهُ غَضَباً لِی قَطُّ(1).
وَ أَرْوِی: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ الْعَالِمَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً قَالَ یَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ وَ یَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ فَإِنْ أَطَاعُوا کَانَ قَدْ وَقَاهُمْ وَ إِنْ عَصَوْهُ کَانَ قَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ (2).
وَ رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ یَخْطُبُ فَعَارَضَهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدِّثْنَا عَنْ مَیِّتِ الْأَحْیَاءِ فَقَطَعَ الْخُطْبَةَ ثُمَّ قَالَ مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدَیْهِ فَخِلَالَ الْخَیْرِ حَصَّلَهَا کُلَّهَا وَ مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ تَارِکٌ لَهُ بِیَدِهِ فَخَصْلَتَانِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ وَ مُنْکِرٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ تَارِکٌ بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ فَخَلَّةً مِنْ خِلَالِ الْخَیْرِ حَازَ وَ تَارِکٌ لِلْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ فَذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ عَادَ علیه السلام إِلَی خُطْبَتِهِ (3).
وَ نَرْوِی: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَخْبِرْنِی مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فَقَالَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ صِلَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَقَالَ الرَّجُلُ فَأَیُّ الْأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَی اللَّهِ قَالَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمُنْکَرِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمَعْرُوفِ (4).
وَ نَرْوِی: أَنَّ صَبِیَّیْنِ تَوَثَّبَا عَلَی دِیکٍ فَنَتَفَاهُ فَلَمْ یَدَعَا عَلَیْهِ رِیشَهُ وَ شَیْخٌ قَائِمٌ یُصَلِّی لَا یَأْمُرُهُمْ وَ لَا یَنْهَاهُمْ قَالَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَابْتَلَعَتْهُ (5).
وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ وَ أَمَّا صَاحِبُ سَیْفٍ وَ سَوْطٍ فَلَا(6).
نَرْوِی: حَسْبُ الْمُؤْمِنِ عَیْباً إِذَا رَأَی مُنْکَراً أَنْ لَا یُعْلَمَ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّهُ لَهُ کَارِهٌ (7).
وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ قَالَ وَیْلٌ لِلَّذِینَ یَجْتَلِبُونَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ
ص: 82
حسن گفتار و بیان خوش صورت گیرد، و تفاوت اخلاق اشخاص را در نظر گرفته، و هر کسی را مطابق مقام و درک او مورد توجه و خطاب قرار بدهد. به مکر و حیله های نفس و شیطان بینا و مطلع گردد، و در مقابل مخالفت و آزار دیگران متحمل و صابر شود و در صدد مجازات آنان نیامده و از آنان گله و شکایت نکرده و با خود پسندی و خود بینی و درشتخویی و تندی با آنان روبرو نشود. نیت خود را در این دعوت خالص و تنها برای خدا قرار داده و پیوسته از پروردگار متعال یاری درخواست نموده، و مطلوب و منظور او خدا باشد. پس اگر آنان مخالفت کرده و شروع به آزار و اذیت نمودند، شکیبایی پیشه کند. و اگر موافقت کرده و قبول نمودند، سپاسگزاری کرده، و شکر خدا را به جای آورد، و در همه حال امور خود را به خداوند متعال واگذار نموده، و به عیوب و نواقص خود متوجه باشد.(1)
روایت53.
مصباح الشریعة: امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین موعظه ها آن است که گفتار در آن از حد راستی تجاوز نکرده و عمل از مرحله اخلاص بیرون نرود. زیرا واعظ و متعظ [موعظه کننده و شنونده موعظه] چون شخص بیدار و خوابیده هستند، پس کسی که از خواب غفلت و از گرفتاری خلاف و معصیت خویش خلاص شده است، می تواند دیگری را که مبتلا و گرفتار غفلت است از خواب غفلت بیدار کند. و اما شخصی که در بیابآنهای پرت و گمراه کننده سیر کرده و در چراگاه های انحراف و گمراهی و بی شرمی فرو رفته است چگونه می تواند دیگری را هدایت و بیدار نماید. و چنین افراد در اغلب موارد به منظور علاقه شدید به خود نمایی و شهرت طلبی و ظاهر سازی و آوازه خواهی اقدام به موعظه نمایند. آنان خود را به شکل و صورت صالحین در می آورند و پیوسته در کلمات خود به طهارت و تهذیب نفس تظاهر می کنند، در صورتی که در حقیقت از این معانی بی بهره هستند، و دل های آنان را وحشت علاقه به ستایش و اقبال مردم فرا گرفته و باطن آنان را تیرگی طمع پوشانیده است، چه قدر مفتون و فریفته هواپرستی است، و چه اندازه مردم به سبب گفتار او گمراه شده اند! خداوند عزوجل فرموده است: «لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ»(2) {وه چه بد مولایی و چه بد دمسازی!} و اما آن کسی که خداوند متعال او را به نور تأیید و توفیق نیکوی خود حفظ فرموده و قلب او را از آلودگی تطهیر و تهذیب کرده است، هرگز از معرفت و تقوی دور نرفته و پیوسته توجه دارد که سخن را از ریشه بشنود نه از گوینده و با راوی کاری ندارد. حکماء گفته اند: حکمت را بگیر اگر چه از دهان مجانین باشد. حضرت عیسی علیه السلام فرموده است: با کسی همنشینی کنید که دیدار و ملاقات او شما را به یاد خدای متعال بیاورد، تا چه رسد به سخن و گفتار او، و با کسی مجالست نکنید که از لحاظ ظواهر مورد پسند و مطلوب شما است ولی از نظر باطن مورد پسند خاطر نیست؛ زیرا این آدم چیزی را که ندارد ادعا می کند، البته اگر در طلب حقیقت، راستگو باشید.
و چون ملاقات کردی کسی را که در او سه خصلت است، البته دیدار و ملاقات و همنشینی او را مغتنم بشمار، اگر چه یک ساعت باشد؛ زیرا که این برخورد در تحکیم دین و قلب و اخلاص در مقام بندگی تو تأثیر می گذارد و برکات آن در وجود تو اثر می بخشد. گفتار او در حدود عمل و کردارش باشد، عمل او از مرحله صدق و راستی تجاوز نکند و صدق او از خوشنودی و طاعت پروردگار متعال خارج نشود؛ پس با چنین شخصی مصاحبت و مجالست کرده و از او احترام و تجلیل نموده و خود را در معرض رحمت و برکت قرار بده. و البته مراقب باش که پس از برخورد با چنین آدمی، اگر حفظ حرمت او را ننموده، و آن طوری که شایسته است از محضر او استفاده نکردی حجت الهی بر تو تمام خواهد شد، و هیچ گونه عذری از تو پذیرفته نیست. و همیشه متوجه باش که وقت او را نگیری، و او را از این جهت خسته و ناراحت و آزرده نسازی که موجب ضرر تو خواهد شد. و همیشه لطف و فضل و کرامت و نظر مخصوص خداوند متعال را نسبت به او در نظر گرفته، و با او معاشرت کنی.(3)
روایت54.
تفسیر عیاشی: از یعقوب بن شعیب از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: گفتم: «أَ تَأْمُرُونَ
ص: 84
وَ وَیْلٌ لِلَّذِینَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ وَ وَیْلٌ لِلَّذِینَ إِذَا الْمُؤْمِنُ فِیهِمْ یَسِیرُ بِالْعَدْلِ یَعْتَدُونَ وَ عَلَیْهِ یَجْتَرُونَ وَ لَا یَهْتَدُونَ لَأُتِیحَنَّ لَهُمْ فِتْنَةً یُتْرَکُ الْحَکِیمُ فِیهِمْ حیرانا [حَیْرَانَ](1).
وَ نَرْوِی: مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا فَخَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ (2).
وَ نَرْوِی: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ قَالَ هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفُوهُ إِلَی غَیْرِهِ فَسُئِلَ عَنْ مَعْنَی ذَلِکَ فَقَالَ إِذَا وَصَفَ الْإِنْسَانُ عَدْلًا خَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ فَرَأَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الثَّوَابَ الَّذِی هُوَ وَاصِفُهُ لِغَیْرِهِ عَظُمَتْ حَسْرَتُهُ (3).
مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ لَمْ یَنْسَلِخْ عَنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ یَتَخَلَّصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَ لَمْ یَهْزِمِ الشَّیْطَانَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی کَنَفِ اللَّهِ وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا یَصْلُحُ لَهُ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَکُلَّمَا
أَظْهَرَ أَمْراً یَکُونُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ لَا یَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ یُقَالُ لَهُ یَا خَائِنُ أَ تُطَالِبُ خَلْقِی بِمَا خُنْتَ بِهِ نَفْسَکَ وَ أَرْخَیْتَ عَنْهُ عِنَانَکَ (4).
رُوِیَ: أَنَّ ثَعْلَبَةَ الْخُشَنِیَّ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ فَقَالَ علیه السلام وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ حَتَّی إِذَا رَأَیْتَ شُحّاً مُطَاعاً وَ هَوًی مُتَّبَعاً وَ إِعْجَابَ کُلِّ ذِی رَأْیٍ بِرَأْیِهِ فَعَلَیْکَ بِنَفْسِکَ وَ دَعْ أَمْرَ الْعَامَّةِ وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ یَحْتَاجُ إِلَی أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَارِغاً مِنْ خَاصَّةِ نَفْسِهِ عَمَّا یَأْمُرُهُمْ بِهِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنْهُ نَاصِحاً لِلْخَلْقِ رَحِیماً رَفِیقاً بِهِمْ دَاعِیاً لَهُمْ بِاللُّطْفِ وَ
ص: 83
النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(1) {آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید.} گفت: پس دستش را بر گلوی مبارک نهاد و فرمود: همچون کسی که خود را ذبح می کند.(2)
روایت55.
از ابو اسحاق از افرادی که این حدیث را ذکر کرده اند روایت شده: «و تنسون أنفسکم» یعنی رها می کنید.(3)
روایت56.
تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش باری تعالی: «کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(4) {از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند. راستی، چه بد بود آنچه می کردند.} روایت شده که فرمود: هان! مسلماً آنها به محافل آنان وارد نشده و در مجالس آنان نمی نشستند، ولی وقتی آنان را ملاقات می کردند به رویشان لبخند می زدند و با آنان انس و الفت داشتند.(5)
روایت57.
تفسیر الإمام علیه السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در گذشته خداوند به جبرئیل وحی فرمود و به او دستور داد تا شهری را در زمین فرو برد که در آن کافر و فاجر بود. جبرئیل عرضه داشت: پروردگارا! همگی را در زمین فرو بر به غیر از فلانی زاهد، چه این فرد فرمان الهی را می شناسد. خداوند تعالی فرمود: آنان را در زمین فرو بر و فلانی را هم پیش از آنان از زمین محو کن. جبرئیل دلیل این امر را از پروردگار خویش جویا شد و عرض کرد: پروردگارا! مرا آگاه کن که چرا باید چنین کنم و حال آنکه او زاهدی عبادت پیشه است؟ خداوند فرمود: من به او مکنت و توانائی دادم ولی او امر به معروف و نهی از منکر نکرد. وی در خشم من نسبت به آنان بر محبت و دوستی آنان همت می گماشت. مردم عرضه داشتند: ای رسول خدا! چگونه ممکن است و حال آنکه ما نمی توانیم آنچه را که از منکر مشاهده می کنیم انکار کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به کار پسندیده امر می کنید و از کردار ناپسند باز می دارید یا اینکه خداوند عذابی فراگیر به تمام شما فرود آورد. سپس فرمود: هر کس منکری را ببیند، اگر توانست باید آن را در عمل انکار کند، اگر نتوانست باید با زبانش و اگر باز هم نتوانست باید با قلبش آن را انکار کند، در این صورت برای او همین کافی است که خداوند از قلب او خبر دارد و می داند که او از این کار بیزار است.(6)
روایت58.
السرائر: از کتاب المشیخة ابن محبوب از حارث بن مغیره روایت شده که گفت: شبی در یکی از جاده های مدینه حضرت امام صادق علیه السلام به من برخورد و فرمود: ای حارث! عرض کردم:
ص: 85
حُسْنِ الْبَیَانِ عَارِفاً بِتَفَاوُتِ أَخْلَاقِهِمْ لِیُنَزِّلَ کُلًّا مَنْزِلَتَهُ بَصِیراً بِمَکْرِ النَّفْسِ وَ مَکَایِدِ الشَّیْطَانِ صَابِراً عَلَی مَا یَلْحَقُهُ لَا یُکَافِیهِمْ بِهَا وَ لَا یَشْکُو مِنْهُمْ وَ لَا یَسْتَعْمِلُ الْحَمِیَّةَ وَ لَا یَغْتَاظُ لِنَفْسِهِ مُجَرِّداً نِیَّتَهُ لِلَّهِ مُسْتَعِیناً بِهِ وَ مُبْتَغِیاً لِوَجْهِهِ فَإِنْ خَالَفُوهُ وَ جَفَوْهُ صَبَرَ وَ إِنْ وَافَقُوهُ وَ قَبِلُوا مِنْهُ شَکَرَ مُفَوِّضاً أَمْرَهُ إِلَی اللَّهِ نَاظِراً إِلَی عَیْبِهِ (1).
مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَحْسَنُ الْمَوَاعِظِ مَا لَا یُجَاوِزُ الْقَوْلُ حَدَّ الصِّدْقِ وَ الْفِعْلُ حَدَّ الْإِخْلَاصِ فَإِنَّ مَثَلَ الْوَاعِظِ وَ الْمَوْعُوظِ کَالْیَقْظَانِ وَ الرَّاقِدِ فَمَنِ اسْتَیْقَظَ عَنْ رَقْدَتِهِ وَ غَفْلَتِهِ وَ مُخَالَفَتِهِ وَ مَعَاصِیهِ صَلَحَ أَنْ یُوقِظَ غَیْرَهُ مِنْ ذَلِکَ الرُّقَادِ وَ أَمَّا السَّائِرُ فِی مَفَاوِزِ الِاعْتِدَاءِ وَ الْخَائِضُ فِی مَرَاتِعِ الْغَیِّ وَ تَرْکِ الْحَیَاءِ بِاسْتِحْبَابِ السُّمْعَةِ وَ الرِّیَاءِ وَ الشُّهْرَةِ وَ التَّصَنُّعِ فِی الْخَلْقِ الْمُتَزَیِّی بِزِیِّ الصَّالِحِینَ الْمُظْهِرُ بِکَلَامِهِ عُمَارَةَ بَاطِنِهِ وَ هُوَ فِی الْحَقِیقَةِ خَالٍ عَنْهَا قَدْ غَمَرَتْهَا وَحْشَةُ حُبِّ الْمَحْمَدَةِ وَ غَشِیَتْهَا ظُلْمَةُ الطَّمَعِ فَمَا أَفْتَنَهُ بِهَوَاهُ وَ أَضَلَّ النَّاسَ بِمَقَالِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ وَ أَمَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ بِنُورِ التَّأْیِیدِ وَ حُسْنِ التَّوْفِیقِ وَ طَهَّرَ قَلْبَهُ مِنَ الدَّنَسِ فَلَا یُفَارِقُ الْمَعْرِفَةَ وَ الْتُّقَی فَیَسْتَمِعُ الْکَلَامَ مِنَ الْأَصْلِ وَ یَتْرُکُ قَائِلَهُ کَیْفَ مَا کَانَ قَالَتِ الْحُکَمَاءُ خُذِ الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَفْوَاهِ الْمَجَانِینِ قَالَ عِیسَی علیه السلام جَالِسُوا مَنْ تُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ لِقَاؤُهُ فَضْلًا عَنِ الْکَلَامِ وَ لَا تُجَالِسُوا مَنْ یُوَافِقُهُ ظَاهِرُکُمْ وَ یُخَالِفُهُ بَاطِنُکُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ الْمُدَّعِی بِمَا لَیْسَ لَهُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فِی اسْتَفَادَتِکُمْ فَإِذَا لَقِیتَ مَنْ فِیهِ ثَلَاثَ خِصَالٍ فَاغْتَنِمْ رُؤْیَتَهُ وَ لِقَاءَهُ وَ مُجَالَسَتَهُ وَ لَوْ سَاعَةً فَإِنَّ ذَلِکَ یُؤَثِّرُ فِی دِینِکَ وَ قَلْبِکَ وَ عِبَادَتِکَ بَرَکَاتُهُ قَوْلُهُ لَا یُجَاوِزُ فِعْلَهُ وَ فِعْلُهُ لَا یُجَاوِزُ صِدْقَهُ وَ صِدْقُهُ لَا یُنَازِعُ رَبَّهُ فَجَالِسْهُ بِالْحُرْمَةِ وَ انْتَظِرِ الرَّحْمَةَ وَ الْبَرَکَةَ وَ احْذَرْ لُزُومَ الْحُجَّةِ عَلَیْکَ وَ رَاعِ وَقْتَهُ کَیْلَا تَلُومَهُ فَتَخْسَرَ وَ انْظُرْ إِلَیْهِ بِعَیْنِ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَخْصِیصِهِ لَهُ وَ کَرَامَتِهِ إِیَّاهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَ تَأْمُرُونَ
ص: 84
بلی. فرمود: هان که گناهان سفیهانتان بر گردن دانشمندانتان است. سپس رفت. گفت: سپس به محضر حضرت رسیدم و رخصت خواستم و گفتم: فدایت گردم، چرا گفتی گناهان سفیهانتان بر دوش دانشمندان شماست؟ با این سخن من دچار هراس عظیمی شده ام. به من فرمود: آری، چون به یکی از شما چیزی برسد که از آن بیزارید و این امر موجب آزار ما و عیب جوئی مردم می شود، چه چیزی مانع از آن می شود شما نزد او بیائید و او را هشدار دهید و نصیحتش کنید و سخنی رسا به او بگوئید؟ عرض کردم: اگر از ما نپذیرد و فرمان نبرد چه؟ فرمود: در این صورت او را بر این کار رها کنید و از هم نشینی با او اجتناب ورزید.(1)
روایت59.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: از یکی از دو امام [صادق یا باقر] علیهما السلام روایت کرده که فرمود: کسی که با امر به معروف و نهی از منکر فرمان بردار خداوند نباشد، دین ندارد.(2)
روایت60.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند دو فرشته را به سوی اهالی شهری فرستاد تا آنجا را بر سر اهل آن زیر و رو کنند. وقتی به آن شهر رسیدند مردی را یافتند که خدا را می خواند و به درگاهش زاری می کرد، یکی از آن دو فرشته به دوستش گفت: آیا این مرد دعاگو را نمی بینی؟ آن فرشته دیگر گفت: او را دیدم ولی من می روم تا امر پروردگار خویش را اجرا کنم. فرشته دیگر گفت: ولی من کاری نمی کنم تا زمانی که به سوی پروردگار خویش باز گردم. پس به سوی خداوند تبارک و تعالی بازگشت و عرضه داشت: پروردگارا! من به آن شهر رفتم و بنده ات فلانی را دیدم که به درگاهت دعا و تضرع می کرد. خداوند عزوجل فرمود: برو و دستوری را که به تو داده بودم اجرا کن که چهره آن مرد هرگز در راه من خشمگین نشد.(3)
روایت61.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند پیامبری اَرمیا نام را به سوی بنی اسرائیل فرستاد و فرمود: به آنان بگو: این شهر از بهترین شهرهاست و در آن بهترین درخت ها کاشته شده و من آن را از هر امر عجیبی پاک ساختم،
ص: 86
النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی حَلْقِهِ قَالَ کَالذَّابِحِ نَفْسَهُ (1).
وَ قَالَ الْحَجَّالُ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ: وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ أَیْ تَتْرُکُونَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ قَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا یَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ لَا یَجْلِسُونَ مَجَالِسَهُمْ وَ لَکِنْ کَانُوا إِذَا لَقُوهُمْ ضَحِکُوا فِی وُجُوهِهِمْ وَ أَنِسُوا بِهِمْ (3).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ فِیمَا مَضَی قَبْلَکُمْ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَأَمَرَهُ أَنْ یَخْسِفَ بِبَلَدٍ یَشْتَمِلُ عَلَی الْکُفَّارِ وَ الْفُجَّارِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَبِّ اخْسِفْ بِهِمْ إِلَّا بِفُلَانٍ الزَّاهِدِ فَیَعْرِفُ مَا ذَا یَأْمُرُهُ اللَّهُ بِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی بَلِ اخْسِفْ بِهِمْ وَ بِفُلَانٍ قَبْلَهُمْ فَسَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ عَرِّفْنِی لِمَ ذَلِکَ وَ هُوَ زَاهِدٌ عَابِدٌ قَالَ مَکَّنْتُ لَهُ وَ أَقْدَرْتُهُ فَهُوَ لَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ کَانَ یَتَوَفَّرُ عَلَی حُبِّهِمْ وَ فِی غَضَبِی لَهُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَیْفَ بِنَا وَ نَحْنُ لَا نَقْدِرُ عَلَی إِنْکَارِ مَا نُشَاهِدُهُ مِنْ مُنْکَرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیَعُمُّکُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ ثُمَّ قَالَ مَنْ رَأَی مُنْکَراً فَلْیُنْکِرْهُ بِیَدِهِ إِنِ اسْتَطَاعَ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ فَحَسْبُهُ أَنْ یَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّهُ لِذَلِکَ کَارِهٌ (4).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَشِیخَةِ لِابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: لَقِیَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ لَیْلًا فَقَالَ لِی یَا حَارِثُ فَقُلْتُ:
ص: 85
ارمیای نبی نیز بازگشت و درخت خرنوبی را کاشت. آنها بدو خندیدند و او را استهزاء کردند و او نیز شکایتش را پیش خدا برد. خداوند به او وحی کرد که به آنان بگو: آن شهر بیت المقدس است و درختان انگور همان بنی اسرائیل هستند که من آنان را از هر چیز شگفتی پاک کردم و هر ستمگر زورگویی را از آنان دور ساختم، ولی آنان با من مخالفت کردند و گناهانی انجام دادند، پس من نیز کسی را بر سرزمینشان مسلط کنم که خونشان را بریزد و اموالشان را بگیرد و اگر بگریند به گریه آنان رحم نکنم و اگر به درگاهم دعا کنند دعایشان را مستجاب نکنم که هم خود شکست خوردند و هم اعمالشان تباه گردید. سوگند می خورم که صد سال آنجا را ویران کنم سپس آن را آباد خواهم کرد. فرمود: وقتی ارمیا این خبر را به دانشمندان بنی اسرائیل رساند، آنها گفتند: ای فرستاده خدا! گناه ما چیست در حالی که ما عمل آنان را انجام نداده ایم، دوباره از پروردگار خویش در مورد ما سؤال کن. پس ارمیا هفت روز روزه گرفت ولی چیزی به او وحی نشد. سپس با اندکی طعام افطار کرد و باز هفت روز روزه گرفت، روز بیست و یکم خداوند به او وحی کرد: ای ارمیا یا از این امر در گذر و در مسئله ای که مقدر کرده ام به سوی من باز گرد و یا صورتت را به پشت سرت برخواهم گرداند. سپس به او وحی کرد: به آنها بگو، گناه شما این بود که منکر را دیدید، ولی نهی نکردید. پس بخت النصر را بر آنان مسلط کرد و او نیز با آنان چنان کرد که خبرش به تو رسیده است.(1)
میگویم
در کتاب النبوة با ذکر اسنادی گذشت.
روایت62.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام روایت شده که فرمود: وای بر کسانی که با امر به معروف و نهی از منکرفرمان بردار دین خدا نمی شوند.(2)
روایت63.
کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وای بر کسی که امر به منکر و نهی از معروف کند.(3)
روایت64.
نوادر راوندی: از امام موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نباید کسی اقدام به «امر به معروف و نهی از منکر» کند، مگر این که در او سه خصلت باشد: رفیق و یاوری برای انجام امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد، نسبت به آنچه امر به معروف و نهی از منکر می کند عدالت را رفتار نماید، و نسبت به امر به معروف و نهی از منکر علم و آگاهی لازم را داشته باشد.(4)
روایت65.
با همین اسناد فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس شفاعت نیکوئی کند
ص: 87
نَعَمْ فَقَالَ أَمَا لَیُحْمَلَنَّ ذُنُوبُ سُفَهَائِکُمْ عَلَی عُلَمَائِکُمْ ثُمَّ مَضَی قَالَ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَ قُلْتَ لَیُحْمَلَنَّ ذُنُوبُ سُفَهَائِکُمْ عَلَی عُلَمَائِکُمْ فَقَدْ دَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ فَقَالَ لِی نَعَمْ مَا یَمْنَعُکُمْ إِذَا بَلَغَکُمْ عَنِ الرَّجُلِ مِنْکُمْ مَا تَکْرَهُونَهُ مِمَّا یَدْخُلُ بِهِ عَلَیْنَا الْأَذَی وَ الْعَیْبُ عِنْدَ النَّاسِ أَنْ تَأْتُوهُ فَتُؤَنِّبُوهُ وَ تَعِظُوهُ وَ تَقُولُوا لَهُ قَوْلًا بَلِیغاً فَقُلْتُ لَهُ إِذاً لَا یَقْبَلَ مِنَّا وَ لَا یُطِیعَنَا قَالَ فَقَالَ فَإِذاً فَاهْجُرُوهُ عِنْدَ ذَلِکَ وَ اجْتَنِبُوا مُجَالَسَتَهُ (1).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا دِینَ لِمَنْ لَا یَدِینُ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ(2).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مَلَکَیْنِ إِلَی أَهْلِ مَدِینَةٍ لِیَقْلِبَاهَا عَلَی أَهْلِهَا فَلَمَّا انْتَهَیَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَجَدَا رَجُلًا یَدْعُو اللَّهَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ أَ مَا تَرَی هَذَا الدَّاعِیَ فَقَالَ قَدْ رَأَیْتُهُ وَ لَکِنْ أَمْضِی لِمَا أَمَرَنِی بِهِ رَبِّی فَقَالَ وَ لَکِنِّی لَا أُحْدِثُ شَیْئاً حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی رَبِّی فَعَادَ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَوَجَدْتُ عَبْدَکَ فُلَاناً یَدْعُوکَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فَقَالَ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ فَإِنَّ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَجْهُهُ غَضَباً لِی قَطُّ(3).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ أَرْمِیَا فَقَالَ قُلْ لَهُمْ مَا بَلَدٌ بِنَفْسِهِ مِنْ کِرَامِ الْبُلْدَانِ وَ غُرِسَ فِیهِ مِنْ کِرَامِ الْغُرُوسِ وَ نَقَّیْتُهُ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ
ص: 86
یا امر به معروف یا نهی از منکر کند یا به خیری رهنمون گردد یا بدان اشاره کند، در آن عمل شریک است و هر کس به کردار زشتی امر کند یا بدان رهنمون شود یا اشاره کند در آن شریک است.(1)
روایت66.
مجالس الشیخ: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر یکی از شما عمل ناپسندی مرتکب شود و خبر آن به شما رسد و شما نزد او بروید و به او بگوئید: ای مرد! یا ما را تنها می گذاری و از ما دوری می کنی یا از ما دست می کشی، اگر چنین کرد - با او ارتباط برقرار کنید- در غیر این صورت از او دوری بجوئید.(2)
روایت67.
مجالس الشیخ: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پیرمردی عابد در بنی اسرائیل بود که مشغول عبادت خدا بود. یک روز در همان حین که او نماز می گذارد و در حال عبادت بود دو پسر بچه را دید که خروسی را گرفته و پرهای آن را می کنند. پیرمرد به عبادت خویش ادامه داد و آن دو را از آن کار باز نداشت، خداوند نیز به زمین وحی کرد که بنده ام را در خود فرو بر، پس زمین او را در خود فرو برد و حال آنکه او در «دردور» [=موضعی از دریا که در آن گرداب ایجاد شود و بیم غرق شدن در آن باشد.] سقوط کرد و تا ابد الدهر و در آن سرگردان ماند.(3)
روایت68.
مجالس الشیخ: از حسین روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: خداوند دو فرشته را به روستایی فرستاد تا آنها را نابود کنند. ناگهان مردی را دیدند که شبانه به عبادت ایستاده و به درگاه خدا ناله و زاری می کند. فرمود: یکی از دو فرشته به دیگری گفت: من در مورد این مرد به نزد پروردگارم باز می گردم و دیگری گفت: نه باید دستور پروردگارت را اجرا کنی و برای آنچه به تو امر فرموده دوباره نزد پروردگار باز نگرد. امام صادق علیه السلام فرمود: پس آن فرشته برای آن کار نزد پروردگار خویش بازگشت و خداوند به فرشته ای که به سوی پروردگارش بازنگشته بود و قصد اجرای دستورش را داشت وحی کرد که او را با آنها نابود کند که خشم من همراه با آنها شامل او نیز شده، چه هرگز چهره این عابد از روی خشم در راه من گرفته نشد و فرشته ای که به خاطر آن دستور به سوی پروردگارش بازگشته بود،
ص: 88
فَأَخْلَفَ فَأَنْبَتَ خُرْنُوباً فَضَحِکُوا مِنْهُ وَ اسْتَهْزَءُوا بِهِ فَشَکَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ الْبَلَدَ الْبَیْتُ الْمُقَدَّسُ وَ الْغَرْسَ بَنُو إِسْرَائِیلَ نَقَّیْتُهُمْ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ وَ نَحَّیْتُ عَنْهُمْ کُلَّ جَبَّارٍ فَأَخْلَفُوا فَعَمِلُوا بِمَعَاصِیَّ فَلَأُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ فِی بَلَدِهِمْ مَنْ یَسْفِکُ دِمَاءَهُمْ وَ یَأْخُذُ أَمْوَالَهُمْ وَ إِنْ بَکَوْا لَمْ أَرْحَمْ بُکَاءَهُمْ وَ إِنْ دَعَوْا لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُمْ فَشِلُوا وَ فَشِلَتْ أَعْمَالُهُمْ لَأَخْرِبَنَّهَا مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ لَأَعْمُرَنَّهَا قَالَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ جَزِعَتِ الْعُلَمَاءُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَنْبُنَا نَحْنُ وَ لَمْ نَکُنْ نَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ فَعَاوِدْ لَنَا رَبَّکَ فَصَامَ سَبْعاً فَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ فَأَکَلَ أَکْلَةً ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الْوَاحِدُ وَ الْعِشْرُونَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَتَرْجِعَنَّ عَمَّا تَصْنَعُ أَنْ تُرَاجِعَنِی فِی أَمْرٍ قَدْ قَضَیْتُهُ أَوْ لَأَرُدَّنَّ وَجْهَکَ عَلَی دُبُرِکَ ثُمَّ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّکُمْ رَأَیْتُمُ الْمُنْکَرَ فَلَمْ تُنْکِرُوهُ وَ سَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرَ فَفَعَلَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَکَ (1).
قد مر فی کتاب النبوة بأسانید.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی یَزِیدَ عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: وَیْلٌ لِقَوْمٍ لَا یَدِینُونَ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ(2).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: وَیْلٌ لِمَنْ یَأْمُرُ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمَعْرُوفِ (3).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ إِلَّا مَنْ کَانَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ رَفِیقٌ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ رَفِیقٌ فِیمَا یَنْهَی عَنْهُ عَدْلٌ فِیمَا یَأْمُرُ بِهِ عَدْلٌ فِیمَا یَنْهَی عَنْهُ عَالِمٌ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ عَالِمٌ بِمَا یَنْهَی عَنْهُ (4).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ یَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً أَوْ
ص: 87
خداوند بر او خشم گرفت و در جزیره ای فرو افتاد و تا قیامت در آنجا خواهد بود و پروردگارش همچنان نسبت به او خشمگین است.(1)
روایت69.
نهج البلاغة: ابن جریر طبری در تاریخ خود از عبد الرحمن بن ابی لیلی فقیه نقل کرد، که برای مبارزه با حجّاج به کمک ابن اشعث برخاست، برای تشویق مردم گفت: من از علی علیه السّلام «که خداوند درجاتش را در میان صالحان بالا برد، و ثواب شهیدان و صدّیقان به او عطا فرماید» در حالی که با شامیان رو برو شدیم شنیدم که فرمود: ای مؤمنان! هر کس تجاوزی را بنگرد، و شاهد دعوت به منکری باشد، و در دل آن را انکار کند خود را از آلودگی سالم داشته است، و هر کس با زبان آن را انکار کند پاداش آن داده خواهد شد، و از اوّلی برتر است، و آن کس که با شمشیر به انکار بر خیزد تا کلام خدا بلند و گفتار ستمگران پست گردد، او راه هدایت را یافته و در مسیر رستگاری قرار گرفته و نور یقین در دلش تابیده.(2)
روایت70.
و حضرت امیر علیه السلام در کلامی همانند حکمت گذشته فرمود: گروهی، منکر را با دست و زبان و قلب انکار می کنند، آنان تمامی خصلت های نیکو را در خود گرد آورده اند. گروهی دیگر، منکر را با زبان و قلب انکار کرده، امّا دست به کاری نمی برند، پس چنین کسی دو خصلت از خصلت های نیکو را گرفته و دیگری را تباه کرده است. و بعضی منکر را تنها با قلب انکار کرده و با دست و زبان خویش اقدامی ندارند، پس دو خصلت از این سه خصلت را که شریف تر است تباه ساخته اند و یک خصلت را به دست آورده اند. و بعضی دیگر منکر را با زبان و قلب و دست رها ساخته اند که چنین کسی از آنان، مرده ای میان زندگان است. و تمام کارهای نیکو، و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریای موّاج و پهناور است، و همانا امر به معروف و نهی از منکر، نه اجلی را نزدیک می کنند، و نه از مقدار روزی می کاهند، و از همه این ها برتر، سخن حق در پیش روی حاکمی ستمکار است.(3)
روایت71.
از ابی جحیفه نقل شده که گفت از امیر مؤمنان علیه السلام شنیدم که فرمود: اوّلین مرحله از جهاد که در آن باز می مانید، جهاد با دستانتان، سپس جهاد با زبان، و آنگاه جهاد با قلب هایتان می باشد، پس کسی که با قلب، معروفی را ستایش نکند، و منکری را انکار نکند، قلبش واژگون گشته، بالای آن پایین، و پایین قلب او بالا قرار خواهد گرفت.(4)
روایت72.
امام علی علیه السلام فرمود: امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلت های خداوندند و نه اجلی را نزدیک می کنند، و نه از مقدار روزی می کاهند.(5)
ص: 89
أَمَرَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهَی عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ دَلَّ عَلَی خَیْرٍ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ وَ مَنْ أَمَرَ بِسُوءٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ أَوْ أَشَارَ بِهِ فَهُوَ شَرِیکٌ (1).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّکُمْ إِذَا بَلَغَکُمْ عَنِ الرَّجُلِ شَیْ ءٌ مَشَیْتُمْ إِلَیْهِ فَقُلْتُمْ یَا هَذَا إِمَّا أَنْ تَعْتَزِلَنَا وَ تَجْتَنِبَنَا أَوْ تَکُفَّ عَنَّا فَإِنْ فَعَلَ وَ إِلَّا فَاجْتَنِبُوهُ (2).
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ شَیْخٌ نَاسِکٌ یَعْبُدُ اللَّهَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَبَیْنَا هُوَ یُصَلِّی وَ هُوَ فِی عِبَادَتِهِ إِذْ بَصُرَ بِغُلَامَیْنِ صَبِیَّیْنِ إِذْ أَخَذَا دِیکاً وَ هُمَا یَنْتِفَانِ رِیشَهُ فَأَقْبَلَ عَلَی مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ لَمْ یَنْهَهُمَا عَنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ أَنْ سِیخِی بِعَبْدِی فَسَاخَتْ بِهِ الْأَرْضَ وَ هُوَ یَهْوِی فِی الدُّرْدُورِ(3)
أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (4).
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَهْبَطَ مَلَکَیْنِ إِلَی قَرْیَةٍ لِیُهْلِکَهُمْ فَإِذَا هُمَا بِرَجُلٍ تَحْتَ اللَّیْلِ قَائِمٌ یَتَضَرَّعُ إِلَی اللَّهِ وَ یَتَعَبَّدُ قَالَ فَقَالَ أَحَدُ الْمَلَکَیْنِ لِلْآخَرِ إِنِّی أُعَاوِدُ رَبِّی فِی هَذَا الرَّجُلِ وَ قَالَ الْآخَرُ بَلْ تَمْضِی لِمَا أُمِرْتَ وَ لَا تُعَاوِدْ رَبِّی فِیمَا قَدْ أَمَرَ بِهِ قَالَ فَعَاوَدَ الْآخَرُ رَبَّهُ فِی ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الَّذِی لَمْ یُعَاوِدْ رَبَّهُ فِیمَا أَمَرَهُ أَنْ أَهْلَکَهُ مَعَهُمْ فَقَدْ حَلَّ بِهِ مَعَهُمْ سَخَطِی إِنَّ هَذَا لَمْ یَتَمَعَّرْ وَجْهُهُ قَطُّ غَضَباً لِی وَ الْمَلَکُ الَّذِی عَاوَدَ رَبَّهُ
ص: 88
روایت73.
نهج البلاغة: خدای سبحان، مردم روزگاران گذشته را لعنت نکرد مگر برای ترک امر به معروف، و نهی از منکر. پس خدا، بی خردان را برای انجام معاصی، و خردمندان را برای ترک باز داشتن دیگران از گناه، لعنت کرد.(1)
روایت74.
نهج البلاغة: در توصیه حضرت علیه السلام به امام حسن علیه السلام آمده: به نیکی ها امر کن تا خود از اهل نیکی شوی، و با دست و زبان بدی ها را انکار کن، و بکوش تا از بدکاران دور باشی، و در راه خدا آنگونه که شایسته است تلاش کن، و هرگز سرزنش ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد.(2) و(3)
روایت75.
در وصیت خویش به حسن و حسین علیهما السلام به هنگام شهادت فرمود:
حق را بگویید و برای پاداش الهی عمل کنید و دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید. سپس فرمود: خدا را! خدا را! در باره جهاد با اموال و جآنها و زبان های خویش در راه خدا. امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدهای شما بر شما مسلّط می گردند، آنگاه هر چه خدا را بخوانید دعایتان مستجاب نگردد.(4)
روایت76.
کتاب الغارات ابراهیم بن محمد ثقفی: شهر بن حوشب روایت می کند که امام علی علیه السلام به اصحاب خویش فرمود:
امت هایی که پیش از شما بودند، هلاک نشدند مگر بدان سبب که مرتکب معاصی می شدند و بزرگان و دانشمندان دینی آنان را منع نمی کردند. چون به گناهکاری خویش ادامه دادند و بزرگان و دانشمندان دینی منعشان نکردند عقوبت الهی همه را در بر گرفت. پس قبل از آنکه بر سر شما نیز آن آید که بر سر ایشان آمد، امر به معروف و نهی از منکر کنید و بدانید که امر به معروف و نهی از منکر نه مرگ کسی را نزدیک می کند و نه از روزی او می کاهد.
تقدیر از آسمان بر هر کس فرود می آید آن سان که قطره های باران فرود آیند و نصیب هر کس بدان گونه که خدای تعالی مقرر کرده چه بسیار و چه اندک، در جان یا خاندان یا مال به او رسد. هرگاه یکی از شما را نقصانی بود و در نصیب برادرش افزونی بیند نباید که فریفته شود. که مسلمان مادام که به پستی نیالوده و کاری که چون آشکار شود سبب حقارتش گردد و فرومایگان را بر او چیره سازد، از او سر نزده است، چون قمار کننده چربدستی است
ص: 90
فِیمَا أَمَرَ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَأُهْبِطَ فِی جَزِیرَةٍ فَهُوَ حَتَّی السَّاعَةِ فِیهَا سَاخِطٌ عَلَیْهِ رَبُّهُ (1).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، رَوَی ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی الْفَقِیهِ وَ کَانَ مِمَّنْ خَرَجَ لِقِتَالِ الْحَجَّاجِ مَعَ ابْنِ الْأَشْعَثِ أَنَّهُ قَالَ: فِیمَا کَانَ یُحَضِّضُ بِهِ النَّاسَ عَلَی الْجِهَادِ إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیّاً رَفَعَ اللَّهُ دَرَجَتَهُ فِی الصَّالِحِینَ وَ أَثَابَهُ ثَوَابَ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ یَقُولُ یَوْمَ لَقِینَا أَهْلَ الشَّامِ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَی عُدْوَاناً یُعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکَراً یُدْعَی إِلَیْهِ فَأَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیْفِ لِتَکُونَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ کَلِمَةُ الظَّالِمِینَ هِیَ السُّفْلَی فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَی وَ قَامَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ الْیَقِینُ (2).
وَ فِی کَلَامٍ لَهُ علیه السلام آخَرَ یَجْرِی هَذَا الْمَجْرَی: فَمِنْهُمُ الْمُنْکِرُ لِلْمُنْکَرِ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ فَذَلِکَ الْمُسْتَکْمِلُ لِخِصَالِ الْخَیْرِ وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ فَذَلِکَ مُتَمَسِّکٌ بِخَصْلَتَیْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ وَ مُضَیِّعٌ خَصْلَةً وَ مِنْهُمُ الْمُنْکِرُ بِقَلْبِهِ وَ التَّارِکُ بِیَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَذَلِکَ الَّذِی ضَیَّعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَیْنِ مِنَ الثَّلَاثِ وَ تَمَسَّکَ بِوَاحِدَةٍ وَ مِنْهُمْ تَارِکٌ لِإِنْکَارِ الْمُنْکَرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ یَدِهِ فَذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ وَ أَفْضَلُ ذَلِکَ کَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ(3).
وَ عَنْ أَبِی جُحَیْفَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ أَوَّلَ مَا تُقْلَبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْجِهَادِ الْجِهَادُ بِأَیْدِیکُمْ ثُمَّ بِأَلْسِنَتِکُمْ ثُمَّ بِقُلُوبِکُمْ فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ یُنْکِرْ مُنْکَراً قُلِبَ فَجُعِلَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ (4).
وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ وَ إِنَّهُمَا لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ (5).
ص: 89
که از تیرهای قمار خویش نخستین پیروزی را چشم دارد تا همه آن مال ببرد و از غرامت نیز برهد.
مسلمان نیالوده به خیانت نیز چنین است: چشم به راه یکی از دو پاداش نیک است یا خدایش به نزد خود خواند که در آن صورت هر چه در نزد خداست برای او بهتر است یا در روزی او گشایش دهد که در این صورت صاحب زن و فرزند و مال گردد که نعمت های این جهانی است یا از عمل صالح بهره برد که کِشت آخرت است و گاه خدا آن دو را یکجا به مردمی عطا کند.
روایت77.
مشکاة الأنوار: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
ای مؤمنان! هر کس مشاهده نماید که شخصی ستم می کند و یا مردم را به منکری فرا می خواند و با قلبش از این عمل بیزاری جوید، از آن گناه سالم مانده و نجات یابد و هر کس با زبان این عمل را انکار کند خداوند به او پاداش می دهد و او از فرد اول برتر است و هر کس با شمشیر آن را انکار نماید و بخواهد کلمه خداوند را برتر قرار دهد و ظالمین را منکوب سازد و کلمه آنها را باطل کند، این مرد راه راست را پیدا کرده و در مسیر هدایت قرار گرفته و نور حقیقت در دلش روشن شده است.(1)
روایت78.
و از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: امر به معروف و نهی از منکر دو مخلوق می باشند از مخلوقات خداوند، هر کس آنها را یاری کند خداوند او را عزت می دهد و هر کس آنها را ترک کند خداوند او را مخذول می نماید.(2)
روایت79.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند باید سه خصلت داشته باشد. اول به آنچه امر می کند باید دانا باشد، دوم از آنچه نهی می نماید خود نباید مرتکب آن شود، سوم باید در امر و نهی جانب عدالت را مراعات کند و با نرمی و ملاطفت مردم را امر و نهی نماید.(3)
روایت80.
حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: یکی از مردان امت خود را در خواب دیدم که آتش او را از هر طرف احاطه کرده بود در این هنگام امر به معروف و نهی از منکر آمدند و او را نجات دادند و از فرشتگان قرارش دادند.(4)
روایت81.
امام جعفر صادق علیه السّلام فرمود: وای بر آن مردمی که با امر به معروف و نهی از منکر به دین خدا متدین نشوند.(5)
روایت82.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شما چه خواهید کرد هنگامی که زنان شما فاسد گردند و جوانان شما بد عمل شوند، و امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند؟ گفته شد: یا رسول اللَّه آیا این امور پیش خواهد آمد؟ فرمود: آری بدتر از این ها خواهد شد، شما چه خواهید کرد هنگامی که امر به منکر کنید و نهی از معروف نمائید؟ گفته شد: یا
ص: 91
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِیَ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ إِلَّا لِتَرْکِهِمُ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلَعَنَ اللَّهُ السُّفَهَاءَ لِرُکُوبِ الْمَعَاصِی وَ الْحُکَمَاءَ لِتَرْکِ التَّنَاهِی (1).
نهج، [نهج البلاغة]: فِی وَصِیَّتِهِ علیه السلام لِلْحَسَنِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لَا تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ (2)(3).
وَ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لِلْحَسَنَیْنِ علیهما السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ وَ قُولَا بِالْحَقِّ وَ اعْمَلَا لِلْأَجْرِ وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً ثُمَّ قَالَ علیه السلام اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ أَلْسِنَتِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّی عَلَیْکُمْ أَشْرَارُکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ (4).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ ثَابِتٍ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ مُوسَی عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لَهُمْ: إِنَّهُ لَمْ یَهْلِکْ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بِحَیْثُ مَا أَتَوْا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ فَلَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَمَّهُمُ اللَّهُ بِعُقُوبَةٍ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ مِثْلُ الَّذِی نَزَلَ بِهِمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی نَفْسٍ أَوْ أَهْلٍ أَوْ مَالٍ فَإِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ نُقْصَانٌ فِی ذَلِکَ یواری [رَأَی] لِأَخِیهِ عَفْوَةً فَلَا یَکُنْ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً یَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَ یُغْرَی بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ
ص: 90
رسول اللَّه آیا این چنین خواهد شد؟ فرمود: بدتر از این می شود هنگامی که معروف منکر و منکر معروف شود.(1)
روایت83.
امام صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که این آیه شریفه نازل شد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً»(2) {ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتش حفظ کنید.} مردی از مسلمانان گریه کرد و گفت: من از خودم عاجز هستم اینک چگونه خاندانم را نگهدارم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: تو وظیفه داری آنها را امر و نهی کنی به آنچه خود عمل می کنی.(3)
روایت84.
امام رضا علیه السلام فرمود: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله می فرمود: هر گاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند باید منتظر حادثه ای از طرف خداوند بشوند.(4)
روایت85.
و امام صادق علیه السلام فرمود: برای مؤمن از حیث غیرت همین بس است که هر گاه منکری را دید، خدا از نیت او آگاه باشد که آن را به قلب خود زشت می شمارد.(5)
روایت86.
غیاث بن ابراهیم گوید: امام صادق علیه السّلام هر گاه به گروهی که با هم نزاع می کردند عبور می کرد، از آن جا عبور نمی کرد تا این که سه بار با صدای بلند می فرمود: از خداوند بترسید.(6)
روایت87.
حضرت محمد باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس رضایت مردم را با خشم خداوند طلب کند مردم به جای مدح، او را نکوهش خواهند کرد و هر کسی اطاعت خداوند عزوجلّ را به خشم خلق ترجیح دهد خداوند عزوجلّ او را از گزند دشمنان محافظت می نماید و حسد حاسدان و ستم ستمکاران را از وی دور کرده و پشتیبان و یاری کننده او خواهد بود.(7)
روایت88.
از مفضل بن زید از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: ای مفضل! هر کس با سلطان ستمگری درآویزد و به مخالفت او قیام کند، در صورتی که گرفتار مصیبتی شود مأجور نخواهد بود و مزد صابران به او نمی رسد.(8)
روایت89.
و از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال امور مؤمن را به خود تفویض کرده و به او اجازه نداده که ذلیل و خوار باشد، آیا نمی شنوی که خداوند عزوجلّ می فرماید: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ»(9){و عزّت از آنِ خدا و از آنِ پیامبر او و از آنِ مؤمنان است.} پس مؤمن باید عزیز باشد نه ذلیل. مؤمن از کوه هم عزیزتر است؛
ص: 92
یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ یُوجِبُ لَهُ بِهَا الْمَغْنَمَ وَ یَذْهَبُ عَنْهُ بِهَا الْمَغْرَمُ فَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ یَنْتَظِرُ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقاً مِنَ اللَّهِ واسع [وَاسِعاً] فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ حبسه [حَسَبُهُ] الْمَالُ وَ الْبَنُونَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ.
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّ مَنْ رَأَی عُدْوَاناً یُعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکَراً یُدْعَی إِلَیْهِ وَ أَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیْفِ لِتَکُونَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ کَلِمَةُ الظَّالِمِینَ السُّفْلَی فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ الْهُدَی وَ قَامَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ التَّبْیِینُ (1).
وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ خُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ فَمَنْ نَصَرَهُمَا أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ خَذَلَهُمَا خَذَلَهُ اللَّهُ (2).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّمَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مَنْ کَانَتْ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ عَالِمٌ لِمَا یَأْمُرُ بِهِ وَ تَارِکٌ لِمَا یَنْهَی عَنْهُ عَادِلٌ فِیمَا یَأْمُرُ عَادِلٌ فِیمَا یَنْهَی رَفِیقٌ فِیمَا یَأْمُرُ رَفِیقٌ فِیمَا یَنْهَی (3).
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَأَیْتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِی فِی الْمَنَامِ قَدْ أَخَذَتْهُ الزَّبَانِیَةُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَجَاءَهُ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَخَلَّصَاهُ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ جَعَلَاهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ(4).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: وَیْلٌ لِقَوْمٍ لَا یَدِینُونَ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ(5).
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُکُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِمَعْرُوفٍ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنْ مُنْکَرٍ قِیلَ وَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ فَکَیْفَ بِکُمْ إِذَا أَتَیْتُمْ بِالْمُنْکَرِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ فَقِیلَ لَهُ یَا
ص: 91
زیرا کوه را می توان با کلنگ کم کرد و لیکن نمی توان ذره ای از عقیده مؤمن را کم کرد و او را متزلزل ساخت.(1)
روایت90.
محمد بن عرفه گوید: از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام شنیدم که می فرمود: امر به معروف و نهی از منکر می کنید یا اینکه افراد بد کردار بر شما مسلط خواهند شد و هر چه خوبانتان دعا کنند مستجاب نمی گردد.(2)
روایت91.
مفضل بن عمر گوید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شایسته نیست مؤمن خود را خوار کند. گفتم: چگونه خود را خوار می کند؟ فرمود: وارد کاری شود که خود را گرفتار عذرخواهی کند.(3)
روایت92.
مسعدة بن صدقه گوید: از حضرت صادق علیه السّلام راجع به امر به معروف و نهی از منکر سؤال شد که آیا بر همه مردم واجب است؟ فرمود: خیر بر همه واجب نیست، گفته شد. چرا؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر بر افراد عالم به تشخیص معروف از منکر و نیرومند که در جامعه وجهه و اعتبار دارند واجب است نه به کسانی که ناتوان هستند و راهی برای هدایت نمی یابند و باطل را از حق نمی شناسند. دلیل بر آن از کتاب خداوند، این قول خدای عزوجل است: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(4) {و باید از میان شما، گروهی، [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند.} مخاطبان این آیه خاص هستند و نه عامه، چنانچه خداوند فرموده: «وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ»(5) {و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.}
در آنجا نفرموده بر امت موسی یا بر هر قومی این عمل واجب شد، در صورتی که در آن روز امت موسی دسته های مختلفی بودند و امت یک نفر و بیش از آن را گویند. همان طور که خداوند عزوجل فرموده: «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ»(6) {به راستی ابراهیم، پیشوایی مطیع خدا بود.} می گوید: فرمانبردار خداوند بود، پس هنگامی که انسان در آرامش این را بداند و توانائی و تعداد و اطاعت لازم را نداشته باشد، امر به معروف بر او واجب نیست.(7)
روایت93.
مسعده می گوید: از امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: درباره حدیثی سؤال شده که از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله وارد شده: بهترین جهاد آن است که انسان یک کلمه حق را نزد یک حاکم ستمگر بگوید، معنای آن این است که نخست خودش آن حکم را بشناسد و بعد امر کند و احتمال هم بدهد آن حاکم بپذیرد، در غیر این صورت جائز نیست.(8)
روایت94.
حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به شعیب نبی علیه السلام وحی کرد که من صد هزار از قوم تو را عذاب می کنم، چهل هزار نفر از بدان آنها و شصت هزار نفر از خوبان آنها. شعیب گفت: بار پروردگارا! نیکان را چرا عذاب می کنی؟ خداوند عزوجل بدو وحی فرمود: برای اینکه با معصیت کاران معاشرت کردند و به خاطر خشم من بر آنان خشم نگرفتند.(9)
ص: 93
رَسُولَ اللَّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً(1).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً جَلَسَ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَبْکِی وَ قَالَ أَنَا قَدْ عَجَزْتُ عَنْ نَفْسِی کُلِّفْتُ أَهْلِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَسْبُکَ أَنْ تَأْمُرَهُمْ بِمَا تَأْمُرُ بِهِ نَفْسَکَ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا تَنْهَی عَنْهُ نَفْسَکَ (2).
وَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِذَا أُمَّتِی تَوَاکَلَتِ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلْتَأْذَنْ بِوِقَاعٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی (3).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: حَسْبُ الْمُؤْمِنِ غَیْراً إِنْ رَأَی مُنْکَراً أَنْ یَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ نِیَّتِهِ أَنَّهُ لَهُ کَارِهٌ (4).
وَ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا مَرَّ بِجَمَاعَةٍ یَخْتَصِمُونَ لَا یَجُوزُهُمْ حَتَّی یَقُولَ ثَلَاثاً اتَّقُوا اللَّهَ یَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ (5).
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ طَلَبَ مَرْضَاةَ النَّاسِ بِمَا یُسْخِطُ اللَّهَ کَانَ حَامِدُهُ مِنَ النَّاسِ ذَامّاً وَ مَنْ آثَرَ طَاعَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِغَضَبِ النَّاسِ کَفَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَدَاوَةَ کُلِّ عَدُوٍّ وَ حَسَدَ کُلِّ حَاسِدٍ وَ بَغْیَ کُلِّ بَاغٍ وَ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ نَاصِراً وَ ظَهِیراً(6).
وَ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ یَا مُفَضَّلُ مَنْ تَعَرَّضَ لِسُلْطَانٍ جَائِرٍ فَأَصَابَتْهُ بَلِیَّةٌ لَمْ یُؤْجَرْ عَلَیْهَا وَ لَمْ یُرْزَقِ الصَّبْرَ عَلَیْهَا(7).
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی الْمُؤْمِنِ أَمْرَهُ کُلَّهُ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِ أَنْ یَکُونَ ذَلِیلًا أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ فَالْمُؤْمِنُ یَکُونُ عَزِیزاً وَ لَا یَکُونُ ذَلِیلًا فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ أَعَزُّ مِنَ الْجَبَلِ
ص: 92
روایت95.
از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که فرمود: مردم همواره در خیر هستند تا آنگاه که امر به معروف و نهی از منکر کنند و یکدیگر را بر نیکی و محبت همیاری نمایند، هر گاه این اعمال را ترک کنند برکت ها از آن ها گرفته می شود و گروهی بر گروهی دیگر مسلط می گردند و در زمین و آسمان کسی آنها را یاری نمی کند.(1)
روایت96.
امیر المؤمنین علی علیه السّلام در خاتمه سخنانی فرمود: هر کس منکری را با قلب و دست و زبانش نهی نکند، مرده ای است که در میان زندگان حرکت می کند.(2)
باب دوم : لزوم انکار منکر و عدم خوشنودی به معصیت و اینکه کسی که به انجام عملی راضی باشد همچون کسی است که آن را انجام داده است
آیات
قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ.(3)
{گفت: «به راستی من دشمن کردار شمایم.}
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: از سماعه روایت شده که شنیدم امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خدای متعال «قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(4) {قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟} می فرمود: می دانست که اینها آن پیامبران را نکشته اند، ولی دل آنها با کسانی بود که [در گذشته] آنان را کشتند، از این رو خداوند آنان را به علت تبعیت از هوای نفس خود و خوشنودیشان به انجام آن عمل قاتلین نامید.(5)
روایت2.
تفسیر عیاشی: عمر بن معمر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند قدریه را لعنت کند. خداوند خوارج را لعنت کند. خداوند مرجئه را لعنت کند. خداوند مرجئه را لعنت کند. عمر گوید: عرض کردم: فدایت گردم، چطور دو گروه اول را یک بار لعنت کردی اما گروه سوم را دو بار؟ فرمود: اینان گمان بردند که کسانی که ما را کشتند مؤمن بودند، پس جامه هایشان تا روز قیامت به خون های ما آلوده است، آیا نمی شنوی خداوند چه فرموده: «الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ» تا فرموده اش «صادقین»(6) {همانان که گفتند: «خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیی بیاورد که آتش [آسمانی] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند.» بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار برای شما آوردند.... اگر راست می گویید.} سپس فرمود: بین مخاطبان این سخن و
ص: 94
یُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْمَعَاوِلِ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ بِشَیْ ءٍ(1).
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوْ لَیُسْتَعْمَلَنَّ عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ فَیَدْعُو خِیَارُکُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (2).
وَ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یَنْبَغِی لِمُؤْمِنٍ أَنْ یُذِلَّ نَفْسَهُ قُلْتُ بِمَا یُذِلُّ نَفْسَهُ قَالَ لَا یَدْخُلُ فِیمَا یَعْتَذِرُ مِنْهُ (3).
وَ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ أَ وَاجِبٌ هُوَ عَلَی الْأُمَّةِ جَمِیعاً قَالَ لَا فَقِیلَ وَ لِمَ قَالَ إِنَّمَا هُوَ عَلَی الْقَوِیِّ الْمُطَاعِ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْکَرِ لَا عَلَی الضَّعَفَةِ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَی أَیٍّ مِنْ أَیٍّ یَقُولُ إِلَی الْحَقِّ أَمْ إِلَی الْبَاطِلِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَهَذَا خَاصٌّ غَیْرُ عَامٍّ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ وَ لَمْ یَقُلْ عَلَی أُمَّةِ مُوسَی وَ لَا عَلَی کُلِّ قَوْمٍ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أُمَمٌ مُخْتَلِفَةٌ وَ الْأُمَّةُ وَاحِدٌ فَصَاعِداً کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ یَقُولُ مُطِیعاً لِلَّهِ وَ لَیْسَ عَلَی مَنْ یَعْلَمُ ذَلِکَ فِی الْهُدْنَةِ مِنْ حَرَجٍ إِذَا کَانَ لَا قُوَّةَ لَهُ وَ لَا عَدَدَ وَ لَا طَاعَةَ(4).
قَالَ مَسْعَدَةُ: وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ سُئِلَ عَنِ الْحَدِیثِ الَّذِی جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَفْضَلَ الْجِهَادِ کَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ مَا مَعْنَاهُ قَالَ هَذَا أَنْ یَأْمُرَهُ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَقْبَلُ مِنْهُ وَ إِلَّا فَلَا(5).
وَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی شُعَیْبٍ النَّبِیِّ علیه السلام أَنِّی مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ فَقَالَ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیَارِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی (6).
ص: 93
قاتلین پانصد سال فاصله بود، ولی خداوند به سبب خوشنودی آنها به کردار قاتلین، آنان را نیز قاتلین نامید.(1)
روایت3.
تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی این آیه نازل شد: « قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ »(2) {بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟»} خداوند می دانست که آنان گفتند: به خدا سوگند ما آنان را نکشتیم و در آن کار حاضر نبودیم. امام فرمود: بلکه به آنان گفته شد: از قاتلان آنان اظهار برائت و بیزاری کنید ولی آنان امتناع کردند.(3)
روایت4.
تفسیر عیاشی: محمد بن ارقط از امام صادق علیه السلام روایت می کند که به من فرمود: در کوفه ساکن هستی؟ عرض کردم: بلی. فرمود: پس قاتلان حسین را در میان خویش می بینید. عرض کردم: فدایت گردم، کسی از آنان باقی نمانده. فرمود: پس تو قاتل را تنها کسی می دانی که کسی را به قتل رساند یا کسی که در قتلی یاری رساند، آیا فرمایش خداوند را نشنیده ای؟ {بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟»} پس کسانی که محمد صلی الله علیه و آله بین آنان بود کدام پیامبر خدا را کشتند؟ در صورتی که بین آن حضرت و حضرت عیسی علیه السلام فرستاده دیگری نبود، ولی آنان به قتل آن پیامبران راضی بودند بدین روی قاتلین نامیده شدند.(4)
روایت5.
تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند در کتاب خویش در حکایت قوم یهود فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ»(5) {خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیی بیاورد.}تا آخر آیه. سپس فرمود: «فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(6) {بگو: اگر مؤمن بودید، پس چرا پیش از این، پیامبران خدا را می کشتید؟} این آیه را در مورد یهودیان زمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل فرموده، آنان پیامبران را به دست خویش نکشتند و در زمان آنان هم نبودند، بلکه پیشینیانشان که قبل از آنان بودند پیامبران را به قتل رساندند ولی یهودیان عهد پیامبر اسلام نیز در جایگاه آن قاتلان قرار گرفتند و خداوند این یهودیان را نیز از آنان قرار داد و عمل پیشینیانشان را نیز به آنان افزود؛ چرا که از آنان پیروی کردند و به عنوان دوستان خود برگرفتند.(7)
روایت6.
نهج البلاغة: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
ای مردم، همه افراد جامعه در خشنودی و خشم شریک می باشند، چنانکه ماده شتر ثمود را یک نفر دست و پا برید، امّا عذاب خداوند تمام قوم ثمود را گرفت؛ زیرا همگی آن را پسندیدند. خداوند سبحان می فرماید: «فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ.»(8)
{ماده شتر را پی کردند و سرانجام پشیمان شدند}. سرزمین آنان چونان آهن گداخته ای که در زمین نرم فرو رود، فریادی زد و فرو ریخت، ای مردم آن کس که از راه
ص: 95
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا یَزَالُ النَّاسُ بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ عَنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ(1).
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کَلَامٍ هَذَا خِتَامُهُ: مَنْ تَرَکَ إِنْکَارَ الْمُنْکَرِ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَهُوَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ(2).
الشعراء: قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِی قَوْلِ اللَّهِ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَقْتُلُوا وَ لَکِنْ فَقَدْ کَانَ هَوَاهُمْ مَعَ الَّذِینَ قَتَلُوا فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ قَاتِلِینَ لِمُتَابَعَةِ هَوَاهُمْ وَ رِضَاهُمْ لِذَلِکَ الْفِعْلِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عُمَرُ بْنُ مَعْمَرٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَعَنَ اللَّهُ الْقَدَرِیَّةَ لَعَنَ اللَّهُ الْحَرُورِیَّةَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُرْجِئَةَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُرْجِئَةَ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ لَعَنْتَ هَؤُلَاءِ مَرَّةً وَ لَعَنْتَ هَؤُلَاءِ مَرَّتَیْنِ فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ زَعَمُوا أَنَّ الَّذِینَ قَتَلُونَا مُؤْمِنِینَ فَثِیَابُهُمْ مُلَطَّخَةٌ بِدِمَائِنَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ إِلَی قَوْلِهِ صادِقِینَ قَالَ فَکَانَ بَیْنَ الَّذِینَ خُوطِبُوا بِهَذَا الْقَوْلِ وَ بَیْنَ
ص: 94
آشکار برود به آب می رسد، و هر کس از راه راست منحرف شود سرگردان می ماند.(1)
روایت7.
نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
کسی که به کار جماعتی خشنود شود مثل کسی است که در آن کار با ایشان داخل شود و از برای هر که در باطلی داخل شود دو گناه است: یکی گناه عمل به آن باطل و دیگری گناه خشنودی به آن.(2)
روایت8.
پس از اینکه خداوند تعالی حضرت امیر علیه السلام را بر اصحاب جمل پیروز گرداند یکی از یاران امام علیه السّلام عرض کرد: دوست داشتم برادرم با ما بود و می دید که چگونه خدا تو را بر دشمنانت پیروز کرد. امام علیه السّلام پرسید: آیا فکر و دل برادرت با ما بود؟ گفت: آری. امام علیه السّلام فرمود: پس او هم در این جنگ با ما بود، بلکه با لشکر ما در این نبرد شریکند آنهایی که حضور ندارند، در صلب پدران و رحم مادران می باشند، ولی با ما هم عقیده و آرمانند، به زودی متوّلد می شوند و دین و ایمان به وسیله آنان تقویت می گردد.(3)
باب سوم : نهی از هم نشینی با معصیت کاران و کسانی که سخن ناحق بر زبان می آورند
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: از محمد بن فضیل روایت شده که امام رضا علیه السلام درباره قول خداوند تعالی: « وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ » تا « إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ »(4)
{و البتّه [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که: هر گاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می گیرد، با آنان منشینید تا به سخنی غیر از آن درآیند، چرا که در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود.} فرمود: وقتی شنیدی مردی حق را انکار و تکذیب می کند و به اهل حق ناسزا می گوید، از نزد او برخیز و با او هم نشینی مکن.(5)
روایت2.
تفسیر عیاشی: شعیب عقرقوفی گوید: از امام صادق علیه السلام راجع به قول خداوند « وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ » تا « إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ » پرسش نمودم، حضرت فرمود: مقصود خداوند از این آیه آن است که وقتی بشنوی کسی– هر که می خواهد باشد - حق را انکار و تکذیب می کند و به امامان ناسزا می گوید از نزد او برخیز و با او هم نشینی نکن.(6)
ص: 96
الْقَاتِلِینَ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ قَاتِلِینَ بِرِضَاهُمْ بِمَا صَنَعَ أُولَئِکَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] مُحَمَّدُ بْنُ هَاشِمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنْ قَالُوا وَ اللَّهِ مَا قَتَلْنَا وَ لَا شَهِدْنَا قَالَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لَهُمُ ابْرَءُوا مِنْ قَتَلَتِهِمْ فَأَبَوْا(2).
شی، [تفسیر العیاشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْأَرْقَطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ لِی تَنْزِلُ الْکُوفَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَتَرَوْنَ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا بَقِیَ مِنْهُمْ أَحَدٌ قَالَ فَإِذَا أَنْتَ لَا تَرَی الْقَاتِلَ إِلَّا مَنْ قَتَلَ أَوْ مَنْ وَلِیَ الْقَتْلَ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِ اللَّهِ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَأَیَّ رَسُولِ اللَّهِ قَتَلَ الَّذِینَ کَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِیسَی رَسُولٌ إِنَّمَا رَضُوا قَتْلَ أُولَئِکَ فَسُمُّوا قَاتِلِینَ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ یَحْکِی قَوْلَ الْیَهُودِ إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ الْآیَةَ فَقَالَ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّمَا نَزَلَ هَذَا فِی قَوْمِ یَهُودَ وَ کَانُوا عَلَی عَهْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَقْتُلُوا الْأَنْبِیَاءَ بِأَیْدِیهِمْ وَ لَا کَانُوا فِی زَمَانِهِمْ وَ إِنَّمَا قَتَلَ أَوَائِلُهُمُ الَّذِینَ کَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ فَنُزِّلُوا بِهِمْ أُولَئِکَ الْقَتَلَةَ فَجَعَلَهُمُ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ أَضَافَ إِلَیْهِمْ فِعْلَ أَوَائِلِهِمْ بِمَا تَبِعُوهُمْ وَ تَوَلَّوْهُمْ (4).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَ السَّخَطُ وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَا قَالَ سُبْحَانَهُ فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ فَمَا کَانَ إِلَّا أَنْ خَارَتْ أَرْضُهُمْ بِالْخَسْفَةِ خُوَارَ السِّکَّةِ الْمُحْمَاةِ فِی الْأَرْضِ الْخَوَّارَةِ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ سَلَکَ الطَّرِیقَ
ص: 95
روایت3.
تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند تبارک و تعالی ایمان را بر اعضای بنی آدم واجب کرد و آن را در بین آنها تقسیم کرد، در نتیجه هیچ عضوی نیست که بیشتر از عضو دیگر به آن ایمان واگذار شده باشد؛ از آن جمله است گوش های انسان که با آنها صداها را می شنود، بر گوش واجب کرده که از گوش سپردن به آنچه خداوند حرام داشته دوری بگزیند و خود را حفظ کند و از آنچه برای آن حلال نیست و خداوند از او باز داشته و گوش کردن به هر چه خشم خدای تعالی را برانگیزد روی گرداند، از این رو در این باره فرموده: {و البتّه [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده} تا آنجا که فرموده او: {تا به سخنی غیر از آن درآیند.}(1)
سپس وقت فراموشی را استثنا کرده و فرموده او: «وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(2) {و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت، پس از توجّه، [دیگر] با قوم ستمکار منشین.} و فرموده: «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ » تا فرمایشش: «أُولُوا الْأَلْبابِ»(3) {پس بشارت ده به آن بندگان من که به سخن گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند؛ اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان.} و فرموده او: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»(4) {به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتنند، و آنان که از بیهوده رویگردانند.} و خداوند تعالی فرموده: «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ»(5)
{و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی تابند.} و فرمود: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً»(6) {و چون بر لغو بگذرند با بزرگواری می گذرند.} این است آنچه خداوند از ایمان بر گوش واجب کرده و اینکه به آنچه حلال نیست گوش ندهد عمل آن است که نشانه ایمان است.(7)
باب چهارم : وجوب هجرت و احکام آن
آیات
إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً * إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا * فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً * وَ مَنْ یُهاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.(8)
{کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است. مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند. پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است. و هر که در راه خدا هجرت کند، در زمین اقامتگاه های فراوان و گشایش ها خواهد یافت؛ و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او، از خانه اش به درآید، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.}
ص: 97
الْوَاضِحَ وَرَدَ الْمَاءَ وَ مَنْ خَالَفَ وَقَعَ فِی التِّیهِ (1).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَ عَلَی کُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضَا بِهِ (2).
وَ قَالَ علیه السلام: لَمَّا أَظْفَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِأَصْحَابِ الْجَمَلِ وَ قَدْ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ وَدِدْتُ أَنَّ أَخِی فُلَاناً کَانَ شَاهِدَنَا لِیَرَی مَا نَصَرَکَ اللَّهُ بِهِ عَلَی أَعْدَائِکَ فَقَالَ علیه السلام أَ هَوَی أَخِیکَ مَعَنَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ شَهِدَنَا وَ لَقَدْ شَهِدَنَا فِی عَسْکَرِنَا هَذَا قَوْمٌ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ سَیَرْعَفُ بِهِمُ الزَّمَانُ وَ یَقْوَی بِهِمُ الْإِیمَانُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ قَالَ إِذَا سَمِعْتَ الرَّجُلَ یَجْحَدُ الْحَقَّ وَ یُکَذِّبُ بِهِ وَ یَقَعُ فِی أَهْلِهِ فَقُمْ مِنْ عِنْدِهِ وَ لَا تُقَاعِدْهُ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی اللَّهُ بِهَذَا إِذَا سَمِعْتَ الرَّجُلَ یَجْحَدُ الْحَقَّ وَ یُکَذِّبُ بِهِ وَ یَقَعُ فِی الْأَئِمَّةِ فَقُمْ مِنْ عِنْدِهِ وَ لَا تُقَاعِدْهُ کَائِناً مَنْ کَانَ (5).
ص: 96
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ * وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ * وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ.(1)
{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده اند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نموده اند و کسانی که [مهاجران را] پناه داده اند و یاری کرده اند، آنان یاران یکدیگرند؛ و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند؛ و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما [واجب] است، مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است، و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست. و کسانی که کفر ورزیدند یاران یکدیگرند. اگر این [دستور] را به کار نبندید، در زمین فتنه و فسادی بزرگ پدید خواهد آمد. و کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانی که [مهاجران را] پناه داده و یاری کرده اند، آنان همان مؤمنان واقعی اند، برای آنان بخشایش و روزی شایسته ای خواهد بود. و کسانی که بعداً ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کرده اند، اینان از زمره شمایند، و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند. آری، خدا به هر چیزی داناست.}
الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ.(2)
{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.}
الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ.(3)
{بادیه نشینانِ عرب، در کفر و نفاق [از دیگران] سخت تر، و به اینکه حدود آنچه را که خدا بر فرستاده اش نازل کرده، ندانند، سزاوارترند. و خدا دانای حکیم است.}
وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.(4)
{و کسانی که پس از ستمدیدگی، در راه خدا هجرت کرده اند، در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگ تر خواهد بود.}
ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ.(5)
{با این حال، پروردگار تو نسبت به کسانی که پس از [آن همه] زجر کشیدن، هجرت کرده و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، پروردگارت [نسبت به آنان] بعد از آن [همه مصایب] قطعاً آمرزنده و مهربان است.}
وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ.(6)
{و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آنگاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}
یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ.(7)
{ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من فراخ است؛ تنها مرا بپرستید.}
وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ.(8){و زمین خدا فراخ است.}
ص: 98
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَوَارِحِ بَنِی آدَمَ وَ قَسَمَهُ عَلَیْهَا فَلَیْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةٌ إِلَّا وَ قَدْ وُکِّلَتْ مِنَ الْإِیمَانِ بِغَیْرِ مَا وُکِّلَتْ أُخْتُهَا فَمِنْهَا أُذُنَاهُ اللَّتَانِ یَسْمَعُ بِهِمَا فَفَرَضَ عَلَی السَّمْعِ أَنْ یَتَنَزَّهَ عَنِ الِاسْتِمَاعِ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ أَنْ یُعْرِضَ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَهُ فِیمَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ وَ الْإِصْغَاءِ إِلَی مَا سَخِطَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ فِی ذَلِکَ وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ ثُمَّ اسْتَثْنَی مَوْضِعَ النِّسْیَانِ فَقَالَ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ قَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ إِلَی قَوْلِهِ أُولُوا الْأَلْبابِ وَ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ قَالَ تَعَالَی وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی السَّمْعِ مِنَ الْإِیمَانِ وَ لَا یُصْغَی إِلَی مَا لَا یَحِلُّ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِیمَانِ (1).
النساء: إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً وَ مَنْ یُهاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(2)
ص: 97
روایات
روایت1.
نهج البلاغة: امیر المؤمنین علیه السلام در سخنانی فرمود: و هجرت، بر جایگاه ارزشی نخستین خود قرار دارد. خدا را به ایمان اهل زمین نیازی نیست، چه ایمان خود را پنهان دارند یا آشکار کنند. و نام مهاجر را بر کسی نمی توان گذاشت جز آن کس که حجّت خدا بر روی زمین را بشناسد. هر کس حجّت خدا را شناخت، و به امامت او اقرار کرد مهاجر است.(1)
روایت2.
و حضرت امیر علیه السلام در نامه خود به معاویه نوشت: و گفتی با گروهی از مهاجران و انصار به نبرد من می آیی، هجرت از روزی که برادرت «یزید» در فتح مکّه اسیر شد پایان یافت.(2)
کتاب الغارات ابراهیم ثقفی: از ابن نباته روایت کرده که امام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی های خویش فرمود: یکی می گوید: مهاجرت کرده ام. در حالی که مهاجرت نکرده است. مهاجران کسانی هستند که از بدی ها مهاجرت می کنند و دوری می گزینند و هرگز به آنها باز نمی گردند .
ص: 99
الأنفال: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ (1)
التوبة: الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (2)
و قال تعالی: الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (3)
النحل: وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (4)
و قال تعالی: ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (5)
الحج: وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ (6)
العنکبوت: یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (7)
الزمر: وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ(8).
ص: 98
کتاب المزار
ص: 100
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ: وَ الْهِجْرَةُ قَائِمَةٌ عَلَی حَدِّهَا الْأَوَّلِ مَا کَانَ لِلَّهِ فِی أَهْلِ الْأَرْضِ حَاجَةٌ مِنْ مُسْتَسِرِّ الأئمة [الْإِمَّةِ] وَ مُعْلِنِهَا لَا یَقَعُ اسْمُ الْهِجْرَةِ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ الْحُجَّةِ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ عَرَفَهَا وَ أَقَرَّ بِهَا فَهُوَ مُهَاجِرٌ(1).
وَ قَالَ علیه السلام: فِیمَا کَتَبَهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ وَ ذَکَرْتَ أَنَّ زَائِرِی فِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ قَدِ انْقَطَعَتِ الْهِجْرَةُ یَوْمَ أُسِرَ أَخُوکَ (2).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ: یَقُولُ الرَّجُلُ هَاجَرْتُ وَ لَمْ یُهَاجِرْ إِنَّمَا الْمُهَاجِرُونَ الَّذِینَ یَهْجُرُونَ السَّیِّئَاتِ وَ لَمْ یَأْتُوا بِهَا.
ههنا تمّ المجلد الحادی و العشرون
ص: 99
کتاب زیارت
اشاره
بسم الله الرحمن الرحیم
حمد مخصوص خدایی است که ما را به زیارت دوستان و برگزیدگانش هدایت فرمود و این زیارت را وسیله ای برای رسیدن به بلندترین منازل پیروزی و رستگاری قرار داد و درود بر آن کسی که به سبب درود و سلام بر او، کسی که به سعادتِ عالی ترین مدارج کرامت و موفقیت رسید، رستگار شد ؛ یعنی محمد و اهل بیت طاهرین او که مؤمنان با عتبه بوسی آنان، از بلندترین معراج های شرافت و صلاح بالا رفتند و لعنت خدا بر دشمنان آنان، مادام که شب تیره فرا می رسد و صبحگاهان همه جا را روشن می نماید.
اما بعد؛ این مجلد بیست و دوم از کتاب بحار الانوار است که کنار زننده پرده از زیارت های پیامبر و ائمه اطهار است - که درود عوالم نهان و آشکار بر ایشان باد - و مشتمل بر فضیلت زیارت ایشان و آداب و مقدمات و امور مربوط به آن می شود به گونه ای کامل که شیعیان برگزیده ایشان از این کتاب مسرور می گردند و این کتاب از مؤلفات خادم احادیث ائمه اطهار و خاک قدم های مؤمنان برگزیده، محمد باقر فرزند محمد تقی است که خداوند آن دو را با موالی پاکشان محشور فرماید .
باب اول : مقدمات سفر و آداب آن
اشاره
می گویم: بیشتر روایات مربوط به این باب را در کتاب آداب و نیز برخی را در کتاب حج ذکر کردیم، ولی در اینجا روایاتی را که سید نقیب فرزانه علی بن طاووس قدس الله روحه در آغاز کتاب «مصباح الزائر» آورده ذکر می کنیم؛ چرا که وی مضامین بیشتر روایات وارده در این مورد را گرد آورده و آنچه را که در کتاب «المزار الکبیر» تألیف محمد بن مشهدی یا سید فخار
ص: 101
کتاب المزار
ص: 100
یا یکی از معاصرین آن دو از دانشمندان بزرگ(1)
یافتم به آن می افزایم تا این جلد از آنچه زائر امامان اطهار به آن احتیاج دارد خالی نباشد.
سید رحمه الله(2)
گوید: وقتی خواستی به مسافرت بروی شایسته است روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیری و از روزهای هفته روز شنبه را انتخاب کنی.
روایات
روایت1.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس بخواهد به سفر برود، باید در روز شنبه به مسافرت رود، اگر سنگی از کوه در روز شنبه کنده شود خداوند آن را به مکان خویش باز گرداند(3) یا اینکه روز سه شنبه برود؛ چرا که این روز، روزی است که خداوند در آن آهن را برای داود علیه السلام نرم کرد یا اینکه پنجشنبه برود که پیامبر صلی الله علیه و آله روز پنجشنبه به سفر می رفت.
روایت2.
و فرمود: روز پنجشنبه روزی است که خداوند و رسولش و فرشتگانش آن را دوست دارند.(4)
از سفر در روز دوشنبه و چهارشنبه و پیش از ظهر روز جمعه اجتناب کن و سفر در روز سوم و چهارم و پنجم و ششم و سیزدهم و شانزدهم و بیست و یکم و بیست و چهارم و بیست و پنجم و بیست و ششم ماه مکروه است.
روایت3.
از طریقی دیگر روایت شده است که: روز چهارم و ششم
ص: 102
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الحمد لله الذی هدانا لزیارة أحبائه و أصفیائه فجعلها ذریعة للوصول إلی أعلی منازل الفوز و الفلاح و الصلاة علی من بالصلاة و السلام علیه فاز من سعد بالارتقاء علی أقصی مدارج الکرامة و النجاح محمد و أهل بیته الأطهرین الذین بتقبیل أعتابهم صعد المؤمنون أسنی معارج الشرف و الصلاح و لعنة الله علی أعدائهم ما أظلم لیل و استنار صباح.
أما بعد فهذا هو المجلد الثانی و العشرون من کتاب بحار الأنوار الکاشف للأستار عن وجوه زیارات النبی و الأئمة الأبرار علیهم صلوات عالم الخفایا و الأسرار و فضلها و آدابها و مقدماتها و ما یتعلق بها علی وجه کامل یبتهج به شیعتهم الأخیار مما ألفه خادم أخبار الأئمة الأبرار و تراب أقدام المؤمنین الأخیار محمد باقر بن محمد تقی حشرهما الله مع موالیهما الأطهار.
أقول:
قد قدمنا فی کتاب الآداب جل الأخبار المتعلقة بهذا الباب و بعضها فی کتاب الحج لکن نذکر هاهنا ما أورده السید النقیب الفاضل علی بن طاوس قدس الله روحه فی مفتتح کتاب مصباح الزائر لأنه جمع مضامین أکثر الأخبار الواردة فی ذلک و نضیف إلیه ما وجدته فی المزار الکبیر تألیف محمد بن المشهدی أو السید فخار
ص: 101
و بیست و یکم ماه برای سفر و غیر آن مناسب است.(1)
و در این روایت آمده که هشتم و بیست و سوم ماه برای سفر مکروهند و وقتی قمر در برج عقرب بود به مسافرت نرو.
روایت4.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده است: در آن وقت سفر مکروه است.(2)
و اگر در این احوال و اوقات مکروه ضرورتی برای خروج پیش آمد، مسافر باید به آنچه إن شاء الله در این فصل به هنگام ذکر وداع با منزل گفته خواهد شد عمل کند و سفر خود را با صدقه و نیز دعایی که ذکر خواهد شد آغاز کند و هر وقت خواست بیرون آید.
روایت5.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سفرت را با صدقه آغاز کن و هر وقت صلاح دیدی بیرون آی که با صدقه سلامت سفرت را می خری.(3)
روایت6.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: هر گاه امام زین العابدین علیه السلام اراده می فرمود به سوی یکی از مزارع خود بیرون روند، با هر مقدار صدقه که می توانستند سلامت خویش را از خداوند عزوجل می خریدند.(4)
صاحب کتاب عوارف المعارف حدیثی را با سند خویش ذکر کرده و آن اینکه: وقتی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله به مسافرت می رفت با خود پنج چیز می برد: آینه، سرمه دان، مدری، مسواک و شانه.(5)
روایت7.
در روایت دیگری آمده: و قیچی.(6)
و در المزار الکبیر آمده: چون تصمیم به خروج گرفتی روزی را برای آن انتخاب کن و این روز باید یکی از سه روز شنبه، سه شنبه یا پنجشنبه باشد.(7)
روایت8.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس قصد سفر کند، باید روز شنبه به مسافرت رود؛
ص: 103
أو بعض معاصریهما من الأفاضل الکبار(1) لئلا یخلو هذا المجلد عما یحتاج إلیه زائر الأئمة الأطهار.
قال السید رحمه الله (2)
إذا أردت الخروج إلی السفر فینبغی أن تصوم الأربعاء و الخمیس و الجمعة و تختار من أیام الأسبوع یوم السبت.
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ سَفَراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ عَنْ جَبَلٍ فِی یَوْمِ سَبْتٍ لَرَدَّهُ اللَّهُ إِلَی مَکَانِهِ-(3) أَوْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام أَوْ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُسَافِرُ یَوْمَ الْخَمِیسِ.
: وَ قَالَ یَوْمُ الْخَمِیسِ یَوْمٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ مَلَائِکَتُهُ-(4)
وَ اجْتَنِبِ السَّفَرَ فِی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ الْأَرْبِعَاءِ وَ قَبْلَ الظُّهْرِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ یُکْرَهُ أَنْ تُسَافِرَ الْیَوْمَ الثَّالِثَ مِنَ الشَّهْرِ وَ الرَّابِعَ وَ الْخَامِسَ مِنْهُ وَ السَّادِسَ مِنْهُ وَ الثَّالِثَ عَشَرَ مِنْهُ وَ السَّادِسَ عَشَرَ مِنْهُ وَ الْحَادِیَ وَ الْعِشْرِینَ وَ الرَّابِعَ وَ الْعِشْرِینَ وَ الْخَامِسَ وَ الْعِشْرِینَ وَ السَّادِسَ وَ الْعِشْرِینَ.
وَ رُوِیَ مِنْ طَرِیقٍ أُخْرَی: أَنَّ الْیَوْمَ الرَّابِعَ وَ السَّادِسَ مِنَ الشَّهْرِ وَ الْیَوْمَ
ص: 102
چرا که اگر سنگی در روز شنبه از جای خویش درآید و بیفتد قطعاً خداوند آن را به مکان خویش باز می گرداند.(1)
روایت9.
و اما روز سه شنبه، از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: روز سه شنبه به مسافرت روید و حاجات خویش را در این روز بخواهید که این روز، روزی است که خداوند عزوجل آهن را بر داود علیه السلام نرم فرمود.(2)
روایت10.
و اما روز پنجشنبه، از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز پنجشنبه با اصحاب خویش به پیکار می رفت و پیروز می شد، کسی که قصد سفر دارد باید روز پنجشنبه سفر کند.(3)
و از خروج در روز دوشنبه بپرهیز؛ چرا که این روز، روزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن دیدار حق را لبیک گفت و امر خلافت را از اهل بیت حضرت گرفتند و امام حسین علیه السلام در این روز به شهادت رسید و این روز روز نحسی است و نیز از بیرون رفتن در روز چهارشنبه بپرهیز؛ چرا که این روز، روزی است که پایه های آتش در آن خلق شد و در این روز امت های سرکش و عصیانگر هلاک شدند.(4)
و از خروج در روز جمعه پیش از نماز بپرهیز؛ چرا که:
روایت11.
از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که روز جمعه پیش از نماز به مسافرت رود در امان نیست که خداوند او را در سفرش حفظ نفرماید و او را برای اهلش باقی نگذارد و از فضل خویش به او روزی ندهد.(5)
از خروج در روز سوم ماه بپرهیز که روز نحسی است و آن روزی است که جامه آدم و حوا در آن کنده شد و از روز چهارم ماه نیز بپرهیز که در آن روز بیم آن می رود بر مسافر بلایی نازل شود و از سفر در روز بیست و یکم بپرهیز که این روز نیز روز نحسی است و روزی است که خداوند در آن اهل مصر و فرعون را با نشانه هائی عذاب کرد. اگر هم مجبور شدی در یکی از روزهایی که برشمردیم به سفر روی، در این صورت بسیار از خداوند طلب خیر کن و از او عافیت و سلامت بخواه و مقداری صدقه بده و با نام خداوند متعال از خانه بیرون رو.(6)
سپس سید رحمه الله فرموده: ذکر آنچه که انسان از زمان خروج خود بدان اعتماد می کند و آداب بعدی آن: مستحب است انسان قبل از آنکه آهنگ سفر کند غسل کند. هنگام غسل هم می گوید:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ الصَّادِقِینَ عَنِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ .. .
به نام خدا و به یاری او که هیچ جنبش و نیرویی نیست جز آن که خود به انسان می دهد و با اعتقاد به آیین پیامبرش و راست گویان از سوی خداوند صلوات اللَّه علیهم
ص: 104
الْحَادِیَ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ صَالِحَةٌ لِلْأَسْفَارِ وَ لِغَیْرِهَا(1)
وَ فِی هَذِهِ الرِّوَایَةِ أَنَّ الثَّامِنَ مِنَ الشَّهْرِ وَ الثَّالِثَ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ مَکْرُوهَانِ فِی السَّفَرِ وَ لَا تُسَافِرْ وَ الْقَمَرُ فِی بُرْجِ الْعَقْرَبِ.
فَقَدْ جَاءَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ کَرِهَ السَّفَرَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ (2).
و إن دعت ضرورة إلی الخروج فی هذه الأحوال و الأوقات المکروهة فلیعمل المسافر ما سیأتی وصفه فی هذا الفصل عند ذکر وداع منزله إن شاء الله تعالی و یفتتح سفره بالصدقة و دعائها علی ما سیجی ء ذکره أیضا و یخرج متی شاء.
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: افْتَتِحْ سَفَرَکَ بِالصَّدَقَةِ وَ اخْرُجْ إِذَا بَدَا لَکَ فَإِنَّکَ تَشْتَرِی سَلَامَةَ سَفَرِکَ (3).
وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا أَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَی بَعْضِ أَمْوَالِهِ اشْتَرَی السَّلَامَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا تَیَسَّرَ لَهُ (4).
وَ ذَکَرَ صَاحِبُ کِتَابِ عَوَارِفِ الْمَعَارِفِ حَدِیثاً أَسْنَدَهُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا سَافَرَ حَمَلَ مَعَهُ خَمْسَةَ أَشْیَاءَ الْمِرْآةَ وَ الْمُکْحُلَةَ وَ الْمِدْرَی وَ السِّوَاکَ وَ الْمُشْطَ(5).
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ الْمِقْرَاضَ (6).
وَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ،: إِذَا عَزَمْتَ عَلَی الْخُرُوجِ فَاخْتَرْ یَوْماً لَهُ وَ لْیَکُنْ أَحَدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ السَّبْتِ وَ الثَّلَاثَاءِ أَوِ الْخَمِیسِ (7).
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ سَفَراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ
ص: 103
اجمعین؛ پروردگارا، با این غسل دلم را پاکیزه، سینه ام را گشاده و قلبم را روشن کن. بار خدایا، آن را مایه ی روشنی و پاکیزگی و ایمنی و شفای هر درد و بیماری و آسیب و بدی هر آن چه برایم ترسناک است و از آن گریزان ام، قرار ده و قلب و اعضا و جوارح و استخوان ها و پوست و خون و موی و مغز و عصب هایم و آن چه را که زمین برایم فرو گذاشته است، پاک گردان. پروردگارا، آن را در روز فقر و نیازمندی ام به آستانت، شاهد من قرار ده؛ ای پروردگار جهانیان؛ همانا تو بر هر کاری توانایی.
سپس خانواده ات را در مقابل خویش جمع می کنی و دو رکعت نماز می خوانی و خیر را از خدا می خواهی و آیة الکرسی می خوانی و حمد و ثنای خداوند را به جا می آوری و بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درود می فرستی و می گوئی:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ مَنْ کَانَ مِنِّی بِسَبِیلِ الشَّاهِدِ مِنْهُمْ و الْغَائِبِ ...
پروردگارا، امروز خودم و خانواده و ثروت و فرزندانم و هر کس را که به من بستگی دارد، از حاضران و غایبان، به امانت به تو می سپارم. خداوندا، ما را به نگه داری ایمانمان مراقبت فرمای و آن را برای ما حفظ گردان. خدایا، ما را در رحمت و احسان خویش فراهم آر و فضلت را از ما مگیر که ما همگی آرزومند توییم. پروردگارا، از مشقّت سفر و اندوه بازگشت و دید بد نسبت به خانواده و ثروت و فرزند، در دنیا و آخرت، به تو پناه می بریم. بار الها، همه ی امید و توجّهم را به تو دوخته ام تا بتوانم وسیله ی خشنودی تو را فراهم سازم و به تو نزدیک گردم. پروردگارا، مرا به آرزوها و امیدهایی که به تو و اولیایت دارم، برسان؛ ای مهربان ترین مهربانان.(1)
و اگر خواستی بگو:
اللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ فِی وَجْهِی هَذَا بِلَا ثِقَةٍ مِنِّی لِغَیْرِکَ وَ لَا رَجَاءٍ یَأْوِی بِی إِلَّا إِلَیْکَ وَ لَا قُوَّةٍ أَتَّکِلُ عَلَیْهَا ...
پروردگارا، در این راه که گام می نهم، به غیر از ذات مقدّست به هیچ کس اعتماد نکرده ام و آرزوی پناه آوردن به کسی جز تو را ندارم. نه نیرویی دارم که بدان اتّکا نمایم و نه چاره ای که به آن جا پناهنده شوم؛ بلکه تنها در پی آنم که خشنودی و رحمتت را به دست آورم و خود را در معرض پاداشت قرار دهم و در جوار احسانت قرار و آرام یابم. و تو به سرنوشت من در این سفر از آن چه دوست دارم و از آن چه بیزارم، آگاه تری؛ بارخدایا، از تو می خواهم هر بلایی را که قلم تقدیر برایم رقم زده است و روی آوردن هر سختی را از من بگردانی و سایه ای از ابر مهر و شفقت بر سر من بگسترانی و با گذشت از تقصیرم بر من لطف کنی و در امان حفظ خویش قرار دهی و روزی ات را برایم فراوان و نعمتت را بر من تمام سازی و عفو و بخشایشت را بر من سرازیر سازی. پروردگارا، در این سفر مقدّراتت را با آرزو و خواسته ام هم آهنگ ساز و هر آن چه را از آن بر خویش بیم دارم و ندارم - که تو خود به آن ها آگاه تری - از من دور گردان و آن را برای آخرت و دنیایم سودمند فرما. هم چنین از تو می خواهم که در میان بازماندگانم، از خاندان و ثروت و برادران و تمامی زیر دستان، به بهترین شکلی که مؤمنی را در خانواده اش جانشینی می کنی، از جانب من نیز جانشین باشی؛ در مصون داشتن ناموسم و در پیش گیری از هر آن چه باعث تباهی است و اعطای هر نعمتی به حدّ نهایت و دور گرداندن از هر گناه و پشت گرمی در مقابل امور ترسناک و باز داشتن
ص: 105
فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ مِنْ مَکَانِهِ یَوْمَ السَّبْتِ لَرَدَّهُ اللَّهُ إِلَی مَکَانِهِ (1).
وَ أَمَّا یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: سَافِرُوا فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ فِیهِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام (2).
وَ أَمَّا یَوْمُ الْخَمِیسِ فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْزُو بِأَصْحَابِهِ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ فَیَظْفَرُ فَمَنْ أَرَادَ سَفَراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ الْخَمِیسِ (3).
و اتق الخروج فی یوم الإثنین فإنه الیوم الذی قبض فیه رسول الله صلی الله علیه و آله و انقطع الوحی و ابتز أهل بیته الأمر و قتل الحسین علیه السلام و هو یوم نحس و اتق الخروج یوم الأربعاء فإنه الیوم الذی خلقت فیه أرکان النار و أهلک فیه الأمم الطاغیة-(4) و اتق الخروج یوم الجمعة قبل الصلاة فإنه
رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا یُؤْمِنُ مَنْ سَافَرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ أَنْ لَا یَحْفَظَهُ اللَّهُ فِی سَفَرِهِ وَ لَا یَخْلُفَهُ فِی أَهْلِهِ وَ لَا یَرْزُقَهُ مِنْ فَضْلِهِ (5).
و اتق الخروج یوم الثالث من الشهر فإنه یوم نحس و هو الیوم الذی سلب فیه آدم و حواء لباسهما و اتق یوم الرابع منه فإنه یخاف علی المسافر فیه نزول البلاء و اتق یوم الحادی و العشرین منه فإنه یوم نحس أیضا و هو الیوم الذی ضرب الله تعالی فیه أهل مصر مع فرعون بالآیات فإن اضطررت إلی الخروج فی واحد مما عددناه فاستخر الله تعالی کثیرا و اسأله العافیة و السلامة و تصدق بشی ء و اخرج علی اسم الله تعالی (6).
ثم قال السید رحمه الله ذکر ما یعتمده الإنسان من حین خروجه و ما یتبع ذلک یستحب أن یغتسل قبل التوجه
وَ یَقُولُ عِنْدَ الْغُسْلِ: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ الصَّادِقِینَ عَنِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ
ص: 104
هر بدی و نیز فراهم آوردن هر آن چه موجب خرسندی و خشنودی در دنیا و آخرت است و باز از تو می خواهم که یاد و سپاس گزاری و فرمان برداری و عبادتت را نصیبم سازی تا از من خشنود گردی.
خداوندا، پس از خوشنودی، امروز دین و جان و مال و خانواده و فرزندان و همه ی برادرانم را به تو می سپارم. خدایا، حاضر و غایب ما را نگه دار. خداوندا، نگه دار و نگهبان ما باش. بار الاها، پناهمان ده و نعمتت را از ما دریغ مفرما و نعمت و سلامتی و بخششت را - که در اختیار ما نهاده ای - دگرگون مساز.(1)
روایت12.
هم چنین در خبری وارد شده است: هر گاه خواسته باشی در یکی از اوقاتی که مسافرت مکروه است سفر کنی، یا در سفر از چیزی می ترسی، پیش از حرکت، سوره های حمد و و ناس و فلق و آیة الکرسی و قدر و آل عمران را از آغاز آیه ی شریفه ی: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» تا پایان سوره بخوان و سپس بگو:
اللَّهُمَّ بِکَ یَصُولُ الصَّائِلُ وَ بِقُدْرَتِکَ یَطُولُ الطَّائِلُ وَ لَا حَوْلَ لِکُلِّ ذِی حَوْلٍ إِلَّا بِکَ وَ لَا قُوَّةَ یَمْتَارُهَا ذُو...
خداوندا، حمله کننده به سبب تو توان حمله ور شدن را یافته است و هر که در فضل و توانگری و قدرت بر دیگران برتری یافته، به فضل توست و هیچ قدرت و حرکت و نیرویی نیست مگر به خواست تو و هیچ نیرومندی قدرت نیافته است مگر با مدد گرفتن از تو. پروردگارا، به حقّ آفریدگان برگزیده ات و آنان که از میان مردم برگزیده ای، محمّد، پیامبرت و خاندان و فرزندانش علیه و علیهم السّلام، از تو می خواهم که بر آن بزرگوار و دودمانش رحمت فرستی و گزند و زیان این روز را از من دور گردانی و از خیر و برکتش بهره مندم سازی و در همه ی کارهایی که انجام می دهم، پایان خوب و نایل شدن به محبّت و دوستی و رسیدن به آرزو و چیره شدن بر هر ستم پیشه ی حیله گر و هر که بر آزارم قدرت دارد را مقدّر فرمایی تا از هر بلا و نکبتی(2) در امان و حفظ و نعمت باشم و از تو می خواهم ترس هایم را به آسایش مبدّل و موانع و مشکلات روزگار را برایم آسان سازی تا هیچ باز دارنده ای نتواند مرا از رسیدن به مقصودم بازدارد و آزاری از بندگانت به من نرسد. به راستی که تو بر هر کار توانایی و اوست شنوا و بینا.(3)
سپس با اهلت وداع کن و برخیز و کنار در بایست و تسبیح حضرت زهرا علیها سلام را به جا آور و سوره حمد را از روبرو و راست و چپت بخوان و همین طور آیة الکرسی را، سپس بگو:
اللَّهُمَّ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ عَلَیْکَ خَلَّفْتُ أَهْلِی وَ مَالِی وَ مَا خَوَّلْتَنِی وَ قَدْ وَثِقْتُ بِکَ فَلَا تُخَیِّبْنِی یَا...
پروردگارا، به درگاه تو روی آوردم و بر عهده ی تو گذاشتم زن و فرزند و ثروتم و آن چه را که به من دادی. به تو اطمینان دارم؛ پس نومیدم مکن. ای که هر کس به سوی او رود، نومید نگردد و هر که را او نگه داری کند، تباه نشود. خداوندا، بر محمّد و خاندانش درود فرست و در غیاب من آن چه را که مربوط به من است، حفظ کن و مرا به خودم وامگذار؛ ای مهربان ترین مهربانان! خداوندا، مرا به
ص: 106
أَجْمَعِینَ اللَّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِی وَ نَوِّرْ بِهِ قَلْبِی اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ وَ سُوءٍ وَ مِمَّا أَخَافُ وَ أَحْذَرُ وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ جَوَارِحِی وَ عِظَامِی وَ دَمِی وَ شَعْرِی وَ مُخِّی وَ عَصَبِی وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنِّی اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی شَاهِداً یَوْمَ حَاجَتِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی إِلَیْکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ تَجْمَعُ أَهْلَکَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَسْأَلُ اللَّهَ الْخِیَرَةَ وَ تَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ تَحْمَدُ اللَّهَ وَ تُثْنِی عَلَیْهِ وَ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ مَنْ کَانَ مِنِّی بِسَبِیلِ الشَّاهِدِ مِنْهُمْ وَ الْغَائِبِ اللَّهُمَّ احْفَظْنَا بِحِفْظِ الْإِیمَانِ وَ احْفَظْ عَلَیْنَا اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَ لَا تَسْلُبْنَا فَضْلَکَ إِنَّا إِلَیْکَ رَاغِبُونَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ کَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ هَذَا التَّوَجُّهَ طَلَباً لِمَرْضَاتِکَ وَ تَقَرُّباً إِلَیْکَ اللَّهُمَّ فَبَلِّغْنِی مَا أُؤَمِّلُهُ وَ أَرْجُوهُ فِیکَ وَ فِی أَوْلِیَائِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.(1) وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتَ اللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ فِی وَجْهِی هَذَا بِلَا ثِقَةٍ مِنِّی لِغَیْرِکَ وَ لَا رَجَاءٍ یَأْوِی بِی إِلَّا إِلَیْکَ وَ لَا قُوَّةٍ أَتَّکِلُ عَلَیْهَا وَ لَا حِیلَةٍ أَرْجِعُ إِلَیْهَا إِلَّا طَلَبَ رِضَاکَ وَ ابْتِغَاءَ رَحْمَتِکَ وَ تَعَرُّضاً لِثَوَابِکَ وَ سُکُوناً إِلَی حُسْنِ عَائِدَتِکَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَا سَبَقَ لِی فِی عِلْمِکَ فِی وَجْهِی مِمَّا أُحِبُّ وَ أَکْرَهُ اللَّهُمَّ اصْرِفْ عَنِّی مَقَادِیرَ کُلِّ بَلَاءٍ وَ مَقْضِیَّ کُلِّ لَأْوَاءٍ وَ ابْسُطْ عَلَیَّ کَنَفاً مِنْ رَحْمَتِکَ وَ لُطْفاً مِنْ عَفْوِکَ وَ حِرْزاً مِنْ حِفْظِکَ وَ سَعَةً مِنْ رِزْقِکَ وَ تَمَاماً مِنْ نِعْمَتِکَ وَ جِمَاعاً مِنْ مُعَافَاتِکَ وَ وَفِّقْ لِی یَا رَبِّ فِیهِ جَمِیعَ قَضَائِکَ عَلَی مُوَافَقَةِ هَوَایَ وَ حَقِیقَةِ أَمَلِی وَ ادْفَعْ عَنِّی مَا أَحْذَرُ وَ مَا لَا أَحْذَرُ عَلَی نَفْسِی مِمَّا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی وَ اجْعَلْ ذَلِکَ خَیْراً لِی لِآخِرَتِی وَ دُنْیَایَ مَعَ مَا أَسْأَلُکَ أَنْ تُخْلِفَنِی فِی مَنْ خَلَّفْتُ وَرَائِی مِنْ أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ إِخْوَانٍ وَ جَمِیعِ حُزَانَتِی بِأَفْضَلِ مَا تُخْلِفُ غَائِباً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَحْصِینِ کُلِّ عَوْرَةٍ وَ حِفْظِ کُلِّ مَضِیعَةٍ وَ تَمَامِ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ دِفَاعِ کُلِّ سَیِّئَةٍ وَ کِفَایَةِ کُلِّ مَحْذُورٍ وَ صَرْفِ
ص: 105
خواسته ام برسان و زیارت را برایم میسر کن و بندگان و سرزمین هایت را مطیعم گردان و زیارت مرقد پاک پیامبر گرامیت صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و ولیّ ات، امیر المؤمنین، و امامان از نسل آن بزرگوار و همگی خاندانش علیه و علیهم السّلام را روزی ام فرمای و به فریادرسی از جانب خود، در تمامی احوال مرا یاری رسان و به خود و دیگرانم وامگذار که در آن صورت، بی چاره و ستم دیده خواهم شد. پرهیزکاری را توشه ام ساز و مرا در دنیا و آخرت بیامرز. خدایا مرا از بهترین روی آورندگان به خود قرار ده.(1)
همچنین می گویی:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ اسْتَعَنْتُ بِاللَّهِ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ...
به نام خدا و به یاری خدا. به خدا توکّل کردم و کار خود را به او سپردم. از خدا یاری می جویم و اتّکا و پشت گرمی ام به خداست و کارم را از روی بیم و شوق نسبت به خدا، به او واگذار کردم. و هیچ پناهگاه و محل نجات و گریزگاهی از خدا نیست مگر به سوی خدا. پروردگارا، به قرآنی که از جانب خود فرستاده ای و به پیامبری که مبعوث کرده ای، ایمان دارم؛ چرا که جز تو، ای خدا دیگری نیکی نمی رساند و بلاگردانی غیر از تو وجود ندارد. پناهنده ی به تو گرامی است و ستایش تو شکوهمند و نام هایت پاکیزه و نعمت هایت بزرگ است و معبودی جز تو نیست.(2)
روایت13.
نیز روایت شده که: کسی که صبحگاه از منزل خویش بیرون رود و این دعا را بخواند به بلایی دچار نگردد تا اینکه روز را به شب کند و همین طور اگر عصر هنگام خارج شود و این دعا را بخواند نیز به بلایی دچار نگردد تا اینکه صبح کند یا اینکه به منزل خویش بازگردد.(3) سپس ده مرتبه «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و إنّا أنزلناه و آیة الکرسی و معوذتین بخوان و آن را بر تمام بدنت بگردان و هر چه می توانی صدقه بده و بگو:
اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ سَلَامَتِی وَ سَلَامَةَ سَفَرِی وَ مَا مَعِی اللَّهُمَّ احْفَظْنِی وَ احْفَظْ مَا مَعِی وَ...
پروردگارا، من سلامت خود و سلامت سفرم و آن چه را به همراه دارم، با این صدقه می خرم. پروردگارا، مرا و آن چه به همراهم است حفظ فرما و سلامت بدار و به کفایت نیک و پسندیده ات من و آنچه به همراه من است را به مقصد برسان.
سپس می گوئی:
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ...
معبودی جز خدای بردبار بزرگوار نیست. معبودی جز خدای بلند مرتبه ی والامقام نیست. پروردگار آسمان های هفت گانه و زمین های هفت گانه و نیز آن چه در آن ها و بین آن هاست و پروردگار عرش بزرگ از هر نقصی به دور است {و درود بر فرستادگان خدا! ستایش مخصوص خداوند جهانیان است.}(4) درود خدا بر محمّد و خاندان نیک و پاکش باد! خداوندا، از هر گردن کش ستیزنده و از هر شیطان سرکش به تو پناه می برم. به نام خدا آمدم و به نام خدا می روم. بار خدایا،
ص: 107
کُلِّ مَکْرُوهٍ وَ کَمَالِ مَا تَجْمَعُ لِی بِهِ الرِّضَا وَ السُّرُورَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ ارْزُقْنِی ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ وَ طَاعَتَکَ وَ عِبَادَتَکَ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ دِینِی وَ نَفْسِی وَ مَالِی وَ أَهْلِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ جَمِیعَ إِخْوَانِی اللَّهُمَّ احْفَظِ الشَّاهِدَ مِنَّا وَ الْغَائِبَ اللَّهُمَّ احْفَظْنَا وَ احْفَظْ عَلَیْنَا اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِی جِوَارِکَ وَ لَا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَکَ وَ لَا تُغَیِّرْ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ وَ عَافِیَةٍ وَ فَضْلٍ (1).
وَ رُوِیَ: أَنَّکَ إِذَا أَرَدْتَ التَّوَجُّهَ فِی وَقْتٍ یُکْرَهُ فِیهِ السَّفَرُ أَوْ تَخَافُ فِیهِ شَیْئاً مِنَ الْأُمُورِ فَقَدِّمْ أَمَامَ تَوَجُّهِکَ قِرَاءَةَ الْحَمْدِ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ وَ الْقَدْرِ وَ آلِ عِمْرَانَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی آخِرِهَا ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ بِکَ یَصُولُ الصَّائِلُ وَ بِقُدْرَتِکَ یَطُولُ الطَّائِلُ وَ لَا حَوْلَ لِکُلِّ ذِی حَوْلٍ إِلَّا بِکَ وَ لَا قُوَّةَ یَمْتَارُهَا ذُو قُوَّةٍ إِلَّا مِنْکَ بِصَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ عِتْرَتِهِ وَ سُلَالَتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَیْهِمْ وَ اکْفِنِی شَرَّ هَذَا الْیَوْمِ وَ ضَرَّهُ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَهُ وَ یُمْنَهُ وَ اقْضِ لِی فِی مُتَصَرَّفَاتِی بِحُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ بُلُوغِ الْمَحَبَّةِ وَ الظَّفَرِ بِالْأُمْنِیَّةِ وَ کِفَایَةِ الطَّاغِیَةِ الْغَوِیَّةِ وَ کُلِّ ذِی قُدْرَةٍ لِی عَلَی أَذِیَّةٍ حَتَّی أَکُونَ فِی جُنَّةٍ وَ عِصْمَةٍ وَ نِعْمَةٍ مِنْ کُلِّ بَلَاءٍ وَ نَقِمَةٍ(2) وَ أَبْدِلْنِی فِیهِ مِنَ الْمَخَاوِفِ أَمْناً وَ مِنَ الْعَوَائِقِ فِیهِ بِرّاً حَتَّی لَا یَصُدَّنِی صَادٌّ عَنِ الْمُرَادِ وَ لَا یَحُلَّ بِی طَارِقٌ مِنْ أَذَی الْعِبَادِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ(3) ثُمَّ وَدِّعْ أَهْلَکَ وَ انْهَضْ وَ قِفْ بِالْبَابِ فَسَبِّحِ اللَّهَ تَعَالَی بِتَسْبِیحِ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ اقْرَأْ سُورَةَ الْحَمْدِ أَمَامَکَ وَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ کَذَلِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ عَلَیْکَ خَلَّفْتُ أَهْلِی وَ مَالِی وَ مَا خَوَّلْتَنِی وَ قَدْ وَثِقْتُ بِکَ فَلَا تُخَیِّبْنِی یَا مَنْ لَا یُخَیِّبُ مَنْ أَرَادَهُ وَ لَا یُضَیِّعُ مَنْ حَفِظَهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْفَظْنِی فِیمَا غِبْتُ عَنْهُ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ بَلِّغْنِی
ص: 106
من نام خدا و خواست خدا را در این سفرم - چه به یاد داشته باشم و چه فراموش کنم - پیش می دارم. خداوندا، تویی که همه ی کارها به کمک تو انجام می شود و در سفر، همراه و در خانواده ام جانشینم می گردی. پروردگارا، سفرمان را بر ما آسان کن و زمین را در هم نورد و با اطاعت خود و پیامبرت قدممان در راه گذار. خداوندا، فرزندان ما را صالح گردان و در آن چه روزی ما ساخته ای، برکت قرار ده و ما را از آتش دوزخ بازدار. خداوندا، از رنج و سختی سفر و اندوه و ملال بازگشت و از سوء نیّت بداندیشان در باره ی خاندان و اندوخته و فرزندانم به تو پناه می برم. خداوندا، تو مددکار و پشتیبان منی؛ معبودا، دوری و سختی راه را از من دور گردان و مرا در سفر همراه باش و در محافظت خانواده ام به نیکی جانشینی کن؛ هیچ جنبشی و هیچ توانی نیست مگر به یاری خداوند والای بزرگ.
و نیز عصایی از درخت بادام تلخ را با خویش بر می گیری.(1)
روایت14.
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: هر کس به سفر رود و با خود عصایی از چوب بادام تلخ داشته باشد، و قول خدای تعالی: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ»(2) {و چون به سوی [شهر] مَدْیَن رو نهاد [با خود] گفت: امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند.} را تا آنجا که می فرماید: «وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ»(3) {و خدا بر آنچه می گوییم وکیل است.} تلاوت نماید، خداوند تعالی او را از شر هر درنده بزرگی که ضرر رساند و از شر هر دزد ظالم و از شر هر حیوان گزنده ایمن دارد تا به خانه خود برگردد و حق سبحانه و تعالی هفتاد و هفت فرشته را مقرر سازد که از عقب او روانه شوند و او را حفظ و حمایت کنند و برای او آمرزش طلب کنند تا به خانه خود بر گردد و عصا را بگذارد.(4)
روایت15.
از پیامبر اکرم صلوات الله علیه روایت شده که فرمود: حضرت آدم علیه السلام به سختی بیمار شد و موجب وحشت او شد، پس به سوی جبرئیل شکایت برد. جبرئیل بدو گفت: یکی از شاخه های بادام تلخ را بکن و به سینه ات بچسبان و او نیز چنین کرد و خداوند وحشت را از دل او برد.(5)
روایت16.
و حضرت علیه السلام فرمود: هر که خواهد که زمین برای او نوردیده و پیچیده شود باید که عصای چوب بادام تلخ با خود داشته باشد.
و بر اساس آنچه ابن بابویه رحمة الله علیه ذکر کرده، «النُقُد» عصای بادام تلخ است.(6)
روایت17.
و از امامان علیهم السلام روایت شده که آن بزرگواران نیز فرمود: وقتی یکی از شما بخواهد به مسافرت رود باید با خود عصایی از درخت بادام تلخ بردارد و این حروف را در پوستی بنویسد و عصا را بکند و پوست را در آن بنهد و آن حروف عبارت است از: سلمحلس وه به یهو ه یا هابیه ه باوبه ضاف ه مصینا بِهِ ه.(7)
ص: 108
مَا تَوَجَّهْتُ لَهُ وَ سَبِّبْ إِلَیَّ الْمَزَارَ(1) وَ سَخِّرْ لِی عِبَادَکَ وَ بِلَادَکَ وَ ارْزُقْنِی زِیَارَةَ نَبِیِّکَ وَ وَلِیِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ مَنْ وُلْدِهِ وَ جَمِیعِ أَهْلِ بَیْتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ امْلَأْنِی مِنْکَ بِالْمَعُونَةِ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِی وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی وَ لَا إِلَی غَیْرِی فَأَکِلَّ وَ أَعْطَبَ وَ زَوِّدْنِی التَّقْوَی وَ اغْفِر لِی فِی الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَوْجَهَ مَنْ تَوَجَّهَ إِلَیْکَ (2)
وَ تَقُولُ أَیْضاً بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ اسْتَعَنْتُ بِاللَّهِ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ رَهْبَةً مِنَ اللَّهِ وَ رَغْبَةً إِلَی اللَّهِ وَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَنْجَا وَ لَا مَفَرَّ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَی اللَّهِ رَبِّ آمَنْتُ بِکِتَابِکَ الَّذِی أَنْزَلْتَ وَ بِنَبِیِّکَ الَّذِی أَرْسَلْتَ لِأَنَّهُ لَا یَأْتِی بِالْخَیْرِ إِلَهِی إِلَّا أَنْتَ وَ لَا یَصْرِفُ السُّوءَ إِلَّا أَنْتَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ وَ عَظُمَتْ آلَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ (3).
فَقَدْ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ مُصْبِحاً وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ لَمْ یَطْرُقْهُ بَلَاءٌ حَتَّی یُمْسِیَ أَوْ یَئُوبَ وَ کَذَلِکَ إِنْ خَرَجَ فِی الْمَسَاءِ وَ دَعَا بِهِ لَمْ یَطْرُقْهُ بَلَاءٌ حَتَّی یُصْبِحَ أَوْ یَئُوبَ إِلَی مَنْزِلِهِ-(4)
ثُمَّ اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَا وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ أَمِرَّهَا عَلَی جَمِیعِ جَسَدِکَ وَ تَصَدَّقْ بِمَا یَسْهُلُ عَلَیْکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی اشْتَرَیْتُ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ سَلَامَتِی وَ سَلَامَةَ سَفَرِی وَ مَا مَعِی اللَّهُمَّ احْفَظْنِی وَ احْفَظْ مَا مَعِی وَ سَلِّمْنِی وَ سَلِّمْ مَا مَعِی وَ بَلِّغْنِی وَ بَلِّغْ مَا مَعِی بِبَلَاغِکَ الْحَسَنِ الْجَمِیلِ- ثُمَّ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ اللَّهُمَّ کُنْ لِی جَاراً مِنْ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ بِسْمِ اللَّهِ دَخَلْتُ وَ بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْ نِسْیَانِی وَ
ص: 107
به تنهایی به سفر مرو و اگر چنین کردی بگو:
مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِی وَ أَعِنِّی عَلَی وَحْدَتِی وَ أَدِّ غَیْبَتِی.
هر چه خدا بخواهد. هیچ نیرو و قوتی نیست مگر به واسطه خداوند. تنهائیم را الفت بخش و مرا بر بی کسیم یاری بخش و نبودم را جبران کن.
و مستحب است انسان با عمامه و حنک بیرون آید.
روایت18.
از امام کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که با عمامه و تحت الحنک قصد سفر کند من ضمانت می کنم دزدی به او نزند و غرق نشود و دچار آتش سوزی نگردد.(1)
اندکی از تربت امام حسین علیه السلام را نیز با خود بر می داری و چون آن را برداشتی بگو:
اللَّهُمَّ هَذِهِ طِینَةُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ ع وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ اتَّخَذْتُهَا حِرْزاً لِمَا أَخَافُ وَ مَا لَا أَخَافُ.
بار خدایا، این گل مزار امام حسین علیه السلام ولی تو و پسر ولی تو است، آن را برای حفظ خویش از آنچه می ترسم و آنچه نمی ترسم برگرفتم.
روایت19.
در وصف این دعا به طریق دیگری روایت شده که می گوئی:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَخَذْتُهُ مِنْ قَبْرِ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ فَاجْعَلْهُ لِی أَمْناً وَ حِرْزاً مِمَّا أَخَافُ وَ مِمَّا لَا أَخَافُ.
خداوندا، من آن را از قبر ولی تو و پسر ولی تو برداشتم، پس آن را امنیت بخش من و نگهداری از آنچه بیم آن دارم و آنچه بیم از آن ندارم بگردان.(2)
روایت20.
نیز روایت شده است: که هر کس از سلطانی یا غیر از آن می ترسد و از منزل خویش خارج شود و تربت حضرت را استفاده کند محافظ او خواهد بود(3)
و چون در روز قصد حرکت نمودی باید در دو طرف روز حرکت کنی و در میانه روز فرود آیی.
و اگر شبانه قصد حرکت داشتی باید در آخر شب حرکت کنی؛ زیرا چنانچه روایت شده زمین از آخر شب پیچیده و درنوردیده می شود. اگر خواستی سوار بر شتر شوی بگو:
بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ: به نام خدا و خدا بزرگتر است.
چون سوار شدی بگو:
فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ ص سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا ...
ستایش می کنم خداوند خود را که ما را با اسلام هدایت کرد و قرآن را به ما آموخت و با نبوّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر ما منّت نهاد، {و منزه است خداوندی که این [حیوان] را بر ما مسخر کرد و[گرنه] ما را یارای [رام ساختن] آن نبود. و بازگشت ما به سوی پروردگار ماست.}(4) و سپاس خداوندی را سزاست که پروردگار عالمیان است. خداوندا تو ما را بر پشت این حیوان نگاه می داری و در جمیع امور از تو استعانت می جوییم، خداوندا ما را برسان رساندنی که به خوبی منتهی گردد، رساندنی که به رحمت و خشنودی و مغفرت تو منتهی گردد، خداوندا هیچ بدی نیست جز آنچه تو بد بدانی و هیچ چیزی خوب نیست جز آنچه تو خوب بدانی، و هیچ نگهبانی غیر از تو نیست.
آنگاه هفت مرتبه سبحان الله، هفت مرتبه الحمد لله و هفت مرتبه لا إله إلا الله می گوئی و آیه سخره را قرائت می کنی سپس می گوئی:
أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ.
آمرزش می خواهم از خدائی که معبودی جز او نیست، که زنده پاینده است و به درگاه او توبه می کنم. خداوندا گناهانم را بیامرز که به راستی جز تو کسی گناهان را نمی آمرزد.
اگر خواستی با کشتی به مسافرت بروی إن شاء الله اعمال آن در آخر این فصل ذکر خواهد شد.
ص: 109
عَجَلَتِی بِسْمِ اللَّهِ وَ مَا شَاءَ اللَّهُ فِی سَفَرِی هَذَا ذَکَرْتُهُ أَمْ نَسِیتُهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ عَلَی الْأُمُورِ کُلِّهَا وَ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِی السَّفَرِ وَ الْخَلِیفَةُ فِی الْأَهْلِ اللَّهُمَّ هَوِّنْ عَلَیْنَا سَفَرَنَا وَ اطْوِ لَنَا الْأَرْضَ وَ سَیِّرْنَا فِیهَا بِطَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ لَنَا ظَهْرَنَا وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا رَزَقْتَنَا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ کَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ اللَّهُمَّ
أَنْتَ عَضُدِی وَ نَاصِرِی اللَّهُمَّ اقْطَعْ عَنِّی بُعْدَهُ وَ مَشَقَّتَهُ وَ اصْحَبْنِی فِیهِ وَ اخْلُفْنِی فِی أَهْلِی بِخَیْرٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.
وَ تَأْخُذُ مَعَکَ عَصًا مِنْ شَجَرِ اللَّوْزِ الْمُرِّ(1).
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ خَرَجَ إِلَی السَّفَرِ وَ مَعَهُ عَصَا لَوْزٍ مُرٍّ وَ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ آمَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ کُلِّ سَبُعٍ ضَارٍ وَ مِنْ کُلِّ لِصٍّ عَادٍ وَ مِنْ کُلِّ ذَاتِ حُمَةٍ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ کَانَ مَعَهُ سَبْعٌ وَ سَبْعُونَ مِنَ الْمُعَقِّبَاتِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّی یَرْجِعَ وَ یَضَعَهَا(2).
وَ رُوِیَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: مَرِضَ آدَمُ علیه السلام مَرَضاً شَدِیداً أَصَابَتْهُ فِیهِ وَحْشَةٌ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ اقْطَعْ مِنْهَا وَاحِدَةً وَ ضُمَّهَا إِلَی صَدْرِکَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَأَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ الْوَحْشَةَ(3).
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَرَادَ أَنْ تُطْوَی لَهُ الْأَرْضُ فَلْیَتَّخِذِ النُّقُدَ مِنَ الْعَصَا.
و النقد عصا اللوز المر علی ما ذکره ابن بابویه رحمه الله علیه (4)
وَ رُوِیَ عَنِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَیْضاً أَنَّهُمْ قَالُوا: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یُسَافِرَ فَلْیَصْحَبْ مَعَهُ عَصًا مِنْ شَجَرِ اللَّوْزِ الْمُرِّ وَ لْیَکْتُبْ هَذِهِ الْأَحْرُفَ فِی رَقٍّ وَ یَحْفِرُ الْعَصَا وَ یَجْعَلُ الرَّقَّ فِیهَا و هی سلمحلس وه به یهو ه یا هابیه ه باوبه ضاف ه مصینا بِهِ ه(5)
ص: 108
سپس حرکت می کنی و در مسیر خویش می گوئی:
اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنَا وَ أَحْسِنْ تَسْیِیرَنَا وَ أَعْظِمْ عَاقِبَتَنَا.
پروردگارا، راه را بر ایمان آسان و رفتن ما را نیکو گردان و عاقبت ما را بزرگ دار.
و می گوئی:
اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَسِیرِی عَبَراً وَ صَمْتِی تَفَکُّراً وَ کَلَامِی ذِکْراً.
پروردگارا، رفتنم را مایه ی پند آموزی و سکوتم را وسیله ی اندیشیدن و گفتارم را ذکر قرار ده .
همچنین در راه می گویی:
خَرَجْتُ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ بِغَیْرِ حَوْلٍ مِنِّی وَ لَا قُوَّةٍ لَکِنْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ بَرِئْتُ إِلَیْکَ یَا رَبِّ مِنَ الْحَوْلِ وَ...
به توان و نیروی الهی بیرون شدم؛ بی آنکه در خود توان و نیرویی داشته باشم؛ بلکه توان و نیرویی است که خدا به من داده است. پروردگارا، از تمسّک به هر حول و قوّه ای، [در پیشگاه تو] بیزاری می جویم. بار خدایا، از تو می خواهم در این سفر به من برکت دهی و برای اهل این سفر نیز برکت می طلبم. بار الها، از فضل گسترده ات روزی حلال پاکیزه ای می خواهم که به سوی من روان سازی و من به نیرو و مدد تو سلامت و آرامش داشته باشم. پروردگارا، این سفرم را فقط با اعتماد به تو، بدون اتّکا و امید بر دیگری، می پیمایم. پس در این سفر توفیق شکرگزاری و عافیت را به من مرحمت فرمای و برای فرمان برداری و عبادتت، تا سر حدّ خشنودی و فوق آن، به من توفیق عنایت کن.(1)
رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی از بلندی فرود می آمد تسبیح و چون صعود می فرمود تکبیر می گفت.(2)
وقتی از بلندی دره یا از تپه یا پلی بالا رفتی بگو:
اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ لَکَ الشَّرَفُ ...
خدا بزرگ تر است. خدا بزرگ تر است. معبودی جز خدای یگانه نیست و خدا بزرگ تر است و ستایش از برای خداوند است که پروردگار جهانیان است. خداوندا مقام برتری بر هر بزرگی از آن توست.
وقتی به پلی رسیدی و خواستی بر روی آن گام بگذاری بگو:
بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشَّیْطَانَ.
به نام خدا. خداوندا شیطان را از من دور گردان.
وقتی به منزل یا روستا یا شهری مشرف شدی بگو: اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظَلَّتْ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا أَقَلَّتْ وَ رَبَّ الشَّیَاطِینِ ...
خداوندا ای پروردگار آسمان های هفتگانه و هر چه که آن ها بر آن سایه افکنده اند و پروردگار زمین های هفتگانه و آن چه بر روی آن هاست و پروردگار شیطان ها و آن چه گمراه کننده است و پروردگار بادهای بذر افشان و خدای دریاها و آب آن ها، از تو می خواهم که خیر این آبادی و خیر آن چه را در آن است به من برسانی و از بدی آن و شر آن چه در آن است به تو پناه می برم. خداوندا! هر چه مایه ی آسایش من است، فراهم گردان و در بر آورده شدن حاجتم مرا یاری رسان. ای برآرنده ی نیازها و ای پذیرنده ی در خواست ها، {مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز، و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده.}(3)
وقتی به منزلی درآمدی بگو:
اللَّهُمَ «أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ».(4)
خدایا مرا در جایی پربرکت فرود آور [که] تو نیک ترین مهمان نوازانی.
آنگاه پیش از نشستن
ص: 110
وَ لَا تَخْرُجْ وَحْدَکَ فِی سَفَرٍ فَإِنْ فَعَلْتَ فَقُلْ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتِی وَ أَعِنِّی عَلَی وَحْدَتِی وَ أَدِّ غَیْبَتِی.
و یستحب أن یخرج معتما محنکا
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَنَا ضَامِنٌ لِمَنْ یَخْرُجُ یُرِیدُ سَفَراً مُعْتَمّاً تَحْتَ حَنَکِهِ أَنْ لَا یُصِیبَهُ السَّرَقُ وَ لَا الْغَرَقُ وَ لَا الْحَرَقُ (1).
و تأخذ معک شیئا من تربة الحسین علیه السلام و قل إذا أخذتها
اللَّهُمَّ هَذِهِ طِینَةُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ اتَّخَذْتُهَا حِرْزاً لِمَا أَخَافُ وَ مَا لَا أَخَافُ.
وَ رُوِیَ فِی صِفَةِ هَذَا الدُّعَاءِ مِنْ طَرِیقٍ أُخْرَی أَنَّکَ تَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَخَذْتُهُ مِنْ قَبْرِ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ فَاجْعَلْهُ لِی أَمْناً وَ حِرْزاً مِمَّا أَخَافُ وَ مِمَّا لَا أَخَافُ (2).
فَقَدْ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ خَافَ سُلْطَاناً أَوْ غَیْرَهُ وَ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ اسْتَعْمَلَ ذَلِکَ کَانَ حِرْزاً لَهُ (3) وَ إِذَا أَرَدْتَ السَّیْرَ نَهَاراً فَلْیَکُنْ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَ انْزِلْ وَسَطَهُ.
وَ إِنْ کَانَ لَیْلًا فَلْیَکُنْ سَیْرُکَ فِی آخِرِهِ فَإِنَّ الْأَرْضَ تُطْوَی مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ کَمَا رُوِیَ فَإِذَا أَرَدْتَ الرُّکُوبَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا اسْتَوَیْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَامِلُ عَلَی الظَّهْرِ وَ الْمُسْتَعَانُ عَلَی الْأَمْرِ اللَّهُمَّ بَلِّغْنَا بَلَاغاً یَبْلُغُ إِلَی خَیْرٍ بَلَاغاً یَبْلُغُ إِلَی رَحْمَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ وَ مَغْفِرَتِکَ اللَّهُمَّ لَا ضَیْرَ لَنَا إِلَّا ضَیْرُکَ وَ لَا خَیْرَ لَنَا إِلَّا خَیْرُکَ وَ لَا حَافِظَ غَیْرُکَ وَ تُسَبِّحُ اللَّهَ سَبْعاً وَ تَحْمَدُهُ سَبْعاً وَ تُهَلِّلُهُ سَبْعاً وَ تَقْرَأُ آیَةَ السُّخْرَةِ ثُمَّ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ.
و إن کان رکوبک فی سفینة فسیجی ء ذلک فی آخر هذا الفصل إن شاء الله تعالی.
ص: 109
دو رکعت نماز بگذار و بگو:
اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا خَیْرَ هَذِهِ الْبُقْعَةِ وَ أَعِذْنَا مِنْ شَرِّهَا اللَّهُمَّ أَطْعِمْنَا مِنْ جَنَاهَا وَ أَعِذْنَا مِنْ وَبَاهَا وَ حَبِّبْنَا إِلَی ...
پروردگارا، از نیکی این مکان بهره مندمان ساز و از گزندش محفوظمان دار. پروردگارا، از میوه هایش به ما بخوران و از بیماری وبایش مصونمان گردان. ما را نزد اهل این منزل محبوب گردان و نیکوکاران این جا را با ما دوست فرما.
نیز بگو:
أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ.. .
گواهی می دهم معبودی جز خدای یکتا و بی همتا نیست و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بنده و فرستاده ی اوست و علی علیه السّلام امیر المؤمنین و امامان از فرزندان وی پیشوا و رهبرند. ایشان را دوست دارم و از دشمنانشان بیزارم. خداوندا، خیر این مکان را از تو می خواهم و از زیانش به تو پناه می برم. خدایا، آغاز ورود ما را به این جا نیک و میانه اش را رستگاری و پایانش را کام یابی قرار ده.
و چون بر منزلی فرود آمدی که در آن از درنده می ترسی بگو:
أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ ...
گواهی می دهم که معبودی جز خدای یگانه نیست و او یکتاست و شریکی ندارد. فرمانروایی و ستایش از آن اوست و هر چه نیکی است به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست. خداوندا از شر هر درنده به تو پناه می برم.
چون از جانوران زهرناک زمین ترسیدی در مکانی که بیم از آن می رود بگو:
یَا ذَارِئَ مَا فِی الْأَرْضِ کُلِّهَا لِعِلْمِکَ بِمَا یَکُونُ مِمَّا ذَرَأْتَ لَکَ السُّلْطَانُ عَلَی کُلِّ مَنْ دُونَکَ ...
ای آفریننده ی همه آن چه در زمین است، چون همه ی حرکات آفریدگانت را زیر نظر داری و از آن آگاهی. بر تمامی آن چه غیر توست حکومت داری. خدایا از رسیدن زیان به بدنم به وسیله ی درندگان یا گزندگان یا پیش آمدن حادثه ای از بقیّه ی جنبندگان به تو و نیرویت که سر آمد هر چیز است، پناهنده ام. ای آفریننده ی آن به قدرت خود، آن را از من دور گردان و نگذار به من برسد و آن را بر من مسلّط مگردان و از گزند و آسیبش ایمنم بدار. ای خدا ای صاحب جهان بزرگ، مرا به نگهداری خودت احاطه فرما و به پوشش نگه دارنده ات از ترسگاه هایی که بیم دارم، ایمن ساز؛ ای مهربان.
و چون ذره ای از دشمنان و دزدان ترسیدی در همان مکان که از آن می ترسی بگو: یَا آخِذاً بِنَوَاصِی خَلْقِهِ وَ السَّابِقِ بِهَا إِلَی قُدْرَتِهِ وَ الْمُنْفِذَ فِیهَا حُکْمَهُ وَ خَالِقَهَا وَ جَاعِلَ قَضَائِهِ لَهَا ...
ای آن که سر رشته ی امور آفریدگان خود را به دست گرفته و آنان را به دایره ی قدرت خویش پیش رانده و حکم خود را در میانشان نافذ ساخته و آن ها را آفریده و قضا ی خود را بر آن ها چیره کرده ای، من به خاطر ناتوانی ام، بدخواهانی پیدا کرده ام و به خاطر چیرگی ات بر کسانی که در صدد فریب و آزارم هستند، به درگاه تو آمده ام. اگر میان من و ایشان فاصله اندازی همان آرزوی من است و اگر مرا تسلیم آنان کنی، نعمتی را که به من داده ای دگرگون می سازند. ای بهترین نعمت دهندگان، مگذار هیچ کس جز خودت نعمتی را که بخشایش توست دگرگون کند و تو هم آن را وارونه مساز. مگر نه آن است که تو پروردگار منی و زیانی را که به من می رسد می دانی؟ پس میان من و آسیب ایشان فاصله انداز؛ به حقّ هر چه که به آن، دعا را مستجاب می گردانی؛ ای خدا ای پروردگار جهانیان.
همچنین می گویی:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَی اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ أَسْلَمْتُ نَفْسِی وَ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی...
به نام خدا و به لطف خدا و از خدا و به سوی خدا و در راه (رضای) خدا. پروردگارا، خودم را به تو تسلیم کردم و روی به درگاهت آوردم و کارم را به تو واگذاردم؛ پس من و ایمانم را نگه دار و از آسیب هایی که از پیش رو و پشت سر و از راست و چپ و بالای سر
ص: 111
ثُمَّ تَسِیرُ وَ تَقُولُ فِی مَسِیرِکَ اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنَا وَ أَحْسِنْ تَسْیِیرَنَا وَ أَعْظِمْ عَاقِبَتَنَا وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَسِیرِی عَبَراً وَ صَمْتِی تَفَکُّراً وَ کَلَامِی ذِکْراً وَ تَقُولُ أَیْضاً فِی طَرِیقِکَ خَرَجْتُ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ بِغَیْرِ حَوْلٍ مِنِّی وَ لَا قُوَّةٍ لَکِنْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ بَرِئْتُ إِلَیْکَ یَا رَبِّ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بَرَکَةَ سَفَرِی هَذَا وَ بَرَکَةَ أَهْلِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ رِزْقاً حَلَالًا طَیِّباً تَسُوقُهُ إِلَیَّ وَ أَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَةٍ بِقُوَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی سِرْتُ فِی سَفَرِی هَذَا بِلَا ثِقَةٍ مِنِّی لِغَیْرِکَ وَ لَا رَجَاءٍ لِسِوَاکَ فَارْزُقْنِی فِی ذَلِکَ شُکْرَکَ وَ عَافِیَتَکَ وَ وَفِّقْنِی لِطَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا(1)
و کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا هبط سبح و إذا صعد کبر(2) وَ تَقُولُ إِذَا عَلَوْتَ تَلْعَةً(3) أَوْ أَکَمَةً أَوْ قَنْطَرَةً اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ لَکَ الشَّرَفُ عَلَی کُلِّ شَرَفٍ.
فَإِذَا بَلَغْتَ جِسْراً فَقُلْ حِینَ تَضَعُ قَدَمَکَ عَلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشَّیْطَانَ.
وَ إِذَا أَشْرَفْتَ عَلَی مَنْزِلٍ أَوْ قَرْیَةٍ أَوْ بَلَدٍ فَقُلِ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظَلَّتْ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا أَقَلَّتْ وَ رَبَّ الشَّیَاطِینِ وَ مَا أَضَلَّتْ وَ رَبَّ الرِّیَاحِ وَ مَا ذَرَتْ وَ رَبَّ الْبِحَارِ وَ مَا جَرَتْ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذِهِ الْقَرْیَةِ وَ خَیْرَ مَا فِیهَا وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهَا وَ شَرِّ مَا فِیهَا اللَّهُمَّ یَسِّرْ لِی مَا کَانَ فِیهَا مِنْ یُسْرٍ وَ أَعِنِّی عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِی یَا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ وَ یَا مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً.
فَإِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلًا فَقُلِ اللَّهُمَ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ وَ صَلِ
ص: 110
و پائینم تهدیدم می کنند، حفظم فرمای و به توان و نیرویت گزندها را از من دور ساز؛ زیرا هیچ جنبش و حرکتی نیست مگر به وسیله ی خداوند بلند مرتبه ی بزرگ.(1)
روایت21.
از امام زین العابدین علیه السّلام روایت شده است که فرمود: هر گاه این کلمات را گفته باشم، اگر جنّ و انس در برابر من جمع شوند، ترس و واهمه ای به خود راه نمی دهم.(2)
چون از جن یا شیطانی ترسیدی بگو: یَا اللَّهُ الْإِلَهُ الْأَکْبَرُ الْقَاهِرُ بِقُدْرَتِهِ جَمِیعَ عِبَادِهِ الْمُطَاعُ لِعَظَمَتِهِ عِنْدَ کُلِّ خَلِیقَتِهِ وَ الْمُمْضَی مَشِیَّتُهُ لِسَابِقِ...
ای خداوند که بزرگترین معبود هستی، با قدرت خود بر همه بندگان غلبه داری، و به جهت عظمتت همه آفرینش مطیع تو هستند، و به جهت قدرت پیشینت خواست تو در همه جا نافذ است، تو در هر شب و روزی تمام آفرینش خود را غذا می رسانی و اگر خواستی به چیزی آسیب برسانی هیچ کس نمی تواند جلوی آن را بگیرد، و اگر خواستی خوبی به کسی برسانی نیز هیچ کس نمی تواند مانع آن گردد. تمام آنچه به چشم می آید و آنچه به چشم نمی آید در دست توست. تو چنان کردی که جماعت جنیان و شیطان ها ما را می بینند و ما آنان را نمی بینیم، و من از نیرنگ آنان بیمناکم، ای عزیز به حقّ قدرت پیروز خود مرا از شرّ و زحمت آنان ایمنی بخش.
و در تمام احوالت برای حفظ جان خویش و به منظور اینکه به وطنت سالم بازگردی این دعا را می خوانی:
یَا جَامِعاً بَیْنَ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَی تَأَلُّفٍ مِنَ الْقُلُوبِ وَ شِدَّةِ تَوَاصُلٍ لَهُمْ فِی الْمَحَبَّةِ وَ یَا جَامِعاً بَیْنَ أَهْلِ...
ای خداوندی که دل اهل بهشت را الفت بخشیده ای، و آنان را با محبت به یک دیگر پیوند داده ای، و ای خدایی که عبادت کنندگان را از میان خلقت جمع نموده ای، و ای که اندوه هر شخص اندوهگینی را برطرف می کنی، و ای خدایی که هر تنهایی را آسان می گردانی، و ای مهربانترین مهربانان، مرا در تنهاییم مورد ترحم قرار داده، حفظم نموده و رنج و ناراحتیم را با جمع کردن بین من و دوستانم بر طرف کن و با مرگ من خاندان مرا از دیدن من محروم مکن و با مرگ خاندانم مرا از دیدن آنان محروم نکن، تو را با هر خواسته و دعایی می خوانم، مرا اجابت نما.
چون خواستی از منزلی کوچ کنی، دو رکعت نماز بگذار و با آن مکان و اهل آن وداع کن؛ چرا که هر مکانی اهالی ای از فرشتگان دارد. بگو: درود بر فرشتگان خدا که نگهبان اند! درود بر ما و بندگان نیکوکار خدا و نیز رحمت و برکات خدا [بر ما و ایشان باد]. و بگو: خداوندا، ما از این منزل کرچ کردیم و از تو راضی هستیم، پس تو نیز با رحمت خویش از ما راضی باش. و چون راه را گم کردی بگو: ای صالح و ای ابا صالح راه را به ما بنمایانید، خداوند شما را رحمت کند.(3)
روایت22.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: صالح موکل است بر بیابآنها و
ص: 112
رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ فَقُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا خَیْرَ هَذِهِ الْبُقْعَةِ وَ أَعِذْنَا مِنْ شَرِّهَا اللَّهُمَّ أَطْعِمْنَا مِنْ جَنَاهَا وَ أَعِذْنَا مِنْ وَبَاهَا وَ حَبِّبْنَا إِلَی أَهْلِهَا وَ حَبِّبْ صَالِحِی أَهْلِهَا إِلَیْنَا وَ قُلْ أَیْضاً أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ أَئِمَّةٌ أَتَوَلَّاهُمْ وَ أَبْرَأُ مِنْ أَعْدَائِهِمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذِهِ الْبُقْعَةِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهَا اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْ أَوَّلَ دُخُولِنَا هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ فَلَاحاً وَ آخِرَهُ نَجَاحاً.
وَ إِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلًا تَتَخَوَّفُ مِنْهُ السَّبُعَ فَقُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ سَبُعٍ.
فَإِذَا خِفْتَ شَیْئاً مِنْ هَوَامِّ الْأَرْضِ فَقُلْ فِی الْمَکَانِ الَّذِی یُخَافُ ذَلِکَ فِیهِ یَا ذَارِئَ مَا فِی الْأَرْضِ کُلِّهَا لِعِلْمِکَ بِمَا یَکُونُ مِمَّا ذَرَأْتَ لَکَ السُّلْطَانُ عَلَی کُلِّ مَنْ دُونَکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ مِنَ الضُّرِّ فِی بَدَنِی مِنْ سَبُعٍ أَوْ هَامَّةٍ أَوْ عَارِضٍ مِنْ سَائِرِ الدَّوَابِّ یَا خَالِقَهَا بِقُدْرَتِهِ ادْرَأْهَا عَنِّی وَ احْجُزْهَا وَ لَا تُسَلِّطْهَا عَلَیَّ وَ عَافِنِی مِنْ شَرِّهَا وَ بَأْسِهَا یَا اللَّهُ یَا ذَا الْعَالَمِ الْعَظِیمِ حُطْنِی بِحِفْظِکَ وَ أَجِنَّنِی بِسِتْرِکَ الْوَاقِی فِی مَخَاوِفِی یَا رَحِیمُ.
وَ إِذَا خِفْتَ شَیْئاً مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ اللُّصُوصِ فَقُلْ فِی الْمَکَانِ الَّذِی تَخَافُ ذَلِکَ فِیهِ یَا آخِذاً بِنَوَاصِی خَلْقِهِ وَ السَّابِقِ بِهَا إِلَی قُدْرَتِهِ وَ الْمُنْفِذَ فِیهَا حُکْمَهُ وَ خَالِقَهَا وَ جَاعِلَ قَضَائِهِ لَهَا غَالِباً إِنِّی مَکِیدٌ لِضَعْفِی وَ لِقُوَّتِکَ عَلَی مَنْ کَادَنِی تَعَرَّضْتُ لَکَ فَإِنْ حُلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَذَلِکَ مَا أَرْجُو وَ إِنْ أَسْلَمْتَنِی إِلَیْهِمْ غَیَّرُوا مَا بِی مِنْ نِعْمَتِکَ یَا خَیْرَ الْمُنْعِمِینَ لَا تَجْعَلْ أَحَداً مُغَیِّراً نِعَمَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَیَّ سِوَاکَ وَ لَا تُغَیِّرْهَا أَنْتَ رَبِّی قَدْ تَرَی الَّذِی نَزَلَ بِی فَحُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ شَرِّهِمْ بِحَقِّ مَا بِهِ تَسْتَجِیبُ الدُّعَاءَ یَا اللَّهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ تَقُولُ أَیْضاً بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَی اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اللَّهُمَّ عَلَیْکَ أَسْلَمْتُ نَفْسِی وَ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی فَاحْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمَانِ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ وَ مِنْ خَلْفِی وَ عَنْ یَمِینِی وَ عَنْ شِمَالِی وَ مِنْ فَوْقِی وَ مِنْ
ص: 111
حمزه موکل است بر دریاها(1)
و روایت شده وقتی راه را گم کردید به سمت راست متمایل شوید(2)
و وقتی چهارپایت در راه بر تو سخت گرفت در گوش راستش بخوان: «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ»(3)
{هر که در آسمآنها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.} وقتی بر کشتی سوار شدی صد تکبیر بخوان و صد صلوات بر محمد و خاندان محمد بفرست و صد مرتبه بر ستم پیشگان بر خاندان محمد لعنت فرست و بگو:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الصَّلَاةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ص وَ عَلَی الصَّادِقِینَ اللَّهُمَّ أَحْسِنْ مَسِیرَنَا وَ عَظِّمْ أُجُورَنَا ...
بسم اللَّه و باللَّه و درود بر پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و بر راست گویان. خدایا، سفر ما را نیکو و پاداشمان را بزرگ گردان. پروردگارا، به امید تو پراکنده شدیم و روی به تو آوردیم و به تو ایمان داریم و به رشته ی رحمت تو چنگ زده ایم و بر تو توکّل کرده ایم. بار الها، تو مورد اطمینان ما و امید و یاور مایی، آن چه را دوست نداریم بر ما وارد مساز. خداوندا، به یاری تو حرکت می کنیم و به راه خود ادامه می دهیم. پروردگارا، راه ما را آسان فرما و عافیت ما را بزرگ دار. در خانواده و اموالم تو به جای منی و تویی که مرا در آب و بر پشت [آب] می بری و {و [نوح] گفت: در آن سوار شوید. به نام خداست روان شدنش و لنگرانداختنش، بی گمان پروردگار من آمرزنده مهربان است.}(4) {و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند، و حال آنکه روز قیامت زمین یکسره در قبضه [قدرت] اوست، و آسمآنها درپیچیده به دست اوست؛ او منزّه است و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.}(5)
معبودا، تو گرامی ترین کسی هستی که مردمان به سوی او می روند و برای رسیدن به آستانه ی عظمت او کمر همّت می بندند. پس ای آقای من، تو بهترین میزبان و ارزشمندترین خواسته ی منی. برای هر دیدارکننده ارزشی قرار داده ای و برای هر آمده ای تحفه و پیش کشی داری. پس از تو می خواهم هدیه ی مرا آزادی ام از آتش جهنّم قرار دهی و تلاشم را بپذیر و به دوری ام از خاندانم ترحّم نما؛ بدون این که منّتی بر تو نهاده باشم؛ بلکه تو بر من منّت داری که راهی برای زیارت ولیّ ات برایم گشودی و فضیلت او را به من شناساندی و در شب و روزم نگه داری ام کردی تا به این جا رساندی. به تو امیدوارم؛ ناامیدم مگردان و به تو امید بسته ام؛ مأیوسم مکن. این سفرم را کفّاره ی گناهانم قرار ده. ای مهربان ترین مهربانان.(6)
توضیح
جزری گوید:(7)
، المدری و المدراة یعنی: وسیله ای که آن را از آهن یا چوب به شکل یکی از دندانه های شانه و درازتر از آن سازند که به وسیله آن موی درهم را باز می کنند و کسی آن را به کار می گیرد که شانه ندارد. قول حضرت علیه السلام به پایان رسید. « ما أقلت الأرض » یعنی: آنچه زمین از اعضا و جوارحم بر خود حمل می کند و سنگینیش بر روی آن است و غرض عمومیت بخشی است.
ص: 113
تَحْتِی وَ ادْفَعْ عَنِّی بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).
فَقَدْ رُوِیَ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا أُبَالِی إِذَا قُلْتُ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ لَوِ اجْتَمَعَ عَلَیَّ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ-(2)
وَ إِذَا خِفْتَ جِنّاً أَوْ شَیْطَاناً فَقُلْ یَا اللَّهُ الْإِلَهُ الْأَکْبَرُ الْقَاهِرُ بِقُدْرَتِهِ جَمِیعَ عِبَادِهِ الْمُطَاعُ لِعَظَمَتِهِ عِنْدَ کُلِّ خَلِیقَتِهِ وَ الْمُمْضَی مَشِیَّتُهُ لِسَابِقِ قُدْرَتِهِ أَنْتَ الَّذِی تَکْلَأُ مَا خَلَقْتَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لَا یَمْتَنِعُ مَنْ أَرَدْتَ بِهِ سُوءاً بِشَیْ ءٍ دُونَکَ مِنْ ذَلِکَ السُّوءِ وَ لَا یَحُولُ أَحَدٌ دُونَکَ بَیْنَ أَحَدٍ وَ بَیْنَ مَا تُرِیدُهُ مِنَ الْخَیْرِ کُلُّ مَا یُرَی وَ مَا لَا یُرَی فِی قَبْضَتِکَ وَ جَعَلْتَ قَبَائِلَ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ یَرَوْنَّا وَ لَا نَرَاهُمْ وَ أَنَا لِکَیْدِهِمْ خَائِفٌ فَآمِنِّی مِنْ شَرِّهِمْ وَ بَأْسِهِمْ بِحَقِّ سُلْطَانِکَ الْعَزِیزِ یَا عَزِیزُ- وَ تَقُولُ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِکَ هَذِهِ الدُّعَاءَ لِحِفْظِ نَفْسِکَ وَ رَدِّکَ إِلَی وَطَنِکَ سَالِماً یَا جَامِعاً بَیْنَ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَی تَأَلُّفٍ مِنَ الْقُلُوبِ وَ شِدَّةِ تَوَاصُلٍ لَهُمْ فِی الْمَحَبَّةِ وَ یَا جَامِعاً بَیْنَ أَهْلِ طَاعَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ یَا مُفَرِّجَ حُزْنِ کُلِّ مَحْزُونٍ وَ یَا مُسَهِّلَ کُلِّ غُرْبَةٍ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ارْحَمْنِی فِی غُرْبَتِی بِحُسْنِ الْحِفْظِ وَ الْکِلَاءَةِ وَ الْمَعُونَةِ وَ فَرِّجْ مَا بِی مِنَ الضِّیقِ وَ الْحُزْنِ بِالْجَمْعِ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَحِبَّائِی وَ لَا تَفْجَعْنِی بِانْقِطَاعِ رُؤْیَةِ أَهْلِی عَنِّی وَ لَا تَفْجَعْ أَهْلِی بِانْقِطَاعِ رُؤْیَتِی عَنْهُمْ بِکُلِّ مَسَائِلِکَ أَسْأَلُکَ وَ أَدْعُوکَ فَاسْتَجِبْ لِی- وَ إِذَا أَرَدْتَ الرَّحِیلَ مِنْ مَنْزِلٍ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ اللَّهَ بِالْحِفْظِ وَ وَدِّعِ الْمَوْضِعَ وَ أَهْلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ مَوْضِعٍ أَهْلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْحَافِظِینَ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ قُلِ اللَّهُمَّ قَدْ ارْتَحَلْنَا مِنْ مَنْزِلِنَا هَذَا وَ نَحْنُ عَنْکَ رَاضُونَ فَارْضَ عَنَّا بِرَحْمَتِکَ- وَ إِذَا ضَلَلْتَ عَنِ الطَّرِیقِ فَنَادِ یَا صَالِحُ وَ یَا أَبَا صَالِحٍ أَرْشِدُونَا إِلَی الطَّرِیقِ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ (3).
فَقَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الْبَرَّ مُوَکَّلٌ بِهِ صَالِحٌ وَ الْبَحْرَ مُوَکَّلٌ بِهِ
ص: 112
و جزری در این باره گفته: «الّلهم انی اعوذ بک من وعثاء السفر» یعنی از شدت و سختی سفر به تو پناه می برم و در مورد عبارت «و اعوذ بک من کآبة المنقلب» گفته: کآبة به معنای شکستن نفس از شدت اندوه و حزن است و معنای عبارت این می شود که به خدا پناه می برد از این که از سفر خود برگردد همراه با امری که موجب اندوه او را فراهم سازد که آن امر یا در سفرش به او رسیده و یا بعد از سفرش به او متوجه گشته مثل این که بدون حاجت روا شدن از سفر برگردد یا به مالش آفتی برسد یا این که بر اهل خود وارد شود و آنان را بیمار بیاید یا برخی از آنان را در بازگشت ببیند که از دست داده. پایان کلام جزری.
در عبارت «و سوء المنظر» کلمه «المنظر» مصدر میمی یا اسم مکان است و حاصل معنا اینست که به خدا پناه می برد از این که در سفر خود یا بعد از بازگشت از آن در اهل و مال و فرزندان خود امری ببیند که موجب ناراحتی اوست. «الأواء» به معنای سختی و تنگی معیشت است و «جماع الشیء» به کسر جیم به معنای محل جمع شدن یک چیز است و «حزانة الرجل» به ضم حاء عیال مرد را گویند که برای امر آنان محزون می گردد؛ و جزری در این باره گفته: در عبارت «و لم یجعلک الله بدار هوان و لا مضیعة» «المضیعة» به کسر ضاد بر وزن مُفعِلة و از ریشه ضیاع به معنای دور انداختن و خواری، گرفته شده گویا به معنای ضایع است؛ وقتی در این کلمه عین الفعل آن یاء مکسوره باشد، حرکت کسره آن به عین الفعل منتقل شده و یاء آن ساکن می شود و بر وزن «معیشت» می گردد.
و جزری در حدیث دعاء درباره معنای «بک أصول» گفته: یعنی به سبب تو من قهر و غلبه می یابم و «الصولة» به معنای حمله و جهش است. پایان کلام جزری.
و اما قول حضرت علیه السلام: «و بقدرتک یطول الطائل» محتمل است از طول به معنای فضل و انعام باشد و یا از مطاوله به معنای غلبه بر دشمن باشد.
«الامتیار» به معنای غذا طلب کردن است و گفته می شود: «امتار السیف» یعنی شمشیر را از نیام بیرون کشید و بنا بر هر دو تقدیر کلام مبتنی بر نوعی مجاز گویی است. عبارت «و أمرّها» ضمیر هاء به آیات و سوره هایی که گذشت بر می گردد و منظور از کشیدن آن بر جسد آنست که بعد از تلاوت آن آیات، مجازاً دست را به جسم خود بکشد یا این که ضمیر با تکیه بر قرینه مقامیّه به دست بر گردد؛
ص: 114
حَمْزَةُ(1)
وَ رُوِیَ إِذَا ضَلَلْتُمْ فَتَیَامَنُوا(2)
وَ إِذَا اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْکَ دَابَّتُکَ فِی الطَّرِیقِ فَاقْرَأْ فِی أُذُنِهَا الْیُمْنَی وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ فَإِذَا رَکِبْتَ فِی سَفِینَةٍ فَکَبِّرِ اللَّهَ تَعَالَی مِائَةَ تَکْبِیرَةٍ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ الْعَنْ ظَالِمِی آلِ مُحَمَّدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الصَّلَاةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی الصَّادِقِینَ اللَّهُمَّ أَحْسِنْ مَسِیرَنَا وَ
عَظِّمْ أُجُورَنَا اللَّهُمَّ بِکَ انْتَشَرْنَا وَ إِلَیْکَ تَوَجَّهْنَا وَ بِکَ آمَنَّا وَ بِحَبْلِکَ اعْتَصَمْنَا وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْنَا اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتُنَا وَ رَجَاؤُنَا وَ نَاصِرُنَا لَا تَحُلَّ بِنَا مَا لَا نُحِبُّ اللَّهُمَّ بِکَ نَحُلُّ وَ بِکَ نَسِیرُ اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنَا وَ أَعْظِمْ عَافِیَتَنَا أَنْتَ الْخَلِیفَةُ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ أَنْتَ الْحَامِلُ فِی الْمَاءِ وَ عَلَی الظَّهْرِ وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَیْرُ مَنْ وَفَدَ إِلَیْهِ الرِّجَالُ وَ شُدَّتْ إِلَیْهِ الرِّحَالُ وَ أَنْتَ سَیِّدِی أَکْرَمُ مَزُورٍ وَ مَقْصُودٍ وَ قَدْ جَعَلْتَ لِکُلِّ زَائِرٍ کَرَامَةً وَ لِکُلِّ وَافِدٍ تُحْفَةً فَأَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إِیَّایَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ اشْکُرْ سَعْیِی وَ ارْحَمْ مَسِیرِی مِنْ أَهْلِی بِغَیْرِ مَنٍّ مِنِّی عَلَیْکَ بَلْ لَکَ الْمِنَّةُ عَلَیَّ أَنْ جَعَلْتَ لِی سَبِیلًا إِلَی زِیَارَةِ وَلِیِّکَ وَ عَرَّفْتَنِی فَضْلَهُ وَ حَفِظْتَنِی فِی لَیْلِی وَ نَهَارِی حَتَّی بَلَّغْتَنِی هَذَا الْمَکَانَ وَ قَدْ رَجَوْتُکَ فَلَا تَقْطَعْ رَجَائِی وَ قَدْ أَمَّلْتُکَ فَلَا تُخَیِّبْ أَمَلِی وَ اجْعَلْ مَسِیرِی هَذَا کَفَّارَةً لِذُنُوبِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (3).
قال الجزری (4)
المدری و المدراة شی ء یعمل من حدید أو خشب علی شکل سن من أسنان المشط و أطول منه یسرح به الشعر المتلبد و یستعمله من لا مشط له انتهی قوله علیه السلام و ما أقلت الأرض أی ما تحمله و یقع ثقله علیها من جوارحی و الغرض التعمیم.
ص: 113
قول حضرت علیه السلام: «اللهم إنی أقدم بین یدی نسیانی و عجلتی» یعنی: در آغاز سفرم می گویم: «بسم الله و ماشاء الله» تا آنچه را به دلیل فراموشی و عجله از دستم می رود، جبران کنم؛ چرا که شایسته است هر یک از کارها مقرون به این دو ذکر باشد. قولش: «ذکرته أو نسیته» لفّ و نشر مشوّش دارد و احتمال دارد مراد از ذکر اعم از چیزی باشد که به سبب عجله ایجاد می شود.
سخنش: «و اطو لنا الأرض» شاید کنایه از آسانی حرکت در آن باشد.
سخن حضرت علیه السلام «من کل سبع ضار» ضارّ با تخفیف از «ضراوة» به معنای جرأت و حرص بر شکار است و «الحمة» با ضم حاء و فتح میم مخففه یعنی: زهر.
فیروزآبادی(1)
گوید: «المعقبات» یعنی: فرشتگان شب و روز. پایان. مؤلف می گوید: «المعقبات» در اینجا اشاره ای است به قول باری تعالی: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ»(2)
{برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند.} و فیروزآبادی(3) گوید: «النقد» با حروف متحرک نوعی درخت است.
قول حضرت علیه السلام: «و أدِّ غیبتی» اسناد مجازی است یعنی: مرا از غیبتم به خانواده ام پیوند ده.
قول حضرت «وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ» یعنی: ما را یارای آن نبود و «الظهر» مستعار است از آنچه بر آن سوار می شوند و «الضیر» یعنی: زیان.
قول حضرت علیه السلام «و ما جرت علی بناء المجرد» یعنی: آنچه از کشتی ها و حیوانات که در آن در حال سیر هستند یا آنچه جاری باشد همچون رودها، تأنیث هم به اعتبار معنای موصول یا بر اساس بنای تفعیل است؛ یعنی: آنچه دریاها از کشتی ها و غیره در آنجا جاری ساخته اند و «الجنی» نام میوه است که چیده می شود.
روایت23.
تهذیب الأحکام: از محمد بن فضل بغدادی روایت شده که گفته: به ابو الحسن عسکری علیه السلام نامه نوشتم: فدایت گردم. اگر ماه رمضان داخل شود و انسان دلش بخواهد به زیارت مرقد مطهر امام حسین علیه السلام و زیارت آرامگاه پدرت در بغداد برود، در منزل بماند تا اینکه ماه رمضان به پایان رسد سپس
ص: 115
و قال الجزری (1)
فیه اللهم إنی أعوذ بک من وعثاء السفر أی شدته و مشقته و قال فیه أعوذ بک من کآبة المنقلب الکآبة تغیر النفس بالانکسار من شدة الهم و الحزن (2)
و المعنی أنه یرجع من سفره بأمر یحزنه إما أصابه فی سفره و إما قدم علیه مثل أن یعود غیر مقضی الحاجة أو أصابت ماله آفة أو یقدم علی أهله فیجدهم مرضی أو قد فقد بعضهم انتهی.
قوله و سوء المنظر المنظر مصدر میمی أو اسم مکان و حاصله الاستعاذة من أن ینظر فی سفره أو بعد رجوعه فی أهله و ماله و ولده إلی شی ء یسوؤه و اللأواء الشدة و ضیق المعیشة و جماع الشی ء بالکسر مجمعه و حزانة الرجل بالضم عیاله الذین یتحزن لأمرهم و قال الجزری (3)
فیه و لم یجعلک الله بدار هوان و لا مضیعة المضیعة بکسر الضاد المفعلة من الضیاع الإطراح و الهوان کأنه فیه ضائع فلما کانت فیه عین الکلمة یاء و هی مکسورة نقلت حرکتها إلی العین فسکنت الیاء فصارت بوزن معیشة.
و قال فی حدیث الدعاء بک أصول أی أسطو و أقهر و الصولة الحملة و الوثبة انتهی (4).
و أما قوله علیه السلام و بقدرتک یطول الطائل فیحتمل أن یکون من الطول بمعنی الفضل و الإنعام أو من المطاولة بمعنی المغالبة علی العدو.
و الامتیار جلب الطعام و یقال امتار السیف أی استله و علی التقدیرین الکلام مبنی علی التجوز قوله و أمرها الضمیر راجع إلی الآیات و السور المتقدمة و المراد بإمرارها علی الجسد إمرار الید بعد تلاوتها علیه مجازا أو راجع إلی الید تعویلا علی قرینة المقام.
ص: 114
به زیارت آن بزرگواران برود یا اینکه در ماه رمضان به زیارت برود و افطار کند؟ حضرت در پاسخ نوشت: ماه رمضان فضیلت و پاداشی دارد که سایر ماه ها ندارند، پس وقتی این ماه داخل شد، باید به دنبال پایان آن بود.(1)
روایت24.
تهذیب الأحکام: از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عرض کردم: فدایت گردم، ماه رمضان داخل می شود و من بخشی از آن را روزه می دارم و سپس قصد زیارت مرقد امام حسین علیه السلام را می کنم و به زیارتش می روم؛ به نظر مبارک شما هنگام رفتن و آمدن روزه ام را افطار کنم یا اینکه در وطنم اقامت کنم تا اینکه در عید فطر افطار کنم و پس از یک یا دو روز افطار، زیارتش کنم؟ فرمود: بمان تا اینکه عید فطر برسد و ماه تمام شود. عرض کردم: فدایت گردم پس این کار بهتر است؟ فرمود: آری آیا در کتاب خدا نمی خوانی: «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»(2)
{هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد.} (3)
توضیح
این دو روایت اشاره دارند به عدم ترجیح افطار روزه برای زیارت آن بزرگواران علیهم السلام و روایات در تشویق به افطار برای رفتن به مکآنهایی که منزلتشان کمتر از زیارت گاه هاست، مثل تشییع مؤمن و استقبال از او نیز وارد شده است.
تشویق به زیارت امام حسین علیه السلام در شب های قدر و سایر شب های ماه وارد شده و این امر برای بیشتر مردم بدون افطار تحقق نمی یابد و بعید نیست این دو روایت حمل بر تقیه شود و خدا داند .
باب دوم : ثواب آباد سازی آرامگاه پیامبر و امامان صلوات الله علیهم و مواظبت بر آنها و زیارت آنها و اینکه فرشتگان آن بزرگواران علیهم السلام را زیارت می کنند
روایات
روایت1.
عیون أخبار الرضا علیه السلام، علل الشرائع: از وشاء روایت شده که شنیدم امام رضا علیه السلام می فرمود: هر امامی را عهدی و حقی بر گردن دوستان و شیعیان خود است و به درستی که از جمله تمامی وفا به عهد ایشان و حسن ادای وظیفه، زیارت قبور ایشان است، پس کسانی که ایشان را از روی رغبت و باور به آنچه بدان رغبت داشته اند زیارت کنند، امامان ایشان در روز قیامت شفیعان ایشان خواهند بود.(4)
ص: 116
قوله علیه السلام اللهم إنی أقدم بین یدی نسیانی و عجلتی أی أقول بسم الله و ما شاء الله فی أول سفری هذا لیکون تدارکا لما یفوت منی بعد ذلک بسبب النسیان و العجلة فإن کل فعل من الأفعال ینبغی أن یکون مقرونا بهذین القولین فقوله ذکرته أو نسیته نشر علی خلاف ترتیب اللف و یحتمل أن یکون المراد بالذکر أعم مما یکون بسبب العجلة.
قوله و اطو لنا الأرض لعله کنایة عن سهولة السیر فیها.
قوله علیه السلام من کل سبع ضار هو بالتخفیف من الضراوة بمعنی الجرأة و الحرص علی الصید و الحمة بضم الحاء و فتح المیم المخففة السم.
و قال الفیروزآبادی (1)
المعقبات ملائکة اللیل و النهار انتهی أقول المعقبات هنا إشارة إلی قوله تعالی لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ و قال الفیروزآبادی (2) النقد بالتحریک ضرب من الشجر.
قوله علیه السلام و أد غیبتی الإسناد مجازی أی أدنی إلی أهلی من غیبتی.
قوله وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ أی مطیقین و الظهر مستعار لما یرکب و الضیر الضرر.
قوله علیه السلام و ما جرت علی بناء المجرد أی ما جرت فیها من السفن و الحیوانات أو ما جری منها کالأنهار فالتأنیث باعتبار معنی الموصول أو علی بناء التفعیل أی ما أجرته البحار من السفن و غیرها و الجنی اسم ما یجتنی من الثمر.
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضَانَ عَلَی الرَّجُلِ فَیَقَعُ بِقَلْبِهِ زِیَارَةُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ زِیَارَةُ أَبِیکَ بِبَغْدَادَ فَیُقِیمُ فِی مَنْزِلِهِ حَتَّی یَخْرُجَ عَنْهُ شَهْرُ رَمَضَانَ ثُمَ
ص: 115
روایت2.
کامل الزیارات: از وشاء نظیر آن را زیارت کرده است.(1)
روایت3.
کامل الزیارات: از احمد بن ادریس نظیر آن روایت شده است.(2)
روایت4.
الکافی: از وشاء مثل آن را روایت کرده است.(3)
روایت5.
عیون أخبار الرضا علیه السلام، علل الشرائع: از زید شحّام روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ثواب کسی که یکی از شما را زیارت کند چیست؟ فرمود: مثل کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کند.(4)
روایت6.
کامل الزیارات: از ابن ابی الخطّاب مثل آن را زیارت کرده است.(5)
روایت7.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا هیچ چیز را بیشتر از فرشتگان نیافریده است و هر روز یا هر شب هفتاد هزار فرشته به بیت الله الحرام می آیند و آنجا را طواف می کنند، سپس به زیارت رسول الله صلی الله علیه و آله می آیند و سپس امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت می کنند و به آن جناب سلام می دهند، سپس به زیارت امام حسین علیه السلام می آیند و شب را در آنجا می مانند، وقتی صبح شد نردبانی برای آنان می گذارند تا از آن به آسمان عروج کنند و پس از آن دیگر هیچگاه باز نمی گردند.(6)
روایت8.
ثواب الأعمال: از داوود رقی روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: خداوند مخلوقاتی افزون تر از فرشتگان نیافریده است، به راستی که در هر شامگاه هفتاد هزار فرشته از آسمان فرود می آیند و آن شب را بر گرد خانه خدا طواف می کنند و بعد از طلوع فجر به زیارت قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روانه می شوند و بر آن حضرت سلام می کنند، سپس به زیارت قبر امیر المؤمنین علی علیه السّلام می شتابند و بر آن حضرت درود می فرستند، سپس به زیارت قبر امام حسن علیه السّلام می روند و بر آن جناب سلام می کنند، آنگاه به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام می شتابند و درود خود را نثار او می سازند، و پیش از
ص: 117
یَزُورُهُمْ أَوْ یَخْرُجُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ یُفْطِرُ فَکَتَبَ لِشَهْرِ رَمَضَانَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الْأَجْرِ مَا لَیْسَ لِغَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ فَإِذَا دَخَلَ فَهُوَ الْمَأْثُورُ(1).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَدْخُلُ عَلَیَّ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَصُومُ بَعْضَهُ فَیَحْضُرُنِی نِیَّةُ زِیَارَةِ قَبْرِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَزُورُهُ وَ أُفْطِرُ ذَاهِباً وَ جَائِیاً أَوْ أُقِیمُ حَتَّی أُفْطِرَ وَ أَزُورُهُ بَعْدَ مَا أُفْطِرُ بِیَوْمٍ أَوْ یَوْمَیْنِ فَقَالَ أَقِمْ حَتَّی تُفْطِرَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَهُوَ أَفْضَلُ قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَقْرَأُ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ (2).
هذان الخبران یدلان علی مرجوحیة إفطار الصوم لزیارتهم علیهم السلام و قد وردت الأخبار فی الترغیب علی الإفطار لما هو أقل فضلا منها کتشییع المؤمن و استقباله.
و قد ورد الحث علی زیارة الحسین علیه السلام فی لیالی القدر و غیرها من لیالی الشهر و لا یتأتی لأکثر الناس بدون الإفطار و لا یبعد حملهما علی التقیة و الله یعلم.
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِکُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِی عُنُقِ أَوْلِیَائِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِیَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِی زِیَارَتِهِمْ وَ تَصْدِیقاً بِمَا رَغِبُوا فِیهِ کَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(3).
ص: 116
طلوع آفتاب به آسمان عروج می کنند. آنگاه هفتاد هزار فرشته روز به زمین فرود می آیند و تا پیش از غروب آفتاب به طواف خانه خدا مشغول می گردند، سپس به زیارت قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می روند و درود خود را نثار او می کنند، سپس به زیارت قبر امیر المؤمنین علی علیه السّلام رفته و بر او درود می فرستند، پس از آن عازم زیارت قبر امام حسن مجتبی علیه السّلام شده و بر او سلام می کنند، سپس به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام نایل می گردند و بر او درود می فرستند، و پیش از آنکه آفتاب غروب کند به آسمان عروج می کنند.(1)
روایت9.
کامل الزیارات: از ابن محبوب نظیر آن روایت شده است.(2)
روایت10.
ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس یکی از ما را زیارت کند همچون کسی است که امام حسین علیه السلام را زیارت کرده است.(3)
روایت11.
کامل الزیارات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به زیارت ما آمدند و قبلاً امّ أیمن برای ما شیر و کره و خرما هدیه داده بود لذا به منظور پذیرائی از حضرت، آنها را مقابلش نهادیم، حضرت میل فرموده سپس ایستادند و به گوشه ای از خانه تشریف برده و چند رکعت نماز خواندند و در آخرین سجده به شدّت گریستند و احدی از ما به منظور گرامی داشت و تعظیم آن وجود مبارک درباره سبب گریستن او سؤال نکرد، ولی امام حسین علیه السّلام ایستاد و سپس در دامن رسول خدا نشست و عرض نمود: ای پدر به منزل ما وارد شدی و هیچ چیز ما را به مقدار ورود شما مسرور ننمود، سپس گریستی به طوری که ما را مغموم و محزون کردی، سبب گریستن شما چیست؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: پسرکم هم اکنون جبرئیل علیه السّلام نزد من آمد و به من خبر داد که شما را می کشند و قبور شما متفرق و پراکنده می گردد. حضرت سیّد الشهداء سلام اللَّه علیه عرض کرد: ای پدر چه ثوابی است برای کسی که این قبور متفرق و پراکنده را زیارت کند؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: پسرم زائرین شما گروهی از امّت من بوده که درخواستشان از زیارت شما حصول برکت می باشد و سزاوار است که من روز قیامت به نزدشان رفته و آنها را از هول و وحشت قیامت رهانیده و از گناهانی که کرده اند خلاصشان بنمایم و سپس حق تعالی آنها را در بهشت جای می دهد.(4)
روایت12.
کامل الزیارات: از علی بن ابی طالب
ص: 118
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ أَخِی وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ ابْنُ الْوَلِیدِ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْوَشَّاءِ: مِثْلَهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ: مِثْلَهُ (2).
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْوَشَّاءِ: مِثْلَهُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لِمَنْ زَارَ وَاحِداً مِنْکُمْ قَالَ کَمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ: مِثْلَهُ (5).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَهْبِطُ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَأْتُونَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ فَیَطُوفُونَ بِهِ ثُمَّ یَأْتُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یَأْتُونَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ الْحُسَیْنَ فَیُقِیمُونَ عِنْدَهُ فَإِذَا کَانَ السَّحَرُ وُضِعَ لَهُمْ مِعْرَاجٌ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ لَا یَعُودُونَ أَبَداً(6).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ کُلَّ مَسَاءٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ لَیْلَتَهُمْ حَتَّی إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ انْصَرَفُوا إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَعْرُجُونَ إِلَی السَّمَاءِ قَبْلَ أَنْ
ص: 117
علیه السلام مثل این حدیث را روایت کرده است.(1)
روایت13.
الأمالی شیخ طوسی: از حسین بن ابی غندر مثل آن را روایت کرده است.(2)
روایت14.
کامل الزیارات: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: هر گاه حضرت حسین بن علی علیهما السّلام بر پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم داخل می شدند حضرت او را به خود می چسباندند و سپس به امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمود: او را نگاه دار و پس از آن او را بوسیده و می گریستند. حسین علیه السّلام عرض می کرد: ای پدر چرا گریه می کنی؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرمود: فرزندم جاهای شمشیر را بوسیده و می گریم. حسین علیه السّلام عرضه می داشت: ای پدر من کشته خواهم شد؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرمود: بلی به خدا قسم تو و پدرت و برادرت جملگی کشته خواهید شد. عرض می نمود: پدر، قبور ما از هم متفرق و پراکنده می باشد؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرمود: بلی پسرم. عرض می کرد: از امّت شما چه کسانی به زیارت ما می آیند؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرمود: من و پدرت و برادرت و تو را زیارت نخواهد نمود مگر راست گویان از امّت من.(3)
توضیح
«المصدر» یعنی محل رجوع و «المصادر» کنایه است از قبور؛ زیرا بازگشت به آخرت از آنها صورت می گیرد و روشن تر آن است که این یک خطای نگارشی است و صحیح آن «مصارعنا» است چنانچه در روایت پیشین ذکر شده است .
روایت15.
کامل الزیارات: از زید شحام روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: پاداش کسی که قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند چیست؟ فرمود: همچون کسی است که خدا را در عرش خود ملاقات کند. گفت: عرضه داشتم: کسی که یکی از شما بزرگواران را زیارت کند چه؟ فرمود: همچون کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کرده باشد.(4)
روایت16.
کامل الزیارات: از محمد بن حسین علیه السلام نظیر این حدیث روایت شده است.(5)
روایت17.
الکافی: از سهل نظیر حدیث روایت شده و در آن آمده: ثواب کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را زیارت کند چیست؟(6)
روایت18.
کامل الزیارات: از عیسی بن راشد روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت گردم، ثواب کسی
ص: 119
تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ تَنْزِلُ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ نَهَارَهُمْ حَتَّی إِذَا دَنَتِ الشَّمْسُ لِلْغُرُوبِ انْصَرَفُوا إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ الْحَسَنِ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَعْرُجُونَ إِلَی السَّمَاءِ قَبْلَ أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ (1).
مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ زَارَ وَاحِداً مِنَّا کَانَ کَمَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام (3).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَهْدَتْ لَنَا أُمُّ أَیْمَنَ لَبَناً وَ زُبْداً وَ تَمْراً قَدَّمْنَا مِنْهُ فَأَکَلَ ثُمَّ قَامَ إِلَی زَاوِیَةِ الْبَیْتِ فَصَلَّی رَکَعَاتٍ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ سُجُودِهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَسْأَلْهُ أَحَدٌ مِنَّا إِجْلَالًا وَ إِعْظَاماً لَهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ فَقَعَدَ فِی حَجْرِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَهْ لَقَدْ دَخَلْتَ بَیْتَنَا فَمَا سُرِرْنَا بِشَیْ ءٍ کَسُرُورِنَا بِدُخُولِکَ ثُمَّ بَکَیْتَ بُکَاءً غَمَّنَا فَمَا أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَقَالَ یَا أَبَهْ فَمَا لِمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا عَلَی تَشَتُّتِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ أُولَئِکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یَزُورُونَکُمْ فَیَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ حَقِیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتِیَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوَالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ یُسْکِنُهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ(4).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ
ص: 118
که قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند و در آنجا دو رکعت نماز بگزارد چیست؟ فرمود: یک حج و یک عمره برای او نوشته شود. گفت: به حضرت عرض کردم: فدایت گردم، آیا ثواب هر کسی که به زیارت آرامگاه امامی برود که اطاعت از او واجب است، نیز چنین است؟ فرمود: همین طور است در مورد هر کسی که به زیارت قبر امامی برود که اطاعت از او واجب است.(1)
روایت19.
کامل الزیارات: از ابی علی حرانی روایت شده است: محضر مبارک امام صادق علیه السلام عرض کردم: ثواب کسی که قبر حضرت امام حسین علیه السلام را زیارت کند چیست؟ حضرت فرمود: کسی که به نزد قبر آن حضرت رفته و زیارتش کرده و آنجا دو یا چهار رکعت نماز بخواند خداوند متعال برای او یک حج و عمره می نویسد. راوی می گوید: عرض کردم: فدایت گردم، هر کسی که به زیارت قبر هر امام واجب الطاعة برود این اجر و ثواب را دارد؟ حضرت فرمود: همچنین است هر کسی که به زیارت قبر هر امام که اطاعتش واجب است برود.(2)
روایت20.
تهذیب الأحکام: از ابو عبدالله حرانی مثل همین حدیث روایت شده است.(3)
روایت21.
کامل الزیارات: از هارون بن مسلم مثل آن روایت شده است.(4)
روایت22.
فرحة الغری: از ابو عامر تبّانی واعظ اهل حجاز روایت شده که گفت: به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام رفتم و سؤال کردم که یا ابن رسول اللَّه! چه ثواب دارد کسی که مزار حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت کند و تربت آن حضرت را تعمیر نماید؟ فرمود که ای ابو عامر! پدرم از پدرش از جدّش حسین بن علی علیه السلام از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مرا خبر داد که حضرت سیّد المرسلین صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! و اللَّه که تو را در زمین عراق شهید خواهند کرد و در آنجا مدفون خواهی شد. گفتم: یا رسول اللَّه! چه ثواب دارد کسی که قبور ما را زیارت کند و آباد سازد و ملازمت آن نماید و تعاهد آن کند؟
ص: 120
علیه السلام: مِثْلَهُ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی بْنِ یَقْطِینٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّنْعَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اجْتَذَبَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَمْسِکْهُ ثُمَّ یَقَعُ عَلَیْهِ فَیُقَبِّلُهُ وَ یَبْکِی فَیَقُولُ یَا أَبَهْ لِمَ تَبْکِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ أُقَبِّلُ مَوْضِعَ السُّیُوفِ مِنْکَ وَ أَبْکِی قَالَ یَا أَبَهْ وَ أُقْتَلُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ أَبُوکَ وَ أَخُوکَ وَ أَنْتَ قَالَ یَا أَبَهْ فَمَصَادِرُنَا شَتَّی قَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَّ قَالَ فَمَنْ یَزُورُنَا مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ لَا یَزُورُنِی وَ یَزُورُ أَبَاکَ وَ أَخَاکَ وَ أَنْتَ إِلَّا الصِّدِّیقُونَ مِنْ أُمَّتِی (3).
المصدر المرجع و المصادر کنایة عن القبور لأنها منها الرجوع إلی الآخرة و الأظهر أنه تصحیف فمصارعنا کما مر فی الخبر السابق.
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لِمَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام قَالَ کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فِی عَرْشِهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا لِمَنْ زَارَ أَحَداً مِنْکُمْ قَالَ کَمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ: مِثْلَهُ (5).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ مَا لِمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّیْتُونِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عِیسَی بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا لِمَنْ
ص: 119
حضرت فرمود که یا ابا الحسن! به درستی که حق - سبحانه و تعالی - قبر تو و قبر فرزندان تو را بقعه هایی از بقعه های بهشت و عرصه ای از عرصه های جنّت گردانیده است و به درستی که خدای تعالی دل های برگزیدگان خلق و بندگان خاص خود را مشتاق و محبّ شما گردانیده است که در راه محبّت شما مشقت ها و آزارها خواهند کشید و ایشان قبور شما را عمارت کنند و از جهت تقرب به خدا و محبّت رسول او بسیار به زیارت قبور شما خواهند آمد؛ ای علی! ایشان به شفاعت من مخصوصند و در حوض کوثر بر من وارد خواهند شد و در بهشت ایشان به زیارت من خواهند آمد؛ یا علی! هر که قبور شما را معمور و آبادان دارد و تعاهد آن کند، چنان باشد که حضرت سلیمان بن داود را بر بنای بیت المقدس یاری کرده باشد و هر که قبور شما را زیارت کند چنان است که بعد از حج اسلام، هفتاد حج کرده باشد و چون از زیارت برگردد از گناهان پاک شده باشد مانند روزی که از مادر متولّد شده بود؛ پس خوشحال باش و محبّان و دوستان خود را به نعمت های بسیار بشارت ده و به چیزی چند که چشم ایشان را روشن کند که نه چشم ها دیده باشد و نه گوش ها شنیده باشد و نه در خاطر کسی خطور کرده باشد؛ و جمعی از اراذل مردمان و بدترین خلق خدا زیارت کنندگان شما را به سبب زیارت سرزنش کنند، چنان که زناکاران را به زنا سرزنش می کنند؛ این جماعت بدترین امّت منند؛ ایشان را شفاعت نخواهم کرد و در حوض کوثر بر من وارد نخواهند شد.(1)
روایت23.
فرحة الغری: از امام صادق علیه السلام نظیر آن را روایت کرده است.(2)
روایت24.
همچنین از احمد بن زکریا بن طهمان مثل آن را روایت کرده است.(3)
روایت25.
تهذیب الأحکام: از عبدالله بن محمد بلوی مثل حدیث را روایت کرده است.(4)
روایت26.
کامل الزیارات:
ص: 121
زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ صَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ قَالَ کُتِبَتْ لَهُ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَذَلِکَ کُلُّ مَنْ أَتَی قَبْرَ إِمَامٍ مُفْتَرَضٍ طَاعَتُهُ قَالَ وَ کَذَلِکَ کُلُّ مَنْ أَتَی قَبْرَ إِمَامٍ مُفْتَرَضٍ طَاعَتُهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مَتٍّ الْجَوْهَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْحَرَّانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ مَنْ أَتَاهُ وَ زَارَهُ وَ صَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کُتِبَتْ لَهُ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَذَلِکَ لِکُلِّ مَنْ أَتَی قَبْرَ إِمَامٍ مُفْتَرَضٍ طَاعَتُهُ قَالَ وَ کَذَلِکَ لِکُلِّ إِمَامٍ مُفْتَرَضٍ طَاعَتُهُ (2).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحَرَّانِیِّ: مِثْلَهُ (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ: مِثْلَهُ (4).
حة، [فرحة الغری] یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبَرَکَاتِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الصَّنْعَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَطْبَةَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الْأَحْوَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَامِرٍ التَّبَّانِیِّ وَاعِظِ أَهْلِ الْحِجَازِ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَمَرَ تُرْبَتَهُ قَالَ یَا أَبَا عَامِرٍ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ وَ اللَّهِ لَتُقْتَلَنَّ بِأَرْضِ الْعِرَاقِ وَ تُدْفَنُ بِهَا قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِمَنْ زَارَ قُبُورَنَا وَ عَمَرَهَا وَ تَعَاهَدَهَا؟
ص: 120
از عبد الرحمن بن مسلم روایت کرده که گفته است: بر حضرت موسی کاظم علیه السّلام داخل شده و محضر مبارکش عرض کردم: زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام بهتر است یا زیارت حضرت حسین بن علی علیهما السّلام یا فلان و فلان و یک یک ائمه علیهم السّلام را نام بردم؟ حضرت به من فرمود: ای عبد الرحمن، کسی که اوّل نفر ما را زیارت کند پس محقّقا آخرین ما را نیز زیارت کرده و بالعکس اگر آخرین نفر ما را زیارت کند اوّلین نفر از ما را نیز زیارت کرده، و کسی که اوّلین نفر ما را دوست بدارد قطعا آخرین ما را نیز دوست داشته و بالعکس اگر آخرین نفر ما را دوست بدارد اوّلین نفر را نیز دوست دارد و کسی که حاجتی از دوستان ما را روا کند گویا برای جمیع ما حاجتی را برآورده است، ای عبد الرحمن ما را دوست بدار و کسی که محب ما هست را نیز دوست بدار و دوستیت در راه ما باشد، برای ما دوست بدار و با ما دوستی کن و بخواه کسی را که ما را بخواهد و دشمن بدار کسی را که دشمن ما هست، آگاه باش کسی که ما را رد و انکار کند گویا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را که جدّ ما است انکار کرده و کسی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را انکار کند خدا را انکار کرده، آگاه باش ای عبد الرحمن کسی که نسبت به ما بغض و کینه داشته باشد پس نسبت به حضرت محمّد بغض دارد و کسی که نسبت به حضرت محمّد بغض داشته باشد نسبت به خدا بزرگ و بلند مرتبه بغض دارد و کسی که خدا بزرگ و بلند مرتبه را مبغوض داشت بر خدا است که او را به جهنّم داخل کرده و برایش یاوری نمی باشد.(1)
روایت27.
بشارة المصطفی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند هیچ مخلوقی را در شماره به اندازه فرشتگان نیافریده و هر روز هفتاد هزار فرشته به بیت المعمور می آیند و آن را طواف می کنند، پس از طواف آن به زمین فرود می آیند و کعبه را طواف می کنند، وقتی کعبه را طواف کردند به زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله می آیند و به آن حضرت سلام می دهند سپس به زیارت قبر امیر المؤمنین علیه السلام می آیند و بدان جناب سلام می کنند، سپس به قبر امام حسین علیه السلام می آیند و به آن حضرت سلام می دهند و سپس عروج می کنند و [فردا نیز] فرشتگانی دیگر [برای زیارت آن جنابان] به زمین هبوط می کنند تا روز قیامت.(2)
روایت28.
بشارة المصطفی: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی طولانی فرمود: خداوند جماعتی از فرشتگان را به سوی حضرت فاطمه سلام الله علیها فرستاده تا از روبرو و پشت سر و از راست و چپ آن حضرت را محافظت کنند و آنها
ص: 122
فَقَالَ لِی یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ قَبْرَکَ وَ قَبْرَ وُلْدِکَ بِقَاعاً مِنْ بِقَاعِ الْجَنَّةِ وَ عَرْصَةً مِنْ عَرَصَاتِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ نُجَبَاءَ مِنْ خَلْقِهِ وَ صَفْوَةٍ مِنْ عِبَادِهِ تَحِنُّ إِلَیْکُمْ وَ تَحْتَمِلُ الْمَذَلَّةَ وَ الْأَذَی فَیَعْمُرُونَ قُبُورَکُمْ وَ یُکْثِرُونَ زِیَارَتَهَا تَقَرُّباً مِنْهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ مَوَدَّةً مِنْهُمْ لِرَسُولِهِ أُولَئِکَ یَا عَلِیُّ الْمَخْصُوصُونَ بِشَفَاعَتِی الْوَارِدُونَ حَوْضِی وَ هُمْ زُوَّارِی غَداً فِی الْجَنَّةِ یَا عَلِیُّ مَنْ عَمَرَ قُبُورَکُمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَکَأَنَّمَا أَعَانَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَی بِنَاءِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَنْ زَارَ قُبُورَکُمْ عَدَلَ ذَلِکَ ثَوَابَ سَبْعِینَ حَجَّةً بَعْدَ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ وَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ حَتَّی یَرْجِعَ مِنْ زِیَارَتِکُمْ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ فَأَبْشِرْ وَ بَشِّرْ أَوْلِیَاءَکَ وَ مُحِبِّیکَ مِنَ النَّعِیمِ وَ قُرَّةِ الْعَیْنِ بِمَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ وَ لَکِنَّ حُثَالَةً مِنَ النَّاسِ یُعَیِّرُونَ زُوَّارَ قُبُورِکُمْ کَمَا تغیر [تُعَیَّرُ] الزَّانِیَةُ بِزِنَائِهَا أُولَئِکَ شِرَارُ أُمَّتِی لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِی وَ لَا یَرِدُونَ حَوْضِی (1).
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ السَّعِیدُ نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ طَهْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (2).
وَ قَالَ أَیْضاً أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ طُهْمَانَ: مِثْلَهُ (3).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْأَحْوَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ: مِثْلَهُ (4).
مل، [کامل الزیارات] أَحْمَدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْبَلَدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ الْبَکْرِیِّ عَنْ مَنْصُورِ
ص: 121
در دوران زندگی و پس از مرگ در قبر حضرت با او بوده اند و بر حضرت زهرا و بر پدر و همسر گرامی و فرزندانش علیهم السلام درود فراوان می فرستند، پس کسی که پس از وفاتم مرا زیارت کند گوئی فاطمه را زیارت کرده و هر کس فاطمه را زیارت کند گوئی مرا زیارت کرده و هر کس علی بن ابی طالب را زیارت کند گوئی فاطمه را زیارت کرده و هر کس حسن و حسین را زیارت کند گوئی علی را زیارت کرده و هر کس ذریه آن دو را زیارت کند گوئی آن دو بزرگوار را زیارت نموده است.(1)
روایت29.
الکافی: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی روز قیامت رسد بر روی عرش رحمان چهار تن از پیشینیان و چهار تن از پسینیان می ایستند. اما چهار نفری که از پیشینیانند نوح و ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام هستند و اما چهار نفری که از پسینیانند محمد و علی و حسن و حسین علیهم السلام هستند، سپس خوانی گسترده می شود و هر کس قبور ائمه را زیارت کند با ما بر سر آن خوان می نشیند. آگاه باشید که زائران قبر فرزندان من در درجه و منزلت برترین و مقرب ترین هستند.(2)
می گویم
شرح کامل حدیث با روایت صدوق رحمه الله در باب ثواب زیارت امام رضا علیه السلام ذکر خواهد شد و در آن آمده: سپس مطمار [=ریسمان] کشیده می شود.
روایت30.
الکافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! هر کس مرا در زمان حیات یا پس از مرگم یا تو را در حیات یا پس از مرگت یا پسرانت را در زمان حیات یا پس از مرگشان زیارت کند در روز قیامت من ضمانت می کنم که او را از بیم و سختی های آن نجات دهم تا اینکه او را با خودم در درجه خویش جای دهم.(3)
روایت31.
کامل الزیارات: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس مرا یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، من نیز در روز قیامت به دیدار او می روم و او را از هول و هراس آن نجات می دهم.(4)
ص: 123
بْنِ نَصْرٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الْکَاظِمِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ أَیُّمَا أَفْضَلُ الزِّیَارَةُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَوْ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ لِفُلَانٍ أَوْ فُلَانٍ وَ سَمَّیْتُ الْأَئِمَّةَ وَاحِداً وَاحِداً فَقَالَ لِی یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ مُسْلِمٍ مَنْ زَارَ أَوَّلَنَا فَقَدْ زَارَ آخِرَنَا وَ مَنْ زَارَ آخِرَنَا فَقَدْ زَارَ أَوَّلَنَا وَ مَنْ تَوَلَّی أَوَّلَنَا فَقَدْ تَوَلَّی آخِرَنَا وَ مَنْ تَوَلَّی آخِرَنَا فَقَدْ تَوَلَّی أَوَّلَنَا وَ مَنْ قَضَی حَاجَةً لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِنَا فَکَأَنَّمَا قَضَاهَا لِجَمِیعِنَا یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ أَحْبِبْنَا وَ أَحْبِبْ فِینَا وَ أَحْبِبْ لَنَا وَ تَوَلَّنَا وَ تَوَلَّ مَنْ یَتَوَلَّانَا وَ أَبْغِضْ مَنْ یُبْغِضُنَا أَلَا وَ إِنَّ الرَّادَّ عَلَیْنَا کَالرَّادِّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَدِّنَا وَ مَنْ رَدَّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ أَلَا یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ مَنْ أَبْغَضَنَا فَقَدْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً- وَ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا وَ مَنْ أَبْغَضَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُصْلِیَهُ النَّارَ وَ مَا لَهُ مِنْ نَصِیرٍ(1).
بشا، [بشارة المصطفی] ابْنُ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَأْتُونَ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَیَطُوفُونَ بِهِ فَإِذَا هُمْ طَافُوا بِهِ نَزَلُوا فَطَافُوا بِالْکَعْبَةِ فَإِذَا طَافُوا أَتَوْا قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ عَرَجُوا وَ یَنْزِلُ مِثْلُهُمْ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(2).
بشا، [بشارة المصطفی] أَبُو عَلِیِّ بْنُ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الصَّقَّالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ: إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَکَّلَ بِفَاطِمَةَ رَعِیلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَحْفَظُونَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهَا وَ مِنْ خَلْفِهَا وَ عَنْ یَمِینِهَا وَ عَنْ یَسَارِهَا وَ هُمْ مَعَهَا
ص: 122
روایت32.
بلد الأمین: روایت شده که هر کس پس از وفات امامی واجب الطاعة به زیارتش رود و در آنجا چهار رکعت نماز بگذارد یک حج و عمره برای او نوشته می شود.
روایت33.
مؤلف المزار الکبیر از وشاء روایت کرده است: محضر مبارک امام رضا علیه السلام عرض کردم: پاداش کسی که به زیارت قبر یکی از امامان برود چیست؟ فرمود: پاداش زیارت قبر آنان همچون پاداش کسی است که به زیارت قبر امام حسین علیه السلام برود. گوید: عرض کردم: و پاداش کسی که قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کند چیست؟ فرمود: به خدا سوگند بهشت است.(1)
روایت34.
از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرموده اند: هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند گوئی ما را در زمان حیاتمان زیارت کرده و هر کس با دشمن ما جهاد کند گوئی با ما جهاد کرده و هر کس با دوستدار ما دوستی کند ما را دوست داشته و هر کس مؤمنی را شاد کند ما را شاد کرده و هر کس به فقیر ما یاری رساند پاداشش بر عهده جدمان محمد صلی الله علیه و آله است.(2)
می گویم:
در یکی از کتاب های اصحاب معاصرمان دیدم نوشته بود: در کتاب تحریر العبادة از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرموده اند: هر کس از خانه خود قصد زیارت قبر امام واجب الطاعه ای را کند و یک درهم برای مخارج خود کنار بگذارد، چه در آن مخارج زیاده روی کند یا نکند، خداوند جل ذکره برای او هفتاد هزار حسنه می نویسد و هفتاد هزار گناه را از او پاک می کند و نام او را در دیوان راستگویان و شهدا می نویسد .
باب سوم : آداب زیارت و احکام روضه ها و برخی موارد نادر
آیات
فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً.(3)
{پای پوش خویش بیرون آور که تو در وادی مقدس «طُوی» هستی.}
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ
ص: 124
فِی حَیَاتِهَا وَ عِنْدَ قَبْرِهَا بَعْدَ مَوْتِهَا یُکْثِرُونَ الصَّلَاةَ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ بَنِیهَا فَمَنْ زَارَنِی بَعْدَ وَفَاتِی فَکَأَنَّمَا زَارَ فَاطِمَةَ وَ مَنْ زَارَ فَاطِمَةَ فَکَأَنَّمَا زَارَنِی وَ مَنْ زَارَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَکَأَنَّمَا زَارَ فَاطِمَةَ وَ مَنْ زَارَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَکَأَنَّمَا زَارَ عَلِیّاً وَ مَنْ زَارَ ذُرِّیَّتَهُمَا فَکَأَنَّمَا زَارَهُمَا(1).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ النَّیْشَابُورِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَعِیدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سُلَیْمَانَ الْمَازِنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ کَانَ عَلَی عَرْشِ الرَّحْمَنِ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْآخِرِینَ فَأَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّذِینَ هُمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ فَنُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ مِنَ الْآخِرِینَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام ثُمَّ یُمَدُّ الطَّعَامُ فَیَقْعُدُ مَعَنَا مَنْ زَارَ قُبُورَ الْأَئِمَّةِ أَلَا إِنَّ أَعْلَاهُمْ دَرَجَةً وَ أَقْرَبَهُمْ حَبْوَةً زُوَّارُ قَبْرِ وُلْدِی علیهم السلام (2).
سیأتی الخبر بتمامه بروایة الصدوق رحمه الله فی باب ثواب زیارة الرضا علیه السلام و فیه ثم یمد المطمار.
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی أَوْ زَارَکَ فِی حَیَاتِکَ أَوْ بَعْدَ مَوْتِکَ أَوْ زَارَ ابْنَیْکَ فِی حَیَاتِهِمَا أَوْ بَعْدَ مَوْتِهِمَا ضَمِنْتُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا حَتَّی أُصَیِّرَهُ مَعِی فِی دَرَجَتِی (3).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنْ یَحْیَی وَ کَانَ خَادِماً لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ زَارَنِی أَوْ زَارَ أَحَداً مِنْ ذُرِّیَّتِی زُرْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَنْقَذْتُهُ مِنْ أَهْوَالِهَا(4).
ص: 123
وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ. * إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ.(1)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید، و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود. کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است؛ آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است.}
تفسیر
می گویم: آیه اول اشاره دارد به گرامی داشت روضات مقدسه و در آوردن کفش در آنجا و بلکه به هنگام نزدیکی به آنجا به ویژه در طف[=کربلا] و غری[=نجف]، به خاطر آنچه روایت شده که آن درخت در کربلا بوده و غری قطعه ای از طور است و آیه دوم اشاره دارد بر لزوم فرو آوردن صدا در کنار آرامگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و بلند نکردن صدا نه به زیارت نه به غیر آن.
به خاطر آنچه روایت شده در مورد اینکه حرمت آن بزرگواران پس از مرگ همچون حرمتشان در زمان زندگانی آنها است، در کنار قبور سایر ائمه علیهم السلام نیز همین طور است به خاطر آنچه روایت شده مبنی بر اینکه حرمت آنان همچون حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله است.
روایات
روایت1.
آنچه کلینی رحمه الله با اسناد خود از امام محمد باقر علیه السلام در حدیثی طولانی روایت کرده که در آن خبر وفات امام حسن مجتبی صلوات الله علیه را ذکر می کند، مؤید این مطلب است، گفته است: چون نماز بر حضرت تمام شد داخل مسجدش بردند، چون بر سر قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نگاهش داشتند، به عایشه خبر بردند و به او گفتند، بنی هاشم جنازه حسن بن علی علیهما السلام را آورده اند تا در کنار رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دفن کنند، عایشه بر استری زین کرده نشست و شتافت - او نخستین زنی بود که از دوران اسلام بر زین نشست - آمد و ایستاد و گفت: فرزند خود را از خانه من بیرون برید، که نباید در اینجا چیزی دفن شود و حجاب پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله دریده شود.
حسین بن علی صلوات اللَّه علیهما فرمود: تو و پدرت از پیش حجاب پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله را دریدید و تو در خانه پیغمبر کسی را در آوردی که دوست نداشت نزدیک او باشد [مقصود ابو بکر و عمر است] و خداوند برای این کار، از تو باز خواست می کند. ای عایشه برادرم به من امر کرد که جنازه اش را نزدیک پدرش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برم تا با او تجدید عهد کند و بدان که برادر من از همه مردم به خدا و رسولش و معنی قرآن داناتر بود و نیز او داناتر از این بود که پرده رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را هتک کند؛ زیرا خدای تبارک و تعالی می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ»(2)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاقهای پیامبر مشوید، مگر آنکه به شما اجازه داده شود.} و تو بدون اجازه پیغمبر، مردانی را به خانه او راه دادی. خدای عز و جل فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ»(3){ای
کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید} در صورتی که به جان خودم سوگند که تو به خاطر پدرت و فاروقش [عمر] کنار گوش پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله کلنگ ها زدی با آنکه
ص: 125
لد، [بلد الأمین] رُوِیَ: أَنَّ مَنْ زَارَ إِمَاماً مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ صَلَّی عِنْدَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کُتِبَتْ لَهُ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ.
مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ، عَنْ شَیْخَیْهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الدُّورْیَسْتِیِّ ره وَ شَاذَانَ بْنِ جَبْرَئِیلَ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی الصَّدُوقِ مُحَمَّدِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ أَحَدٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ قَالَ لَهُ مِثْلُ مَنْ أَتَی قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْجَنَّةُ وَ اللَّهِ (1).
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ زَارَنَا فِی مَمَاتِنَا فَکَأَنَّمَا زَارَنَا فِی حَیَاتِنَا وَ مَنْ جَاهَدَ عَدُوَّنَا فَکَأَنَّمَا جَاهَدَ مَعَنَا وَ مَنْ تَوَلَّی مُحِبَّنَا فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنَا وَ مَنْ أَعَانَ فَقِیرَنَا کَانَ مُکَافَأَتُهُ عَلَی جَدِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ مُتَأَخِّرِی أَصْحَابِنَا قَالَ فِی کِتَابِ تَحْرِیرِ الْعِبَادَةِ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ نَوَی مِنْ بَیْتِهِ زِیَارَةَ قَبْرِ إِمَامٍ مُفْتَرَضٍ طَاعَتُهُ وَ أَخْرَجَ لِنَفَقَتِهِ دِرْهَماً وَاحِداً کَتَبَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لَهُ سَبْعِینَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ سَبْعِینَ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ کَتَبَ اسْمَهُ فِی دِیوَانِ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ أَسْرَفَ فِی تِلْکَ النَّفَقَةِ أَوْ لَمْ یُسْرِفْ.
طه: فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً (3)
الحجرات: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ
ص: 124
خدای عز و جل فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی»(1)
{کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دل هایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است؛ آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است.} به جان خودم که پدرت و فاروقش به سبب نزدیک کردن خودشان به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله او را آزار دادند و آن حقی را که خدا با زبان پیغمبرش به آنها امر کرده بود، رعایت نکردند، زیرا خدا مقرر فرموده که آنچه نسبت به مؤمنین در حال زنده بودنشان حرام است در حال مرده بودن آنها هم حرام است، به خدا ای عایشه! اگر دفن کردن حسن از نظر ما نزد پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله که تو آن را نمی خواهی، خدا آن را جایز کرده بود، می فهمیدی که او علی رغم میل تو در آنجا دفن می شد [ولی افسوس که کلنگ زدن نزد گوش پیغمبر از نظر ما جایز نیست].(2)
می گویم
این حدیث اشاره دارد به اینکه آن آداب و گرامی داشت و احترامی که در زمان زندگی آن جنابان شایسته بود رعایت شود، در روضات آنان نیز باید مراعات شود.
روایت2.
قرب الإسناد: از ازدی روایت شده که گفته است: از مدینه آهنگ منزل ابا عبدالله الحسین علیه السلام را کردیم و ابو بصیر بیرون از یکی از کوچه های مدینه به ما پیوست در حالی که جنب بود و ما نمی دانستیم تا اینکه به محضر حضرت ابا عبدالله علیه السلام وارد شدیم و به حضرت سلام کردیم. آنگاه حضرت سرش را بالا گرفت و رو به ابو بصیر فرمود: ای ابو بصیر! آیا نمی دانی که نباید جنب بر خانه های پیغمبران راخل شود؟ پس ابو بصیر بازگشت و ما داخل شدیم.(3)
روایت3.
علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در حال ایستاده آب نیاشام و قبر را طواف مکن و در آب ایستاده و راکد ادرار مکن؛ چه آن که هر کس یکی از این افعال را مرتکب شود و به امری گرفتار شود، فقط باید خودش را ملامت کند و آن کس که یکی از این افعال را به جا بیاورد از آن جدا نخواهد شد مگر خدا بخواهد.(4)
توضیح
احتمال دارد نهی از طواف به تعداد مخصوصی باشد که دور خانه کعبه می گردند.
در یکی از زیارات خواهد آمد: مگر اینکه دور شهادت گاه هایتان طواف کنیم و در یکی از روایات آمده: بر گوشه های قبر بوسه زن.
روایت4.
و کلینی
ص: 126
وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (1)
أقول:
الآیة الأولی تومئ إلی إکرام الروضات المقدسة و خلع النعلین فیها بل عند القرب منها لا سیما فی الطف و الغری لما روی أن الشجرة کانت فی کربلاء و أن الغری قطعة من الطور و الثانیة تدل علی لزوم خفض الصوت عند قبر النبی صلی الله علیه و آله و عدم جهر الصوت لا بالزیارة و لا بغیرها.
لما روی أن حرمتهم بعد موتهم کحرمتهم فی حیاتهم و کذا عند قبور سائر الأئمة علیهم السلام لما ورد أن حرمتهم کحرمة النبی صلی الله علیه و آله.
وَ یُؤَیِّدُ مَا ذَکَرْنَا مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ ره بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ وَفَاةَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ فَلَمَّا أَنْ صُلِّیَ عَلَیْهِ حُمِلَ فَأُدْخِلَ الْمَسْجِدَ فَلَمَّا أُوقِفَ عَلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَ عَائِشَةَ الْخَبَرُ وَ قِیلَ لَهَا إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا بِالْحَسَنِ لِیُدْفَنَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَتْ مُبَادِرَةً عَلَی بَغْلٍ بِسَرْجٍ فَکَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةٍ رَکِبَتْ فِی الْإِسْلَامِ سَرْجاً فَوَقَفَتْ فَقَالَتْ نَحُّوا ابْنَکُمْ عَنْ بَیْتِی فَإِنَّهُ لَا یُدْفَنُ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَا یُهْتَکُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ حِجَابُهُ فَقَالَ لَهَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَدِیماً هَتَکْتِ أَنْتِ وَ أَبُوکِ حِجَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَدْخَلْتِ بَیْتَهُ مَنْ لَا یُحِبُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرْبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ سَائِلُکِ عَنْ ذَلِکِ یَا عَائِشَةُ إِنَّ أَخِی أَمَرَنِی أَنْ أُقَرِّبَهُ مِنْ أَبِیهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیُحْدِثَ بِهِ عَهْداً وَ اعْلَمِی أَنَّ أَخِی أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ مِنْ أَنْ یَهْتِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَیْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرِّجَالَ بِغَیْرِ إِذْنِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِ وَ لَعَمْرِی لَقَدْ ضَرَبْتِ أَنْتِ لِأَبِیکِ وَ فَارُوقِهِ عِنْدَ أُذُنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَعَاوِلَ وَ قَالَ اللَّهُ
ص: 125
از محمد بن ابی العلاء روایت کرده که گفته است: بعد از آنکه یحیی بن اکثم قاضی سامرا را آزمایش کردم و با او مباحثه و گفتگو نمودم و رفت و آمد کردم و راجع به علوم آل محمد از او پرسیدم شنیدم که می گفت: روزی داخل [مسجد مدینه] شدم و قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را طواف می کردم، در آن میان محمد بن علی الرضا علیه السلام را دیدم که مشغول طواف بود، در باره مسائلی که در نظرم بود، با او مناظره کردم، همه را به من جواب داد... ادامه روایت.(1)
احوط آن است که تنها برای خواندن دعاها و اعمال منقوله آن را طواف کند و اگرچه می توان نهی را به قبر غیر معصوم اختصاص داد اگر روایتی آشکار در مخالفت با طواف کردن وجود داشته باشد و احتمال دارد مراد از طواف نفی شده در اینجا تغوط باشد .
در النهایة(2)
گفته است: «الطوف» یعنی: غائط ناشی از غذا و این حدیث نیز از این ریشه است: نهی شده از عمل سخن گفتن دو نفر که مشغول تغوط یعنی به وقت غائط و روایاتی این وجه را تأیید می کند:
روایت5.
کلینی به سند صحیح از محمد بن مسلم از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر کس در کنار قبری تخلی یا ایستاده بول کند یا در آبی راکد بول نماید یا با یک کفش راه رود یا ایستاده آب بنوشد یا تنها در خانه ای بماند یا با وجود بوی چربی و گوشت در دستش بخوابد، و آسیبی از سوی شیطان به او برسد، این آسیب از جان او نرود مگر اینکه خدا بخواهد و سریع ترین تأثیری که شیطان بر انسان می گذارد در یکی از این حالات است.(3)
روایت6.
از محمد بن مسلم راوی این حدیث، از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام روایت شده که فرمود: ایستاده آب ننوش و در آب گوارا بول مکن و دور قبر طواف مکن و در خانه به تنهایی خلوت مکن و با یک کفش راه مرو؛ چرا که سریع ترین زمان ممکن برای فریب بنده از سوی شیطان زمانی است که در یکی از این حالات باشد و فرمود: اگر در این حال به کسی چیزی رسد از او جدا نخواهد شد مگر اینکه خدای عزوجل بخواهد.(4)
تمام موارد موجود در این روایت در روایت پیشین نیز بود مگر این سخنش: دور
ص: 127
عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی وَ لَعَمْرِی لَقَدْ أَدْخَلَ أَبُوکِ وَ فَارُوقُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُرْبِهِمَا مِنْهُ الْأَذَی وَ مَا رَعَیَا مِنْ حَقِّهِ مَا أَمَرَهُمَا اللَّهُ بِهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْیَاءً وَ تَاللَّهِ یَا عَائِشَةُ لَوْ کَانَ هَذَا الَّذِی کَرِهْتِیهِ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ عِنْدَ أَبِیهِ علیهما السلام جَائِزاً فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَیُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ مَعْطِسُکِ (1).
هذا الخبر یدل علی أنه ینبغی أن یراعی فی روضاتهم ما کان ینبغی أن یراعی فی حیاتهم من الآداب و التعظیم و الإکرام.
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ قَالَ: خَرَجْنَا مِنَ الْمَدِینَةِ نُرِیدُ مَنْزِلَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَحِقَنَا أَبُو بَصِیرٍ خَارِجاً مِنْ زُقَاقٍ مِنْ أَزِقَّةِ الْمَدِینَةِ وَ هُوَ جُنُبٌ وَ نَحْنُ لَا عِلْمَ لَنَا حَتَّی دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا بَصِیرٍ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِلْجُنُبِ أَنْ یَدْخُلَ بُیُوتَ الْأَنْبِیَاءِ فَرَجَعَ أَبُو بَصِیرٍ وَ دَخَلْنَا(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَطُفْ بِقَبْرٍ وَ لَا تَبُلْ فِی مَاءٍ نَقِیعٍ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ مَنْ فَعَلَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ لَمْ یَکُنْ یُفَارِقُهُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ (3).
یحتمل أن یکون النهی عن الطواف بالعدد المخصوص الذی یطاف بالبیت.
و سیأتی فی بعض الزیارات إلا أن نطوف حول مشاهدکم و فی بعض الروایات قبل جوانب القبر.
وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 126
قبری طواف نکن و به جای آن در روایت اول تخلی بر روی قبر وجود دارد به ویژه با وجود اتحاد راوی و مشترک بودن مفسده ای که بر هر دو مترتب است، این گمان قوی را در ذهن ایجاد می کند که «طوف» در اینجا به معنی تخلی است. مشترک بودن مفسده نیز همین طور است و سایر خصوصیات بین روایت حلبی و روایت اول اشاره دارد به اینکه «طوف» در آن نیز به همین معناست و گمان نمی کنم پس از تأمل درست در این سه روایت تردیدی داشته باشی که واضح ترین برداشت، برداشتی است که ما ذکر کردیم .
روایت7.
علل الشرائع: از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: محضر مبارک امام علیه السّلام عرض کردم: آیا بین قبور می توان نماز خواند؟ حضرت فرمود: قبور را در دو طرف خود قرار بده و هیچ قبری را در نماز قبله خود مکن؛ زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از آن نهی نموده و فرمود: قبر مرا قبله و مسجد خود قرار ندهید؛ زیرا حق تبارک و تعالی کسانی را که قبور انبیائشان را مساجد خود نموده اند لعن فرموده است.(1)
روایت8.
الإحتجاج: حمیری به ناحیه مقدسه نامه نوشت و در مورد کسی که قبور ائمه علیهم السلام را زیارت می کند سؤال کرد که آیا جایز است بر روی قبر سجده کند یا نه و آیا جایز است که کسی که کنار برخی از قبور آن بزرگواران علیهم السلام نماز می گذارد پشت قبر بایستد و قبر را قبله قرار دهد یا کنار رأس قبر یا پای آن بایستد و آیا جایز است پیش از قبر بایستد و نماز بگزارد و قبر را پشت سر خود قرار دهد یا نه؟ حضرت پاسخ داد: پاسخ فرمود: امّا سجده بر قبر در هیچ نافله و فریضه و زیارتی جایز نیست و آن چیزی که باید بدان عمل شود گذاردن گونه راست بر قبر می باشد. و امّا نمازی که پشت قبر بوده و آن را روبروی خود قرار دهد نماز در روبرو و سمت راست و سمت چپ قبر جایز نیست، زیرا بر امام علیه السّلام نه می توان مقدّم شد و نه مساوی.(2)
توضیح
ممکن است روایت سابق را حمل بر تقیه کرد یا حمل بر اینکه جایز نیست قبور آن بزرگواران را به مثابه کعبه به عنوان قبله خویش برگرفت که از هر طرف به آن رو می کنند و برخی اصحاب روایت اول را حمل بر نماز جماعت و روایت دوم را حمل بر نماز فرادی کرده اند و روایات مؤید روایت دوم در باب های زیارات خواهد آمد.
روایت9.
المصباح کفعمی: در اثنای غسل زیارت، ذکری را که ابن عیاش در کتاب الأغسال عنوان کرده، می گوید:
ص: 128
الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَیِّبٍ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: سَمِعْتُ یَحْیَی بْنَ أَکْثَمَ قَاضِیَ سَامَرَّاءَ بَعْدَ مَا جَهَدْتُ بِهِ وَ نَاظَرْتُهُ وَ حَاوَرْتُهُ وَ وَاصَلْتُهُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ عُلُومِ آلِ مُحَمَّدٍ قَالَ بَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ دَخَلْتُ أَطُوفُ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَأَیْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام یَطُوفُ بِهِ فَنَاظَرْتُهُ فِی مَسَائِلَ عِنْدِی فَأَخْرَجَهَا إِلَیَّ الْخَبَرَ(1).
و الأحوط أن لا یطوف إلا للإتیان بالأدعیة و الأعمال المأثورة و إن أمکن تخصیص النهی بقبر غیر المعصوم إن کان معارض صریح و یحتمل أن یکون المراد بالطواف المنفی هنا التغوط.
قال فی النهایة(2)
الطوف الحدث من الطعام و منه الحدیث نهی عن متحدثین علی طوفهما أی عند الغائط و یؤید هذا الوجه.
أَنَّهُ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَخَلَّی عِنْدَ قَبْرٍ أَوْ بَالَ قَائِماً أَوْ بَالَ فِی مَاءٍ قَائِمٍ أَوْ مَشَی فِی حِذَاءٍ وَاحِدٍ أَوْ شَرِبَ قَائِماً أَوْ خَلَّی فِی بَیْتٍ وَحْدَهُ أَوْ بَاتَ عَلَی غَمَرٍ فَأَصَابَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّیْطَانِ لَمْ یَدَعْهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ وَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ الشَّیْطَانُ إِلَی الْإِنْسَانِ وَ هُوَ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْحَالاتِ (3).
مَعَ أَنَّهُ رُوِیَ أَیْضاً بِسَنَدٍ آخَرَ فِیهِ ضَعْفٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ رَاوِی هَذَا الْحَدِیثِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تَشْرَبْ وَ أَنْتَ قَائِمٌ وَ لَا تَبُلْ فِی مَاءٍ نَقِیعٍ وَ لَا تَطُفْ بِقَبْرٍ وَ لَا تَخْلُ فِی بَیْتٍ وَحْدَکَ وَ لَا تَمْشِ بِنَعْلٍ وَاحِدَةٍ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ أَسْرَعُ مَا یَکُونُ إِلَی الْعَبْدِ إِذَا کَانَ عَلَی بَعْضِ هَذِهِ الْحَالاتِ وَ قَالَ إِنَّهُ مَا أَصَابَ أَحَداً شَیْ ءٌ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فَکَادَ أَنْ یُفَارِقَهُ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (4).
فإن کون کل ما فی هذا الخبر موجودا فی الخبر السابق سوی قوله لا تطف
ص: 127
اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ نَجِّنِی مِنْ کُلِّ کَرْبٍ وَ ذَلِّلْ لِی کُلَّ صَعْبٍ إِنَّکَ نِعْمَ الْمَوْلَی وَ نِعْمَ الرَّبُّ رَبُّ...
خداوندا مرا از هر گناه پاک فرما و مرا از هر گرفتاری نجات بخش و هر سختی را برایم کوچک گردان که به راستی تو چه خوب مولا و چه خوب پروردگاری هستی. پروردگار هر خشک و تر.
نیز ذکری را که در غسل زیارت روایت شده می گوئی:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ اللَّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ...
به نام خدا و به قدرت خدا. خداوندا آن را مایه روشنایی و پاکیزگی و محافظ و شفایی از هر درد و آفت و بیماری برای من قرار ده. خدایا به وسیله این غسل قلبم را پاک فرما و سینه ام را بگشای و کارم را آسان گردان.(1)
روایت10.
کامل الزیارات: از محمّد بن اسماعیل بن بزیع، از برخی اصحابش به طور مرفوعه از ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السّلام نقل کرده، وی گفت: محضر مبارک حضرت عرض کردم: ما در مکّه یا در مدینه یا در حائر و یا در جاهایی که امید فضل در آن می رود می باشیم، بسا یکی از ما برای وضو از مکانش خارج شده دیگری جایش را اتخاذ می کند حکم آن چیست؟ حضرت فرمود: کسی که جایی را زودتر بگیرد، در آن روز و شب وی به آن مکان سزاوارتر می باشد.(2)
روایت11.
کامل الزیارات: از ابن عیسی مثل آن را روایت کرده است.(3)
روایت12.
تهذیب الأحکام: ابن عیسی نظیر حدیث را روایت کره است.(4)
توضیح
ظاهر روایت بقای حق اوست هر چند که بار و بنه اش در آنجا نمانده باشد. برخی اصحاب آن را حمل بر زمانی کرده اند که بار سفرش در آنجا باقی بماند. قید زدن روز و شب یا بر این اساس است که غالبا انسان در چنین مکانی بیشتر از این زمان نمی ماند یا گفته می شود: به دلیل اینکه با ماندن انسان در آن مکان نیز حق او بیشتر از آن زمان باقی نمی ماند.
شهید ثانی رحمه الله گفته است: اختلافی در این مورد وجود ندارد که با انتقال از آنجا به نیت ترک گفتن ولایت و سرپرستی او بر آن مکان تمام می شود اما با خروج او از آن مکان با نیت بازگشت به آنجا، اگر رحلش در آنجا باقی مانده بود و آن بخشی از کالاهای اوست هر چند اندک باشد، در این صورت او به آن مکان سزاوارتر است به سبب وجود نصّ بر آن در اینجا.
در الذکری آن را مقید کرده به اینکه زمان رفتن او به طول نیانجامد، در غیر این صورت حقش نیز از بین می رود و اگر رحلش باقی نمانده باشد، اگر رفتن او به غیر ضرورت باشد فی المشهور حق او مطلقا از بین می رود و اگر رفتن او برای ضرورتی باشد مثل تجدید طهارت و از بین بردن نجاست و قضای حاجت، در بطلان حق او دو وجه وجود دارد. پایان.
روایت13.
کامل الزیارات: کلینی
ص: 129
بقبر مع أن فیه مکانه من تخلی علی قبر لا سیما مع اتحاد الراوی و اشتراک المفسدة المترتبة فیهما ما یورث ظنا قویا بکون الطوف هنا بمعنی التخلی و کذا اشتراک المفسدة و سائر الخصال بین خبر الحلبی و الخبر الأول یدل علی أن الطوف فیه أیضا بهذا المعنی و لا أظنک ترتاب بعد التأمل الصادق فی الأخبار الثلاثة فی أن الأظهر ما ذکرنا.
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الصَّلَاةُ بَیْنَ الْقُبُورِ قَالَ صَلِّ بَیْنَ خِلَالِهَا وَ لَا تَتَّخِذْ شَیْئاً مِنْهَا قِبْلَةً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ ذَلِکَ وَ قَالَ لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِی قِبْلَةً وَ لَا مَسْجِداً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَنَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِیَائِهِمْ مَسَاجِدَ(1).
ج، [الإحتجاج]: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ یَسْأَلُ عَنِ الرَّجُلِ یَزُورُ قُبُورَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَسْجُدَ عَلَی الْقَبْرِ أَمْ لَا وَ هَلْ یَجُوزُ لِمَنْ صَلَّی عِنْدَ بَعْضِ قُبُورِهِمْ علیهم السلام أَنْ یَقُومَ وَرَاءَ الْقَبْرِ وَ یَجْعَلَ الْقَبْرَ قِبْلَةً أَمْ یَقُومُ عِنْدَ رَأْسِهِ أَوْ رِجْلَیْهِ وَ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَتَقَدَّمَ الْقَبْرَ وَ یُصَلِّیَ وَ یَجْعَلَ الْقَبْرَ خَلْفَهُ أَمْ لَا فَأَجَابَ علیه السلام أَمَّا السُّجُودُ عَلَی الْقَبْرِ فَلَا یَجُوزُ فِی نَافِلَةٍ وَ لَا فَرِیضَةٍ وَ لَا زِیَارَةٍ وَ الَّذِی عَلَیْهِ الْعَمَلُ أَنْ یَضَعَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی الْقَبْرِ وَ أَمَّا الصَّلَاةُ فَإِنَّهَا خَلْفَهُ وَ یَجْعَلُ الْقَبْرَ أَمَامَهُ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُصَلِّیَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَا عَنْ یَمِینِهِ وَ لَا عَنْ یَسَارِهِ لِأَنَّ الْإِمَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ لَا یُتَقَدَّمُ عَلَیْهِ وَ لَا یُسَاوَی (2).
یمکن حمل الخبر السابق علی التقیة أو علی أنه لا یجوز أن یجعل قبورهم بمنزلة الکعبة قبلة یتوجه إلیها من کل جانب و من الأصحاب من حمل الخبر الأول علی الصلاة جماعة و الخبر الثانی علی الصلاة فرادی و سیأتی الأخبار المؤیدة للخبر الثانی فی أبواب الزیارات.
کف، [المصباح للکفعمی]: یَقُولُ فِی أَثْنَاءِ غُسْلِ الزِّیَارَةِ مَا ذَکَرَهُ ابْنُ عَیَّاشٍ فِی کِتَابِ الْأَغْسَالِ:
ص: 128
از زیاد بن ابی الحلال از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ پیغمبر و هیچ جانشین پیغمبری بیش از سه روز روی زمین باقی نمی ماند سپس روح و استخوان و گوشت او را به آسمان می برند، و مردم به اماکن و مواضعی که آثار ایشان هست [یعنی قبورشان] رفته و از دور به ایشان ابلاغ سلام می شود و از نزدیک در مواضع آثارشان سلامشان را به ایشان می شنوانند.(1)
روایت14.
تهذیب الأحکام: از احمد بن محمّد مثل همین حدیث را نقل کرده است.(2)
روایت15.
مصباح الزائر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس امام واجب الطاعه ای را پس از وفات زیارت کند و کنار قبرش چهار رکعت نماز بگزارد برای او یک حج و یک عمره نوشته می شود.
روایت16.
رجال کشی: از بکیر روایت شده که گفت: ابا بصیر مرادی را دیدم و گفتم: قصد رفتن به کجا را داری؟ گفت: می خواهم به زیارت مولایت بروم. گفتم: من در پی ات می آیم، پس با من به راه افتاد و بر محضر حضرت وارد شدیم و حضرت چشم تیز کرد و فرمود: اینگونه به خانه های پیامبران وارد می شوی در حالی که جنب هستی؟ گفت: به خدا پناه می برم از خشم خدا و خشم تو. فرمود: از خدا طلب آمرزش می کنم و باز نمی گردم. ابو عبدالله برقی آن را از بکیر نقل کرده است.(3)
توضیح
از این خبر امتناع دخول جُنب به مشاهد آن جنابان فهمیده می شود به خاطر آنچه روایات بدان اشاره دارند مبنی بر اینکه حرمت آنان پس از مرگ همچون حرمت آنان در زمان زندگی آن بزرگواران است و عمومات دال بر گرامی داشت و بزرگداشت آنان مؤید این مطلب است، بلکه احوط عدم دخول حائض و نفساء بر آنجا نیز هست.
روایت17.
تهذیب الأحکام: از عطیه ابزاری روایت شده که شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: پیکر هیچ پیامبر یا جانشین پیامبری بیش از چهل روز در زمین باقی نمی ماند.(4)
توضیح
می توان این روایت را با روایت پیشین جمع کرد به این صورت که اکثر ابدان مطهر را بعد از
ص: 130
اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ نَجِّنِی مِنْ کُلِّ کَرْبٍ وَ ذَلِّلْ لِی کُلَّ صَعْبٍ إِنَّکَ نِعْمَ الْمَوْلَی وَ نِعْمَ الرَّبُّ رَبُّ کُلِّ یَابِسٍ وَ رَطْبٍ- وَ تَقُولُ أَیْضاً مَا رُوِیَ فِی غُسْلِ الزِّیَارَةِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ اللَّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِی وَ سَهِّلْ بِهِ أَمْرِی (1).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ نَکُونُ بِمَکَّةَ أَوْ بِالْمَدِینَةِ أَوِ الْحَیْرِ أَوِ الْمَوَاضِعِ الَّتِی یُرْجَی فِیهَا الْفَضْلُ فَرُبَّمَا یَخْرُجُ الرَّجُلُ یَتَوَضَّأُ فَیَجِی ءُ آخَرُ فَیَصِیرُ مَکَانَهُ قَالَ مَنْ سَبَقَ إِلَی مَوْضِعٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (3).
یب، [تهذیب الأحکام] ابن عیسی: مثله (4).
ظاهر الخبر بقاء حقه و إن لم یبق فیه رحله و حمله بعض الأصحاب علی ما إذا بقی رحله فیه فالتقیید بالیوم و اللیلة إما مبنی علی الغالب من عدم بقاء الرجل فی مثل ذلک المکان أزید من هذا الزمان أو یقال بأن مع بقاء الرجل أیضا لا یبقی حقه أکثر من ذلک.
قال الشهید الثانی رحمة الله علیه لا خلاف فی زوال ولایته مع انتقاله عنه بنیة المفارقة أما مع خروجه عنه بنیة العود إلیه فإن کان رحله باقیا و هو شی ء من أمتعته و إن قل فهو أحق به للنص علی ذلک هنا.
و قیده فی الذکری بأن لا یطول زمان المفارقة و إلا بطل حقه أیضا و إن لم یکن رحله باقیا فإن کان قیامه لغیر ضرورة سقط حقه مطلقا فی المشهور و إن کان قیامه لضرورة کتجدید طهارة و إزالة نجاسة و قضاء حاجة ففی بطلان حقه وجهان انتهی.
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ
ص: 129
سه روز بلند می کنند و برخی تا چهلم درنگ می کنند سپس آن را برمی دارند یا به این صورت که هر یک از آنان را بعد از سه روز بردارند سپس به قبرش باز گردانند سپس بعد از چهل روز بردارند.
سپس در این دو حدیث از یک جهت اشکال وجود دارد به خاطر منافات آن دو با بسیاری از روایات دال بر بقای پیکر آن بزرگواران در زمین همچون اخبار انتقال استخوآنهای حضرت آدم علیه السلام و استخوآنهای حضرت یوسف علیه السلام و برخی از آثار وارده دال بر اینکه آنها قبر امام حسین علیه السلام را نبش کردند و آن حضرت را در قبرش یافتند و اینکه در رصافه چاهی حفر نمودند و شعیب بن صالح را در آنجا یافتند و امثال آن روایات بسیار است.
برخی از آنان روایات بالا بردن ابدان مطهر را حمل بر آن کرده اند که پس از سه روز آن را بر می دارند سپس به قبورشان باز می گردانند؛ چنانچه در برخی روایات وارد شده که هر وصی ای که بمیرد به پیامبر خویش ملحق می شود سپس به جای خویش باز می گردد.
برخی اخبار به عالم بالا رفتن ابدان مطهر را حمل کرده اند بر اینکه این دستور به صورت ایهام برای نوعی مصلحت صادر شده، برای از بین بردن حرص و طمع خوارج و ناصبی هایی که می خواستند قبور آن بزرگواران را نبش و از آنجا بیرون آورند، چنانچه بارها عزم این کار را کردند ولی برایشان میسر نشد.
ممکن است احادیث انتقال استخوآنها حمل بر این باشد که مراد انتقال تابوت متشرف به استخوآنها و پیکر آن بزرگواران در سه روز یا چهل روز است یا اینکه خداوند تعالی به خاطر آن مصلحت آنان را به آنجا باز گردانده و دیگر روایات بر برداشت اخیر حمل می شوند و خدا می داند.
شیخ ابو الفتح کراجکی در کنز الفوائد گفته است: ما در مرگ انبیا علیهم السلام شکی نداریم، منتها این روایت با این مضمون وارد شده که خداوند تعالی آنان را پس از مرگشان به آسمان خویش بالا می برد و اینکه آن بزرگواران در آنجا زنده هستند و تا روز قیامت از نعمت برخوردارند و این امر در ید قدرت خداوند متعال غیر ممکن نیست.
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: من در پیشگاه خداوند تعالی گرامی تر از آن هستم که مرا بیش از سه روز در زمین رها کند.
و در نزد ما شیعیان حکم ائمه علیهم السلام نیز اینچنین است.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر پیامبری در مشرق بمیرد و جانشین او در مغرب از دنیا رود قطعاً خداوند آن دو را با یکدیگر جمع می کند.
زیارت مشاهد آنان هم به این دلیل نیست که آنان در آنجا هستند، بلکه به خاطر شرف و ارزش آن مکان است که پیکر آن جنابان در آنجا پنهان شده و نیز به سبب عبادتی که ما را به سوی آنجا فرا خوانده... تا آخر آنچه شیخ رحمه الله ذکر کرده و خدا داند.(1)
ص: 131
عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ یَبْقَی فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ حَتَّی یُرْفَعَ رُوحُهُ وَ عَظْمُهُ وَ لَحْمُهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّمَا تُؤْتَی مَوَاضِعُ آثَارِهِمْ لِأَنَّهُمْ یُبَلِّغُونَ مِنْ بَعِیدٍ السَّلَامَ وَ یُسْمِعُونَهُمْ فِی مَوَاضِعِ آثَارِهِمْ مِنْ قَرِیبٍ (1).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (2).
صبا، [مصباح الزائر] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ زَارَ إِمَاماً مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ صَلَّی عِنْدَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کُتِبَتْ لَهُ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ.
کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَکْفُوفِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ بُکَیْرٍ قَالَ: لَقِیتُ أَبَا بَصِیرٍ الْمُرَادِیَّ فَقُلْتُ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ أُرِیدُ مَوْلَاکَ قُلْتُ أَنَا أَتْبَعُکَ فَمَضَی مَعِی فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ أَحَدَّ النَّظَرَ فَقَالَ هَکَذَا تَدْخُلُ بُیُوتَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَنْتَ جُنُبٌ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِکَ فَقَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ لَا أَعُودُ رَوَی ذَلِکَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ بُکَیْرٍ(3).
یفهم من هذا الخبر المنع من دخول الجنب فی مشاهدهم لما دلت علیه الأخبار من أن حرمتهم بعد موتهم کحرمتهم فی حیاتهم و یؤیده العمومات الدالة علی تکریمهم و تعظیمهم بل الأحوط عدم دخول الحائض و النفساء أیضا فیها.
یب، [تهذیب الأحکام] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ طَاهِرٍ الْمُوسَوِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ یَحْیَی أَخِی مُغَلِّسٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَطِیَّةَ الْأَبْزَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا تَمْکُثُ جُثَّةُ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیُّ نَبِیٍّ فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ أَرْبَعِینَ یَوْماً(4).
یمکن الجمع بین هذا الخبر و ما سبق بأن یکون رفع الأکثر بعد
ص: 130
روایت18.
الکافی: از عثمان بن عیسی از عده ای از یاران ما روایت شده که گوید: چون امام محمد باقر علیه السلام به رحمت ایزدی پیوست حضرت امام جعفر صادق صلوات اللَّه علیه امر می فرمود که در آن منزلی که حضرت سکنی داشتند همیشه چراغ بسوزد تا وقتی که امام جعفر صادق صلوات اللَّه علیه از دنیا رفت، بعد از آن حضرت امام موسی کاظم امر فرمود که همیشه در منزل آن حضرت صلوات اللَّه علیه چراغ سوزد تا وقتی که آن حضرت به عراق برده شد، دیگر ندانستم که چه شد؟(1)
روایت19.
تهذیب الأحکام: از حفص بن بحتری روایت شده که گوید: کسی که از مکه یا مدینه یا مسجد کوفه یا حائر امام حسین صلوات الله علیه خارج شود پیش از آنکه منتظر جمعه شود فرشتگان او را ندا دهند که کجا می روی؟ خدا تو را باز نگرداند.(2)
روایت20.
تهذیب الأحکام: از محمد بن سلیمان زرقان روایت شده که علی بن محمد عسکری علیه السلام به من فرمود: ای زرقان! تربت ما یکی بود، ولی از وقتی طوفان به پا شد و تربت پراکنده گشت و قبور ما متفرق شد ولی تربتمان یکی است.(3)
روایت21.
تهذیب الأحکام: از امام صادق علیه السلام روایت شده که درباره قول خدای تعالی: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»(4) {جامه خود را در هر نمازی برگیرید.} فرمود: منظور غسل به هنگام ملاقات هر امام است.(5)
روایت22.
تهذیب الأحکام: ابراهیم بن محمد ثقفی گوید: وقتی امام صادق علیه السلام از غسل زیارت فارغ می شد عرض می کرد:
اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ کَافِیاً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ مِنْ کُلِّ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ وَ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ .. .
بار خدایا، این غسل را مایه ی روشنی و پاکیزگی و ایمنی و شفای هر درد و بیماری و آفت و آسیب قرار ده و دل و اعضا و جوارح و استخوان ها و گوشت و خون و موی و پوست و مغز و عصب هایم و آن چه را که زمین
ص: 132
الثلاثة و یمکث بعضهم إلی أربعین ثم یرفع أو بأنه یرفع کل منهم بعد الثلاثة ثم یرجع إلی قبره ثم یرفع بعد الأربعین.
ثم إن فی هذین الخبرین إشکالا من جهة منافاتهما لکثیر من الأخبار الدالة علی بقاء أبدانهم فی الأرض کأخبار نقل عظام آدم علیه السلام و نقل عظام یوسف علیه السلام و بعض الآثار الواردة بأنهم نبشوا قبر الحسین علیه السلام فوجدوه فی قبره و أنهم حفروا فی الرصافة بئرا فوجدوا فیها شعیب بن صالح و أمثال تلک الأخبار کثیرة.
فمنهم من حمل أخبار الرفع علی أنهم یرفعون بعد الثلاثة ثم یرجعون إلی قبورهم کما ورد فی بعض الأخبار أن کل وصی یموت یلحق بنبیه ثم یرجع إلی مکانه.
و منهم من حملها علی أنها صدرت لنوع من المصلحة توریة لقطع أطماع الخوارج و النواصب الذین کانوا یریدون نبش قبورهم و إخراجهم منها و قد عزموا علی ذلک مرارا فلم یتیسر لهم.
و یمکن حمل أخبار نقل العظام علی أن المراد نقل الصندوق المتشرف بعظامهم و جسدهم فی ثلاثة أیام أو أربعین یوما أو أن الله تعالی ردهم إلیها لتلک المصلحة و علی هذا الأخیر یحمل الأخبار الأخر و الله یعلم.
و قال الشیخ أبو الفتح الکراجکی فی کنز الفوائد إنا لا نشک فی موت الأنبیاء علیهم السلام غیر أن الخبر قد ورد بأن الله تعالی یرفعهم بعد مماتهم إلی سمائه و أنهم یکونون فیها أحیاء منعمین إلی یوم القیامة و لیس ذلک بمستحیل فی قدرة الله تعالی
وَ قَدْ وَرَدَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَنَا أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنْ أَنْ یَدَعَنِی فِی الْأَرْضِ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثٍ.
و هکذا عندنا حکم الأئمة علیهم السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَوْ مَاتَ نَبِیٌّ بِالْمَشْرِقِ وَ مَاتَ وَصِیُّهُ بِالْمَغْرِبِ لَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمَا.
و لیست زیارتنا لمشاهدهم علی أنهم بها و لکن لشرف الموضع فکانت غیبة الأجسام فیها و لعبادة أیضا ندبنا إلیها إلی آخر ما قال رحمه الله و الله یعلم (1).
ص: 131
برایم فرو گذاشته است، پاک گردان و آن را در روز قیامت به وقت احتیاج و فقر و نیازمندی ام به آستانت، شاهد من قرار ده.(1)
توضیح
احتمال دارد مراد از زیارت در این روایت طواف زیارت باشد، بلکه مراد از زیارت در بیشتر روایات همین است، ولی شیخ رحمه الله آن را در باب غسل زیارت ائمه اطهار علیه السلام آورده و شاید او از آنچه این مطلب را تأیید می کند آگاه بوده و روایات بسیاری با این لفظ در شمارش غسل ها وارد شده که برخی از آنها در کتاب طهارت گذشت و برخی اصحاب به اطلاق و عمومیت آن بر استحباب غسل برای زیارت آن بزرگواران علیهم السلام برای دور و نزدیک استدلال کرده اند و احتمالاتی که ما ذکر کردیم در مورد آن جاری است و در باب های غسل ها در مورد آن صحبت شد، پس متذکر باش.
روایت23.
تهذیب الأحکام: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس پس از دمیدن سپیده غسل کند این غسل تا شب برای هر موضعی که غسل برای آن واجب است، برای او کفایت می کند و هر کس شب غسل کند این غسل تا دمیدن سپیده برای او کفایت می کند.(2)
توضیح
عمومیت این روایت صحیحه اشاره دارد به این که وقتی انسان در روز، غسل زیارت کند تا شب برای او کفایت می کند و همین طور اگر در شب غسل کند تا فجر کفایت می کند، بنابراین ظاهر این است که مراد از وجوب در اینجا لزوم و استحباب مؤکد است؛ زیرا غسل هایی که حکمشان چنین است به صورت اشهر و اظهر مستحب هستند، پس حدث اصغر مثل خواب و غیره غسل را باطل نمی کند و روایات وارده در اعاده غسل فقط در غسل احرام است و این اعاده، عمومیت ندارد و این مسئله هم آن را تأیید می کند که برخی از روایاتی که اصحاب برای استحباب غسل زیارت بدان استدلال کرده اند با این لفظ و تعبیر روز زیارت وارد شده است همان طور که گذشت و پیشتر در مورد آن صحبت شده است.
روایت24.
السرائر: حسین خراسانی از یکی از آن دو بزرگوار (امام محمد باقر یا جعفر صادق علیهما السلام) روایت کرده که شنیدم آن حضرت می فرمود: غسل روزت برای شبت و غسل شبت برای روزت کفایت می کند.(3)
توضیح
این روایت که ابن ادریس از کتاب جمیل خارج کرده و همه به تصحیح روایات صحیحه جمیل اجماع دارند، اشاره دارد به چیزی که گسترده تر از خبر پیشین است و اینکه اگر در اول روز غسل کند تا آخر شب برای او کفایت می کند یا بالعکس.
ص: 133
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ: لَمَّا قُبِضَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالسِّرَاجِ فِی الْبَیْتِ الَّذِی کَانَ یَسْکُنُهُ حَتَّی قُبِضَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ أَمَرَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام بِمِثْلِ ذَلِکَ فِی بَیْتِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی خَرَجَ بِهِ إِلَی الْعِرَاقِ ثُمَّ لَا أَدْرِی مَا کَانَ (1).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: مَنْ خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ أَوِ الْمَدِینَةِ أَوْ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ أَوْ حَائِرِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَبْلَ أَنْ یَنْتَظِرَ الْجُمُعَةَ نَادَتْهُ الْمَلَائِکَةُ أَیْنَ تَذْهَبُ لَا رَدَّکَ اللَّهُ (2).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الدَّقَّاقِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الزَّیَّاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ زُرْقَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ قَالَ لِی: یَا زُرْقَانُ إِنَّ تُرْبَتَنَا کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَمَّا کَانَ أَیَّامُ الطُّوفَانِ افْتَرَقَتِ التُّرْبَةُ فَصَارَتْ قُبُورُنَا شَتَّی وَ التُّرْبَةُ وَاحِدَةٌ(3).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ رَجُلٍ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ فَضَّالِ بْنِ مُوسَی النَّهْدِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ الْغُسْلُ عِنْدَ لِقَاءِ کُلِّ إِمَامٍ (4).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی بِشْرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقُمِّیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی غُسْلِ الزِّیَارَةِ إِذَا فَرَغَ مِنَ الْغُسْلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ کَافِیاً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ مِنْ کُلِّ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ وَ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ جَوَارِحِی وَ عِظَامِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ مُخِّی وَ عَصَبِی وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ
ص: 132
می گویم:
در زیارت کبیره امام حسین علیه السلام به روایت ثمالی از امام صادق علیه السلام ذکر خواهد شد که حضرت در سیاق کیفیت زیارات امام حسین علیه السلام فرمود: کنار رأس حضرت دو رکعت نماز بگزار که در رکعت اول آن حمد و یس و در رکعت دوم حمد و الرحمن می خوانی و اگر خواستی پشت قبر نماز می خوانی و کنار سر بهتر است. وقتی از این نماز فارغ شدی هر چه دوست داشتی نماز بخوان مگر دو رکعت زیارت را که باید آن را کنار قبر هر معصومی بخوانی. پایان.
می گویم
شاید این روایت مستند اصحاب در ذکر این دو سوره یعنی یس و الرحمن در کیفیت هر یک از زیارات امامان علیهم السلام است و در آن زیارت نیز کیفیت اذن گرفتن ذکر خواهد شد و اینکه نرم شدن قلب نشانه اذن دخول آنان است پس غافل نشو.
شهید رحمه الله در «الدروس» گفته: زیارت آدابی دارد:
اول: غسل قبل از ورود به مشهد و پاک بودن است، پس اگر حدثی از او صادر شود باید غسل را تجدید کند. که شیخ مفید رحمه الله این مطلب را گفته و اینکه با خضوع و خشوع در جامه هایی پاکیزه و تمیز و نو به زیارت بیایند .
دوم: ایستادن بر درِ آن و دعا کردن و گرفتن اذن دخول با دعای منقول است، پس اگر احساس فروتنی و رقت قلب پیدا کند یعنی اذن دخول یافته در غیر این صورت برای او بهتر این است که منتظر رسیدن زمان رقت بماند؛ زیرا غرض مهم تر حضور قلب است تا مورد رحمت نازله پروردگار قرار گیرد، وقتی داخل شد ابتدا پای راست خود را بگذارد و وقتی خارج شد با پای چپ خارج شود.
سوم: ایستادن کنار ضریح و چسبیدن به آن یا با فاصله ایستادن است و تصور اینکه فاصله داشتن نشانه ادب است وهم و خیال است؛ چرا که به تکیه زدن به ضریح و بوسه بر آن تأکید شده است.
چهارم: رو کردن به سوی امامی که زیارت می شود و پشت کردن به قبله در حال زیارت، سپس به هنگام فراغ از زیارت گونه راست خویش را بر آن نهد و با تضرع و زاری دعا کند سپس گونه چپ خود را بر آن نهد و به درگاه خداوند متعال دعا کند و از او بخواهد که به حق خود و حق صاحب این قبر او را شایسته شفاعت خویش قرار دهد و بیش از حد دعا کند و بر خواسته خویش اصرار ورزد سپس به پیش رأس مرقد برود و پس از آن رو به قبله بایستد و دعا کند.
پنجم: زیارت با دعاهای منقول است و سلام و حضور کفایت می کند.
ششم: دو رکعت نماز زیارت به هنگام فراغت از آن، اگر زائر پیامبر صلی الله علیه و آله باشد
ص: 134
مِنِّی وَ اجْعَلْهُ لِی شَاهِداً یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَوْمَ حَاجَتِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی (1).
الزیارة فی هذا الخبر یحتمل أن یکون المراد بها طواف الزیارة بل هو الأکثر فی إطلاق الأخبار لکن الشیخ ره أورده فی باب غسل زیارة الأئمة علیهم السلام فلعله اطلع علی ما یؤید هذا المعنی و قد وردت أخبار کثیرة بهذه اللفظة فی تعداد الأغسال قد مر بعضها فی کتاب الطهارة و استدل بعض الأصحاب بإطلاقها و عمومها علی استحباب الغسل لزیارتهم علیهم السلام للقریب و البعید و ما ذکرنا من الاحتمال جار فیها و قد مر الکلام فیها فی أبواب الأغسال فتذکر.
یب، [تهذیب الأحکام] مُوسَی بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ اغْتَسَلَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ کَفَاهُ غُسْلُهُ إِلَی اللَّیْلِ فِی کُلِّ مَوْضِعٍ یَجِبُ فِیهِ الْغُسْلُ وَ مَنِ اغْتَسَلَ لَیْلًا کَفَاهُ غُسْلُهُ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ(2).
هذا الخبر الصحیح یدل بعمومه علی أن غسل الزیارة إذ أتی به فی الیوم یکتفی به إلی اللیل و کذا إن فعل فی اللیل کفی إلی الفجر إذ الظاهر أن المراد بالوجوب هنا اللزوم و الاستحباب المؤکد إذ الأغسال التی هذا حکمها مستحبة علی الأشهر و الأظهر فلا یبطل الغسل الحدث الأصغر من النوم و غیره و الأخبار الواردة فی إعادة الغسل إنما هی فی غسل الإحرام و لیس فیها عموم و یؤیده أن بعض الأخبار التی استدل القوم بها لاستحباب غسل الزیارة ورد بهذا اللفظ و یوم الزیارة کما مر و قد سبق الکلام فیه.
سر، [السرائر] جَمِیلٌ عَنْ حُسَیْنٍ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام أَنَّهُ سَمِعَهُ یَقُولُ: غُسْلُ یَوْمِکَ یُجْزِیکَ لِلَیْلَتِکَ وَ غُسْلُ لَیْلَتِکَ یُجْزِیکَ لِیَوْمِکَ (3).
هذا الخبر الذی أخرجه ابن إدریس من کتاب جمیل الذی أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصح عنه یدل علی ما هو أوسع من الخبر المتقدم و أنه إذا اغتسل فی أول الیوم یجزیه إلی آخر اللیل أو بالعکس.
ص: 133
در روضه و اگر زائر یکی از امامان صلی الله علیهم باشد در کنار رأس آن بایستد و جایز است آن دو رکعت را در مسجد آن مکان بخواند و جواز نماز آن دو به سمت قبر روایت شده و اگر پشت به قبله باشد و نماز بخواند جایز است، هر چند که این عمل غیر مستحسن است مگر با وجود دوری از قبر.
هفتم: دعا بعد از دو رکعت است به صورتی که نقل شده، در غیر این صورت هر دعایی که به ذهن او می رسد، در امور دین و دنیایش دعا کند و این دعا باید عمومی و شامل همه باشد که در این صورت به اجابت نزدیک تر است.
هشتم: تلاوت مقداری از قرآن در کنار ضریح و هدیه کردن آن به مزور و کسی که از آن سود میبرد زائر است و این عمل احترامی است برای مزور .
نهم: حضور قلب یافتن در تمام حالات خود هر اندازه که بتواند و توبه از گناه و استغفار و کناره گیری از گناه.
دهم: تصدق به خادمان و نگهبانان مشهد با احترام و گرامیداشت آنان که این کار به مثابه احترام به صاحب مشهد علیه الصلاة و السلام است و بهتر است این افراد از اهل خیر و صلاح و دین و جوانمردی و بردباری و شکیبایی و فرو بردن خشم، و تهی از خشونت و تندی نسبت به زائرین باشند و به نیازهای محتاجان بپردازند و غریبان و واردان گمشده را هدایت کنند و ناظر آنجا باید مسئولیت احوال آنان را بر عهده بگیرد. اگر از یکی از آنان خطایی یافت به او گوشزد کند و اگر بر خطایش اصرار ورزید او را از آن باز دارد. اگر کار حرام کند و ناظر از طریق نهی از منکر نتواند او را عتاب کند، جایز است او را با زدن از این کار باز دارد.
یازدهم: وقتی از زیارت فارغ و روانه منزل خویش شد مستحب است تا زمانی که در آنجا اقامت دارد مجددا به آنجا باز گردد. وقتی زمان خروج فرا رسید با دعای منقول وداع کند و از خدای تعالی بخواهد او را به آنجا باز گرداند.
دوازدهم: زائر پس از زیارت بهتر از زمان قبلش گردد؛ چرا که اگر زیارت مقبول واقع شود بار سنگین گناهان را فرو می ریزد.
سیزدهم: عجله برای خروج به هنگام قضای حاجت به علت بزرگ دانستن حرمت زیارت و شدت اشتیاق و روایت شده که آنکه از مرقد خارج می شود باید به عقب راه رود تا زمانی که از آنجا دور شود.
چهاردهم: صدقه بر موارد مورد نیاز در آن بقعه؛ چرا که صدقه
ص: 135
ثُمَّ أَقُولُ سَیَأْتِی فِی الزِّیَارَةِ الْکَبِیرَةِ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام بِرِوَایَةِ الثُّمَالِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی سِیَاقِ کَیْفِیَّةِ زِیَارَاتِهِ علیه السلام: وَ صَلِّ عِنْدَ رَأْسِهِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ یس وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الرَّحْمَنَ وَ إِنْ شِئْتَ صَلَّیْتَ خَلْفَ الْقَبْرِ وَ عِنْدَ رَأْسِهِ أَفْضَلُ فَإِذَا فَرَغْتَ فَصَلِّ مَا أَحْبَبْتَ إِلَّا أَنَّ رَکْعَتَیِ الزِّیَارَةِ لَا بُدَّ مِنْهُمَا عِنْدَ کُلِّ قَبْرٍ انتهی.
لعل هذا الخبر مستند القوم فی ذکر هاتین الصورتین فی کیفیة کل من زیارات الأئمة علیهم السلام و سیأتی أیضا فی تلک الزیارة کیفیة الاستئذان و أن الرقة علامة الإذن فلا تغفل.
قال الشهید رحمة الله علیه فی الدروس للزیارة آداب أحدها الغسل قبل دخول المشهد و الکون علی طهارة فلو أحدث أعاد الغسل قاله المفید ره و إتیانه بخضوع و خشوع فی ثیاب طاهرة نظیفة جدد.
و ثانیها الوقوف علی بابه و الدعاء و الاستئذان بالمأثور فإن وجد خشوعا و رقة دخل و إلا فالأفضل له تحری زمان الرقة لأن الغرض الأهم حضور القلب لیلقی الرحمة النازلة من الرب فإذا دخل قدم رجله الیمنی و إذا خرج فبالیسری.
و ثالثها الوقوف علی الضریح ملاصقا له أو غیر ملاصق و توهم أن البعد أدب وهم فقد نص علی الاتکاء علی الضریح و تقبیله.
و رابعها استقبال وجه المزور و استدبار القبلة حال الزیارة ثم یضع علیه خده الأیمن عند الفراغ من الزیارة و یدعو متضرعا ثم یضع خده الأیسر و یدعو سائلا من الله تعالی بحقه و حق صاحب القبر أن یجعله من أهل شفاعته و یبالغ فی الدعاء و الإلحاح ثم ینصرف إلی ما یلی الرأس ثم یستقبل القبلة و یدعو.
و خامسها الزیارة بالمأثور و یکفی السلام و الحضور.
و سادسها صلاة رکعتین للزیارة عند الفراغ فإن کان زائرا للنبی صلی الله علیه و آله
ص: 134
در آنجا چند برابر است و به خصوص صدقه بر ذریه پاک، چنانچه در مورد مدینه گذشت.
زیارت در زمان های مشهور هم به قصد قربت مستحب است و قصد زیارت امام رضا علیه السلام در رجب از برترین اعمال است.
کراهتی در بوسیدن ضریح وجود ندارد، بلکه در نزد ما سنت است؛ و اگر تقیه ای وجود داشته باشد ترک آن اولی است.
اما بوسیدن اعتاب، در این مورد به متنی بر نخورده ایم که بتوانیم آن را بر شماریم، ولی امامیه به آن معتقدند و اگر زائر به سجده رود و در سجده نیت شکر به خدای تعالی را به خاطر رسیدن به آن بقعه داشته باشد شایسته تر است و اگر به جمعه رسد نباید قبل از نماز خارج شود.
هر کس به مشهد وارد شود و ببیند امام جماعت نماز می گزارد پیش از زیارت نماز را شروع کند و همین طور است اگر به وقت نماز حاضر شود، در غیر این صورت شروع کردن به زیارت اولی است؛ چرا که زیارت مقصود او بوده و اگر نماز بر پا شده باشد برای زائران مستحب است زیارت را قطع کرده و به نماز روی کنند و ترک آن مکروه است و متولی باید آنان را به این کار دستور دهد و اگر زنان زیارت کنند قسمت زنان باید از مردان جدا باشد و اگر شب باشد این کار بهتر است و زنان باید با پوشیه و نقاب باشند و اگر بین مردان زیارت کنند جایز است هر چند که این کار مکروه است و در صورت زیاد بودن زائران بهتر است سابقان زیارت ضریح را اندک کنند و از زیارت دست بکشند تا باقی زائران پس از آنها زیارت کنند و سعادت نزدیکی به ضریح را بیابند آنچنان که افراد پیشین دست یافته اند.(1)
و خدایش رحمت کناد گفته است: کسی که در مزاری حاضر می شود مستحب است به جای پدر و مادر و دوست دارانش و تمام مؤمنین زیارت نامه بخواند و بگوید:
السلام علیک یا مولای من فلان بن فلان أتیتک زائرا عنه فاشفع له عند ربک.
سلام بر تو ای مولای من از طرف فلانی پسر فلانی از جانب او به زیارتت آمده ام پس نزد پروردگارت برای او شفاعت کن.
و برای او دعا کن. و اگر بگوید:
السلام علیک یا نبی الله من أبی و أمی و زوجتی و ولدی و حامتی و جمیع إخوانی من المؤمنین.
سلام بر تو ای پیامبر خدا از جانب پدرم و مادرم و همسرم و فرزندانم و نزدیکانم و تمام برادران ایمانیم .
کفایت می کند. نیز جایز است به هر یک از آن اقارب خود بگوید: سلام تو را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و نیز باقی پیامبران و ائمه علیهم الصلاة و السلام رساندم.(2)
و شهید، خدایش رحمت کند گفته است: در کتاب الذکری(3) استحباب ساخت قبور ائمه
ص: 136
ففی الروضة و إن کان لأحد الأئمة صلی الله علیهم فعند رأسه و لو صلاهما بمسجد المکان جاز و رویت رخصة فی صلاتهما إلی القبر و لو استدبر القبر و صلی جاز و إن کان غیر مستحسن إلا مع البعد.
و سابعها الدعاء بعد الرکعتین بما نقل و إلا فبما سنح له فی أمور دینه و دنیاه و لیعمم الدعاء فإنه أقرب إلی الإجابة.
و ثامنها تلاوة شی ء من القرآن عند الضریح و إهداؤه إلی المزور و المنتفع بذلک الزائر و فیه تعظیم للمزور.
و تاسعها إحضار القلب فی جمیع أحواله مهما استطاع و التوبة من الذنب و الاستغفار و الإقلاع.
و عاشرها التصدق علی السدنة و الحفظة للمشهد بإکرامهم و إعظامهم فإن فیه إکرام صاحب المشهد علیه الصلاة و السلام و ینبغی لهؤلاء أن یکونوا من أهل الخیر و الصلاح و الدین و المروة و الاحتمال و الصبر و کظم الغیظ خالین من الغلظة علی الزائرین قائمین بحوائج المحتاجین مرشدین ضال الغرباء و الواردین و لیتعهد أحوالهم الناظر فیه فإن وجد من أحد منهم تقصیرا نبهه علیه فإن أصر زجره فإن کان من المحرم جاز ردعه بالضرب إن لم یجد التعنیف من باب النهی عن المنکر.
و حادی عشرها أنه إذا انصرف من الزیارة إلی منزله استحب له العود إلیها ما دام مقیما فإذا حان الخروج ودع وداعا بالمأثور و سأل الله تعالی العود إلیه.
و ثانی عشرها أن یکون الزائر بعد الزیارة خیرا منه قبلها فإنها تحط الأوزار إذا صادفت القبول.
و ثالث عشرها تعجیل الخروج عند قضاء الوطر من الزیارة لتعظم الحرمة و یشتد الشوق و روی أن الخارج یمشی القهقری حتی یتواری.
و رابع عشرها الصدقة علی المحاویج بتلک البقعة فإن الصدقة مضاعفة
ص: 135
علیهم السلام و مراقبت بر آنها را بیان کردیم.
در اینجا اندکی از احکام مشاهد مقدسه را ذکر می کنیم که اصحاب از اهل مذهب ما آن را نقل نکرده اند. مشهد ترکیبی از مسجد و کاروانسراست در نتیجه حکم هر دو را دارد. هر کس پیشتر به منزلی از آن برود او به آن مکان سزاوارتر است تا زمانی که رحلش در آنجا باقی مانده باشد و اگر دو نفر به سوی آن پیشی بگیرند و جمع هر دو ممکن نباشد باید قرعه اندازند و فرقی نیست بین کسی که معمولا به منزلی از آن می رود و دیگری و توقف در مشاهد تابع شرط واقف است و اگر ذره ای از مصالح باقی ماند برای او ذخیره می شود خواه چشمه باشد یا املاک مورد استفاده ای که سود آن به واقفش می رسد و اگر تمام این منافع از آن باقی بماند اقرب جواز صرف آن در مشهد یا مسجدی دیگر است و منافع عمومی به دست حاکم شرعی می رسد و استفاده زائر از وسایل آماده شده جایز است، وقتی خواست برود باید آنها را به متولی آن تحویل دهد و اگر فرش آن به جای دیگری برای زائر برده شود جایز است اگر چه از محدوده مشهد بیرون رود. اما در جواز صرف اوقاف و نذورات آن برای زائران با وجود بی نیازیشان از آن، جای بحث و نظر وجود دارد اما در صورت احتیاج زائر این کار جایز است و به عنوان مثال برای کسی که از اهل خویش به سوی آن مشهد دل بریده جایز است.(1)
شهید رحمه الله در الذکری گفته است: از جمله نمازهای مستحبی، نماز زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و هر یک از امامان علیهم السلام است و آن دو رکعت پس از فراغت از زیارت است که کنار رأس خوانده می شود و چون امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت کرد شش رکعت نماز بگزارد؛ چرا که طبق روایات وارده آدم و نوح نیز با آن حضرت هستند.(2)
ابن زهره رحمه الله گفته است: هر کس به زیارت برود و در همان شهر اقامت داشته باشد باید ابتدا نماز بگزارد و سپس زیارت کند.(3)
روایت25.
می گویم: با خط شیخ حسین بن عبد الصمد رحمه الله روایتی یافتم که به این صورت است: شیخ ابو الطیب حسین بن احمد فقیه نقل کرده است: هر کس امام رضا علیه السلام یا یکی از امامان علیهم السلام را زیارت کند و در بارگاه آن جناب نماز جعفر طیار را بخواند به ازای هر رکعت ثواب کسی برای او نوشته می شود که به همراه پیامبری مرسل هزار حج و هزار عمره به جای آورده و هزار برده آزاد کرده و هزار وقف در راه خدا انجام داده همراه پیامبری
ص: 137
هنالک و خصوصا علی الذریة الطاهرة کما تقدم بالمدینة.
و یستحب الزیارة فی المواسم المشهورة قصدا و قصد الإمام الرضا فی رجب فإنه من أفضل الأعمال.
و لا کراهة فی تقبیل الضرائح بل هو سنة عندنا و لو کان هناک تقیة فترکه أولی.
و أما تقبیل الأعتاب فلم نقف فیه علی نص نعتد به و لکن علیه الإمامیة و لو سجد الزائر و نوی بالسجدة الشکر لله تعالی علی بلوغه تلک البقعة کان أولی و إذا أدرک الجمعة فلا یخرج قبل الصلاة.
و من دخل المشهد و الإمام یصلی بدأ بالصلاة قبل الزیارة و کذلک لو کان قد حضر وقتها و إلا فالبدأة بالزیارة أولی لأنها غایة مقصده و لو أقیمت الصلاة استحب للزائرین قطع الزیارة و الإقبال علی الصلاة و یکره ترکه و علی الناظر أمرهم بذلک و إذا إزار النساء فلیکن منفردات عن الرجال و لو کان لیلا فهو أولی و لیکن متنکرات مستترات و لو زرن بین الرجال جاز و إن کره و ینبغی مع کثرة الزائرین أن یخفف السابقون إلی الضریح الزیارة و ینصرفوا لیحضر من بعدهم فیفوزوا من القرب إلی الضریح بما فاز أولئک (1).
و قال ره و یستحب لمن حضر مزارا أن یزور عن والدیه و أحبائه و عن جمیع المؤمنین فیقول السلام علیک یا مولای من فلان بن فلان أتیتک زائرا عنه فاشفع له عند ربک و تدعو له و لو قال السلام علیک یا نبی الله من أبی و أمی و زوجتی و ولدی و حامتی و جمیع إخوانی من المؤمنین أجزأ و جاز له أن یقول لکل واحد قد أقرأت رسول الله عنک السلام و کذا باقی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام(2).
و قال رحمه الله قد بینا فی کتاب الذکری (3) استحباب بناء قبور الأئمة
ص: 136
مرسل و به ازای هر قدم ثواب صد حج و صد عمره و آزاد کردن صد برده در راه خدا نصیب او می گردد و صد حسنه برای او نوشته می شود و صد سیئه از او فرو می ریزد.
در باب زیارت پیامبر از دور به روایت ابی الدنیا از پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد که فرمود: قبر من را به عنوان مسجد بر نگیرید.
روایت26.
کتاب محمد بن مثنی: از ذریح محاربی روایت شده که گفته: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: کسی که قبری را زیارت می کند کیفیت نماز برای صاحب قبر چگونه است؟ فرمود: بر پیامبر صلی الله علیه و آله و صاحب قبر نماز می گزارد و در مورد آن چیز تعیین شده ای وجود ندارد.(1)
ص: 138
علیهم السلام و تعاهدها.
و لنذکر هنا نبذا من أحکام المشاهد المقدسة لم یذکرها الأصحاب قد جمع المشهد بین المسجدیة و الرباط فله حکمهما فمن سبق إلی منزل منه فهو أولی ما دام رحله باقیا و لو استبق اثنان و لم یمکن الجمع أقرع و لا فرق بین من یعتاد منزلا منه و بین غیره و الوقف علی المشاهد یتبع شرط الواقف و لو فضل شی ء من المصالح ادخر له إما عینا أو مشغولا فی عقار یرجع نفعه علیه و لو فضل عن ذلک کله فالأقرب جواز صرفه فی مشهد آخر أو مسجد و أمر مصالحة العامة إلی الحاکم الشرعی و یجوز انتفاع الزائر بالآلات المعدة فإذا انصرف سلمها إلی الناظر فیه و لو نقلت فرشه إلی مکان آخر للزائر جاز و إن خرج عن خطه المشهد و فی جواز صرف أوقافه و نذوره إلی مصالح الزائرین مع استغنائهم عنها نظر أما مع الحاجة فیجوز کالمنقطع به عن أهله (1).
و قال رحمه الله فی الذکری من الصلوات المستحبة صلاة الزیارة للنبی صلی الله علیه و آله و أحد الأئمة علیهم السلام و هی رکعتان بعد الفراغ من الزیارة یصلی عند الرأس و إذا زار أمیر المؤمنین علیه السلام صلی ست رکعات لأن معه آدم و نوح علی ما ورد فی الأخبار(2).
و قال ابن زهرة رحمه الله من زار و هو مقیم فی بلده قدم الصلاة ثم زار عقیبها(3).
أَقُولُ وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ حُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ ره مَا هَذَا لَفْظُهُ ذَکَرَ الشَّیْخُ أَبُو الطَّیِّبِ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْفَقِیهُ: مَنْ زَارَ الرِّضَا علیه السلام أَوْ وَاحِداً مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَصَلَّی عِنْدَهُ صَلَاةَ جَعْفَرٍ فَإِنَّهُ یُکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ ثَوَابُ مَنْ حَجَّ أَلْفَ حَجَّةٍ وَ اعْتَمَرَ أَلْفَ عُمْرَةٍ وَ أَعْتَقَ أَلْفَ رَقَبَةٍ وَ وَقَفَ أَلْفَ وَقْفَةٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَعَ نَبِیٍ
ص: 137
باب های زیارت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سایر مشاهد شریفه در مدینه
باب اول : فضیلت زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه صلوات الله علیها و امامان بقیع صلوات الله علیهم اجمعین
روایات
روایت1.
علل الشرایع، عیون أخبار الرضا علیه السلام: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وقتی یکی از شما به حج رود باید حج خود را به زیارت ما ختم کند؛ چرا که این جزئی از مرحله اتمام حج است.(1)
روایت2.
قرب الإسناد: ابن صدقه از امام صادق از پدر بزرگوارش علیهما السلام روایت کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس مرا در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند من در روز قیامت شفیع او خواهم بود.(2)
روایت3.
الخصال: امیر المؤمنین صلوات الله علیه فرمود: آنگاه که به سوی خانه خدا بیرون شدید حجّتان را با زیارت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که ترک آن جفا و ناسپاسی است و بدین عمل مأمورید به پایان ببرید و همچنین با زیارت قبرهای دیگری که خداوند حقّ آنها و زیارتشان را برای شما لازم نموده به پایان ببرید و در کنار آن قبور روزی بخواهید.(3)
روایت4.
عیون أخبار الرضا علیه السلام: از هروی مروی است که گفت: محضر مبارک حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام عرض کردم یا ابن رسول اللَّه! چه می فرمائید درباره این حدیث که اهل حدیث روایت کرده اند که مؤمنان در بهشت از منزل های خود
ص: 139
مُرْسَلٍ وَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ ثَوَابُ مِائَةِ حَجَّةٍ وَ مِائَةِ عُمْرَةٍ وَ عِتْقِ مِائَةِ رَقَبَةٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُتِبَ لَهُ مِائَةُ حَسَنَةٍ وَ حُطَّ مِنْهُ مِائَةُ سَیِّئَةٍ.
وَ سَیَأْتِی فِی بَابِ زِیَارَةِ النَّبِیِّ مِنَ الْبَعِیدِ بِرِوَایَةِ أَبِی الدُّنْیَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِی مَسْجِداً.
کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَزُورُ الْقَبْرَ کَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَی صَاحِبِ الْقَبْرِ قَالَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی صَاحِبِ الْقَبْرِ وَ لَیْسَ فِیهِ شَیْ ءٌ مُوَقَّتٌ (1).
ص: 138
خداوند را می بینند؟ فرمود: ای ابا صلت خدای تبارک و تعالی پیغمبر گرامی خود محمد صلی الله علیه و آله را بر جمیع خلق از پیغمبران و ملائکه برتری داد و طاعت او را اطاعت خود و پیروی او را پیروی خود و زیارت او را در دنیا و آخرت زیارت خود قرار داد و فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(1) {هر کس از پیامبر فرمان بَرَد، در حقیقت، خدا را فرمان برده.} و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ»(2) {در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند؛ دست خدا بالای دست های آنان است.} و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس در حیات و زندگی من یا بعد از مرگ من، مرا زیارت کند خداوند را زیارت کرده است و درجه پیامبر صلی الله علیه و آله در بهشت بلندترین درجات است و کسی که از منزل خود در بهشت آن جناب را در درجه او زیارت کند خداوند تبارک و تعالی را زیارت کرده است.(3)
روایت5.
علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به منظور انجام حجّ به مکّه آید و مرا در مدینه زیارت نکند [جفا کرده و کسی که به من جفا کند] من نیز در روز قیامت به او جفا می کنم و کسی که مرا زیارت کند شفاعت من برای او حتمی است و کسی که شفاعت من شاملش شد بهشت بر او واجب است.(4)
روایت6.
کامل الزیارات: از ابن حجر اسلمی روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: و مانند حدیث قبل را ذکر کرده و در آخرش افزوده است: و کسی که در یکی از دو حرم «مکّه و مدینه» از دنیا برود او را در موقف حساب نیاورند و مهاجر الی الله محسوب شده و روز قیامت با اصحاب بدر محشور می گردد.(5)
روایت7.
علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: حسن بن علی علیه السلام به رسول الله صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای پدر! پاداش کسی که به زیارت تو بیاید چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای پسرکم! هر کس مرا در دوران زندگی یا پس از مرگم یا پدرت یا برادرت یا تو را زیارت کند بر گردن من است که در روز قیامت او را دیدار کنم و از گناهانش رهائیش بخشم.(6)
ص: 140
ع، [علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] السِّنَانِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا حَجَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِیَارَتِنَا لِأَنَّ ذَلِکَ مِنْ تَمَامِ الْحَجِ (1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ زَارَنِی حَیّاً وَ مَیِّتاً کُنْتُ لَهُ شَفِیعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَتِمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَجَّکُمْ إِذَا خَرَجْتُمْ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ فَإِنَّ تَرْکَهُ جَفَاءٌ وَ بِذَلِکَ أُمِرْتُمْ وَ أَتِمُّوا بِالْقُبُورِ الَّتِی أَلْزَمَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ زِیَارَتَهَا وَ حَقَّهَا وَ اطْلُبُوا الرِّزْقَ عِنْدَهَا(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یَرْوِیهِ أَهْلُ الْحَدِیثِ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ یَزُورُونَ
ص: 139
روایت8.
کامل الزیارات: از معلی بن ابی شهاب مثل آن را روایت کرده است.(1)
روایت9.
کامل الزیارات: از معلی مثل این حدیث را روایت کرده است.(2)
روایت10.
کامل الزیارات: از عثمان بن عیسی نظیر این حدیث را نقل کرده است.(3)
روایت11.
کامل الزیارات: از حسیین بن سعید مثل آن را نقل کرده است.(4)
روایت12.
الأمالی صدوق: از امام صادق از پدران بزرگوارشان علیهم السلام روایت کرده که فرمود: امام حسن علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای پدر! ثواب کسی که تو را زیارت کند چیست؟ فرمود: هر کس مرا یا پدرت یا تو یا برادرت را زیارت کند بر گردن من حق دارد که او را در روز قیامت دیدار کنم تا اینکه او را از گناهانش برهانم.(5)
روایت13.
ثواب الأعمال: از ابن ابی الخطاب مثل همین حدیث را روایت کرده است.(6)
روایت14.
الأمالی صدوق: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کس امام حسن علیه السلام را در بقیع ملاقات کند در روزی که قدم ها بر روی صراط می لغزند، قدمش بر صراط ثابت و استوار گردد.(7)
روایت15.
ثواب الأعمال: امام صادق از پدرش از جدش علیهم السلام روایت کرده که فرمود: امام حسین صلوات الله علیه عرض کرد: ای پدر! آن کس را که ما را زیارت کند چه پاداشی دارد؟ پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: ای پسر عزیزم! هر که مرا در حال زندگی و یا پس از مرگ زیارت کند و هر که پدرت را
ص: 141
رَبَّهُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ علیه السلام یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ جَعَلَ طَاعَتَهُ طَاعَتَهُ وَ مُبَایَعَتَهُ مُبَایَعَتَهُ وَ زِیَارَتَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ زِیَارَتَهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ-(1) وَ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ (2) وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی
فَقَدْ زَارَ اللَّهَ تَعَالَی وَ دَرَجَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الْجَنَّةِ أَرْفَعُ الدَّرَجَاتِ فَمَنْ زَارَهُ فِی دَرَجَتِهِ فِی الْجَنَّةِ مِنْ مَنْزِلِهِ فَقَدْ زَارَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی حُجْرٍ الْأَسْلَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَنْ أَتَی مَکَّةَ حَاجّاً وَ لَمْ یَزُرْنِی إِلَی الْمَدِینَةِ جَفَوْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ جَاءَنِی زَائِراً وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِی وَ مَنْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِی وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ(4).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ وَ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی حُجْرٍ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ مَنْ مَاتَ فِی أَحَدِ الْحَرَمَیْنِ- مَکَّةَ أَوِ الْمَدِینَةِ لَمْ یُعْرَضْ إِلَی الْحِسَابِ وَ مَاتَ مُهَاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ حُشِرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ أَصْحَابِ بَدْرٍ(5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ شِهَابٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَتَاهْ مَا جَزَاءُ مَنْ زَارَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بُنَیَّ مَنْ زَارَنِی حَیّاً أَوْ مَیِّتاً أَوْ زَارَ أَبَاکَ أَوْ أَخَاکَ أَوْ زَارَکَ کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِهِ (6).
ص: 140
در حال زندگی و یا پس از مرگ زیارت کند و هر که برادرت را در حال زندگی و یا پس از مرگ زیارت کند و یا تو را در حال زندگی و یا پس از مرگ زیارت کند، بر من باشد که او را در روز رستاخیز دیدار کنم و از گناهانش برهانم و به بهشت در آورم.(1)
روایت16.
کامل الزیارات: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: حضرت حسین بن علی علیهما السّلام در دامن پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بودند، سپس سر مبارک بالا نموده و عرضه داشت: ای پدر ثواب کسی که پس از رحلتتان شما را زیارت کند چیست؟ پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: پسرم، کسی که من را پس از رحلت زیارت کند مستحق بهشت بوده و کسی که بعد از ارتحال پدرت او را زیارت نماید به بهشت داخل می گردد و اگر برادرت را پس از مرگ زیارت نماید بهشت حق او بوده و آن کس که بعد از شهادتت تو را زیارت کند بهشت از آن او می باشد.(2)
روایت17.
کامل الزیارات: پدرم و کلینی از محمد بن علی مرفوعا روایت می کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! هر کس مرا در زمان زندگانی یا پس از مرگم زیارت کند یا تو را در زمان زندگی یا پس از مرگت زیارت کند یا دو پسرت را در زمان زندگی یا پس از مرگشان زیارت کند، من ضمانتش می کنم در روز قیامت او را از هول و هراس و سختی های آن نجات دهم تا او را هم رتبه و درجه خویش گردانم.(3)
روایت18.
کامل الزیارات: از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به زیارت من بیاید در روز قیامت من شفیع او خواهم بود.(4)
روایت19.
کامل الزیارات: از ابن محبوب نظیر همین حدیث روایت شده است.(5)
روایت20.
کامل الزیارات: از جعفر بن بشیر ابان مثل همین حدیث نقل شده است.(6)
روایت21.
کامل الزیارات: از ابن محبوب از ابان مثل همین حدیث را نقل کرده است.(7)
روایت22.
کامل الزیارات: از ابن ابی نجران روایت شده که
ص: 142
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَلَّی بْنِ أَبِی شِهَابٍ: مِثْلَهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیٍّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَلًّی: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ: مِثْلَهُ (4).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَهْ مَا جَزَاءُ مَنْ زَارَکَ فَقَالَ مَنْ زَارَنِی أَوْ زَارَ أَبَاکَ أَوْ زَارَکَ أَوْ زَارَ أَخَاکَ کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ- حَتَّی أُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِهِ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ: مِثْلَهُ (6).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مُوسَی الْأَسَدِیُّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ زَارَ الْحَسَنَ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ (7).
ثو، [ثواب الأعمال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُمْدُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْقَوَارِیرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَمِینٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا أَبَتَاهْ مَا لِمَنْ زَارَنَا قَالَ یَا بُنَیَّ مَنْ زَارَنِی حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ مَنْ زَارَ أَبَاکَ
ص: 141
گفت: خدمت امام جواد علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم، ثواب کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با قصد زیارت کند چیست؟ فرمود: بهشت برای اوست.(1)
روایت23.
کامل الزیارات: از ابن عیسی مثل آن را روایت کرده است.(2)
روایت24.
کامل الزیارات: از ابن ابی نجران روایت شده که گفت: از امام جواد علیه السلام درباره کسی که قبر پیامبر صلی الله علیه و آله را با قصد زیارت کند پرسیدم، حضرت فرمود: بهشت برای اوست.(3)
روایت25.
کامل الزیارات: ابن ابی نجران از امام جواد علیه السلام روایت کرده که عرض کردم: پاداش کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با قصد زیارت کند چیست؟ فرمود: اگر خدا بخواهد او را به بهشت وارد می نماید.(4)
روایت26.
کامل الزیارات: از صفوان بن سلیم از پدرش از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کس مرا در زمان زندگی و پس از مرگم زیارت کند در روز قیامت در جوار و همسایگی من خواهد بود.(5)
روایت27.
کامل الزیارات: از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس پس از وفاتم مرا زیارت کند همچون کسی است که مرا در زمان حیاتم زیارت کرده و من در روز قیامت شاهد و شفاعت گر او خواهم بود.(6)
روایت28.
کامل الزیارات: از ابن ابی نجران روایت شده که عرض کردم: پاداش کسی که به زیارت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم رفته و قصدش صرفا زیارت بوده چیست؟ فرمود: خداوند او را در بهشت داخل می کند.(7)
توضیح
این سخن حضرت «با قصد» یعنی اینکه آمدن او صرفاً برای زیارت باشد نه چیز دیگر که زیارت را پس از آن مد نظر داشته باشد.
روایت29.
کامل الزیارات:
ص: 143
حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ مَنْ زَارَ أَخَاکَ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ مَنْ زَارَکَ حَیّاً وَ مَیِّتاً کَانَ حَقِیقاً عَلَیَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ(1).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی ره عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی حَجْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا أَبَهْ مَا لِمَنْ زَارَکَ بَعْدَ مَوْتِکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ مَنْ أَتَانِی زَائِراً بَعْدَ مَوْتِی فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَتَی أَبَاکَ زَائِراً بَعْدَ مَوْتِهِ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَتَی أَخَاکَ زَائِراً بَعْدَ مَوْتِهِ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَتَاکَ زَائِراً بَعْدَ مَوْتِکَ فَلَهُ الْجَنَّةُ(2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی أَوْ زَارَکَ فِی حَیَاتِکَ أَوْ بَعْدَ مَوْتِکَ أَوْ زَارَ ابْنَیْکَ فِی حَیَاتِهِمَا أَوْ بَعْدَ مَوْتِهِمَا ضَمِنْتُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا حَتَّی أُصَیِّرَهُ مَعِی فِی دَرَجَتِی (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی ره عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنِ السَّدُوسِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَتَانِی زَائِراً کُنْتُ شَفِیعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(4).
مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (5).
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبَانٍ: مِثْلَهُ (6).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ جَمَاعَةُ مَشَایِخِی ره عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ: مِثْلَهُ (7).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ
ص: 142
ابو الحسن موسی بن اسماعیل بن موسی بن جعفر علیهما السّلام از پدرش از جدش حضرت جعفر بن محمّد، از پدرش، از حضرت علی بن الحسین علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: کسی که بعد از وفاتم قبر من را زیارت کند مانند کسی است که در زمان حیاتم به طرف من هجرت کرده [و به زیارتم آمده باشد]، بنا بر این اگر نتوانستید به زیارتم آئید از همان مکان دور سلام فرستید که به من خواهد رسید.(1)
روایت30.
کامل الزیارات: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: زیارت قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم معادل و مساوی حجّ مقبولی است که با آن حضرت به جا آورده شود.(2)
روایت31.
کامل الزیارات: از زید شحام نقل نموده که می گوید: به محضر ابی عبد الله علیه السّلام عرضه داشتم: ثواب و پاداش کسی که قبر رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را زیارت کند چیست؟ حضرت فرمود: وی مانند کسی است که خدا را در عرش او زیارت نموده باشد.(3)
روایت32.
تهذیب الأحکام: کلینی از ابن ابی الخطاب مثل همین حدیث را روایت کرده است.(4)
سپس گفته است: شیخ رحمه الله گفته است: معنای فرمایش امام صادق علیه السلام: «هر کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کند همچون کسی است که خداوند را در بالای عرشش ملاقات کرده باشد.» این است که ثواب و اجر عظیم و بزرگداشت زائر آن حضرت علیه السلام در روز قیامت، همچون ثواب کسی است که خداوند او را به آسمانش عروج داده و به عرش خویش که فرشتگان حاملان آن هستند نزدیکش کرده و فرشتگان خاصه خود را به او نشان داده که این تأکیدی بر کرامت اوست و نه آنچنان که عامه گمان می کنند که مقتضی تشبیه است.
روایت33.
کامل الزیارات: از حسن بن جهم روایت شده که گفت: محضر ابی الحسن الرّضا علیه السّلام عرض کردم: کدام یک از این دو عمل افضل است: اینکه شخصی به مکّه رفته و به مدینه نرود یا به زیارت نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در مدینه رفته و به مکّه نرود؟ راوی گفت: حضرت به من فرمود: شما کدام را افضل می دانید؟ عرض کردم: ما درباره زیارت امام حسین علیه السّلام زیارت آن جناب را از مکّه رفتن افضل می دانیم چه رسد به زیارت نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم. حضرت فرمود: آگاه باش اگر این کلام را بگوئی صحیح و درست است؛ چه آنکه حضرت صادق علیه السّلام در یکی از اعیاد در مدینه حضور بهم رساندند و سپس مراجعت نموده و داخل بر نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شدند و بر آن حضرت سلام کرده و سپس به کسانی که برای زیارت نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم حاضر شده بودند، فرمود: بدانید ما بر تمام اهل شهرها، مکه و غیر آن برتری داده شده ایم؛
ص: 144
قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا لِمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً قَالَ لَهُ الْجَنَّةُ(1).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ رِجَالِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةٌ عَنْ مَشَایِخِنَا رَحِمَهُمُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَمَّنْ زَارَ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً قَاصِداً قَالَ لَهُ الْجَنَّةُ(3).
مل، [کامل الزیارات] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ مَا لِمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً قَالَ یُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (4).
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ مَالِکٍ النَّخَعِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدَنِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ سُلَیْمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی کَانَ فِی جِوَارِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).
مل، [کامل الزیارات] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ سَیْفٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَمْرٍو النَّخَعِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ زَارَنِی بَعْدَ وَفَاتِی کَانَ کَمَنْ زَارَنِی فِی حَیَاتِی وَ کُنْتُ لَهُ شَهِیداً وَ شَافِعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(6).
مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةُ مَشَایِخِی رَحِمَهُمُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنْ سَلَمَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا لِمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّداً قَالَ یُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ(7).
قوله علیه السلام متعمدا أی یکون مجیئه لمحض الزیارة لا لشی ء آخر تکون الزیارة مقصودة بالتبع.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 143
زیرا بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سلام کرده ایم.(1)
روایت34.
تهذیب الأحکام: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس مرا زیارت کند گناهان او آمرزیده می شود و فقیر نمیرد.(2)
روایت35.
تهذیب الأحکام: از امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس امام جعفر صادق و پدرش علیهما السلام را زیارت کند از چشمش شکایت نکند و بیمار نگردد و مبتلی و گرفتار نمیرد.(3)
روایت36.
کامل الزیارات: از هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن حضرت در حدیثی طولانی فرمود: شخصی نزد امام صادق علیه السّلام مشرّف شد و به آن جناب عرض کرد: آیا پدر شما را می توان زیارت کرد؟ حضرت فرمود: بلی. آن شخص عرض کرد: کسی که آن حضرت را زیارت کند چه ثواب و اجری دارد؟ حضرت فرمود: اجر او بهشت است مشروط به اینکه به آن حضرت اقتداء کرده و از او تبعیّت کند. عرض کرد: اگر کسی زیارت آن حضرت را از روی بی رغبتی و بی میلی ترک کند چه خواهد دید؟ حضرت فرمود: روز حسرت حسرت خواهد خورد. و حدیث را به تفصیل ذکر کرد.(4)
توضیح
از ظاهر روایتی که نقل کرده چنین بر می آید که او درباره زیارت امام محمد باقر علیه السلام از حضرت سؤال کرده، ولی ابن قولویه رحمه الله آن را در باب کسی که زیارت امام حسین علیه السلام را ترک کند آورده، از این رو ما آن را در هر دو باب آوردیم.
روایت37.
کتاب الفصول سید مرتضی به نقل از شیخ مفید رضی الله عنهما گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله به امام حسن علیه السلام فرمود: کسی که پس از رحلتت تو را زیارت کند یا پدرت یا برادرت را [پس از وفاتشان] زیارت کند پاداش او بهشت است. نیز در حدیثی که مقدمه ای مشروح در غیر از این کتاب دارد، به حضرت علیه السلام فرمود: جماعتی تو را زیارت می کنند که به وسیله زیارت تو می خواهند به من ابراز محبت و نیکی کنند و با من ارتباط برقرار کنند، وقتی روز قیامت رسید من آنان را در موقف دیدار می کنم و بازویشان را می گیرم و آنان را از هول و هراس و سختی های قیامت می رهانم.(5)
ص: 145
مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ زَارَ قَبْرِی بَعْدَ مَوْتِی کَانَ کَمَنْ هَاجَرَ إِلَیَّ فِی حَیَاتِی فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوا فَابْعَثُوا إِلَیَّ بِالسَّلَامِ فَإِنَّهُ یَبْلُغُنِی (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ زِیَارَةَ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعْدِلُ حَجَّةً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَبْرُورَةً(2).
مل، [کامل الزیارات] عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَیْدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لِمَنْ زَارَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فِی عَرْشِهِ (3).
یب، [تهذیب الأحکام] الْکُلَیْنِیُّ عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (4).
ثم قال قال الشیخ ره معنی
قول الصادق علیه السلام من زار رسول الله صلی الله علیه و آله کان کمن زار الله فوق عرشه.
هو أن لزائره علیه السلام من المثوبة و الأجر العظیم و التبجیل فی یوم القیامة کمن رفعه الله إلی سمائه و أدناه من عرشه الذی تحمله الملائکة و أراه من خاصة ملائکته ما یکون به توکید کرامته و لیس علی ما تظنه العامة من مقتضی التشبیه.
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَیُّهُمَا أَفْضَلُ رَجُلٌ یَأْتِی مَکَّةَ وَ لَا یَأْتِی الْمَدِینَةَ أَوْ رَجُلٌ یَأْتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ لَا یَبْلُغُ مَکَّةَ قَالَ فَقَالَ لِی أَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُونَ أَنْتُمْ فَقُلْتُ نَحْنُ نَقُولُ فِی الْحُسَیْنِ علیه السلام فَکَیْفَ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَمَا لَئِنْ قُلْتَ ذَلِکَ لَقَدْ شَهِدَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِیداً بِالْمَدِینَةِ فَانْصَرَفَ فَدَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لِمَنْ حَضَرَهُ أَمَا لَقَدْ فُضِّلْنَا أَهْلَ الْبُلْدَانِ کُلَّهُمْ مَکَّةَ فَمَنْ دُونَهَا لِسَلَامِنَا
ص: 144
باب دوم : زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله از نزدیک و اعمالی که انجامش در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله مستحب است و فضیلت مواضع مسجد
روایات
روایت1.
الکافی: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ما بین منزل و منبر من باغی از باغ های بهشت است و منبر من بر روی در کوچکی از درهای بهشت، و ستونهای منبرم طبقاتی در بهشت است راوی میگوید به او عرض کردم: آیا آن امروز نیز باغ است؟ فرمود: بله اگر پردهها میافتاد شما آن را میدیدید.(1)
روایت2.
الکافی: مرازم گوید: ازامام صادق علیه السلام درباره آنچه که مردم در خصوص روضه نبوی میگویند سؤال کردم، فرمود: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ما بین منزل و منبر من باغی از باغهای بهشت و منبر من برروی در کوچکی از درهای بهشت است. به او عرض کردم، فدایت گردم حد روضه نبوی چیست؟ فرمود: فاصله چهار ستون از منبر تا سایهها، به او عرض کردم فدایت گردم از صحن چیزی درآن است. فرمود: خیر.(2)
روایت3.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: حد روضه در مسجد پیامبر صلّی الله علیه و آله به سمت سایه است و حد مسجد به سوی دو ستون از سمت راست منبر تا راهی است که بعد از سوق اللیل است.(3)
روایت4.
الکافی: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ما بین منبر من و منازل من باغی ازباغهای بهشت و منبرمن بر روی در کوچکی از درهای بهشت است و یک نماز در مسجد من با هزار نماز در سایر مساجد جز مسجد الحرام برابراست. جمیل گوید:
ص: 146
عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
یب، [تهذیب الأحکام] رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ زَارَنِی غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یَمُتْ فَقِیراً(2).
یب، [تهذیب الأحکام] رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ زَارَ جَعْفَراً وَ أَبَاهُ لَمْ یَشْکُ عَیْنَهُ وَ لَمْ یُصِبْهُ سُقْمٌ وَ لَمْ یَمُتْ مُبْتَلًی (3).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ لَهُ طَوِیلٍ: أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ
فَقَالَ هَلْ یُزَارُ وَالِدُکَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا لِمَنْ زَارَهُ قَالَ الْجَنَّةُ إِنْ کَانَ یَأْتَمُّ بِهِ قَالَ فَمَا لِمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ قَالَ الْحَسْرَةُ یَوْمَ الْحَسْرَةِ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ (4).
ظاهر ما أورده من الخبر أنه سأله عن زیارة الباقر علیه السلام لکن ابن قولویه ره أورده فی باب من ترک زیارة الحسین علیه السلام فلذا أوردناه فی البابین.
کِتَابُ الْفُصُولِ، لِلسَّیِّدِ الْمُرْتَضَی نَقْلًا عَنْ شَیْخِهِ الْمُفِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْحَسَنِ مَنْ زَارَکَ بَعْدَ مَوْتِکَ أَوْ زَارَ أَبَاکَ أَوْ زَارَ أَخَاکَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَ قَالَ لَهُ علیهما السلام فِی حَدِیثٍ لَهُ أَوَّلٍ مَشْرُوحٍ فِی غَیْرِ هَذَا الْکِتَابِ تَزُورُکَ طَائِفَةٌ یُرِیدُونَ بِهِ بِرِّی وَ صِلَتِی فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ زُرْتُهَا فِی الْمَوْقِفِ فَأَخَذْتُ بِأَعْضَادِهَا فَأَنْجَیْتُهَا مِنْ أَهْوَالِهِ وَ شَدَائِدِهِ (5).
ص: 145
به او عرض کردم و منزل علی علیه السلام جزء منازل نبی صلّی الله علیه و آله است. فرمود بله و برتر از بیوت است.(1)
روایت5.
الکافی: هارون بن خارجه گوید: نماز در مسجد الرسول صلّی الله علیه و آله معادل ده هزار نماز است.(2)
روایت6.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که وارد مسجد شدی اگر توانستی که سه روز چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را اقامت کنی در فاصله میان قبر و منبر در روز چهارشنبه کنار ستونی که بعد از قبر است نماز بگزار و کنار آن خدا را بخوان و هرحاجت اخروی یا دنیوی که میخواهی از او مسألت کن. و در روز دوم کنار ستون توبه و در روز جمعه کنار مقام نبی صلّی الله علیه و آله در مقابل ستون بسیار معطر نماز بگزار و کنار آنها خدا را برای هر حاجتی بخوان و آن سه روز را روزه بگیر.(3)
روایت7.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: روزهای چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و در شب و روز چهارشنبه کنار ستونی که مقابل سر پیامبر صلّی الله علیه و آله است و در شب و روز پنج شنبه کنار ستون ابو لبابه و در شب و روز جمعه کنار ستونی که بعد از مقام پیامبر صلّی الله علیه و آله است نماز بگزار و با این دعا برای حاجتت دعا کن: بارخدایا به عزتت، قوتت و قدرتت و جمیع آنچه که علمت بر آن احاطه کرده است از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و درحق من چنین و چنان کنی.(4)
روایت8.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: به مقام جبرئیل بیا که در زیر میزاب است، که آن محل ایستادن اوست زمانی که از رسول الله اذن ورود میخواست و بگو: ای بخشنده، ای کریم، ای نزدیک، ای دور از تو میخواهم که بر محمد و اهل بیت او درود بفرستی و از تو میخواهم که نعمتت را بر من بازگردانی. فرمود: و آن مقامی است که در آن حائضی رو به قبله دعا نمیکند و سپس دعای خون را نمی خواند، مگر اینکه طهارت ببیند ان شاءالله.(5)
روایت9.
من لا یحضره الفقیه: سپس به مقام جبرئیل بیا تا این سخن او که فرمود: «و آن مقامی است که حائض رو به
ص: 147
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا بَیْنَ بَیْتِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ وَ قَوَائِمُ مِنْبَرِی رُتَبٌ فِی الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ هِیَ رَوْضَةٌ الْیَوْمَ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ لَرَأَیْتُمْ (1).
کا، [الکافی] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یَقُولُ النَّاسُ فِی الرَّوْضَةِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَیْنَ بَیْتِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا حَدُّ الرَّوْضَةِ فَقَالَ بُعْدُ أَرْبَعِ أَسَاطِینَ مِنَ الْمِنْبَرِ إِلَی الظِّلَالِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنَ الصَّحْنِ فِیهَا شَیْ ءٌ قَالَ لَا(2).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَدُّ الرَّوْضَةِ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله إِلَی طَرَفِ الظِّلَالِ وَ حَدُّ الْمَسْجِدِ إِلَی الْأُسْطُوَانَتَیْنِ عَنْ یَمِینِ الْمِنْبَرِ إِلَی الطَّرِیقِ مِمَّا یَلِی سُوقَ اللَّیْلِ (3).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا بَیْنَ مِنْبَرِی وَ بُیُوتِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ وَ صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِی تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ قَالَ جَمِیلٌ:
ص: 146
قبله در آن دعا نمیکند، مگر اینکه پاک می شود سپس با دعای خون دعا میکند: بارخدایا من به تمامی نامهایت یا هر نامی که با آن یکی از خلقت را نامیدی یا در علم غیب در نزد تو ارجح است از تو میخواهم و با نام اعظم اعظم اعظمت و با هرحرفی که برموسی نازل فرمودی و با هر حرفی که بر عیسی نازل کردی و با هرحرفی که بر محمد نازل فرمودی که درودت براو، خاندان او و بر انبیاء خدا باد از تو میخواهم که درحق من چنین و چنان کنی و حائض میگوید: که این خون را از من بزدایی.(1)
توضیح
منظور از حائض، زن مستحاضه ایست که خون بعد از روزهای معمول حیض از او قطع نمیشود.
روایت10.
تهذیب الأحکام: معاویة بن عمار می گوید: ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: چند رکعت بخوانم؟ فرمود: هشت رکعت به هنگام زوال آفتاب بخوان که رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: یک نماز در مسجد من مانند هزار نماز در غیرآن جز مسجدالحرام است که یک نماز در مسجد الحرام با هزار نماز در مسجد من برابراست.(2)
توضیح
منظور از هشت رکعت یا نافله زوال یا نافله دیگری برای ساقط شدن نافله زوال از او به جهت مسافر بودن وی است. مگر اینکه گفته شود به جهت اینکه از مواضع تخییر است نافله درآن ساقط نمیشود و محتمل است که منظور این باشد که او ظهر و عصر را به صورت کامل میخواند و درآن دو قصد نمیکند زیرا بهتر در آن موضع ادای نماز کامل است و او آن دو نماز را فقط به جهت ساقط شدن نافله در سفر در اول زوال اقامه میکند اگر به ساقط شدن آن در این موضع معتقد باشیم و سخن درباره آن بیان شد و مجدداً نیز خواهد آمد.
روایت11.
تهذیب الأحکام: مرازم گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در مدینه و قیام کنار ستونها فرض نیست اما هرکسی خواست که روزه بگیرد برای او بهتر است، فرض فقط نماز پنجگانه و روزه ماه رمضان است، پس هرچه توانستید در این مسجد زیاد نماز بخوانید که این برای شما بهتر است و بدانید که مرد گاه در امور دنیا زیرک است و گفته میشود فلانی چه زیرک است پس چگونه است کسی که در امر آخرتش زیرکی به کار ببرد.(3)
روایت12.
مصباح کفعمی: زیارت پیامبر صلّی الله علیه و آله: سلام بر رسول الله، امین خدا بر وحی و امور مهمش، خاتم هر آنچه که سپری شد و آغازگر هرآنچه که روی کرد و چیره بر همه آنها. و رحمت
ص: 148
قُلْتُ لَهُ بُیُوتُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بَیْتُ عَلِیٍّ مِنْهَا قَالَ نَعَمْ وَ أَفْضَلُ (1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ: الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله تَعْدِلُ عَشَرَةَ آلَافِ صَلَاةٍ(2).
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُقِیمَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ فَصَلِّ مَا بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی تَلِی الْقَبْرَ فَتَدْعُو اللَّهَ عِنْدَهَا وَ تَسْأَلُهُ کُلَّ حَاجَةٍ تُرِیدُهَا فِی آخِرَةٍ أَوْ دُنْیَا وَ الْیَوْمَ الثَّانِیَ عِنْدَ أُسْطُوَانَةِ التَّوْبَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ مَقَامِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُقَابِلَ الْأُسْطُوَانَةِ الْکَثِیرَةِ الْخَلُوقِ فَتَدْعُو اللَّهَ عِنْدَهُنَّ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ تَصُومُ تِلْکَ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ (3).
کا، [الکافی] ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صُمِ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ صَلِّ لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی تَلِی رَأْسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَیْلَةَ الْخَمِیسِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ عِنْدَ أُسْطُوَانَةِ أَبِی لُبَابَةَ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی تَلِی مَقَامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ لِحَاجَتِکَ وَ هُوَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعِزَّتِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ جَمِیعِ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا(4).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ایتِ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ وَ هُوَ تَحْتَ الْمِیزَابِ فَإِنَّهُ کَانَ مَقَامَهُ إِذَا اسْتَأْذَنَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْ أَیْ جَوَادُ أَیْ کَرِیمُ أَیْ قَرِیبُ أَیْ بَعِیدُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَرُدَّ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ- قَالَ وَ ذَلِکَ مَقَامٌ لَا تَدْعُو فِیهِ حَائِضٌ تَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ ثُمَّ تَدْعُو بِدُعَاءِ الدَّمِ إِلَّا رَأَتِ الطُّهْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (5).
یه، [من لا یحضره الفقیه]: ثُمَّ ائْتِ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ إِلَی قَوْلِهِ وَ ذَلِکَ مَقَامٌ لَا تَدْعُو فِیهِ حَائِضٌ مُسْتَقْبِلَ
ص: 147
و برکات خدا بر او باد، سلام برصاحب آرامش، سلام بر مدفون در مدینه، سلام بر یاریشده تأییدشده، سلام، رحمت و برکات خداوند بر ابوالقاسم محمد باد.
کفعمی گوید: سکینه بر وزن فعلیه از سکون است یعنی سکونی که به معنی وقار است نه سکونی که متضاد حرکت است عزیزی این را گوید و هروی درباره این سخن خداوند متعال «سکینة من ربکم» گوید یعنی سکون و آرامشی برای دلهایتان.(1) و طبرسی درباره این سخن خداوند متعال «ثم أنزل الله سکینة» یعنی رحمتش را که نفس بر آن آرامش میگیرد و همراه آن ترس از بین می رود.(2)
روایت13.
قرب الإسناد: ابن فضال گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: دیدم که در غیر از محلی که ما به هنگام استقبال از قبر هستیم بر پیامبر صلّی الله علیه و آله سلام میکنی. فرمود: تو از جایی که مردم سلام میدهند سلام ده.(3)
روایت14.
قرب الإسناد: ابن جهم گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: محل ستون از آنجا که به دنبال صحن مسجد است محل سجده فاطمه صلوات الله علیها است.(4)
روایت15.
عیون اخبار الرضا: ابن فضال گوید: امام رضا علیه السلام را دیدم درحالیکه برای خروج به قصد عمره وداع میکرد. پس بعد از مغرب از محل سر پیامبر صلّی الله علیه و آله کنار قبر آمد و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله سلام کرد و به قبر چسبید سپس بازگشت تا اینکه کنار قبر آمد و درحالیکه نماز میخواند بر کناره آن ایستاد و شانه چپش را در نزدیکی ستونی که قبل از ستون مخلقه (معطر) است کنار سر پیامبر صلّی الله علیه و آله به قبر چسباند، سپس شش یا هشت رکعت در کفشش نماز خواند و مقدار رکوع و سجودش سه تسبیح یا بیشتر بود و چون فارغ شد سجدهای به جای آورد که آن را طولانی کرد به طوری که عرقش شن را خیس کرد. راوی گوید و یکی از اصحابمان ذکر کرد که وی گونهاش را به زمین مسجد چسباند.(5)
ص: 149
الْقِبْلَةِ إِلَّا رَأَتِ الطُّهْرَ ثُمَّ تَدْعُو بِدُعَاءِ الدَّمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ أَوْ تَسَمَّیْتَ بِهِ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوْ هُوَ مَأْثُورٌ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ وَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَنْزَلْتَهُ عَلَی مُوسَی وَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَنْزَلْتَهُ عَلَی عِیسَی وَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَنْزَلْتَهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ إِلَّا فَعَلْتَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ الْحَائِضُ تَقُولُ إِلَّا أَذْهَبْتَ عَنِّی هَذَا الدَّمَ (1).
المراد بالحائض المستحاضة التی لا ینقطع عنها الدم.
یب، [تهذیب الأحکام] الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ ابْنُ أَبِی یَعْفُورٍ کَمْ أُصَلِّی فَقَالَ صَلِّ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِی کَأَلْفِ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی مَسْجِدِی (2).
المراد بالثمان إما نافلة الزوال أو نافلة أخری لسقوط نافلة الزوال عنه لکونه مسافرا إلا أن یقال لکونه من مواضع التخییر لا یسقط فیه النافلة و یحتمل أن یکون المراد أنه یصلی الظهرین تماما لا یقصر فیهما لأن الأفضل فی ذلک الموضع التمام و إنما یصلیهما فی أول الزوال لسقوط النافلة فی السفر إن قلنا بسقوطها فی هذا الموضع و قد مر الکلام فیه و سیأتی أیضا.
یب، [تهذیب الأحکام] الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّلَاةُ بِالْمَدِینَةِ وَ الْقِیَامُ عِنْدَ الْأَسَاطِینِ لَیْسَ بِمَفْرُوضٍ وَ لَکِنْ مَنْ شَاءَ فَلْیَصُمْ فَإِنَّهُ خَیْرٌ لَهُ إِنَّمَا الْمَفْرُوضُ صَلَاةُ الْخَمْسِ وَ صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَکْثِرُوا الصَّلَاةَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّهُ خَیْرٌ لَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الرَّجُلَ قَدْ یَکُونُ کَیِّساً فِی أَمْرِ الدُّنْیَا فَیُقَالُ مَا أَکْیَسَ فُلَاناً فَکَیْفَ مَنْ کَاسَ فِی أَمْرِ آخِرَتِهِ (3).
کف، [المصباح] للکفعمی: زِیَارَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ
ص: 148
روایت16.
مجالس مفید: اسحاق بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که درحالیکه کنار قبر رسول الله صلّی الله علیه و آله ایستاده بود عرضه می داشت: از خدایی که تو را انتخاب کرد و برگزید و تو را خالص کرد و هدایت نمود و به وسیله تو هدایت کرد میخواهم که بر تو درود بفرستد که خداوند و ملائکه او بر نبی درود میفرستند، ای کسانی که ایمان آوردهاید بر او درود بفرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید.(1)
روایت17.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که وارد مدینه شدی قبل از اینکه وارد آن شوی یا زمانیکه قصد ورود به آن را داری غسل کن سپس بر سر مزار پیامبر صلّی الله علیه و آله میآیی و بر رسول الله صلّی الله علیه و آله سلام میکنی سپس کنار ستون نخست از سمت راست قبر کنار سر قبر می ایستی درحالیکه رو به قبله هستی و شانه چپت به سوی کناره قبر و شانه راستت به سمت منبر است که این محل سر رسول الله صلّی الله علیه و آله است و میگویی: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای واحد نیست و شریکی ندارد و گواهی میدهم که محمد بنده و فرستاده اوست و گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی و تو محمد پسر عبدالله هستی و گواهی میدهم که تو رسالتهای پروردگارت را ابلاغ کردی و برای امتت خلوص ورزیدی و در راه خدا جهاد کردی و خدا را پرستیدی تا اینکه مرگ با حکمت و موعظه حسنه به سویت آمد و حقی که برتو بود را ادا نمودی و گواهی میدهم که تو بر مؤمنان رأفت داشتی و بر کافران خشمگین بودی پس خداوند تو را به برترین شرف جایگاه مکرّمان رسانید. سپاس برای خدایی است که ما را به وسیله تو از شرک و ضلالت نجات داد. بار خدایای درودت، و درود ملائکه مقربت و بندگان صالحت، انبیاء مرسلت و اهالی آسمانها و زمینها و هر که تو را تسبیح گفت، ای پروردگار جهانیان از اولینها و آخرینها را بر محمد، بنده، رسول، نبی، امین، برگزیده، حبیب، اختیارشده، خاص، خالص و بهترین خلقت قرار بده. بارخدایا درجه و وسیله از بهشت را به او عطا کن و او را در مقامی ستوده که اولینها و آخرینها با آن بر او غبطه میخورند محشور کن. بارخدایا تو فرمودی: و اگر آنها زمانی که برخود ظلم کردهاند نزد تو آیند و از خدا طلب آمرزش کنند و رسول برای آنان طلب آمرزش کند خداوند را توبه پذیرمهربان مییابند و من با طلب آمرزش و توبهکنان ازگناهانم
ص: 150
وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ السَّکِینَةِ السَّلَامُ عَلَی الْمَدْفُونِ بِالْمَدِینَةِ السَّلَامُ عَلَی الْمَنْصُورِ الْمُؤَیَّدِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْقَاسِمِ مُحَمَّدٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
قال الکفعمی السکینة فعیلة من السکون یعنی السکون الذی هو وقار لا السکون الذی هو ضد الحرکة قاله العزیزی و قال الهروی فی قوله تعالی سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ أی سکون لقلوبکم و طمأنینة(1)
و قال الطبرسی فی قوله تعالی ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ أی رحمته التی تسکن إلیها النفس و یزول معه الخوف (2).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام رَأَیْتُکَ تُسَلِّمُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی غَیْرِ الْمَوْضِعِ الَّذِی نُسَلِّمُ نَحْنُ فِیهِ عَلَیْهِ مِنِ اسْتِقْبَالِ الْقَبْرِ قَالَ فَقَالَ تُسَلِّمُ أَنْتَ مِنْ حَیْثُ یُسَلِّمُونَ (3).
ب، [قرب الإسناد] قَالَ ابْنُ الْجَهْمِ: سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ مَوْضِعُ الْأُسْطُوَانَةِ مِمَّا یَلِی صَحْنَ الْمَسْجِدِ مَسْجِدِ فَاطِمَةَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُوَدِّعَ لِلْخُرُوجِ إِلَی الْعُمْرَةِ فَأَتَی الْقَبْرَ مِنْ مَوْضِعِ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْمَغْرِبِ فَسَلَّمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَزِقَ بِالْقَبْرِ ثُمَّ انْصَرَفَ حَتَّی أَتَی الْقَبْرَ فَقَامَ إِلَی جَانِبِهِ یُصَلِّی فَأَلْزَقَ مَنْکِبَهُ الْأَیْسَرَ بِالْقَبْرِ قَرِیباً مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی دُونَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُخَلَّقَةِ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ فِی نَعْلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ مِقْدَارُ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ ثَلَاثَ تَسْبِیحَاتٍ أَوْ أَکْثَرَ فَلَمَّا فَرَغَ سَجَدَ سَجْدَةً أَطَالَ فِیهَا حَتَّی بَلَّ عَرَقُهُ الْحَصَی قَالَ وَ ذَکَرَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ أَلْصَقَ خَدَّیْهِ بِأَرْضِ الْمَسْجِدِ(5).
ص: 149
نزد پیامبرت آمدم و با پیامبرت پیامبر رحمت، محمد صلّی الله علیه و آله به تو روی میکنم. ای محمد من به سوی خدا، پروردگار من و پروردگار تو روی میکنم تا گناهانم را بر من ببخشد. و اگر حاجتی داری قبر پیامبر صلّی الله علیه و آله را پشت شانههایت قرار بده و به قبله رو کن و دستانت را بالا ببر و حاجتت را بخواه که سزاوار است برآورده شود ان شاءالله.(1)
روایت18.
من لا یحضره الفقیه: چون وارد مدینه شدی قبل از اینکه وارد آن شوی یا زمانیکه وارد آن میشوی غسل کن سپس نزد قبر پیامبر صلّی الله علیه و آله بیا و از باب جبرئیل وارد مسجد شو سپس مانند آن را ذکر کرده است.(2)
توضیح
این عبارت «یا زمانی که قصد ورود به آن را داری»، تردید از جانب راوی است و معنی این است: زمانی قبل از اینکه وارد آن شوی یا زمانی که بدون فاصله قصد ورود به آن را داری. و در الکافی(3)
و التهذیب(4)
عبارت «یا زمانی که وارد آن میشوی» آمده است پس مقصود بعد از ورود است. این سخن او «تا اینکه یقین به سویت آمد» یعنی مرگ اشارهای است به این کلام خداوند: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» {و پروردگارت را پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد} و این سخن امام «بالحکمة» حال از فاعل عبدت است یعنی درحالیکه لباس حکمت بر تن کردهای و با آن هدایتگرخلق هستی، زیرا از بزرگترین عبادت پیامبر صلّی الله علیه و آله هدایت خلق بود و حال بودنش برای فاعل «جاهدت» از نظر لفظی بعید است گرچه از نظر معنایی بهتر است و غبطه، آرزو کردن نعمت به همراه عدم زوال آن از صاحبش است. سپس بدان که پشت کردن به پیامبر صلّی الله علیه و آله گرچه ظاهراً بر خلاف آداب است اما ایرادی بر آن نیست اگر توجه به خداوند متعال و غرض تکیه بر پیامبر صلّی الله علیه و آله باشد اما در این زمان مناسبتر ترک آن عمل برای تقیه است.
روایت19.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که از کنار قبر از دعا فارغ شدی کنار منبر بیا و با دستت آن را لمس کن و دو قبه پایین آن را بگیر و چشم و صورتت را با آن مسح کن که گفته میشود آن شفایی برای چشم است و کنار آن قیام کن و خدا را حمد و ثنا بگو و حاجتت را بخواه که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: بین منبر و منزل من باغی ازباغهای بهشت است و منبر من برروی ترعهای از ترعههای بهشت است و ستونهای منبر من طبقاتی در بهشت است و ترعه به معنای در کوچک است. سپس
ص: 151
جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ هُوَ قَائِمٌ عِنْدَ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی انْتَجَبَکَ وَ اصْطَفَاکَ وَ أَصْفَاکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(1).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ وَ الْحَسَنِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مَعاً عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْمَدِینَةَ فَاغْتَسِلْ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَهَا أَوْ حِینَ تُرِیدُ أَنْ تَدْخُلَهَا ثُمَّ تَأْتِی قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَتُسَلِّمُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَقُومُ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُقَدَّمَةِ مِنْ جَانِبِ الْقَبْرِ الْأَیْمَنِ عِنْدَ رَأْسِ الْقَبْرِ وَ أَنْتَ مُسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةِ وَ مَنْکِبُکَ الْأَیْسَرُ إِلَی جَانِبِ الْقَبْرِ وَ مَنْکِبُکَ الْأَیْمَنُ مِمَّا یَلِی الْمِنْبَرَ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ- وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالاتِ رَبِّکَ وَ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ أَدَّیْتَ الَّذِی عَلَیْکَ مِنَ الْحَقِّ وَ أَنَّکَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ غَلُظْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکَ أَفْضَلَ شَرَفِ مَحَلِّ الْمُکْرَمِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَنَا بِکَ مِنَ الشِّرْکِ وَ الضَّلَالَةِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَنْ سَبَّحَ لَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ أَمِینِکَ وَ نَجِیبِکَ وَ حَبِیبِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ صَفْوَتِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ وَ أَعْطِهِ الدَّرَجَةَ وَ الْوَسِیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ ابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ إِنِّی أَتَیْتُ نَبِیَّکَ مُسْتَغْفِراً تَائِباً مِنْ ذُنُوبِی وَ إِنِّی أَتَوَجَّهُ
ص: 150
به مقام نبی صلّی الله علیه و آله میآیی و هر مقدار توانستی نماز بخوان و چون وارد مسجد شدی بر محمد و خاندان او درود بفرست و چون خارج شدی مانند آن انجام بده و در مسجد الرسول صلّی الله علیه و آله نماز زیاد بخوان.(1)
توضیح
جزری(2)
گوید در آن آمده است: منبر من بر روی ترعهای از ترعههای بهشت است و ترعه در اصل باغی در مکانی مرتفع است و خصوصاً اگر در مکانی مطمئن باشد روضه است.
قتیبی گوید: معنایش این است که نماز و ذکر در این محل به بهشت ختم میشود گویی که آن قطعهای از آن است و گفته شده ترعه به معنای درجه است و گفته شده یعنی دروازه.
میگویم
ظاهر این است که تفسیر از جانب راویان باشد و محتمل است که از جانب امام علیه السلام باشد.
کفعمی رحمه الله در حواشی البلد الأمین گوید: سید رضی در مجازاتش(3) در تفسیر ترعه گوید: سه قول وجود دارد: اول اینکه اسمی برای درجه باشد.
دوم اینکه اسمی برای باغی بر روی مکانی بلند باشد خاصه.
سوم اینکه اسمی برای در باشد و این اقوال همگی به معنایی واحد بازمیگردد، اگر ترعه به معنی درجه باشد مقصود این است که منبر او صلّی الله علیه و آله بر راه رسیدن به درجات بهشت است زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله بر روی آن به ایمان دعوت میکرد و آیات کوبنده قرآن را بر روی آن تلاوت میکرد و بیم و بشارت میداد. و اگر به معنی در باشد سخن در هر دو مورد واحد است. و اگر به معنی باغی بر روی مکانی مرتفع باشد منظور از آن نیز مانند مقصود بر اساس دو قول نخست است زیرا منبر وی صلّی الله علیه و آله بر روی راهی به سوی باغهای بهشت است برای کسی که آن را طلب کند و راه آن را بپیماید و در آن زیادت معنایی است و آن اینکه او فقط به جهت محاسن کلام و بدائع حکمتهایی که به گلهای باغ و دیباهای لباس شبیه است آن را به باغ تشبیه کرده است. و درباره کلام نیکو میگویند: گویی این کلام نیکو قطعهای از باغ است و گویی دیبای مکتوب است و رسول الله صلی الله علیه و آله باغ را به بهشت اضافه کرده است زیرا کلام او به بهشت هدایت میکند. و برخی از لغویّون میگویند. الترعه به معنای روزنه است اما این بعید است زیرا اگر منظور آن باشد، گویی رسول الله فرموده است این منبر من بر مطلعی از مطالع بهشت است و این معنی به معنی در نزدیک است زیرا کسی که آیاتی را که بر او تلاوت میشود، می شنود، گویی ص: 152
إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ لِیَغْفِرَ لِی ذُنُوبِی- وَ إِنْ کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَاجْعَلْ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَلْفَ کَتِفَیْکَ وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ وَ سَلْ حَاجَتَکَ فَإِنَّهُ أَحْرَی أَنْ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).
یه، [من لا یحضره الفقیه]: فَإِذَا دَخَلْتَ الْمَدِینَةَ فَاغْتَسِلْ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَهَا أَوْ حِینَ تَدْخُلُهَا ثُمَّ ائْتِ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ادْخُلِ الْمَسْجِدَ مِنْ بَابِ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ ذَکَرَ نَحْوَهُ (2).
قوله علیه السلام أو حین ترید أن تدخلها التردید من الراوی و المعنی قبل أن تدخلها بزمان أو حین ترید أن تدخلها بلا فصل و فی الکافی (3)
و التهذیب (4) أو حین تدخلها فالمراد بعد الدخول.
قوله حتی أتاک الیقین أی الموت إشارة إلی قوله تعالی وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ و قوله علیه السلام بالحکمة حال عن فاعل عبدت أی حال کونک متلبسا بالحکمة هادیا للخلق بها فإن من أعظم عبادته صلی الله علیه و آله کان هدایته للخلق و کونه حالا عن فاعل جاهدت بعید لفظا و إن کان أظهر معنی و الغبطة تمنی النعمة علی أن لا یتحول عن صاحبها.
ثم اعلم أن استدبار النبی صلی الله علیه و آله و إن کان ظاهرا مخالفا للآداب لکن لا بأس به إذا کان التوجه إلی الله تعالی و کان الغرض الاستظهار به صلی الله علیه و آله و لکن فی هذا الزمان الأولی ترکه للتقیة.
مل، [کامل الزیارات] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُوسَوِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَهِیکٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ عِنْدَ الْقَبْرِ فَأْتِ الْمِنْبَرَ وَ امْسَحْهُ بِیَدِکَ وَ خُذْ بِرُمَّانَتَیْهِ وَ هُمَا السُّفْلَاوَانِ وَ امْسَحْ عَیْنَیْکَ وَ وَجْهَکَ بِهِ فَإِنَّهُ یُقَالُ إِنَّهُ شِفَاءٌ لِلْعَیْنِ وَ قُمْ عِنْدَهُ فَاحْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ سَلْ حَاجَتَکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا بَیْنَ مِنْبَرِی وَ بَیْتِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ وَ قَوَائِمُ الْمِنْبَرِ رُتَبٌ فِی الْجَنَّةِ وَ التُّرْعَةُ هِیَ الْبَابُ الصَّغِیرُ ثُمَ
ص: 151
به سوی بهشت نظارهگر است که آنچه که خداوند درآن برای مؤمنان مهیا کرده است را میبیند. پایان.
روایت20.
کامل الزیارات: موسی علیه السلام از پدرش از جدش علیهما السلام گوید: علی بن حسین علیهما السلام بر مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله میایستاد و سلام میکرد و بر ابلاغ او گواهی میداد و با ادعیه ای که در ذهن داشت دعا میکرد سپس پشتش را به مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله به سنگ سبز باریک که نزدیک (پایین) مرقد است تکیه میداد و به مرقد میچسبید و کمرش را به قبر تکیه میداد و به قبله روی میکرد و عرضه می داشت: بارخدایا امرم را به پناه تو آوردهام، کمرم را به مرقد بنده و رسولت محمد صلی الله علیه و آله تکیه دادهام و به قبلهای که برای محمد صلی الله علیه و آله پسندیدی روی کردهام، بارخدایا من صبح کرده ام در حالی که نمیتوانم خیر آنچه که برای خود امید دارم را به دست بیاورم و شرآنچه که از آن برحذرش میدارم را نمیتوانم دفع کنم و امور در دست توست و هیچ فقیری ازمن محتاجتر نیست، من به خیری که به سویم فرو فرستادی محتاجم. بارخدایا از جانب خود برای من خیر اراده کن که هیچ مانعی برای فضل تو نیست. بارخدایا من به تو پناه میبرم از اینکه اسمم را تبدیل کنی یا جسمم را تغییردهی یا نعمتت را از من زائل کنی. بارخدایا مرا با تقوا زینت ببخش و با نعمتها زیبا کن و با عافیت، آباد گردان و شکر عافیت را به من روزی کن.(1)
روایت21.
کامل الزیارات: محمد بن حسن بن مهزیار از پدرش از جدش مشابه آن را آورده است.(2)
روایت22.
الکافی: ابو علی اشعری ازحسن بن علی کوفی از علی بن
ص: 153
تَأْتِی مَقَامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَلِّ مَا بَدَا لَکَ فَإِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ إِذَا خَرَجْتَ فَاصْنَعْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ أَکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله (1).
قال الجزری (2)
فیه منبری علی ترعة من ترع الجنة الترعة فی الأصل الروضة علی المکان المرتفع خاصة فإذا کانت فی المطمئن فهی روضة.
قال القتیبی معناه أن الصلاة و الذکر فی هذا الموضع تؤدیان إلی الجنة فکأنه قطعة منها و قیل الترعة الدرجة و قیل الباب انتهی.
الظاهر أن التفسیر من الرواة و یحتمل أن یکون من الإمام علیه السلام.
و قال الکفعمی رحمه الله فی حواشی البلد الأمین ذکر السید الرضی ره فی مجازاته (3) فی تفسیر الترعة هنا ثلاثة أقوال الأول أن یکون اسما للدرجة.
الثانی أن یکون اسما للروضة علی المکان العالی خاصة.
الثالث أن یکون اسما للباب و هذه الأقوال تئول إلی معنی واحد فإن کانت الترعة بمعنی الدرجة فالمراد أن منبره صلی الله علیه و آله علی طریق الوصول إلی درج الجنة لأنه صلی الله علیه و آله یدعو علیه إلی الإیمان و یتلو علیه قوارع القرآن و یخوف و یبشر و إن کانت بمعنی الباب فالقول فیهما واحد و إن کانت بمعنی الروضة علی المکان العالی فالمراد بذلک أیضا کالمراد علی القولین الأولین لأن منبره صلی الله علیه و آله علی الطریق إلی ریاض الجنة لمن طلبها و سلک السبیل إلیها و فیها زیادة معنی و هو أنه إنما شبهه بالروضة لما یمر علیه من محاسن الکلم و بدائع الحکم التی تشبه أزاهیر الریاض و دبابیج الثیاب و یقولون فی الکلام الحسن کأنه قطع الروض و کأنه دیباج الرقیم فأضاف صلی الله علیه و آله الروضة إلی الجنة لأن کلامه صلی الله علیه و آله یهدی إلی الجنة و یقول بعضهم الترعة الکوة و هو غریب فإن کان المراد ذلک فکأنه صلی الله علیه و آله قال منبری هذا علی مطلع من مطالع الجنة و المعنی قریب من معنی الباب لأن السامع لما یتلی علیه کأنه
ص: 152
مهزیار، از حسن بن علی بن عثمان بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، ازعلی بن جعفر مشابه آن را آورده است.(1)
روایت23.
کامل الزیارات: محمد بن مسعود گوید: صادق علیه السلام را دیدم که به مرقد نبی صلّی الله علیه و آله رسید و دستش را بر آن نهاد و فرمود: از خدایی که تو را برگزید و انتخاب کرد و هدایتت نمود و به وسیله تو هدایت نمود میخواهم که بر تو درود بفرستد. سپس فرمود: خداوند و ملائکه او بر نبی درود میفرستند ای کسانی که ایمان آوردهاند بر او درود و سلام بسیار بفرستید.(2)
روایت24.
کامل الزیارات: ابراهیم بن ابی البلاد گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود: چگونه بر نبی سلام میفرستی؟ آنچه که میدانیم و روایت کردیم را گفتم. فرمود: آیا آنچه که از این بهتر است را به تو بیاموزم، عرض کردم بلی فدایت گردم. پس درحالیکه نشسته بودم با خط خویش برایم نوشت و آن را بر من قرائت کرد: زمانی که بر مرقد او ایستادی بگو: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، شریکی برای او نیست و گواهی میدهم که تو محمد پسر عبدالله هستی و گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی و گواهی میدهم که تو خاتم انبیاء هستی و گواهی میدهم که تو رسالت پروردگارت را ابلاغ نمودی و برای امتت خلوص ورزیدی و در راه پروردگارت جهاد کردی و او را پرستش نمودی تا اینکه مرگت فرا رسید و حقی که بر تو بود را ادا نمودی. بارخدایا بر محمد، بنده و رسولت، برگزیده و امینت، اختیارشده و بهترینت از خلقت، برترین درودی که بریکی از انبیا و رسولانت فرستادی را بفرست. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد سلام بفرست چنانکه بر نوح در جهانیان سلام فرستادی، و برمحمد و خاندان محمد لطف کن چنانکه بر موسی و هارون لطف کردی و بر محمد و خاندان محمد برکت ببخش چنانکه بر ابراهیم و خاندان ابراهیم برکت بخشیدی که تو ستوده قابل ستایش هستی. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و بر محمد و خاندان محمد رحمت کن بارخدایا ای پروردگار بیت الحرام
ص: 154
مطلع إلی الجنة ینظر إلی ما أعد الله تعالی للمؤمنین فیها انتهی.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَسْکَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ (1) بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقِفُ عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیُسَلِّمُ وَ یَشْهَدُ لَهُ بِالْبَلَاغِ وَ یَدْعُو بِمَا حَضَرَهُ ثُمَّ یُسْنِدُ ظَهْرَهُ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَرْوَةِ الْخَضْرَاءِ الدَّقِیقَةِ الْعَرْضِ مِمَّا یَلِی الْقَبْرَ وَ یَلْتَزِقُ بِالْقَبْرِ وَ یُسْنِدُ ظَهْرَهُ إِلَی الْقَبْرِ وَ یَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ أَمْرِی وَ إِلَی قَبْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ أَسْنَدْتُ ظَهْرِی وَ الْقِبْلَةَ الَّتِی رَضِیتَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اسْتَقْبَلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَصْبَحْتُ لَا أَمْلِکُ لِنَفْسِی خَیْرَ مَا أَرْجُو لَهَا وَ لَا أَدْفَعُ عَنْهَا شَرَّ مَا أَحْذَرُ عَلَیْهَا وَ أَصْبَحَتِ الْأُمُورُ بِیَدِکَ وَ لَا فَقِیرَ أَفْقَرُ مِنِّی إِنِّی لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ اللَّهُمَّ أَرِدْنِی مِنْکَ بِخَیْرٍ وَ لَا رَادَّ لِفَضْلِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ تُبَدِّلَ اسْمِی أَوْ أَنْ تُغَیِّرَ جِسْمِی أَوْ تُزِیلَ نِعْمَتَکَ عَنِّی اللَّهُمَّ زَیِّنِّی بِالتَّقْوَی وَ جَمِّلْنِی بِالنِّعَمِ وَ اعْمُرْنِی بِالْعَافِیَةِ وَ ارْزُقْنِی شُکْرَ الْعَافِیَةِ(2).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ: مِثْلَهُ (3).
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ
ص: 153
و پروردگار مسجد الحرام و پروردگار رکن و مقام و پروردگار شهرحرام، پروردگار حل و حرام، پروردگار مشعرالحرام! از جانب من بر روح محمد صلّی الله علیه و آله سلام بفرست.(1)
روایت25.
کامل الزیارات: بزنطی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم بر رسول الله صلّی الله علیه و آله در کنار مرقدش چگونه سلام گفته می شود؟ فرمود: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای امین خدا! گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی، گواهی میدهم که تو برای امتت خلوص ورزیدی و در راه خدا جهاد کردی و او را عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید پس خداوند تو را به بهترین جزائی که به نبیای از امتش جزا بخشید جزا دهد. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد بهتر از درودی که بر ابراهیم و خاندان ابراهیم فرستادی را بفرست که تو ستوده سزاوار ستایش هستی.(2)
روایت26.
الکافی: حسان از یکی از اصحابمان گوید: در محضر موسی بن جعفر علیه السلام بودم درحالیکه هارون خلیفه، عیسی بن جعفر و جعفر بن یحیی در مدینه بودند، بر سر مرقد رسول الله صلّی الله علیه و آله آمدند و هارون به موسی بن جعفر گفت: پیش بیا اما امام امتناع کرد پس هارون پیش آمد و سلام کرد و درگوشهای ایستاد و عیسی بن جعفر به موسی بن جعفر علیه السلام گفت: جلو بیا اما امام امتناع کرد پس عیسی جلو آمد و سلام کرد و همراه هارون ایستاد و جعفر به موسی بن جعفر علیه السلام گفت: جلو بیا، اما امام ابا ورزید پس جعفر جلو آمد و سلام کرد و همراه هارون ایستاد و موسی بن جعفر علیه السلام جلو آمد و فرمود: سلام برتو ای پدر از خدایی که تو را برگزید و انتخاب کرد و هدایتت نمود و به وسیله تو هدایت کرد میخواهم که برتو درود بفرستد، هارون به عیسی گفت: شنیدی چه گفت؟ عیسی گفت: آری، هارون گفت: گواهی میدهم که پیامبر صلی الله علیه و آله حقیقتاً پدر وی است.(3)
روایت27.
کامل الزیارات: اسحاق بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: سلام کوتاهی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله به من بیاموز، فرمود: بگو: از خدایی که تو را برگزید، انتخاب کرد و اختیار نمود و هدایتت کرد و به وسیله تو هدایت نمود میخواهم که درود فراوان پاک بر تو بفرستد.(4)
روایت28.
کامل الزیارات:
ص: 155
مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ (1) بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْأَهْوَازِیِّ وَ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام انْتَهَی إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ قَالَ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی اجْتَبَاکَ وَ اخْتَارَکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(3).
مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام کَیْفَ تَقُولُ فِی التَّسْلِیمِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ الَّذِی نَعْرِفُهُ وَ رُوِّینَاهُ قَالَ أَ وَ لَا أُعَلِّمُکَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا فَقُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَتَبَ لِی وَ أَنَا قَاعِدٌ بِخَطِّهِ وَ قَرَأَهُ عَلَیَّ إِذَا وَقَفْتَ عَلَی قَبْرِهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ- وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالَةَ رَبِّکَ وَ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ وَ عَبَدْتَهُ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَدَّیْتَ الَّذِی عَلَیْکَ مِنَ الْحَقِّ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَجِیبِکَ وَ أَمِینِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ اللَّهُمَّ سَلِّمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا سَلَّمْتَ عَلَی نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ وَ امْنُنْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا مَنَنْتَ عَلَی مُوسَی وَ هَارُونَ وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَرَحَّمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ رَبَّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ
ص: 154
بزنطی می گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: بر سر مرقد رسول الله صلّی الله علیه و آله چگونه بر او سلام دهم؟ فرمود: میگویی سلام بر تو ای رسول خدا صلّی الله علیه و آله، سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، سلام بر تو ای رسول خدا سلام، بر تو ای محمد بن عبدالله، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای امین خدا، گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی، گواهی میدهم که تو محمد پسر عبدالله هستی، گواهی میدهم که تو برای امتت خلوص ورزیدی و در راه خدا جهاد کردی و او را عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید، پس خداوند تو را به بهترین آنچه که به پیامبری از امتش جزا داد جزا ببخشد، بار خدایا بر محمد و خاندان محمد بهتر از درودی که بر ابراهیم و خاندان ابراهیم فرستادی را بفرست که تو ستوده سزاوار ستایش هستی.(1)
روایت29.
الکافی: صفوان بن یحیی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره گذر از انتهای مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله درحالیکه براو سلام نمیکنم سؤال کردم. فرمود: موسی بن جعفر علیهما السلام این کار را نمی کرد. عرض کردم: پس وارد مسجد میشود و از دور سلام میکند و به قبر نزدیک نمیشود؟ فرمود: خیر زمانی که وارد میشوی و زمانی که خارج میشوی و از دور بر او سلام کن.(2)
توضیح
شاید مفاد این حدیث این است که زمانی که درود و سلام کردن بر او از نزدیک برایش امکانپذیراست باید وارد شود و سلام کند و در غیر این صورت از دور از جایی که گذر میکند براو سلام کند و وارد مسجد نشود و محتمل است که معنی این باشد که امام کاظم علیه السلام هر بار که ازپشت مسجد عبور میکرد وارد میشد و نزد مرقد میآمد و براو سلام میکرد و اما تو، به هر وجهی که میخواهی ازخارج، داخل و دور و نزدیک بر او سلام کن که این جایز است اما بهتر عملی است که امام کاظم علیه السلام انجام میداد.
روایت30.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در کنار مرقد نبی صلّی الله علیه و آله نماز بگزارید هر چند نماز مؤمنان هرجا که باشند به او میرسد.(3)
روایت31.
کامل الزیارات: از یکی از ائمه علیهم السلام روایت است: زمانی که در مدینه اقامت داری سه روز روزه میگیری،
ص: 156
وَ رَبَّ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ رَبَّ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرَامِ وَ رَبَّ الْحِلِّ وَ الْحَرَامِ وَ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ بَلِّغْ رُوحَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنِّی السَّلَامَ (1).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام کَیْفَ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ قَبْرِهِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَبَدْتَهُ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَجَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ(2).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: حَضَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام وَ هَارُونُ الْخَلِیفَةُ وَ عِیسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیَی بِالْمَدِینَةِ قَدْ جَاءُوا إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ هَارُونُ وَ سَلَّمَ وَ قَامَ نَاحِیَةً وَ قَالَ عِیسَی بْنُ جَعْفَرٍ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ عِیسَی فَسَلَّمَ وَ وَقَفَ مَعَ هَارُونَ فَقَالَ جَعْفَرٌ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام تَقَدَّمْ فَأَبَی فَتَقَدَّمَ جَعْفَرٌ فَسَلَّمَ وَ وَقَفَ مَعَ هَارُونَ وَ تَقَدَّمَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَتِ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی اصْطَفَاکَ وَ اجْتَبَاکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ فَقَالَ هَارُونُ لِعِیسَی سَمِعْتَ مَا قَالَ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ هَارُونُ أَشْهَدُ أَنَّهُ أَبُوهُ حَقّاً(3).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَاجِیَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلِّمْنِی تَسْلِیماً خَفِیفاً عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی انْتَجَبَکَ وَ اصْطَفَاکَ وَ اخْتَارَکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ صَلَاةً کَثِیرَةً طَیِّبَةً(4).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ مُوسَی بْنِ عُمَرَ جَمِیعاً
ص: 155
روز چهارشنبه را روزه میگیری و شب چهارشنبه در کنار ستون توبه که همان ستون ابو لبابه است که خود را بر آن بست تا عذرش از آسمان نازل شد نماز بخوان و روز چهارشنبه کنار آن مینشینی سپس شب پنج شنبه بعد از آن روز، به آنچه که بعد از مقام پیامبر صلّی الله علیه و آله است میآیی و شب و روزت را کنار آن مینشینی و روز پنجشنبه را روزه میگیری سپس شب جمعه به ستونی که بعد از مقام پیامبر صلی الله علیه و آله است میآیی و شب و روزت را کنار آن نماز میخوانی و روز جمعه درآن روزه میگیری و اگر توانستی که در این سه روز جز سخن ضروری چیزی بر زبان نیاوری و جز برای حاجتی از مسجد خارج نشوی و در شبانه روز نخوابی انجام بده که این از مواردی است که در آن فضیلت است. سپس روز جمعه خدا را حمد و ثنا بگو و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود بفرست و حاجتت را از خدا بخواه و در آنچه که میگویی این جملات باشد: بارخدایا من از تو طلبی دارم که درخواست و طلب آن را آغاز کردهام و یا اینکه شروع به درخواست آن از تو ننموده ام یا آن را از تو درخواست کرده و یا نکردهام. پس من با پیامبرت محمد صلّی الله علیه و آله نبی رحمت در برآورده شدن تمامی حاجتهای بزرگ و کوچکم، به تو روی میآورم.(1)
روایت32.
تهذیب الاحکام: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که سه روز در مدینه اقامت داری به عنوان اولین روز، در روز چهارشنبه روزه میگیری و مشابه آنچه که گذشت را بیان کرد و در پایان آن افزود: که سزاوار هستی که حاجتت برآورده شود ان شاء الله.(2)
زیارت وداع
روایت33.
کامل الزیارات: یونس بن یعقوب گوید: از امام صادق علیه السلام درباره وداع با مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله سؤال کردم فرمود: میگویی درود خدا بر تو باد، سلام بر تو، خداوند این را آخرین سلام من بر تو قرار ندهد.(3)
روایت34.
الکافی: محمد بن یحیی از ابن عیسی مشابه آن را آورده.(4)
روایت35.
کامل الزیارات: ابن فضال گوید: امام رضا علیه السلام را دیدم درحالیکه برای خروج به قصد عمره وداع میکرد پس بعد
ص: 157
عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ کَیْفَ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ قَبْرِهِ فَقَالَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَبَدْتَهُ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَجَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ(1).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْمَمَرِّ فِی مُؤَخَّرِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا أُسَلِّمُ عَلَی النَّبِیِّ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَصْنَعُ ذَلِکَ قُلْتُ فَیَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَیُسَلِّمُ مِنْ بَعِیدٍ لَا یَدْنُو مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَ لَا قَالَ سَلِّمْ عَلَیْهِ حِینَ تَدْخُلُ وَ حِینَ تَخْرُجُ وَ مِنْ بَعِیدٍ(2).
لعل مفاد الخبر أنه إذا أمکنه الدخول و السلام علیه من قریب فلیدخل و لیسلم و إلا فلیسلم علیه من بعید من حیث یمر و لا یدخل المسجد و یحتمل أن یکون المعنی أن الکاظم علیه السلام کان یدخل فیأتی القبر و یسلم علیه کلما مر خلف المسجد و أما أنت فسلم علیه علی أی وجه ترید من خارج و داخل و قریب و بعید فإنه جائز و لکن الأفضل ما کان یفعله الکاظم علیه السلام.
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلُّوا إِلَی جَانِبِ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَتْ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِینَ تَبْلُغُهُ أَیْنَمَا کَانُوا(3).
مل، [کامل الزیارات] رُوِیَ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: إِذَا کَانَ لَکَ مُقَامٌ بِالْمَدِینَةِ صُمْتَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ
ص: 156
از مغرب از محل سر پیامبر صلّی الله علیه و آله کنار قبر آمد و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله سلام کرد و به قبر چسبید سپس بازگشت تا اینکه کنار قبر آمد و درحالیکه نماز میخواند بر کناره آن ایستاد و شانه چپش را در نزدیکی ستونی که قبل از ستون مخلقه است کنار سر پیامبر صلّی الله علیه و آله به قبر چسباند سپس شش یا هشت رکعت در نعلین خود نماز خواند و مقدار رکوع و سجودش سه تسبیح یا بیشتر بود و چون فارغ شد سجدهای به جای آورد که آن را طولانی کرد طوری که عرقش شن را خیس کرد راوی گوید و یکی از اصحابمان ذکر کرد که حضرت را دید که گونهاش را به زمین مسجد چسباند.(1)
روایت36.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که قصد خروج از مدینه را داشتی غسل کن سپس بعد ازاینکه از اموراتت فارغ شدی نزد مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله بیا و با او وداع کن و مشابه آن چه را که به هنگام ورودت انجام میدهی انجام بده و بگو: بارخدایا این را آخرین وعده از زیارت قبر پیامبرت قرار نده و اگر مرا پیش از زیارت مجددم میراندی در مرگم برآنچه که در زندگیام گواهی میدهم، گواهی میدهم که هیچ خدایی جز تو نیست و محمد بنده و رسول توست.(2)
روایت37.
الکافی: علی بن ابراهیم ازابن ابوعمیر مشابه آن را آورده.(3)
روایت38.
من لا یحضره الفقیه: زمانی که قصد خروج از مدینه را داشتی به محل سر پیامبر صلّی الله علیه و آله بیا و بر او سلام کن سپس نزدیک منبر بیا و کنار آن بر پیامبر صلّی الله علیه و آله هرچه توانستی سلام کن و با هر آنچه برای دین و دنیا دوست داشتی برای خودت دعا کن سپس به مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله بازگرد و شانه چپت را در نزدیکی ستونی که قبل از ستون مخلقه در کنار سر پیامبر صلّی الله علیه و آله است به مرقد بچسبان و شش یا هشت رکعت به جای آور و در هر رکعت حمد و سوره قرائت کن و در هر دو رکعت قنوت بخوان و چون از آن فارغ شدی به رسول الله روی کن و در وداع با او بگو: درود خدا بر تو باد، سلام بر تو، خداوند این را آخرین سلامم بر تو قرار ندهد، بارخدایا این را آخرین وعده... تا پایان آنچه که گذشت.(4)
ص: 158
صُمْتَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ صَلِّ لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ عِنْدَ أُسْطُوَانَةِ التَّوْبَةِ وَ هِیَ أُسْطُوَانَةُ أَبِی لُبَابَةَ الَّتِی کَانَ رَبَطَ إِلَیْهَا نَفْسَهُ حَتَّی نَزَلَ عُذْرُهُ مِنَ السَّمَاءِ وَ تَقْعُدُ عِنْدَهَا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ ثُمَّ تَأْتِی لَیْلَةَ الْخَمِیسِ الَّتِی تَلِیهَا مِمَّا یَلِی مَقَامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَتَقْعُدُ عِنْدَهَا لَیْلَتَکَ وَ یَوْمَکَ وَ تَصُومُ یَوْمَ الْخَمِیسِ ثُمَّ تَأْتِی الْأُسْطُوَانَةَ الَّتِی تَلِی مَقَامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَتُصَلِّی عِنْدَهَا لَیْلَتَکَ وَ یَوْمَکَ وَ تَصُومُ فِیهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَتَکَلَّمَ بِشَیْ ءٍ فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَیَّامِ إِلَّا مَا لَا بُدَّ لَکَ مِنْهُ وَ لَا تَخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَةٍ وَ لَا تَنَامَ فِی لَیْلٍ وَ لَا نَهَارٍ فَافْعَلْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُعَدُّ فِیهِ الْفَضْلُ ثُمَّ احْمَدِ اللَّهَ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اسْأَلْ حَاجَتَکَ وَ لْیَکُنْ فِیمَا تَقُولُ اللَّهُمَّ مَا کَانَتْ لِی إِلَیْکَ مِنْ حَاجَةٍ شَرَعْتُ أَنَا فِی طَلَبِهَا وَ الْتِمَاسِهَا أَوْ لَمْ أَشْرَعْ سَأَلْتُکَهَا أَوْ لَمْ أَسْأَلْکَهَا فَإِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیِّ الرَّحْمَةِ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِی صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا(1).
یب، [تهذیب الأحکام] مُوسَی بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ لَکَ مُقَامٌ بِالْمَدِینَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ صُمْتَ أَوَّلَ یَوْمٍ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ ذَکَرَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَإِنَّکَ حَرِیٌّ أَنْ تُقْضَی حَاجَتُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
زیارة الوداع.
مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ وَدَاعِ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ تَقُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ تَسْلِیمِی عَلَیْکَ (3).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (4).
مل، [کامل الزیارات] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُوَدِّعَ لِلْخُرُوجِ إِلَی الْعُمْرَةِ فَأَتَی الْقَبْرَ مِنْ مَوْضِعِ رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ
ص: 157
میگویم
در یکی ازنسخههای الفقه الرضوی که بر کسی که این کتاب به او منسوب است سلام باد، یافتم:
روایت39.
ازموسی بن جعفر علیه السلام روایت میکنم که وی فرمود: زمانی که وارد مدینه، شهر رسول صلّی الله علیه و آله شد مستحب است که سه روز روزه بگیرد و اگر در آن اقامت داشته باشد روزهاش را در روزهای چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه قرار دهد.(1)
روایت40.
از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود: هر که قبر مرا زیارت کند شفاعت من برای او مجاز است و هر که مرا مرده زیارت کند گویی که مرا زنده زیارت کرده است.
سپس کنار سر او رو به قبله بایست و سلام کن و بگو: سلام، رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پیامبر، سلام بر تو ای ابوالقاسم، سلام بر تو ای سرور اولینها و آخرینها، سلام بر تو ای زینت قیامت، سلام بر تو ای شفیع قیامت! گواهی میدهم که هیچ خدائی جز الله نیست یگانه است و شریکی ندارد و گواهی میدهم که تو بنده و رسول او هستی که رسالت را ابلاغ کردی و امانت را ادا نمودی و امتت را نصیحت کردی و در راه خدا جهاد کردی تا اینکه مرگت فرا رسید. درود خدا بر تو و بر اهل بیت تو باد. در زندگی و مرگ پاک هستی، درود خدا بر تو و بر برادر، وصی و پسرعمویت امیر مؤمنان و بر دخترت بانوی زنان جهانیان و بر پسرانت حسن و حسین باد، برترین سلام، پاکترین تحیت و طاهرترین درود باد و ازجانب شما سلام، رحمت و برکات خداوند بر ما باد. و برای خودت دعا کن و در دعا برای مؤمنان و والدینت تلاش کن سپس کنار ستون توبه و کنار حنانه و در روضه و کنار منبر بیشتر از نمازی که در آن قادر هستی نماز میخوانی و به مقام جبرئیل که کنار میزاب است بیا و چون از دری که باب فاطمه علیها السلام گفته میشود و دری است که مقابل زقاق بقیع است خارج شدی دو رکعت درآنجا بخوان و بگو: ای جواد، ای کریم، ای نزدیک غیر دور! به اینکه تو خدائی هستی که چیزی مانند تو نیست از تو میخواهم که مرا از مهلکهها حفاظت کنی و از آفات دنیا و آخرت و خستگی سفر و بازگشتگاه بد سالم نگاه داری و مرا بعد ازحجی مقبول و تلاشی مشکور و عملی پذیرفته، سالم به وطنم بازگردانی و این را آخرین دیدار از حرمت و حرم پیامبرت صلّی الله علیه و آله قرار ندهی، سپس به مراقد بزرگان در بقیع و مسجد فاطمه علیها السلام بیا و در آنها دو رکعت بخوان و مرقد حمزه
ص: 159
الْمَغْرِبِ فَسَلَّمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَزِقَ بِالْقَبْرِ ثُمَّ انْصَرَفَ حَتَّی أَتَی الْقَبْرَ فَقَامَ إِلَی جَانِبِهِ یُصَلِّی وَ أَلْزَقَ مَنْکِبَهُ الْأَیْسَرَ بِالْقَبْرِ قَرِیباً مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی دُونَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُخَلَّقَةِ الَّتِی عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ فِی نَعْلَیْهِ قَالَ فَکَانَ مِقْدَارُ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ ثَلَاثَ تَسْبِیحَاتٍ أَوْ أَکْثَرَ فَلَمَّا فَرَغَ سَجَدَ سَجْدَةً أَطَالَ فِیهَا السُّجُودَ حَتَّی بَلَّ عَرَقُهُ الْحَصَی قَالَ وَ ذَکَرَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ رَآهُ لَصِقَ خَدَّهُ بِأَرْضِ الْمَسْجِدِ 6(1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ مِنَ الْمَدِینَةِ فَاغْتَسِلْ ثُمَّ ائْتِ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا تَفْرُغُ مِنْ حَوَائِجِکَ فَوَدِّعْهُ وَ اصْنَعْ مِثْلَ مَا صَنَعْتَ عِنْدَ دُخُولِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ- فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا أَشْهَدُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ (2).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ (3).
یه، [من لا یحضره الفقیه]: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ مِنَ الْمَدِینَةِ فَأْتِ مَوْضِعَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلِّمْ عَلَیْهِ ثُمَّ ائْتِ الْمِنْبَرَ وَ صَلِّ عِنْدَهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَطَعْتَ وَ ادْعُ لِنَفْسِکَ بِمَا أَحْبَبْتَ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا ثُمَّ ارْجِعْ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَلْزِقْ مَنْکِبَکَ الْأَیْسَرَ عَلَی الْقَبْرِ قَرِیباً مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی دُونَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُخَلَّقَةِ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ صَلِّ سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ اقْرَأْ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ سُورَةً وَ اقْنُتْ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْهَا اسْتَقْبَلْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْتَ مُوَدِّعاً لَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ تَسْلِیمِی عَلَیْکَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ(4).
ص: 158
و قبور شهدا، مسجد فتح، مسجد سقیاء و مسجد قبا را زیارت کن که در آن فضیلت بسیار است و مسجد خلوت، بیت علی بن ابی طالب، منزل جعفر بن محمد علیه السلام در کنار در مسجد را زیارت کن که در آن دو رکعت میخوانی سپس زمانی که قصد خروج از مدینه را داشتی با مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله وداع میکنی و مشابه آنچه که در مورد اول انجام دادی را انجام میدهی سلام میدهی و میگویی: بارخدایا این را آخرین وعده من از زیارت مرقد و حرم پیامبرت قرار نده که اگر پیش از آن مرا میراندی گواهی میدهم که در زندگیام هیچ خدایی جز الله نیست و محمد بنده و رسول توست و با مرقد نبی وداع نمیکنی مگراینکه غسل کردهای یا اگر غسل برایت ممکن نیست وضو گرفتهای و غسل بهتراست.(1)
سپس میگویم: از آنجا که روایات وارده درباره چگونگی زیارت پیامبر صلّی الله علیه و آله را ذکر کردیم این باب را با ذکر آنچه که شیخ بزرگوار مفید و سید والا علی بن طاوس و شیخ سعید شهید و مؤلف المزار الکبیر و سایرین رضی الله عنهم گردآوری و ذکرکردهاند به پایان میبریم و لفظ از مفید است.
روایت41.
ان شاءالله زمانی که وارد مدینه النبی صلّی الله علیه و آله میشوی برای زیارت غسل کن و چون قصد ورود داشتی بر در بایست و بگو: بارخدایا من بر در خانهای از خانههای پیامبرت و خاندان پیامبرت که بر او و آنان درود باد ایستادهام و مردم را از ورود در خانههای او جز با اذن پیامبرت منع کردی و فرمودی: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود} و من به حرمت پیامبرت درغیبتش معتقد هستم چنانکه درحضور او به آن معتقد هستم و میدانم که رسولان و خلفای تو زندهاند و نزد تو ارتزاق میکنند و مکان من در این وقت و زمان را میبینند و در این لحظه سخنم را میشنوند و سلام مرا پاسخ میدهند و میدانم که تو کلام آنها را از گوش من بازداشتی و دروازه فهم مرا به مناجاتهای شیرین آنان گشودهای پس من بارخدایا اولاً ازتو اذن میخواهم سپس از رسولت که درود تو بر او و خاندان او بود و از جانشین تو که طاعتش بر من واجب است در ورود در این لحظه به منزل او اذن میخواهم و ازملائکه گماردهات بر این بقعه
ص: 160
وجدت فی بعض نسخ الفقه الرضوی علی من نسب إلیه السلام.
أَرْوِی مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: یُسْتَحَبُّ إِذَا قَدِمَ الْمَدِینَةَ مَدِینَةَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصُومَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِنْ کَانَ لَهُ بِهَا مُقَامٌ أَنْ یَجْعَلَ صَوْمَهَا فِی یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ(1).
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ زَارَ قَبْرِی حَلَّتْ لَهُ شَفَاعَتِی وَ مَنْ زَارَنِی مَیِّتاً فَکَأَنَّمَا زَارَنِی حَیّاً ثُمَّ قِفْ عِنْدَ رَأْسِهِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ سَلِّمْ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا زَیْنَ الْقِیَامَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَفِیعَ الْقِیَامَةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ وَ نَصَحْتَ أُمَّتَکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ طِبْتَ حَیّاً وَ طِبْتَ مَیِّتاً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَخِیکَ وَ وَصِیِّکَ وَ ابْنِ عَمِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی ابْنَتِکَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ عَلَی وَلَدَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ أَفْضَلَ السَّلَامِ وَ أَطْیَبَ التَّحِیَّةِ وَ أَطْهَرَ الصَّلَاةِ وَ عَلَیْنَا مِنْکُمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ تَدْعُو لِنَفْسِکَ وَ اجْتَهِدْ فِی الدُّعَاءِ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لِوَالِدَیْکَ ثُمَّ تُصَلِّی عِنْدَ أُسْطُوَانَةِ التَّوْبَةِ وَ عِنْدَ الحَنَّانَةِ وَ فِی الرَّوْضَةِ وَ عِنْدَ الْمِنْبَرِ أَکْثَرَ مَا قَدَرْتَ مِنَ الصَّلَاةِ فِیهَا وَ ائْتِ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ وَ هُوَ عِنْدَ الْمِیزَابِ إِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ بَابُ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هُوَ الْبَابُ الَّذِی بِحِیَالِ زُقَاقِ الْبَقِیعِ فَصَلِّ هُنَاکَ رَکْعَتَیْنِ وَ قُلْ یَا جَوَادُ یَا کَرِیمُ یَا قَرِیبُ غَیْرَ بَعِیدٍ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَیْسَ کَمِثْلِکَ شَیْ ءٌ أَنْ تَعْصِمَنِی مِنَ الْمَهَالِکِ وَ أَنْ تُسَلِّمَنِی مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ سُوءِ الْمُنْقَلَبِ وَ أَنْ تَرُدَّنِی سَالِماً إِلَی وَطَنِی بَعْدَ حَجٍّ مَقْبُولٍ وَ سَعْیٍ مَشْکُورٍ وَ عَمَلٍ مُتَقَبَّلٍ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ حَرَمِکَ وَ حَرَمِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله.
ثُمَّ ائْتِ قُبُورَ السَّادَةِ بِالْبَقِیعِ وَ مَسْجِدَ فَاطِمَةَ فَصَلِّ فِیهَا رَکْعَتَیْنِ وَ زُرْ قَبْرَ حَمْزَةَ
ص: 159
مبارک که مطیع خدا و شنوایند اذن میطلبم. سلام بر شما ای ملائکه گماردهشده بر این مراقد مبارک و رحمت و برکات خدا بر شما باد، به اذن خدا و اذن رسولش و اذن خلفایش و اذن شما که درود خدا بر جمیع شما باد وارد این خانه میشوم در حالی که تقرب به خدا می جویم با خدا و رسولش محمد و خاندان مطهر او، پس ای ملائکه خدا یاران من و یاوران من باشید تا وارد این منزل شوم و با اقسام دعاها خدا را بخوانم و برای خدا به عبودیت و برای رسول و فرزندان او به طاعت اقرار کنم.
سپس درحالیکه پای راست را پیش نهادهای وارد شو درحالیکه میگویی: با نام خدا و با خدا و در راه خدا و بر دین رسول الله بارخدایا مرا در مدخل صدق وارد کن و از مخرج صدق خارج کن و از نزد خودت قدرتی یاریگر برایم قرار بده سپس صد مرتبه تکبیر خدا بگو. و سید بعد ازآن گوید و زمانی که داخل شد باید دو رکعت تحیت مسجد بخواند سپس به سوی حجره خارج شود و چون به آن رسید برآن دست بکشد و آن را ببوسد و بگوید: سلام برتو ای رسول خدا، سلام برتو ای نبی خدا، سلام برتو ای محمد بن عبدالله، سلام برتو ای خاتم انبیاء گواهی میدهم که تو رسالت را ابلاغ و نماز را اقامه کردهای و زکات را عطا نمودهای و به معروف امر و از منکر نهی کردهای و خدا را خالصانه عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید و درود خدا بر تو و رحمت او بر تو و بر اهل بیت مطهر تو باد.(1)
سپس گویند: و کنار ستون سمت راست قبر بایست درحالیکه رو به قبله هستی و شانه چپت در جانب قبر و شانه راستت به سمت منبر است که این محل سر رسول الله صلّی الله علیه و آله است و بگو: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز الله نیست یگانه است و شریکی ندارد و گواهی میدهم که محمد بنده و رسول اوست و گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی و تو محمد پسر عبدالله هستی، گواهی میدهم که تو رسالتهای پروردگارت را ابلاغ کردی و برای امتت خلوص ورزیدی و در راه خدا حق جهادش را ادا نمودی درحالیکه به طاعتش دعوت و از معصیتش برحذر میداشتی، گواهی میدهم که پیوسته بر مؤمنان رؤوف رحیم و بر کافران خشن بودی تا اینکه مرگت فرا رسید پس خداوند تو را به بالاترین محل مکرمان رسانید، حمد از آن خدایی است که ما را به وسیله تو از شرک و ضلالت نجات داد. بارخدایا درودت، درود ملائکه مقربت، بندگان
ص: 161
وَ قُبُورَ الشُّهَدَاءِ وَ مَسْجِدَ الْفَتْحِ وَ مَسْجِدَ السُّقْیَا وَ مَسْجِدَ قُبَاءَ فَإِنَّ فِیهَا فَضْلًا کَثِیراً وَ مَسْجِدَ الْخَلْوَةِ وَ بَیْتَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ دَارَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عِنْدَ بَابِ الْمَسْجِدِ تُصَلِّی فِیهَا رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ مِنَ الْمَدِینَةِ تُوَدِّعُ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَفْعَلُ مِثْلَ مَا فَعَلْتَ فِی الْأَوَّلِ تُسَلِّمُ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ وَ حَرَمِهِ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فِی حَیَاتِی إِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صلی الله علیه و آله وَ لَا تُوَدِّعِ الْقَبْرَ إِلَّا وَ أَنْتَ قَدِ اغْتَسَلْتَ أَوْ أَنْتَ مُتَوَضِّئٌ إِنْ لَمْ یُمْکِنْکَ الْغُسْلُ وَ الْغُسْلُ أَفْضَلُ (1).
ثم أقول: لما ذکرنا ما وصل إلینا من الروایات الواردة فی کیفیة زیارته صلی الله علیه و آله ختم الباب بإیراد ما ألفه و أورده الشیخ الجلیل المفید و السید النقیب علی بن طاوس و الشیخ السعید الشهید و مؤلف المزار الکبیر و غیرهم رضی الله عنهم أجمعین و اللفظ للمفید.
قَالَ: إِذَا وَرَدْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ مَدِینَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَاغْتَسِلْ لِلزِّیَارَةِ فَإِذَا أَرَدْتَ الدُّخُولَ فَقِفْ عَلَی الْبَابِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَی بَابِ بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ نَبِیِّکَ وَ آلِ نَبِیِّکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ الدُّخُولَ إِلَی بُیُوتِهِ إِلَّا بِإِذْنِ نَبِیِّکَ- فَقُلْتَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَعْتَقِدُ حُرْمَةَ نَبِیِّکَ فِی غَیْبَتِهِ کَمَا أَعْتَقِدُهَا فِی حَضْرَتِهِ وَ أَعْلَمُ أَنَّ رُسُلَکَ وَ خُلَفَاءَکَ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَکَانِی فِی وَقْتِی هَذَا وَ زَمَانِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی فِی وَقْتِی هَذَا وَ یَرُدُّونَ عَلَیَّ سَلَامِی وَ أَنَّکَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کَلَامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِمْ فَإِنِّی أَسْتَأْذِنُکَ یَا رَبِّ أَوَّلًا وَ أَسْتَأْذِنُ رَسُولَکَ
صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثَانِیاً وَ أَسْتَأْذِنُ خَلِیفَتَکَ الْمَفْرُوضَ عَلَیَّ طَاعَتُهُ فِی الدُّخُولِ فِی سَاعَتِی هَذِهِ إِلَی بَیْتِهِ وَ أَسْتَأْذِنُ مَلَائِکَتَکَ الْمُوَکَّلِینَ بِهَذِهِ الْبُقْعَةِ
ص: 160
صالحت و انبیاء مرسلت و اهالی آسمانها و زمینها از کسانی که تو را ای پروردگار جهانیان تسبیح گفتند از میان اولینها و آخرینها بر محمد، بنده، رسول، نبی، امین، نجواکننده، دوست، خاص و برگزیدهات و بهترینت از خلقت قرار بده. بارخدایا محمد را در مقامی پسندیده که اولینها و آخرینها به آن غبطه خورند محشور بگردان. بارخدایا شریفترین مرتبه را به او عطا کن و او را تا عالیترین درجه و منزلت رفعت ببخش و به او وسیله و رتبه عالی جلیلی عطا کن چنانکه خالصانه ابلاغ کرد و در راهت جهاد نمود و بر آزار در جوار تو صبوری پیشه کرد و دینت را توضیح داد و حجتهایت را برپاداشت و به سوی طاعتت هدایت کرد و به سوی رضایتت رهنمون شد، بارخدایا بر او و بر ائمه ابرار از ذریه اخیارش از خاندان او درود بفرست و بر تمامی آنها سلام بسیار بفرست. بارخدایا من غیر از آنان راهی به سوی تو نمییابم و غیر از آنان شفیعی که شفاعتش نزد تو پذیرفته باشد نمییابم. به وسیله آنان به سوی رحمتت تقرب میجویم و با ولایت آنها به بهشت امیدوارم و با برائت جستن از دشمنان ایشان رهایی از عذابت را آرزومندم بارخدایا مرا به سبب آنها در دنیا آبرومند و در آخرت از مقربین قرار بده و مرا رحمت کنی ای مهربانترین مهربانان(1) .
و سید رضی الله عنه گوید: سپس به مرقد توجه میکنی و میگویی: از خدایی که تو را برگزید و هدایتت نمود و به وسیله تو هدایت کرد میخواهم که بر تو و بر اهل بیت مطهرت درود بفرستد - سپس کف دستت را به دیوار حجره میچسبانی و میگویی: یا رسول الله هجرتکنان به سوی تو و اداکننده آنچه که خداوند در مورد قصد کردن زیارت تو بر من واجب کرد، نزد تو آمدهام و چون درحالی که زنده بودی به تو نرسیدم بعد از مرگت تو را قصد کردم با آگاهی به اینکه حرمت تو درحالت مرگ نیز مانند حرمتت در حالت زنده بودنت است پس نزد خدا بر این امر برای من شاهد باش.
سپس کف دستت را بر صورتت بکش و بگو: بارخدایا این را بیعتی پسندیده و عهدی مؤکد نزد خودت قرار بده که تا زمانیکه مرا در آن زنده گذاشتهای و بر وفاء به شرایط، حدود، حقوق و احکام آن زنده میگذاری و زمانیکه میمیرانی مرا بر آن میمیرانی و چون محشورم کنی برآن محشور میکنی.(2) پایان آنچه که فقط سید نقل کرده است. سپس علمای نامبرده گویند: سپس به سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله روی کن و قبله را پشتت و قبر را پیش رویت قرار بده و بگو: سلام بر تو ای نبی خدا و رسول او، سلام بر تو ای برگزیده خدا و منتخب از
ص: 162
الْمُبَارَکَةِ الْمُطِیعَةَ لِلَّهِ السَّامِعَةَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْمَلَائِکَةُ الْمُوَکَّلُونَ بِهَذِهِ الْمَشَاهِدِ الْمُبَارَکَةِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ إِذْنِ رَسُولِهِ وَ إِذْنِ خُلَفَائِهِ وَ إِذْنِکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ أَجْمَعِینَ أَدْخُلُ هَذَا الْبَیْتَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ فَکُونُوا مَلَائِکَةَ اللَّهِ أَعْوَانِی وَ کُونُوا أَنْصَارِی حَتَّی أَدْخُلَ هَذَا الْبَیْتَ وَ أَدْعُوَ اللَّهَ بِفُنُونِ الدَّعَوَاتِ وَ أَعْتَرِفَ لِلَّهِ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِأَبْنَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ بِالطَّاعَةِ- ثُمَّ ادْخُلْ مُقَدِّماً رِجْلَکَ الْیُمْنَی وَ أَنْتَ تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً- ثُمَّ کَبِّرِ اللَّهَ تَعَالَی مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قَالَ السَّیِّدُ ره بَعْدَ ذَلِکَ فَإِذَا دَخَلَ فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَحِیَّةَ الْمَسْجِدِ ثُمَّ یَمْشِی إِلَی الْحُجْرَةِ فَإِذَا وَصَلَهَا اسْتَلَمَهَا وَ قَبَّلَهَا وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ وَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَصَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّاهِرِینَ-(1)
ثُمَّ قَالُوا وَ قِفْ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ مِنْ جَانِبِ الْقَبْرِ الْأَیْمَنِ وَ أَنْتَ مُسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةِ وَ مَنْکِبُکَ الْأَیْسَرُ إِلَی جَانِبِ الْقَبْرِ وَ مَنْکِبُکَ الْأَیْمَنُ مِمَّا یَلِی الْمِنْبَرَ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله َ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ- وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالاتِ رَبِّکَ وَ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ دَاعِیاً إِلَی طَاعَتِهِ زَاجِراً عَنْ مَعْصِیَتِهِ وَ أَنَّکَ لَمْ تَزَلْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفاً رَحِیماً وَ عَلَی الْکَافِرِینَ غَلِیظاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکَ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُکْرَمِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَنَا بِکَ مِنَ الشِّرْکِ وَ الضَّلَالِ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ عِبَادِکَ
ص: 161
خلقش، سلام بر تو ای امین و حجت خدا، سلام بر تو ای خاتم انبیا و سرور مرسلین، سلام بر تو ای بشارتدهنده انذاردهنده، سلام بر تو ای دعوتکننده به سوی خدا و ای چراغ روشنگر، سلام بر تو و بر اهل بیت تو، کسانی که خداوند آلودگی را از آنان زدود و آنان را بسیار پاکیزه گردانید گواهی میدهم که تو یا رسول الله حق را آوردی و به صدق سخن گفتی، حمد از آن خدایی است که توفیق ایمان و تصدیق به من داد و با طاعت تو و پیروی از راهت بر من لطف کرد و مرا از امتت و اجابت کنندگان دعوتت قرار داد و به شناختت و شناخت ائمه از ذریه تو هدایت کرد، با آنچه که تو را راضی میکند به خدا تقرب میجویم و از آنچه که تو را به خشم آورد به خدا برائت میجویم درحالیکه برای دوستانت دوست و برای دشمنانت دشمن هستم. یا رسول الله به عنوان زائر نزدت آمدم و مشتاقانه و متوسل به خدای سبحان تو را قصد کردهام و تو صاحب وسیله، منزلت جلیل، شفاعت مقبول و دعوت اجابتشده هستی پس نزد خداوند در غفران، رحمت، توفیق و عصمت مرا شفاعت کن که گناهان مرا پوشانده و عیبها دربرگرفته است و پشتم سنگین شده و بار فزونی گرفته است که تو به ما خبردادهای و خبرت صدق است که خداوند فرمود و قول او حق است: {و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند} پس یا رسول الله درحالیکه برای گناهانم طلب آمرزش میکنم و ازمعصیتها و خطاهایم توبه میکنم نزد تو آمدهام و من به خدا پروردگار من و پروردگار تو روی میکنم تا گناهانم را بر من ببخشد پس ای شفیع امت مرا شفاعت کن و ای نبی رحمت مرا پناه ده. درود خدا بر تو و بر خاندان مطهرت باد و در درخواست کوشش میکنی.
سپس بعد از آن رویت را به سوی قبله میگردانی درحالیکه درجای خود هستی و قبر در پشت سرت قرار دارد و میگویی: بارخدایا امرم را به پناه تو آوردم و کمرم را به مرقد نبی و رسولت تکیه دادم و رویم را به سوی قبلهای که به آن راضی شدی گردانیدم بارخدایا من خیرآنچه که امید دارم را نمیتوانم به تملک درآورم و شر آنچه که برحذر میدارم را از خود دفع نمیکنم و همه امور به دست توست. پس به حق محمد و خاندان او و مرقد پاک مبارکش و حرمش از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و گناهان گذشته مرا بر من ببخشی و مرا از معصیت در باقی مانده عمرم حفظ کنی و قلبم را بر ایمان استوار سازی و رزقم را بر من گسترده گردانی و نعمتها را برمن تمام کنی و بهرهام از عافیت را کاملترین بهره قرار بدهی و مرا در میان خانواده، اموال و فرزندانم حفاظت کنی و ازدشمنان مراقبتم کنی و عاقبت در دنیا و بازگشتگاه در آخرت را برایم نیکو کنی بارخدایا مرا، والدینم را و تمامی مردان و زنان مؤمن، زندگان و مردگان آنها را بیامرز که تو بر
ص: 163
الصَّالِحِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ مِمَّنْ سَبَّحَ لَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ أَمِینِکَ وَ نَجِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ صَفْوَتِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ ابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ اللَّهُمَّ امْنَحْهُ أَشْرَفَ مَرْتَبَةٍ وَ ارْفَعْهُ إِلَی أَسْنَی دَرَجَةٍ وَ مَنْزِلَةٍ وَ أَعْطِهِ الْوَسِیلَةَ وَ الرُّتْبَةَ الْعَالِیَةَ الْجَلِیلَةَ کَمَا بَلَغَ نَاصِحاً وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِکَ وَ صَبَرَ عَلَی الْأَذَی فِی جَنْبِکَ وَ أَوْضَحَ دِینَکَ وَ أَقَامَ حُجَجَکَ وَ هَدَی إِلَی طَاعَتِکَ وَ أَرْشَدَ إِلَی مَرْضَاتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْأَبْرَارِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الْأَخْیَارِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ تَسْلِیماً اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَجِدُ سَبِیلًا إِلَیْکَ سِوَاهُمْ وَ لَا أَرَی شَفِیعاً مَقْبُولَ الشَّفَاعَةِ عِنْدَکَ غَیْرَهُمْ بِهِمْ أَتَقَرَّبُ إِلَی رَحْمَتِکَ وَ بِوَلَایَتِهِمْ أَرْجُو جَنَّتَکَ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ آمُلُ الْخَلَاصَ مِنْ عَذَابِکَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ ارْحَمْنِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ-(1) وَ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ ثُمَّ تَلْتَفِتُ إِلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی اجْتَبَاکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّاهِرِینَ- ثُمَّ تُلْصِقُ کَفَّکَ بِحَائِطِ الْحُجْرَةِ وَ تَقُولُ أَتَیْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُهَاجِراً إِلَیْکَ قَاضِیاً لِمَا أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَیَّ مِنْ قَصْدِکَ وَ إِذْ لَمْ أَلْحَقْکَ حَیّاً فَقَدْ قَصَدْتُکَ بَعْدَ مَوْتِکَ عَالِماً أَنَّ حُرْمَتَکَ مَیِّتاً کَحُرْمَتِکَ حَیّاً فَکُنْ لِی بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ شَاهِداً ثُمَّ امْسَحْ کَفَّکَ عَلَی وَجْهِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ ذَلِکَ بَیْعَةً مَرْضِیَّةً لَدَیْکَ وَ عَهْداً مُؤَکَّداً عِنْدَکَ تُحْیِینِی مَا أَحْیَیْتَنِی عَلَیْهِ وَ عَلَی الْوَفَاءِ بِشَرَائِطِهِ وَ حُدُودِهِ وَ حُقُوقِهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ تُمِیتُنِی إِذَا أَمَتَّنِی عَلَیْهِ وَ تَبْعَثُنِی إِذَا بَعَثْتَنِی عَلَیْهِ-(2) انْتَهَی مَا تَفَرَّدَ بِهِ السَّیِّدُ ثُمَّ قَالُوا ثُمَّ اسْتَقْبِلْ وَجْهَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ خَلْفَ ظَهْرِکَ وَ الْقَبْرَ أَمَامَکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ وَ خِیَرَتَهُ مِنْ
ص: 162
هر چیزی توانا هستی .
سپس إنا انزلناه فی لیلة القدر را یازده مرتبه قرائت کن و به سوی مقام پیامبر صلی الله علیه و آله که بین مرقد و منبر است برو و کنار ستون مخلقه که کنار منبر است بایست و منبر را مقابلت قرار بده و چهار رکعت و اگر نتوانستی دو رکعت نماز زیارت بخوان و چون از آن سلام کردی و تسبیح گفتی بگو: بارخدایا این مقام پیامبر و برگزیده تو از خلق توست که آن را باغی از باغهای بهشتت قراردادی و با رسولت آن را بر همه بخشهای زمینت شریف کردی و آن را به خاطر او برتری دادی و حرمتش را بزرگ نمودی و شکوهش را آشکار نمودی و بر عبادتت تبرک به نماز و دعا در آن را واجب کردی و مرا با حول و قوهای که جز به رحمت تو در من نیست در آن مقیم کردی. بارخدایا چنانکه در فضل خلیلت بر حبیبت تقدم نمییابد استجابت دعا در مقام حبیبت را برتر از آنچه که در مقام خلیلت قراردادی قرار بده. بارخدایا من دراین مقام طاهر از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و مرا از آتش پناه بدهی و با بهشت بر من لطف کنی و بر موقفم شفقت کنی و لغزشم را بیامرزی و علمم را زیاد کنی و روزیام را بر من گسترده گردانی و عافیتم و هدایتم را مستمر گردانی و نعمتت را بر من کامل بسازی و مرا در خانواده و مالم حفظ کنی و از هر ستمگر ظالم بر من مراقبتم نمایی و عمرم را طولانی کنی و به آنچه که تو را از من راضی میسازد توفیق دهی و مرا از آنچه که تو را بر من خشمگین میکند حفظ کنی. بارخدایا من با پیامبر تو و اهل بیت او، حجتهای تو بر خلقت و آیات تو در زمینت به تو توسل میجویم که دعایم را برایم استجابت کنی و در دین و دنیا مرا به امید و آرزویم برسانی ای سرور و مولای من. از تو مسألت کردهام پس مرا ناکام نکن، به فضل تو امید بستهام مرا محروم نکن که من نیازمند رحمت تو هستم و غیر از احسان و لطف تو چیزی برای من نیست پس از تو میخواهم که پوست و مویم را بر آتش حرام گردانی و خیری که میشناسم و نمیشناسم را به من عطا کنی و شری که شناختم و نشناختهام را از من و از فرزندان، برادران و خواهرانم دور کنی. بارخدایا مرا، والدین مرا، و تمامی مردان و زنان مؤمن را بیامرز که تو بر هر چیزی توانا هستی .
سپس به سوی منبر بیا و با دستت آن را مسح کن و دو برجستگی زیرین آن را بگیر و چشم و رویت را برآن دو بکش و در این هنگام کلمات فرج بر زبان آور و بعد از آن بگو: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز الله نیست یگانه است و شریکی ندارد. گواهی میدهم که محمد رسول خداست و حمد از آن خدایی است که عزت اسلام را به وسیله تو منعقد کرد و تو را محل ارتقای برترین مردم و صعودگاه دعوتکننده به دارالسلام قرار داد. حمد از آن خدایی است که با برافراشتن تو برتری ص: 164
خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَشِیرُ النَّذِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ وَ السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَتَیْتَ بِالْحَقِّ وَ قُلْتَ بِالصِّدْقِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَفَّقَنِی لِلْإِیمَانِ وَ التَّصْدِیقِ وَ مَنَّ عَلَیَّ بِطَاعَتِکَ وَ اتِّبَاعِ سَبِیلِکَ وَ جَعَلَنِی مِنْ أُمَّتِکَ وَ الْمُجِیبِینَ لِدَعْوَتِکِ وَ هَدَانِی إِلَی مَعْرِفَتِکَ وَ مَعْرِفَةِ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ بِمَا یُرْضِیکَ وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا یُسْخِطُکَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ جِئْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ زَائِراً وَ قَصَدْتُکَ رَاغِباً مُتَوَسِّلًا إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ أَنْتَ صَاحِبُ الْوَسِیلَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْجَلِیلَةِ وَ الشَّفَاعَةِ الْمَقْبُولَةِ وَ الدَّعْوَةِ الْمَسْمُوعَةِ فَاشْفَعْ لِی إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی الْغُفْرَانِ وَ الرَّحْمَةِ وَ التَّوْفِیقِ وَ الْعِصْمَةِ فَقَدْ غَمَرَتِ الذُّنُوبُ وَ شَمِلَتِ الْعُیُوبُ وَ أَثْقَلَ الظَّهْرُ وَ تَضَاعَفَ الْوِزْرُ وَ قَدْ أَخْبَرْتَنَا وَ خَبَرُکَ الصِّدْقُ إِنَّهُ تَعَالَی قَالَ وَ قَوْلُهُ الْحَقُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ قَدْ جِئْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُسْتَغْفِراً مِنْ ذُنُوبِی تَائِباً مِنْ مَعَاصِیَّ وَ سَیِّئَاتِی وَ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ لِیَغْفِرَ لِی ذُنُوبِی فَاشْفَعْ لِی یَا شَفِیعَ الْأُمَّةِ وَ أَجِرْنِی یَا نَبِیَّ الرَّحْمَةِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ الطَّاهِرِینَ.
وَ تَجْتَهِدُ فِی الْمَسْأَلَةِ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بَعْدَ ذَلِکَ بِوَجْهِکَ وَ أَنْتَ فِی مَوْضِعِکَ وَ تَجْعَلُ الْقَبْرَ مِنْ خَلْفِکَ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ أَمْرِی وَ إِلَی قَبْرِ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ أَسْنَدْتُ ظَهْرِی وَ إِلَی الْقِبْلَةِ الَّتِی ارْتَضَیْتَهَا اسْتَقْبَلْتُ بِوَجْهِی اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَمْلِکُ لِنَفْسِی خَیْرَ مَا أَرْجُو وَ لَا أَدْفَعُ عَنْهَا شَرَّ مَا أَحْذَرُ وَ الْأُمُورُ کُلُّهَا بِیَدِکَ فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ وَ قَبْرِهِ الطَّیِّبِ الْمُبَارَکِ وَ حَرَمِهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی مَا سَلَفَ مِنْ جُرْمِی وَ تَعْصِمَنِی مِنَ الْمَعَاصِی فِی مُسْتَقْبِلِ عُمُرِی وَ تُثْبِتَ عَلَی الْإِیمَانِ قَلْبِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ رِزْقِی وَ تُسْبِغَ عَلَیَّ النِّعَمَ وَ تَجْعَلَ قِسْمِی مِنَ الْعَافِیَةِ أَوْفَرَ قِسْمٍ وَ تَحْفَظَنِی فِی أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ تَکْلَأَنِی مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ تُحْسِنَ لِی الْعَاقِبَةَ فِی الدُّنْیَا وَ مُنْقَلَبِی فِی الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ إِنَّکَ
ص: 163
کفر و والایی شرک را پست کرد و با تو پرچم باطل و بیرق ضلالت را واژگون کرد. گواهی میدهم که تو جز برای توحید خداوند سبحان و تمجید، تعظیم و تحمید او و برای موعظه بندگان خدا و دعوت به عفو و غفران او منصوب نشدهای. گواهی میدهم که تو با بالا رفتن رسول الله از پلکانت و استقرارش بر تو، بهره شرف و فضیلت و نصیب عزت و ذخیرهات را به طور کامل از او گرفتهای و به کمال ذکرت دست یافتهای و خداوند حرمتت را بزرگ داشت و مسح تو را واجب کرد. و چه بسیار مصطفی بر تو گام نهاد و بر روی تو بر مردم خطبه ایراد کرد و توحید خدا گفت و او را حمد و ثنا گفت و تمجیدش کرد و چه بسیار بر روی تو رسالت را ابلاغ کرد و امانت را ادا نمود و قرآن تلاوت کرد و فرقان قرائت کرد و از وحی خبر داد و امر و نهی را تبیین نمود و حلال و حرام را جدا کرد و به نماز و روزه امر نمود و بندگان را بر جهاد ترغیب نمود و از ثواب آن در معاد خبر داد. سپس در روضه که ما بین منبر و قبر است بایست و بگو: بارخدایا این باغی از باغهای بهشتت و شعبهای از شعبههای رحمت تو است که رسولت آن را ذکر کرد و فضیلت آن و شرف عبادت تو در آن را آشکار نمود. و تو مرا در سلامت نفسم به آن رساندی پس حمد از آن توست ای سرورم به خاطر نعمت بزرگت بر من در اینباره و بر آنچه که از طاعتت، طلب رضایتت، تعظیم حرمت پیامبرت با زیارت مرقدش، تسلیم بر او و تردد در مشاهد و مواقف او بر من روزی کردی. حمد از آن توست مولای من حمدی که محامد ساکنان عرشت و اهالی آسمانت با آن نظم مییابد و حمد گذشتگان بدان نمیرسد و بر حمد خلائق باقیات برتری دارد. حمد از آن توست ای مولای من، حمد کسی که حمد برای تو را و توفیق حمد از جانب تو را شناخت، حمدی که خلائقت را پرمی کند و به هر آنجا که اراده کنی میرسد و از تو پنهان نیست و قبل از تو انتها نمیگیرد و به نهایت رضایتت میرسد و آخر آن به ابتدای حمدهای خلقت برای تو، نمیرسد، حمد از آن توست تا زمانی که حمد شناخته میشود و مورد اعتقاد است و حمد ابتدای سخن قرارداده میشود. ای صاحب عزت و عظمت باقی و سلطان و قدرت دائم و قوت و نیروی شدید، ای صاحب امر و اراده نافذ و رحمت و مغفرت وسیع، ای پروردگار دنیا و آخرت، چه بسیار نعمتهای تو بر من که حمد من از کمترین آنها عاجز است و شکرم به پایینترین آنها نمیرسد و چه بسیار نیکیهای تو بر من که تصورم کثرت آن را در احاطه نمیگیرد و فکرم آنها را دربرنمیگیرد. بارخدایا بر پیامبر برگزیدهات، بهترین خلائق در کودکی، بهترین آنها در جوانی و کهنسالی، پاکترین پاکان از نظر خلق و خو، بخشندهترین بارانها از نظر استمرار، بزرگترین خلق از نظر اصل درود بفرست، کسی که دلالتها را با او آشکار کردی و رسالتها را با او
ص: 165
عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
ثُمَّ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ صِرْ إِلَی مَقَامِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ قِفْ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُخَلَّقَةِ الَّتِی تَلِی الْمِنْبَرَ وَ اجْعَلْهُ مَا بَیْنَ یَدَیْکَ وَ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فَإِنْ لَمْ تَتَمَکَّنْ فَرَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ فَإِذَا سَلَّمْتَ مِنْهَا وَ سَبَّحْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ هَذَا مَقَامُ نَبِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ جَعَلْتَهُ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ جَنَّتِکَ وَ شَرَّفْتَهُ عَلَی بِقَاعِ أَرْضِکَ بِرَسُولِکَ وَ فَضَّلْتَهُ بِهِ وَ عَظَّمْتَ حُرْمَتَهُ وَ أَظْهَرْتَ جَلَالَتَهُ وَ أَوْجَبْتَ عَلَی عبادتک [عِبَادِکَ] التَّبَرُّکَ بِالصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ فِیهِ وَ قَدْ أَقَمْتَنِی فِیهِ بِلَا حَوْلٍ وَ لَا قُوَّةٍ کَانَ مِنِّی فِی ذَلِکَ إِلَّا بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ وَ کَمَا أَنَّ حَبِیبَکَ لَا یَتَقَدَّمُهُ فِی الْفَضْلِ خَلِیلُکَ فَاجْعَلِ اسْتِجَابَةَ الدُّعَاءِ فِی مَقَامِ حَبِیبِکَ أَفْضَلَ مَا جَعَلْتَهُ فِی مَقَامِ خَلِیلِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْمَقَامِ الطَّاهِرِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعِیذَنِی مِنَ النَّارِ وَ تَمُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ تَرْحَمَ مَوْقِفِی وَ تَغْفِرَ زَلَّتِی وَ تُزَکِّیَ عِلْمِی وَ تُوَسِّعَ لِی فِی رِزْقِی وَ تُدِیمَ عَافِیَتِی وَ رُشْدِی وَ تُسْبِغَ نِعْمَتَکَ عَلَیَّ وَ تَحْفَظَنِی فِی أَهْلِی وَ مَالِی وَ تَحْرُسَنِی مِنْ کُلِّ مُتَعَدٍّ عَلَیَّ وَ ظَالِمٍ لِی وَ تُطِیلَ عُمُرِی وَ تُوَفِّقَنِی لِمَا یُرْضِیکَ عَنِّی وَ تَعْصِمَنِی عَمَّا یُسْخِطُکَ عَلَیَّ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ حُجَجِکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ آیَاتِکَ فِی أَرْضِکَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی دُعَائِی وَ تُبَلِّغَنِی فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا أَمَلِی وَ رَجَائِی یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ قَدْ سَأَلْتُکَ فَلَا تُخَیِّبْنِی وَ رَجَوْتُ فَضْلَکَ فَلَا تَحْرِمْنِی فَأَنَا الْفَقِیرُ إِلَی رَحْمَتِکَ الَّذِی لَیْسَ لِی غَیْرُ إِحْسَانِکَ وَ تَفَضُّلِکَ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُحَرِّمَ شَعْرِی وَ بَشَرِی عَلَی النَّارِ وَ تُؤْتِیَنِی مِنَ الْخَیْرِ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ وَ ادْفَعْ عَنِّی وَ عَنْ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ أَخَوَاتِی مِنَ الشَّرِّ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
ثُمَّ ائْتِ الْمِنْبَرَ فَامْسَحْهُ بِیَدِکَ وَ خُذْ بِرُمَّانَتَیْهِ وَ هُمَا السُّفْلَاوَانِ وَ امْسَحْ بِهِمَا عَیْنَیْکَ وَ وَجْهَکَ وَ قُلْ عِنْدَهُ کَلِمَاتِ الْفَرَجِ وَ قُلْ بَعْدَهَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَقَدَ بِکَ عِزَّ الْإِسْلَامِ وَ جَعَلَکَ مُرْتَقَی خَیْرِ الْأَنَامِ وَ مَصْعَدَ الدَّاعِی إِلَی دَارِ السَّلَامِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَفَضَ بِانْتِصَابِکَ عُلُوَّ
ص: 164
اقامه کردی و نبوتها را با او خاتمه دادی، درهای خیرات را با او گشودی و او را به عنوان مظهر آشکار کردی و به عنوان نبی و هدایتگر امین، هدایتشده دعوتکننده به سوی او و رهنمونشونده به سوی تو حجتی در مقابل تو مبعوث کردی، بارخدایا بر معصومین عترت او و پاکان خانواده او درود بفرست و به وسیله او منزلت ایشان را نزد خودت شریف و مراتب آنان را بزرگ گردان و جایگاه آنها را در رفیق اعلی قرار بده و درجه آنها را تا نزدیکی رسولت بالا ببر و شادیشان را با دیدار او کامل کن و انس آنان با مکان او را زیاد کن(1).
سپس به سوی مقام جبرئیل بیا که زیر میزابی است که زمانی که از دری که باب فاطمه خوانده میشود خارج میشوی مقابل باب است و میزاب بالای تو و باب پشت سر تو باشد، دو رکعت نافله بخوان و بگو: ای کسی که آسمانها را آفرید و آنها را از سربازانی از تسبیحکنندگان از ملائکهاش و تمجیدکنندگان قدرت و عظمتش آکنده کرد و بر بدنهای آنان جامههای کرامت پوشانید و زبانهایشان را به انواع زبانها سخنور کرد و جامه تقوا بر تنشان کرد و گردنبندهای خرد را برآنان آویخت و آنها را آگاهترین جنس خلائقش به وحدانیت، قدرت، جلالت و عظمت خویش، عالمترین آنها به او، خائفترین آنها و دائمترین آنان در طاعت، خضوع، فروتنی و خشوع برای خود قرارداد. ای کسی که جبرئیل امین علیه السلام را به خصائص، درجات و منازلش برتری دادی و او را برای وحی، سفیری، عهد و امانتش و نازل کردن کتب و اوامرش بر انبیاء و رسولانش برگزیدی و او را واسطه میان خود و آنان قراردادی از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد و بر تمامی ملائکهات و ساکنان آسمانت، آگاهترین خلائقت به تو، خائفترین آنها از تو، نزدیکترین آنها به تو، مطیعترین آنها از تو، کسانی که خواب چشمها و سهو خردها، سستی بدنها ایشان را فرا نمیگیرد، مکرمان به جوار تو، امینان بر وحی تو، دورشدگان از آفات، و حفاظتشدگان از خطاها درود بفرست. بارخدایا روح الامین که درودت بر او باد را به چندین برابر آن، و ملائکه مقربت و طبقات کروبیان و روحانیان را به آن مخصوص بگردان و در مراتب او نزد خود و حقوق او بر اهل زمین به سبب آنچه که از شرائع دینت نازل میکرد و آنچه که در خصوص حلال و حرام بر زبان انبیائت تبیین کرد بیافزای. بار خدایا درود بر جبرئیل را زیاد کن که او پیشوای انبیاء، هدایتگر برگزیدگان و فرد ششم اصحاب کساء است. بارخدایا این وقوفم در مقام او را سببی برای نزول رحمتت بر من و گذشتت از گناهانم قرار بده.
ص: 166
الْکُفْرِ وَ سُمُوَّ الشِّرْکِ وَ نَکَسَ بِکَ عَلَمَ الْبَاطِلِ وَ رَایَةَ الضَّلَالِ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تُنْصَبْ إِلَّا لِتَوْحِیدِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَمْجِیدِهِ وَ تَعْظِیمِ اللَّهِ وَ تَحْمِیدِهِ وَ لِمَوَاعِظِ عِبَادِ اللَّهِ وَ الدُّعَاءِ إِلَی عَفْوِهِ وَ غُفْرَانِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدِ اسْتُوفِیتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِارْتِقَائِهِ فِی مَرَاقِیکَ وَ اسْتِوَائِهِ عَلَیْکَ حَظَّ شَرَفِکَ وَ فَضْلِکَ وَ نَصِیبَ عِزِّکَ وَ ذُخْرِکَ وَ نِلْتَ کَمَالَ ذِکْرِکَ وَ عَظَّمَ اللَّهُ حُرْمَتَکَ وَ أَوْجَبَ التَّمَسُّحَ بِکَ فَکَمْ قَدْ وَضَعَ الْمُصْطَفَی صلی الله علیه و آله قَدَمَهُ عَلَیْکَ وَ قَامَ لِلنَّاسِ خَطِیباً فَوْقَکَ وَ وَحَّدَ اللَّهَ وَ حَمَّدَهُ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ مَجَّدَهُ وَ کَمْ بَلَّغَ عَلَیْکَ مِنَ الرِّسَالَةِ وَ أَدَّی مِنَ الْأَمَانَةِ وَ تَلَا مِنَ الْقُرْآنِ وَ قَرَأَ مِنَ الْفُرْقَانِ وَ أَخْبَرَ مِنَ الْوَحْیِ وَ بَیَّنَ الْأَمْرَ وَ النَّهْیَ وَ فَصَلَ بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ حَثَّ الْعِبَادَ عَلَی الْجِهَادِ وَ أَنْبَأَ عَنْ ثَوَابِهِ فِی الْمَعَادِ- ثُمَّ قِفْ فِی الرَّوْضَةِ وَ هِیَ مَا بَیْنَ الْمِنْبَرِ وَ الْقَبْرِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ جَنَّتِکَ وَ شُعْبَةٌ مِنْ شُعَبِ رَحْمَتِکَ الَّتِی ذَکَرَهَا رَسُولُکَ- وَ أَبَانَ عَنْ فَضْلِهَا وَ شَرَفِ التَّعَبُّدِ لَکَ فِیهَا وَ قَدْ بَلَّغْتَنِیهَا فِی سَلَامَةِ نَفْسِی فَلَکَ الْحَمْدُ یَا سَیِّدِی عَلَی عَظِیمِ نِعْمَتِکَ عَلَیَّ فِی ذَلِکَ وَ عَلَی مَا رَزَقْتَنِیهِ مِنْ طَاعَتِکَ وَ طَلَبِ مَرْضَاتِکَ وَ تَعْظِیمِ حُرْمَةِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله بِزِیَارَةِ قَبْرِهِ وَ التَّسْلِیمِ عَلَیْهِ وَ التَّرَدُّدِ فِی مَشَاهِدِهِ وَ مَوَاقِفِهِ فَلَکَ الْحَمْدُ یَا مَوْلَایَ حَمْداً یَنْتَظِمُ بِهِ مَحَامِدُ حَمَلَةِ عَرْشِکَ وَ سُکَّانِ سَمَاوَاتِکَ لَکَ وَ یَقْصُرُ عَنْهُ حَمْدُ مَنْ مَضَی وَ یَفْضُلُ حَمْدَ مَنْ بَقِیَ مِنْ خَلْقِکَ وَ لَکَ الْحَمْدُ یَا مَوْلَایَ حَمْدَ مَنْ عَرَفَ الْحَمْدَ لَکَ وَ التَّوْفِیقَ لِلْحَمْدِ مِنْکَ حَمْداً یَمْلَأُ مَا خَلَقْتَ وَ یَبْلُغُ حَیْثُ مَا أَرَدْتَ وَ لَا یَحْجُبُ عَنْکَ وَ لَا یَنْقَضِی دُونَکَ وَ یَبْلُغُ أَقْصَی رِضَاکَ وَ لَا یَبْلُغُ آخِرُهُ أَوَائِلَ مَحَامِدِ خَلْقِکَ لَکَ وَ لَکَ الْحَمْدُ مَا عُرِفَ الْحَمْدُ وَ اعْتُقِدَ وَ جُعِلَ ابْتِدَاءُ الْکَلَامِ الْحَمْدَ یَا بَاقِیَ الْعِزِّ وَ الْعَظَمَةِ وَ دَائِمَ السُّلْطَانِ وَ الْقُدْرَةِ وَ شَدِیدَ الْبَطْشِ وَ الْقُوَّةِ وَ نَافِذَ الْأَمْرِ وَ الْإِرَادَةِ وَ وَاسِعَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ رَبَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ کَمْ مِنْ نِعْمَةٍ لَکَ عَلَیَّ یَقْصُرُ عَنْ أَیْسَرِهَا حَمْدِی وَ لَا یَبْلُغُ أَدْنَاهَا شُکْرِی وَ کَمْ مِنْ صَنَائِعَ مِنْکَ إِلَیَّ لَا یُحِیطُ بِکَثْرَتِهَا وَهْمِی وَ لَا یُقَیِّدُهَا فِکْرِی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُصْطَفَی عَیْنِ الْبَرِیَّةِ طِفْلًا وَ خَیْرِهَا شَابّاً وَ کَهْلًا أَطْهَرِ الْمُطَهَّرِینَ شِیمَةً وَ أَجْوَدِ الْمُسْتَمْطِرِینَ دِیمَةً وَ أَعْظَمِ الْخَلْقِ جُرْثُومَةً الَّذِی أَوْضَحْتَ بِهِ الدَّلَالاتِ
ص: 165
سپس بگو: ای جواد، ای کریم، ای نزدیک، ای بعید از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و توفیق اطاعتت را به من عطا کنی و نعمتت را از من زائل نگردانی و با رحمتت بهشت را به من روزی کنی و فضلت را بر من گسترده گردانی و مرا از اشرار خلقت بینیاز گردانی و شکر و ذکرت را بر من الهام کنی. پروردگارا دعایم را ناکام نگذار و امیدم را به حق محمد و خاندان او قطع نکن(1).
سپس کنار ستون ابو لبابه رضی الله عنه، که همان ستون توبه است دو رکعت نماز بخوان و بعد از آن بگو: بسم الله الرحمن الرحیم بارخدایا مرا با فقر خوار نکن و با بدهکاری ذلیل نگردان و به هلاکت نبر و مرا حفظ کن تا محفوظ بمانم و اصلاح کن تا اصلاح شوم و هدایت کن تا هدایت شوم. بارخدایا مرا بر جهاد نفسم یاری کن و به سوء ظن عذاب نده و هلاکم نگردان درحالی که تو امید من هستی، خطا کردهام و تو شایسته این هستی مرا بیامرزی، اقرار کردهام و تو سزاوار این هستی که از من درگذری، و لغزش کردهام و تو سزاوار این هستی که مرا ببخشی، بدی کردهام و تو سزاوار این هستی که نیکی کنی. و تو اهل تقوی و مغفرت هستی پس مرا به آنچه دوست داری و میپسندی توفیق بده و آسان را برایم میسر کن و مرا از هر دشوار دور کن. بارخدایا مرا با حلال از حرام، با طاعات از معصیتها، با توانگری از فقر، با بهشت از آتش و با نیکان از فاجران بینیاز کن. ای کسی که چیزی مانند او نیست درحالیکه او شنونده بیناست و تو بر هر چیزی توانا هستی.(2)
تتمهای در وداع با پیامبر صلّی الله علیه و آله:
پس زمانی که قصد وداع با او را داشتی بعد از فراغتت از حاجتهایت به سوی مرقد او بیا و مشابه آنچه که به هنگام رسیدنت انجام دادی، انجام بده سپس بگو: بارخدایا این را آخرین وعده از زیارت مرقد پیامبرت قرارمده، و اگر مرا قبل از آن میراندی من در مرگم برآنچه که در زندگیام گواهی دادم گواهی میدهم که هیچ خدایی جز تو نیست و محمد بنده و رسول توست و تو از اهل بیت او ائمه اطهار را برگزیدی، کسانی که آلودگی را از آنان زدودی و ایشان را بسیار پاکیزه گردانیدی، و ما را با آنان و در زمره آنان و زیر بیرق آنان محشور گردان و در دنیا و آخرت میان من و آنان جدایی نیافکن ای مهربانترین مهربانان.
ص: 167
وَ أَقَمْتَ بِهِ الرِّسَالاتِ وَ خَتَمْتَ بِهِ النُّبُوَّاتِ وَ فَتَحْتَ بِهِ بَابَ الْخَیْرَاتِ وَ أَظْهَرْتَهُ مَظْهَراً وَ ابْتَعَثْتَهُ نَبِیّاً وَ هَادِیاً أَمِیناً مَهْدِیّاً دَاعِیاً إِلَیْکَ وَ دَالًّا عَلَیْکَ وَ حُجَّةً بَیْنَ یَدَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْمَعْصُومِینَ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ أُسْرَتِهِ وَ شَرِّفْ لَدَیْکَ بِهِ مَنَازِلَهُمْ وَ عَظِّمْ عِنْدَکَ مَرَاتِبَهُمْ وَ اجْعَلْ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی مَجَالِسَهُمْ وَ ارْفَعْ إِلَی قُرْبِ رَسُولِکَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَمِّمْ بِلِقَائِهِ سُرُورَهُمْ وَ وَفِّرْ بِمَکَانِهِ أُنْسَهُمْ-(1)
ثُمَّ صِرْ إِلَی مَقَامِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ هُوَ تَحْتَ الْمِیزَابِ الَّذِی إِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ بَابُ فَاطِمَةَ علیها السلام بِحِیَالِ الْبَابِ وَ الْمِیزَابُ فَوْقَکَ وَ الْبَابُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِکَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ مَنْدُوباً وَ قُلْ یَا مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ مَلَأَهَا جُنُوداً مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَهُ مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ الْمُمَجِّدِینَ لِقُدْرَتِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ أَفْرَغَ عَلَی أَبْدَانِهِمْ حُلَلَ الْکَرَامَاتِ وَ أَنْطَقَ أَلْسِنَتَهُمْ بِضُرُوبِ اللُّغَاتِ وَ أَلْبَسَهُمْ شِعَارَ التَّقْوَی وَ قَلَّدَهُمْ قَلَائِدَ النُّهَی وَ اجعلهم [جَعَلَهُمْ] أَوْفَرَ أَجْنَاسِ خَلْقِهِ مَعْرِفَةً بِوَحْدَانِیَّتِهِ وَ قُدْرَتِهِ وَ جَلَالَتِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ أَکْمَلَهُمْ عِلْماً بِهِ وَ أَشَدَّهُمْ فَرْقاً وَ أَدْوَمَهُمْ لَهُ طَاعَةً وَ خُضُوعاً وَ اسْتِکَانَةً وَ خُشُوعاً یَا مَنْ فَضَّلَ الْأَمِینَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام بِخَصَائِصِهِ وَ دَرَجَاتِهِ وَ مَنَازِلِهِ وَ اخْتَارَهُ لِوَحْیِهِ وَ سِفَارَتِهِ وَ عَهْدِهِ وَ أَمَانَتِهِ وَ إِنْزَالِ کُتُبِهِ وَ أَوَامِرِهِ عَلَی أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَعَلَهُ وَاسِطَةً بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَهُمْ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ عَلَی جَمِیعِ مَلَائِکَتِکَ وَ سُکَّانِ سَمَاوَاتِکَ أَعْلَمِ خَلْقِکَ بِکَ وَ أَخْوَفِ خَلْقِکَ لَکَ وَ أَقْرَبِ خَلْقِکَ مِنْکَ وَ أَعْمَلِ خَلْقِکَ بِطَاعَتِکَ الَّذِینَ لَا یَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیُونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ الْمُکْرَمِینَ بِجِوَارِکَ وَ الْمُؤْتَمَنِینَ عَلَی وَحْیِکَ الْمُجْتَنِبِینَ الْآفَاتِ وَ الْمُوقِینَ السَّیِّئَاتِ اللَّهُمَّ وَ اخْصُصِ الرُّوحَ الْأَمِینَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ بِأَضْعَافِهَا مِنْکَ وَ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ طَبَقَاتِ الْکَرُوبِیِّینَ وَ الرُّوحَانِیِّینَ وَ زِدْ فِی مَرَاتِبِهِ عِنْدَکَ وَ حُقُوقِهِ الَّتِی لَهُ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ بِمَا کَانَ یَنْزِلُ بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِینِکَ وَ مَا بَیَّنْتَهُ عَلَی أَلْسِنَةِ أَنْبِیَائِکَ مِنْ مُحَلَّاتِکَ وَ مُحَرَّمَاتِکَ اللَّهُمَّ أَکْثِرْ صَلَوَاتِکَ عَلَی جَبْرَئِیلَ فَإِنَّهُ قُدْوَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ هَادِی الْأَصْفِیَاءِ وَ سَادِسُ أَصْحَابِ الْکِسَاءِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ وُقُوفِی فِی مَقَامِهِ هَذَا سَبَباً لِنُزُولِ رَحْمَتِکَ عَلَیَّ وَ تَجَاوُزِکَ عَنِّی.
ص: 166
توضیح
این سخن او «عین البریة» فیروزآبادی(1)
گوید: عین الشیء یعنی بهترین یک چیز و «الشیمه» با کسره یعنی طبیعت، و «الدیمه» با کسره بارانی است که در سکون بدون رعد و برق ادامه مییابد و «جرثومه الشیء» اصل آن است و «أظهرته مظهراً»، مظهر یعنی محل صعود یعنی آن را بنا نهادی و بر صعودگاه بزرگی از برتری و شرف بالا بردی و ممکن است که باضمه میم قرائت شود یعنی او را درحالی که آشکارکننده معارف و احکام تو بود آشکار نمودی .
میگویم
زیارت او صلّی الله علیه و آله در ایام شریف و اوقات و زمانهای متبرک خصوصاً ایامی که به او اختصاص دارد مانند روز ولادتش که هفدهم ربیع الاول و گفته شده دوازدهم آن است و تاریخ اول بهتر و مشهورتر است، مورد تأکید است.
و روز وفاتش که بیست و هشتم ماه صفر، روز مبعثش که بیست و هفتم رجب است و روزهایی که خداوند در آن وی را بر دشمنانش پیروز گردانید یا از شر آنان نجات داد مانند روز فتح بدر که هفدهم ماه رمضان، روز فتح مکه که بیستم ماه رمضان، روز غزوه احد که هفدهم شوال، روز فتح خیبر که بیست و چهارم رجب است و سایر فتوحات او بر اساس آنچه که ذکرش در کتاب تاریخ او بیان شد و روز مباهله با مسیحیان نجران که بیست و چهارم ذی حجه و گفته شده بیست و پنجم ذی حجه است، شب هجرتش از مکه که اولین شب از ربیع الاول، روز ورودش به مدینه که روز دوازدهم از ربیع الاول و روز خروجش از شعب ابی طالب که نیمه رجب، شبی که مادرش به او باردار گشت که شب نوزدهم از جمادی الآخر، شب معراجش که شب بیست و یکم از ماه رمضان و گفته شده نهم ذی حجه، و گفته شده هفدهم ربیع الاول است و روز ازداوجش با خدیجه رضی الله عنها که دهم ربیع الاول است. و همچنین در آن زیارت خدیجه رضی الله عنه نیز مستحب است و همچنین سایر ایام و شبهای مختص به او که آنها را در جلد احوال او صلّی الله علیه و آله بیان نمودیم.
ص: 168
ثُمَّ قُلْ أَیْ جَوَادُ أَیْ کَرِیمُ أَیْ قَرِیبُ أَیْ بَعِیدُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُوَفِّقَنِی لِطَاعَتِکَ وَ لَا تُزِیلَ عَنِّی نِعْمَتَکَ وَ أَنْ تَرْزُقَنِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ تُغْنِیَنِی عَنْ شِرَارِ خَلْقِکَ وَ تُلْهِمَنِی شُکْرَکَ وَ ذِکْرَکَ وَ لَا تُخَیِّبْ یَا رَبِّ دُعَائِی وَ لَا تَقْطَعْ رَجَائِی بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ-(1)
ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ أُسْطُوَانَةِ أَبِی لُبَابَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ هِیَ أُسْطُوَانَةُ التَّوْبَةِ وَ قُلْ بَعْدَهُمَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ لَا تُهِنِّی بِالْفَقْرِ وَ لَا تُذِلَّنِی بِالدَّیْنِ وَ لَا تَرُدَّنِی إِلَی الْهَلَکَةِ وَ اعْصِمْنِی کَیْ أَعْتَصِمَ وَ أَصْلِحْنِی کَیْ أَنْصَلِحَ وَ اهْدِنِی کَیْ أَهْتَدِیَ اللَّهُمَّ أَعِنِّی عَلَی اجْتِهَادِ نَفْسِی وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِسُوءِ ظَنِّی وَ لَا تُهْلِکْنِی وَ أَنْتَ رَجَائِی وَ أَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَغْفِرَ لِی وَ قَدْ أَخْطَأْتُ وَ أَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّی وَ قَدْ أَقْرَرْتُ وَ أَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَقِیلَ وَ قَدْ عَثَرْتُ وَ أَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تُحْسِنَ وَ قَدْ أَسَأْتُ وَ أَنْتَ أَهْلُ التَّقْوَی وَ الْمَغْفِرَةِ فَوَفِّقْنِی لِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی وَ یَسِّرْ لِیَ الْیَسِیرَ وَ جَنِّبْنِی کُلَّ عَسِیرٍ اللَّهُمَّ أَغْنِنِی بِالْحَلَالِ مِنَ الْحَرَامِ وَ بِالطَّاعَاتِ عَنِ الْمَعَاصِی وَ بِالْغِنَی عَنِ الْفَقْرِ وَ بِالْجَنَّةِ عَنِ النَّارِ وَ بِالْأَبْرَارِ عَنِ الْفُجَّارِ یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ-(2)
تَتِمَّةٌ فِی وَدَاعِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.
فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ فَأْتِ قَبْرَهُ بَعْدَ فَرَاغِکَ مِنْ حَوَائِجِکَ وَ اصْنَعْ مِثْلَ مَا صَنَعْتَ عِنْدَ وُصُولِکَ أَوَّلًا ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا أَشْهَدُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ أَنَّکَ قَدِ اخْتَرْتَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَئِمَّةَ الطَّاهِرِینَ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً فَاحْشُرْنَا مَعَهُمْ وَ فِی زُمْرَتِهِمْ وَ تَحْتَ لِوَائِهِمْ وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ص: 167
میگویم
درنسخهای قدیمی از تألیفات یکی از اصحابمان این زیارت را با اختلاف زیادی یافتم و به جهت اشتمالش بر فوائد بسیار، آن را نیز ذکر کردم:
روایت42.
بعد از ذکر برخی از ادعیه پیشین گوید: سپس درحالیکه رو به قبله هستی به سوی ستونی که در گوشه حجره است راه میروی، که محل سر پیامبر صلّی الله علیه و آله آنجاست. سپس میگویی گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شریکی ندارد، گواهی میدهم که محمد بنده و رسول اوست و گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی، گواهی میدهم که تو محمد بن عبدالله خاتم انبیا هستی و گواهی میدهم که تو رسالت را ابلاغ و امانت را ادا نمودی و برای امتت خلوص ورزیدی و با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کردی و در راه خدا حق جهادش را به جای آوردی و خدا را خالصانه عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید و امر پروردگارت را اجرا کردی و حقی که بر تو بود را ادا نمودی و با مؤمنان مهربان بودی و با کافران تندی کردی. پس خداوند تو را به شریفترین جایگاه مکرمان و بالاترین درجه مرسلین رسانید و درود خدا بر تو و بر خاندان مطهر تو باد. حمد از آن خدایی است که به وسیله تو ما را از شرک به سوی اسلام و از کفر به سوی ایمان و از ضلالت به سوی هدایت نجات داد پس خداوند تو را به بهترین آنچه که به پیامبری از امتش جزا داد جزا دهد و بهترین درودی که بر پیامبری از انبیاء و رسولانش فرستاد بر تو بفرستد و بهترین سلامی که بر یکی ازملائکهاش و اهل طاعتش فرستاد را بر تو بفرستد. بارخدایا برترین صلواتت، رشد یابندهترین برکاتت، پاکترین تحیاتت و صلوات ملائکه مقربت، انبیاء مرسلت، بندگان صالحت و تمامی اهل طاعتت از اهالی آسمانها و زمینها، و هر کسی که تو را تسبیح گفت ای پروردگار جهانیان از اولینها و آخرینها را بر محمد، بنده و رسولت، نبیات، امینت بر وحی، برگزیده، دوست خالصت، برگزیدهات از خلائقت، گوهرت در مخلوقاتت و نیز بر اهل بیت او کسانی که به عنوان اهل بیت، خداوند آلودگی را از آنان زدود و بسیار پاکیزه گردانید بفرست. بارخدایا درجه والا به او عطا کن و وسیله شریف به او عنایت بفرما و او را در مقام پسندیده مبعوث کن تا اولینها و آخرینها بر او غبطه بخورند، بارخدایا شریفترین مکان و مرتبه، رفیعترین منزلت و درجه، عالیترین کرامت و فضیلت را به او ببخش چنانکه او خالصانه ابلاغ کرد، و درحالیکه بازدارنده بود وعظ کرد و دلسوزانه اشتیاق داشت و مشفقانه برحذر بود و در راه تو جهاد کرد و بر آزار در جوار تو صبوری کرد تا اینکه دینت را آشکار و حجتت را اقامه و به طاعتت هدایت کرد و به رضایتت رهنمون شد، بارخدایا بر ائمه ابرار از ذریه او و اوصیاء
ص: 169
قوله عین البریة قال الفیروزآبادی (1) عین الشی ء خیاره و الشیمة بالکسر الطبیعة و الدیمة بالکسر مطر یدوم فی سکون بلا رعد و برق و جرثومة الشی ء بالضم أصله قوله و أظهرته مظهرا المظهر بالفتح المصعد أی بنیته و رفعته علی مصعد عظیم من العلو و الشرف و یمکن أن یقرأ بضم المیم أی أظهرته حال کونه مظهرا لمعارفک و أحکامک.
یتأکد زیارته صلی الله علیه و آله فی الأیام الشریفة و الأوقات و الأزمان المتبرکة لا سیما الأوقات التی لها اختصاص به علیه السلام.
کیوم ولادته و هو السابع عشر من ربیع الأول و قیل الثانی عشر منه و الأول أظهر و أشهر.
و یوم وفاته و هو الثامن و العشرون من شهر صفر و یوم مبعثه و هو السابع و العشرون من رجب و الأیام التی نصره الله فیها علی أعدائه أو نجاه من شرهم کیوم فتح بدر و هو السابع عشر من شهر رمضان و یوم فتح مکة و هو العشرون من شهر رمضان و یوم غزوة أحد و هو سابع عشر شوال و یوم فتح خیبر و هو الرابع و العشرون من رجب و سائر فتوحاته علی ما مر ذکرها فی کتاب تاریخه و یوم مباهلته مع نصاری نجران و هو الرابع و العشرون من ذی الحجة و قیل الخامس و العشرون منه و لیلة هجرته من مکة و هی أول لیلة من ربیع الأول و یوم دخوله المدینة و هو یوم الثانی عشر من ربیع الأول و یوم خروجه من شعب أبی طالب و هو منتصف رجب و لیلة جمل أمه به و هی لیلة تسع عشرة من جمادی الآخرة و لیلة معراجه و هی الحادی و العشرون من شهر رمضان و قیل تاسع ذی الحجة و قیل سابع عشر ربیع الأول و یوم تزوجه بخدیجة رضی الله عنها و هو عاشر شهر ربیع الأول.
و کذا یستحب فیه زیارة خدیجة و کذا سائر الأیام و اللیالی المختصة به و قد بیناها فی مجلد أحواله صلی الله علیه و آله.
ص: 168
برگزیده از عترت او، و خلفای راشد از اهل بیت او درود بفرست. بارخدایا من غیر از آنان راهی به سوی تو نمییابم و غیر از آنان شفیعی که شفاعتش نزد تو پذیرفته باشد نمیبینم پس به وسیله آنان به سوی رحمتت تقرب میجویم و با دوستی آنان بهشتت را امید دارم و با برائت از دشمنان آنها رهایی از عقوبتت را آرزو میکنم. بارخدایا مرا به وسیله آنها در دنیا نزد خودت آبرومند و در آخرت از مقربین قرار بده. سپس به مرقد رو کن و بگو: از خدایی که تو را برگزید و انتخاب کرد و هدایت کرد و به وسیله تو ما را نجات داد میخواهم که بر تو و بر اهل بیت طاهر تو درود بفرستد، درودی که تا ابد و برای همیشه جز خدای پروردگار جهانیان قادر به شمردن آن نیست.
سپس دستت را به دیوار حجره بچسبان سپس بگو: یا رسول الله هجرتکنان به سوی تو و اداکننده آنچه که خداوند در مورد قصد کردن زیارت تو بر من واجب کرد نزد تو آمدهام و چون درحالی که زنده بودی به تو نرسیدم بعد از مرگت تو را قصد کردم با آگاهی به اینکه حرمت تو درحالت مرگ نیز مانند حرمتت در حالت زنده بودنت است پس نزد خدا بر آن برای من شاهد باش.
سپس کف دستت را برصورتت بکش و بگو: بارخدایا این را بیعتی پسندیده و عهدی مؤکد نزد خودت قرار بده که تا زمانیکه مرا زنده گذاشتهای در آن و بر وفاء به شرایط، حدود، حقوق و احکام و لوازم آن زنده میگذاری و زمانیکه میمیرانی مرا بر آن میمیرانی و چون محشورم کنی برآن محشور میکنی و قوتی در یقین، دانشی در دین بر من میافزایی و قلبم را آکنده از محبت محمد و خاندان مطهر او علیهم السلام قرار میدهی. سپس قبله را پشتت و قبر را پیش رویت قرار میدهی و میگویی: سلام بر تو ای نبی خدا و رسول او، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای حجت خدا، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله، سلام بر تو ای خاتم انبیا، سلام بر تو ای سرور مرسلین، سلام بر تو ای بشارتدهنده انذاردهنده، سلام بر تو ای دعوتکننده به سوی خدا به اذن او و ای چراغ روشنگر، سلام بر تو و بر اهل بیت طاهر تو و بر عترت منتخب تو، سلام بر تو و بر یاران راشد تو، سلام بر تو و بر ائمه هادی، سلام بر تو و بر تمامی انبیا، رسولان و ملائکه خدا. گواهی میدهم که تو یا رسول الله به حق آمدی و به صدق سخن گفتی، و هر که از تو اطاعت کرد از خدا اطاعت کرده است و هر که از تو سرکشی کرد از خدا سرکشی کرده است حمد از آن خدایی است که توفیق ایمان و تصدیق نبوتت را به من داد و با طاعت تو و پیروی از راهت بر من لطف کرد و مرا از امتت و اجابتکنندگان دعوتت قرار داد و به شناختت و شناخت ائمه
ص: 170
وجدت فی نسخة قدیمة من مؤلفات بعض أصحابنا هذه الزیارة باختلاف کثیر فأوردتها أیضا لاشتمالها علی فوائد کثیرة.
قَالَ بَعْدَ تَقْدِیمِ بَعْضِ الْأَدْعِیَةِ الْمُتَقَدِّمَةِ: ثُمَّ تَمْشِی إِلَی الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی عِنْدَ زَاوِیَةِ الْحُجْرَةِ وَ أَنْتَ مُسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةِ فَإِنَّ هُنَاکَ مَوْضِعَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ وَ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ دَعَوْتَ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَنَّکَ صَدَعْتَ بِأَمْرِ رَبِّکَ وَ أَدَّیْتَ الَّذِی کَانَ عَلَیْکَ مِنَ الْحَقِّ وَ أَنَّکَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ غَلُظْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکَ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُکْرَمِینَ وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ الطَّاهِرِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَنَا بِکَ مِنَ الشِّرْکِ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ مِنَ الْکُفْرِ إِلَی الْإِیمَانِ وَ مِنَ الضَّلَالَةِ إِلَی الْهُدَی فَجَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ وَ صَلَّی عَلَیْکَ أَفْضَلَ مَا صَلَّی عَلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ سَلَّمَ عَلَیْکَ أَفْضَلَ مَا سَلَّمَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَفْضَلَ صَلَوَاتِکَ وَ أَنْمَی بَرَکَاتِکَ وَ أَزْکَی تَحِیَّاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ أَجْمَعِینَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرَضِینَ وَ مَنْ سَبَّحَ لَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ نَجِیبِکَ وَ حَبِیبِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ وَ خَاصَّتِکَ فِی خَلِیقَتِکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً اللَّهُمَّ أَعْطِهِ الدَّرَجَةَ الْعُلْیَا وَ آتِهِ الْوَسِیلَةَ الشَّرِیفَةَ وَ ابْعَثْهُ اللَّهُمَّ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ حَتَّی یَغْبِطَهُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ اللَّهُمَّ امْنَحْهُ أَشْرَفَ مَحَلٍّ وَ مَرْتَبَةٍ وَ أَرْفَعَ مَنْزِلَةٍ وَ دَرَجَةٍ وَ أَسْنَی کَرَامَةٍ وَ فَضِیلَةٍ کَمَا بَلَغَ نَاصِحاً وَ وَعَظَ زَاجِراً وَ رَغِبَ رَاحِماً وَ حَذَرَ مُشْفِقاً وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِکَ وَ صَبَرَ عَلَی الْأَذَی فِی جَنْبِکَ حَتَّی أَوْضَحَ دِینَکَ وَ أَقَامَ حُجَّتَکَ وَ هَدَی إِلَی طَاعَتِکَ وَ أَرْشَدَ إِلَی مَرْضَاتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْأَبْرَارِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ وَ الْأَوْصِیَاءِ
ص: 169
از ذریه تو هدایت کرد یا رسول الله. من با آنچه که تو را راضی میکند به خدا تقرب میجویم و از آنچه که تو را به خشم آورد به خدا برائت میجویم درحالیکه برای دوستانت دوست و برای دشمنانت دشمن هستم. یا رسول الله به عنوان زائر نزدت آمدم و مشتاقانه و متوسل به خدای سبحان تو را قصد کردهام و تو صاحب وسیله، منزلت جلیل، شفاعت مقبول و دعوت اجابتشده هستی پس نزد خداوند در رحمت، توفیق و عصمت مرا شفاعت کن که گناهان مرا پوشانده و عیبها دربرگرفته است و پشتم سنگین شد و بار فزونی گرفته است که تو به ما خبر دادهای و خبرت صدق است که خداوند فرمود و قول او حق است: {و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند} پس یا رسول الله این من هستم که درحالیکه برای گناهانم طلب آمرزش میکنم و ازمعصیتها توبه میکنم و از بدیهایم نادم هستم و از خطاهایم توبه میکنم نزد تو آمدهام و من به خدا پروردگار من و پروردگار تو روی میکنم پس ای شفیع امت مرا شفاعت کن و ای نبی رحمت مرا پناه ده. از او طلب آمرزش کن تا مرا بیامرزد، از او طلب رحمت کن تا مرا رحمت کند و توبهام را بپذیرد شنیدن ندایم و اجابت دعایم را از او بخواه. سپس سوره قدر را یازده مرتبه بخوان و به قبله که روی خداست روی کن و بگو: بارخدایا من امرم را به پناه تو آوردم و کمرم را به مرقد نبیات محمد تکیه دادم و رویم را به سوی قبلهای که برای محمد پسندیدی گردانیدم. بارخدایا من خیر آنچه که امید دارم را برای خود در تملک ندارم و شر آنچه که از آن برحذر هستم را از آن دفع نمیکنم، و همه امور به دست توست، و هیچ فقیری از من نیازمندتر نیست من به خیری که به سوی من فرو فرستادی نیازمندم. بارخدایا من به تو پناه میبرم از اینکه نامم را تبدیل کنی یا جسمم را تغییر دهی یا نعمتت را از من زایل گردانی. بارخدایا مرا با تقوا زینت ببخش و با نعمت زیبا کن و با عافیت بپوشان و شکر عافیت را بر من روزی کن. بارخدایا از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و گناهان پیشینم را بر من ببخشی و در عمر آیندهام مرا از معصیتها بازداری و گامهایم را بر ایمان استوار کنی و هدایت و رشدم را مداوم کنی و روزیام را بر من گسترده گردانی و نعمت را بر من کامل سازی و بهرهام ازعافیت را کاملترین بهره قرار بدهی و مرا در خانوادهام، مالم و فرزندانم حفظ کنی و از دشمنان مراقبتم کنی و عاقبتم را در دنیا و بازگشتگاهم را در آخرت نیکو گردانی که تو شنونده دعا هستی. بارخدایا مرا بیامرز و مورد رحمت قرار بده و رحمتت را بر من واجب کن چنانکه برای کسی که پیامبرت را در طول حیاتش دیدار کرد و نزد او به گناهانش اقرار کرد و ص: 171
الْأَخْیَارِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِینَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَجِدُ طَرِیقاً إِلَیْکَ سِوَاهُمْ وَ لَا أَرَی شَفِیعاً مَقْبُولَ الشَّفَاعَةِ عِنْدَکَ غَیْرَهُمْ فَبِهِمْ أَتَقَرَّبُ إِلَی رَحْمَتِکَ وَ بِمُوَالاتِهِمْ أَرْجُو جَنَّتَکَ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ أُؤَمِّلُ الْخَلَاصَ مِنْ عُقُوبَتِکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی بِهِمْ عِنْدَکَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ- ثُمَّ الْتَفِتْ إِلَی الْقَبْرِ وَ قُلْ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی اصْطَفَاکَ وَ اجْتَبَاکَ وَ هَدَاکَ وَ أَنْقَذَنَا بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّاهِرِینَ صَلَاةً لَا یُحْصِیهَا إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ ثُمَّ أَلْصَقَ کَفَّیْکَ بِحَائِطِ الْحُجْرَةِ ثُمَّ قُلْ أَتَیْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُهَاجِراً إِلَیْکَ قَاضِیاً لِمَا أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَیَّ مِنْ قَصْدِکَ وَ إِذْ لَمْ أَلْحَقْکَ حَیّاً فَقَدْ قَصَدْتُکَ بَعْدَ مَوْتِکَ عَالِماً أَنَّ حُرْمَتَکَ مَیِّتاً کَحُرْمَتِکَ حَیّاً فَکُنْ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ شَاهِداً- ثُمَّ امْسَحْ یَدَکَ عَلَی وَجْهِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ ذَلِکَ بَیْعَةً مَرْضِیَّةً لَدَیْکَ وَ عَهْداً مُؤَکَّداً عِنْدَکَ تُحْیِینِی مَا أَحْیَیْتَنِی عَلَیْهِ وَ عَلَی الْوَفَاءِ بِشَرَائِطِهِ وَ حُدُودِهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حُقُوقِهِ وَ لَوَازِمِهِ وَ تُمِیتُنِی إِذَا أَمَتَّنِی عَلَیْهِ وَ تَبْعَثُنِی یَوْمَ تَبْعَثُنِی عَلَیْهِ وَ تَزِیدُنِی قُوَّةً فِی الْیَقِینِ وَ فِقْهاً فِی الدِّینِ وَ تَمْلَأُ قَلْبِی مِنْ مَحَبَّةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ- ثُمَّ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ خَلْفَ ظَهْرِکَ وَ تَجْعَلُ الْقَبْرَ أَمَامَکَ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَشِیرُ النَّذِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّاهِرِینَ وَ عَلَی عِتْرَتِکَ الْمُنْتَجَبِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَصْحَابِکَ الرَّاشِدِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْهَادِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْمَلَائِکَةِ أَجْمَعِینَ أَشْهَدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّکَ قَدْ أَتَیْتَ بِالْحَقِّ وَ قُلْتَ الصِّدْقَ فَمَنْ أَطَاعَکَ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاکَ عَصَی اللَّهَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَفَّقَنِی لِلْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِنُبُوَّتِکَ وَ مَنَّ عَلَیَّ بِطَاعَتِکَ وَ اتِّبَاعِ مِلَّتِکَ وَ جَعَلَنِی مِنْ أُمَّتِکَ الْمُجِیبِینَ لِدَعْوَتِکِ وَ هَدَانِی لِمَعْرِفَتِکَ وَ مَعْرِفَةِ الْأَئِمَّةِ
ص: 170
پیامبرت برای او دعا کرد پس گناهانش بخشیده شدف واجب کردی. مرا با پیامبرت محمد در دنیا آبرومند و در آخرت از مقربان قرار بده. بارخدایا مرا، والدینم را و جمیع مردان و زنان مؤمن، زندگان و مردگان آنها را بیامرز که تو بر هر چیزی توانا هستی.
سپس به سوی منبر بیا و آن را با دستت مسح کن و آن را در چشم و رویت بکش درحالیکه میگویی: لا إله الا الله الحلیم الکریم لا إاله الا الله العلی العظیم، منزه است پروردگار آسمان هفتگانه و پروردگار زمین هفتگانه و هر آنچه در آنها، ما بین آنها و زیر و بالای آنهاست و او پروردگار عرش عظیم است و سلام بر مرسلین، و حمد از آن خدای پروردگار جهانیان است. بارخدایا نور را در دیدهام، ایمان را در دلم، خلوص را در سینهام، اخلاص را در عملم، ذکر شبانهروزت را بر زبانم قرار بده، و روزی وسیع حلال بدون منت و غیرممنوع به من عطا کن و در آنچه که برمن روزی کردی برکت ببخش و مرا بیامرز و با رحمتت مورد رحمت قرار بده ای مهربانترین مهربانان.
سپس به مقام نبی صلّی الله علیه و آله که همان روضه است بیا و در آن دو رکعت بخوان و چون سلام کردی تسبیحات حضرت زهراء علیه السلام را بگو سپس بگو: بارخدایا این مقام پیامبر و حبیب تو و برگزیدهات از خلقت و باغی از باغهای بهشتت است و آن را با رسولت بر بخشهای زمینت شرافت دادی و برتری دادی و بزرگ کردی و جلالتش را آشکار کردی و بر بندگانت تبرک با دعا و نماز در آن را واجب گردانیدی و مرا با حول و قوهای که فقط با توفیق، یاری و احسان تو در من است در آن مقیم کردی. بارخدایا خلیلت در فضل بر حبیبت پیشی نمیگیرد پس اجابت دعایم در مقام حبیبت را برتر از آنچه که در مقام خلیلت قرار دادی قرار بده. بارخدایا من در این مقام پاک از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و با بهشت بر من لطف کنی و مرا به عنوان لطف و کرمی از جانب تو از آتش نجات ببخشی، و میخواهم که روزی حلال پاک را بر من گسترده گردانی و مرا از هر ستمگر و ظالم بر من حفاظت کنی و عمرم را در طاعتت طولانی کنی و مرا به آنچه که تو را از من خشنود میسازد توفیق دهی و مرا از آنچه که تو را بر من خشمگین میکند مصون بداری و مرا در خودم و دینم و مالم و خویشانم و فرزندانم و برادرانم حفظ کنی و با هر که به من مکر کرد مکر نمایی و عافیت و هدایتم را مداوم کنی و نعمتت را بر من و نزد من کامل گردانی و عقوبت هر کسی که ظلم بر من را اظهار کرد تعجیل بفرمایی. بارخدایا من با پیامبرت نبی رحمت و با اهل بیت او، حجت تو بر خلقت و امینان تو بر بلادت به تو روی آوردهام و میخواهم که دعایم را بر من استجابت کنی و مرا در دنیا و آخرت به آرزو و
ص: 172
مِنْ ذُرِّیَّتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ بِمَا یُرْضِیکَ وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا یُسْخِطُکَ أَنَا مُوَالٍ لِأَوْلِیَائِکَ وَ مُعَادٍ لِأَعْدَائِکَ جِئْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ زَائِراً وَ قَصَدْتُکَ رَاغِباً مُتَوَسِّلًا بِکَ إِلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ صَاحِبُ الْوَسِیلَةِ وَ الْفَضِیلَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْجَلِیلَةِ وَ الشَّفَاعَةِ الْمَقْبُولَةِ وَ الدَّعْوَةِ الْمَسْمُوعَةِ فَاشْفَعْ لِی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الرَّحْمَةِ وَ التَّوْفِیقِ وَ الْعِصْمَةِ وَ التَّسْدِیدِ فَقَدْ غَمَرَتْنِی الذُّنُوبُ وَ شَمِلَتْنِی الْعُیُوبُ وَ کَثُرَتِ الْآثَامُ وَ تَضَاعَفَتِ الْأَوْزَارُ وَ أَثْقَلَتِ الْخَطَایَا ظَهْرِی وَ أَفْنَتِ الْمَعَاصِی عُمُرِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنَا وَ خَبَرُکَ الصِّدْقُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی أَنَّهُ قَالَ وَ قَوْلُهُ الْحَقُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ هَا أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ جِئْتُ إِلَیْکَ مُسْتَغْفِراً مِنْ ذُنُوبِی تَائِباً مِنْ مَعَاصِیَّ نَادِماً عَلَی سَیِّئَاتِی تَائِباً مِنْ خَطَایَایَ مُتَوَجِّهاً بِکَ إِلَی اللَّهِ فَاشْفَعْ لِی یَا شَفِیعَ الْأُمَّةِ وَ أَجِرْنِی یَا نَبِیَّ الرَّحْمَةِ وَ اسْتَغْفِرْهُ یَغْفِرْ لِی وَ اسْتَرْحِمْهُ یَرْحَمْنِی وَ یَتُوبُ عَلَیَّ وَ اسْأَلْهُ سَمَاعَ نِدَائِی وَ إِجَابَةَ دُعَائِی.
ثُمَّ اقْرَأْ سُورَةَ الْقَدْرِ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَی الْقِبْلَةِ فَهِیَ وَجْهُ اللَّهِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ أَمْرِی وَ إِلَی قَبْرِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ- أَسْنَدْتُ ظَهْرِی وَ إِلَی الْقِبْلَةِ الَّتِی ارْتَضَیْتَ لِمُحَمَّدٍ اسْتَقْبَلْتُ بِوَجْهِی اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَمْلِکُ لِنَفْسِی خَیْرَ مَا أَرْجُو وَ لَا أَدْفَعُ عَنْهَا شَرَّ مَا أَحْذَرُ وَ الْأُمُورُ کُلُّهَا بِیَدِکَ وَ لَا فَقِیرَ أَفْقَرُ مِنِّی إِنِّی لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ تُبَدِّلَ اسْمِی أَوْ تُغَیِّرَ جِسْمِی أَوْ تُزِیلَ نِعْمَتَکَ عَنِّی اللَّهُمَّ زَیِّنِّی بِالتَّقْوَی وَ جَمِّلْنِی بِالنِّعْمَةِ وَ اغْمَرْنِی بِالْعَافِیَةِ وَ ارْزُقْنِی شُکْرَ الْعَافِیَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی سَالِفَ جُرْمِی وَ تَعْصِمَنِی مِنَ الْمَعَاصِی فِی مُسْتَقْبِلِ عُمُرِی وَ تُثْبِتَ عَلَی الْإِیمَانِ قَدَمِی وَ تُزَیِّنَنِی بِهِ وَ تُدِیمَ هِدَایَتِی وَ رُشْدِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ رِزْقِی وَ أَنْ تُسْبِغَ عَلَیَّ النِّعْمَةَ وَ أَنْ تَجْعَلَ قِسْمِی مِنَ الْعَافِیَةِ أَوْفَرَ الْقِسْمِ وَ تَحْفَظَنِی فِی أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ تَکْلَأَنِی مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ تُحْسِنَ عَاقِبَتِی فِی الدُّنْیَا وَ مُنْقَلَبِی فِی الْآخِرَةِ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ أَوْجِبْ لِی رَحْمَتَکَ کَمَا أَوْجَبْتَ لِمَنْ لَقِیَ نَبِیَّکَ فِی حَیَاتِهِ وَ أَقَرَّ لَهُ بِذُنُوبِهِ وَ دَعَا لَهُ
ص: 171
امیدم برسانی ای سرور و مولای من. من از تو خواستهام پس ناکامم نکن، آنچه که نزد توست را امید کردهام پس محرومم نکن، و من فقط بنده تو و در قبضه تو هستم. بارخدایا از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و پوست و مو و جسمم را برآتش حرام کنی و خیری که شناختم و نشناختهام را به من عطا کنی و شری که شناختم و نشناختهام را از من بازگردانی. بارخدایا مرا و والدینم را و جمیع مردان و زنان مؤمن را بیامرز که تو بر هر چیزی توانا هستی.
سپس به مقام جبرئیل بیا و بگو: پروردگارا ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که به پروردگار خود ایمان آورید پس ایمان آوردیم پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهای ما را بزدای و ما را در زمره نیکان بمیران، پروردگارا و آنچه را که به وسیله فرستادگانت به ما وعده داده ای به ما عطا کن و ما را روز رستاخیز رسوا مگردان زیرا تو وعده ات را خلاف نمی کنی ای جواد، ای کریم، ای نزدیک، ای دور! از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و نعمتت را از من تغییر ندهی و مرا از بدیهای خلائقت حفظ کنی و دعایم را اجابت کنی و ندایم را بشنوی ای سرور و مولای من. بارخدایا بر ملائکه مقربت و انبیاء مرسلت و بندگان صالحت درود بفرست. و بر جبرئیل امین که قرآن عظیم را بر قلب پیامبرت، خاتم انبیا نازل فرمود، درود بفرست و سلام بر او و رحمت و برکات خدا بر او باد. بارخدایا درودت بر جبرئیل را فراوان کن که او پیشوای انبیاء، هدایتگر برگزیدگان و ششمین فرد اصحاب کساء است. بارخدایا این وقوفم را با رحمتت سببی برای نزول رحمتت بر من و گذشتت از من و از والدینم و از برادران مؤمنم قرار بده ای مهربانترین مهربانان.
روایت43.
از المزار الکبیر: زیارت دیگری برای او صلّی الله علیه و آله که آن را نصیر ادام الله عزه بر من املا کرد: کنار ستونی که جنب رأس پیامبر صلّی الله علیه و آله است میایستی و میگویی: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای نبی خدا، سلام بر تو ای امین خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای دوست خالص خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای احمد، سلام بر تو ای محمد، سلام بر تو ای ابوالقاسم، سلام بر تو ای محوکننده، سلام بر تو ای ادامه یابنده، سلام بر تو ای بشارتدهنده، سلام بر تو ای انذاردهنده، سلام بر تو ای پاکی، سلام بر تو ای طاهر، سلام بر تو ای گرامیترین فرزند آدم، سلام بر تو ای خاتم انبیاء، سلام بر تو ای فرستاده پروردگار جهانیان، سلام بر تو ای پیشوای خیر، سلام بر تو ای گشاینده نیکی، سلام بر تو ای نبی رحمت، سلام بر تو ای سرور امت، سلام بر تو ای پیشوای
ص: 173
نَبِیُّکَ فَغَفَرْتُ لَهُ وَ اجْعَلْنِی بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ ائْتِ الْمِنْبَرَ وَ امْسَحْهُ بِیَدِکَ وَ امْسَحْ بِهِمَا عَیْنَیْکَ وَ وَجْهَکَ وَ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ مَا فَوْقَهُنَّ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ سَلَامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلِ النُّورَ فِی بَصَرِی وَ الْإِیمَانَ فِی قَلْبِی وَ النَّصِیحَةَ فِی صَدْرِی وَ الْإِخْلَاصَ فِی عَمَلِی وَ ذِکْرَکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی لِسَانِی وَ رِزْقاً وَاسِعاً حَلَالًا غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ لَا مَحْظُورٍ فَارْزُقْنِی وَ بَارِکْ لِی فِیمَا رَزَقْتَنِی وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ثُمَّ ائْتِ مَقَامَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الرَّوْضَةُ وَ صَلِّ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا مَقَامُ نَبِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ جَعَلْتَهُ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ جَنَّتِکَ وَ شَرَّفْتَهُ عَلَی بِقَاعِ أَرْضِکَ بِرَسُولِکَ وَ فَضَّلْتَ وَ عَظَّمْتَ وَ أَظْهَرْتَ جَلَالَتَهُ وَ أَوْجَبْتَ عَلَی عِبَادِکَ التَّبَرُّکَ بِالدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ وَ قَدْ أَقَمْتَنِی بِلَا حَوْلٍ وَ لَا قُوَّةٍ کَانَ مِنِّی فِی ذَلِکَ إِلَّا بِتَوْفِیقِکَ وَ عَوْنِکَ وَ إِحْسَانِکَ اللَّهُمَّ إِنَّ حَبِیبَکَ لَا یَتَقَدَّمُهُ فِی الْفَضْلِ خَلِیلُکَ فَاجْعَلْ إِجَابَةَ دُعَائِی فِی مَقَامِ حَبِیبِکَ أَفْضَلَ مَا جَعَلْتَهُ فِی مَقَامِ خَلِیلِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْمَقَامِ الطَّاهِرِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ تُنْجِیَنِی مِنَ النَّارِ تَفَضُّلًا مِنْکَ وَ کَرَماً وَ أَنْ تُوَسِّعَ عَلَیَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلَالِ الطَّیِّبِ وَ تَکْلَأَنِی مِنْ کُلِّ مُتَعَدٍّ وَ ظَالِمٍ لِی وَ تُطِیلَ لِی فِی طَاعَتِکَ عُمُرِی وَ تُوَفِّقَنِی لِمَا یُرْضِیکَ عَنِّی وَ تَعْصِمَنِی عَمَّا یُسْخِطُکَ عَلَیَّ وَ تَحْفَظَنِی فِی نَفْسِی وَ دِینِی وَ مَالِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَتِی وَ تَمْکُرَ بِمَنْ مَکَرَ بِی وَ تُدِیمَ عَافِیَتِی وَ رُشْدِی وَ تُسْبِغَ نِعْمَتَکَ عَلَیَّ وَ عِنْدِی وَ تُعَجِّلَ عُقُوبَةَ مَنْ أَظْهَرَ ظُلَامَتِی اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ بِأَهْلِ بَیْتِهِ حُجَّتِکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أُمَنَائِکَ عَلَی بِلَادِکَ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی دُعَائِی وَ تُبَلِّغَنِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ أَمَلِی وَ
ص: 172
سفیدرویان، سلام بر تو ای بهترین تمامی خلق خدا، سلام بر تو ای صاحب روی تابان و پیشانی درخشان و چشم سیاه و حوض و کوثر و شفاعت در محشر، سلام بر تو و بر پسرعموی پسندیدهات، سلام بر تو و بر دخترت فاطمه زهرا، سلام بر تو و بر خدیجه کبری، و بر فرزندانت حسن و حسین، سلام بر شما ای اهل بیت نبوت و معدن رسالت و محل آمد و شد ملائکه و خزانهداران علم و منتهای خرد و پیشوایان امتها و صاحبان نعمتها و عناصر نیکان و پشتوانههای اخیار و برگزیده ملک جبار و برگزیده مرسلین و برگزیده پروردگار جهانیان، از خداوند عزوجل میخواهم که از سوی ما بهترین جزایی را که به پیامبری از امتش داده است به تو جزا دهد و به تعدادی که ذکرکنندگان ذکر کردهاند و هر آنچه که غافلان از ذکرش غفلت کردند بر تو درود بفرستد. و خداوند به تعداد آنچه که علم خدا بر آن احاطه یافت و قلم بر آن جاری شد بر تو درود فرستد. و خداوند در هر وقت و زمانی بر تو درود فرستد. خداوند در هر حین و لحظهای بر تو درود فرستد، درودی که عرش رحمن برای آن به حرکت درمیآید و ملائکه خدا آن را میپسندند، درودی که بهشت را برای گویندهاش واجب میکند و اجابت برای آن محقق میشود تا بر ایمان و تثبیت و رحمت و غفران او بیافزاید، درود خدا بر تو باد چنانکه ما را به وسیله تو از ضلالت نجات داد و با تو ما را از نابینایی بینا کرد و با تو از جهالت هدایتمان کرد. گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، شریکی ندارد، گواهی میدهم که تو بنده، فرستاده، امین، دوست خاص او و برگزیده او از خلقش هستی، گواهی میدهم که رسالت را ابلاغ کردی و امانت را ادا کردی و برای امت خلوص ورزیدی و با دشمن خدا جهاد کردی و خدا را عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید. گواهی میدهم که بهشت حق، آتش حق، مرگ حق، حشر حق، میزان حق و صراط حق است. پس بر این شهادت برای من شاهد باش.(1)
اگر به نیابت از کسی باشد میگوید: سلام بر تو ای رسول خدا از جانب فلان بن فلان و فاتحه الکتاب را قرائت میکند و میگوید: سبحان الله و الحمدلله و لا إله الا الله و الله اکبر و لله الحمد و لا حول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم. سپس میگوید: بارخدایا تو فرمودی: {و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند} بارخدایا ما سخنت را شنیدیم و از امرت ص: 174
رَجَائِی یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ قَدْ سَأَلْتُکَ فَلَا تُخَیِّبْنِی وَ رَجَوْتُ مَا عِنْدَکَ فَلَا تَحْرِمْنِی وَ إِنَّمَا أَنَا عَبْدُکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَحْرُمَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ جَسَدِی عَلَی النَّارِ وَ أَنْ تُؤْتِیَنِی مِنَ الْخَیْرِ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ وَ أَنْ تَصْرِفَ عَنِّی مِنَ الشَّرِّ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ ائْتِ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ قُلْ رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ أَیْ جَوَادُ أَیْ کَرِیمُ أَیْ قَرِیبُ أَیْ بَعِیدُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ لَا تُغَیِّرَ نِعْمَتَکَ عَنِّی وَ أَنْ تَکْفِیَنِی شِرَارَ خَلْقِکَ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ دُعَائِی وَ تَسْمَعَ نِدَائِی یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ صَلِّ عَلَی الْأَمِینِ جَبْرَائِیلَ الَّذِی نَزَلَ بِالْقُرْآنِ الْعَظِیمِ عَلَی قَلْبِ نَبِیِّکَ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ وَ أَکْثِرْ صَلَوَاتِکَ عَلَی جَبْرَائِیلَ فَإِنَّهُ قُدْوَةُ الْأَوْلِیَاءِ وَ هَادِی الْأَصْفِیَاءِ وَ سَادِسُ أَصْحَابِ الْکِسَاءِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ وُقُوفِی هَذَا سَبَباً لِنُزُولِ رَحْمَتِکَ عَلَیَّ وَ تَجَاوُزِکَ عَنِّی وَ عَنْ وَالِدَیَّ وَ عَنْ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
مِنَ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ، زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ صلی الله علیه و آله أَمْلَاهَا عَلَی النُّصَیْرِ أَدَامَ اللَّهُ عِزَّهُ: تَقِفُ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی تَلِی رَأْسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَاحِی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَاقِبُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَشِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَذِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طُهْرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طَاهِرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَکْرَمَ وُلْدِ آدَمَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْخَیْرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَاتِحَ الْبِرِّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ الرَّحْمَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْأُمَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْغُرِّ
ص: 173
اطاعت کردیم و نبیات را قصد کردیم درحالی که به سوی تو از گناهانمان و بارهایی که بر پشتمان سنگینی میکند از او شفاعت میجوییم و از لغزشهایمان توبه میکنیم و به خطاهایمان اقرار میکنیم و از هر گناهی که با چشمانمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم و از تو در خواست توبه داریم، و از هر گناهی که با زبانمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و از تو درخواست توبه داریم، و از هر گناهی که با دستمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و از تو درخواست توبه داریم، و از هر گناهی که با شکممان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و از تو درخواست توبه داریم، و از هر گناهی که با فرجهایمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و از تو درخواست توبه داریم، و از هر گناهی که با پاهایمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و از تو درخواست توبه داریم، و از هر گناهی که با دلهایمان مرتکب شدیم طلب آمرزش میکنیم. و ازتو درخواست توبه داریم،
بارخدایا، گناهان قدیم و جدید، کوچک و بزرگ، عمدی و خطایی، پیدا و پنهان، اولین و آخرین آن، آنچه از آن آگاهم و آنچه آگاه نیستم را بر ما ببخش، توبه ما را بپذیر و ما را بیامرز و رحمت کن و نبیات را شفیع ما قرار بده و ما را به منزلت او نزد خودت و حق او بر تو، رفعت ببخش، قبل از پایان یافتن مهلت لغزشهای پیشین ما را ببخشای. سپس هر چه به ذهنت رسید، دعا کن و در کنار پیامبر صلّی الله علیه و آله بسیار نماز بخوان که یک نماز با ده هزار نماز و یک درهم در آنجا با ده هزار درهم برابراست.(1)
روایت44.
زیارت دیگری برای پیامبر صلّی الله علیه و آله: زمانی که برابر او ایستادی میگویی: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای امین خدا، سلام بر تو ای نبی خدا، سلام بر تو ای سرور مرسلین و خاتم انبیاء، سلام بر تو ای نبی رحمت و پیشوای خیر و برکت، و دعوتکننده خلق به راه نجات و مغفرت، سلام بر تو ای نبی هدایت و سرور مردم و نجاتدهنده بندگان از ضلالت و هلاکت، سلام بر تو ای صاحب خلق و شرف عام و آیات و ذکر حکیم، سلام بر تو ای صاحب مقام محمود و حوض مورود و بیرق مشهود، سلام بر تو ای طریق دین اسلام و ایمان و صاحب قبله و فرقان و علم صدق و حق و احسان، سلام بر تو ای برگزیده انبیاء و عَلَم متقیان و ای که یادش در زمین و آسمان مشهور است، سلام بر تو ای ابوالقاسم، و رحمت و برکات او بر تو باد، گواهی میدهم که تو رسول خدا، عزیز نزد خدا، و نبی مصطفی و حبیب برگزیده، ص: 175
الْمُحَجَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ خَلْقِ اللَّهِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ذَا الْوَجْهِ الْأَقْمَرِ وَ الْجَبِینِ الْأَزْهَرِ وَ الطَّرْفِ الْأَحْوَرِ وَ الْحَوْضِ وَ الْکَوْثَرِ وَ الشَّفَاعَةِ فِی الْمَحْشَرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ الْمُرْتَضَی السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ابْنَتِکَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی خَدِیجَةَ الْکُبْرَی وَ عَلَی وَلَدَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلَائِکَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَی الْحِلْمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِیَاءَ النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الْأَبْرَارِ وَ دَعَائِمَ الْأَخْیَارِ وَ صَفْوَةَ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِینَ وَ خِیَرَةَ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَسْأَلُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُجْزِیَکَ عَنَّا أَکْرَمَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ بِعَدَدِ مَا ذَکَرَهُ الذَّاکِرُونَ وَ کُلَّمَا أَغْفَلَ عَنْ ذِکْرِهِ الْغَافِلُونَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ بِعَدَدِ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُ اللَّهِ وَ جَرَی بِهِ قَلَمٌ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ وَ أَوَانٍ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ فِی کُلِّ حِینٍ وَ زَمَانٍ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ صَلَاةً یَهْتَزُّ لَهَا عَرْشُ الرَّحْمَنِ وَ تَرْضَی بِهَا مَلَائِکَةُ اللَّهِ صَلَاةً تُوجِبُ لِقَائِلِهَا الْجَنَّةَ وَ تَحَقَّقُ لَهَا الْإِجَابَةُ حَتَّی تَزِیدَهُ إِیمَاناً وَ تَثْبِیتاً وَ رَحْمَةً وَ غُفْرَاناً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ کَمَا اسْتَنْقَذَنَا بِکَ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ بَصَّرَنَا بِکَ مِنَ الْعَمَی وَ هَدَانَا بِکَ مِنَ الْجَهَالَةِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِینُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ وَ نَصَحْتَ لِلْأُمَّةِ وَ جَاهَدْتَ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ الْمِیزَانَ حَقٌّ وَ الصِّرَاطَ حَقٌّ فَاشْهَدْ لِی بِهَذِهِ الشَّهَادَةِ-(1) وَ إِنْ کَانَ نَائِباً عَنْ أَحَدٍ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ وَ یَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ- ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً اللَّهُمَّ إِنَّا قَدْ سَمِعْنَا قَوْلَکَ
ص: 174
امین پسندیده، شفیع امیدشونده، مبعوث به هنگام سستی و فتور دین و آیین با نور درخشان و کتاب روشن و امر پسندیده و بیان آشکار و شیوه نمایان هستی، تو گرامیترین جهانیان از نظر حسب، برترین آنان در نسب، زیباترین آنها در منظر، سخاوتمندترین آنها، شجاعدلترین آنان، کاملترین آنها در خرد، عالمترین آنها، استوارترین آنها در ریشه، بالاترین آنان در ذکر، والاترین آنها در ذخیره، شریفترین آنها، ستودهترین آنها در وصف، وفادارترین آنها به عهد، عملکنندهترین آنها به وعده هستی از شجرهای که ریشه آن در خاک فرو رفته و شاخهاش در برتری اوج گرفته است، قبل از مبعثت به انبیاء بشارت داده شدی و اوصیاء صفاتت را فریاد برآوردند و علما صفاتت را ندا برآوردند و خداوند بر رسولانش از امتهای پیشین و قرون گذشته منزلتی نگاشت که به بزرگداشت آیین و شریعتت و تفخیم آیات و نشانههایت، فضیلت دوره زمانت سخن میگوید و محل استقرارت (پایگاه) بهترین مستقر و مستودع (محل به ودیعت نهادن) تو بهترین مستودع است. و گواهی میدهم که تو فرزند اعلام سادات و سروران مدافع هستی که در معادن کرامت، کانونهای سلامت رشد مییابی و علامت و نشانه آن در تو آشکاراست، میان شانههایت خالی است که امانتداران علم به وسیله آن تو را میشناسند که تو توفیق یافته رشید، مبارک سعید، خوش یمن نیکاندیش هستی و پرچمت یاریشده و بیرقهایت پسندیده مشهور، فرائضت تهذیبشده و سنتهایت پاک است و گواهی میدهم که تو بهترین جهانیان در خلقت و خلقوخو، شریفترین آنها در اصل، گرامیترین آنها در عمل، بالاترین آنها در اهمیت، وفادارترین آنها به عهد، محکمترین آنها در پیمان هستی، گواهی میدهم که خداوند تو را از گرامیترین محامد، برترین منابت، و از بلندترین آنها در اوج، دشوارترین آنها در قصد، بزرگترین آنها در ریشه، برترین آنها از نظر کرامت، شریفترین آنها در فضیلت، مشهورین آنها در شکوه، رفیعترین آنها در علو، بلندترین آنها در والایی از درختی با شاخساری بلند، با میوه حق، برگهای صدق، عودی خوش رایحه، بهرهای سعید، ریشه دار در خرد، بالا رفته دراوج علم بیرون آورد، گواهی میدهم که خداوند تو را به عنوان رحمتی برای خلق، رأفتی بر بندگان، یاری برای بلاد، لطفی بر زمینیان مبعوث کرد تا به وسیله تو خیرش را به آنان برساند و فضلش را به آنان عطا کند و با دعوتت گرامیشان بدارد و با نبوتت هدایتشان کند و از جهالت بینایشان گرداند و با پیرویات ازهلاکت نجاتشان دهد و سیرتت را هدف، کلامت را فضل و حکمت را عدل قرار دهد. گواهی میدهم که خداوند تو را با روح امین، نور مبین و کتاب روشنگر گرامی داشت و بندگان را به تو ختم کرد و اسباب را با تو درهم پیچید و ابر را با تو پیش راند و براق را برای تو مسخر کرد و تو را به سوی آسمان سیر داد و تو را در بلندی علاء بالا برد و
ص: 176
وَ أَطَعْنَا أَمْرَکَ وَ قَصَدْنَا نَبِیَّکَ مُسْتَشْفِعِینَ بِهِ إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا أَثْقَلَ ظُهُورَنَا مِنْ أَوْزَارِنَا تَائِبِینَ مِنْ زَلَلِنَا مُعْتَرِفِینَ بِخَطَایَانَا مُسْتَغْفِرِینَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِأَعْیُنِنَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِأَلْسِنَتِنَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِأَیْدِینَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِبُطُونِنَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِفُرُوجِنَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِأَرْجُلِنَا وَ نَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ اکْتَسَبْنَاهُ بِقُلُوبِنَا اللَّهُمَّ فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا قَدِیمَهَا وَ حَدِیثَهَا صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا عَمْدَهَا وَ خَطَاهَا سِرَّهَا وَ عَلَانِیَتَهَا أَوَّلَهَا وَ آخِرَهَا مَا عَلِمْتُ مِنْهَا وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ فَتُبْ عَلَیْنَا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ شَفِّعْ نَبِیَّکَ فِینَا وَ ارْفَعْنَا بِمَنْزِلَتِهِ عِنْدَکَ وَ حَقِّهِ عَلَیْکَ فَاغْفِرْ لَنَا مَا تَقَدَّمَ مِنَ الزَّلَلِ قَبْلَ انْقِضَاءِ الْأَجَلِ- ثُمَّ ادْعُ بِمَا بَدَا لَکَ وَ أَکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ عِنْدَهُ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ الصَّلَاةَ الْوَاحِدَةَ تَعْدِلُ عَشَرَةَ أَلْفَ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ هُنَاکَ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ (1).
زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ صلی الله علیه و آله إِذَا وَقَفْتَ عَلَیْهِ صلی الله علیه و آله تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ الرَّحْمَةِ وَ قَائِدَ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ دَاعِیَ الْخَلْقِ إِلَی طَرِیقِ النَّجَاةِ وَ الْمَغْفِرَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ الْهُدَی وَ سَیِّدَ الْوَرَی وَ مُنْقِذَ الْعِبَادِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الرَّدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْخَلْقِ الْعَظِیمِ وَ الشَّرَفِ الْعَمِیمِ وَ الْآیَاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ وَ الْحَوْضِ الْمَوْرُودِ وَ اللِّوَاءِ الْمَشْهُودِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْهَجَ دِینِ الْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ وَ صَاحِبَ الْقِبْلَةِ وَ الْفُرْقَانِ وَ عَلَمِ الصِّدْقِ وَ الْحَقِّ وَ الْإِحْسَانِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ عَلَمَ الْأَتْقِیَاءِ وَ مَشْهُورَ الذِّکْرِ فِی الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ الْعَزِیزُ عَلَی اللَّهِ وَ النَّبِیُّ الْمُصْطَفَی وَ الْحَبِیبُ الْمُجْتَبَی
ص: 175
به سوی ملأ اعلی صعود داد و به قربت نزدیک بهرهمندت کرد و آیت کبری کنار سدره المنتهی را بر تو نمایان کرد که کنار آن جنت المأوی است که دیدهات منحرف نشد، طغیان نکرد و قلبت آنچه که دید را تکذیب نکرد. گواهی میدهم که تو نشانههای غالب، آیات درخشان و مفاخر آشکار آوردی و رسالت را ابلاغ کردی و امانت را ادا کردی و امت را نصیحت کردی و حجت را آشکار ساختی و کتاب و حکمت را بر آنها تلاوت کردی و شریعت را برای آنها تبیین کردی و کتاب و عترت را در میان آنان برجای گذاشتی و به وسیله این دو حجت را بر آنان تأکید کردی. گواهی میدهم که تو در زمان فتور از رسولان و حیرت از امتها و غلبه جهل، از میان رفتن حق، غلبه ضلالت، شدت هلاکت، اجبار از جانب جور، ناپدیدی دین، شعلهور شدن جنگها و قدرت، مبعوث شدی درحالیکه دنیا برای اهالیاش لباس مبدل بر تن کرده و بر اهلش دگرگون شده است، میوهاش، فتنه، طعام اهلش مردار، جامه زیرنش خوف و جامه رویش شمشیر است اهالیاش را تکه تکه کرده و به شدت آواره کرده و چشمانشان را نابینا، دلهایشان را اندوهگین کرده است و به قطع روابط خویشاوندی، پرستش بتها و خدمت به نیران مشغول ساخته است و کفر را ریشه کن، شرک را نابود، ضلالت را محو و جهالت را دور کردی و خداوند به وسیله تو بلاء را از آنان برطرف کرد و دشمنان را از دیار آنان دور و دشمنی و کینه را از میانشان مرتفع کرد و میان دلهایشان الفت برقرار کرد و مهربانی را به دلهایشان بازگردانید و درهای نعمت را بر آنان گشود و جامههای عزت و کرم برآنان پوشانید.(1)
سپس بر پیامبر صلّی الله علیه و آله درود میفرستی و میگویی: بارخدایا تو مؤمنان را به درود بر رسولت محمد صلّی الله علیه و آله فرا خواندی و فرمودی خدا و ملائکه او بر نبی درود میفرستند ای کسانی که ایمان آوردهاید بر او درود و سلام فراوان بفرستید. بر بنده برگزیده، نبی مقرب، رسول مکرم، شاهد معظمت، سرور انبیاء، پیشوای برگزیدگان، پرچم متقیان درود بفرست و او را برترین انبیا در عطاء، برترین آنها در بخشش، بزرگترین آنها در منزلت و رفیعترین آنها در درجه نزد خود، قرار بده. بارخدایا بر محمد بنده و رسولت درود بفرست درودی که با شکوهش در میان انبیاء شبیه، با فضیلتش در میان صالحان همانند و با شرفش در میان متقیان موازی باشد و بر برتریاش در میان صالحان، رشدش در میان هدایتیافتگان، بلندیاش در میان انبیاء برتری یابد. بارخدایا بر محمد بنده
ص: 177
وَ الْأَمِینُ الْمُرْتَضَی وَ الشَّفِیعُ الْمُرْتَجَی الْمَبْعُوثُ حِینَ الْفَتْرَةِ وَ دُرُوسِ الدِّینِ وَ الْمِلَّةِ بِالنُّورِ الْبَاهِرِ وَ الْکِتَابِ الزَّاهِرِ وَ الْأَمْرِ الْمَرْضِیِّ وَ الْبَیَانِ الْجَلِیِّ وَ الْمِنْهَاجِ الْبَدِی ءِ أَکْرَمُ الْعَالَمِینَ حَسَباً وَ أَفْضَلُهُمْ نَسَباً وَ أَجْمَلُهُمْ مَنْظَراً وَ أَسْخَاهُمْ کَفّاً وَ أَشْجَعُهُمْ قَلْباً وَ أَکْمَلُهُمْ حِلْماً وَ أَکْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَثْبَتُهُمْ أَصْلًا وَ أَعْلَاهُمْ ذِکْراً وَ أَسْنَاهُمْ ذُخْراً وَ أَبْذَخُهُمْ شَرَفاً وَ أَحْمَدُهُمْ وَصْفاً وَ أَوْفَاهُمْ بِالْعَهْدِ وَ أَنْجَزُهُمْ لِلْوَعْدِ مِنْ شَجَرَةٍ أَصْلُهَا رَاسِخٌ فِی الثَّرَی وَ فَرْعُهَا شَامِخٌ فِی الْعُلَی قَدْ بَشَّرَتْ بِکَ قَبْلَ مَبْعَثِکَ الْأَنْبِیَاءُ وَ هَتَفَتْ بِصِفَاتِکَ الْأَوْصِیَاءُ وَ صَرَخَتْ بِنُعُوتِکَ الْعُلَمَاءُ وَ کَتَبَ اللَّهُ الْمَنْزِلَةَ عَلَی رُسُلِهِ مِنَ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَ الْقُرُونِ الْخَالِیَةِ تَنْطِقُ بِتَعْظِیمِ نَامُوسِکَ وَ شَرْعِکَ وَ تَفْخِیمِ آیَاتِکَ وَ أَعْلَامِکَ وَ فَضْلِ أَوَانِکَ وَ زَمَانِکَ وَ کَانَ مُسْتَقَرُّکَ خَیْرَ مُسْتَقَرٍّ وَ مُسْتَوْدَعُکَ خَیْرَ مُسْتَوْدَعٍ وَ أَنَّکَ سَلِیلُ الْأَعْلَامِ السَّادَةِ وَ الْقُرُومِ الذَّادَةِ تُنْشَأُ فِی مَعَادِنِ الْکَرَامَةِ وَ مَمَاهِدِ السَّلَامَةِ وَ تَکُونُ بَیِّنَ الْعَلَامَةِ بَیِّنَ الْوَسَامَةِ بَیْنَ کَتِفَیْکَ شَامَةٌ یَعْرِفُکَ بِهَا الْمُسْتَوْدَعُونَ لِلْعِلْمِ أَنَّکَ الْمُوَفَّقُ الرَّشِیدُ وَ الْمُبَارَکُ السَّعِیدُ وَ الْمَیْمُونُ السَّدِیدُ وَ أَنَّ رَایَتَکَ مَنْصُورَةٌ وَ أَعْلَامَکَ رَضِیَّةٌ مَشْهُورَةٌ وَ فَرَائِضَکَ مُهَذَّبَةٌ وَ سُنَنَکَ نَقِیَّةٌ وَ أَنَّکَ أَحْسَنُ الْعَالَمِینَ خَلْقاً وَ خُلْقاً وَ أَشْرَفُهُمْ أَصْلًا وَ أَکْرَمُهُمْ فِعْلًا وَ أَسْنَاهُمْ خَطَراً وَ أَوْفَاهُمْ عَهْداً وَ أَوْثَقُهُمْ عَقْداً أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ أَخْرَجَکَ مِنْ أَکْرَمِ الْمَحَامِدِ وَ أَفْضَلِ الْمَنَابِتِ وَ مِنْ أَمْنَعِهَا ذِرْوَةً وَ أَعَزِّهَا أَرُومَةً وَ أَعْظَمِهَا جُرْثُومَةً وَ أَفْضَلِهَا مَکْرُمَةً وَ أَشْرَفِهَا مَنْقَبَةً وَ أَشْهَرِهَا جَلَالَةً وَ أَرْفَعِهَا عُلُوّاً وَ أَعْلَاهَا سُمُوّاً مِنْ دَوْحَةٍ بَاسِقَةِ الْفَرْعِ مُثْمِرَةِ الْحَقِّ مُورِقَةِ الصِّدْقِ طَیِّبَةِ الْعُودِ مَسْعَدَةِ الْجُدُودِ مَغْرُوسَةٍ فِی الْحِلْمِ عَالِیَةٍ فِی ذِرْوَةِ الْعِلْمِ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ بَعَثَکَ رَحْمَةً لِلْخَلْقِ وَ رَأْفَةً بِالْعِبَادِ وَ غَیْثاً لِلْبِلَادِ وَ تَفَضُّلًا عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ لِیُنِیلَهُمْ بِکَ خَیْرَهُ وَ یَمْنَحَهُمْ بِکَ فَضْلَهُ وَ یُکْرِمَهُمْ بِدَعْوَتِکَ وَ یَهْدِیَهُمْ بِنُبُوَّتِکَ وَ یُبْصِرَهُمْ مِنَ الْعَمَی بِکَ وَ یَسْتَنْقِذَهُمْ مِنَ الرَّدَی بِاتِّبَاعِکَ وَ جَعَلَ سِیرَتَکَ الْقَصْدَ وَ کَلَامَکَ الْفَصْلَ وَ حُکْمَکَ الْعَدْلَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ أَکْرَمَکَ بِالرُّوحِ الْأَمِینِ وَ النُّورِ الْمُبِینِ وَ الْکِتَابِ الْمُسْتَبِینِ وَ خَتَمَ بِکَ الْعِبَادَ وَ طَوَی بِکَ الْأَسْبَابَ وَ أَزْجَی بِکَ السَّحَابَ وَ سَخَّرَ لَکَ الْبُرَاقَ وَ أَسْرَی بِکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَرْقَی بِکَ فِی عُلُوِّ الْعَلَاءِ وَ أَصْعَدَکَ
ص: 176
برگزیدهات و حبیب منتخبت و نبی رحمت و خزانهدار مغفرت و پیشوای خیر و برکت و نجاتدهنده بندگان از هلاکت و دعوتکننده آنها به دین ارزشمندت به امر تو، اولین انبیاء از نظر میثاق و آخرین آنها از نظر مبعث درود بفرست. کسی که نورش در دریای فضیلت و منزلت جلیل و درجه رفیع غوطهور شد او را به صلبهای پاک سپردی و با آن او را به عنوان لطف و مهربانی ازجانب تو بر او به رحمهای طاهر منتقل کردی. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست همانگونه که او به عهدت وفا کرد و رسالتت را ابلاغ کرد و بر سر توحید تو با مشرکان نبرد کرد و در راه تو جهاد کرد و به سوی تو دعوت کرد و رسم کفر را در میان یاران دینت قطع کرد و در جهاد با دشمنانت لباس بلا بر تن کرد. بارخدایا بر محمد، بنده و رسول و امینت بر وحیات و برگزیدهات از خلقت و دوست خالصت از خلائقت، بشارتدهنده انذاردهنده، چراغ روشنگر دعوتکننده به سوی تو و راهنما به سوی تو و اجراکننده امر تو، نصیحتکننده بندگانت، برترین درودی که بر انبیاء، رسولان و حجتهایت فرستادی را بفرست. بارخدایا بر محمد سرور رسولان، خاتم انبیاء، امام متقیان، و برترین خلق از اولینها و آخرینها درود بفرست. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و محمد را از عطاهایت به بهترین آن و از مواهبت به عالیترین و فراوانترین آن مخصوص بگردان، همانگونه که او خود را برای امر تو گماشت و جسمش را در راه تو در معرض امور ناپسند قرار داد و در راه دعوت به سوی تو با خانواده خود دشمنی کرد و در تبلیغ رسالت تو پشتکار به خرج داد و خود را در دعوت به آیین تو خسته کرد.
بارخدایا بر محمد، بنده و رسول و نبی و نجواکننده و برگزیده و حبیب و نجیب خلیل و منتخب از خلقت برترین درودی که بر یکی از انبیا و رسولان و اهل کرامت بر خود را فرستادی بفرست. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و از هر کرامتی برترین آن کرامت و از هر نعمتی کاملترین آن نعمت و از هر سهولتی شکوفاترین آن، و از هر عطایی برترین آن، و از هر بهرهای فراوانترین آن را به محمد عطا کن تا یکی از خلائقت نزد تو از نظر منزلت از او نزدیکتر، از نظر کرامت واجب تر، از نظر حق بر تو بزرگتر از او نباشد. بارخدایا بر بنده و رسولت محمد که حرمتش بزرگ، منزلتش نزدیک، درجهاش رفیع، آیینش شریف، قبلهاش جلیل، دین و شریعتش برگزیده، اصل و فرعش پاک است درود بفرست، درودی که توان درود فرستندگان بر او را خالی میکند و تلاش متقربین به حب عترتش به سوی او را خسته میکند.
ص: 178
إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلَی وَ أَحْظَاکَ بِالزُّلْفَةِ الْأَدْنَی وَ أَرَاکَ الْآیَةَ الْکُبْرَی عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی مَا زَاغَ بَصَرُکَ وَ مَا طَغَی وَ مَا کَذَبَ فُؤَادُکَ مَا رَأَی أَشْهَدُ أَنَّکَ أَتَیْتَ بِالْأَعْلَام الْقَاهِرَةِ وَ الْآیَاتِ الْبَاهِرَةِ وَ الْمَفَاخِرِ الظَّاهِرَةِ وَ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ وَ أَدَّیْتَ الْأَمَانَةَ وَ نَصَحْتَ الْأُمَّةَ وَ أَوْضَحْتَ الْمَحَجَّةَ وَ تَلَوْتَ عَلَیْهَا الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ بَیَّنْتَ لَهَا الشَّرِیعَةَ وَ خَلَّفْتَ فِیهَا الْکِتَابَ وَ الْعِتْرَةَ وَ أَکَّدْتَ عَلَیْهَا بِهِمَا الْحُجَّةَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْمَبْعُوثُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ حَیْرَةٍ مِنَ الْأُمَمِ وَ تَمَکُّنٍ مِنَ الْجَهْلِ وَ ارْتِفَاعٍ مِنَ الْحَقِّ وَ غَلَبَةٍ مِنَ الْعَمَی وَ شِدَّةٍ مِنَ الرَّدَی وَ اعْتِسَافٍ مِنَ الْجَوْرِ وَ امْتِحَاءٍ مِنَ الدِّینِ وَ تَسَعُّرٍ مِنَ الْحُرُوبِ وَ الْبَأْسِ وَ الدُّنْیَا مُتَنَکِّرَةٌ لِأَهْلِهَا مُنْقَلِبَةٌ عَلَی أَبْنَائِهَا ثَمَرُهَا الْفِتَنُ وَ طَعَامُ أَهْلِهَا الْجِیَفُ وَ شِعَارُهَا الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّیْفُ قَدْ مَزَّقَتْ أَهْلَهَا کُلَّ مُمَزَّقٍ وَ طَرَّدَتْهُمْ کُلَّ مُطَرَّدٍ وَ أَعْمَتْ عُیُونَهُمْ وَ أَشْجَتْ قُلُوبَهُمْ وَ شَغَلَتْهُمْ بِقَطْعِ الْأَرْحَامِ وَ عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ وَ خِدْمَةِ النِّیرَانِ وَ اسْتَأْصَلْتَ الْکُفْرَ وَ هَدَمْتَ الشِّرْکَ وَ مَحَقْتَ الضَّلَالَةَ وَ نَفَیْتَ الْجَهَالَةَ وَ کَشَفَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِکَ الْبَلَاءَ وَ رَدَّ عَنْ دِیَارِهِمْ بِکَ الْأَعْدَاءَ وَ رَفَعَ مِنْ بَیْنِهِمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ أَعَادَ الرَّحْمَةَ إِلَی صُدُورِهِمْ وَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ النِّعَمِ وَ أَلْبَسَهُمْ حُلَلَ الْعِزِّ وَ الْکَرَمِ-(1)
ثُمَّ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ نَدَبْتَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَبْدِکَ الْمُنْتَجَبِ وَ نَبِیِّکَ الْمُقَرَّبِ وَ رَسُولِکَ الْمُکَرَّمِ وَ شَاهِدِکَ الْمُعَظَّمِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ وَ قُدْوَةِ الْأَصْفِیَاءِ وَ عَلَمِ الْأَتْقِیَاءِ وَ اجْعَلْهُ أَفْضَلَ النَّبِیِّینَ عِنْدَکَ عَطَاءً وَ أَفْضَلَهُمْ لَدَیْکَ حِبَاءً وَ أَعْظَمَهُمْ عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَ أَرْفَعَهُمْ لَدَیْکَ دَرَجَةً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ صَلَاةً تُشَاکِلُ جَلَالَتَهُ فِی النَّبِیِّینَ وَ تُضَارِعُ فَضْلَهُ فِی الصَّالِحِینَ وَ تُوَازِی شَرَفَهُ فِی الْمُتَّقِینَ وَ تُعْلِی عُلُوَّهُ فِی الصَّالِحِینَ وَ نُمُوَّهُ فِی الْمُهْتَدِینَ وَ ارْتِفَاعَهُ فِی النَّبِیِّینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ
ص: 177
بارخدایا درودت را، درود ملائکه مقربت، انبیا مرسلت، بندگان صالحت، اهالی آسمانها و زمینها و کسانی که تو را تسبیح گفتند یا میگویند ای پروردگار جهانیان از اولینها و آخرینها، بر محمد، بنده، رسول، نجواکننده، حبیب، ممتاز و برگزیده تو از خلقت قرار بده.
بارخدایا مقام او را گرامی، برهانش را بزرگ، بنیانش را شریف، رویش را سفید گردان و مقامش را بالا ببر، درجهاش را رفیع کن، شفاعتش درباره امتش را بپذیر. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست مانند برترین آنچه که بر ابراهیم و خاندان ابراهیم درود فرستادی، برکت بخشیدی، طلب رحمت کردی و سلام فرستادی که تو ستوده سزاوار ستایش هستی. بارخدایا، تو در کتابت به نبیات فرمودی: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیما(1)»{و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند} و من به سوی تو و نبی تو، نبی رحمت آمدم درحالیکه از گناهانم توبه میکنم، پس مرا از آتش رها کن و با روی کردنم به تو به وسیله او مرا رحمت کن. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست. و محمد را به برترین صلواتت و برکات فزونی گیرندهات، فواتح خیراتت مخصوص بگردان، و سلام ما را به محمد برسان و سلام رحمت و برکات خداوند بر اوباد.
ذکر نماز زیارت: نماز زیارت میخوانی و توصیف آن این است که قلباً نیت میکنی که نماز زیارت مستحبی قربة الی الله تعالی میخوانی و در آن بعد از حمد هر سورهای که برایت امکان داشت را قرائت میکنی و اگر قادر به قرائت الرحمن و یس بودی چنین کن که فضیلت در آن دوست. و چون از آن فارغ شدی برای خودت، خانوادهات، برادر ایمانیات هر دعایی دوست داشتی بکن. و چون از دعا و نماز فارغ شدی قیام کن و با همین زیارت نیز زیارت کن و درحالیکه کمرت را به مرقد تکیه دادهای میگویی: بارخدایا امرم را به پناه تو آوردم، کمرم را به قبر نبیات تکیه دادم و رویم را به سوی قبلهای که برای محمد پسندیدی گردانیدم. بارخدایا اسمم را تبدیل نکن، جسمم را تغییر نده و غیر مرا جانشین من نکن، درحالی صبح و شام میکنم که خیر آنچه که امید دارم را برای خود به تملک در نمیآورم و چیزی از آنچه که بر آن میترسم را از خود دور نمیکنم جز با تو، یگانهای و شریکی نداری. بارخدایا مرا با خیر از جانب خود بازگردان که برای فضل تو هیچ ردکنندهای نیست. بارخدایا مرا با تقوا ثابت، با عافیت زیبا کن و شکر عافیت بر من روزی کن که تو بر هر چیزی توانا هستی.(2)
ص: 179
الْمُصْطَفَی وَ حَبِیبِکَ الْمُجْتَبَی نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ خَازِنِ الْمَغْفِرَةِ وَ قَائِدِ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ مُنْقِذِ الْعِبَادِ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ دَاعِیهِمْ إِلَی دِینِکَ الْقَیِّمِ بِأَمْرِکَ أَوَّلِ النَّبِیِّینَ مِیثَاقاً وَ آخِرِهِمْ مَبْعَثاً الَّذِی غُمِسَتْ نُورُهُ فِی بَحْرِ الْفَضِیلَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْجَلِیلَةِ وَ الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ وَ أَوْدَعْتَهُ الْأَصْلَابَ الطَّاهِرَةَ وَ نَقَلْتَهُ بِهَا إِلَی الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ لُطْفاً مِنْکَ وَ تَحَنُّناً لَکَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا وَفَی بِعَهْدِکَ وَ بَلَّغَ رِسَالَتَکَ وَ قَاتَلَ الْمُشْرِکِینَ عَلَی تَوْحِیدِکَ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِکَ وَ دَعَا إِلَیْکَ وَ قَطَعَ رَسْمَ الْکُفْرِ فِی أَعْوَانِ دِینِکَ وَ لَبِسَ ثَوْبَ الْبَلْوَی فِی مُجَاهَدَةِ أَعْدَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ الدَّاعِی إِلَیْکَ وَ الدَّلِیلِ عَلَیْکَ وَ الصَّادِعِ بِأَمْرِکَ وَ النَّاصِحِ لِعِبَادِکَ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ حُجَجِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ وَ أَفْضَلِ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً مِنْ عَطَایَاکَ بِأَفْضَلِهَا وَ مِنْ مَوَاهِبِکَ بِأَسْنَاهَا وَ أَجْزَلِهَا کَمَا نَصَبَ لِأَمْرِکَ نَفْسَهُ وَ عَرَضَ لِلْمَکْرُوهِ فِیکَ بَدَنَهُ وَ کَاشَفَ فِی الدُّعَاءِ إِلَیْکَ أُسْرَتَهُ وَ أَدْأَبَ نَفْسَهُ فِی تَبْلِیغِ رِسَالَتِکَ وَ أَتْعَبَهَا فِی الدُّعَاءِ إِلَی مِلَّتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ نَجِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ نَجِیبِکَ وَ خَلِیلِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَهْلِ الْکَرَامَةِ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِ مُحَمَّداً دَرَجَةَ الْوَسِیلَةِ وَ شَرَفَ الْفَضِیلَةِ وَ ابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِ مُحَمَّداً مِنْ کُلِّ کَرَامَةٍ أَفْضَلَ تِلْکَ الْکَرَامَةِ وَ مِنْ کُلِّ نَعِیمٍ أَوْفَرَ ذَلِکَ النَّعِیمِ وَ مِنْ کُلِّ یُسْرٍ أَنْضَرَ ذَلِکَ الْیُسْرِ وَ مِنْ کُلِّ عَطَاءٍ أَفْضَلَ ذَلِکَ الْعَطَاءِ وَ مِنْ کُلِّ قِسْمٍ أَجْزَلَ ذَلِکَ الْقِسْمِ حَتَّی لَا یَکُونَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ أَقْرَبَ مِنْهُ عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَ لَا أَوْجَبَ لَدَیْکَ کَرَامَةً وَ لَا أَعْظَمَ عَلَیْکَ حَقّاً مِنْهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ الْعَظِیمِ حُرْمَتُهُ الْقَرِیبِ مَنْزِلَتُهُ الرَّفِیعِ دَرَجَتُهُ وَ الشَّرِیفِ مِلَّتُهُ وَ الْجَلِیلِ قِبْلَتُهُ وَ الْمُخْتَارِ دِینُهُ وَ شَرْعُهُ وَ الزَّاکِی أَصْلُهُ وَ فَرْعُهُ صَلَاةً تَسْتَفْرِغُ وُسْعَ الْمُصَلِّینَ عَلَیْهِ وَ تَعْیَا مَجْهُودَ الْمُتَقَرِّبِینَ بِحُبِّ عِتْرَتِهِ إِلَیْهِ
ص: 178
توضیح
«الحور فی العین» شدت سفیدی چشم در شدت سیاهی آن است. «الأرومه» با فتحه اصل درخت و «جرثومه» با ضمه اصل و «الدوحه» درخت بزرگ و «الباسقه» درخت بلند است.
روایت45.
سپس در المزار الکبیر گوید: از امام صادق جعفر بن محمد علیهما السلام درباره مقام جبرئیل سؤال شد، فرمود: در زیر میزابی است که زمانی که از دری که باب فاطمه خوانده میشود خارج میشوی در مقابل در است و میزاب بالای تو و در پشت سرت قرار میگیرد. پس اگر توانستی که دو رکعت نافله در آن بخوانی چنین کن که کسی در آنجا دعا نمیکند مگر اینکه استجابت میشود سپس به او فرمود: زمانی که قصد وداع با نبی صلّی الله علیه و آله را داشتی بر او سلام کن چنانکه در بار اول سلام دادی و بگو: سلام بر تو ای رسول خدا، تو را به خدا میسپارم و بر تو سلام میکنم، به خدا و به آنچه که آوردی و بر آن رهنمون شدی ایمان آوردم. بارخدایا این را آخرین وعده من از زیارت مرقد نبیات قرار نده. اگر قبل از آن مرا میراندی من در مرگم به آنچه که در زندگیام بر آن شهادت دادم شهادت میدهم. گواهی میدهم که هیچ خدایی جز تو نیست و محمد بنده و رسول توست.(1)
روایت46.
کتاب محمد بن مثنی بن جعفر بن محمد بن شریح: ذریح بن محاربی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره حد مسجد سؤال کردم. فرمود: از ستون تا کنار رأس، تا دو ستون تا کنار رأس تا دو ستون از پشت منبر تا سمت راست قبله، و در پشت منبر راهی بود که گوسفندان یا انسان به بیراهه از آن گذر میکرد و میپنداشت که ساحت مسجد تا تخته سنگ از مسجد است. و از او درباره بیت علی علیه السلام سؤال کردم فرمود: زمانی که از باب وارد میشوی ازجانب راست تا ساحت مسجد است و میان آن و بیت نبیخدا دریچهای بود.(2)
ص: 180
اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرَضِینَ وَ مَنْ سَبَّحَ لَکَ أَوْ یُسَبِّحُ لَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَجِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ کَرِّمْ مَقَامَهُ وَ عَظِّمْ بُرْهَانَهُ وَ شَرِّفْ بُنْیَانَهُ وَ بَیِّضْ وَجْهَهُ وَ أَعْلِ کَعْبَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَأَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ وَ سَلَّمْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ لِنَبِیِّکَ فِی کِتَابِکَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ إِنِّی أَتَیْتُکَ وَ أَتَیْتُ نَبِیَّکَ نَبِیَّ الرَّحْمَةِ تَائِباً مِنْ ذُنُوبِی فَأَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ ارْحَمْنِی بِتَوَجُّهِی إِلَیْکَ بِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِی بَرَکَاتِکَ وَ فَوَاتِحِ خَیْرَاتِکَ وَ بَلِّغْ مُحَمَّداً مِنَّا السَّلَامَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ذِکْرُ صَلَاةِ الزِّیَارَةِ تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ صِفَتُهَا أَنْ تَنْوِیَ بِقَلْبِکَ أُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیَارَةِ مَنْدُوباً قُرْبَةً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَقْرَأُ فِیهَا بَعْدَ الْحَمْدِ مَا تَیَسَّرَ لَکَ مِنَ السُّوَرِ وَ إِنْ قَدَرْتَ عَلَی سُورَةِ الرَّحْمَنِ وَ یس فَافْعَلْ فَالْفَضْلُ فِیهِمَا فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْهَا فَادْعُ لِنَفْسِکَ وَ لِأَهْلِکَ وَ لِإِخْوَانِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ فَقُمْ وَ زُرْ أَیْضاً بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ تَقُولُ وَ أَنْتَ مُسْنِدٌ ظَهْرَکَ إِلَی الْقَبْرِ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ أَمْرِی وَ بِقَبْرِ نَبِیِّکَ أَسْنَدْتُ ظَهْرِی وَ قِبْلَتَکَ الَّتِی رَضِیتَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اسْتَقْبَلْتُ بِوَجْهِی اللَّهُمَّ لَا تُبَدِّلِ اسْمِی وَ لَا تُغَیِّرْ جِسْمِی وَ لَا تَسْتَبْدِلْ بِی غَیْرِی أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ لَا أَمْلِکُ لِنَفْسِی خَیْرَ مَا أَرْجُو وَ لَا أَصْرِفُ عَنْهَا شَیْئاً مِمَّا أَحْذَرُ عَلَیْهَا إِلَّا بِکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ اللَّهُمَّ رُدَّنِی مِنْکَ بِخَیْرٍ إِنَّهُ لَا رَادَّ لِفَضْلِکَ اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی بِالتَّقْوَی وَ جَمِّلْنِی بِالْعَافِیَةِ وَ ارْزُقْنِی شُکْرَ الْعَافِیَةَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1).
ص: 179
باب سوم : زیارت پیامبر صلّی الله علیه و آله از دور
روایات
روایت1.
امالی صدوق: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند فرشتگان سَیرکنندهای در زمین دارد که سلام امتم را به من میرسانند.(1)
روایت2.
امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند فرشتهای دارد که از خدا خواست که (قدرت) شنیدن سخن بندگان را به او عطا کند پس خداوند آن را به او عطا کرد پس آن ملک تا قیام قیامت قائم است، هیچ مؤمنی نیست که بگوید صلی الله علی محمد و آله و سلم مگر اینکه آن ملک بگوید و علیک سپس ملک میگوید: یا رسول الله فلانی بر تو سلام میرساند و رسول الله میفرماید و بر او سلام باد.(2)
روایت3.
قرب الإسناد: بزنطی گوید: به رضا علیه السلام عرض کردم: درود بر رسول الله در تعقیب نماز مکتوبه و سلام بر او چگونه است؟ فرمود: میگویی: سلام بر تو ای رسول خدا، رحمت و برکات خداوند بر تو باد، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله، سلام بر تو ای بهترین خدا، سلام بر تو ای حبیب خد، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای امین خدا. گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی و تو محمد پسر عبدالله هستی و گواهی میدهم که تو برای امتت خلوص ورزیدی و در راه خدا جهاد کردی و خدا را پرستیدی تا اینکه مرگت فرا رسید. پس یا رسول خدا، خداوند بهترین آنچه که به پیامبری از امتش جزا داد را به تو جزا دهد، بارخدایا بهترین آنچه که بر ابراهیم وخاندان ابراهیم فرستادی را بر محمد و خاندان محمد علیهم السلام بفرست که تو ستوده سزاوار ستایش هستی.(3)
ص: 181
الحور فی العین شدة بیاض العین فی شدة سوادها و الأرومة بالفتح أصل الشجرة و الجرثومة بالضم الأصل و الدوحة الشجرة العظیمة و الباسقة الطویلة.
ثُمَّ قَالَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ،: سُئِلَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ مَقَامِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ تَحْتَ الْمِیزَابِ الَّذِی إِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْبَابِ الَّذِی یُقَالُ لَهُ بَابُ فَاطِمَةَ بِحِیَالِ الْبَابِ وَ الْمِیزَابُ فَوْقَکَ وَ الْبَابُ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِکَ فَإِنْ قَدَرْتَ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ مَنْدُوباً فَافْعَلْ فَإِنَّهُ لَا یَدْعُو أَحَدٌ هُنَاکَ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ ثُمَّ قَالَ فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ صلی الله علیه و آله َسَلِّمْ عَلَیْهِ کَمَا فَعَلْتَ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی لِزِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا شَهِدْتُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صلی الله علیه و آله (1).
کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ حَدِّ الْمَسْجِدِ فَقَالَ مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ إِلَی الْأُسْطُوَانَتَیْنِ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ إِلَی الْأُسْطُوَانَتَیْنِ مِنْ وَرَاءِ الْمِنْبَرِ عَنْ یَمِینِ الْقِبْلَةِ وَ کَانَ وَرَاءَ الْمِنْبَرِ طَرِیقٌ تَمُرُّ فِیهِ الشَّاةُ أَوْ یَمُرُّ الرَّجُلُ مُنْحَرِفاً وَ زَعَمَ أَنَّ سَاحَةَ الْمَسْجِدِ إِلَی الْبَلَاطَةِ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ بَیْتِ عَلِیٍّ فَقَالَ إِذَا دَخَلْتَ مِنَ الْبَابِ فَهُوَ مِنْ عِضَادَتِهِ الْیُمْنَی إِلَی سَاحَةِ الْمَسْجِدِ وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بینها [بَیْنَ] بَیْتِ نَبِیِّ اللَّهِ خَوْخَةٌ(2).
ص: 180
روایت4.
امالی شیخ طوسی: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکه در گوشهای از زمین بر من سلام کند به من ابلاغ میشود و هر که کنار قبرم بر من سلام کند، آن را میشنوم.(1)
روایت5.
کاملالزیارات: حضرمی گوید: امام صادق علیه السلام به من امر کرد که نماز در مسجد رسول الله را هرچه توانستم زیاد کنم و فرمود: تو هر چه بخواهی بر آن قادر نیستی، و به من فرمود: بر سر مرقد رسول الله صلّی الله علیه و آله میآیی عرض کردم: بله فرمود: آگاه باش که از نزدیک صدای تو را می شنود و از دور باشی از تو به او رسانده میشود.(2)
توضیح
این سخن امام که هر چه بخواهی بر آن قادر نیستی یعنی این مسجد و نماز در آن را غنیمت بشمار که آمدن به این مسجد هر زمانی که بخواهی برایت امکانپذیر نیست زیرا توفیق اندک و موانع خیر فراوان است. و به صورت بعید محتمل است که ضمیر به اکثار بازگردد یعنی تو بر زیاد نماز خواندن قادر نیستی زیرا هر چه انجام دهی در فضیلت این مسجد باز هم کم است.
روایت6.
کامل الزیارات: عامر بن عبدالله گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من بر شتربانم دو یا سه دینار افزودم که مرا از مدینه عبور دهد. فرمود: نیکو کردی چه نیک است این، بر سر مرقد رسول الله صلّی الله علیه و آله میآیی و بر او سلام میکنی، آگاه باش که او از نزدیک تو را میشنود و سلام تو از دور به او رسانده میشود.(3)
روایت7.
الکافی: امام صادق علیه السلام به عده ای فرمود: از مدینه عبور کنید و از نزدیک بر رسولالله صلی الله علیه و آله سلام کنید اگر چه نماز برای او از دور نیز به او میرسد.(4)
روایت8.
الکافی:
ص: 182
لی، [الأمالی للصدوق] الْأَسَدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْفَزَارِیِّ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ وَ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ زَادَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِکَةً سَیَّاحِینَ فِی الْأَرْضِ یَبْلُغُونَنِی عَنْ أُمَّتِیَ السَّلَامَ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ بَکَّارٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُعْطِیَهُ سَمْعَ الْعِبَادِ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ فَذَلِکَ الْمَلَکُ قَائِمٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ إِلَّا قَالَ الْمَلَکُ وَ عَلَیْکَ ثُمَّ یَقُولُ الْمَلَکُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً یُقْرِئُکَ السَّلَامَ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام کَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی دُبُرِ الْمَکْتُوبَةِ وَ کَیْفَ السَّلَامُ عَلَیْهِ فَقَالَ علیه السلام تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ وَ عَبَدْتَهُ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَفْضَلَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ(3).
ص: 181
امام صادق علیه السلام فرمود: در کنار مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز بخوانید گرچه نماز مؤمنان هرجا که باشند به او میرسد.(1)
روایت9.
کتاب محمد بن مثنی از جعفر بن محمد بن شریح از ذریح محاربی از او علیه السلام مشابه آن را آورده.(2)
توضیح
ظاهر این است که مقصود از صلات در دو موضع اعمال معلوم است و نه درود؛ پس بر ارجحیت نماز برای پیامبر صلّی الله علیه و آله در هر مکانی دلالت دارد و اینکه مقصود از صلات در مورد دوم روایت، غیر از صلات در مورد اول باشد بسیار بعید است.
روایت10.
کتاب الفصول: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هر که کنار مرقدم بر من سلام کند، سلام او را میشنوم و هرکه از دور بر من سلام کند به من رسانده میشود.(3)
روایت11.
میگویم: مفید، سید و شهید در زیارت از دور گویند: زمانی که این را قصد داشتی مقابل خود شبیه قبر را بساز و نام او را بر آن بنویس درحالیکه غسل داری، سپس درحالیکه مواجهه با او را در ذهن خود داری بایست سپس بگو: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، شریکی برای او نسیت، گواهی میدهم که محمد بنده و فرستاده اوست، گواهی میدهم که او سرور اولینها و آخرینها و سرور انبیاء و اوصیاء است، بارخدایا بر محمد و خاندان او و اهل بیت طیب و طاهر او درود بفرست سپس بگو سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بهترین خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای نجیب خدا، سلام بر تو ای خاتم انبیاء، سلام بر تو ای سرور مرسلین، سلام بر تو ای برپا دارنده قسط، سلام بر تو ای آغازگر خیر، سلام بر تو ای معدن وحی و تنزیل، سلام بر تو ای ابلاغکننده از جانب خدا، سلام بر تو ای چراغ روشنگر، سلام بر تو ای بشارتدهنده، سلام بر تو ای انذاردهنده، سلام بر تو ای نور خدا که از آن روشنایی گرفته میشود، سلام بر تو ص: 183
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دبران [زَیْدَانَ] الْبَجَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی عَاصِمٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَلَّمَ عَلَیَّ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَرْضِ أُبْلِغْتُهُ وَ مَنْ سَلَّمَ عَلَیَّ عِنْدَ الْقَبْرِ سَمِعْتُهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: أَمَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْ أُکْثِرَ الصَّلَاةَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَطَعْتُ وَ قَالَ إِنَّکَ لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ کُلَّمَا شِئْتَ وَ قَالَ لِی تَأْتِی قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ یَسْمَعُکَ مِنْ قَرِیبٍ وَ یُبْلَغُهُ عَنْکَ إِذَا کُنْتَ نَائِیاً(2).
قوله إنک لا تقدر علیه کلما شئت أی اغتنم المسجد و الصلاة فیه إنه لا یتیسر لک إتیان هذا المسجد فی کل وقت أردت فإن التوفیق عزیز و المانع عن الخیر کثیر و یحتمل علی بعد أن یکون الضمیر راجعا إلی الإکثار أی لا تقدر علی الإکثار فإن کلما فعلت فهو قلیل فی فضل هذا المسجد.
مل، [کامل الزیارات] بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَامِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی زِدْتُ جَمَّالِی دِینَارَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةً عَلَی أَنْ یُمِرَّ بِی عَلَی الْمَدِینَةِ- فَقَالَ قَدْ أَحْسَنْتَ مَا أَیْسَرَ هَذَا تَأْتِی قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تُسَلِّمُ عَلَیْهِ أَمَا إِنَّهُ لَیَسْمَعُکَ مِنْ قَرِیبٍ وَ یُبْلَغُهُ عَنْکَ مِنْ بَعِیدٍ(3).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَهُمْ مُرُّوا بِالْمَدِینَةِ فَسَلِّمُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قَرِیبٍ وَ إِنْ کَانَتِ الصَّلَاةُ تَبْلُغُهُ مِنْ بَعِیدٍ(4).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ ابْنِ وَهْبٍ قَالَ:
ص: 182
و بر اهل بیت طیب طاهر هدایتگر هدایتیافته تو، سلام بر تو و بر جدت عبدالمطلب و بر پدرت عبدالله و بر مادرت آمنه بنت وهب، سلام بر تو و بر عمویت حمزه سیدالشهداء، سلام بر عمویت عباس بن عبدالمطلب، سلام بر عمویت و سرپرستت ابوطالب، سلام بر پسرعمویت جعفر طیار در بهشتهای جاودانگی، سلام بر تو ای محمد، سلام بر تو ای احمد، سلام بر تو ای حجت خدا بر اولینها و آخرینها، پیشتار به سوی طاعت پروردگار جهانیان و غالب بر رسولان او، خاتم انبیاء او، شاهد برخلق او، شفیع نزد او و معتبر نزد او، اطاعت شده در ملکوت او، ستودهتر از اوصاف، ستوده شده برای سایر اشراف، کریم نزد پروردگار، صحبتشده از پس پردهها، رستگار به پیشتازی، پیشتاز از پیوستن احدی به او، سلام انسان آگاه به حق تو، معترف به تقصیر در پرداختنش به حق واجب تو، بدون انکار آنچه که از فضل تو به وی رسیده است، مطمئن به فزونیهایی از جانب پروردگارت، مؤمن به کتاب نازلشده بر تو، حلالکننده حلال تو، حرامکننده حرام تو. ای رسول خدا به همراه هرگواهیدهندهای گواهی میدهم و از جانب هر انکارکنندهای آن را بر دوش میگیرم که تو رسالتهای پروردگارت را ابلاغ، امرش را اجرا کردی و در جوار او متحمل آزار شدی، و با حکمت و اندرز نیکوی زیبا به راه او دعوت کردی و حقی که بر تو بود را ادا کردی و گواهی میدهم که تو با مؤمنان رؤوف و با کافران خشن بودی و خالصانه خدا را عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید پس خداوند تو را به شریفترین جایگاه مکرمان، بالاترین منازل مقربان، رفیعترین درجات مرسلین برساند آنجا که نه لاحقی به تو ملحق شود و نه برتری بر تو برتری یابد و نه پیشتازی بر تو پیشی بگیرد و نه طمعکنندهای در رسیدن به تو طمع کند. حمد از آن خدایی است که به وسیله تو ما را از هلاکت نجات داد و از ضلالت هدایت کرد و از ظلمت نورانی کرد. پس ای رسول خدا! خداوند درباره ما بهترین جزایی که به نبیای از امتش و رسولی از کسانی که به سوی او فرستاده شد عطا کرد به تو جزا دهد. یا رسول خدا پدر و مادرم فدای تو، من آگاه به حق تو، معترف به فضیلت تو، بینا به گمراهی کسی که با تو و اهل بیت تو مخالفت کرد، آگاه به هدایتی که تو برآن هستی. تو را زیارت کردم، پدر و مادرم، جانم، خویشان، فرزندان و اموالم فدای تو، من بر تو درود میفرستم چنانکه ملائکه، انبیاء و رسولان او بر تو درود فرستادند، درود پی درپی وافر پیوستهای که نه گسستنی دارد نه مدتی و نه مهلتی، درود خدا بر تو و بر اهل بیت طیب و طاهر تو باد چنانکه شما شایسته آن هستید. سپس دستانت را بگشا و بگو: بارخدایا جوامع درودهایت را، برکات رشدیابندهات،
ص: 184
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلُّوا إِلَی جَانِبِ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَتْ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِینَ تَبْلُغُهُ أَیْنَمَا کَانُوا(1).
کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (2).
الظاهر أن المراد بالصلاة فی الموضعین الأفعال المعلومة فیدل علی رجحان الصلاة للنبی صلی الله علیه و آله فی کل مکان و کون المراد بالصلاة فی الثانی غیرها فی الأول مستبعد جدا.
کِتَابُ الْفُصُولِ، قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَلَّمَ عَلَیَّ مِنْ عِنْدِ قَبْرِی سَمِعْتُهُ وَ مَنْ سَلَّمَ عَلَیَّ مِنْ بَعِیدٍ بُلِّغْتُهُ (3).
أَقُولُ قَالَ الْمُفِیدُ وَ السَّیِّدُ وَ الشَّهِیدُ فِی زِیَارَةِ الْبَعِیدِ: إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَمَثِّلْ بَیْنَ یَدَیْکَ شِبْهَ الْقَبْرِ وَ اکْتُبْ عَلَیْهِ اسْمَهُ وَ تَکُونُ عَلَی غُسْلٍ ثُمَّ قُمْ قَائِماً وَ أَنْتَ مُتَخَیِّلٌ مُوَاجَهَتَهُ علیه السلام ثُمَّ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّهُ سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَنَّهُ سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَئِمَّةِ الطَّیِّبِینَ- ثُمَّ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیلَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَحْمَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَجِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِماً بِالْقِسْطِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَاتِحَ الْخَیْرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَعْدِنَ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُبَلِّغاً عَنِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُبَشِّرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُنْذِرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ اللَّهِ الَّذِی یُسْتَضَاءُ بِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی
ص: 183
برترینهای خیراتت، شریفهای تحیاتت، سلامهایت، رحمتهایت و درودهای ملائکه مقربت، انبیاء مرسلت، ائمه برگزیدهات، بندگان صالحت و اهالی آسمانها وزمینها، و هرکسی از اولینها و آخرینها که تو را تسبیح گفت ای پروردگار جهانیان بر محمد قرار بده، محمد بنده، رسول، شاهد، نبی، انذاردهنده، امین، قدرتمند، نجواکننده، حبیب، خلیل، دوست خالص، برگزیده، برجسته، خالص و رحمت تو، برگزیدهات از خلائقت، نبی رحمت، خزانهدار مغفرت، پیشوای خیر و برکت، نجاتدهنده بندگان از هلاکت به اذن تو، دعوتکننده آنها به دین ارزشمند تو به امر تو، اولین انبیا در میثاق، آخرین آنها در مبعث، کسی که او را در دریای فضیلت، منزلت ارزشمند، درجه رفیع، مرتبه خطیر غوطهور کردی و او را در صلبهای پاک نهادی و از آن به سوی رحمهای طاهر منتقل کردی به عنوان لطفی از تو برای او و محبتی از تو بر او. آنگاه که برای حفظ، حراست، حفاظت و مراقبت او از قدرت خویش چشمی نگهدارنده بر او گماردی که آن ناپاکیهای بیعفتی، معایب زنا را از او نگاه داشتی تا دیدگان بندگان را با او بالا بردی و سرزمینهای مرده را با او زنده کردی به این صورت که با نور ولادتش تاریکیها پردهها را برافکندی و در آن جامههای انوار بر حرمت پوشاندی. بارخدایا پس همانگونه که او را به شرف این مرتبه ارجمند و ذخیره این فضیلت بزرگ مخصوص گردانیدی بر او درود بفرست، چنانکه او به عهد تو وفا کرد، رسالتت را ابلاغ و بر سر توحیدت با اهل کفر پیکار کرد و رحم کفر را در راه تعزیز دینت قطع کرد و در جهاد با دشمنانت جامه بلا بر تن کرد. و برای او به ازای هر آزاری که به او رسید یا نیرنگی که از گروهی که برای قتلش تلاش کردند احساس کرد فضیلتی بر او واجب کن که بر فضائل برتری دارد و به وسیله آن بخشش فراوانت را به دست میآورد که او حسرت را پنهان، ناله را مخفی کرد و غصه را جرعه جرعه نوشید و از آنچه که از وحیات متجلی شد تخطی نکرد. بارخدایا بر او و بر اهل بیت او درود بفرست، درودی که برای آنان میپسندی و تحیت و سلام بسیار ما را به او برسان و از جانب خود به سبب دوستی آنان فضل، رحمت، احسان و غفرانی به ما عطا کن که تو صاحب فضل عظیم هستی.
سپس دو رکعت نماز زیارت میخوانی که در آن هرچه خواستی قرائت میکنی(1). و سید گوید چهار رکعت است و هر چه بخواهی قرائت میکنی.(2)
ص: 185
أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْهَادِینَ الْمَهْدِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَدِّکَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ عَلَی أَبِیکَ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلَی أُمِّکَ آمِنَةَ بِنْتِ وَهْبٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی عَمِّکَ حَمْزَةَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ السَّلَامُ عَلَی عَمِّکَ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ- السَّلَامُ عَلَی عَمِّکَ وَ کَفِیلِکَ أَبِی طَالِبٍ السَّلَامُ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ فِی جِنَانِ الْخُلْدِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّابِقَ إِلَی طَاعَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الْمُهَیْمِنَ عَلَی رُسُلِهِ وَ الْخَاتَمَ لِأَنْبِیَائِهِ الشَّاهِدَ عَلَی خَلْقِهِ الشَّفِیعَ إِلَیْهِ وَ الْمَکِینَ لَدَیْهِ وَ الْمُطَاعَ فِی مَلَکُوتِهِ الْأَحْمَدَ مِنَ الْأَوْصَافِ الْمُحَمَّدَ لِسَائِرِ الْأَشْرَافِ الْکَرِیمَ عِنْدَ الرَّبِّ وَ الْمُکَلَّمَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُبِ الْفَائِزَ بِالسِّبَاقِ وَ الْفَائِتَ عَنِ اللِّحَاقِ تَسْلِیمَ عَارِفٍ بِحَقِّکَ مُعْتَرِفٍ بِالتَّقْصِیرِ فِی قِیَامِهِ بِوَاجِبِکَ غَیْرِ مُنْکِرٍ مَا انْتَهَی إِلَیْهِ مِنْ فَضْلِکَ مُوقِنٍ بِالْمَزِیدَاتِ مِنْ رَبِّکَ مُؤْمِنٍ بِالْکِتَابِ الْمُنْزَلِ عَلَیْهِ مُحَلِّلٍ حَلَالَکَ مُحَرِّمٍ حَرَامَکَ أَشْهَدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَعَ کُلِّ شَاهِدٍ وَ أَتَحَمَّلُهَا عَنْ کُلِّ جَاحِدٍ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالاتِ رَبِّکَ وَ صَدَعْتَ بِأَمْرِهِ وَ احْتَمَلْتَ الْأَذَی فِی جَنْبِهِ وَ دَعَوْتَ إِلَی سَبِیلِهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ الْجَمِیلَةِ وَ أَدَّیْتَ الْحَقَّ الَّذِی کَانَ عَلَیْکَ وَ أَنَّکَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ غَلُظْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکَ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُکَرَّمِینَ وَ أَعْلَی مَنَازِلِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِینَ حَیْثُ لَا یَلْحَقُکَ لَاحِقٌ وَ لَا یَفُوقُکَ فَائِقٌ وَ لَا یَسْبِقُکَ سَابِقٌ وَ لَا یَطْمَعُ فِی إِدْرَاکِکَ طَامِعٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَنَا بِکَ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ هَدَانَا بِکَ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ نَوَّرَنَا بِکَ مِنَ الظُّلْمَةِ فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَفْضَلَ مَا جَزَی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ وَ رَسُولًا عَمَّنْ أُرْسِلَ إِلَیْهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ زُرْتُکَ عَارِفاً بِحَقِّکَ مُقِرّاً بِفَضْلِکَ مُسْتَبْصِراً بِضَلَالَةِ مَنْ خَالَفَکَ وَ خَالَفَ أَهْلَ بَیْتِکَ عَارِفاً بِالْهُدَی الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَالِی أَنَا أُصَلِّی عَلَیْکَ کَمَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ صَلَّی عَلَیْکَ مَلَائِکَتُهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ صَلَاةً مُتَتَابِعَةً وَافِرَةً مُتَوَاصِلَةً لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ لَا أَمَدَ وَ لَا أَجَلَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ کَمَا أَنْتُمْ أَهْلُهُ- ثُمَّ ابْسُطْ کَفَّیْکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ جَوَامِعَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ وَ
ص: 184
سپس گفتند: زمانی که فارغ شدی تسبیحات حضرت زهراء علیه السلام میگویی و بگو: بارخدایا به پیامبرت محمد صلّی الله علیه و آله فرمودی: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیما»(1)
{و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند} و من در زمان رسولت صلّی الله علیه و آله حاضر نبودهام. بارخدایا او را زیارت کردم درحالیکه مشتاق و توبهکنان از عمل بدم، استغفارجویان ازگناهانم، معترف به آنها نزد تو، درحالیکه تو از من نسبت به آنها آگاهتری، و با پیامبرت نبی رحمت صلّی الله علیه و آله به تو روی کردهام. پس بارخدایا با محمد و اهل بیت او مرا نزد خودت در دنیا آبرومند و در آخرت از مقربان قرار بده. ای محمد، ای رسول خدا پدر و مادرم فدای تو، ای نبی خدا، ای سرور خلق خدا من به وسیله تو به سوی خدا پروردگار تو و خود روی میکنم تا گناهانم را بر من ببخشد و عملم را از من بپذیرد و حاجتهایم را برمن برآورده کند پس نزد پروردگار تو و من برایم شفیع باش که بهترین مسألتشده پروردگار من و بهترین شفیع تو هستی .
ای محمد سلام بر تو و بر اهل بیت تو. بارخدایا از جانب خود مغفرت، رحمت، روزی گسترده پاک سودمند بر من واجب کن، چنانکه برای کسی واجب کردی که نزد پیامبرت محمد صلّی الله علیه و آله درحالیکه او زنده بود آمد، و گناهانش را بر او اعتراف کرد و رسولت برای او طلب آمرزش کرد و تو با رحمتت او را بخشیدی ای مهربانترین مهربانان. بارخدایا تو را آرزو کردم و به تو امید بستم و در مقابل تو ایستادهام و از غیر تو به سوی تو اشتیاق یافتهام و ثواب جزیلت را آرزومندم درحالیکه معترف غیر منکرهستم، از آنچه مرتکب شدم توبه میکنم و در این مقام از اعمال پیشینم که درآن به سوی من مقدم شدی از آن بازداشتی و عقاب بر آن را تهدید کردی به تو پناه میبرم، و به کرم ذاتت پناه میبرم از اینکه مرا در مقام ذلت و خواری بنشانی در روزی که پردهها و فضیحتهای بزرگ برملا میشود و ستونها به لرزه درمیآید، روز حسرت و ندامت، روز قحطی، روز سر رسیدن، روز زیان، روز فصل، روز جزاء، «کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ(2)» {مقدار آن پنجاه هزار سال است} روز دمیدن «یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ»(3)
{آن روز که لرزنده بلرزد و از پی آن لرزهای دیگر افتد} روز نشر، روز عرضه «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ»(4)
{روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند} «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ» {روزی که انسان از برادرش و مادرش و پدرش و دوستش و پسرانش فرار میکند. روزی که زمین شکافته میشود} «یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها»(5)
{روزی که هر کس میآید و از خود دفاع میکند} روزی که به سوی خدا بازگردانده میشوند «فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا» {پس به آنان خبر میدهد به آنچه که کردند} یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(6){روزی که هیچ دوستی از هیچ دوستی نمیتواند حمایتی کند و آنان یاری نمیشوند* مگر کسی که خدا رحمت کرده است زیرا که اوست همان ارجمند مهربان} روزی که بازگردانده میشوند «إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِ» {به سوی خداوند، مولای حق ایشان} «یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ(7)»
{روزی که از گورهای [خود] شتابان برآیند گویی که آنها به سوی پرچمهای افراشته میدوند} «وَ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ»(8) {چون ملخهای پراکنده از گورهای خود برمیآیند* به سرعت به سوی آن دعوتگر میشتابند} به سوی خدا، روز واقعه، روزی که
ص: 186
فَوَاضِلَ خَیْرَاتِکَ وَ شَرَائِفَ تَحِیَّاتِکَ وَ تَسْلِیمَاتِکَ وَ کَرَامَاتِکَ وَ رَحَمَاتِکَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَئِمَّتِکَ الْمُنْتَجَبِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَنْ سَبَّحَ لَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ شَاهِدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ نَذِیرِکَ وَ أَمِینِکَ وَ مَکِینِکَ وَ نَجِیِّکَ وَ نَجِیبِکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خَلِیلِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ صَفْوَتِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ خَالِصَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ خَازِنِ الْمَغْفِرَةِ وَ قَائِدِ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ مُنْقِذِ الْعِبَادِ مِنَ الْهَلَکَةِ بِإِذْنِکَ وَ دَاعِیهِمْ إِلَی دِینِکَ الْقَیِّمِ بِأَمْرِکَ أَوَّلِ النَّبِیِّینَ مِیثَاقاً وَ آخِرِهِمْ مَبْعَثاً الَّذِی غَمَسْتَهُ فِی بَحْرِ الْفَضِیلَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْجَلِیلَةِ وَ الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ وَ الْمَرْتَبَةِ الْخَطِیرَةِ فَأَوْدَعْتَهُ الْأَصْلَابَ الطَّاهِرَةَ وَ نَقَلْتَهُ مِنْهَا إِلَی الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ لُطْفاً مِنْکَ لَهُ وَ تَحَنُّناً مِنْکَ عَلَیْهِ إِذْ وَکَّلْتَ لِصَوْنِهِ وَ حَرَاسَتِهِ وَ حِفْظِهِ وَ حِیَاطَتِهِ مِنْ قُدْرَتِکَ عَیْناً عَاصِمَةً حَجَبْتَ بِهَا عَنْهُ مَدَانِسَ الْعَهْرِ وَ مَعَایِبَ السِّفَاحِ حَتَّی رَفَعْتَ بِهِ نَوَاظِرَ الْعِبَادِ وَ أَحْیَیْتَ بِهِ مَیِّتَ الْبِلَادِ بِأَنْ کَشَفْتَ عَنْ نُورِ وِلَادَتِهِ ظُلَمَ الْأَسْتَارِ وَ أَلْبَسْتَ حَرَمَکَ فِیهِ حُلَلَ الْأَنْوَارِ اللَّهُمَّ فَکَمَا خَصَصْتَهُ بِشَرَفِ هَذِهِ الْمَرْتَبَةِ الْکَرِیمَةِ وَ ذُخْرِ هَذِهِ الْمَنْقَبَةِ الْعَظِیمَةِ صَلِّ عَلَیْهِ کَمَا وَفَی بِعَهْدِکَ وَ بَلَّغَ رِسَالاتِکَ وَ قَاتَلَ أَهْلَ الْجُحُودِ عَلَی تَوْحِیدِکَ وَ قَطَعَ رَحِمَ الْکُفْرِ فِی إِعْزَازِ دِینِکَ وَ لَبِسَ ثَوْبَ الْبَلْوَی فِی مُجَاهَدَةِ أَعْدَائِکَ وَ أَوْجِبْ لَهُ بِکُلِّ أَذًی مَسَّهُ أَوْ کَیْدٍ أَحَسَّهُ مِنَ الْفِئَةِ الَّتِی حَاوَلَتْ قَتْلَهُ فَضِیلَةً تَفُوقُ الْفَضَائِلَ وَ یَمْلِکُ بِهَا الْجَزِیلَ مِنْ نَوَالِکَ فَلَقَدْ أَسَرَّ الْحَسْرَةَ وَ أَخْفَی الزَّفْرَةَ وَ تَجَرَّعَ الْغُصَّةَ وَ لَمْ یَتَخَطَّ مَا مُثِّلَ مِنْ وَحْیِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَاةً تَرْضَاهَا لَهُمْ وَ بَلِّغْهُمْ مِنَّا تَحِیَّةً کَثِیرَةً وَ سَلَاماً وَ آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ فِی مُوَالاتِهِمْ فَضْلًا وَ إِحْسَاناً وَ رَحْمَةً وَ غُفْرَاناً إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ.
ثم صل صلاة الزیارة رکعتین تقرأ فیهما ما شئت-(1)
و قال السید رحمه الله و هی أربع رکعات و تقرأ فیها ما شئت (2).
ص: 185
زمین به شدت تکان میخورد «یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیما»(1)،
{روزی که آسمانها چون فلز گداخته شود* و کوهها چون پشم زده گردد* و هیچ دوست صمیمی از دوست صمیمی حال نپرسد}روز شاهد و مشهود، روزی که ملائکه صف آراستهاند. بارخدایا درآن روز بر موقف من رحم کن و در آن روز مرا به سبب جنایتی که برخود کردم رسوا نکن، و پروردگارا در آن روز مکانم را همراه دوستانت قرار بده و در زمره محمد و اهل بیت او محشورم بگردان. و مرا در حوض او داخل کن و خروجم را درمیان سفیدرویان گرامی قرار بده. و نامهام را به دست راستم بده تا به حسناتم کامیاب شوم و رویم را با آن سفید کنی و حسابم را با آن آسان گردانی و میزانم را سنگین کنی و همراه رستگاران در میان بندگان صالحت به سوی رضوان و جنانت رهسپار شوم ای خدای جهانیان. بارخدایا به تو پناه میبرم از اینکه در آن روز مرا به سبب گناهم در میان خلائقت رسوایم کنی یا اینکه به سبب خطایم با ذلت و پشیمانی مواجه گردم یا اینکه در آن بدیهایم بر نیکیهایم غالب آید یا اینکه در میان خلائق به نامم گوشه بزنی ای کریم ای کریم العفو العفو العفو الستر الستر الستر، بارخدایا به تو پناه میبرم از اینکه در آن روز موقفم در میان مواقف ذلت و مواقف اشرار باشد یا اینکه مقامم مقام سیهروزان باشد و زمانی که خلائقت را جدا کردی و هر یک ازآنها را با اعمالش دسته دسته به سوی منازلشان بردی مرا با رحمتت در میان بندگان صالحت و در زمره دوستان متقینت به سوی بهشتت پیش ببر ای پروردگار جهانیان.(2)
سید رضی الله عنه گوید: سپس با او وداع کن و بگو: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بشارتدهنده انذاردهنده، سلام بر تو ای چراغ روشنگر، سلام بر تو ای رسول بین خدا و خلق خدا، گواهی میدهم ای رسول خدا که تو نوری درصلبهای والا و ارحام طاهر بودی و جاهلیت با نجاستهایش تو را نجس نکرد و از لباسهای قیرگونش بر تو نپوشانید. گواهی میدهم ای رسول خدا که من به تو و ائمه از اهل بیت تو مؤمن هستم، به تمامی آنچه که آوردی یقین دارم و خشنود و مؤمن هستم. گواهی میدهم که ائمه از اهل بیت تو پرچمهای هدایت، ریسمان محکم و حجت بر اهل دنیا هستند. بارخدایا این را آخرین وعده از زیارت پیامبرت علیه و آله السلام قرار نده و اگر مرا پیش از آن میراندی در مرگم به آنچه که در زندگیام گواهی دادم گواهی میدهم که هیچ خدائی جز تو نیست یگانه هستی و شریکی نداری و محمد بنده و رسول توست و ائمه از اهل بیت او دوستان، یاران و حجتهای تو برخلق تو و جانشینان تو در میان بندگانت و نشانههای تو در بلادت و خزانهداران ص: 187
ثُمَّ قَالُوا: فَإِذَا فَرَغْتَ سَبِّحْ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ لِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ لَمْ أَحْضُرْ زَمَانَ رَسُولِکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ اللَّهُمَّ وَ قَدْ زُرْتُهُ رَاغِباً تَائِباً مِنْ سَیِّئِ عَمَلِی وَ مُسْتَغْفِراً لَکَ مِنْ ذُنُوبِی وَ مُقِرّاً لَکَ بِهَا وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهَا مِنِّی وَ مُتَوَجِّهاً إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاجْعَلْنِی اللَّهُمَّ بِمُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عِنْدَکَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا نَبِیَّ اللَّهِ یَا سَیِّدَ خَلْقِ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّکَ وَ رَبِّی لِیَغْفِرَ لِی ذُنُوبِی وَ یَتَقَبَّلَ مِنِّی عَمَلِی وَ یَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی فَکُنْ لِی شَفِیعاً عِنْدَ رَبِّکَ وَ رَبِّی فَنِعْمَ الْمَسْئُولُ رَبِّی وَ نِعْمَ الشَّفِیعُ أَنْتَ یَا مُحَمَّدُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ السَّلَامُ اللَّهُمَّ أَوْجِبْ لِی مِنْکَ الْمَغْفِرَةَ وَ الرَّحْمَةَ وَ الرِّزْقَ الْوَاسِعَ الطَّیِّبَ النَّافِعَ کَمَا أَوْجَبْتَ لِمَنْ أَتَی نَبِیَّکَ مُحَمَّداً عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ هُوَ حَیٌّ فَأَقَرَّ لَهُ بِذُنُوبِهِ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُ رَسُولُکَ علیه السلام فَغَفَرْتَ لَهُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ وَ قَدْ أَمَّلْتُکَ وَ رَجَوْتُکَ وَ قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ رَغِبْتُ إِلَیْکَ عَمَّنْ سِوَاکَ وَ قَدْ أَمَّلْتُ جَزِیلَ ثَوَابِکَ وَ إِنِّی لَمُقِرٌّ غَیْرُ مُنْکِرٍ وَ تَائِبٌ مِمَّا اقْتَرَفْتُ وَ عَائِذٌ بِکَ فِی هَذَا الْمَقَامِ مِمَّا قَدَّمْتُ مِنَ الْأَعْمَالِ الَّتِی تَقَدَّمْتَ إِلَیَّ فِیهَا وَ نَهَیْتَنِی عَنْهَا وَ أَوْعَدْتَ عَلَیْهَا الْعِقَابَ وَ أَعُوذُ بِکَرَمِ وَجْهِکَ أَنْ تُقِیمَنِی مَقَامَ الْخِزْیِ وَ الذُّلِّ یَوْمَ تُهْتَکُ فِیهِ الْأَسْتَارُ وَ الْفَضَائِحُ الْکِبَارُ وَ تُرْعَدُ فِیهِ الْفَرَائِصُ یَوْمَ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ یَوْمَ الْأَفِکَةِ یَوْمَ الْآزِفَةِ یَوْمَ التَّغَابُنِ یَوْمَ الْفَصْلِ یَوْمَ الْجَزَاءِ یَوْماً کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ یَوْمَ النَّفْخَةِ یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ یَوْمَ النَّشْرِ یَوْمَ الْعَرْضِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ وَ أَکْنَافُ السَّمَاءِ یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها یَوْمَ یُرَدُّونَ إِلَی اللَّهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ یَوْمَ یُرَدُّونَ إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِ یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ وَ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ إِلَی اللَّهِ یَوْمَ الْوَاقِعَةِ یَوْمَ تُرَجُ
ص: 186
علم تو، حافظان سر تو و ترجمان وحی تو هستند، بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و در این لحظه و در همه لحظهها بر روح پیامبرت محمد تحیت و سلامی از جانب من برسان، و سلام بر تو ای رسول خدا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. خداوند این را آخرین سلام من بر تو قرار ندهد.(1)
توضیح
«نجیب» دارای حسب اصیل است و محتمل است که در اینجا به معنی منتجب یعنی برگزیده باشد، «المهیمن» یعنی شاهد. و در این سخن او «الاحمد من الاوصاف»، «من» تعلیلیه است یعنی به جهت اوصافی که نظیرش در غیر او وجود ندارد، از تمامی خلقش ستودهتر است یا اینکه منظور این است که حمد و وصف او برتر از این است که توصیفات وصفکنندگان به او برسد و در این اشکالی است. این سخن او «المحمد لسائر الاشراف» یعنی در حمدش از تمامی اشراف یا از اشراف غیر خود فزونتر است. عبارت «الفائز بالسباق» یعنی به این رستگار شد که در میدان فضل، قرب و کمال با انبیاء و صالحان مسابقه داد و به سبب آن مسابقه به سباق و اهمیت بزرگی دست یافت، پس باء سببیه و صله محذوف است و این از نظر معنا بهتر است چنانکه مورد اول از نظر لفظی بهتر است. این سخن او «الفائت عن اللحاق» یعنی به گونهای تقدم یافت که کسی در مسابقه به او نمیرسد. «العهر و السفاح» با کسره یعنی زنا و در اغلب نسخهها به جای العهر «الغمة» آمده است که این تصحیف است. «نواظر العباد» درسخن او یعنی چشمها و دیدگان یعنی نگاهشان به دنیای پست محدود بود و به وسیله او نگاهشان را به درجات عالی رفعت دادی و پس آن افق دیدگان آنان شد و محتمل است که منظور بیان علو درجه او باشد یعنی به سوی او نگاه کردند چنانکه به سوی صحنهای بلند مینگرند به جهت علو مکانش.
فیروزآبادی گوید: «الفریص» رگهای گردن است و مفرد آن الفریصة است و نیز به معنای گوشت بین پهلو و کتف که همیشه در لرزه است. گوید: «الأفکه» بر وزن فرحه سال قحطی است و جزری گوید: «أفکه، یأفکه إفکا» او را بازگردانید و منقلب کرد و در ذکر قوم لوط گوید: «فمن اصابته تلک الأفکه أهلکته»، مقصودش عذابی است که خداوند بر آنان نازل کرد و به وسیله آن خانههایشان دگرگون شد
ص: 188
الْأَرْضُ رَجّاً یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً یَوْمَ الشَّاهِدِ وَ الْمَشْهُودِ یَوْمَ تَکُونُ الْمَلَائِکَةُ صَفّاً صَفّاً اللَّهُمَّ ارْحَمْ مَوْقِفِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَا تُخْزِنِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی وَ اجْعَلْ یَا رَبِّ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَعَ أَوْلِیَائِکَ مُنْطَلَقِی وَ فِی زُمْرَةِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام مَحْشَرِی وَ اجْعَلْ حَوْضَهُ مَوْرِدِی وَ فِی الْغُرِّ الْکِرَامِ مَصْدَرِی وَ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی حَتَّی أَفُوَز بِحَسَنَاتِی وَ تُبَیِّضَ بِهِ وَجْهِی وَ تُیَسِّرَ بِهِ حِسَابِی وَ تُرَجِّحَ بِهِ مِیزَانِی وَ أَمْضِیَ مَعَ الْفَائِزِینَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ إِلَی رِضْوَانِکَ وَ جِنَانِکَ یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ تَفْضَحَنِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ بَیْنَ یَدَیِ الْخَلَائِقِ بِجَرِیرَتِی أَوْ أَنْ أَلْقَی الْخِزْیَ وَ النَّدَامَةَ بِخَطِیئَتِی أَوْ أَنْ تُظْهِرَ فِیهِ سَیِّئَاتِی عَلَی حَسَنَاتِی أَوْ تُنَوِّهَ بَیْنَ الْخَلَائِقِ بِاسْمِی یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ السَّتْرَ السَّتْرَ اللَّهُمَّ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی مَوَاقِفِ الْخِزْیِ وَ مَوَاقِفِ الْأَشْرَارِ مَوْقِفِی أَوْ فِی مَقَامِ الْأَشْقِیَاءِ مَقَامِی وَ إِذَا مَیَّزْتَ بَیْنَ خَلْقِکَ فَسُقْتَ کُلًّا بِأَعْمَالِهِمْ زُمَراً إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَسُقْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ فِی زُمْرَةِ أَوْلِیَائِکَ الْمُتَّقِینَ إِلَی جِنَانِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
وَ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: ثُمَّ وَدِّعْهُ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَشِیرُ النَّذِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السَّفِیرُ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ أَشْهَدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْأَصْلَابِ الشَّامِخَةِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّةُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تُلْبِسْکَ مِنْ مُدْلَهِمَّاتِ ثِیَابِهَا وَ أَشْهَدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنِّی مُؤْمِنٌ بِکَ وَ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ مُوقِنٌ بِجَمِیعِ مَا أَتَیْتَ بِهِ رَاضٍ مُؤْمِنٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ أَعْلَامُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الْحُجَّةُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ نَبِیِّکَ علیه السلام وَ إِنْ تَوَفَّیْتَنِی فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا أَشْهَدُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَوْلِیَاؤُکَ وَ أَنْصَارُکَ وَ حُجَجُکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ خُلَفَاؤُکَ فِی عِبَادِکَ وَ أَعْلَامُکَ فِی بِلَادِکَ وَ خُزَّانُ
ص: 187
و فیروزآبادی گوید: «ادلهم الظلام» یعنی تاریکی شدید و زیاد گشت. «مدلهِمّ» مبالغه در آن است.
میگویم
در نسخهای قدیمی از تألیفات اصحابمان بعد از آمنه بنت وهب یافتم: سلام بر عمویت عمران ابی طالب، سلام بر عمویت جعفر طیار در بهشتهای خلد، سلام بر عمویت حمزه سرور شهدای احد، سلام بر همسران مطهر برتر تو، مادران مؤمنان خصوصا صدیقه طاهره، زکیه راضیه مرضیه خدیجه کبری مادر مؤمنان، سلام بر تابعین تو با احسان تا روز دین، سلام بر بقیع و بر انبیاء و مرسلین و صدیقین و شهداء و صالحینی که در آغوش گرفته است.
روایت12.
مصباح: از صادق جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که وی فرمود: هرکه قصد کرد که قبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و قبر امیرمؤمنان، فاطمه، حسن، حسین و قبور حجتها علیهم السلام را زیارت کند درحالیکه در شهر خویش است، باید روز جمعه غسل کند و دو جامه پاکیزه بر تن کند و به سوی دشتی بیرون برود و چهار رکعت بخواند که در آن هرچه از قرآن برایش میسر بود را قرائت میکند و چون تشهد خواند و سلام کرد باید مقابل قبله بایستد و بگوید: سلام بر تو ای پیامبر و رحمت و برکات خدا بر تو باد، سلام بر تو ای نبی مرسل، وصی مرتضی و بانو زهرا و دو نوه برگزیده و فرزندان ممتاز و امینان برگزیده! با قطع از دیگران به سوی شما و پدران و فرزندان خلف شما بر برکت خلق آمدهام و قلبم تسلیم شما، یاریام برای شما مهیا است تا خداوند برای دینش حکم کند و من همراه شما هستم نه همراه دشمنان شما، من از معتقدان برتری شما، معترف به رجعت شما هستم برای خدا هیچ قدرتی را انکار نمیکنم و جز آنچه خداوند سبحان بخواهد را نمیپندارم و حمد از آن خدای صاحب ملک و ملکوت است تمامی خلائق خدا او را با نام های او تسبیح میگویند و سلام بر روح و تن شما، سلام بر شما و رحمت و برکات خداوند بر شما باد.
و در روایت دیگری آمده است این را در پشت بام خانه خود انجام بده.(1)
روایت13.
مصباح: مبشر بن عبدالعزیر روایت کرد: همراه امام صادق علیه السلام بودم، یکی از اصحابمان داخل شد و گفت: فدایت گردم من فقیر هستم، امام صادق علیه السلام به او فرمود: به استقبال روز چهارشنبه برو و آن را روزه بگیر و در سه روز تا پنج شنبه و جمعه ادامه بده و چون پیش از ظهر روز جمعه شد
ص: 189
عِلْمِکَ وَ حَفَظَةُ سِرِّکَ وَ تَرَاجِمَةُ وَحْیِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَلِّغْ رُوحَ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ فِی سَاعَتِی هَذِهِ وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ تَحِیَّةً مِنِّی وَ سَلَاماً وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ تَسْلِیمِی عَلَیْکَ (1).
النجیب الکریم الحسب و یحتمل أن یکون هنا بمعنی المنتجب و هو المختار و المهیمن الشاهد قوله الأحمد من الأوصاف من تعلیلیة أی هو أحمد من جمیع الخلق لما فیه من الأوصاف التی لم یوجد فی غیره مثله أو المراد أن حمده و نعته أعلی من أن یصل إلیه توصیفات الواصفین و فیه شی ء قوله المحمد لسائر الأشراف أی بالغ فی حمده جمیع الأشراف أو غیره من الأشراف الفائز بالسباق أی فاز بأن سابق الأنبیاء و الصالحین فی میدان الفضل و القرب و الکمال و فاز بسبب ذلک السباق بالأسباق و الأخطار العظیمة فیکون الباء سببیة و الصلة محذوفة و هذا أظهر معنی کما أن الأول أظهر لفظا قوله علیه السلام الفائت عن اللحاق أی تقدم بحیث لا یلحقه فی السباق أحد و العهر و السفاح بالکسر الزنا و فی أکثر النسخ مکان العهر الغمة و هو تصحیف قوله نواظر العباد أی أحداقهم و أبصارهم أی کان نظرهم مقصورا علی الدنیا الدنیة فرفعت به نظرهم إلی الدرجات العالیة فصارت مطمح أنظارهم و یحتمل أن یکون المراد بیان علو درجته أی لما نظروا إلیه نظروا إلی منظر رفیع لعلو مکانه.
و قال الفیروزآبادی (2) الفریص أوداج العنق و الفریصة واحدته و اللحمة بین الجنب و الکتف لا تزال ترعد و قال (3) الأفکة کفرحه السنة المجدبة و قال الجزری (4) أفکه یأفکه إفکا صرفه و قلبه و فی ذکر قوم لوط قال فمن أصابته تلک الأفکة أهلکته یرید العذاب الذی أرسله الله علیهم فقلب بها دیارهم و قال
ص: 188
رسول خدا صلّی الله علیه و آله را از بالای پشت بام خانه ات یا در دشتی از زمین آنجا که کسی تو را نمیبیند زیارت کن. سپس همانجا دو رکعت بخوان و بر روی زانویت بنشین و آن را به زمین بچسبان درحالی که روبه قبله هستی و دست راستت بر روی دست چپت قرار دارد و بگو: بارخدایا تو تو هستی، امید از غیر تو قطع شد و آرزوها جز در تو به شکست انجامید، ای اطمینان کسی که اطمینانی ندارد! غیر از تو اطمینانی برای من نیست، در امرم برای من گشایش و راه نجاتی قرار بده از آنجا که حساب میکنم و آنجا که حساب نمیکنم. سپس بر زمین سجده کن و بگو: ای یاریگر از فضلت رزقی برای من قرار بده که با انجام این عمل، روز شنبه بر تو طلوع نخواهد کرد مگر با روزی جدید.(1)
احمد بن مابنداد راوی این حدیث گوید: به ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری رضی الله عنه گفتم: اگر دعاکننده برای رزق در مدینه نباشد چگونه عمل میکند؟ گفت: سیدمان رسولالله صلّی الله علیه و آله را از کنار رأس امامی که در شهرش است زیارت میکند. گفتم: و اگر در شهرش مرقد امامی نباشد؟ فرمود: یکی از صالحان را زیارت میکند یا به سوی صحرا خارج میشود و سمت راست خود را میگیرد و آنچه که به آن امر شد را انجام میدهد که این ان شاءالله برای او گشایشگر خواهد بود.(2)
توضیح
شاید سؤال راوی از عمری بعد از این که ظاهر خبر زیارت از دور است برای زیادت اطمینان باشد.
روایت14.
امالی طوسی: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: شنیدم که رسولالله صلّی الله علیه و آله میفرماید: مرقد مرا مسجد نگیرید و هر جا که بودید بر من نماز بخوانید که نماز و سلام شما به من میرسد.(3)
ص: 190
الفیروزآبادی (1)
ادلهم الظلام کثف و أسود مدلهم مبالغة.
رأیت فی نسخة قدیمة من مؤلفات أصحابنا بعد قول آمنة بنت وهب
السَّلَامُ عَلَی عَمِّکَ عِمْرَانَ أَبِی طَالِبٍ السَّلَامُ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ فِی جِنَانِ الْخُلْدِ السَّلَامُ عَلَی عَمِّکَ حَمْزَةَ سَیِّدِ شُهَدَاءِ أُحُدٍ السَّلَامُ عَلَی أَزْوَاجِکَ الطَّاهِرَاتِ الْخَیْرَاتِ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ خُصُوصاً الصِّدِّیقَةَ الطَّاهِرَةَ الزَّکِیَّةَ الرَّاضِیَةَ الْمَرْضِیَّةَ خَدِیجَةَ الْکُبْرَی أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَی التَّابِعِینَ لَکَ بِإِحْسَانٍ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَی الْبَقِیعِ وَ مَا ضَمَّ الْبَقِیعُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ.
مصباح، رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَزُورَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ قُبُورَ الْحُجَجِ علیهم السلام وَ هُوَ فِی بَلَدِهِ فَلْیَغْتَسِلْ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ لْیَلْبَسْ ثَوْبَیْنِ نَظِیفَیْنِ وَ لْیَخْرُجْ إِلَی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِیهِنَّ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ فَإِذَا تَشَهَّدَ وَ سَلَّمَ فَلْیَقُمْ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ لْیَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ وَ الْوَصِیُّ الْمُرْتَضَی وَ السَّیِّدَةُ الزَّهْرَاءُ وَ السِّبْطَانِ الْمُنْتَجَبَانِ وَ الْأَوْلَادُ الْأَعْلَامُ وَ الْأُمَنَاءُ الْمُنْتَجَبُونَ جِئْتُ انْقِطَاعاً إِلَیْکُمْ وَ إِلَی آبَائِکُمْ وَ وَلَدِکُمُ الْخَلَفِ عَلَی بَرَکَةِ الْخَلْقِ فَقَلْبِی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ لِدِینِهِ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُمْ إِنِّی لَمِنَ الْقَائِلِینَ بِفَضْلِکُمْ مُقِرٌّ بِرَجْعَتِکُمْ لَا أُنْکِرُ لِلَّهِ قُدْرَةً وَ لَا أَزْعُمُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ یُسَبِّحُ اللَّهَ بِأَسْمَائِهِ جَمِیعُ خَلْقِهِ وَ السَّلَامُ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: افْعَلْ ذَلِکَ عَلَی سَطْحِ دَارِکَ (2).
مصباح، رَوَی مُبَشِّرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی فَقِیرٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اسْتَقْبِلْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَصُمْهُ وَ اتْلُهُ بِالْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِذَا کَانَ فِی ضُحَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ
ص: 189
باب چهارم : نوادری از آنچه که کنار مرقد پیامبر صلّی الله علیه و آله ظهور یافت
روایات
روایت1.
امالی شیخ طوسی: ابو جارود گوید: اولین مرتبهای که کنار قبر پیامبر صلّی الله علیه و آله و کنار سر و پایش گودالی حفر شد، مشکی خوش رایحه که درآن تردید نکردند بیرون آورده شد.(1)
روایت2.
الکافی: معاویه بن وهب گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: در سال چهل و یک هجری معاویه عازم حج شد و نجّاری با وسائل لازم به مدینه فرستاد و به والی نوشت تا منبر رسول خدا را از جا برکنند و به اندازه منبر او بسازند که در شام ساخته اند. موقعی که می خواستند منبر رسول خدا را از جا برکنند، خورشید گرفت و زمین لرزید. مردم از اجرای دستور معاویه امتناع کردند و به وسیله نامه، او را از جریان باخبر ساختند. معاویه مجددا نامه نوشت و آنها را سوگند داد که چنین کنند. آنها هم دستور او را انجام دادند. اینک منبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله در داخل منبر جدید قرار گرفته است.(2)
باب پنجم : زیارت فاطمه صلوات الله علیها و محل مرقد او
روایات
روایت1.
عیون اخبار الرضا علیه السلام: بزنطی گوید: از رضا علیه السلام درباره قبر فاطمه علیه السلام سؤال کردم. فرمود: درمنزل خویش دفن شد و زمانی که بنی امیه مسجد را توسعه دادند جزء مسجد شد.(3)
ص: 191
فَزُرْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَعْلَی سَطْحِکَ أَوْ فِی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ حَیْثُ لَا یَرَاکَ أَحَدٌ ثُمَّ صَلِّ مَکَانَکَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ اجْثُ عَلَی رُکْبَتَیْکَ وَ أَفْضِ بِهِمَا إِلَی الْأَرْضِ وَ أَنْتَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْقِبْلَةِ یَدَکَ الْیُمْنَی فَوْقَ الْیُسْرَی وَ قُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَنْتَ انْقَطَعَ الرَّجَاءُ إِلَّا مِنْکَ وَ خَابَتِ الْآمَالُ إِلَّا فِیکَ یَا ثِقَةَ مَنْ لَا ثِقَةَ لَهُ لَا ثِقَةَ لِی غَیْرُکَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ ارْزُقْنِی مِنْ حَیْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَحْتَسِبُ- ثُمَّ اسْجُدْ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ یَا مُغِیثُ اجْعَلْ لِی رِزْقاً مِنْ فَضْلِکَ فَلَنْ یَطْلُعَ عَلَیْکَ نَهَارُ یَوْمِ السَّبْتِ إِلَّا بِرِزْقٍ جَدِیدٍ(1).
قَالَ أَحْمَدُ بْنُ مَابُنْدَادَ رَاوِی هَذَا الْحَدِیثِ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ إِذَا لَمْ یَکُنِ الدَّاعِی لِلرِّزْقِ فِی الْمَدِینَةِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَزُورُ سَیِّدَنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِنْدِ رَأْسِ الْإِمَامِ الَّذِی یَکُونُ فِی بَلَدِهِ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فِی بَلَدِهِ قَبْرُ إِمَامٍ قَالَ یَزُورُ بَعْضَ الصَّالِحِینَ أَوْ یَبْرُزُ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ یَأْخُذُ فِیهَا عَلَی مَیَامِنِهِ وَ یَفْعَلُ مَا أُمِرَ بِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ مُنْجِحٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
لعل سؤال الراوی عن العمری بعد کون ظاهر الخبر زیارة البعید لزیادة اطمئنان.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْمُفِیدِ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ أَبِی الدُّنْیَا الْمُعَمَّرِ الْمَغْرِبِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِی مَسْجِداً وَ صَلُّوا عَلَیَّ حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَإِنَّ صَلَاتَکُمْ وَ سَلَامَکُمْ یَبْلُغُنِی (3).
ص: 190
روایت2.
قرب الاسناء: بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره فاطمه بنت رسول الله صلّی الله علیه و آله سؤال کردم که در چه محلی مدفون است؟ فرمود: مردی از جعفر درباره این مسأله سؤال کرد و عیسی بن موسی حاضر بود. پس عیسی به او گفت: در بقیع مدفون است. مرد به او گفت: چه میگویی؟ پس گفت: به تو گفته است. به او گفتم: خداوند تو را اصلاح کند، مرا با عیسی بن موسی چه کار؟ از پدرانت به من خبر بده. فرمود: در منزل خویش مدفون است.
روایت3.
معانی الاخبار: رسول الله فرمود: ما بین قبر و منبر من باغی از باغهای بهشت است و منبر من بر روی باغی مرتفع از باغهای بلند بهشت است.
زیرا قبر فاطمه بین قبر او و منبرش قرار دارد و قبر فاطمه باغی از باغهای بهشت است و باغی مرتفع از باغهای بلند بهشت به سوی آن است.
صدوق گوید: و صحیح در نظر من در خصوص محل قبر فاطمه علیها السلام چیزی است که پدرم از محمد عطار روایت کرد و این حدیث را چنانکه گذشت بیان کرد.(1)
روایت4.
تهذیب الاحکام: شیخ در رساله ذکر کرد که تو به سوی روضه میآیی و فاطمه علیها السلام را زیارت میکنی زیرا او در آنجا مدفون است و اصحاب ما درباره محل قبر او دچار اختلاف هستند؛ برخی گویند که او در بقیع مدفون است و برخی گویند که در روضه مدفون است و برخی دیگر گویند در منزل خویش دفن شد و زمانی که بنیامیه مسجد را توسعه دادند جزء مسجد شد و این دو روایت نظیر متقارب است و به نظر من بهتر این است که انسان در هر دو محل زیارت کند که این ضرری برایش ندارد و به سبب آن اجری بزرگ به او عطا میشود، اما در خصوص اینکه گفته اند:در بقیع دفن شده است از صحت به دور است.(2)
ص: 192
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ حَشِیشٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: حُفِرَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ رَأْسِهِ وَ عِنْدَ رِجْلَیْهِ أَوَّلَ مَا حُفِرَ فَأُخْرِجَ مِسْکٌ أَذْفَرُ لَمْ یَشُکُّوا فِیهِ (1).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا کَانَ سَنَةُ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ أَرَادَ مُعَاوِیَةُ الْحَجَّ فَأَرْسَلَ نَجَّاراً وَ أَرْسَلَ بِالْآلَةِ وَ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِ الْمَدِینَةِ أَنْ یَقْلَعَ مِنْبَرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَجْعَلُوهُ عَلَی قَدْرِ مِنْبَرِهِ بِالشَّامِ فَلَمَّا نَهَضُوا لِیَقْلَعُوهُ انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ فَکَفُّوا وَ کَتَبُوا بِذَلِکَ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ یَعْزِمُ عَلَیْهِمْ لَمَّا فَعَلُوهُ فَفَعَلُوا ذَلِکَ فَمِنْبَرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدْخَلُ الَّذِی رَأَیْتَ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ وَ الْعَطَّارُ وَ مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ وَ رَوَاهُ ابْنُ شَهْرَآشُوبَ أَیْضاً فِی الْمَنَاقِبِ عَنِ الْبَزَنْطِیِ (3) قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَبْرِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَتْ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ فِی الْمَسْجِدِ(4).
ص: 191
ترجمه نشده
توضیح
اظهر آن است که فاطمه صلّی الله علیه و آله در منزل خویش مدفون است و اخبار در این خصوص را پیش از این بیان کردیم و شاید خبر ابن ابی عمیر بر توسعه روضه به گونهای که منزل او را دربربگیرد محمول باشد و آنچه که در باب زیارت نبی صلّی الله علیه و آله در خبر جمیل گذشت مؤید این مطلب است و در آن آمده است که علامت مشخص قبر الآن از قبر پیامبر صلّی الله علیه و آله متأخر است و در جهت روضه نیست، مگر اینکه گفته شود علامت دارای اصل و ریشه نیست و قبر در جانب روضه است.
روایت5.
الکافی: یونس بن یعقوب گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نماز در منزل فاطمه صلوات الله علیها بهتر است یا در روضه؟ فرمود: در منزل فاطمه صلوات الله علیها.(1)
روایت6.
الکافی: جمیل بن دراج گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نماز در خانه فاطمه علیها السلام مانند نماز در روضه است؟ فرمود: و بهتر است.(2)
روایت7.
الکافی:
ص: 193
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّ مَکَانٍ دُفِنَتْ فَقَالَ سَأَلَ رَجُلٌ جَعْفَراً عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ وَ عِیسَی بْنُ مُوسَی حَاضِرٌ فَقَالَ لَهُ عِیسَی دُفِنَتْ فِی الْبَقِیعِ فَقَالَ الرَّجُلُ مَا تَقُولُ فَقَالَ قَدْ قَالَ لَکَ فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا أَنَا وَ عِیسَی بْنُ مُوسَی أَخْبِرْنِی عَنْ آبَائِکَ فَقَالَ دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا(1).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا بَیْنَ قَبْرِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ لِأَنَّ قَبْرَ فَاطِمَةَ علیها السلام بَیْنَ قَبْرِهِ وَ مِنْبَرِهِ قَبْرُهَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِلَیْهِ تُرْعَةٌ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ.
قال الصدوق ره و الصحیح عندی فی موضع قبر فاطمة علیها السلام ما رواه أبی عن محمد العطار و ساق الحدیث کما مر(2).
یب، [تهذیب الأحکام] ذَکَرَ الشَّیْخُ فِی الرِّسَالَةِ: أَنَّکَ تَأْتِی الرَّوْضَةَ فَتَزُورُ فَاطِمَةَ علیها السلام لِأَنَّهَا مَقْبُورَةٌ هُنَاکَ وَ قَدِ اخْتَلَفَ أَصْحَابُنَا فِی مَوْضِعِ قَبْرِهَا فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّهَا دُفِنَتْ فِی الْبَقِیعِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّهَا دُفِنَتْ بِالرَّوْضَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّهَا دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ مِنْ جُمْلَةِ الْمَسْجِدِ وَ هَاتَانِ الرِّوَایَتَانِ کَالْمُتَقَارِبَتَیْنِ وَ الْأَفْضَلُ عِنْدِی أَنْ یَزُورَ الْإِنْسَانُ فِی الْمَوْضِعَیْنِ جَمِیعاً إِنَّهُ لَا یَضُرُّهُ ذَلِکَ وَ یَحُوزُ بِهِ أَجْراً عَظِیماً وَ أَمَّا مَنْ قَالَ إِنَّهَا دُفِنَتْ فِی الْبَقِیعِ فَبَعِیدٌ مِنَ الصَّوَابِ (3).
ص: 192
امام صادق علیه السلام فرمود: منزل علی و فاطمه مابین بیتی که پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن است تا بابی است که مقابل کوچه به سوی بقیع است پس اگر از آن باب و دیوار وارد شدی گویی به شانه چپت برخورد کرده است.(1)
روایت8.
الکافی: امام صادق علیه السلام میفرماید: زمانی که وارد بقیع شدی منزل علی علیه السلام به اندازه محل گذر بز از باب در سمت چپ تو قرار دارد و این کنار بیت رسول الله صلّی الله علیه و آله است و درِ این دو به هم پیوسته است.(2)
روایت9.
تهذیب الاحکام: یزید بن عبدالملک از پدرش از جدش روایت کرد: بر فاطمه علیه السلام وارد شدم در سلام بر من پیشدستی کرد و فرمود: چه چیزی تو را کشانده؟ عرض کردم: طلب برکت. فرمود: پدرم به من خبر داد و او اوست که هر که سه روز بر او و بر من سلام کند خداوند بهشت را بر او واجب میکند، عرض کردم: در طول زندگی او و تو؟ فرمود: بله و بعد از مرگمان.(3)
روایت10.
مصباح الأنوار: فاطمه صلوات الله علیها فرمود: رسول الله به من فرمود: ای فاطمه هر که بر تو درود بفرستد خداوند او را مورد مغفرت قرار میدهد و او را در هر جای بهشت که باشم به من ملحق میکند.
روایت11.
تهذیب الاحکام: امام باقر علیه السلام روزی فرمود: زمانی که به سوی قبر جدهات فاطمه صلوات الله علیها رفتی بگو: ای امتحان شده، آن که خدایی که تو را خلق کرد پیش از خلقت بیازمود و در آن آزمایش بر هر گونه بلا و مصیبت تو را شکیبا و بردبار یافت و ما چنین پنداریم که دوستان شما هستیم و مقام بزرگی شما را تصدیق میکنیم و بر هر دستور و تعلیمات الهی که پدر شما و وصیاش برای ما آورد صبور و مطیع خواهیم بود. پس ما درخواست میکنیم هرگاه که مصدق
ص: 194
الأظهر أنها صلوات الله علیها مدفونة فی بیتها و قد قدمنا الأخبار فی ذلک و لعل خبر ابن أبی عمیر محمول علی توسعة الروضة بحیث تشمل بیتها و یؤیده ما تقدم فی باب زیارة النبی صلی الله علیه و آله من خبر جمیل و فیه أن علامة القبر المعلومة الآن متأخرة عن قبره صلی الله علیه و آله و لیست فی جهة الروضة إلا أن یقال إن العلامة لا أصل لها و القبر فی جانب الروضة.
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الصَّلَاةُ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام أَفْضَلُ أَوْ فِی الرَّوْضَةِ قَالَ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام (1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الصَّلَاةُ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام مِثْلُ الصَّلَاةِ فِی الرَّوْضَةِ قَالَ وَ أَفْضَلُ (2).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ
ص: 193
و مؤمن به شما هستیم که خداوند ما را به واسطه این تصدیق به رسول و وصیاش به شما ملحق فرماید تا به ما مژده رسد که به واسطه دوستی شما از گناهان پاک شدهایم.(1)
روایت12.
میگویم: شیخ گوید: این زیارت را مروی از فاطمه صلوات الله علیها یافتم، اما آنچه که از اصحابمان یافتم که به هنگام زیارت او علیها السلام میگویند این است که بر یکی از دو محلی که ذکر کردیم بایستی و بگویی: سلام بر تو ای بنت رسول الله، سلام بر تو ای بنت نبی خدا، سلام بر تو ای بنت حبیب خدا، سلام بر تو ای بنت دوست خاص خدا، سلام بر تو ای بنت بنده خالص خدا، سلام بر تو ای بنت امین خدا، سلام بر تو ای دختر برترین انبیاء، رسولان و ملائکه خدا، سلام بر تو ای دختر بهترین خلائق، سلام بر تو ای بانوی زنان جهان از اولینها و آخرینها، سلام بر تو ای همسر ولی خدا و بهترین خلائق بعد از رسول الله، سلام بر تو ای مادر حسن و حسین سرور جوانان بهشتی، سلام بر تو ای صدیقه شهیده، سلام بر تو ای خشنود مورد خشنودی، سلام بر تو ای صاحب فضیلت و ای پاک، سلام بر تو ای حورای انسیه، سلام بر تو ای ذات متقی پاک گوهر، سلام بر تو ای صحبتشده دانا، سلام بر تو ای غصبشده مظلوم، سلام بر تو ای ستمکشیده مقهور، سلام بر تو ای فاطمه بنت رسول خدا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، درود خداوند بر تو و بر جسم و جان تو باد، گواهی میدهم که تو با دلیلی روشن از جانب پروردگارت درگذشتی و هر که تو را شاد سازد رسول خدا را شاد ساخته و هر که بر تو جفا کند بر رسول خدا جفا کرده و هر که تو را آزار رساند رسول خدا را آزار رسانده و هر که به تو پیوست به رسول خدا پیوسته و هر که از تو برید از رسول خدا بریده است؛ زیرا تو پاره تن او و روح بین دو پهلوی او هستی چنانکه خود او صلّی الله علیه و آله فرمود. خدا رسولان و ملائکه او را گواه میگیرم که من از آن کس راضیام که تو از او راضی هستی و از آن کس خشمگینم که تو از او خشمگین هستی، بیزارم از آنکه تو از او بیزار هستی، دوستم با آن کسی که تو با او دوستی و دشمنم با آن کسی که تو با او دشمنی، ناراضیام از آن کسی که تو از او ناراضی هستی، دوستدار کسی هستم که تو او را دوست داری و خداوند به عنوان گواه، محاسب، جزادهنده و ثواببخشنده کافی است سپس بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام صلوات میفرستی.
توضیح
حبیب یعنی محبوب و گاه بر دوستدار نیز اطلاق میشود، خلیل یعنی دوست خاص، و ولی خدا دوستدار او یا کسی است که خداوند او را از خود مؤمنان نسبت به آنان اولی قرارداد. و شباب با فتحه جمع
ص: 195
بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْتُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام مَا بَیْنَ الْبَیْتِ الَّذِی فِیهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْبَابِ الَّذِی یُحَاذِی الزُّقَاقَ إِلَی الْبَقِیعِ قَالَ فَلَوْ دَخَلْتَ مِنْ ذَلِکَ الْبَابِ وَ الْحَائِطِ کَأَنَّهُ أَصَابَ مَنْکِبَکَ الْأَیْسَرَ(1).
کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ وَ الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا دَخَلْتَ مِنْ بَابِ الْبَقِیعِ فَبَیْتُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَلَی یَسَارِکَ قَدْرَ مَمَرِّ عَنْزٍ مِنَ الْبَابِ وَ هُوَ إِلَی جَانِبِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَابَاهُمَا جَمِیعاً مَقْرُونَانِ (2).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ الزُّرَارِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَبَدَأَتْنِی بِالسَّلَامِ ثُمَّ قَالَتْ مَا غَدَا بِکَ قُلْتُ طَلَبُ الْبَرَکَةِ قَالَتْ أَخْبَرَنِی أَبِی وَ هُوَ ذَا هُوَ أَنَّهُ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَ عَلَیَّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ قُلْتُ لَهَا فِی حَیَاتِهِ وَ حَیَاتِکِ قَالَتْ نَعَمْ وَ بَعْدَ مَوْتِنَا(3).
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَتْ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ مَنْ صَلَّی عَلَیْکِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَلْحَقَهُ بِی حَیْثُ کُنْتُ مِنَ الْجَنَّةِ.
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ السَّیْرَافِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْوَلِیدِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْعُرَیْضِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ قَالَ: إِذَا صِرْتَ إِلَی قَبْرِ جَدَّتِکَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقُلْ یَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَکِ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ صَابِرَةً وَ زَعَمْنَا أَنَّا لَکِ أَوْلِیَاءُ وَ مُصَدِّقُونَ وَ صَابِرُونَ لِکُلِّ مَا أَتَانَا بِهِ أَبُوکِ وَ أَتَانَا بِهِ وَصِیُّهُ فَإِنَّا نَسْأَلُکِ إِنْ کُنَّا صَدَّقْنَاکِ إِلَّا
ص: 194
شاب است و سرور بودنشان بر جوانان بهشتی سرور بودنشان بر تمامی بهشتیان را اقتضا میکند بجز رسول الله و امیرمؤمنان صلوات الله و سلامه علیهما. و محتمل است که منظور کسی از انبیا و سایرین باشد که در جوانی وفات کرده است و این تفسیر اشکال دارد. زیرا این دو علیهما السلام در جوانی وفات نکردهاند و محتمل است که پیامبر صلّی الله علیه و آله آن دو را زمانی که جوان بودند اینگونه توصیف کرده باشد تا آنها را بر هر جوانی که خداوند میداند که وارد بهشت میشود برتری دهد. و حوراء را به این دلیل بر او اطلاق کرده است که وی به صفات حوریان متصف بود مانند عدم حیض و عدم اتصافش به اخلاق ناپسندی که زنان به آن متصف میشوند و جمال و کمال وی.
کفعمی گوید: محدثه با کسره و فتحه دال تلفظ شده است و معنای کسره این است که او با آنچه که از پدرش روایت کرده و از او شنیده است از وی حدیث میگوید و معنای فتحه چیزی است که در حدیث روایت شده که ملائکه با وی سخن میگفتند. پایان.
میگویم
صحیح محدثة با فتحه دال است. چنانکه اخباری که در باب اسماء فاطمه علیها السلام بیان کردیم بر این دلالت دارد و مضطهده با فتحه هاء به معنای ستمدیده است و بضعه با فتحه و گاه کسره تکهای از گوشت است.
روایت13.
من لا یحضره الفقیه: روایات درباره محل قبر فاطمه علیها السلام مختلف است برخی از محدثان روایت کرده اند که بین قبر و منبر مدفون است و پیامبر صلّی الله علیه و آله فقط به این دلیل فرمود که بین قبر و منبر من باغی از باغهای بهشت است که قبر فاطمه علیها السلام بین قبر و منبر است. و برخی از آنها روایت کرده اند که وی در منزل خویش مدفون است و زمانی که بنی امیه مسجد را توسعه دادند جزء مسجد گردید و این رأی صحیح نزد من است و من زمانی که بیت الله الحرام را حج کردم بازگشت من به توفیق خداوند متعال از مدینه بود و چون از زیارت رسول الله صلّی الله علیه و آله فارغ شدم بیت فاطمه علیها السلام را قصد کردم که از استوانهای که از مقام جبرئیل به سمت آن وارد میشوند تا پشت محوطهای که پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن است قرار دارد. در محوطه ایستادم درحالیکه سمت چپم به سوی آن بود و پشتم را به قبله کردم و رویم را به طرف حضرت کردم درحالیکه غسل داشتم و گفتم: سلام بر بنت رسول الله و مشابه آنچه که شیخ تا این سخن او «جزادهنده ثواببخشنده» ذکر کرد را بیان کرد و گفت: سپس بگو: بارخدایا بر بنده و رسولت محمد بن عبدالله خاتم انبیا و برترین تمامی خلائق درود بفرست و بر وصی او علی بن ابی طالب، ص: 196
أَلْحَقْتِنَا بِتَصْدِیقِنَا لَهُمَا لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنَا بِأَنَّا قَدْ طَهُرْنَا بِوَلَایَتِکِ (1).
أَقُولُ ثُمَّ قَالَ الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ هَذِهِ الزِّیَارَةَ وَجَدْتُهَا مَرْوِیَّةً لِفَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَمَّا مَا وَجَدْتُ أَصْحَابَنَا یَذْکُرُونَهُ مِنَ الْقَوْلِ عِنْدَ زِیَارَتِهَا علیها السلام فَهُوَ أَنْ تَقِفَ عَلَی أَحَدِ الْمَوْضِعَیْنِ اللَّذَیْنِ ذَکَرْنَاهُمَا: وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ صَفِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ الْبَرِیَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا زَوْجَةَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ خَیْرِ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْفَاضِلَةُ الزَّکِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَغْصُوبَةُ الْمَظْلُومَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَقْهُورَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکِ وَ عَلَی رُوحِکِ وَ بَدَنِکِ أَشْهَدُ أَنَّکِ مَضَیْتِ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکِ وَ أَنَّ مَنْ سَرَّکِ فَقَدْ سَرَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ جَفَاکِ فَقَدْ جَفَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ آذَاکِ فَقَدْ آذَی رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ وَصَلَکِ فَقَدْ وَصَلَ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ قَطَعَکِ فَقَدْ قَطَعَ رَسُولَ اللَّهِ لِأَنَّکِ بَضْعَةٌ مِنْهُ وَ رُوحُهُ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْهِ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله أُشْهِدُ اللَّهَ وَ رُسُلَهُ وَ مَلَائِکَتَهُ أَنِّی رَاضٍ عَمَّنْ رَضِیتِ عَنْهُ سَاخِطٌ عَلَی مَنْ سَخِطْتِ عَلَیْهِ مُتَبَرِّئٌ مِمَّنْ تَبَرَّأْتِ مِنْهُ مُوَالٍ لِمَنْ وَالَیْتِ مُعَادٍ لِمَنْ عَادَیْتِ مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتِ مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتِ وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً وَ حَسِیباً وَ جَازِیاً وَ مُثِیباً- ثُمَّ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.
الحبیب المحبوب و قد یطلق علی المحب و الخلیل الصدیق المختص و ولی الله محبه أو من جعله الله أولی بالمؤمنین من أنفسهم و الشباب بالفتح جمع
ص: 195
امیرمؤمنان، امام مسلمانان، برترین اوصیا درود بفرست، و بر فاطمه بنت محمد، بانوی زنان جهان درود بفرست، و بر دو سرور جوانان بهشتی حسن و حسین درود بفرست، و بر علی زین العابدین علی بن حسین و بر محمد بن علی شکافنده علم، و بر صادق درباره خدا جعفر بن محمد، و بر فروخورنده خشم در راه خدا موسی بن جعفر درود بفرست، و بر رضا علی بن موسی و بر تقی محمد بن علی، و بر نقی علی بن محمد، بر زکی حسن بن علی درود بفرست، و برحجت بن حسن بن علی درود بفرست. بارخدایا عدل را با او زنده گردان و ستم را به وسیله او بمیران و زمین را با طول بقای او زینت ببخش و دینت و سنت پیامبرت را به وسیله او اظهار کن تا چیزی از حق به جهت بیم از یکی از خلائق پنهان نماند و ما را از یاران، پیروان و پذیرفتهشدگان در زمره دوستان او قرار بده ای پروردگار جهانیان. بارخدایا بر محمد و اهل بیت او درود بفرست، کسانی که آلودگی را از آنان زدودی و ایشان را پاکیزه کردی. سپس او (ره) گوید: و در اخبار امرِ تکلیف شده معینی برای زیارت صدیقه علیها السلام نیافتم و برای کسی که در خصوص زیارت او به این کتاب من مراجعه میکند آنچه که برای خود پسندیدم را پسندیدم.(1)
روایت14.
البلد الامین: زیارت دیگری برای او: در روضه بایست و بگو: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر دختر صدیقه طاهره تو، سلام بر تو ای فاطمه، بانوی زنان جهان، سلام بر تو ای بتول شهیده، نفرین خدا باد بر بازدارنده تو از ارثت و مانع تو از حقت و ردکننده کلامت، نفرین خدا بر پیروان و اتباع آنان باد، و آنان را به درک جحیم ملحق کند درود خدا بر تو، بر پدرت، همسرت و فرزندات ائمه راشدین باد و سلام، رحمت و برکات خداوند برآنان باد .
روایت15.
المصباحین: زیارت فاطمه علیه السلام: در روضه درمحل مذکور میایستی و میگویی: سلام بر بتوله طاهره و صدیقه معصومه و پارسای متقی. فرزند مصطفی، همسر مرتضی، مادر ائمه منتخب، بارخدایا او از دنیایش مظلوم ستمدیده خارج شد پر از درد، حسرت، اندوه و غصه بود و به سوی تو و پدرش شکایت میکرد از آنچه که در حقش انجام شد. بارخدایا انتقام او را بگیر و حقش را برایش بستان. بارخدایا بر زهراء پاک مبارک خوش یمن درود بفرست، درودی که بر شرافت جایگاهش نزد تو و شکوه منزلتش نزد تو بیافزاید و سلام مرا به او برسان. سلام بر او و رحمت و برکات
ص: 197
الشاب و کونهما سیدی شباب أهل الجنة یقتضی کونهما سیدی جمیع أهل الجنة و یخص برسول الله و أمیر المؤمنین صلوات الله و سلامه علیهما و یحتمل أن یکون المراد من مات شابا من الأنبیاء و غیرهم و فیه نظر لأنهما علیهما السلام لم یموتا شابین و یحتمل أن یکون النبی صلی الله علیه و آله وصفهما بذلک حین کونهما شابین یفضلهما علی کل شاب یعلم الله أنه یدخل الجنة و إنما أطلق علیها الحوراء لأنها کانت متصفة بصفاتهن کعدم رؤیة الطمث و عدم اتصافها بذمائم الأخلاق التی تتصف بها النساء و جمالها و کمالها.
و قال الکفعمی ره المحدثة قرئت بکسر الدال و فتحها و معنی الکسر أنها علیها السلام تحدث عن أبیها بما روته عنه و سمعته منه و معنی الفتح ما روی فی الحدیث أنها علیها السلام کانت تحدثها الملائکة انتهی.
الصواب الفتح کما دلت علیه الأخبار التی قدمناها فی باب أسمائها علیها السلام و المضطهدة بفتح الهاء المقهورة و البضعة بالفتح و قد یکسر القطعة من اللحم.
یه، [من لا یحضره الفقیه] اخْتَلَفَتِ الرِّوَایَاتُ فِی مَوْضِعِ قَبْرِ فَاطِمَةَ علیها السلام: فَمِنْهُمْ مَنْ رَوَی أَنَّهَا دُفِنَتْ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا قَالَ بَیْنَ قَبْرِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ لِأَنَّ قَبْرَهَا بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ مِنْهُمْ مَنْ رَوَی أَنَّهَا دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَتْ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ فِی الْمَسْجِدِ وَ هَذَا هُوَ الصَّحِیحُ عِنْدِی وَ إِنِّی لَمَّا حَجَجْتُ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ کَانَ رُجُوعِی عَلَی الْمَدِینَةِ بِتَوْفِیقِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ زِیَارَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَصَدْتُ إِلَی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هُوَ مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ الَّتِی تُدْخَلُ إِلَیْهَا مِنْ مَقَامَ جَبْرَئِیلَ إِلَی مُؤَخَّرِ الْحَظِیرَةِ الَّتِی فِیهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقُمْتُ عِنْدَ الْحَظِیرَةِ وَ یَسَارِی إِلَیْهَا وَ جَعَلْتُ ظَهْرِی إِلَی الْقِبْلَةِ وَ اسْتَقْبَلْتُهَا بِوَجْهِی وَ أَنَا عَلَی غُسْلٍ وَ قُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ- وَ ذَکَرَ نَحْواً مِمَّا ذَکَرَهُ الشَّیْخُ إِلَی قَوْلِهِ وَ جَازِیاً وَ مُثِیباً فَقَالَ ره ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ عَلَی عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ خَیْرِ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ صَلِّ عَلَی وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ
ص: 196
خدا بر او باد. و نیز میگویی بارخدایا غالب ظنم این است که این روضه نهانگاه بانوی زنان جهان، مسکن و محل قبر و آرامگاه اوست پس بر او درود بفرست و سلام مرا هر جا که بود و در هرجا وارد شد به او برسان.
روایت16.
ذکر زیارت او از منزل وی و در بقیع: سلام بر بتوله شهیده، دختر نبی رحمت و همسر وصی حجت، مادر ائمه سادات، سلام بر تو ای فاطمه زهرا دختر نبی مصطفی، سلام بر تو و بر پدرت، سلام بر تو و بر همسر و فرزندانت، سلام بر تو ای آزمودهشده، سلام بر تو ای مظلوم صابر. خداوند نفرین کند کسی که تو را از حقت بازداشت و از ارثت منع کرد و خداوند نفرین کند کسی که بر تو ستم کرد و آزردهات ساخت و با آب دهانت گلوگیرت کرد و ذلت را وارد منزلت کرد. نفرین خدا باد بر کسی که به آن راضی شد و در آن مشایعت کرد و آن را برگزید و بر آن یاری کرد و آنان را به درک جحیم ملحق گرداند. من به دوستی شما اهل بیت و به بیزاری از دشمنان شما از جن و انس به خداوند سبحان تقرب میجویم و درود خدا بر محمد و خاندان مطهر او باد.(1)
توضیح
الغشم یعنی ظلم و الکمد با فتحه یعنی حزن شدید و بیماری دل و أعنته یعنی بر او مشقت وارد کرد .
روایت17.
اقبال الأعمال: از جمعی از اصحابمان که در کتاب شناخت مولد شریف ذکر کردیم برایمان روایت کرد که وفات فاطمه علیها السلام در روز سوم جمادی الآخر بود و زیارت او در آن روز شایسته است.(2)
روایت18.
ذکر جامع کتاب المسائل و پاسخهای آن از ائمه علیهم السلام: در آنچه که از مولایمان علی بن محمد هادی علیه السلام سؤال شد چیزی است که لفظش این است: ابوالحسن ابراهیم بن محمد همدانی گوید: برای او نوشتم اگر صلاح میبینی مرا از منزل مادرت فاطمه علیها السلام آگاه کن که آیا او در طیبه است یا چنانکه مردم میگویند در بقیع است؟ برایم نوشت: او همراه جدم علیه السلام است عرض کردم: این دلیل روشن در اینکه او همراه نبی صلّی الله علیه و آله است کافی است پس میگوید: سلام بر تو ای بانوی زنان
ص: 198
أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامِ الْمُسْلِمِینَ وَ خَیْرِ الْوَصِیِّینَ وَ صَلِّ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ صَلِّ عَلَی سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ صَلِّ عَلَی زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ- وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بَاقِرِ الْعِلْمِ- وَ صَلِّ عَلَی الصَّادِقِ عَنِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی الْکَاظِمِ الْغَیْظِ فِی اللَّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ صَلِّ عَلَی الرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ صَلِّ عَلَی التَّقِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ صَلِّ عَلَی النَّقِیِّ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی الزَّکِیِّ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ صَلِّ عَلَی الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ- اللَّهُمَّ أَحْیِ بِهِ الْعَدْلَ وَ أَمِتْ بِهِ الْجَوْرَ وَ زَیِّنْ بِطُولِ بَقَائِهِ الْأَرْضَ وَ أَظْهِرْ بِهِ دِینَکَ وَ سُنَّةَ نَبِیِّکَ حَتَّی لَا یَسْتَخْفِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَعْوَانِهِ وَ أَشْیَاعِهِ وَ الْمَقْبُولِینَ فِی زُمْرَةِ أَوْلِیَائِهِ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً ثُمَّ قَالَ ره لَمْ أَجِدْ فِی الْأَخْبَارِ شَیْئاً مُوَظَّفاً مَحْدُوداً لِزِیَارَةِ الصِّدِّیقَةِ علیها السلام فَرَضِیتُ لِمَنْ نَظَرَ فِی کِتَابِی هَذَا مِنْ زِیَارَتِهَا مَا رَضِیتُ لِنَفْسِی (1).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهَا: قِفْ بِالرَّوْضَةِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی ابْنَتِکَ الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْبَتُولُ الشَّهِیدَةُ لَعَنَ اللَّهُ مَانِعَکِ إِرْثَکِ وَ دَافِعَکِ عَنْ حَقِّکِ وَ الرَّادَّ عَلَیْکِ قَوْلَکِ لَعَنَ اللَّهُ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَلْحَقَهُمْ بِدَرْکِ الْجَحِیمِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکِ وَ عَلَی أَبِیکِ وَ بَعْلِکِ وَ وُلْدِکِ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
مصبا، [المصباحین]: زِیَارَةُ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی الرَّوْضَةِ تَقِفُ فِی الْمَوْضِعِ الْمَذْکُورِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی الْبَتُولَةِ الطَّاهِرَةِ وَ الصِّدِّیقَةِ الْمَعْصُومَةِ وَ الْبَرَّةِ التَّقِیَّةِ سَلِیلَةِ الْمُصْطَفَی وَ حَلِیلَةِ الْمُرْتَضَی وَ أُمِّ الْأَئِمَّةِ النُّجَبَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّهَا خَرَجَتْ مِنْ دُنْیَاهَا مَظْلُومَةً مَغْشُومَةً قَدْ مُلِئَتْ دَاءً وَ حَسْرَةً وَ کَمَداً وَ غُصَّةً تَشْکُو إِلَیْکَ وَ إِلَی أَبِیهَا مَا فَعَلَ بِهَا اللَّهُمَّ انْتَقِمْ لَهَا وَ خُذْ لَهَا بِحَقِّهَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الزَّهْرَاءِ الزَّکِیَّةِ الْمُبَارَکَةِ الْمَیْمُونَةِ صَلَاةً تَزِیدُ فِی شَرَفِ مَحَلِّهَا عِنْدَکَ وَ جَلَالَةِ مَنْزِلَتِهَا لَدَیْکَ وَ بَلِّغْهَا مِنِّی السَّلَامَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهَا وَ رَحْمَةُ
ص: 197
جهان، سلام بر تو ای مادر حجتها بر تمامی مردم، سلام بر تو ای ستمدیده منع شده از حقش. سپس بگو: بارخدایا بر کنیزت و بردختر پیامبرت، مادر وصی پیامبرت درود بفرست، درودی که او را مقرب نماید، فراتر از قرب بندگان مکرمت از اهالی آسمان و زمینها.
روایت شده است که هرکه با این زیارت او را زیارت نماید و از خداوند طلب مغفرت کند خداوند او را میبخشاید و وارد بهشت میکند.(1)
روایت19.
مصباح الانوار: جعفر بن محمد صادق از پدرانش علیهم السلام گوید: هر که قبر طاهره فاطمه را زیارت کند و بگوید سلام بر تو تا این سخنش اهالی زمینها، سپس از خداوند طلب مغفرت کند خداوند او را میبخشاید و وارد بهشت میکند.
روایت20.
اقبال الأعمال: با اسنادمان به شیخمان مفید روایت کردیم که وی به هنگام ذکر جمادی الآخر مطلبی گفت که لفظش این است: روز بیستم از آن، ولادت بانو زهرا علیها السلام در سال دوم بعثت است و آن روز شریفی است که سرور مؤمنان در آن تجدید میشود و روزه گرفتن آن و انجام خیرات و صدقه بر اهل ایمان در آن مستحب است سپس سید گوید: و از بزرگداشت این روز زیارت بانویمان(2)
علیها السلام در آن است سپس گوید: در زیارت مولایمان فاطمه علیه السلام میگویی: سلام بر تو ای بنت رسول الله، سلام بر تو ای بنت نبی خدا، سلام بر تو ای بنت حبیب خدا، سلام بر تو ای بنت دوست خاص خدا، سلام بر تو ای بنت بنده خالص خدا، سلام بر تو ای بنت امین خدا، سلام بر تو ای بنت بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای دختر برترین انبیاء خدا، سلام بر تو ای دختر بهترین خلائق، سلام بر تو ای بانوی زنان جهان از اولینها و آخرینها، سلام بر تو ای همسر ولی خدا و بهترین خلائق بعد از رسول الله، سلام بر تو ای مادر حسن و حسین سرور جوانان بهشتی، سلام بر تو ای مادر مؤمنان، سلام بر تو ای صدیقه شهیده، سلام بر تو ای خشنود مورد خشنودی، سلام بر تو ای راستگوی رشدیافته، سلام بر تو ای صاحب فضیلت و ای پاک، سلام بر تو ای حورای انسیه، سلام بر تو ای ذات متقی پاک گوهر، سلام بر تو ای صحبتشده دانا، سلام ص: 199
اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ تَقُولُ أَیْضاً اللَّهُمَّ إِنِّی یُوهِمُنِی غَالِبُ ظَنِّی أَنَّ هَذِهِ الرَّوْضَةَ مُوَارَاةُ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ مَثْوَاهَا وَ مَوْضِعُ قَبْرِهَا وَ مَعْزَاهَا فَصَلِّ عَلَیْهَا وَ بَلِّغْهَا مِنِّی السَّلَامَ حَیْثُ کَانَتْ وَ حَلَّتْ.
ذِکْرُ زِیَارَتِهَا علیها السلام مِنْ بَیْتِهَا وَ بِالْبَقِیعِ تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَی الْبَتُولَةِ الشَّهِیدَةِ ابْنَةِ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ زَوْجَةِ الْوَصِیِّ الْحُجَّةِ وَ وَالِدَةِ السَّادَةِ الْأَئِمَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ ابْنَةَ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی السَّلَامُ عَلَیْکِ وَ عَلَی أَبِیکِ السَّلَامُ عَلَیْکِ وَ عَلَی بَعْلِکِ وَ بَنِیکِ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُمْتَحَنَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَظْلُومَةُ الصَّابِرَةُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ مَنَعَکِ حَقَّکِ وَ دَفَعَکِ عَنْ إِرْثِکِ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکِ وَ أَعْنَتَکِ وَ غَصَّصَکِ بِرِیقِکِ وَ أَدْخَلَ الذُّلَّ بَیْتَکِ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ رَضِیَ بِذَلِکِ وَ شَایَعَ فِیهِ وَ اخْتَارَهُ وَ أَعَانَ عَلَیْهِ وَ أَلْحَقَهُمْ بِدَرْکِ الْجَحِیمِ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ بِوَلَایَتِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ- وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ (1).
الغشم الظلم و الکمد بالفتح الحزن الشدید و مرض القلب و أعنته أدخل المشقة علیه.
قل، [إقبال الأعمال] رُوِّینَا عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا ذَکَرْنَاهُمْ فِی کِتَابِ التَّعْرِیفِ لِلْمَوْلِدِ الشَّرِیفِ: أَنَّ وَفَاةَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا کَانَتْ یَوْمَ ثَالِثِ جُمَادَی الْآخِرَةِ فَیَنْبَغِی فِیهِ زِیَارَتُهَا(2).
ذِکْرُ جَامِعِ کِتَابِ الْمَسَائِلِ وَ أَجْوِبَتِهَا مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فِیمَا سُئِلَ عَنْ مَوْلَانَا عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَادِی علیه السلام مَا هَذَا لَفْظُهُ أَبُو الْحَسَنِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِیُّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُخْبِرَنِی عَنْ بَیْتِ أُمِّکَ فَاطِمَةَ علیها السلام أَ هِیَ فِی طَیْبَةَ أَوْ کَمَا یَقُولُ النَّاسُ فِی الْبَقِیعِ فَکَتَبَ هِیَ مَعَ جَدِّی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْتُ أَنَا وَ هَذَا النَّصُّ کَافٍ فِی أَنَّهَا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ
ص: 198
بر تو ای صاحب عصمت ستمدیده، سلام بر تو ای طاهره مطهره، سلام بر تو ای مظلوم غصبشده، سلام بر تو ای سفید روی زهراء، سلام بر تو ای فاطمه دختر محمد رسول الله، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، درود خدا بر تو باد ای مولای من و دختر مولای من و بر جان و تنت باد، گواهی میدهم که تو با دلیلی روشن از جانب پروردگارت درگذشتی و هر که تو را مسرور کند رسول خدا را مسرور کرده و هر که به تو جفا کند به رسول خدا جفا کرده است و هرکه تو را آزرده گرداند رسول خدا را آزرده کرده است و هر که به تو پیوست به رسول خدا پیوسته و هر که از تو برید از رسول خدا بریدهاست زیرا تو پاره تن او و روح او هستی چنانکه او که برترین درودها و کاملترین سلام ها براو باد فرمود: خدا و ملائکه او را گواه میگیرم که من دوست کسی هستم که با تو دوستی کند و دشمن کسی هستم که با تو دشمنی کند و با کسی در جنگم که با تو جنگ کند. من ای مولای من به تو، پدرت، همسرت و ائمه از فرزندات یقین دارم و به ولایت آنها مؤمن و به طاعت آنها پایبند هستم، گواهی میدهم که دین، دین آنها و حکم، حکم آنهاست و آنها از جانب خداوند عزوجل ابلاغ کردهاند و با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارشان دعوت کردهاند، در راه خدا نکوهش نکوهشگری آنان را نمیگیرد. و درود خدا بر تو، بر پدرت، همسرت و ذریه ائمه طاهرت باد. بارخدایا بر محمد و بر اهل بیت او درود بفرست. و بر بتول طاهره صدیقه معصومه متقی، نقی، خشنود مورد خشنودی زکی، هدایتیافته مظلوم، ستمدیده، کسی که حقش غصب، ارثش منع شده، پهلویش شکسته، همسرش ستمدیده، پسرش کشته شده است، فاطمه دختر رسول خدا، پاره تن او، جوهره قلب او، جگرگوشه او، برگزیده از جانب تو برای او و تحفهای برای وصیاش که او را به او مخصوص گردانیدی، محبوبه مصطفی، همراه مرتضی، بانوی زنان، بشارتدهنده اولیاء، همپیمان با پرهیزکاری و زهد، سیب فردوس و خلد که ولادتش را بر زنان بهشت شریف گرداندی و انوار ائمه را از او بیرون آوردی و حجاب نبوت را از او برداشتی درود بفرست. بارخدایا براو درود بفرست، درودی که بر جایگاهش و شرفش نزد تو و منزلتش از رضای تو میافزاید و از جانب ما سلام و تحیتی به او برسان و از نزد خود در عشق او فضل، احسان، رحمت و غفرانی به ما عطا کن که تو صاحب عفو کریم هستی. سپس نماز زیارت میخوانی و اگر توانستی که نماز خود او را بخوانی انجام بده که دو رکعت است که در هر رکعت یک مرتبه حمد و شصت مرتبه قل هو الله احد قرائت میکنی و اگر نتوانستی دو رکعت با حمد و سوره اخلاص و حمد و قل یا ایها الکافرون بخوان.
ص: 200
الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا وَالِدَةَ الْحُجَجِ عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَظْلُومَةُ الْمَمْنُوعَةُ حَقَّهَا- ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمَتِکَ وَ ابْنَةِ نَبِیِّکَ وَ زَوْجَةِ وَصِیِّ نَبِیِّکَ صَلَاةً تُزْلِفُهَا فَوْقَ زُلْفَی عِبَادِکَ الْمُکْرَمِینَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرَضِینَ.
فَقَدْ رُوِیَ: أَنَّ مَنْ زَارَهَا بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ وَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ(1).
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: مَنْ زَارَ قَبْرَ الطَّاهِرَةِ فَاطِمَةَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَهْلِ الْأَرَضِینَ- ثُمَّ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ.
قل، [إقبال الأعمال] روینا بإسنادنا إلی شیخنا المفید: قال عند ذکر جمادی الآخرة ما هذا لفظه یوم العشرین منه کان مولد السیدة الزهراء علیها السلام سنة اثنتین من المبعث- و هو یوم شریف یتجدد فیه سرور المؤمنین و یستحب صیامه و التطوع فیه بالخیرات و الصدقة علی أهل الإیمان ثم قال السید و من تعظیم هذا الیوم زیارة سیدتنا علیها السلام (2) فیه ثم قال زیارة مولاتنا فاطمة صلوات الله علیها تقول السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ صَفِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ الْبَرِیَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا زَوْجَةَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ خَیْرِ خَلْقِهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصَّادِقَةُ الرَّشِیدَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْفَاضِلَةُ الزَّکِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ السَّلَامُ
ص: 199
و چون سلام کردی میگویی: بارخدایا من با پیامبرمان محمد و با اهل بیت او به تو روی میکنم و به حق عظیم تو بر آنان که غیر تو از کنه آن آگاه نیست از تو میخواهم، و به حق هر کسی که حقش نزد تو بزرگ است و به نامهای نیکوترت که به من امرکردی تو را با آن بخوانم از تو میخواهم، و با نام اعظمت که با آن به ابراهیم امر کردی که با آن پرندگان را بخواند و آنها اجابتش کردند و با نام عظیمت که به آتش گفتی که بر ابراهیم سرد و سلام باش و او سرد شد و به محبوبترین نامهایت نزد خودت و شریفترین و بزرگترین آنها نزد تو و سریعترین آنها در اجابت، موفقترین آنها در درخواست و به آنچه که تو شایسته، مستحق و مستوجب آن هستی از تو میخواهم و به تو توسل میجویم و به سوی تو اشتیاق دارم و تضرع میکنم و بر تو اصرار میکنم و با کتابهایت که بر انبیاء و رسولانت نازل کردی از تورات، انجیل، زبور و قرآن عظیم از تو میخواهم که اسم اعظم تو در آن است و به آنچه که از اسماء عظمای تو در آن است از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و برای خاندان محمد، پیروان و محبان آنها و من گشایش حاصل کن و درهای آسمان را برای دعای من بگشای و آن را در علیین بالا ببر و در این روز و این ساعت به فرج من و اعطای آرزو و درخواستم در دنیا و آخرت اذن بده ای کسی که هیچ کس جز او نمیداند که او و قدرت او چگونه است، ای کسی که هوا را با آسمان مسدود کرد و زمین را برآب فشرد و نیکوترین نامها را برای خود برگزید، ای کسی که خود را با نامی نامید که حاجت هرکسی که آن را صدا کند به وسیله آن برآورده میکند به حق آن اسم از تو میخواهم که برای من شفیعی قویتر از او نیست که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و حاجتهایم را برآورده کنی و به محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین، علی بن حسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد و حسن بن علی و حجت منتظر به اذن تو که صلوات، سلام، رحمت و برکات تو برآنان باد، صدایم را به گوششان برسانی تا برای من نزد تو شفاعت کنند و آنان را درباره من شفیع گردانی و به حق لا إله إلا انت مرا ناکام بازنگردانی. و حاجتهایت را می خواهی که ان شاء الله تعالی برآورده میشود.
توضیح
الغراء یعنی سفید نورانی و میمون مبارک که برگرفته از غره الغرس است یا شریفه کریمه است و زهراء یعنی سفید روشن.(1)
جزری(2)
گوید: فاطمه علیها السلام به جهت انقطاعش از زنان زمانش
ص: 201
عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَعْصُومَةُ الْمَظْلُومَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الطَّاهِرَةُ الْمُطَهَّرَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَغْصُوبَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْغَرَّاءُ الزَّهْرَاءُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکِ یَا مَوْلَاتِی وَ بِنْتَ مَوْلَایَ وَ عَلَی رُوحِکِ وَ بَدَنِکِ أَشْهَدُ أَنَّکِ مَضَیْتِ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکِ وَ أَنَّ مَنْ سَرَّکِ فَقَدْ سَرَّ اللَّهَ وَ مَنْ جَفَاکِ فَقَدْ جَفَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ آذَاکِ فَقَدْ آذَی رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ وَصَلَکِ فَقَدْ وَصَلَ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ قَطَعَکِ فَقَدْ قَطَعَ رَسُولَ اللَّهِ لِأَنَّکِ بَضْعَةٌ مِنْهُ وَ رُوحُهُ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْهِ کَمَا قَالَ عَلَیْهِ أَفْضَلُ الصَّلَاةِ وَ أَکْمَلُ السَّلَامِ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاکِ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاکِ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکِ أَنَا یَا مَوْلَاتِی بِکِ وَ بِأَبِیکِ وَ بَعْلِکِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکِ مُوقِنٌ وَ بِوَلَایَتِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ لِطَاعَتِهِمْ مُلْتَزِمٌ أَشْهَدُ أَنَّ الدِّینَ دِینُهُمْ الْحُکْمَ حُکْمُهُمْ وَ هُمْ قَدْ بَلَّغُوا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَوْا إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ لَا تَأْخُذُهُمْ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ وَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکِ وَ عَلَی أَبِیکِ وَ بَعْلِکِ وَ ذُرِّیَّتِکِ الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ صَلِّ عَلَی الْبَتُولِ الطَّاهِرَةِ الصِّدِّیقَةِ الْمَعْصُومَةِ التَّقِیَّةِ النَّقِیَّةِ الرَّضِیَّةِ الْمَرْضِیَّةِ الزَّکِیَّةِ الرَّشِیدَةِ الْمَظْلُومَةِ الْمَقْهُورَةِ الْمَغْصُوبَةِ حَقُّهَا الْمَمْنُوعَةِ إِرْثُهَا الْمَکْسُورِ ضِلْعُهَا الْمَظْلُومِ بَعْلُهَا الْمَقْتُولِ وَلَدُهَا فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ بَضْعَةِ لَحْمِهِ وَ صَمِیمِ قَلْبِهِ وَ فِلْذَةِ کَبِدِهِ وَ النُّخْبَةِ مِنْکَ لَهُ وَ التُّحْفَةِ خَصَصْتَ بِهَا وَصِیَّهُ وَ حَبِیبَةِ الْمُصْطَفَی وَ قَرِینَةِ الْمُرْتَضَی وَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ وَ مُبَشَّرَةِ الْأَوْلِیَاءِ حَلِیفَةِ الْوَرَعِ وَ الزُّهْدِ وَ تُفَّاحَةِ الْفِرْدَوْسِ وَ الْخُلْدِ الَّتِی شَرَّفْتَ مَوْلِدَهَا بِنِسَاءِ الْجَنَّةِ وَ سَلَلْتَ مِنْهَا أَنْوَارَ الْأَئِمَّةِ وَ أَرْخَیْتَ دُونَهَا حِجَابَ النُّبُوَّةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهَا صَلَاةً تَزِیدُ فِی مَحَلِّهَا عِنْدَکَ وَ شَرَفِهَا لَدَیْکَ وَ مَنْزِلَتِهَا مِنْ رِضَاکَ وَ بَلِّغْهَا مِنَّا تَحِیَّةً وَ سَلَاماً وَ آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ فِی حُبِّهَا فَضْلًا وَ إِحْسَاناً وَ رَحْمَةً وَ غُفْرَاناً إِنَّکَ ذُو الْعَفْوِ الْکَرِیمِ.
ثُمَّ تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُصَلِّی صَلَاتَهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا فَافْعَلْ وَ هِیَ رَکْعَتَانِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ سِتِّینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ- وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ بِالْحَمْدِ وَ سُورَةِ الْإِخْلَاصِ وَ الْحَمْدِ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ.
ص: 200
از نظر فضیلت، دین و حسن و گفته شده به جهت انقطاعش از دنیا به سوی خداوند متعال بتول نامیده شده است.
فیروزآبادی(1)
گوید: صمیم استخوانی است که قوام عضو با آن است و مغز یک چیز و بهترین آن است و رجل صحیم یعنی خالص، الفلذه با کسره قطعهای از جگر است و النخبه با ضمه و بر وزن همزه یعنی برگزیده .
این سخن «و مبشره الأولیاء» بر بنای اسم مفعول یعنی کسی که خداوند او را به دوستان بشارت داده است و بر بنای فاعل نیز محتمل است زیرا او دوستان و دوستدارانش را در دنیا و آخرت به نجات از آتش بشارت میداد و به این جهت فاطمه نامیده شده است. حلیفة الورع با حاء است و حلیف دوستی است که با دوستش پیمان میبندد که به او نیرنگ نزند کنایه از همراهی او با آن دو و عدم جداییاش از آن دو خصلت است. و ارخاء الستر افکندن پرده است و این کنایه از نزول وحی در منزل او و مطلع بودن بر اسرار نبوت است. پرکردن هوا با آسمان کنایه از احاطه کردن آسمان با آن است. این سخن او کبس الأرض علی الماء گفته میشود: کبس البئر و النهر یعنی چاه و رود را با خاک پر کرد و معنا این است که او زمین را با وجود اینکه بر روی آب است از پراکندگی جمع و حفاظت کرد یا اینکه خداوند متعال به وسیله آن تجاوز آب و ضرر آن را از او دفع کرد و دریا نهری بود که با خاک پوشانده شده است.
میگویم
زیارت او در اوقات و ساعات شریف و زمانهای خاص او بهتر و مناسبتراست مانند روز ولادتش که بیستم یا دهم از جمادی الثانی است و روز وفاتش که سوم جمادی الثانی یا بیست و یکم رجب بر اساس قول ابن عباس است و روز ازدواجش با امیرمؤمنان که نیمه رجب یا اول ذی حجه یا ششم آن است و شب زفافش که نوزدهم ذی حجه یا بیست و یکم محرم است و همچنین سایر روزهایی است که کرامت و فضیلتی برای او در آن روز روشن گردید نظیر روز مباهله که گذشت، روز نزول هل أتی که بیست و پنجم ذی حجه است و امثال آنها که ذکرش به طول میانجامد و در ابواب تاریخ او بیان شد .
ص: 202
فَإِذَا سَلَّمْتَ قُلْتَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ وَ بِأَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْعَظِیمِ عَلَیْهِمْ الَّذِی لَا یَعْلَمُ کُنْهَهُ سِوَاکَ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مَنْ حَقُّهُ عِنْدَکَ عَظِیمٌ وَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی الَّتِی أَمَرْتَنِی أَنْ أَدْعُوَکَ بِهَا وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الَّذِی أَمَرْتَ بِهِ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یَدْعُوَ بِهِ الطَّیْرَ فَأَجَابَتْهُ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی قُلْتَ لِلنَّارِ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ فَکَانَتْ بَرْداً وَ بِأَحَبِّ الْأَسْمَاءِ إِلَیْکَ وَ أَشْرَفِهَا وَ أَعْظَمِهَا لَدَیْکَ وَ أَسْرَعِهَا إِجَابَةً وَ أَنْجَحِهَا طَلِبَةً وَ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ مُسْتَحِقُّهُ وَ مُسْتَوْجِبُهُ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَتَضَرَّعُ وَ أُلِحُّ عَلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکُتُبِکَ الَّتِی أَنْزَلْتَهَا عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ فَإِنَّ فِیهَا اسْمَکَ الْأَعْظَمَ وَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَسْمَائِکَ الْعُظْمَی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ عَنِّی وَ تُفَتِّحَ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لِدُعَائِی وَ تَرْفَعَهُ فِی عِلِّیِّینَ وَ تَأْذَنَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ بِفَرَجِی وَ إِعْطَاءِ أَمَلِی وَ سُؤْلِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ کَیْفَ هُوَ وَ قُدْرَتَهُ إِلَّا هُوَ یَا مَنْ سَدَّ الْهَوَاءَ بِالسَّمَاءِ وَ کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَی الْمَاءِ وَ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الْأَسْمَاءِ یَا مَنْ سَمَّی نَفْسَهُ بِالاسْمِ الَّذِی یُقْضَی بِهِ حَاجَةُ مَنْ یَدْعُوهُ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ ذَلِکَ الِاسْمِ فَلَا شَفِیعَ أَقْوَی لِی مِنْهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ فِی حَوَائِجِی وَ تَسْمَعَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ- وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ الْحُجَّةِ الْمُنْتَظَرِ لِإِذْنِکَ صَلَوَاتُکَ وَ سَلَامُکَ وَ رَحْمَتُکَ وَ بَرَکَاتُکَ عَلَیْهِمْ صَوْتِی لِیَشْفَعُوا لِی إِلَیْکَ وَ تُشَفِّعَهُمْ فِیَّ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ تَسْأَلُ حَوَائِجَکَ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
الغراء البیضاء المنورة و المیمونة المبارکة مأخوذة من غرة الفرس أو الشریفة الکریمة و الزهراء البیضاء المنیرة.
و قال الجزری (2) سمیت فاطمة علیها السلام البتول لانقطاعها عن نساء زمانها
ص: 201
باب ششم : زیارت ائمه علیهم السلام در بقیع
روایات
روایت1.
کامل الزیارات: عمرو بن هاشم از مردی از اصحاب ما از یکی از ائمه علیهم السلام روایت کرد: زمانی که به قبور ائمه در بقیع آمدی نزد آنان بایست و قبر را در مقابلت قرار بده و بگو سلام: بر شما اهل تقوا، سلام بر شما ای حجت های بر اهل دنیا، سلام بر شما ای قائمان به عدالت در میان خلائق، سلام بر شما ای اهل خلوص، سلام بر شما ای خاندان رسول الله، سلام بر شما ای اهل نجوی، گواهی میدهم که شما ابلاغ کردید، خلوص ورزیدید و در راه ذات خدا صبر پیشه کردید، تکذیب شدید و بر شما بدی شد و بخشیدید، گواهی میدهم که شما ائمه رشدیافته هدایتشده هستید و طاعتتان واجب، کلامتان صدق است و شما دعوت کردید و اجابت نشدید، امر کردید و اطاعت نشدید و شما ستونهای دین و ارکان زمین هستید پیوسته (حتی در عالم ارواح و پیش از خلق جهان) منظور نظر التفات الهی بودید، شما را از صلب هر مرد مطهر بیرون میکشد و به رحم زنان مطهر منتقل میسازد جاهلیت جاهلان شما را آلوده نکرد و فتنههای امیال و هواها در شما شریک نشد، نیکو شدید و رویشگاهتان نیکو شد، صاحب دین به وسیله شما بر ما لطف کرد و شما را در خانههایی قرار داد که خداوند اذن داد که بالا برود و نامش در آن ذکر شود «بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُه» و درود ما بر شما را، رحمتی برای ما و کفارهای برای گناهان ما قرار داد زیرا خداوند شما را برای ما برگزید و آفرینش ما را با آنچه که درخصوص ولایت شما بر ما منت نهاد نیکو کرد و ما در نزد او به علم شما نامیده شده (مکتوب) بودیم که به تصدیقمان بر شما معترف هستیم و این مکان کسی است که زیادهروی و خطا کرد و خوار شد و به گناهش اقرار کرد و با ایستادنش خلاصی را امید کرد و امید بست که به وسیله شما نجاتدهنده هلاک شوندگان از هلاکت، نجاتش بدهد پس شفیعان من باشید که آنگاه که اهل دنیا از شما رویگردان شدند و آیات خدا را به ریشخند گرفتند و ازآن تکبر ورزیدند من به سوی شما آمدهام. ای کسی که او قائمی است که دچار غفلت نمیشود، دائمی است که سرگرم نمیشود و احاطهکننده همه چیز است منت از آن توست به سبب آنچه که توفیقم دادی و امامانم را به من شناساندی و به سبب آنچه که مرا بر آن مقیم کرد، آنگاه که بندگانت از آن منحرف شدند و از شناختش جهل ورزیدند و حقش را حقیر شمردند و به غیر آن تمایل یافتند پس منت از آن توست بر من و بر اقوامی که آنان را به آنچه که مرا به آن مخصوص کردی مخصوص گردانیدی، حمد از آن توست آنگاه که در نزد تو در این مقامم مذکور مکتوب باشم پس مرا از آنچه که امید کردم محروم نکن و در آنچه که دعا کردم ص: 203
فضلا و دینا و حسنا و قیل لانقطاعها عن الدنیا إلی الله تعالی.
و قال الفیروزآبادی (1) الصمیم العظم الذی به قوام العضو و بنک الشی ء و خالصه و رجل صمیم محض و الفلذة بالکسر القطعة من الکبد و النخبة بالضم و کهمزة المختار.
قوله و مبشرة الأولیاء علی بناء اسم المفعول أی التی بشر الله الأولیاء بها و یحتمل بناء اسم الفاعل لأنها تبشر أولیاءها و أحباءها فی الدنیا و الآخرة بالنجاة من النار و لذا سمیت علیها السلام بفاطمة قوله حلیفة الورع بالحاء المهملة الحلیف الصدیق یحلف لصاحبه أن لا یغدر به کنایة عن ملازمتها لهما و عدم مفارقتها عنهما و إرخاء الستر إسداله و هی کنایة عن نزول الوحی فی بیتها و کونها مطلعة علی أسرار النبوة و سد الهواء بالسماء کنایة عن إحاطة السماء بها قوله کبس الأرض علی الماء یقال کبس البئر و النهر أی طمها بالتراب و المعنی أنه جمعها و حفظها عن التفرق مع کونها علی الماء أو أنه تعالی بها دفع عنها عادیة الماء و ضررها فکان البحر نهر طم بالتراب.
زیارتها علیها السلام فی الأوقات و الساعات الشریفة و الأزمان المختصة بها أفضل و أنسب کیوم ولادتها و هو العشرون من جمادی الثانیة أو العاشر منه علی قول و یوم وفاتها و هو ثالث جمادی الثانیة أو الحادی و العشرون من رجب علی قول ابن عباس و یوم تزویجها بأمیر المؤمنین علیه السلام و هو نصف رجب أو أول ذی الحجة أو السادس منه و لیلة زفافها و هی تسع عشرة من ذی الحجة أو الحادیة و العشرون من المحرم و کذا سائر الأیام التی ظهر لها فیها کرامة و فضیلة کیوم المباهلة و قد مر و یوم نزول هل أتی و هو الخامس و العشرون من ذی الحجة و غیرهما مما یطول ذکرها و قد مرت فی أبواب تاریخها.
ص: 202
ناکامم نگردان به حرمت محمد و خاندان مطهر او، و درود خدا بر محمد و خاندان محمد باد سپس با هرچه دوست داشتی برای خودت دعا کن.(1)
توضیح
این سخن امام علیه السلام اهل النجوی یعنی با خدا مناجات میکنید و او با شما مناجات میکند یا اینکه اسراری که خداوند با رسولش نجوا کرد نزد شماست. و این کلامش «لم تزالوا بعین الله» یعنی نگاه شده به دیده عنایت و لطف او، و لم تدنسکم الجاهلیة الجهلاء «جهلاء» تأکید است مانند یوم الیوم و معنی این است که درصلب مردی مشرک و رحم زنی مشرک جای نگرفتید.
این سخن امام علیه السلام «و لم تشرک فیکم فتن الاهواء» یعنی در میان پدرانشان اهل هواهای باطل وجود ندارد، یعنی چنین نبودند بلکه بر حق و دین درست بودند یا اینکه مقصود خلوص نسب ایشان از شبهه است (اولاد حرام یا زنازاده نبودند) یا اینکه در اعتقادات و اعمالشان فتنههای هوا و بدعت شریک نشد، این کلام امام «و کنا عنده مسمین بعلمکم» یعنی ما نزد خداوند متعال مکتوب مسمی بودیم که ما به شما آگاه و به امامت شما معترف هستیم که از نوع اضافه مصدر به مفعول است یا اینکه ما مکتوب شده بودیم که ما از حاملان علم شما هستیم یا اینکه درحالیکه به علم شما متلبس هستیم و شما ما را به آن میشناسید یا به سبب اینکه شما شناختهترین حق هستید و خداوند ما را به این شریف گردانید که قبل از آفرینشمان ولایت شما را بر ما ذکر کرد و در الفقیه آمده است: و نزد او به فضیلت شما معترف و به تصدیقمان بر شما مُقرّ بودیم و در المصباح آمده است: نزد او به علم شما مسمی به فضل شما مقر و به تصدیقمان بر شما معترف بودیم و در کافی آمده است و نزد او به فضیلت شما مسمی (نامیده شده) و به تصدیق کردن شما معترف بودیم.
و در تهذیب آمده است: و نزد او به علم شما و به فضیلت شما مسمی بودیم سپس صحیحتر این است که به جای معترفین معروفین باشد چنانکه در زیاره جامعه خواهد آمد و بر اساس این تقدیرات محتمل است که مسمین از ریشه سمو به معنی رفعت باشد.
و در الکافی آمده است: مرا به آنچه که بر آن امینم دانستی آگاه کردی و در بعضی نسخههای تهذیب آمده است و مرا آگاه کردی پس برآن استوارم گردان و در برخی دیگر از آنها آمده است: مرا به آنچه که بر آن استوارم کردی آگاه کن. و در الکافی و غیر آن ضمیر در عنهم، معرفتهم، بحقهم و سواهم جمع است.
و در تهذیب بعد از پایان خبر گوید: سپس هشت رکعت میخوانی.
ص: 204
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ هَاشِمٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمْ علیهم السلام قَالَ: إِذَا أَتَیْتَ الْقُبُورَ بِالْبَقِیعِ قُبُورَ الْأَئِمَّةِ فَقِفْ عِنْدَهُمْ وَ اجْعَلِ الْقَبْرَ بَیْنَ یَدَیْکَ ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ التَّقْوَی السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْحُجَجُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْقُوَّامُ فِی الْبَرِیَّةِ بِالْقِسْطِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الصَّفْوَةِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ آلَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ النَّجْوَی أَشْهَدُ أَنَّکُمْ قَدْ بَلَّغْتُمْ وَ نَصَحْتُمْ وَ صَبَرْتُمْ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ کُذِّبْتُمْ وَ أُسِی ءَ إِلَیْکُمْ فَغَفَرْتُمْ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمُهْتَدُونَ وَ أَنَّ طَاعَتَکُمْ مَفْرُوضَةٌ وَ أَنَّ قَوْلَکُمُ الصِّدْقُ وَ أَنَّکُمْ دَعَوْتُمْ فَلَمْ تُجَابُوا وَ أَمَرْتُمْ فَلَمْ تُطَاعُوا وَ أَنَّکُمْ دَعَائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکَانُ الْأَرْضِ لَنْ تَزَالُوا بِعَیْنِ اللَّهِ یَنْسَخُکُمْ مِنْ أَصْلَابِ کُلِّ مُطَهَّرٍ وَ یَنْقُلُکُمْ مِنْ أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ لَمْ تُدَنِّسْکُمُ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ وَ لَمْ تَشْرَکْ فِیکُمْ فِتَنُ الْأَهْوَاءِ طِبْتُمْ وَ طَابَ مَنْبِتُکُمْ مَنَّ بِکُمْ عَلَیْنَا دَیَّانُ الدِّینِ فَجَعَلَکُمْ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلَاتَنَا عَلَیْکُمْ رَحْمَةً لَنَا وَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا إِذِ اخْتَارَکُمُ اللَّهُ لَنَا وَ طَیَّبَ خَلْقَنَا بِمَا مَنَّ عَلَیْنَا مِنْ وَلَایَتِکُمْ وَ کُنَّا عِنْدَهُ مُسَمَّیْنَ بِعِلْمِکُمْ مُعْتَرِفِینَ بِتَصْدِیقِنَا إِیَّاکُمْ وَ هَذَا مَکَانُ مَنْ أَسْرَفَ وَ أَخْطَأَ وَ اسْتَکَانَ وَ أَقَرَّ بِمَا جَنَی وَ رَجَا بِمَقَامِهِ الْخَلَاصَ وَ أَنْ یَسْتَنْقِذَهُ بِکُمْ مُسْتَنْقِذُ الْهَلْکَی مِنَ الرَّدَی فَکُونُوا لِی شُفَعَاءَ فَقَدْ وَفَدْتُ إِلَیْکُمْ إِذْ رَغِبَ عَنْکُمْ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ اتَّخَذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْهَا یَا مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا یَسْهُو وَ دَائِمٌ لَا یَلْهُو وَ مُحِیطٌ بِکُلِّ شَیْ ءٍ لَکَ الْمَنُّ بِمَا وَفَّقْتَنِی وَ عَرَّفْتَنِی أَئِمَّتِی وَ بِمَا أَقَمْتَنِی عَلَیْهِ إِذْ صَدَّ عَنْهُ عِبَادُکَ وَ جَهِلُوا مَعْرِفَتَهُ وَ اسْتَخَفُّوا بِحَقِّهِ وَ مَالُوا إِلَی سِوَاهُ فَکَانَتِ الْمِنَّةُ مِنْکَ عَلَیَّ مَعَ أَقْوَامٍ خَصَصْتَهُمْ بِمَا خَصَصْتَنِی بِهِ فَلَکَ الْحَمْدُ إِذْ کُنْتُ عِنْدَکَ فِی مَقَامِی هَذَا مَذْکُوراً مَکْتُوباً فَلَا تَحْرِمْنِی مَا رَجَوْتُ
ص: 203
و در مزار کبیر بعد از این کلامش و از آن تکبر ورزیدند آمده است سپس سرت را بلند میکنی و میگویی ای کسی که او قائم است.
روایت2.
کامل الزیارات: عمر بن یزید بیاع سامری گوید: محمد بن حنفیه بر سر قبر حسن بن علی علیه السلام میآمد و میگفت: سلام بر تو ای باقیمانده از مؤمنان و پسر اولین مسلمانان و چگونه به این وصف نباشی درحالیکه تو از سلاله هدایت، همپیمان تقوا، پنجمین اهل کساء هستی، دست رحمت تو را تغذیه نمود و در حجر اسلام پرورش یافتی و از سینه ایمان شیرخوردی و در زندگی و مرگ نیکو شدی جز اینکه نفسها به فراق تو غیر نیکو شد و در زندگی برای تو شریکی نیست، خداوند تو را رحمت کند. سپس به حسین روی میکرد و میگفت: یا ابا عبدالله، پس برابو محمد سلام باد.(1)
توضیح
این سخن او یا بقیه المؤمنین یعنی ای کسی که از مؤمنان کامل باقی ماند یعنی ای باقی مانده بعد از جد و پدرش علیه السلام یا ای کسی که با صلح مؤمنان را باقی گذاشت و آنها را در معرض کشتار قرار نداد چنانکه خداوند فرمود: «أُوْلُواْ بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأَرْضِ» {پس چرا از نسلهای پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند} و این بهتر است. السلیل یعنی فرزند؛ یعنی به جهت کثرت اتصافت به هدایت گویی هدایت فرزند توست یا تو فرزند منسوب به هدایت هستی از زمان ولادت تا وفات، و همپیمان تقوا بودن او کنایه از ملازمت او با تقوا و عدم جدایی این دو از یکدیگر است زیرا هم پیمان همراهش را رها نمیکند و در هیچ حالی از او جدا نمیشود و این کلام او «غذتک» جایز است که با تخفیف و تشدید باشد.
روایت3.
میگویم: شیخ در التهذیب این زیارت را از ابن قولویه روایت کرد و در آخر آن ذکر کرده: سپس به حسین علیه السلام روی میکرد و میگفت: سلام بر تو ای ابا عبدالله و بر ابو محمد سلام باد، سپس وداع با ابو محمد حسن بن علی علیه السلام: بر سر قبر او مانند ایستادنت به هنگام زیارتش میایستی و میگویی: سلام بر تو ای پسر رسول خدا، سلام بر تو ای مولای من، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، تو را به خدا میسپارم و از تو طلب مراقبت دارم و بر تو سلام میکنم، به خدا، به رسول و به آنچه که آوردی و بر آن رهنمون شدی ایمان آوردیم. بارخدایا ما را به همراه شاهدان بنویس سپس حاجتت را میخواهی و میخواهی که این را آخرین وعده تو قرار ندهد و هرچه خواستی دعا کن.
ص: 205
وَ لَا تُخَیِّبْنِی فِیمَا دَعَوْتُ بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- ثُمَّ ادْعُ لِنَفْسِکَ بِمَا أَحْبَبْتَ (1).
قوله علیه السلام أهل النجوی أی تناجون الله و یناجیکم أو عندکم الأسرار التی ناجی الله بها رسوله قوله علیه السلام لم تزالوا بعین الله أی منظورین بعین عنایته و لطفه قوله و لم تدنسکم الجاهلیة الجهلاء الجهلاء تأکید کیوم أیوم و المعنی لم تسکنوا فی صلب مشرک و لا رحم مشرکة.
قوله علیه السلام و لم تشرک فیکم فتن الأهواء أی لم یصادفکم فی آبائکم أهل الأهواء الباطلة أی لم یکونوا کذلک بل کانوا علی الحق و الدین القویم أو المراد خلوص نسبهم عن الشبهة أو أنه لم تشرک فی عقائدکم و أعمالکم فتن الأهواء و البدع قوله علیه السلام و کنا عنده مسمین بعلمکم أی کنا عنده تعالی مکتوبین مسمین أنا عالمون بکم معترفون بإمامتکم فیکون من قبیل إضافة المصدر إلی المفعول أو مسمین بأنا من حملة علمکم أو حال کوننا متلبسین بعلمکم و أنتم تعرفوننا بذلک أو بسبب أنکم أعلم الحق شرفنا الله تعالی بأن ذکرنا عنده قبل خلقنا بولایتکم و فی الفقیه و کنا عنده بفضلکم معترفین و بتصدیقنا إیاکم مقرین و فی المصباح و کنا عنده مسمین بعلمکم مقرین بفضلکم معترفین بتصدیقنا إیاکم و فی الکافی و کنا عنده مسمین بفضلکم معترفین بتصدیقنا إیاکم.
و فی التهذیب و کنا عنده مسمین بعلمکم و بفضلکم ثم الأصوب أن یکون معروفین بدل معترفین کما سیأتی فی الزیارة الجامعة و علی التقادیر یحتمل أن یکون مسمین من السمو بمعنی الرفعة.
و فی الکافی و عرفتنی بما ائتمنتنی علیه و فی بعض نسخ التهذیب و عرفتنی فأثبتنی علیه و فی بعضها بما ثبتنی علیه.
و فی الکافی و غیره ضمیر الجمع فی عنهم و معرفتهم و بحقهم و سواهم.
و فی التهذیب قال بعد تمام الخبر ثم تصلی ثمان رکعات إن شاء الله
ص: 204
روایت4.
مصباح الزائر: زمانی که قصد زیارت حسن بن علی علیه السلام را داشتی غسل کن و بقیع را قصد کن و بر در ورودی بایست و با یکی از مواردی که ذکر کردیم و در خصوص اذن از امثال او علیه السلام ذکر میکنیم طلب اذن کن سپس وارد شو و بر مرقد مقدس او بایست و بگو: سلام بر تو ای بقیه مؤمنان و مشابه آنچه گذشت را بیان کرد.(1)
میگویم
و زیارت نخست جامع بین آنها را چنانکه ذکر کردیم ذکر کرد با این تفاوت که او غسل و طلب اذن را ذکر کرده است.
روایت5.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: کنار مرقد علی بن حسین علیه السلام هرچه دوست داشتی میگویی.(2)
روایت6.
مصباح الزائر: و زمانی که قصد وداع آنان را داری بگو: سلام بر ائمه هدایت، و رحمت و برکات خدا بر شما باد، شما را به خدا میسپارم و بر شما سلام میکنم، ما به خدا، به رسول، به آنچه که آوردید و بر آن رهنمون شدید ایمان آوردیم. بارخدایا ما را همراه شاهدان بنویس سپس خدا را بسیار بخوان و از او بخواه که این را آخرین وعده از زیارت آنها قرار ندهد.
و اگر قصد بسط در زیارت آنها و بر آوردن حاجت از اهداء تحیت به آنها را داشتی زیارات جامعی که خواهد آمد بر تو باد.(3)
روایت7.
المصباح کفعمی: در زیارت ائمه بقیع، بعد از اینکه قبر را مقابلت قرار میدهی و غسل کرده ای میگویی: سلام برشما ای خزانهداران علم خدا، حافظان سر او، ترجمان وحی او، ای پسران رسول الله به سوی شما آمدم درحالیکه به حق شما آگاه، به شأن شما مطلع، با دشمنان شما دشمن و با دوستان شما دوست هستم، پدر و مادرم فدای شما، درود خدا بر جان و تن شما باد. بارخدایا من آخرین آنها را ولی میگیرم چنانکه اولین آنها را ولی میگیرم، و از هر همدمی جز آنها برائت میجویم، به خدا ایمان آوردم و جبت، طاغوت، لات، عزی و هر شریکی غیر از خدا که خوانده میشود را تکفیرکردم، و در وداع با آنها میگویی: سلام بر شما ای ائمه هدایت و رحمت و برکات خدا بر شما باد. شما را به خدا میسپارم و بر شما سلام میکنم، به خدا، رسول، آنچه آوردید و به آن رهنمون شدید ایمان آوردیم بارخدایا ما را به همراه شاهدان بنویس و این را آخرین
ص: 206
تعالی و فی المزار الکبیر بعد قوله و استکبروا عنها ثم ترفع رأسک و تقول یا من هو قائم.
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ابْنُ الْحَنَفِیَّةِ یَأْتِی قَبْرَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَیَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنَ أَوَّلِ
الْمُسْلِمِینَ وَ کَیْفَ لَا تَکُونُ کَذَلِکَ وَ أَنْتَ سَلِیلُ الْهُدَی وَ حَلِیفُ التُّقَی وَ خَامِسُ أَهْلِ الْکِسَاءِ وَ غَذَّتْکَ یَدُ الرَّحْمَةِ وَ رُبِّیتَ فِی حَجْرِ الْإِسْلَامِ وَ رَضَعْتَ مِنْ ثَدْیِ الْإِیمَانِ فَطِبْتَ حَیّاً وَ طِبْتَ مَیِّتاً غَیْرَ أَنَّ الْأَنْفُسَ غَیْرُ طَیِّبَةٍ بِفِرَاقِکَ وَ لَا شَارِکَةٍ فِی الْحَیَاةِ لَکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ- ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْحُسَیْنِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَعَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ السَّلَامُ (1).
قوله علیه السلام یا بقیة المؤمنین أی من بقی من المؤمنین الکاملین أی الباقی بعد جده و أبیه صلوات الله علیهم أو من أبقی علی المؤمنین بالصلح و لم یعرضهم للقتل کما قال تعالی أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ و هذا أظهر و السلیل الولد أی لکثرة اتصافک بالهدی کأنه ولدک أو أنت المولود المنسوب إلی الهدی من حین الولادة إلی الوفاة و کونه حلیف التقی کنایة عن ملازمته للتقوی و عدم انفکاک کل منهما عن الآخر فإن الحلیف لا یخذل قرینه و لا یفارقه فی حال و قوله غذتک یجوز بالتخفیف و التشدید.
أَقُولُ، رَوَی الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ هَذِهِ الزِّیَارَةَ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ وَ ذَکَرَ فِی آخِرِهَا: ثُمَّ یَلْتَفِتُ إِلَی الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَیَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ السَّلَامُ ثُمَّ قَالَ وَدَاعُ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام تَقِفُ عَلَی قَبْرِهِ کَوُقُوفِکَ عَلَیْهِ عِنْدَ الزِّیَارَةِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ اکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ ثُمَّ تَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَتَکَ وَ أَنْ لَا یَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْکَ وَ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
ص: 205
عهد از زیارت آنها قرار نده و سلام، رحمت و برکات خدا برآنان باد.(1)
روایت8.
میگویم: در نسخهای قدیمی از تألیفات اصحابمان زیارتی برای آنان علیهم السلام یافتم که آن را آنگونه که یافتم آوردم، گوید: نیت زیارت آنها را خاشعانه برای خداوند متعال حاضر میکنی. سپس درحالیکه زائر همه هستی میگویی: سلام بر شما ای ائمه مؤمنان، سروران متقیان، بزرگان صدیقان، امیران صالحان، رهبران نیکوکاران، پرچمهای هدایتیافتگان، انوار عارفان، وارثان انبیا، برگزیده برگزیدگان، بهترین تقواپیشگان، بندگان رحمن، شرکای فرقان، طریق ایمان، معادن حقایق و شفیعان خلائق، و رحمت و برکات خداوند بر شما باد. گواهی میدهم که شما دروازههای نعمتهای خداوند هستید که بر خلائق گشوده و پرچمهایی هستید که برای ارشاد خلائقش سرشت و موازینی که برای تهذیب شریعتش نصب کرد. شما کلیدهای رحمت و مغفرت او، ابرهای رضوان او، کلیدهای جنان او، حاملان فرقان او، خزانهداران علم او، حافظان سرّ او، محل فرود آمدن وحی او، معادن امر و نهی او، امانتهای نبوت و ودیعههای رسالت هستید. و در خانه شما قرآن نازل شد و از منزل شما اسلام و ایمان ظهور یافت، و آمد و شد رسولان خدا و ملائکه به سوی شماست و شما خویشان ابراهیم علیه السلام هستید که خداوند شما را برای امامت پسندید، برای خلافت برگزید و از گناهان محفوظتان داشت و از عیوب مبرایتان کرد و از آلودگی پاکتان کرد و شما را در نوع و جنس برتری داد و با نور، هدایت، علم، پارسایی، بردباری، عقل، آرامش، وقار، خشیت، استغفار، حکمت، آثار، تقوی، عفاف، رضا، کفاف، دلهای پاک، نفسهای والا، چهرههای روشنگر، اصل والا، نسب پاک، نورهای درخشان پیوندخورده و احکام مقرون بر جهانیان برگزید. با آیات گرامیتان داشت، با بینات تأییدتان کرد با حجتهای بالغ و ادله واضح تحکیمتان کرد و به سخنان راستین، مثلهای ناطق، اندرزهای شفابخش و حکمهای بالغ مخصوصتان گردانید و حکم کتاب را ارثتان قرار داد، فصل خطاب را به شما عطا کرد و به راههای درستی هدایتتان کرد و علم مرگها، بلاها، خفایای نهفته، معالم تنزیل، حد فاصلههای تأویل، میراث انبیاء را به شما سپرد نظیر تابوت حکمت، جامه زیرین خلیل، عصای کلیم، جامه بلند داود، انگشتر ملک، ص: 207
صبا، [مصباح الزائر]: إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَةَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَاغْتَسِلْ وَ اقْصِدِ الْبَقِیعَ وَ قِفْ عَلَی بَابِ الدُّخُولِ وَ اسْتَأْذِنْ بِبَعْضِ مَا ذَکَرْنَاهُ وَ نَذْکُرُهُ مِنَ الْإِذْنِ مِنْ أَمْثَالِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ ادْخُلْ وَ قِفْ عَلَی قَبْرِهِ الْمُقَدَّسِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَاقَ مِثْلَ مَا مَرَّ(1).
و ذکر الزیارة الأولی الجامعة بینهم کما ذکرنا إلا أنه ذکر الغسل و الاستئذان.
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ غَیْرُهُ رَحِمَهُمُ اللَّهُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَقُولُ عِنْدَ قَبْرِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مَا أَحْبَبْتَ (2).
صبا، [مصباح الزائر]: فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُمْ علیهم السلام فَقُلِ السَّلَامُ عَلَی أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتُمْ بِهِ وَ دَلَلْتُمْ عَلَیْهِ اللَّهُمَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ- ثُمَّ ادْعُ اللَّهَ کَثِیراً وَ سَلْهُ أَنْ لَا یَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِهِمْ.
و إن أردت البسط فی زیارتهم صلوات الله علیهم و قضاء الوطر من إهداء التحیة إلیهم فعلیک بما سیأتی من الزیارات الجامعة(3).
کف، [المصباح للکفعمی]: تَقُولُ فِی زِیَارَةِ أَئِمَّةِ الْبَقِیعِ علیهم السلام بَعْدَ أَنْ تَجْعَلَ الْقَبْرَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنْتَ عَلَی غُسْلٍ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا خُزَّانَ عِلْمِ اللَّهِ وَ حَفَظَةَ سِرِّهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ أَتَیْتُکُمْ یَا بَنِی رَسُولِ اللَّهِ عَارِفاً بِحَقِّکُمْ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکُمْ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکُمْ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکُمْ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی صَلَّی اللَّهُ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَبْدَانِکُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَلَّی آخِرَهُمْ کَمَا تَوَلَّیْتُ أَوَّلَهُمْ وَ أَبْرَأُ مِنْ کُلِّ وَلِیجَةٍ دُونَهُمْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ کُلِّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ تَقُولُ فِی وَدَاعِهِمْ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَئِمَّةَ الْهُدَی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتُمْ بِهِ وَ دَلَلْتُمْ عَلَیْهِ اللَّهُمَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ
ص: 206
فضیلت مصطفی، شمشیر مرتضی، علم غیب عظیم، ارث قدیم. برای شما در قرآن مثلهایی زد و به بلا آزمودتان. و شما را در محل نهر طالوت وارد کرد، صدقه را برشما حرام و خمس را حلال کرد، از خبیثیهای آشکار و پنهان پاکتان کرد. پس شما بندگان تکریمشده، خلفای راشد، اوصیای برگزیده، ائمه معصوم، اولیای پسندیده، علمای صادق، حکمای نافذه بیانگر، بشیران انذاردهنده شریفان فاضل، سروران متقی امرکننده به معروف و نهیکننده از منکر، متلبس به جامه بلاء، ردای تقوا، نور هدایت بر تن کرده، در خوشی و ناخوشی و هنگامه سختی صبور هستید، شما را حق زاده، صدق پرورش داده و یقین تغذیه نموده است و دین به فضل شما سخن گشود. گواهی میدهم که شما راه به سوی خداوند عزوجل، و راههای ثواب، هدایتگران به سوی خلائق او، نشانههایی در میان مخلوقات او، سفیرانی بین او و خلق او، ستونهای او در زمینش، خزانهداران او بر عملش، یاوران کلمه تقوا، علامتهای راههای هدایت، پناهگاه بندگان آنگاه که دچار اختلاف شوند، راهنمایان حق آنگاه که نزاع کنند، ستارگانی که به وسیله شما هدایت میشود و به اقوال و اعمالتان اقتدا میشود، هستید. و قرآن به فضیلت شما سخن گشود. و به ولایت شما دین و ایمان کامل شد، شما بر طریق حق هستید و هر که با شما مخالفت کند بر طریق باطل است. و خداوند اسرار غیب، تقدیرات حوادث را به دلهای شما سپرد و جز رسولان شما را توصیف نمیکند شما امینان خدا، دوستان، بندگان و برگزیدگان او، یاران توحید او، ارکان تمجید او، ستونهای تحمید او، دعوتکنندگان او به سوی دین او، پاسداران خلائق او و حافظان شرائع او هستید و من خداوندِ خالق خویش، ملائکه، انبیاء و رسولان او و شما را گواه میگیرم که من به شما مؤمن، به فضیلت شما معترف، به امامت شما معتقد، به عصمت شما مؤمن، به ولایت شما خاضع هستم و با علاقه به شما و بیزاری از دشمنان شما به خداوند سبحان تقرب میجویم، من آگاهم به اینکه خداوند جل جلاله شما را از اعمال پست پیدا و پنهان، از هر شک، ناپاکی، پستی و آلودگی پاکیزه کرد و پرچم حق را که هر که بر آن پیشی بگیرد گمراه شد و هر که از آن بازماند خوار شد، به شما عطا کرد و طاعت و دوستی شما را برهر بنده سیاه و سفیدش واجب کرد.
ص: 208
الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِهِمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (1).
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی نُسْخَةٍ قَدِیمَةٍ مِنْ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا زِیَارَةً لَهُمْ علیهم السلام فَأَوْرَدْتُهَا کَمَا وَجَدْتُهَا قَالَ: تَسْتَحْضِرُ نِیَّةَ زِیَارَتِهِمْ خَاشِعاً لِلَّهِ تَعَالَی ثُمَّ تَقُولُ زَائِراً لِلْجَمِیعِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَئِمَّةَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَادَةَ الْمُتَّقِینَ وَ کُبَرَاءَ الصِّدِّیقِینَ وَ أُمَرَاءَ الصَّالِحِینَ وَ قَادَةَ الْمُحْسِنِینَ وَ أَعْلَامَ الْمُهْتَدِینَ وَ أَنْوَارَ الْعَارِفِینَ وَ وَرَثَةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ صَفْوَةَ الْأَصْفِیَاءِ وَ خِیَرَةَ الْأَتْقِیَاءِ وَ عِبَادَ الرَّحْمَنِ وَ شُرَکَاءَ الْفُرْقَانِ وَ مَنْهَجَ الْإِیمَانِ وَ مَعَادِنَ الْحَقَائِقِ وَ شُفَعَاءَ الْخَلَائِقِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ أَبْوَابُ نِعَمِ اللَّهِ الَّتِی فَتَحَهَا عَلَی بَرِیَّتِهِ وَ الْأَعْلَامُ الَّتِی فَطَرَهَا لِإِرْشَادِ خَلِیقَتِهِ وَ الْمَوَازِینُ الَّتِی نَصَبَهَا لِتَهْذِیبِ شَرِیعَتِهِ وَ أَنَّکُمْ مَفَاتِیحُ رَحْمَتِهِ وَ مَقَالِیدُ مَغْفِرَتِهِ وَ سَحَائِبُ رِضْوَانِهِ وَ مَفَاتِیحُ جِنَانِهِ وَ حَمَلَةُ فُرْقَانِهِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِهِ وَ حَفَظَةُ سِرِّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْیِهِ وَ مَعَادِنُ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ أَمَانَاتُ النُّبُوَّةِ وَ وَدَائِعُ الرِّسَالَةِ وَ فِی بَیْتِکُمْ نَزَلَ الْقُرْآنُ وَ مِنْ دَارِکُمْ ظَهَرَ الْإِسْلَامُ وَ الْإِیمَانُ وَ إِلَیْکُمْ مُخْتَلَفُ رُسُلِ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَنْتُمْ أَهْلُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الَّذِینَ ارْتَضَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْإِمَامَةِ وَ اجْتَبَاکُمْ لِلْخِلَافَةِ وَ عَصَمَکُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَ بَرَّأَکُمْ مِنَ الْعُیُوبِ وَ طَهَّرَکُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ فَضَّلَکُمْ بِالنَّوْعِ وَ الْجِنْسِ وَ اصْطَفَاکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ بِالنُّورِ وَ الْهُدَی وَ الْعِلْمِ وَ التُّقَی وَ الْحِلْمِ وَ النُّهَی وَ السَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ وَ الْخَشْیَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ وَ الْحِکْمَةِ وَ الْآثَارِ وَ التَّقْوَی وَ الْعَفَافِ وَ الرِّضَا وَ الْکَفَافِ وَ الْقُلُوبِ الزَّاکِیَةِ وَ النُّفُوسِ الْعَالِیَةِ وَ الْأَشْخَاصِ الْمُنِیرَةِ وَ الْأَحْسَابِ الْکَبِیرَةِ وَ الْأَنْسَابِ الطَّاهِرَةِ وَ الْأَنْوَارِ الْبَاهِرَةِ الْمَوْصُولَةِ وَ الْأَحْکَامِ الْمَقْرُونَةِ وَ أَکْرَمَکُمْ بِالْآیَاتِ وَ أَیَّدَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَعَزَّکُمْ بِالْحُجَجِ الْبَالِغَةِ وَ الْأَدِلَّةِ الْوَاضِحَةِ وَ خَصَّکُمْ بِالْأَقْوَالِ الصَّادِقَةِ وَ الْأَمْثَالِ النَّاطِقَةِ وَ الْمَوَاعِظِ الشَّافِیَةِ وَ الْحِکَمِ الْبَالِغَةِ وَ وَرَّثَکُمْ عِلْمَ الْکِتَابِ وَ مَنَحَکُمْ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ أَرْشَدَکُمْ لِطُرُقِ الصَّوَابِ وَ أَوْدَعَکُمْ عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ مَکْنُونَ الْخَفَایَا وَ مَعَالِمَ التَّنْزِیلِ وَ مَفَاصِلَ التَّأْوِیلِ وَ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ کَتَابُوتِ الْحِکْمَةِ وَ شِعَارِ الْخَلِیلِ وَ مِنْسَأَةِ الْکَلِیمِ وَ سَابِغَةِ دَاوُدَ وَ خَاتَمِ الْمُلْکِ وَ
ص: 207
پس درود خداوند در جان و تن شما باد.
سپس برروی قبر خم میشوی و میگویی: سلام بر ابی محمد حسن بن علی سرور جوانان بهشتی، سلام بر ابی الحسن علی بن حسین زین العابدین، سلام بر ابی جعفر محمد بن علی شکافنده علم دین، سلام بر ابی عبدالله جعفر بن محمد صادق امین و رحمت و برکات خداوند برشما باد، پدر و مادرم فدای شما باد. از سینه ایمان شیر خوردید و در حجر اسلام پرورش یافتید و خداوند شما را بر مردم برگزید و علم کتاب را ارثتان قرار داد، فصل خطاب را به شما آموخت و میراث نبوت را در میان شما جاری کرد و چشمههای حکمت را به وسیله شما شکافت و شما را به حفظ شریعت ملزم کرد. و طاعت و دوستی شما را بر مردم واجب کرد. سلام برحسن بن علی جانشین امیرمؤمنان، امام خشنود هدایتگر، پسندیده، پرچم دین و امام متقیان، عملکننده به حق و برپادارنده عدالت، بهترین، نیکوترین، پاکترین و فزایندهترین آنچه که بر یکی از اولیاء، اصفیا و دوستانت فرستادی، درودی که رویش را با آن سفید و روحش را با آن نیکو میکنی. وصی بودن را از اجدادش لازم شد و مصیبت را از اسلام دفع کرد و زمانی که بر مؤمنان بیم فتنهها داشت به آنچه تکیه کرد، تکیه نمود و به آنچه که خداوند به او عطا کرده بود آگاه و برپادارنده دینش بود. پس بارخدایا جزای عارفان را به او ببخش و در اولینها و آخرینها بر او درود بفرست و سلام ما را به او برسان و سلام او را به ما بازگردان به رحمتت ای مهربانترین مهربانان. بارخدایا بر امام وصی، سرور خشنود، عابد امین علی بن حسین زین العابدین امام مؤمنان، وارث علم انبیا درود بفرست. بارخدایا او را به رضوان های با شرافتت و تحیات با کرامتت، برکات رشد یابندهات که اولیائت را به آن مخصوص گردانیدی مخصوص کن که او در عبادتش ابلاغ کرد و در طاعتش برای تو خلوص داشت، در رضایت تو شتاب کرد و امت را در راه هدایت تو پیش برد و در دولتش آنچه را که از حق تو بر او بود، به جای آورد و آنچه که در ولایتش بر او واجب بود را ادا نمود تا اینکه روزگارش به سرآمد و برای شیعهاش مهربان، با عامه مردمش دلسوز بود. بارخدایا سلام ما را به او برسان و سلام او را به ما بازگردان. و سلام بر او، و رحمت و برکات خداوند بر او باد. بارخدایا بر وصی شکافنده، امام طاهر، علم آشکار، محمد بن علی ابی جعفر باقر درود بفرست. بارخدایا بر ولی اجراکننده حق، سخن گوینده با صداقت درود بفرست، کسی که علم را شکافت و پنهان و آشکار آن را تبیین نمود و حقی که بر او بود را به جای آورد و امانتی که به او منتقل شد را ادا کرد. به طاعتت
ص: 209
فَضْلِ الْمُصْطَفَی وَ سَیْفِ الْمُرْتَضَی وَ الْجَفْرِ الْعَظِیمِ وَ الْإِرْثِ الْقَدِیمِ وَ ضَرَبَ لَکُمْ فِی الْقُرْآنِ أَمْثَالًا وَ امْتَحَنَکُمْ بَلْوَی وَ أَحَلَّکُمْ مَحَلَّ نَهَرِ طَالُوتَ وَ حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الصَّدَقَةَ وَ أَحَلَّ لَکُمُ الْخُمُسَ وَ نَزَّهَکُمْ عَنِ الْخَبَائِثِ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ فَأَنْتُمُ الْعِبَادُ الْمُکَرَّمُونَ وَ الْخُلَفَاءُ الرَّاشِدُونَ وَ الْأَوْصِیَاءُ الْمُصْطَفَوْنَ وَ الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ وَ الْأَوْلِیَاءُ الْمَرْضِیُّونَ وَ الْعُلَمَاءُ الصَّادِقُونَ وَ الْحُکَمَاءُ الرَّاسِخُونَ الْمُبَیِّنُونَ وَ الْبُشَرَاءُ النُّذَرَاءُ الشُّرَفَاءُ الْفُضَلَاءُ وَ السَّادَةُ الْأَتْقِیَاءُ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اللَّابِسُونَ شِعَارَ الْبَلْوَی وَ رِدَاءَ التَّقْوَی وَ الْمُتَسَرْبِلُونَ نُورَ الْهُدَی وَ الصَّابِرُونَ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ وَلَدَکُمُ الْحَقُّ وَ رَبَّاکُمُ الصِّدْقُ وَ غَذَّاکُمُ الْیَقِینُ وَ نَطَقَ بِفَضْلِکُمُ الدِّینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمُ السَّبِیلُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الطُّرُقُ إِلَی ثَوَابِهِ وَ الْهُدَاةُ إِلَی خَلِیقَتِهِ وَ الْأَعْلَامُ فِی بَرِیَّتِهِ وَ السُّفَرَاءُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَوْتَادُهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانُهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ أَنْصَارُ کَلِمَةِ التَّقْوَی وَ مَعَالِمُ سُبُلِ الْهُدَی وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ إِذَا اخْتَلَفُوا وَ الدَّالُّونَ عَلَی الْحَقِّ إِذَا تَنَازَعُوا وَ النُّجُومُ الَّتِی بِکُمْ یُهْتَدَی وَ بِأَقْوَالِکُمْ وَ أَفْعَالِکُمْ یُقْتَدَی وَ بِفَضْلِکُمْ نَطَقَ الْقُرْآنُ وَ بِوَلَایَتِکُمْ کَمَلَ الدِّینُ وَ الْإِیمَانُ وَ إِنَّکُمْ عَلَی مِنْهَاجِ الْحَقِّ وَ مَنْ خَالَفَکُمْ عَلَی مِنْهَاجِ الْبَاطِلِ وَ أَنَّ اللَّهَ أَوْدَعَ قُلُوبَکُمْ أَسْرَارَ الْغُیُوبِ وَ مَقَادِیرَ الْخُطُوبِ وَ أَوْفَدَ إِلَیْکُمْ تَأْیِیدَ السَّکِینَةِ وَ طُمَأْنِینَةَ الْوَقَارِ وَ جَعَلَ أَبْصَارَکُمْ مَأْلَفاً لِلْقُدْرَةِ وَ أَرْوَاحَکُمْ مَعَادِنَ لِلْقُدْسِ فَلَا یَنْعَتُکُمْ إِلَّا الْمَلَائِکَةُ وَ لَا یَصِفُکُمْ إِلَّا الرُّسُلُ أَنْتُمْ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ وَ عِبَادُهُ وَ أَصْفِیَاؤُهُ وَ أَنْصَارُ تَوْحِیدِهِ وَ أَرْکَانُ تَمْجِیدِهِ وَ دَعَائِمُ تَحْمِیدِهِ وَ دُعَاتُهُ إِلَی دِینِهِ وَ حَرَسَةُ خَلَائِقِهِ وَ حَفَظَةُ شَرَائِعِهِ وَ أَنَا أُشْهِدُ اللَّهَ خَالِقِی وَ أُشْهِدُ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی مُؤْمِنٌ بِکُمْ مُقِرٌّ بِفَضْلِکُمْ مُعْتَقِدٌ لِإِمَامَتِکُمْ مُؤْمِنٌ بِعِصْمَتِکُمْ خَاضِعٌ لِوَلَایَتِکُمْ مُتَقَرِّبٌ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ بِحُبِّکُمْ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِکُمْ عَالِمٌ بِأَنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ قَدْ طَهَّرَکُمْ مِنَ الْفَوَاحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ مِنْ کُلِّ رِیبَةٍ وَ رَجَاسَةٍ وَ دَنَاءَةٍ وَ نَجَاسَةٍ وَ أَعْطَاکُمْ رَایَةَ الْحَقِّ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا ضَلَّ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا ذَلَّ وَ فَرَضَ طَاعَتَکُمْ وَ مَوَدَّتَکُمْ عَلَی کُلِّ أَسْوَدَ وَ أَبْیَضَ مِنْ عِبَادِهِ
ص: 208
امر کرد و از معصیتت نهی نمود.
بار خدایا چنانکه او را نوری قرار دادی که مؤمنان از آن روشنایی میگیرند، فضلی که متقیان به آن اقتدا میکنند بر او و بر پدران مطهر و فرزندان معصومش برترین و بیشترین درود را بفرست و خواسته و غایت آرزویش را به او عطا کن و سلام ما را به او برسان و از او بر ما سلام برسان و سلام برآنان و رحمت و برکات خداوند بر آنان باد. بارخدایا بر امام هدایتگر، وصی اوصیاء، وارث علم انبیا، عَلَم دین، ناطق به حق یقین و پدر مساکین جعفر بن محمد صادق امین درود بفرست و بر او درود بفرست چنانکه او خالصانه تو را عبادت کرد و خالصانه و تلاشگرانه اطاعتت کرد و درخصوص احیاء سنتت و اقامه فرائضت بهترین جزای متقیان و برترین ثواب صالحان را به او ببخش و او را به سلام ما مخصوص بگردان و از او برما سلام برسان. سلام بر او و رحمت و برکات خداوند بر او باد.
میگویم
زیارت آنها در اوقات شریفه و ایام مبارک و زمانهای مختص به آنها اولی و مناسبتر است مانند روز ولادت امام حسن علیه السلام، که نیمه ماه رمضان، روز وفاتش که هفتم صفر یا بیست و هشتم یا آخر آن است، و روز نیزه خوردنش که بیست و سوم رجب است، روز مباهله، روز نزول هل أتی که اولی بیست و چهارم ذی حجه و دومی بیست و پنجم آن است. روز خلافتش که روز شهادت پدرش علیه السلام است. و روز ولادت سیدالساجدین که پنجم یا نهم شعبان یا نیمه جمادی الآخر یا نیمه جمادی الاول است که این قول مفید و شیخ است و گفته شده نیمه رجب است، و روز وفاتش که بیست و پنجم محرم یا دوازدهم یا هجدهم آن است. و روز خلافتش که روز شهادت پدرش است. و روز ولادت باقر علیه السلام که ابتدای رجب است براساس آنچه که شیخ از جابر جعفی روایت کرد که باقر ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام روز جمعه اول رجب سال پنجاه و هفت ولادت یافت و گفته شده سوم صفر است. و روز وفات او که هفتم ذی حجه است و روز خلافتش که روز وفات پدرش علیه السلام است. و روز ولادت صادق علیه السلام که روز هفدهم ربیع الاول است و روز وفاتش که نیمه رجب یا شوال است و روز خلافتش که همان روز وفات پدرش علیه السلام است.
ص: 210
فَصَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ.
ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ سَیِّدِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ- السَّلَامُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بَاقِرِ عِلْمِ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ الْأَمِینِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی لَقَدْ رَضَعْتُمْ ثَدْیَ الْإِیمَانِ وَ رُبِّیتُمْ فِی حَجْرِ الْإِسْلَامِ وَ اصْطَفَاکُمُ اللَّهُ عَلَی النَّاسِ وَ وَرَّثَکُمْ عِلْمَ الْکِتَابِ وَ عَلَّمَکُمْ فَصْلَ الْخِطَابِ وَ أَجْرَی فِیکُمْ مَوَارِیثَ النُّبُوَّةِ وَ فَجَّرَ بِکُمْ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ وَ أَلْزَمَکُمْ بِحِفْظِ الشَّرِیعَةِ وَ فَرَضَ طَاعَتَکُمْ وَ مَوَدَّتَکُمْ عَلَی النَّاسِ السَّلَامُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ خَلِیفَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- الْإِمَامِ الرَّضِیِّ الْهَادِی الْمَرْضِیِّ عَلَمِ الدِّینِ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ الْعَامِلِ بِالْحَقِّ وَ الْقَائِمِ بِالْقِسْطِ أَفْضَلَ وَ أَطْیَبَ وَ أَزْکَی وَ أَنْمَی مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ أَحِبَّائِکَ صَلَاةً تُبَیِّضُ بِهَا وَجْهَهُ وَ تُطَیِّبُ بِهَا رُوحَهُ فَقَدْ لَزِمَ عَنْ آبَائِهِ الْوَصِیَّةَ وَ دَفَعَ عَنِ الْإِسْلَامِ الْبَلِیَّةَ فَلَمَّا خَافَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الْفِتَنَ رَکَنَ إِلَی الَّذِی إِلَیْهِ رَکَنَ وَ کَانَ بِمَا آتَاهُ اللَّهُ عَالِماً بِدِینِهِ قَائِماً فَاجْزِهِ اللَّهُمَّ جَزَاءَ الْعَارِفِینَ وَ صَلِّ عَلَیْهِ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ بَلِّغْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ ارْدُدْ عَلَیْنَا مِنْهُ السَّلَامَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْإِمَامِ الْوَصِیِّ وَ السَّیِّدِ الرَّضِیِّ وَ الْعَابِدِ الْأَمِینِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ إِمَامِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ اللَّهُمَّ اخْصُصْهُ بِمَا خَصَصْتَ بِهِ أَوْلِیَاءَکَ مِنْ شَرَائِفِ رِضْوَانِکَ وَ کَرَائِمِ تَحِیَّاتِکَ وَ نَوَامِی بَرَکَاتِکَ فَلَقَدْ بَلَّغَ فِی عِبَادَتِهِ وَ نَصَحَ لَکَ فِی طَاعَتِهِ وَ سَارَعَ فِی رِضَاکَ وَ سَلَکَ بِالْأُمَّةِ طَرِیقَ هُدَاکَ وَ قَضَی مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنْ حَقِّکَ فِی دَوْلَتِهِ وَ أَدَّی مَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی وَلَایَتِهِ حَتَّی انْقَضَتْ أَیَّامُهُ وَ کَانَ لِشِیعَتِهِ رَءُوفاً وَ بِرَعِیَّتِهِ رَحِیماً اللَّهُمَّ بَلِّغْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ ارْدُدْ مِنْهُ عَلَیْنَا السَّلَامَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی الْوَصِیِّ الْبَاقِرِ وَ الْإِمَامِ الطَّاهِرِ وَ الْعَلَمِ الظَّاهِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی وَلِیِّکَ الصَّادِعِ بِالْحَقِّ وَ النَّاطِقِ بِالصِّدْقِ الَّذِی بَقَرَ الْعِلْمَ بَقْراً وَ بَیَّنَهُ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَضَی بِالْحَقِّ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ الَّتِی صَارَتْ إِلَیْهِ
ص: 209
روایت9.
الکتاب العتیق: ابوالحسن احمد بن حسین بن رجاء صیداوی روایت کرد این زیارت برای عثمان بن سعید عمری و ابوالقاسم بن روح است که به هنگام زیارت ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السلام بر باب السلام ایستادند و گفتند: سلام بر تو ای مولای من، فرزند مولای من و پدر سروران (موالی) من، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، سلام بر تو ای شهید سرای فنا و رهبر سرای بقا، ما مخلصان و دوستداران تو هستیم و به اول و آخر امر تو اعتراف میکنیم پس نزد شفیع کنندهات خداوند متعال، پروردگار ما و تو ما را شفاعت کن که بندهای که با تو پروردگارش را قصد کرد و قلبش را در راه تو خسته کرد و از خویشان و همراهانش هجرت کرد و تو را ولی خود گرفت ناکام نماند و تو برای او کافی است. سلام، رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
میگویم
بعید نیست که این زیارت برای ابوعبدالله حسین علیه السلام باشد و نسخه پردازان دچار تصحیف شده باشند.
روایت10.
مولف المزار الکبیر گوید: زیارت دیگری برای آنها علیهم السلام: برای کسی که قصد زیارت آنها را دارد مستحب است که ابتدا غسل کند سپس با آرامش و سکون بیاید و چون وارد باب شریف شد بر آن توقف کند و بگوید:
ای دو مولای من و ای پسران رسول الله، بنده شما و پسر ذلیل کنیز شما در مقابل شماست. کسی که بر علو قدر شما میافزاید و به حق شما معترف است، پناهجویان به شما، قصدکننده حرم شما، تقربجویان به مقام شما، متوسل به خدا به وسیله شما، نزد شما آمده است آیا بر شما وارد شوم ای موالی من، آیا وارد شوم؟ ای اولیای خدا، آیا وارد شوم؟ ای فرشتگان حلقهزده خدا بر این حرم، مقیمان در این مرقد. و برای پروردگارت خشوع کن و گریه کن که اگر قلبت خشوع کند و چشمانت اشکبار شود علامت قبول و اذن است. ابتدا پای راستت را از درگاه وارد کن سپس پای چپت را و بگو: خدا بسیار بزرگتراست، حمد بسیار از آن خداست، خداوند در صبحگاه و شامگاه منزه است و حمد از آن خدای یگانه صمد، ارجمند، احد، متفضل، نعمتده، نیکوکار مهربانی است که با احسانش منت نهاد و با نیکیاش زیارت سرورانم را آسان کرد و مرا منعشده از زیارت آنها قرار نداد بلکه لطف کرد و عطا نمود سپس داخل شو و قبور را مقابلت قرار ده و بگو سلام بر شما ای ائمه هدایت و حدیث را مشابه آنچه که گذشت تا این سخنش بیان کرد: و از آن تکبر ورزیدند. سپس گفت: سلام بر شما ای سروران من، من بنده شما، غلام شما، زائر پناهنده به شما هستم در برآورده کردن حاجتم، برطرف شدن اندوهم، اجابت دعایم، آمرزش گناهم به وسیله شما به خدا توسل میجویم و از او میخواهم که با رحمتش بشنود و اجابت کند. سپس برای هر امام دو رکعت بخوان و هرچه دوست داشتی دعا کن که آنجا محل اجابت است.(1)
ص: 211
وَ أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ نَهَی عَنْ مَعْصِیَتِکَ اللَّهُمَّ فَکَمَا جَعَلْتَهُ نُوراً یَسْتَضِی ءُ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ فَضْلًا یَقْتَدِی بِهِ الْمُتَّقُونَ فَصَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الطَّاهِرِینَ وَ أَبْنَائِهِ الْمَعْصُومِینَ أَفْضَلَ الصَّلَاةِ وَ أَجْزَلَهَا وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ وَ غَایَةَ مَأْمُولِهِ وَ أَبْلِغْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ ارْدُدْ عَلَیْنَا مِنْهُ السَّلَامَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی الْإِمَامِ الْهَادِی وَصِیِّ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَارِثِ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ عَلَمِ الدِّینِ وَ النَّاطِقِ بِالْحَقِّ الْیَقِینِ وَ أَبِی الْمَسَاکِینِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ الْأَمِینِ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیْهِ کَمَا عَبَدَکَ مُخْلِصاً وَ أَطَاعَکَ مُخْلِصاً مُجْتَهِداً وَ اجْزِهِ عَنْ إِحْیَاءِ سُنَّتِکَ وَ إِقَامَةِ فَرَائِضِکَ خَیْرَ جَزَاءِ الْمُتَّقِینَ وَ أَفْضَلَ ثَوَابِ الصَّالِحِینَ وَ خُصَّهُ مِنَّا بِالسَّلَامِ وَ ارْدُدْ عَلَیْنَا مِنْهُ السَّلَامَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
زیارتهم علیهم السلام فی الأوقات الشریفة و الأیام المتبرکة و الأزمان المختصة بهم أولی و أنسب کیوم ولادة الحسن علیه السلام و هو منتصف شهر رمضان و یوم وفاته و هو سابع صفر أو الثامن و العشرون منه أو آخره و یوم طعن علیه السلام و هو الثالث و العشرون من رجب و یوم المباهلة و یوم نزول هل أتی و هما الرابع و العشرون و الخامس و العشرون من ذی الحجة و یوم خلافته و هو یوم شهادة أبیه صلوات الله علیهما و یوم ولادة سید الساجدین علیه السلام و هو خامس شعبان أو تاسعه أو النصف من جمادی الآخرة أو النصف من جمادی الأولی و هو قول المفید و الشیخ رحمهما الله و قیل نصف رجب و یوم وفاته و هو الخامس و العشرون من المحرم أو الثانی عشر منه أو الثامن عشر و یوم خلافته و هو یوم شهادة أبیه صلوات الله علیهما و یوم ولادة الباقر علیه السلام و هو غرة رجب لما رواه الشیخ عن جابر الجعفی قال ولد الباقر أبو جعفر محمد بن علی علیه السلام یوم الجمعة غرة رجب سنة سبع و خمسین و قیل ثالث صفر و یوم وفاته و هو سابع ذی الحجة و یوم خلافته و هو یوم وفاته أبیه علیه السلام و یوم ولادة الصادق علیه السلام و هو یوم سابع عشر ربیع الأول و یوم وفاته و هو منتصف رجب أو شوال و یوم خلافته و هو یوم فات أبیه صلوات الله علیهما.
ص: 210
باب هفتم : زیارت ابراهیم بن رسول الله صلّی الله علیه و آله، فاطمه بنت اسد، حمزه و سایر شهدا در مدینه و زیارت سایر مشاهد آنجا
آیات
لمَسجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ(1)
{چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستی [و] در آن مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند دوست می دارد}
تفسیر
میگویم اغلب مفسرین براین نظرند که منظور از این مسجد مسجد قبا است چنانکه اخبار ما بر آن دلالت دارد و گفته شده مسجد النبی صلّی الله علیه و آله است.
طبرسی(2)
گوید: از امامان باقر و صادق علیهما السلام و از نبی اکرم صلوات الله علیه روایت است که وی به اهل قبا فرمود: در پاکیتان (پاک شدنتان) چه میکنید که خداوند شما را به نیکی ثنا گفته است. گفتند: اثر غائط را میشوییم. پس فرمود: خداوند درباره شما نازل فرمود: خداوند کسانی را که خواهان پاکی اند دوست می دارد.
روایات
روایت1.
کامل الزیارات: عمرو بن هشام از مردی از اصحابمان از ائمه علیهم السلام روایت کرد:
ص: 212
الْکِتَابُ الْعَتِیقُ، رَوَی أَبُو الْحُسَیْنِ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ رَجَاءٍ الصَّیْدَاوِیُّ هَذِهِ الزِّیَارَةَ لِعُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ ره وَ مَعَهُ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ رَوْحٍ: قَالَ عِنْدَ زِیَارَتِهِمَا لِمَوْلَانَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَقَفَا عَلَی بَابِ السَّلَامِ فَقَالا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ ابْنَ مَوْلَایَ وَ أَبَا مَوَالِیَّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَهِیدَ دَارِ الْفَنَاءِ وَ زَعِیمَ دَارِ الْبَقَاءِ إِنَّا خَالِصَتُکَ وَ مَوَالِیکَ وَ نَعْتَرِفُ بِأُولَاکَ وَ أُخْرَاکَ فَاشْفَعْ لَنَا إِلَی مُشَفِّعِکَ اللَّهِ تَعَالَی رَبِّنَا وَ رَبِّکَ فَمَا خَابَ عَبْدٌ قَصَدَ بِکَ رَبَّهُ وَ أَتْعَبَ فِیکَ قَلْبَهُ وَ هَجَرَ فِیکَ أَهْلَهُ وَ صَحْبَهُ وَ اتَّخَذَکَ وَلِیَّهُ وَ حَسَبَهُ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
لا یبعد أن تکون هذه الزیارة لأبی عبد الله الحسین علیه السلام فصحفها الناسخون.
قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ،: زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُمْ علیهم السلام یُسْتَحَبُّ لِمَنْ أَرَادَ زِیَارَتَهُمْ أَنْ یَغْتَسِلَ أَوَّلًا ثُمَّ یَأْتِیَ بِسَکِینَةٍ وَ وَقَارٍ فَإِذَا وَرَدَ إِلَی الْبَابِ الشَّرِیفِ وَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ یَا مَوَالِیَّ یَا أَبْنَاءَ رَسُولِ اللَّهِ عَبْدُکُمْ وَ ابْنُ أَمَتِکُمْ الذَّلِیلُ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ الْمُضْعِفُ فِی عُلُوِّ قَدْرِکُمْ وَ الْمُعْتَرِفُ بِحَقِّکُمْ جَاءَکُمْ مُسْتَجِیراً بِکُمْ قَاصِداً إِلَی حَرَمِکُمْ مُتَقَرِّباً إِلَی مَقَامِکُمْ مُتَوَسِّلًا بِکُمْ إِلَی اللَّهِ بِکُمْ أَ أَدْخُلُ یَا مَوَالِیَّ أَ أَدْخُلُ یَا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ أَ أَدْخُلُ یَا مَلَائِکَةَ اللَّهِ الْمُحْدِقِینَ بِهَذَا الْحَرَمِ الْمُقِیمِینَ بِهَذَا الْمَشْهَدِ- وَ اخْشَعْ لِرَبِّکَ وَ ابْکِ فَإِنْ خَشَعَ قَلْبُکَ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاکَ فَهُوَ عَلَامَةُ الْقَبُولِ وَ الْإِذْنِ وَ أَدْخِلْ رِجْلَکَ الْیُمْنَی الْعَتَبَةَ وَ أَخِّرِ الْیُسْرَی وَ قُلِ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ الْمَاجِدِ الْأَحَدِ الْمُتَفَضِّلَ الْمَنَّانِ الْمُتَطَوِّلِ الْحَنَّانِ الَّذِی مَنَّ بِطَوْلِهِ وَ سَهَّلَ زِیَارَةَ سَادَتِی بِإِحْسَانِهِ وَ لَمْ یَجْعَلْنِی عَنْ زِیَارَتِهِمْ مَمْنُوعاً بَلْ تَطَوَّلَ وَ مَنَحَ- ثُمَّ ادْخُلْ وَ اجْعَلِ الْقُبُورَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَئِمَّةَ الْهُدَی- وَ سَاقَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْهَا ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا سَادَاتِی أَنَا عَبْدُکُمْ وَ مَوْلَاکُمْ وَ زَائِرُکُمُ اللَّائِذُ بِکُمْ أَتَوَسَّلُ إِلَی اللَّهِ فِی نُجْحِ طَلِبَتِی وَ کَشْفِ کُرْبَتِی وَ إِجَابَةِ دَعْوَتِی وَ غُفْرَانِ حَوْبَتِی وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَسْمَعَ وَ یُجِیبَ بِرَحْمَتِهِ- ثُمَّ صَلِّ لِکُلِّ إِمَامٍ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ بِمَا تُحِبُّ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ إِجَابَةٍ(1).
ص: 211
نزد مرقد حمزه میگوید: سلام بر تو ای عموی رسول الله و بهترین شهداء، سلام بر تو ای شیرخدا و شیر رسول او، گواهی میدهم که تو در راه خدا جهاد کردی، برای رسول الله خلوص ورزیدی و جان خویش را نثار کردی و آنچه نزد خداست را طلب کردی و به آنچه خدا وعده کرده است مشتاق شدی. سپس وارد شو و نماز بخوان درحالیکه در نمازت قبر را استقبال نمیکنی و چون از نمازت فارغ شدی بر روی قبر خم شو و بگو: پروردگارا بر محمد و اهل بیت او درود بفرست بارخدایا من با چسبیدن به قبر عموی پیامبرت - که درود تو براو و براهل بیت او باد - در معرض رحمتت قرار گرفتم تا مرا از انتقامت، خشمت، نفرتت و از لغزش در روزی که رسواییها و صداها زیاد میشود و هر نفسی به آنچه از پیش فرستاده مشغول میشود و هر نفسی با خویش مجادله میکند پناهم بدهی. که اگر امروز رحمتم کنی هیچ ترس و اندوهی بر من نیست و اگر عقوبتم کنی ای مولای من، بر بنده خویش قدرت داری. بارخدایا امروز ناکامم نکن و بدون حاجتم بازنگردان که به قبر عموی پیامبرت چسبیدهام و به وسیله او به تو تقرب جستهام در طلب رضای تو و امید رحمت تو. پس از من بپذیر، با وجود جهلم با حلمت و با وجود جنایت نفسم با رأفتت بازگرد که گناهم بزرگ شده است. بیم این ندارم که بر من ستم کنی بلکه از بدی حساب بیم دارم پس امروز به حضورم در قبر عموی پیامبرت - که درود تو بر محمد و اهل بیت او باد - را ببین پس به وسیله آنها رهایم کن، و تلاشم را ناکام مگذار و ابتهالم بر تو سبک نیاید و صدایم را از خود بازندار و بدون حاجتهایم بازنگردان ای یاری هر اندوهگین و محزون، ای گشایشگر هر مضطرب سردرگم غریب مشرف بر هلاکت، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و به سوی من بنگر، نگاهی که بعد از آن هرگز سیهروز نشوم و بر تضرع، غربت و تنهاییام رحم کن که رضای تو را امید کردهام و خیری که غیر تو عطایش نمیکند را طلب کردهام میخواهم امیدم را رد نکنی.(1)
روایت2.
کامل الزیارات: ابن ولید از صفار از سلمه مشابه آن را آورده.(2)
روایت3.
کامل الزیارات: پدرم از محمد بن یحیی و احمد بن ادریس از سلمه مشابه آن را آورده.(3)
روایت4.
کامل الزیارات: عقبه درحدیثی طولانی ازامام صادق علیه السلام آورده است: به حضرت عرض کردم:
ص: 213
التوبة: لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ (1)
أقول
ذهب أکثر المفسرین إلی أن المراد بهذا المسجد مسجد قباء کما تدل علیه أخبارنا و قیل هو مسجد النبی صلی الله علیه و آله.
وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ (2)
رُوِیَ عَنِ السَّیِّدَیْنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِأَهْلِ قُبَاءَ مَا ذَا تَفْعَلُونَ فِی طُهْرِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَحْسَنَ عَلَیْکُمُ الثَّنَاءَ قَالُوا نَغْسِلُ أَثَرَ الْغَائِطِ فَقَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ.
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ هِشَامٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: فَیَقُولُ
ص: 212
من به مساجدی که اطراف مدینه است میآیم، با کدام یک از آنها شروع کنم. فرمود با قباء شروع کن و در آن نماز بخوان و نماز را زیاد کن که آن اولین مسجدی است که رسول الله صلّی الله علیه و آله در این سرزمین در آن نماز گزارد. سپس به مشربه ام ابراهیم بیا و درآن نماز بخوان که مسکن رسول و خدا و محل نماز اوست. سپس به مسجد فضیخ بیا و در آن دو رکعت بخوان که پیامبرت در آن نماز خواند و چون این جانب را به پایان رساندی به سوی اُحُد بیا و با مسجدی که قبل از حره است آغاز کن و در آن نماز بخوان و بر قبر حمزه بن عبدالمطلب بگذر و بر او سلام کن سپس بر قبور شهدا عبور کن و نزد آنها قیام کن و بگو: سلام برشما ای اهل دیار شما بر ما متقدم هستید و ما به شما ملحق میشویم. سپس به مسجدی که در محلی وسیع در کنار کوهی در جانب راست توست بیا تا اینکه وارد احد شوی و در آن نماز میخوانی که پیامبر صلّی الله علیه و آله از آنجا به سوی احد آنجا که با مشرکان روبرو شد خارج شد و پیوسته بودند تا اینکه وقت نماز رسید پس در آن نماز خواند سپس بگذر تا اینکه بازگردی و کنار قبور شهدا آنچه که خداوند برایت واجب کرد را میخوانی سپس به مسیر خود ادامه میدهی تا به مسجد احزاب برسی و در آن نماز میخوانی که رسول الله صلّی الله علیه و آله در روز احزاب در آن دعا کرد و فرمود: ای فریادرس اندوهگینان، ای اجابتکننده ندای گرفتاران، ای یاور محزونین! اندوه، غم و ناراحتی مرا برطرف کن که حال من و اصحابم را میبینی.(1)
روایت5.
علل الشرائع: لیث گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: چرا مسجد فضیخ به این نام نامیده شده است. فرمود: درخت خرما، فضیخ نامیده شده است و چون در این مسجد درخت خرما بوده است آن را فضیخ خواندهاند.(2)
توضیح
مشهورتر در وجه تسمیه این است که الفضخ یعنی شکستن و الفضیخ شرابی است که از خرمای نارس شکسته گرفته میشود و در جاهلیت خرمای خشک در آن میشکستند و به این جهت این مسجد به آن نامیده شد، اما فضیخ به معنی نخل در کتب لغتی که نزد ماست موجود نیست و بعید نیست که اسمی برای نخلی مخصوص باشد که در آن مسجد بوده است و اینکه درالکافی نخلی، فضیخ نامیده میشود مؤید آن است.
روایت6.
کامل الزیارات:
ص: 214
عِنْدَ قَبْرِ حَمْزَةَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَیْرَ الشُّهَدَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَسَدَ اللَّهِ وَ أَسَدَ رَسُولِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ وَ نَصَحْتَ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ وَ طَلَبْتَ مَا عِنْدَ اللَّهِ وَ رَغِبْتَ فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ- ثُمَّ ادْخُلْ فَصَلِّ وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقَبْرَ عِنْدَ صَلَاتِکَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ فَانْکَبِّ عَلَی الْقَبْرِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی تَعَرَّضْتُ لِرَحْمَتِکَ بِلُزُوقِی بِقَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ- صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ لِتُجِیرَنِی مِنْ نَقِمَتِکَ وَ سَخَطِکَ وَ مَقْتِکَ وَ مِنَ الزَّلَلِ فِی یَوْمٍ تَکْثُرُ فِیهِ
الْمَعَرَّاتُ وَ الْأَصْوَاتُ وَ تَشْتَغِلُ کُلُّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّمَتْ وَ تُجَادِلُ کُلُّ نَفْسٍ عَنْ نَفْسِهَا فَإِنْ تَرْحَمْنِی الْیَوْمَ فَلَا خَوْفَ عَلَیَّ وَ لَا حُزْنَ وَ إِنْ تُعَاقِبْ فَمَوْلَایَ لَهُ الْقُدْرَةُ عَلَی عَبْدِهِ اللَّهُمَّ فَلَا تُخَیِّبْنِی الْیَوْمَ وَ لَا تَصْرِفْنِی بِغَیْرِ حَاجَتِی فَقَدْ لَزِقْتُ بِقَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ- وَ تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ وَ رَجَاءَ رَحْمَتِکَ فَتَقَبَّلْ مِنِّی وَ عُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِرَأْفَتِکَ عَلَی جِنَایَةِ نَفْسِی فَقَدْ عَظُمَ جُرْمِی وَ مَا أَخَافُ أَنْ تَظْلِمَنِی وَ لَکِنْ أَخَافُ سُوءَ الْحِسَابِ فَانْظُرِ الْیَوْمَ إِلَی تَقَلُّبِی عَلَی قَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ- فَبِهِمْ فُکَّنِی وَ لَا تُخَیِّبْ سَعْیِی وَ لَا یَهُونَنَّ عَلَیْکَ ابْتِهَالِی وَ لَا تَحْجُبْ مِنْکَ صَوْتِی وَ لَا تَقْلِبْنِی بِغَیْرِ حَوَائِجِی یَا غِیَاثَ کُلِّ مَکْرُوبٍ وَ مَحْزُونٍ یَا مُفَرِّجَ عَنِ الْمَلْهُوفِ الْحَیْرَانِ الْغَرِیبِ الْغَرِیقِ الْمُشْرِفِ عَلَی الْهَلَکَةِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْظُرْ إِلَیَّ نَظْرَةً لَا أَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی وَ غُرْبَتِی وَ انْفِرَادِی فَقَدْ رَجَوْتُ رِضَاکَ وَ تَحَرَّیْتُ الْخَیْرَ الَّذِی لَا یُعْطِیهِ أَحَدٌ سِوَاکَ وَ لَا تَرُدَّ أَمَلِی (1).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ سَلَمَةَ: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ سَلَمَةَ: مِثْلَهُ (3).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ لَهُ طَوِیلٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ علیه السلام
ص: 213
صادق علیه السلام فرمود: آمدن به تمامی مشاهد را رها نکن، مسجد قباء که مسجدی است که از روز نخست براساس تقوا بنا شد «اسِّسَ عَلَی التَّقوَی مِن اوَّلِ یَوم» و مشربه ام ابراهیم، مسجد فضیخ، قبور شهداء، مسجد احزاب که همان مسجد فتح است و به ما خبر رسیده است که پیامبر صلّی الله علیه و آله زمانی که به قبور شهداء میآمد میفرمود: سلام بر شما به آنچه که صبوری کردید و چه نیکوست فرجام آن سرای «السَّلامُ عَلَیکُم بما صَبرتُم فَنِعمَ عُقبَی الدَّار» و در آنچه که در مسجد فتح میگویی باید بگویی: ای فریادرس اندوهگینان، ای اجابتکننده گرفتاران، غم، اندوه و گرفتاریام را از من برطرف کن چنانکه از پیامبرت غم، اندوه و گرفتاریاش را برطرف کردی و او را از وحشت دشمنش در این مکان حفظ کردی.(1)
روایت7.
کامل الزیارات: معاویه بن عمار گفت که صادق علیه السلام فرمود.. و مشابه آن را ذکر کرد.(2)
روایت8.
کامل الزیارات: از معاویه مشابه آن را تا این سخن او «که همان مسجد فتح است» آوردهاند.(3)
روایت9.
کامل الزیارات: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکه به مسجد من، مسجد قبا آمد و دو رکعت در آن نمازخواند با (ثواب) عمره بازگشته است.(4)
روایت10.
تفسیر عیاشی: حلبی از صادق علیه السلام روایت کرد: درباره «لمسجد اسِّسَ عَلَی التَّقوَی مِن اوَّلِ یَوم» {چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده} سؤال کردم. فرمود: مسجد قباء است.(5)
روایت11.
تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم از باقر و صادق
ص: 215
إِنِّی آتِی الْمَسَاجِدَ الَّتِی حَوْلَ الْمَدِینَةِ فَبِأَیِّهَا أَبْدَأُ فَقَالَ ابْدَأْ بِقُبَاءَ فَصَلِّ فِیهِ وَ أَکْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِدٍ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْعَرْصَةِ ثُمَّ ائْتِ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهُ مَسْکَنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُصَلَّاهُ ثُمَّ تَأْتِی مَسْجِدَ الْفَضِیخِ فَصَلِّ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ صَلَّی فِیهِ نَبِیُّکَ فَإِذَا قَضَیْتَ هَذَا الْجَانِبَ فَأْتِ جَانِبَ أُحُدٍ- فَبَدَأْتَ بِالْمَسْجِدِ الَّذِی دُونَ الْحَرَّةِ فَصَلَّیْتَ فِیهِ ثُمَّ مَرَرْتَ بِقَبْرِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَسَلَّمْتَ عَلَیْهِ ثُمَّ مَرَرْتَ بِقُبُورِ الشُّهَدَاءِ فَقُمْتَ عِنْدَهُمْ فَقُلْتَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الدِّیَارِ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ وَ إِنَّا بِکُمْ لَاحِقُونَ- ثُمَّ تَأْتِی الْمَسْجِدَ الَّذِی فِی الْمَکَانِ الْوَاسِعِ إِلَی جَنْبِ الْجَبَلِ عَنْ یَمِینِکَ حَتَّی تَدْخُلَ أُحُدَ فَتُصَلِّیَ فِیهِ فَعِنْدَهُ خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی أُحُدٍ حَیْثُ لَقِیَ الْمُشْرِکِینَ فَلَمْ یَبْرَحُوا حَتَّی حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَصَلَّی فِیهِ ثُمَّ مُرَّ أَیْضاً حَتَّی تَرْجِعَ فَتُصَلِّیَ عِنْدَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکَ ثُمَّ امْضِ عَلَی وَجْهِکَ ثُمَّ تَأْتِی مَسْجِدَ الْأَحْزَابِ فَتُصَلِّی فِیهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا فِیهِ یَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَالَ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا مُغِیثَ الْمَهْمُومِینَ اکْشِفْ هَمِّی وَ کَرْبِی وَ غَمِّی فَقَدْ تَرَی حَالِی وَ حَالَ أَصْحَابِی (1).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ لَیْثٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ مَسْجِدَ الْفَضِیخِ- قَالَ النَّخْلُ سُمِّیَ الْفَضِیخَ فَلِذَلِکَ سُمِّیَهُ (2).
الأشهر فی وجه التسمیة هو أن الفضخ الکسر و الفضیخ شراب یتخذ من بسر مفضوخ و کانوا فی الجاهلیة یفضخون فیه التمر لذلک فبه سمی المسجد و أما الفضیخ بمعنی النخل فلیس فیما عندنا من کتب اللغة و لا یبعد أن یکون اسما لنخلة مخصوصة کانت فیه و یؤیده أن فی الکافی لنخل یسمی الفضیخ.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ جَمِیعاً عَنْ
ص: 214
علیهما السلام درباره این کلام خداوند: {چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده} فرمود: مسجد قباء است اما این کلامش که «أحقّ أن تَقومَ فیه» {سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستی} فرمود: یعنی از مسجد نفاق که در مسیرش به سوی مسجد قباء بود. پس برمیخاست و با آب و سدر میشست و لباسش را از ساقش بالا می زد و بر روی - حاشیه - سنگی در کناره جاده، راه میرفت و در رفتن شتاب داشت و اکراه داشت که چیزی از آن به لباسش برسد. از او سؤال کردم آیا پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد قبا نماز میخواند؟ فرمود: بله، محل فرود آمدنش منزل سعد بن خیثمه انصاری بود. از او سؤال کردم آیا مسجد رسول الله سقف داشت؟ فرمود: خیر. و یکی از اصحابش گفته بود: آیا مسجدمان را سقف نکنیم یا رسول الله؟ فرمود: سایبانی مانند سایبان موسی.(1)
روایت12.
الکافی: هشام بن سالم ازصادق علیه السلام روایت کردم: شنیدم که میفرمود: فاطمه علیها السلام بعد از رسول الله هفتاد و پنج روز زندگی کرد نه متبسم دیده شد نه خندان. هر هفته روزهای دوشنبه و پنج شنبه بر سر قبور شهدا میآمد و میفرمود: رسول الله صلّی الله علیه و آله اینجا و مشرکان اینجا بودند.(2)
روایت13.
و در روایت ابان از کسی که از صادق علیه السلام به او خبر داده است آمده: او درآنجا نماز میخواند و دعا میکرد تا اینکه وفات یافت.(3)
روایت14.
الکافی: صادق علیه السلام فرمود: آیا به مسجد قباء یا مسجد فضیخ یا مشربه ام ابراهیم آمدهاید؟ گفت: آری. فرمود: آگاه باشید که از آثار رسول الله چیزی باقی نمانده است مگر این که تغییر کرده جز این اماکن.(4)
روایت15.
الکافی: عمار بن موسی گوید: من و امام صادق علیه السلام وارد مسجد الفضیخ شدیم و وی فرمود: ای عمار، این فرو رفتگی را میبینی؟ عرض کردم: بله. فرمود:
ص: 216
مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَدَعْ إِتْیَانَ الْمَشَاهِدِ کُلِّهَا مَسْجِدِ قُبَاءَ فَإِنَّهُ الْمَسْجِدُ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ وَ مَشْرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ وَ مَسْجِدِ الْفَضِیخِ وَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ وَ مَسْجِدِ الْأَحْزَابِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ وَ بَلَغَنَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَتَی قُبُورَ الشُّهَدَاءِ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ- وَ لْیَکُنْ فِیمَا تَقُولُ فِی مَسْجِدِ الْفَتْحِ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ اکْشِفْ عَنِّی هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی کَمَا کَشَفْتَ عَنْ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله هَمَّهُ وَ غَمَّهُ وَ کَرْبَهُ وَ کَفَیْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ فِی هَذَا الْمَکَانِ (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ مَعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ فَضَالَةَ جَمِیعاً عَنْ مُعَاوِیَةَ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَتَی مَسْجِدِی مَسْجِدَ قُبَاءَ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ رَجَعَ بِعُمْرَةٍ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ عَنِ الْمَسْجِدِ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ فَقَالَ مَسْجِدُ قَبَاءَ(5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 215
زن جعفر که امیر مؤمنان بر او سرپرست بود در این مکان نشسته بود و دو پسرش از جعفر، همراه او بودند، گریست و پسرانش به او گفتند: مادر چه چیزی تو را به گریه انداخته؟ گفت: بر امیر مؤمنان گریستم. گفتند: برای امیرمؤمنان گریه میکنی و بر پدر ما نمیگریی؟ گفت: گریه برای آن نیست بلکه حدیثی را یاد آوردم که امیرمؤمنان علیه السلام دراین مکان برایم گفت و مرا به گریه انداخت. گفتند: آن چیست؟ گفت: من و امیرمؤمنان در این مسجد بودیم به من فرمود: این فرورفتگی را میبینی؟ عرض کردم: بله. فرمود: من و رسول الله درآن نشسته بودیم که وی سرش را بر روی پایم گذاشت سپس چرت زد و صدای خوابش بلند شد و نماز عصر فرا رسید. پس اکراه داشتم که سرش را از روی پایم حرکت دهم و رسول الله صلّی الله علیه و آله را آزرده باشم تا اینکه وقت سپری شد و نماز فوت شد رسول الله صلّی الله علیه و آله بیدار شد و فرمود: یا علی! نماز خواندی؟ عرض کردم: خیر. فرمود: چرا؟ عرض کردم: اکراه داشتم که تو را آزار دهم. پس برخاست و به قبله رو کرد و هر دو دستش را دراز کرد و فرمود: بارخدایا خورشید را به وقت آن بازگردان تا علی نماز بخواند. و خورشید به وقت نماز بازگشت تا اینکه عصر را خواندم. سپس بسان فرود آمدن ستاره فرود آمد.(1)
توضیح
فیروزآبادی(2)
گوید: غط النائم یعنی فرد خوابیده صدا داد (خر و پف کرد).
روایت16.
میگویم: مفید، سید و شهید(3)
میگویند: زیارت ابراهیم بن رسول الله صلّی الله علیه و آله بر سر قبر او بایست و بگو:
سلام بر رسول خدا، سلام بر نبی خدا، سلام بر حبیب خدا، سلام بر برگزیده خدا، سلام بر نجواکننده با خدا، سلام بر محمد بن عبدالله سرور انبیا، خاتم رسولان، برگزیده خدا از میان خلقش در زمین و آسمانش، سلام برتمامی انبیا و رسولان خدا، سلام بر سعادتمندان، شهیدان و صالحان، سلام بر ما و بر بندگان صالح خدا، سلام بر تو ای روح پاک، سلام بر تو ای نفس شریف، سلام بر تو ای سلاله مطهر،
ص: 217
علیهما السلام: عَنْ قَوْلِهِ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ قَالَ مَسْجِدُ قُبَاءَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ قَالَ یَعْنِی مِنْ مَسْجِدِ النِّفَاقِ وَ کَانَ عَلَی طَرِیقِهِ إِذَا أَتَی مَسْجِدَ قُبَاءَ فَقَامَ فَیَنْضِحُ بِالْمَاءِ وَ السِّدْرِ وَ یَرْفَعُ ثِیَابَهُ عَنْ سَاقَیْهِ وَ یَمْشِی عَلَی حَجَرٍ فِی نَاحِیَةِ الطَّرِیقِ وَ یُسْرِعُ الْمَشْیَ وَ یَکْرَهُ أَنْ یُصِیبَ ثِیَابَهُ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَسَأَلْتُهُ هَلْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی مَسْجِدِ قُبَاءَ قَالَ نَعَمْ کَانَ مَنْزِلُهُ عَلَی سَعْدِ بْنِ خَیْثَمَةَ الْأَنْصَارِیِّ فَسَأَلْتُهُ هَلْ کَانَ لِمَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ السَّقْفُ فَقَالَ لَا وَ قَدْ کَانَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ قَالَ أَ لَا تَسْقَفُ مَسْجِدَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ عَرِیشٌ کَعَرِیشِ مُوسَی (1).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: عَاشَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ یَوْماً لَمْ تُرَ کَاشِرَةً وَ لَا ضَاحِکَةً تَأْتِی قُبُورَ الشُّهَدَاءِ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ مَرَّتَیْنِ الْإِثْنَیْنَ وَ الْخَمِیسَ فَتَقُولُ هَاهُنَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَاهُنَا کَانَ الْمُشْرِکُونَ (2).
وَ فِی رِوَایَةِ أَبَانٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهَا کَانَتْ تُصَلِّی هُنَاکَ وَ تَدْعُو حَتَّی مَاتَتْ (3).
کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: هَلْ أَتَیْتُمْ مَسْجِدَ قُبَاءَ أَوْ مَسْجِدَ الْفَضِیخِ أَوْ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْ آثَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْ ءٌ إِلَّا وَ قَدْ غُیِّرَ غَیْرَ هَذَا(4).
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَسْجِدَ الْفَضِیخِ فَقَالَ یَا عَمَّارُ تَرَی هَذِهِ الْوَهْدَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ:
ص: 216
سلام بر تو ای انسان پاک، سلام بر تو ای پسر برترین مردم، سلام بر تو ای پسر نبی منتخب، سلام بر تو ای پسر مبعوث به سوی تمامی مردم، سلام بر تو ای پسر بشارتدهنده انذاردهنده، سلام بر تو ای پسر چراغ روشنگر، سلام بر تو ای پسر تأییدشده با قرآن، سلام بر تو ای پسر رسول به سوی انسان و جن، سلام بر تو ای پسر صاحب بیرق و نشانه، سلام بر تو ای پسر شفیع در روز قیامت، سلام بر تو ای پسر کسی که خداوند او را با کرامت هدیه داد سلام، رحمت و برکات خداوند بر تو باد. گواهی میدهم که خداوند برای تو سرای نعمتش را برگزید قبل از اینکه احکامش را بر تو بنویسد تا حلال و حرامش را بر تو تکلیف کند. پس تو را پاک، مطهر، پسندیده طاهر از هر آلودگی، مقدس از هر ناپاکی، به سوی آن منتقل کرد و در جنت مأوی منزل داد و به سوی درجات والا رفعت داد و درود خدا بر تو باد، درودی که دیده رسولش را با آن روشن میکند و او را به بزرگترین آرزویش میرساند. بارخدایا برترین و پاکترین درودهایت، فزایندهترین و کاملترین برکاتت را بر رسولت، نبیات، برگزیدهات ازخلائقت، محمد خاتم انبیاء، و بر هر آنکه از نسل فرزندان پاک او و بر هر آنچه از عترت پاکش بر جای گذارد قرار بده، به رحمتت ای مهربانترین مهربانان. بارخدایا به حق محمد برگزیدهات و ابراهیم پسر پیامبرت از تو میخواهم که سعیام را به وسیله آنها مشکور، گناهم را آمرزیده، زندگیام را سعادتمند، سلامتیام را ستوده و حاجتهایم را برآورده شد، اعمالم را پسندیده، امورم را خوشیمن، شئونم را ستایششده قرار بدهی. بارخدایا توفیقم را نیکو کن، هراندوه و فشاری را از من جدا کن. بارخدایا مرا از عقوبتت دور کن و ثوابت را به من ببخش و مرا در جناتت ساکن کن، رضوان و امانت را به من روزی کن و والدینم، فرزندانم و تمامی مردان و زنان مؤمن زندگان و مردگان را در دعای نیکم شریک کن که تو ولی باقیات صالحات هستی آمین یا رب العالمین سپس حوائجت را میخواهی و دو رکعت زیارت میخوانی.
میگویم
زیارت او در روز وفاتش که دوازدهم رجب است مناسب است.
روایت17.
سپس گفتند: برای زیارت فاطمه بنت اسد مادر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام رهسپار میشود و چون بر قبرش ایستادی میگویی: سلام بر نبی خدا، سلام بر رسول خدا، سلام بر محمد سرور رسولان، سلام بر محمد سرور
ص: 218
کَانَتِ امْرَأَةُ جَعْفَرٍ الَّتِی خَلَفَ عَلَیْهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَاعِدَةً فِی هَذَا الْمَوْضِعِ وَ مَعَهَا ابْنَاهَا مِنْ جَعْفَرٍ فَبَکَتْ فَقَالَ لَهَا ابْنَاهَا مَا یُبْکِیکِ یَا أُمَّهْ قَالَتْ بَکَیْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالا لَهَا تَبْکِینَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَبْکِینَ لِأَبِینَا قَالَتْ لَیْسَ هَذَا لِهَذَا وَ لَکِنْ ذَکَرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَبْکَانِی قَالا وَ مَا هُوَ قَالَتْ کُنْتُ أَنَا وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی هَذَا الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی تَرَیْنَ هَذِهِ الْوَهْدَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاعِدَیْنِ فِیهَا إِذْ وَضَعَ رَأْسَهُ فِی حَجْرِی ثُمَّ خَفَقَ حَتَّی غَطَّ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الْعَصْرِ فَکَرِهْتُ أَنْ أُحَرِّکَ رَأْسَهُ عَنْ فَخِذِی فَأَکُونَ قَدْ آذَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی ذَهَبَ الْوَقْتُ وَ فَاتَتْ فَانْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ صَلَّیْتَ قُلْتُ لَا قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قُلْتُ کَرِهْتُ أَنْ أُوذِیَکَ قَالَ فَقَامَ وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ مَدَّ یَدَیْهِ کِلْتَیْهِمَا وَ قَالَ اللَّهُمَّ رُدَّ الشَّمْسَ إِلَی وَقْتِهَا حَتَّی یُصَلِّیَ عَلِیٌّ فَرَجَعَتِ الشَّمْسُ إِلَی وَقْتِ الصَّلَاةِ حَتَّی صَلَّیْتُ الْعَصْرَ ثُمَّ انْقَضَّتْ انْقِضَاضَ الْکَوْکَبِ (1).
قال الفیروزآبادی (2)
غط النائم صات.
أَقُولُ قَالَ الْمُفِیدُ وَ السَّیِّدُ وَ الشَّهِیدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ:(3) زِیَارَةُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِفْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی نَجِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِینَ وَ خِیَرَةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ فِی أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ السَّلَامُ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ السَّلَامُ عَلَی السُّعَدَاءِ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الرُّوحُ الزَّاکِیَةُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیَّتُهَا النَّفْسُ الشَّرِیفَةُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیَّتُهَا السُّلَالَةُ الطَّاهِرَةُ
ص: 217
اولینها، سلام بر محمد سرور آخرینها، سلام بر کسی که خداوند او را به عنوان رحمتی برای عالمیان مبعوث کرد، سلام بر تو ای پیامبر و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام برفاطمه بنت اسد هاشمی، سلام بر تو ای صدیقه مرضیه، سلام بر تو ای متقی پاکیزه، سلام بر تو ای کریمه خشنود، سلام بر تو ای حامی محمد خاتم انبیاء، سلام بر تو ای مادر سرور اوصیاء، سلام بر تو ای کسی که شفقتش بر رسول الله خاتم انبیاء آشکار شد، سلام بر تو ای کسی که ولی امین خدا را تربیت کردی سلام بر تو و بر روح و تن طاهرت، سلام بر تو و بر فرزندت، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، گواهی میدهم که تو کفالت را نیکو انجام دادی و امانت را ادا کردی و در راه رضای خدا تلاش کردی و در حفظ رسول خدا نهایت تلاشت را به کار بستی درحالیکه به حق او آگاه، به صدق او مؤمن، به نبوتش معترف، به نعمتش بینا، بر تربیتش مسؤول، بر جانش دلسوز، بر خدمتش وقفشده، و رضایش را برگزیده بودی. گواهی میدهم که تو برایمان و تمسک به شریفترین دین درحالیکه راضی، خشنود، طاهر، پاک و متقی، پاکیزه هستی رفتی، پس خداوند از تو راضی باد و تو را راضی گرداند و بهشت را منزل و مأوایت قرار دهد. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا به زیارتش سود ده و بر محبتش ثابت گردان و از شفاعت او و شفاعت ائمه از ذریه او محروم نکن و همراهی با او را به من روزی کن و مرا همراه او و همراه فرزندان طاهر او محشور کن. بارخدایا این را آخرین وعده از زیارت او برای من قرار نده و بازگشت به او را همیشه تا زمانی که مرا باقی گذاشتهای به من روزی کن و چون مرا ستاندی مرا در زمره او محشور کن و مرا در شفاعتش داخل کن به رحمتت ای مهربانترین مهربانان. بارخدایا به حق و منزلت او نزد خودت مرا، والدین مرا و جمیع مردان و زنان مؤمن را بیامرز و در دنیا و در آخرت نیکی به ما عطا کن و با رحمتت ما را از عذاب آتش حفظ کن.(1)
سپس دو رکعت زیارت میخوانی و هرچه دوست داشتی دعا کن و بازگرد.
توضیح
میگویم برای او علیها السلام مزار معروفی در بقیع است و شیخ در التهذیب(2)
در نسب امام صادق علیه السلام و مدفنش چیزی گفته که عبارتش این است: و قبرش در بقیع همراه پدرش، جدش و عمویش حسن بن علی بن ابی طالب است و در برخی اخبار روایت شده ص: 219
السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیَّتُهَا النَّسَمَةُ الزَّاکِیَةُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ خَیْرِ الْوَرَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ النَّبِیِّ الْمُجْتَبَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ الْمَبْعُوثِ إِلَی کَافَّةِ الْوَرَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ الْمُؤَیَّدِ بِالْقُرْآنِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ الْمُرْسَلِ إِلَی الْإِنْسِ وَ الْجَانِّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ صَاحِبِ الرَّایَةِ وَ الْعَلَامَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ شَفِیعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ مَنْ حَبَاهُ اللَّهُ بِالْکَرَامَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدِ اخْتَارَ اللَّهُ لَکَ دَارَ إِنْعَامِهِ قَبْلَ أَنْ یَکْتُبَ عَلَیْکَ أَحْکَامَهُ أَوْ یُکَلِّفَکَ حَلَالَهُ وَ حَرَامَهُ فَنَقَلَکَ إِلَیْهِ طَیِّباً زَاکِیاً مَرْضِیّاً طَاهِراً مِنْ کُلِّ نَجَسٍ مُقَدَّساً مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ بَوَّأَکَ جَنَّةَ الْمَأْوَی وَ رَفَعَکَ إِلَی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ صَلَاةً یُقِرُّ بِهَا عَیْنَ رَسُولِهِ وَ یُبَلِّغُهُ أَکْبَرَ مَأْمُولِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَفْضَلَ صَلَوَاتِکَ وَ أَزْکَاهَا وَ أَنْمَی بَرَکَاتِکَ وَ أَوْفَاهَا عَلَی رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی مَا نَسَلَ مِنْ أَوْلَادِهِ الطَّیِّبِینَ وَ عَلَی مَا خَلَفَ مِنْ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ صَفِیِّکَ وَ إِبْرَاهِیمَ نَجْلِ نَبِیِّکَ أَنْ تَجْعَلَ سَعْیِی بِهِمْ مَشْکُوراً وَ ذَنْبِی بِهِمْ مَغْفُوراً وَ حَیَاتِی بِهِمْ سَعِیدَةً وَ عَافِیَتِی بِهِمْ حَمِیدَةً وَ حَوَائِجِی بِهِمْ مَقْضِیَّةً وَ أَفْعَالِی بِهِمْ مَرْضِیَّةً وَ أُمُورِی بِهِمْ مَسْعُودَةً وَ شُئُونِی بِهِمْ مَحْمُودَةً اللَّهُمَّ وَ أَحْسِنْ لِیَ التَّوْفِیقَ وَ نَفِّسْ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ ضِیقٍ اللَّهُمَّ جَنِّبْنِی عِقَابَکَ وَ امْنَحْنِی ثَوَابَکَ وَ أَسْکِنِّی جَنَّاتِکَ وَ ارْزُقْنِی رِضْوَانَکَ وَ أَمَانَکَ وَ أَشْرِکْ فِی صَالِحِ دُعَائِی وَالِدَیَّ وَ وُلْدِی وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الْأَحْیَاءَ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتَ إِنَّکَ وَلِیُّ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ- ثُمَّ تَسْأَلُ حَوَائِجَکَ وَ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ.
یناسب زیارته علیه السلام فی یوم وفاته و هو الثانی عشر من شهر رجب.
ثُمَّ قَالُوا رَحِمَهُمُ اللَّهُ: ثُمَّ تَتَوَجَّهُ إِلَی زِیَارَةِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ أُمِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَإِذَا وَقَفْتَ عَلَی قَبْرِهَا فَتَقُولُ السَّلَامُ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیِّدِ
ص: 218
که آنها نزد مادر بزرگشان فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف رضوان الله علیها دفن شده اند و بعید نیست که محلی که مردم در آن فاطمه دخت رسول الله صلّی الله علیه و آله را در قبه ائمه بقیع زیارت میکنند همان موضع قبر فاطمه بنت اسد باشد.
روایت18.
سپس گفتند: به سوی زیارت حمزه بن عبدالمطلب رهسپار میشوی و چون به قبرش در احد رسیدی میگویی:
سلام بر تو ای عموی رسول الله، سلام بر تو ای بهترین شهداء، سلام بر تو ای شیر خدا و رسول خدا، گواهی میدهم که تو در راه خدا جهاد کرد و جان خویش را نثار کردی و برای رسول الله خلوص ورزیدی و به آنچه که نزد خداست مشتاق بودی، پدر و مادرم فدای تو، متقرب به رسول الله صلّی الله علیه و آله نزد تو آمدهام درحالیکه در تو اشتیاق شفاعت دارم، به زیارت تو رهایی خود را طلب می کنم درحالیکه از آتشی که کسی چون من به سبب آنچه که بر خود گناه کردم مستحق آن هستم به تو پناه میجویم، ازگناهانی که بر پشتم حمل کردم گریزان، به امید رحمت پروردگارم به تو متوسل هستم. از مکان دوری آمدهام درحالیکه خواهان رهایی گردنم از آتش هستم و گناهان پشتم را خم کرده است و آنچه که موجب خشم پروردگارم است را آوردهام و کسی را بهتر از شما اهل بیت رحمت نمییابم که به او متوسل شوم، پس در روز فقر و حاجتم برایم شفیع باش که محزون به سوی تو حرکت کرده و اندوهگین نزد تو آمدهام و گریان نزد تو اشک ریختهام و تنها به سوی تو آمدهام و تو از کسانی هستی که خداوند مرا به ارتباط با او امر کرده و بر نیکیاش تشویق کرده و بر فضلش رهنمون شده و به عشقش هدایت کرده و در رفتن به سوی او ترغیب کرده و طلب حاجت نزد او را به من الهام کرده است. شما ای اهل بیت، هرکه شما را ولی بگیرد نگون بخت نمیشود و هر که نزدتان آمد ناکام نمیماند و هر که دوستتان داشت زیان نمیکند و سعادتمند نمیشود آنکه با شما دشمنی کرد.
سپس به قبله رو میکنی و دو رکعت زیارت میخوانی و چون از نمازت فارغ شدی بر قبر خم شو درحالیکه میگویی: بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست بارخدایا من با چسبیدن به قبر عموی پیامبرت در معرض رحمتت قرار گرفتم تا ما را از انتقامت در روزی که رسواییها و صداها زیاد میشود و هر نفسی به آنچه از پیش فرستاده مشغول میشود و هر نفسی با خویش مجادله میکند پناهم بدهی. که اگر امروز رحمتم کنی هیچ ترس و اندوهی بر من نیست و اگر عقوبتم کنی مولا بر بنده خویش قدرت دارد. بارخدایا بعد از امروز ناکامم نکن و بدون حاجتم بازنگردان که به قبر عموی پیامبرت چسبیدهام و به وسیله او به تو تقرب جستهام در طلب رضای تو و امید رحمت تو. پس از من بپذیر، با وجود جهلم با حلمت و با وجود جنایت نفسم با رأفتت بازگرد که
ص: 220
الْأَوَّلِینَ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَی مَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ الْهَاشِمِیَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الْمَرْضِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْکَرِیمَةُ الرَّضِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا کَافِلَةَ مُحَمَّدٍ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا وَالِدَةَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا مَنْ ظَهَرَتْ شَفَقَتُهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا مَنْ تَرْبِیَتُهَا لِوَلِیِّ اللَّهِ الْأَمِینِ السَّلَامُ عَلَیْکِ وَ عَلَی رُوحِکِ وَ بَدَنِکِ الطَّاهِرِ السَّلَامُ عَلَیْکِ وَ عَلَی وَلَدِکِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکِ أَحْسَنْتِ الْکَفَالَةَ وَ أَدَّیْتِ الْأَمَانَةَ وَ اجْتَهَدْتِ فِی مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ بَالَغْتِ فِی حِفْظِ رَسُولِ اللَّهِ عَارِفَةً بِحَقِّهِ مُؤْمِنَةً بِصِدْقِهِ مُعْتَرِفَةً بِنُبُوَّتِهِ مُسْتَبْصِرَةً بِنِعْمَتِهِ کَافِلَةً بِتَرْبِیَتِهِ مُشْفِقَةً عَلَی نَفْسِهِ وَاقِفَةً عَلَی خِدْمَتِهِ مُخْتَارَةً رِضَاهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکِ مَضَیْتِ عَلَی الْإِیمَانِ وَ التَّمَسُّکِ بِأَشْرَفِ الْأَدْیَانِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً طَاهِرَةً زَکِیَّةً تَقِیَّةً نَقِیَّةً فَرَضِیَ اللَّهُ عَنْکِ وَ أَرْضَاکِ وَ جَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَکِ وَ مَأْوَاکِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْفَعْنِی بِزِیَارَتِهَا وَ ثَبِّتْنِی عَلَی مَحَبَّتِهَا وَ لَا تَحْرِمْنِی شَفَاعَتَهَا وَ شَفَاعَةَ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِهَا وَ ارْزُقْنِی مُرَافَقَتَهَا وَ احْشُرْنِی مَعَهَا وَ مَعَ أَوْلَادِهَا الطَّاهِرِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی إِیَّاهَا وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ إِلَیْهَا أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ إِذَا تَوَفَّیْتَنِی فَاحْشُرْنِی فِی زُمْرَتِهَا وَ أَدْخِلْنِی فِی شَفَاعَتِهَا بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ
اللَّهُمَّ بِحَقِّهَا عِنْدَکَ وَ مَنْزِلَتِهَا لَدَیْکَ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا بِرَحْمَتِکَ عَذابَ النَّارِ-(1) ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ وَ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ وَ تَنْصَرِفُ.
أقول لها علیها السلام مزار معروف فی البقیع و قال الشیخ رحمه الله فی التهذیب (2) فی نسب الصادق علیه السلام و مدفنه ما هذا لفظه و قبره بالبقیع أیضا مع أبیه و جده و عمه الحسن بن علی بن أبی طالب علیهم السلام و روی فی بعض الأخبار
ص: 219
گناهم بزرگ شده است. بیم این ندارم که بر من ستم کنی بلکه از بدی حساب بیم دارم پس امروز به حضورم در قبر عموی پیامبرت را ببین پس به وسیله آنها رهایم کن، و تلاشم را ناکام مگذار و ابتهالم بر تو سبک نیاید و صدایم را از خود بازندار و بدون حاجتهایم بازنگردان ای یاری هر اندوهگین و محزون، ای گشایشگر هر مضطرب سردرگم غریق مشرف بر هلاکت، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و به سوی من بنگر، نگاهی که بعد از آن هرگز سیهروز نشوم و بر تضرع، غربت و تنهاییام رحم کن که رضای تو را امید کردهام و خیری که غیر تو عطایش نمیکند را طلب کردهام میخواهم امیدم را رد نکنی. بارخدایا اگر عقوبت کنی مولا بر بندهاش و مجازات او به جهت عمل زشتش قدرت دارد. پس امروز ناکامم مکن و بدون حاجتم بازنگردان و سیمایم و آمدنم را ناکام نکن که مالم را تمام و بدنم را خسته کردهام و صحراها پیموده و خانواده و اموال و هر آنچه که به من عطا کردهای را ترک کردهام و آنچه که نزد توست را بر خود ترجیح دادم و به قبر عموی پیامبرت صلّی الله علیه و آله پناه آوردهام و به وسیله او به طلب رضای تو تقرب جستهام پس با وجود جهلم با حلمت و با وجود گناهم با رأفتت بازگرد که گناهم بزرگ است به رحمتت ای کریم ای کریم.(1)
روایت19.
سپس نزد قبور تمامی شهداء رضوان الله علیهم اجمعین در احد میآیی و آنها را زیارت میکنی و میگویی: سلام بر رسول خدا، سلام بر نبی خدا، سلام بر محمد بن عبدالله، سلام بر اهل بیت طاهر، سلام بر شما ای شهدای مؤمن، سلام بر شما ای اهل بیت ایمان و توحید، سلام بر شما ای یاران دین خدا و رسول او، سلام بر شما به آنچه که صبر کردید که چه نیک است فرجام آن عقبی. گواهی میدهم که خداوند شما را برای دینش انتخاب و برای رسولش برگزید و گواهی میدهم که شما در راه خدا حق جهادش را به جای آوردید و از دین خدا، و از پیامبرش دفاع کردید و جان خویش را نثار کردید. و گواهی میدهم که شما بر طریق رسول خدا کشته شدید پس خداوند درباره نبیاش و اسلام و اهل آن برترین جزا را به شما عطا کند و در محل رضوان و موضع اکرامش سیمای شما را همراه انبیاء، صدیقین، شهداء و صالحان که بهترین رفیق هستند به ما بشناساند. گواهی میدهم که شما حزب خدا هستید و هر که با شما نبرد کند با خدا نبرد کرده است و شما ازمقربین رستگاری هستید که زندهاند و نزد پروردگارشان روزی داده میشوند پس بر
ص: 221
أنهم أنزلوا علی جدتهم فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف رضوان الله علیها انتهی فلا یبعد أن یکون الموضع الذی یزور الناس فیه فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فی قبة أئمة البقیع هو موضع قبر فاطمة بنت أسد رضی الله عنها.
ثُمَّ قَالُوا: ثُمَّ تَتَوَجَّهُ إِلَی زِیَارَةِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَإِذَا أَتَیْتَ قَبْرَهُ علیه السلام بِأُحُدٍ فَتَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ الشُّهَدَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَسَدَ اللَّهِ وَ أَسَدَ رَسُولِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ وَ نَصَحْتَ رَسُولَ اللَّهِ وَ کُنْتَ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ رَاغِباً بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَتَیْتُکَ مُتَقَرِّباً إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ رَاغِباً إِلَیْکَ فِی الشَّفَاعَةِ أَبْتَغِی بِزِیَارَتِکَ خَلَاصَ نَفْسِی مُتَعَوِّذاً بِکَ مِنْ نَارٍ اسْتَحَقَّهَا مِثْلِی بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی هَارِباً مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی احْتَطَبْتُهَا عَلَی ظَهْرِی فَزِعاً إِلَیْکَ رَجَاءَ رَحْمَةِ رَبِّی أَتَیْتُکَ مِنْ شُقَّةٍ بَعِیدَةٍ طَالِباً فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ قَدْ أَوْقَرَتْ ظَهْرِی ذُنُوبِی وَ أَتَیْتُ مَا أَسْخَطَ رَبِّی وَ لَمْ أَجِدْ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَیْهِ خَیْراً لِی مِنْکُمْ أَهْلَ بَیْتِ الرَّحْمَةِ فَکُنْ لِی شَفِیعاً یَوْمَ فَقْرِی وَ حَاجَتِی فَقَدْ سِرْتُ إِلَیْکَ مَحْزُوناً وَ أَتَیْتُکَ مَکْرُوباً وَ سَکَبْتُ عَبْرَتِی عِنْدَکَ بَاکِیاً وَ صِرْتُ إِلَیْکَ مُفْرِداً وَ أَنْتَ مِمَّنْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِصِلَتِهِ وَ حَثَّنِی عَلَی بِرِّهِ وَ دَلَّنِی عَلَی فَضْلِهِ وَ هَدَانِی لِحُبِّهِ وَ رَغَّبَنِی فِی الْوِفَادَةِ إِلَیْهِ وَ أَلْهَمَنِی طَلَبَ الْحَوَائِجِ عِنْدَهُ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ لَا یَشْقَی مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ لَا یَخِیبُ مَنْ أَتَاکُمْ وَ لَا یَخْسَرُ مَنْ یَهْوَاکُمْ وَ لَا یَسْعَدُ مَنْ عَادَاکُمْ.
ثُمَّ تَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ فَانْکَبِّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ إِنِّی تَعَرَّضْتُ لِرَحْمَتِکَ بِلُزُومِی لِقَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله لِتُجِیرَنِی مِنْ نَقِمَتِکَ فِی یَوْمٍ تَکْثُرُ فِیهِ الْأَصْوَاتُ وَ تَشْغَلُ کُلُّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّمَتْ وَ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا فَإِنْ تَرْحَمْنِی الْیَوْمَ فَلَا خَوْفَ عَلَیَّ وَ لَا حُزْنَ وَ إِنْ تُعَاقِبْ فَمَوْلًی لَهُ الْقُدْرَةُ عَلَی عَبْدِهِ وَ لَا تُخَیِّبْنِی بَعْدَ الْیَوْمِ وَ لَا تَصْرِفْنِی بِغَیْرِ حَاجَتِی فَقَدْ لَصِقْتُ بِقَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ وَ تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ وَ رَجَاءَ رَحْمَتِکَ فَتَقَبَّلْ مِنِّی وَ عُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِرَأْفَتِکَ عَلَی جِنَایَةِ نَفْسِی فَقَدْ عَظُمَ
ص: 220
قاتلان شما باد نفرین خدا، ملائکه و جمیع مردم، ای اهل توحید نزد شما آمدهام درحالی که زائر، به حق شما آگاه و با زیارت شما به خدا تقرب جو، و به آنچه که از اعمال شریف و افعال پسندیده گذشت آگاه هستم پس سلام، رحمت و برکات خداوند بر شما باد. و بر قاتلان شما باد نفرین، غضب و خشم خدا. بارخدایا مرا از زیارت آنها سود عطا کن و بر قصد آنها ثابت قدم گردان و مرا بر آنچه که آنان را ستاندی بستان و من و آنها را در مستقر دار رحمتت جمع کن. گواهی میدهم که شما برای ما پیش رو و ما به شما ملحق هستیم. و سوره انا انزلناه فی لیله القدر را هر چه توانستی قرائت کن و کنار هر زیارتشوندهای دو رکعت زیارت میخوانی و باز میگردی ان شاء الله تعالی.(1)
میگویم
زیارت آنها در روز شهادتشان که براساس رأی مشهور هفدهم شوال است اولی و مناسبتر است. سپس میگویم: نمیدانم چرا در کتابهایشان زیارت ابوطالب، عبدالمطلب، عبد مناف و خدیجه را ذکر نکردهاند با وجود اینکه برای اینان قبور معروفی در مکه در نزدیکی ابطح است و حالشان نزد شیعه در فضل و کمال شناخته شده است. و شاید به دلیل تقیه ترک کردهاند. زیارت آنها به ویژه در روزهای مختص به آنان مستحب است مانند بیست و ششم رجب روز وفات ابوطالب، دهم ربیع الاول روز وفات عبدالمطلب، هفدهم محرم روز بازگشت اصحاب فیل از مکه در زمان خلافت عبدالمطلب و ظهور کرامت او و روز ازدواج خدیجه که بیان شد.
و زیارت جعفربن ابی طالب در مؤته(2)،
و زیارت شهدای بدر و زیارت ابوذر در ربذه در نزدیکی صفراء در سمت راست جادهای که از مکه به مدینه میآید مستحب است. و بر قبر آمنه و عبدالله اطلاعی نداریم.
روایت20.
مؤلف المزار الکبیر گوید: شایسته است که اگر قادر بود در مساجد معظم نماز بخواند و با مسجد قبا که همان مسجدی است که بر تقوا بنا شد آغاز کند .
پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:
ص: 222
جُرْمِی وَ مَا أَخَافُ أَنْ تَظْلِمَنِی وَ لَکِنْ أَخَافُ سُوءَ الْحِسَابِ فَانْظُرِ الْیَوْمَ تَقَلُّبِی عَلَی قَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله فَبِهِمَا فُکَّنِی مِنَ النَّارِ وَ لَا تُخَیِّبْ سَعْیِی وَ لَا یَهُونَنَّ عَلَیْکَ ابْتِهَالِی وَ لَا تَحْجُبَنَّ عَنْکَ صَوْتِی وَ لَا تَقْلِبْنِی بِغَیْرِ حَوَائِجِی یَا غِیَاثَ کُلِّ مَکْرُوبٍ وَ مَحْزُونٍ وَ یَا مُفَرِّجاً عَنِ الْمَلْهُوفِ الْحَیْرَانِ الْغَرِیقِ الْمُشْرِفِ عَلَی الْهَلَکَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْظُرْ إِلَیَّ نَظْرَةً لَا أَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی وَ عَبْرَتِی وَ انْفِرَادِی فَقَدْ رَجَوْتُ رِضَاکَ وَ تَحَرَّیْتُ الْخَیْرَ الَّذِی لَا یُعْطِیهِ أَحَدٌ سِوَاکَ فَلَا تَرُدَّ أَمَلِی اللَّهُمَّ إِنْ تُعَاقِبْ فَمَوْلًی لَهُ الْقُدْرَةُ عَلَی عَبْدِهِ وَ جَزَائِهِ بِسُوءِ فِعْلِهِ فَلَا أَخِیبَنَّ الْیَوْمَ وَ لَا تَصْرِفْنِی بِغَیْرِ حَاجَتِی وَ لَا تُخَیِّبَنَّ شُخُوصِی وَ وِفَادَتِی فَقَدْ أَنْفَدْتُ نَفَقَتِی وَ أَتْعَبْتُ بَدَنِی وَ قَطَعْتُ الْمَفَازَاتِ وَ خَلَّفْتُ الْأَهْلَ وَ الْمَالَ وَ مَا خَوَّلْتَنِی وَ آثَرْتُ مَا عِنْدَکَ عَلَی نَفْسِی وَ لُذْتُ بِقَبْرِ عَمِّ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله وَ تَقَرَّبْتُ بِهِ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ فَعُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِرَأْفَتِکَ عَلَی ذَنْبِی فَقَدْ عَظُمَ جُرْمِی بِرَحْمَتِکَ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ (1).
ثُمَّ تَأْتِی قُبُورَ الشُّهَدَاءِ بِأُحُدٍ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ فَتَزُورُهُمْ فَتَقُولُ: السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الشُّهَدَاءُ الْمُؤْمِنُونَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ الْإِیمَانِ وَ التَّوْحِیدِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَنْصَارَ دِینِ اللَّهِ وَ أَنْصَارَ رَسُولِهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَکُمْ لِدِینِهِ وَ اصْطَفَاکُمْ لِرَسُولِهِ- وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ قَدْ جَاهَدْتُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ ذَبَبْتُمْ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ عَنْ نَبِیِّهِ وَ جُدْتُمْ بِأَنْفُسِکُمْ دُونَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ قُتِلْتُمْ عَلَی مِنْهَاجِ رَسُولِ اللَّهِ فَجَزَاکُمُ اللَّهُ عَنْ نَبِیِّهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ وَ عَرَّفَنَا وُجُوهَکُمْ فِی مَحَلِّ رِضْوَانِهِ وَ مَوْضِعِ إِکْرَامِهِ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً أَشْهَدُ أَنَّکُمْ حِزْبُ اللَّهِ وَ أَنَّ مَنْ حَارَبَکُمْ فَقَدْ حَارَبَ اللَّهَ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ الْفَائِزِینَ الَّذِینَ هُمْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَعَلَی مَنْ
ص: 221
هرکه به قباء بیاید و دو رکعت بخواند با - ثواب - عمره بازمیگردد.
و زمانی که وارد آن شد دو رکعت تحیت مسجد در آن میخواند و چون از نماز فارغ شد تسبیح میکند و میگوید:
سلام بر اولیا و برگزیدگان خدا، سلام بر یاران و خلفای خدا، سلام بر محلهای شناخت خدا، سلام بر معادن حکمت خدا، سلام بر بندگان مکرم خدا کسانی که در کلام براو پیشی نمیگیرند و به امر او عمل میکنند. سلام بر مظهر امر و نهی خدا، سلام بر راهنمایان به سوی خدا، سلام بر استقراریافتگان در رضای خدا، سلام بر اصلاح شدگان در طاعت خدا، سلام بر کسانی که هر که با آنان دوستی کند با خدا دوستی کرده و هر که با آنان دشمنی کند با خدا دشمنی کرده است و هر که آنان را بشناسد خدا را شناخته و هر که به آنان جهل ورزد به خدا جهل ورزیده است. گواهی میدهم که من با کسی که با شما نبرد کند، در نبردم و با کسی که با شما صلح کند در صلحم، به آنچه آوردید مؤمن، به آنچه تکفیر کردید کافر هستم، تأیید کننده چیزی هستم که شما تأییدش کردید و باطلکننده چیزی هستم که شما ابطالش کردید، به پیدا و پنهان شما مؤمنم، در همه آنها به شما تفویض میکنم. نفرین خدا بر دشمنان شما از جن و انس باد و خداوند عذاب دردناک را برآنان چندین برابر کند.(1)
و دعا میکنی و میگویی: ای موجود قبل از هر شیء، ای موجود بعد از هلاکت هر شیء که چیزی از او پنهان نمیشود و چیزی او را ازچیزی دیگر مشغول نمیسازد، چگونه دلها به صفت تو راه یابد یا عقلها به وصف تو برسد درحالیکه تو قبل از توصیفکنندگان از مخلوقاتت بودهای و دیدگان به مشاهده چشم تو را ندیده است، به عیان وصف نشدهای و خردها بر تو احاطه نیافته است، که تو را دارای کیفیت و حد بیابد. دیدگان درباره تو حیران، زبانها از تو خسته، فکرها ازاحاطه تو ناتوان و ذهنها در وصف قدرت تو غرق شدند و دیدگان از رؤیت تو بازماندند و أزلیت تو از توحید، تعالی یافت و هر چیزی که خلق کردی حجتی برای تو و منسوب به عمل تو، صادر از صنع تو شد. پس یا ابداع شده ای که بر ابداع تو دلالت کند و تصویرگری که بر تصویر کردن تو گواهی دهد و تقدیرگری که از تقدیر تو خبر دهد، مدبری که از تدبیر تو سخن بگوید و مصنوعی که به تأثیر تو اشاره کند، تو برای هرجنسی از ساختهها، آفریدهها، سرشتههایت سازنده، آفریننده و شکافندهای که در خلقت آسمانها و زمین زحمتی تحمل نکردهای و در آغاز اجناس مختلف مخلوقات با خستگی مواجه نشدی و برای تو حالی نیست که بر حالی دیگر سابق باشد و قبل از اینکه آخر باشی اوّلی و قبل از اینکه باطن باشی ظاهری. علم تو
ص: 223
قَتَلَکُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أَتَیْتُکُمْ یَا أَهْلَ التَّوْحِیدِ زَائِراً وَ بِحَقِّکُمْ عَارِفاً وَ بِزِیَارَتِکُمْ إِلَی اللَّهِ مُتَقَرِّباً وَ بِمَا سَبَقَ مِنْ شَرِیفِ الْأَعْمَالِ وَ مَرْضِیِّ الْأَفْعَالِ عَالِماً فَعَلَیْکُمْ سَلَامُ اللَّهِ وَ رَحْمَتُهُ وَ بَرَکَاتُهُ وَ عَلَی مَنْ قَتَلَکُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ غَضَبُهُ وَ سَخَطُهُ اللَّهُمَّ انْفَعْنِی بِزِیَارَتِهِمْ وَ ثَبِّتْنِی عَلَی قَصْدِهِمْ وَ تَوَفَّنِی عَلَی مَا تَوَفَّیْتَهُمْ عَلَیْهِ وَ اجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فِی مُسْتَقَرِّ دَارِ رَحْمَتِکَ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ لَنَا فَرَطٌ وَ نَحْنُ بِکُمْ لَاحِقُونَ- وَ تَقْرَأُ سُورَةَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ وَ تُصَلِّی عِنْدَ کُلِّ مَزُورٍ رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ وَ تَنْصَرِفُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
زیارتهم فی یوم شهادتهم و هو سابع عشر شوال علی المشهور أولی و أنسب ثم أقول لا أدری لم لم یذکروا فی کتبهم زیارة أبی طالب و عبد المطلب و عبد مناف و خدیجة رضی الله عنهم أجمعین مع أن لهم قبورا معروفة فی مکة قریبا من الأبطح و حالهم عند الشیعة معروفة فی الفضل و الکمال و لعلهم ترکوها تقیة و تستحب زیارتهم و لا سیما فی الأیام المختصة بهم کالسادس و العشرین من رجب یوم وفاة أبی طالب و العاشر من ربیع الأول یوم وفاة عبد المطلب و السابع عشر من المحرم یوم انصراف أصحاب الفیل عن مکة فی زمن خلافة عبد المطلب و ظهور کرامته و یوم تزویج خدیجة و قد مر.
و یستحب زیارة جعفر بن أبی طالب رضی الله عنهما بموتة(2) و یستحب زیارة الشهداء فی بدر و یستحب زیارة أبی ذر رضی الله عنهما فی الربذة قریبا من الصفراء علی یمین الطریق للجائی من مکة إلی المدینة و أما آمنة و عبد الله رضی الله عنهما فلم نطلع علی قبریهما.
قال مؤلف المزار الکبیر ینبغی أن یصلی فی المساجد المعظمة أن تمکن من ذلک و یبتدئ منها بمسجد قباء و هو الذی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:
ص: 222
هر چیزی را احاطه کرد و غیب تو هر چیزی را به عدد شماره کرد، محدود نیستی که دیدگان تو را درک کند، متناهی نیستی که دیدگان تو را دربربگیرد، جسم نیستی که اندازهها تو را آشکار کند، مرئی نیستی که پردهها تو را بپوشاند. شبیه چیزی نیستی تا برای تو مثل باشد، همراه تو چیزی نیست که برای آن ضد باشی خلقت را از اصلی که عملت به آن اضافه گردد شروع نکردی تا مقلد مثال آن باشی و هیأتدهنده بر هیأت آن باشی. وقتی آن را آفریدی علمی برای تو حاصل نشد و با آن از عظمتی و ملکی بهره نگرفتی و آسمانها، زمینها، و انواع خلقتت را برای تشدید قدرتت، بیم زوال و نقصان، و استعانت گرفتن علیه ضدی ستیزهجو و شریکی سر سخت به وجود نیاوردی، نه حفظ کردن آنچه که آفریدی بر تو دشوار است، و نه تدبیر آنچه که پراکندی ساختی. و نه از عجز به آنچه آفریدی اکتفا کردی و نه خستگی به تو دست داد در آنچه که سرشتی و بنا کردی و بر آن قدرت یافتی. و نه در آنچه که اراده کردی شبههای بر تو وارد شد. ای متعالی ازحدود و سخنان قائلین به تشبیه و غلوکنندگان و قائلان به جبر بندگان بر معصیت و ارتکاب، و ای کسی که با شواهد و دلالات بر عقول موحدین تجلی یافت و با آیات روشن غالب بندگان را بر وجودش رهنمون شد از تو میخواهم که بر محمد، بنده برگزیدهات و حبیب منتخبت، نبی رحمت و هدایت، چشمه حکمت و بخشش، معدن خشیت و تقوا، سرور مرسلان و خاتم انبیا و برترین اولینها و آخرینها، و بر خاندان طیب و طاهر او درود بفرستی و درباره ما آنچه که تو سزاوار آن هستی انجام بدهیای مهربانترین مهربانان.(1)
و درمشربه ام ابراهیم که مسکن پیامبر صلّی الله علیه و آله است هر چه قادر بود نماز میخوانَد، و در مسجد فضیخ - که روایت شده که محلی است که خورشید برای امیرمؤمنان علیه السلام زمانی که پیامبر علیه و آله السلام بر روی پایش به خواب رفت بازگشت - و درمسجد احزاب که همان مسجد فتح است نماز میخواند و در هر یک از این مکانها دو رکعت نافله قربه الی الله میخواند و چون از نماز فارغ شد میگوید:
ای فریاد رس اندوهگینان، ای اجابتکننده ندای گرفتاران، ای یاور محزونان، آسیب، اندوه و غم مرا از من برطرف کن چنانکه اندوه پیامبرت صلّی الله علیه و آله را برطرف کردی و او را از ترس دشمنش حفظ کردی و مرا از امور
ص: 224
مَنْ أَتَی قُبَاءَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ رَجَعَ بِعُمْرَةٍ. فإذا دخله صلی فیه رکعتین تحیة المسجد فإذا فرغ من الصلاة سبح و قال السَّلَامُ عَلَی أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ أَصْفِیَائِهِ السَّلَامُ عَلَی أَنْصَارِ اللَّهِ وَ خُلَفَائِهِ السَّلَامُ عَلَی مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مَعَادِنِ حِکْمَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الْمُکْرَمِینَ الَّذِینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ السَّلَامُ عَلَی مَظَاهِرِ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ السَّلَامُ عَلَی الْأَدِلَّاءِ عَلَی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُسْتَقِرِّینَ فِی مَرْضَاةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُمَحَّصِینَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الَّذِینَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ وَالَی اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ اللَّهَ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ مُؤْمِنٌ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ کَافِرٌ بِمَا کَفَرْتُمْ بِهِ مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ مُؤْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَ عَلَانِیَتِکُمْ مُفَوِّضٌ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ إِلَیْکُمْ لَعَنَ اللَّهُ عَدُوَّکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ ضَاعَفَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ-(1)
وَ تَدْعُو فَتَقُولُ یَا کَائِناً قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا کَائِناً بَعْدَ هَلَاکِ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا یَسْتَتِرُ عَنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَشْغَلُهُ شَیْ ءٌ عَنْ شَیْ ءٍ کَیْفَ تَهْتَدِی الْقُلُوبُ لِصِفَتِکَ أَوْ تَبْلُغُ الْعُقُولُ نَعْتَکَ وَ قَدْ کُنْتَ قَبْلَ الْوَاصِفِینَ مِنْ خَلْقِکَ وَ لَمْ تَرَکَ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ فَتَکُونَ بِالْعِیَانِ مَوْصُوفاً وَ لَمْ تُحِطْ بِکَ الْأَوْهَامُ فَتُوجَدَ مُتَکَیِّفاً مَحْدُوداً حَارَتِ الْأَبْصَارُ دُونَکَ فَکَلَّتِ الْأَلْسُنُ عَنْکَ وَ عَجَزَتِ الْأَوْهَامُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِکَ وَ غَرِقَتِ الْأَذْهَانُ فِی نَعْتِ قُدْرَتِکَ وَ امْتَنَعَتْ عَنِ الْأَبْصَارِ رُؤْیَتُکَ وَ تَعَالَتْ عَنِ التَّوْحِیدِ أَزَلِیَّتُکَ وَ صَارَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقْتَهُ حُجَّةً لَکَ وَ مُنْتَسِباً إِلَی فِعْلِکَ وَ صَادِراً عَنْ صُنْعِکَ فَمِنْ بَیْنِ مُبْتَدِعٍ یَدُلُّ عَلَی إِبْدَاعِکَ وَ مُصَوِّرٍ یَشْهَدُ بِتَصْوِیرِکَ وَ مُقَدِّرٍ یَنْبَأُ عَنْ تَقْدِیرِکَ وَ مُدَبِّرٍ یَنْطِقُ عَنْ تَدْبِیرِکَ وَ مَصْنُوعٍ یُومِی إِلَی تَأْثِیرِکَ وَ أَنْتَ لِکُلِّ جِنْسٍ مِنْ مَصْنُوعَاتِکَ وَ مَبْرُوءَاتِکَ وَ مَفْطُورَاتِکَ صَانِعٌ وَ بَارِئٌ وَ فَاطِرٌ لَمْ تُمَارِسْ فِی خَلْقِکَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ نَصَباً وَ لَا فِی ابْتِدَائِکَ أَجْنَاسَ الْمَخْلُوقِینَ تَعَباً وَ لَا لَکَ حَالٌ سَبَقَ حَالًا فَتَکُونَ أَوَّلًا قَبْلَ أَنْ تَکُونَ آخِراً وَ تَکُونَ ظَاهِراً قَبْلَ أَنْ تَکُونَ بَاطِناً أَحَاطَ
ص: 223
دنیا و آخرتم که اندوهگینم میکند حفظ کن ای مهربانترین مهربانان.
و درمنزل زین العابدین علی بن حسین هرچه توانستی نماز میخوانی. و درمنزل جعفربن محمد صادق علیه السلام درمسجد سلمان فارسی، درمسجد امیرمؤمنان علیه السلام که مقابل قبر حمزه علیه السلام است و در مسجد مباهله هرچه توانستی نماز میخوانی و هرچه دوست داشتی در آن دعا میکنی و دعا را به طور کامل در کتابم که به «بغیة الطالب و ایضاح المناسک لمن هو راغب فی الحج» معروف است ذکر کردم و هر که اراده کند آن را از آنجا میگیرد و در آن کفایت است ان شاء الله.(1) و شیخ شهید ما قدس الله روحه در الذکری،(2)
مسجد الغدیر را که در نزدیکی جحفه است و دیوارهایش تا به امروز باقی مانده و مشهور و آشکار است و غالباً مسیر حج برآن بوده، از مساجد شریفه ذکر کرده است.
روایت21.
حسّان جمال روایت کرد: صادق علیه السلام را از مدینه به سوی مکه بردم زمانی که به مسجد غدیر رسیدیم به سمت چپ مسجد نگریست و فرمود: این محل پای رسول الله صلّی الله علیه و آله است آنجا که فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه بارخدایا با هر که با او دوستی کرد دوستی کن و با هر که با او دشمنی کرد دشمنی کن». سپس به گوشهای دیگر نگریست و فرمود: این محل خیمه ابوفلان، فلان و سالم غلام ابو حذیفه و ابو عبیده جراح است و زمانی که او را دیدند دست وی (علی علیه السلام) را بالا برده است یکی از آنها گفت: به چشمان او نگاه کنید که میچرخد که گویی چشمان دیوانه است پس جبرئیل این سخن خداوند «و ان یکاد الذین کفروا..» تا پایان سوره را نازل فرمود.
ص: 225
بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْمُکَ وَ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً غَیْبُکَ لَسْتَ بِمَحْدُودٍ فَتُدْرِکَکَ الْأَبْصَارُ وَ لَا بِمُتَنَاهٍ فَتَحْوِیَکَ الْأَنْظَارُ وَ لَا بِجِسْمٍ فَتَکْشِفَکَ الْأَقْدَارُ وَ لَا بِمَرْأًی فَتَحْجُبَکَ الْأَسْتَارُ وَ لَمْ تُشْبِهْ شَیْئاً فَیَکُونَ لَکَ مِثْلًا وَ لَا کَانَ مَعَکَ شَیْ ءٌ فَتَکُونَ لَهُ ضِدّاً ابْتَدَأْتَ الْخَلْقَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ کَانَ مِنْ أَصْلٍ یُضَافُ إِلَیْهِ فِعْلُکَ حَتَّی تَکُونَ لِمِثَالِهِ مُحْتَذِیاً وَ عَلَی قَدْرِ هَیْئَتِهِ مُهَیِّئاً وَ لَمْ یُحْدَثْ لَکَ إِذْ خَلَقْتَهُ عِلْماً وَ لَمْ تَسْتَفِدْ بِهِ عَظَمَةً وَ لَا مُلْکاً وَ لَمْ تُکَوِّنْ سَمَاوَاتِکَ وَ أَرْضَکَ وَ أَجْنَاسَ خَلْقِکَ لِتَشْدِیدِ سُلْطَانِکَ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ نُقْصَانٍ وَ لَا اسْتِعَانَةٍ عَلَی ضِدٍّ مُکَابِرٍ أَوْ نِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا یَئُودُکَ حِفْظُ مَا خَلَقْتَ وَ لَا تَدْبِیرُ مَا ذَرَأْتَ وَ لَا مِنْ عَجْزٍ اکْتَفَیْتَ بِمَا بَرَأْتَ وَ لَا مَسَّکَ لُغُوبٌ فِیمَا فَطَرْتَ وَ بَنَیْتَ وَ عَلَیْهِ قَدَرْتَ وَ لَا دَخَلَتْ عَلَیْکَ شُبْهَةٌ فِیمَا أَرَدْتَ یَا مَنْ تَعَالَی عَنِ الْحُدُودِ وَ عَنْ أَقَاوِیلِ الْمُشَبِّهَةِ وَ الْغُلَاةِ وَ إِجْبَارِ الْعِبَادِ عَلَی الْمَعَاصِی وَ الِاکْتِسَابَاتِ وَ یَا مَنْ تَجَلَّی لِعُقُولِ الْمُوَحِّدِینَ بِالشَّوَاهِدِ وَ الدَّلَالاتِ وَ دَلَّ الْعِبَادَ عَلَی وُجُودِهِ بِالْآیَاتِ الْبَیِّنَاتِ الْقَاهِرَاتِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ الْمُصْطَفَی وَ حَبِیبِکَ الْمُجْتَبَی نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ الْهُدَی وَ یَنْبُوعِ الْحِکْمَةِ وَ النَّدَی وَ مَعْدِنِ الْخَشْیَةِ وَ التُّقَی سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ أَفْضَلِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ افْعَلْ بِنَا مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.(1)
و یصلی فی مشربة أم إبراهیم و هی مسکن النبی صلی الله علیه و آله ما قدر علیه و یصلی فی مسجد الفضیخ- فقد روی أنه الذی ردت فیه الشمس لأمیر المؤمنین علیه السلام لما نام النبی صلی الله علیه و آله فی حجره و منها مسجد الأحزاب و هو مسجد الفتح و ینوی فی کل موضع من هذه المواضع رکعتین مندوبا قربة إلی الله تعالی فإذا فرغ من الصلاة فیه قال یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا مُغِیثَ الْمَهْمُومِینَ اکْشِفْ عَنِّی ضُرِّی وَ هَمِّی وَ کَرْبِی وَ غَمِّی کَمَا کَشَفْتَ عَنْ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله هَمَّهُ وَ کَفَیْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ
ص: 224
زیارت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب صلوات الله علیه و آنچه که درپی آن می آید
باب اول : فضیلت نجف و آب فرات
روایات
روایت1.
علل الشرائع: صادق علیه السلام فرمود: نجف کوه بود و همان کوه است که پسر نوح گفت: {به کوهی پناه خواهم برد که مرا از آب حفظ کند} و بر روی زمین کوهی بزرگتر از آن نبود. خداوند عزوجل به او وحی کرد: ای کوه! آیا به جای من به تو تمسک (پناه آورده) میشود؟! پس کوه - از هیبت خداوند - قطعه قطعه شد و تا بلاد شام پرتاب شد و به صورت شنی نرم درآمد و بعد ازآن دریایی بزرگ شد و آن دریا دریای نی نامیده میشد سپس بعد از آن خشک شد و گفته شد نی جفّ (نی خشک شد) سپس بعد از آن نیجفّ شد و بعد از آن آن را نجف مینامیدند زیرا این بر زبانشان سبکتر بود.(1)
روایت2.
علل الشرائع: ابو جارود حدیثی را به علی علیه السلام نسبت میدهد که وی فرمود:
حضرت ابراهیم علیه السّلام عبورش به بانقیا افتاد، در این مکان هر شب زلزله می آمد آن حضرت شب را در آنجا به صبح رساند. اهل آن وادی صبح کردند و اثری از زلزله ندیدند. گفتند: دیشب چرا زلزله نیامد یا این که حادثه ای اتّفاق نیفتاد؟ برخی جواب داده و گفتند: دیشب پیر مردی که با او نوجوان و غلامی بود در اینجا فرود آمد، ممکن است به خاطر قدوم او باشد.
امام علیه السّلام فرمود: اهالی آن شهر محضر جناب ابراهیم علیه السّلام رسیده و به او عرضه داشتند. ای مرد هر شب در این مکان زلزله می آید ولی دیشب که تو اینجا بودی زلزله قطع شد حال امشب نیز نزد ما باش. ابراهیم علیه السّلام آن شب را نیز در آنجا بماند و زلزله نیامد. بامداد آنها گفتند: نزد ما باش و آنچه بخواهی برایت آماده می کنیم. ابراهیم علیه السّلام فرمود: خیر، ولی این دشت و سرزمین را به من بفروشید که مال من باشد دیگر زلزله را نخواهید دید.
ص: 226
الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
و تصلی فی دار زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام ما قدرت و تصلی فی دار جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام و تصلی فی مسجد سلمان الفارسی ره و تصلی فی مسجد أمیر المؤمنین علیه السلام و هو محاذی قبر حمزة علیه السلام و تصلی فی مسجد المباهلة ما استطعت و تدعو فیه بما تحب و قد ذکرت الدعاء بأسره فی کتابی المعروف ببغیة الطالب و إیضاح المناسک لمن هو راغب فی الحج فمن
أراده أخذه من هناک ففیه کفایة إن شاء الله تعالی (1) و قال شیخنا الشهید قدس الله روحه فی الذکری (2) من المساجد الشریفة مسجد الغدیر و هو بقرب الجحفة جدرانه باقیة إلی الیوم و هو مشهور بین و قد کان طریق الحج علیه غالبا.
وَ رَوَی حَسَّانُ الْجَمَّالُ قَالَ: حَمَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی مَسْجِدِ الْغَدِیرِ نَظَرَ إِلَی مَیْسَرَةِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ ذَلِکَ مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ثُمَّ نَظَرَ فِی الْجَانِبِ الْآخَرِ فَقَالَ ذَلِکَ مَوْضِعُ فُسْطَاطِ أَبِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَلَمَّا أَنْ رَأَوْهُ رَافِعاً یَدَهُ قَالَ بَعْضُهُمُ انْظُرُوا إِلَی عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ کَأَنَّهُمَا عَیْنَا مَجْنُونٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَی آخِرِ السُّورَةِ.
ص: 225
آنها گفتند: این سرزمین مال تو باشد.
ابراهیم علیه السّلام فرمود: آن را نخواهیم گرفت مگر با خریدن. گفتند: از ما بگیر به آنچه خواهی. ابراهیم علیه السّلام: آن سرزمین را به هفت میش ماده و چهار الاغ خرید. از این رو آن سرزمین را بانقیا خواندند چه آنکه نعاج یعنی ماده میش را در لغت نبطیّه، نقی گویند.
امام علیه السّلام فرمود: غلام ابراهیم به آن حضرت عرض کرد: ای خلیل الرحمن با این دشت لم یزرع که در آن نه کشاورزی شده و نه دامداری چه خواهی کرد؟ حضرت فرمود: ساکت باش خداوند متعال از این دشت هفتاد هزار نفر را محشور نموده که جملگی بدون حساب داخل بهشت می شوند مردی از میان ایشان شفاعت برای فلان جماعت و فلان جماعت می نماید.(1)
روایت3.
معانی الأخبار: امیرمؤمنان علیه السلام درباره این سخن خداوند عزوجل «وَآوَیْنَاهُمَا إِلَی رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِینٍ» فرمود: الربوه یعنی کوفه، القرار یعنی مسجد و المعین فرات است.(2)
توضیح
ضمیر در «آویناهما» به عیسی و مریم علیهما السلام برمیگردد و مفسرین بر این هستند که ربوه سرزمین بیت المقدس است زیرا آن مرتفع است یا دمشق یا رمله فلسطین یا مصر است و گویند: ذات قرار یعنی محل استقراری از زمین درحالیکه فراخ است و گفته شده دارای میوه و زراعت است زیرا ساکنان آن به خاطر آن در آن استقرار مییابند. گفته میشود ماء معین یعنی آب طاهر جاری و آنچه که در نص آمده است مورد اطمینان می باشد.
روایت4.
کامل الزیارات: حنان بن سریر گوید: مردی از کوفیان بر امام باقر علیه السلام وارد شد و امام علیه السلام به او فرمود: آیا هر روز یک مرتبه در فراتتان غسل میکنی؟ گفت: خیر، فرمود: در هر جمعه؟ گفت: خیر. فرمود: در هر ماه؟ گفت خیر. فرمود: در هر سال؟ گفت خیر، امام باقر علیه السلام به او فرمود: تو از خیر محروم هستی.(3)
روایت5.
کامل الزیارات: علی علیه السلام فرمود: آب، سرور نوشیدنیهای دنیا و آخرت است و چهار رود در دنیا از بهشت است: فرات، نیل، سیحان و جیحان، فرات آب، نیل عسل،
ص: 227
ع، [علل الشرائع] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّجَفَ کَانَ جَبَلًا وَ هُوَ الَّذِی قَالَ ابْنُ نُوحٍ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ جَبَلٌ أَعْظَمَ مِنْهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا جَبَلُ أَ یُعْتَصَمُ بِکَ مِنِّی فَتَقَطَّعَ قِطَعاً قِطَعاً إِلَی بِلَادِ الشَّامِ وَ صَارَ رَمْلًا دَقِیقاً وَ صَارَ بَعْدَ ذَلِکَ بَحْراً عَظِیماً وَ کَانَ یُسَمَّی ذَلِکَ الْبَحْرُ بَحْرَ نَیْ ثُمَّ جَفَّ بَعْدَ ذَلِکَ فَقِیلَ نَیْ جَفَّ فَسُمِّیَ نَیْجَفَّ ثُمَّ صَارَ بَعْدَ ذَلِکَ یُسَمُّونَهُ نَجَفَ لِأَنَّهُ کَانَ أَخَفَّ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ (1).
ع، [علل الشرائع] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ صلوات الله علیه مَرَّ بِبَانِقْیَا فَکَانَ یُزَلْزَلُ بِهَا فَبَاتَ بِهَا فَأَصْبَحَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یُزَلْزَلْ بِهِمْ فَقَالُوا مَا هَذَا وَ لَیْسَ حَدَثٌ قَالُوا نَزَلَ هَاهُنَا شَیْخٌ وَ مَعَهُ غُلَامٌ لَهُ قَالَ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا لَهُ یَا هَذَا إِنَّهُ کَانَ یُزَلْزَلُ بِنَا کُلَّ لَیْلَةٍ وَ لَمْ یُزَلْزَلْ بِنَا هَذِهِ اللَّیْلَةَ فَبِتْ عِنْدَنَا فَبَاتَ وَ لَمْ یُزَلْزَلْ بِهِمْ فَقَالُوا أَقِمْ عِنْدَنَا وَ نَحْنُ نُجْرِی عَلَیْکَ مَا أَحْبَبْتَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ تَبِیعُونِّی هَذَا الظَّهْرَ وَ لَا یُزَلْزَلُ بِکُمْ
ص: 226
سیحان شراب و جیحان شیر است.(1)
توضیح
شاید منظور این است که این اسماء میان این رودها و رودهای بهشت مشترک است و فضیلت آنها به جهت تسمیه به آن از جهت وحی و الهام باشد و محتمل است که چیزی از آن رودهایی که در بهشت است به این چهار رود وارد شود چنانکه در خصوص فرات وارد شده است.
روایت6.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکه از آب فرات بنوشد و با آن تحنیک (مالیدن چیزی به سقف دهان) شود دوستدار ما اهل بیت است.(2)
توضیح
شاید این حکم متعلق به مجموع نوشیدن و تحنیک باشد نه به هر یک از آنها.
روایت7.
کامل الزیارات: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر بین ما و فرات، فلان میل فاصله بود به سوی آن میرفتیم.(3)
روایت8.
کامل الزیارات: علی علیه السلام فرمود: فرات سرور آبها در دنیا و آخرت است.(4)
روایت9.
کامل الزیارات: سلیمان بن هارون عجلی گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرمود: گمان نمیکنم کسی با آب فرات تحنیک کند مگر اینکه ما اهل بیت را دوست بدارد. و از من سؤال کرد بین تو و فرات چه فاصلهای است؟ به او گفتم .
فرمود: اگر نزد آن بودم دوست داشتم که در دوطرف روز - صبح و غروب - به سوی آن بروم.(5)
روایت10.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام درباره این کلام خداوند: «وَآوَیْنَاهُمَا إِلَی رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِینٍ» فرمود: ربوه نجف کوفه و معین فرات است.(6)
روایت11.
کامل الزیارات: علی بن حسین علیهما السلام میفرماید:
ص: 228
قَالُوا فَهُوَ لَکَ قَالَ لَا آخُذُهُ إِلَّا بِالشِّرَی قَالُوا فَخُذْهُ بِمَا شِئْتَ فَاشْتَرَاهُ بِسَبْعِ نِعَاجٍ وَ أَرْبَعَةِ أَحْمِرَةٍ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ بَانِقْیَا لِأَنَّ النِّعَاجَ بِالنَّبَطِیَّةِ نِقْیَا قَالَ فَقَالَ لَهُ غُلَامُهُ یَا خَلِیلَ الرَّحْمَنِ مَا تَصْنَعُ بِهَذَا الظَّهْرِ لَیْسَ فِیهِ زَرْعٌ وَ لَا ضَرْعٌ فَقَالَ لَهُ اسْکُتْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَحْشُرُ مِنْ هَذَا الظَّهْرِ سَبْعِینَ أَلْفاً یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ یُشَفَّعُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ لِکَذَا وَ کَذَا(1).
مع، [معانی الأخبار] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِشْکِیبَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ صَدَقَةَ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مِهْرَانَ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ قَالَ الرَّبْوَةُ الْکُوفَةُ وَ الْقَرَارُ الْمَسْجِدُ وَ الْمَعِینُ الْفُرَاتُ (2).
الضمیر راجع إلی عیسی و مریم علیهما السلام و ذهب المفسرون إلی أن الربوة أرض بیت المقدس فإنها مرتفعة أو دمشق أو رملة فلسطین أو مصر و قالوا ذات قرار أی مستقر من الأرض منبسطة و قیل ذات ثمار و زروع فإن ساکنیها یستقرون فیها لأجلها و یقال ماء معین ظاهر جار و ما ورد فی النص هو المعتمد.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ علیه السلام لَهُ أَ تَغْتَسِلُ مِنْ فُرَاتِکُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ جُمْعَةٍ قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ لَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّکَ لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیْرِ(3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: الْمَاءُ سَیِّدُ شَرَابِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْجَنَّةِ الْفُرَاتُ وَ النِّیلُ وَ سَیْحَانُ وَ جَیْحَانُ الْفُرَاتُ الْمَاءُ وَ النِّیلُ الْعَسَلُ
ص: 227
هر شب فرشتهای فرود میآید که سه مثقال از مشک بهشت همراه اوست و آن را در فرات میریزد و هیچ نهری در شرق و غرب برکتش بیشتر از آن نیست.(1)
روایت12.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: هر روز قطراتی از بهشت در فرات میچکد.(2)
روایت13.
کامل الزیارات: عبدالله بن سلیمان گوید: زمانی که امام صادق علیه السلام در زمان ابی العباس وارد کوفه شد و بر روی مرکبش با جامه سفرش حرکت کرد تا بر پل کوفه شد سپس به غلامش فرمود: به من آب بده. او کوزه ملاحی را گرفت و آن را برای او پر کرد و به او داد و وی نوشید درحالی که آب از لبهایش بر روی محاسن و لباسش میریخت سپس بیشتر طلب کرد و غلام بیشترش داد. پس خدا را حمد گفت و فرمود: هیچ نهر آبی پربرکت تر از این نیست. آگاه باش که هر روز هفت قطره از بهشت درآن میریزد، آگاه باش اگر مردم میدانستند چه برکتی در آن است در دو طرف آن چادر میزدند. آگاه باش اگر آنچه ازخطاکاران وارد آن میشد نبود هیچ گرفتاری وارد آن نمیشد مگر اینکه پاک میشد.(3)
روایت14.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: ساحل وادی ایمنی که خداوند در کتابش ذکر نموده همان فرات است و بقعه مبارکه کربلاء، و شجره محمد صلّی الله علیه و آله است.(4)
توضیح
شاید منظور این است که توسط روح محمد صلّی الله علیه و آله خداوند آنچه که در این مکان وحی نمود را وحی کرد. و تشبیه او به درخت به جهت منشعب شدن شاخههای امامت از او و چیدن میوههای علوم از آنان تا پایان روزگار است چنانکه در تفسیر این کلام خداوند وارد شده است: «مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ» تا آیه.
روایت15.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: گمان نمیکنم کسی با آب فرات تحنیک کند مگر اینکه شیعه ما باشد. ابن ابی عمیر از یکی ازاصحاب ما روایت کرد:
ص: 229
وَ سَیْحَانُ الْخَمْرُ وَ جَیْحَانُ اللَّبَنُ (1).
لعل المراد أن تلک الأسماء مشترکة بینها و بین أنهار الجنة و فضلها لکون التسمیة بها من جهة الوحی و الإلهام و یحتمل أن یدخلها شی ء من تلک الأنهار التی فی الجنة کما ورد فی الفرات.
مل، [کامل الزیارات] عَنْهُ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هَارُونَ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ شَرِبَ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ وَ حُنِّکَ بِهِ فَهُوَ مُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).
لعل الحکم متعلق بمجموع الشرب و التحنیک لا بکل منهما.
مل، [کامل الزیارات] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْفُرَاتِ کَذَا وَ کَذَا مِیلًا لَذَهَبْنَا إِلَیْهِ (3).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعُمَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: الْفُرَاتُ سَیِّدُ الْمِیَاهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(4).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هَارُونَ الْعِجْلِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا أَظُنُّ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ- وَ سَأَلَنِی کَمْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الْفُرَاتِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ لَوْ کُنْتُ عِنْدَهُ لَأَحْبَبْتُ أَنْ آتِیَهُ طَرَفَیِ النَّهَارِ(5).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ نَهِیکٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ قَالَ الرَّبْوَةُ نَجَفُ الْکُوفَةِ وَ الْمَعِینُ الْفُرَاتِ (6).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ:
ص: 228
دو میزاب از بهشت در فرات جاری است.(1)
توضیح
ممکن است گاهی دو میزاب و گاهی قطرات باشد و ممکن است که جاری در دو میزاب، قطرات باشد.
روایت16.
کامل الزیارات: حکیم بن جبیر اسدی گوید شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرماید: خداوند هرشب فرشتهای را فرو میفرستد که سه مثقال از مشک بهشت همراه اوست که آنها را در این فرات میریزد و هیچ نهری در شرق و غرب زمین پربرکت تر از این نیست.(2)
روایت17.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: گمان نمیکنم کسی با آب فرات تحنیک کند مگر اینکه محب ما اهل بیت باشد.
روایت18.
کامل الزیارات: عقبه بن خالد گوید: امام صادق علیه السلام فرات را یاد کرد و فرمود: آگاه باشید که او از شیعه علی علیه السلام است و کسی در آن تحنیک نکرده است مگر اینکه محب ما اهل بیت باشد. منظورش آب فرات بود.(3)
روایت19.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی نیست که از آب فرات نوشیده و به هنگام ولادت با آن تحنیک کرده باشد مگر اینکه محب ما باشد زیرا فرات نهری مؤمن است.(4)
روایت20.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: دو نهر مؤمن و دو نهر کافر است. دو نهر کافر نهر بلخ و دجله و دو نهر مؤمن نیل مصر و فرات است پس فرزندانتان را با آب فرات تحنیک (مالیدن آن به سقف دهان کودک) کنید.(5)
توضیح
جزری(6)
در شرح این حدیث گوید: این دو نهر را به ص: 230
إِنَّ مَلَکاً یَهْبِطُ کُلَّ لَیْلَةٍ مَعَهُ ثَلَاثُ مَثَاقِیلَ مِسْکٍ مِنْ مِسْکِ الْجَنَّةِ فَیَطْرَحُهَا فِی الْفُرَاتِ وَ مَا مِنْ نَهَرٍ فِی شَرْقٍ وَ لَا غَرْبٍ أَعْظَمَ بَرَکَةً مِنْهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَقْطُرُ فِی الْفُرَاتِ کُلَّ یَوْمٍ قَطَرَاتٌ مِنَ الْجَنَّةِ(2).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْکُوفَةَ فِی زَمَنِ أَبِی الْعَبَّاسِ فَجَاءَ عَلَی دَابَّتِهِ فِی ثِیَابِ سَفَرِهِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی جِسْرِ الْکُوفَةِ ثُمَّ قَالَ لِغُلَامِهِ اسْقِنِی فَأَخَذَ کُوزَ مَلَّاحٍ فَغَرَفَ لَهُ بِهِ فَأَسْقَاهُ فَشَرِبَ وَ الْمَاءُ یَسِیلُ مِنْ شِدْقَیْهِ عَلَی لِحْیَتِهِ وَ ثِیَابِهِ ثُمَّ اسْتَزَادَهُ فَزَادَهُ فَحَمِدَ اللَّهَ ثُمَّ قَالَ نَهَرُ مَاءٍ مَا أَعْظَمَ بَرَکَتَهُ أَمَا إِنَّهُ یَسْقُطُ فِیهِ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُ قَطَرَاتٍ مِنَ الْجَنَّةِ أَمَا لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْبَرَکَةِ لَضَرَبُوا الْأَخْبِیَةَ عَلَی حَافَتَیْهِ أَمَا لَوْ لَا مَا یَدْخُلُهُ مِنَ الْخَاطِئِینَ مَا اغْتَمَسَ فِیهِ ذُو عَاهَةٍ إِلَّا أُبْرِئَ (3).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَرَفَةَ عَنْ رِبْعِیٍّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ هُوَ الْفُرَاتُ وَ الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ هِیَ کَرْبَلَاءُ وَ الشَّجَرَةِ هِیَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (4).
لعل المراد أن بتوسط روح محمد صلی الله علیه و آله أوحی الله ما أوحی فی هذا المکان و تشبیهه بالشجرة لتفرع أغصان الإمامة منه و اجتناء ثمرات العلوم منهم إلی آخر الدهر کما ورد فی تفسیر قوله تعالی مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ الآیة.
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَظُنُّ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا کَانَ لَنَا شِیعَةً. قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: یَجْرِی فِی
ص: 229
تشبیه به مؤمن کرده است زیرا آن دو بر زمین جاری میشوند و بدون رنج کِشته را آبیاری میکنند و دو نهر دیگر را کافر قرار داده است زیرا آن دو آبیاری نمیکنند و ازآن دو بهره گرفته نمیشود مگر با رنج و مشقت، پس این دو در خیر و منفعت مانند مؤمن و دو دیگری در اندکی سود مانند کافر هستند.
روایت21.
فرحة الغری: عقبه بن علقمه ابی جنوب گوید: امیرمؤمنان علیه السلام مابین خورنق تا حیره تا کوفه و در حدیثی مابین نجف تا حیره تا کوفه را از دهقانان به چهل هزار درهم خریداری کرد و بر خرید آن شهادت گرفت. راوی گوید: به او گفته شد یا امیرمؤمنان این را به این قیمت میخری درحالیکه بهرهای نمیرویاند فرمود: از رسول الله صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: کوفان کوفان، اول آن به آخر آن باز میگردد، از پهنه آن هفتاد هزار محشور میشوند که بدون حساب وارد بهشت میشوند پس دوست داشتم که از ملک من محشور شوند.(1)
توضیح
یرد اولها من آخرها با تشدید بر بنای مجهول کنایه از انتظام و آبادانی آن است یا اشارهای است به رجعت زیرا اولینهای این امت که در آن دفن شدهاند به سوی آخرینشان که قائم علیه السلام و اصحاب او هستند باز میگردند. یا با تخفیف بر بنای معلوم است، به این معنای اخیر. و بر اساس این دو تقدیر محتمل است که کنایه از ویرانی و وقوع فتنهها در آن باشد.
روایت22.
فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: چهار ناحیه در ایام طوفان به سوی خدا فریاد برآوردند: بیت معمور که خداوند آن را بالا برد، غری (نجف)، کربلا و طوس .
روایت23.
کامل الزیارات:
ص: 231
الْفُرَاتِ مِیزَابَانِ مِنَ الْجَنَّةِ(1).
یمکن أن یکون المیزابان فی بعض الأحیان و القطرات فی بعضها و یمکن أن یکون الجاری فی المیزابین قطرات.
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ الْأَسَدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ یُهْبِطُ مَلَکاً کُلَّ لَیْلَةٍ مَعَهُ ثَلَاثُ مَثَاقِیلَ مِنْ مِسْکِ الْجَنَّةِ فَیَطْرَحُهُ فِی فُرَاتِکُمْ هَذَا وَ مَا مِنْ نَهَرٍ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا أَعْظَمَ بَرَکَةً مِنْهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ هَارُونَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا أَظُنُّ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (3).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ الْکُوفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَجَّالِ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْفُرَاتَ قَالَ أَمَا إِنَّهُ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَا حُنِّکَ بِهِ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یَعْنِی مَاءَ الْفُرَاتِ (4).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ صَنْدَلٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا أَحَدٌ یَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَاتِ وَ یُحَنَّکُ بِهِ إِذَا وُلِدَ إِلَّا أَحَبَّنَا لِأَنَّ الْفُرَاتَ نَهَرٌ مُؤْمِنٌ (5).
مل، [کامل الزیارات] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَهَرَانِ مُؤْمِنَانِ وَ نَهَرَانِ کَافِرَانِ نَهَرَانِ کَافِرَانِ نَهَرُ بَلْخٍ وَ دِجْلَةَ وَ الْمُؤْمِنَانِ نِیلُ مِصْرَ وَ الْفُرَاتُ فَحَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِمَاءِ الْفُرَاتِ (6).
امام صادق علیه السلام فرمود: در کنار شما مقبرهای است که به آن براثا گفته میشود که صد و بیست هزار شهید مانند شهدای بدر از آن محشور میشوند.(1)
روایت24.
المحاسن: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: در نهر شما دو میزاب از بهشت میریزد و امام صادق علیه السلام فرمود: اگر بین من و آن چندین میل فاصله بود نزد آن میآمدیم تا از آن طلب شفا کنیم.(2)
روایت25.
تفسیر عیاشی: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: اولین بقعهای که بر روی آن خدا عبادت شد پشت کوفه است آنگاه که خداوند به ملائکه امر فرمود که برای آدم سجده کنند بر پشت کوفه سجده کردند.(3)
میگویم: دیلمی در ارشاد القلوب می گوید: از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: غری قطعهای از کوهی است که خداوند بر روی آن با موسی سخن گفت و بر روی آن عیسی را تقدیس کرد و ابراهیم را خلیل خود و محمد صلی الله علیه و آله را حبیب خود گرفت و آن را مسکنی برای انبیا قرار داد.(4)
و روایت است که امیر مؤمنان علیه السلام به پشت کوفه نگریست و فرمود: چه زیباست منظر تو و چه پاک است درون تو، بارخدایا قبر مرا در آن قرار بده.
و از خواص تربت او ساقط کردن عذاب قبر و رها شدن محاسبه منکر و نکیر برای مدفون در آن است چنانکه اخبار صحیح درباره آن از اهل بیت علیه السلام وارد شده است.(5)
و از قاضی بن بدر همدانی کوفی که مردی صالح بود روایت است: شبی من در مسجد
ص: 232
التشبیه لأنهما یفیضان علی الأرض فیسقیان الحرث بلا مئونة و جعل الآخرین کافرین لأنهما لا یسقیان و لا ینتفع بهما إلا بمئونة و کلفة فهذان فی الخیر و النفع کالمؤمنین و هذان فی قلة النفع کالکافرین.
حة، [فرحة الغری] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیُّ فِی کِتَابِ فَضْلِ الْکُوفَةِ(1) بِإِسْنَادٍ رَفَعَهُ إِلَی عُقْبَةَ بْنِ عَلْقَمَةَ أَبِی الْجَنُوبِ قَالَ: اشْتَرَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا بَیْنَ الْخَوَرْنَقِ إِلَی الْحِیرَةِ إِلَی الْکُوفَةِ وَ فِی حَدِیثٍ مَا بَیْنَ النَّجَفِ إِلَی الْحِیرَةِ إِلَی الْکُوفَةِ مِنَ
الدَّهَاقِینِ بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ أَشْهَدَ عَلَی شِرَائِهِ قَالَ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَشْتَرِی هَذَا بِهَذَا الْمَالِ وَ لَیْسَ یَنْبُتُ حَظّاً فَقَالَ سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُوفَانَ کُوفَانَ یُرَدُّ أَوَّلُهَا عَلَی آخِرِهَا یُحْشَرُ مِنْ ظَهْرِهَا سَبْعُونَ أَلْفاً یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ فَاشْتَهَیْتُ أَنْ یُحْشَرُوا مِنْ مِلْکِی (2).
یرد أولها علی آخرها بالتشدید علی بناء المجهول کنایة عن انتظامها و عمارتها أو إشارة إلی الرجعة فإن أوائل هذه الأمة الذین دفنوا فیها یردون إلی أواخرهم و هم القائم علیه السلام و أصحابه أو بالتخفیف علی بناء المعلوم بهذا المعنی الأخیر و یحتمل علی التقدیرین أن یکون کنایة عن خرابها و حدوث الفتن فیها.
حة، [فرحة الغری] نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ ابْنِ بِنْتِ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَرْبَعُ بِقَاعٍ ضَجَّتْ إِلَی اللَّهِ أَیَّامَ الطُّوفَانِ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ فَرَفَعَهُ اللَّهُ وَ الْغَرِیُّ وَ کَرْبَلَاءُ وَ طُوسُ (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَبِی
ص: 231
جامع کوفه بودم و شبی بارانی بود. گروهی دری را که معروف به باب مسلم بود زدند. در برایشان باز شد. برخی گفتند: با آنان جنازه ای بود. جنازه را وارد کردند و بر صُفّه ای (سکّو) که معروف به باب مسلم بن عقیل بود نهادند. بعد یکی از آنان خوابید و در خواب دید گوینده ای به دیگری میگوید: نمی بینم او را تا اینکه بدانم برای ما با او حسابی است یا نه! سپس روی میت را باز کرد و به رفیقش گفت: بلکه برای ما با او حسابی است؛ سزاوار است در این هنگام با شتاب از او گرفته شود پیش از آنکه از اینجا تجاوز کند و آنگاه برای ما راهی باقی نمانَد. از خواب بیدار شد و خواب را برای دیگران حکایت کرد. پس گفت: به سرعت آن را بردارید؛ و سپس آن جنازه را برداشتند به سوی مشهد شریف آوردند.(1)
و جمعی از صالحان مشهد شریف غروی در خواب دیدند که از هریک از قبرهایی که در مشهد شریف است ریسمانی بیرون آمده و امتداد یافته و آن ریسمان متصل به قبه شریفه شده است که بر مشرّف آن درود باد.(2)
از امیرمؤمنان روایت است که او زمانی که قصد خلوت با خویش را داشت به سمت غری میآمد. یک روز درحالی که چنین بود و در آنجا بر نجف مشرف بود، ناگاه مردی از صحرا سوار شتر و درحالیکه پیش رویش جنازهای بود روی کرد و چون علی علیه السلام را دید آهنگ او کرد تا اینکه به وی رسید و بر او سلام کرد و امام پاسخ او را داد و فرمود: از کجا هستی؟ گفت: از یمن. فرمود: این جنازهای که همراهت است چیست؟ گفت جنازه پدرم است تا او را در این زمین دفن کنم. علی فرمود: چرا او را در زمین خود دفن نکردهای؟ گفت: این را وصیت کرده و گفته که در اینجا مردی دفن میشود که جمعیتی به اندازه ربیعه و مضر را شفاعت میکند. امام به او فرمود: آیا آن مرد را میشناسی؟ گفت خیر، گفت: به خدا سوگند آن مرد من هستم، به خدا سوگند آن مرد من هستم، به خدا سوگند آن مرد من هستم. پس او را دفن کن. مرد برخاست و دفنش کرد.
از خصوصیات آن حرم شریف این است که تمامی مؤمنان در آن محشور میشوند.(3)
از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: هیچ مؤمنی نیست که در شرق و غرب زمین بمیرد مگر اینکه خداوند روح او را به سوی وادی سلام محشور میکند.
و در اخبار و آثار آمده است که آن بین وادی نجف و کوفه است گویی که من برآنان نشستهام
ص: 233
الْحَسَنِ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ إِلَی جَانِبِکُمْ مَقْبَرَةً یُقَالُ لَهَا بَرَاثَا یُحْشَرُ مِنْهَا عِشْرُونَ وَ مِائَةُ أَلْفِ شَهِیدٍ کَشُهَدَاءِ بَدْرٍ(1).
سن، [المحاسن] عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ نَهَرَکُمْ یَصُبُّ فِیهِ مِیزَابَانِ مِنْ مَیَازِیبِ الْجَنَّةِ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ أَمْیَالٌ لَأَتَیْنَاهُ نَسْتَشْفِی بِهِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بَدْرِ بْنِ خَلِیلٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَوَّلُ بُقْعَةٍ عُبِدَ اللَّهُ عَلَیْهَا ظَهْرُ الْکُوفَةِ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لآِدَمَ سَجَدُوا عَلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ(3).
أَقُولُ قَالَ الشَّیْخُ الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ فِی کِتَابِ إِرْشَادِ الْقُلُوبِ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْغَرِیُّ قِطْعَةٌ مِنَ الْجَبَلِ الَّذِی کَلَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مُوسی تَکْلِیماً وَ قَدَّسَ عَلَیْهِ عِیسَی تَقْدِیساً وَ اتَّخَذَ عَلَیْهِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حَبِیباً وَ جَعَلَهُ لِلنَّبِیِّینَ مَسْکَناً(4).
وَ رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَظَرَ إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَقَالَ مَا أَحْسَنَ مَنْظَرَکِ وَ أَطْیَبَ قَعْرَکِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ قَبْرِی بِهَا.
و من خواص تربته إسقاط عذاب القبر و ترک محاسبة منکر و نکیر للمدفون هناک کما وردت به الأخبار الصحیحة عن أهل البیت علیهم السلام (5).
و روی عن القاضی بن بدر الهمدانی الکوفی و کان رجلا صالحا قال کنت فی
ص: 232
که بر روی منبرهایی از نور صحبت میکنند و اخبار درباره این موضوع بسیار است پایان سخن او علیه السلام.(1)
روایت26.
الکافی: حبه عرنی گوید: همراه امیرمؤمنان به سوی ظَهر (پشت کوفه) خارج شدم، او بر وادی سلام ایستاد گویی که اقوامی را خطاب میکند با قیام او قائم شدم تا اینکه خسته شدم و نشستم تا اینکه ملول شدم و دوباره قیام کردم اما به حال پیشین دچار شدم. سپس نشستم تا اینکه ملول شدم سپس قیام کردم و ردایم را جمع کردم و گفتم: یا امیرمؤمنان، من از طول قیام بر تو بیم دارم ساعتی استراحت کن و ردایم را برای او پهن کردم تا بر روی آن بنشیند. فرمود: ای حبه این جز سخن گفتن یا انس با مؤمن نیست. راوی گوید: عرض کردم یا امیر مؤمنان. آنها نیز چنین هستند؟ فرمود: بلی اگر برایت آشکار میشد آنها را میدیدی که حلقه حلقه نشستهاند و با یکدیگر صحبت میکنند. عرض کردم: جسم هستند یا روح فرمود: روح هستند و هیچ مؤمنی نیست که درگوشهای از زمین بمیرد مگر اینکه به روحش گفته شود به وادی سلام ملحق شو که آن بقعهای از جنت عدن است.(2)
روایت27.
الکافی: احمد بن عمر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: برادرم در بغداد است بیم آن دارم که درآنجا بمیرد. فرمود: اعتنا نکن که کجا فوت کند آگاه باشد که هیچ مؤمنی در شرق و غرب زمین باقی نمیماند مگر اینکه خداوند روحش را به سوی وادی سلام محشور میکند به او عرض کردم: وادی سلام کجاست؟ فرمود: پشت کوفه، آگاه باش که من گویی آنها را میبینم که حلقه حلقه نشستهاند و صحبت میکنند.(3)
مؤلف
سید علی بن عبد الحمید در کتاب الغیبة از اصبغ بن نباته روایت کرده که وی گوید: امیرمؤمنان به سوی پشت کوفه خارج شد و به او پیوستیم. فرمود: قبل از اینکه مرا از دست بدهید از من سؤال کنید که سینهام از علم مملو شده است. زمانی که از من خواسته شود عطا میکنم و زمانی که سکوت شود آغاز میکنم. سپس برشکمش دست کشید و فرمود: بالای آن علم و پایین آن ثقل (سنگینی) است. سپس عبور کرد تا به غریّین رسید و به او رسیدیم درحالیکه او بدنش را بر زمین انداخته است و لباس و پارچهای زیر ایشان نیست. قنبر به ایشان گفت: ای امیرمؤمنان! آیا لباسم را زیر شما
ص: 234
جامع الکوفة ذات لیلة و کانت لیلة مطیرة فدق باب مسلم جماعة ففتح لهم و ذکر بعضهم أن معهم جنازة فأدخلوها و جعلوها علی الصفة التی تجاه مسلم بن عقیل علیه السلام ثم إن أحدهم نعس فرأی فی منامه قائلا یقول لآخر ما تبصره حتی نبصر هل لنا معه حساب و ینبغی أن نأخذه منه عجلا قبل أن یتعدی الرصافة فما یبقی لنا معه طریق فانتبه و حکی لهم المنام فقال خذوه عجلا فأخذوه و مضوا به فی الحال إلی المشهد الشریف (1).
و روی جماعة من صلحاء المشهد الشریف الغروی أنه رأی کل واحد من القبور التی فی المشهد الشریف و ظاهره قد خرج منه حبل ممتد متصل بالقبة الشریفة صلوات الله علی مشرفها(2).
وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا أَرَادَ الْخَلْوَةَ بِنَفْسِهِ أَتَی إِلَی طَرَفِ الْغَرِیِّ فَبَیْنَمَا هُوَ ذَاتَ یَوْمٍ هُنَاکَ مُشْرِفٌ عَلَی النَّجَفِ فَإِذَا رَجُلٌ قَدْ أَقْبَلَ مِنَ الْبَرِیَّةِ رَاکِبٌ عَلَی نَاقَةٍ وَ قُدَّامَهُ جَنَازَةٌ فَحِینَ رَأَی عَلِیّاً علیه السلام قَصَدَهُ حَتَّی وَصَلَ إِلَیْهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ قَالَ مِنْ أَیْنَ قَالَ مِنَ الْیَمَنِ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْجَنَازَةُ الَّتِی مَعَکَ قَالَ جَنَازَةُ أَبِی لِأَدْفِنَهُ فِی هَذِهِ الْأَرْضِ فَقَالَ عَلِیٌّ لِمَ لَا دَفَنْتَهُ فِی أَرْضِکُمْ قَالَ أَوْصَی بِذَلِکَ وَ قَالَ إِنَّهُ یُدْفَنُ هُنَاکَ رَجُلٌ یُدْعَی فِی شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ فَقَالَ لَهُ علیه السلام أَ تَعْرِفُ ذَلِکَ الرَّجُلَ قَالَ لَا قَالَ أَنَا وَ اللَّهِ ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَا وَ اللَّهِ ذَلِکَ الرَّجُلُ أَنَا وَ اللَّهِ ذَلِکَ الرَّجُلُ فَادْفِنْ فَقَامَ وَ دَفَنَهُ.
و من خواص ذلک الحرم الشریف أن جمیع المؤمنین یحشرون فیه (3).
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا إِلَّا وَ حَشَرَ اللَّهُ رُوحَهُ إِلَی وَادِی السَّلَامِ.
و جاء فی الأخبار و الآثار أنه بین وادی النجف و الکوفة کأنی بهم قعود
ص: 233
پهن کنم؟ فرمود: خیر، آیا آن چیزی غیر از تربت مؤمن است و تربت کسی است که در مجلسش ازدحام است؟ اصبغ گفت: تربت مؤمن را دریافتیم که بوده است یا خواهد بود؛ اما معنای کسی که در مجلسش ازدحام است، چیست؟ فرمود: ای ابن نباته اگر برایتان برملا میشد ارواح مؤمنان را در اینجا حلقه حلقه مییافتید که یکدیگر را زیارت میکنند و با یکدیگر صحبت میکنند. روح هرمؤمن در این پشت و روح هر کافر در وادی برهوت است. سپس بر استرش سوار شد و به مسجد رسید و به آن نگریست که از سفال و خاک و گل بود. فرمود: وای بر کسی که تو را ویران کند وای بر کسی که خواستار ویرانی تو باشد. وای بر بناکننده تو با گل پخته، تغییردهنده قبله نوح، و خوشا به حال کسی که ویرانی آن را توسط قائم از اهل بیت من علیه السلام شاهد باشد، آنها بهترین امت به همراه ابرار عترت هستند.
باب دوم : محل قبر امیرالمؤمنین علیه السلام، محل رأس حسین علیه السلام و انبیائی که کنار او مدفون هستند
روایات
روایت1.
فرحة الغری: صفوان جمال گوید: همراه امام صادق علیه السلام از مدینه به قصد کوفه خارج شدم زمانی که از حیره گذشتیم فرمود: ای صفوان، عرض کردم گوش به فرمانم پسر رسول خدا! فرمود: مرکبها به سوی قائم خارج میشود درحالی که حد راه به سوی غری است. صفوان گوید: زمانی که به قائم (شاخص) غری رسیدیم ریسمان ظریفی که همراهش بود و از لیف نارگیل کار شده بود را بیرون آورد. سپس گامهای زیادی از قائم به سوی مغرب دور شد و آن ریسمان را کشید تا اینکه وقتی به آخرش رسید ایستاد سپس با دستش بر زمین زد و مشتی خاک از آن بیرون آورد و برای مدتی طولانی آن را استشمام کرد سپس راه رفت تا اینکه بر محل فعلی قبر ایستاد. سپس دست مبارکش را بر تربت کرد و مشتی از آن گرفت و آن را استشمام کرد و نفس عمیقی کشید طوری که گمان کردم
ص: 235
یتحدثون علی منابر من نور و الأخبار فی هذا المعنی کثیرة انتهی کلامه ره (1).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ الْمُرْتَجِلِ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِی السَّلَامِ کَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِیَامِهِ حَتَّی أَعْیَیْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّی نَالَنِی مِثْلُ مَا نَالَنِی أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّی مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِی فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْکَ مِنْ طُولِ الْقِیَامِ فَرَاحَةً سَاعَةً ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُمْ لَکَذَلِکَ قَالَ نَعَمْ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِینَ یَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ (2).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِی بِبَغْدَادَ وَ أَخَافُ أَنْ یَمُوتَ بِهَا فَقَالَ مَا تُبَالِی حَیْثُ مَا مَاتَ أَمَا إِنَّهُ لَا یَبْقَی مُؤْمِنٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا إِلَّا حَشَرَ اللَّهُ رُوحَهُ إِلَی وَادِی السَّلَامِ فَقُلْتُ لَهُ وَ أَیْنَ وَادِی السَّلَامِ قَالَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ أَمَا إِنِّی کَأَنِّی بِهِمْ حَلَقٌ حَلَقٌ قُعُودٌ یَتَحَدَّثُونَ (3).
رَوَی سَیِّدْ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ مِنْ أَصْلِ کِتَابِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَلَحِقْنَاهُ فَقَالَ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَدْ مُلِئَتِ الْجَوَانِحُ مِنِّی عِلْماً کُنْتُ إِذَا سَأَلْتُ أُعْطِیتُ وَ إِذَا سَکَتُّ ابْتُدِیتُ ثُمَّ مَسَحَ بِیَدِهِ عَلَی بَطْنِهِ وَ قَالَ أَعْلَاهُ عِلْمٌ وَ أَسْفَلُهُ ثُفْلٌ ثُمَّ مَرَّ حَتَّی أَتَی الْغَرِیَّیْنِ فَلَحِقْنَاهُ وَ هُوَ مستلقی [مُسْتَلْقٍ] عَلَی الْأَرْضِ بِجَسَدِهِ لَیْسَ تَحْتَهُ ثَوْبٌ فَقَالَ لَهُ قَنْبَرٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَا
ص: 234
دنیا را ترک گفت. چون به هوش آمد فرمود: به خدا سوگند اینجا مرقد امیرمؤمنان است.
سپس خطی کشید. عرض کردم ای پسر رسول خدا چه چیزی ابرار اهل بیت را از آشکار کردن مرقد او بازداشت. فرمود: بیم از بنی مروان و خوارج که در آزار او حیله کنند. صفوان گوید: از امام صادق ابوعبدالله علیه السلام سؤال کردم: امیرمؤمنان علیه السلام را چگونه زیارت میکنی؟ فرمود: ای صفوان چون این را قصد کردی غسل کن دو لباس پاکیزه شسته یا نو بر تن کن و عطر بزن و اگر نیافتی نیز کفایت میکند (عیبی ندارد) و چون از منزلت خارج شدی بگو: بارخدایا من از منزلم خارج شدم و زیارت را کامل بیان کرد که به جهت طولانی بودنش آن را ذکر نکردم.(1)
روایت2.
گوید: و صاحب کتاب الانوار ذکر کرد یوسف کاتب و معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام آن را روایت میکنند: زمانی که قصد زیارت قبر امیرمؤمنان علیه السلام را داشتی هرجا که منزلت بود غسل کن و زمانی که ازآن عبور میکنی بگو: بارخدایا تلاشم را مشکور قرار بده و زیارت را ذکر کرد که دو کاغذ در قطع یک هشتم یا بیشتر ازآن میشود و آخر آن این است بارخدا مرا به سعادت، مغفرت و خیر ختم کن.
روایت3.
محمد بن مشهدی در مزارش ذکر کرد که امام صادق علیه السلام این زیارت را به محمد بن مسلم ثقفی آموخت و فرمود: زمانی که به مرقد امیرمؤمنان علیه السلام آمدی برای زیارت غسل کن و پاکیزهترین لباست را بپوش و عطری برخود بزن و با سکون و آرامش راه برو و چون به باب السلام رسیدی به قبله رو کن و سی مرتبه تکبیر بگو و بگو: سلام بر رسول خدا، سلام بر برگزیده خدا، و زیارت را با همه طولانی بودن آن ذکر کرد.(2)
روایت4.
عموی سعید در مزارش ذکر کرد که امام صادق علیه السلام با آن علی بن ابی طالب را در روز هفدهم ربیع الاول زیارت کرد و آن زیارتی است که محمد بن مسلم روایت کرد اما من در این دو روایت اختلاف زیادی دیدم.(3)
توضیح
الکنبار با کسره ریسمان از لیف نارگیل است.
میگویم
این خبر بر اسانیدی مشتمل است که در زیارات وارد خواهیم کردم و بر این دلالت
ص: 236
أَبْسُطُ تَحْتَکَ ثَوْبِی قَالَ لَا هَلْ هِیَ إِلَّا تُرْبَةُ مُؤْمِنٍ وَ من أحمته [مُزَاحَمَتُهُ] فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ الْأَصْبَغُ تُرْبَةُ الْمُؤْمِنِ قَدْ عَرَفْنَاهَا کَانَتْ أَوْ تَکُونُ فَمَا من أحمته [مُزَاحَمَتُهُ] بِمَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا ابْنَ نُبَاتَةَ لَوْ کُشِفَ لَکُمْ لَأَلْفَیْتُمْ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذِهِ حَلَقاً حَلَقاً یَتَزَاوَرُونَ وَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ فِی هَذَا الظَّهْرِ رُوحَ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ بِوَادِی بَرَهُوتَ رُوحَ کُلِّ کَافِرٍ ثُمَّ رَکِبَ بَغْلَهُ وَ انْتَهَی إِلَی الْمَسْجِدِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ کَانَ بِخَزَفٍ وَ دِنَانٍ وَ طِینٍ فَقَالَ وَیْلٌ لِمَنْ هَدَمَکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ یَسْتَهْدِمُکَ وَ وَیْلٌ لِبَانِیکَ بِالْمَطْبُوخِ الْمُغَیَّرِ قِبْلَةَ نُوحٍ- وَ طُوبَی لِمَنْ شَهِدَ هَدْمَهُ مَعَ الْقَائِمِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی أُولَئِکَ خَیْرُ الْأُمَّةِ مَعَ أَبْرَارِ الْعِتْرَةِ.
حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ الْفَقِیهُ صَفِیُّ الدِّینِ بْنُ مَعْدَانَ فِی مَزَارِ فَقِیهِنَا مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ وَ کَانَ ثِقَةً عَیْناً صَحِیحَ الِاعْتِقَادِ قَالَ أَخَذْتُ هَذِهِ الزِّیَارَةَ مِنْ کُتُبِ عُمُومَتِی وَ کَانَتْ بِخَطِّ عَمِّیَ الْحُسَیْنِ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ وَ أَخْبَرَنِی زَیْدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ أَنَّهُ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ الصَّادِقِ علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ أُرِیدُ الْکُوفَةَ فَلَمَّا جُزْنَا بِالْحِیرَةِ قَالَ یَا صَفْوَانُ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ تُخْرِجُ الْمَطَایَا إِلَی الْقَائِمِ وَ حد [جِدَّ] الطَّرِیقَ إِلَی الْغَرِیِّ قَالَ صَفْوَانُ فَلَمَّا صِرْنَا إِلَی قَائِمِ الْغَرِیِّ أَخْرَجَ رِشَاءً مَعَهُ دَقِیقاً قَدْ عُمِلَ مِنَ الْکِنْبَارِ ثُمَّ أَبْعَدَ مِنَ الْقَائِمِ مَغْرِباً خُطًی کَثِیرَةً ثُمَّ مَدَّ ذَلِکَ الرِّشَاءَ حَتَّی إِذَا انْتَهَی إِلَی آخِرِهِ وَقَفَ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَأَخْرَجَ مِنْهَا کَفّاً مِنْ تُرَابٍ فَشَمَّهُ مَلِیّاً ثُمَّ أَقْبَلَ یَمْشِی حَتَّی وَقَفَ عَلَی مَوْضِعِ الْقَبْرِ الْآنَ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ الْمُبَارَکَةِ إِلَی التُّرْبَةِ فَقَبَضَ مِنْهَا قَبْضَةً ثُمَّ شَمَّهَا ثُمَّ شَهَقَ شَهْقَةً حَتَّی ظَنَنْتُ
ص: 235
دارد که آن منقول است پس غفلت نکن.
روایت5.
فرحة الغری: سلیمان بن خالد و محمد بن مسلم گویند: به سوی حیره حرکت کردیم و طلب اذن کردیم و برصادق علیه السلام وارد شدیم و نزد او نشستیم و از او درباره امیرمؤمنان سؤال کردیم فرمود: زمانیکه خارج شدیم و از خم راه، و قائم (شاخص) عبور کردید و در فاصله یک یا دو غلوه از نجف قرار گرفتید ذکوات (تپههای کوچک) سفیدی میبینید که در میان آنها قبری است که سیل آن را شسته است؛ آن قبر امیرمؤمنان علیه السلام است. راوی گوید: فردای آن روز حرکت کردیم و از خم راه و قائم عبور کرده و با ذکوات (تپههای کوچک) سفیدی روبرو شدیم به سوی آن آمدیم و با قبری روبرو شدیم که چنانکه امام توصیف کرده بود سیل آن را شسته است پس پایین آمدیم و سلام کردیم و کنارش نماز خواندیم سپس بازگشتیم و چون فردا شد به سوی امام صادق علیه السلام رهسپار شدیم و برای او بازگو کردیم. فرمود: درست یافتهاید خداوند هدایت را به شما ملحق سازد.(1)
توضیح
فیروزآبادی(2)
گوید: ثویه بر وزن غنیه پایینترین پرچم به اندازه نشستن توست. و جزری(3)
درباره آن گوید: ثویه که با ضمه ثاء، فتحه او و تشدید یاء و گفته میشود با فتحه ثاء و کسره واو محلی در کوفه است که قبر ابوموسی اشعری و مغیره بن شعبه در آن است. پایان.
القائم گویی بنا یا ستونی در نزدیکی جاده است. و الذکوه در لغت اخگری فروزان است که ممکن است که منظور از ذکوات تپههای کوچکی باشد که قبر امام علیه السلام را احاطه کرده است که آن را به جهت روشنی و درخشش به هنگام طلوع آفتاب بر آن به جهت درّهای درخشان موجود در آن به اخگر فروزان روشن تشبیه کرده است و بعید نیست که تصحیف دکاوات جمع دکاء باشد که تپهای کوچک است و در بعضی نسخهها رکوات است و محتمل است که منظور از آن برکهها و حوضچههای اطراف آن باشد.
روایت6.
فرحة الغری: مردی از یاران زید بن علی که از موالی بود و او را از اخیار میشمردیم به نقل از ابوقره گوید:
ص: 237
أَنَّهُ فَارَقَ الدُّنْیَا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ هَاهُنَا وَ اللَّهِ مَشْهَدُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ خَطَّ تَخْطِیطاً فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَنَعَ الْأَبْرَارَ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ مِنْ إِظْهَارِ مَشْهَدِهِ قَالَ حَذَراً مِنْ بَنِی مَرْوَانَ وَ الْخَوَارِجِ أَنْ تَحْتَالَ فِی أَذَاهُ قَالَ صَفْوَانُ فَسَأَلْتُ الصَّادِقَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تَزُورُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا صَفْوَانُ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ ثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ غَسِیلَیْنِ أَوْ جَدِیدَیْنِ وَ نَلْ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ فَإِنْ لَمْ تَنَلْ أَجْزَأَکَ فَإِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی- وَ تَمَّمَ الزِّیَارَةَ وَ تَرَکْتُهَا لِطُولِهَا(1).
قَالَ وَ ذَکَرَ صَاحِبُ کِتَابِ الْأَنْوَارِ یَرْوِیهَا یُوسُفُ الْکَاتِبُ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ جَمِیعاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ الزِّیَارَةَ لِقَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَاغْتَسِلْ حَیْثُ مَنْزِلُکَ وَ قُلْ حِینَ تَعْبُرُهُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ سَعْیِی مَشْکُوراً- وَ ذَکَرَ الزِّیَارَةَ تَکُونُ کُرَّاسَتَیْنِ قَطْعَ الثُّمُنِ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ آخِرُهَا اللَّهُمَّ اخْتِمْ لِی بِالسَّعَادَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الْخِیَرَةِ.
وَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ الْمَشْهَدِیِّ فِی مَزَارِهِ: أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام عَلَّمَ لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ هَذِهِ الزِّیَارَةَ وَ قَالَ إِذَا أَتَیْتَ مَشْهَدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاغْتَسِلْ لِلزِّیَارَةِ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ شَمَّ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ وَ امْشِ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ فَإِذَا وَصَلْتَ إِلَی بَابِ السَّلَامِ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ کَبِّرِ اللَّهَ تَعَالَی ثَلَاثِینَ مَرَّةً وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی خِیَرَةِ اللَّهِ- وَ ذَکَرَ الزِّیَارَةَ بِطُولِهَا(2).
وَ ذَکَرَ الْعَمُّ السَّعِیدُ فِی مَزَارِهِ: أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام زَارَ بِهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ یَوْمَ سَابِعَ عَشَرَ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ- وَ هِیَ الَّتِی رَوَاهَا مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ- وَ لَکِنِّی رَأَیْتُ فِی الرِّوَایَتَیْنِ اخْتِلَافاً کَثِیراً(3).
الکنبار بالکسر حبل لیف النارجیل.
هذا الخبر مشتمل علی أسانید ما سنورده من الزیارات و یدل علی
ص: 236
من و زید بن علی به سوی قبرستان حرکت کردیم و او شب و روز نماز خواند سپس گفت: ای ابوقره به من بگو این چه مکانی است گوید: عرض کردم: نمیدانیم. گفت ما در نزدیکی قبر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام هستیم، ای ابوقره ما در باغی از باغهای بهشت هستیم.(1)
روایت7.
فرحة الغری: یکی از موالی بنی عباس گوید: ابوجعفر منصور به من گفت: بیل و سبدی با خود بگیر و همراه من حرکت کن. گوید: آنچه که گفت را گرفتم و شبانه همراه او رفتم تا اینکه به غری رسید و با قبری روبرو شدیم گفت: حفرکن، حفرکردم تا اینکه به جنازهای رسیدم گفتم این قبری است که آشکار شده. گفت: آن را بپوشان، این قبر علی علیه السلام است. فقط خواستم که بدانم و این به این دلیل است که منصور آن را از اهل بیت میشنید و خواست که از آن خبر بگیرد که روشن شد.(2)
توضیح
سخن او «از حدیث صفوان» یعنی قبری که مردم آن را شناختند و آن را از حدیث صفوان گرفتند آنجا که تعیین این محل را روایت کرد.
روایت8.
فرحة الغری: ابوبکر بن عیاش گوید: ازابو حصین، اعمش و سایرین سؤال کردم و گفتم: کسی به شما خبر داد که که بر علی نماز خوانده یا شاهد دفنش بوده است؟ گفتند: خیر، از پدرت محمد بن سائب سؤال کردم، گفت: او را شبانه بیرون آوردند و حسن، حسین، محمد بن حنفیه، عبدالله بن جعفر و تعدادی از اهل بیتش با او خارج شدند و در پشت کوفه دفن شد. به پدرت گفتم: چرا با او چنین شد؟ گفت:
ص: 238
أنها منقولة فلا تغفل.
حة، [فرحة الغری] أَبُو نُعَیْمٍ الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مِیثَمٍ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالا: مَضَیْنَا إِلَی الْحِیرَةِ فَاسْتَأْذَنَّا وَ دَخَلْنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَلَسْنَا إِلَیْهِ وَ سَأَلْنَاهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِذَا خَرَجْتُمْ فَجُزْتُمُ الثُّوَیَّةَ وَ الْقَائِمَ وَ صِرْتُمْ مِنَ النَّجَفِ عَلَی غَلْوَةٍ أَوْ غَلْوَتَیْنِ رَأَیْتُمْ ذَکَوَاتٍ بِیضاً بَیْنَهَا قَبْرٌ قَدْ جَرَفَهُ السَّیْلُ ذَاکَ قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فَغَدَوْنَا مِنْ غَدٍ فَجُزْنَا الثُّوَیَّةَ وَ الْقَائِمَ وَ إِذَا ذَکَوَاتٌ بِیضٌ فَجِئْنَاهَا فَإِذَا الْقَبْرُ کَمَا وَصَفَ قَدْ جَرَفَهُ السَّیْلُ فَنَزَلْنَا فَسَلَّمْنَا وَ صَلَّیْنَا عِنْدَهُ ثُمَّ انْصَرَفْنَا فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ غَدَوْنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَوَصَفْنَا لَهُ فَقَالَ أَصَبْتُمْ أَصَابَ اللَّهُ بِکُمُ الرَّشَادَ(1).
قال الفیروزآبادی (2)
الثویة کغنیة أخفض علم بقدر قعدتک و قال الجزری (3)
فیه ذکر الثویة هی بضم الثاء و فتح الواو و تشدید الیاء و یقال بفتح الثاء و کسر الواو موضع بالکوفة به قبر أبی موسی الأشعری و المغیرة بن شعبة انتهی و القائم کأنه بناء أو أسطوانة بقرب الطریق و الذکوة فی اللغة الجمرة الملتهبة فیمکن أن یکون المراد بالذکوات التلال الصغیرة المحیطة بقبره علیه السلام شبهها لضیائها و توقدها عند شروق الشمس علیها لما فیها من الدراری المضیئة بالجمرة الملتهبة و لا یبعد أن یکون تصحیف دکاوات جمع دکاء و هو التل الصغیر و فی بعض النسخ الرکوات بالراء المهملة فیحتمل أن یکون المراد بها غدرانا و حیاضا کانت حوله.
حة، [فرحة الغری] یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبَرَکَاتِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَطْبَةَ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَرَزْدَقِ عَنْ حُمَیْدٍ الْحَجَّالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَشِیشٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی مُعَمَّرٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ أَبِی قُرَّةَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ کَانَ مِنَ الْمَوَالِی وَ کُنَّا نَعُدُّهُ مِنَ الْأَخْیَارِ
ص: 237
از ترس اینکه خوارج و سایرین او را نبش قبر کنند.(1)
توضیح
شاید منظور از طبقات کاغذهایی است که بر آن پوشاند و چسب شد تا آنچه که ازآن پوسیده شده است اصلاح شود.
روایت9.
تهذیب الاحکام: ابومطر گوید: زمانی که ابن ملجم فاسق که لعنت خدا بر او باد بر امیرمؤمنان ضربت زد، حسن علیه السلام به او فرمود: او را میکشم. فرمود: خیر، بلکه او را حبس کن و اگر از دنیا رفتم او را بکشید و زمانی که وفات یافتم مرا در این پشت، در - کنار - قبر برادرانم هود و صالح دفن کنید.(2)
روایت10.
از همان احمد بن محمد بن عمر جرجانی از حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام از جدش گوید: از حسن بن علی علیهما السلام سؤال کردم امیرمؤمنان علیه السلام را کجا دفن کردید؟ فرمود: بر کناره سراشیبی، و شبانه او را بر مسجد اشعت عبور دادیم و فرمود: مرا در قبر برادرم هود دفن کنید.(3)
روایت11.
قرب الإسناد: بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره قبر امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کردم، فرمود: از مشایخت چه شنیدی؟ عرض کردم: صفوان بن مهران از جدت برایمان حدیث گفت که او در نجف کوفه دفن شده است و یکی از اصحابمان از یونس بن ظبیان نیز مانند این را روایت کرد. فرمود: از او شنیدم که او در مسجد شما در کوفه دفن شده است. عرض کردم: فدایت گردم برای کسی که در آن نماز بخواند چه فضلی است؟ فرمود: امام صادق علیه السلام به او میفرمود: از فضل برای او چنین است و سه مرتبه با دست به چپ، راست و مقابل اشاره می کرد.(4)
توضیح
این سخن امام علیه السلام «از او شنیدم» یعنی با واسطه از یونس، و او فقط به جهت تقیه جواب را تبیین نکرده است. این سخن او ثلاث مرار، یعنی امام به جوانب سه گانه اشاره کرد در بیان اینکه برای او فضلی است که آن جوانب را تا آسمان پر میکند از باب تشبیه معقول به محسوس.
ص: 239
قَالَ: انْطَلَقْتُ أَنَا وَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ نَحْوَ الْجَبَّانَةِ فَصَلَّی لَیْلًا طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا قُرَّةَ حَدِّثْنِی أَیُّ مَوْضِعٍ هَذَا قَالَ فَقُلْتُ لَا نَدْرِی قَالَ نَحْنُ قُرْبَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- یَا أَبَا قُرَّةَ نَحْنُ فِی رَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ(1).
حة، [فرحة الغری] قَرَأْتُ بِخَطِّ السَّیِّدِ الشَّرِیفِ الْفَاضِلِ أَبِی یَعْلَی الْجَعْفَرِیِّ مَا صُورَتُهُ حَدَّثَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الْحَسَنِ بْنِ یَحْیَی فَجَاءَهُ أَحْمَدُ بْنُ عِیسَی بْنِ یَحْیَی ابْنُ أَخِیهِ فَسَأَلَهُ وَ أَنَا أَسْمَعُ فَقَالَ تَعْرِفُ فِی حَدِیثِ قَبْرِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ حَدِیثِ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ فَقَالَ نَعَمْ أَخْبَرَنِی مَوْلًی لَنَا عَنْ مَوْلًی لِبَنِی الْعَبَّاسِ- قَالَ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ الْمَنْصُورُ خُذْ مَعَکَ مِعْوَلًا وَ زِنْبِیلًا وَ امْضِ مَعِی قَالَ فَأَخَذْتُ مَا قَالَ وَ ذَهَبْتُ مَعَهُ لَیْلًا حَتَّی أَتَی الْغَرِیَّ فَإِذَا بِقَبْرٍ فَقَالَ احْفِرْ فَحَفَرْتُ حَتَّی بَلَغْتُ اللَّحْدَ فَقُلْتُ هَذَا قَبْرٌ قَدْ ظَهَرَ فَقَالَ طُمَّ ذَلِکَ هَذَا قَبْرُ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أَعْلَمَ وَ هَذَا لِأَنَّ الْمَنْصُورَ یَسْمَعُ بِذَلِکَ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَبْرِئَ الْحَالَ فَاتَّضَحَتْ (2).
قوله عن حدیث صفوان أی القبر الذی عرفه الناس و أخذوه من حدیث صفوان حیث روی تعیین هذا الموضع.
حة، [فرحة الغری] عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْحَافِظِ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ بْنِ الْجَوْزِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَحْمَدَ السَّمَرْقَنْدِیِّ عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعُکْبَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بُشْرَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی الدُّنْیَا وَ نَقَلْتُهُ مِنْ نُسْخَةٍ عَتِیقَةٍ عَلَیْهَا طَبَقَاتٌ کَثِیرَةٌ وَ هِیَ عِنْدِی قَالَ أَخْبَرَنَا عُمَرُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا حُصَیْنٍ وَ الْأَعْمَشَ وَ غَیْرَهُمْ فَقُلْتُ أَخْبَرَکُمْ أَحَدٌ أَنَّهُ صَلَّی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَوْ شَهِدَ دَفْنَهُ قَالُوا لَا فَسَأَلْتُ أَبَاکَ مُحَمَّدَ بْنَ السَّائِبِ فَقَالَ أُخْرِجَ بِهِ لَیْلًا وَ خَرَجَ بِهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِیَّةِ علیهم السلام وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فَدُفِنَ فِی ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَقُلْتُ لِأَبِیکَ لِمَ فُعِلَ بِهِ ذَلِکَ قَالَ مَخَافَةَ أَنْ
ص: 238
روایت12.
کامل الزیارات: صفوان بن جمال گوید: با عامر بن عبدالله بن جذاعه ازدی بودم و عامر به او گفت: مردم میپندارند که امیرمؤمنان علیه السلام در رحبه مدفون است. گفت: خیر. گفت: پس کجا مدفون است؟ گفت: او زمانی که وفات کرد حسن علیه السلام او را بلند کرد و به پشت کوفه نزدیکی نجف سمت چپ غری، سمت راست حیره آورد و او را بین ذکوات (تپههای کوچک) سفید دفن کرد. راوی گوید: پس از آن به محلی رفتم که گمان کردم جایی از آن است. سپس به سوی او آمدم به او خبر دادم سه مرتبه به من گفت: درست رفتهای خداوند تو را رحمت کند.(1)
روایت13.
فرحة الغری: با اسناد از کلینی از چند تن از اصحابمان، از ابن عیسی مشابه آن را آورده.(2)
روایت14.
کامل الزیارات: حسین بن خلال از جدش گوید: به حسین بن علی علیه السلام عرض کردم: امیرمؤمنان علیه السلام را کجا دفن کردید؟ فرمود: او را شبانه خارج کردیم تا اینکه بر مسجد اشعت عبور کردیم و به سوی پشت، منطقه غری خارج شدیم.(3)
روایت15.
فرحة الغری: ابن قولویه مشابه آن را آورده.(4)
روایت16.
کامل الزیارات: عبدالله بن سنان گوید: عمر بن یزید نزد من آمد و به من گفت: سوار شو، همراه او سوار شدم و حرکت کردیم تا به منزل حفص کناسی رسیدیم او را بیرون آورد و با ما سوار شد و رفتیم تا به غری رسیدیم و به قبری ختم شدیم گفت: پایین بیایید این قبر امیرمؤمنان علیه السلام است. به او گفتم: این را از کجا دانستی؟ گفت: همراه امام صادق علیه السلام وقتی که در حیره بود چندین دفعه به اینجا آمدم و به من خبر داد که این قبر اوست.(5)
ص: 240
تَنْبُشَهُ الْخَوَارِجُ وَ غَیْرُهُمْ (1).
لعل المراد بالطبقات الکواغذ التی أطبقت و ألزقت بها لإصلاح ما اندرس منها.
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکَّارٍ النَّقَّاشِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ النَّخَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرُّمَّانِیِّ عَنْ یَحْیَی الْحِمَّانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ مُخْتَارٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِی مَطَرٍ قَالَ: لَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ الْفَاسِقُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لَهُ الْحَسَنُ- أَقْتُلُهُ قَالَ لَا وَ لَکِنِ احْبِسْهُ فَإِذَا مِتُّ فَاقْتُلُوهُ فَإِذَا مِتُّ فَادْفِنُونِی فِی هَذَا الظَّهْرِ فِی قَبْرِ أَخَوَیَّ هُودٍ وَ صَالِحٍ (2).
وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجُرْجَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَنْ جَدِّهِ قَالَ: سَأَلْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام أَیْنَ دَفَنْتُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ عَلَی شَفِیرِ الْجُرُفِ وَ مَرَرْنَا بِهِ لَیْلًا عَلَی مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ وَ قَالَ ادْفِنُونِی فِی قَبْرِ أَخِی هُودٍ(3).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ مَا سَمِعْتَ مِنْ أَشْیَاخِکَ فَقُلْتُ لَهُ حَدَّثَنَا صَفْوَانُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ جَدِّکَ أَنَّهُ دُفِنَ بِنَجَفِ الْکُوفَةِ وَ رَوَاهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ بِمِثْلِ هَذَا فَقَالَ سَمِعْتُ مِنْهُ یَذْکُرُ أَنَّهُ دُفِنَ فِی مَسْجِدِکُمْ بِالْکُوفَةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْشٍ لِمَنْ صَلَّی فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ فَقَالَ کَانَ جَعْفَرٌ علیه السلام یَقُولُ لَهُ مِنَ الْفَضْلِ ثَلَاثُ مِرَارٍ هَکَذَا وَ هَکَذَا بِیَدَیْهِ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ تُجَاهٍ (4).
قوله علیه السلام سمعت منه أی من یونس بالواسطة و إنما لم یبین علیه السلام الجواب تقیة قوله ثلاث مرار أی أشار علیه السلام إلی الجوانب الثلاثة مبینا أن له من الفضل ما یملأ تلک الجوانب إلی السماء تشبیها للمعقول بالمحسوس.
ص: 239
روایت17.
فرحة الغری: با اسناد پیشین از کلبی از چند تن از ابن عیسی مشابه آن را آورده.(1)
روایت18.
کامل الزیارات: عمرو بن طلحه گوید: امام صادق علیه السلام درحالی که در حیره بود فرمود: آیا آنچه را که خداوند وعدهات داده است، نمیخواهی؟ عرض کردم: آری، منظورش رفتن به سوی قبر امیرمؤمنان علیه السلام بود. راوی ادامه داد: او سوار شد و اسماعیل نیز همراه او سوار شد و من همراه آنان سوارشدم تا اینکه از ثویه گذشت و بین حیره و نجف در کنار ذکوات (تپههای کوچک) سفید بود او پایین آمد و اسماعیل و من نیز پایین آمدیم او سلام کرد و اسماعیل سلام کرد و من سلام کردم به اسماعیل گفت: قیام کن و بر جدت حسین بن علی سلام کن. عرض کردم فدایت کردم حسین در کربلا نیست؟ فرمود: آری اما زمانی که سرش به شام برده شد یکی از غلامان ما آن را ربود و در جوار امیرمؤمنان علیه السلام دفن کرد.(2)
روایت19.
فرحة الغری: با اسناد پیشین از کلبی مشابه آن را آورده.(3)
روایت20.
کامل الزیارات: ابان بن تغلب گوید: همراه صادق علیه السلام بودم بر پشت قبری گذر کرد و دو رکعت نماز خواند سپس اندکی پیش رفت و دو رکعت نماز خواند و اندکی حرکت کرد و پایین آمد و دو رکعت نماز خواند سپس فرمود: این محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام است. عرض کردم: فدایت کردم دو محلی که در آنها نماز خواندی چیست. فرمود: محل سر حسین علیه السلام و محل منبر قائم است.(4)
روایت21.
فرحة الغری: با اسناد دیگری از کلینی از چندتن، از سهل مشابه آن را آورده.(5)
روایت22.
کامل الزیارات:
ص: 241
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ أَخِی وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ ابْنُ الْوَلِیدِ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ الْجَمَّالِ قَالَ کُنْتُ وَ عَامِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذَاعَةَ الْأَزْدِیَّ فَقَالَ لَهُ عَامِرٌ: إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام دُفِنَ بِالرَّحَبَةِ فَقَالَ لَا قَالَ فَأَیْنَ دُفِنَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا مَاتَ احْتَمَلَهُ الْحَسَنُ- فَأَتَی بِهِ ظَهْرَ الْکُوفَةِ قَرِیباً مِنَ النَّجَفِ یَسْرَةً مِنَ الْغَرِیِّ یَمْنَةً عَنِ الْحِیرَةِ فَدَفَنَهُ بَیْنَ ذَکَوَاتٍ بِیضٍ قَالَ فَلَمَّا کَانَ بَعُدَ ذَهَبْتُ إِلَی الْمَوْضِعِ فَتَوَهَّمْتُ مَوْضِعاً مِنْهُ ثُمَّ أَتَیْتُهُ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ لِی أَصَبْتَ رَحِمَکَ اللَّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).
حة، [فرحة الغری] عَمِّی وَ أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ سَعِیدٍ مَعاً عَنِ الْحَسَنِ الدَّرْبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْخِلَالِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قُلْتُ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَیْنَ دَفَنْتُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ خَرَجْنَا بِهِ لَیْلًا حَتَّی مَرَرْنَا بِهِ عَلَی مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ حَتَّی خَرَجْنَا إِلَی الظَّهْرِ نَاحِیَةِ الْغَرِیِ (3).
حة، [فرحة الغری] ابْنُ قُولَوَیْهِ: مِثْلَهُ (4).
مل، [کامل الزیارات] جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: أَتَانِی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ فَقَالَ لِی ارْکَبْ فَرَکِبْتُ مَعَهُ فَمَضَیْنَا حَتَّی أَتَیْنَا مَنْزِلَ حَفْصٍ الْکُنَاسِیِّ فَاسْتَخْرَجَهُ فَرَکِبَ مَعَنَا ثُمَّ مَضَیْنَا حَتَّی أَتَیْنَا الْغَرِیَّ فَانْتَهَیْنَا إِلَی قَبْرٍ فَقَالَ انْزِلُوا هَذَا قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ هَذَا قَالَ أَتَیْتُهُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَیْثُ کَانَ بِالْحِیرَةِ غَیْرَ مَرَّةٍ وَ خَبَّرَنِی أَنَّهُ قَبْرُهُ (5).
ص: 240
امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که به غری آمدی دو قبر میبینی، قبری بزرگ و قبری کوچک، قبر بزرگ قبر امیرمؤمنان علیه السلام و قبر کوچک سر حسین بن علی علیه السلام است.(1)
روایت23.
کامل الزیارات: صفوان بن مهران از جعفر بن محمد علیه السلام گوید: درحالیکه همراه او بودم از قادسیه حرکت کرد تا به نجف نزدیک شد و فرمود: آن کوهی است که پسر جدم نوح علیه السلام به آن پناه برد و گفت: به کوهی پناه خواهم برد که مرا از آب حفظ کند پس خداوند تبارک و تعالی به او وحی کرد: ای نجف آیا از من به تو پناه برده میشود؟ پس در زمین نهان شد و به نواحی شام تکه تکه شد سپس فرمود: ما را متمایل کن پس متمایلش کردم پیوسته در حرکت بود تا اینکه به غری رسید و بر قبر ایستاد و سلام را از آدم بر تک تک انبیاء ادامه داد و من همراه او ادامه میدادم تا اینکه به سلام بر پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید پس بر روی قبر افتاد و بر او سلام کرد و زاریاش بالا گرفت سپس قیام کرد و چهار رکعت خواند و من همراه او خواندم و عرض کردم: ای پسر رسول خدا، این قبر چیست؟ فرمود: این قبر جدم علی بن ابی طالب علیه السلام است.(2)
توضیح
القطر با ضمه و دو ضمه ناحیه و سمت راست.
روایت24.
کامل الزیارات: حسن بن جهم گوید: برای ابوالحسن علیه السلام، جریان یحیی بن موسی و تعرضش بر کسی که بر سر قبر امیرمؤمنان علیه السلام میآید را ذکر کردم و اینکه او در محلی که ثویه خوانده میشود منزل میکند و در آنجا گردش میکند درحالی که قبر امیرمؤمنان اندکی بالاتر از آن است و آن محلی است که صفوان جمال روایت کرد که امام صادق علیه السلام برایش وصف کرده و در سخنانش به او فرموده: زمانی که به غری پشت کوفه رسیدی آن را پشت سرت قرار بده و به سوی نجف رهسپار شو اندکی به راست متمایل شو و چون به ذکوات (تپههای کوچک) سفید که ثنیه مقابل آن است رسیدی، آنجا قبر امیرمؤمنان علیه السلام است و من فراوان به آنجا میآیم و برخی از اصحاب ما این موضع قبر را قبول ندارند و میگویند: قبر در مسجد است و برخی میگویند آن
ص: 242
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ الْکُلَیْنِیُّ مَعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ بِالْحِیرَةِ أَ مَا تُرِیدُ مَا وَعَدْتُکَ قَالَ قُلْتُ بَلَی یَعْنِی الذَّهَابَ إِلَی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- قَالَ فَرَکِبَ وَ رَکِبَ إِسْمَاعِیلُ مَعَهُ وَ رَکِبْتُ مَعَهُمْ حَتَّی إِذَا جَازَ الثُّوَیَّةَ وَ کَانَ بَیْنَ الْحِیرَةِ وَ النَّجَفِ عِنْدَ ذَکَوَاتٍ بِیضٍ نَزَلَ وَ نَزَلَ إِسْمَاعِیلُ وَ نَزَلْتُ مَعَهُمْ فَصَلَّی وَ صَلَّی إِسْمَاعِیلُ وَ صَلَّیْتُ فَقَالَ لِإِسْمَاعِیلَ قُمْ فَسَلِّمْ عَلَی جَدِّکَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ الْحُسَیْنُ بِکَرْبَلَاءَ فَقَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ لَمَّا حُمِلَ رَأْسُهُ إِلَی الشَّامِ سَرَقَهُ مَوْلًی لَنَا فَدَفَنَهُ بِجَنْبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا(2).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ ابْنِ مَتِّیلٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَرَّ بِظَهْرِ قَبْرٍ فَنَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَقَدَّمَ قَلِیلًا فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ سَارَ قَلِیلًا فَنَزَلَ فَصَلَّی
رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ هَذَا مَوْضِعُ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا الْمَوْضِعَیْنِ اللَّذَیْنِ صَلَّیْتَ فِیهِمَا قَالَ مَوْضِعُ رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَوْضِعُ مِنْبَرِ الْقَائِمِ (4).
حة، [فرحة الغری] عَمِّی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ دَرْبِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ عَنْ سَهْلٍ: مِثْلَهُ (5).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ
ص: 241
در قصر است. پس به آنان پاسخ میدهم که خداوند نخواست که قبر امیرمؤمنان علیه السلام را در قصر در منازل ظالمان قرار دهد و نخواست که در مسجد دفن شود درحالیکه آنها خواستار پنهان کردنش بودند پس سخن کدام یک از ما درستتر است؟ عرض کردم: تو درستتر می گویی، زیرا سخن جعفر بن محمد صلّی الله علیه و آله را گرفتی. ادامه داد: سپس به من فرمود: ای ابومحمد کسی از اصحابمان را نمیبینم که سخن تو را بگوید و بر مذهب تو حرکت کند به او عرض کردم: فدایت گردم: آیا این از جانب خداوند نیست؟ فرمود: آری خداوند هرکه را بخواهد توفیق میدهد و بر آن مؤمن میکند پس به عقیده صحیح در مورد محل قبر مطهر قائل باش که این به توفیق خداست و او را بر آن حمد بگو.(1)
روایت25.
کامل الزیارات: با اسنادی از حسن بن جهم از او علیه السلام مشابه آن را آورده.(2)
روایت26.
کامل الزیارات: یونس بن ظبیان گوید: در روزهای ورود صادق علیه السلام بر منصور در حیره در شبی روشن مهتابی نزد او بودم به آسمان نگریست و فرمود: ای یونس آیا میبینی این ستارگان چه زیبایند، آگاه باش که آنها امانی برای آسمانیان و ما امانی برای زمینیان هستیم. سپس فرمود: ای یونس استر و الاغ را زین کن چون زین شد فرمود: ای یونس کدام یک از این دو برایت محبوبتر است استر یا الاغ؟ گوید: گمان کردم استر به جهت قدرتش پسندیدهتراست لذا عرض کردم: (من)الاغ (سوار می شوم تا حضرت استر را که قوی تر است سوار شوند). فرمود دوست دارم که دنبال من بیایی. عرض کردم چنین میکنم پس او سوار شد و من سوار شدم و زمانی که از حیره خارج شدیم فرمود: پیش بیا یونس، گوید: شروع کرد به گفتن اینکه راست برو، چپ برو، زمانی که به ذکوات (تپههای کوچک) سرخ رسیدیم فرمود: این همان مکان است. عرض کردم. بله. پس راست رفت. سپس محلی که در آن آب و چشمه بود را قصد کرد و وضو گرفت و به پشتهای نزدیک شد و کنار آن نماز خواند سپس برروی آن خم شد و گریست. سپس به پشتهای غیر از آن متمایل شد و مانند آن را انجام داد.
سپس فرمود: ای یونس نظیر آنچه که من انجام دادم را انجام بده، آن را انجام دادم و چون فارغ شدم به من فرمود: یونس این مکان را میشناسی؟ عرض کردم خیر، فرمود: مکانی که اول در آن نماز خواندم قبر امیرمؤمنان و پشته
ص: 243
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّکَ إِذَا أَتَیْتَ الْغَرِیَّ رَأَیْتَ قَبْرَیْنِ قَبْراً کَبِیراً وَ قَبْراً صَغِیراً فَأَمَّا الْکَبِیرُ فَقَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَمَّا الصَّغِیرُ فَرَأْسُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: سَارَ وَ أَنَا مَعَهُ مِنَ الْقَادِسِیَّةِ حَتَّی أَشْرَفَ عَلَی النَّجَفِ فَقَالَ هُوَ الْجَبَلُ الَّذِی اعْتَصَمَ بِهِ ابْنُ جَدِّی نُوحٍ علیه السلام فَ قالَ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا نَجَفُ أَ یُعْتَصَمُ بِکَ مِنِّی فَغَابَ فِی الْأَرْضِ وَ تَقَطَّعَ إِلَی قُطْرِ الشَّامِ ثُمَّ قَالَ اعْدِلْ بِنَا فَعَدَلْتُ فَلَمْ یَزَلْ سَائِراً حَتَّی أَتَی الْغَرِیَّ فَوَقَفَ عَلَی الْقَبْرِ فَسَاقَ السَّلَامَ مِنْ آدَمَ عَلَی نَبِیٍّ نَبِیٍّ علیه السلام وَ أَنَا أَسُوقُ مَعَهُ حَتَّی وَصَلَ السَّلَامَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَّ عَلَی الْقَبْرِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ عَلَا نَحِیبُهُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا هَذَا الْقَبْرُ فَقَالَ هَذَا قَبْرُ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (2).
القطر بالضم و بضمتین الناحیة و الجانب.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام یَحْیَی بْنَ مُوسَی وَ تَعَرُّضَهُ لِمَنْ یَأْتِی قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَّهُ کَانَ یَنْزِلُ مَوْضِعاً کَانَ یُقَالُ لَهُ الثُّوَیَّةُ یَتَنَزَّهُ إِلَیْهِ أَلَا وَ قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَوْقَ ذَلِکَ قَلِیلًا وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی رَوَی صَفْوَانُ الْجَمَّالُ- أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَصَفَهُ لَهُ قَالَ لَهُ فِیمَا ذَکَرَ إِذَا انْتَهَیْتَ إِلَی الْغَرِیِّ ظَهْرِ الْکُوفَةِ فَاجْعَلْهُ خَلْفَ ظَهْرِکَ وَ تَوَجَّهْ عَلَی نَحْوِ النَّجَفِ وَ تَیَامَنْ قَلِیلًا فَإِذَا انْتَهَیْتَ إِلَی الذَّکَوَاتِ الْبِیضِ وَ الثَّنِیَّةُ أَمَامَهُ فَذَلِکَ قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَا آتِیهِ کَثِیراً.
وَ مِنْ أَصْحَابِنَا مَنْ لَا یَرَی ذَلِکَ وَ یَقُولُ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ هُوَ
ص: 242
دیگر سر حسین بن علی علیهما السلام است. ملعون عبیدالله بن زیاد که نفرین خدا بر او باد زمانی که سرحسین بن علی را به سوی شام فرستاد به کوفه بازگردانده شد پس گفت آن را از آنجا خارج کنید که اهالی آن به وسیله آن فریب نخورند. پس خداوند آن را نزد امیرمؤمنان علیه السلام قرار داد پس سر همراه جسم و جسم همراه سر است.(1)
توضیح
این کلام امام علیه السلام که سر همراه جسم است یعنی بعد از اینکه سر در اینجا دفن شد خداوند آن را به جسم ملحق کرد و فقط به این جهت اینجا زیارت میشود و نماز خوانده میشود که زمانی محلی برای آن سر مبارک بوده است و به صورت بعید محتمل است که منظور از جسم امیرمؤمنان باشد که مانند جسمی برای این سر شریف است پس گویی که سر از بدن جدا نشده است. و خدا آگاه است.
روایت27.
فرحة الغری(2):
امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که درحیره نزد ابی العباس بودم شبانه بر سر قبر امیرمؤمنان که در ناحیه نجف از حیره در کنار غری النعمان است میآمدم و در کنارش نماز شب میخواندم و قبل از فجر برمیگشتم.
روایت28.
کامل الزیارات: صفوان بن مهران گوید: از امام صادق علیه السلام درباره محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کردم. پس محل آن را برایم توصیف کرد که در آنجاست که میلهای انباشته است. گوید: به آنجا آمدم و نزدش نماز خواندم و مستقیم نزد امام صادق علیه السلام بازگشتم و او را از رفتنم و نمازم کنار او آگاه کردم فرمود: درست عمل کردی. پس بیست سال اقامت کردم و نزد او نماز میخواندم.(3)
توضیح
فیروزآبادی(4)
گوید: دکدک از شن چیزی است که فشرده و صاف شود. یا چیزی است که از آن به زمین بچسبد یا زمینی دارای ناهمواری است جمع آن دکادک است پایان. و بعید نیست که میل تصحیف رمل باشد و این مؤید آن است که ذکوات تصحیف دکوات باشد.
روایت29.
کامل الزیارات: بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم و عرض کردم: محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام کجاست فرمود: غری، عرض کردم: فدایت گردم
ص: 244
فِی الْقَصْرِ فَأَرُدُّ عَلَیْهِمْ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْعَلَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الْقَصْرِ فِی مَنَازِلِ الظَّالِمِینَ وَ لَمْ یَکُنْ یُدْفَنُ فِی الْمَسْجِدِ وَ هُمْ یُرِیدُونَ سَتْرَهُ فَأَیُّنَا أَصْوَبُ قَالَ أَنْتَ أَصْوَبُ مِنْهُ أَخَذْتَ بِقَوْلِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا أَرَی أَحَداً مِنْ أَصْحَابِنَا یَقُولُ بِقَوْلِکَ وَ لَا یَذْهَبُ مَذْهَبَکَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ مَا ذَلِکَ شَیْ ءٌ مِنَ اللَّهِ قَالَ أَجَلْ إِنَّ اللَّهَ یُوَفِّقُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُؤْمِنُ عَلَیْهِ فَقُلْ ذَلِکَ بِتَوْفِیقِ اللَّهِ وَ احْمَدْهُ عَلَیْهِ (1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ مَعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَشْیَمَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ أَوْ عَنْ رَجُلٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْحِیرَةِ أَیَّامَ مَقْدَمِهِ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ فِی لَیْلَةٍ صحیانة [ضَحْیَانَةٍ] مُقْمِرَةٍ قَالَ فَنَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ یَا یُونُسُ أَ مَا تَرَی هَذِهِ الْکَوَاکِبَ مَا أَحْسَنَهَا أَمَا إِنَّهَا أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ نَحْنُ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ فَمَرَّ بِإِسْرَاجِ الْبَغْلِ وَ الْحِمَارِ فَلَمَّا أُسْرِجَا قَالَ یَا یُونُسُ أَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ الْبَغْلُ أَوِ الْحِمَارُ قَالَ فَظَنَنْتُ أَنَّ الْبَغْلَ أَعْجَبُ لِقَوَّتِهِ فَقُلْتُ الْحِمَارُ قَالَ أُحِبُّ أَنْ تُؤْثِرَنِی بِهِ قُلْتُ قَدْ فَعَلْتُ فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنَ الْحِیرَةِ قَالَ تَقَدَّمْ یَا یُونُسُ قَالَ فَأَقْبَلَ یَقُولُ تَیَامَنْ تَیَاسَرْ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی الذَّکَوَاتِ الْحُمْرِ قَالَ علیه السلام هُوَ الْمَکَانُ قُلْتُ نَعَمْ فَتَیَامَنَ ثُمَّ قَصَدَ إِلَی مَوْضِعٍ فِیهِ مَاءٌ وَ عَیْنٌ فَتَوَضَّأَ ثُمَّ دَنَا مِنْ أَکَمَةٍ فَصَلَّی عِنْدَهَا ثُمَّ مَالَ عَلَیْهَا وَ بَکَی ثُمَّ مَالَ إِلَی أَکَمَةٍ دُونَهَا فَفَعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ افْعَلْ مِثْلَ مَا فَعَلْتُ فَفَعَلْتُ ذَلِکَ فَلَمَّا تَفَرَّغْتُ قَالَ لِی یَا یُونُسُ تَعْرِفُ هَذَا الْمَکَانَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ الْمَوْضِعُ الَّذِی صَلَّیْتُ عِنْدَهُ أَوَّلًا هُوَ قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَکَمَةُ
ص: 243
برخی از مردم میگویند: در رحبه مدفون است. فرمود: خیر، بلکه برخی ازمردم نیز گویند: در مسجد مدفون است.(1)
روایت30.
فرحة الغری: حسن خلال از قول جدش گوید: به حسن بن علی علیهما السلام عرض کردم: امیرمؤمنان را کجا دفن کردید؟ فرمود: شبانه او را خارج کردیم تا اینکه بر مسجد اشعت عبور کردیم و به سوی پشته در کنار غری خارج شدیم.(2)
روایت31.
فرحة الغری: حسن بن حسین بن طحال مقدادی رضی الله عنه ذکر کرد که زین العابدین علیه السلام وارد کوفه شد و در مسجد آن داخل شد و ابوحمزه ثمالی که از زاهدان کوفه و مشایخ آن بود در آنجا بود. پس دو رکعت خواند. ابوحمزه گفت: نیکوتر از لهجه او نشنیدهام پس نزدیک شدم تا بشنوم چه میگوید و شنیدم که میگوید: بارخدایا اگر از تو سرکشی کردهام اما در محبوبترین امور نزد تو، اقرار به وحدانیت تو از تو اطاعت کردهام به عنوان لطفی ازجانب تو بر من نه لطفی از جانب من بر تو. و سپس دعای معروف را گفت و برخاست.
ابوحمزه گوید: او را تا کاروانسرای کوفه دنبال کردم و بردهای سیاه پوست که اسبی نجیب و شتر با او بود را یافتم و گفتم: ای سیاه پوست، این مرد کیست؟ گفت: آیا شمائل او بر تو پنهان است؟ او علی بن حسین است. ابوحمزه گوید: بر روی پاهایش افتادم و بوسیدم پس با دستش سرم را بلند کرد و فرمود: نه یا اباحمزه. سجود فقط برای خداوند عزوجل است. عرض کردم: ای پسر رسول خدا چه چیزی تو را به سوی ما آورده است. فرمود: آنچه دیدی و اگر مردم از فضلی که در آن است آگاه بودند به سوی آن میآمدند هرچند بر روی زانو. آیا میخواهی همراه من قبر جدم علی بن ابی طالب را زیارت کنی؟ عرض کردم: آری. پس در سایه شترش حرکت کردم درحالی که برایم صحبت میکرد تا اینکه به غریین که بقعهای سفید است که مانند نور میدرخشد رسیدیم ازشترش پایین آمد و گونههایش را برآن به خاک مالید و فرمود: ای اباحمزه این قبر جدم علی بن ابی طالب علیه السلام است. سپس آن را با
ص: 245
الْأُخْرَی رَأْسُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام إِنَّ الْمَلْعُونَ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ زِیَادٍ لَعَنَهُ اللَّهُ لَمَّا بَعَثَ بِرَأْسِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی الشَّامِ رُدَّ إِلَی الْکُوفَةِ فَقَالَ أَخْرِجُوهُ عَنْهَا لَا یَفْتَتِنْ بِهِ أَهْلُهَا فَصَیَّرَهُ اللَّهُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَالرَّأْسُ مَعَ الْجَسَدِ وَ الْجَسَدُ مَعَ الرَّأْسِ (1).
قوله علیه السلام فالرأس مع الجسد أی بعد ما دفن الرأس هنا ألحقه الله بالجسد و إنما یزار و یصلی هاهنا لکونه محلا للرأس المقدس وقتا ما و یحتمل علی بعد أن یکون المراد أن جسد أمیر المؤمنین صلوات الله علیه کالجسد لهذا الرأس الشریف فکأن الرأس لم یفارق الجسد و الله یعلم.
حة، [فرحة الغری](2)
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَمَّا کُنْتُ بِالْحِیرَةِ عِنْدَ أَبِی الْعَبَّاسِ کُنْتُ آتِی قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَیْلًا وَ هُوَ بِنَاحِیَةِ نَجَفِ الْحِیرَةِ إِلَی جَانِبِ غَرِیِّ النُّعْمَانِ فَأُصَلِّی عِنْدَهُ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ أَنْصَرِفُ قَبْلَ الْفَجْرِ(3).
مل، [کامل الزیارات] عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَوْضِعِ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَوَصَفَ لِی مَوْضِعَهُ حَیْثُ دَکَادِکُ الْمِیلِ قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَصَلَّیْتُ عِنْدَهُ ثُمَّ عُدْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ قَابِلٍ فَأَخْبَرْتُهُ بِذَهَابِی وَ صَلَاتِی عِنْدَهُ فَقَالَ أَصَبْتَ فَمَکَثْتُ عِشْرِینَ سَنَةً أُصَلِّی عِنْدَهُ (4).
قال الفیروزآبادی (5)
الدکدک من الرمل ما تکبس و استوی أو ما التبد منه بالأرض أو هی أرض فیها غلظ الجمع دکادک انتهی و لا یبعد أن یکون المیل تصحیف الرمل و هذا یؤید کون الذکوات مصحف الدکاوات.
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ أَیْنَ مَوْضِعُ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الْغَرِیُّ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ
ص: 244
زیارتی زیارت کرد که اولش «سلام بر نام راضی خدا و سیمای درخشان او» است و سپس با او وداع گفت و به سوی مدینه رهسپار شد و من به کوفه بازگشتم.(1)
روایت32.
فرحة الغری: عبدالله بن ابو عبید بن زید گوید: جعفر بن محمد و عبدالله بن حسن را در غری کنار قبر امیرمؤمنان علیه السلام دیدم پس عبدالله اذان گفت و نماز اقامه کرد و جعفر بن محمد با او نماز خواند و شنیدم که جعفر علیه السلام میگوید: این قبر امیرمؤمنان است.(2)
روایت33.
فرحة الغری: صفوان جمال گوید: جعفر بن محمد را سوار کردم و زمانی که به نجف رسیدم فرمود: ای صفوان به چپ برو تا از حیره بگذری و به قائم برسی، گوید به مکانی که او برایم وصف کرد رسیدم و او پایین آمد و وضو گرفت سپس او و عبدالله بن حسن پیش رفتند و کنار قبری نماز خواندند و چون نمازشان را به پایان رساندند عرض کردم: فدایت گردم این قبر چه مکانی است؟ فرمود: این قبر علی بن ابی طالب است و آن قبری است که مردم در آنجا به نزدش میروند.(3)
روایت34.
فرحة الغری: ابوالفرج سندی گوید: زمانی که ابوعبدالله جعفر بن محمد به حیره آمد همراه او بودم، شبی فرمود: استری برایم زین کنید و سوار شد و من همراهش بودم تا اینکه به پشته رسیدیم و او پایین آمد و دو رکعت نماز خواند سپس کناری رفت و دو رکعت خواند سپس کناری رفت و دو رکعت دیگر خواند. عرض کردم: فدایت گردم. من دیدم که در سه محل نماز گزاردی. فرمود: محل نخست، محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام، دومی محل سر حسین علیه السلام و سومی محل منبر ص: 246
إِنَّ بَعْضَ النَّاسِ یَقُولُ دُفِنَ فِی الرَّحَبَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ بَعْضُ النَّاسِ یَقُولُ دُفِنَ فِی الْمَسْجِدِ(1).
حة، [فرحة الغری] نَقَلْتُ مِنْ خَطِّ الطُّوسِیِّ أَخْبَرَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْبَرَکَاتِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ أَخْضَرَ الْحَنْبَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَاصِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ الْبُرْسِیِّ عَنِ الشَّرِیفِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجُعْفِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ غَزَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ قَالَ وَ حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ
عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ یَعْنِی الثَّقَفِیَّ عَنِ الْحُسَیْنِ الْخَلَّالِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قُلْتُ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَیْنَ دَفَنْتُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ خَرَجْنَا بِهِ لَیْلًا حَتَّی مَرَرْنَا بِهِ عَلَی مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ- حَتَّی خَرَجْنَا إِلَی الظَّهْرِ بِجَنْبِ الْغَرِیِ (2).
حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ حَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ طَحَّالٍ الْمِقْدَادِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ علیه السلام وَرَدَ إِلَی الْکُوفَةِ وَ دَخَلَ مَسْجِدَهَا وَ بِهِ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ وَ کَانَ مِنْ زُهَّادِ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ مَشَایِخِهَا فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَمَا سَمِعْتُ أَطْیَبَ مِنْ لَهْجَتِهِ فَدَنَوْتُ لِأَسْمَعَ مَا یَقُولُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ إِلَهِی إِنْ کَانَ قَدْ عَصَیْتُکَ فَإِنِّی قَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ الْإِقْرَارِ بِوَحْدَانِیَّتِکَ مَنّاً مِنْکَ عَلَیَّ لَا مَنّاً مِنِّی عَلَیْکَ- وَ الدُّعَاءُ مَعْرُوفٌ ثُمَّ نَهَضَ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَتَبِعْتُهُ إِلَی مُنَاخِ الْکُوفَةِ فَوَجَدْتُ عَبْداً أَسْوَدَ مَعَهُ نَجِیبٌ وَ نَاقَةٌ فَقُلْتُ یَا أَسْوَدُ مَنِ الرَّجُلُ فَقَالَ أَ وَ تَخْفَی عَلَیْکَ شَمَائِلُهُ هُوَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَأَکْبَبْتُ عَلَی قَدَمَیْهِ أُقَبِّلُهُمَا فَرَفَعَ رَأْسِی بِیَدِهِ وَ قَالَ لَا یَا أَبَا حَمْزَةَ إِنَّمَا یَکُونُ السُّجُودُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَقْدَمَکَ إِلَیْنَا قَالَ مَا رَأَیْتَ وَ لم [لَوْ] عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً هَلْ لَکَ أَنْ تَزُورَ مَعِی قَبْرَ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- قُلْتُ أَجَلْ فَسِرْتُ فِی ظِلِّ نَاقَتِهِ یُحَدِّثُنِی حَتَّی أَتَیْنَا الْغَرِیَّیْنِ وَ هِیَ بُقْعَةٌ بَیْضَاءُ تَلْمَعُ نُوراً فَنَزَلَ عَنْ نَاقَتِهِ وَ مَرَّغَ خَدَّیْهِ عَلَیْهَا وَ قَالَ یَا أَبَا حَمْزَةَ هَذَا قَبْرُ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ثُمَّ زَارَهُ
ص: 245
قائم علیه السلام است.(1)
روایت35.
فرحة الغری: مبارک خباز گوید: امام صادق علیه السلام در زمانی که آمد و در حیره بود فرمود: استر و الاغ را زین کن. راوی گوید: سوار شد و من نیز همراه او سوار شدم تا اینکه وارد کناره رود شد سپس پایین آمد و دو رکعت نماز خواند سپس اندکی پیش رفت و پایین آمد و دو رکعت خواند سپس پیش رفت و دو رکعت دیگر خواند و سوار شد و رجعت نمود: به او عرض کردم: فدایت گردم دو رکعت اول، دوم و سوم چیست؟ فرمود: دو رکعت اول محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام، دو رکعت دوم محل سر حسین علیه السلام و دو رکعت سوم محل منبر قائم علیه السلام است.(2)
روایت36.
فرحة الغری: احمد بن محمد بن سعید از عبدالله بن محمد بن خالد با اسنادش مشابه آن را آورده.(3)
توضیح
فیروزآبادی(4)
گوید: الجرف با ضمه قسمتی از زمین است که سیل میشوید یا میخورد.
روایت37.
فرحة الغری: حسین بن ابی العلاء طائی گوید: شنیدم که پدرم ذکر کرد که جعفر بن محمد علیه السلام درحالی که غلامش با او بود بر روی دو شتر راهور به سوی حیره رفت و خبر در کوفه منتشر شد و چون روز دوم شد به غلام خود گفتم: برو و به فلان موضع بر سر راه بنشین، وقتی که ببینی دو جوان را که سواره آیند، بیا و مرا خبر کن. چون صبح شد غلام خبر آورد که اینک آمدند. برخاستم و بوریائی برداشتم و بر سر راه آن حضرت انداختم و بالشی بر روی حصیر گذاشتم و درخت خرمایی در آنجا بود. دو کوزه آب بر آن درخت آویختم و طَبق
ص: 247
بِزِیَارَةٍ أَوَّلُهَا السَّلَامُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ الرَّضِیِّ وَ نُورِ وَجْهِهِ الْمُضِی ءِ ثُمَّ وَدَّعَهُ وَ مَضَی إِلَی الْمَدِینَةِ وَ رَجَعْتُ أَنَا إِلَی الْکُوفَةِ(1).
حة، [فرحة الغری] عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَحْمَدَ الْحَرْبِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْأَخْضَرِ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ بْنِ نَاصِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حُسَیْنٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الصَّائِغِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی عُبَیْدِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ: رَأَیْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ بِالْغَرِیِّ عِنْدَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَذَّنَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ صَلَّی مَعَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَمِعْتُ جَعْفَراً یَقُولُ هَذَا قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (2).
حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ فِی مَقْتَلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ یَحْیَی الثَّوْرِیُّ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: حَمَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی النَّجَفِ قَالَ یَا صَفْوَانُ تَیَاسَرْ حَتَّی تَجُوزَ الْحِیرَةَ فَتَأْتِیَ الْقَائِمَ قَالَ فَبَلَغْتُ الْمَوْضِعَ الَّذِی وَصَفَ لِی فَنَزَلَ وَ تَوَضَّأَ ثُمَّ تَقَدَّمَ هُوَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ فَصَلَّیَا عِنْدَ قَبْرٍ فَلَمَّا قَضَیَا صَلَاتَهُمَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّ مَوْضِعٍ هَذَا الْقَبْرُ قَالَ هَذَا قَبْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ الْقَبْرُ الَّذِی تَأْتِیهِ النَّاسُ هُنَاکَ (3).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مَیْمُونِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ أَبِی الْفَرَجِ السِّنْدِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ حِینَ قَدِمَ إِلَی الْحِیرَةِ فَقَالَ لَیْلَةً أَسْرِجُوا لِیَ الْبَغْلَةَ فَرَکِبَ وَ أَنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الظَّهْرِ فَنَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَنَحَّی فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَنَحَّی فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی رَأَیْتُکَ صَلَّیْتَ فِی ثَلَاثِ مَوَاضِعَ فَقَالَ أَمَّا الْأُولَی فَمَوْضِعُ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الثَّانِی مَوْضِعُ رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ الثَّالِثُ مَوْضِعُ مِنْبَرِ
ص: 246
رطبی در آنجا گذاشتم- و آن درخت درخت خرمای صرفانه بود-؛ و چون آن حضرت نمودار شدند، استقبال کردم و سلام کردم. جواب فرمود و مرا تکریم نمودند. گفتم: ای سیّد و مولای من! ای فرزند رسول خدا! من از جمله موالیان شمایم و التماس دارم که نزد من ساعتی فرود آئید و شربت آب خنکی تناول فرمائید. آن حضرت پا را از زین گردانیدند و به زیر آمدند و بر وساده تکیه فرمود و به درخت خرما نظر کردند و فرمود که یا شیخ! این درخت خرما را به چه نام می خوانید؟ گفتم: یا ابن رسول اللَّه! این درخت را صرفانه می گویند. حضرت گفت: خدا تو را رحمت کند! و اللَّه این درخت نامش عجوه است؛ درخت خرمائیست که حضرت عیسی در زیر آن متولّد شدند و حضرت مریم از خرمای آن درخت میل فرمود. پس حضرت فرمود: از این درخت از برای ما خرما بچین. چیدم و در طبقی گذاشتم و نزد آن حضرت آوردم. بسیار از آن میل فرمود. گفتم: فدای تو شوم من و پدرم و مادرم! این قبری که از جانب آن تشریف می آورید، قبر حضرت امام حسین است؟ فرمود: بلی و اللَّه ای شیخ! اگر این قبر در مدینه می بود به قصد زیارت این قبر نیز حرکت می کردیم. گفتم: این قبری که در پشت کوفه است، قبر حضرت امیر المؤمنین است؟ فرمود: بلی و اللَّه ای شیخ! و اگر این قبر در حوالی مدینه می بود هر آینه به قصد زیارت این قبر نیز حرکت می کردیم. بعد از آن سوار شدند و روانه شدند.(1)
روایت38.
فرحة الغری: معلی بن خنیس گوید: همراه صادق علیه السلام در حیره بودم به آنان فرمود: در صحرا برای من فرشی پهن کنید و برای معلّی کنار سرم پهن کنید پس آمد و سرش را بر بسترش انداخت و من بر بالینش آمدم و دیدم که خوابیده است، به من فرمود: ای معلی! عرض کردم. گوش به فرمانم، فرمود: آیا میبینی ستارگان چه زیبایند، عرض کردم: بله چه زیبایند. فرمود: آگاه باش که آنها امانی برای آسمانیان هستند و چون بروند آنچه که به آسمانیان وعده داده شد نزدشان میآید. و ما امانی برای زمینیان هستیم و چون برویم آنچه به زمینیان وعده داده شد نزدشان میآید. به آنان بگو: استر و الاغی برای من زین کنند. فرمود: بر استر سوار شو، عرض کردم: بر استر سوار شوم؟ فرمود: به تو میگویم سوار شو و تو به من میگویی بر استر سوار میشوم؟ راوی گوید: بر استر سوار شدم و او بر الاغ سوار شد به من فرمود: به سمت جلو، پس آمدیم تا به غریین رسیدیم به من فرمود: این دو همان هستند؟ عرض کردم: بله، فرمود: به سمت چپ برو، پس حرکت کردیم تا به محلی رسیدم، به من فرمود: پیاده شو و خود پیاده شد و به من فرمود: این قبر امیرمؤمنان علیه السلام است و او نماز خواند و من نیز خواندم.(2)
روایت39.
فرحة الغری:
ص: 248
الْقَائِمِ علیه السلام (1).
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ الْمُعَظَّمُ نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ عَنِ الشَّیْخِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عَمِّهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ خَالِهِ یَعْقُوبَ بْنِ إِلْیَاسَ عَنْ مُبَارَکٍ الْخَبَّازِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَسْرِجِ الْبَغْلَ وَ الْحِمَارَ فِی وَقْتِ مَا قَدِمَ وَ هُوَ فِی الْحِیرَةِ قَالَ فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ حَتَّی دَخَلَ الْجُرْفَ ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَقَدَّمَ قَلِیلًا آخَرَ فَنَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَقَدَّمَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ وَ رَجَعَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الْأَوَّلَتَیْنِ وَ الثَّانِیَتَیْنِ وَ الثَّالِثَتَیْنِ فَقَالَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مَوْضِعَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الرَّکْعَتَیْنِ الثَّانِیَتَیْنِ مَوْضِعَ رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ الرَّکْعَتَیْنِ الثَّالِثَتَیْنِ مَوْضِعَ مِنْبَرِ الْقَائِمِ علیه السلام (2).
حة، [فرحة الغری] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ بِإِسْنَادِهِ: مِثْلَهُ (3).
قال الفیروزآبادی (4) الجرف بالضم ما تجرفته السیول و أکلته من الأرض.
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ بَهْرَامَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ الطَّائِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی ذَکَرَ: أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام مَضَی إِلَی الْحِیرَةِ وَ مَعَهُ غُلَامٌ لَهُ عَلَی رَاحِلَتَیْنِ وَ ذَاعَ الْخَبَرُ بِالْکُوفَةِ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی قُلْتُ لِغُلَامٍ لِی اذْهَبْ فَاقْعُدْ لِی فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الطَّرِیقِ فَإِذَا رَأَیْتَ غُلَامَیْنِ عَلَی رَاحِلَتَیْنِ فَتَعَالَ إِلَیَّ فَلَمَّا أَصْبَحْنَا جَاءَنِی فَقَالَ قَدْ أَقْبَلَا فَقُمْتُ إِلَی بَارِیَّةٍ فَطَرَحْتُهَا عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقِ وَ إِلَی وِسَادَةٍ وَ صُفْرِیَّةٍ جَدِیدَةٍ وَ قُلَّتَیْنِ فَعَلَّقْتُهُمَا فِی النَّخْلَةِ عِنْدَهَا طَبَقٌ مِنَ
ص: 247
ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: امیر مؤمنان علیه السلام کجا دفن شده است. فرمود: در قبر جدش نوح دفن شده، عرض کردم: قبر نوح کجاست؟ مردم میگویند: در مسجد است. فرمود: خیر، در پشت کوفه است.(1)
روایت40.
فرحة الغری: عمرو بن عبدالله طلحه به نقل از پدرش گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و همراه او رهسپار شدیم تا به غری رسیدیم و او نماز گزارد و به محلی آمد و نماز گزارد و به اسماعیل فرمود: برخیز و کنار سر پدرت حسین نماز بگزار، عرض کردم: آیا سرش به شام برده نشد؟ گفت: آری اما فلانی که از موالی ماست آن را ربود و آورد و در اینجا دفنش کرد.(2)
روایت41.
فرحة الغری: صفوان جمال گوید: جعفر بن محمد علیه السلام درحالی که در مکه بود زمانی که از او درباره قبر امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کرد و این حدیث را با طول آن ذکر کرد تا اینکه فرمود: من و جعفر بن محمد علیهما السلام به قبر امیرمؤمنان علیه السلام رسیدیم و جعفر بن محمد علیهما السلام پایین آمد و گودالی حفر کرد و مقداری آهن نقش کرده از آن بیرون آورد که علامت قبر آن حضرت بود سپس مشکی آب برگرفت و برای نماز مهیا شد و چهار رکعت خواند سپس فرمود: برخیز صفوان و نظیر آنچه انجام دادم انجام بده و بدان که این قبر جدم امیرمؤمنان علیه السلام است و حدیث را ذکر کرد.(3)
توضیح
سطیحه یعنی مشک آب.
روایت42.
فرحة الغری:
ص: 249
الرُّطَبِ کَانَتِ النَّخْلَةُ صَرَفَانَةً فَلَمَّا أَقْبَلَ تَلَقَّیْتُهُ وَ إِذَا الْغُلَامُ مَعَهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَحَّبَ بِی ثُمَّ قُلْتُ یَا سَیِّدِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِیکَ تَنْزِلُ عِنْدِی سَاعَةً وَ تَشْرَبُ شَرْبَةَ مَاءٍ بَارِدٍ فَثَنَی رِجْلَهُ فَنَزَلَ وَ اتَّکَی عَلَی الْوِسَادَةِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی النَّخْلَةِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ قَالَ یَا شَیْخُ مَا تُسَمُّونَ هَذِهِ النَّخْلَةَ عِنْدَکُمْ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَرَفَانَةً فَقَالَ وَیْحَکَ هَذِهِ وَ اللَّهِ الْعَجْوَةُ نَخْلَةُ مَرْیَمَ الْقُطْ لَنَا مِنْهَا فَلَقَطْتُ فَوَضَعْتُهُ فِی الطَّبَقِ الَّذِی فِیهِ الرُّطَبُ فَأَکَلَ مِنْهَا وَ أَکْثَرَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی هَذَا الْقَبْرُ الَّذِی أَقْبَلْتَ مِنْهُ قَبْرُ الْحُسَیْنِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا شَیْخُ حَقّاً وَ لَوْ أَنَّهُ عِنْدَنَا لَحَجَجْنَا إِلَیْهِ قُلْتُ فَهَذَا الَّذِی عِنْدَنَا فِی الظَّهْرِ أَ هُوَ قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا شَیْخُ حَقّاً وَ لَوْ أَنَّهُ عِنْدَنَا لَحَجَجْنَا إِلَیْهِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ مَضَی (1).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمُلِیِّ عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْحِیرَةِ فَقَالَ لَهُمْ افْرُشُوا لِی فِی الصَّحْرَاءِ وَ افْرُشُوا لِلْمُعَلَّی عِنْدَ رَأْسِی فَجَاءَ فَرَمَی بِرَأْسِهِ عَلَی صَدْرِ فِرَاشِهِ وَ جِئْتُ إِلَی رَأْسِهِ فَرَأَیْتُ أَنَّهُ قَدْ نَامَ فَقَالَ لِی یَا مُعَلَّی فَقُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ أَ مَا تَرَی النُّجُومَ مَا أَحْسَنَهَا قُلْتُ مَا أَحْسَنَهَا فَقَالَ أَمَا إِنَّهَا أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتْ جَاءَ أَهْلَ السَّمَاءِ مَا یُوعَدُونَ وَ نَحْنُ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبْنَا جَاءَ أَهْلَ الْأَرْضِ مَا یُوعَدُونَ قُلْ لَهُمْ یُسْرِجُوا لِی عَلَی الْبَغْلِ وَ الْحِمَارِ قَالَ ارْکَبِ الْبَغْلَ قُلْتُ أَرْکَبُ الْبَغْلَ قَالَ أَقُولُ لَکَ ارْکَبْ وَ تَقُولُ لِی أَرْکَبُ الْبَغْلَ قَالَ فَرَکِبْتُ الْبَغْلَ وَ رَکِبَ الْحِمَارَ فَقَالَ لِی أَمَامَکَ فَجِئْنَا حَتَّی صِرْنَا إِلَی الْغَرِیَّیْنِ فَقَالَ لِی هُمَا هُمَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ خُذْ یَسْرَةً قَالَ فَمَضَیْنَا حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی مَوْضِعٍ فَقَالَ لِیَ انْزِلْ وَ نَزَلَ وَ قَالَ لِی هَذَا قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَصَلَّی وَ صَلَّیْتُ (2).
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ السَّعِیدُ نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 248
صادق علیه السلام فرمود: قبر علی علیه السلام در غری ما بین سینه و فرق سر نوح در سمت قبله است.(1)
روایت43.
فرحة الغری: صفوان گوید: من و یکی از دوستانم از کوفه خارج شدیم و بر جعفر بن محمد علیهما السلام وارد شدیم و از او درباره قبر امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کردیم، به ما فرمود: او نزد شما پشت کوفه در فلان محل است و برای ما توصیف کرد پس من و دوستم آمدیم آن را طلب کردیم و یافتیم. گوید: سپس آن حضرت را در فلان محل دیدیم، فرمود: بله آن همان است کنار ذکوات (تپههای کوچک) سفید.(2)
روایت44.
فرحة الغری: محمد بن احمد بن حسن جعفری گوید: در کتاب پدرم یافتم که مادرم از مادرش برایم حدیث گفت که جعفر بن محمد علیه السلام برایش حدیث گفت که امیرمؤمنان علیه السلام به پسرش حسن امر فرمود که برای او قبری در چهار محل در مسجد، رحبه، غری و دار جعده بن هبیره حفر کند و قصدش از این فقط این بود که کسی از دشمنانش از محل قبر او آگاه نشود.(3)
روایت45.
تهذیب الاحکام: ثمالی از امام باقر علیه السلام در حدیثی طولانی که برایم حدیث کرد گوید: در وصیت امیرمؤمنان علیه السلام آمده است که مرا به سوی پشته بیرون ببرید و چون گامهایتان استوار شد و با بادی روبرو شدید مرا دفن کنید که آن اول طور سیناست پس چنین کردند.(4)
روایت46.
کتاب صفین تألیف نصر بن مزاحم:
ص: 250
أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مِیثَمٍ الطَّلْحِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیْنَ دُفِنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ دُفِنَ فِی قَبْرِ أَبِیهِ نُوحٍ قُلْتُ وَ أَیْنَ قَبْرُ نُوحٍ النَّاسُ یَقُولُونَ إِنَّهُ فِی الْمَسْجِدِ قَالَ لَا ذَلِکَ فِی ظَهْرِ الْکُوفَةِ(1).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادِ بْنِ زُهَیْرٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی السَّحِیقِ الْأَرْحَبِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَضَیْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی الْغَرِیِّ فَصَلَّی فَأَتَی مَوْضِعاً فَصَلَّی ثُمَّ قَالَ لِإِسْمَاعِیلَ قُمْ فَصَلِّ عِنْدَ رَأْسِ أَبِیکَ الْحُسَیْنِ قُلْتُ أَ لَیْسَ قَدْ ذُهِبَ بِرَأْسِهِ إِلَی الشَّامِ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ فُلَانٌ هُوَ مَوْلًی لَنَا سَرَقَهُ فَجَاءَ بِهِ فَدَفَنَهُ هَاهُنَا(2).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُبَیْعِ بْنِ بَیَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی حَفْصٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ صَفْوَانُ الْجَمَّالُ: قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام عِنْدَ مَا سَأَلَهُ عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ بِمَکَّةَ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی أَنْ قَالَ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ فَنَزَلَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ فَاحْتَفَرَ حَفِیرَةً فَأَخْرَجَ سِکَّةً حَدِیدَةً عَلَامَةً لَهُ ثُمَّ أَخَذَ سَطِیحَةً لَهُ وَ تَهَیَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا صَفْوَانُ فَافْعَلْ مَا فَعَلْتُ وَ اعْلَمْ أَنَّ هَذَا قَبْرُ جَدِّی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (3).
السطیحة المزادة.
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ عَمِّهِ
ص: 249
ابن نباته گوید: جنازهای برعلی علیه السلام در حالی که در نخیله بود گذشت پس فرمود: مردم درباره این قبر چه میگویند درحالی که در نخیله قبری بزرگ است که یهودیان اموات خود را اطراف آن دفن میکنند. پس حسن بن علی علیه السلام عرض کرد: میگویند: این قبر هود پیامبر است آنگاه که قومش از او سرکشی کرد، آمد و در اینجا وفات کرد. فرمود: دروغ گفتهاند زیرا من از آنان آگاهترم این قبر یهودا پسر یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بکر یعقوب است سپس فرمود: در اینجا کسی از کارآزمودگان نیست؟ پس پیرمردی کهنسال آوردند، فرمود: منزلت کجاست؟ گفت: بر ساحل دریا، فرمود: کجای جبل احمر؟ گفت: در نزدیکی آن. فرمود: قومت درباره آن چه میگویند؟ گفت: میگویند: قبر ساحری است. فرمود: دروغ گفتهاند آن قبر هود است و این قبر یهودا پسر یعقوب است. از پشت کوفه هفتاد هزار بر درخشش خورشید و ماه محشور میشوند که بدون حساب وارد بهشت میشوند.(1)
تکمله: بدان که سابقاً در بین مردم درباره محل قبر امیرمؤمنان علیه السلام اختلاف بود و برخی از آنها میگفتند که وی در منزلش مدفون است و برخی دیگر میگفتند در حیاط مسجد و برخی دیگر میگفتند در کرخ بغداد مدفون است اما شیعه، سلف و خلف به نقل از ائمه خویش علیهم السلام بر این اتفاق داشت که او فقط در غری در محل معروف کنونی مدفون است و اخبار درباره آن متواتر است و سید بن طاوس درباره آن کتابی نوشت که آن را فرحة الغری نامید و اخبار و قصص فراوان دال بر مذهب مورد تأیید نقل کرد و بخشی از سخن درباره آن را در ابواب شهادت او علیه السلام بیان کردیم و امر واضحتر از این است که به بیان نیاز داشته باشد.
پس بدان که از اخبار پیشین روشن میشود که سر حسین علیه السلام، جسم آدم، نوح، هود و صالح صلوات الله علیهم نزد او مدفون هستند پس زیارت همه آنها بعد از زیارت او شایسته است و در خبر ابواسامه از امام صادق علیه السلام در باب فضیلت کوفه به زودی خواهد آمد که در آن قبر نوح، ابراهیم علیهما السلام و قبر سیصد و هفتاد نبی، ششصد وصی، و قبر سرور اوصیاء است و اگر ابراهیم علیه السلام و سائر انبیا و اوصیائی را که در جوار او هستند زیارت کند بهتر است.
ص: 251
عَنْ عَلِیِّ بْنِ الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الضَّحَّاکِ بْنِ الْمُخْتَارِ بْنِ فُلْفُلٍ مَوْلَی عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَبْرُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْغَرِیِّ مَا بَیْنَ صَدْرِ نُوحٍ وَ مَفْرِقِ رَأْسِهِ مِمَّا یَلِی الْقِبْلَةَ(1).
حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیُّ فِی کِتَابِ تَارِیخِ الْکُوفَةِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو بَکْرٍ الدَّارِمِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: خَرَجْتُ أَنَا وَ صَاحِبٌ لِی مِنَ الْکُوفَةِ وَ دَخَلْنَا عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَسَأَلْنَاهُ عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَنَا هُوَ عِنْدَکُمْ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ فِی مَوْضِعِ کَذَا فَوَصَفَ لَنَا قَالَ فَجِئْتُ أَنَا وَ صَاحِبِی فَطَلَبْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ قَالَ ثُمَّ لَقِینَاهُ فِی مَوْضِعِ کَذَا قَالَ نَعَمْ هُوَ ذَاکَ عِنْدَ الذَّکَوَاتِ الْبِیضِ (2).
حة، [فرحة الغری] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَعَدٍّ الْمُوسَوِیُّ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْحَدِیثِیَّةِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ أَبِی حَدَّثَتْنِی أُمِّی
عَنْ أُمِّهَا: أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام حَدَّثَهَا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَرَ ابْنَهُ الْحَسَنَ أَنْ یَحْفِرَ لَهُ أَرْبَعَ قُبُورِ فِی أَرْبَعِ مَوَاضِعَ فِی الْمَسْجِدِ وَ فِی الرَّحَبَةِ وَ فِی الْغَرِیِّ وَ فِی دَارِ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ- وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِهَذَا أَنْ لَا یَعْلَمَ أَحَدٌ مِنْ أَعْدَائِهِ مَوْضِعَ قَبْرِهِ (3).
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ حَدَّثَنِی بِهِ: أَنَّهُ کَانَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ أَخْرِجُونِی إِلَی الظَّهْرِ فَإِذَا تَصَوَّبَتْ أَقْدَامُکُمْ وَ اسْتَقْبَلَتْکُمْ رِیحٌ فَادْفِنُونِی وَ هُوَ أَوَّلُ طُورِ سَیْنَاءَ فَفَعَلُوا ذَلِکَ (4).
کِتَابُ الصِّفِّینِ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ
ص: 250
تتمیم: دیلمی در ارشاد القلوب گوید: در خصوص دلیل واضح و برهان روشن بر اینکه قبر شریف او در غری است، چند وجه است: اول: تواتر شیعه امامیه اثنی عشری که خلف از سلف آن را روایت می کند، دوم: اجماع شیعه، و اجماع حجت است. سوم: اسرار و نشانههایی که نزد او حاصل شد و ظهور معجزات مانند بلند شدن شخص زمینگیر(فلج) و بازگشت بینایی نابینا و غیر آن.(1)
روایت47.
و از جمله آن خبری است که از عبدالله بن حازم روایت کرد که گوید: روزی همراه رشید از کوفه خارج شدیم و به ناحیه غریین حرکت کردیم و آهویی دیدیم و بازها و سگها را بر او فرستادیم و ساعتی با آن در گریز بودند. سپس آهو به پشتهای پناه برد و بازها و سگان از او بازگشتند.
رشید از این امر تعجب کرد. سپس آهو از آن پشته پایین آمد و پرندگان و سگان به سوی او بازگشتند و آهو دوباره به سوی آن پشته بازگشت و بازها و سگان بار دیگر از او رجوع کردند. سپس این عمل را یک بار دیگر انجام داد. پس رشید گفت: به سوی کوفه بتازید و مسنترین آن را بیاورید. پس پیرمردی از بنی اسد آوردند. رشید گفت: به من بگو این پشته چیست؟ گفت: پدرم از پدرانش برایم حدیث گفت که میگفتند که این پشته قبر علی بن ابی طالب علیه السلام است که خداوند آن را حرمی قرار داده است که چیزی به آن پناه نمیبرد مگر اینکه امانش دهد.
پس هارون پایین آمد و آب خواست و وضو گرفت کنار آن پشته نماز خواند و دعا میکرد و میگریست و رویش را بر آن میمالید و امر کرد که قبهای با چهار در بنا شود پس بنا شد و تا ایام سلطنت عضدالدوله باقی ماند پس آمد و نزدیک به یک سال او و لشکریانش در آن راه اقامت کردند و در پی صنعتگران و استادان فرستاد و از اطراف آورده شدند و آن عمارت را خراب کرد و اموال بسیار زیادی صرف کرد و عمارت باشکوه و زیبایی ساخت که همان عمارتی است که قبل از عمارت امروزه بود.(2)
روایت48.
و از جمله آن این است که حکایت است که جمعی شبانه، در خفا برای زیارت امیر مؤمنان علیه السلام به سوی غری رهسپار شدند و گفتند: زمانی که به قبر شریف رسیدیم در آن زمان قبری بود که اطرافش سنگ بود و بنائی نداشت و این در فاصله بین آشکار کردن رشید و آباد کردن آن بود
ص: 252
ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: مَرَّتْ جَنَازَةٌ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ بِالنُّخَیْلَةِ فَقَالَ علیه السلام مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی هَذَا الْقَبْرِ وَ فِی النُّخَیْلَةِ قَبْرٌ عَظِیمٌ یَدْفِنُ الْیَهُودُ مَوْتَاهُمْ حَوْلَهُ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ یَقُولُونَ هَذَا قَبْرُ هُودٍ النَّبِیِّ علیه السلام لَمَّا أَنْ عَصَاهُ قَوْمُهُ جَاءَ فَمَاتَ هَاهُنَا فَقَالَ کَذَبُوا لَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُمْ هَذَا قَبْرُ یَهُودَا بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بِکْرِ یَعْقُوبَ- ثُمَّ قَالَ هَاهُنَا أَحَدٌ مِنَ الْمَهَرَةِ قَالَ فَأُتِیَ بِشَیْخٍ کَبِیرٍ فَقَالَ أَیْنَ مَنْزِلُکَ قَالَ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ قَالَ أَیْنَ مِنَ الْجَبَلِ الْأَحْمَرِ قَالَ قَرِیباً مِنْهُ قَالَ فَمَا یَقُولُ قَوْمُکَ فِیهِ قَالَ یَقُولُونَ قَبْرُ سَاحِرٍ قَالَ کَذَبُوا ذَلِکَ قَبْرُ هُودٍ وَ هَذَا قَبْرُ یَهُودَا بْنِ یَعْقُوبَ یُحْشَرُ مِنْ ظَهْرِ الْکُوفَةِ سَبْعُونَ أَلْفاً عَلَی غُرَّةِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ (1).
تذنیب اعلم أنه کان اختلاف بین الناس سابقا فی موضع قبر أمیر المؤمنین علیه السلام فبعضهم کانوا یقولون إنه دفن فی بیته و بعضهم یقولون إنه دفن فی رحبة المسجد و بعضهم کانوا یقولون إنه دفن فی کرخ بغداد لکن اتفقت الشیعة سلفا و خلفا نقلا عن أئمتهم صلوات الله علیهم أنه صلوات الله علیه لم یدفن إلا فی الغری فی الموضع المعروف الآن و الأخبار فی ذلک متواترة و قد کتب السید بن طاوس رضی الله عنه فی ذلک کتابا سماه فرحة الغری و نقل الأخبار و القصص الکثیرة الدالة علی المذهب المنصور و قد قدمنا بعض القول فی ذلک فی أبواب شهادته صلوات الله علیه و الأمر أوضح من أن یحتاج إلی البیان.
ثم اعلم أنه یظهر من الأخبار المتقدمة أن رأس الحسین صلوات الله علیه و آله و جسد آدم و نوح و هود و صالح صلوات الله علیهم مدفونون عنده صلوات الله علیه فینبغی زیارتهم جمیعا بعد زیارته علیه السلام و سیأتی فی خبر أبی أسامة عن أبی عبد الله علیه السلام فی باب فضل الکوفة أن فیها قبر نوح و إبراهیم علیهما السلام و قبر ثلاثمائة نبی و سبعین نبیا و ستمائة وصی و قبر سید الأوصیاء فلو زار إبراهیم علیه السلام و سائر الأنبیاء و الأوصیاء الذین خلوا بجواره کان أحسن.
ص: 251
در حالی که یکی از ما قرآن میخواند و دیگری نماز و دیگری زیارت میکرد، شیری به ما روی کرد و وقتی به اندازه یک نیزه نزدیک شد برخی به دیگری گفتیم: از قبر دور شوید تا ببینیم چه میکند. پس از قبر شریف فاصله گرفتیم و شیرآمد و دستانش را بر قبر میمالید. پس مردی از ما رفت آن را مشاهده کرد و بازگشت و ما را آگاه کرد پس وحشتمان از بین رفت و همگی آمدیم و او را مشاهده کردیم که دستانش را بر قبر میمالد و در آن جراحتی است و یک ساعت پیوسته آن را مالید سپس از قبر دور شد و رفت و ما به جایی که بودیم بازگشتیم تا زیارت نماز و قرائت قرآن را کامل کنیم.(1)
میگویم: سپس وی رحمه الله بسیاری از قصههای مشتمل بر معجزات مرقد شریف او از جمله آنچه که در بالا ذکر کردیم را در کتاب تاریخ او علیه السلام آورده است که ما به جهت اجتناب از تکرار و ظهور امثال آن قصهها و امور غریب در هر عصر و زمان به گونهای که نیازی به ذکر آنچه که در زمانهای پیشین رخ داده است ندارد، ترک کردیم.
روایت49.
در روزگار ما درباره شفای بیماران، درمان اصحاب مصیبت و سلامتی نابینایان تعداد بی شماری حکایت شایع و منتشر شده است. و جمع بسیاری از ثقات به من خبر دادهاند که به هنگام محاصره مرقد شریف توسط رومیان که نفرین خدا بر آنان باد درسال 1034 هجری و حبس اهالی آن در شهر و بستن دروازهها بر آنان و تعرض برای دور کردن آنها با وجود اندک بودن تعداد و تجهیزات و کثرت محاصرهکنندگان و قدرت و شوکت آنها، زمانی طولانی نشستند و بر آنها چیره نشدند و با گلولههای کوچک و بزرگ بسان باران بر آنان میباریدند و بر هیچ یک ازآنها اصابت نمیکرد و کودکان در کوچهها منتظر افتادن آن بودند تا با آن بازی کنند تا اینکه دیدند که گلولهای بزرگ در آستین کنیزکی که دستش را برای حاجتی در یکی از سطوح بلند کرده بود وارد شد و از دامنش خارج شد و به وی اصابت نکرد.
و از یکی از صالحان فاضل از اهالی آن مرقد روایت میشود که وی در آن ایام امیرمؤمنان علیه السلام را در خواب دید درحالیکه در دستش سیاهی بود پس درباره آن از وی سؤال کرد فرمود: به جهت کثرت دفع سرب از شماست. و امور عجیبی که درباره آن واقعه نقل میکنند زیاد است و آنچه که در میان اهل مرقد مشهور است به گونهای است که هیچ از آنها آن را انکار نمیکند.
ص: 253
تتمیم قال الدیلمی ره فی إرشاد القلوب و أما الدلیل الواضح و البرهان اللائح علی أن قبره الشریف صلوات الله علیه موجود بالغری فمن وجوه الأول تواتر الإمامیة الاثنی عشریة یرویه خلف عن سلف الثانی إجماع الشیعة و الإجماع حجة الثالث ما حصل عنده من الأسرار و الآیات و ظهور المعجزات کقیام الزمن و رد بصر الأعمی و غیرها(1)
فمنها ما روی عن عبد الله بن حازم قال: خرجنا یوما مع الرشید من الکوفة فصرنا إلی ناحیة الغریین فرأینا ظباء فأرسلنا علیها الصقور و الکلاب فجاولتها ساعة ثم لجأت الظباء إلی أکمة فتراجعت الصقور و الکلاب عنها فتعجب الرشید من ذلک ثم إن الظباء هبطت من الأکمة فسقطت الطیور و الکلاب علیها فرجعت الظباء إلی الأکمة فتراجعت الصقور و الکلاب عنها مرة ثانیة ثم فعلت ذلک مرة أخری فقال الرشید ارکضوا إلی الکوفة فأتونی بأکبرها سنا فأتی بشیخ من بنی أسد فقال الرشید أخبرنی ما هذه الأکمة فقال حدثنی أبی عن آبائه أنهم کانوا یقولون إن هذه الأکمة قبر علی بن أبی طالب علیه السلام جعله الله حرما لا یأوی إلیه شی ء إلا آمن فنزل هارون و دعا بماء و توضأ و صلی عند الأکمة و جعل یدعو و یبکی و یتمرغ علیها بوجهه و أمر أن یبنی قبة بأربعة أبواب فبنی و بقی إلی أیام السلطان عضد الدولة رحمه الله فجاء فأقام فی ذلک الطریق قریبا من سنة هو و عساکره فبعث فأتی بالصناع و الأستادیة من الأطراف و خرب تلک العمارة و صرف أموالا کثیرة جزیلة و عمر عمارة جلیلة حسنة و هی العمارة التی کانت قبل عمارة الیوم (2).
و منها ما حکی عن جماعة: خرجوا بلیل مختفین إلی الغری لزیارة أمیر المؤمنین علیه السلام قالوا فلما وصلنا إلی القبر الشریف و کان یومئذ قبرا حوله حجارة و لا بناء عنده و ذلک بعد أن أظهره الرشید و قبل أن یعمره فبینا نحن
ص: 252
روایت50.
و از جمله آن قصه روغن است و آن این است که خزانهدار روضه مقدس علوی علیه السلام، مولای صالح پرهیزکار باتقوا، مولانا محمود بود و او به اصلاح لشکری که در شهر بود مشغول بود و لشکر به مشعلهای زیادی برای حفاظت اطراف حصار مشغول بودند و چون امر به تنگنا افتاد و در بازار و خانهها هیچ روغنی نماند از حوضهایی که برای روشن کردن روضه و حوالی آن، در آنها روغن میریختند به آنها داد و بعد از اتمام تمامی آنچه که در حوضها بود و یأسشان از دسترسی به آن از مکانی دیگر به سوی آنها بازگشتند و آن ها را مملو از روغن یافتند و از آن گرفتند و برای رفع حاجتشان کفایتشان کرد.
روایت51.
: و از جمله آن اینکه آنها در شبها بر روی دیوارها و اطراف عمارات و منارهها نور درخشان واضحی میدیدند به گونهای که اگر انسان دستش را به سمت آسمان بلند میکرد انگشتانش را مانند شمع روشن میدید و از یکی از بزرگان ثقات از غیر اهالی آن مشهد شنیدم که وی گوید: شبی در یکی از سطوح مرقد شریف خوابیده بودم نیمه شب بیدار شدم و نور را از جانب روضه مقدس، و از اطراف همه دیوارهای شهر ساطع دیدم. پس در شگفت شدم و دستم را بر چشمم کشیدم و نگاه کردم و مانند آن را دیدم و مردی که در کنارم خوابیده بود را بیدار کردم و او نیز مانند آنچه که دیده بودم را به من گفت و زمانی طولانی چنین باقی ماند سپس بالا رفت.
و از یکی از ثقات نیز شنیدم که گفت: شبی بر روی یکی از سطوح شهر شریف در خواب بودم و بیدار شدم و دیدم ستارهای از آسمان از مقابل قبه بلند پایین آمد تا اینکه به آن رسید و چندین مرتبه دور آن طواف کرد به گونهای که میدیدم از سمتی غایب میشود و از سمتی دیگر ظاهر میشود سپس به سوی آسمان بالا رفت.
روایت52.
و از امور مشهوری که در زمانی نزدیک به روزگار ما وقوع یافت این است که جمعی از صالحان بحرینی برای زیارت حسین علیه السلام، برای رسیدن به بعضی زیارات مخصوص آمدند و تأخیر کردند و به آن نرسیدند و در آن روز به غری رسیدند و روزی بارانی و گلی بود و مولانا محمود درهای روضه مقدسه را به این جهت بسته بود پس نزد او آمدند از او
ص: 254
عنده بعضنا یقرأ و بعضنا یصلی و بعضنا یزور و إذا نحن بأسد مقبل نحونا فلما قرب منا قدر رمح قال بعضنا لبعض ابعدوا عن القبر لننظر ما یصنع فتباعدنا عن القبر الشریف فجاء الأسد فجعل یمرغ ذراعیه علی القبر فمضی رجل منا فشاهده فعاد فأعلمنا فزال الرعب عنا فجئنا بأجمعنا فشاهدناه یمرغ ذراعه علی القبر و فیه جراح فلم یزل یمرغه ساعة ثم انزاح عن القبر و مضی فعدنا إلی ما کنا علیه لإتمام الزیارة و الصلاة و قراءة القرآن (1) أقول ثم أورد رحمه الله کثیرا من القصص المشتملة علی معجزات مرقده الشریف مما قد أسلفنا إیرادها فی کتاب تاریخه صلوات الله علیه فترکناها حذرا من التکرار و لظهور أمثال تلک القصص و الأمور الغریبة فی کل عصر و زمان بحیث لا یحتاج إلی ذکر ما سنح فی الزمن السالفة.
و لقد شاع و ذاع فی زماننا من شفاء المرضی و معافاة أصحاب البلوی و صحة العمیان و الزمنی أکثر من أن یحصی و لقد أخبرنی جماعة کثیرة من الثقات أن عند محاصرة الروم لعنهم الله المشهد الشریف فی سنة أربع و ثلاثین و ألف من الهجرة- و تحصین أهله بالبلد و إغلاق الأبواب علیهم و التعرض لدفعهم مع قلة عددهم و عدتهم و کثرة المحاصرین و قوتهم و شوکتهم جلسوا زمانا طویلا و لم یظفروا بهم و کانوا یرمون بالبنادق الصغار و الکبار علیهم شبه الأمطار و لم یقع علی أحد منهم و کانت الصبیان فی السکک ینتظرون وقوعها لیلعبوا بها حتی أنهم یروون أن بندقا کبیرا دخل فی کم جاریة رفعت یدها لحاجة علی بعض السطوح و سقط من ذیلها و لم یصبها.
و یروی عن بعض الصلحاء الأفاضل من أهل المشهد أنه رأی فی تلک الأیام أمیر المؤمنین علیه السلام فی المنام و فی یده علیه السلام سواد فسأله عن ذلک فقال علیه السلام لکثرة دفع الرصاص عنکم و الغرائب التی ینقلونها فی تلک الواقعة کثیرة فأما التی اشتهرت بین أهل المشهد بحیث لا ینکره أحد منهم:
ص: 253
خواستند که برای آنها باز کند اما او امتناع کرد و پوزش خواست و گفت: از پشت پنجره زیارت کنید. پس بر در آمدند و تضرع کردند و به خاک افتادند و گفتند: از زیارت فرزندت محروم شدیم از زیارت خودت محروممان نکن که ما از شیعیان تو هستیم و از راه دوری آمدهایم درحالیکه آنها چنین بودند قفلها افتاد و درها گشوده شد و داخل شدند و زیارت کردند و این در میان اهالی مرقد و در میان اهالی بحرین بی نهایت مشهور است.
روایت53.
و از جمله آن چیزی است که اخبار به تواتر آن را آورده و اشعار به نظم کشیده است و در تمامی نواحی و بخشها شایع شده و بسان خورشید در وسط روز مشهور شده است و به تاریخ کتابت در سال هزار و هفتاد و دو نزدیک است و چگونگی آن واقعه بر اساس آنچه که از ثقات شنیدم این است که در مشهد غروی پیرزنی به نام مریم بود و به عبادت و تقوی معروف بود، او به شدت بیمارشد و بیماریاش به درازا کشید تا اینکه زمین گیر و بیماری او مزمن شد و نزدیک به دوسال چنین باقی ماند تا اینکه بیماری او و مزمن بودنش در غری مشهور شد.
او در شب نهم رجب برای رفع مصیبتش به سوی خداوند متعال تضرع کرد و از مولایمان امیرمؤمنان علیه السلام شفاعت خواست و درباره آن به او شکایت کرد و به خواب رفت و در خواب سه زن را دید که بر او وارد میشوند و یکی از آنها در نور و درخشش مانند ماه شب چهارده بود، به او گفتند: نترس و محزون نباش که فرج تو در شب دوازدهم از ماه مبارک است. پس او خوشحال بیدارشد و رویایش را برای کسی که بر بالینش حاضربود نقل کرد و منتظر شب دوازدهم رجب بود و آن شب سپری شد و چیزی ندید و منتظر شب دوازدهم شعبان شد و باز چیزی ندید و چون شب نهم از ماه رمضان شد در خواب همان زنان را دید درحالیکه به او بشارت میدادند و می گفتند: چون شب دوازدهم از این ماه شد به سوی روضه امیرمؤمنان علیه السلام برو و به دنبال فلانی، فلانی و فلانی برو و زنانی که او میشناخت و تا زمان این تحریر زنده هستند را برایش نام بردند و همراه کسی که با توست به سوی آنان برو و چون صبح کرد خوابش را نقل کرد و شادمان و مسرور از آن باقی ماند تا اینکه آن شب رسید و به شستن لباس و تطهیر بدنش امر کرد و به دنبال آن زنان فرستاد و آنها را فرا خواند و آنان اجابتش کردند و او را سواره بردند زیرا او قادر به راه رفتن نبود، زمانی که به ربع شب نزدیک شد ص: 255
فمنها قصة الدهن و هو أن خازن الروضة المقدسة المولی الصالح البارع التقی مولانا محمود-(1)
قدس الله روحه کان هو المتوجه لإصلاح العسکر الذی کانوا فی البلد و کانوا محتاجین إلی مشاعل کثیرة لمحافظة أطراف الحصار فلما ضاق الأمر و لم یبق فی السوق و لا فی البیوت شی ء من الدهن أعطاهم من الحیاض التی کانوا یصبون فیها الدهن لإسراج الروضة و حوالیها فبعد إتمام جمیع ما فی الحیاض و یأسهم عن حصوله من مکان آخر رجعوا إلیها فوجدوها مترعة من الدهن فأخذوا منها و کفاهم إلی انقضاء وطرهم.
و منها أنهم کانوا یرون فی اللیالی فی رءوس الجدران و أطراف العمارات و المنارات نورا ساطعا بینا حتی أن الإنسان إذا کان یرفع یده إلی السماء کان یری أنامله کالشموع المشتعلة و لقد سمعت من بعض الأشارف الثقات من غیر أهل المشهد أنه قال کنت ذات لیلة نائما فی بعض سطوح المشهد الشریف فانتبهت فی بعض اللیل فرأیت النور ساطعا من الروضة المقدسة و من أطراف جمیع جدران البلد فعجبت من ذلک و مسحت یدی علی عینی فنظرت فرأیت مثل ذلک فأیقظت رجلا کان نائما بجنبی فأخبرنی بمثل ما رأیت و بقی هکذا زمانا طویلا ثم ارتفع و سمعت أیضا من بعض الثقات قال کنت نائما فی بعض اللیالی علی بعض سطوح البلد الشریف فانتبهت فرأیت کوکبا نزل من السماء بحذاء القبة السامیة حتی وصل إلیها و طاف حولها مرارا بحیث أراه یغیب من جانب و یطلع من آخر ثم صعد إلی السماء.
و من الأمور المشهورة التی وقعت قریبا من زماننا أن جماعة من صلحاء أهل البحرین أتوا لزیارة الحسین صلوات الله و سلامه علیه لإدراک بعض الزیارات المخصوصة فأبطئوا و لم یصلوا إلیه و وصلوا فی ذلک الیوم إلی الغری و کان یوم مطر و طین و کان مولانا محمود رحمه الله أغلق أبواب الروضة المقدسة لذلک فأتوه
ص: 254
یکی از آنها عذرخواهی کرد و دو نفر همراه او ماندند و تمامی کسانی که در روضه مقدس حاضر بودند رفتند و درها بسته شد و در رواق کسی جز آنان نبود و زمانی که وقت سحر شد دو زن قصد خوردن سحری یا کشیدن تنباکو داشتند اما از ضریح مقدس شرم کردند و او را کنار پنجره مقابل ضریح مقدس در سمت قبله ترک کردند و به دری که درجهت پشت امام علیه السلام بود و به صحن باز میشد و پشتش پنجرهای بود رفتند و در آنجا وارد شدند و در را برای قصدشان بستند و بعد از رفع نیاز زمانی که به سوی آن زن بازگشتند او را در محلی که افتاده ترکش کرده بودند نیافتند و متحیر شدند و به چپ و راست رفتند و او را دیدند که در نهایت صحت و استواری راه میرود، پس درباره حالش و آنچه که بر او گذشته است سؤال کردند و او به آنان خبر داد که زمانی که شما از من دور شدید آن زنانی که در خواب دیده بودم را مشاهده کردم که روی کردند و مرا بلند کردند و در قبه منور داخل کردند درحالیکه نمیدانم چگونه و از کجا داخل شدم و زمانی که به ضریح مقدس نزدیک شدم صدایی از قبر شنیدم که میگوید: زن صالح را حرکت دهید و او را سه مرتبه طواف دهید و پس مرا سه مرتبه دور آن طواف دادند.
سپس صدای دیگری شنیدم که زن صالح را از باب فرج بیرون ببرید پس مرا از سمت غربی که پشت سر کسی است که بین دو باب موازی سر و پشت در پنجرهای که مانع از عبور است و قبل از آن به این اسم معروف نبود بیرون آوردند ادامه داد و الان از نزد من رفتهاند و شما نزد من آمدهاید و من چیزی از بیماری، درد و ضعفی که بر من بود را نمیبینم و در نهایت سلامتی و قدرت هستند. زمانی که آخر شب شد خزانهدار حضرت شریف آمد و درها را گشود و آنها را دید که راه میروند در حالی که هیچ از آنان متمایز نیست. و من از مولای صالح متقی، مولانا محمد طاهر که کلیددار روضه مقدسه است و از جمع زیادی از صالحانی که در آن شب در حضور شریف او بودند شنیدم که آنها در
ص: 256
و سألوه أن یفتح لهم فأبی و اعتذر منهم و قال زوروا من وراء الشباک فأتوا الباب و تضرعوا و تمرغوا فی التراب و قالوا قد حرمنا من زیارة ولدک فلا تحرمنا زیارتک فإنا من شیعتک و قد أتیناک من شقة بعیدة فبینا هم فی ذلک إذ سقطت الأقفال و فتحت الأبواب و دخلوا و زاروا و هذا مشهور بین أهل المشهد و بین أهل البحرین غایة الاشتهار.
و منها ما تواترت به الأخبار و نظموها فی الأشعار و شاع فی جمیع الأصقاع و الأقطار و اشتهر اشتهار الشمس فی رابعة النهار و کان بالقرب من تاریخ الکتابة فی سنة اثنین و سبعین بعد الألف من الهجرة- و کانت کیفیة تلک الواقعة علی ما سمعته من الثقات: أنه کان فی المشهد الغروی عجوز تسمی بمریم و کانت معروفة بالعبادة و التقوی فمرضت مرضا شدیدا و امتد بها حتی صارت مقعدة مزمنة و بقیت کذلک قریبا من سنتین بحیث اشتهر أمرها و کونها مزمنة فی الغری ثم إنها لتسع لیال خلون من رجب تضرعت لدفع ضرها إلی الله تعالی و استشفعت بمولانا أمیر المؤمنین- صلوات الله و سلامه علیه و شکت إلیه علیه السلام فی ذلک و نامت فرأت فی منامها ثلاث نسوة دخلن إلیها و إحداهن کالقمر لیلة البدر نورا و صفاء و قلن لها لا تخافی و لا تحزنی فإن فرجک فی لیلة الثانی عشر من الشهر المبارک- فانتبهت فرحا و قصت رؤیاها علی من حضرها و کانت تنتظر لیلة ثانی عشر رجب- فمرت بها و لم تر شیئا ثم ترقبت لیلة ثانی عشر شعبان فلم تر أیضا شیئا فلما کانت لیلة تاسع من شهر رمضان- رأت فی منامها تلک النسوة بأعیانهن و هن یبشرنها فقلن لها إذا کانت لیلة الثانی عشر من هذا الشهر فامضی إلی روضة أمیر المؤمنین صلوات الله علیه- و أرسلی إلی فلانة و فلانة و فلانة و سمین نسوة معروفات علیه و هن باقیات إلی حین هذا التحریر و اذهبی بمن معک إلیها فلما أصبحت قصت رؤیاها و بقیت مسرورة مستبشرة بذلک إلی أن دخلت تلک اللیلة فأمرت بغسل ثیابها و تطهیر جسدها و أرسلت إلی تلک النسوة دعتهن فأجبن و ذهبن بها محمولة لأنها کانت لا تقدر علی المشی فلما مضی قریب من ربع اللیل خرجت واحدة
ص: 255
اول شب او را به هنگام ورودش بر روی دست دیدند و در آخر شب به هنگام خروجش وی را دیدند که در بهترین وجه ممکن راه میرود. حمد از آن خداست بر ظهور کرامت امیر مؤمنان علیه السلام تا دل دوستانش شاد و پوزه دشمنانش به خاک مالیده شود و امثال آن بسیار است و اگر بخواهیم ذکر کنیم کتاب به درازا می کشد.
باب سوم : فضیلت زیارت و نماز نزد مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام
روایات
روایت1.
أمالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرموده است: خداوند هیچ مخلوقی را از جهت تعداد بیشتر از فرشتگان نیافریده است، همانا خداوند هر روز هفتاد هزار فرشته را فرو میفرستد که به سوی بیت المعمور میآیند و در اطراف آن به طواف میپردازند، زمانی که بیت المعمور را طواف کردند فرو میآیند و کعبه را طواف میکنند،پس از آن به سوی قبر پیامبر صلّی الله علیه و آله میآیند و بر او سلام میفرستند، سپس نزد قبر امیرالمؤمنین علیه السلام میآیند و بر او سلام میفرستند، آنگاه نزد قبر حسین علیه السلام میآیند و بر او سلام میفرستند، در نهایت به سوی آسمان باز میگردند، فرشتگانی همانند آنها تا روز قیامت این کار را تکرار میکنند.
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسی مقبره امیرالمؤمنین را زیارت کند در حالی که آگاه به حق او باشد نه از روی اجبار و تکبر، خداوند ثواب صد هزار شهید را برایش ثبت میکند، گناهان گذشته و آیندهاش را میبخشد و در زمره افراد دارای امنیت محشور میگردد، حسابرسی به اعمال او آسان خواهد بود و فرشتگان به پیشواز او خواهند آمد، و هنگامی که قصد بازگشت داشته باشد فرشتگان او را تا منزلش همراهی میکنند، اگر مریض شود از او عیادت میکنند و اگر بمیرد برای او طلب بخشش میکنند و او را تا مزارش همراهی میکنند، همچنین فرموده است: کسی که مقبره حسین علیه السلام را زیارت کند در حالی که آگاه به حق او باشد، خداوند ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول را برایش ثبت و تمامی گناهان گذشته و آیندهاش را میبخشد.(1)
روایت2.
نظیر این روایت از مفید نقل شده است.(2)
روایت3.
کامل الزیارة: از أبووهب القصری روایت شده که گفت: وارد مدینه شدم و نزد امام صادق علیه السلام رفتم و گفتم: فدایت گردم، به سوی تو آمدم در حالی که مقبره امیر
ص: 257
منهن و اعتذرت منها و بقیت معها اثنتان و انصرف منهن جمیع من حضر الروضة المقدسة و غلقت الأبواب و لم یبق فی الرواق غیرهن فلما کان وقت السحر أرادت صاحبتاها أکل السحور أو شرب التتن فاستحیتا من الضریح المقدس فترکتاها عند الشباک المقابل للضریح المقدس فی جانب القبلة و ذهبتا إلی الباب الذی فی جهة خلفه علیه السلام یفتح إلی الصحن و خلفه الشباک فدخلتا هناک و أغلقتا الباب لحاجتهما فلما رجعتا إلیها بعد قضاء وطرهما لم تجداها فی الموضع الذی ترکتاها ملقاة فیه فتحیرتا فمضتا یمینا و شمالا فإذا بها تمشی فی نهایة الصحة و الاعتدال فسألتاها عن حالها و ما جری علیها فأخبرتهما أنکما لما انصرفتما عنی رأیت تلک النسوة اللاتی رأیتهن فی المنام أقبلن و حملننی و أدخلننی داخل القبة المنورة و أنا لا أعلم کیف دخلت و من أین دخلت فلما قربت من الضریح المقدس سمعت صوتا من القبر یقول حرکن المرأة الصالحة و طفن بها ثلاث مرات فطفن بی ثلاث مرات حول القبر ثم سمعت صوتا آخر أخرجن الصالحة من باب الفرج فأخرجننی من الجانب الغربی الذی یکون خلف من یصلی بین البابین بحذاء الرأس و خلف الباب شباک یمنع الاستطراق و لم یکن الباب معروفا قبل ذلک بهذا الاسم قالت فالآن مضین عنی و جئتمانی و أنا لا أری بی شیئا مما کان من المرض و الألم و الضعف و أنا فی غایة الصحة و القوة فلما کان آخر اللیل جاء خازن الحضرة الشریفة و فتح الأبواب فرآهن تمشین بحیث لا یتمیز واحدة منهن و إنی سمعت من المولی الصالح التقی مولانا محمد طاهر(1) الذی بیده مفاتیح الروضة المقدسة و من جماعة کثیرة من الصلحاء الذین کانوا حاضرین فی تلک اللیلة فی الحضرة الشریفة أنهم رأوها فی
ص: 256
المؤمنین علیه السلام را زیارت نکردم، فرمود: کار بدی انجام دادی، اگر از شیعیان ما نبودی به تو نگاه نمیکردم، آیا زیارت نمیکنی مقبره کسی را که خداوند همراه با فرشتگان، او را زیارت می کند و پیامبران و مؤمنان آن را زیارت میکنند؟ گفتم: فدایت گردم این را نمیدانستم، فرمود: پس بدان همانا امیرالمؤمنین نزد خداوند برتر از تمامی امامان میباشد، و ثواب کارهای امامان متعلق به اوست و به اندازه اعمالشان دارای برتری هستند.(1)
روایت4.
کامل الزیارة: از مفضل بن عمر روایت شده که گفت: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و گفتم: من مشتاق غریّ هستم. فرمود: دلیل اشتیاقت به آن چیست؟ به ایشان گفتم: من دوست دارم که امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت کنم، امام به من فرمود: آیا فضیلت زیارت ایشان را میدانی؟ گفتم: خیر ای فرزند رسول خدا، پس امام فضیلت زیارت امیرالمؤمنین را به من آموخت و فرمود: هرگاه خواستی مقبره امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت کنی، بدان که تو زائر استخوانهای آدم و بدن نوح و جسم علی بن أبی طالب علیهم السلام هستی، گفتم: همانا آدم به هنگام طلوع خورشید و در منطقه سراندیب فرود آمد و گمان کردند که استخوانهایش در کعبه است، پس چگونه استخوانهایش در کوفه قرار گرفته است؟ فرمود: همانا خداوند پاک و بلند مرتبه به نوح علیه السلام در حالی که در درون کشتی بود وحی فرمود که هفت روز به دور خانه طواف کند، ایشان هم همان گونه که خداوند به او وحی کرده بود هفت روز به دور خانه طواف کرد، سپس تا زانو وارد آب شد و تابوتی را بیرون آورد که استخوانهای آدم علیه السلام در درون آن بود، آنگاه تابوت را به درون فضای خالی کشتی برد تا زمانی که خانه را به اندازهای که خدا میخواست طواف کرد، سپس از قسمت میانی مسجد کوفه وارد درگاه کوفه شد، آنجا بود که خداوند خطاب به زمین فرمود: «ابلعی مائک» {آب خود را فرو خور}، پس آب خود را از درون مسجد کوفه فرو خورد همانگونه که آب از درون مسجدش پدیدار گشته بود، افرادی که همراه نوح در درون کشتی بودند همگی پراکنده شدند، پس نوح، تابوت را گرفت و آن را در غری دفن کرد، و غری بخشی از کوهی است که خداوند بر روی آن با موسی سخن گفت، عیسی را مقدّس گرداند، ابراهیم را به دوستی برگزید و محمّد را به عنوان محبوب خود انتخاب کرد، و آن را برای پیامبران محل سکونت قرار داد، خداوند بعد از دو پدر پاکش یعنی آدم و نوح کسی را بزرگوارتر از امیر المؤمنین در آن ساکن نکرده است، صلوات خداوند بر همه آنها باد، سپس هنگامی که اطراف نجف را زیارت کردی استخوانهای آدم و بدن نوح و جسم علی بن ابی طالب علیه السلام را نیز زیارت کن، همانا زیارت کننده پدران نخستین، محمّد خاتم پیامبران صلّی الله علیه و آله و علی سرور سفارش کنندگان هستی، کسی که آنها را زیارت کند به
ص: 258
أول اللیلة محمولة عند دخولها و فی آخر اللیل سائرة أحسن ما یکون عند خروجها و الحمد لله علی ظهور کرامة أمیر المؤمنین صلوات الله علیه- لتقر أعین أولیائه و ترغم أنوف أعدائه و أمثال ذلک کثیرة لو أردنا ذکرها لطال الکتاب.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَأْتُونَ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَیَطُوفُونَ بِهِ فَإِذَا هُمْ طَافُوا بِهِ نَزَلُوا فَطَافُوا بِالْکَعْبَةِ فَإِذَا طَافُوا بِهَا أَتَوْا قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ عَرَجُوا وَ یَنْزِلُ مِثْلُهُمْ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَارِفاً بِحَقِّهِ غَیْرَ مُتَجَبِّرٍ وَ لَا مُتَکَبِّرٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ مِائَةِ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ بُعِثَ مِنَ الْآمِنِینَ وَ هُوِّنَ عَلَیْهِ الْحِسَابُ وَ اسْتَقْبَلَهُ الْمَلَائِکَةُ فَإِذَا انْصَرَفَ شَیَّعَتْهُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَإِنْ مَرِضَ عَادُوهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعُوهُ بِالاسْتِغْفَارِ إِلَی قَبْرِهِ قَالَ وَ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ أَلْفِ حَجَّةٍ مَقْبُولَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ(1).
أَبُو عَلِیِّ بْنُ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ: مِثْلَهُ (2).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ الْکُلَیْنِیُّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی وَهْبٍ الْقَصْرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَتَیْتُکَ وَ لَمْ أَزُرْ قَبْرَ أَمِیرِ
ص: 257
هنگام دعا خواندن درهای آسمان به رویش گشوده می شود، پس از انجام عمل خیر غافل مباش.(1)
روایت5.
فرحة الغری: نظیر این حدیث از ابن أبی الخطاب روایت شده است.(2)
توضیح
فرموده امام علیه السلام: (بعد أبویه) یعنی: بعد از زمان دفن دو پدرش، که منافاتی با برتری امام علی علیه السلام بر آن دو ندارد، و چه بسا صدور امثال این سخن به جهت ضعف فکری مردم و ترس بر افراد ضعیف شیعه و یا تقیه در برابر مخالفان باشد، این در حالی است که احادیث - مستفیض - بسیاری داریم که امامان ما علیهم السلام برتر از تمامی پیامبران غیر از پیامبرمان محمد صلّی الله علیه وآله میباشند.
روایت6.
کامل الزیارة: امام صادق علیه السلام فرموده است: امام حسن علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسید: ای پدر بزرگوار، پاداش کسی که شما را زیارت کند چیست؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای فرزند دلبندم، هر کسی که در حال حیات یا مرگ، من یا پدرت را زیارت کند، شایسته است خداوند اجازه دهد من او را در روز قیامت ببینم و او را از گناهانش نجات بخشم.(3)
روایت7.
کامل الزیارة: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند ولایت ما را بر جهانیان عرضه کرد و جز اهل کوفه کسی آن را نپذیرفت، در اطراف کوفه مقبرهای است که اگر فردی گرفتار نزد آن برود و در کنارش چهار رکعت نماز بخواند، خداوند او را خوشحال بر میگرداند در حالی که آرزویش برآورده شده است.(4)
روایت8.
فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا در اطراف کوفه مقبرهای است
ص: 259
الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ بِئْسَ مَا صَنَعْتَ لَوْ لَا أَنَّکَ مِنْ شِیعَتِنَا مَا نَظَرْتُ إِلَیْکَ أَ لَا تَزُورُ مَنْ یَزُورُهُ اللَّهُ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ یَزُورُهُ الْأَنْبِیَاءُ وَ یَزُورُهُ الْمُؤْمِنُونَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا عَلِمْتُ ذَلِکَ قَالَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ کُلِّهِمْ وَ لَهُ ثَوَابُ أَعْمَالِهِمْ وَ عَلَی قَدْرِ أَعْمَالِهِمْ فُضِّلُوا(1).
مل، [کامل الزیارات] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ إِنِّی أَشْتَاقُ إِلَی الْغَرِیِّ- قَالَ فَمَا شَوْقُکَ إِلَیْهِ قُلْتُ لَهُ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَزُورَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لِی فَهَلْ تَعْرِفُ فَضْلَ زِیَارَتِهِ قُلْتُ لَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- فَعَرِّفْنِی ذَلِکَ قَالَ إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاعْلَمْ أَنَّکَ زَائِرٌ عِظَامَ آدَمَ وَ بَدَنَ نُوحٍ وَ جِسْمَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قُلْتُ إِنَّ آدَمَ هَبَطَ بِسَرَانْدِیبَ فِی مَطْلَعِ الشَّمْسِ وَ زَعَمُوا أَنَّ عِظَامَهُ فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ- فَکَیْفَ صَارَتْ عِظَامُهُ بِالْکُوفَةِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی نُوحٍ علیه السلام وَ هُوَ فِی السَّفِینَةِ أَنْ یَطُوفَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً فَطَافَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً کَمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ثُمَّ نَزَلَ فِی الْمَاءِ إِلَی رُکْبَتَیْهِ فَاسْتَخْرَجَ تَابُوتاً فِیهِ عِظَامُ آدَمَ علیه السلام فَحَمَلَ التَّابُوتَ فِی جَوْفِ السَّفِینَةِ حَتَّی طَافَ بِالْبَیْتِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَطُوفَ ثُمَّ وَرَدَ إِلَی بَابِ الْکُوفَةِ فِی وَسَطِ مَسْجِدِهَا فَفِیهَا قَالَ اللَّهُ لِلْأَرْضِ ابْلَعِی ماءَکِ فَبَلَعَتْ مَاءَهَا مِنْ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ کَمَا بَدَا الْمَاءُ مِنْ مَسْجِدِهَا وَ تَفَرَّقَ الْجَمْعُ الَّذِی کَانَ مَعَ نُوحٍ فِی السَّفِینَةِ فَأَخَذَ نُوحٌ التَّابُوتَ فَدَفَنَهُ فِی الْغَرِیِّ وَ هُوَ قِطْعَةٌ مِنَ الْجَبَلِ الَّذِی کَلَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مُوسی تَکْلِیماً وَ قَدَّسَ عَلَیْهِ عِیسَی تَقْدِیساً وَ اتَّخَذَ عَلَیْهِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ اتَّخَذَ عَلَیْهِ مُحَمَّداً حَبِیباً وَ جَعَلَهُ لِلنَّبِیِّینَ مَسْکَناً وَ اللَّهِ مَا سَکَنَ فِیهِ أَحَدٌ بَعْدَ أَبَوَیْهِ الطَّیِّبَیْنِ آدَمَ وَ نُوحٍ- أَکْرَمُ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَإِذَا زُرْتَ جَانِبَ النَّجَفِ فَزُرْ عِظَامَ آدَمَ وَ بَدَنَ نُوحٍ وَ جِسْمَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَإِنَّکَ زَائِرٌ الْآبَاءَ الْأَوَّلِینَ وَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله خَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیّاً سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ فَإِنَّ زَائِرَهُ یُفْتَحُ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ
ص: 258
که هیچ فرد گرفتاری نزد آن نیامده و دو رکعت یا چهار رکعت نماز گزارده باشد، مگر این که خداوند گرفتاریاش را برطرف نموده و نیازش را برآورده کرده است، گفتم: مقبره حسین بن علی؟ امام با اشاره سر جوابم را داد: خیر، پس گفتم: مقبره امیرالمؤمنین، با اشاره سر فرمود: بله.(1)
روایت9.
فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرموده است: هر کسی که با پای پیاده مقبره امیر المؤمنین را زیارت کند، خداوند در برابر هر گامی که بر میدارد ثواب یک حجّ و یک عمره را برایش ثبت میکند، اگر با پای پیاده از زیارت برگردد، در برابر هر گامی که بر میدارد ثواب دو حج کامل و دو عمره برایش ثبت میگردد.(2)
روایت10.
فرحة الغری: امام صادق علیه السلام بودم، ایشان از امیرالمؤمنین علیه السلام یاد کرد و فرمود: ای ابن مارد، هر کسی مقبره جدّم را زیارت کند در حالی که به حق آن آگاه است، خداوند در برابر هر گام او ثواب یک حج مقبول و یک عمره تأیید شده را برایش ثبت میکند، ای ابن مارد، به خدا سوگند، خداوند پایی را که در راه زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام چه به صورت پیاده یا سواره بر روی آن گرد و غبار نشسته باشد طعمه آتش جهنم نمیکند، ای ابن مارد، این حدیث را با آب طلا بنویس.(3)
توضیح
شاید نوشتن حدیث با آب طلا بیانگر شدت توجه به جایگاه آن و اهتمام در عمل به آن باشد، بعید نیست که ظاهر این سخن دالّ بر برتری به آب طلا نوشتن احادیث به طور مطلق یا احادیث کمیاب، که شامل فضایل غریب است، و خداوند آگاه است.
روایت11.
فرحة الغری: عمر بن عبدالله بن طلحة الفهدی
ص: 260
عِنْدَ دَعْوَتِهِ فَلَا تَکُنْ عَنِ الْخَیْرِ نَوَّاماً(1).
حة، [فرحة الغری] وَالِدِی وَ عَمِّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عَرَبِیِّ بْنِ مُسَافِرٍ عَنْ إِلْیَاسَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ وَالِدِهِ أَبِی جَعْفَرٍ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ: مِثْلَهُ (2).
قوله علیه السلام بعد أبویه أی بعد زمان دفن أبویه فلا ینافی کونه علیه السلام أفضل منهما و لعل صدور أمثاله لضعف عقول الناس و للخوف علی ضعفاء الشیعة أو للتقیة من المخالفین و أخبارنا مستفیضة فی أن أئمتنا علیهم السلام أفضل من غیر نبینا من الأنبیاء.
مل، [کامل الزیارات] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ أَبِی شِهَابٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَهْ مَا جَزَاءُ مَنْ زَارَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بُنَیَّ مَنْ زَارَنِی حَیّاً وَ مَیِّتاً أَوْ زَارَ أَبَاکَ- کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِهِ (3).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ وَلَایَتَنَا عَلَی أَهْلِ الْأَمْصَارِ فَلَمْ یَقْبَلْهَا إِلَّا أَهْلُ الْکُوفَةِ وَ إِنَّ إِلَی جَانِبِهَا قَبْراً لَا یَأْتِیهِ مَکْرُوبٌ فَیُصَلِّی عِنْدَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ إِلَّا رَجَعَهُ اللَّهُ مَسْرُوراً بِقَضَاءِ حَاجَتِهِ (4).
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ السَّعِیدُ نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْقُطْبِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْخُزَاعِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی إِنَّ إِلَی جَانِبِ کُوفَانَ قَبْراً
ص: 259
از پدرش روایت میکند که گفت: نزد امام صادق علیه السلام رفتم، ایشان فرمود: ای عبدالله بن طلحه آیا نزد مقبره پدرم حسین نیامدهاید؟ گفتم: آری فدایت شوم، ما همیشه نزد آن میآییم، فرمود: آیا هر جمعه میآیید؟ گفتم: خیر، فرمود: آیا ماهی یک بار میآیید؟ گفتم: خیر، فرمود: ستم بزرگی روا میدارید، همانا زیارت مقبره پدرم معادل یک حج کامل و یک عمره است و زیارت مقبره پدر ایشان معادل دو حج کامل و دو حج عمره است.(1)
شیخ طوسی این حدیث را در التهذیب(2)
روایت کرده است.
روایت12.
فرحة الغری: از حسان بن مهران روایت شده که جعفر بن محمد علیهما السلام فرمود: ای حسان، آیا قبر شهیدان مدفون در سمت خود را زیارت میکنی؟ گفتم: کدام شهیدان؟ فرمود: علی و حسین، گفتم: همانا ما آنها را زیارت میکنیم و بسیار زیارت میکنیم. فرمود: آنان شهیدانی هستند که نزد خدا روزی میخورند، پس زیارتشان کنید و در کنار قبر آنها به گریه و زاری بپردازید و خواستههایتان را نزد مقبره آنها بیان کنید، اگر ما به ایشان نزدیک بودیم چنان که شما (اهل کوفه) نزدیکی هستید، راه هجرت در پیش میگرفتیم (متوطن میشدیم).(3)
توضیح
این فرموده امام علیه السلام: «لاتّخذناهم هجرة» یعنی به سوی آنها هجرت میکردیم و وطنمان را در کنار آنها اختیار میکردیم، این حدیث بر برتری داشتن مجاورت در کنار مقبره آنها دلالت میکند، و سخن در این باره گفته خواهد شد.
روایت13.
فرحة الغری: امام صادق علیه السلام فرمود: در قسمت پشتی کوفه مقبرهای است که اگر فردی بیمار یا معیوب به آن پناه ببرد، خداوند حتما او را شفا میبخشد.(4)
و شیخ مفید آن را در مزارش بیان کرده است، اما آن را مستنداً ذکر نفرموده و گفته است: منظور مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام است.
روایت14.
فرحة الغری: از أبو شعیب خراسانی روایت شده که گفت: به امام رضا علیه السلام گفتم:
ص: 261
مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ قَطُّ فَصَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ إِلَّا نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ کُرْبَتَهُ وَ قَضَی حَاجَتَهُ قُلْتُ قَبْرُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ- فَقَالَ بِرَأْسِهِ لَا فَقُلْتُ فَقَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ بِرَأْسِهِ نَعَمْ (1).
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ قَالَ وَجَدْتُ فِی کِتَابٍ کَتَبَهُ بِبَغْدَادَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الصَّیْمَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةً وَ عُمْرَةً فَإِنْ رَجَعَ مَاشِیاً کَتَبَ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّتَانِ وَ عُمْرَتَانِ (2).
حة، [فرحة الغری] یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبَرَکَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الصَّنْعَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَطْبَةَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَخِیهِ جَعْفَرٍ عَنْ رِجَالِهِ یَرْفَعُهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَدْ ذُکِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ مَارِدٍ مَنْ زَارَ جَدِّی عَارِفاً بِحَقِّهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةً مَقْبُولَةً وَ عُمْرَةً مَبْرُورَةً یَا ابْنَ مَارِدٍ وَ اللَّهِ مَا یُطْعِمُ اللَّهُ النَّارَ قَدَماً تَغَبَّرَتْ فِی زِیَارَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَاشِیاً کَانَ أَوْ رَاکِباً یَا ابْنَ مَارِدٍ اکْتُبْ هَذَا الْحَدِیثَ بِمَاءِ الذَّهَبِ (3).
لعل الکتابة بماء الذهب کنایة عن شدة الاعتناء بشأنه و الاهتمام فی العمل به و لا یبعد القول بظاهره فیدل علی رجحان کتابة الأخبار مطلقا أو الأخبار النادرة المشتملة علی الفضائل الغریبة بماء الذهب و الله یعلم.
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادِ بْنِ زَاهِرٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی السَّحِیقِ الأرجی [الْأَرْحَبِیِ] عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ النَّهْدِیِ
ص: 260
کدام یک برتر است: زیارت مقبره امیر المؤمنین علیه السلام یا زیارت مقبره حسین علیه السلام؟ فرمود: همانا حسین در رنج و ناراحتی به قتل رسید، پس شایسته است که هیچ فرد رنجور و ناراحتی نزد مقبره حسین نیاید مگر این که خداوند رنج و ناراحتی او را برطرف نماید، و فضیلت زیارت مقبره امیرالمؤمنین بر زیارت مقبره حسین همچون فضیلت امیرالمؤمنین بر حسین است، سپس به من فرمود: کجا زندگی میکنی؟ گفتم: کوفه. فرمود: همانا مسجد کوفه خانه نوح است، اگر فردی صد بار وارد آن شود، خداوند صد بار مغفرت برای او مینویسد، زیرا دعای نوح علیه السلام در آن است آنگاه که فرمود: «ربّ اغفر لی و لوالدیّ و لمن دخل بیتی مؤمناً» {پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم را و همه کسانی را که مؤمنانه و باورمندانه به خانه من در میآیند بیامرز}، گفتم: منظورش از پدر و مادرش کیست؟ فرمود: آدم و حوا.(1)
روایت15.
مجالس المفید: از ابوبصیر روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام میفرماید: همانا ولایت ما همان ولایت خداوند عزّ و جلّ است که هیچ پیامبری را نفرستاد مگر با آن ولایت، همانا خداوند متعال ولایت ما را بر آسمانها، زمین، کوهها و مردمان عرضه کرد، اما هیچ یک از مردم به مانند مردم کوفه آن را نپذیرفتند، در اطراف کوفه مقبرهای است که هیچ فرد گرفتاری نزد آن نمی آید مگر اینکه خداوند گرفتاری او را برطرف کرده، دعایش را اجابت و او را شادمان و خوشحال نزد خانواده اش باز میگرداند.(2)
میگویم
بعضی از احادیث در باب فضیلت زیارت پیامبرصلّی الله علیه و آله نقل شده و بعضی دیگر در بخش زیارتهای امیر المؤمنین علیه السلام خواهد آمد .
روایت16.
دیلمی رحمه الله در کتاب ارشاد القلوب(3) گوید: امام صادق علیه السلام میفرماید: همانا درهای آسمان به هنگام ورود زائر امیرالمؤمنین علیه السلام گشوده میشود.
روایت17.
و در المزار الکبیر از اسحاق بن عمار روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام میفرمود: یک عرب بادیه نشین نزد رسول خداوند آمده و خطاب به رسول خدا صلّی الله علیه وآله گفت : همانا منزل من از منزل شما دور است حال آنکه مشتاق شما و زیارتتان میباشم، نزدتان میآیم ولی شما را نمی یابم، در عوض علی بن أبی طالب علیه السلام را مییابم، پس مرا با گفتار و موعظههایش همراه میسازد و من بر میگردم در حالی که در حسرت دیدار شما میباشم. پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:
ص: 262
عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ طَلْحَةَ مَا تَأْتُونَ قَبْرَ أَبِیَ الْحُسَیْنِ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا لَنَأْتِیَنَّهُ قَالَ تَأْتُونَهُ کُلَّ جُمْعَةٍ قُلْتُ لَا قَالَ فَتَأْتُونَهُ فِی کُلِّ شَهْرٍ قُلْتُ لَا قَالَ مَا أَجْفَاکُمْ إِنَّ زِیَارَتَهُ تَعْدِلُ حَجَّةً وَ عُمْرَةً وَ زِیَارَةَ أَبِیهِ تَعْدِلُ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ (1).
و رواه شیخنا فی التهذیب (2)
بسنده إلیه.
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ یَعْلَی عَنْ حَسَّانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ: یَا حَسَّانُ أَ تَزُورُ قُبُورَ الشُّهَدَاءِ قِبَلَکُمْ قُلْتُ أَیُّ الشُّهَدَاءِ قَالَ عَلِیٌّ وَ حُسَیْنٌ قُلْتُ إِنَّا لَنَزُورُهُمَا فَنُکْثِرُ قَالَ أُولَئِکَ الشُّهَدَاءُ الْمَرْزُوقُونَ فَزُورُوهُمْ وَ افْزَعُوا عِنْدَهُمْ وَ ارْفَعُوا بِحَوَائِجِکُمْ عِنْدَهُمْ فَلَوْ یَکُونُونَ مِنَّا کَمَوْضِعِهِمْ مِنْکُمْ لَاتَّخَذْنَاهُمْ هِجْرَةً(3).
قوله لاتخذناهم هجرة أی لهجرنا إلیهم و اتخذنا عندهم وطنا و یدل علی رجحان المجاورة عندهم و سیأتی القول فیه.
حة، [فرحة الغری] یَحْیَی بْنُ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبَرَکَاتِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَطْبَةَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ الشَّیْخِ نَقْلًا مِنْ خَطِّهِ مِنَ التَّهْذِیبِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ نَقُولُ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ قَبْرٌ مَا یَلُوذُ بِهِ ذُو عَاهَةٍ إِلَّا شَفَاهُ اللَّهُ (4).
و الشیخ المفید ذکره فی مزاره و لم یسنده و قال یعنی قبر أمیر المؤمنین علیه السلام.
حة، [فرحة الغری] نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ السَّیِّدِ فَضْلِ اللَّهِ عَنْ ذِی الْفَقَارِ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرَانَ النَّقَّاشِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِی شُعَیْبٍ الْخُرَاسَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام:
ص: 261
هر کس علی علیه السلام را زیارت کند همانا مرا زیارت کرده و هر کسی او را دوست بدارد مرا دوست داشته است، و هر کسی با او دشمن باشد با من دشمنی ورزیده است، این پیام را از طرف من به قومت برسان، و هر کسی به قصد زیارت نزد او بیاید، مانند آن است که به قصد زیارت نزد من آمده باشد، و به راستی من، جبرئیل و مومنان صالح در روز قیامت پاداش او را خواهیم داد.
باب چهارم : زیارت های مطلق امیرالمؤمنین علیه السلام که اختصاص به وقت معینی ندارد
روایات
روایت1.
مصباح الزائر: زمانی که وارد چشمه کوفه شدی نیت کن که در آن غسل کنی، چرا که آن چشمه امیر المؤمنین علیه السلام است، در غیر این صورت در چشمههای دیگرغسل کن، ولی این چشمه از چشمههای دیگر برتر است، نیت این غسل مستحب است و تقرّب به خداوند متعال است، هنگام غسل کردنت میگویی: به نام خدا و به یاری خدا، خداوندا، این غسل را مایه روشنی، پاکی و در امان ماندن از هر ترس و شفای هر دردی قرار بده، خداوندا، من و قلبم را پاک گردان، سینهام را گشاده ساز و محبت و یادت را بر زبانم جاری ساز، سپاس و ستایش مخصوص خدایی است که آب را مایه پاک قرار داد، خداوندا مرا بندهای شکر گذار و اعتراف کننده به نعمتهایت قرار ده، خداوندا، قلبم را با ایمان زنده گردان، و مرا از گناهان پاک گردان، نیکویی را برای من رقم بزن و خیرات را نزد خود برایم بگشا، ای شنونده دعا، و صلوات فراوان خداوند بر محمد و خاندان او باد. و همچنین در حالی که غسل میکند میگوید: با نام خدا و به یاری خدا و در راه خدا و بر آیین رسول خدا، خداوندا، بر محمد و خاندان او درود فرست و قلبم را پاک، عملم را تزکیه، چشمم را منور گردان، و این غسل را مایه پاکی و حافظ و شفا دهنده از تمامی دردها، بیماریها، آفتها و رنج ها و شرّ هر آنچه که از آن بیمناکم قرار بده، همانا تو بر هر چیز توانایی، خداوندا، بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا از تمامی گناهان و اشتباهات و خطاها پاک کن، و جسم و قلبم را از تمامی آفات که دینم با آن از بین میرود پاک گردان، و عملم را خالص برای خودت قرار ده، ای مهربانترین مهربانان، خداوندا، بر محمد و خاندانش درود فرست و او را شاهد من در روز نیاز و فقر و رنجم قرار ده، همانا تو بر هر چیز توانایی.
و بخوان: «إنّا أنزلناه فی لیلة القدر» {همانا ما آن را در شب قدر نازل کردیم}، هنگامی که غسل را به پایان رساندی بهترین لباست را بپوش و بگو: خداوندا لباس تقوا بر من بپوشان، و در دنیا و آخرت مرا بیامرز، و به من رحم کن، سپاس خداوند را
ص: 263
أَیُّمَا أَفْضَلُ زِیَارَةُ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَوْ زِیَارَةُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْحُسَیْنَ قُتِلَ مَکْرُوباً فَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ أَنْ لَا یَأْتِیَهُ مَکْرُوبٌ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ کَرْبَهُ وَ فَضْلُ زِیَارَةِ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی زِیَارَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ- کَفَضْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْحُسَیْنِ- قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی أَیْنَ تَسْکُنُ قُلْتُ الْکُوفَةَ قَالَ إِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ بَیْتُ نُوحٍ لَوْ دَخَلَهُ رَجُلٌ مِائَةَ مَرَّةٍ لَکَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ مَغْفِرَةٍ لِأَنَّ فِیهِ دَعْوَةَ نُوحٍ علیه السلام حَیْثُ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً قَالَ قُلْتُ مَنْ عَنَی بِوَالِدَیْهِ قَالَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ(1).
جا، [المجالس للمفید] الْجِعَابِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْقَضْبَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ وَلَایَتَنَا وَلَایَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِی لَمْ یُبْعَثْ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا بِهَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ اسْمُهُ عَرَضَ وَلَایَتَنَا عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ الْأَمْصَارِ فَلَمْ یَقْبَلْهَا قَبُولَ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ إِنَّ إِلَی جَانِبِهِمْ لَقَبْراً مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ إِلَّا نَفَّسَ اللَّهُ کُرْبَتَهُ وَ أَجَابَ دَعْوَتَهُ وَ قَلَبَهُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً(2).
قد مضی بعض الأخبار فی باب فضل زیارة النبی صلی الله علیه و آله و سیأتی بعضها فی أبواب زیاراته علیه السلام.
وَ قَالَ الدَّیْلَمِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی إِرْشَادِ الْقُلُوبِ (3)، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَتُفَتَّحُ عِنْدَ دُخُولِ الزَّائِرِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.
وَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: أَتَی أَعْرَابِیٌّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مَنْزِلِی نَاءٍ عَنْ مَنْزِلِکَ وَ إِنِّی أَشْتَاقُکَ وَ أَشْتَاقُ إِلَی زِیَارَتِکَ وَ أَقْدَمُ فَلَا أَجِدُکَ وَ أَجِدُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَیُؤْنِسُنِی بِحَدِیثِهِ وَ مَوَاعِظِهِ وَ أَرْجِعُ وَ أَنَا مُتَأَسِّفٌ عَلَی رُؤْیَتِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله
ص: 262
به خاطر این که ما را هدایت کرد و شکر فقط مخصوص اوست به جهت این که ما را برتری بخشید.(1)
روایت2.
کامل الزیارة: امام رضا از پدرش امام کاظم روایت کرده که امام صادق علیهم السلام فرمود: زین العابدین علی بن حسین علیهما السلام مقبره امیرالمؤمنین علیه السلام را زیارت کرد و در کنار آن ایستاد، سپس گریه کرد و فرمود: ای امیر المؤمنین، سلام و درود و برکات الهی بر تو باد، سلام بر تو باد ای امین الهی و ای حجت خدایی بر بندگان روی زمین، گواهی میدهم که همانا تو آنگونه که شایسته جهاد الهی است در راه خدا جهاد کردی، به کتاب الهی عمل کردی، و از سنت پیامبرش صلّی الله علیه و آله پیروی کردی تا زمانی که خداوند تو را نزد خویش فرا خواند، و وفات تو و رفتنت به سوی خدا به اختیار و اراده او بوده است، خداوند با به شهادت رسیدن تو حجت را بر دشمنانت تمام کرد، حال آنکه در وجود تو دلایل آشکاری برای تمامی مخلوقاتش نمود پیدا کرده است، پس خدایا نفس مرا به تقدیر خودت مطمئن، به قضایت راضی و به یاد و دعای خودت حریص گردان، چنان مقدر دار که اولیای برگزیدهات را دوست بدارد، در آسمان و زمین تو محبوب باشد، به هنگام نزول بلای تو صابر و در برابر نعمتهای فراوانت شکرگزار باشد، نعمتهای فراوانت را یادآوری کند و مشتاق به شادی حاصل از دیدار تو باشد، برای روز قیامت تقوای فراوان ذخیره کند، تابع سنت اولیای تو باشد و از کردار دشمنانت به دور باشد و با به جای آوردن شکر و یاد تو از دنیا غافل بماند.
سپس گونهاش را بر روی قبر نهاد و فرمود: خداوندا، همانا قلبهای افراد متواضع و مخلص به سوی تو در حال پر پر زدن، راههای افراد متمایل به تو بیشمار، نشانههای قاصدان به سوی تو واضح و آشکار، قلبهای عارفان برای تو در تب و تاب، و صداهای دعوتگران به سوی تو اوج گرفته و درهای اجابت برای آنها گشوده شده است، و فریاد کسی که تو را میخواند اجابت میشود و توبه کسی که به سوی تو توبه میکند مورد قبول واقع میشود، اشک کسی که از ترس تو گریه میکند مورد لطف واقع میشود، یاری برای کسی که از تو طلب یاری میکند موجود و کمک برای کسی که از تو طلب کمک میکند فراهم است، و وعدههای تو به بندگانت محقق میشود، لغزشهای کسی که از تو طلب بخشش کرده بخشیده میشود، کردار نیکوکاران نزد تو محفوظ است، رزق و روزیِ مخلوقات از جانب تو نازل میشود و نعمات افزون بر آن هم به آنها میرسد، گناه توبه کنندگان بخشیده میشود و نیازهای مخلوقاتت نزد تو برآورده میشود و هدایای درخواست کنندگان نزد تو فراهم است، و نعمات افزون بر آن هم بسیار میباشد و سفرههای کسانی که خواهن طعامند مهیّا و چشمههای تشنگان در نزد تو سرریز وجوشان است، خداوندا،
ص: 264
مَنْ زَارَ عَلِیّاً فَقَدْ زَارَنِی وَ مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی أَبْلِغْ قَوْمَکَ هَذَا عَنِّی وَ مَنْ أَتَاهُ زَائِراً فَقَدْ أَتَانِی وَ أَنَا الْمُجَازِی لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ.
صبا، [مصباح الزائر]: إِذَا وَرَدْتَ شَرِیعَةَ الْکُوفَةِ فَاقْصِدِ الْغُسْلَ فِیهَا وَ هِیَ شَرِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ إِلَّا فَفِی غَیْرِهَا وَ تِلْکَ أَفْضَلُ وَ نِیَّةُ هَذَا الْغُسْلِ مَنْدُوبٌ قُرْبَةً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَقُولُ عِنْدَ غُسْلِکَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ أَمْناً مِنْ کُلِّ خَوْفٍ وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ أَجْرِ مَحَبَّتَکَ وَ ذِکْرَکَ عَلَی لِسَانِی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی عَبْداً شَکُوراً وَ لِآلَائِکَ ذَکُوراً اللَّهُمَّ أَحْیِ قَلْبِی بِالْإِیمَانِ وَ طَهِّرْنِی مِنَ الذُّنُوبِ وَ اقْضِ لِی بِالْحُسْنَی وَ افْتَحْ لِی بِالْخَیْرَاتِ مِنْ عِنْدِکَ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَثِیراً- وَ یَقُولُ أَیْضاً وَ هُوَ یَغْتَسِلُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ زَکِّ عَمَلِی وَ نَوِّرْ بَصَرِی وَ اجْعَلْ غُسْلِی هَذَا طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ وَ مِنْ شَرِّ مَا أُحَاذِرُهُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْسِلْنِی مِنَ الذُّنُوبِ کُلِّهَا وَ الْآثَامِ وَ الْخَطَایَا وَ طَهِّرْ جِسْمِی وَ قَلْبِی مِنْ کُلِّ آفَةٍ تَمْحَقُ بِهَا دِینِی وَ اجْعَلْ عَمَلِی خَالِصاً لِوَجْهِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْهُ لِی شَاهِداً یَوْمَ حَاجَتِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- وَ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ- فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْغُسْلِ فَالْبَسْ أَطْهَرَ ثِیَابِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ أَلْبِسْنِی التَّقْوَی وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی فِی الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی
ص: 263
چند جمله ترجمه نشده
پس به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام دعایم را بپذیر، ستایشم را قبول کن، پاداشم را به من ببخش و مرا به اولیائم برسان، همانا تو صاحب تمامی نعمت هایم، پایان تمامی آرزوهایم، و نهایت تمامی امیدهایم در حال حرکت و سکونم هستی، تو خدای من و سرور و مولایم هستی، اولیای ما را بیامرز، دشمنانمان را از ما دور کن، آنها را از آزار و اذیت ما منصرف کن، سخن حق را آشکار و آن را در اوج قرار بده و سخن باطل را مردود و آن را در پایینترین مرتبه قرار بده، همانا تو بر هر چیز توانایی.(1)
روایت3.
کامل الزیارة: محمد بن حسن بن ولید رحمه الله در آنچه که در کتابش بیان کرده و آن را کتاب الجامع نامگذاری کرده، از امام موسی کاظم علیه السلام روایت کرده که ایشان در کنار مقبره امیر المؤمنین علیه السلام عرضه می داشت: ای ولی خدا سلام بر تو باد، گواهی میدهم که همانا تو اولین مظلوم هستی و اولین کسی هستی که حقش (خلافت) پایمال شد، صبر پیشه ساختی و منتظر ماندی تا این که به دیدار پروردگارت شتافتی، و گواهی میدهم تو به عنوان شهید به دیدار پروردگارت نائل آمدی، خداوند قاتلان تو را به انواع عذاب مجازات کند و عذاب را بر آنها ادامه دهد، نزد تو آمدم در حالی که به حق تو آگاهم و به جایگاه تو بینایم، دشمن دشمنانت و کسانی که به تو ظلم کردهاند هستم، پروردگارم مرا در این راه قرار دهد اگر خدا بخواهد، ای ولی خدا گناهانم فراوان است، ای مولای من نزد پروردگارت مرا شفاعت کن، همانا نزد پروردگار برای تو جایگاهی مشخص، منزلتی عظیم و حق شفاعت وجود دارد، و خداوند متعال میفرماید: «و لا یشفعون إلّا لمن ارتضی» {آنان هرگز برای کسی شفاعت نمی کنند مگر برای آن کسی که (بدانند) خدا از او خشنود است (و اجازه شفاعت او را داده) است}.(2)
روایت4.
الکافی: نظیر این حدیث از امام هادی علیه السلام روایت شده است.(3)
روایت5.
یکی از اصحاب ما نظیر این حدیث را از ایشان علیه السلام روایت کرده است.(4)
روایت6.
الکافی: کلینی همانند این حدیث را روایت کرده است.(5)
روایت7.
فرحة الغری: شیخ مفید از کلینی همانند این حدیث را روایت کرده است. (6)
توضیح
شاید منظور از شفاعت در این فرموده او: «اشفع لی إلی ربّک»: نزد پروردگارت برای من شفاعت کن)، در درجه اوّل طلب مغفرت در
ص: 265
مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَی مَا أَوْلَانَا(1).
مل، [کامل الزیارات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْدِیِّ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: زَارَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- فَوَقَفَ عَلَی الْقَبْرِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ عَمِلْتَ بِکِتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی دَعَاکَ اللَّهُ إِلَی جِوَارِهِ وَ قَبَضَکَ إِلَیْهِ بِاخْتِیَارِهِ وَ أَلْزَمَ أَعْدَاءَکَ الْحُجَّةَ فِی قَتْلِهِمْ إِیَّاکَ مَعَ مَا لَکَ مِنَ الْحُجَجِ الْبَالِغَةِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِی مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِکَ رَاضِیَةً بِقَضَائِکَ مُولَعَةً بِذِکْرِکَ وَ دُعَائِکَ مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ أَوْلِیَائِکَ مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمَائِکَ صَابِرَةً عَلَی نُزُولِ بَلَائِکَ شَاکِرَةً لِفَوَاضِلِ نَعْمَائِکَ ذَاکِرَةً لِسَوَابِغِ آلَائِکَ مُشْتَاقَةً إِلَی فَرْحَةِ لِقَائِکَ مُتَزَوِّدَةً التَّقْوَی لِیَوْمِ جَزَائِکَ مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ أَوْلِیَائِکَ مُفَارِقَةً لِأَخْلَاقِ أَعْدَائِکَ مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْیَا بِحَمْدِکَ وَ ثَنَائِکَ- ثُمَّ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَی الْقَبْرِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ الْقَاصِدِینَ إِلَیْکَ وَاضِحَةٌ وَ أَفْئِدَةَ الْعَارِفِینَ مِنْکَ فَازِعَةٌ وَ أَصْوَاتَ الدَّاعِینَ إِلَیْکَ صَاعِدَةٌ وَ أَبْوَابَ الْإِجَابَةِ لَهُمْ مُفَتَّحَةٌ وَ دَعْوَةَ مَنْ نَاجَاکَ مُسْتَجَابَةٌ وَ تَوْبَةَ مَنْ أَنَابَ إِلَیْکَ مَقْبُولَةٌ وَ عَبْرَةَ مَنْ بَکَی مِنْ خَوْفِکَ مَرْحُومَةٌ وَ الْإِغَاثَةَ لِمَنِ اسْتَغَاثَ بِکَ مَوْجُودَةٌ وَ الْإِعَانَةَ لِمَنِ اسْتَعَانَ بِکَ مَبْذُولَةٌ وَ عِدَاتِکَ لِعِبَادِکَ مُنْجَزَةٌ وَ زَلَلَ مَنِ اسْتَقَالَکَ مُقَالَةٌ وَ أَعْمَالَ الْعَامِلِینَ لَدَیْکَ مَحْفُوظَةٌ وَ أَرْزَاقَ الْخَلَائِقِ مِنْ لَدُنْکَ نَازِلَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ إِلَیْهِمْ وَاصِلَةٌ وَ ذُنُوبَ الْمُسْتَغْفِرِینَ مَغْفُورَةٌ وَ حَوَائِجَ خَلْقِکَ عِنْدَکَ مَقْضِیَّةٌ وَ جَوَائِزَ السَّائِلِینَ عِنْدَکَ مُوَفَّرَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ مُتَوَاتِرَةٌ وَ مَوَائِدَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ لَدَیْکَ مُتْرَعَةٌ اللَّهُمَّ فَاسْتَجِبْ دُعَائِی وَ اقْبَلْ ثَنَائِی وَ أَعْطِنِی جَزَائِی وَ اجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَوْلِیَائِی
ص: 264
این حالت باشد، ثانیاً منظور از شفاعت در این آیه: «ولا یشفعون إلّا لمن ارتضب» {و برای کسی شفاعت نمیکنند مگر کسی که خداوند در قیامت اجازه شفاعت او را داده باشد} یعنی: در حال حاضر برایم طلب بخشش کن تا قابلیت شفاعت تو را در قیامت بیابم، احتمال دارد که معنا این گونه باشد: برای من شفاعت کن، چرا که تمامی کسانی که شما برای آنها شفاعت کردید همان کسانی هستند که خداوند اجازه شفاعت آنها را صادر کرده است، و احتمال دارد که منظور، استشهاد به قرآن فقط برای واقع شدن شفاعت باشد نه افرادی که مورد شفاعت قرار میگیرند، و خداوند میداند.
روایت8.
کامل الزیارة: ابن ولید در آنچه که از کتاب جامعش بیان کرده، از امام موسی کاظم علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه خواستی با قبر امیرالمؤمنین خداحافظی کنی بگو: سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد، تو را به خدا میسپارم و تحت حمایت الهی قرارت میدهم و سلام را بر تو میخوانم، به خدا و پیامبران و به آنچه که با خود آورده و به آن دعوت کرده و بر آن دلالت کردهاند ایمان آوردم، پس ما را با شاهدان به حساب آور، خداوندا، این زیارت را آخرین زیارت من از مقبره او قرار مده، پس اگر مرگ مرا قبل از آن مقرر فرمودی، همانا من در هنگام مرگم همراه با شاهدان شهادت میدهم بر آنچه که در زندگی بر آن شهادت میدادم، گواهی میدهم شما امامان هستید- و آنها را یکی یکی نام میبری - و گواهی میدهم کسانی که آنان را به قتل رساندند و با آنان جنگیدند مشرک هستند، و کسانی که علم آنها را نپذیرفتند و آنها را قبول نکردند در پایین ترین جایگاه جهنم قرار دارند، و گواهی میدهم همانا کسی که با آنان جنگید دشمن ماست و ما از آنها بیزاریم، و به راستی آنها گروه شیطان هستند. لعنت خداوند، فرشتگان و تمامی مردم بر کسانی که امامان را به قتل رساندند و بر کسانی که در قتل آنان با قاتلان شریک بودند و بر کسانی که کشته شدن آنها سبب خوشحالیشان شده است. خداوندا، بعد از صلوات و سلام از تو میخواهم که بر محمّد و خاندان محمّد درود بفرستی - و آنها را نام میبری - و این زیارت را آخرین زیارت من از مقبره او قرار ندهی، پس اگر آن را آخرین زیارت قرار دادی مرا همراه با اینان که امامان نامیده می شوند، محشور بفرما، خداوندا، قلبهایمان را با اطاعت، موعظه پذیری، محبت، پشتیبانی نیکو و تسلیم برای آنها رام و نرم گردان.(1)
توضیح
در شرح این فرموده امام علیه السلام: «أسترعیک» فیروز آبادی گفته است: «استرعاه إیاهم» یعنی: از او خواست که از آنان محافظت کند.(2)
روایت9.
فرحة الغری: امام باقر علیه السلام فرموده است: پدرم علی بن حسین علیهالسلام بعد از کشته شدن پدرش حسین بن علی علیه السلام چادری موئین را به عنوان منزل برگزید و در بیابان ساکن شد و به دلیل بیزاری از اختلاط با مردم و همنشینی با آنها چند سال در آنجا ماند، از بیابانی که در آنجا ساکن بود به عنوان زائر
ص: 266
بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام إِنَّکَ وَلِیُّ نَعْمَائِی وَ مُنْتَهَی مُنَایَ وَ غَایَةُ رَجَائِی فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَایَ أَنْتَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ اغْفِرْ لِأَوْلِیَائِنَا وَ کُفَّ عَنَّا أَعْدَاءَنَا وَ اشْغَلْهُمْ عَنْ أَذَانَا وَ أَظْهِرْ کَلِمَةَ الْحَقِّ وَ اجْعَلْهَا الْعُلْیَا وَ أَدْحِضْ کَلِمَةَ الْبَاطِلِ وَ اجْعَلْهَا السُّفْلَی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَا ذُکِرَ فِی کِتَابِهِ الَّذِی سَمَّاهُ کِتَابَ الْجَامِعِ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ عِنْدَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقَّهُ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَقِیتَ اللَّهَ وَ أَنْتَ شَهِیدٌ عَذَّبَ اللَّهُ قَاتِلِیکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ وَ جَدَّدَ عَلَیْهِ الْعَذَابَ جِئْتُکَ عَارِفاً بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ وَ مَنْ ظَلَمَکَ أَلْقَی عَلَی ذَلِکَ رَبِّی إِنْ شَاءَ اللَّهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِنَّ لِی ذُنُوباً کَثِیرَةً فَاشْفَعْ لِی إِلَی رَبِّکَ یَا مَوْلَایَ فَإِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مَقَاماً مَعْلُوماً وَ إِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ جَاهاً وَ شَفَاعَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی (2).
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام: مِثْلَهُ (3).
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (4).
کا، [الکافی] الْکُلَیْنِیُّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ: مِثْلَهُ (5).
حة، [فرحة الغری] عَمِّی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ دَرْبِیٍّ عَنِ ابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنِ الشَّیْخِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ (6).
لعل المراد بالشفاعة أولا فی قوله فاشفع لی إلی ربک الاستغفار فی
ص: 265
پدر و جدش علیهما السلام رهسپار عراق می شد بی آنکه کسی از این امر مطلع شود .
محمّد بن علی گوید: امام علیه السلام برای زیارت امیر المؤمنین علیه السلام همراه من به سوی عراق خارج شد و هیچ جانداری جز دو شتر همراهمان نبود، زمانی که به نجف از شهرهای کوفه رسید، به گریه افتاد تا جایی که محاسنش با اشکهایش خیس شد و فرمود: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد ای امیرمؤمنان، ای امین الهی و ای حجت خداوندی بر روی زمین خدا، ای امیرمؤمنان، گواهی میدهم که تو در راه خدا جهاد کردی آن گونه که سزاوار جهاد در راه خداست، به کتاب الهی عمل کردی، از سنتهای پیامبرش صلّی الله علیه و آله پیروی کردی تا زمانی که خداوند تو را نزد خود فرا خواند، شهادت تو و رفتنت به سوی پروردگار به اختیار او بوده است، بهترین ثوابش متعلق به توست، خداوند با شهادت تو حجت را بر دشمنانت تمام کرد حال آنکه در وجود تو دلایل فراوانی برای بندگانش نمایان شده است، خداوندا، بر محمّد و خاندانش درود بفرست و نفس مرا به تقدیر خود مطمئن، به قضایت راضی، به یاد و دعایت حریص، دوستدار اولیای برگزیدهات، محبوب در آسمان و زمینت، صابر به هنگام نزول بلایت، شکرگزار در برابر نعمت های بیشمارت، بیان کننده نشانههای فراوانت، مشتاق به شادی ملاقاتت، توشه تقوا برگرفته برای قیامت، پیرو سنت های اولیای خود، دوری کننده از رفتار و اخلاق دشمنانت و فارغ از دنیا با یاد و ثنای خود گردان.
سپس گونهاش را بر روی قبر نهاد و عرضه داشت: خداوندا، همانا قلبهای افراد متواضع و مخلص به سوی تو در حال پرپر زدن، راههای افراد متمایل به تو بیشمار، نشانههای قاصدان به سوی تو واضح و آشکار، قلبهای عارفان برای تو در تب و تاب، صداهای دعوتگران به سوی تو اوج گرفته و درهای اجابت برای آنها گشوده شده است، فریاد کسی که تو را میخواند اجابت و توبه کسی که به سوی تو توبه میکند مورد قبول واقع میشود، اشک کسی که از ترس تو گریه میکند مورد لطف واقع میشود، یاری برای کسی که از تو طلب یاری میکند موجود و کمک برای کسی که از تو طلب کمک میکند فراهم است، و وعدههای تو به بندگانت محقق میشود، لغزشهای کسی که از تو طلب بخشش کرده بخشیده میشود و کردار نیکوکاران نزد تو محفوظ است، رزق و روزی مخلوقات از جانب تو نازل میشود و نعمات افزون بر آن هم به آنها میرسد، و پاداش اطعام خواهندگان آماده و مهیّاست، و چشمههای تشنگان جوشان و سرریز است، خداوندا، پس به حق محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام دعایم را بپذیر، ستایشم را قبول کن و مرا به اولیایم برسان، همانا تو صاحب تمامی نعمتهایم، پایان تمامی آرزوهایم و نهایت تمامی امیدهایم در عاقبت و بازگشتگاه من هستی.
جابر میگوید: امام باقر علیه السلام میفرماید: این کلام را هیچ از یک شیعیان ما نزد قبر امیرالمؤمنین یا نزد قبر یکی از امامان نگفته و با آن درخواست نکرده است مگر این که خواستهاش در طیفی از
ص: 267
هذا الحالة و بالشفاعة ثانیا فی قوله وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی الشفاعة فی القیامة أی ادع لی الآن بالغفران لأصیر قابلا لشفاعتک فی القیامة و یحتمل أن یکون المعنی اشفع لی فإن کل من شفعتم له فهو المرتضی و یحتمل أن یکون المقصود الاستشهاد بالقرآن لمجرد وقوع الشفاعة لا لخصوص المشفوع له و الله یعلم.
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ فِیمَا ذَکَرَ مِنْ کِتَابِهِ الْجَامِعِ یَرْوِی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُوَدِّعَ قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرُّسُلِ وَ بِمَا جَاءَتْ بِهِ وَ دَعَتْ إِلَیْهِ وَ دَلَّتْ عَلَیْهِ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی إِیَّاهُ فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ مَعَ الشَّاهِدِینَ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا شَهِدْتُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَشْهَدُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ وَ تُسَمِّیهِمْ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ قَتَلَهُمْ وَ حَارَبَهُمْ مُشْرِکُونَ وَ مَنْ رَدَّ عِلْمَهُمْ وَ رَدَّ عَلَیْهِمْ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ حَارَبَهُمْ لَنَا أَعْدَاءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُمْ بُرَآءُ وَ أَنَّهُمْ حِزْبُ الشَّیْطَانِ وَ عَلَی مَنْ قَتَلَهُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ مَنْ شَرِکَ فِیهِمْ وَ مَنْ سَرَّهُ قَتْلُهُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ التَّسْلِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تُسَمِّیهِمْ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِهِ فَإِنْ جَعَلْتَهُ فَاحْشُرْنِی مَعَ هَؤُلَاءِ الْمُسَمَّیْنَ الْأَئِمَّةِ اللَّهُمَّ وَ ذَلِّلْ قُلُوبَنَا لَهُمْ بِالطَّاعَةِ وَ الْمُنَاصَحَةِ وَ الْمَحَبَّةِ وَ حُسْنِ الْمُوَازَرَةِ وَ التَّسْلِیمِ (1).
قوله علیه السلام و أسترعیک یقال استرعاه إیاهم استحفظه ذکره الفیروزآبادی (2).
حة، [فرحة الغری] ابْنُ أَبِی قُرَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَدِ اتَّخَذَ مَنْزِلَهُ مِنْ بَعْدِ مَقْتَلِ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام بَیْتاً مِنْ شَعْرٍ وَ أَقَامَ بِالْبَادِیَةِ فَلَبِثَ بِهَا عِدَّةَ سِنِینَ کَرَاهِیَةً لِمُخَالَطَةِ النَّاسِ وَ مُلَابَسَتِهِمْ وَ کَانَ یَصِیرُ مِنَ الْبَادِیَةِ بِمُقَامِهِ بِهَا إِلَی الْعِرَاقِ زَائِراً
ص: 266
نور قرار گرفته و با مهر محمّد صلّی الله علیه و آله بر آن مهر نهاده شده و این چنین محفوظ خواهد ماند تا زمانی که به قائم آل محمد تسلیم شود، پس ایشان صاحب آن را با شادی، درود و بزرگداشت ملاقات خواهد کرد، إن شاء الله تعالی.
روایت10.
جابر میگوید: با امام صادق علیه السلام سخن میگفتم، ایشان به من فرمود: زمانی که با یکی از امامان خداحافظی کردی این را هم به دعاهای قبلی اضافه کن: سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد ای امام، تو را به خدا میسپارم و سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد، به پیامبر و آنچه که با خود آوردید و بدان دعوت نمودید ایمان آوردیم، خداوندا، این زیارت را آخرین زیارتم از مقبره ولیّ خود قرار مده، پروردگارا مرا از ثواب زیارت مزارش که بر آن واجب کردی محروم مگردان، و بازگشت به سوی آن را برایمان آسان ساز، إن شاء الله تعالی.(1)
گفتم: زیاراتی در کتاب المسّره از کتاب مزار بن أبی قره ذکر گردیده که اختصاص به روز غدیر دارد، و آن زیارتهای روز غدیر است که از جماعتی که به سوی او رحمه الله می رفتند روایت کردیم، و گفته است: محمد بن عبدالله به ما خبر داده است، و همانند دعای پیشین را ذکر کرده است .
سپس گفت: مولای ما امام صادق علیه السلام اومقبره امام علی علیه السلام را با ذکر
این الفاظ زیارت کرده است، که از تکرار آن به دلیل ترس از طولانی شدن کلام خودداری کردیم.
میگویم
جدّم ابو جعفر طوسی این زیارت را برای روز غدیر از جابر جعفی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که مولای ما علی بن حسین علیهما السلام با آن زیارت کرده است، و در الفاظ آن اختلاف است و در آن خداحافظی ذکر نشده است، کلام سیّد به پایان رسید.
و میگویم: من آن را فقط به این دلیل اینجا آوردهام که آن در لفظ حدیث چیزی دالّ بر اختصاص آن به روزی خاص وجود ندارد.
روایت11.
فرحة الغری: امام باقر علیه السلام فرموده است: پدرم به سوی مقبره امیر مؤمنان در مجاز که ناحیهای از کوفه میباشد رفت، بر سر آن ایستاد و سپس گریه کرد و فرمود: سلام بر تو باد، و حدیث ادامه مییابد تا میرسد به: و ایشان صاحب آن را با بشارت، درود و بزرگداشت ملاقات خواهد کرد، إن شاء الله تعالی.(2)
ص: 268
لِأَبِیهِ وَ جَدِّهِ علیهم السلام وَ لَا یُشْعَرُ بِذَلِکَ مِنْ فِعْلِهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ- فَخَرَجَ سَلَامُ اللَّهِ عَلَیْهِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْعِرَاقِ لِزِیَارَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَنَا مَعَهُ وَ لَیْسَ مَعَنَا ذُو رُوحٍ إِلَّا النَّاقَتَیْنِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی النَّجَفِ مِنْ بِلَادِ الْکُوفَةِ وَ صَارَ إِلَی مَکَانٍ مِنْهُ فَبَکَی حَتَّی اخْضَلَّتْ لِحْیَتُهُ بِدُمُوعِهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتَهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَاهَدْتَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ عَمِلْتَ بِکِتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی دَعَاکَ اللَّهُ إِلَی جِوَارِهِ فَقَبَضَکَ إِلَیْهِ بِاخْتِیَارِهِ لَکَ کَرِیمَ ثَوَابِهِ وَ أَلْزَمَ أَعْدَاءَکَ الْحُجَّةَ مَعَ مَا لَکَ مِنَ الْحُجَجِ الْبَالِغَةِ عَلَی عِبَادِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ نَفْسِی مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِکَ رَاضِیَةً بِقَضَائِکَ مُولَعَةً بِذِکْرِکَ وَ دُعَائِکَ مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ أَوْلِیَائِکَ مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمَائِکَ صَابِرَةً عِنْدَ نُزُولِ بَلَائِکَ شَاکِرَةً لِفَوَاضِلِ نَعْمَائِکَ ذَاکِرَةً لِسَابِغِ آلَائِکَ مُشْتَاقَةً إِلَی فَرْحَةِ لِقَائِکَ مُتَزَوِّدَةً التَّقْوَی لِیَوْمِ جَزَائِکَ مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ أَوْلِیَائِکَ مُفَارِقَةً لِأَخْلَاقِ أَعْدَائِکَ مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْیَا بِحَمْدِکَ وَ ثَنَائِکَ.
ثُمَّ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَی قَبْرِهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ الْقَاصِدِینَ إِلَیْکَ وَاضِحَةٌ وَ أَفْئِدَةَ الْوَافِدِینَ إِلَیْکَ فَازِعَةٌ وَ أَصْوَاتَ الدَّاعِینَ إِلَیْکَ صَاعِدَةٌ وَ أَبْوَابَ الْإِجَابَةِ لَهُمْ مُفَتَّحَةٌ وَ دَعْوَةَ مَنْ نَاجَاکَ مُسْتَجَابَةٌ وَ تَوْبَةَ مَنْ أَنَابَ إِلَیْکَ مَقْبُولَةٌ وَ عَبْرَةَ مَنْ بَکَی مِنْ خَوْفِکَ مَرْحُومَةٌ وَ الْإِغَاثَةَ لِمَنِ اسْتَغَاثَ بِکَ مَوْجُودَةٌ وَ الْإِعَانَةَ لِمَنِ اسْتَعَانَ بِکَ مَبْذُولَةٌ وَ عِدَاتِکَ لِعِبَادِکَ مُنْجَزَةٌ وَ زَلَلَ مَنِ اسْتَقَالَکَ مُقَالَةٌ وَ أَعْمَالَ الْعَامِلِینَ لَدَیْکَ مَحْفُوظَةٌ وَ أَرْزَاقَ الْخَلَائِقِ مِنْ لَدُنْکَ نَازِلَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ مُتَوَاتِرَةٌ وَ جَوَائِزَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ مُتْرَعَةٌ اللَّهُمَّ فَاسْتَجِبْ دُعَائِی وَ اقْبَلْ ثَنَائِی وَ اجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَوْلِیَائِی وَ أَحِبَّائِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ آبَائِی إِنَّکَ وَلِیُّ نَعْمَائِی وَ مُنْتَهَی مُنَایَ وَ غَایَةُ رَجَائِی فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَایَ.
قَالَ جَابِرٌ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام مَا قَالَ هَذَا الْکَلَامَ وَ لَا دَعَا بِهِ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِنَا عِنْدَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَوْ عِنْدَ قَبْرِ أَحَدٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام إِلَّا رُفِعَ دُعَاؤُهُ فِی دَرَجٍ مِنْ
ص: 267
توضیح
همانا ما این زیارت را به دلیل اختلاف در لفظ تکرار کردیم و اینکه این زیارت از جهت سند از صحیحترین زیارتها و از جهت مورد، عامترین آنها می باشد، این فرموده امام علیه السلام: «ألزم أعدائک الحجة» یعنی: خداوند با به شهادت رسیدن تو به دست آنان حجت را بر آنان تمام کرده است، همان طور که روایت قبلی به طور واضح به آن اشاره دارد، «مولعة» بنا به مفعول بودن یعنی: حریص، «المخبت» یعنی خاشع و متواضع، «الأعلام»: جمع «عَلَم» و آن چیزی است که در راه نصب می شود تا افراد رهگذر به راه هدایت شوند، «فازعة» یعنی ترسیده و بیمناک، «العوائد»: جمع «العائدة» به معنای کار نیک و بخشش و منفعت، یعنی منافع و هدایایی که روز به روز افزایش مییابد، یا عواطفی که موجب افزایش ثواب و نعمتها میشود، «منهل» یعنی: آبشخوری که فرد تشنه بر آن وارد میشود، «مُترعة»: بروزن اسم مفعول از باب إفعال و بر وزن اسم فاعل «مُتّرِعة» از باب افتعال است، گفته میشود: «أترعه» یعنی: آن را پُر کرد، و «اتَّرع» بر وزن «افتعل» یعنی: پُر شد، و «الدّرج» یعنی: چیزی که بر روی آن نوشته میشود، «فیتلقّی» یعنی: کاغذی که با نور بر آن نوشته شده را دریافت میکند، و شاید منظور ملاقات با امام زمان علیه السلام باشد که بعید به نظر میرسد، «ثواب مزاره» مصدر میمی است یعنی: ثواب زیارتش.
روایت12.
فرحة الغری: از یونس بن ظبیان روایت شده که گفت: زمانی که امام صادق علیه السلام وارد حیره شد نزد او رفتم و حدیثی را بیان کرد که آن را روایت کردیم، جز این که در آن روایت آمده: با ایشان همراهی کرد تا این که به جایی رسیدیم که میخواست، پس فرمود: ای یونس، چهار پایایت را ببند، و من آنها را با هم بستم.
سپس دستهایش را بلند کرد و دعایی پنهانی خواند که من آن را نفهمیدم، سپس نماز را شروع کرد و در آن دو سوره کوتاه تلاوت فرمود و هنگام تلاوت صدایش را بالا برد، و هر کاری که ایشان انجام داد من نیز انجام دادم. سپس دعایی خواند که آن را فهمیدم، پس امام آن را به من نیز آموخت و فرمود: ای یونس، آیا میدانی اینجا کجاست؟ گفتم: فدایت شوم، خیر به خدا سوگند نمیدانم، فقط میدانم که در صحرا هستم، فرمود: این قبر امیر المؤمنین علیه السلام است، او و رسول خدا صلّی الله علیه و آله تا روز قیامت با هم ملاقات میکنند.
(دُعا): خداوندا، چارهای جز پذیرش دستور و فرمان تو و گردن نهادن به قضا و قدرت وجود ندارد، و هیچ تحوّل و نیرویی جز به یاری تو صورت نمیپذیرد، خداوندا، همراه قضا و قدری که بر ما حتمی گردانده و مقدّر فرمودهای به ما صبر
ص: 269
نُورٍ وَ طُبِعَ عَلَیْهِ بِخَاتَمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مَحْفُوظاً کَذَلِکَ حَتَّی یُسَلَّمَ إِلَی قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَیَلْقَی صَاحِبَهُ بِالْبُشْرَی وَ التَّحِیَّةِ وَ الْکَرَامَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
قَالَ جَابِرٌ: حَدَّثْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ قَالَ لِی زِدْ فِیهِ إِذَا وَدَّعْتَ أَحَداً مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِمَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ آمَنَّا بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتُمْ بِهِ وَ دَعَوْتُمْ إِلَیْهِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی وَلِیَّکَ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَ مَزَارِهِ الَّذِی أَوْجَبْتَ لَهُ وَ یَسِّرْ لَنَا الْعَوْدَ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
قلت یوم الغدیر یختص بیومه زیادات فی کتاب المسرة من کتاب مزار ابن أبی قرة و هی زیارات یوم الغدیر رویناها عن جماعة إلیه رحمه الله قال أخبرنا محمد بن عبد الله و ذکر نحوه.
ثم قال و قد زاره مولانا الصادق علیه السلام بنحو هذه الألفاظ من الزیارة ترکنا ذکرها خوفا من الإطالة.
و روی جدی أبو جعفر الطوسی هذه الزیارة لیوم الغدیر عن جابر الجعفی عن الباقر علیه السلام أن مولانا علی بن الحسین علیهما السلام زار بها و فی ألفاظها خلاف و لم یذکر فیها وداعا انتهی کلام السید.
و أقول إنما أوردتها هاهنا لأنه لیس فی لفظ الخبر ما یدل علی الاختصاص بیوم.
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ السَّعِیدُ نَصِیرُ الْمِلَّةِ وَ الدِّینِ عَنْ وَالِدِهِ عَنِ السَّیِّدِ فَضْلِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَوْحٍ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ النَّقَّاشِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَضَی أَبِی إِلَی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِالْمَجَازِ- وَ هُوَ
مِنْ نَاحِیَةِ الْکُوفَةِ فَوَقَفَ عَلَیْهِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَیَتَلَقَّی صَاحِبَهُ بِالْبُشْرَی وَ التَّحِیَّةِ وَ الْکَرَامَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
ص: 268
عطا کن که بر آن چیره شود و آن را تحت سلطه خود درآورد، و آن را برای ما وسیلهای برای اوج گرفتن به سوی بهشت خود قرار ده که باعث رشد و افزایش نیکیها، برتریها، سروریها، شرافتها و بزرگیها، نعمتها و کرامتمان در دنیا و آخرت باشد، و از نیکیهای ما کم مکن، خداوندا، همراه عطایایی که به ما میبخشی و یا فضیلتی که ما را با آن برتری میبخشی و یا کرامتی که ما را با آن گرامی میداری،
قدرت شکرگزاری عطا فرما که بر آن چیره شود و تحت کنترل قرارش دهد، و آن را برای ما وسیلهای جهت اوج گرفتن در بهشت تو و باعث افزایش نیکیها، سروریها، نعمتها و کرامتمان در دنیا و آخرت قرار ده، و آن را وسیله شرارت، سرکشی، فتنه، خشم، عذاب و ذلّت در دنیا و آخرت قرار مده. خداوندا، از لغزش زبان، جایگاه ناپسند و سبکی میزان اعمال به تو پناه میبریم، خداوندا، به هنگام مرگ ما را با نیکیهایمان رو به رو گردان، و مشاهده اعمالمان را سبب حسرت و اندوه قرار مده، و به هنگام داوری ما را خوار و ذلیل مگردان، و زمانی که به دیدار تو میآییم ما را به سبب گناهانمان رسوا مکن، و قلبهای ما را به گونهای قرار ده که تو را یاد کنند و تو را از یاد نبرند، از تو بترسند گویی که تو را میبینند تا زمانی که به دیدار تو نائل میآیند. خداوندا، گناهانمان را به حسنات مبدّل گردان و برای نیکیهایمان درجاتی قرار ده و درجاتمان را به شکل اتاقهایی قرار ده و اتاقهایمان را در مقام والا قرار ده. خداوندا، گشایشی در فقر ما ایجاد کن از آن فراخی که بر خودت واجب کردی، خداوندا، بر محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست و تا زمانی که ما را زنده نگاه میداری با هدایت، زمانی که ما را از دنیا بردی با کرامت، در مدت زمانی که از عمرمان باقی مانده است با محفوظ نگاه داشتن، در رزق و روزی با قرار دادن برکت، در مسؤولیّتهایی که بر دوش ما نهادهای با یاری دادن، و در احکامی که بر گردن ما نهادهای با ثبات بر ما منّت بگذار. خداوندا، ما را به جهت ظلممان بازخواست و به جهت جهلمان مجازات مکن و به جهت گناهانمان به سوی عذاب سوق مده. خداوندا، بهتر از آنچه که بر زبان میآوریم را در قلب هایمان ثابت گردان، ما را نزد خودت بزرگ و نزد نفسمان ذلیل گردان، و به واسطه آنچه به ما آموختهای به ما سود برسان و علم سودمند بر ما بیفزای، خداوندا، پناه میبرم به تو از قلبی که خاشع نمیگردد، از چشمی که نمیگرید و از نمازی که مورد قبول واقع نمیشود، خداوندا، ای ولیّ دنیا و آخرت، ما را از بدی فتنهها محفوظ بدار، لفظ این دعا را از خط شیخ طوسی از التهذیب نقل کردم.
روایت13.
گفت: از یونس بن ظبیان نظیر این حدیث روایت شده است.(1)
توضیح
در نسخههایی که از تهذیب نزد ماست آمده است: (امیر مؤمنان علیه السلام و رسول خدا صلّی الله علیه و آله در روز قیامت به هم میرسند)، معنای این کلام این است که هر چند میان مقبرههای ایشان فاصله وجود دارد، ولی آن دو در قیامت از هم جدا نمیشوند، اما آنچه که در این نسخه ذکر شده آشکارتر است و معنایش این است که امام علی و پیامبر صلوات الله علیهما و آلهما هر چند به ظاهر از هم جدا هستند اما از هم جدا نمیباشند، بلکه ارواح آنها در برزخ
ص: 270
إنما کررنا تلک الزیارة لاختلاف ألفاظها و کونها من أصح الزیارات سندا و أعمها موردا قوله علیه السلام و ألزم أعداءک الحجة أی بقتلهم إیاک کما صرح به فی الروایة السابقة قوله مولعة علی بناء المفعول أی حریصة و المخبت الخاشع المتواضع و الأعلام جمع العلم و هو ما ینصب فی الطریق لیهتدی به السالکون قوله فازعة أی خائفة و العوائد جمع العائدة و هی المعروف و الصلة و المنفعة أی المنافع و العطایا التی تزید یوما فیوما أو العواطف التی توجب مزید المثوبات و النعم و المنهل المشرب الذی ترده الشاربة قوله مترعة علی بناء اسم المفعول من باب الإفعال أو علی بناء اسم الفاعل من باب الافتعال یقال أترعه أی ملأه و اترع کافتعل امتلأ و الدرج بالفتح الذی یکتب فیه قوله فیتلقی أی الدرج و یحتمل القائم علیه السلام علی بعد قوله علیه السلام ثواب مزاره مصدر میمی أی ثواب زیارته.
حة، [فرحة الغری] الْوَزِیرُ السَّعِیدُ نَصِیرُ الدِّینِ الطُّوسِیُّ عَنْ وَالِدِهِ عَنْ فَضْلِ اللَّهِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ ذِی الْفَقَارِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ نَهِیکٍ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حِینَ قَدِمَ الْحِیرَةَ وَ ذَکَرَ حَدِیثاً حَدَّثَنَاهُ إِلَّا أَنَّهُ سَارَ مَعَهُ حَتَّی أَتَیْنَا إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی أَرَادَ فَقَالَ یَا یُونُسُ اقْرِنْ دَابَّتَکَ فَقَرَنْتُ بَیْنَهُمَا ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ فَدَعَا دُعَاءً خَفِیّاً لَا أَفْهَمُهُ ثُمَّ اسْتَفْتَحَ الصَّلَاةَ فَقَرَأَ فِیهَا سُورَتَیْنِ خَفِیفَتَیْنِ یَجْهَرُ فِیهِمَا وَ فَعَلْتُ کَمَا فَعَلَ ثُمَّ دَعَا فَفَهِمْتُهُ وَ عَلَّمَنِیهِ وَ قَالَ یَا یُونُسُ أَ تَدْرِی أَیُّ مَکَانٍ هَذَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنِّی أَعْلَمُ أَنِّی فِی الصَّحْرَاءِ قَالَ هَذَا قَبْرُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَلْتَقِی هُوَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ الدُّعَاءُ اللَّهُمَّ لَا بُدَّ مِنْ أَمْرِکَ وَ لَا بُدَّ مِنْ قَدَرِکَ وَ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ اللَّهُمَّ فَمَا قَضَیْتَ عَلَیْنَا مِنْ قَضَاءٍ وَ قَدَّرْتَ عَلَیْنَا مِنْ قَدَرٍ
ص: 269
تا به روز قیامت با هم ملاقات دارند و سپس در قیامت با بدنهایشان به هم میرسند.(1)
فیروزآبادی میگوید: «دمغه» بر وزن «منعه» و «نصره» یعنی: آن را شکافت تا جایی که شکاف به مغز سر رسید و دمغ فلانا یعنی مغزش سرش را شکست، «السؤدد» بر وزن «قنفذ» یعنی: سیادت و سروری، «الأَشِر» با حرکت حروف «شدّة البطر»: شدت نشاط، و «بَطِر» به معنای نشاط است، همچنین به معنای کم ظرفیّت بودن در پذیرش نعمتها و طغیان به سبب آن نیز آمده است، و نتیجه این که: غالباً وفور نعمت سبب سرکشی و طغیان میشود، پس خداوندا، همراه با آن به ما قدرت شکرگزاری عطا فرما تا طغیان را دفع کرده و بر آن چیره شود، فرموده او: «و لا تخزنا عند قضائک» یعنی: هنگام صدور حکم در روز قیامت ما را خوار و ذلیل مگردان، یعنی در آنچه در دنیا و آخرت بر ما حتمی گردانده و مقدر میفرمایی، یعنی: هنگام مرگی که بر ما مقدر فرمودهای.
سپس بدان: شیخ مفید و سیّد بن طاوس این دعا را بعد از زیارت صفوان بیان کرده و گفتهاند: هنگام حضور در صحن حرم امیر المؤمنین علیه السلام و به جا آوردن نمازهای واجب یا نافله این دعا را بخوان.
روایت14.
فرحة الغری: یونس بن ظبیان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هرگاه خواستی مقبره امیرمؤمنان علیه السلام را زیارت کنی، وضو بگیر و غسل کن و آرام و آهسته راه برو و بگو: سپاس خدایی را که با شناخت امیرمؤمنان و شناخت پیامبرش صلّی الله علیه و آله مرا مورد لطف خود قرار داد، کسی که اطاعت از خود را به عنوان رحمتی از جانب خود بر من واجب کرد و با نعمت ایمان بر من منّت نهاد، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا در سرزمینهایش به گردش درآورد، بر جاندارانش جابجایم نمود، مسافت دور را برایم نزدیک گرداند و سختی را از من دور کرد تا این که به حرم برادر رسولش واردم کرد و در سلامتی آن را به من نمایاند، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا از زائران مقبره وصّی رسولش قرار داد، سپاس مخصوص خداوندی است که ما را به دین اسلام هدایت فرمود و اگر این گونه نمیبود که خداوند ما را هدایت کند هدایت نمییافتیم، گواهی میدهم که هیچ معبودی جز الله نیست، او تنهاست و هیچ شریکی ندارد، و گواهی میدهم که محمّد بنده و رسول اوست و با حق از جانب او آمده است، و گواهی میدهم که علی بنده خدا و برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله میباشد. خداوندا، بنده و زائر تو به وسیله زیارت مقبره برادر رسولت به تو نزدیک میشود، و بر گردن هر زیارت شوندهای حقی به نسبت زیارت کننده او وجود دارد، و تو بهترین کسی هستی که به سویت میآیند و زیارتت میکنند، پس ای
ص: 271
فَأَعْطِنَا مَعَهُ صَبْراً یَقْهَرُهُ وَ یَدْمَغُهُ وَ اجْعَلْهُ لَنَا صَاعِداً فِی رِضْوَانِکَ یُنْمِی فِی حَسَنَاتِنَا وَ تَفْضِیلِنَا وَ سُؤْدُدِنَا وَ شَرَفِنَا وَ مَجْدِنَا وَ نَعْمَائِنَا وَ کَرَامَتِنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَا تَنْقُصُ مِنْ حَسَنَاتِنَا اللَّهُمَّ وَ مَا أَعْطَیْتَنَا مِنْ عَطَاءٍ أَوْ فَضَّلْتَنَا بِهِ مِنْ فَضِیلَةٍ أَوْ أَکْرَمْتَنَا بِهِ مِنْ کَرَامَةٍ فَأَعْطِنَا مَعَهُ شُکْراً یَقْهَرُهُ وَ یَدْمَغُهُ وَ اجْعَلْهُ لَنَا صَاعِداً فِی رِضْوَانِکَ وَ حَسَنَاتِنَا وَ سُؤْدُدِنَا وَ شَرَفِنَا وَ نَعْمَائِکَ وَ کَرَامَتِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَا تَجْعَلْهُ لَنَا أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا فِتْنَةً وَ لَا مَقْتاً وَ لَا عَذَاباً وَ لَا خِزْیاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ عَثْرَةِ اللِّسَانِ وَ سُوءِ الْمَقَامِ وَ خِفَّةِ الْمِیزَانِ اللَّهُمَّ لَقِّنَا حَسَنَاتِنَا فِی الْمَمَاتِ وَ لَا تُرِنَا أَعْمَالَنَا عَلَیْنَا حَسَرَاتٍ وَ لَا تُخْزِنَا عِنْدَ قَضَائِکَ وَ لَا تَفْضَحْنَا بِسَیِّئَاتِنَا یَوْمَ نَلْقَاکَ وَ اجْعَلْ قُلُوبَنَا تَذْکُرُکَ وَ لَا تَنْسَاکَ وَ تَخْشَاکَ کَأَنَّهَا تَرَاکَ حَتَّی تَلْقَاکَ وَ بَدِّلْ سَیِّئَاتِنَا حَسَنَاتٍ وَ اجْعَلْ حَسَنَاتِنَا دَرَجَاتٍ وَ اجْعَلْ دَرَجَاتِنَا غُرُفَاتٍ وَ اجْعَلْ غُرُفَاتِنَا عَالِیَاتٍ اللَّهُمَّ أَوْسِعْ لِفَقْرِنَا مِنْ سَعَةِ مَا قَضَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مُنَّ عَلَیْنَا بِالْهُدَی مَا أَبْقَیْتَنَا وَ الْکَرَامَةِ إِذَا تَوَفَّیْتَنَا بِهِ وَ الْحِفْظِ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِنَا وَ الْبَرَکَةِ فِیمَا رَزَقْتَنَا وَ الْعَوْنِ عَلَی مَا حَمَّلْتَنَا وَ الثَّبَاتِ عَلَی مَا طَوَّقْتَنَا وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِظُلْمِنَا وَ لَا تُعَاقِبْنَا بِجَهْلِنَا وَ لَا تَسْتَدْرِجْنَا بِخَطِیئَتِنَا وَ اجْعَلْ أَحْسَنَ مَا نَقُولُ ثَابِتاً فِی قُلُوبِنَا وَ اجْعَلْنَا عُظَمَاءَ عِنْدَکَ أَذِلَّةً فِی أَنْفُسِنَا وَ انْفَعْنَا بِمَا عَلَّمْتَنَا وَ زِدْنَا عِلْماً نَافِعاً أَعُوذُ بِکَ مِنْ قَلْبٍ لَا یَخْشَعُ وَ مِنْ عَیْنٍ لَا تَدْمَعُ وَ صَلَاةٍ لَا تُقْبَلُ أَجِرْنَا مِنْ سُوءِ الْفِتَنِ یَا وَلِیَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
نقلته من خط الطوسی من التهذیب.
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ أَخْبَرَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلَّانٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ صَالِحٍ الْقَمَّاطِ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ: مِثْلَهُ (1).
فی النسخ التی عندنا من التهذیب یلتقی هو و رسول الله صلی الله علیه و آله یوم القیامة فالمعنی أنه و إن فرق بین قبریهما لکنهما فی القیامة لا یفترقان و ما فی هذه النسخة أظهر و المعنی أنهما و إن افترقا ظاهرا لکنهما لیسا بمفترقین بل یلتقیان فی البرزخ
ص: 270
خدا، ای بخشنده، ای مهربان، ای بخشایشگر، ای تنها، ای یگانه، ای بی همتا، ای بی نیاز، ای کسی که نه زادهای و نه زاده شدهای و کسی همتای او نیست، از تو میخواهم که بر محمّد و اهل بیت او درود بفرستی و هدیهات به من در قبال زیارتم در این مکان، آزاد کردنم از آتش جهنم باشد، و مرا از کسانی قرار ده که در انجام کارهای خیر شتاب می کنند و تو را با حالت خوف و رجا میخوانند و برای تو خشوع میکنند، خداوندا، همانا تو بر زبان پیامبرت محمّد صلّی الله علیه و آله به من بشارت دادهای و فرمودهای: «و بشّر الذین آمنوا أنّ لهم قدم صدق عند ربهم»{و مؤمنان را مژده بده که آنان در نزد پروردگارشان دارای مقام و منزلت عالی هستند} خداوندا، همانا من به تو و تمامی پیامبرانت ایمان دارم، پس بعد از شناخت نسبت به آنها در جایگاهی قرارم نده که مرا با آن در برابر تمامی بندگانت خوار و ذلیل گردانی، بلکه مرا همراه با آنان نگاه دار و بر حالت تأیید آنها بمیران، به راستی که آنها بندگان تو بودند و آنها را با کرامت خودت برگزیدی و مرا به پیروی از آنها فرمان دادی.
سپس به قبر نزدیک میشوی و میگویی: سلام خدا و سلام بر محمّد، امینِ خدا بر رسالتها و امور با عظمتش، معدن وحی و قرآن، ختم دهنده امور گذشته و گشاینده امور آینده، ناظر و سرپرست بر تمامی حالات، شاهد بر تمامی مخلوقات و چراغ فروزان، سلام و رحمت و برکات خداوند بر او باد، خداوندا، بر محمّد و اهل بیت مظلوم او درود فرست، برترین و کاملترین و والاترین و سودمندترین و شریف ترینِ درودهایی که بر پیامبران و برگزیدگانت فرستادهای، خداوندا، بر امیرمؤمنان، بنده تو، بهترین مخلوقاتت بعد از پیامبر و برادر پیامبرت و وصیّ او درود فرست، کسی که او را با علم خود فرستادی، و به عنوان هدایت کننده برای هر یک از مخلوقاتت که خواستی و دلیل مبعوث شدگان با رسالات خویش قرارش دادی، او عمل کننده به دین بر اساس عدالت تو است و فصل الخطاب احکام تو در میان مخلوقاتت، و سلام و درود و رحمت خداوند بر او باد. خداندا، بر امامان از نسل او درود فرست، کسانی که به امر تو بعد از او فرامینت را به پا میدارند، پاکانی که راضی گشتهای یاریگران دین، نشانههایی برای بندگان، شاهدانی بر مخلوقات و حافظان اسرار تو باشند - و تا جایی که توان داری بر تمامی آنها درود میفرستی -
سلام بر امامان محفوظ در پناه الهی، سلام بر مخلوقات پاک و خالص الهی، سلام بر ایماندارانی که دستور تو را به پا داشتند و دوستان خدا را یاری کردند و از ترس آنان ترسیدند، سلام بر فرشتگان مقرّب درگاه الهی.
سپس میگویی: سلام بر تو ای امیرمؤمنان، سلام بر تو ای حبیب حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده الهی، سلام بر تو ای ولیّ خدا، سلام بر تو ای حجّت الهی، سلام بر تو ای پایه و اساس دین، و ای وارث علم اوّلین و آخرین و ای صاحب نشان و
ص: 272
إلی یوم القیامة بأرواحهما ثم فی القیامة یلتقیان بأجسادهما(1).
و قال الفیروزآبادی دمغه کمنعه و نصره شجه حتی بلغت الشجة الدماغ و فلانا ضرب دماغه و السؤدد بالهمز کقنفذ السیادة و الأشر محرکة شدة البطر و البطر النشاط و قلة احتمال النعمة و الطغیان بها و الحاصل أن وفور النعمة غالبا یستلزم الطغیان فأعطنا معها شکرا یدفع ذلک و یقهره قوله علیه السلام و لا تخزنا عند قضائک أی حکمک علینا فی القیامة أی فیما تقضی و تقدر لنا فی الدنیا و الآخرة أی عند الموت الذی قضیته علینا.
ثم اعلم أنه ذکر الشیخ المفید و السید بن طاوس هذا الدعاء بعد زیارة صفوان و قالا کلما صلیت صلاة فرضا کانت أو نفلا مدة مقامک بمشهد أمیر المؤمنین علیه السلام فادع بهذا الدعاء.
حة، [فرحة الغری] وَالِدِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عَرَبِیِّ بْنِ مُسَافِرٍ عَنْ إِلْیَاسَ بْنِ هِشَامٍ عَنِ ابْنِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ الْأَوْدِیِّ الْبَزَّارِ عَنْ ذُبْیَانَ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَةَ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَتَوَضَّأْ وَ اغْتَسِلْ وَ امْشِ عَلَی هُنَیْئَتِکَ وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِمَعْرِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ فَرَضَ طَاعَتَهُ رَحْمَةً مِنْهُ لِی وَ تَطَوُّلًا مِنْهُ عَلَیَّ بِالْإِیمَانِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَیَّرَنِی فِی بِلَادِهِ وَ حَمَلَنِی عَلَی دَوَابِّهِ وَ طَوَی لِیَ الْبَعِیدَ وَ دَفَعَ عَنِّیَ الْمَکْرُوهَ حَتَّی أَدْخَلَنِی حَرَمَ أَخِی رَسُولِهِ فَأَرَانِیهِ فِی عَافِیَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِنْ زُوَّارِ قَبْرِ وَصِیِّ رَسُولِهِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ علیهم السلام اللَّهُمَّ عَبْدُکَ وَ زَائِرُکَ یَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِزِیَارَةِ قَبْرِ أَخِی رَسُولِکَ- وَ عَلَی کُلِّ مَأْتِیٍّ حَقٌّ لِمَنْ أَتَاهُ وَ زَارَهُ وَ أَنْتَ خَیْرُ مَأْتِیٍّ وَ أَکْرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُکَ یَا
ص: 271
راه راست، گواهی میدهم که همانا تو نماز را به پا داشتی، زکات را پرداخت نمودی، فریضه امر به معروف و نهی از منکر را به جا آوردی، از پیامبر صلّی الله علیه و آله پیروی کردی، قرآن را تلاوت کردی آن گونه که حق تلاوت آن است، به پیمان الهی وفا نمودی، در راه خدا جهاد کردی آنگونه که حق جهاد الهی است، برای رضای خدا و رسولش صلّی الله علیه و آله به پند و اندرز پرداختی، خود را صابرانه فدای دفاع از دین الهی نمودی، به دفاع و حمایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرداختی حال آنکه خواهان پاداش خداوند و وعدههایی بودی که در مورد بهشت ذکر کرده است، و به خاطر راهی که بدان ایمان داشتی شهید و گواه و مشهود گشتی، پس خداوند جزای تو را به بهترین نوع از جانب رسولش صلّی الله علیه و آله و اسلام و اهل آن بدهد، خداوند لعنت کند کسی که تو را به قتل رساند و کسی که به دنبال کشتن تو بود، خداوند لعنت کند کسی را که با تو مخالفت کرد، خداوند لعنت کند کسی را که به تو تهمت زد و به تو ظلم کرد، و خداوند لعنت کند کسی را که حقت را پایمال کرد، و کسی را که آن حق به او رسید و به آن راضی شد، من در محضر خدا از آنها بیزارم، و خداوند لعنت کند امتی را که با تو مخالفت کرد، و امتی را که با ولایت تو سر ناسازگاری داشت، و امتی را که بر علیه تو با هم متحد شدند، و امتی را که تو را به قتل رساندند و خوار و ذلیلت کردند و از تو رویگردان شدند، سپاس خدایی را که آتش را جایگاه آنان قرار داد و آن بدترین محل ورود وارد شوندگان است، خداوندا، قاتلان پیامبرانت و اوصیای آنها را با تمامی لعنتهایت لعنت کن، و آنان را به گرمای آتشت برسان، خداوندا، بتها، طاغوتها، فرعونها، لات و عزّی، جبت، طاغوت، تمامی شریکانی که به جای خدا خوانده میشوند و تمامی نوآوران در دین و افترا زدگان را لعنت کن، خداوندا، آنها و پیروانشان و دنباله روهای آنها و دوستدارانشان و اولیان آنها و یاریگرانشان را فراوان لعنت کن، خداوندا، قاتل امیرالمؤمنین را لعنت کن - سه بار - خداوندا، قاتل حسین را لعنت کن - سه بار - خداوندا، آنان را عذابی بچشان که هیچ یک از جهانیان را چنین عذابی نچاشنده باشی، و عذابت را بر آنان مضاعف گردان، چرا که سرپرستان امور تو را آزار دادند، و عذاب دردناکی را برای آنها فراهم کن، عذابی که هیچ یک از مخلوقاتت را با آن عذاب نمیدهی، خداوندا، عذابی چند برابر در پایینترین طبقه از جهنم را بر قاتلان یاران رسولت، قاتلان یاران امیر مؤمنان، قاتلان یاران حسن و یاران حسین و قاتلان کسانی که در راه ولایت آل محمد صلّی الله علیه و آله کشته شدند، وارد کن و از عذاب آنها کم مکن، حال آنکه آنان در آن آتش
ناامید و سرگشته و غمگین میمانند و مورد لعنت قرار میگیرند و سرشان را پایین میگیرند و پشیمانی، خواری و ذلت طولانی مدت را مشاهده میکنند، و این به سبب آن است که عترت پیامبران و رسولانت و پیروان آنها از بندگان صالحت را به قتل رساندند، خداوندا، آنها را در پیدا و پنهان، در آسمان و زمینت لعنت کن، خداوندا، برای من در مورد اولیای خودت آوازه نیکو قرار بده، و دیدار آنها و مزارشان را برای من دوست داشتنی بگردان تا زمانی که مرا به آنان ملحق کرده و در دنیا و آخرت پیرو آنها قرار میدهی،ای مهربانتری مهربانان.
و در کنار سرش بنشین و بگو: سلام خداوند و فرشتگان مقرّب بر تو باد، فرشتگانی که
ص: 273
اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا جَوَادُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا فَرْدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إِیَّایَ مِنْ زِیَارَتِی فِی مَوْقِفِی هَذَا فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ اجْعَلْنِی لَکَ مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ بَشَّرْتَنِی عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ اللَّهُمَّ فَإِنِّی بِکَ مُؤْمِنٌ وَ بِجَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ فَلَا تُوقِفْنِی بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ مَوْقِفاً تَفْضَحُنِی بِهِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ بَلْ أَوْقِفْنِی مَعَهُمْ وَ تَوَفَّنِی عَلَی التَّصْدِیقِ بِهِمْ فَإِنَّهُمْ عَبِیدُکَ وَ أَنْتَ خَصَصْتَهُمْ بِکَرَامَتِکَ وَ أَمَرْتَنِی بِاتِّبَاعِهِمْ.
ثُمَّ تَدْنُو مِنَ الْقَبْرِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ وَ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی رِسَالاتِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ مَعْدِنِ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ الشَّاهِدِ عَلَی الْخَلْقِ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْمَظْلُومِینَ أَفْضَلَ وَ أَکْمَلَ وَ أَرْفَعَ وَ أَنْفَعَ وَ أَشْرَفَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ وَ خَیْرِ خَلْقِکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ وَ أَخِی رَسُولِکَ وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ الَّذِی بَعَثْتَهُ بِعِلْمِکَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِیاً لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ الدَّلِیلَ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِکَ وَ دَیَّانَ الدِّینِ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلَ قَضَائِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُطَهَّرِینَ الَّذِینَ ارْتَضَیْتَهُمْ أَنْصَاراً لِدِینِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِکَ وَ حَفَظَةً لِسِرِّکَ وَ تُصَلِّی عَلَیْهِمْ جَمِیعاً مَا اسْتَطَعْتَ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُسْتَوْدَعِینَ السَّلَامُ عَلَی خَالِصَةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَقَامُوا أَمْرَکَ وَ آزَرُوا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ وَ خَافُوا لِخَوْفِهِمْ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُقَرَّبِینَ- ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ وَ وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَاحِبَ الْمِیسَمِ وَ
ص: 272
با قلبهایشان تسلیم تو هستند، از فضیلت تو سخن میگویند و شهادت میدهند که همانا تو صادق، امانتدار و بسیار راستگو بودی، ای مولای من، درود خداوند بر تو و بر روح و بدنت، گواهی میدهم که تو پاک، طاهر و مطهّر بودی، ای ولیّ خدا و رسول خدا، شهادت میدهم که وظیفه ابلاغ و ادای واجبات الهی را به جای آوردی، شهادت میدهم که همانا تو حبیب خدا، باب الهی و وجه الهی که از آن وارد میشوند، راه خدا، بنده خدا، و برادر رسولش هستی، نزد تو آمدهام حال آنکه از احوال نیکو و جایگاه عظیم تو نزد خدا و رسولش آگاهم، با زیارت تو به خدا تقرّب میجویم و خواهان رهایی نفس خود از آتش جهنم میباشم، به تو پناه میبرم از آتشی که به سبب ظلمهایی که بر خود روا داشتهام سزاوار آنم، از همه بریدهام و بر اساس برکت حق به سوی تو و فرزند شایسته بعد از تو آمدهام، قلبم تسلیم شما است، اموراتم با پیروی از شما میگذرد، و یاریام برای شما آماده و مهیاست، من بنده خدا، دوستدار و در اطاعت تو هستم، به سوی تو آمدهام، و به واسطه آن خواهان جایگاهی عالی نزد خدا میباشم، تو از کسانی هستی که خداوند مرا به داشتن ارتباط با او امر و به نیکورزی در مورد او تشویق فرموده است، و مرا به فضیلت او راهنمایی، به سوی محبت او هدایت و به رفتن به سوی او متمایل کرده است، و به الهام نموده که برآورده شدن حاجاتم را از او بخواهم، شما اهل بیت هستید، خوشبخت است کسی که شما را دوست بدارد و هر کسی نزد شما بیاید ناامید نمیشود، و هر کسی با شما دشمنی کند سعادتمند نمیشود، کسی را نمییابم که نزد او استغاثه کنم که بهتر از شما باشد، شما اهل بیت رحمت، ستونهای دین، ارکان زمین و شجره طیبّه هستید، خداوندا، به خاطر پیامبرت و خاندان او مرا از آمدن به سوی خودت ناامید مگردان، و طلب شفاعتم از آنان را رد مکن، خداوندا، تو با فراهم نمودن زیارت مولایم، پذیرش ولایت او و شناختش بر من منّت نهادی، پس مرا از جمله کسانی قرار ده که یاریاش میدهی و دین تو به وسیله او یاری داده میشود، و با یاری دادن دین تو در دنیا و آخرت بر من منت بگذار، خدوندا، من زندگی میکنم بر اساس آنچه علی بن أبی طالب بر اساس آن زندگی کرد و میمیرم به خاطر آنچه علی بن أبی طالب علیه السلام به خاطر آن درگذشت.
هرگاه خواستی وداع کنی بگو: سلام و درود و برکات خداوند بر تو باد، تو را به خدا میسپارم و تحت حمایت الهی باشی.(1)
میگویم
وداع را تا پایان مانند روایت ابن قولویه (حدیث نخست) ذکر کرده است.
توضیح
صدوق در الفقیه(2)
این زیارت را بدون ذکر سند روایت کرده و بعد از تمام وداع با این گفتهاش «و حسن المؤازرة و التسلیم: حمایت کامل و تسلیم» آورده است:
و تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام را به این ترتیب ذکر کن: پاک و منزه است صاحب جلال والا و عظیم، پاک و منزه است صاحب عزت رفیع و والا، پاک و منزه است
ص: 274
الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ صَابِراً مُجَاهِداً عَنْ دِینِ اللَّهِ مُوَقِّیاً لِرَسُولِ اللَّهِ طَالِباً مَا عِنْدَ اللَّهِ رَاغِباً فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ مِنْ رِضْوَانِهِ وَ مَضَیْتَ لِلَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ شَاهِداً وَ شَهِیداً وَ مَشْهُوداً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَابَعَ عَلَی قَتْلِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَالَفَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنِ افْتَرَی عَلَیْکَ وَ ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ غَصَبَکَ وَ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً خَالَفَتْکَ وَ أُمَّةً جَحَدَتْ وَلَایَتَکَ وَ أُمَّةً تَظَاهَرَتْ عَلَیْکَ وَ أُمَّةً قَتَلَتْکَ وَ أُمَّةً خَذَلَتْکَ وَ حَادَتْ عَنْکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ النَّارَ مَثْوَاهُمْ وَ بِئْسَ وِرْدُ الْوَارِدِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ بِجَمِیعِ لَعَنَاتِکَ وَ أَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِکَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْجَوَابِیتَ وَ الطَّوَاغِیتَ وَ الْفَرَاعِنَةَ وَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ الْجِبْتَ وَ الطَّاغُوتَ وَ کُلَّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ کُلَّ مُحْدِثٍ مُفْتَرٍ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ لَعْناً کَثِیراً اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ ثَلَاثاً اللَّهُمَّ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً لَا تُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ وَ ضَاعِفْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ بِمَا شَاقُّوا وُلَاةَ أَمْرِکَ وَ أَعِدَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً لَمْ تُحِلَّهُ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ وَ أَدْخِلْ عَلَی قَتَلَةِ أَنْصَارِ رَسُولِکَ- وَ قَتَلَةِ أَنْصَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی قَتَلَةِ أَنْصَارِ الْحَسَنِ وَ أَنْصَارِ الْحُسَیْنِ وَ قَتَلَةِ مَنْ قُتِلَ فِی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ أَجْمَعِینَ عَذَاباً مُضَاعَفاً فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ لَا تُخَفِّفْ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ مَلْعُونُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ وَ قَدْ عَایَنُوا النَّدَامَةَ وَ الْخِزْیَ الطَّوِیلَ بِقَتْلِهِمْ عِتْرَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَتْبَاعَهُمْ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ فِی مُسْتَسِرِّ السِّرِّ وَ ظَاهِرِ الْعَلَانِیَةِ فِی سَمَائِکَ وَ أَرْضِکَ اللَّهُمَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی أَوْلِیَائِکَ وَ حَبِّبْ إِلَیَّ مَشْهَدَهُمْ وَ مَشَاهِدَهُمْ حَتَّی تُلْحِقَنِی بِهِمْ وَ تَجْعَلَنِی لَهُمْ تَبَعاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
وَ اجْلِسْ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ قُلْ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْمُسَلِّمِینَ لَکَ
ص: 273
صاحب ملک عظیم و قدیم، پاک و منزه است صاحب جمال و زیبایی و شادابی، پاک و منزه است کسی که لباس نور و متانت بر خود پوشانده است، پاک و منزه است کسی که رد پای مورچه بر سنگ صاف و موقعیت پرنده در هوا را میبیند.
شیخ رحمه الله این زیارت را در التهذیب(1) با این اسناد روایت کرده است تا میرسد به این قول: (بر آنچه علی بن أبی طالب علیه السلام به خاطر آن مُرد)، سپس دو زیارت اخیر را بیان میکند، آنگاه به بیان وداع به صورت مرسل و بدون سند(2)
میپردازد، و ابن قولویه در کامل الزیاره(3)
بعد از آوردن زیارت مختصری که آن را از جامع ابن ولید آورده و ما قبلاً آن را بیان کرده بودیم میگوید: و همچنین نزد مقبره امیرالمؤمنین میگویی: سپاس مخصوص پروردگاری است که مرا به معرفت او کرامت بخشید، تا آخر زیارت، ظاهراً او این دعا را از جامع ابن ولید استخراج کرده است، سپس وداع را همان طور که گفتیم از کتاب ابنولید آورده است، اما دو روایت صدوق و ابن قولویه یک مقدار بیشتر است که این مقدار اضافه در روایت شیخ نیست و ما آن را در این روایت اضافه کردیم، به این ترتیب: خداوندا، بنده و زائر تو - تا میرسد به این قول - مرا به پیروی از آنها فرمان دادی، سپس بدان: ما در نسخههای فرحة الغری بعد از تمام شدن زیارت این لفظ را یافتیم:
میگویم
من این زیارت را از کتاب محمّد بن احمد بن داود نوشتم، از نسخهای که با نسخهای که خط مؤلف بر آن قرار داشت مقایسه گردیده است، و کتابهای سیّد از التهذیب از خط شیخ طوسی است و میان آن دو اختلاف است که ما آن را در حاشیه بیان کردیم، پایان سخن.
میگویم
شاید کلام اخیر، کلام بعضی از راویان کتاب باشد، و احتمال دارد که کلام مؤلف باشد و منظورش از سیّد، پدرش باشد اما این بعید است. بعضی از الفاظ زیارت را توضیح میدهیم: این فرموده امام علیه السلام: «علی هینتک» یعنی نرم و آهسته، که جزری آن را بیان کرده است.(4)
فرموده او: «و السلام علی محمد» تأکید برای عبارت اوّل است و منظور، سلام از جانب ماست، و در بعضی از نسخهها «التسلیم» نیز ذکر شده که دوّمی صحیحتر است. و در بعضی از نسخههای الفقیه «السلام من الله» ذکر شده است، «السلام» بدون (واو)، پس دوّمی مجرور و صفت است برای لفظ جلاله الله، و شاید این نظر از همه درستتر باشد. فرموده او: «و عزائم أمره» یعنی: امور لازم از واجبات و محرّمات یا تمامی احکام، زیرا تبلیغ اینها بر امام علیه السلام واجب است. فرموده او: «الخاتم لما سبق» یعنی: خاتم پیامبران گذشته، و یا ملتها، معارف و اسرار گذشته،
ص: 275
بِقُلُوبِهِمْ وَ النَّاطِقِینَ بِفَضْلِکَ وَ الشَّاهِدِینَ عَلَی أَنَّکَ صَادِقٌ أَمِینٌ صِدِّیقٌ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ طُهْرٌ طَاهِرٌ مُطَهَّرٌ مِنْ طُهْرٍ طَاهِرٍ مُطَهَّرٍ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ وَلِیَّ رَسُولِهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ بَابُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتَی وَ أَنَّکَ سَبِیلُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ أَتَیْتُکَ وَافِداً لِعَظِیمِ حَالِکَ وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ طَالِباً خَلَاصَ نَفْسِی مِنَ النَّارِ مُتَعَوِّذاً بِکَ مِنْ نَارٍ اسْتَحْقَقْتُهَا بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَتَیْتُکَ انْقِطَاعاً إِلَیْکَ وَ إِلَی وَلَدِکَ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِکَ عَلَی بَرَکَةِ الْحَقِّ فَقَلْبِی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَ أَمْرِی لَکُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ وَ فِی طَاعَتِکَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ أَلْتَمِسُ بِذَلِکَ کَمَالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَنْتَ مِمَّنْ أَمَرَنِی اللَّهُ بِصِلَتِهِ وَ حَثَّنِی عَلَی بِرِّهِ وَ دَلَّنِی عَلَی فَضْلِهِ وَ هَدَانِی لِحُبِّهِ وَ رَغَّبَنِی فِی الْوِفَادَةِ إِلَیْهِ وَ أَلْهَمَنِی طَلَبَ الْحَوَائِجِ عِنْدَهُ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ سَعِدَ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ لَا یَخِیبُ مَنْ أَتَاکُمْ وَ لَا یَسْعَدُ مَنْ عَادَاکُمْ لَا أَجِدُ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَیْهِ خَیْراً لِی مِنْکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ دَعَائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکَانُ الْأَرْضِ وَ الشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ اللَّهُمَّ لَا تُخَیِّبْ تَوَجُّهِی إِلَیْکَ بِرَسُولِکَ وَ آلِ رَسُولِکَ- وَ لَا تَرُدَّ اسْتِشْفَاعِی بِهِمْ اللَّهُمَّ إِنَّکَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِزِیَارَةِ مَوْلَایَ وَ وَلَایَتِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ فَاجْعَلْنِی مِمَّنْ تَنْصُرُهُ وَ مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِنَصْرِی لِدِینِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْیَا عَلَی مَا حَیِیَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ- وَ أَمُوتُ عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
وَ إِذَا أَرَدْتَ الْوَدَاعَ فَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ (1).
و ساق الوداع إلی آخر ما مر بروایة ابن قولویه.
روی الصدوق فی الفقیه (2) هذه الزیارة بغیر إسناد و قال بعد تمام الوداع بقوله و حسن المؤازرة و التسلیم وَ سَبِّحْ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هُوَ: سُبْحَانَ ذِی الْجَلَالِ الْبَاذِخِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ الْمُنِیفِ سُبْحَانَ
ص: 274
«و الفاتح لما استقبل» یعنی: گشاینده برای حجتهای بعد از او علیهم السلام، یا برای معارف و علوم و حکمتهای آینده، «المهیمن علی ذلک کلّه» یعنی: شاهد بر پیامبران و امامان که درود خداوند بر آنان باد، یا امانتدار بر این معارف و حکمتها، «الّذی بعثته» شاید صفت وصی یا رسول باشد، و بر اساس دومی قول ایشان علیه السلام: «و الدّلیل» مجرور است تا معطوف بر قول: «وصیّ رسولک» باشد، و احتمال نخست درستتر است، و در الکامل چنین آمده است: «و وصیّ رسولک الذی انتجبته من خلقک و الدلیل: و وصیّ رسولت که او را از میان مخلوقاتت برگزیدی و دلیل»، و براساس هر دو تقدیر باء در فرموده او: «بعملک» ممکن است بای ملابسه یا سببیه باشد، یعنی به سبب علم تو، که برای آن سزاوارتر است. فرموده او: «والدلیل» یعنی: او با علمش و معجزاتی که از او ظاهر گشته دلیلی است بر حقانیت پیامبر صلّی الله علیه و آله، یا این که مردم را به سوی دین و حکمتش دلالت میکند. فرموده او: «و دیّان الدین بعدلک» یعنی: قاضی دین و حاکم آن که با عدالت تو (خداوند) قضاوت میکند، «و فصل قضائک» یعنی: حکم تو که آن را به عنوان فاصله میان حق و باطل قرار دادی، تا این فرموده او: «فصل»، مجرور و معطوف بر فرموده او: «علی عدلک» باشد، در این صورت فرموده او: «بین خلقک» متعلق به «الدیّان» یا «القضاء» باشد، و احتمال دارد که «فصل» منصوب و معطوف به «هادیاً» باشد، پس ممکن است که «الدِّین» به معنای پادش و جزا باشد، پس بر این اساس معنای فرموده این گونه میباشد که امام علی علیه السلام حاکم روز جزاست، آنگونه که در روایات نیز به این معنا اشاره شده است، پس بر اساس معنای نخست امام علی علیه السلام حاکم قیامت است، و بر اساس معنای دوم قاضی دنیا .
جزری در وصف کلام پیامبر صلّی الله علیه و آله(1)
میگوید: کلام ایشان فصل الخطاب است، نه ناقص و نه بی معنا، یعنی مشخص و آشکار است و حق و باطل را از هم جدا میکند، از آن جمله است فرموده خداوند متعال: «و إنّه لقول فصل»{و همانا که آن قول جداکننده است} یعنی: فاصل و قاطع است. فرموده او: «المستودعین» براساس اینکه اسم مفعول باشد یعنی: کسانی که خداوند حکمت و اسرارش را به آنها سپرده است. فرموده او: «علی خالصة الله» یعنی: کسانی که از محبت غیرخدا پیراسته شدهاند، یا برای خدا خالص گشته و به قرب و حجّت الهی رسیدهاند، یا این که خداوند آنان را خالص گردانیده و آنان را مخصوص خویش قرار داده است. فرموده او: «و آزروا اولیاء الله» یعنی: آنان را یاری میدهند. فرموده او: «و صاحب المیسم» اشارهای است به آنچه که در احادیث روایت شده مبنی بر اینکه آن امام علی علیه السلام همان جانداری است که در آخر زمان خارج میشود و صاحب عصا و نشان و علامتی است که با آن چهره کافران و مؤمنان را نشانه گذاری میکند، همان طور که در کتاب غیبت و کتاب احوال ایشان علیه السلام بیان شد، و در یکی از
ص: 276
ذِی الْمُلْکِ الْفَاخِرِ الْقَدِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْبَهْجَةِ وَ الْجَمَالِ سُبْحَانَ مَنْ تَرَدَّی بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ سُبْحَانَ مَنْ یَرَی أَثَرَ النَّمْلِ فِی الصَّفَا وَ وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ.
و رواها الشیخ رحمه الله فی التهذیب (1)
بهذا الإسناد إلی قوله علی ما مات علیه علی بن أبی طالب علیه السلام ثم ذکر زیارتین أخراوین ثم ذکر الوداع مرسلا بلا سند(2) و قال ابن قولویه فی کامل الزیارة(3) بعد إیراد الزیارة المختصرة التی أخرجها من جامع ابن الولید و أوردناه سابقا و تقول عند قبر أمیر المؤمنین علیه السلام هذا أیضا الحمد لله الذی أکرمنی بمعرفته إلی آخر الزیارة و الظاهر أنه أخرجها أیضا من جامع ابن الولید ثم روی الوداع من کتاب ابن الولید کما مر و لکن کان فی روایة الصدوق و ابن قولویه زیادة لم تکن فی روایة الشیخ أضفناها فی تلک الروایة و هی قوله اللهم عبدک و زائرک إلی قوله و أمرتنی باتباعهم ثم اعلم أنا وجدنا فی نسخ فرحة الغری بعد إتمام الزیارة ما هذا لفظه.
إنی کتبت هذه الزیارة من کتاب محمد بن أحمد بن داود من النسخة التی قوبلت بالنسخة التی قوبلت بالنسخة التی علیها خط المصنف و کتب السید من التهذیب من خط الطوسی و بینهما اختلاف ما ذکرناه فی الحاشیة انتهی.
لعل هذا کلام بعض رواة الکتاب و یحتمل أن یکون کلام المؤلف و یکون مراده بالسید والده لکنه بعید و لنوضح بعض ألفاظ الزیارة قوله علیه السلام علی هنیئتک أی علی رسلک ذکره الجزری (4)
قوله علیه السلام و السلام علی محمد تأکید للأول و المراد السلام منا و فی بعض النسخ و التسلیم و الثانی أظهر و فی بعض نسخ الفقیه السلام من الله السلام بدون الواو فالثانی مجرور صفة للجلالة و لعله أصوب من الجمیع قوله علیه السلام و عزائم أمره أی الأمور اللازمة من الواجبات و المحرمات أو جمیع الأحکام فإن تبلیغها کان علیه صلی الله علیه و آله اجبا قوله الخاتم لما سبق أی لمن سبق من الأنبیاء أو لما سبق من مللهم أو المعارف و الأسرار
ص: 275
نسخهها نظیر عبارت التهذیب ذکر شده است به این ترتیب: «صاحب المقام و الصراط المستقیم: صاحب جایگاه و راه راست» یعنی: او کسی است که صاحب حساب مخلوقات به هنگام به پا خواستن آنها در روز قیامت میباشد و بر روی پل صراط میایستد و دوستان خود را از آتش نجات میدهد، یا این که او صاحب مقام عظیم در درجه قرب و کمال و صاحب صراطی است که هر کس از آن عبور کند به قرب خداوند صاحب جلال نائل میآید، و احتمال دارد که صراط منصوب باشد.
فرموده او: «مُوَقّیًا لرسول الله» از باب تفعیل است و «التوقیه» به معنای حفظ و حمایت است، و در بعضی از نسخهها «موقنًا» با «نون» ذکر شده است، و در برخی دیگر «موفیًا» با «فاء» و «الیاء» آمده است، گفته میشود: «وفی بالعهد و أوفی به: به عهد خود وفا نمود»، فرموده او: «و مضیتَ للّذی کنت علیه - در اکثر کتابها - شهیداً و شاهدً و مشهوداً»، به هر حال احتمال چند صورت وجود دارد: نخست: «لام» به معنای «فی» باشد، مانند این فرموده خداوند متعال: «و نضع الموازین القسط لیوم القیامه» {و ما ترازوهای عدالت را در روز قیامت برپا خواهیم کرد} و گفته میشود: «مضی بسبیله» یعنی: مُرد، و معنای فرموده چنین است: رهسپار راه حقیقت گشتی که سرنوشتِ تو را به شهادت ختم میکرد، حال آنکه به حقیقت مسیری که در آن گام نهاده بودی آگاه بودی، و شاهد بودی بر اعمال امّت و یا آنچه از آنها صادر میشود و بر آنچه که از تمامی پیامبران گذشته و امتهای سپری شده آنان سر میزند؛ و تو مشهود هستی، خدا و رسول او، فرشتگان و مؤمنان شهادت میدهند به این که همانا تو بر راه حق بودی و آنچه را که بر عهدهات بود ادا کردی. دوّم: «لام» به معنای «إلی» باشد، مانند این فرموده خداوند: «بأنّ ربّک أوحی لها» {به این که پروردگارت به سوی او وحی کرد} یعنی: به عنوان شهید و شاهد و مشهود، با معانی ذکر شده، رهسپار عالم مقدسی گشتی که قبل از نزول در جسد در آن بودی. سوم: «لام» صله برای «الشهادة» باشد یعنی: به عنوان شاهد بر تعالیم دینی که به ارمغان آورده بودی رهسپار شدی، حال آنکه گواه و عالم به آن بودی و دیگران نیز شهادت دادند که به آن تعالیم عمل نمودی. چهارم: «لام» به منظور ذکر علت «الشهادة» باشد بر اساس مقدم شدن شهید، یعنی: آنان تو را به خاطر قرار داشتن در مسیر حق به قتل رساندند و شهید گشتی. پنجم: «لام» برای ظرفیت باشد و «علی» برای بیان علّت، یعنی: در راهی گام نهادی که به خاطر آن شهید شدی و شاهد بر امّت گشتی و آنان شاهد بر تو. ششم: «لام» نیز برای بیان ظرفیت باشد و معنا چنین باشد: در راهی گام نهادی که برای آن مهیّا و جان خود را برای فدا شدن حاضر کرده بودی، و آن راهِ مرگ بود، همان طور که گفته میشود: «فلان علی جناح السفر»: فلانی بر بال سفر است، پس عبارت مذکور در حدیث کنایه از این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله آماده مرگ بود و از آن رویگردان نبود، و الله یعلم .
فرموده او: «فجزاک الله عن رسوله» یعنی: از جانب ایشان یا به خاطر ایشان تو را پاداش دهد. «و خذلتَ عنکَ»: فیروزآبادی گوید: «خذله و عنه خذلاً و خذلانا» یعنی: از یاری دادن او امتناع ورزید.
ص: 277
و الفاتح لما استقبل أی لمن بعده من الحجج علیهم السلام أو لما استقبله من المعارف و العلوم و الحکم قوله علیه السلام و المهیمن علی ذلک کله أی الشاهد علی الأنبیاء و الأئمة صلوات الله علیهم أو المؤتمن علی تلک المعارف و الحکم قوله علیه السلام الذی بعثته یحتمل أن یکون صفة للوصی و للرسول و علی الثانی فقوله و الدلیل مجرور لیکون معطوفا علی قوله وصی رسولک و الأول أظهر و فی الکامل و وصی رسولک الذی انتجبته من خلقک و الدلیل و علی التقدیرین الباء فی قوله بعلمک تحتمل الملابسة و السببیة أی بسبب علمک بأنه لذلک أهل قوله و الدلیل أی هو لعلمه و ما ظهر منه من المعجزات دلیل علی حقیة الرسول صلی الله علیه و آله أو یدل الناس علی دینه و حکمته قوله علیه السلام و دیان الدین بعدلک أی قاضی الدین و حاکمه الذی تقضی بعدلک و فصل قضائک أی حکمک الذی
جعلته فاصلا بین الحق و الباطل بأن یکون قوله فصل مجرورا معطوفا علی عدلک و یحتمل حینئذ أن یکون قوله بین خلقک متعلقا بالدیان أو بالقضاء و یحتمل أن یکون قوله فصل منصوبا معطوفا علی قوله هادیا فیحتمل أن یکون الدین بمعنی الجزاء و یکون المعنی أنه علیه السلام حاکم یوم الجزاء کما ورد فی روایات کثیرة فالأولی إشارة إلی أنه الحاکم فی القیامة و الثانیة إلی أنه القاضی فی الدنیا.
قال الجزری فی صفة کلامه صلی الله علیه و آله (1)
فصل لا نزر و لا هذر أی بین ظاهر یفصل بین الحق و الباطل و منه قوله تعالی إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ أی فاصل قاطع قوله المستودعین علی بناء المفعول أی الذین استودعهم الله حکمته و أسراره قوله علی خالصة الله أی الذین خلصوا عن محبة غیره تعالی أو خلصوا إلی الله و وصلوا إلی قربه و حجته أو استخلصهم الله و استخصهم لنفسه قوله و آزروا أولیاء الله أی و عاونوهم قوله علیه السلام و صاحب المیسم إشارة إلی ما ورد فی الأخبار أنه علیه السلام الدابة الذی یخرج فی آخر الزمان و معه العصا و المیسم یسم بهما وجوه المؤمنین و الکافرین کما مر فی کتاب الغیبة و کتاب أحواله علیه السلام و فی بعض
ص: 276
میگویم
این تأکید بر قرائت نخست است، و ممکن است که به صورت «خذّلت عنک» و با تشدید خوانده شود، یعنی: مردم را به عدم یاری دادن تو فرمان داد، و بر اساس تخفیف هم امکان دارد که به این معنا باشد، در کتاب الکامل و المصباح و سایر کتابها آمده است: و امّتی که در برابر تو بایستد و از یاری دادنت امتناع ورزد، و این معنا صحیحتر به نظر میرسد، «الحید» به معنای میل است. فرموده او: «و بئس ورد الواردین»: «وِرد» به معنای آبی است که بر آن وارد میشوند، یعنی: بد جایگاهی است جایگاه و محل وارد شدنشان، و در الکامل آماده است: بد جایگاهی است که بدان وارد میشوند، و بد جایگاهی برای واردشوندگان است، و بد مکانی است مکانی که در قعر آن گرفتارند، پس «المورود» تأکید است برای «الورد» یعنی: وارد شده بر آن، بخش دوم برای تأکید قسمت نخست است، و «درکات النار» یعنی: طبقههای آتش، یعنی: چه بد منزلی است منزل افراد بدبخت که به آن در میآیند، منزلشان در جهنم است.
فیروزآبادی گوید(1): «صلی اللحم یصلیه صلواً» یعنی: آن را کباب کرد، یا این که آن را برای سوختن در آتش انداخت، «أصلاهُ و صلاه» نیز به همین معنا هستند، فرموده او: «الجِبت» یعنی: صنم، کاهن، ساحر، تمام آن چیزهایی که به جای خدا عبادت میشود، طاغوت، شیطان و هر رئیسی که در گمراهی به سر میبرد. همچنین به بت نیز گفته میشود، منظور از «الجوابیت و الطواغیت و الفراعنه» در درجه اول تمامی حاکمان ظالم است، و منظور از «اللّات و العُزّی و الجبت و الطاغوت» دو بت قریش (اولی و دومی) هستند و به دلیل تأکید و ذکر شدت شقاوت و بدبختی، مخصوصاً از آنها اسم برده شده است، «الندّ» به معنای مثل و مانند، فرموده او: «و کلّ محدث» یعنی: تمامی بدعت گذاران در دین، و در بعضی از کتابها آمده است: و هر انسان ملحد بهتان زننده.
فیروزآبادی گوید(2): «المبلس» یعنی: کسی که نسبت به آنچه در درون دارد ساکت میباشد، و «أبلس» یعنی: ناامید و سرگشته شد، و میگوید(3):
«استسّر» یعنی: پنهان شد، پس فرموده او: «مستسرّ السرّ» مبالغه در مخفی بودن است، همان گونه که «ظاهر العلانیه» به معنای مبالغه در ظهور و آشکار شدن است، و منظور این کلام لعنت آنها در تمامی احوال و به تمامی اشکال لعنت است. فرموده او: «و اجعل لی لسان صدق فی اولیائک» یعنی: ذکر و یادی نیکو و ستایشی زیبا، به این ترتیب که در مورد آنها ستایشی نیکو بگویم که شایسته آن هستند، آیا این که ذکر و یادی نیکو از من در میان آنها باشد، که معنای نخست با عنایت به جایگاه آن صحیحتر به نظر میرسد، و معنای دوم با این فرموده خداوند متعال: «و اجعل لی لسان صدق فی الآخرین» {و برای من نامی نیکو در میان آیندگان قرار بده} سازگارتر است، فیروزآبادی گوید(4):
(الصدق) با کسره به معنای شدّت است، (و هو رجل صدق و صدیق صدق: او مردی کامل یا دوستی یکرنگ است)،
ص: 278
النسخ کما فی التهذیب صاحب المقام و الصراط المستقیم أی هو الذی یلی حساب الخلائق عند قیامهم فی القیامة و یقف علی الصراط فینجی أولیاءه من النار أو هو صاحب المقام العظیم فی درجة القرب و الکمال و صاحب الصراط الذی من سلک فیه فاز بقرب ذی الجلال و یحتمل نصب الصراط قوله علیه السلام موقیا لرسول الله علی بناء التفعیل و التوقیة الحفظ و الکلاءة و فی بعض النسخ موقنا بالنون و فی بعضها موفیا بالفاء و الیاء یقال وفی بالعهد و أوفی به قوله علیه السلام و مضیت للذی کنت علیه فی أکثر الکتب شهیدا و شاهدا و مشهودا و علی أی حال تحتمل وجوها الأول أن یکون اللام بمعنی فی کما فی قوله تعالی وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ و یقال مضی بسبیله أی مات و المعنی مضیت فی الطریق الذی کنت علیه من الحق آئلا أمرک إلی الشهادة و عالما بحقیة ما کنت علیه و شاهدا علی ما صدر من الأمة أو منهم و مما مضی من جمیع الأنبیاء السالفة و أممهم و مشهودا یشهد الله و رسوله و الملائکة و المؤمنون لک بأنک کنت علی الحق و أدیت ما علیک الثانی أن یکون اللام بمعنی إلی کما فی قوله تعالی بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها أی مضیت إلی عالم القدس الذی کنت علیه قبل النزول إلی مطمورة الجسد شهیدا و شاهدا و مشهودا بالمعانی التی سلفت الثالث أن یکون اللام صلة للشهادة أی مضیت شاهدا لما کنت علیه من الدین شهیدا عالما به و مشهودا بأنک عملت به الرابع أن یکون اللام للتعلیل للشهادة بناء علی تقدیم الشهید أی إنما قتلوک و صرت شهیدا لکونک علی الحق الخامس أن تکون اللام للظرفیة و کلمة علی تعلیلیة أی مضیت فی السبیل الذی لأجله صرت قتیلا و شاهدا علی الأمة و مشهودا علیک السادس أن تکون اللام ظرفیة أیضا و یکون المعنی مضیت فی سبیل کنت متهیئا له موطنا نفسک علیه و هو الموت کما یقال فلان علی جناح السفر فیکون کنایة عن کونه صلی الله علیه و آله مستعدا للموت غیر راغب عنه و الله یعلم.
قوله فجزاک الله عن رسوله أی من قبله أو لأجله قوله علیه السلام و خذلت عنک قال الفیروزآبادی خذله و عنه خذلا و خذلانا ترک نصرته.
ص: 277
با اضافه شدن «رجل» و «صدیق» به «صدق» در هر دو حالت، «و لقد بوّأنا بنی اسرائیل مبوّء صدق» یعنی: {آنان را در منزلگاهی نیکو پیاده کردیم}، و فرموده : «علی برکة الحق» ممکن است که ظرف متعلق به «الخلف» باشد، یعنی: جایگزینش بر برکات حق و دین از قبیل هدایتها، رفع نادانیها و شبههها، یا به معنای «علی الحق البارک الثابت: بر حقّ مبارک و ثابت» باشد که از قبیل اضافه صفت به موصوف است، یا به معنای «علی نموّ الحق و زیادته و استمراره» باشد، چرا که برکت، همان رشد و افزایش و سعادت است، و گفته میشود: «برک» یعنی ثابت شد و راست ایستاد، و «علی برکة الحق» حال از «ولدک» باشد، و معنا به آنچه ذکر شد نزدیک است، یا حال از فاعل «أتیتک» باشد یعنی: در حال قرار داشتن بر طریق برکت حق نزد تو آمدهام، که منظور هدایت یافتن با آن است، ممکن است «حقّ» در برخی وجوه نامی برای خدای متعال باشد، در بسیاری از نسخههای کتابها به معنای تزکیه حق آمده است، پس در این باره نیز احتمالاتی وجود دارد، یعنی: جانشین تو بر این که حق را تزکیه کند و آن را از باطل و شک و بدعت آشکار سازد، یا بر تزکیه حق و رشد دادن آن و بلند گرداندن شأن آن، یا در حالی که ولد یا من بر تزکیه حق و مدح او و اعتقاد به او هستیم یا خالص کردن و پاک کردن و رشد و نیکو گرداندن یاد او، در نسخههای مصباح و کفعمی نیز «علی الحق» ذکر شده است که در این صورت نیز احتمالاتی وجود دارد، و منظور از «الولد» حسین علیه السلام یا تمامی امامان علیهم السلام است که نزدیک ایشان دفن شدهاند، چرا که «الولد» هم فرد است و هم جمع، و «الخلف» نیز چنین است، آن گونه که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: «یحمل هذا العلم من کلّ خلف عدول: این علم را هر فرزند صالح و عادل در دست میگیرد».
روایت15.
فرحة الغری: محمّد بن مشهدی در مزار خود چنین آورده است: از صفوان جمال روایت شده که گفت: هنگامی که همراه امام جعفر صادق علیه السلام که در طلب أبو جعفر منصور بود به کوفه رسیدیم به من فرمود: ای صفوان، شتر را بخوابان که این قبر جدّم امیرالمؤمنین است. من شتر را آرام کردم و آهسته راه رفتیم، سپس ایشان پیاده شد، غسل کرد، لباسش را عوض کرد و کفشهایش را بیرون آورد و به من فرمود: آنچه که من انجام دادم تو نیز انجام بده، سپس به سوی (ذکوة) رفت و فرمود: گامهایت را کوچکتر بردار و چانهات را به زمین بینداز، زیرا به ازای هر گام برای تو صد هزار حسنه ثبت، صد هزار گناه پاک، صد هزار درجه بالا رفته و صد هزار نیاز برآورده میشود، و برای تو پاداش انسان راستگو و شهید ثبت میگردد چه مرده باشد چه کشته شده باشد، سپس امام به راه افتاد و من نیز همراه او حرکت کردم، با آرامش و متانت و در حال تسبیح و تقدیس و تهلیل، تا این که به (ذکوات: تپههای کوچک) رسیدیم، پس امام علیه السلام توقف نمود و به راست و چپ نگاه کرد و با عصایش خطی کشید
ص: 279
فهذا تأکید للأول و یمکن أن یقرأ بالتشدید أی أمر الناس بخذلانک و علی التخفیف أیضا یمکن أن یکون بهذا المعنی و فی الکامل و المصباح و سائر الکتب و أمة حادت عنک و خذلتک و هو الظاهر و الحید المیل قوله علیه السلام و بئس ورد الواردین الورد بالکسر الماء بالذی ترد علیه أی بئس محل ورد الواردین و محل ورودهم و فی الکامل وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ و بئس ورد الواردین و بئس الدرک و المدرک فالمورود تأکید للورد أی المورود علیه و الفقرة الثانیة تأکید للأولی و درکات النار طبقاتها أی بئس المنزل الذی یدرکه الأشقیاء منزلهم فی جهنم و قال الفیروزآبادی (1)
صلی اللحم یصلیه صلیا شواه أو ألقاه فی النار للإحراق کأصلاه و صلاه قوله و الجبت هو بالکسر الصنم و الکاهن و الساحر و کل ما عبد من دون الله و الطاغوت الشیطان و کل رئیس فی الضلالة و قد یطلق علی الصنم أیضا و المراد بالجوابیت و الطواغیت و الفراعنة أولا جمیع خلفاء الجور و باللات و العزی و الجبت و الطاغوت صنما قریش خصا بالذکر للتأکید و التنصیص لشدة شقاوتهما و الند المثل قوله و کل محدث أی کل مبتدع فی الدین و فی بعض الکتب و کل ملحد مفتر.
و قال الفیروزآبادی (2)
المبلس الساکت علی ما فی نفسه و أبلس یئس و تحیر و قال (3)
استسر استتر فقوله مستسر السر مبالغة فی الخفاء کما أن ظاهر العلانیة مبالغة فی الظهور و الغرض لعنهم علی جمیع الأحوال و بجمیع أنحاء اللعن قوله علیه السلام وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فی أولیائک أی ذکرا حسنا و ثناء جمیلا فیهم بأن أقول فیهم ما هم أهله من الذکر الجمیل أو یکون لی بینهم ذکر حسن و الأول أنسب بالمقام و الثانی أوفق بقوله تعالی وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ و قال الفیروزآبادی (4) الصدق بالکسر الشدة و هو رجل صدق و صدیق صدق
ص: 278
و به من فرمود: جستجو کن، من نیز پس از جستجو آثار مقبره امیر المؤمنین را یافتم، سپس اشک بر گونههای امام جاری شد و فرمود: همه ما از خداییم و همه ما به سوی او باز میگردیم، و فرمود: سلام بر تو ای وصیّ نیکوکار و پاکدامن، سلام بر تو ای خبر بزرگ، سلام بر تو ای راستگوی باوقار، سلام بر تو ای نیکوکار پاک، سلام بر تو ای وصیّ رسول پروردگار جهانیان، سلام بر تو ای برگزیده خدا بر تمامی بندگان، گواهی میدهم که تو حبیب خدا و از افراد برگزیده و خالص او هستی، سلام بر تو ای ولیّ خدا و جایگاه راز و منبع علم و وحی او.
سپس بر روی مقبره امیر المؤمنین افتاد و فرمود: ای امیر مؤمنان، پدر و مادرم به فدایت ای حجّت بر دشمنان، پدر و مادرم به فدایت ای باب المقام (مقام ابراهیم)، پدر و مادرم به فدایت ای نور کامل، گواهی میدهم که آنچه از خدا و رسول او دریافت کردی را ابلاغ نمودی، و آنچه محافظتش بر عهده تو بود را رعایت نمودی، و آنچه بر عهدهات نهاده شده بود را حفظ کردی، و حلال خدا را حلال و حرام او را حرام گرداندی، و احکام الهی را به پا داشتی و از حدود الهی تجاوز نکردی و خداوند را با اخلاص عبادت کردی تا زمانی که یقین (مرگ) به سراغت آمد، درود الهی بر تو و بر امامان بعد از تو. سپس برخاست و در کنار سر مبارک امیرمؤمنان دو رکعت نماز گزارد و فرمود: ای صفوان، کسی که امیرمؤمنان را با این زیارت زیارت کند و این گونه نماز بگزارد، نزد خانوادهاش بازمیگردد در حالی که گناهانش آمرزیده شده و تلاش او مورد قدردانی قرار میگیرد و ثواب تمامی فرشتگانی که قبر امیرمؤمنان را زیارت کردهاند برای او نوشته میشود، گفتم: ثواب تمامی فرشتگانی که قبر ایشان را زیارت کردهاند؟ فرمود: در هر شب هفتاد قبیله (از فرشتگان) به زیارت ایشان میآیند، گفتم: تعداد هر قبیله چند نفر است؟ فرمود: صد هزار نفر، سپس از نزد قبر عقب عقب خارج شد در حالی که میفرمود: ای جد بزرگوارم، ای مولای من، ای انسان پاک و منزه از هر عیب، خداوند این زیارت را آخرین زیارت از مقبره تو نگرداند و به من توفیق بازگشت به سوی تو، توقف در حرم تو، و همراهی با تو و افراد نیکوکار از فرزندانت را عطا فرماید، درود خداوند بر تو و بر فرشتگانی که اطراف قبر تو را احاطه کردهاند، گفتم: سرورم، آیا به من اجازه میدهید تا این موضوع را به اطلاع یارانمان از اهل کوفه برسانم؟ فرمود: آری، و به من چند درهم داد و من قبر را تعمیر کردم.(1)
توضیح
فرموده او: «یا باب المقام» یعنی: آمدن نزد مقام ابراهیم هنگام حج و عمره خانه خدا جز با ولایت تو پذیرفته نمیشود، پس اگر کسی بدون پذیرش ولایت تو نزد کعبه بیاید گویی از غیر درب خانه خدا به آن وارد شده است،
ص: 280
مضافین وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ أنزلناهم منزلا صالحا قوله علیه السلام علی برکة الحق یمکن أن یکون الظرف متعلقا بالخلف أی خلیفته علی برکات الحق و الدین من الهدایات و رفع الجهالات و الشبهات أو علی الحق البارک الثابت من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف أو علی نمو الحق و زیادته و استمراره فإن البرکة النماء و الزیادة و السعادة و یقال برک أی ثبت و أقام و أن یکون حالا عن ولدک و المعنی قریب مما مر أو عن فاعل أتیتک أی کائنا علی برکة الحق أی الاهتداء به و یمکن أن یکون الحق علی بعض الوجوه اسما لله تعالی و فی کثیر من نسخ الکتب علی تزکیة الحق فالاحتمالات أیضا جاریة فیه أی خلیفتک علی أن یزکی الحق و یظهره من الباطل و الشک و البدع أو علی تزکیة الحق و تنمیته و إعلاء أمره أو حال کون الولد أو حال کونی علی تزکیة الحق و مدحه و الاعتقاد به أو تخلیصه و تصفیته أو تنمیته و إشادة ذکره و فی نسخ المصباح و الکفعمی علی الحق فیجری أیضا فیه الاحتمالات و المراد بالولد الحسین صلوات الله علیه أو جمیع الأئمة الذین دفنوا قریبا منه علیه السلام فإن الولد یکون واحدا و جمعا و کذا الخلف کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله: یَحْمِلُ هَذَا الْعِلْمَ مِنْ کُلِّ خَلَفٍ عُدُولٌ.
حة، [فرحة الغری] ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ الْمَشْهَدِیِّ فِی مَزَارِهِ مَا صُورَتُهُ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِهِمْ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِیسَی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: لَمَّا وَافَیْتُ مَعَ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام الْکُوفَةَ یُرِیدُ أَبَا جَعْفَرٍ الْمَنْصُورَ قَالَ لِی یَا صَفْوَانُ أَنِخِ الرَّاحِلَةَ فَهَذَا قَبْرُ جَدِّی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَنَخْتُهَا ثُمَّ نَزَلَ فَاغْتَسَلَ وَ غَیَّرَ ثَوْبَهُ وَ تَحَفَّی وَ قَالَ لِیَ افْعَلْ مِثْلَ مَا أَفْعَلُهُ ثُمَّ أَخَذَ نَحْوَ الذُّکْوَةِ وَ قَالَ لِی قَصِّرْ خُطَاکَ وَ أَلْقِ ذَقَنَکَ الْأَرْضَ فَإِنَّهُ یُکْتَبُ لَکَ بِکُلِّ خُطْوَةٍ مِائَةُ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ یُمْحَی عَنْکَ مِائَةُ أَلْفِ سَیِّئَةٍ وَ تُرْفَعُ لَکَ مِائَةُ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ تُقْضَی لَکَ مِائَةُ أَلْفِ حَاجَةٍ وَ یُکْتَبُ لَکَ ثَوَابُ کُلِّ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ مَاتَ أَوْ قُتِلَ ثُمَّ مَشَی وَ مَشَیْتُ مَعَهُ وَ عَلَیْنَا السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ نُسَبِّحُ وَ نُقَدِّسُ وَ نُهَلِّلُ إِلَی أَنْ بَلَغْنَا الذَّکَوَاتِ فَوَقَفَ علیه السلام وَ نَظَرَ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً وَ خَطَّ بِعُکَّازَتِهِ
ص: 279
یا «باب المقام» یعنی دروازه قیام نزد خداوند به منظور حسابرسی که کنایه است از این که آمدن مردم به سوی او و حسابشان بر عهده اوست، همان گونه که فرد وارد خانه نمیشود مگر بعد از گذشتن از دروازه خانه، به همان ترتیب کسی برای حساب و کتاب نمیآید مگر این که امیر المؤمنین علیه السلام با او را ملاقات کرده و به شادمانی یا حزنی که شایسته آن است بشارتش میدهد. فرموده او: «المحدقین بک» یعنی کسانی که در اطراف تو طواف میکنند.
میگویم
مؤلف المزار الکبیر زیارت مذکور را با این لفظ روایت کرده و مشخص میشود که مؤلف آن محمّد بن مشهدی است.
روایت16.
فرحة الغری: از صفوان روایت شده که گفت: هنگام بازگشت از قادسیه همراه امام صادق علیه السلام بودم تا این که به نجف اشرف رسید و فرمود: این همان کوهی است که فرزند جدّم نوح علیه السلام به آن پناه برد و گفت: «سآوی إلی جبل یعصمنی من الماء»{به کوه پناه می برم که مرا از آب حفظ میکند}، خداوند عزیز و متعال به او وحی کرد: ای کوه، آیا کسی از دست من به تو پناه میبرد؟ پس آن کوه در زمین فرو رفت و تا شام قطعه قطعه شد(1).
و فرمود: در کنار ما قرار بگیر، پس در کنار ایشان قرار گرفتم و همواره حرکت میکرد تا این که به غریّ رسید، آنگاه بر روی قبر ایستاد و شروع به درود فرستادن بر آدم
و تک تک پیامبران نمود و من نیز همراه با ایشان درود میفرستادم تا این که به پیامبر صلّی الله علیه وآله رسید، سپس بر روی قبر افتاد و بر آن سلام کرد و صدای گریهاش بلند شد، آنگاه برخاست و چهار رکعت نماز خواند .
روایت17.
در حدیث دیگر آمده که شش رکعت نماز گزارد و من نیز با ایشان نماز گزاردم و گفتم: ای فرزند رسول خدا صلّی الله علیه وآله، این قبر کیست؟ فرمود: قبر جدّم علی بن أبی طالب علیه السلام. (2)
روایت18.
زیارت دیگری وجود دارد که مفید و سیّد و شهید(3)و دیگران رضی الله عنهم از صفوان روایت کردهاند، و لفظ آن از مفید است، به این ترتیب که صفوان گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چگونه مقبره امیر مؤمنان را زیارت میکنی؟ فرمود: ای صفوان هر گاه خواستی این کار را انجام دهی، اول غسل کن و دو لباس پاک بپوش و مادهای خوشبو استعمال کن، اگر ماده خوشبو اندک هم باشد کفایت میکند، هرگاه از خانهات خارج شدی بگو: پروردگارا من از خانهام خارج شدم در حالی که فضل تو را میجویم و جانشین پیامبرت صلوات الله علیهما را زیارت میکنم، خداوندا، ص: 281
فَقَالَ لِی اطْلُبْ فَطَلَبْتُ فَإِذَا أَثَرُ الْقَبْرِ ثُمَّ أَرْسَلَ دُمُوعَهُ عَلَی خَدِّهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْبَرُّ التَّقِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الرَّشِیدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَرُّ الزَّکِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ خَاصَّتُهُ وَ خَالِصَتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ وَ خَازِنَ وَحْیِهِ ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی قَبْرِهِ وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا حُجَّةَ الْخِصَامِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا بَابَ الْمَقَامِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا نُورَ اللَّهِ التَّامَّ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا حُمِّلْتَ وَ رَعَیْتَ مَا اسْتُحْفِظْتَ وَ حَفِظْتَ مَا اسْتُودِعْتَ وَ حَلَّلْتَ حَلَالَ اللَّهِ وَ حَرَّمْتَ حَرَامَ اللَّهِ وَ أَقَمْتَ أَحْکَامَ اللَّهِ وَ لَمْ تَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِکَ- ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی عِنْدَ الرَّأْسِ رَکَعَاتٍ وَ قَالَ یَا صَفْوَانُ مَنْ زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ وَ صَلَّی بِهَذِهِ الصَّلَاةِ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ مَغْفُوراً ذَنْبُهُ مَشْکُوراً سَعْیُهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ ثَوَابُ کُلِّ مَنْ زَارَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قُلْتُ ثَوَابُ کُلِّ مَنْ یَزُورُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ یَزُورُهُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَبْعُونَ قَبِیلَةً قُلْتُ کَمِ الْقَبِیلَةُ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ ثُمَّ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ الْقَهْقَرَی وَ هُوَ یَقُولُ یَا جَدَّاهْ یَا سَیِّدَاهْ یَا طَیِّبَاهْ یَا طَاهِرَاهْ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْکَ وَ رَزَقَنِی الْعَوْدَ إِلَیْکَ وَ الْمُقَامَ فِی حَرَمِکَ وَ الْکَوْنَ مَعَکَ وَ مَعَ الْأَبْرَارِ مِنْ وُلْدِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُحْدِقِینَ بِکَ- قُلْتُ یَا سَیِّدِی تَأْذَنُ لِی أَنْ أُخْبِرَ أَصْحَابَنَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ بِهِ فَقَالَ نَعَمْ وَ أَعْطَانِی دَرَاهِمَ وَ أَصْلَحْتُ الْقَبْرَ(1).
قوله علیه السلام یا باب المقام أی إتیان مقام إبراهیم لحج البیت و اعتماره لا یقبل إلا بولایتک فمن لم یأته بولایتک فکأنما أتی البیت من غیر بابه
ص: 280
پس این کار را برای من آسان گردان و وسیله این زیارت را بساز، و مرا در میان فرزندان و خانوادهام به بهترین شیوه جانشین باش، ای مهربانترین مهربانان.
و در حالی که به گفتن الحمدلله، سبحان الله و لا إله إلاّ الله مشغول هستی راه بیفت، هنگامی که به خندق رسیدی در کنار آن توقف کن و بگو: الله أکبر، الله أکبر اهل بزرگی و مجد و عظمت، الله أکبر اهل تکبیر و تقدیس و تسبیح و نعمتها، الله أکبر از آنچه که از آن میترسم و برحذر میباشم، الله أکبر ستون من است و بر او توکل میکنم، الله أکبر امید من است و به سوی او توبه میکنم، خداوندا، تو ولی نعمت من هستی، و بر اجابت خواسته و رفع نیاز من توانایی، نیازم را میدانی و از نگرانی سینهها و مشغله درونها آگاهی، از تو میخواهم که به حق محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله که به وسیله او حاجتهای پنهانی و عذر عذرآورندگان رفع میشود و او را به عنوان رحمت برای جهانیان قرار دادی، مرا از زیارت ولیّ و برادر پیامبرت امیر مؤمنان و رفتن به سوی مزار او محروم نگردانی و مرا از یاران صالح و پیروان باتقوای او قرار دهی، به رحمت خودت ای مهربانترین مهربانان .
زمانی که قبّه شریف بر تو نمایان شد بگو: سپاس مخصوص خداوندی است که مرا به زادگاه نیکو اختصاص داد و مرا به دوستی و موالات افراد نیکوکار، برگزیدگان مطهر و نیکان بزرگوار اختصاص داده است، خداوندا، پس تلاشم به سوی تو و آه و نالهام به درگاهت را قبول فرما، و گناهانم که بر تو پوشیده نیست را بیامرز، همانا تو خداوند مالک آمرزنده هستی.
زمانی که به ثویّه رسیدی، که اکنون تپهای در نزدیکی حنانه است و در سمت چپ راهی قرار دارد که از کوفه میآید، نزد آن دو رکعت نماز بخوان، زیرا روایت شده گروهی از خواصِ مولایمان امیر مؤمنان صلوات الله علیه و آله در آنجا دفن شدهاند، و دعایی که هنگام دیدن قبّه شریف میگویی را بگو.
هنگامی که به عَلَم که همان حنانه است رسیدی، دو رکعت نماز بخوان، زیرا محمد بن أبی عمیر از مفضل بن عمیر روایت میکند که امام صادق علیه السلام از ستون مایل در جاده غری گذر کرد، پس دو رکعت نماز گزارد، به او گفتند: این نماز چیست؟ فرمود: این جایگاه سر جدّم حسین بن علی علیه السلام است، زمانی که از کربلا آمدند آن را در اینجا گذاشتند، سپس آن را برداشتند و نزد عبیدالله بن زیاد، لعنه الله، بردند، پس در آنجا بگو: خداوندا، همانا تو جای مرا میبینی و سخنم را میشنوی و هیچ یک از کارهای من بر تو پوشیده نیست، و چگونه بر تو مخفی میماند آنچه که تو خود پدیدآورنده و ایجادکننده آن هستی، همانا نزد تو آمدهام در حالی که پیامبرت، پیامبر رحمت، را به عنوان شفاعت کنندهام قرار دادهام، و به جانشین پیامبرت متوسّل شدهام،از تو میخواهم که به خاطر این دو نفر در دنیا و آخرت به من ثبات قدم و هدایت و بخشش عطا فرمایی.
ص: 282
أو باب القیام عند رب العالمین للحساب کنایة عن أن إیاب الخلق إلیه و حسابهم علیه فکما أنه لا یدخل البیت إلا بعد المرور علی الباب کذلک لا یأتی أحد لیقوم للحساب إلا بعد أن یلقاه صلوات الله علیه بما هو أهله من البشارة أو الاکتیاب قوله علیه السلام المحدقین بک أی المطیفین بک.
روی مؤلف المزار الکبیر هذه الزیارة بهذا اللفظ و یظهر منه أن مؤلفه هو محمد بن المشهدی.
حة، [فرحة الغری] أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ شَمْسِ الدِّینِ فَخَّارٍ الْمُوسَوِیِّ عَنْ شَاذَانَ بْنِ جَبْرَئِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: سَارَ وَ أَنَا مَعَهُ فِی الْقَادِسِیَّةِ حَتَّی أَشْرَفَ عَلَی النَّجَفِ فَقَالَ هُوَ الْجَبَلُ الَّذِی اعْتَصَمَ بِهِ ابْنُ جَدِّی نُوحٍ علیه السلام فَقَالَ سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَ یَعْتَصِمُ بِکَ مِنِّی أَحَدٌ فَغَارَ فِی الْأَرْضِ وَ تَقَطَّعَ إِلَی الشَّامِ فَقَالَ علیه السلام اعْدِلْ بِنَا فَعَدَلْتُ بِهِ فَلَمْ یَزَلْ سَائِراً حَتَّی أَتَی الْغَرِیَّ فَوَقَفَ عَلَی الْقَبْرِ فَسَاقَ السَّلَامَ مِنْ آدَمَ عَلَی نَبِیٍّ نَبِیٍّ علیه السلام وَ أَنَا أَسُوقُ السَّلَامَ مَعَهُ حَتَّی وَصَلَ السَّلَامَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَّ عَلَی الْقَبْرِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ عَلَا نَحِیبُهُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ.
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: سِتَّ رَکَعَاتٍ وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْقَبْرُ قَالَ هَذَا قَبْرُ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (1).
زِیَارَةٌ أُخْرَی رَوَاهَا الْمُفِیدُ وَ السَّیِّدُ وَ الشَّهِیدُ(2) وَ غَیْرُهُمْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ عَنْ صَفْوَانَ وَ اللَّفْظُ لِلْمُفِیدِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ علیه السلام فَقُلْتُ کَیْفَ تَزُورُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا صَفْوَانُ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ ثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ نَلْ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ وَ إِنْ لَمْ تَنَلْ أَجْزَأَکَ فَإِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ مَنْزِلِی أَبْغِی فَضْلَکَ وَ أَزُورُ وَصِیَّ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمَا اللَّهُمَّ فَیَسِّرْ
ص: 281
میگویم
اگر حسین علیه السلام را در حنانه با زیارتی که از محمد بن مشهدی روایت خواهیم کرد زیارت کند و نزد آن چهار رکعت نماز بخواند، همان گونه که امام صادق علیه السلام انجام داده است، عمل نیکویی است.
سپس گفتند: زمانی که به باب الحصن رسیدی بگو: سپاس مخصوص خداوندی است که ما را به این راه هدایت کرد و اگر خداوند ما را هدایت نمیداد هرگز به این راه هدایت نمییافتیم، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا در سرزمینش به گردش درآورد، بر چارپایانش جا به جا کرد، مسافت دور را برایم آسان و نزدیک گردانید، مرا از آنچه که از آن می ترسیدم به دور نگاه داشت و بلا و مصیبت را از من دور کرد تا این که مرا به برادر پیامبرش صلّی الله علیه وآله رسانید.
سپس وارد شو و بگو: سپاس مخصوص خداوندی است که مرا وارد این بقعه مبارک گردانید، بقعهای که در آن برکت انداخت و آن را برای جانشین پیامبرش برگزید، خداوندا، آن را شاهد من گردان، زمانی که به باب اول رسیدی بگو: خداوندا، بر درگاهت ایستادم، در صحن تو فرود آمدم، به ریسمان تو چنگ زدم، خود را به رحمت تو عرضه کردم و به ولیّ تو علیه السلام توسّل کردم، پس این زیارت را به عنوان زیارتی پذیرفته شده و این دعا را به عنوان دعایی مقبول قرار بده.
هنگامی که به باب الصحن رسیدی بگو: خداوندا، همانا این حرَم، حرم توست و این مقام، مقام توست و من داخل آن میشوم در حالی که تو را با آنچه که از من و پنهان و آشکارم به آن آگاهتری مناجات میکنم ، سپاس مخصوص خداوند بسیار مهربان، نعمت دهنده و محبت کننده است، کسی که محبت ورزیدنش به من زیارت مولایم را با احسان و کرمش آسان گردانید و مرا از زیارت او بازنداشت، و از ولایتش نراند، بلکه محبت ورزید داد و بخشید، خداوندا، آن گونه که با شناخت او بر من منّت نهادی، به همان ترتیب مرا از پیروان او قرار ده و با شفاعت او وارد بهشتم گردان، ای مهربانترین مهربانان.
سپس وارد صحن شو و بگو: سپاس مخصوص خداوندی است که با شناخت خود و رسولش مرا گرامی داشت، کسی که عبادتش را به عنوان رحمت و مهلتی از جانب خویش بر من واجب گرداند، و با نعمت ایمان بر من منت نهاد، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا وارد حرم برادر پیامبرش کرد و آن را در حال سلامتی به من نشان داد، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا از زائران قبر جانشین پیامبرش قرار داد، گواهی میدهم که هیچ معبودی جز الله نیست، او تنهاست و هیچ شریکی ندارد، و گواهی میدهم که محمّد صلّی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که حقیقت را از جانب خدا به ارمغان آورده است، و گواهی میدهم که علی بنده خدا و برادر رسول خدا میباشد، الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر، لا إله إلا الله، الله اکبر، سپاس مخصوص خداوند است به خاطر هدایت و توفیقش بر آنچه که به سوی آن فرا خوانده است، خداوندا، تو برترین هدف و گرامیترین کسی هستی که به سویت میآیند، من به قصد نزدیکی به تو با توسل به پیامبرت، پیامبر رحمت، و برادرش امیرمؤمنان علی بن أبی طالب علیه السلام به سوی تو آمدهام، پس خداوندا، بر محمّد
ص: 283
ذَلِکَ لِی وَ سَبِّبِ الْمَزَارَ لَهُ وَ اخْلُفْنِی فِی عَاقِبَتِی وَ حُزَانَتِی بِأَحْسَنِ الْخِلَافَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- فَسِرْ وَ أَنْتَ تَحْمَدُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُهُ وَ تُهَلِّلُهُ فَإِذَا بَلَغْتَ الْخَنْدَقَ فَقِفْ عِنْدَهُ وَ قُلِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْمَجْدِ وَ الْعَظَمَةِ اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلَ التَّکْبِیرِ وَ التَّقْدِیسِ وَ التَّسْبِیحِ وَ الْآلَاءِ اللَّهُ أَکْبَرُ مِمَّا أَخَافُ وَ أَحْذَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ عِمَادِی وَ عَلَیْهِ أَتَوَکَّلُ اللَّهُ أَکْبَرُ رَجَائِی وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِیُّ نِعْمَتِی وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی تَعْلَمُ حَاجَتِی وَ مَا تُضْمِرُهُ هَوَاجِسُ الصُّدُورِ وَ خَوَاطِرُ النُّفُوسِ فَأَسْأَلُکَ بِمُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی الَّذِی قَطَعْتَ بِهِ حُجَجَ الْمُحْتَجِّینَ وَ عُذْرَ الْمُعْتَذِرِینَ وَ جَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ أَنْ لَا تَحْرِمَنِی زِیَارَةَ وَلِیِّکَ وَ أَخِی نَبِیِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَصْدَهُ وَ تَجْعَلَنِی
مِنْ وَفْدِهِ الصَّالِحِینَ وَ شِیعَتِهِ الْمُتَّقِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- فَإِذَا تَرَاءَتْ لَکَ الْقُبَّةُ الشَّرِیفَةُ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا اخْتَصَّنِی بِهِ مِنْ طِیبِ الْمَوْلِدِ وَ اسْتَخْلَصَنِی إِکْرَاماً بِهِ مِنْ مُوَالاةِ الْأَبْرَارِ السَّفَرَةِ الْأَطْهَارِ وَ الْخِیَرَةِ الْأَعْلَامِ اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْ سَعْیِی إِلَیْکَ وَ تَضَرُّعِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی لَا تَخْفَی عَلَیْکَ إِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الْمَلِکُ الْغَفَّارُ- فَإِذَا نَزَلْتَ الثُّوَیَّةَ- وَ هِیَ الْآنَ تَلٌّ بِقُرْبِ الحَنَّانَةِ عَنْ یَسَارِ الطَّرِیقِ لِمَنْ یَقْصِدُ مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الْمَشْهَدِ فَصَلِّ عِنْدَهَا رَکْعَتَیْنِ لِمَا رُوِیَ أَنَّ جَمَاعَةً مِنْ خَوَاصِّ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دُفِنُوا هُنَاکَ وَ قُلْ مَا تَقُولُ عِنْدَ رُؤْیَا الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ فَإِذَا بَلَغْتَ الْعَلَمَ وَ هِیَ الحَنَّانَةُ فَصَلِّ هُنَاکَ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ جَازَ الصَّادِقُ علیه السلام بِالْقَائِمِ الْمَائِلِ فِی طَرِیقِ الْغَرِیِّ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَقِیلَ لَهُ مَا هَذِهِ الصَّلَاةُ فَقَالَ هَذَا مَوْضِعُ رَأْسِ جَدِّیَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَضَعُوهُ هَاهُنَا لَمَّا تَوَجَّهُوا مِنْ کَرْبَلَاءَ ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلَی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقُلْ هُنَاکَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی مَکَانِی وَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ لَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِی وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیْکَ مَا أَنْتَ مُکَوِّنُهُ وَ بَارِئُهُ وَ قَدْ جِئْتُکَ مُسْتَشْفِعاً بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ مُتَوَسِّلًا بِوَصِیِّ رَسُولِکَ- فَأَسْأَلُکَ بِهِمَا ثَبَاتَ الْقَدَمِ وَ الْهُدَی وَ الْمَغْفِرَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
ص: 282
و خاندان محمّد درود فرست و تلاش مرا بیهوده مگردان، و مهربانانه به من نگاه کن که با آن مرا نیرو بخشی، و مرا در دنیا و آخرت از وجیهان و مقربان درگاهت قرار ده.
سپس حرکت کن تا در کنار درِ صحن قرار بگیری و بگو : سلام و درود و برکات خدا بر رسولش، امانتدار خدا بر وحی او و امور عظیمش، ختم کننده تمامی انبیای گذشته، و گشاینده امور آینده، و سرپرست تمامی این امور، سلام بر صاحب آرامش، سلام بر آن کسی که در مدینه مدفون است، سلام بر یاری شده و مورد تأیید واقع شده، سلام و رحمت و برکات خدا بر ابوالقاسم محمّد بن عبدالله صلّی الله علیه و آله.
سپس داخل شو و پای راستت را قبل از پای چپت جلو بگذار و بر باب القبّه بایست و بگو: گواهی میدهم که هیچ معبودی جز الله نیست، او تنهاست و هیچ شریکی ندارد، و گواهی میدهم که محمّد صلّی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که حقیقت را از جانب او به ارمغان آورده است، و پیامبران قبل از خود را تصدیق کرد، سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا و برگزیدهاش از میان مخلوقاتش، سلام بر امیر مؤمنان بنده خدا و برادر رسول خدا، ای مولای من، ای امیرمؤمنان، بنده تو و فرزند بنده و کنیز تو نزدت آمده حال آنکه به تو پناه آورده است، رهسپار حرم توست، به سوی مقام تو روی آورده است و نزد خداوند متعال به تو توسل کرده است، آیا وارد شوم ای مولای من، آیا وارد شوم ای امیرمؤمنان، آیا وارد شوم ای حجت الهی، آیا وارد شوم ای امین الهی، آیا وارد شوم ای فرشتگان الهی که در این مکان حضور دارید، ای مولای من آیا اجازه وارد شدن به من می دهی، برتر از آنچه که به یکی از اولیای خود اجازه دادهای، اگر من شایسته آن نیستم پس تو شایسته آن هستی.
سپس آستانه دروازه را ببوس و پای راستت را قبل از پای چپت جلو بگذار و وارد شو در حالی که میگویی: به نام خدا، با استعانت از خدا، در راه خدا و بر آیین رسول خدا صلّی الله علیه و آله، خداوندا، مرا بیامرز و مورد رحمتم قرار ده و توبه مرا بپذیر، به راستی که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی.(1)
سپس حرکت کن تا در مقابل قبر قرار بگیری، پس با چهرهات روبروی قبر قرار بگیر و قبل از رسیدن به آن بایست و بگو: سلام از جانب خدا بر محمّد صلّی الله علیه و آله، رسول خدا، امین خدا بر وحی و رسالات و امور عظیمش، معدن وحی و قرآن، ختم کننده انبیای پیشین و گشاینده امور آینده و سرپرست و ناظر بر تمامی این امور، شاهد بر مخلوقات، چراغ فروزان، سلام و رحمت و برکات خدا بر او باد، خداوندا، بر محمّد
ص: 284
إن زار الحسین علیه السلام فی الحنانة بما سنرویه عن محمد بن المشهدی بعد إیراد ما ذکروه و صلی عندها أربع رکعات کما فعله الصادق علیه السلام کان حسنا.
ثُمَّ قَالُوا: فَإِذَا بَلَغْتَ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَیَّرَنِی فِی بِلَادِهِ وَ حَمَلَنِی عَلَی دَوَابِّهِ وَ طَوَی لِیَ الْبَعِیدَ وَ صَرَفَ عَنِّی الْمَحْذُورَ وَ دَفَعَ عَنِّی الْمَکْرُوهَ حَتَّی أَقْدَمَنِی أَخَا رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ ادْخُلْ وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْخَلَنِی هَذِهِ الْبُقْعَةَ الْمُبَارَکَةَ الَّتِی بَارَکَ اللَّهُ فِیهَا وَ اخْتَارَهَا لِوَصِیِّ نَبِیِّهِ- اللَّهُمَّ فَاجْعَلْهَا شَاهِدَةً لِی- فَإِذَا بَلَغْتَ إِلَی الْبَابِ الْأَوَّلِ فَقُلِ اللَّهُمَّ لِبَابِکَ وَقَفْتُ وَ بِفِنَائِکَ نَزَلْتُ وَ بِحَبْلِکَ اعْتَصَمْتُ وَ بِرَحْمَتِکَ تَعَرَّضْتُ وَ بِوَلِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ تَوَسَّلْتُ فَاجْعَلْهَا زِیَارَةً مَقْبُولَةً وَ دُعَاءً مُسْتَجَاباً- فَإِذَا بَلَغْتَ بَابَ الصَّحْنِ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْحَرَمَ حَرَمُکَ وَ الْمَقَامَ مَقَامُکَ وَ أَنَا أَدْخُلُ إِلَیْهِ أُنَاجِیکَ بِمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی وَ مِنْ سِرِّی وَ نَجْوَایَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَنَّانِ الْمَنَّانِ الْمُتَطَوِّلِ الَّذِی مِنْ تَطَوُّلِهِ سَهَّلَ لِی زِیَارَةَ مَوْلَایَ بِإِحْسَانِهِ وَ لَمْ یَجْعَلْنِی عَنْ زِیَارَتِهِ مَمْنُوعاً وَ لَا عَنْ وَلَایَتِهِ مَدْفُوعاً بَلْ تَطَوَّلَ وَ مَنَحَ اللَّهُمَّ کَمَا مَنَنْتَ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِهِ فَاجْعَلْنِی مِنْ شِیعَتِهِ وَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ بِشَفَاعَتِهِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ ادْخُلِ الصَّحْنَ وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِمَعْرِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ- وَ مَنْ فَرَضَ عَلَیَّ طَاعَتَهُ رَحْمَةً مِنْهُ لِی وَ تَطَوُّلًا مِنْهُ عَلَیَّ وَ مَنَّ عَلَیَّ بِالْإِیمَانِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَدْخَلَنِی حَرَمَ أَخِی رَسُولِهِ وَ أَرَانِیهِ فِی عَافِیَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِنْ زُوَّارِ قَبْرِ وَصِیِّ رَسُولِهِ- أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِهِ وَ تَوْفِیقِهِ لِمَا دَعَا إِلَیْهِ مِنْ سَبِیلِهِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَفْضَلُ مَقْصُودٍ وَ أَکْرَمُ مَأْتِیٍّ وَ قَدْ أَتَیْتُکَ مُتَقَرِّباً إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ بِأَخِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ
ص: 283
و اهل بیت مظلوم او درود فرست، بهترین و کامل ترین و والاترین و شریف ترین درودی که بر هر یک از پیامبران و رسولان و برگزیدگانت میفرستی، خداوندا بر امیرمؤمنان درود فرست، بنده تو و بهترین مخلوقاتت بعد از پیامبرت و برادر پیامبرت و جانشین حبیبت، همان کسی که او را از میان مخلوقاتت برگزیدی و دلیلش قرار دادی بر آن کسی که او را با رسالتهای خود برگزیدی، و او را عامل به دین با عدالت خود و فصل الخطاب احکامت در میان آفریدگانت قرار دادی، و سلام و رحمت و برکات الهی بر او باد، خداوندا، بر امامان از نسل امیر المؤمنین درود فرست، به پا دارندگان دستور تو بعد از او، انسانهای پاکی که رضایت دادی یاریگران دین، حافظان راز، شاهدان بر مخلوقات و نشانهایی برای بندگانت باشند، درود خداوند بر همه آنها باد، سلام بر امیر مؤمنان علی بن أبی طالب، جانشین رسول خدا و خلیفه او، به پا دارنده فرامین الهی بعد از او و سرور اوصیاء، رحمت و برکات الهی بر او باد، سلام بر فاطمه دختر رسول خدا، سرور زنان هر دو عالم ، سلام بر حسن و حسین سروران جوانان اهل بهشت از میان تمامی مخلوقات، سلام بر امامان هدایت یافته، سلام بر پیامبران و رسولان، سلام بر امامان قرار گرفته در پناه رحمت الهی، سلام بر افراد برگزیده الهی از میان مخلوقاتش، سلام بر افراد اهل دانش، سلام بر مؤمنانی که دستور الهی را اجرا کردند و اولیای الهی را یاری کردند و از ترس آنها ترسیدند، سلام بر فرشتگان مقرّب درگاه الهی، سلام بر ما و بر بندگان نیکوکار الهی.
سپس حرکت کن تا بر روی قبر میایستی، پس با چهرهات به آن روی آور و قبله را در میان دو کتف خویش قرار ده و بگو: سلام بر تو ای امیرمؤمنان، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای ولیّ خدا، سلام بر تو ای حجّت الهی، سلام بر تو ای امام هدایت، سلام بر تو ای نشان تقوی، سلام بر تو ای جانشین نیکوکار و متّقی و پاک و وفادار، سلام بر تو ای پدر حسن و حسین، سلام بر تو ای ستون دین، سلام بر تو ای سرور اوصیاء و امین پروردگار جهانیان، و برپادارنده روز قیامت، و بهترین مؤمنان و سرور راستگویان و برگزیده از نسل پیامبران، درگاه حکمت پروردگار جهانیان، منبع وحی و خزانه علم الهی، اندرز دهنده امت پیامبر و نفر دوم پس از پیامبر و یاری رسان به او با جان خویش، ناطق به حجّتهای الهی، و دعوت کننده به سوی شریعت او و حرکت کننده بر سنت او، خداوندا، گواهی میدهم که او آنچه را که از پیامبرت دریافت کرد ابلاغ نمود، و آنچه که مسؤولیت حفاظتش را بر عهده گرفته بود رعایت کرد، و آنچه به عهدهاش نهاده شده بود را حفظ کرد، حلال تو را حلال کرد و حرام تو را حرام کرد، احکام تو را به پا داشت و در راه تو با پیمان شکنان (ناکثین) جنگید، و به خاطر تطبیق حکم تو با
ص: 285
وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُخَیِّبْ سَعْیِی وَ انْظُرْ إِلَیَّ نَظْرَةً رَحِیمَةً تَنْعَشُنِی بِهَا وَ اجْعَلْنِی عِنْدَکَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ.
ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَقِفَ عَلَی الْبَابِ فِی الصَّحْنِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ السَّکِینَةِ السَّلَامُ عَلَی الْمَدْفُونِ بِالْمَدِینَةِ- السَّلَامُ عَلَی الْمَنْصُورِ الْمُؤَیَّدِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْقَاسِمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ ادْخُلْ وَ قَدِّمْ رِجْلَکَ الْیُمْنَی قَبْلَ الْیُسْرَی وَ قِفْ عَلَی بَابِ الْقُبَّةِ وَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جاءَ بِالْحَقِ مِنْ عِنْدِهِ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ وَ خِیَرَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ- یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ جَاءَکَ مُسْتَجِیراً بِذِمَّتِکَ قَاصِداً إِلَی حَرَمِکَ مُتَوَجِّهاً إِلَی مَقَامِکَ مُتَوَسِّلًا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِکَ أَ أَدْخُلُ یَا مَوْلَایَ أَ أَدْخُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَ أَدْخُلُ یَا حُجَّةَ اللَّهِ أَ أَدْخُلُ یَا أَمِینَ اللَّهِ أَ أَدْخُلُ یَا مَلَائِکَةَ اللَّهِ الْمُقِیمِینَ فِی هَذَا الْمَشْهَدِ یَا مَوْلَایَ أَ تَأْذَنُ لِی بِالدُّخُولِ أَفْضَلَ مَا أَذِنْتَ لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ فَإِنْ لَمْ أَکُنْ لَهُ أَهْلًا فَأَنْتَ أَهْلٌ لِذَلِکَ- ثُمَّ قَبِّلِ الْعَتَبَةَ وَ قَدِّمْ رِجْلَکَ الْیُمْنَی قَبْلَ الْیُسْرَی وَ ادْخُلْ وَ أَنْتَ تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ-(1)
ثُمَّ امْشِ حَتَّی تُحَاذِیَ الْقَبْرَ وَ اسْتَقْبِلْهُ بِوَجْهِکَ وَ قِفْ قَبْلَ وُصُولِکَ إِلَیْهِ وَ قُلِ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ رِسَالاتِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ مَعْدِنِ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ الشَّاهِدِ عَلَی الْخَلْقِ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ
ص: 284
ظالمان (قاسطین) جهاد کرد و با برگشتگان از پذیرش اوامر تو (مارقین) پیکار کرد، در حالی که بسیار صبور بود و در انتظار ماند و به سرزنش و ملامت هیچ ملامتگری در راه خدا اهمیت نمیداد، خداوندا، بر او درود فرست بهترین درودی که بر یکی از اولیاء، برگزیدگان و اوصیای پیامبرانت فرستادی، خداوندا، این مقبره ولیّ توست که اطاعت از او را واجب گرداندی، و پیروی از او را بر گردن بندگانت قرار دادی، و خلیفه توست که به واسطه او باز میداری و میبخشی، و به وسیله او پاداش میدهی و مجازات میکنی، من قصد آمدن به سوی او را کردم به طمع آنچه که برای اولیای خودت آماده کردهای، پس تو را به جایگاه عظیم و منزلت والایش در نزد تو و قرب مقامش قسم میدهم که بر محمد و خاندان او درود بفرستی و در مورد من کاری انجام دهی که شایسته مقام توست، همانا تو اهل کرم و بخشش هستی، سلام و رحمت و برکات الهی بر تو و بر آدم و نوح که در کنار تو آرمیده اند.
سپس ضریح را ببوس و در کنار سرش بایست و بگو: ای مولای من، آمدنم به سوی توست، و برای رسیدن به خواستهام در نزد پروردگار به تو توسل میجویم و گواهی میدهم که هر کسی به تو توسل کند ناامید نمیشود، و هر کسی از روی شناخت و با توسل به تو طلب حاجت کند، حاجاتش برآورده خواهد شد، پس در برطرف شدن گرفتاریها، آسان شدن کارها، برطرف شدن سختی، بخشش گناه، وسعت روزی، طولانی شدن عمرم و برآورده شدن خواستهام در دنیا و آخرت نزد الله که پروردگار تو و من است شفاعتم کن، خداوندا، قاتلان امیرمؤمنان را لعنت کن، خداوندا، قاتلان حسن و حسین را لعنت کن، خداوندا، قاتلان امامان را لعنت کن و آنان را به سبب آزار دادن والیان امر تو با عذابی دردناک عذاب ده که هیچ یک از جهانیان را چنین عذاب نداده باشی، عذابی فراوان و بدون وقفه که مدت زمان مشخص و پایانی نداشته باشد، و عذابی برای آنها مهیا کن که برای هیچ یک از بندگانت آن عذاب را روا نداری، خداوندا، عذابی دردناک و مضاعف را در پایینترین طبقات جهنم بر قاتلان یاران رسولت، قاتلان امیرمؤمنان، قاتلان حسن و حسین، قاتلان یاران حسن و حسین و قاتلان تمامی افرادی که در راه ولایت خاندان محمّد کشته شدند، مقدّر دار و از عذاب آنها نکاه، در حالی که آنان در آن آتش رانده شده از رحمت خدا هستند و نزد پروردگارشان سرشان را به زیر میافکنند و به حقیقت پشیمانی و رسوایی طولانی مدت را مشاهده می کنند، زیرا پیروان پیامبران و رسولان تو و بندگان صالح پیرو پیامبران را به قتل رساندهاند، خداوندا، آنها را در مخفیترین و آشکارترین حالت در زمین و آسمانت لعنت کن، خداوندا، برای من در مورد اولیای خودت مقام بلند قرار ده، صحن و مزار آنها را برای من دوست داشتنی گردان تا این که مرا به آنها ملحق می کنی و مرا در دنیا و آخرت پیرو آنان گردان، ای مهربانترین مهربابان .
سپس ضریح را ببوس و با چهرهات به قبر حسین بن علی علیه السلام روی آور و قبله را در میان دو کتف خود قرار ده و بگو: سلام بر تو ای اباعبدالله، سلام بر تو ای فرزند رسول خدا، سلام بر تو
ص: 286
وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْمَظْلُومِینَ أَفْضَلَ وَ أَکْمَلَ وَ أَرْفَعَ وَ أَشْرَفَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ وَ خَیْرِ خَلْقِکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ وَ أَخِی رَسُولِکَ وَ وَصِیِّ حَبِیبِکَ الَّذِی انْتَجَبْتَهُ مِنْ خَلْقِکَ وَ الدَّلِیلَ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِکَ وَ دَیَّانَ الدِّینِ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلَ قَضَائِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمُطَهَّرِینَ الَّذِینَ ارْتَضَیْتَهُمْ أَنْصَاراً لِدِینِکَ وَ حَفَظَةً لِسِرِّکَ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَلِیفَتِهِ وَ الْقَائِمِ بِأَمْرِهِ مِنْ بَعْدِهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ السَّلَامُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُسْتَوْدَعِینَ السَّلَامُ عَلَی خَاصَّةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُتَوَسِّمِینَ السَّلَامُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ قَامُوا بِأَمْرِهِ وَ وَازَرُوا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ وَ خَافُوا بِخَوْفِهِمْ السَّلَامُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ- ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَقِفَ عَلَی الْقَبْرِ وَ اسْتَقْبِلْهُ بِوَجْهِکَ وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ التُّقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْبَرُّ التَّقِیُّ النَّقِیُّ الْوَفِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ أَمِینَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ دَیَّانَ یَوْمِ الدِّینِ وَ خَیْرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدَ الصِّدِّیقِینَ وَ الصَّفْوَةَ مِنْ سُلَالَةِ النَّبِیِّینَ وَ بَابَ حِکْمَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ خَازِنَ وَحْیِهِ وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ وَ النَّاصِحَ لِأُمَّةِ نَبِیِّهِ وَ التَّالِیَ لِرَسُولِهِ وَ الْمُوَاسِیَ لَهُ بِنَفْسِهِ وَ النَّاطِقَ بِحُجَّتِهِ وَ الدَّاعِیَ إِلَی شَرِیعَتِهِ وَ الْمَاضِیَ عَلَی سُنَّتِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ بَلَّغَ عَنْ رَسُولِکَ مَا حُمِّلَ وَ رَعَی مَا اسْتُحْفِظَ وَ حَفِظَ مَا اسْتُودِعَ وَ حَلَّلَ حَلَالَکَ وَ حَرَّمَ حَرَامَکَ وَ أَقَامَ أَحْکَامَکَ وَ جَاهَدَ النَّاکِثِینَ فِی سَبِیلِکَ وَ
ص: 285
ای فرزند امیرمؤمنان، سلام بر تو ای فرزند فاطمه زهرا، سرور زنان هر دو جهان، سلام بر تو ای پدر امامان هدایتگر هدایت یافته، سلام بر تو ای به خاک افتاده اشکِ ریزان، سلام بر تو ای صاحب مصیبت پیاپی، سلام بر تو و بر جدّ و پدرت، سلام بر تو و بر مادر و برادرت، سلام بر تو و امامان از نسل تو و فرزندانت، گواهی میدهم که خدا خاک را با تو پاک گردانید و قرآن را با تو آشکار ساخت و تو و پدر و جد و برادر و فرزندانت را عبرت برای عاقلان و خردمندان گردانید، ای فرزند اصحاب یمین و پاک، تلاوت کنندگان قرآن، سلامم را متوجه تو کردم، درود و سلام خداوند بر تو باد، و قلبهای مردم را متوجه تو گرداند که به سوی تو بیایند، آن کسی که به تو متمسّک شود و به تو پناه آورد ناامید نمیگردد.
سپس به سمت موضع پاها برو و بگو: سلام و رحمت و برکات الهی بر پدر امامان، یار نبوّت و مخصوص اخوّت ، سلام بر ملکه دین و ایمان، کلمه خدای رحمان، سلام بر ترازوی اعمال، زیر و رو کننده احوال، شمشیر صاحب جلال، ساقی چشمه بهشتی سلسبیل، سلام بر صالح مؤمنان، وارث علم پیامبران و حاکم روز جزا، سلام بر درخت تقوا و شنونده حرفهای پنهانی و رازها، سلام بر حجّت والای الهی، نعمت فراوان و مجازات ویرانگرش، سلام بر راه آشکار، ستاره درخشان، امام نصیحتگر و آتش فروزان و رحمت خدا و برکاتش بر او باد.
سپس بگو: خداوندا، بر امیرمؤمنان علی بن أبی طالب، برادر پیامبر، ولیّ، یاریگر، وصیّ ، وزیر، دریافت کننده علم، جایگاه راز، درگاه حکمت، ناطق به حجّت او، دعوتگر به سوی آیین، جانشین او در میان امت، برطرف کننده سختی و گرفتاری از چهرهاش، در هم شکننده کافران و ذلیل کننده گناهکاران، همان کسی که او را برای پیامبرت به منزله هارون برای موسی قرار دادی درود بفرست، خداوندا، دوست بدار کسی که او را دوست میدارد و دشمنی کن با کسی که با او دشمنی میکند، و یاری کن کسی که او را یاری میکند و خوار کن کسی که او را خوار میکند، و لعنت کن کسی که پایه دشمنی با او را بنا نهاد، و بر او درود بفرست، برترین درودی که بر یکی از اوصیای پیامبرانت فرستادی، ای پروردگار جهانیان.
سپس برای خواندن زیارت آدم و نوح نزد موضع سر برگرد، در زیارت آدم علیه السلام بگو: سلام و رحمت و برکات الهی بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای پیامبر خدا، سلام
ص: 287
الْقَاسِطِینَ فِی حُکْمِکَ وَ الْمَارِقِینَ عَنْ أَمْرِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ اللَّهُمَّ هَذَا قَبْرُ وَلِیِّکَ الَّذِی فَرَضْتَ طَاعَتَهُ وَ جَعَلْتَ فِی أَعْنَاقِ عِبَادِکَ مُتَابَعَتَهُ وَ خَلِیفَتِکَ الَّذِی بِهِ تَأْخُذُ وَ تُعْطِی وَ بِهِ تُثِیبُ وَ تُعَاقِبُ وَ قَدْ قَصَدْتُهُ طَمَعاً لِمَا أَعْدَدْتَهُ لِأَوْلِیَائِکَ فَبِعَظِیمِ قَدْرِهِ عِنْدَکَ وَ جَلِیلِ خَطَرِهِ لَدَیْکَ وَ قُرْبِ مَنْزِلَتِهِ مِنْکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ أَهْلُ الْکَرَمِ وَ الْجُودِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ضَجِیعَیْکَ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ وَ قِفْ مِمَّا یَلِی الرَّأْسَ وَ قُلْ یَا مَوْلَایَ إِلَیْکَ وُفُودِی وَ بِکَ أَتَوَسَّلُ إِلَی رَبِّی فِی بُلُوغِ مَقْصُودِی وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْمُتَوَسِّلَ بِکَ غَیْرُ خَائِبٍ وَ الطَّالِبَ بِکَ عَنْ مَعْرِفَةٍ غَیْرُ مَرْدُودٍ إِلَّا بِقَضَاءِ حَوَائِجِهِ فَکُنْ لِی شَفِیعاً إِلَی اللَّهِ رَبِّکَ وَ رَبِّی فِی قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ تَیْسِیرِ أُمُورِی وَ کَشْفِ شِدَّتِی وَ غُفْرَانِ ذَنْبِی وَ سَعَةِ رِزْقِی وَ تَطْوِیلِ عُمُرِی وَ إِعْطَاءِ سُؤْلِی فِی آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْأَئِمَّةِ- وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً لَا تُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ عَذَاباً کَثِیراً لَا انْقِطَاعَ لَهُ وَ لَا أَجَلَ وَ لَا أَمَدَ بِمَا شَاقُّوا وُلَاةَ أَمْرِکَ وَ أَعِدَّ لَهُمْ عَذَاباً لَمْ تُحِلَّهُ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ وَ أَدْخِلْ عَلَی قَتَلَةِ أَنْصَارِ رَسُولِکَ وَ عَلَی قَتَلَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ عَلَی قَتَلَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلَی قَتَلَةِ أَنْصَارِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- وَ قَتَلَةِ مَنْ قُتِلَ فِی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ أَجْمَعِینَ عَذَاباً أَلِیماً مُضَاعَفاً فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ وَ لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ مَلْعُونُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَدْ عَایَنُوا النَّدَامَةَ وَ الْخِزْیَ الطَّوِیلَ لِقَتْلِهِمْ عِتْرَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَتْبَاعَهُمْ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ فِی مُسْتَسِرِّ السِّرِّ وَ ظَاهِرِ الْعَلَانِیَةِ فِی أَرْضِکَ وَ سَمَائِکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی قَدَمَ صِدْقٍ فِی أَوْلِیَائِکَ وَ حَبِّبْ إِلَیَّ مَشَاهِدَهُمْ وَ مُسْتَقَرَّهُمْ حَتَّی تُلْحِقَنِی بِهِمْ وَ تَجْعَلَنِی لَهُمْ تَبَعاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ وَ اسْتَقْبِلْ قَبْرَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام بِوَجْهِکَ وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ
ص: 286
بر تو ای امین خدا، سلام بر تو ای خلیفه الهی در سرزمینش، سلام بر تو ای پدر بشر، سلام بر تو، روح و بدنت و افراد پاک از میان فرزندانت و نسل تو، درودی که جز خدا کسی نتواند آن را بشمارد.(1)
و در زیارت نوح علیه السلام بگو: سلام بر تو ای پیامبر خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای ولی خدا، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای بزرگ تمام فرستادگان الهی، سلام بر تو ای امانتدار الهی بر روی زمین، درود و سلام الهی بر تو و بر روح و بدن تو و بر فرزندان پاکت و رحمت و برکات الهی بر شما باد.
سپس شش رکعت نماز بخوان، دو رکعت از آن برای زیارت امیر مؤمنان علیه السلام که در رکعت اوّل سوره فاتحه و سوره رحمان و در رکعت دوّم سوره فاتحه و سوره یاسین را قرائت میکنی، آنگاه تشهد بخوان و سلام بده و تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیه را انجام بده، و از خداوند متعال طلب استغفار کن و برای خودت دعای خیر کن.
سپس بگو: پروردگارا، همانا این دو رکعت نماز هدیهای باشد از طرف من تقدیم به سرور و مولایم، ولیّ تو و برادر پیامبرت صلّی الله علیه و آله و سرور جانشینان پیامبران علی بن أبی طالب درود خدا بر او و خاندانش باد، پروردگارا، بر محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست و آن را از من بپذیر و پاداش نیکوکاران را در قبال این عمل به من عطا کن، پروردگارا، به جهت رضای تو نماز گزاردم و برای تو رکوع کردم و برای تو سجده نمودم، تو یگانه هستی و هیچ شریکی نداری، چرا که نماز و رکوع و سجود فقط برای توست، تو الله هستی و هیچ معبودی جز تو نیست، پروردگارا، بر محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست و زیارتم را از من بپذیر و به خاطر محمد و خاندان پاک او درخواستم را اجابت فرما.
و چهار رکعت دیگر را به آدم و نوح هدیه کن، سپس سجده شکر به جای آور و در مورد آن دو پیامبر بگو: پروردگارا روی خود را متوجه تو کردم و به ریسمان تو چنگ زدم و بر تو توکل نمودم، پروردگارا تو مورد اعتماد و امید من هستی، مرا از آنچه که برایم مهم است و مهم نیست و هر آنچه که تو از من به آن آگاهتری کفایت کن، همسایه تو عزیز و مدح و ثنای تو والاست، و هیچ معبودی جز تو نیست، بر محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست و فرج آنها را نزدیک گردان، سپس گونه راستت را روی زمین بگذار و بگو: به ناچیزی من در برابر عظمتت و ناله و التماسم به سوی تو و وحشتم از مردم و الفتم با تو رحم کن، ای بزرگوار، ای بزرگوار، ای بزرگوار.
ص: 288
یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْأَئِمَّةِ الْهَادِینَ الْمَهْدِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَرِیعَ الدَّمْعَةِ السَّاکِبَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْمُصِیبَةِ الرَّاتِبَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَدِّکَ وَ أَبِیکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أُمِّکَ وَ أَخِیکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ بَنِیکَ أَشْهَدُ لَقَدْ طَیَّبَ اللَّهُ بِکَ التُّرَابَ وَ أَوْضَحَ بِکَ الْکِتَابَ وَ جَعَلَکَ وَ أَبَاکَ وَ جَدَّکَ وَ أَخَاکَ وَ بَنِیکَ عِبْرَةً لِأُولِی الْأَلْبَابِ یَا ابْنَ الْمَیَامِینِ الْأَطْیَابِ التَّالِینَ الْکِتَابَ وَجَّهْتُ سَلَامِی إِلَیْکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْکَ وَ جَعَلَ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْکَ مَا خَابَ مَنْ تَمَسَّکَ بِکَ وَ لَجَأَ إِلَیْکَ- ثُمَّ تَحَوَّلْ إِلَی عِنْدِ الرِّجْلَیْنِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْأَئِمَّةِ وَ خَلِیلِ النُّبُوَّةِ وَ الْمَخْصُوصِ بِالْأُخُوَّةِ السَّلَامُ عَلَی یَعْسُوبِ الدِّینِ وَ الْإِیمَانِ وَ کَلِمَةِ الرَّحْمَنِ السَّلَامُ عَلَی مِیزَانِ الْأَعْمَالِ وَ مُقَلِّبِ الْأَحْوَالِ وَ سَیْفِ ذِی الْجَلَالِ وَ سَاقِی السَّلْسَبِیلِ الزُّلَالِ السَّلَامُ عَلَی صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ الْحَاکِمِ یَوْمَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَی شَجَرَةِ التَّقْوَی وَ سَامِعِ السِّرِّ وَ النَّجْوَی السَّلَامُ عَلَی حُجَّةِ اللَّهِ الْبَالِغَةِ وَ نِعْمَتِهِ السَّابِغَةِ وَ نَقِمَتِهِ الدَّامِغَةِ السَّلَامُ عَلَی الصِّرَاطِ الْوَاضِحِ وَ النَّجْمِ اللَّائِحِ وَ الْإِمَامِ النَّاصِحِ وَ الزِّنَادِ الْقَادِحِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَخِی نَبِیِّکَ- وَ وَلِیِّهِ وَ نَاصِرِهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وَزِیرِهِ وَ مُسْتَوْدَعِ عِلْمِهِ وَ مَوْضِعِ سِرِّهِ وَ بَابِ حِکْمَتِهِ وَ النَّاطِقِ بِحُجَّتِهِ وَ الدَّاعِی إِلَی شَرِیعَتِهِ وَ خَلِیفَتِهِ فِی أُمَّتِهِ وَ مُفَرِّجِ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِهِ قَاصِمِ الْکَفَرَةِ وَ مُرْغِمِ الْفَجَرَةِ الَّذِی جَعَلْتَهُ مِنْ نَبِیِّکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ الْعَنْ مَنْ نَصَبَ لَهُ الْعَدَاوَةَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَلِّ عَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ- ثُمَّ عُدْ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ لِزِیَارَةِ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ قُلْ فِی زِیَارَةِ آدَمَ علیه السلام السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ
ص: 287
سپس گونه چپت را روی زمین بگذار و بگو: هیچ معبودی جز تو نیست، تو پروردگارا من هستی و این حق است، ای پروردگارا من با حالت عبادت خاشعانه برای تو سجده گزاردم، پروردگارا همانا عمل من ضعیف و اندک است، پس آن را برایم افزایش ده ای بزرگوار، ای بزرگوار، ای بزرگوار. سپس به سجده برگردد و صد بار بگو: شکر خدا، و دعای بسیار کن، زیرا سجده جایگاه درخواست است، و بسیار طلب آمرزش کن چرا که سجده جایگاه بخشش است، و بر آورده شدن حاجات را طلب کن زیرا سجده جایگاه اجابت است، و هرگاه نمازی واجب یا نافله را در مدت زمان حضور در کنار قبر امیر مؤمنان علیه السلام به جای میآوری، این دعا را بخوان: خداوندا امر، امر تو است، و ما تابع قضا و قدر تو هستیم، هیچ نیرو و قدرتی جز با استعانت از تو وجود ندارد، و تا آخر دعا را بخوان.(1)
سپس فرمود: در پایان خداحافظی با سرورمان امیر مؤمنان علیه السلام اگر خواهان آن بودی به زیارت بپرداز و هر آنچه که به محض ورودت به زیارتگاه انجام دادی را دوباره انجام بده، از اوّل تا آخر که آن را بیان کردم، سپس در آخر آن با ایشان خداحافظی کرده و بگو: به خدا و فرستادگان الهی و آنچه که تو با خود آوردی و مرا به سوی آن دعوت کردی و راهنمایی نمودی ایمان آوردم، پروردگارا، ما به آنچه که نازل فرمودی ایمان آوردیم، و از پیامبر صلّی الله علیه و آله و خاندان او پیروی کردیم، پس ما را همراه با شاهدان بنویس، پروردگارا، این زیارت را آخرین زیارت از مقبره مولای ما امیر مؤمنان و برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله قرار مده، و زیارت او را تا زمانی که زندهام نصیبم گردان، پروردگارا، مرا از پاداش زیارتش بی بهره مگردان و بازگشت و باز هم بازگشت نصیبم کن، سلام بر تو ای مولای من، سلامی سپرده شده که در آن خستگی و درماندگی وجود ندارد، و رحمت و برکات الهی بر تو باد، پروردگارا، بر محمد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود فرست، و از جانب من برترین درودها و سلامها و سلام تمامی فرشتگان الهی که این مزار شریف را احاطه کردهاند را به ارواح و بدنهای آنها برسان، و سلام بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله، سلام بر فاطمه سرور تمامی زنان عالم، سلام بر امیر مؤمنان، سلام بر حسن وحسین و علی بن حسین و محمّد بن علیّ و جفعر بن محمّد و موسی بن جعفر و علیّ بن موسی و محمّد بن علیّ و علیّ بن محمّد و حسن بن علیّ و حجّت به پا خواسته به امر خدا و انتقام گیرنده از دشمنانش، سلام بر نامیده شده رسول خدا و آشکار کننده دین الهی سلامی دائمی و همیشگی و بدون این که لحظهای قطع شود، سلام و رحمت و درود الهی بر تو باد، سپاس پروردگاری را که به واسطه شما ما را از شرک و گمراهی نجات داد، پروردگارا، مرا از کسانی قرار ده که از جانب تو درود و رحمت به آنها میرسد و مرا با ایمان محافظت کن و مکر و حیله و ضرر و زیان آن کسانی را که به خاطر تو با آنها دشمنی کردم از من دور کن، ای پروردگار جهانیان .
ص: 289
عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْبَشَرِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ وَ عَلَی الطَّاهِرِینَ مِنْ وُلْدِکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ صَلَاةً لَا یُحْصِیهَا إِلَّا هُوَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ-(1)
وَ قُلْ فِی زِیَارَةِ نُوحٍ علیه السلام السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَیْخَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ وَ عَلَی الطَّاهِرِینَ مِنْ وُلْدِکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ صَلِّ سِتَّ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَانِ مِنْهَا لِزِیَارَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ سُورَةَ یس وَ تَشَهَّدْ وَ سَلِّمْ وَ سَبِّحْ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ادْعُ لِنَفْسِکَ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی صَلَّیْتُ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةً مِنِّی إِلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَلِیِّکَ وَ أَخِی رَسُولِکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْهَا مِنِّی وَ اجْزِنِی عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ اللَّهُمَّ لَکَ صَلَّیْتُ وَ لَکَ رَکَعْتُ وَ لَکَ سَجَدْتُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لِأَنَّهُ لَا تَکُونُ الصَّلَاةُ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ إِلَّا لَکَ لِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ مِنِّی زِیَارَتِی وَ أَعْطِنِی سُؤْلِی بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ.
وَ تُهْدِی الْأَرْبَعَ رَکَعَاتٍ الْأُخَرِ إِلَی آدَمَ وَ نُوحٍ ثُمَّ تَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ وَ قُلْ فِیهِمَا اللَّهُمَّ إِلَیْکَ تَوَجَّهْتُ وَ بِکَ اعْتَصَمْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی فَاکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ مَا لَا یُهِمُّنِی وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَرِّبْ فَرَجَهُمْ- ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلِ ارْحَمْ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ.
ص: 288
سپس ضریح مقدس را ببوس، درود خداوند بر صاحب آن باد، و از خدا آنچه را که میخواهی طلب کن و اگر خدا بخواهد با حالت متنعم از نعمت و مورد رحمت قرار گرفته باز گرد.(1)
توضیح
«العاقبه»: فرزند، و «حزانتک» با ضمّه: خانواده تو که نگران امور آنها هستی، در النهایه(2)میگوید:
آنچه که در درون افراد پنهان میماند، یعنی به آن خطور میکند و از احادیث و افکار در آن جریان پیدا میکند، فرموده او: «إستخلصنی إکراماً به» : یعنی مرا نجات بده به وسیله او که لطفی بر من باشد. «مِن» در اینجا بیانیه است، گفته میشود: «استخلصه لنفسه» یعنی: او را مخصوص خود گرداند، در النهایه میگوید: در حدیث امام علی علیه السلام که دستور به قتل ناکثین و قاسطین و مارقین دادم، «نکث» یعنی: شکستن عهد و پیمان، که منظور از آن جنگ جمل است زیرا آنها با امیر مؤمنان بیعت کرده بودند، سپس پیمان خود را شکستند و با ایشان جنگیدند، منظور از قاسطین اهل صفین است، زیرا در حکم خود ظلم روا داشته و بر امام علی شوریدند، و منظور از مارقین خوارج هستند، زیرا از دین خارج شدند همانگونه که تیر از کمان رها میشود. فرموده او: «لا تعذّبه» که در آن حذف و ایصال صورت گرفته است یعنی: او را با آن عذاب نده. فرموده او: «قدم صدق فی اولیائک» یعنی: گام ثابت و استوار در ولایت و پیروی از آنها، یا مقام و جایگاهی نیکو در نزد خودت به سبب آنها، آنگونه که خداوند متعال میفرماید: «و بشّر الذین آمنوا أنّ لهم قدم صدق عند ربّهم» {و به اهل ایمان بشارت ده که جایگاهی نیکو در نزد پروردگارشان برای آنها فراهم است}، در بعضی از نسخهها «لسان صدق» است که بیان شد، در فرموده او: «یا صریع الدمعة الساکبة»، «صریع» به معنای کشته شده و بر روی زمین افتاده است، «السّکب» یعنی: ریختن و ریزش، که منظور از آن در اینجا معنای دوّم است یعنی: فرد کشته شدهای که اشکها به خاطر او جاری میشود. و گفتهاند که به «الدمعة» نسبت داده شده به جهت فراوان بودن جریانش بر او گویا چشمه آب گرم ایست که از او جریان یافته است. فرموده او: «المصیبة الراتبة» یعنی: ثابت که همواره وجود دارد تا این که خواهان خونش شوند درود خداوند بر او باد. فرموده ایشان علیه السلام: «عبرة لأولی الباب» یعنی: صاحبان عقل و اندیشه از فضیلت و عمل و بزرگی و مظلومیت و شهادت شما درس بگیرند و به پستی و ناچیزی دنیا آگاه شوند و این که خداوند آن را برای اولیای خود نپسندید و سرای آخرت همان سرای ماندن و جایگاه افراد برگزیده است.
فرموده او: «التالین الکتاب» یعنی: رسول خدا پس از کتاب خداوند به ذکر شما پرداخته و همراه با ذکر قرآن به رعایت حق شما توصیه نموده آنگاه که فرموده است: همانا من دو چیز سنگین و گرانبها را برای شما بر جا میگذارم: کتاب خدا و عترتم اهل بیت؛ یا به این معناست که پیروان قرآن و عمل کنندگان به آن و تلاوت کنندگان به حقِّ آن، که مورد اول واضحتر و درستتر است. فرموده او: «وجعل
ص: 290
ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ رَبِّی حَقّاً حَقّاً سَجَدْتُ لَکَ یَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً اللَّهُمَّ إِنَّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضَاعِفْهُ لِی یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ- ثُمَّ عُدْ إِلَی السُّجُودِ وَ قُلْ شُکْراً مِائَةَ مَرَّةٍ وَ اجْتَهِدْ فِی الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ مَسْأَلَةٍ وَ أَکْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ مَغْفِرَةٍ وَ اسْأَلِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهُ مَقَامُ إِجَابَةٍ وَ کُلَّمَا صَلَّیْتَ صَلَاةً فَرْضاً کَانَتْ أَوْ نَفْلًا مُدَّةَ مُقَامِکَ بِمَشْهَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ أَمْرِکَ وَ لَا بُدَّ مِنْ قَدَرِکَ وَ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ- إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ مِنَ الدُّعَاءِ-(1)
ثُمَّ قَالَ تَتِمَّةٌ فِی وَدَاعِ سَیِّدِنَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَاسْتَأْنِفِ الزِّیَارَةَ وَ اصْنَعْ فِیهَا مَا صَنَعْتَ فِی أَوَّلِ وُصُولِکَ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ کَمَا تَقَدَّمَ بَیَانُهُ ثُمَّ وَدِّعْهُ فِی آخِرِهَا فَقُلْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِالرُّسُلِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَنِی عَلَیْهِ وَ دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ وَ آلَ الرَّسُولِ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ ارْزُقْنِی زِیَارَتَهُ أَبَداً مَا أَحْیَیْتَنِی اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَ زِیَارَتِهِ وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ ثُمَّ الْعَوْدَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ سَلَامَ مُوَدِّعٍ لَا سَئِمٍ وَ لَا قَالٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَلِّغْ أَرْوَاحَهُمْ وَ أَجْسَادَهُمْ مِنِّی أَفْضَلَ التَّحِیَّةِ وَ السَّلَامِ وَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْحَافِّینَ بِهَذَا الْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ- وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ- وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ- وَ الْحُجَّةِ الْقَائِمِ بِأَمْرِ اللَّهِ الْمُنْتَقِمِ مِنْ أَعْدَائِهِ السَّلَامُ عَلَی سَمِیِّ رَسُولِ اللَّهِ- وَ مُظْهِرِ دِینِ اللَّهِ سَلَاماً وَاصِلًا دَائِماً سَرْمَداً لَا انْقِطَاعَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْقَذَنَا بِکُمْ مِنَ الشِّرْکِ وَ الضَّلَالَةِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِمَّنْ تَنَالُهُ مِنْکَ صَلَوَاتٌ وَ رَحْمَةٌ وَ احْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمَانِ وَ لَا تُشْمِتْ بِی مَنْ عَادَیْتُهُ فِیکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.
ص: 289
أفئدة من الناس» اشاره به دعای ابراهیم علیه السلام برای آنهاست در این فرمایش خداوند: «و اجعل أفئدة من الناس تهوی إلیهم» {و دلهای مردم را متوجه آنان گردان}، جمله خبری و دعایی است و در بعضی از نسخهها (صلّی الله علیک و جعل) ذکر شده که صحیحتر به نظر میرسد. فرموده او: «وخلیل النبوة» یعنی صاحب آن، و «یعسوب» به معنای سرور و رئیس و پیش قراول است و در اصل به معنای ملکه زنبورها میباشد. فرموده او: «و کلمة الرحمان» یعنی آنچه که خداوند خواهان آشکار شدنش است را برای مردم بیان میکند، همان طور که کلمه بیانگر آن چیزی است که در درون گویندهاش وجود دارد، یا مقصود این است که وی صاحب کلمات خداوند و علوم اوست، و شرح مفصل این موضوع در بابهای فضایل ایشان صلوات الله علیه شرح داده شد. فرموده او: «علی میزان الأعمال» اشاره دارد به آنچه که در احادیث بسیاری نقل گردیده مبنی بر اینکه امامان ترازوهای روز قیامت هستند و آنها مردم را محاسبه میکنند.
قول ایشان علیه السلام: «و مقلب الأحوال» یعنی: حال آنها را از گمراهی به سوی هدایت، از جهالت به سوی علم، از فقر به سوی بی نیازی، و در جنگها از زندگانی به سوی مرگ دگرگون میکند، یا این که او میزان سنجش انسانهاست و به وسیله او مؤمن از کافر تشخیص داده میشود و گروهی از کفر به سوی ایمان می روند، همچنین به واسطه او کفر منافقانی که ادعای ایمان میکردند آشکار میشود و ظاهر آن اشاره به درجهای بالاتر از آن دارد یعنی مدخلیت در نظام عالم و تدبیر آن؛ و این مقام دقیقی است که مقداری در باره آن در کتاب امامت سخن گفته شد. «سلسبیل»: نام چشمهای است در بهشت. فیروزآبادی(1)
میگوید: آب زلالی است همانند اشک که خیلی سریع در حلق عبور میکند، سرد و صاف و گوارا و ساده و روان است.
قول ایشان علیه السلام: «و الزناد القادح»، فیروز آبادی میگوید: «زند» چوبی است که آتش با آن روشن میشود و جمع آن «زناد» است. و گوید: «قدح بالزند» یعنی: آتش با آن روشن کرد، پس «زناد» جمع است و لازم است که که صفت آن به صورت «القادحة» ذکر شود، شاید در اصل «الزند» بوده و در آن تصحیف صورت گرفته باشد، چرا که لفظ مفرد در اینجا مناسبتر است، احتمال دارد که «زناد» مفرد به کار رفته باشد ولی علمای لغت آن را بیان نکرده باشند، یا این که به منظور مبالغه به صورت جمع ذکر شده باشد، و در صفت، جانب معنا رعایت شده است، زیرا عبارت از یک شخص واحد است، و به هر تقدیر، کنایه از فراوانی ظهور انوار علم و حکمت ایشان، و یا کنایه از شدت توانمندی و چیرگیاش در میادین جنگ میباشد، که معنای نخست واضحتر است، و «القصم» به معنای شکستن است. فرموده او: «و لا قال» گفته میشود: «قلاه» یعنی: بر او خشم گرفت و از او متنفر گشت، و از آن جمله است فرمایش خداوند متعال: «ما ودّعک ربّک و ما قلی» {پروردگارت تو را رها نکرده و بر تو خشم نگرفته است}.
میگویم
سید بن طاووس این زیارت را تا دعایی که ص: 291
ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ الْمُقَدَّسَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی صَاحِبِهِ وَ ادْعُ اللَّهَ بِمَا تُرِیدُ وَ انْصَرِفْ مَغْبُوطاً مَرْحُوماً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
العاقبة الولد و حزانتک بالضم عیالک الذین تتحزن لأمرهم و قال فی النهایة(2) فیه و ما یهجس فی الضمائر أی ما یخطر بها و یدور فیها من الأحادیث و الأفکار قوله و استخلصنی إکراما به أی استخلصنی به إکراما لی و من بیانیة و یقال استخلصه لنفسه أی استخصه و قال فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام أمرت بقتل الناکثین و القاسطین و المارقین النکث نقض العهد أراد بهم أهل وقعة الجمل لأنهم کانوا بایعوه ثم نقضوا بیعته و قاتلوه و بالقاسطین أهل صفین لأنهم جاروا فی حکمهم و بغوا علیه و بالمارقین الخوارج لأنهم مرقوا من الدین کما یمرق السهم من الرمیة قوله علیه السلام لا تعذبه فیه حذف و إیصال أی لا تعذبه به قوله قدم صدق فی أولیائک أی قدما ثابتا راسخا فی ولایتهم و متابعتهم أو مقاما حسنا عندک بسببهم کما قال تعالی وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ و فی بعض النسخ لسان صدق و قد مر بیانه قوله علیه السلام یا صریع الدمعة الساکبة الصریع هنا القتیل المطروح علی الأرض السکب الصب و الانصباب و المراد هنا الثانی أی المقتول الذی تجری لأجله الدموع و قیل إنما نسب إلی الدمعة لأنها لکثرة جریانها علیه کأنها حمیمه الذی ذهب منه قوله المصیبة الراتبة أی الثابتة التی لا تزول إلی أن یطلب بثأره صلوات الله علیه و قوله علیه السلام عبرة لأولی الألباب أی لیعتبر أولو العقول من فضلکم و علمکم و جلالتکم و مظلومیتکم و شهادتکم فیعلموا دناءة الدنیا و خستها و أن الله لم یرضها لأولیائه و أن الآخرة هی دار القرار و محل الأخیار قوله علیه السلام التالین الکتاب أی جعلکم الرسول تلوا للکتاب و وصی بکم معه فی قَوْلِهِ: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی. أو التابعین للکتاب العاملین به و القارین له حق قراءته و الأول أظهر و أصوب قوله علیه السلام و جعل
ص: 290
مفید در آخر زیارت ذکر کرده نقل نموده و گفته است: دعای دیگری که مستحب است بعد از نماز زیارت امیر مؤمنان علیه السلام خوانده شود این است: یاالله یا الله یا الله، ای اجابت کننده خواسته درماندگان، و دعا را تا پایان و به صورتی که در ادامه ذکر خواهیم کرد بیان کرده است، آن هم به روایت صفوان در زیارت حسین علیه السلام در روز عاشورا، که در اینجا به خاطر پرهیز از تکرار آن را ذکر نکردم، پس هر کسی خواهان قرائت آن است به آن مراجعه کند چرا که کاملتر از آن چیزی است که سیّد در اینجا ذکر کرده است است.
این روایت شامل فضیلت کاملی است که در مورد زیارت حسین علیه السلام در کنار سر امیر مؤمنان و نماز در کنار مقبره ایشان ذکر کرده است، پس غافل نباش.
سپس بدان که علماء زیارت آدم و نوح علیهما السلام را در کنار مقبره امام علیه السلام بیان کردهاند و به زیارت صالح و هود و ابراهیم علیهم السلام نپرداختهاند، در احادیث آمده که این پیامبران نیز در کنار و نزدیکی مقبره ایشان صلوات الله علیه مدفون هستند، پس لازم است که آنها را نیز زیارت کرد، ولی فقط زیارت آدم و نوح را به جهت فراوانی احادیثِ روایت شده در این باره و نیز امر به زیارت آنها در برخی احادیث ذکر کردهاند.
سپس میگویم: مناسب است که در کنار مزار آدم علیه السلام یا بعد از نمازی که هنگام زیارت ایشان گزارده میشود، دعایی که از امام سجّاد علیه السلام روایت شده و شامل درود بر امام صلوات الله علیه است خوانده شود، و این همان دعایی است که به بعضی از نسخههای صحیفه اضافه شده است، به این ترتیب: پروردگارا، آدم آفریده بی سابقه توست و اولین اعتراف کننده از خاک به ربوبیت تو، قدیمیترین حجت تو بر بندگان و آفریدگان تو، دلیل بر پناه بردن به عفو تو از دست مجازاتت، پیماینده راههای توبه به درگاه تو، وسیله میان مردم و شناخت تو، کسی که با منّت نهادن و روا داشتن رحمت نسبت به او به ملاقات آنچه بدان راضی بودی نائلش گرداندی، توبه کنندهای که بر نافرمانی تو اصرار نورزید و با تراشیدن سر در حرم تو از پیشگامان فروتنان در مقابل تو بود، و بعد از معصیت و گناه برای کسب عفو بخشش تو به عبادت متوسل شد، پدر پیامبرانی که به خاطر رسیدن به جوار تو متحمل آزار و اذیّت گردیدند، و بیشتر از سایر ساکنان زمین تلاش میکرد تا به عبادت تو مشغول شود، پس ای خدای رحمان، تو و فرشتگانت و ساکنان آسمانها و زمینت بر او صلوات بفرستید، آنگونه که حرمتهای تو را عظیم و والا شمرد و ما را به راه رضایت تو راهنمایی کرد، ای مهربانترین مهربانان .
میگویم
لازم است که زیارت کننده، حسین علیه السلام را در کنار قبر امیر مؤمنان علیهما السلام
ص: 292
أفئدة من الناس إشارة إلی دعاء إبراهیم علیه السلام لهم فی قوله تعالی فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ و الجملة تحتمل الخبریة و الدعائیة و فی بعض النسخ صلی الله علیک و جعل و هو أظهر قوله و خلیل النبوة أی صاحبها و الیعسوب السید و الرئیس و المقدم و أصله أمیر النحل قوله علیه السلام و کلمة الرحمن أی یبین للخلق ما أراد الله إظهاره کما أن الکلمة تبین ما فی ضمیر صاحبها أو المراد أنه صاحب کلمات الله و علومه و قد مر شرحه مبسوطا فی أبواب فضائله صلوات الله علیه قوله علی میزان الأعمال إشارة إلی ما ورد فی الأخبار الکثیرة أنهم موازین یوم القیامة و هم یحاسبون الخلق قوله علیه السلام و مقلب الأحوال أی یقلب أحوالهم من الضلالة إلی الهدایة و من الجهل إلی العلم و من الفقر إلی الغناء و من الحیاة إلی الموت فی الغزوات أو أنه محنة الوری به یتمیز المؤمن من الکافر و به انتقل جماعة من الکفر إلی الإیمان و به ظهر کفر المنافقین الذین کانوا یظهرون الإیمان و ظاهره یومی إلی درجة أعلی من ذلک من المدخلیة فی نظام العالم و تدبیره و هذا مقام دقیق قد مر بعض القول فیه فی کتاب الإمامة و السلسبیل اسم عین فی الجنة و قال الفیروزآبادی (1)
ماء زلال کغراب سریع المر فی الحلق بارد عذب صاف سهل سلس قوله علیه السلام و الزناد القادح قال الفیروزآبادی الزند العود الذی تقدح به النار و الجمع زناد و قال قدح بالزند رام الإیراء به انتهی فالزناد جمع فکان ینبغی أن یؤتی فی صفته القادحة و لعله کان فی الأصل الزند فصحف لأن المفرد هنا أنسب و یحتمل أن یکون الزناد أیضا جاء مفردا و لم یذکره اللغویون أو یکون الجمع للمبالغة و فی الصفة روعی جانب المعنی لأنه عبارة عن شخص واحد و علی التقادیر کنایة عن کثرة ظهور أنوار العلم و الحکم منه أو عن شدة البطش و الصولة فی الغزوات و الأول أظهر و القصم الکسر قوله و لا قال یقال قلاه أی أبغضه و کرهه و منه قوله تعالی ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی.
ذکر السید بن طاوس هذه الزیارة و ساقها إلی الدعاء الذی ذکره
ص: 291
زیارت کند، آنگونه محمد بن مشهدی در مزار کبیر بیان کرده است.
روایت19.
و ذکر کرده که امام صادق علیه السلام سر امام حسین علیه السلام را در کنار سر امیرمؤمنان علیه السلام زیارت کرده و در کنار آن چهار رکعت نماز خوانده و به ذکر این دعا پرداخته است: سلام بر تو ای فرزند رسول خدا، سلام بر تو ای فرزند امیر مؤمنان، سلام بر تو ای فرزند صدیقه طاهره سرور زنان دو عالم، سلام بر تو ای سرور من، ای ابا عبدالله، و رحمت و برکات الهی بر تو باد، گواهی میدهم که همانا تو نماز را به پا داشتی، زکات را پرداخت نمودی، از منکر نهی کردی، حق تلاوت قرآن را به جا آوردی، آنگونه که شایسته است به جهاد در راه خدا پرداختی، و در کنار آن بر آزار و اذیت صبر کردی و محاصره شدی تا این که یقین (مرگ) به سراغت آمد، و گواهی میدهم کسانی که با تو مخالفت کردند و با تو جنگیدند و کسانی که تو را خوار کردند و به قتل رساندند، بر زبان پیامبر درس نخوانده مورد لعن خداوند هستند، و نا امید شد کسی که به خدا دروغ بست، خداوند کسانی را که به شما ظلم کردند لعنت کند از اوّلین و آخرین افراد، و بر عذاب دردناک آنها بیفزاید، ای سرور من، ای فرزند رسول خدا، به قصد زیارت تو به سوی تو آمدم در حالی که آگاه به حق تو هستم، دنباله رو اولیای تو و دشمن دشمنانت هستم، راه یافته به طریق هدایتی هستم که تو بر آنی و آگاه از گمراهی مخالفان تو، پس نزد پروردگارت برای من شفاعت کن.(1)
میگویم
کامل آن در زیارت حسین علیه السلام خواهد آمد، و اگر زیارت کننده به همه آنها عمل کند بهتر است.
روایت20.
سپس سیّد رحمه الله زیارت وداع را به همان شکلی که گفته شد بیان کرده و میگوید: زیارت دوّمی که امام حسین علیه السلام با آن زیارت میشود این گونه است که در کنار مقبره شریفش میایستی و میگویی: سلام خدا بر محمد صلّی الله علیه و آله، امانتدار الهی بر رسالتها و کارهای بزرگ و عظیمش، معدن وحی و قرآن، ختم کننده پیامبران قبلی، گشاینده آنچه که در آینده است، و ناظر بر تمامی اینها، شاهد بر مردم، و چراغ فروزان، و سلام و رحمت و برکات الهی بر او باد، پروردگارا، بر محمد و اهل بیت پاک او بهترین و کاملترین و وسیعترین و سودمندترین و شریفترین صلواتی را بفرست که بر پیامبران و برگزیدگانت فرستادی، پروردگارا بر امیر مؤمنان درود بفرست، بنده تو و بهترین مخلوقات بعد از پیامبرت و برادر رسولت و جانشین او که او را با علمت فرستادی و او را هدایت کننده هر یک از بندگانت که میخواهی قرار دادی، و دلیل بر کسی که او را با رسالتهایت فرستادی، و یاریگر دین با عدل تو و تو میان بندگانت، و سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد، پروردگارا، بر امامانی درود بفرست که از فرزندان امام علی علیه السلام هستند و پس از او اوامر تو را
ص: 293
المفید فی آخر الزیارة ثم قال دعاء آخر یستحب أن یدعی به عقیب صلاة الزیارة لأمیر المؤمنین صلوات الله علیه و هو یا الله یا الله یا الله یا مجیب دعوة المضطرین و ساق الدعاء إلی آخره نحو مما سنورده بروایة صفوان فی زیارة الحسین علیه السلام فی یوم عاشوراء ترکنا إیراده هنا حذرا من التکرار فمن أراد قراءته فلیرجع إلیه فإنه أتم و أکمل مما أورده السید هنا(1).
و هذه الروایة تشتمل علی فضیلة جزیلة لزیارة الحسین علیه السلام عند رأس أمیر المؤمنین و الصلاة عنده فلا تغفل.
ثم اعلم أن العلماء ذکروا زیارة آدم و نوح علیهما السلام عنده علیه السلام و لم یتعرضوا لزیارة صالح و هود و إبراهیم علیهم السلام و قد مر فی الأخبار کونهم أیضا مدفونین عنده و فی قربه صلوات الله علیه فینبغی زیارتهم علیهم السلام أیضا و إنما خصوا آدم و نوح لکثرة الأخبار الواردة فی ذلک و لورود الأمر بزیارتهما فی بعضها.
ثم أقول یناسب أن یتلی عند ضریح آدم علیه السلام أو بعد الصلاة لزیارته الدعاء المروی عن سید الساجدین صلوات الله علیه المشتمل علی الصلاة علیه صلی الله علیه و آله و هو مما ألحق ببعض نسخ الصحیفة أیضا و هو هذا اللَّهُمَّ وَ آدَمُ بَدِیعُ فِطْرَتِکَ وَ أَوَّلُ مُعْتَرِفٍ مِنَ الطِّینِ بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ بِکْرُ حُجَجِکَ عَلَی عِبَادِکَ وَ بَرِیَّتِکَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی الِاسْتِجَارَةِ بِعَفْوِکَ مِنْ عِقَابِکَ وَ النَّاهِجُ سُبُلَ تَوْبَتِکَ وَ الْوَسِیلَةُ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِکَ وَ الَّذِی لَقَّیْتَهُ مَا رَضِیتَ عَنْهُ بِمَنِّکَ عَلَیْهِ وَ رَحْمَتِکَ لَهُ وَ الْمُنِیبُ الَّذِی لَمْ یُصِرَّ عَلَی مَعْصِیَتِکَ وَ سَابِقُ الْمُتَذَلِّلِینَ بِحَلْقِ رَأْسِهِ فِی حَرَمِکَ وَ الْمُتَوَسِّلُ بَعْدَ الْمَعْصِیَةِ بِالطَّاعَةِ إِلَی عَفْوِکَ وَ أَبُو الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ أُوذُوا فِی جَنْبِکَ وَ أَکْثَرُ سُکَّانِ الْأَرْضِ سَعْیاً فِی طَاعَتِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِ أَنْتَ یَا رَحْمَانُ وَ مَلَائِکَتُکَ وَ سُکَّان سَمَاوَاتِکَ وَ أَرْضِکَ کَمَا عَظَّمَ حَرَمَاتِکَ وَ دُلَّنَا عَلَی سَبِیلِ مَرْضَاتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ینبغی أن یزور الحسین عند قبر أمیر المؤمنین صلوات الله علیهما مما
ص: 292
به پا میدارند، پاکانی که از آنها راضی گشتی که یاریگران دینت، حافظان رازت، شاهدان بر مخلوقات تو و نشانههایی برای بندگانت باشند، سلام بر برگزیده خدا از میان مخلوقاتش، سلام بر فرشتگان الهی، سلام بر تو ای امیر مؤمنان، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده، سلام بر تو ای ولیّ خدا، سلام بر تو ای حجّت خدا، سلام بر خلیفه خدا، سلام بر تو ای پایه و اصول دین، سلام برتو ای تقسیم کننده بهشت و جهنم، گواهی میدهم که همانا تو کلمه تقوا، دروازه هدایت، ریسمان محکم، طناب استوار و راه راست هستی، گواهی میدهم که همانا تو حجّت خدا بر آفریدگان، شاهد او بر بندگان، امانت دار او بر علم الهی، خزانهدار راز، جایگاه حکمت و برادر رسولش علیه السلام هستی، گواهی میدهم که دعوت تو حق است و هر دعوت کننده انتخاب شده جز تو باطل و مورد قبول نیست، تو اولین مظلوم هستی، و اولین کسی هستی که حقش پایمال شده است، صبر پیشه ساختی و در انتظار ماندی، خداوند لعنت کند کسی را که به تو ظلم کرد و بر تو پیشی گرفت و بر سر راهت مانع ایجاد کرد لعنتی بزرگ، و تمامی فرشتگان مقرّب و پیامبران فرستاده شده و تمامی بندگان مؤمن مورد آزمایش آنها را به آن لعنت کنند، ای امیر مؤمنان درود خدا بر تو و روح و بدنت باد، گواهی میدهم همانا تو بنده خدا و امانت دار او هستی، با حالتی نصیحت کننده پیامت را رساندی و با حالت امانت وظیفهات را ادا کردی، و مظلوم و صادقانه به شهادت رسیدی و بر راه یقین حرکت کردی، و گواهی میدهم همانا تو به حقیقت نماز را بر پا داشتی، زکات را پرداخت نمودی، به کار نیک فرمان دادی، از کار بد نهی کردی، از پیامبر پیروی نمودی و امت اسلامی را پند دادی، کتاب قرآن را تلاوت نمودی آنچنان که حق تلاوت آن است، و در راه خدا جهاد کردی آنچنان که حق جهاد در راه اوست، و با حکمت و پند نیکو به راه خدا دعوت کردی تا این که یقین (مرگ) به سراغت آمد، گواهی میدهم همانان تو بر برهانی روشن از جانب پروردگارت بودی، و با آگاهی به سوی او دعوت کردی، و آنچه به آن فرمان داده شده بودی را ابلاغ نمودی و حق خدا را بدون هیچ گونه سستی و پذیرش سستی به پا داشتی، پس درود خدا بر تو باد، درودی پیاپی، پیوسته، در کنار هم که از پسِ هم بر تو نازل میشود، درودی که قطع شدنی نیست و یا پایان و نهایتی برای آن تصوّر نمیگردد، و سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد. و خداوند تو را به وسیله انسان راستگویی بهتر از زیر دستانش پاداش دهد، گواهی میدهم همانا جهاد همراه با تو حق است و همانا حق با تو و به سوی توست و تو اهل آن و منبع آن هستی و میراث نبوت نزد توست، پس درود و سلام خداوند بر تو باد، و خداوند قاتل تو را با انواع عذاب، عذاب دهد، ای امیر مؤمنان به سوی تو آمدم در حالی که به حق تو آگاهی دارم و به جایگاه تو بینا هستم، دشمن دشمنانت و دوست اولیای تو هستم، پدر و مادرم فدای تو باد، به سوی تو آمدم و به تو پناه میبرم از آتشی که افرادی مانند من، به سبب جنایتی که در حق خود مرتکب شدهام، سزاوار آن هستند، نزد تو آمدهام در حالی که از جایگاه و منزلت عظیم تو نزد خداوند، رسول او
ص: 294
یلی رأسه مما ذکره محمد بن المشهدی فی المزار الکبیر.
وَ ذَکَرَ: أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام زَارَ رَأْسَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عِنْدَ رَأْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ صَلَّی عِنْدَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ هِیَ هَذِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَةِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ صَبَرْتَ عَلَی الْأَذَی فِی جَنْبِهِ مُحْتَسِباً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الَّذِینَ خَالَفُوکَ وَ حَارَبُوکَ وَ أَنَّ الَّذِینَ خَذَلُوکَ وَ الَّذِینَ قَتَلُوکَ مَلْعُونُونَ عَلَی لِسَانِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ قَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَی لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ لَکُمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ ضَاعَفَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ أَتَیْتُکَ یَا مَوْلَایَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ مُسْتَبْصِراً بِالْهُدَی الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ عَارِفاً بِضَلَالَةِ مَنْ خَالَفَکَ فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ (1).
سیأتی تمامها فی زیارة الحسین علیه السلام فإن عمل بجمیعها کان أفضل.
ثُمَّ ذَکَرَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ زِیَارَةَ الْوَدَاعِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ ثُمَّ قَالَ زِیَارَةٌ ثَانِیَةٌ یُزَارُ بِهَا علیه السلام: تَقِفُ عَلَی قَبْرِهِ الشَّرِیفِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی رِسَالاتِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ مَعْدِنِ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ الشَّاهِدِ عَلَی الْخَلْقِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ أَفْضَلَ وَ أَکْمَلَ وَ أَوْسَعَ وَ أَنْفَعَ وَ أَشْرَفَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ وَ خَیْرِ خَلْقِکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ- وَ أَخِی رَسُولِکَ وَ وَصِیِّهِ الَّذِی بَعَثْتَهُ بِعِلْمِکَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِیاً لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ الدَّلِیلَ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِکَ وَ دَیَّانَ الدِّینِ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلَ قَضَائِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ
ص: 293
و خود آگاهم، پس نزد پروردگارت برای من شفاعت کن، چرا که گناهان بسیاری دارم و همانا تو نزد خداوند دارای جایگاهی مشخص و مقامی والا و مرتبهای بزرگ و شفاعتی پذیرفته شده هستی، و به حقیقت خداوند متعال و بلند مرتبه میفرماید: {آنان هرگز برای کسی شفاعت نمیکنند مگر برای آن کسی که (بدانند) خدا از او خشنود است، آنان همیشه از خوف (مقام کبریایی) خدا ترسان و هراسانند}، ای پروردگار تمامی پرورش دهندگان، ای فریاد رس تمامیِ فریاد خوانان، ای مسلّط بر تمامی افراد ظالم و ستمگر، و ای پایگاه مؤمنان، همانا من به برادر رسولت پناه میبرم، پس به خاطرحقش بر تو گردنم را از آتش جهنم برهان، به الله و به آنچه بر شما نازل شده، ایمان آوردم، آخرین شما را دوست میدارم به آنچه اولین شما را به آن دوست داشتم، و کافر شدم به بتان و سرکشان و لات و عزّی و هر شریکی که به جای الله خوانده میشود، ای مولای من! سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد.
سپس ضریح را ببوس و به کنار سر برگرد و بگو: ای امیر مؤمنان سلام بر تو، من برده تو، و فرزند برده تو، و فرزند کنیز تو هستم، به قصد زیارت به سوی تو آمده به حرم تو پناه آوردهام، برای بخشش تمامی گناهانم و با تضرع به درگاه خدا و درگاه تو و به واسطه تو به خداوند متوسل میشوم، چرا که از جایگاهت نزد خدا آگاهم و میدانم که سخنانم را میشنوی و جواب سلامم را میدهی، به جهت این فرمایش خداوند متعال: «و لا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون» {و گمان مبرید کسانی که در راه خدا کشته میشوند مردهاند بلکه آنها زندهاند و نزد پروردگارشان روزی میخورند}، ای مولای من، همانا من اگر شفیعی نزدیکتر از تو به درگاه خدا مییافتم به سوی او میرفتم، هر کس به شما امیدوار باشد ناامید نمیشود، و هر کس شما را بخواند گمراه نمیشود، و شما حجت و جایگاه حجت الهی هستید، پس شفیع من نزد خدا باش، وسیلهای کاملتر از قصد درگاه تو نمودن و توسل به تو سراغ ندارم، تو کلمه خدا و کلمه رسولش صلّی الله علیه و آله هستی، تو منبع وحی او، درگاه علم، جایگاه راز، و نصیحت کننده بندگان خدا و نفر دوم پس از پیامبرش و فداکاری کننده به او با جان هستی، تو بازگو کننده حجتهای الهی، دعوت کننده به سوی آیین و رهسپار شده بر سنت او هستی، پس حقیقت آنچه که از پیامبر برگرفتی را ابلاغ نمودی و آنچه را نگاه داشته بودی رعایت کردی، و آنچه را بدان سپرده شده بودی نگاه داشتی، حلال خدا را حلال شمردی و حرام او را حرام شمردی و احکام او را به پا داشتی، و سرزنش هیچ سرزنشگری تو را از پیمودن راه خدا باز نداشت، پس با ستمگران به حکم خدا (قاسطین)، سرکشان از امر او (مارقین) و شکنندگان عهد و پیمانش (ناکثین) به جهاد پرداختی، صبر پیشه ساختی و در انتظار ماندی، درود و سلام خدا بر تو باد، برتر از آنچه خداوند بر یکی از برگزیدگان و پیامبران و اولیای خود درود میفرستد، همانا که خداوند ستوده و بزرگوار است.
سپس ضریح را از هر طرف ببوس و نماز زیارت را بخوان و هرچه که نماز میخواهی بخوان و دعا کن، پس بگو: ای کسی که از من و آنچه گناهانی که در خلوت مرتکب شدهام گذشت نمودی، ای کسی که با پوشاندن گناهانم به من رحم کردی و رسوایم نساختی، ای کسی که خلقت مرا شکل بخشیدی و بر آنچه که انجام میدهم برای او شاهدی از جانب من وجود دارد، ای کسی که
ص: 294
الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُطَهَّرِینَ الَّذِینَ ارْتَضَیْتَهُمْ أَنْصَاراً لِدِینِکَ وَ حَفَظَةً عَلَی سِرِّکَ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ السَّلَامُ عَلَی خَالِصَةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَسِیمَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ بَابُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ شَاهِدُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ خَازِنُ سِرِّهِ وَ مَوْضِعُ حِکْمَتِهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ علیه السلام وَ أَشْهَدُ أَنَّ دَعْوَتَکَ حَقٌّ وَ کُلَّ دَاعٍ مَنْصُوبٍ دُونَکَ بَاطِلٌ مَدْحُوضٌ أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَغْصُوبٍ حَقُّهُ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ تَقَدَّمَ عَلَیْکَ وَ صَدَّ عَنْکَ لَعْناً کَبِیراً یَلْعَنُهُمْ بِهِ کُلُّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ کُلُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ مُمْتَحَنٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَمِینُهُ بَلَّغْتَ نَاصِحاً وَ أَدَّیْتَ أَمِیناً وَ قُتِلْتَ صِدِّیقاً مَظْلُوماً وَ مَضَیْتَ عَلَی یَقِینٍ لَمْ تُؤْثِرْ عَمًی عَلَی هُدًی وَ لَمْ تَمِلْ مِنْ حَقٍّ إِلَی بَاطِلٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَ نَصَحْتَ لِلْأُمَّةِ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ دَعَوْتَ إِلَی سَبِیلِهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ دَعَوْتَ إِلَیْهِ عَلَی بَصِیرَةٍ وَ بَلَّغْتَ مَا أَمَرْتَ بِهِ وَ قُمْتَ بِحَقِّ اللَّهِ غَیْرَ وَاهِنٍ وَ لَا مُوهِنٍ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ صَلَاةً مُتَتَابِعَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَرَادِفَةً یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ لَا أَمَدَ وَ لَا أَجَلَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
وَ جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ صِدِّیقٍ خَیْراً عَنْ رَعِیَّتِهِ أَشْهَدُ أَنَّ الْجِهَادَ مَعَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْحَقَّ مَعَکَ وَ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ وَ مِیرَاثُ النُّبُوَّةِ عِنْدَکَ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً وَ عَذَّبَ اللَّهُ قَاتِلَکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ أَتَیْتُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَارِفاً بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَتَیْتُکَ عَائِذاً بِکَ مِنْ نَارٍ اسْتَحَقَّهَا مِثْلِی بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَتَیْتُکَ وَافِداً لِعَظِیمِ حَالِکَ وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ وَ
ص: 294
زبانم را به گفتار میآوری و اعضایم را برای آن به سخن میآوری، ای کسی که شرم و حیای من از تو کم شده تا جایی که ترسیدم بر من خشم گیری، ای کسی که اگر مردم قسمتی از علم تو را درباره من میدانستند قطعا بر من عقوبت من شتاب می کردند، ای کسی که عورت و شرمگاه مرا پوشاندی و زشتیهایم را برای بندگانت ظاهر نساختی، ای کسی که به هنگام نافرمانیات در خلوت به لذتجویی مهلتم دادی، به ذات بزرگوارانه تو پناه میبرم از این که از کسانی باشم که فریاد برمیآورند:{(دردا و حسرتا! چه کوتاهیها که در طاعت وعبادت خدا کردهام}، و به ذات پروردگارانه تو پناه میبرم از کسانی باشم که فریاد برمیآورند: {پروردگارا! بدبختی ما که ناشی از انجام گناهان بود بر ما چیره گشته بود، و ما مردمان گمراهی بودیم، پروردگارا! ما را از آتش دوزخ بیرون بیاور، و اگر ( بعد از این، به انجام گناهان) برگشتیم، ما ستمگر خواهیم بود}، و به ذات بزرگوارانه تو پناه میبرم که از کسانی باشم که فریاد بر میآورند: {ما اصلا شفاعت کنندگانی نداریم، دوست صمیمی و دلسوزی هم نداریم، کاش! (به دنیا) برگشتی داشتیم تا از زمره مؤمنان میشدیم}، ای مولای من، به ذات بزرگوارانه تو پناه میبرم از اینکه از کسانی باشم که فریاد برمیآورند: {ای مالک! پروردگارت ما را بمیراند و نابودمان گرداند}، ای مولای من، به ذات بزرگوارانه تو پناه میبرم از اینکه از کسانی باشم که به بند و غُل و زنجیر کشیده میشوند با زنجیری که هفتاد ذراع (فاصله آرنج تا نوک انگشتان دست) درازا دارد، ای مولای من، به ذات بزگوارانه تو پناه میبرم از اینکه از جمله کسانی باشم که صبحگاهان و شامگاهانم (رفتن) به سوی جهنم باشد .
ای پروردگار من! از خطاهایم درگذر و آن را با نیکیها جایگزین گردان و با آن ترازوی اعمالم را سبک مگردان، و چهرهام را با آن سیاه و جایگاهم را رسوا مکن، و سرم را با آن پایین مینداز، و در زمان باقیمانده از زندگی بر من خشم مگیر، و از گناهان من درگذر در ردیف بهشتیانی که بر اساس وعده راستینی که به آنان داده شده بود، از گناه آنان در گذشتهای. پروردگارا، به حق مولایم و حرمت مزار او، مرا از استجابت آنچه از تو مسألت داشته و برآورده شدنش را از درگاهت آرزو نموده و آن را از تو طلب کردهام آگاه گردان، و با تلاشی که برای زیارت او کردم بر اساس معرفت و شناخت حق او نسبت به خودم و منزلت وی در پیشگاه خداوند، و محبت و مودت نسبت به او بر اساس آنچه که در کتابت بر من واجب گردانیدی، و مرا نا امید و بیمناک باز مگردان، و به حق محمّد صلّی الله علیه و آله و علی و امامانی که فرزندان اویند، و به حقّ جایگاه و منزلتی که آنها نزد تو دارند، سوگندت میدهم که مرا رستگار و پیروز باز گردان، همانا آنان از جایگاه و منزلت ارجمندی نزد تو برخوردارند، به رحمت خودت ای بهترین رحم کنندگان.
سپس آن گونه که میپسندی برای خود و برادرانت دست به دعا بردار.
اگر خواستی از او خدا حافظی کنی در کنارش بایست و بگو: ای سرور، مولا و مورد اعتمادم در دین و دنیا و آخرتم، ای امیر مؤمنان، زمان بازگشتم از حرم تو فرا رسیده است، بدون ستم و خشم و بعد از آنکه حاجاتم را برآورده ساختی، و از زیارت تو بهرهمند شدم و به ضریح و و حرم تو پناه آوردم، و از خداوند متعال درخواست
ص: 296
عِنْدِی فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ فَإِنَّ لِیَ ذُنُوباً کَثِیرَةً وَ إِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مَقَاماً مَعْلُوماً وَ جَاهاً عَظِیماً وَ شَأْناً کَبِیراً وَ شَفَاعَةً مَقْبُولَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ اللَّهُمَّ رَبَّ الْأَرْبَابِ صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ جَبَّارَ الْجَبَابِرَةِ وَ عِمَادَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی عُذْتُ بِأَخِی رَسُولِکَ مَعَاذاً فَبِحَقِّهِ عَلَیْکَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِمَا أَنْزَلَ إِلَیْکُمْ وَ أَتَوَلَّی آخِرَکُمْ بِمَا تَوَلَّیْتُ بِهِ أَوَّلَکُمْ وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ کُلِّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ وَ عُدْ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ جِئْتُکَ زَائِراً لَائِذاً بِحَرَمِکَ مُتَوَسِّلًا إِلَی اللَّهِ بِکَ فِی مَغْفِرَةِ ذُنُوبِی کُلِّهَا مُتَضَرِّعاً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَیْکَ لِمَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَارِفاً عَالِماً إِنَّکَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ تَرُدُّ سَلَامِی لِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَیَا مَوْلَایَ إِنِّی لَوْ وَجَدْتُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی شَفِیعاً أَقْرَبَ مِنْکَ لَقَصَدْتُ إِلَیْهِ فَمَا خَابَ رَاجِیکُمْ وَ لَا ضَلَّ دَاعِیکُمْ أَنْتُمُ الْحُجَّةُ وَ الْمَحَجَّةُ إِلَی اللَّهِ فَکُنْ لِی إِلَی اللَّهِ شَفِیعاً فَمَا لِی وَسِیلَةٌ أَوْفَی مِنْ قَصْدِی إِلَیْکَ وَ تَوَسُّلِی بِکَ إِلَی اللَّهِ فَأَنْتَ کَلِمَةُ اللَّهِ وَ کَلِمَةُ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتَ خَازِنُ وَحْیِهِ وَ عَیْبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ النَّاصِحُ لِعَبِیدِ اللَّهِ وَ التَّالِی لِرَسُولِهِ وَ الْمُوَاسِی لَهُ بِنَفْسِهِ وَ النَّاطِقُ بِحُجَّتِهِ وَ الدَّاعِی إِلَی شَرِیعَتِهِ وَ الْمَاضِی عَلَی سُنَّتِهِ فَلَقَدْ بَلَّغْتَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا حُمِّلْتَ وَ رَعَیْتَ مَا اسْتُحْفِظْتَ وَ حَفِظْتَ مَا اسْتُودِعْتَ وَ حَلَّلْتَ حَلَالَهُ وَ حَرَّمْتَ حَرَامَهُ وَ أَقَمْتَ أَحْکَامَهُ وَ لَمْ تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَجَاهَدْتَ الْقَاسِطِینَ فِی حُکْمِهِ وَ الْمَارِقِینَ عَنْ أَمْرِهِ وَ النَّاکِثِینَ لِعَهْدِهِ صَابِراً مُحْتَسِباً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ سَلَّمَ أَفْضَلَ مَا صَلَّی عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَصْفِیَائِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ- ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ مِنْ کُلِّ جَوَانِبِهِ وَ صَلِّ صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ مَا بَدَا لَکَ وَ ادْعُ فَقُلْ یَا مَنْ عَفَا عَنِّی وَ عَنْ مَا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ یَا مَنْ رَحِمَنِی بِأَنْ سَتَرَ ذَلِکَ عَلَیَّ وَ لَمْ یَفْضَحْنِی بِهِ یَا مَنْ سَوَّی خَلْقِی وَ لَهُ عَلَی مَا أَعْمَلُ شَاهِدٌ مِنِّی یَا مَنْ یُنْطِقُ
ص: 295
کردم که من و پدر و مادرم و برادران مؤمنم را ببخشد، اکنون قصد بازگشت دارم و از تو میخواهم که از خداوند متعال بخواهی که به خاطر درخواستم از تو من و مردان و زنان مؤمن را سالم و بهرهمند نزد خانوادههایمان بازگرداند، و عمل و تلاش و زیارتمان را بپذیرد و تمامی گناهان و جرمها و اشتباهاتمان را پاک کند و با تلاشی قدردانی شده، گناهی بخشیده شده و عملی نیکو شده باز گردیم، ای پروردگار من، این زیارت را آخرین زیارت مولا و امام ما امیر مؤمنان و مقبرهاش در هر وقت تعیین شده قرار مده، خداوندا این زیارت را به بهترین شیوه از ما بپذیر، ای امیر مؤمنان، تو، خودم، خانوادهام، فرزندانم و آنچه که در تمامی احوالم به سوی آن متحول میشوم را به خدا میسپارم.(1)
میگویم
کلینی در کافی(2)
بعد از آوردن این زیارت مختصر که قبلا آن را از امام هادی علیه السلام با دو سندش ذکر کردیم گفته است: دعای دیگری در کنار قبر امیر مؤمنان علیه السلام خوانده میشود به این ترتیب که میگوید: سلام بر تو ای ولّی خدا، سلام بر تو ای حجّت خدا، سپس این زیارت را مانند آنچه که سیّد در آن زیارت آورده ادامه میدهد تا جایی که میگوید: پروردگارا، ای پروردگار تمامی پروردگاران، ای فریادرس دوستان و محبوبان، همانا من به برادر پیامبرت به پناه بردم، پس مرا را از آتش جهنم برهان، به خدا و آنچه بر شما نازل شده است ایمان دارم و آخرین فرد از شما را به سبب آنچه اوّلین فرد از
شما را به خاطر آن دوست میداشتم دوست دارم، و به بتها و سرکشان و لات و عزّی کافر شدم، و با آن پایان مییابد، و مانند آن را شیخ در تهذیب(3) روایت کرده است.
روایت21.
سپس سیّد رحمه الله زیارت سومی را بیان میکند که با آن ایشان علیه السلام زیارت میشود: غسل میکنی و تمیزترین لباست را میپوشی و اگر برایت امکان داشت از مقداری عطر (ماده خوشبو) استفاده میکنی، زمانی که به درگاه ناحیه مقدس رسیدی بگو: الله اکبر (سی بار)، لا اله الا الله (سی بار)، الحمدلله (سی بار)، اللّهم صلّی علی محمد و آل محمد (سی بار)، سپس در حالی که پای راستت را پیش مینهی وارد میشوی و میگویی: سلام بر فرستاده خدا، آخرین پیامبران، سلام بر برادر و جانشینش امیر مؤمنان، سلام بر فرشتگان الهی و بندگان نیکوکارش، سلام بر فرشتگان این حرم که در اینجا ساکن هستند و اطراف حرم را احاطه کردهاند و برای زائران آن طلب استغفار و بخشش میکنند، سپاس مخصوص پروردگاری است که ما را به شناخت خود
ص: 297
لِسَانِی وَ تَنْطِقُ لَهُ أَرْکَانِی یَا مَنْ قَلَّ حَیَائِی مِنْهُ حَتَّی قَدْ خَشِیتُ أَنْ یَمْقُتَنِی یَا مَنْ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مِنِّی بَعْضَ عِلْمِهِ بِی لَعَاجَلُونِی یَا مَنْ سَتَرَ عَوْرَتِی وَ لَمْ یُبْدِ لِخَلْقِهِ سَوْأَتِی یَا مَنْ أَمْهَلَنِی عِنْدَ خَلْوَتِی فِی مَعَاصِیهِ بِلَذَّتِی أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یُنَادِی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یُنَادِی رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یُنَادِی فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ یَا سَیِّدِی أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یُنَادِی یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ یَا سَیِّدِی أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ یَا سَیِّدِی أَنْ أَکُونَ مِمَّنْ یُغَلُ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ یَا سَیِّدِی أَنْ یَکُونَ طَعَامِی مِنَ الضَّرِیعِ وَ أَعُوذُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ یَا سَیِّدِی أَنْ یَکُونَ غُدُوِّی وَ رَوَاحِی إِلَی النَّارِ اللَّهُمَّ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِی وَ أَبْدِلْ ذَلِکَ بِالْحَسَنَاتِ وَ لَا تُخَفِّفْ بِذَلِکَ مِیزَانِی وَ لَا تُسَوِّدْ بِهِ وَجْهِی وَ لَا تَفْضَحْ بِهِ مَقَامِی وَ لَا تُنَکِّسْ بِهِ رَأْسِی یَا رَبِّ وَ لَا تَمْقُتْنِی عَلَی طُولِ مَا أَبْقَیْتَنِی وَ تَجَاوَزْ عَنِّی فِیمَنْ تَجَاوَزْتَ عَنْهُ فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی اسْتِجَابَةَ مَا سَأَلْتُکَ وَ أَمَّلْتُهُ فِیکَ وَ طَلَبْتُهُ مِنْکَ بِحَقِّ مَوْلَایَ وَ بِقَبْرِهِ وَ بِمَا سَعَیْتُ فِیهِ مِنْ زِیَارَتِهِ عَلَی مَعْرِفَةٍ مِنِّی بِحَقِّهِ وَ مَنْزِلَتِهِ مِنْکَ وَ مَحَبَّتِهِ وَ مَوَدَّتِهِ عَلَی مَا أَوْجَبْتَهُ عَلَیَّ فِی کِتَابِکَ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً وَ لَا خَائِفاً وَ اقْلِبْنِی مُفْلِحاً مُنْجِحاً بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهَا وَ بِالشَّأْنِ وَ الْجَاهِ وَ الْقَدْرِ الَّذِی لَهُمْ عِنْدَکَ فَإِنَّ لَهُمْ عِنْدَکَ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ وَ قَدْراً مِنَ الْقَدْرِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ثُمَّ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ لِنَفْسِکَ وَ إِخْوَانِکَ فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ فَقِفْ عَلَیْهِ وَ قُلْ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ مُعْتَمَدِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَذَا أَوَانُ انْصِرَافِی عَنْ حَرَمِکَ مِنْ غَیْرِ جَفَاءٍ وَ لَا قِلًی مِنْ بَعْدِ مَا قَضَیْتُ أَوْطَارِی وَ تَمَتَّعْتُ بِزِیَارَتِکَ وَ لُذْتُ بِحَرَمِکَ وَ ضَرِیحِکَ وَ سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی
ص: 296
و پیامبرش گرامی داشت و عبادتش را بر ما واجب گرداند تا رحمت و مهلتی از جانب او باشد، سپاس مخصوص پروردگاری است که مرا در سرزمینهایش به گردش در آورد، مرا بر چهار پایانش (وسایل سواری) جا به جا کرد، مسافت دور را برایم نزدیک گردانید و سختیها را از من دور کرد تا این که مرا به حرم برادر پیامبرش و جانشین رسولش رساند، و مرا وارد بقعهای کرد که به آن قداست بخشیده و بر آن برکت نازل فرموده و آن را برای جانشین پیامبرش انتخاب کرده است، سپاس پروردگاری که مرا به دین اسلام هدایت کرد و ما هرگز هدایت نمیشدیم اگر خداوند هدایتمان نمیکرد، و گواهی میدهم که هیچ معبودی جز الله نیست، یگانه است و هیچ شریکی ندارد، همانا محمّد بنده و فرستاده اوست، و علی بنده و برادر رسولش است. پروردگارا، همانا من بنده تو و زیارت کنندهات هستم، به سوی تو آمدهام و به واسطه زیارت برادر پیامبرت و حفاظت شده از طرف رسولت صلّی الله علیه و آله به تو نزدیک شدهام، پروردگارا، و هر زیارت شوندهای نسبت به کسی که زیارتش میکند و به سوی او میآید حقی بر گردن دارد، پروردگارا، تو بهترین کسی هستی که به سویت میآیند و گرامیترین زیارت شونده هستی، پروردگارا، پس تو را به کرسیهای عزت عرشت، نهایت رحمت از کتابت، موجبات رحمتت و بخشایش ارجمندت سوگند داده و از تو میخواهم که بر محمّد و خاندان او درود فرستی، و بهره من از زیارتم در این مکانم را آزاد شدن و رهایی از آتش جهنم قرار دهی، و مرا از جمله کسانی قرار دهی که در انجام کارهای نیک شتاب میکنند و با حالت بیم و امید تو را میخوانند، و مرا از خاشعان قرار ده، پروردگارا، همانا تو بر زبان پیامبرت به من بشارت دادی و فرمودی: {و به ایمان داران بشارت بده که برای آنها نزد پروردگارشان جایگاه راستی است}، خداوندا، به تو و تمامی پیامبران و رسولانت و کلمات و نامهای تو ایمان دارم، پس مرا بعد از شناخت نسبت به آنها در مکانی قرار مده که در برابر تمامی بندگانت با آن رسوایم سازی، خداوندا، مرا با محمّد صلّی الله علیه و آله و اهل بیت او علیهم السلام همراه گردان، و بر حالت تأیید آنها و تسلیم در برابر آنها بمیران، ایشان بندگان تو هستند و تو آنها را با کرامت خودت برگزیدی و مرا به پیروی از آنها فرمان دادی و اطاعت از آنها را بر من واجب فرمودی .
سپس به قبر نزدیک میشوی و میگویی: سلام خدا بر محمّد صلّی الله علیه و آله، پیامبر برگزیده و خشنود گشته، امانتدار الهی بر رسولان او و خاتم پیامبران و عزائم امر وی (واجبات و محرمات)، معدن وحی و رسالت و قرآن، محل فرود فرشتگان، جایگاه رفت وآمد جبرئیل امین علیه السلام، حجت والای الهی، خاتم پیامبران قبل از خود، گشاینده آنچه که خواهد آمد، ناظر و چیره بر تمامی اینها، شاهد بر مخلوقات و چراغ فروزان، و سلام و درود و رحمت الهی بر او باد، خداوندا، بر محمّد صلّی الله علیه و آله و اهل بیت نیکوکار او درود فرست، کسانی که آنها را از میان بندگانت برگزیدی و بزرگان دینت قرارشان دادی، خداوندا، نهایت علم و سلامها و درودهای خود را محمد صلی الله علیه و آله بفرست، خداوندا، بر امیر مؤمنان بنده و برادر رسولت و بهترین کسی که به علم خود او را برگزیدی درود فرست، کسی که او را هدایت کننده برای هر یک از بندگانت که خواستی،
ص: 298
أَنْ یَغْفِرَ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَدْ عَوَّلْتُ عَلَی الِانْصِرَافِ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ أَنْ تَسْأَلَ اللَّهَ تَعَالَی لِأَجْلِ مَسْأَلَتِی بِکَ أَنْ یَرُدَّنِی إِلَی أَهْلِی سَالِماً غَانِماً وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ قَدْ قَبِلَ اللَّهُ سَعْیَنَا وَ زِیَارَتَنَا وَ مَحَّصَ اللَّهُ جَمِیعَ ذُنُوبِنَا وَ جَرَائِمِنَا وَ خَطَایَانَا وَ أَنْ نَعُودَ إِلَی أَهْلِنَا بِسَعْیٍ مَشْکُورٍ وَ ذَنْبٍ مَغْفُورٍ وَ عَمَلٍ مَبْرُورٍ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ مَوْلَانَا وَ إِمَامِنَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِهِ فِی کُلِّ مِیقَاتٍ وَ تَقَبَّلْ ذَلِکَ مِنَّا بِأَحْسَنِ قَبُولٍ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَا أَنْقَلِبُ إِلَیْهِ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِی (1).
قال الکلینی فی الکافی (2)
بعد إیراد هذه الزیارة المختصرة التی رویناها سابقا عن أبی الحسن الثالث علیه السلام بسندیه ما هذا لفظه دعاء آخر عند قبر أمیر المؤمنین علیه السلام تقول السلام علیک یا ولی الله السلام علیک یا حجة الله ثم ساق الزیارة مثل ما أدرجه السید فی تلک الزیارة إلی قوله اللهم رب الأرباب صریخ الأحباب إنی عذت بأخی رسولک معاذا ففک رقبتی من النار آمنت بالله و ما أنزل إلیکم و أتولی آخرکم بما تولیت به أولکم و کفرت بالجبت و الطاغوت و اللات و العزی و ختم بذلک و نحوه روی الشیخ فی التهذیب (3).
ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ ره زِیَارَةٌ ثَالِثَةٌ یُزَارُ بِهَا علیه السلام: تَغْتَسِلُ وَ تَلْبَسُ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ تَمَسُّ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ إِنْ أَمْکَنَکَ فَإِذَا وَصَلْتَ إِلَی بَابِ النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ فَقُلِ اللَّهُ أَکْبَرُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً الْحَمْدُ لِلَّهِ ثَلَاثِینَ مَرَّةً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً ثُمَّ تَدْخُلُ مُقَدِّماً رِجْلَکَ الْیُمْنَی وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَی أَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ وَ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ هَذَا الْحَرَمِ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُقِیمُونَ وَ بِمَشْهَدِهِ مُحْدِقُونَ وَ لِزُوَّارِهِ مُسْتَغْفِرُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِمَعْرِفَتِهِ
ص: 297
دلیل بر کسی که با رسالتهای خود مبعوثش گرداندی، بر پا دارنده دین تو با عدالت و فصل الخطاب امورت در میان بندگانت قرارش دادی، و سلام و رحمت و برکات الهی بر او باد. بار خدایا، بر امامان از نسل علی علیه السلام که بر پا دارندگان اوامر تو بعد از اویند درود فرست، انسانهای پاکی که رضایت دادهای یاریگران دین، پذیرندگان علم، حافظان راز، شاهدان بر آفریدگان، نشانههای راهیابی بندگان، و ستارگان درخشان روی زمینت باشند، سلام بر امامانی که به آنها امانت سپرده شده است، سلام بر برگزیدگان خدا از مخلوقات مبارکش، سلام بر مؤمنانی که امام خدا (امام منصوب شده از جانب خدا) را به پا داشتند و اولیای الهی را یاری دادند، سلام بر فرشتگان الهی، ای امیر مؤمنان سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد، سلام بر تو ای حبیب خدا، سلام بر تو ای برگزیده الهی، سلام بر تو ای ولیّ خدا، سلام بر تو ای حجّت خدا، سلام بر تو ای امام هدایت، سلام بر تو ای بیرق تقوا و پرهیزکاری، سلام بر تو ای جانشین نیکوکار برگزیده، سلام بر تو ای چراغ فروزان، سلام بر تو ای پایه و ستون دین، سلام بر تو ای وارث علم اوّلین و آخرین، سلام بر تو ای نور روشن، گواهی میدهم همانا تو نماز را به پا داشتی و زکات را پرداخت نمودی، به کار نیک فرمان دادی و از کار بد نهی نمودی، از پیامبرت پیروی و قرآن را آنچنان که حق تلاوت آن است تلاوت کردی، و آنچه خداوند تو را به آن امر فرموده بود ابلاغ نمودی، به پیمان الهی وفا و به کلامش قیام کردی، در راه خدا جهاد کردی آنچنان که حق جهادش است، و به خاطر رضای خدا و رسولش پند و اندرز دادی، پس خداوند لعنت کند کسی که تو را به قتل رساند و کسی که به تو ظلم روا داشت، و در مورد تو از حد تجاوز نمود و خوارت کرد و از تو رویگردان شد و تو را ترک کرد، پروردگارا قاتلان پیامبرانت و اولیایت و جانشینان پیامبرانت را با انواع مختلف لعنتهایت نفرین کن و آنها را وارد گرمای آتشت و دردناکی عذابت کن، و بتها و سرکشان و فرعونیان و لات و عزّی و جِبت و بتها و ازلام (چوبههای تیر مخصوص بختآزمایی و قمار) و اضداد و هر شریکی که به جای خدا خوانده میشود و هر انسان کافر و افترا زننده به خداوند متعال را لعنت کن، خداوندا، تمامی کسانی که فرستاده تو را اذیت کردند و یاران او و یاران امیر مؤمنان را کشتند و همچنین قاتل او و قاتل حسن و حسین و قاتلان اولیایت را نفرین کن، نفرینی مضاعف و ابدی که آن را انتهایی نباشد، و آنها را به عذابی دائمی و مضاعف در پایینترین طبقه جهنم گرفتار ساز، خداوندا، آنها را در نهان و آشکار لعنت فرما، لعنتی سخت و شدید، خداوندا آنها را خوار کن، خواریِ طولانی مدت، و عذابشان کاسته نمیگردد و سبک نمیشود و آنان در میان عذاب، اندوهناک و نومید و خاموش میمانند، خداوندا، در مورد اولیای خود برای من زبانی صادق قرار ده و زیارت آنها را برای من دوست داشتنی بگردان تا زمانی که مرا به آنان میرسانی و پیرو و دوستدار آنها
ص: 299
وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ- وَ مَنْ فَرَضَ عَلَیْنَا طَاعَتَهُ رَحْمَةً مِنْهُ وَ تَطَوُّلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَیَّرَنِی فِی بِلَادِهِ وَ حَمَلَنِی عَلَی دَوَابِّهِ وَ طَوَی لِیَ الْبَعِیدَ وَ دَفَعَ عَنِّی الْمَکَارِهَ حَتَّی بَلَغَنِی حَرَمَ أَخِی نَبِیِّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِهِ وَ أَدْخَلَنِی الْبُقْعَةَ الَّتِی قَدَّسَهَا وَ بَارَکَ عَلَیْهَا وَ اخْتَارَهَا لِوَصِیِّ نَبِیِّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً عَبْدُهُ وَ أَخُو رَسُولِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ زَائِرُکَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ الْمُتَقَرِّبُ بِزِیَارَةِ أَخِی نَبِیِّکَ وَ مُسْتَحْفِظِ رَسُولِکَ صلی الله علیه و آله یَا رَبِّ وَ عَلَی کُلِّ مَأْتِیٍّ حَقٌّ لِمَنْ زَارَهُ وَ وَفَدَ إِلَیْهِ وَ أَنْتَ یَا رَبِّ خَیْرُ مَأْتِیٍّ وَ أَکْرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِمُوجِبَاتِ رَحْمَتِکَ وَ عَزَائِمِ مَغْفِرَتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ حَظِّی مِنْ زِیَارَتِی فِی مَوْضِعِی هَذَا فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ بَشَّرْتَنِی عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکَ فَقُلْتَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ اللَّهُمَّ إِنِّی مُؤْمِنٌ بِکَ وَ بِجَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ کَلِمَاتِکَ وَ أَسْمَائِکَ فَلَا تَقِفْنِی بَعْدَ مَعْرِفَتِی بِهِمْ مَوْقِفاً تَفْضَحُنِی بِهِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ وَ قِفْنِی مَعَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ تَوَفَّنِی عَلَی التَّصْدِیقِ بِهِمْ وَ التَّسْلِیمِ لَهُمْ فَإِنَّهُمْ عَبِیدُکَ وَ أَنْتَ خَصَصْتَهُمْ بِکَرَامَتِکَ وَ أَمَرْتَنِی بِاتِّبَاعِهِمْ وَ فَرَضْتَ عَلَیَّ طَاعَتَهُمْ- ثُمَّ تَدْنُو مِنَ الْقَبْرِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ الرَّسُولِ الْمُصْطَفَی الْمُرْتَضَی أَمِینِ اللَّهِ عَلَی رُسُلِهِ وَ خَاتَمِ أَنْبِیَائِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ مَعْدِنِ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ التَّنْزِیلِ وَ مَهْبِطِ الْمَلَائِکَةِ وَ مُخْتَلَفِ الرُّوحِ الْأَمِینِ وَ حُجَّةِ اللَّهِ الْبَالِغَةِ وَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ الشَّاهِدِ عَلَی الْخَلْقِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَبْرَارِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ مِنْ خَلْقِکَ وَ جَعَلْتَهُمْ أَعْلَامَ دِینِکَ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ مُنْتَهَی عِلْمِکَ وَ صَلَوَاتِکَ وَ تَحِیَّاتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ وَ أَخِی رَسُولِکَ وَ خَیْرِ مَنِ انْتَجَبْتَهُ بِعِلْمِکَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِیاً لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ
ص: 298
در دنیا و آخرت قرارم میدهی.(1)
سپس به طرف مکان سر برو و در کنار آن بایست و بگو: ای مولای من، سلام خداوند و فرشتگان مقرّب بر تو، روح و بدنت باد، فرشتگانی که با دلهایشان تسلیم تو هستند، و به فضیلت تو اعتراف میکنند و شهادت میدهند که همانا تو راستگو و تأیید کننده و هدایتگر و برگزیده هستی. گواهی میدهم که به راستی تو پاک و مقدّس، ولیّ خدا و جانشین رسولش هستی، درود خدا بر هر دوی شما و فرزندانتان باد. من بنده خدا و دوستدار تو و فرستاده شده به سوی تو هستم، و با آن خواهان برترین جایگاه نزد خداوند متعال و بلند مرتبه میباشم.(2)
سپس بر روی قبر بیفت و بگو: خداوندا، به خاطر رحمت تو خود را در مقابل قبر برادر پیامبرت عرضه نمودم در حالی که از آتش به او پناه بردم، پس مرا از خشم و عذاب خودت و زلزلههای روز قیامت پناه ده، روزی که حساب در آن بزرگ میشود، روزی که بعضی چهرهها در آن نورانی و بعضی چهرهها سیاه میشوند؛ روز نزدیک، آن زمانی که دلها از شدت وحشت به گلوگاه میرسند و تمام وجودشان مملو از خشم و اندوه میگردد.
سپس سرت را بالا بگیر و رو به قبله بایست و بگو: ای گرامیترین کسی که برایش به گناهان اعتراف میکنم، چه میکنی با بندهات که به گناهانش نزد تو اعتراف میکند، با رسول و عترتش به تو نزدیک میشود، به قبر جانشین رسول خدا پناه میبرد، ای کسی که مالک حاجاتِ درخواست کنندگان هستی، آنگونه که مرا به زیارت و نیل به خواستهام موفق گرداندی، همان گونه نیل به خواستهام در دنیا و آخرت را به من عطا فرما و مرا برای هر مقام و جایگاه پسندیده موفق کن که دوست میداری در آن جایگاه با نامهایت خوانده شوی و در آن عطا و بخششت خواسته شود.(3)
و شش رکعت نماز میخوانی، و اگر خواستی بیشتر بخوانی این کار را انجام بده و دعا میکنی به آنچه که دوست داری، زمانی که خواستی خداحافظی کنی بگو: سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد، تو را به خدا میسپارم و بر تو سلام میخوانم، به خدا و رسول و به آنچه با خود آورده و به سوی آن دعوت میکند و بر آن دلالت میکند ایمان آوردیم، خداوندا، این زیارت را آخرین زیارتم به سوی او قرار مده، خداوندا، ما را از پاداش مزارش بیبهره مگردان، و بازگشت به سوی آن را نصیبمان گردان، اگر قبل از زیارت دوباره مرا از دنیا بُردی، همانا من در مرگم گواهی میدهم به آنچه در حال حیاتم بر آن گواهی دادهام، و گواهی میدهم که آن ها (امامان) بیرقهای هدایت، ستارگان در اوج، ارزشهای والا ، پناهگاه مردمان، وارثان پیامبران، و مثال، نمونه برتر، دعوت نیکو، حجّتهای تو بر اهل دنیا، و سبب طولانیتر میان تو
ص: 300
وَ الدَّلِیلَ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِکَ وَ دَیَّانَ دِینِکَ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلَ قَضِیَّتِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُطَهَّرِینَ الَّذِینَ ارْتَضَیْتَهُمْ أَنْصَاراً لِدِینِکَ وَ أَوْعِیَةً لِعِلْمِکَ وَ حَفَظَةً لِسِرِّکَ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ وَ نُجُوماً فِی أَرْضِکَ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُسْتَوْدَعِینَ السَّلَامُ عَلَی خَاصَّةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ الْمُبَارَکِینَ السَّلَامُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَقَامُوا إِمَامَ اللَّهِ وَ آزَرُوا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ التُّقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْبَارُّ الْمُصْطَفَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النُّورُ الْمُنِیرُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ مَا أَمَرَکَ بِهِ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ قُمْتَ بِکَلَامِهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ مَنْ ظَلَمَکَ وَ تَعَدَّی عَلَیْکَ وَ خَذَلَکَ وَ حَادَ عَنْکَ وَ بَایَنَکَ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ بِجَمِیعِ لَعَنَاتِکَ وَ أَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِکَ وَ أَلِیمَ عَذَابِکَ وَ الْعَنِ الْجَوَابِیتَ وَ الطَّوَاغِیتَ وَ الْفَرَاعِنَةَ وَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ الْجِبْتَ وَ الْأَوْثَانَ وَ الْأَزْلَامَ وَ الْأَضْدَادَ وَ کُلَّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ کُلَّ مُلْحِدٍ مُفْتَرٍ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی کُلِّ مَنْ أَذَی رَسُولَکَ- وَ قَتَلَ أَنْصَارَهُ وَ أَنْصَارَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی قَاتِلِهِ وَ قَاتِلِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ قَتَلَةِ أَوْلِیَائِکَ اللَّعْنَ الْمُضَاعَفَ السَّرْمَدَ الَّذِی لَا انْقِضَاءَ لَهُ وَ لَا فَنَاءَ وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً سَرْمَداً مُضَاعَفاً فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ فِی مُسْتَسِرِّ سِرِّکَ وَ ظَاهِرِ عَلَانِیَتِکَ لَعْناً وَبِیلًا وَ أَخْزِهِمْ خِزْیاً طَوِیلًا وَ لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ اللَّهُمَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی أَوْلِیَائِکَ وَ حَبِّبْ إِلَیَّ مَشَاهِدَهُمْ حَتَّی تُلْحِقَنِی بِهِمْ وَ تَجْعَلَنِی بِهِمْ تَابِعاً وَ وَلِیّاً
ص: 299
و میان بندگانت هستند، و گواهی میدهم هر کسی این امر را نپذیرد، جایگاه او در عمق آتش جهنم است، خداوندا، از تو میخواهم که بر محمّد صلّی الله علیه و آله و خاندان او درود بفرستی و - نام امامان را یکی یکی ذکر می کنی - و این زیارت را آخرین زیارت و پایان بخش قرار ندهی و اگر قرارش دادی، مرا همراه این امامان، امامان هدایت، قرار ده. خداوندا، قلبم را با اطاعت، پند پذیری، ولایت پذیری، پشتیبانی نیکو و مودّت نسبت به آنان و تسلیم شدن در برابر اوامرشان نرم گردان تا با آن طاعت تو را کامل کنیم و به خشنودی تو برسیم و به واسطه رحمتت مستوجب ثوابت شویم. خداوندا، همانا من تو را گواه میگیرم بر ولایتم برای کسی که دوستش میداری و رسولان و پیامبران و فرشتگانت او را دوست داشتهاند، و تو را گواه میگیرم به دوری و بیزاری از کسی که تو از او اعلان بیزاری کردی و رسولان و پیامبران و فرشتگان مقرّب تو و نویسندگان پاک و نیکو کار از او اعلان بیزاری کردهاند، و مرا در دستیابی به تمامی جایگاههای پسندیده موفق و در حالی که بهترینِ مخلوقات هستم از این حرم منتقل گردان، ای صاحب عظمت و بخشش، سلام بر تو ای تاج اوصیای پیامبران ، سلام بر تو ای برترین راستگویان، سلام بر تو ای وارث احکام، سلام بر تو ای رکن مقام، خداوندا، مرا از جمله ملاقات کنندگان مبارک، و زائران مخلص، پیروان صادق، و پیروان دوستدار، و یاریگران گرامی، و یاران مورد تأیید او قرار ده، و مرا گرامیترین ملاقات کننده، بهترین وارد شونده و شریفترین فرد قصد کننده در این حرم بخشنده، و مقام والا و سرچشمه شریف و آبشخور باشکوه قرار ده که بخشش و رحمتت را در آن واجب کردی، خداوند و فرشتگان الهی که در این حرم حاضرند و اطراف آن را احاطه کردهاند و به دور آن حلقه زدهاند را شاهد میگیرم که کسی که در آرامگاهش ساکن شده و در ضریحش جای گرفته است، مقدس، دوست، برگزیده و وصیّ مرتضی است، چه شگفت انگیز است خاکی که نوری [گنجی] از خیر و شهابی از نور و سرچشمه حکمت و بارانی از رحمت، و ابلاغ حجت را در بر گرفته است، من نزد خداوند از قاتلان تو و کسانی که به تو ستم روا داشته و به دشمنی با تو برخاسته و بر علیه تو و به منظور جنگ با تو همگام گشتند اعلان بیزاری میکنم. ای مولای من، ای امیر مؤمنان، با تو خدا حافظی میکنم خداحافظی کسی که به جهت دوری از تو غمگین، به جهت کنارهگیری از حرم تو افسرده و بر تو داغدیده است، خداوند این زیارت را آخرین زیارت و آخرین بازگشتمان به سوی تو قرار ندهد، همانا تو شنوا و اجابت کننده هستی.(1)
روایت22.
زیارت ملیح و دلپسند چهارم که ایشان علیه السلام با آن زیارت میشود به این ترتیب است که زیارت کننده قصد باب السلام میکند و چهل و سه بار خدا را به بزرگی یاد میکند و میگوید: سلام خداوند و سلام فرشتگان
ص: 301
فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ-(1)
ثُمَّ امْضِ إِلَی الرَّأْسِ وَ قِفْ عَلَیْهِ وَ قُلْ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْمُسَلِّمِینَ لَکَ بِقُلُوبِهِمْ وَ النَّاطِقِینَ بِفَضْلِکَ وَ الشَّاهِدِینَ عَلَی أَنَّکَ الصَّادِقُ الْمُصَدَّقُ وَ الْهَادِی الْمُنْتَجَبُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ
طَاهِرٌ مُقَدَّسٌ وَ أَنَّکَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ وَصِیُّ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکُمَا وَ عَلَی ذُرِّیَّتِکُمَا أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ وَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ الْمُلْتَمِسُ بِذَلِکَ کَمَالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ-(2)
ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ لِرَحْمَتِکَ تَعَرَّضْتُ بِإِزَاءِ قَبْرِ أَخِی نَبِیِّکَ وَقَفْتُ عَائِذاً بِهِ مِنَ النَّارِ فَأَعِذْنِی مِنْ نَقِمَتِکَ وَ سَخَطِکَ وَ زَلَازِلِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ یَوْمَ یَکْبُرُ فِیهِ الْحِسَابُ یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ فِیهِ وُجُوهٌ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمِینَ- ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلْ یَا أَکْرَمَ مَنْ أُقِرَّ لَهُ بِالذُّنُوبِ مَا أَنْتَ صَانِعٌ بِعَبْدِکَ الْمُقِرُّ لَکَ بِذُنُوبِهِ مُتَقَرِّباً إِلَیْکَ بِالرَّسُولِ وَ عِتْرَتِهِ لَائِذاً بِقَبْرِ وَصِیِّ الرَّسُولِ یَا مَنْ یَمْلِکُ حَوَائِجَ السَّائِلِینَ کَمَا وَفَّقْتَنِی لِوِفَادَتِی وَ زِیَارَتِی وَ مَسْأَلَتِی فَأَعْطِنِی سُؤْلِی فِی آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ وَ وَفِّقْنِی لِکُلِّ مَقَامٍ مَحْمُودٍ تُحِبُّ أَنْ یُدْعَی فِیهِ بِأَسْمَائِکَ وَ یُسْأَلَ فِیهِ مِنْ عَطَائِکَ-(3)
وَ تُصَلِّی سِتَّ رَکَعَاتٍ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ زِیَادَةً فَافْعَلْ وَ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ فَإِذَا أَرَدْتَ الْوَدَاعَ فَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ وَ دَعَا إِلَیْهِ وَ دَلَّ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی إِلَیْهِ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنَا ثَوَابَ مَزَارِهِ وَ ارْزُقْنَا الْعَوْدَ فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی بِمَا شَهِدْتُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمْ أَعْلَامُ الْهُدَی وَ نُجُومُ الْعُلَی وَ الْقَدْرُ الْبَالِغُ وَ کُهُوفُ الْوَرَی وَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ الدَّعْوَةُ الْحُسْنَی وَ حُجَجُکَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ السَّبَبُ الْأَطْوَلُ بَیْنَکَ
ص: 300
مقربش و پیامبران فرستاده شدهاش و بندگان نیکوکارش و تمامی شهیدان و راستگویان، بر تو ای امیر مؤمنان، سلام بر آدم، برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم دوست خدا، سلام بر موسی هم کلام خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام و رحمت و برکات الهی بر محمّد حبیب خدا، سلام بر نام مورد رضای الهی و چهره والای او و راه مستقیمش، سلام بر تربیت شده برگزیده، سلام و رحمت و برکات الهی بر ابوالحسن علی بن ابی طالب، سلام بر خالصترین دوستان، سلام بر اختصاص داده شده به سرور زنان، سلام بر به دنیا آمده در کعبه، عقد بسته شده در آسمان، سلام بر شیر خدا در میدان جنگ، سلام بر کسی که مکه و منی با آن شرافت یافت، سلام بر صاحب حوض و حمل کننده پرچم، سلام بر پنجمین نفر از اهل عبا، سلام بر خوابیده بر بستر خواب پیامبر صلّی الله علیه وآله و جان فدای او در برابر دشمنان، سلام بر کَننده دَرِ خیبر و پرتاب کننده آن به آسمان، سلام بر سخنگوی جوانان (اصحاب کهف) در غارشان با زبان پیامبران، سلام بر شکافنده چاه در بیابان، سلام بر از جای کننده صخره در حالی که مردان قدرتمند از این کار ناتوان بودند، سلام بر خطاب قرار دهنده گرگ و سخنگوی با جمجمه در نهروان در حالی که استخوانها پوسیده بودند، سلام بر خطاب قرار دهنده اژدها بر منبر کوفه با زبان فصیح، سلام بر امام پاک شده و یار محراب (مسجد)، سلام بر معجزهگر خیره کننده و سخنگوی به درستی و حکمت، سلام بر کسی که تأویل محکم و متشابه و امّ الکتاب نزد اوست، سلام بر کسی که خورشید بر او بازگشت زمانی که در حال غروب بود، سلام بر زنده کننده شبِ بسیار تاریک با نماز شب و دلتنگی، سلام و رحمت و برکات الهی بر کسی که جبرئیل امین او را بدون تردید با لقب امیرالمؤمنین مورد خطاب قرار داد، سلام بر سرور سروران، سلام بر صاحب معجزات، سلام بر کسی که فرشتگان هفت آسمان از حملات و جنگآوریهای او در تعجب بودند، سلام بر کسی که با پیامبر نجوا کرد پس پیشاپیش نجوای خود صدقههایی داد، سلام بر امیر سپاهیان و صاحب غزوات، سلام بر خطاب قرار دهنده گرگ بیابانها، سلام بر نور الهی در تاریکیها، سلام بر کسی که خورشید برای او به عقب بازگردانده شد و نمازش که وقت آن سپری شده بود را به جای آورد،
ص: 302
وَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ رَدَّ ذَلِکَ فَهُوَ فِی دَرْکِ الْجَحِیمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تُسَمِّی الْأَئِمَّةَ وَاحِداً وَاحِداً وَ أَنْ لَا تَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ وِفَادَتِهِ وَ الِانْقِضَاءِ مِنْ زِیَارَتِهِ وَ إِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنِی مَعَ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةِ أَئِمَّةِ الْهُدَی اللَّهُمَّ ذَلِّلْ قَلْبِی لَهُمْ بِالطَّاعَةِ وَ الْمُنَاصَحَةِ وَ الْمُوَالاةِ وَ حُسْنِ الْمُوَازَرَةِ وَ الْمَوَدَّةِ وَ التَّسْلِیمِ حَتَّی نَسْتَکْمِلَ بِذَلِکَ طَاعَتَکَ وَ نَبْلُغَ بِهَا مَرْضَاتَکَ وَ نَسْتَوْجِبَ بِهَا ثَوَابَکَ بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ بِالْوَلَایَةِ لِمَنْ وَالَیْتَ وَ وَالَتْ رُسُلُکَ وَ أَنْبِیَاؤُکَ وَ مَلَائِکَتُکَ وَ أُشْهِدُکَ بِالْبَرَاءَةِ مِمَّنْ بَرِئْتَ أَنْتَ مِنْهُ وَ بَرِئَتْ مِنْهُ رُسُلُکَ وَ أَنْبِیَاؤُکَ وَ مَلَائِکَتُکَ الْمُقَرَّبُونَ وَ السَّفَرَةُ الْأَبْرَارُ الْمُطَهَّرُونَ وَ وَفِّقْنِی لِکُلِّ مَقَامٍ مَحْمُودٍ وَ اقْلِبْنِی مِنْ هَذَا الْحَرَمِ بِخَیْرٍ مَوْجُودٍ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا تَاجَ الْأَوْصِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَأْسَ الصِّدِّیقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْأَحْکَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رُکْنَ الْمَقَامِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ وَفْدِهِ الْمُبَارَکِینَ وَ زُوَّارِهِ الْمُخْلَصِینَ وَ شِیعَتِهِ الصَّادِقِینَ وَ مَوَالِیهِ التَّابِعِینَ وَ أَنْصَارِهِ الْمُکَرَّمِینَ وَ أَصْحَابِهِ الْمُؤَیَّدِینَ وَ اجْعَلْنِی أَکْرَمَ وَافِدٍ وَ أَفْضَلَ وَارِدٍ وَ أَنْبَلَ قَاصِدٍ فِی هَذَا الْحَرَمِ الْکَرِیمِ وَ الْمَقَامِ الْعَظِیمِ وَ الْمَوْرِدِ النَّبِیلِ وَ الْمَنْهَلِ الْجَلِیلِ الَّذِی أَوْجَبْتَ فِیهِ غُفْرَانَکَ وَ رَحْمَتَکَ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَنْ حَضَرَ مِنْ مَلَائِکَتِهِ فِی هَذَا الْحَرَمِ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُحْدِقُونَ حَافُّونَ أَنَّ مَنْ سَکَنَ بِرَمْسِهِ وَ حَلَّ ضَرِیحَهُ مُقَدَّسٌ صِدِّیقٌ مُنْتَجَبٌ وَ وَصِیٌّ مُرْتَضًی وَاهاً مِنْ تُرْبَةٍ ضَمِنَتْ نُوراً [کَنْزاً] مِنَ الْخَیْرِ وَ شِهَاباً مِنَ النُّورِ وَ یَنْبُوعَ الْحِکْمَةِ وَ غَیْثاً مِنَ الرَّحْمَةِ وَ إِبْلَاغَ الْحُجَّةِ أَنَا أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْ قَاتِلِیکَ وَ ظَالِمِیکِ وَ النَّاصِبِینَ لَکَ وَ الْمُعِینِینَ عَلَیْکَ وَ الْمُحَارِبِینَ لَکَ وَ أُوَدِّعُکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَدَاعَ الْمَحْزُونِ لِفِرَاقِکَ الْمُکْتَئِبِ لِلزَّوَالِ عَنْ حَرَمِکَ الْمُتَفَجِّعِ عَلَیْکَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِکَ وَ لَا مِنْ رُجُوعِنَا إِلَیْکَ إِنَّکَ سَمِیعٌ مُجِیبٌ (1).
زِیَارَةٌ رَابِعَةٌ مَلِیحَةٌ یُزَارُ بِهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ: یَقْصِدُ بَابَ السَّلَامِ وَ یُکَبِّرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً وَ یَقُولُ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ
ص: 301
و رحمت و برکات الهی بر او باد، سلام بر امیر مؤمنان، سلام بر سرور اوصیاء، سلام بر امام پرهیزگاران، سلام بر وارث علم پیامبران، سلام بر فرمانروای دین، سلام بر عصمت افراد مؤمن، سلام و رحمت و برکات الهی بر اُلگوی افراد راستگو، سلام بر حجت افراد نیکوکار، سلام بر پدر امامان پاک، سلام بر اختصاص یافته به شمشیر ذوالفقار، سلام بر ساقی اولیای او از حوض پیامبر برگزیده صلّی الله علیه وآله، تا زمانی که شب و روز پی درپی به دنبال هم میآیند، سلام بر خبر بزرگ، سلام بر کسی که خداوند در مورد او نازل فرمود: «و إنّه فی أمّ الکتاب لدینا لعلیّ حکیم» {همانا او در میان قرآن نزد ما بزرگوار و با حکمت است}، سلام بر راه راست خداوند، سلام و رحمت و برکات الهی بر تعریف شده از او در تورات و انجیل و قرآن کریم.
سپس به روی ضریح می افتی و آن را میبوسی و میگویی: ای امانتدار الهی، ای حجّت الهی، ای ولیّ خدا، ای راه خدا، بنده و دوستدارت که به قبرت پناه آورده تو را زیارت کرد، بار و بنه خود را در آستانه بارگاهت بر زمین افکنده به قصد نزدیکی به خدای متعال و بلند مرتبه، به وسیله تو از بارگاه الهی طلب شفاعت میکند، زیارت کسی که یارانش را به خاطر رسیدن به تو ترک کرده و تو را بعد از خدا برای خود کافی دانسته است، گواهی میدهم همانا تویی کوه طور، کتاب مسطور (نوشته شده)، رقّ منشور (صفحات پخش گردیده)، دریای علم گداخته، ای ولیّ خدا همانا هر زیارت شوندهای را عنایتی است به نسبت زائر و کسی که آهنگش کرده و به سوی او آمده است، و من دوستدار تو هستم و به حقیقت بار و بنه سفرم را در بارگاهت انداختهام و به حرمت پناه آوردهام، و به جهت آگاهیم از جایگاه والایت و شرافت درگاهت به ضریحت پناه آوردهام، و به حقیقت گناهان بر روی پشتم سنگینی میکند و مرا از خواب باز داشته است، جز خداوند متعال و توسل و طلب شفاعتم به تو نزد او هیچ حافظ و پناهگاه و سنگری سراغ ندارم که به آن پناه ببرم، هان که من در اینجا در آستانه تو فرود آمدهام، تو دارای جایگاه والا و مقام بزرگی نزد خدا هستی، ای مولای من نزد خدای پروردگارت برای من طلب شفاعت کن.
سپس ضریح را ببوس و رویت را متوجه قبله کن و بگو: خداوندا، ای شنواترین شنوندگان، ای بیناترین بینندگان، ای سریعترین حسابگران، و ای بخشندهترین بخشندگان، همانا من با توسل به محمّد خاتم پیامبران و فرستاده تو به سوی جهانیان، و توسل به برادرش و پسر عمویش، انزع بطین (از شرک جداشده سرشار از دانش) و دانشمند و روشنگر، علی امیر مؤمنان، و حسن و حسین دو امام شهید، و با توسل به علی بن حسین زینت عبادت کنندگان، محمّد بن علی شکافنده علم اوّلین، جعفر بن محمّد تزکیه یافته ترین راستگویان،
ص: 303
الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِهِ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ وَ جَمِیعِ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ-(1) عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَی آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ الرَّضِیِّ وَ وَجْهِهِ الْعَلِیِّ وَ صِرَاطِهِ السَّوِیِّ السَّلَامُ عَلَی الْمُهَذَّبِ الصَّفِیِّ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی خَالِصِ الْأَخِلَّاءِ السَّلَامُ عَلَی الْمَخْصُوصِ بِسَیِّدَةِ النِّسَاءِ السَّلَامُ عَلَی الْمَوْلُودِ فِی الْکَعْبَةِ الْمُزَوَّجِ فِی السَّمَاءِ السَّلَامُ عَلَی أَسَدِ اللَّهِ فِی الْوَغَی السَّلَامُ عَلَی مَنْ شُرِّفَتْ بِهِ مَکَّةُ وَ مِنًی السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ الْحَوْضِ وَ حَامِلِ اللِّوَاءِ السَّلَامُ عَلَی خَامِسِ أَهْلِ الْعَبَاءِ- السَّلَامُ عَلَی الْبَائِتِ عَلَی فِرَاشِ النَّبِیِّ وَ مُفْدِیهِ بِنَفْسِهِ مِنَ الْأَعْدَاءِ السَّلَامُ عَلَی قَالِعِ بَابِ خَیْبَرَ وَ الدَّاحِی بِهِ فِی الْفَضَاءِ السَّلَامُ عَلَی مُکَلِّمِ الْفِتْیَةِ فِی کَهْفِهِمْ بِلِسَانِ الْأَنْبِیَاءِ السَّلَامُ عَلَی مَنِیعِ الْقَلِیبِ فِی الْفَلَا السَّلَامُ عَلَی قَالِعِ الصَّخْرَةِ وَ قَدْ عَجَزَ عَنْهَا الرِّجَالُ الْأَشِدَّاءُ السَّلَامُ عَلَی مُخَاطِبِ الذِّئْبِ وَ مُکَلِّمِ الْجُمْجُمَةِ بِالنَّهْرَوَانِ وَ قَدْ نَخِرَتِ الْعِظَامُ بِالْبِلَی السَّلَامُ عَلَی مُخَاطِبِ الثُّعْبَانِ عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ بِلِسَانِ الْفُصَحَاءِ السَّلَامُ عَلَی الْإِمَامِ الزَّکِیِّ حَلِیفِ الْمِحْرَابِ السَّلَامُ عَلَی الْمُعْجِزِ الْبَاهِرِ وَ النَّاطِقِ بِالْحِکْمَةِ وَ الصَّوَابِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ عِنْدَهُ تَأْوِیلُ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ رُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ حِینَ تَوارَتْ بِالْحِجابِ السَّلَامُ عَلَی مُحْیِی اللَّیْلِ الْبَهِیمِ بِالتَّهَجُّدِ وَ الِاکْتِیَابِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ خَاطَبَهُ جَبْرَئِیلُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ بِغَیْرِ ارْتِیَابٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی سَیِّدِ السَّادَاتِ السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ الْمُعْجِزَاتِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ عَجِبَ مِنْ حَمَلَاتِهِ فِی الْحُرُوبِ مَلَائِکَةُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ السَّلَامُ عَلَی مَنْ نَاجَی الرَّسُولَ- فَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ صَدَقَاتٍ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْجُیُوشِ وَ صَاحِبِ الْغَزَوَاتِ السَّلَامُ عَلَی مُخَاطِبِ ذِئْبِ الْفَلَوَاتِ السَّلَامُ عَلَی نُورِ اللَّهِ فِی الظُّلُمَاتِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ رُدَّتْ لَهُ الشَّمْسُ فَقَضَی مَا فَاتَهُ مِنَ الصَّلَاةِ
ص: 302
موسی بن جعفر فرو خورنده خشم آشکار و دربند و زندانی ظالمان، علی بن موسی رضای امانتدار، محمّد بن علی جواد نشانِ هدایت یافتگان، علیّ بن محمّد نیکوکار و راستگو و سرور عبادت کنندگان، حسن بن علی عسکری ولیّ مؤمنان، و جانشین حجّت صاحب امر روشن کننده و مشخص کننده برهانها و دلایل، به سوی تو تقرب میجویم که تمامی غمها و غصههایم را از من بزدایی و مرا از شر بلای حتمی کفایت کنی، از آتش جهنم که دارای شعلههای ناب و خالص است پناهم دهی، به رحمت خودت ای مهربانترین مهربانان .
سپس دعا کن به هر چه که میخواهی و از او خداحافظی کن و برگرد اگر خدا بخواهد.(1)
می گویم
مؤلف مزار کبیر میگوید: زیارت دیگری مخصوص ایشان وجود دارد به این ترتیب که زائر قصد باب السلام میکند و سی و چهار بار الله اکبرمیگوید، سی و سه بار الحمد لله میگوید، سی و سه بار سبحان الله میگوید و سی و چهار بار لا اله الا الله میگوید، سپس به سمت ضریح میرود و میگوید: سلام خداوند و سلام فرشتگانش...،تا پایان دعا.
میگویم: و زیارت را به صورتی که گفته شد با کمترین تغییر نقل میکند، و ما آن را از ترس تکرار بیان نکردیم تا میرسد به : ای مهربانترین مهربانان.
سپس گفت: شش رکعت نماز زیارت می خوانی، هر دو رکعت با سلام شروع میشود و بعد از آن سجده میگزاری و در سجدههایت آنچه که امیر مؤمنان علیه السلام میگوید را این گونه بر زبان میآوری: ای سرورم، با تو نجوا می کنم همانگونه که یک بنده ضعیف با مولای خود نجوا می کند، و به سوی تو درخواست میکنم درخواست کسی که میداند همانا تو عطا میکنی و آنچه نزد توست کاهش نمییابد، و از تو طلب آمرزش میکنم، طلب آمرزش کسی که میداند همانا هیچ کس جز تو گناهان را نمیبخشد، و بر تو توکلّ میکنم توکلّ کسی که میداند همانا تو بر همه چیز توانایی. سپس میگویی: خدایا عفو و گذشت (تو را طلب میکنم) صد بار، زمانی که خواستی از او خداحافظی کنی میگویی: تو را به خدا میسپارم و تحت حمایت او قرارت میدهم و بر تو سلام میخوانم، ای مولای من، ای امیر مؤمنان، به خدا و به رسول و به آنچه که تو آوردی و بر آن دلالت کردی ایمان آوردم، خداوندا، ما را همراه شاهدان بنویس، خداوندا، این زیارت را آخرین زیارت قبر ولیّ خودت، هدایتگر بعد از پیامبر و انذار دهنده و بیم دهندهات قرار مده، و بازگشت به سوی آن را همیشه تا زمانی که مرا (در دنیا) باقی میگذاری نصیبم گردان، پس هرگاه مرا از دنیا بردی با او و در زمره یاران او و زیر پرچمش محشورم گردان و به اندازه یک چشم برهم زدن نه کمتر و نه بیشتر از آن میان من و او جدایی مینداز، به رحمت خودت ای مهربانترین مهربانان.(2)
ص: 304
وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَی سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَی إِمَامِ الْمُتَّقِینَ السَّلَامُ عَلَی وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَی یَعْسُوبِ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَی عِصْمَةِ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَی قُدْوَةِ الصَّادِقِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی حُجَّةِ الْأَبْرَارِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْأَئِمَّةِ الْأَطْهَارِ- السَّلَامُ عَلَی الْمَخْصُوصِ بِذِی الْفَقَارِ السَّلَامُ عَلَی سَاقِی أَوْلِیَائِهِ مِنْ حَوْضِ النَّبِیِّ الْمُخْتَارِ صلی الله علیه و آله مَا اطَّرَدَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ السَّلَامُ عَلَی النَّبَإِ الْعَظِیمِ السَّلَامُ عَلَی مَنْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ السَّلَامُ عَلَی صِرَاطِ اللَّهِ الْمُسْتَقِیمِ السَّلَامُ عَلَی الْمَنْعُوتِ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ- وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الضَّرِیحِ
وَ تُقَبِّلُهُ وَ تَقُولُ یَا أَمِینَ اللَّهِ یَا حُجَّةَ اللَّهِ یَا وَلِیَّ اللَّهِ یَا صِرَاطَ اللَّهِ زَارَکَ عَبْدُکَ وَ وَلِیُّکَ اللَّائِذُ بِقَبْرِکَ وَ الْمُنِیخُ رَحْلَهُ بِفِنَائِکَ الْمُتَقَرِّبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمُسْتَشْفِعُ بِکَ إِلَی اللَّهِ زِیَارَةَ مَنْ هَجَرَ فِیکَ صَحْبَهُ وَ جَعَلَکَ بَعْدَ اللَّهِ حَسَبَهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ الطُّورُ وَ الْکِتَابُ الْمَسْطُورُ وَ الرَّقُّ الْمَنْشُورُ وَ بَحْرُ الْعِلْمِ الْمَسْجُورُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِنَّ لِکُلِّ مَزُورٍ عِنَایَةً فِیمَنْ زَارَهُ وَ قَصَدَهُ وَ أَتَاهُ وَ أَنَا وَلِیُّکَ وَ قَدْ حَطَطْتُ رَحْلِی بِفِنَائِکَ وَ لَجَأْتُ إِلَی حَرَمِکَ وَ لُذْتُ بِضَرِیحِکَ لِعِلْمِی بِعَظِیمِ مَنْزِلَتِکَ وَ شَرَفِ حَضْرَتِکَ وَ قَدْ أَثْقَلَتِ الذُّنُوبُ ظَهْرِی وَ مَنَعَتْنِی رُقَادِی فَمَا أَجِدُ حِرْزاً وَ لَا مَعْقِلًا وَ لَا مَلْجَأً أَلْجَأُ إِلَیْهِ إِلَّا اللَّهَ تَعَالَی وَ تَوَسُّلِی بِکَ إِلَیْهِ وَ اسْتِشْفَاعِی لَدَیْکَ فَهَا أَنَا ذَا نَازِلٌ بِفِنَائِکَ وَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ جَاهٌ عَظِیمٌ وَ مَقَامٌ کَرِیمٌ فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ اللَّهِ رَبِّکَ یَا مَوْلَایَ- ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ وَ وَجِّهْ وَجْهَکَ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدَیْنِ بِمُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ رَسُولِکَ إِلَی الْعَالَمِینَ وَ بِأَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ الْأَنْزَعِ الْبَطِینِ الْعَالِمِ الْمُبِینِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ الْإِمَامَیْنِ الشَّهِیدَیْنِ وَ بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ- وَ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ بَاقِرِ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ زَکِیِّ الصِّدِّیقِینَ
ص: 303
روایت23.
سپس سیّد رحمه الله میگوید: زیارت پنجمی وجود دارد که وجود ثوابی چند برابر در مورد آن روایت شده است که ایشان علیه السلام با آن زیارت میشود، به این ترتیب که در برابر ضریح شریفش میایستی و میگویی:
میگویم: شیخ مفید رحمه الله این زیارت را با کمترین تغییر همراه با اضافات آورده است، پس ما از لفظ آن پیروی میکنیم، زیرا شیخ مفید قدیمیتر و مطمئنتر است. شیخ رحمه الله تتمّهای در ذکر زیارت مولای ما ابو الحسن امیر مؤمنان و أبی عبدالله الحسین علیها السلام بیان میکند که از امام صادق علیه السلام روایت شده است:
اگر خواهان زیارت بودی، پس رو به قبر امیر مؤمنان علیه السلام بایست و بگو: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای امانتدار الهی، سلام بر کسی که خداوند او را برگزید و او را مخصوص گردانید و از میان انسانها او را انتخاب کرد، سلام بر تو ای دوست خدا تا زمانی که شب تاریک میشود و به تاریکی میگراید، و روز روشن میشود و به روشنایی میگراید، سلام و رحمت و برکات الهی بر تو تا زمانی که سکوت کننده سکوت میکند و سخنگو به سخن میپردازد و طلوع کنندهای به نور افشانی میپردازد، سلام و رحمت و برکات الهی بر مولایمان امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، صاحب سابقهها و افتخارات، پیروزمند و نابود کننده لشکریان، بسیار قدرتمند و قوی و پرتوان و از اساس نیرومند، ساقی مؤمنان با جام از حوض رسول، قدرتمند و امانتدار، سلام بر صاحب عقل و فضیلت و نیکیها و چیزهای پسندیده و بخششها، سلام و رحمت و برکات خداوند بر سوار کار مؤمنان، شیر یکتاپرستان و قاتل مشرکان، و جانشین فرستاده پروردگار جهانیان، سلام بر کسی که خداوند او را به وسیله جبرئیل امین تأیید نمود و به وسیله میکائیل یاری داد، و او را در هر دو جهان آراسته کرد و هر آنچه سبب روشنی چشم میشود به او پیشکش کرد، و درود خداوند بر او و بر خاندان پاکش و بر فرزندان برگزیدهاش و بر امامان هدایت یافته باد، کسانی که به نیکی فرمان دادند و از بدی نهی کردند، و نمازها را بر ما واجب کردند، و به دادن زکات فرمان دادند، و روزه ماه رمضان و قرائت قرآن را به ما یاد دادند، سلام بر تو ای امیر مؤمنان و فرمانروای دین و فرمانده پیشانی سفید سوار بر اسبان ساق سفید، سلام بر تو ای دروازه الهی، سلام بر تو ای چشمان نظارهگر، ای دستان عطابخش، ای گوشهای بسیار شنوا، ای حکمت والا و ای نعمت فراوان خداوند، سلام بر سرور پرهیزگاران نیکوکار، سلام بر برادر رسول خدا و پسر عمویش، و همسر دخترش و آفریده شده از سرشتش، سلام بر اصل ریشهدار و شاخه بزرگوار، سلام بر میوه رسیده، سلام
ص: 305
وَ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْکَاظِمِ الْمُبِینِ حَبِیسِ الظَّالِمِینَ وَ بِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْأَمِینِ وَ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجَوَادِ عَلَمِ الْمُهْتَدِینَ وَ بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرِّ الصَّادِقِ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ وَ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ وَلِیِّ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِالْخَلَفِ الْحُجَّةِ صَاحِبِ الْأَمْرِ مُظْهِرِ الْبَرَاهِینِ أَنْ تَکْشِفَ مَا بِی مِنَ الْهُمُومِ وَ تَکْفِیَنِی شَرَّ الْبَلَاءِ الْمَحْتُومِ وَ تُجِیرَنِی مِنَ النَّارِ ذَاتِ السَّمُومِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ ادْعُ بِمَا تُرِیدُ وَ وَدِّعْهُ وَ انْصَرِفْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
قال مؤلف المزار الکبیر زیارة أخری له تقصد باب السلام و تکبر الله أربعا و ثلاثین تکبیرة و تحمده ثلاثا و ثلاثین تحمیدة و تسبحه ثلاثا و ثلاثین تسبیحة و تهلله أربعا و ثلاثین تهلیلة ثم تستقبل الضریح و تقول سلام الله و سلام ملائکته أقول و ساق الزیارة نحوا مما مر بأدنی تغییر ترکناها مخافة التکرار إلی قوله یا أرحم الراحمین ثم قال تصلی صلاة الزیارة ست رکعات کل رکعتین بتسلیمة و تسجد بعدها و تقول فی سجودک ما کان یقوله أمیر المؤمنین علیه السلام و هو : أُنَاجِیکَ یَا سَیِّدِی کَمَا یُنَاجِی الْعَبْدُ الذَّلِیلُ مَوْلَاهُ وَ أَطْلُبُ إِلَیْکَ طَلَبَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّکَ تُعْطِی وَ لَا یَنْقُصُ مَا عِنْدَکَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ اسْتِغْفَارَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ تَوَکُّلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
ثم تقول العفو مائة مرة فإذا أردت وداعه تقول أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ قَبْرِ وَلِیِّکَ الْهَادِی بَعْدَ نَبِیِّکَ النَّذِیرِ الْمُنْذِرِ وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ إِلَیْهِ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی فَإِذَا تَوَفَّیْتَنِی فَاحْشُرْنِی مَعَهُ وَ فِی زُمْرَتِهِ وَ تَحْتَ لِوَائِهِ وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (2).
ص: 304
بر أبو الحسن علیّ، سلام بر درخت طوبی و سدرة المنتهی، سلام بر آدم برگزیده خدا، نوح پیامبر خدا، ابراهیم دوست خدا، موسی همکلام خدا، عیسی روح خدا، و محمّد صلّی الله علیه و آله حبیب خدا و سلام بر راستگویان، پیامبران، شهیدان و افراد صالح که از بهترین دوستان و همراهان به شمار میآیند، سلام و رحمت و برکات الهی بر نور نورها و زاده پاکان و عناصر نیکان، سلام بر پدر امامان پاک، سلام بر ریسمان محکم الهی و جَنب (جانب و پهلو) قدرتمند او، سلام بر امانتدار خدا بر روی زمین و خلیفه و جانشین او، حکومت کننده به فرمان او و به پا دارنده دینش، سخنگو به حکمت و عمل کننده به کتاب او، برادر رسول خدا و همسر بتول و شمشیر از نیام برآمده الهی، سلام بر صاحب دلالتها و آیات شگفتانگیز، معجزههای چیره و نجات بخش از هلاکتها، کسی که خداوند در آیات محکم از او نام برده است، خداوند متعال میفرماید: «و إنّه فی أمّ الکتاب لدینا علیّ حکیم»{و همانا او در قرآن و نزد ما بزرگوار و باحکمت است} سلام و رحمت و برکات الهی بر نام پسندیده خداوند، و چهره نورانیش، و جَنب (جانب و پهلو) والای او، سلام و رحمت و برکات الهی بر حجّتهای الهی و اوصیای او، افراد مخصوص و برگزیدگانش، افراد خالص و امانتدارانش، ای مولای من، ای امانتدار الهی و حجت او، قصد زیارت تو کردم به حقِ تو آشنایم، دوستان تو را دوست میدارم و با دشمنانت دشمنی میکنم، با زیارت تو به خدا تقرّب میجویم، نزد خدا، پروردگار من و پروردگار تو، در مورد نجات یافتنم از آتش جهنم و برآورده شدن حاجاتم در دنیا و آخرت شفاعت کن.(1)
سپس به سوی قبر خم شو و آن را ببوس و بگو:
ای امیر مؤمنان، سلام و رحمت و برکات خدا و فرشتگان مقرّبش بر تو باد، فرشتگانی که قلباً تسلیم تو شده از فضیلتت سخن گفتهاند، و شاهد اینند که تو به راستی صادق، امانتدار و بسیار راستگو هستی، گواهی میدهم تو بسیار پاک و طاهر و مطهّر هستی، ای ولیّ خدا و رسولش گواهی میدهم که تو به ابلاغ و ادای واجباتت پرداختی، گواهی میدهم که به راستی تو جَنب (جانب و پهلو) خدا و باب او هستی، همانا تو حبیب خدا و جهت او هستی که از آن وارد میشوند، تو راه خدا و بنده او و برادر رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستی، به قصد تقرب به خداوند متعال و بلند مرتبه به زیارتت آمدم و مشتاق شفاعت تو میباشم و با شفاعت تو خواهان رهایی از آتش جهنم هستم، از آتش به تو پناه میبرم حال آنکه از گناهانم که بر روی پشتم انباشته کردهام فرار میکنم، به امید رحمت پروردگارم به سوی تو بیقراری میکنم، به سوی تو آمدم ای مولای من، با توسل به تو خواهان شفاعت هستم، به واسطه تو به خداوند ص: 306
ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ زِیَارَةٌ خَامِسَةٌ وَرَدَ فِیهَا ثَوَابٌ مُضَاعَفٌ یُزَارُ بِهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ تَقِفُ عَلَی ضَرِیحِهِ الشَّرِیفِ وَ تَقُولُ أَقُولُ أَوْرَدَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ ره هَذِهِ الزِّیَارَةَ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ مَعَ زِیَادَاتٍ فَنَتَّبِعُ لَفْظَهُ لِأَنَّهُ أَسْبَقُ وَ أَوْثَقُ قَالَ ره تَتِمَّةٌ فِی ذِکْرِ زِیَارَةِ مَوْلَانَا أَبِی الْحَسَنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً وَ هِیَ مَرْوِیَّةٌ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَقِفْ مُتَوَجِّهاً إِلَی قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مَنِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ وَ اخْتَصَّهُ وَ اخْتَارَهُ مِنْ بَرِیَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیلَ اللَّهِ مَا دَجَا اللَّیْلُ وَ غَسَقَ وَ أَضَاءَ النَّهَارُ وَ أَشْرَقَ السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا صَمَتَ صَامِتٌ وَ نَطَقَ نَاطِقٌ وَ ذَرَّ شَارِقٌ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- صَاحِبِ السَّوَابِقِ وَ الْمَنَاقِبِ وَ النَّجْدَةِ وَ مُبِیدِ الْکَتَائِبِ الشَّدِیدِ الْبَأْسِ الْعَظِیمِ الْمِرَاسِ الْمَکِینِ الْأَسَاسِ سَاقِی الْمُؤْمِنِینَ بِالْکَأْسِ مِنْ حَوْضِ الرَّسُولِ الْمَکِینِ الْأَمِینِ السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ النُّهَی وَ الْفَضْلِ وَ الطَّوَائِلِ وَ الْمَکْرُمَاتِ وَ النَّوَائِلِ السَّلَامُ عَلَی فَارِسِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْثِ الْمُوَحِّدِینَ وَ قَاتِلِ الْمُشْرِکِینَ وَ وَصِیِّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی مَنْ أَیَّدَهُ اللَّهُ بِجَبْرَئِیلَ وَ أَعَانَهُ بِمِیکَائِیلَ وَ أَزْلَفَهُ فِی الدَّارَیْنِ وَ حَبَاهُ بِکُلِّ مَا تَقَرُّ بِهِ الْعَیْنُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ عَلَی أَوْلَادِهِ الْمُنْتَجَبِینَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ الَّذِینَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ فَرَضُوا عَلَیْنَا الصَّلَوَاتِ وَ أَمَرُوا بِإِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ عَرَّفُونَا صِیَامَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قِرَاءَةَ الْقُرْآنِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَعْسُوبَ الدِّینِ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَیْنَ اللَّهِ النَّاظِرَةَ وَ یَدَهُ الْبَاسِطَةَ وَ أُذُنَهُ الْوَاعِیَةَ وَ حِکْمَتَهُ الْبَالِغَةَ وَ نِعْمَتَهُ السَّابِغَةَ السَّلَامُ عَلَی قَسِیمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ السَّلَامُ عَلَی نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَی الْأَبْرَارِ وَ نَقِمَتِهِ عَلَی الْفُجَّارِ السَّلَامُ عَلَی سَیِّدِ الْمُتَّقِینَ الْأَخْیَارِ السَّلَامُ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ زَوْجِ ابْنَتِهِ وَ الْمَخْلُوقِ مِنْ طِینَتِهِ السَّلَامُ عَلَی الْأَصْلِ الْقَدِیمِ وَ الْفَرْعِ الْکَرِیمِ السَّلَامُ عَلَی الثَّمَرِ الْجَنِیِّ السَّلَامُ
ص: 305
نزدیکی می جویم تا حاجاتم را برآورد. پس ای امیر مؤمنان به درگاه خداوند مرا شفاعت کن که من بنده خدا و دوست و زائر تو هستم. تو در پیشگاه خدا دارای جایگاه پسندیده و مقامی عظیم و شأنی بزرگ و شفاعتی پذیرفته هستی. خدایا بر محمد و خاندان محمد درود فرست و بر علی امیر المؤمنین بنده برگزیده ات و امین وفادارت و ریسمان محکمت و دست والایت و هم جوار اعلی و کلمه نیکویت و حجتت بر مردم و دوست بزرگت و سرور اوصیا و رکن اولیا و ستون برگزیدگان، امیر مؤمنان و بزرگ دین و رهبر شایستگان و امام مخلصان و پاک از سستی و بری از لغزش و طاهر از عیب و منزه از شک. برادر پیامبرت و جانشین رسولت که شبانه بر بستر حضرت خوابید و تسلی دهنده او و گشاینده اندوه از چهره اش که او را شمشیر برای پیامبری او و نشانه ای برای رسالت او و شاهدی بر امت او و راهنمایی بر حجت او و حامل پرچم او و حافظ خون او و هدایتگر امت او و دست قدرت او و تاج سر او و دروازه اسرار او و کلید پیروزی او قرار دادی تا اینکه سپاهیان شرک را به اذن تو در هم کوبید و لشکریان کفر را به امر تو تار و مار نمود و خود را فدای خشنودی رسول تو کرد و خود را وقف فرمانبرداری او کرد. پس خداوندا بر او درود فرست، درودی دائمی و جاوید.
سپس بگو: سلام بر تو ای دوست خدا و شهاب فروزان و نوری که در پی آن آید. ای فرزند بهترین ها! ای راز خداوند! میان من و خداوند تعالی گناهانی است که بر پشتم سنگینی می کند و تنها خشنودی او بر آن وارد می شود. پس به حق کسی که در رازش تو را امین خویش دانست و در امر خلقت خویش به تو اعتماد کرد، به درگاه خداوند شفیع من باش و مرا از آتش نجات ده و در تمام روزگار پشتیبان من باش که من بنده خدای و دوست و زائر تو هستم. خداوند بر تو درود فرستد.(1) و شش رکعت نماز زیارت بگزار و هر چه خواستی بخواه و بگو: سلام بر تو ای امیر المؤمنین سلام خدا از سوی من بر تو باد مادامی که من زنده ام و روز و شب باقی است.
سپس به امام حسین علیه السلام اشاره کن و بگو: سلام بر تو ای ابا عبدالله، سلام بر تو ای پسر رسول خدا، به زیارت شما آمده ام و به درگاه خداوند تعالی، پروردگارم و پروردگار شما متوسل شده ام و به وسیله شما به سوی خداوند رو کرده و در این حاجتم به درگاه خدا از شما شفاعت می جویم، پس شفاعت مرا کنید؛ چرا که شما در نزد خداوند مقامی پسندیده و شأنی آبرومند و جایگاهی رفیع و وسیله دارید. من از شما روی می گردانم و به واسطه شفاعت شما در انتظار
ص: 307
عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیٍّ- السَّلَامُ عَلَی شَجَرَةِ طُوبَی وَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی- السَّلَامُ عَلَی آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ وَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ وَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ وَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ وَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ وَ مَنْ بَیْنَهُمْ مِنَ الصِّدِّیقِینَ وَ النَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً السَّلَامُ عَلَی نُورِ الْأَنْوَارِ وَ سَلِیلِ الْأَطْهَارِ وَ عَنَاصِرِ الْأَخْیَارِ السَّلَامُ عَلَی وَالِدِ الْأَئِمَّةِ الْأَطْهَارِ السَّلَامُ عَلَی حَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ جَنْبِهِ الْمَکِینِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی أَمِینِ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتِهِ وَ الْحَاکِمِ بِأَمْرِهِ وَ الْقَیِّمِ بِدِینِهِ وَ النَّاطِقِ بِحِکْمَتِهِ وَ الْعَامِلِ بِکِتَابِهِ أَخِی الرَّسُولِ وَ زَوْجِ الْبَتُولِ وَ سَیْفِ اللَّهِ الْمَسْلُولِ السَّلَامُ عَلَی صَاحِبِ الدَّلَالاتِ وَ الْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ وَ الْمُعْجِزَاتِ الْقَاهِرَاتِ وَ الْمُنْجِی مِنَ الْهَلَکَاتِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی مُحْکَمِ الْآیَاتِ فَقَالَ تَعَالَی وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ السَّلَامُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ الرَّضِیِّ وَ وَجْهِهِ الْمُضِی ءِ وَ جَنْبِهِ الْعَلِیِّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی حُجَجِ اللَّهِ وَ أَوْصِیَائِهِ وَ خَاصَّةِ اللَّهِ وَ أَصْفِیَائِهِ وَ خَالِصَتِهِ وَ أُمَنَائِهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَصَدْتُکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِینَ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ فِی خَلَاصِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِی حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ-(1) ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ فَقَبِّلْهُ وَ قُلْ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْمُسَلِّمِینَ لَکَ بِقُلُوبِهِمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ النَّاطِقِینَ بِفَضْلِکَ وَ الشَّاهِدِینَ عَلَی أَنَّکَ صَادِقٌ أَمِینٌ صِدِّیقٌ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ طُهْرٌ طَاهِرٌ مُطَهَّرٌ مِنْ طُهْرٍ طَاهِرٍ مُطَهَّرٍ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ وَلِیَّ رَسُولِهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَنْبُ اللَّهِ وَ بَابُهُ وَ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ وَجْهُهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ أَنَّکَ سَبِیلُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِزِیَارَتِکَ رَاغِباً إِلَیْکَ فِی الشَّفَاعَةِ أَبْتَغِی بِشَفَاعَتِکَ خَلَاصَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ مُتَعَوِّذاً بِکَ مِنَ النَّارِ هَارِباً مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی احْتَطَبْتُهَا عَلَی ظَهْرِی فَزِعاً إِلَیْکَ رَجَاءَ رَحْمَةِ رَبِّی أَتَیْتُکَ أَسْتَشْفِعُ بِکَ یَا مَوْلَایَ وَ
ص: 306
برآورده شدن و قضای حاجتم از جانب خداوند به درگاه خدا در این امر می نشینم و ناامید نمی شوم و با خسران از شما روی نمی گردانم؛ بلکه بازگشت من بازگشتی پیروزمندانه و پر از رستگاری و موفقیت با استجابت تمام حاجات من است، پس شفاعت مرا کنید تا بر حالتی بازگردم که خداوند می خواهد. هیچ نیرو و قوتی جز به دست خدای متعال نیست. کارم را به خداوند واگذار می کنم و از خداوند پشت گرمی می جویم و به خداوند توکل می کنم و می گویم: خدا برای من کافی و بس است. خداوند دعای هر کس را که دعا می کند مستجاب گرداند. پس از خداوند و شما پایانی نیست ای سرورانم. هر چه خداوند پروردگارم بخواهد همان می شود و آنچه نخواهد روی نخواهد داد. ای آقای من! ای امیر المؤمنین و مولای من! و تو ای ابا عبد الله! سلام من بر شما دو بزرگوار، سلامی پیوسته تا زمانی که شب و روز به هم پیوسته باشند و به شما متصل می شوم و اگر خدا بخواهد بی پرده به شما سلام می کنم. و به حق شما از او می خواهم آن را بخواهد و انجام دهد که اوست ستوده بزرگوار. ای سرورم با توبه و ستایش به درگاه خداوند و خشنود به رضای او و با یقین به اجابت و امیدوارانه و با امید از شما روی می گردانم و باز به زیارت شما باز می گردم و رجوع می کنم و نسبت به شما بی میل نیستم. بلکه اگر خداوند تعالی بخواهد به سوی شما باز می گردم ای سروران من! پس از اینکه اهل دنیا نسبت به شما و زیارت شما بی میل شدند. پس خداوند مرا از آنچه بدان امید بسته ام و از آرزوی زیارت شما ناامید نگرداند که اوست نزدیک اجابتگر.
سپس رو به قبله بایست و بگو: ای خدا ای خدا! ای اجابت کننده دعای درماندگان و ای زداینده اندوه اندوهناکان و ای یاری رس یاری خواهان و ای فریادرس فریادخواهان و ای کسی که از رگ گردن به من نزدیک تری. ای کسی که بین انسان و قلبش حائل می شود و ای کسی که او بخشاینده مهربان است. ای کسی که بر عرش مستولی شده. ای کسی که {نگاه های دزدانه و آنچه را که دل ها نهان می دارند، می داند.}(1) و ای کسی که هیچ چیز نهانی از چشمان او پنهان نیست. ای کسی که صداها بر او مشتبه نگردد، ای کسی که حاجات او را به اشتباه نیفکند، ای کسی که پافشاری اصرارکنندگان او را به ستوه نمی آورد، ای کسی که هر از دست رفتنی را در می یابی! ای گردآورنده هر پراکنده، ای پدید آورنده جآنها پس از مرگ، ای کسی که هر روز در کاری است، ای برآورنده حاجات، ای زداینده گرفتاری ها، ای بخشاینده خواسته ها، ای صاحب آرزوها، ای کفایتگر امور مهم؛ ای کسی که از هر چیزی بی نیاز است و چیزی در آسمآنها و زمین از او بی نیاز نیست. از تو می خواهم به حق محمد و علی امیر المؤمنین و به حق فاطمه دختر پیامبرت و به حق حسن و حسین که من در این جایگاهم به وسیله آنان به تو تقرب می جویم و به واسطه آنان به تو متوسل می شوم و به درگاهت شفاعت می جویم و به حق آنان از تو مسئلت می نمایم و به تو قسم و سوگند یاد می کنم و به جایگاه و منزلتی که آنان در نزد تو دارند و به حق آنچه آن بزرگواران را به وسیله آن بر جهانیان برتری دادی و به حق نامت
ص: 308
أَتَقَرَّبُ بِکَ إِلَی اللَّهِ لِیَقْضِیَ بِکَ حَوَائِجِی فَاشْفَعْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی اللَّهِ فَإِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ وَ زَائِرُکَ وَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ وَ الْجَاهُ الْعَظِیمُ وَ الشَّأْنُ الْکَبِیرُ وَ الشَّفَاعَةُ الْمَقْبُولَةُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ الْمُرْتَضَی وَ أَمِینِکَ الْأَوْفَی وَ عُرْوَتِکَ الْوُثْقَی وَ یَدِکَ الْعُلْیَا وَ جَنْبِکَ الْأَعْلَی وَ کَلِمَتِکَ الْحُسْنَی وَ حُجَّتِکَ عَلَی الْوَرَی وَ صِدِّیقِکَ الْأَکْبَرِ وَ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ وَ رُکْنِ الْأَوْلِیَاءِ وَ عِمَادِ الْأَصْفِیَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ یَعْسُوبِ الدِّینِ وَ قُدْوَةِ الصَّالِحِینَ وَ إِمَامِ الْمُخْلِصِینَ وَ الْمَعْصُومِ مِنَ الْخَلَلِ الْمُهَذَّبِ مِنَ الزَّلَلِ الْمُطَهَّرِ مِنَ الْعَیْبِ الْمُنَزَّهِ مِنَ الرَّیْبِ أَخِی نَبِیِّکَ وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ- الْبَائِتِ عَلَی فِرَاشِهِ وَ الْمُوَاسِی لَهُ بِنَفْسِهِ وَ کَاشِفِ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِهِ الَّذِی جَعَلْتَهُ سَیْفاً لِنُبُوَّتِهِ وَ آیَةً لِرِسَالَتِهِ وَ شَاهِداً عَلَی أُمَّتِهِ وَ دَلَالَةً لِحُجَّتِهِ وَ حَامِلًا لِرَایَتِهِ وَ وِقَایَةً لِمُهْجَتِهِ وَ هَادِیاً لِأُمَّتِهِ وَ یَداً لِبَأْسِهِ وَ تَاجاً لِرَأْسِهِ وَ بَاباً لِسِرِّهِ وَ مِفْتَاحاً لِظَفَرِهِ حَتَّی هَزَمَ جُیُوشَ الشِّرْکِ بِإِذْنِکَ وَ أَبَادَ عَسَاکِرَ الْکُفْرِ بِأَمْرِکَ وَ بَذَلَ نَفْسَهُ فِی مَرْضَاةِ رَسُولِکَ- وَ جَعَلَهَا وَقْفاً عَلَی طَاعَتِهِ فَصَلِّ اللَّهُمَّ عَلَیْهِ صَلَاةً دَائِمَةً بَاقِیَةً- ثُمَّ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ الشِّهَابَ الثَّاقِبَ وَ النُّورَ الْعَاقِبَ یَا سَلِیلَ الْأَطَایِبِ یَا سِرَّ اللَّهِ إِنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی ذُنُوباً قَدْ أَثْقَلَتْ ظَهْرِی وَ لَا یَأْتِی عَلَیْهَا إِلَّا رِضَاهُ فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَکَ عَلَی سِرِّهِ وَ اسْتَرْعَاکَ أَمْرَ خَلْقِهِ کُنْ لِی إِلَی اللَّهِ شَفِیعاً وَ مِنَ النَّارِ مُجِیراً وَ عَلَی الدَّهْرِ ظَهِیراً فَإِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ وَلِیُّکَ وَ زَائِرُکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ-(1)
وَ صَلِّ سِتَّ رَکَعَاتٍ صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- عَلَیْکَ مِنِّی سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِیتُ وَ بَقِیَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ.
ثُمَّ أَوْمِئْ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- أَتَیْتُکُمَا زَائِراً وَ مُتَوَسِّلًا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی رَبِّی وَ رَبِّکُمَا وَ مُتَوَجِّهاً إِلَی اللَّهِ بِکُمَا مُسْتَشْفِعاً بِکُمَا إِلَی اللَّهِ فِی حَاجَتِی هَذِهِ فَاشْفَعَا لِی فَإِنَّ لَکُمَا عِنْدَ اللَّهِ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ وَ الْجَاهَ الْوَجِیهَ وَ الْمَنْزِلَ الرَّفِیعَ وَ الْوَسِیلَةَ إِنِّی أَنْقَلِبُ عَنْکُمَا مُنْتَظِراً
ص: 307
که آن را نزد ایشان به ودیعه نهاده ای و به واسطه نامت آنان را در بین جهانیان مخصوص فرموده ای و آن بزرگواران و برتری آنان را بر هر چیز آشکار فرموده ای تا اینکه برتری آنان بر برتری کل جهانیان فائق آمده و از تو می خواهم بر محمد و خاندان محمد درود فرستی و غم و اندوه و گرفتاریم را از من بگشایی و در امور مهمم مرا کفایت کنی و دینم را ادا کنی و مرا از فقر و نداری نجات بخشی و از درخواست از مخلوقان بی نیاز کنی و از اندوه کسی که از غم و اندوهش می هراسم و سختی کسی که از سختیش می ترسم و از ناراحتی کسی که از حزنش بیمناکم و شر کسی که از شرش می هراسم و از مکر کسی که از مکرش می ترسم و از تجاوز کسی که از تجاوزش می ترسم و از ستم کسی که از ستمش می هراسم و از سلطه کسی که از سلطه اش بیم دارم و از حیله کسی که از حیله گریش می هراسم، کفایتم کنی و مکر و حیله اش را از من باز گردانی و از قدرت کسی که از قدرت و توانائیش می هراسم کفایتم فرمایی و حیله حیله گران و مکر مکاران را از من باز گردانی. خدایا! هر کس نسبت به من نیت سوئی دارد تو نیز آن را برای او اراده فرما و هر کس در پی فریب من است فریبش ده و حیله و قدرت و اکاذیب او را از من دور فرما و هر طور که خواستی و هر کجا که خواستی او را از من بازدار. خدایا با فقری که بی نیازش نکنی و با بلایی که آن را نپوشانی و نیازمندی ای که مانعش نشوی و با بیماری ای که عافیتش ندهی و با ذلتی که عزتش ندهی و با بینوائی ای که رفعش نسازی، او را از من مشغول بدار. خداوندا خواری را در برابر چشمانش قرار ده و فقر را در منزلش و بیماری را در بدنش وارد گردان تا او را از من مشغول بداری به گونه ای که از مشغولیت آن نجات نیابد و یاد مرا از خاطرش ببر چنانچه یاد خود را از او به فراموشی سپرده ای و گوش و چشم و زبان و دست و پا و قلب و تمام اعضا و جوارح او را از من بگیر و در تمام آنها بیماری وارد کن و او را شفا نده تا اینکه او را بدین وسیله از من و یاد من مشغول بداری و مرا کفایت کن ای کفایت کننده آنچه را که غیر تو کفایت نکند، و گشایشگر کسی که برایش گشاینده ای جز تو نیست و فریادرس کسی که برایش فریادرسی جز تو نیست و همسایه کسی که برایش همسایه ای جز تو نیست و پناهگاه کسی که پناه دهنده ای برایش جز تو نیست. توئی مایه اطمینان و امیدم و پناهگاه و گریزگاهم و ملجأ و جای نجاتم. به وسیله تو گشایش می خواهم و به تو رستگاری می جویم و به محمّد و خاندان محمّد سوی تو رو می کنم و متوسّل می شوم و شفاعت می خواهم، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ستایش تو راست، و نیکی و بخشش از آن توست. شکایت تنها به سوی توست و تویی که به یاری خواسته شده ای، از تو می خواهم به حق محمّد و خاندان محمّد، که بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستی و غم و نگرانی و اندوه شدید مرا در این جایگاهم برطرف کنی، همچنان که از پیامبرت نگرانی و غم و اندوهش را برطرف نمودی و او را از هراس دشمنش کفایت کردی. از من برطرف کن همچنان که از او برطرف نمودی و از من بگشای همچنان که از او گشودی و مرا کفایت کن همچنان که او را کفایت کردی و از من برگردان هراس آنچه را که از هراسش می ترسم و هزینه آنچه را که از هزینه اش می ترسم و نگرانی آنچه را که از نگرانی اش بیم دارم، بدون هیچ زحمتی از این بابت بر جانم و مرا بازگردان
ص: 309
لِتَنَجُّزِ الْحَاجَةِ وَ قَضَائِهَا وَ نَجَاحِهَا مِنَ اللَّهِ بِشَفَاعَتِکُمَا لِی إِلَی اللَّهِ فِی ذَلِکَ فَلَا أَخِیبُ وَ لَا یَکُونُ مُنْقَلَبِی عَنْکُمَا مُنْقَلَباً خَاسِراً بَلْ یَکُونُ مُنْقَلَبِی مُنْقَلَباً رَاجِحاً مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لِی بِقَضَاءِ جَمِیعِ الْحَوَائِجِ فَاشْفَعَا لِی أَنْقَلِبُ عَلَی مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مُفَوِّضاً أَمْرِی إِلَی اللَّهِ مُلْجِئاً ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ مُتَوَکِّلًا عَلَی اللَّهِ وَ أَقُولُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ کَفَی سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ دَعَا لَیْسَ وَرَاءَ اللَّهِ وَ وَرَاءَکُمْ یَا سَادَتِی مُنْتَهًی مَا شَاءَ اللَّهُ رَبِّی کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ یَا سَیِّدِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَوْلَایَ وَ أَنْتَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- سَلَامِی عَلَیْکُمَا مُتَّصِلٌ مَا اتَّصَلَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَاصِلٌ إِلَیْکُمَا غَیْرُ مَحْجُوبٍ عَنْکُمَا سَلَامِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَسْأَلُهُ بِحَقِّکُمَا أَنْ یَشَاءَ ذَلِکَ وَ یَفْعَلَ فَإِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ أَنْقَلِبُ یَا سَیِّدِی عَنْکُمَا تَائِباً حَامِداً لِلَّهِ شَاکِراً رَاضِیاً مُسْتَیْقِناً لِلْإِجَابَةِ غَیْرَ آیِسٍ وَ لَا قَانِطٍ عَائِداً رَاجِعاً إِلَی زِیَارَتِکُمَا غَیْرَ رَاغِبٍ عَنْکُمَا بَلْ رَاجِعٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْکُمَا یَا سَادَاتِی رَغِبْتُ إِلَیْکُمَا بَعْدَ أَنْ زَهِدَ فِیکُمَا وَ فِی زِیَارَتِکُمَا أَهْلُ الدُّنْیَا فَلَا یُخَیِّبُنِی اللَّهُ فِیمَا رَجَوْتُ وَ مَا أَمَّلْتُ فِی زِیَارَتِکُمَا إِنَّهُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ- ثُمَّ اسْتَقْبِلْ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ قُلْ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا کَاشِفَ کَرْبِ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ یَا صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ یَا مَنْ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ یَا مَنْ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی یَا مَنْ یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ وَ یَا مَنْ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ یَا مَنْ لَا تَشْتَبِهُ عَلَیْهِ الْأَصْوَاتُ یَا مَنْ لَا تُغَلِّطُهُ الْحَاجَاتُ یَا مَنْ لَا یُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ یَا مُدْرِکَ کُلِّ فَوْتٍ یَا جَامِعَ کُلِّ شَمْلٍ یَا بَارِئَ النُّفُوسِ بَعْدَ الْمَوْتِ یَا مَنْ هُوَ کُلُّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ یَا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ یَا مُنَفِّسَ الْکُرُبَاتِ یَا مُعْطِیَ السُؤْلَاتِ یَا وَلِیَّ الرَّغَبَاتِ یَا کَافِیَ الْمُهِمَّاتِ یَا مَنْ یَکْفِی مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یَکْفِی مِنْهُ شَیْ ءٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیِّکَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- فَإِنِّی بِهِمْ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ فِی مَقَامِی هَذَا وَ بِهِمْ أَتَوَسَّلُ وَ بِهِمْ أَسْتَشْفِعُ إِلَیْکَ وَ بِحَقِّهِمْ أَسْأَلُکَ وَ أُقْسِمُ وَ أَعْزِمُ عَلَیْکَ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی لَهُمْ عِنْدَکَ وَ بِالَّذِی فَضَّلْتَهُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ بِاسْمِکَ
ص: 308
به برآوردن حاجاتم و کفایت آنچه نگرانی اش مرا نگران کرده، از کار آخرت و دنیایم، ای مهربان ترین مهربانان!
سپس رو به سوی امیر مؤمنان علیه السلام می کنی و می گویی: سلام بر تو ای امیر مؤمنان و ای ابا عبد اللّه الحسین، همیشه تا هستم و تا شب و روز هست و خدا این زیارت را آخرین زیارت شما قرار ندهد و بین من و شما جدایی نیندازد.
سپس باز می گردی.(1)
می گویم
سید رحمه الله این زیارت را تا این سخن «در حوادث روزگار پشتیبان ما باش که من بنده خدا و دوست و زائر تو هستم. درود و سلام فراوان خدا بر تو باد» آورده، سپس گفته: سپس برای آن حضرت و حضرت آدم و نوح علیهم السلام شش رکعت نماز زیارت بخوان، برای هر کدام دو رکعت، سپس اگر خدا خواهد برخیز و کنار رأس قبر امیر المؤمنین علیه السلام، پیرو آنچه روایت شده امام حسین علیه السلام را با زیارت دوم از زیارت عاشورا زیارت کن.
می گویم
به یاری آنچه سید در اینجا ذکر کرده، از زیارات مخصوصی که برای روز عاشورا نقل خواهیم کرد روشن خواهد شد که این زیارت از طریق صفوان از امام صادق علیه السلام نقل شده و اسناد آن ذکر خواهد شد و تغییر و اختصاصی که مفید و سید رحمهما الله ایجاد کرده اند برای تو روشن خواهد شد و بهتر است آن زیارت را به آنچه ذکر خواهد شد متصل کنی تا زائر از آن فضیلت والایی که روایت معتبر آتی شامل آن شده برخوردار گردد.
روایت24.
آنچه مؤلف المزار الکبیر روایت کرده مؤید این مطلب است، گفته: محمد بن خالد طیالسی از سیف بن عمیره روایت کرده که گفته است: به همراه صفوان بن مهران جمّال - و عده ای از یارانمان به نجف رفتیم پس از آنکه امام صادق علیه السلام وارد شدند - و امیر المؤمنین علیه السلام را زیارت کردیم، پس از فراغت از زیارت، صفوان رو به سوی ناحیه حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام کرد و گفت: حسین بن علی علیه السلام را از این مکان از کنار رأس امیر المؤمنین علیه السلام زیارت می کنیم و گفت: به همراه سرورم امام جعفر صادق علیه السلام وارد اینجا شدیم و آن جناب چنین کردند و پس از نماز و وداع، این دعا را خواندند. سپس به من فرمود: ای صفوان! بر این زیارت مراقبت کن و این دعا را بخوان و آن دو بزرگوار را اینگونه زیارت کن که هر کس اینگونه بر آن دو جناب از نزدیک یا دور زیارتنامه بخواند، من خود ضمانت می کنم که زیارتش مقبول و سعیش مورد سپاس گردد و سلامش بی واسطه
ص: 310
الَّذِی جَعَلْتَهُ عِنْدَهُمْ وَ بِهِ خَصَصْتَهُمْ دُونَ الْعَالَمِینَ وَ بِهِ أَبَنْتَهُمْ وَ أَبَنْتَ فَضْلَهُمْ مِنْ کُلِّ فَضْلٍ حَتَّی فَاقَ فَضْلُهُمْ فَضْلَ الْعَالَمِینَ جَمِیعاً وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَکْشِفَ عَنِّی غَمِّی وَ هَمِّی وَ کَرْبِی وَ أَنْ تَکْفِیَنِی الْمُهِمَّ مِنْ أَمْرِی وَ تَقْضِیَ عَنِّی دَیْنِی وَ تُجِیرَنِی مِنَ الْفَقْرِ وَ الْفَاقَةِ وَ تُغْنِیَنِی عَنِ الْمَسْأَلَةِ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ وَ تَکْفِیَنِی هَمَّ مَنْ أَخَافُ هَمَّهُ وَ عُسْرَ مَنْ أَخَافُ عُسْرَهُ وَ حُزُونَةَ مَنْ أَخَافُ حُزُونَتَهُ وَ شَرَّ مَنْ أَخَافُ شَرَّهُ وَ مَکْرَ مَنْ أَخَافُ مَکْرَهُ وَ بَغْیَ مَنْ أَخَافُ بَغْیَهُ وَ جَوْرَ مَنْ أَخَافُ جَوْرَهُ وَ سُلْطَانَ مَنْ أَخَافُ سُلْطَانَهُ وَ کَیْدَ مَنْ أَخَافُ کَیْدَهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُ وَ مَکْرَهُ وَ مَقْدُرَةَ مَنْ أَخَافُ مَقْدُرَتَهُ عَلَیَّ وَ تَرُدَّ عَنِّی کَیْدَ الْکَیَدَةِ وَ مَکْرَ الْمَکَرَةِ اللَّهُمَّ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَأَرِدْهُ وَ مَنْ کَادَنِی فَکِدْهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُ وَ بَأْسَهُ وَ أَمَانِیَّهُ وَ امْنَعْهُ عَنِّی کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ اللَّهُمَّ اشْغَلْهُ عَنِّی بِفَقْرٍ لَا تَجْبُرُهُ وَ بَلَاءٍ لَا تَسْتُرُهُ وَ بِفَاقَةٍ لَا تَسُدُّهَا وَ بِسُقْمٍ لَا تُعَافِیهِ وَ بِذُلٍّ لَا تُعِزُّهُ وَ مَسْکَنَةٍ لَا تَجْبُرُهَا اللَّهُمَّ اجْعَلِ الذُّلَّ نُصْبَ عَیْنَیْهِ وَ أَدْخِلِ الْفَقْرَ فِی مَنْزِلِهِ وَ السُّقْمَ فِی بَدَنِهِ حَتَّی تَشْغَلَهُ عَنِّی بِشُغُلٍ شَاغِلٍ لَا فَرَاغَ لَهُ وَ أَنْسِهِ ذِکْرِی کَمَا أَنْسَیْتَهُ ذِکْرَکَ وَ خُذْ عَنِّی بِسَمْعِهِ وَ بَصَرِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ رِجْلِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَمِیعِ جَوَارِحِهِ وَ أَدْخِلْ عَلَیْهِ فِی جَمِیعِ ذَلِکَ السُّقْمَ وَ لَا تَشْفِهِ حَتَّی تَجْعَلَ لَهُ ذَلِکَ شُغُلًا شَاغِلًا عَنِّی وَ عَنْ ذِکْرِی وَ اکْفِنِی یَا کَافِیَ مَا لَا یَکْفِی سِوَاکَ یَا مُفَرِّجَ مَنْ لَا مُفَرِّجَ لَهُ سِوَاکَ وَ مُغِیثَ مِنْ لَا مُغِیثَ لَهُ سِوَاکَ وَ جَارَ مَنْ لَا جَارَ لَهُ سِوَاکَ وَ مَلْجَأَ مَنْ لَا مَلْجَأَ لَهُ غَیْرُکَ أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی وَ مَفْزَعِی وَ مَهْرَبِی وَ مَلْجَئِی وَ مَنْجَایَ فَبِکَ أَسْتَفْتِحُ وَ بِکَ أَسْتَنْجِحُ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ وَ أَتَوَسَّلُ وَ أَتَشَفَّعُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ وَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الْمِنَّةُ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَی وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَکْشِفَ عَنِّی غَمِّی وَ هَمِّی وَ کَرْبِی فِی مَقَامِی هَذَا کَمَا کَشَفْتَ عَنْ نَبِیِّکَ غَمَّهُ وَ کَرْبَهُ وَ هَمَّهُ وَ کَفَیْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ فَاکْشِفْ عَنِّی کَمَا کَشَفْتَ عَنْهُ وَ فَرِّجْ عَنِّی کَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ اکْفِنِی کَمَا کَفَیْتَهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی هَوْلَ مَا أَخَافُ هَوْلَهُ وَ مَئُونَةَ مَنْ أَخَافُ مَئُونَتَهُ وَ هَمَّ مَنْ أَخَافُ هَمَّهُ بِلَا مَئُونَةٍ عَلَی نَفْسِی مِنْ ذَلِکَ وَ اصْرِفْنِی
ص: 309
به آنها رسد و حاجتش از سوی خداوند برآورده است و به هر چه خواهد برسد و خداوند او را اجابت می کند ای صفوان! این زیارت را با این مضمون از پدرم یافتم و پدرم از پدرش علی بن حسین، از پدرش حسین بن علی و حسین از برادرش حسن از امیر المؤمنین علیهم السلام با چنین مضمونی روایت کردند و امیر المؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله از جبرئیل با این مضمون فرمود: خداوند عزوجل سوگند یاد کرده که کسی که در روز عاشورا حسین بن علی علیه السلام را اینگونه زیارت کند، چه از نزدیک یا از دور، و این دعا را بخواند، زیارتش مقبول واقع گردد و من در خواسته اش شفاعتش می کنم و به آنچه خواسته می رسانم و درخواستش را به او می بخشم. آنگاه دیگر از من نا امید باز نمی گردد و با برآوردن خواسته هایش و نیل به بهشت و رهایی از آتش او را شاد و چشمش را روشن گردانم و او را در زمره شفاعت یافتگان شفاعت می کنم، به غیر از کسی که با اهل بیت دشمنی داشته باشد. خداوند متعال بدین وسیله به ذات خویش سوگند یاد کرده و فرشتگان را بر آن شاهد گرفته و جبرئیل گفت: ای محمد، خداوند مرا به سوی تو فرستاد تا به تو و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از فرزندان تو بشارت دهم تا شادی تو ای محمد تا روز قیامت و شادی علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان و شیعیانتان تا روز بعث جاوید گردد. صفوان گفت:
امام صادق علیه السلام فرمود: ای صفوان! وقتی به درگاه خدای تعالی حاجتی یافتی از هر مکان که توانستی این زیارت را بخوان و این دعا را بگو و از پروردگارت حاجتت را بخواه که از جانب خداوند برایت برآورده شود و خداوند به لطف خویش به رسول خدا صلی الله علیه و آله خلف وعده نمی کند و ستایش خدای راست و این زیارت به این صورت است: سلام بر تو ای رسول خدا... و زیارت را تا آخر آنچه مفید رحمه الله آورده ادامه داد.(1)
باید برخی از عبارات زیارت پیشین را که بر برخی اذهان پنهان است توضیح دهیم. قول وی: «یا ولی الله» یعنی دوستدار یا محبوب خدا یا کسی که خدا او را به امر خلق یا به جآنهایشان اولی دانسته در قول خدای تعالی: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ»(2) { ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست} ادامه آیه. قول حضرت علیه السلام: «أشهد أنک کلمة التقوی» اشاره ای است به قول خدای تعالی: «وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی»(3) {و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت.} و اکثر مفسرین آن را به کلمه شهادت تفسیر کرده و گفته اند: اضافه شدن کلمه به تقوا به این دلیل است که سببی برای آن است یا کلمه اهل تقوا است یا به وسیله آن خود را از آتش حفظ می کند و در روایات وارد شده که مراد از آن امامان علیهم السلام هستند و اطلاق کلمه بر آن به دلیل سود بردن مردم از آن بزرگواران و کلام آنان است.(4)
ص: 311
بِقَضَاءِ حَاجَتِی وَ کِفَایَةِ مَا أَهَمَّنِی هَمُّهُ مِنْ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَلْتَفِتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ السَّلَامُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ مَا بَقِیتُ وَ بَقِیَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی لِزِیَارَتِکُمَا وَ لَا فَرَّقَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمَا ثُمَّ تَنْصَرِفُ (1).
أورد السید رحمه الله هذه الزیارة إلی قوله و علی الدهر ظهیرا فإنی عبد الله و ولیک و زائرک صلی الله علیک و سلم کثیرا ثم قال ثم صل صلاة الزیارة ست رکعات له و لآدم و نوح علیهما السلام لکل واحد منهم رکعتان ثم قم فزر الحسین علیه السلام من عند رأس أمیر المؤمنین علیه السلام بالزیارة الثانیة من زیارتی عاشوراء اتباعا لما ورد إن شاء الله.
سیظهر مما سننقله من الزیارات المخصوصة لیوم عاشوراء بمعونة ما ذکره السید هاهنا و سیعیده هناک أن هذه الزیارة منقولة من طریق صفوان عن الصادق علیه السلام و سیأتی إسناده و سیتضح لک ما فعله المفید و السید ره من التغییر و الاختصاص و ینبغی ضم تلک الزیارة مع ما سیأتی لیحوز الزائر تلک الفضیلة الجلیلة التی اشتملت علیها تلک الروایة المعتبرة الآتیة.
وَ یُؤَیِّدُ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ قَالَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ- وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا إِلَی الْغَرِیِّ بَعْدَ مَا وَرَدَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَزُرْنَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا فَرَغْنَا مِنَ الزِّیَارَةِ صَرَفَ صَفْوَانُ وَجْهَهُ إِلَی نَاحِیَةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ نَزُورُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ هَذَا الْمَکَانِ مِنْ عِنْدِ رَأْسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ صَفْوَانُ وَرَدْتُ مَعَ سَیِّدِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَفَعَلَ مِثْلَ هَذَا وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ بَعْدَ أَنْ صَلَّی وَ وَدَّعَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا صَفْوَانُ تَعَاهَدْ هَذِهِ الزِّیَارَةَ وَ ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ زُرْهُمَا بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ فَإِنِّی ضَامِنٌ عَلَی اللَّهِ لِکُلِّ مَنْ زَارَهُمَا بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ مِنْ قُرْبٍ أَوْ بُعْدٍ أَنَّ زِیَارَتَهُ مَقْبُولَةٌ وَ أَنَّ سَعْیَهُ مَشْکُورٌ وَ سَلَامَهُ وَاصِلٌ غَیْرُ
ص: 310
فیروزآبادی گوید: عیسی کلمة الله بود؛ زیرا از او و کلام او سود برده می شد و حاصل اینکه متکلم با کلام خویش آنچه را که قصد اظهار آن را دارد، اظهار می کند و خداوند تعالی با خلق آن بزرگواران علیهم السلام علوم و معارف و شکوه شأن خویش را که می خواست به وسیله آن اظهار کند، بیان کرده و احتمال دارد مراد این باشد که ولایت آنان و ایمان به آنها کلمه ای است که به واسطه آن انسان خود را از آتش نجات می دهد، در نتیجه در اینجا مضاف را در تقدیر داریم؛ یا در اسم إنّ یا در خبر آن؛ یعنی ولایت تو کلمه تقواست یا اینکه تو صاحب کلمه تقوا هستی و چنین حملی به جهت مبالغه شایع است.
تفسیر سایر خصوصیات و مناقب آن جناب صلوات الله علیه در کتاب «الإمامة» و کتاب احوال حضرت علیه السلام گذشت و در اینجا آن را مجددا ذکر نمی کنیم تا از تکرار دوری گزینیم. قول حضرت علیه السلام: «مدحوض»، گفته می شود: «دحضت الحجة دحضا» یعنی حجت، باطل شد و گمان نمی کنم در لغت متعدی باشد. شاید هم در اصل بنا بر باب إفعال «مُدحَض» بوده باشد و دچار خطای نگارشی شده. گاهی اوقات هم مفعول به معنای فاعل می آید. شاید هم مراد از آن داحض باشد یا اینکه متعدی آمده، به هر سان لغوی ها بدان مطلع نیستند. قول حضرت علیه السلام: «أول مظلوم» یعنی: از امامان بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله. این سخنش «و احتسبت» یعنی: شکیبایی تو یا سایر اعمالت برای خداوند متعال بوده و نه غرضی دیگر. جزری(1) در حدیث «من صام رمضان إیمانا و احتسابا» گفته است: یعنی: [کسی که] در طلب خوشنودی و ثواب خداوند [روزه بگیرد] و «الإحتساب» از حسب مثل «الإعتداد» است از عدّ، به کسی که نیت عملش را خشنودی خدا در نظر می گیرد گفته شود: «إحتسبه» زیرا در چنین زمانی او می تواند عملش را به شمار آورد و در نتیجه آن را در حال انجام فعل به گونهای قرار دهد که گوئی که آن را برمی شمرد و احتساب در اعمال نیک و در ناملایمات به معنای مبادرت به درخواست اجر و دریافت آن با تسلیم و شکیبایی یا با بکارگیری انواع نیکی و پرداختن به آن به وجه مرسوم آن در جهت طلب ثواب مورد انتظار از آن است. پایان.
«الصدیق» یعنی بسیار راستگو در سخن و عمل و کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را تصدیق کند، پیشتازتر و بیشتر و شدیدتر از دیگری است. فیروزآبادی(2) گفته است: «العیبة» زنبیلی از پوست که لباس را در آن نهند و در مورد مرد به معنای موضع سرّ او است. قول حضرت علیه السلام: «و التالی لرسوله صلی الله علیه و آله» یعنی جانشین بعدی و پسین او یا از لحاظ منزلت در فضل و بزرگی پس از مرتبه او قرار دارد و «المواسی له بنفسه» المؤاساة با همزه و گاه قلب به واو می شود به معنای مشارکت و سهم داشتن در معاش است؛ یعنی در جان خویش بخل نورزید، بلکه جان خویش را بخشید تا حضرت رسول صلی الله علیه و آله
ص: 312
مَحْجُوبٍ وَ حَاجَتَهُ مَقْضِیَّةٌ مِنَ اللَّهِ بَالِغاً مَا بَلَغَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ یُجِیبُهُ یَا صَفْوَانُ وَجَدْتُ هَذِهِ الزِّیَارَةَ مَضْمُوناً بِهَذَا الضَّمَانِ عَنْ أَبِی- وَ أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ- [عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍ] وَ الْحُسَیْنُ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَضْمُوناً بِهَذَا الضَّمَانِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ مَضْمُوناً بِهَذَا الضَّمَانِ قَالَ آلَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ مِنْ قُرْبٍ أَوْ بُعْدٍ فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ قَبِلْتُ زِیَارَتَهُ وَ شَفَّعْتُهُ فِی مَسْأَلَتِهِ بَالِغاً مَا بَلَغَ وَ أَعْطَیْتُهُ سُؤْلَهُ ثُمَّ لَا یَنْقَلِبُ عَنِّی خَائِباً وَ أَقْلِبُهُ مَسْرُوراً قَرِیراً عَیْنُهُ بِقَضَاءِ حَوَائِجِهِ وَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ الْعِتْقِ مِنَ النَّارِ وَ شَفَّعْتُهُ فِی کُلِّ مَنْ یَشْفَعُ مَا خَلَا النَّاصِبَ لِأَهْلِ الْبَیْتِ- آلَی اللَّهُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِهِ وَ أَشْهَدَ مَلَائِکَتَهُ عَلَی ذَلِکَ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِی إِلَیْکَ مُبَشِّراً لَکَ وَ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ فَدَامَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ سُرُورُکَ یَا مُحَمَّدُ وَ سُرُورُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ وَ شِیعَتِکُمْ إِلَی یَوْمِ الْبَعْثِ- وَ قَالَ صَفْوَانُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا صَفْوَانُ إِذَا حَدَثَ لَکَ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ فَزُرْهُ بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ مِنْ حَیْثُ کَانَ وَ ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ سَلْ رَبَّکَ حَاجَتَکَ تَأْتِکَ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَیْرُ مُخْلِفٍ وَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنِّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ هَذِهِ الزِّیَارَةُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
و ساقها إلی آخر ما أورده المفید ره (1)
و لنوضح بعض ما ربما یخفی علی بعض الأذهان من عبارات تلک الزیارة السالفة قوله یا ولی الله أی محبه أو محبوبه أو من جعله الله أولی بأمر الخلق أو بأنفسهم فی قوله تعالی إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ الآیة قوله علیه السلام أشهد أنک کلمة التقوی إشارة إلی قوله تعالی وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی و فسرها أکثر المفسرین بکلمة الشهادة و قالوا إضافة الکلمة إلی التقوی لأنها سببها أو کلمة أهلها أو بها یتقی من النار و ورد فی الأخبار أن المراد بها الأئمة علیهم السلام فإطلاق الکلمة علیهم لانتفاع الناس بهم و بکلامهم (2).
ص: 311
را حفظ کند. قولش «من غیر جفاء» فیروزآبادی(1) گفته است: «جفا علیه کذا» یعنی سنگین شد و جفا نقیض «صلة= بخشش و کرم» است و گفته(2): «الوطر» با حروف متحرک یعنی: حاجت و حاجتی که نگران و متوجه آنی، وقتی که به آن رسیدی به وطر خویش رسیده ای و جمع آن «اوطار» است و جزری(3) گفته است: ذکر وفد در حدیث تکرار شده و به معنای جماعتی است که گرد هم می آیند و شهرها را نابود می کنند و مفردش «وافد» است و همین طورند کسانی که به قصد دیدار یا طلب یاری و بخشش و غیره به سوی حاکمان می روند. می گویی: «وفَدَ یفِدُ فهو وافدٌ» و درباره حدیث دعا گفته است(4): «أسألک بمعاقد العز من عرشک» یعنی با ویژگی هایی که بدآنها عرش، استحقاق عزت و سربلندی را یافته یا با مواضع شکل گرفتن عزت از عرش تو و حقیقت معنایی آن «به عزت عرش تو» است. سخنش: «و منتهی الرحمة من کتابک» یعنی: منتهای رحمتی که از کتاب مقدس تو یعنی قرآن یا لوح نشأت می گیرد و احتمال دارد «من» بیانیه باشد.
سخن حضرت علیه السلام «و عزائم مغفرتک» یعنی آنچه حتمی و لازم بودن آن را ایجاب می کند. سخن حضرت علیه السلام «و عزائم أمره» عطف است بر سخنش: «أنبیائه» یعنی آخرین اوامر استوار و لازمه خداوند که پس از آن دچار زوال و تغییر و دگرگونی نمی شود. قول حضرت علیه السلام «منتهی علمک» یعنی: آنچه از علم تو به خلق فرو می ریزد و سلام و درودهای کامله تو به سوی او منتهی می گردد و می رسد یا علم هر عالمی پس از او به او می رسد و آن علم را یا بدون واسطه یا با واسطه و یا واسطه هایی از او اخذ کرده و همین طور رحمت و درودها نیز به او می رسد؛ زیرا او سبب و وسیله برای دستیابی به نیکی هایی است که موجب آنهاست. و احتمال دارد یک مضاف در آن در تقدیر گرفته شود یعنی: او صاحب نهایت علم توست یعنی نهایت علمی که دستیابی به آن برای بشر ممکن است و همین طور سلام ها و درودها و فیروزآبادی(5) گفته است: «الأزلام» تیرهای قماری است که در جاهلیت با آن چیزها را بین خود تقسیم می کردند و جزری(6) گفته: تیرهایی که در جاهلیت بر آن امر و نهی، «انجام بده» و «انجام نده» نوشته شده بود، شخصی یکی از آنها آن تیرها را در ظرف خود می گذاشت و وقتی آهنگ سفر یا ازدواج یا کار مهمی می کرد، دستش را در آن فرو می کرد و از آن تیری را بیرون می آورد، اگر تیر امر را بیرون می آورد به سوی کار خویش می رفت و اگر نهی بیرون می آمد
ص: 313
قال الفیروزآبادی عیسی کلمة الله لأنه ینتفع به و بکلامه و الحاصل أن المتکلم یظهر بکلامه ما أراد إظهاره و الله تعالی بخلقهم علیهم السلام أظهر ما أراد إظهاره من علومه و معارفه و جلالة شأنه و یحتمل أن یکون المراد أن ولایتهم و الإیمان بهم کلمة بها یتقی من النار فهاهنا تقدیر مضاف إما فی اسم إن أو فی خبرها أی إن ولایتک کلمة التقوی أو أنک ذو کلمة التقوی و مثل هذا الحمل علی جهة المبالغة شائع.
و قد مر تفسیر سائر صفاته و مناقبه صلوات الله علیه فی کتاب الإمامة و کتاب أحواله علیه السلام فلا نعیدها حذرا من التکرار قوله علیه السلام مدحوض یقال دحضت الحجة دحضا بطلت و لم أره متعدیا فی اللغة و لعله کان فی الأصل مدحض علی بناء الإفعال فصحف و قد یأتی المفعول بمعنی الفاعل فلعل المراد به الداحض أو جاء متعدیا و لم یطلع علیه اللغویون قوله علیه السلام أول مظلوم أی من الأئمة بعد النبی صلی الله علیه و آله قوله و احتسبت أی کان صبرک أو سائر أعمالک لله تعالی لا لغرض آخر قال الجزری (1)
فی الحدیث من صام رمضان إیمانا و احتسابا أی طلبا لوجه الله و ثوابه و الاحتساب من الحسب کالاعتداد من العد و إنما قیل لمن ینوی بعمله وجه الله احتسبه لأن له حینئذ أن یعتد عمله فجعل فی حال مباشرة الفعل کأنه معتد به و الاحتساب فی الأعمال الصالحات و عند المکروهات هو البدار إلی طلب الأجر و تحصیله بالتسلیم و الصبر أو باستعمال أنواع البر و القیام بها علی الوجه المرسوم فیها طلبا للثواب المرجو منها انتهی و الصدیق الکثیر الصدق فی القول و العمل و الذی صدق رسول الله صلی الله علیه و آله أسبق و أکثر و أشد من غیره و قال الفیروزآبادی (2) العیبة زبیل من أدم و ما یجعل فیه الثیاب و من الرجل موضع سره قوله علیه السلام و التالی لرسوله صلی الله علیه و آله أی الخلیفة تلوه و بعده أو من منزلته فی الفضل و الکرامة بعد مرتبته قوله و المواسی له بنفسه المؤاساة بالهمز و قد یقلب واوا المشارکة و المساهمة فی المعاش أی لم یضن بنفسه بل بذل نفسه
ص: 312
از آن کار دست می کشید و آن را انجام نمی داد. پایان.
می گویم
شاید در اینجا کنایه ای باشد از خلفای ستمگر و پیروان آنها؛ چنانچه پیش و پس از آن نیز کنایه از آنها است. «وبیل» به معنای سخت است. سخن حضرت علیه السلام: «و القدر البالغ فی الحمل» مبالغه است؛ یعنی: خداوند در آفرینش شما تقدیر جامعی برای صلاح امور بندگان و نظام آن در نظر دارد و «السفرة» فرشتگانی است که اعمال را برمی شمارند و بر پیامبران و امامان علیهم السلام نیز اطلاق می شود و قول حضرت «حافّون» حامل هر دو معناست یعنی: طواف می کنند و «الرمس» با فتحه یعنی: قبر.
جزری(1) در مورد این سخن حضرت «واها لک» گفته است: هر کس به مصیبتی گرفتار شود و با افسوس و دریغ شکیبایی پیشه کند، گفته شده: معنی این کلمه حسرت خوردن است و گاه برای اظهار شگفتی در برابر چیزی ذکر می شود و گفته می شود: واهاً له. قول حضرت علیه السلام: «علی اسم الله» اسم برای آن حضرت استعاره شده به سبب دلالت کردن او به خداوند و صفات مقدسه او؛ چنانچه اسم بر مسما دلالت می کند یا به این دلیل که توسل به او موجب رسیدن به خواسته ها می شود؛ همچون توسل به اسماء باری تعالی یا مراد این است که او به اسم اعظم خداوند، عالِم است و مراد از وجه جهتی است که از آن می آید؛ یعنی اتصال به خداوند تعالی تنها از طریق آنها میسر می شود و به دلیل اینکه آن حضرت وسیله ای برای رسیدن به خداوند متعال است، گوئی که او راه خداست یا ولایت او و پیروی از او راهی است که خلق را به خداوند می رساند و تفسیر آن کلمات و امثال آن به تفصیل در کتاب توحید و کتاب امامت گذشت. «الوغی» بر وزن فتی یعنی سر و صدا و هیاهو، در اینجا کنایه است از میدآنهای نبرد و «الدحو» یعنی: پرتاب سنگ و گردو و نظیر آن از سوی بازیکن .
قول حضرت علیه السلام «بلسان الأنبیاء» یعنی به سوی صحبت با آنان یا از سوی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و معنای اول روشن تر است و «الفلا» جمع فلاة به معنای بیابان بی آب و علف است یا صحرای وسیع و شاید جمع آن برای نشان دادن تعدد صادر شدن آن معجزه باشد؛ چنانچه در معجزات حضرت صلوات الله و سلامه علیه گذشت. «فی یوم الوری» یعنی روز حساب یا سختی و ناتوانی آنان. قول حضرت علیه السلام «علی من عنده أم الکتاب» یعنی: علم لوح محفوظ یا لفظ قرآن و علم آن و «البهم» یعنی سیاه و «الاکتئاب» با همزه و گاه همزه قلب به یاء می شود، یعنی: اندوه و فیروزآبادی(2) گفته است: «حسبک درهم» یعنی یک درهم برایت کافی است و «هذا رجل حسبک من رجل» یعنی این مرد تو را از دیگری کفایت می کند.
قول حضرت علیه السلام: «أشهد أنک الطور» اشاره ای است به تفسیر قول باری تعالی: «و الطُّورِ * وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ * فِی رَقٍ
ص: 314
فی وقایته صلی الله علیهما قوله من غیر جفاء قال الفیروزآبادی (1)
جفا علیه کذا ثقل و الجفا نقیض الصلة و قال (2)
الوطر محرکة الحاجة و حاجة لک فیها هم و عنایة فإذا بلغتها فقد قضیت وطرک و الجمع أوطار و قال الجزری (3) قد تکرر ذکر الوفد فی الحدیث و هم القوم یجتمعون و یردون البلاد و واحدهم وافد و کذلک الذین یقصدون الأمراء لزیارة أو استرفاد و انتجاع و غیر ذلک تقول وفد یفد فهو وافد و قال (4)
فی حدیث الدعاء أسألک بمعاقد العز من عرشک أی بالخصال التی استحق بها العرش العز أو بمواضع انعقادها منه و حقیقة معناه بعز عرشک قوله و منتهی الرحمة من کتابک أی منتهی الرحمة التی تظهر من کتابک أی القرآن أو اللوح و یحتمل أن یکون من بیانیة قوله علیه السلام و عزائم مغفرتک أی ما یوجب تحتمها و لزومها قوله و عزائم أمره عطف علی قوله أنبیائه أی خاتم أوامر الله العزیمة اللازمة فلا یعتریها بعده نسخ و تبدیل قوله علیه السلام منتهی علمک أی إلیه ینتهی و یصل ما یهبط من علمک إلی خلقک و صلواتک و تحیاتک الکاملة أو کل عالم بعده ینتهی علمه إلیه و منه أخذه إما بلا واسطة أو بواسطة أو بوسائط و کذا الرحمات و التحیات تنتهی إلیه لأنه السبب و الوسیلة لحصول الخیرات التی توجبها و یحتمل أن یقدر فیه مضاف أی هو صاحب منتهی علمک أی نهایة العلم الذی یمکن حصوله للبشر و کذا الصلوات و التحیات و قال الفیروزآبادی (5)
الأزلام قداح کانوا یستقسمون بها فی الجاهلیة و قال الجزری (6)
هی القداح التی کانت فی الجاهلیة علیها مکتوب الأمر و النهی افعل و لا تفعل کان الرجل منهم یضعها فی وعاء له فإذا أراد سفرا أو زواجا أو أمرا مهما أدخل یده فأخرج منها زلما فإن خرج الأمر مضی لشأنه و إن خرج النهی کف
ص: 313
مَنْشُورٍ * وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ * وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ »(1) {سوگند به طور، و کتابی نگاشته شده، در طوماری گسترده؛ سوگند به آن خانه آباد [خدا]؛ سوگند به بام بلند [آسمان] و آن دریای سرشار [و افروخته]} در واقع حضرت را به طور تشبیه کرده به دلیل وقار و بردباری و بلندنظری حضرت و به سبب اینکه سببی برای ثبات و نظم زمین است؛ چنانچه کوه سبب عدم تزلزل زمین و چون میخی برای آن است و به این دلیل به کوه مخصوص تشبیه نموده که محل وحی است. «الرق» یعنی پوستی که بر روی آن نوشته می شود، در اینجا استعاره است از آنچه علم به طور کلی در آن نقش می زند و مفسران «الکتاب المسطور» را به قرآن یا آنچه خداوند در لوح محفوظ یا الواح موسی نوشته یا معارف و حکمت هایی که در دل های دوست داران اوست یا آنچه حافظان می نگارند، تفسیر کرده اند، تشبیه حضرت به کتاب واضح است به سبب اینکه آن جناب حامل لفظ و معنای آن و عمل کننده به فحوای آن است و در بیشتر نسخ «و الرق المنشور» آمده و مراد از کتاب در اینجا آن چیزی نیست که در آیه مورد نظر است یا اینکه تقدیری در آن است؛ یعنی: تو جایگاه کتاب مسطور هستی و در برخی نسخ آمده: «فی الرق المنشور» و این واضح تر است و در این صورت تشبیه برای مجموعه ذات شریفه باری تعالی خواهد بود و نیز علم او به دو بخش آیه یعنی: «الرق» و «الکتاب» و تشبیه به دریا به دلیل وفور علم حضرت روشن است و «المسجور» یعنی لبریز یا آتشدان، اشاره ای است به علم و قدرت او هر دو با هم و «العنایة» با کسر و فتح یعنی توجه و اهتمام. سخنش «ما دحا اللیل» یعنی: [مادامی که شب] تاریک گردد و «غسق» نیز به همین معناست و گفته می شود: «ذرت الشمس» وقتی: [آفتاب] طلوع کند و «الشارق» یعنی آفتاب در زمان تابش و «النجدة» یعنی شجاعت و «الإبادة» یعنی نابود سازی و «الکتائب» جمع کتیبة یعنی لشکر و «المراس» یعنی سختی و «النهی» یعنی عقل و «الطول» با فتحه یعنی بخشش و غلبه بر دشمنان و «المکرمة» با ضمه راء یعنی کردار کریمانه و «النائل» یعنی بخشش. این سخن: «یا عین الله» یعنی شاهد خداوند بر بندگانش همان طور که انسان با چشمش می نگرد تا بر امور مطلع گردد، خداوند نیز او را آفریده تا بر خلق شاهد و بر امورشان ناظر باشد و «عین» به معنای جاسوس و بهترین چیز نیز هست و جزری(2) در حدیث عمر گفته است: مردی در طواف به محارم مسلمانان می نگریست پس حضرت علی علیه السلام به او سیلی زد، پس از عمر یاری خواست. عمر گفت: تو را زد به خاطر حقی که یکی از چشمان خدا آن را دریافت و مقصودش یکی از خواص خداوند عزوجل و دوستان او بود. پایان.
«الید» کنایه از نعمت و رحمت یا قدرت است و وجه استعاره در «أذن» نیز واضح است؛ زیرا خداوند متعال او را آفریده تا به علوم پیشینیان و پسینیان گوش کند و آنها را حفظ کند و روایات بسیاری از طرق خاص ص: 315
عنه و لم یفعله انتهی.
و لعله هنا کنایة عن خلفاء الجور و أتباعهم کما أن سابقه و لاحقه أیضا کنایة منهم و الوبیل الشدید قوله علیه السلام و القدر البالغ فی الحمل مبالغة أی لله فی خلقکم تقدیر کامل لصلاح أمر العباد و نظامه قوله و السفرة هم الملائکة یحصون الأعمال و تطلق علی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و هنا یحتملهما قوله حافون أی مطیفون و الرمس بالفتح القبر قوله واها لک قال الجزری فیه (1)
من ابتلی فصبر واها واها قیل معنی هذه الکلمة التلهف و قد توضع للإعجاب بالشی ء یقال واها له قوله علیه السلام علی اسم الله استعیر الاسم له علیه السلام لدلالته علی الله و صفاته المقدسة کما أن الاسم یدل علی المسمی أو لأن التوسل به یوجب حصول المطالب کالتوسل بأسمائه تعالی أو المراد أنه العالم باسم الله الأعظم و المراد بالوجه الجهة التی یؤتی منها أی لا یوصل إلیه تعالی إلا من جهتهم و لکونه
الوسیلة إلی الوصول إلی الله فکأنه صراطه أو ولایته و متابعته صراط یوصل الخلق إلی الله و قد مر تفسیر تلک الکلمات و أمثالها مفصلا فی کتاب التوحید و کتاب الإمامة و الوغی کفتی الصوت و الجلبة و هنا کنایة عن معارک الحروب و الدحو رمی اللاعب بالحجر و الجوز و نحوه قوله علیه السلام بلسان الأنبیاء أی بنحو مکالمتهم أو من جانب الرسول صلی الله علیه و آله و الأول أظهر و الفلا جمع الفلاة و هی المفازة لا ماء فیها أو الصحراء الواسعة و لعل الجمع لتعدد صدور تلک المعجزة کما مر فی معجزاته صلوات الله و سلامه علیه قوله فی یوم الوری أی یوم حسابهم أو شدتهم و عجزهم قوله علیه السلام علی من عنده أم الکتاب أی علم اللوح المحفوظ أو لفظ القرآن و علمه و البهم الأسود و الاکتئاب بالهمزة و قد یقلب یاء الحزن و قال الفیروزآبادی (2)
حسبک درهم کفاک و هذا رجل حسبک من رجل أی کاف لک من غیره قوله علیه السلام أشهد أنک الطور إشارة إلی تأویل قوله تعالی علیه وَ الطُّورِ وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ فِی رَقٍ
ص: 314
و عام وارد شده که وقتی این آیه نازل شد «تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ»(1) {گوش های شنوا آن را نگاه دارد.} پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی از خداوند خواستم این آیه را گوش تو قرار دهد. قول حضرت علیه السلام «حکمته البالغة» یعنی مظهر یا خزانه آن و «السابغة» یعنی کامل. قول حضرت علیه السلام «علی الأصل القدیم» یعنی اصل و مبدأ امامان و مراد از قدیم آن است که در زمان پیش باشد نه ازلی به دلیل اینکه نورشان در آفرینش بر سایر مخلوقات پیشی گرفته و «الفرع الکریم» به دلیل آن است که او شاخه درخت پیامبران و برگزیدگان است و تشبیه به میوه و درخت و سدره به سبب منفعت های فراوان حضرت و فواید عمومی او برای تمام مخلوقات آشکار است و بعید نیست که مراد از باطن آن آیات همان حضرت باشد و «السلیل» یعنی فرزند و «العنصر» با ضم صاد و گاه با فتح یعنی اصل و نسب و جمع آن به منظور مبالغه است یا مراد یکی از عناصر است و در برخی نسخ با صیغه مفرد آمده است. حضرت علیه السلام در این سخن « علی حبل الله المتین» حضرت علی علیه السلام را به ریسمان تشبیه کرده؛ زیرا کسی که به او و ولایت او تمسک جوید به والاترین درجات دست یابد و راه نجات را در پیش گیرد؛ بنا بر این آن جناب ریسمانی است که بین خداوند و آفریدگانش کشیده شده و در شرح روایات بسیاری درباره قول خدای تعالی «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً»(2) و {همگی به ریسمان خدا چنگ زنید.} گذشت که منظور از ریسمان الهی ولایت است و «المتانة» یعنی سختی.
قول حضرت علیه السلام: «و جنبه المکین» شاید مراد از جنب جانب و ناحیه باشد و آن حضرت علیه السلام ناحیه ای است که خداوند به خلق امر فرموده تا به سوی آن رو کنند و جنب به معنای امیر نیز می باشد و این معنا مناسب است و احتمال دارد کنایه باشد از قرب خدای تعالی که تنها با نزدیکی به آن بزرگواران حاصل می شود؛ چنانکه هر کس بخواهد به پادشاهی نزدیک شود با نزدیکان او همنشینی می کند. و روایتی که از امام باقر علیه السلام نقل شده مؤید این مطلب است. و نیز مؤید آن روایتی از امام باقر علیه السلام است که آن حضرت در تفسیر این کلام فرمود: به خداوند چیزی نزدیک تر از رسولش و به رسولش چیزی نزدیک تر از وصیش وجود ندارد. پس او در نزدیکی همچون همسایه است و خداوند تعالی در کتاب خویش در این آیه معنای آن را روشن کرده است «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ»(3) {تا آنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم.}، یعنی در ولایت اولیای او... تا آخر روایت.
و «المکانة» یعنی منزلت در نزد پادشاه. قول حضرت علیه السلام «و کلمته الباقیة» اشاره ای است به قول خدای تعالی: «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ»(4) {و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد.} و روایات در این مورد گذشت که مراد از «کلمة» امامت است و از «عقب» امامان علیه السلام، پس در کلام مضافی در تقدیر است و «الثاقب» یعنی نورانی. قول حضرت علیه السلام: «و بالنور العاقب» یعنی کسی که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله می آید و جانشین اوست.
فیروزآبادی(5) و جزری(6) گفته اند: «العاقب» کسی است که جانشین فرد قبل از خود در
ص: 316
مَنْشُورٍ وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ و إنما شبه علیه السلام بالطور لرزانته و حلمه و رفعته و لکونه سببا لثبات الأرض و انتظامها کما أن الجبل سبب لعدم تزلزل الأرض و وتد لها و إنما شبه بالجبل المخصوص لکونه محلا للوحی و الرق الجلد الذی یکتب فیه استعیر هنا لما ینقش فیها العلم مطلقا و فسر المفسرون الکتاب المسطور فیه بالقرآن أو ما کتبه الله فی اللوح المحفوظ أو ألواح موسی أو فی قلوب أولیائه من المعارف و الحکم أو ما یکتبه الحفظة فتشبیهه علیه السلام بالکتاب ظاهر لکونه حاملا للفظه و معناه و عاملا بمغزاه و فی أکثر النسخ و الرق المنشور فالمراد بالکتاب هنا لیس ما هو المراد فی الآیة أو فیه تقدیر أی أنت محل الکتاب المسطور و فی بعض النسخ فی الرق المنشور و هو أظهر فیکون التشبیه لمجموع ذاته الشریفة و علمه بجزئی الآیة و هما الرق و الکتاب و التشبیه بالبحر ظاهر لوفور علمه و المسجور المملو أو الموقد إشارة إلی علمه و سطوته معا و العنایة بالکسر و الفتح الاعتناء و الاهتمام قوله ما دحا اللیل أی أظلم و کذا غسق بمعناه و یقال ذرت الشمس إذا طلعت و الشارق الشمس حین تشرق و النجدة الشجاعة و الإبادة الإهلاک و الکتائب جمع الکتیبة و هی الجیش و المراس الشدة و النهی العقل و الطول بالفتح الفضل و العلو علی الأعداء و المکرمة بضم الراء فعل الکرم و النائل العطاء قوله یا عین الله أی شاهده علی عباده فکما أن الرجل ینظر بعینه لیطلع علی الأمور کذلک خلقه الله لیکون شاهدا علی الخلق ناظرا فی أمورهم و العین یکون بمعنی الجاسوس و بمعنی خیار الشی ء و قال
الجزری (1)
فی حدیث: عمر إن رجلا کان ینظر فی الطواف إلی حرم المسلمین فلطمه علی علیه السلام فاستعدی علیه فقال ضربک بحق أصابته عین من عیون الله أراد خاصة من خواص الله عز و جل و ولیا من أولیائه. انتهی و الید کنایة عن النعمة و الرحمة أو القدرة و جهة الاستعارة فی الإذن أیضا واضح لأنه خلقه الله تعالی لیسمع و یحفظ علوم الأولین و الآخرین و قد وردت أخبار کثیرة من طرق الخاص
ص: 315
نیکی می شود. قول حضرت علیه السلام «لا یأتی علیها» یعنی آن را نابود نمی کند و از بین نمی برد. گفته می شود: «أتی علیه الدهر» یعنی او را نابود و ریشه کن کرد.
سپس بدان که از اخبار مستندی که پیشتر آوردیم، این امر که چهار رکعت نماز برای حضرت آدم و نوح علیهما السلام است ظاهر نمی شود، بلکه چنانچه فهمیدی برخی از آنها بر خلاف آن اشاره دارند.
روایت25.
المصباحین: زیارت دیگری از امیر المؤمنین علیه السلام و مقدمات آن: چون به کوفه آمدی پیش از داخل شدن، با آب فرات غسل کن؛ چرا که این شهر حرم خدا و حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله و حرم امیر المؤمنین علیه السلام است و چون خواستی وارد شوی بگو: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص «اللَّهُمَ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ»(1) ...
به نام خدا و به وسیله خدا و در راه خدا و بر آئین رسول خدا صلی الله علیه و آله. { پروردگارا، مرا در جایی پربرکت فرود آور [که] تو نیک ترین مهمان نوازانی}.
سپس تکبیر و لا إله إلا الله و ستایش و تسبیح گویان برو تا اینکه به مسجد برسی. وقتی رسیدی بر در آن بایست و حمد و ثنای خدا را آنچنان که شایسته آن است، بسیار به جای آور و بر پیامبر صل الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام درود فرست و آنگاه وارد شو و دو رکعت نماز تحیت برای مسجد به جای آور و پس از آن هر چه خواستی نماز بخوان سپس برو و بار و بنه ات را در مکان مطمئن بگذار و با پاکیزگی و غسل رو به سوی امیر المؤمنین علیه السلام کن و باید در این حال آرامش و وقار داشته باشی تا اینکه به مشهد حضرت علیه السلام وارد شوی، وقتی به آنجا آمدی بر در آن بایست و بگو:
اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِهِ لِدِینِهِ وَ التَّوْفِیقِ لِمَا دَعَا إِلَیْهِ مِنْ سَبِیلِهِ ...
خدا بزرگ تر است. معبودی جز خدای یگانه نیست و خدا بزرگ تر است. خدا بزرگ تر است. ستایش خدای را برای هدایت بندگان به دین خویش و توفیق بر راهی که بدان فرا خوانده. خداوندا بر محمد و خاندان او درود فرست و این مقام مرا مقام کسی قرار ده که با بخشش خویش در رسیدن به مرادت بدو لطف کردی و انفاق و دعاهای او را در طاعتت پذیرفتی و او را به نهایت آرزو و خواسته اش رساندی که به راستی توئی شنونده دعا و نزدیک و اجابتگر. خدایا توئی بهترین کسی که رو به سوی او شده و گرامی ترین کسی که به درگاهش آیند و این بنده با تقرب به تو به وسیله پیامبرت، پیامبر رحمت و برادرش امیر المؤمنین علیه السلام به درگاهت آمده، پس بر محمد و خاندان محمد درود فرست و تلاش مرا نومید مفرما و نگاهی بر من بیفکن که به واسطه آن به من جان تازه و نشاط دهی و مرا در نزد خود {در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاهت] گردان}.(2)
سپس وارد شو و پای راستت را پیش از پای چپت داخل بگذار و بگو: به نام خدا و به لطف خدا و در راه خدا و بر آئین رسول خدا صلی الله علیه و آله. خداوندا مرا بیامرز و بر من رحمت فرما.
سپس برو تا اینکه محاذی قبر قرار بگیری و رو به سوی آن بایستی و بگو: سلام بر رسول خدا. سلام بر امانتدار
ص: 317
و العام أنه لما نزلت و تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ قال النبی صلی الله علیه و آله سألت الله أن یجعلها أذنک یا علی قوله علیه السلام و حکمته البالغة أی مظهرها أو مخزنها و السابغة الکاملة قوله علیه السلام علی الأصل القدیم أی أصل الأئمة و مبدئهم و المراد بالقدیم المتقادم فی الزمان لا الأزلی لکون نورهم سابقا فی الخلق علی سائر المخلوقات و الفرع الکریم لکونه فرع شجرة الأنبیاء و الأصفیاء و التشبیه بالثمرة و الشجرة و السدرة ظاهر لوفور منافعه و عموم فوائده لجمیع المخلوقات و لا یبعد کونه هو المراد من بطون تلک الآیات و السلیل الولد و العنصر بضم الصاد و قد یفتح الأصل و الحسب و الجمع للمبالغة أو المراد أحد العناصر و فی بعض النسخ بصیغة المفرد قوله علیه السلام علی حبل الله المتین إنما شبه علیه السلام بالحبل لأنه من تمسک به و بولایته وصل إلی أعالی الدرجات و سلک سبیل النجاة فهو الحبل الممدود بین الله و بین خلقه و قد مر أخبار کثیرة فی قوله تعالی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً أنه الولایة و المتانة الشدة قوله علیه السلام و جنبه المکین لعل المراد بالجنب الجانب و الناحیة و هو علیه السلام الناحیة التی أمر الله الخلق بالتوجه إلیه و الجنب یکون بمعنی الأمیر و هو مناسب و یحتمل أن یکون کنایة عن أن قرب الله تعالی لا یحصل إلا بالتقرب بهم کما أن من أراد القرب من الملک یجلس بجنبه و یؤیده ما رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی تَفْسِیرِ هَذَا الْکَلَامِ: لَیْسَ شَیْ ءٌ أَقْرَبَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ رَسُولِهِ وَ لَا أَقْرَبَ إِلَی رَسُولِهِ مِنْ وَصِیِّهِ.
فهو فی القرب کالجنب و قد بین الله تعالی ذلک فی کتابه فی قوله أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ یعنی فی ولایة أولیائه الخبر و المکانة المنزلة عند الملک قوله علیه السلام و کلمته الباقیة إشارة إلی قوله تعالی وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ و قد مضت الأخبار فی أن المراد بالکلمة هی الإمامة و بالعقب هو الأئمة علیهم السلام ففی الکلام تقدیر مضاف و الثاقب المضی ء قوله علیه السلام و بالنور العاقب أی الآتی بعد الرسول صلی الله علیه و آله و خلیفته.
قال الفیروزآبادی (1)
و الجزری (2) العاقب الذی یخلف من کان قبله فی
ص: 316
خدا بر وحیش و امور راسخش و پایان بخش پیشینیانش و گشایشگر آیندگانش و غالب بر تمام اینها و رحمت و برکات خدا بر او باد. سلام بر امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، وصی رسول خدا و خلیفه او و بر پا کننده امر او پس از او و سرور وصیین و رحمت و برکات خدا بر او باد. سلام بر فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله، سرور زنان جهان. سلام بر حسن و حسین، دو آقای جوانان اهل بهشت از میان جملگی خلق. سلام بر امامان هدایتگر. سلام بر پیامبران و فرستادگان. سلام بر فرشتگان مقرب. سلام بر ما و بر بندگان صالح خدا.
سپس برو تا اینکه بر قبر بایستی و رو به قبر باشی و قبله را بین دو شانه ات قرار می دهی و می گویی: سلام بر تو ای امیر المؤمنین و رحمت و برکات خدا بر تو باد. سلام بر تو ای دوستدار خدا. سلام بر تو ای برگزیده خدا. سلام بر تو ای محبوب خدا. سلام بر تو ای ستون دین. سلام بر تو ای حجت خدا بر تمام خلق. سلام بر تو ای خبر عظیم که درباره آن با هم اختلاف دارند و نسبت به آن مسئول هستند. سلام بر تو ای بسیار راستگوی بزرگ. سلام بر تو ای فاروق اکبر. سلام بر تو ای جانشین خاتم النبیین. سلام بر تو ای سرور وصیین. سلام بر تو ای امین خداوند. سلام بر تو ای دوست خدا و جایگاه راز و امانتگاه علم الهی و خزانه وحی او. پدر و مادرم به فدایت ای سرور من ای امیر المؤمنین! ای حجت دشمنان. پدر و مادرم به فدایت ای دروازه مقام! شهادت می دهم که تو حبیب خداوند و از بندگان خاصه و خالصه او هستی. گواهی می دهم که تو ستون دین و وارث دانش پیشینیان و پسینیان و صاحب وسیله داغ نهادن و راه راست هستی. گواهی می دهم که تو آنچه را که پیامبر به تو داده به سر منزل مقصود رسانده و آنچه را که برای تو به ودیعه گذاشته حفظ کرده ای و حلال او را حلال و حرام او را حرام دانسته و احکام الهی را به جای آورده و از حدود او تجاوز نکرده و خالصانه بندگی خدا را کرده ای تا اینکه مرگ به سوی تو آمد. گواهی می دهم که تو نماز را به پا داشتی و زکات را پرداختی و به معروف امر فرمودی و از منکر باز داشتی و از رسول پیروی کردی و قرآن را آنچنان که شایسته آن است تلاوت کردی و آنچنان که باید در راه خدا جهاد کردی و برای خدا و رسولش نصیحت و خیرخواهی کردی و جانت را با شکیبایی و در راه رضای خدا بخشیدی و برای دین خدا جهاد کردی و محافظ رسولش صلی الله علیه و آله و خواستار آنچه نزد خداست بودی و به آنچه وعده داده مشتاق بودی و به خاطر راهی که
ص: 318
الخیر قوله علیه السلام لا یأتی علیها أی لا یذهبها و یفنیها یقال أتی علیه الدهر أی أهلکه و استأصله.
ثم اعلم أنه لا یظهر من الأخبار المسندة التی قدمناها کون الأربع رکعات لآدم و نوح بل بعضها یدل علی خلاف ذلک کما عرفت.
مصبا، [المصباحین] زِیَارَةٌ أُخْرَی لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مُقَدِّمَاتُ ذَلِکَ: إِذَا أَتَیْتَ الْکُوفَةَ فَاغْتَسِلْ مِنَ الْفُرَاتِ قَبْلَ دُخُولِهَا فَإِنَّهَا حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَرَمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قُلْ حِینَ تُرِیدُ دُخُولَهَا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ- ثُمَّ امْشِ وَ أَنْتَ تُکَبِّرُ اللَّهَ تَعَالَی وَ تُهَلِّلُهُ وَ تُحَمِّدُهُ وَ تُسَبِّحُهُ حَتَّی تَأْتِیَ الْمَسْجِدَ فَإِذَا أَتَیْتَهُ فَقِفْ عَلَی بَابِهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ کَثِیراً وَ أَثْنِ عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- ثُمَّ ادْخُلْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَحِیَّةً لِلْمَسْجِدِ وَ صَلِّ بَعْدَهَا مَا بَدَا لَکَ ثُمَّ امْضِ فَأَحْرِزْ رَحْلَکَ وَ تَوَجَّهْ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی طُهْرِکَ وَ غُسْلِکَ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ حَتَّی تَأْتِیَ مَشْهَدَهُ علیه السلام فَإِذَا أَتَیْتَهُ فَقِفْ عَلَی بَابِهِ وَ قُلِ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا
اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِهِ لِدِینِهِ وَ التَّوْفِیقِ لِمَا دَعَا إِلَیْهِ مِنْ سَبِیلِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ مَقَامِی هَذَا مَقَامَ مَنْ لَطَفْتَ لَهُ بِمَنِّکَ فِی إِیقَاعِ مُرَادِکَ وَ ارْتَضَیْتَ لَهُ قُرُبَاتِهِ فِی طَاعَتِکَ وَ أَعْطَیْتَهُ بِهِ غَایَةَ مَأْمُولِهِ وَ نِهَایَةَ سُؤْلِهِ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ قَرِیبٌ مُجِیبٌ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَفْضَلُ مَقْصُودٍ وَ أَکْرَمُ مَأْتِیٍّ وَ قَدْ أَتَاکَ مُتَقَرِّباً إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ بِأَخِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُخَیِّبْ سَعْیِی وَ انْظُرْ إِلَیَّ نَظْرَةً تَنْعَشُنِی بِهَا وَ اجْعَلْنِی عِنْدَکَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ- ثُمَّ ادْخُلْ وَ قَدِّمْ رِجْلَکَ الْیُمْنَی عَلَی الْیُسْرَی وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی- ثُمَّ امْشِ حَتَّی تُحَاذِیَ الْقَبْرَ وَ اسْتَقْبِلْهُ بِوَجْهِکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی أَمِینِ
ص: 317
بدان ایمان داشتی شهید و گواه و مشهود گشتی، پس خداوند از جانب رسولش صلی الله علیه و آله و اسلام و اهل آن بهترین پاداش را به تو دهد. خداوند کسانی را که با تو مخالفت کردند لعنت کند و کسانی را که به تو ستم ورزیدند لعنت کند و خداوند کسانی را که به تو افترا بستند و خشمگینت ساختند لعنت کند و خداوند بر قاتلانت لعنت کند و خداوند کسانی را که تو را برای کشتنت پی کردند لعنت کند و خداوند کسانی را که خبر شهادتت به آنان رسید و بدان راضی گشتند لعنت کند. من از آنان به درگاه خداوند بیزاری می جویم. خداوند مردمانی را که با تو مخالفت کردند و کسانی را که ولایت تو را انکار کردند و آنان که بر تو پشت کردند و امتی را که تو را به شهادت رساندند و کسانی را که از تو کناره گیری کردند و آنانی را که تو را تنها گذاشتند، لعنت کند. ستایش خدایی را که آتش را جایگاه آنان قرار داد { و [دوزخ] چه ورودگاه بدی برای واردان است.}(1) خدایا قاتلان پیامبران و جانشینان پیامبرانت را با جمله لعن و نفرین خود لعنت کن و آنان را در آتش سوزان خویش درانداز. خدایا جبت و طاغوت و فراعنه و لات و عزی و هر معبودی غیر از خودت و هر بی دین و دروغگو را لعنت کن. خدایا آنان و پیروان و شیعیان و دوستان و یاران و دوستداران آنان را چنان نفرین عظیمی کن که آن را پایانی و نهایت و منتها و زمانی نباشد. خدایا از تمام دشمنانت به سوی تو بیزاری می جویم و از تو می خواهم بر محمد و خاندان محمد درود فرستی و برای من زبانی راستین در میان دوستانت قرار دهی و شهادتگاه های آنان را برای من محبوب گردانی تا اینکه مرا به آنان ملحق سازی و در دنیا و آخرت مرا دنباله روی آنها قرار دهی ای مهربان ترین مهربانان!
سپس به سمت سر حضرت علیه السلام برو و بگو: ای امیر المؤمنین! سلام خداوند و سلام فرشتگان مقربش و آنان که با دلهایشان تسلیم تو هستند و ناطقان به فضل تو و شاهدان بر این که تو راستگو و صدیقی و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. خداوند بر تو و بر روح تو و پیکر تو درود فرستد و گواهی می دهم که تو پاک و پاکیزه و پاک شده هستی و گواهی می دهم برای تو ای دوستدار خدا و دوست رسول خدا با ابلاغ و اجرای سنت او. گواهی می دهم که توئی جنب الله و توئی وجه الله که از آن (به خلق خدا) عطا می شود. و توئی راه خدا و توئی بنده خدا و برادر رسولش. به درگاه تو آمده ام چون رتبه و منزلت عظیم تو را نزد حق سبحانه و تعالی و نزد رسولش صلی الله علیه و آله می دانم. به درگاه تو آمده ام تا با زیارت تو قرب و منزلتم نزد حق سبحانه و تعالی محقق شود تا خود را خلاص گردانم و از آتشی که امثال من مستحق آن شده اند به سبب ستم هایی که بر نفس خود کرده ام به خدا پناه ببرم. در حالتی که از هر که غیر توست بریده ام و به تو پناه آورده ام و به ولیّ تو که بعد از تو خلیفه بر حق تو بر من است، پس دل من منقاد مذهب حق شماست و کار من تابع فرمان شماست که هر چه بفرمایید چنان کنم و یاری من برای شما مهیاست و من بنده خداوندم و در اطاعت شما دوست شمایم و به درگاه شما آمده ام و غرضم آن است که منزلتم نزد حق سبحانه و تعالی کامل شود، و تو ای مولای من از آن جماعتی که خداوند مرا امر فرموده است که خود را به آنان متصل بدارم و مرا بر نیکی کردن به شما ترغیب نموده است و مرا راهنمایی کرده است بر فضیلت شما بر عالمیان، و مرا به
ص: 319
اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَلِیفَتِهِ وَ الْقَائِمِ بِالْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ السَّلَامُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ السَّلَامُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ- ثُمَّ امْشِ حَتَّی تَقِفَ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَسْتَقْبِلُهُ بِوَجْهِکَ وَ تَجْعَلُ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ وَ عَنْهُ مَسْئُولُونَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیلَ اللَّهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ وَ خَازِنَ وَحْیِهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- یَا حُجَّةَ الْخِصَامِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا بَابَ الْمَقَامِ أَشْهَدُ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ خَاصَّتُهُ وَ خَالِصَتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَمُودُ الدِّینِ وَ وَارِثُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَاحِبُ الْمِیسَمِ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَمَّلَکَ وَ حَفِظْتَ مَا اسْتَوْدَعَکَ وَ حَلَّلْتَ حَلَالَهُ وَ حَرَّمْتَ حَرَامَهُ وَ أَقَمْتَ أَحْکَامَ اللَّهِ وَ لَمْ تَتَعَدَّ حُدُودَهُ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ- وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَ عَنْ دِینِ اللَّهِ مُجَاهِداً وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مُوَقِّیاً وَ لِمَا عِنْدَ اللَّهِ طَالِباً وَ فِیمَا وَعَدَ رَاغِباً وَ مَضَیْتَ
ص: 318
دوستی شما هدایت کرده و ترغیب و الهام نموده است که برای درخواست حاجات به درگاه شما آیم و شما را نزد او شفیع خود گردانم. شما اهل بیتید که هر که به شما تولی کند سعادتمند می شود و کسی که محبت شما را دارد از درگاه شما ناامید بر نمی گردد و زیان نکرده است و کسی که دشمن شماست سعادتمند نمی شود، کسی بهتر از شما نمی یابم که به او پناه برم و شما اهل بیت رحمت و ستون های دین و ارکان زمین و شجره طیّبه اید. خداوندا مرا ناامید مکن که متوجه رسول و آل رسول تو گشته ام و آنان را شفیع خود کرده ام و دست در دامن خاندان رسولت زده ام و ایشان را شفیع خود گردانیده ام، خداوندا تو بر من منت نهادی تا توفیق زیارت آقای خود امیر المؤمنین علیه السلام را پیدا کردم و به او محبت دارم و او را شناخته ام، خداوندا پس مرا از کسانی بگردان که یاریش کنی و به وسیله او یاری رسانی، و بر من منّت نه که به واسطه من دین خود را در دنیا و آخرت یاری دهی. خداوندا بر شیوه ای زندگانی می کنم که حضرت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه بر آن زندگی کرد و می میرم به همان شیوه ای که آن حضرت از دنیا رفت.
سپس رو به قبر شو و بر آن بوسه زن و گونه راست و سپس چپت را بر آن نِه، آنگاه در همان جا که هستی کنار سر قبر به سمت قبله روی گردان و متوجه آن شو و دو رکعت نماز بگذار و در رکعت اول فاتحة الکتاب و سوره الرحمن و در رکعت دوم حمد و یس بخوان سپس تشهد و سلام بگو، پس از آنکه سلام دادی تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را به جای آور و استغفار و دعا کن و سجده شکر به درگاه خداوند به جا آور و در سجود خویش بگو:
خداوندا رو به سوی تو کردم و به تو متوسل شدم و بر تو توکل کردم. خدایا تو مایه اطمینان و امید من هستی، پس مرا از آنچه برایم مهم است و آنچه برایم مهم نیست و هر آنچه تو نسبت به من بر آن داناتری کفایت فرما. جوار تو عزیز است و ثنایت باشکوه و معبودی جز تو نیست. بر محمد و خاندان محمد درود فرست و فرج آنان را نزدیک بفرما.
سپس گونه راستت را بر زمین بگذار و سه مرتبه بگو: خدایا به خواری من در برابر خودت و عجز و لابه ام به درگاهت و وحشتم از عالم و انس و الفتم به خودت، رحم کن ای بزگوار .
سپس گونه چپت را بر زمین بگذار و سه مرتبه بگو: حقا حقا که معبودی جز تو نیست. برای تو از سر بندگی سجده کردم ای پروردگار من. خداوندا عملم ضعیف است پس آن را مضاعف فرما ای بزرگوار.
سپس به سجده بازگرد و صد مرتبه بگو: شکرا شکرا. آنگاه می ایستی و در آنجا هم چهار رکعت نماز می گذاری مثل آنچه در دو رکعت خواندی و تو را کفایت می کند که سوره «اِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» و سوره اخلاص را بخوانی و اگر از آن عدول کنی به آنچه از قرآن برایت میسر شود، هم تو را کفایت می کند.
آن چهار رکعت را با شش رکعت دیگر کامل می کنی؛ دو رکعت اول برای زیارت امیر المؤمنین علیه السلام است و چهار رکعت برای زیارت حضرت آدم و نوح علیهما السلام، سپس تسبیح حضرت زهرا علیها سلام را به جا می آوری و برای گناهانت استغفار می کنی و هر چه خواستی دعا می کنی و به سمت پای قبر می روی و می ایستی و می گویی: سلام بر تو ای امیر المؤمنین و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. تو اولین مظلوم و اولین کسی هستی که حقش پایمال شده. با این وجود در راه رضای خدا شکیبایی پیشه کردی
ص: 320
لِلَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ شَهِیداً وَ شَاهِداً وَ مَشْهُوداً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَالَفَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنِ افْتَرَی عَلَیْکَ وَ غَضَبَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَابَعَ عَلَی قَتْلِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرَاءٌ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً خَالَفَتْکَ وَ أُمَّةً جَحَدَتْ وَلَایَتَکَ أُمَّةً تَظَاهَرَتْ عَلَیْکَ وَ أُمَّةً قَتَلَتْکَ وَ أُمَّةً حَادَتْ عَنْکَ وَ أُمَّةً خَذَلَتْکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ النَّارَ مَثْوَاهُمْ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ بِجَمِیعِ لَعَنَاتِکَ وَ أَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِکَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْجَوَابِیتَ وَ الطَّوَاغِیتَ وَ الْفَرَاعِنَةَ وَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ کُلَّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِکَ وَ کُلَّ مُلْحِدٍ مُفْتَرٍ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ لَعْناً کَبِیراً لَا انْقِطَاعَ لَهُ وَ لَا نَفَادَ وَ لَا مُنْتَهَی وَ لَا أَجَلَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنْ جَمِیعِ أَعْدَائِکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ لِی لِسَانَ صِدْقٍ فِی أَوْلِیَائِکَ وَ تُحَبِّبَ إِلَیَّ مَشَاهِدَهُمْ حَتَّی تُلْحِقَنِی بِهِمْ وَ تَجْعَلَنِی لَهُمْ تَبَعاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَحَوَّلْ إِلَی عِنْدِ رَأْسِهِ علیه السلام وَ قُلْ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْمُسَلِّمِینَ لَکَ بِقُلُوبِهِمْ وَ النَّاطِقِینَ وَ الشَّاهِدِینَ عَلَی أَنَّکَ صَادِقٌ صِدِّیقٌ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ طُهْرٌ طَاهِرٌ مُطَهَّرٌ وَ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ وَلِیَّ رَسُولِهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَنْبُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ أَنَّکَ سَبِیلُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ- أَتَیْتُکَ وَافِداً لِعَظِیمِ حَالِکَ وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ فِی خَلَاصِ نَفْسِی مُتَعَوِّذاً مِنْ نَارٍ اسْتَحَقَّهَا مِثْلِی بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَتَیْتُکَ انْقِطَاعاً إِلَیْکَ وَ إِلَی وَلِیِّکَ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِکَ عَلَی الْحَقِّ فَقَلْبِی لَکَ مُسَلِّمٌ وَ أَمْرِی لَکَ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکَ مُعَدَّةٌ وَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ فِی طَاعَتِکَ وَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ أَلْتَمِسُ بِذَلِکَ کَمَالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَنْتَ یَا مَوْلَایَ مَنْ أَمَرَنِی اللَّهُ بِصِلَتِهِ وَ حَثَّنِی عَلَی بِرِّهِ وَ دَلَّنِی عَلَی فَضْلِهِ وَ هَدَانِی
ص: 319
تا اینکه مرگ به نزد تو آمد. شهادت می دهم که تو خدا را ملاقات کردی و تو شهیدی هستی که خداوند قاتلت را با انواع عذاب مجازات کرد. من برای زیارت تو آمده ام و حق تو را می شناسم و از شأن و منزلت تو آگاهم و با دشمنان تو دشمن. اگر خدا بخواهد، خداوند پروردگارم را بر این اعتقاد ملاقات می کنم و حال آنکه گناهان بسیاری دارم، پس نزد پروردگارت شفاعتم کن؛ چرا که تو در نزد خدا مقامی روشن و جایگاهی عظیم و شفاعت داری، خداوند تعالی فرموده است: «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»(1){و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.} درود خدا بر تو و روح و بدن تو و بر ائمه از ذریه تو باد، درودی که تنها خداوند آن را تواند شمارد و بهترین سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما باد .
بسیار دعا کن که اینجا جایگاه درخواست است و بسیار استغفار کن که اینجا موضع آمرزش است و حاجات خود را بخواه که اینجا مقام اجابت است، اگر خواستی روز یا شبت را در مشهد بمانی پس در آن اقامت کن و بسیار نماز و زیارت بخوان و حمد و تسبیح و تکبیر و تهلیل و یاد خدای تعالی و تلاوت قرآن و دعا و استغفار را بسیار به جا آور.(2)
می گویم
سپس شیخ رحمه الله وداع را مانند آنچه به روایت ابن قولویه گذشت ذکر کرده و شاید او زیارت ها را گرد آورده و تألیف نموده است و ما آن زیارات را با الفاظ شبیه به هم ذکر کردیم به دلیل اینکه احتمال دارد برای هر یک از آنها روایت مخصوصی وجود داشته باشد که ما به آن دست نیافته ایم و اما قرائت یاسین و الرحمن در نماز زیارت، شاید از روایت ابو حمزه ثمالی گرفته شده که مشتمل بر زیارت طولانی امام حسین علیه السلام است و ذکر خواهد شد و در آن استحباب قرائت این دو سوره در نماز به هنگام زیارت هر امام ذکر شده، اما در آن گفته که در اکثر نسخ یاسین بر الرحمن مقدم شده و در اینجا برعکس است و این اختلاف در بسیاری از مواضعی که این نماز را در آن ذکر کرده اند، رخ داده است.
روایت26.
المصباحین: زیارتی دیگر از برای امیر المؤمنین علیه السلام، می گویی: سلام بر تو ای امیر المؤمنین. سلام بر تو ای حبیب خدا. سلام بر تو ای برگزیده خدا. سلام بر تو ای دوستدار خدا. سلام بر تو ای حجت خدا. سلام بر تو ای امام هدایت. سلام بر تو ای نشانه تقوا. سلام بر تو ای ابا الحسن. سلام بر تو ای ستون دین و وارث دانش پیشینیان و پسینیان و صاحب وسیله داغ نهادن و راه راست. گواهی می دهم که تو نماز را به پا داشتی و از سوی خداوند عزوجل
ص: 321
لِحُبِّهِ وَ رَغَّبَنِی إِلَیْهِ وَ أَلْهَمَنِی فِی الْوِفَادَةِ إِلَیْهِ طَلَبَ الْحَوَائِجِ عِنْدَهُ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یَسْعَدُ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ لَا یَخِیبُ مَنْ یَهْوَاکُمْ وَ لَا یَسْعَدُ مَنْ عَادَاکُمْ لَا أَجِدُ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَیْهِ خَیْراً لِی مِنْکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ دَعَائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکَانُ الْأَرْضِ وَ الشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ اللَّهُمَّ لَا تُخَیِّبْ تَوَجُّهِی إِلَیْکَ بِرَسُولِکَ وَ آلِ رَسُولِکَ- وَ اسْتِشْفَاعِی بِهِمْ إِلَیْکَ اللَّهُمَّ أَنْتَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِزِیَارَةِ مَوْلَایَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ وَلَایَتِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ فَاجْعَلْنِی مِمَّنْ تَنْصُرُهُ وَ تَنْتَصِرُ بِهِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِنَصْرِی لِدِینِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْیَا عَلَی مَا حَیِیَ عَلَیْهِ مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمُوتُ عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ- ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ فَقَبِّلْهُ وَ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَیْهِ ثُمَّ الْأَیْسَرَ ثُمَّ انْفَتِلْ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ تَوَجَّهْ إِلَیْهَا وَ أَنْتَ فِی مَقَامِکَ عِنْدَ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ یس- ثُمَّ تَتَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ فَإِذَا سَلَّمْتَ تُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ اسْتَغْفِرْ وَ ادْعُ وَ اسْجُدْ لِلَّهِ شُکْراً وَ قُلْ فِی سُجُودِکَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ تَوَجَّهْتُ وَ بِکَ اعْتَصَمْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی فَاکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ مَا لَا یُهِمُّنِی وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَرِّبْ فَرَجَهُمْ- ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلِ ارْحَمْ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ الْعَالَمِ وَ أُنْسِی بِکَ یَا کَرِیمُ ثَلَاثاً ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ رَبِّی حَقّاً حَقّاً سَجَدْتُ لَکَ یَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً اللَّهُمَّ إِنَّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضَاعِفْهُ لِی یَا کَرِیمُ ثَلَاثاً ثُمَّ عُدْ إِلَی السُّجُودِ وَ قُلْ شُکْراً شُکْراً مِائَةَ مَرَّةٍ فَتَقُومُ فَتُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِیهَا بِمِثْلِ مَا قَرَأْتَ بِهِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ وَ یُجْزِیکَ أَنْ تَقْرَأَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ یُجْزِیکَ إِذَا عَدَلْتَ عَنْ ذَلِکَ مَا تَیَسَّرَ لَکَ مِنَ الْقُرْآنِ تُکْمِلُ بِالْأَرْبَعِ سِتَّ رَکَعَاتٍ الرَّکْعَتَانِ الْأُولَیَانِ مِنْهَا لِزِیَارَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْأَرْبَعُ لِزِیَارَةِ آدَمَ وَ نُوحٍ علیهم السلام ثُمَّ تُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ تَسْتَغْفِرُ لِذَنْبِکَ وَ تَدْعُو بِمَا بَدَا لَکَ وَ تَتَحَوَّلُ إِلَی الرِّجْلَیْنِ فَتَقِفُ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَغْصُوبٍ حَقُّهُ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ حَتَّی
ص: 320
ابلاغ کردی و به عهد خدا وفا کردی و کلمات خدا به تو پایان پذیرفت و آنچنان که باید در راه خدا جهاد کردی و برای خدا و رسولش نصیحت و خیرخواهی کردی و جانت را با شکیبایی بخشیدی و برای دین خدا جهاد کردی و به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان داشتی و خواستار آنچه نزد خداست بودی و به آنچه وعده داده مشتاق بودی و به خاطر راهی که بدان ایمان داشتی شهید و گواه و مشهود گشتی، پس خداوند از جانب رسولش صلی الله علیه و آله و اسلام و اهل آن بهترین پاداش را به تو ای صدیق دهد. اولین نفری بودی که اسلام آوردی و ایمانت خالص ترین بود و یقینت استوارترین و از خداوند بیمناک ترین بودی و جفاهای به تو در دین از همه عظیمتر بود و حفظ و حمایتت از رسول خدا از همه پیشتر و بیشتر و کمالات تو از همه فاضل تر بود و سابقه های تو از همه بیشتر و درجه تو از همه بلندتر و رتبه تو از همه نیکوتر بود و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله از همه گرامی تر بودی، در هر جائی که صحابه آن حضرت صلی الله علیه و آله ضعیف بودند تو قوی بودی و در هر جا که ایشان از جهاد پهلو تهی می کردند تو پیش می رفتی و هر جا که ایشان سستی می کردند تو مردانه می جنگیدی و ایستادگی می کردی و راه حضرت رسول صلی الله علیه و آله را در پیش می گرفتی، خلیفه به حق آن حضرت تو بودی و دیگران حق تو را غصب کردند و هیچ کس را یارای آن نبود که با تو در امر خلافت منازعه کند با وجود مخالفت منافقان و خشم کافران، و هر چند حسودان تو از این گفتن کراهت داشتند و هر چند فاسقان ناتوان بودند، پس وقتی که دیگران شکست خوردند به امر خلافت پرداختی و وقتی که دیگران از سخن عاجز می شدند سخن گفتی و چون در کاری راه حق را نمی دانستند و می ایستادند تو به نور الهی می رفتی، پس کسی که از تو پیروی کند هدایت یافته است، از همه کس کمتر سخن می گفتی و هر چه می گفتی درست و راست تر می گفتی و بیش از همه کس در سخنت می اندیشیدی و شجاعت دلت از همه بیشتر بود، و یقین تو از همه محکم تر بود و عمل تو از همه کس بهتر بود و اعتنای تو در کارها از همه بیشتر بود و از همه کس بیشتر به آن اهتمام داشتی.
در آغاز وقتی که همه پراکنده گشتند و رو به باطل کردند تو پادشاه دین بودی و در آخر نیز تو پادشاه مؤمنان شدی وقتی که دانستند که از عهده ایشان بر نمی آید، برای مؤمنان پدری مهربان بودی چون همه عیال تو بودند و بار ایشان را از دوش ایشان بر می داشتی چون بر تحمل آن بار قدرت نداشتند، و هر چه را ضایع کردند تو محافظت کردی و هر چه را اهمال کردند تو رعایت کردی، چون گرد آمدند تو قصد آنان را کردی و چون جمع شدند شاهد آنان بودی و هر جا که ایشان در مجاهدات جزع می کردند تو بر همه بلندی داشتی و هر گاه بی تابی می کردند تو شکیبایی در پیش می گرفتی. تو مانند بلای ناگهان بر سر کافران می ریختی، و نسبت به مؤمنان فراخی و عیش بودی. در هیچ جا حجت تو کندی نمی کرد و حجتت بالغه بود و هرگز دلت به باطل میل نکرد و بصیرتت ضعیف نشد و هرگز ترسان نگشتی و جائی خوار نشدی و سستی نکردی، مانند کوهی بودی که از بادهای تند به حرکت نمی آمدی و رعدهای عظیم تو را از جای بر نمی داشت و چنان بودی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله تو را وصف فرموده بود که ای علی، اگر چه به حسب بدن ضعیفی، ولی در اوامر الهی با قوتی و اگر چه نزد خودت پستی نزد حق سبحانه و تعالی بزرگی و در زمین بزرگی و نزد مؤمنان باشکوهی. هیچ کس را بر تو راهی نیست که تو را بر صفتی عیب کند و یا بر فعلی از افعال تو چشمک زند و کسی طمع در تو نتواند کرد و کسی بر تو دست ندارد، بی چاره ذلیل نزد تو قوی است تا حق او را گرفته به او رسانی، و قوی بزرگوار نزد تو ضعیف و خوار است تا حق مردم را که برده است از او گرفته به صاحبش رسانی و نزدیک و دور نزد تو برابرند. کار تو حق و راستی و همواری است و هر چه گفتی همه حکمت و پیروی از دستورت واجب است و فعل تو همه موافق عقل و بردباری و دور اندیشی است و رای تو همه علم و عزم است، دین اسلام به تو قائم شد و حلال هر مشکلی تو بودی
ص: 322
أَتَاکَ الْیَقِینُ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَقِیتَ اللَّهَ وَ أَنْتَ شَهِیدٌ عَذَّبَ اللَّهُ قَاتِلَکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ جِئْتُکَ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ أَلْقَی اللَّهَ عَلَی ذَلِکَ رَبِّی إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لِی ذُنُوبٌ کَثِیرَةٌ فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ فَإِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مَقَاماً مَعْلُوماً وَ جَاهاً
وَاسِعاً وَ شَفَاعَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ صَلَاةً لَا یُحْصِیهَا إِلَّا هُوَ وَ عَلَیْکُمْ أَفْضَلُ السَّلَامِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ اجْتَهِدْ فِی الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ مَسْأَلَةٍ وَ أَکْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّهُ مَوْضِعُ مَغْفِرَةٍ وَ اسْأَلِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهُ مَقَامُ إِجَابَةٍ فَإِنْ أَرَدْتَ الْمُقَامَ فِی الْمَشْهَدِ یَوْمَکَ أَوْ لَیْلَتَکَ فَأَقِمْ فِیهِ وَ أَکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الزِّیَارَةِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ(1).
ثم ذکر رحمه الله الوداع نحوا مما مر بروایة ابن قولویه و لعله رحمه الله جمع بین الزیارة و ألفها و إنما أوردنا تلک الزیارات مع تقارب ألفاظها لاحتمال أن یکون لکل منها روایة مخصوصة لم نعثر علیها و أما قراءة یس و الرحمن فی صلاة الزیارة فلعلها مأخوذة من روایة أبی حمزة الثمالی المشتملة علی الزیارة الطویلة للحسین علیه السلام و ستأتی فإن فیها استحباب قراءة هاتین السورتین فی الصلاة عند زیارة کل إمام لکن فیها فی أکثر النسخ بتقدیم یس علی الرحمن و هنا بالعکس و هذا الاختلاف واقع فی کثیر من المواضع التی ذکروا فیها هذه الصلاة.
مصبا، [المصباحین] زِیَارَةٌ أُخْرَی لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ التُّقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ وَ وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَاحِبَ الْمِیسَمِ وَ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ
ص: 321
و هر دشواری به برکت تو آسان شد، و بسیار آتشی که افروخته شده بود و به برکت تو فرو نشست و ایمان به تو قوت یافت و اسلام به برکت تو ثابت شد و مؤمنان به هدایت تو ثابت قدم شدند، و در میدان مجاهده پیش بردی پیش بردنی بسیار دور که همه ماندند و پس ماندگان را بسیار به سختی انداختی. پس تو از آن بزرگتری که باید بر ظلم هایی که بر تو کرده اند بگریند با آن که مصیبت شهادت تو بر آسمانیان دشوار است و مصیبت تو خلایق را همه فرا گرفته است، به درستی که ما همه بندگان خداوندیم و بازگشت ما همه به سوی او خواهد بود. به قضای خدا راضی شده ایم و کارهای خدا را به او تسلیم کرده ایم به خدا قسم که مسلمانان هرگز به مصیبتی چون مصیبت تو مبتلا نخواهند شد، همیشه پناهگاهی مستحکم برای مؤمنان بودی و از ایشان حفظ و حمایت می کردی و بر کافران درشت و خشمگین بودی، پس خداوند عالمیان تو را به پیغمبرش ملحق سازد و ما را از مزد تو محروم نگرداند و بعد از تو ما را نگذارد که گمراه شویم، و سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد.
و در همانجا شش رکعت نماز می گزاری و در هر دو رکعت سلام می دهی؛ چرا که استخوآنهای حضرت آدم و جسد حضرت نوح و امیر المؤمنین علیه السلام در قبر حضرت است، پس برای هر زیارت دو رکعت نماز می خوانی.
روایت27.
کتاب العتیق غروی: و زیارتی دیگر از برای مولایمان امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام: وقتی از شهری که در آن اقامت داری به سوی نجف و به سوی خیر و مشاهد مشرف شده به پاکان برگزیده - که سلام و رحمت و برکت بر آنان باد - رفتی، بگو: خداوندا به سوی تو خارج می شوم و رو به سوی تو می کنم و به تو ایمان آورده و بر تو توکل کرده و از تو یاری جسته و رو به سوی شهادت گاه دوستان و برگزیدگانت کرده و به تو مشتاق گشته ام، پس بر محمد و خاندان پاکیزه محمد درود فرست و در زیارت آنان و قصد کردنم به سوی آن بزرگواران در خیر و نیکی و عافیت و حفظ و سلامت و امنیت و کفایت، مرا به امید و آرزویم و مرا با قبول و پذیرفته شدن اعمالم و با اجر دادن و کامل کردن آن و سعادتمند کردنم و غنیمت بردنم باز گردان و بازگشت را روزیم فرما. خدایا تا زمانی که زنده هستم آن را آخرین عهد برای زیارت مشاهد و عروج گاه های آن بزرگواران قرار نده که توئی مهربان ترین مهربانان.
وقتی رسیدی از هر جهت که غسل از آن واجب است غسل کن و در راه بسیار تسبیح و ستایش و لا إله إلا الله و تکبیر بگو و خدا را به بزرگی یاد کن و بهترین و کامل ترینش این است که بگویی: پاک و منزه است خدا و ستایش از آن خداست و معبودی جز خدای یگانه نیست و خدا بزرگتر است. هیچ نیرو و قوتی نیست، مگر به خدای بلند مرتبه بزرگ و درود خداوند بر محمد پیامبر و بر خاندان پاک و پاکیزه اش و درود فراوان بر آنان باد.
وقتی به نجف رفتی و به قبر نزدیک شدی، آنگاه که آن را دیدی بگو: خدایا من تو را می خواهم پس مرا بخواه و من رو به سوی تو کرده ام، پس رویت را از من باز نگردان و من آهنگ درگاه تو را کرده ام پس از من بپذیر و اگر بر من خشم گرفته بودی، اکنون از من راضی باش و اگر از من کینه داشتی توبه ام را بپذیر و در حرکتم به سوی وصی رسولت به من
ص: 323
وَ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ تَمَّتْ بِکَ کَلِمَاتُ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ- وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ صَابِراً وَ مُجَاهِداً عَنْ دِینِ اللَّهِ مُؤْمِناً بِرَسُولِ اللَّهِ- طَالِباً مَا عِنْدَ اللَّهِ رَاغِباً فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ وَ مَضَیْتَ لِلَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ شَاهِداً وَ شَهِیداً وَ مَشْهُوداً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ مِنْ صِدِّیقٍ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْلَاماً وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی رَسُولِهِ وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ وَ أَکْثَرَهُمْ سَوَابِقَ وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ قَوِیتَ حِینَ ضَعُفَ أَصْحَابُهُ وَ بَرَزْتَ حِینَ اسْتَکَانُوا وَ نَهَضْتَ حِینَ وَهَنُوا وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً لَمْ تُنَازَعْ بِرَغْمِ الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ کُرْهِ الْحَاسِدِینَ وَ ضَعْفِ الْفَاسِقِینَ فَقُمْتَ بِالْأَمْرِ حِینَ فَشِلُوا وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللَّهِ إِذْ وَقَفُوا فَمَنِ اتَّبَعَکَ فَقَدْ هُدِیَ کُنْتَ أَقَلَّهُمْ کَلَاماً وَ أَصْوَبَهُمْ مَنْطِقاً وَ أَکْثَرَهُمْ رَأْیاً وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلًا وَ أَعْنَاهُمْ بِالْأُمُورِ کُنْتَ لِلدِّینِ یَعْسُوباً أَوَّلًا حِینَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ أَخِیراً حِینَ فَشِلُوا کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا وَ شَمَّرْتَ إِذِ اجْتَمَعُوا وَ شَهِدْتَ إِذْ جَمَعُوا وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ جَزِعُوا کُنْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ غَیْثاً وَ خِصْباً لَمْ تُفْلَلْ حُجَّتُکَ وَ لَمْ یرع [یَزِغْ] قَلْبُکَ وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ وَ لَمْ تَهِنْ کُنْتَ کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ وَ لَا تُزِیلُهُ الْقَوَاصِفُ وَ کُنْتَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَعِیفاً فِی بَدَنِکَ قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی مُتَوَاضِعاً فِی نَفْسِکَ عَظِیماً عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَبِیراً فِی الْأَرْضِ جَلِیلًا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ وَ لَا لِأَحَدٍ فِیکَ مَطْمَعٌ وَ لَا لِأَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ عِنْدَکَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ حَتَّی تَأْخُذَ بِحَقِّهِ وَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفٌ ذَلِیلٌ حَتَّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ وَ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ سَوَاءٌ شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ وَ عَزْمٌ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ وَ سَهُلَ
ص: 322
رحم کن که به وسیله آن خوشنودی تو را از خویش خواهم پس نومیدم مکن
و در حالی که آرامش و وقار از برای توست بگو: سلام از جانب خدا و سلام به سوی خدا و سلام بر رسول خدا. خدایا توئی سلام و و از توست سلام و به سوی تو باز می گردد سلام و سلام بر رسول خدا و امیر المؤمنین و جملگی امامان. خدایا بر محمد بنده و رسولت و امانت دار و ذخیره علمت و گشاینده آنچه بسته شده و پایان بخش به آنچه پیشتر بوده و مسلط بر تمام اینها درود فرست. سلام بر تو ای حجت و امین خدا و خزانه دار علم او و وارث پیامبران او و معدن حکمت او. سلام بر تو ای امیر مؤمنان. سلام بر تو ای سرور وصیین. سلام بر تو ای وارث دانش پیشینیان. سلام بر تو ای دروازه هدایت. سلام بر تو ای امام پرهیزکاری.
سپس ده قدم به جلو بردار و آنگاه بایست و سی تکبیر بگو و بخوان: سلام و درود بر تو ای وارث آدم که برگزیده خدا است، سلام و درود بر تو ای وارث نوح که پیامبر خدا است، سلام و درود بر تو ای وارث ابراهیم که خلیل خدا است، سلام و درود بر تو ای وارث موسی که کلیم خدا است، سلام و درود بر تو ای وارث عیسی که روح خدا است، سلام و درود بر تو ای وارث محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم که حبیب خدا است، سلام و درود بر تو ای شهید و جانشین. سلام بر تو ای نیکوکار و پرهیزکار. سلام بر تو ای امام پاکیزه. سلام بر تو ای هدایتگر هدایت یافته. سلام بر تو ای امین خداوند و حجت او. سلام بر تو ای خزانه علم الهی. سلام بر تو ای جانشین رسول خدا. سلام بر تو ای دروازه هدایت خداوند. سلام بر تو ای ریسمان محکم الهی. سلام بر تو ای صاحب نجوا. سلام بر تو ای صاحب وسیله داغ نهادن. سلام بر تو ای حجت خداوند بر جهانیان. سلام بر تو ای راه راست. سلام بر تو ای امین پروردگار جهانیان. سلام بر تو ای ریسمان استوار الهی و صراط مستقیم او و طناب مورد وثوق او و دست والای او. سلام بر تو ای تقسیم گر آتش. سلام بر تو ای کسی که دشمنان خدا را از حوض کوثر طرد می کند. سلام بر تو ای وجه خداوند که به سوی آن روی می آورند. سلام بر تو ای رکن و پناه گاه. سلام بر تو ای غار مستحکم. سلام بر تو ای پرچم دار. سلام بر تو و بر خاندان تو و نسل تو که خداوند حجت های بالغه و نور و صراط مستقیم را به آنان بخشید. گواهی می دهم که تو حجت خداوند و امین او هستی
ص: 324
بِکَ الْعَسِیرُ وَ أُطْفِئَتْ بِکَ النِّیرَانُ وَ قَوِیَ بِکَ الْإِیمَانُ وَ ثَبَتَ بِکَ الْإِسْلَامُ وَ الْمُؤْمِنُونَ سَبَقْتَ سَبْقاً بَعِیداً وَ أَتْعَبْتَ مَنْ بَعْدِکَ تَعَباً شَدِیداً فَجَلَلْتَ عَنِ الْبُکَاءِ وَ عَظُمَتْ رَزِیَّتُکَ فِی السَّمَاءِ وَ هَدَّتْ مُصِیبَتُکَ الْأَنَامَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رَضِینَا عَنِ اللَّهِ قَضَاءَهُ وَ سَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ فَوَ اللَّهِ لَنْ یُصَابَ الْمُسْلِمُونَ بِمِثْلِکَ أَبَداً کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ کَهْفاً حَصِیناً وَ عَلَی الْکَافِرِینَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً فَأَلْحَقَکَ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ وَ لَا حَرَمَنَا أَجْرَکَ وَ لَا أَضَلَّنَا بَعْدَکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ تُصَلِّی عِنْدَهُ علیه السلام سِتَّ رَکَعَاتٍ تُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ لِأَنَّ فِی قَبْرِهِ عِظَامَ آدَمَ وَ جَسَدَ نُوحٍ- وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَتُصَلِّی لِکُلِّ زِیَارَةٍ رَکْعَتَیْنِ.
ق، [الکتاب العتیق الغرویّ] وَ زِیَارَةٌ أُخْرَی لِمَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: إِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْبَلَدِ الَّذِی أَنْتَ بِهِ مُقِیمٌ مُتَوَجِّهاً إِلَی نَحْوِ الْغَرِیِّ وَ الْخَیْرِ وَ الْمَشَاهِدِ الشَّرِیفَةِ بِالطَّاهِرِینَ الْأَبْرَارِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ الرَّحْمَةُ وَ الْبَرَکَةُ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَخْرُجُ وَ إِلَیْکَ أَتَوَجَّهُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ اسْتَعَنْتُ وَ إِلَی مَشَاهِدِ أَوْلِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ قَصَدْتُ وَ إِلَیْکَ رَغِبْتُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ وَ بَلِّغْنِی أَمَلِی وَ رَجَائِی فِی زِیَارَتِی إِیَّاهُمْ وَ قَصْدِی إِلَیْهِمْ فِی خَیْرٍ وَ عَافِیَةٍ وَ سِتْرٍ وَ سَلَامَةٍ وَ أَمْنٍ وَ کِفَایَةٍ وَ رُدَّنِی مَقْبُولًا مَبْرُوراً مَأْجُوراً مُوَفَّراً سَعِیداً غَانِماً وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ اللَّهُمَّ مَا أَبْقَیْتَنِی فَلَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ لِزِیَارَةِ مَشَاهِدِهِمْ وَ مَعَارِجِهِمْ إِنَّکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ- فَإِذَا بَلَغْتَ فَاغْتَسِلْ مِنْ حَیْثُ یَجِبُ الْغُسْلُ مِنْهُ وَ أَکْثِرْ فِی طَرِیقِکَ التَّسْبِیحَ وَ التَّحْمِیدَ وَ التَّهْلِیلَ وَ التَّکْبِیرَ وَ التَّمْجِیدَ وَ أَفْضَلُهُ وَ أَجْمَعُهُ أَنْ تَقُولَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً- فَإِذَا صِرْتَ إِلَی الْغَرِیِّ وَ قَرُبْتَ مِنَ الْقَبْرِ فَقُلْ حِینَ تَرَاهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُکَ فَأَرِدْنِی وَ إِنِّی أَقْبَلْتُ إِلَیْکَ بِوَجْهِی فَلَا تُعْرِضْ بِوَجْهِکَ عَنِّی وَ إِنِّی قَصَدْتُ إِلَیْکَ فَتَقَبَّلْ مِنِّی وَ إِنْ کُنْتَ عَلَیَّ سَاخِطاً فَارْضَ عَنِّی وَ إِنْ کُنْتَ لِی مَاقِتاً فَتُبْ عَلَیَ
ص: 323
و وصی رسولش و گنجینهی علم ایشان و شهادت میدهم که تو ابلاغ و نصیحت کردی و در راه خدا در برابر آزار و اذیت پایداری کردی و شهادت میدهم که با تو جنگیدند، تو را از حقت محروم کردند، دارائی ات غصب شد، تو را تحقیر کردند و به تو ستم روا داشتند و انکارت کردند، ولی تو در راه ذات احدیت صبر پیشه کردی و شهادت میدهم که همانا تو مورد تکذیب قرار گرفتی و به تو ستم و بدی شده است ولی تو چشم پوشی کردی و نادیده گرفتی. و شهادت میدهم که تو امام هدایت کننده و هدایت شده هستی، هدایت کردی و حق را برپا داشتی و به آن متمایل شدی و شهادت میدهم
که اطاعت از تو واجب، سخنت راست و دعوت تو حق است. و شهادت میدهم که تو با حکمت و اندرزی نیکو، به راه پروردگارت (راه حق) دعوت کردی اما تو را لبیک نگفتند و به فرمانبرداری از خدا امر نمودی اما از تو اطاعت نشد. شهادت میدهم که تو از پایهها و ستونهای دین و رکن و ستون زمین هستی. شهادت میدهم که تو از شجره و دودمان پاکی هستی که همواره در برابر دیدگان خداوند از پشت پدری پاک به پشت پدری نیکو سرشت و در ارحام مادران پاک منتقل میشوی. جهالتهای سخت تو را نیالوده و فتنههای هوا و هوس در تو شریک نشده است. تو پاک هستی و محلی که از آن متولد شدی (رحم مادرانت) نیز پاک است همواره به عرش الهی چشم دوخته بودی تا آنکه خداوند به واسطهی تو بر ما منت نهاد و تو را {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند}(1)،
و درودهای ما را بر تو رحمتی برای ما قرار داد و خلقت ما نیز پاک شد؛ چرا که خداوند ولایت تو را به ما اختصاص داد و اسلام ما به فضل پروردگار بود و ما در نزد پرودگار به این شناخته شده بودیم که تو را تصدیق کردیم. پس خدا و فرشتگانش و پیامبرانش بر تو درود میفرستند و به خاطر اینکه در پی خیر بودی به تو پاداش دهد.
سپس بر روی قبر خم شو و بگو: سلام بر تو ای حجت خدا و ای سرور وصیین، شهادت میدهم که تو حجت خدا هستی و هرچه را که از جانب خدا به آن مامور شدی تبلیغ کردی و مردم را خالصانه نصیحت کردی و عهدت را به جای آوردی و در راه خدا مجاهدت و تلاش نمودی و در حالیکه گواه و شاهد و مورد شهادت بودی. درود و رحمت خدا بر تو باد. من بنده، برده و در خدمت همیشگی تو هستم. استواری قدمهایم در هجرت به سوی تو و کمال منزلت در آخرت را از تو میخواهم. پدر و مادر و جان و فرزندان و خانواده و مالم فدای تو باد. من به نزد تو آمدم در حالیکه به حق تو آگاه و به هدایتی که تو بر آن هدایت هستی اقرار میکنم و آگاه هستم و به آن علم دارم و اطاعت از تو را بر خود واجب میدانم به فضیلت تو اقرار میکنم و به گمراهی مخالفان تو بصیرت و علم دارم. خداوند لعنت کند امتی را که تو و حق تو و اطاعت از تو را انکار کردند و به تو ظلم نمودند و تو را تکذیب کردند. پدر و مادرم به فدایت، درود و رحمت خداوند و برکاتش بر تو باد. سپاس خداوندی که مرا از زائران حرم حجت خود و وصی رسولش قرار داد و معرفت به فضیلت وی و اقرار به فرمانبرداری و حق وی را به من ارزانی داشت. {خداوندا ما ایمان آوردیم پس نام ما را در زمرهی گواهان بنویس.}(2) سلام بر تو ای امام هدایت
ص: 325
ارْحَمْ مَسِیرِی إِلَی وَصِیِّ رَسُولِکَ- أَبْتَغِی بِذَلِکَ رِضَاکَ عَنِّی فَلَا تُخَیِّبْنِی وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ قُلِ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ وَ السَّلَامُ إِلَی اللَّهِ وَ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَرْجِعُ السَّلَامُ وَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَمِینِکَ وَ خَازِنِ عِلْمِکَ الْفَاتِحِ لِمَا أَغْلَقَ وَ الْخَاتِمِ لِمَا قَدْ سَبَقَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ أَمِینَهُ وَ خَازِنَ عِلْمِهِ وَ وَارِثَ أَنْبِیَائِهِ وَ مَعْدِنَ حِکْمَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ التَّقْوَی- ثُمَّ اخْطُ عَشْرَ خُطُوَاتٍ ثُمَّ قِفْ وَ کَبِّرْ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الشَّهِیدُ الْوَصِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَارُّ التَّقِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِمَامُ الزَّکِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْهَادِی الْمُهْتَدِی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ وَ حَجَّتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَازِنَ الْعِلْمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ اللَّهِ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عُرْوَةَ اللَّهِ الْوُثْقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ النَّجْوَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْمِیسَمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبْلَ اللَّهِ الْمَتِینَ وَ صِرَاطَهُ الْمُسْتَقِیمَ وَ عُرْوَتَهُ الْوُثْقَی وَ یَدَهُ الْعُلْیَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَسِیمَ النَّارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ذَائِداً عَنِ الْحَوْضِ أَعْدَاءَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَجْهَ اللَّهِ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الرُّکْنُ وَ الْمَلْجَأُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْکَهْفُ الْحَصِینُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ اللِّوَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ الَّذِینَ حَبَاهُمُ اللَّهُ بِالْحُجَجِ الْبَالِغَةِ وَ النُّورِ وَ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَمِینُهُ وَ
ص: 324
و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
سپس صاف مینشینی و میگویی: شهادت میدهم که تو بنده خدا و وصی رسولش حجت خدا بر خلق و امین وی بر گنجینههای علمش هستی و اینکه تو صادقانه حق خدا و رسولش را به جا آوردی و امین بودی و با تلاش فراوان برای خدا و رسولش مردم را نصیحت کردی و به یقینی رسیدی که در آن یقین، گمراهی بر هدایت تأثیری نمی گذارد و از راه حق به سوی باطل مایل و منحرف نشدی و شهادت میدهم که تو نماز را برپا داشتی و زکات را پرداختی و امر به معروف و نهی از منکر انجام دادی و حق را بدون سستی و ضعف برپا داشتی. درود و رحمت خدا بر تو باد. خداوند به تو به خاطر اینکه خیر را در پیش گرفتی پاداش دهد. خداوندا همانگونه که تو و فرشتگان و رسولانت بر او درود میفرستید، من نیز بر او درود میفرستم، درودی بسیار زیاد و پی در پی و همیشگی که چه حاضر باشیم و چه غائب، این درود در همه حال در پی هم میآید که نه قطع میشود و نه تمام. خداوندا در این لحظه و در تمامی لحظات، تحیتی بسیار از سوی من به روح و جسد وی برسان. خداوندا قاتلان امیر مومنان را و کسانی که به قتل وی فرمان دادند و کسانی را که به آن کار راضی بودند و جواز آن را صادر و به آن خشنود شدند، بسیار لعنت کن و آنان را به عذابی دردناک برسان، عذابی که هیچیک از بندگانت را آنگونه عذاب نکردی. خداوندا ساحران و کاهنان و طاغوتهای این امت که بر آن فرمانروایی میکنند و پیروان آنان از اولین تا آخرینشان را لعن و نفرین کن و قبرها و بدن آنان را پر از آتش کن و آنان را در شدیدترین آتش جهنم بسوزان. پدر و مادرم به فدایت به سوی تو آمدم و به نزد تو رسیدم درحالیکه به واسطهی تو متوجه خدا پروردگار تو و پروردگارم هستم تا به واسطهی تو طلب و حوائج مرا برآورده سازد و نیاز و درخواست مرا به من عطا فرماید پس نزد او شفاعت کن و شفیع من باش.
سپس بگو: ای پروردگار من و ای سرورم و ای معبود و مولای من، ولی خود را شفیع من در حوائجم قرار ده. به سوی تو آمدم و به عنوان یک زائر به سوی قبرش آمدم در حالیکه هدف من از آن زیارت نزدیکی و تقرب به توست، پس تو مرا نمیبینی که منتی بر تو داشته باشم بلکه تو بر سر من منت داری؛ چرا که توفیق آن را نصیب من کردی و به سوی او هدایت نمودی و به سوی تو آمدم در حالیکه از گناهانم گریزانم، و از عمل زشتم نزد تو تبری میجویم. در قیامت به تو امید دارم، برای عفو گناهانم نزد تو گریه و زاری و از گناهانم استغفار میکنم و با زیارت ولی تو و اقامت در کنار ضریحش و ایستادن بر سر قبرش، امید به رهایی از عذاب تو دارم، به خاطر اینکه با زیارت قبرش و شناخت او، مرا از هلاکت نجات دهی، پس من بر او وارد شدم؛ زیرا که اهل دنیا از زیارت وی رویگردان شدهاند و آیات و نشانههای خدا را به سخره میگیرند {و زندگی دنیا آنان را فریفته است}(1).
پس ای سرورم تو بر من منت داری به خاطر اینکه مرا بر آنچه که اهل دنیا نسبت به آن جاهلند و به غیر آن متمایل شدند، عارف گردانیدی، پس همانگونه که به من
ص: 326
وَصِیُّ رَسُولِهِ وَ خَازِنُ عِلْمِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ صَبَرْتَ فِی جَنْبِ اللَّهِ عَلَی الْأَذَی وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ قُوتِلْتَ وَ حُرِمْتَ وَ غُصِبْتَ وَ حُقِرْتَ وَ ظُلِمْتَ وَ جُحِدْتَ فَصَبَرْتَ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ کُذِّبْتَ وَ أُسِی ءَ إِلَیْکَ فَغَفَرْتَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الرَّاشِدُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ هَدَیْتَ وَ قُمْتَ بِالْحَقِّ وَ عَدَلْتَ بِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ طَاعَتَکَ مُفْتَرَضَةٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ قَوْلَکَ الصِّدْقُ وَ أَنَّ دَعْوَتَکَ الْحَقُّ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ دَعَوْتَ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ فَلَمْ تُجَبْ وَ أَمَرْتَ بِطَاعَةِ اللَّهِ فَلَمْ تُطَعْ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ دَعَائِمِ الدِّینِ وَ عِمَادِهِ وَ رُکْنِ الْأَرْضِ وَ عِمَادِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ لَمْ تَزَلْ بِعَیْنِ اللَّهِ تَتَنَاسَخُ فِی أَصْلَابِ الْمُطَهَّرِینَ وَ تَنْتَقِلُ فِی أَرْحَامِ الطَّاهِرَاتِ الْمُطَهَّرَاتِ لَمْ تُدْنِسْکَ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ وَ لَمْ تُشْرِکْ فِیکَ فِتَنُ الْأَهْوَاءِ طِبْتَ وَ طَابَ مَنْبِتُکَ لَمْ تَزَلْ بِالْعَرْشِ مُحْدِقاً حَتَّی مَنَّ اللَّهُ بِکَ عَلَیْنَا فَجَعَلَکَ اللَّهُ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَیْکَ رَحْمَةً لَنَا فَطِیبَ خَلْقُنَا بِمَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَایَتِکَ وَ کُنَّا مُسْلِمِینَ بِفَضْلِهِ وَ کُنَّا عِنْدَهُ مَعْرُوفِینَ بِتَصْدِیقِنَا إِیَّاکَ فَصَلَّی اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ عَلَیْکَ وَ جَزَاکَ عَنْ رَعِیَّتِکَ خَیْراً- ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ فَقُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ قَدْ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ مَا أُمِرْتَ وَ نَصَحْتَ وَ وَفَیْتَ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَضَیْتَ عَلَی الْیَقِینِ شَاهِداً وَ شَهِیداً وَ مَشْهُوداً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ أَنَا عَبْدُکَ وَ مَوْلَاکَ وَ فِی طَاعَتِکَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ أَلْتَمِسُ ثَبَاتَ الْقَدَمِ فِی الْهِجْرَةِ إِلَیْکَ وَ کَمَالَ الْمَنْزِلَةِ فِی الْآخِرَةِ أَتَیْتُکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی بِحَقِّکَ عَارِفاً مُقِرّاً بِالْهُدَی الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ عَالِماً بِهِ مُسْتَقِیماً مُوجِباً لِطَاعَتِکَ مُقِرّاً بِفَضْلِکَ مُسْتَبْصِراً بِضَلَالَةِ مَنْ خَالَفَکَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً جَحَدَتْکَ وَ جَحَدَتْ حَقَّکَ وَ أَنْکَرَتْ طَاعَتَکَ وَ ظَلَمَتْکَ وَ کَذَّبَتْکَ وَ حَارَبَتْکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِنْ زُوَّارِ حُجَّتِهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِهِ- وَ رَزَقَنِی مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ الْإِقْرَارَ بِطَاعَتِهِ وَ حَقِّهِ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی
ص: 325
معرفت و بصیرت و هدایت ارزانی داشتی شکر نعمتت را به من الهام فرما و فضیلتت را بر من فزونی بخش و از من قبول فرما؛ چرا که تو عمل پرهیزکاران را قبول می کنی.
سپس برای خودت به آنچه که برای تو آشکار شده است، زیاد دعا کن و نماز بخوان و در دعا برای امر آخرت و دنیایت بکوش پس هنگامیکه خواستی بازگردی از همان جایی که هنگام ورود برخواستی، برخیز و بگو: سلام بر تو ای حجت خدا سلام بر تو ای امین خدا سلام بر تو ای وصی رسول خدا سلام بر تو ای امام هدایت سلام بر تو ای در رحمت سلام بر تو ای وارث علم خداوند سلام بر تو ای تقسیم کننده آتش، سلام بر تو ای صاحب حوض، سلام بر تو ای مدافع دین خداوند، سلام بر تو ای یاور رسول خدا، سلام بر تو ای امیر مومنان، خداند قاتل تو و کسانی که در خون تو شریک بودند و نیز کسانی را که سبب قتل تو و به آن راضی شدند، لعن کند. من از دشمنان تو به خدا بیزاری میجویم.
سپس میگویی: خداوندا تو جایگاه مرا میبینی و سخنم را میشنوی و تضرع و پناه بردن مرا به قبر ولی و حجتت، مشاهده میکنی، حوائج مرا میدانی و چیزی از کارهای من بر تو پوشیده نیست و با وصی رسول و امین و حجت تو بر خلقت رو به سوی تو کردم و برای زیارت قبر او آمدم در حالیکه هدف من از زیارت، تقرب به تو و رسولت است پس به خاطر منزلت او در نزدت، {مرا در دنیا و آخرت آبرومند و از متقربین}(1)
قرار بده و به خاطر زیارت قبرش، امید و آرزو و خواستهام را به من عطا فرما و همهی حوائجم را برآورده ساز و مرا ناامید بازنگردان و امیدم را قطع نکن و دعایم را ناامید نکن و آن را آخرین زیارت من از قبرش قرار نده و همیشه تا زمانی که مرا زنده نگه داشتی زیارتش را روزی من قرار ده و مرا با نیکی و تقوی و آرامش و اطمینان به سوی او بازگردان و به خاطر زیارت او به من پاداش و رحمت و مغفرت و ثواب و حسن اجابتی عطا کن که برتر و با فضیلت تر از بخشش تو به بندگانی باشد که برای زیارت به سوی قبر او آمدند و به حق او معترف، به زیارت او راغب و مایل بودند و هدف زیارت آنان تقرب به تو و رسولت بود. پدر و مادرم فدای تو و رحمت و برکات خدا بر تو باد.
سپس در قسمت پاهای مبارک برخیز و مانند آن را بگو و درحالیکه برای خروج پشت کرده ای بگو: خداوندا به حق محمد و آل محمد و به حرمت محمد و آل محمد و به خاطر شأن و منزلتی که برای حضرت محمد و آل محمد قرار دادی، از تو میخواهم که بر حضرت محمد و آل محمد درود بفرستی و از طرف من بر روح و جسدش در این لحظه و در تمامی
ص: 327
وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ اسْتَوِ جَالِساً وَ قُلْ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَصِیُّ رَسُولِهِ- وَ حُجَّتُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی خَزَائِنِ عِلْمِهِ وَ أَنَّکَ أَدَّیْتَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ صِدْقاً وَ کُنْتَ أَمِیناً وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مُجْتَهِداً وَ مَضَیْتَ عَلَی یَقِینٍ لَمْ تُؤْثِرْ عَمًی عَلَی هُدًی وَ لَمْ تَمِلْ مِنْ حَقٍّ إِلَی بَاطِلٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ قُمْتَ بِالْحَقِّ غَیْرَ وَاهِنٍ وَ لَا مُوهِنٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ وَ جَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَعِیَّتِکَ خَیْراً اللَّهُمَّ إِنِّی أُصَلِّی عَلَیْهِ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَیْهِ وَ صَلَّتْ مَلَائِکَتُکَ وَ رُسُلُکَ صَلَاةً کَثِیرَةً مُتَتَابِعَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَرَادِفَةً یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً فِی مَحْضَرِنَا هَذَا وَ إِذَا غِبْنَا وَ عَلَی کُلِّ حَالٍ أَبَداً صَلَاةً لَا انْقِطَاعَ لَهَا وَ لَا نَفَادَ اللَّهُمَّ أَبْلِغْ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ مِنِّی فِی سَاعَتِی هَذِهِ تَحِیَّةً کَثِیرَةً وَ سَلَاماً وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ الْآمِرِینَ بِذَلِکَ وَ الرَّاضِینَ بِهِ وَ الْمُجَوِّزِینَ لَهُ وَ الْفَرِحِینَ بِهِ لَعْناً کَثِیراً وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْ جَوَابِیتَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَرَاعِنَتَهَا الرُّؤَسَاءَ مِنْهُمْ وَ الْأَتْبَاعَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ احْشُ قُبُورَهُمْ وَ أَجْوَافَهُمْ نَاراً وَ أَصْلِهِمْ مِنْ جَهَنَّمَ أَشَدَّهَا نَاراً وَ احْشُرْهُمْ إِلَی جَهَنَّمَ زُرْقاً أَتَیْتُکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَافِداً إِلَیْکَ مُتَوَجِّهاً بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّکَ وَ رَبِّی لِیُنْجِحَ بِکَ طَلِبَتِی وَ یَقْضِیَ بِکَ حَوَائِجِی وَ یُعْطِیَنِی بِکَ سُؤْلِی فَاشْفَعْ عِنْدَهُ وَ کُنْ لِی شَفِیعاً.
ثُمَّ قُلْ یَا رَبِّی وَ سَیِّدِی وَ یَا إِلَهِی وَ مَوْلَایَ شَفِّعْ وَلِیَّکَ فِی حَوَائِجِی فَقَدْ وَفَدْتُ إِلَیْکَ وَ جِئْتُ إِلَی قَبْرِهِ زَائِراً مُتَقَرِّباً بِذَلِکَ إِلَیْکَ فَلَا تَجْبَهْنِی بِغَیْرِ مَنٍّ مِنِّی عَلَیْکَ بَلْ لَکَ الْمَنُّ عَلَیَّ إِذْ وَفَّقْتَنِی لِذَلِکَ وَ هَدَیْتَنِی لَهُ وَ قَدْ جِئْتُکَ هَارِباً مِنْ ذُنُوبِی مُتَنَصِّلًا إِلَیْکَ مِنْ سَیِّئِ عَمَلِی رَاجِیاً لَکَ فِی مَوْقِفِی مُبْتَهِلًا إِلَیْکَ فِی الْعَفْوِ عَنْ مَعَاصِیَّ مُسْتَغْفِراً مِنْ ذُنُوبِی رَاجِیاً بِزِیَارَةِ وَلِیِّکَ وَ إِقَامَتِی عِنْدَ قَبْرِهِ وَ وُقُوفِی عَلَیْهِ الْخَلَاصَ مِنْ عُقُوبَتِکَ طَمَعاً أَنْ تَسْتَنْقِذَنِی مِنَ الرَّدَی بِزِیَارَتِی إِیَّاهُ مَعْرِفَةً بِحَقِّهِ فَوَرَدْتُ إِلَیْهِ إِذْ رَغِبَ عَنْ زِیَارَتِهِ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ اتَّخَذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَلَکَ الْمَنُّ یَا سَیِّدِی عَلَی مَا عَرَّفْتَنِی مِمَّا جَهِلَهُ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ مَالُوا إِلَی سِوَاهُ فَکَمَا
ص: 326
لحظات، تحیت زیاد و درود برسان و از تو میخواهم که زیارتش را آخرین زیارت من قرار ندهی تا زمانی که مرا زنده نگه میداری، آن را روزی من بگردان و مرا در دنیا و آخرت همراه او قرار بده چرا که من به آن راضی هستم پس تو نیز از من راضی باش ای ارحم الراحمین.
سپس در برابر باب الخیر بایست و رو به قبله کن و بگو: خداوندا همیشه بازگشت به آن را تا زمانیکه مرا با نیکی و پرهیزکاری زنده نگه میداری در این سال و در هر سال به من ارزانی فرما و آنرا در آسایش و عافیتی از سوی خودت قرار بده و از برکت زیارت قبر وی، مرا بر آنچه که چشمم را به آن روشن میسازی و جانم را به آن بشارت میدهی، آگاه کن. و امیدم را قطع و دعایم را ناامید نکن و بر ضعف و اندک بودن چارهجویی من رحم کن و ای سرورم مرا لحظهای نه بر نفسم و نه بر هیچیک از بندگانت وامگذار.
سپس راه برو و بگو: خداوند برای من کافی است و دعای کسی که او را بخواند میشنود و بعد از خدا نهایتی نیست.
تا اینکه اگر خدا بخواهد وارد کوفه شوی و هیچ نیرویی وجود ندارد مگر اینکه متعلق به خداوند بزرگ و بلند مرتبه است و درود و سلام خداوند بر حضرت محمد و خاندانش باد.
روایت28.
الکتاب العتیق غروی: زیارت و دعایی است، کنار محل شهادت امیر المومنین علیه السلام میگویی: سلام بر تو ای وارث حضرت آدم که برگزیده خدا بود سلام بر تو ای وارث نوح پیامبر خدا سلام بر تو ای وارث ابراهیم دوست خدا سلام بر تو ای وارث موسی همصحبت خدا سلام بر تو ای وارث عیسی روح خدا سلام بر تو ای وارث محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله سلام بر تو ای وارث همهی اوصیاء و انبیای خدا سلام بر تو ای همسر حضرت زهرای بتول و وارث علم رسول. سلام بر تو ای پدران دو نوهی رسول خدا سلام بر تو ای برادر رسول خدا سلام بر تو ای امین خدا در زمین و حجت او بر بندگانش و نور خدا در سرزمین هایش، ای امیر مومنان تو حق جهاد را در راه خدا به جای آوردی و به کتابش عمل و از سنتهای پیامبرانش پیروی کردی تا آنکه خداوند تو را به جوار خود فراخواند و با اختیار خور روح تو را قبض کرد و از دشمنانت در به قتل رساندن تو با وجود آنکه تو دارای حجتهای بلیغ بر همهی خلق بودی، حجت و دلیل خواست؛ پس خداوندا نفس مرا به قرب خودت مطمئن، به قضای خود راضی، به ذکر و دعایت حریص، دوستدار برگزیدگان خلایق و اولیایت، در زمین و آسمانت محبوب، در هنگام نزول بلا بردبار، شکر کنندهی نعمتهای با فضیلتت، ذکر کنندهی ص: 328
عَرَّفْتَنِی وَ بَصَّرْتَنِی وَ هَدَیْتَنِی فَأَلْهِمْنِی شُکْرَکَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ تَقَبَّلْ مِنِّی فَإِنَّکَ تَتَقَبَّلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ- ثُمَّ ادْعُ لِنَفْسِکَ بِمَا بَدَا لَکَ وَ ازْدَدْ وَ صَلِّ وَ اجْتَهِدْ فِی الدُّعَاءِ لِأَمْرِ آخِرَتِکَ وَ دُنْیَاکَ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَنْصَرِفَ فَقُمْ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی قُمْتَ فِیهِ حِینَ دَخَلْتَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ الرَّحْمَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْعِلْمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَسِیمَ النَّارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْحَوْضِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ذَابُّ عَنْ دِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَاصِرَ رَسُولِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ شَرِکَ فِی دَمِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْ أَعْدَائِکَ بَرِی ءٌ- ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی مَکَانِی وَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ تَرَی تَضَرُّعِی وَ لِوَاذِی بِقَبْرِ وَلِیِّکِ وَ حُجَّتِکَ وَ أَنْتَ تَعْرِفُ حَوَائِجِی وَ لَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِی وَ قَدْ تَوَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِوَصِیِّ رَسُولِکَ وَ أَمِینِکَ وَ حُجَّتِکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ جِئْتُ زَائِراً لِقَبْرِهِ مُتَقَرِّباً بِذَلِکَ إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ فَاجْعَلْنِی بِهِ عِنْدَکَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَعْطِنِی بِزِیَارَتِی لَهُ أَمَلِی وَ رَجَائِی وَ مُنَایَ وَ سُؤْلِی وَ اقْضِ لِی جَمِیعَ حَوَائِجِی وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً وَ لَا تَقْطَعْ رَجَائِی وَ لَا تُخَیِّبْ دُعَائِی وَ عَرِّفْنِی الْإِجَابَةَ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی إِیَّاهُ وَ ارْزُقْنِی ذَلِکَ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ ارْدُدْنِی إِلَیْهِ بِبِرٍّ وَ تَقْوَی وَ إِخْبَاتٍ وَ أَعْطِنِی عَلَی ذَلِکَ مِنَ الْأَجْرِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الثَّوَابِ وَ حُسْنِ الْإِجَابَةِ أَفْضَلَ مَا أَعْطَیْتَهُ وَ أَنْتَ مُعْطِیهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ مِمَّنْ أَتَاهُ زَائِراً وَ بِحَقِّهِ عَارِفاً رَاغِباً فِی زِیَارَتِهِ مُتَقَرِّباً فِی ذَلِکَ إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ صلی الله علیه و آله بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
ثُمَّ قُمْ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ قُلْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ قُلْ وَ أَنْتَ مُوَلٍّ لِلْخُرُوجِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُبَلِّغَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ مِنِّی فِی سَاعَتِی هَذِهِ وَ فِی کُلِ
ص: 327
نعمتهای سرشارت، مشتاق به خوشی لحظهی دیدارت، ذخیره کنندهی تقوی برای روز جزایت، پیرو سنتهای اولیایت، دوری کننده از اخلاق دشمنانت، رویگردان از دنیا با حمد و ثنایت قرار بده.
سپس صورت را بر روی قبر میگذاری و میگویی: خداوندا، همانا دل های انسانهای متواضع، شیدای توست و مسیر مشتاقین به سوی توست و نشانههای کسانی که به قصد تو حرکت میکنند آشکار، و قلبهای عارفان از تو در هراس و صدای دعوت کنندگان به سوی تو بلند و درهای اجابت برای آنان باز و دعای کسی که تو را میخواند مورد اجابت و توبه کسی که به سوی تو توبه می کند مورد پذیرش است و اشک کسی که از ترس تو گریه میکند مورد رحمت و یاری خواستن کسی که از تو کمک میخواهد مورد اجابت قرار میگیرد و وعدههای تو به بندگانت، برآورده میشود و لغزش کسی که از تو طلب چشمپوشی می کند مورد چشمپوشی قرار میگیرد و کارهای کسانی که برای تو کار میکنند محفوظ است و روزی خلایق از سوی تو نازل میشود و بخششهای افزون به آنان بخشیده میشود و گناه استغفار کنندگان مورد مغفرت و نیازهای خلق از سوی تو برآورده میشود و پاداش درخواست کنندگان در نزد تو فراوان و نیکیهای فراوان، پی در پی و سفرههای کسانی که طلب غذا دارند آماده و چشمههای تشنگان نزد تو پرآب است. خداوندا دعایم را اجابت کن و ستایشم را بپذیر و به من پاداش بده و مرا در میان اولیای خودت قرار بده، به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام. همانا تو ولی نعمت من و نهایت آرزو و امیدم در هنگام دگرگونی و مرگم هستی. خداوندا درود بفرست بر سرور و مولای من امیر مومنان علی بن ابی طالب، وصی و جانشین مورد رضایت، و دعوت کننده به سوی تو و به سوی بهشت، دوست بزرگت و کسی که بین حلال و حرام فرق میگذارد و نور درخشان و زیبای تو و زبان گویای تو به حقیقت آشکار و چشم تو بر روی همهی خلایق و دست راست بلند تو و ریسمان محکم و دستگیرهی مورد اعتماد تو و کلمهی بلند مرتبهات و وصی رسول مورد رضایت تو و پرچم دین و مناره یقین و خاتم وصیین و سرور مومنان و پیشوای پرهیزکاران بعد از پیامبر حضرت محمد امین که درود خدا بر هردوی آنها باد، و پیشوای اصیل و بینظیر و درخشان، درودی که با آن ذکرش را بالا میبری و کارش را نیکو و نفسش را به واسطهی آن منزلت میبخشی و دعوتش را آشکار و نسل وی را یاری و حجت وی را آشکار میکنی و یاورانش را عزت میبخشی و اصحاب سرور مومنان و آشکار کنندهی حقیقت با حقیقت و کوبندهی لشکریان باطل و یاور خدا و رسولش را بسیار تکریم میکنی. خداوندا همانگونه که او را بر بندگانت گماشتی پس او نیز در میان آنان به دستور تو عمل کرد و در میان مردم به عدالت رفتار کرد و به تساوی [بیت المال را] تقسیم کرد و با انگیزه با دشمنت جنگید و از حریم ص: 329
سَاعَةٍ تَحِیَّةً کَثِیرَةً وَ سَلَاماً وَ أَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی وَ ارْزُقْنِی ذَلِکَ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ اجْعَلْنِی مَعَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِنِّی بِذَلِکَ رَاضٍ وَ ارْضَ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ قُمْ عَلَی بَابِ الْخَیْرِ وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ إِلَیْهِ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی بِبِرٍّ وَ تَقْوَی فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَامٍ أَبَداً وَ اجْعَلْ ذَلِکَ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ وَ عَرِّفْنِی مِنْ بَرَکَةِ زِیَارَتِی إِیَّاهُ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنِی وَ تُبَشِّرُ بِهِ نَفْسِی وَ لَا تَقْطَعْ رَجَائِی وَ لَا تُخَیِّبْ دُعَائِی وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی وَ لَا إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ یَا سَیِّدِی- ثُمَّ امْضِ وَ أَنْتَ تَقُولُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ کَفَی سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ دَعَا لَیْسَ وَرَاءَ اللَّهِ مُنْتَهًی- حَتَّی تَرِدَ الْکُوفَةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ وَ سَلَّمَ.
ق، [الکتاب العتیق الغرویّ] زِیَارَةٌ وَ دُعَاءٌ عِنْدَ مَشْهَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تَقُولُ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ جَمِیعِ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا زَوْجَ الْبَتُولِ وَ وَارِثَ عِلْمِ الرَّسُولِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا سِبْطَیْ رَسُولِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ نُورَهُ فِی بِلَادِهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ عَمِلْتَ بِکِتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیِّهِ حَتَّی دَعَاکَ اللَّهُ إِلَی جِوَارِهِ فَقَبَضَکَ إِلَیْهِ بِاخْتِیَارِهِ وَ أَلْزَمَ أَعْدَاءَکَ الْحُجَّةَ فِی قَتْلِهِمْ إِیَّاکَ مَعَ مَا لَکَ مِنَ الْحُجَجِ الْبَالِغَةِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِی مُطْمَئِنَّةً بِقُرْبِکَ رَاضِیَةً بِقَضَائِکَ مُولَعَةً بِذِکْرِکَ وَ دُعَائِکَ مَحَبَّةً لِصَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمَائِکَ صَابِرَةً عِنْدَ نُزُولِ بَلَائِکَ شَاکِرَةً لِفَوَاضِلِ نَعْمَائِکَ ذَاکِرَةً لِسَوَابِغِ
ص: 328
اسلام دفاع کرد و بین حلال و حرام فاصله کرد و به خوشنودی تو بصیرت داشت، درحالیکه بدون خودداری از جهاد و بدون رویگردانی از عزم و اراده به سوی ایمان آوردنت فراخواند، درحالیکه بر عهد تو پایبند بود و با وعده نافذ تو قضاوت کرد، با اقرار به ربوبیت تو هدایتگر دین تو بود و تصدیق کننده فرستاده تو و جهاد کننده در راه تو و بر گفتار تو خشنود بود. پس او أمین و نگهدار و دربردارنده علم پنهان و گواه در روز جزا و سرپرست تو در بین جهانیان است. پروردگارا درود و سلام بر حضرت محمد صلی الله عله و آله و خاندان او بفرست و در نزد خود برایش سعه صدری بگشا و از پاداش بسیار بزرگ و با عظمت خود برای خشنودی او عطا کن. پروردگارا ما را شنوندگان و مطیعان و سپاهیان پیروز و حزب مسلمان و پیروانی راستگو و شیعیانی هم پیمان و همدم و همنشینانی کمک کننده و جانشینانی بااخلاص و سرپرستانی نصیحت کننده و دوستانی همراه و ملازم برای او قرار ده. آمین ای پروردگار جهانیان. پروردگارا بهترین پاداش های بزرگان را به او پاداش ده و ای پروردگار جهانیان حاجتش را بر او عطا کن. گواهی می دهم که به اینکه حضرت علی علیه السلام دوستی خود را برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله خالص کرد و به سوی راه تو هدایت کرد و آنچنان که باید جنگید و جهاد کرد و به سوی راه هدایت فراخواند و برای حق تو در بین مردم به پاخاست و به دستور تو مطلبی را بیان کرد و در آن کار وارد شد، درحالیکه در حکمی ظلم نکرد و در ستمی دخالت نکرد و در گناهی وارد نشد. و او برادر فرستاده توست و اولین کسی است که بر او ایمان آورد و او را تصدیق و پیروی کرد و او را یاری داد و همانا او جانشین و وارث علم و مأمن اسرار پیامبر است و محبوب ترین خلق به سوی اوست و همانا او همتا و ماننده او در این دنیا و در آخرت است و او پدر دو سرور جوانان أهل بهشت، امام حسن و حسین علیهما السلام است. درود خداوند بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و خاندان هدایتگر و پاک و مطهرش. و سلام بر همه آنان بفرست، سلامی همیشگی و جاودانه تا روز قیامت.
روایت29.
کتاب العتیق غرویّ: زیارت صفوان جمال برای امیر المؤمنین علیه السلام: سلام بر تو ای پدر أئمه و ملجأ وحی و نبوت و اختصاص یافته شده به برادری. سلام بر پیشوای دین و ایمان و کلمة الرحمن و پناهگاه مردم و سلام بر ترازوی اعمال و دگرگون کننده احوال و صاحب شمشیر شکوه و عظمت. سلام بر صالح مؤمنان و وارث علم پیمبران و دادگر روز قیامت. سلام بر درخت تقوی و شنونده راز و نجواها و فرود آورنده گزانگبین و بلدرچین. سلام بر حجت رسا و نعمت کامله خداوند و انتقام سخت و کوبنده. سلام بر اسرائیل امت و در رحمت و پدر أئمه. سلام بر راه روشن خدا و ستاره درخشان و نورانی و پیشوای نصیحت کننده و سنگ آتش زنه سوزان. سلام بر وجه الله.
ص: 330
آلَائِکَ مُشْتَاقَةً إِلَی فَرْحَةِ لِقَائِکَ مُتَزَوِّدَةً التَّقْوَی لِیَوْمِ جَزَائِکَ مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ أَوْلِیَائِکَ مُفَارِقَةً لِأَخْلَاقِ أَعْدَائِکَ مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْیَا بِحَمْدِکَ وَ ثَنَائِکَ- ثُمَّ تَضَعُ خَدَّکَ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ وَالِهَةٌ وَ سَبِیلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ الْقَاصِدِینَ إِلَیْکَ وَاضِحَةٌ وَ أَفْئِدَةَ الْعَارِفِینَ مِنْکَ فَازِعَةٌ وَ أَصْوَاتَ الدَّاعِینَ إِلَیْکَ صَاعِدَةٌ وَ أَبْوَابَ الْإِجَابَةِ لَهُمْ مُفَتَّحَةٌ وَ دَعْوَةَ مَنْ نَاجَاکَ مُسْتَجَابَةٌ وَ تَوْبَةَ مَنْ أَنَابَ إِلَیْکَ مَقْبُولَةٌ وَ عَبْرَةَ مَنْ بَکَی مِنْ خَوْفِکَ مَرْحُومَةٌ وَ الْإِغَاثَةَ لِمَنِ اسْتَغَاثَ بِکَ مَبْذُولَةٌ وَ عِدَاتِکَ لِعِبَادِکَ مُنْجَزَةٌ وَ زَلَلَ مَنِ اسْتَقَالَکَ مُقَالَةٌ وَ أَعْمَالَ الْعَامِلِینَ لَکَ مَحْفُوظَةٌ وَ أَرْزَاقَ الْخَلَائِقِ مِنْ لَدُنْکَ نَازِلَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ إِلَیْهِمْ وَاصِلَةٌ وَ ذُنُوبَ الْمُسْتَغْفِرِینَ مَغْفُورَةٌ وَ حَوَائِجَ الْخَلْقِ عِنْدَکَ مَقْضِیَّةٌ وَ جَوَائِزَ السَّائِلِینَ عِنْدَکَ مَوْفُورَةٌ وَ عَوَائِدَ الْمَزِیدِ مُتَوَاتِرَةٌ وَ مَوَائِدَ الْمُسْتَطْعِمِینَ مُعَدَّةٌ وَ مَنَاهِلَ الظِّمَاءِ لَدَیْکَ مُتْرَعَةٌ اللَّهُمَّ فَاسْتَجِبْ دُعَائِی وَ اقْبَلْ ثَنَائِی وَ أَعْطِنِی جَزَائِی وَ اجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَوْلِیَائِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِنَّکَ وَلِیُّ نَعْمَائِی وَ مُنْتَهَی مُنَایَ وَ غَایَةُ رَجَائِی فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَایَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- الْوَصِیِّ الْمُرْتَضَی الْخَلِیفَةِ وَ الدَّاعِی إِلَیْکَ وَ إِلَی دَارِ السَّلَامِ صِدِّیقِکَ الْأَکْبَرِ وَ فَارُوقِکَ بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ نُورِکَ الزَّاهِرِ الْجَمِیلِ وَ لِسَانِکَ النَّاطِقِ بِأَمْرِکَ الْحَقِّ الْمُبِینِ وَ عَیْنِکَ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ یَدِکَ الْعُلْیَا الْیَمِینِ وَ حَبْلِکَ الْمَتِینِ وَ عُرْوَتِکَ الْوُثْقَی وَ کَلِمَتِکَ الْعُلْیَا وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ الْمُرْتَضَی وَ عَلَمِ الدِّینِ وَ مَنَارِ الْیَقِینِ وَ خَاتَمِ الْوَصِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ بَعْدَ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ الْأَمِینِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ صَلَاةً تَرْفَعُ بِهَا ذِکْرَهُ وَ تُحَسِّنُ بِهَا أَمْرَهُ وَ تُشَرِّفُ بِهَا نَفْسَهُ وَ تُظْهِرُ بِهَا دَعْوَتَهُ وَ تَنْصُرُ بِهَا ذُرِّیَّتَهُ وَ تُفْلِجُ بِهَا حُجَّتَهُ وَ تُعِزُّ بِهَا نَصْرَهُ وَ تُکْرِمُ بِهَا صُحْبَتَهُ سَیِّدِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُعْلِنِ الْحَقِّ بِالْحَقِّ وَ دَامِغِ جُیُوشِ الْأَبَاطِیلِ وَ نَاصِرِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً اللَّهُمَّ کَمَا اسْتَعْمَلْتَهُ عَلَی خَلْقِکَ فَعَمِلَ فِیهِمْ بِأَمْرِکَ وَ عَدَلَ فِی الرَّعِیَّةِ وَ قَسَمَ بِالسَّوِیَّةِ وَ جَاهَدَ عَدُوَّکَ بِنِیَّةٍ وَ ذَبَّ عَنْ حَرِیمِ
ص: 329
کسی که به او ایمان آورد در امان است. سلام بر نفس خداوند بلند مرتبه که سنت ها را در آن به پاداشت و نیز سلام بر چشمان او. هر کس که او را بشناسد آرامش می گیرد. سلام برگوش هوشیار و آگاه خداوند در میان امت ها و دست گشاده و بخششگرش در نعمت ها و جَنب (جانب و پهلو) خداوند که آن کس در آن افراط کند، پشیمان شود. گواهی می دهم به اینکه تو پاداش دهنده بر مخلوقات خود و شفاعت کننده روزی ها و داوری برای حق هستی. خداوند تو را چون نشانه و کوهی بر بندگانش مبعوث کرد. پس تو به خواسته و عهد او وفا کردی و در راه خدا برای حق جهاد کردی. پس خداوند بر شما درود فرستاد و گروهی را از میان مردم برگزید که به سوی شما تمایل دارند. پس خیر از تو و به سوی توست. بنده تو زائر دیدن حرم توست، پناه آورنده بر بزرگی و بخشش تو و شکر کننده نعمت توست. از گناهانش به سوی تو گریخته و برای برطرف ساختن گرفتاریش بر تو امید بسته است. تو پوشاننده کوتاهی و نقص هایش هستی، پس برای من به سوی پروردگار به عنوان راه و سرمشقی و برای آتش دوزخ چونان استراحتگاهی باش. هنگامی که در وجود تو ضامن بودن را امید بندم، به بهترین شکل نجات یابم همچون نجات کسی که ریسمانش را به ریسمان تو وصل کند و با تو راهی را به سوی خداوند بپیماید. پس تو شنونده دعاها و سرپرست پاداش بر ما هستی. سلام از تو و تو سرور بخشنده و پیشوای بزرگ هستی. پس یا امیرالمومنین علی بر ما مهربان باش. و سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو.
روایت30.
میگویم: در نسخه ای قدیمی از تألیفات بعضی از اصحابمان، زیارت دیگری را برای مولای ما أمیرالمومنین که درود و سلام خداوند بر او باد یافتم. و آن عبارت است از:
سلام بر تو ای مولای من و سرپرست همه مردان و زنان با ایمان. درود بر تو ای دوست خدا و حجت او. سلام بر تو ای جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله بر امتش. سلام بر تو ای داماد پیامبر صلی الله علیه و آله و همسر دخترش. سلام بر تو ای گوینده حق در مسائل و قضاوت هایش. سلام بر تو ای صاحب زهد و تقوی در امامتش. سلام بر تو ای روشن کننده راه در راهنمایی و هدایتش. سلام بر تو ای جانشین پاک در نبوتش. سلام بر تو ای یاریگر حق در شریعت و مسیرش. سلام بر تو ای یگانه ترین مخلوق در بی باکی و شجاعتش. سلام بر تو ای شبیه پیامبر در بخشش او. سلام بر تو ای پذیرفته شده در شفاعتش. سلام بر تو ای دادگر عادل در جانشینیاش. سلام بر تو ای امین، در نشانه هایش، سلام بر تو ای طاهر و پاک در ولادتش، سلام بر توای صاحب حوض و ساقی و نوشاننده آن، سلام بر تو ای حامل پرچم برای بزرگی بخشش و کرامتش، سلام بر تو ای بیم دارنده خداوند در رازهایش، سلام بر تو ای وارث حضرت آدم، برگزیده خداوند از میان خلایقش، سلام بر تو ای وارث حضرت نوح، پیامبر خداوند و برگزیده اش. سلام بر تو ای وارث ابراهیم خلیل در نبوتش. سلام بر تو ای وارث حضرت موسی هم صحبت خدا در رسالتش. سلام بر تو ای وارث حضرت عیسی، روح خدا در رساندن و ابلاغ رسالتش. سلام بر تو ای وارث حضرت محمد صلی الله علیه و آله در
ص: 331
الْإِسْلَامِ وَ حَجَزَ بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مُسْتَبْصِراً فِی رِضْوَانِکَ دَاعِیاً إِلَی إِیمَانِکَ غَیْرَ نَاکِلٍ عَنْ جِهَادٍ وَ لَا مُنْثَنٍ عَنْ عَزْمٍ حَافِظاً لِعَهْدِکَ قَاضِیاً بِنَفَاذِ وَعْدِکَ هَادِیاً لِدِینِکَ مُقِرّاً بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ مُصَدِّقاً لِرَسُولِکَ وَ مُجَاهِداً فِی سَبِیلِکَ وَ رَاضِیاً لِقَوْلِکَ فَهُوَ أَمِینُکَ الْمَأْمُونُ وَ خَازِنُ عِلْمِکَ الْمَکْنُونِ وَ شَاهِدُ یَوْمِ الدِّینِ وَ وَلِیُّکَ فِی الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْسَحْ لَهُ فَسْحاً عِنْدَکَ وَ أَعْطِهِ الرِّضَا مِنْ ثَوَابِکَ الْجَزِیلِ وَ عَظِیمِ جَزَائِکَ الْجَلِیلِ اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنَا لَهُ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ وَ جُنْداً غَالِبِینَ وَ حِزْباً مُسْلِمِینَ وَ أَتْبَاعاً مُصَدِّقِینَ وَ شِیعَةً مُتَأَلِّفِینَ وَ صَحْباً مُوَازِرِینَ وَ أَوْلِیَاءَ مُخْلِصِینَ وَ وُزَرَاءَ مُنَاصِحِینَ وَ رُفَقَاءَ مُصَاحِبِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ اجْزِهِ أَفْضَلَ جَزَاءِ الْمُکْرَمِینَ وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ أَشْهَدَ أَنَّهُ قَدْ نَاصَحَ لِرَسُولِکَ- وَ هَدَی إِلَی سَبِیلِکَ وَ جَاهَدَ حَقَّ الْجِهَادِ وَ دَعَا إِلَی سَبِیلِ الرَّشَادِ وَ قَامَ بِحَقِّکَ فِی خَلْقِکَ وَ صَدَعَ بِأَمْرِکَ وَ أَنَّهُ لَمْ یَجُرْ فِی حُکْمٍ وَ لَا دَخَلَ فِی ظُلْمٍ وَ لَمْ یَسْعَ فِی إِثْمٍ وَ أَنَّهُ أَخُو رَسُولِکَ وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ اتَّبَعَهُ وَ نَصَرَهُ وَ أَنَّهُ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیْهِ وَ أَنَّهُ قَرِینُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَبُو سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ سَلَاماً دَائِماً إِلَی یَوْمِ الدِّینِ.
ق، [الکتاب العتیق الغرویّ] زِیَارَةُ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْأَئِمَّةِ وَ مَعْدِنَ الْوَحْیِ وَ النُّبُوَّةِ وَ الْمَخْصُوصَ بِالْأُخُوَّةِ السَّلَامُ عَلَی یَعْسُوبِ الدِّینِ وَ الْإِیمَانِ وَ کَلِمَةِ الرَّحْمَنِ وَ کَهْفِ الْأَنَامِ السَّلَامُ عَلَی مِیزَانِ الْأَعْمَالِ وَ مُقَلِّبِ الْأَحْوَالِ وَ سَیْفِ ذِی الْجَلَالِ السَّلَامُ عَلَی صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ الْحَاکِمِ یَوْمِ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَی شَجَرَةِ التَّقْوَی وَ سَامِعِ السِّرِّ وَ النَّجْوَی وَ مُنْزِلِ الْمَنِّ وَ السَّلْوَی السَّلَامُ عَلَی حُجَّةِ اللَّهِ الْبَالِغَةِ وَ نِعْمَتِهِ السَّابِغَةِ وَ نَقِمَتِهِ الدَّامِغَةِ السَّلَامُ عَلَی إِسْرَائِیلِ الْأُمَّةِ وَ بَابِ الرَّحْمَةِ وَ أَبِی الْأَئِمَّةِ- السَّلَامُ عَلَی صِرَاطِ اللَّهِ الْوَاضِحِ وَ النَّجْمِ اللَّائِحِ وَ الْإِمَامِ النَّاصِحِ وَ الزِّنَادِ الْقَادِحِ السَّلَامُ عَلَی وَجْهِ اللَّهِ
ص: 330
امانتش. سلام بر تو ای پدر دو نوه «امام حسن و حسین علیهما السلام» و قضاوت کننده دین و سرچشمه آن. سلام بر تو ای برادر پیامبر و همسر حضرت زهرای بتول و برگرداننده خیانت ها. سلام بر توای کشنده پیمان شکنان و ستمکاران و از دین خارج شدگان. سلام بر تو ای وارث علم و صاحب بردباری و جایگاه داوری. سلام بر تو ای پدر مردم و شکننده بت ها و سخنگوی قوم ها، سلام بر تو ای پیدا کننده محل ها و وصله زننده کفش و سرور مردم، سلام بر تو ای حامل پرچم و کامل کننده مقصود و صاحب نشانه. درود بر تو ای نشانه هدایت و گلدسته پرهیزگاری و ریسمان محکم الهی. سلام بر تو ای تقسیم کننده آتش جهنم و نگهبان همسایه و درک کننده خونخواهی. ای باطل کننده دروغ ها و ازبین برنده کفر و شرک. سلام بر تو ای وارث پیامبران و آخرین جانشینان و کشنده تندخویان و متکبران، سلام بر تو ای دور کننده لذت های زودگذر و ترک کننده هوس ها و شهوات و برطرف کننده سختی ها. سلام بر تو ای رسوا کننده هماوردها و کشنده شجاعان و باطل کننده حیله شیطان و سلام بر تو ای آزاد کننده اسیران و کمک رس نیازمندان و یاریگر خوب. سلام بر تو ای در هم شکننده گروه ها و خوارکننده گردن های [دشمنان] و پیروز و برنده سخنوران. سلام بر تو ای تکیه گاه و پشتیبان قریش و سرور اشراف و صاحب حوض زلال کوثر. سلام بر عدالت کننده در رعیت و داوری کننده در امورش و تقسیم کننده به تساوی و عدالت. در نزد خداوند گواهی می دهم و او از نظر گواهی و درخواست کننده کافی است. گواهی می دهم که همانا تو نماز را برپاداشتی و زکات را دادی و به معروف امر کردی و از منکر باز داشتی و در برابر کافران و بی دینان جنگیدی. تو خداوند را آنچنان که حق بندگی اش بود عبادت کردی و بر آنچه از مصیبت به تو رسید صبر پیشه کردی و خواستار خشنودیش بودی تا اینکه مرگ به سراغت آمد. لعنت خداوند بر کسی که تو را به قتل رساند و لعنت خداوند برکسی که به تو ظلم کرد و لعنت خداوند بر کسی که بر تو و بر فرزندان و ذریه تو ستم و تجاوز کرد. صلوات خداوند بر تو و بر فرشتگان طواف کننده در گرد تو، و رحمت خداوند و برکاتش بر شما باد. من بنده تو هستم ای مولای من! و پسر بنده تو، من به عنوان دیدارکننده ای معترف به حق تو و دوستدار کسی که با تو دوست است و دشمن کسی که با تو دشمنی کند، به درگاهت آمده ام. صلح کننده ام با کسی که با تو صلح کند. می جنگم با کسی که با تو جنگ کند و نزدیکی جوینده به محبت و مهربانی و دوستی تو به سوی خداوند هستم. و سلام بر تو و بر هم جواران تو آدم و نوح و رحمت خداوند و برکاتش بر شما باد.
سپس بر روی قبر خم می شوی و آن را می بوسی و می گویی: به سوی تو ای امیرالمومنین آمده ام و در رسیدن به خواسته ام به وسیله تو به درگاه خداوند متوسل می شوم. گواهی می دهم که متوسل به تو امیدوار است و خواستار شناخت و معرفت تو بدون رد شدن به خواسته خویش رسد، پس برای من شفاعت کننده ای به سوی پروردگارت باش، در رهایی
ص: 332
الَّذِی مَنْ آمَنَ بِهِ أَمِنَ السَّلَامُ عَلَی نَفْسِ اللَّهِ تَعَالَی الْقَائِمَةِ فِیهِ بِالسُّنَنِ وَ عَیْنِهِ الَّتِی مَنْ عَرَفَهَا یَطْمَئِنُّ السَّلَامُ عَلَی أُذُنِ اللَّهِ الْوَاعِیَةِ فِی الْأُمَمِ وَ یَدِهِ الْبَاسِطَةِ بِالنِّعَمِ وَ جَنْبِهِ الَّذِی مَنْ فَرَّطَ فِیهِ نَدِمَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُجَازِی الْخَلْقِ وَ شَافِعُ الرِّزْقِ وَ الْحَاکِمُ بِالْحَقِّ بَعَثَکَ اللَّهُ عَلَماً لِعِبَادِهِ فَوَفَیْتَ بِمُرَادِهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ جَعَلَ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْکُمْ فَالْخَیْرُ مِنْکَ وَ إِلَیْکَ عَبْدُکَ الزَّائِرُ لِحَرَمِکَ اللَّائِذُ بِکَرَمِکَ الشَّاکِرُ لِنِعَمِکَ قَدْ هَرَبَ إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ رَجَاکَ لِکَشْفِ کُرُوبِهِ فَأَنْتَ سَاتِرُ عُیُوبِهِ فَکُنْ لِی إِلَی اللَّهِ سَبِیلًا وَ مِنَ النَّارِ مَقِیلًا وَ لِمَا أَرْجُو فِیکَ کَفِیلًا أَنْجُو نَجَاةَ مَنْ وَصَلَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَ سَلَکَ بِکَ إِلَی اللَّهِ سَبِیلًا فَأَنْتَ سَامِعُ الدُّعَاءِ وَ وَلِیُّ الْجَزَاءِ عَلَیْنَا مِنْکَ السَّلَامُ وَ أَنْتَ السَّیِّدُ الْکَرِیمُ وَ الْإِمَامُ الْعَظِیمُ فَکُنْ بِنَا رَحِیماً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
أَقُولُ وَجَدْتُ فِی نُسْخَةٍ قَدِیمَةٍ مِنْ تَأْلِیفَاتِ بَعْضِ أَصْحَابِنَا زِیَارَةً أُخْرَی لِمَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ وَ هِیَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ الرَّسُولِ عَلَی أُمَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صِهْرَ النَّبِیِّ وَ زَوْجَ ابْنَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِلَ الْحَقِّ فِی قَضِیَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الزُّهْدِ فِی إِمَامَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَاضِحَ السَّبِیلِ فِی دَلَالَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ الطُّهْرِ فِی نُبُوَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَاصِرَ الْحَقِّ فِی شَرِیعَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوْحَدَ الْخَلْقِ فِی شَجَاعَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شِبْهَ الْأَمِینِ فِی سَمَاحَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْمَقْبُولُ فِی شَفَاعَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَادِلُ فِی خِلَافَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْأَمِینُ فِی إِمَارَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الطَّیِّبُ فِی وِلَادَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْحَوْضِ وَ سِقَایَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَامِلَ اللِّوَاءِ لِعِظَمِ کَرَامَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَائِفَ اللَّهِ فِی سَرِیرَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ مِنْ بَرِیَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ وَ خِیَرَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ فِی نُبُوَّتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی الْکَلِیمِ لِلَّهِ فِی رِسَالَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی الرُّوحِ فِی بَلَاغَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ فِی
ص: 331
گردنم از آتش و بخشوده شدن گناهانم و برداشتن سختی هایم و بخشیدن خواسته ام در دنیا و آخرت خودم. که به راستی او بر هرچیزی توانا است.
سپس رو به سوی قبله رو کن و بگو: پروردگارا همانا من به سوی تو نزدیک می شوم ای شنونده ترین شنوایان و بیننده ترین بینایان و ای سریع ترین حسابرسان و ای بخشنده ترین بخشندگان! به وسیله محمد صلی الله علیه و آله آخرین پیامبر و فرستاده تو به سوی جهانیان و به واسطه برادر و پسر عمویش که دور از شرک و در بردارنده دانش بسیار و نشانه و بزرگوار حضرت علی علیه السلام امیر مؤمنان و امام حسن علیه السلام که پاک از گناه و عصمت پرهیزگاران است و به وسیله ابا عبدالله الحسین علیه السلام بزرگوارترین شهدا و به وسیله علی بن حسین زین العابدین و امام محمد باقر شکافنده علم پیامبران و به وسیله جعفر بن محمد پاکیزه راستگویان و موسی بن جعفر، زندانی شده ظالمان و به وسیله علی بن موسی الرضا امانت دار و مورد اعتماد و به وسیله محمد بن علی با تقواترین پرهیزگاران و به وسیله علی بن محمد پیشگام و سرآمد هدایتگران و حسن بن علی وارث پیشینیان و به وسیله برهان جهانیان و سرور ما صاحب زمان، آشکار کننده برهآنها، که آنچه در من از رنج ها و مصیبت هاست زدوده کنی و مرا از بدی سرنوشت حتمی کفایت کنی و مرا از آتش و حرارت بادهای داغ دور کنی به مهربانی تو ای مهربانترین مهربانان.
سپس شش رکعت نماز زیارت به جا می آوری که دو رکعت آن برای امیرالمؤمنین علیه السلام و دو رکعت آن برای حضرت آدم علیه السلام و دو رکعت برای حضرت نوح علیه السلام است. سپس سجده می کنی و می گویی آنچه را که مولای ما أمیرالمومنین علیه السلام می گفت: من تو را صدا می کنم ای سرورم همانگونه که بنده ذلیل مولایش را ندا می دهد و من از تو می خواهم همانگونه که از تو طلب می کند هر کسی که به بخشش تو آگاه است و آنچه در نزد توست با بخشش به من کم نمی شود و از تو طلب بخشش می کنم، چون طلب بخششِ کسی که می داند جز تو هیچکس گناهان را نمی بخشد و بر تو توکل می کنم چون توکل کسی که می داند تو بر هرچیزی توانا هستی.
پس صد مرتبه می گویی: العفو العفو و از خداوند آنچه را دوست داشتی می خواهی.
روایت31.
میگویم: در المزار الکبیر گفته است: هرگاه به کوفه آمدی غسل کن سپس به صحن حضرت أمیرالمومنین علیه السلام برو درحالیکه غسل داری و پاکیزه ای. و اگر کاری کنی که وضو را باطل کند پس وضو و غسل خودت را مجدداً تکرار کن. اگر این کار به سبب عذری نباشد همان وضو کفایت می کند. سپس از لباس خودت آنچه که پاک است بپوش و از هر جایی که می توانی در حد توان و تلاش خود به سوی او پیاده گام بردار. پس هرگاه قبر حضرت را دیدی بگو: اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ: خدا بزرگتر است خداوند بلند مرتبه تر است. هیچ خدایی جز او نیست و خداوند بزرگتر و سپاس مخصوص اوست.
و با آرامش
ص: 333
أَمَانَتِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا السِّبْطَیْنِ وَ قَاضِیَ الدِّینِ وَ مَنْبَعَ الْعَیْنِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَخَا الرَّسُولِ وَ زَوْجَ الْبَتُولِ وَ رَادَّ الْغُلُولِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَاتِلَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْعِلْمِ وَ صَاحِبَ الْحِلْمِ وَ مَوْضِعَ الْحُکْمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْأَنَامِ وَ مُکَسِّرَ الْأَصْنَامِ وَ کَلِیمَ الْأَقْوَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا کَاشِفَ الْمَحْلِ وَ خَاصِفَ النَّعْلِ وَ سَیِّدَ الْأَهْلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَامِلَ الرَّایَةِ وَ بَالِغَ الْغَایَةِ وَ صَاحِبَ الْآیَةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ الْهُدَی وَ مَنَارَ التُّقَی وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَاسِمَ النَّارِ وَ حَافِظَ الْجَارِ وَ مُدْرِکَ الثَّارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا دَاحِضَ الْإِفْکِ وَ مُبْطِلَ الشِّرْکِ وَ مُزِیلَ الشَّکِّ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْأَنْبِیَاءِ وَ خَاتِمَ الْأَوْصِیَاءِ وَ قَاتِلَ الْأَشْقِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا هَاجِرَ اللَّذَّاتِ وَ تَارِکَ الشَّهَوَاتِ وَ کَاشِفَ الْغَمَرَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَاضِحَ الْأَقْرَانِ وَ قَاتِلَ الشُّجْعَانِ وَ مُبْطِلَ کَیْدِ الشَّیْطَانِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَاکَّ الْأَسِیرِ وَ مُعِینَ الْفَقِیرِ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا هَازِمَ الْأَحْزَابِ وَ مُذِلَّ الرِّقَابِ وَ مُجَلِّیَ الْخُطَّابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَنَدَ مَنَافٍ وَ سَیِّدَ الْأَشْرَافِ وَ صَاحِبَ الْحَوْضِ الصَّافِ السَّلَامُ عَلَی الْعَادِلِ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْحَاکِمِ بِالْقَضِیَّةِ وَ الْقَاسِمِ بِالسَّوِیَّةِ أَشْهَدُ عِنْدَ اللَّهِ وَ کَفَی بِهِ شَهِیداً وَ سَائِلًا عَنِ الشَّهَادَةِ أَنَّکَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَاهَدْتَ الْمُلْحِدِینَ وَ عَبَدْتَ اللَّهِ حَقَّ عِبَادَتِهِ وَ صَبَرْتَ عَلَی مَا أَصَابَکَ طَالِباً لِمَرْضَاتِهِ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنِ اعْتَدَی عَلَیْکَ وَ عَلَی وُلْدِکَ وَ ذُرِّیَّتِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْحَافِّینَ بِکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَنَا عَبْدُکَ یَا مَوْلَایَ وَ ابْنُ عَبْدُکَ أَتَیْتُکَ زَائِراً مُعْتَرِفاً بِحَقِّکَ مُوَالِیاً لِمَنْ وَالَیْتَ عَدُوّاً لِمَنْ عَادَیْتَ سِلْماً لِمَنْ سَالَمْتَ حَرْباً لِمَنْ حَارَبْتَ مُتَقَرِّباً بِمَحَبَّتِکَ وَ وَلَایَتِکَ إِلَی اللَّهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ضَجِیعَیْکَ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تُقَبِّلُهُ وَ تَقُولُ إِلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وُفُودِی وَ بِکَ أَتَوَسَّلُ إِلَی اللَّهِ فِی بُلُوغِ مَقْصُودِی أَشْهَدُ أَنَّ الْمُتَوَسِّلَ بِکَ غَیْرُ خَائِبٍ وَ الطَّالِبَ بِکَ عَنْ مَعْرِفَةٍ غَیْرُ مَرْدُودٍ إِلَّا بِنَجَاحِ حَاجَتِهِ فَکُنْ لِی شَفِیعاً إِلَی رَبِّکَ وَ رَبِّی فِی فَکَاکِ
ص: 332
و وقار و فروتنی حرکت کن و بسیار بر محمد رسول خداوند صلوات الله علیه و بر أهل بیت و خاندانش درود فرست و بگو: سپاس مخصوص خداوندی است که مرا در بین بندگانش گرامی داشت و در سرزمینش مرا به گردش درآورد و مرا بر چهارپایانش سوار کرد.
هرگاه از در اول داخل قلعه شدی بگو: الْحَمْدُ لِلَّهِ «الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ»(1)
سپاس مخصوص خداوندی است {که برای ما این را مسخر گردانید درحالیکه ما را یارای رام کردن آن نبود و ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت}، همانگونه که مرا در حرم برادرم فرستاده تو و جانشینش جای داد و تو دیدارش را آسان کردی، بدنم را بر آتش جهنم حرام کن.
و بسیار طلب بخشش و توبه کن تا اینکه به قلعه که با گنبد و درها احاطه شده برسی و بچرخ به سویی که در آن امام صلوات الله علیه را می بینی درحالیکه سرت را پایین افکنده و باچشم راه را می پیمایی تا اینکه بر دربی که مقابل سر قرار دارد بایستی و آنگاه که آن را دیدی به خاطر بزرگداشت خداوند بلند مرتبه و وصیش سجده کن. سپس سر خود را بلند کن و از سمت چپ قبله چهره ات را به طرف قبر پیامبر کن و بگو: سلام بر تو ای فرستاده خداوند و رحمت و نعمت های خداوند بر تو باد.
و رو به سوی امام کن و بگو: سلام بر تو ای سرورم و سرور همه زنان و مردان مؤمن. و زیارت را به همان صورت که گذشت ادامه بده تا آنجا که می فرماید: و بر هم جواران تو آدم و نوح و رحمت و برکات خداوند بر شما باد .
سپس گفت: و سپس بر روی مزار خم می شوی و آن را می بوسی و به آن پناه می بری و از خداوند متعال آنچه را دوست داری درخواست می کنی و در هنگام اقامه نماز شش رکعت، دو رکعت برای حضرت آدم و دو رکعت برای حضرت نوح و دو رکعت برای أمیرالمؤمنین علیه السلام نماز می خوانی و برای خود و والدینت و مؤمنین دعا می کنی و اگر خداوند متعال بخواهد ان شاء الله برآورده شود، پس اگر خواستی برگردی پس با آن حضرت علیه السلام وداع و خداحافظی کن. پس بر در آن بایست همانگونه که در ابتدا ایستادی و می گویی: سلام بر تو ای دوست خدا و سلام بر تو ای أمیرمؤمنان. تو را به خداوند می سپارم و با تو وداع کنم و بر تو سلام می دهم و به خدا و حضرت محمد صلی الله علیه و آله و به آنچه تو بر او آوردی و اشاره کردی، ایمان دارم و تو را بر او گواه می گیرم. پروردگارا ما را در زمره گواهان بنویس. خداوندا این دیدار را آخرین دیدار قرار مده و همنشینی اش را روزی ام قرار ده و مرا بر آئین او بمیران و در زمره پیروانش محشور کن و به من با حال رستگاری و پیروزی روی کن به بهترین آنچه که شخصی به آن متحول می شود ای مهربانترین مهربانان.(2)
روایت32.
و شیخ رحمة الله علیه گفته است: زیارتی دیگر برای آن بزرگوار علیه السلام از کتاب الأنوار روایت شده و گفته شده خضر علیه السلام بدان زیارت امام را زیارت فرموده و از امام صادق علیه الله السلام روایت شده که فرمود: هرگاه زیارت أمیرالمؤمنین علیه السلام را خواستی پس درجائی که برای تو میسّر شد غسل کن و هنگامی
ص: 334
رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ غُفْرَانِ ذُنُوبِی وَ کَشْفِ شِدَّتِی وَ إِعْطَاءِ سُؤْلِی فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَ إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِینَ بِمُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ رَسُولِکَ إِلَی الْعَالَمِینَ وَ بِأَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ الْأَنْزَعِ الْبَطِینِ الْعَلَمِ الْمَکِینِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِالْحَسَنِ الزَّکِیِّ عِصْمَةِ الْمُتَّقِینَ وَ بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَکْرَمِ الْمُسْتَشْهَدِینَ وَ بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ- وَ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ لِعِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ زَکِیِّ الصِّدِّیقِینَ وَ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ حَبِیسِ الظَّالِمِینَ وَ بِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْأَمِینِ وَ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ أَزْهَدِ الزَّاهِدِینَ وَ بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ قُدْوَةِ الْمُهْتَدِینَ وَ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَارِثِ الْمُسْتَخْلِفِینَ وَ بِالْحُجَّةِ عَلَی الْعَالَمِینَ مَوْلَانَا صَاحِبِ الزَّمَانِ مُظْهِرِ الْبَرَاهِینِ أَنْ تَکْشِفَ مَا بِی مِنَ الْغُمُومِ وَ تَکْفِیَنِی شَرَّ الْقَدْرِ الْمَحْتُومِ وَ تُجِیرَنِی مِنَ النَّارِ ذَاتِ السَّمُومِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیَارَةِ سِتَّ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَیْنِ مِنْهَا لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ رَکْعَتَیْنِ لآِدَمَ علیه السلام وَ رَکْعَتَیْنِ لِنُوحٍ علیه السلام.
ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ مَا کَانَ یَقُولُهُ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ أُنَاجِیکَ یَا سَیِّدِی کَمَا یُنَاجِی الْعَبْدُ الذَّلِیلُ مَوْلَاهُ وَ أَطْلُبُ إِلَیْکَ کَمَا یَطْلُبُ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّکَ تُعْطِی وَ لَا یَنْقُصُ مَا عِنْدَکَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ اسْتِغْفَارَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ تَوَکُّلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- ثُمَّ تَقُولُ الْعَفْوَ الْعَفْوَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تَسْأَلُ اللَّهَ مَا أَحْبَبْتَ.
أَقُولُ قَالَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ: إِذَا أَتَیْتَ الْکُوفَةَ فَاغْتَسِلْ ثُمَّ امْشِ إِلَی مَشْهَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنْتَ عَلَی غُسْلِکَ وَ طُهْرِکَ وَ إِنْ أَحْدَثْتَ مَا یَنْقُضُ الْوُضُوءَ فَأَعِدْ وُضُوءَکَ وَ غُسْلَکَ فَإِنْ لَمْ یُمْکِنْ ذَلِکَ لِعِلَّةٍ فَالْوُضُوءُ یُجْزِی ثُمَّ الْبَسْ مِنْ ثِیَابِکَ مَا طَهُرَ وَ اسْعَ إِلَیْهِ مَاشِیاً مِنْ حَیْثُ أَمْکَنَ السَّعْیُ فَإِذَا عَایَنْتَ قَبْرَهُ فَقُلْ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ- وَ امْشِ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ
ص: 333
که قصد حرکت کردی بگو: پروردگارا تلاشم را سپاس گزاری شده و گناهم را مورد عفو و بخشش و کارم را مورد پذیرش قرار ده و مرا از اشتباهات و گناهانم شستشو ده و قلبم را از هر نوع آفتی پاک کن و کارم را خالص گردان و تلاشم را قبول کن و آنچه از نیکی در نزد توست برایم مقرر کن. خدایا مرا از توبه کنندگان و پاکان قرار ده. سپاس مخصوص خداوند جهانیان است .
سپس حرکت کن و بر تو باد آرامش و وقار و طمأنینه تا اینکه به درب حرم برسی پس در جلوی در بایست و بگو: پروردگارا همانا من از تو می خواهم پس برایم بخواه و به سوی تو روی آوردم پس از من روی برنگردان و به سوی تو قصد کردم پس مرا بپذیر. و اگر خشمگین بودی از من راضی باش و اگر ناخشنود بودی مرا عفو کن و با مهربانی و لطفت به حرکتم به سوی خودت رحم کن که من با آن خشنودی تو را می خواهم پس امیدم را قطع مکن و مرا محروم و نامید مفرما ای مهربانترین مهربانان. خداوندا! تو خود درود و سلامی و درود از توست و درود به تو بازمی گردد. تو گنجینه درودها هستی که از جانب تو بر ما تحیت و درود فرستاده شد. و سپاس مخصوص خداوندی است که نه همتا و نه فرزندی را اتخاذ کند و سپاس مخصوص خدایی است که هرچیزی را آفرید پس سرنوشتی را برای او مقرر کرد. سلام بر تو ای أبا الحسن! گواهی می دهم که تو از سوی رسول خدا آنچه را به تو دستور داد ابلاغ کردی، و به عهد خداوند وفا کردی و کلمات خداوند با تو تمام شد و تو در راه خداوند جهاد کردی تا اینکه مرگ به سراغت آمد. خداوند لعنت کند هر کس که تو را به شهادت رساند و خداوند لعنت کند کسی را که خبر شهادتت را شنید و بدان راضی شد. پدر و مادرم به فدایت! من با کسی که تو را دوست دارد دوستم و با کسی که با تو دشمن
است دشمنم. از کسی که تو از او و او از شما بیزاری جوید به سوی خداوند بیزاری می جویم.(1)
سپس می گویی: سلام برتو ای أبا الحسن و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. گواهی می دهم به اینکه تو صدایم را می شنوی من با عهد و پیمان بر دین و بیعتم به سویت آمده ام. برای من در خانه ات اجازه ورود بده. گواهی می دهم به اینکه روح و جان تو مقدس است و روح تو باعث وقار و آرامش است. برای آن خانه ای قرار داده شده که بر زبان تو سخن می گوید.
سپس داخل شو و بگو: سلام بر فرشتگان مقرّب درگاه خدا. سلام بر فرشتگان خداوند که پی در پی می آیند. سلام بر کروبیّین که عرش خدا را حمل می کنند. سلام بر فرشتگان برگزیده خدا، سلام بر فرشتگان نشانه گذاری شده خداوند، سلام بر فرشتگان خدا کسانی که در این حرم به دستور خداوند ایستاده اند. سپاس مخصوص خداوندی که مرا گرامی داشت با شناخت خودش و شناخت فرستاده اش و هرکس که طاعتش را به خاطر رحمت واجب کرد و از او بر من منّت گذاشت. سپاس مخصوص خداوندی است که مرا در زمینش به گردش درآورد و مرا
ص: 335
وَ الْوَقَارَ وَ الْخُشُوعَ وَ أَکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنِی فِی عِبَادِهِ وَ سَیَّرَنِی فِی بِلَادِهِ وَ حَمَلَنِی عَلَی دَوَابِّهِ فَإِذَا دَخَلْتَ الْحِصْنَ مِنَ الْبَابِ الْأُولَی فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ اللَّهُمَّ کَمَا أَحْلَلْتَنِی حَرَمَ أَخِی رَسُولِکَ وَ وَصِیِّهِ وَ سَهَّلْتَ زِیَارَتَهُ فَحَرِّمْ جَسَدِی عَلَی النَّارِ- وَ أَکْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ حَتَّی تَصِلَ إِلَی الْحِصْنِ الْمُحِیطِ بِالْقُبَّةِ وَ أَبْوَابِهَا وَ دُرْ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی تُوَاجِهُ فِیهِ الْإِمَامَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَنْتَ مُنَکِّسُ الرَّأْسِ مُطْرِقُ الْبَصَرِ حَتَّی تَقِفَ بِالْبَابِ الَّذِی هُوَ مُحَاذِی الرَّأْسِ وَ اسْجُدْ إِذَا لَاحَظْتَهُ إِعْظَاماً لِلَّهِ تَعَالَی وَحْدَهُ وَ لِوَلِیِّهِ ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ الْتَفِتْ یَسْرَةَ الْقِبْلَةِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ أَقْبِلْ إِلَی الْإِمَامِ بِوَجْهِکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ- وَ سَاقَ الزِّیَارَةَ کَمَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ عَلَی ضَجِیعَیْکَ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تُقَبِّلُهُ وَ تَلُوذُ بِهِ وَ تَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی مَا أَحْبَبْتَ وَ تُصَلِّی عِنْدَ الرَّأْسِ سِتَّ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَیْنِ لآِدَمَ وَ رَکْعَتَیْنِ لِنُوحٍ وَ رَکْعَتَیْنِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ تَدْعُو لِنَفْسِکَ وَ لِوَالِدَیْکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ تُجَبْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِذَا أَرَدْتَ الِانْصِرَافَ فَوَدِّعْهُ علیه السلام تَقِفُ عَلَیْهِ کَوُقُوفِکَ الْأَوَّلِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِهِ وَ ارْزُقْنِی صُحْبَتَهُ وَ تَوَفَّنِی عَلَی مِلَّتِهِ وَ احْشُرْنِی فِی زُمْرَتِهِ وَ اقْلِبْنِی مُفْلِحاً مُنْجِحاً بِأَفْضَلِ مَا یَنْقَلِبُ بِهِ أَحَدٌ مِنْ زُوَّارِهِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
وَ قَالَ ره زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ علیه السلام مِنْ کِتَابِ الْأَنْوَارِ وَ قِیلَ إِنَّ الْخَضِرَ علیه السلام زَارَهُ بِهَا وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ یُوسُفَ الْکُنَاسِیِّ وَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ جَمِیعاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ الزِّیَارَةَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاغْتَسِلْ حَیْثُ تَیَسَّرَ لَکَ وَ قُلْ حِینَ
ص: 334
بر چهارپایانش سوار کرد و به سوی سرزمین دور به گردش درآورد و دشواری هایش را از من دور کرد تا اینکه مرا به حرم دوست خداوند داخل کرد و مرا با آن در صحت و سلامتیش به وجد آورد. {سپاس مخصوص خدایی که ما را بر این و بر آنچه که ما بودیم هدایت کرد و اگر خداوند ما را هدایت نمی کرد هدایت نمی شدیم.}(1)
گواهی می دهم به اینکه هیچ خدایی جزء خدای یگانه نیست و شریکی ندارد و گواهی می دهم به اینکه محمد بنده و فرستاده او است که برای حق از جانب او آمد و گواهی می دهم به اینکه حضرت علی علیه السلام بنده خدا و برادر فرستاده او است. پروردگارا بنده تو و زائر درگاه تو برای دیدار برادر رسولت به تو تقرب جسته و بر هر دیدارشده ای حقی است بر کسی که نزد او آمده و او را دیدار کند و تو بخشنده ترین دیدارشدگانی و بهترین جهت آمدن. پس ای مهربان و بخشنده. ای یگانه ای یکتا ای بی نیاز ای کسی که نزاده و زائیده نشده است و هیچکس برای او همتا نیست از تو می خواهم بر حضرت محمد و خاندان محمد درود فرستی و تحفه و هدیه خود را به خاطر زیارتم در این جایگاه به من ارزانی داری و این آزادی من از آتش جهنم است و مرا از کسانی قرار بده که در نیکی ها با تمایل و ترس شتاب می کنند و مرا از متواضع و فروتنان قرار ده. خداوندا! تو بر زبان پیامبرت مرا بشارت دادی و گفتی: {و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است.}(2)
پروردگارا همانا من به تو و به همه آیات و نشانه های مورد یقین تو ایمان آوردم، پس مرا بعد از معرفتشان متوقف نکن. توقفی که مرا در انظار خلائق رسوا می کند، بلکه مرا به همراه ایشان نگهدار و بر باورم بمیران. آنها بندگان تو هستند که آنان را به بزرگواری خویش مخصوص کردی و مرا به پیروی آنها امر فرمودی.
سپس به قبر نزدیک می شوی و می گویی: سلام از خداوند بر فرستاده خدا محمد پسر عبدالله آخرین پیامبران و پیشوای متقیان و پرهیزگاران. سلام بر أمین خدا بر رسالتش و فرستادگان استوارش و گنجینه وحی و تنزیل که خاتمه بخش پیشینیان و مسلط بر تمام اینها و شاهد بر خلق و چراغ درخشان است و سلام و رحمت و برکات و نعمت های خداوند بر تو باد. بارخدایا برترین و کامل ترین و بلندمرتبه ترین و سودمندترین و شریف ترین درودی را که بر یکی از پیامبران و برگزیدگانت فرستاده ای، بر محمد و أهل بیت مظلومش بفرست. خدایا درود فرست بر علی أمیرالمؤمنین، بنده خود و برترین مخلوقت بعد از پیامبرت و برادر پیامبر و جانشین فرستاده ات که او را به علم و دانش خودت نخبه گردانیدی و به عنوان هدایتگر قرار دادی برای هر کسی از خلقت که خواستی و راهنمای کسی که تو او را به رسالت خودت مبعوث کردی و حسابرس و پاداش دهنده به عدلت در روز جزا و پایان سخن و فصل خطاب تو از خلقت و شاهد برای همه آن. و سلام و رحمت و برکات خداوند بر او باد. پروردگارا درود فرست بر أئمه از فرزندان پایدار و محکمش که دستور تو را به پا دارند بعد از پیامبران پاکت که تو از ایشان به عنوان یاورانی برای دینت و نشانه هایی برای بندگانت خشنود شدی.
ص: 336
تَعْزِمُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ سَعْیِی مَشْکُوراً وَ ذَنْبِی مَغْفُوراً وَ عَمَلِی مَقْبُولًا وَ اغْسِلْنِی مِنَ الْخَطَایَا وَ الذُّنُوبِ طَهِّرْ قَلْبِی مِنْ کُلِّ آفَةٍ وَ زَکِّ عَمَلِی وَ تَقَبَّلْ سَعْیِی وَ اجْعَلْ مَا عِنْدَکَ خَیْراً لِی اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ- ثُمَّ امْشِ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ حَتَّی تَأْتِیَ بَابَ الْحَرَمِ فَقُمْ عَلَی الْبَابِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُکَ فَأَرِدْنِی وَ أَقْبَلْتُ بِوَجْهِی إِلَیْکَ فَلَا تُعْرِضْ بِوَجْهِکَ عَنِّی وَ إِنِّی قَصَدْتُ إِلَیْکَ فَتَقَبَّلْ مِنِّی وَ إِنْ کُنْتَ مَاقِتاً فَارْضَ عَنِّی وَ إِنْ کُنْتَ سَاخِطاً عَلَیَّ فَاعْفُ عَنِّی وَ ارْحَمْ مَسِیرِی إِلَیْکَ بِرَحْمَتِکَ أَبْتَغِی بِذَلِکَ رِضَاکَ فَلَا تَقْطَعْ رَجَائِی وَ لَا تُخَیِّبْنِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ السَّلَامُ أَنْتَ مَعْدِنُ السَّلَامِ حُیِّینَا رَبَّنَا مِنْکَ بِالسَّلَامِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ- أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَمَرَکَ بِهِ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ تَمَّتْ بِکَ کَلِمَاتُ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ عَنْهُ أَنَا بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاکَ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاکَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّنْ بَرِئْتَ مِنْهُ وَ بَرِی ءٌ مِنْکُمْ-(1) ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ تَسْمَعُ صَوْتِی أَتَیْتُکَ مُتَعَاهِداً لِدِینِی وَ بَیْعَتِی ائْذَنْ لِی فِی بَیْتِکَ أَشْهَدُ أَنَّ رُوحَکَ الْمُقَدَّسَةَ أُعِینَتْ بِالْقُدْسِ وَ السَّکِینَةُ جُعِلَتْ لَهَا بَیْتاً تَنْطِقُ عَلَی لِسَانِکَ- ثُمَّ ادْخُلْ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُقَرَّبِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُرْدِفِینَ السَّلَامُ عَلَی حَمَلَةِ الْعَرْشِ الْکَرُوبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُنْتَجَبِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُسَوِّمِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ فِی هَذَا الْحَرَمِ بِإِذْنِ اللَّهِ مُقِیمُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِمَعْرِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ وَ مَنْ فَرَضَ طَاعَتَهُ رَحْمَةً مِنْهُ وَ تَطَوُّلًا مِنْهُ عَلَیَّ بِذَلِکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَیَّرَنِی فِی بِلَادِهِ وَ حَمَلَنِی
ص: 335
سپس می گویی: سلام بر امامانی باد که ودایع پروردگارند. سلام بر مخلصان درگاه خداوند از بین همه مخلوقات. سلام بر مؤمنانی که به دستور خداوند پرداختند و به خاطر ترسش با جهانیان مخالفت کردند. سلام بر ملائکه مقرب درگاه خداوند.
سپس می گویی: سلام بر تو ای امین خداوند، سلام بر تو ای دوست خداوند، سلام بر تو ای خلیفه خدا، سلام بر تو ای برهان خداوند، سلام بر تو ای پیشوای هدایت، سلام بر تو ای نشانه پرهیزکاری، سلام بر تو ای نیک پرهیزگار، سلام بر تو ای چراغ درخشان، سلام بر تو ای أمیرالمؤمنین، سلام بر تو ای پدر امام حسن و حسین، سلام بر تو ای جانشین پیامبر، سلام بر تو ای ستون دین و وارث علم اولین و آخرین و ای صاحب وسیله داغ نهادن و راه مستقیم، سلام بر تو ای دوست و جانشین خداوند. تو اولین مظلوم واقع شده و اولین کسی هستی که حقش غصب شده، تو صبر پیشه کردی و به حساب خدا گذاشتی تا اینکه دیدار حق تعالی را لبیک گفتی و گواهی می دهم که تو خدا را دیداری کنی درحالیکه شهید هستی. خداوند قاتل تو را به انواع شکنجه ها عذاب دهد. من به پیشگاهت آمده ام ای جانشین خداوند درحالی که به حق تو شناخت و معرفت دارم و به امورت آگاهم. با دشمنانت و هرکس که به تو ستم کند دشمن هستم. ان شاء الله بر این اعتقاد خداوندم را دیدار کنم. مرا گناهان بسیاری است پس تو برایم درباره آنها در نزد خداوندت شفاعت کن؛ چرا که برای تو در نزد خداوند جایگاهی ستودنی است. برای تو در نزد خداوند قدر و منزلت و شفاعتی است و خداوند بلند مرتبه فرموده است: {و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند}.(1) سلام بر تو ای نور خداوند در آسمان و زمینش. و ای گوش شنوا و یاد خالصانه و نور منور و روشنش. گواهی می دهم که برای تو از سوی خداوند برتری حاصل شده و اینکه چهره تو به سوی پروردگار جهانیان است. و اینکه برای تو از سوی خداوند رزق و روزی تازه ایست که در هر بامداد و صبحگاهی فرشتگان برای تو می آورند. پروردگارا مرا ببخش و از بدی هایم بگذر و به درازا و طولانی ماندنم در روز قیامت رحم کن که به راستیتو داننده غیب ها و تو بهترین وارثان هستی.(2) سپس می گوئی: سلام بر تو ای وارث آدم برگزیده خداوند، سلام بر تو ای وارث نوح پیامبر خداوند، سلام بر تو ای وارث ابراهیم دوست خدا، سلام بر تو ای وارث هود پیامبر خدا، سلام بر تو ای وارث داوود جانشین خدا، سلام بر تو ای وارث حضرت عیسی روح خدا سلام، بر تو ای وارث محمد دوست خدا، سلام بر تو ای دوست و جانشین خدا، سلام بر تو ای درست گفتار و راستگو در شهادت و سلام، بر ارواحی که به آستانت فرود آمده اند و مرکب خود را در حریم و بارگاهت خوابانده اند. سلام
ص: 337
عَلَی دَوَابِّهِ وَ طَوَی إِلَیَّ الْبَعِیدَ وَ دَفَعَ عَنِّی الْمَکَارِهَ حَتَّی أَدْخَلَنِی حَرَمَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ أَرَانِیهِ فِی عَافِیَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ اللَّهُمَّ عَبْدُکَ وَ زَائِرُکَ مُتَقَرِّبٌ إِلَیْکَ بِزِیَارَةِ أَخِی رَسُولِکَ وَ عَلَی کُلِّ مَزُورٍ حَقٌّ لِمَنْ أَتَاهُ وَ زَارَهُ وَ أَنْتَ أَکْرَمُ مَزُورٍ وَ خَیْرُ مَأْتِیٍّ فَأَسْأَلُکَ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا فَرْدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إِیَّایَ مِنْ زِیَارَتِی فِی مَوْقِفِی هَذَا فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ رَغَباً وَ رَهَباً وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ بَشَّرْتَنِی عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکَ فَقُلْتَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ اللَّهُمَّ فَإِنِّی بِکَ مُؤْمِنٌ وَ بِجَمِیعِ آیَاتِکَ مُوقِنٌ فَلَا تُوقِفْنِی بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ مَوْقِفاً تَفْضَحُنِی عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ بَلْ أَوْقِفْنِی مَعَهُمْ وَ تَوَفَّنِی عَلَی تَصْدِیقِی فَإِنَّهُمْ عَبِیدُکَ خَصَصْتَهُمْ بِکَرَامَتِکَ وَ أَمَرْتَنِی بِاتِّبَاعِهِمْ- ثُمَّ تَدْنُو مِنَ الْقَبْرِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ مِنَ اللَّهِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ السَّلَامُ عَلَی أَمِینِ اللَّهِ عَلَی رِسَالاتِهِ وَ عَزَائِمِ رُسُلِهِ وَ مَعْدِنِ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ الشَّاهِدِ عَلَی الْخَلْقِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْمَظْلُومِینَ أَفْضَلَ وَ أَکْمَلَ وَ أَرْفَعَ وَ أَنْفَعَ وَ أَشْرَفَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدِکَ وَ خَیْرِ خَلْقِکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ وَ أَخِی نَبِیِّکَ وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ الَّذِی انْتَجَبْتَهُ بِعِلْمِکَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِیاً لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ الدَّلِیلَ عَلَی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسَالاتِکَ وَ دَیَّانَ یَوْمِ الدِّینِ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلَ خِطَابِکِ مِنْ خَلْقِکَ وَ الْمُهَیْمِنَ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ الْقَوَّامِینَ بِأَمْرِکَ مِنْ بَعْدِ نَبِیِّکَ الْمُطَهَّرِینَ الَّذِینَ ارْتَضَیْتَهُمْ أَنْصَاراً لِدِینِکَ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِکَ.
ص: 336
بر فرشتگان خداوند که دور تا دور تورا فراگرفتند. گواهی می دهم که تو نماز برپاداشتی و زکات دادی و امر به نیکی کردی و از زشتی ها باز داشتی و از فرستاده خداوند پیروی کردی و کتاب قرآن را به بهترین شکل تلاوتش تلاوت کردی و از سوی رسول خدا پیامش را ابلاغ کردی و به عهد خدا وفا کردی و سخنان خداوند با تو تمام شد و در راه خداوند برای حق جهاد کردی و برای خدا و رسولش اندرز دادی و نصیحت کردی و جانت را با بردباری و خشنودی بخشیدی و در راه دین خدا جهاد کردی و محافظ رسول خدا صلی الله علیه و آله بودی و خواستار آنچه در نزد خداست و مایل به آنچه خدا وعده داده، بودی و به خاطر راهی که بدان ایمان داشتی شهید و گواه و مشهود گشتی، خداوند تو را از طرف فرستاده خود و اسلام و اهلش بهترین پاداش دهد و تو اولین کسی بودی که اسلام آورد و از نظر ایمان خالصترین بودی و از نظر یقین از آنها محکم تر و خوف تو از خداوند نسبت به آنها بیشتر و رنج و مصیبتت از آنها عظیم تر بود و بیشتر از همه از حضرت محمد صلی الله علیه حمایت می کردی و در مناقب بر آنان برتری جستی و سابقه تو از همه بیشتر بود و از نظر درجه از آنان بالاتر و در منزلت از آنان شریف تر و نسبت به آنان برای او گرامی تر بودی. تو قوی بودی هنگامی که أصحابش ضعیف شدند و تو ظاهر شدی هنگامی که آنها پنهان شدند و تو ایستادی هنگامی که آنان سستی ورزیدند و تو همواره چراغ رسول صلی الله علیه و آله بودی و تو حقیقتاً جانشینش بودی به رغم مخالفت منافقان و کینه ملحدان و خشم حسودان و ذلت و خواری هرزگان و گناهکاران. هنگامی که آنان شکست خوردند تو دستور را اجرا کردی و هنگامی که آنها دچار لکنت شدند تو سخن گفتی و هرگاه ایستادند تو با نور خدا گذشتی و عبور کردی. پس هرکس از تو پیروی کند قطعاً هدایت شود. تو کم سخن ترین آنها و درست ترین ازنظر منطق گفتاری و بیشترین آنها از نظر اندیشه و فکر و شجاع دل ترین آنها و از نظر یقین محکم ترین آنها و ازنظر درستکاری نیکوترین آنها و با شناخت ترین آنها نسبت به خدا بودی. تو اولین نفر و پیشوای قوم برای (پذیرفتن) دین بودی هنگامی که مردم متفرق شدند و آخرین مردم بودی هنگامی که شکست خوردند. تو برای مؤمنین پدری مهربان و دلسوز بودی و هرگاه سربار تو شدند تو بارهای سنگینی را که موجب ضغف آنها شده بود از دوش آنها برداشتی و آنچه را که تباه کردند محفوظ و آنچه را که مورد اهمال قرار دادند مراعات کردی و هرگاه آنان خوار و ذلیل شدند تو آستین همت بالازدی و هرگاه بیقرار شدند و گرسنگی کشیدند و هرگاه آنان بی تاب شدند تو صبر پیشه کردی. تو برای بی دینان عذابی سخت بودی که با شدت خشمگینی بر آنان فرو آمدی و برای مؤمنان همچون چشمه و دژی بودی و حجت و برهان تو شکسته نمی شود و قلب تو شک و تردید نمی کند و بصیرتت ضعیف نمی شود و تو همچون کوهی بودی که طوفان آن را به حرکت در نمی آورد و بادهای شدید و تند آن را ازبین نمی برد و همانگونه که فرستاده خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: تو در دستور خداوند قوی و در برابر نفس خود متواضع و در نزد پروردگار با عظمت و در زمین بزرگ و در نزد مؤمنین باشکوه و جلال بودی. احدی را یارای به سخره گرفتن تو نبود و برای گوینده ای در برابر تو ضعف اخلاقی و سستی وجود نداشت و برای شخصی در نزد تو نرمش و مدارا کردنی وجود نداشت. ضعیف و خوار در برابر تو قوی و عزیز بود تا اینکه حقش را برای او بگیری و قوی و عزیز در نزد تو ضعیف و خوار بود تا اینکه حق را از او بگیری و نزدیک و دور در نزد تو مساوی بود و حق و درستی و مدارا کردن امور توست و گفتار تو حکم قضاوت و لازم و واجب است و دستور تو بردباری و دور اندیشی است و اندیشه تو دانش
ص: 338
ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْمُسْتَوْدَعِینَ السَّلَامُ عَلَی خَالِصَةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ قَامُوا بِأَمْرِ اللَّهِ وَ خَالَفُوا لِخَوْفِهِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُقَرَّبِینَ ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ التُّقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَرُّ التَّقِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ الرَّسُولِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَمُودَ الدِّینِ وَ وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَاحِبَ الْمِیسَمِ وَ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقَّهُ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَقِیتَ اللَّهَ وَ أَنْتَ شَهِیدٌ عَذَّبَ اللَّهُ قَاتِلَکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ جِئْتُکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ عَارِفاً بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ وَ مَنْ ظَلَمَکَ أَلْقَی عَلَی ذَلِکَ رَبِّی إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ لِی ذُنُوباً کَثِیرَةً فَاشْفَعْ لِی فِیهَا عِنْدَ رَبِّکَ فَإِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ مَقَاماً مَحْمُوداً وَ إِنَّ لَکَ عِنْدَهُ جَاهاً وَ شَفَاعَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ اللَّهِ فِی سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ أُذُنَهُ السَّامِعَةَ وَ ذِکْرَهُ الْخَالِصَ وَ نُورَهُ السَّاطِعَ أَشْهَدُ أَنَّ لَکَ مِنَ اللَّهِ الْمَزِیدَ وَ أَنَّ وَجْهَکَ إِلَی قُبُلِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَنَّ لَکَ مِنَ اللَّهِ رِزْقاً جَدِیداً تَغْدُو عَلَیْکَ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ صَبَاحٍ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِی وَ ارْحَمْ طُولَ مَکْثِی فِی الْقِیَامَةِ بِهِ فَإِنَّکَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ-(1) ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ هُودٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ دَاوُدَ خَلِیفَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الشَّهِیدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْأَرْوَاحِ الَّتِی حَلَّتْ بِفِنَائِکَ وَ أَنَاخَتْ بِرَحْلِکَ السَّلَامُ
ص: 337
و اراده است. دین با تو اعتدال یافت و سختی با تو آسان شد و زبانه آتش با تو خاموش شد و اسلام و مومنین با تو قوی گشتند و بسیار پیشی گرفتی و کسانی که در پی تو بودند خسته کردی، پس مصیبت تو در آسمان بزرگ بود و مصیبت تو آدمیان را ویران کرد. ما از سوی خداییم و به او باز می گردیم. خداوند لعنت کند کسی که تو را به شهادت رساند و لعنت خدا بر کسی که در به شهادت رساندن تو مشایعت و همراهی کرد و خداوند لعنت کند کسی که با تو مخالفت کرد و خداوند لعنت کند کسی را که بر حقت ستم کرد. خداوند لعنت کند کسی را که بر تو نافرمانی کرد، خداوند لعنت کند کسی که بر حق تو تجاوز کرد، خداوند لعنت کند کسی را که خبر آن به او رسید و به آن راضی شد. من از آنان به خدا بیزاری می جویم. خداوند لعنت کند امتی را که با تو مخالفت کردند و امتی را که به سرپرستی و حکومت تو کفر ورزیدند و امتی که از تو کناره گرفتند و امتی که تو را به شهادت رساندند. سپاس مخصوص خداوندی است که آتش را جایگاه آنان قرار داد و چه ورودگاه بدی برای واردان است. پروردگارا قاتلان پیامبران و جانشینان پیامبرانت را با همه لعنت های خودت نفرین کن و آنها را به گرمای آتش خود برسان. خداوندا ساحران و کاهنان و طاغوتیان را لعنت کن و لعنت کن هر کسی که به غیر از خداوند فرا می خواند و هرکسی که بی دین و افترا زننده است. خداوندا آنان و پیروان و اتباع و دوستان و یاوران و دوستداران آنان را لعنت کن لعنتی عظیم. خداوندا قاتلان امیر المؤمنین را لعنت کن. خداوندا قاتلان حسن و حسین را لعنت کن. خداوندا آنان را چنان شکنجه ده که هیچ یک از جهانیان را آنگونه شکنجه نمی کنی و عذاب خودت را بر آنان مضاعف گردان به سبب سختی و مشقتی که به صاحبان امرت وارد کردند و آنان را عذاب کن آن هم عذابی که به هیچ یک از بندگانت وارد نکردی. خداوندا بر قاتلان فرستاده و فرزندان رسولت و بر قاتلان أمیرالمؤمنین و یارانش و قاتلان امام حسن و حسین علیهما السلام و بر دشمنان خاندان محمد صلی الله علیه و آله و پیروانشان که به منزله دشمنان همه مردم هستند، عذابی مضاعف در پایین ترین درجه جهنم داخل کن که از عذاب آنان کم نشود و آنها در آن دلشکسته و لعنت شده اند و آنان سرهایشان را در نزد پروردگارشان از روی خواری به زیر افکنند. آنها پشیمانی و خواری و ذلت طولانی را با کشتن خاندان پیامبر و فرستادگان تو و پیروان آنها که از بندگان صالح تو هستند، به چشم خود دیدند. پروردگارا آنها را در پنهان و آشکار در آسمان و زمین خود لعنت کن. پروردگارا برای من زبانی راستگو در میان اولیای خود قرار ده و مرا شیفته دیدار آنان گردان تا مرا به آنان ملحق کنی و مرا پیروی برای آنها در این دنیا و آخرت قرار ده ای مهربانترین مهربانان(1)
سپس بر روی قبر خم شو در حالیکه می گویی: ای سرورم با توسل به قبر برادر رسولت صلوات الله علیه در صدد دستیابی به رحمت تو بودم. درود خداوند بر او درحالی که به او پناه بردم تا مرا از سختی ها و خشم تو و از لغزش های روزی که لغزش ها در آن زیاد می باشد نجات دهد. روزی که قلب ها و چشم ها در آن دگرگون می شود در روزی که چهره ها در آن سفید و روشن می شوند و چهره هایی که در روز نزدیک سیاه می شود آنگاه که قلب ها در نزد حنجره ها خشم فروبرند در روز حسرت و پشیمانی،
ص: 339
عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمُحْدِقِینَ بِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ بَلَّغْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ تَمَّتْ بِکَ کَلِمَاتُ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَ مُجَاهِداً عَنْ دِینِ اللَّهِ مُوَقِّیاً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَالِباً مَا عِنْدَ اللَّهِ رَاغِباً فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ وَ مَضَیْتَ لِلَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ شَاهِداً وَ مَشْهُوداً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ وَ کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْلَاماً وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ وَ أَکْثَرَهُمْ سَوَابِقَ وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ قَوِیتَ حِینَ ضَعُفَ أَصْحَابُهُ وَ بَرَزْتَ حِینَ اسْتَکَانُوا وَ نَهَضْتَ حِینَ وَهَنُوا وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً بِرَغْمِ الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ کَیْدِ الْحَاسِدِینَ وَ صِغَرِ الْفَاسِقِینَ فَقُمْتَ بِالْأَمْرِ حِینَ فَشِلُوا وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللَّهِ إِذْ وَقَفُوا فَمَنِ اتَّبَعَکَ فَقَدْ هُدِیَ کُنْتَ أَقَلَّهُمْ کَلَاماً وَ أَصْوَبَهُمْ مَنْطِقاً وَ أَکْثَرَهُمْ رَأْیاً وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلًا وَ أَعْرَفَهُمْ بِاللَّهِ کُنْتَ لِلدِّینِ یَعْسُوباً أَوَّلًا حِینَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ آخِراً حِینَ فَشِلُوا کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا وَ شَمَّرْتَ إِذْ خَنَعُوا وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ جَزِعُوا کُنْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ عَیْناً وَ حِصْناً وَ عَلَماً لَمْ تُفْلَلْ حُجَّتُکَ وَ لَمْ یَرْتَبْ قَلْبُکَ وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ کُنْتَ کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ وَ لَا تُزِیلُهُ الْقَوَاصِفُ وَ کُنْتَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ وَضِیعاً فِی نَفْسِکَ عَظِیماً عِنْدَ اللَّهِ کَبِیراً فِی الْأَرْضِ جَلِیلًا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ وَ لَا لِأَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ عِنْدَکَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ حَتَّی تَأْخُذَ لَهُ بِحَقِّهِ وَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفٌ ذَلِیلٌ حَتَّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ وَ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ
ص: 338
در روزی که شخص از برادر و مادر و پدرش فرار می کند، در روزی که اندازه اش پنجاه هزار سال است، در روزی که در آن کودک پیر می شود و هر مادر شیردهی شیرخواره اش را فراموش می کند، در روزی که چشم ها در آن خیره میشود و هر نفسی بر آنچه پیش فرستاده مشغول میشود و هر شخصی با خودش مخاصمه میکند و هر صاحب جرمی مفر و رهایی را میخواهد.
سپس سرخودت را بالا بگیر و بگو: پروردگارا امروز و در روزی که اندازه اش پنجاه هزار سال است بر من رحم کن پس هیچ ترس و هیچ خوفی نیست و اگر مرا مجازات کنی، مجازاتِ سروری است که بر بنده خود قدرت و برتری دارد و او را به خاطر کار بدی مجازات کرده است، اگر من بر نفسم رحم نکنم پس تو بر آن دلسوز و مهربان باش. برهآنها همگی برای توست و هیچ برهانی برای من وجود ندارد و هیچ عذری برای او نیست. من این بنده اقرار کننده به گناهم هستم. ای بهترین کسی در نزدش آمرزش را با اعتراف کردن و اقرار کردن می جویم. این نفس من است که به جنایات خویش اعتراف می کند و به گناهم اقرار می کند و به ستم نفسم معترف است و گناهانم بیشتر از آن چیزی است که آن را بشمرم و بنده گناهکار برای سرورش خضوع و فروتنی می کند و در برابر مولایش با خواری اظهار عجز و زاری می کند. پس ای کسی که برای او به گناهان اعتراف می شود تو کسی نیستی که بنده را وادار به اقرار بر گناه کند.
به وسیله رسولت و خاندان پاک پیامبرت به تو تقرب می جویم و به قبر برادر پیامبر تو پناه می برم. درود خداوند بر آن دو باد. ای کسی که آرزوهای سائلان را سرپرستی می کند و درون سکوت کنندگان را می شناسد، همانگونه که مرا در زیارت و همراهی و درخواستم همراهی و مساعدت کردی و به من رحم کردی، پس آرزویم را در دنیا و آخرتم عطا فرما و مرا بر هر مقام و جایگاه شایسته ای که دوست داری در آن با نام هایت فراخوانده شوی و در آن از بخشش تو پرسیده شود توفیق ده .
پروردگارا! من به مزار برادر فرستاده ات در طلب خشنودی تو پناه بردم، پس امروز بر دگرگونی من در کنار این مزار نگاه کن و با آن مرا از آتش جهنم نجات ده. صدایم را بر خودت پنهان نکن و بدون برآوردن آرزوهایم مرا باز مگردان و به درخواست متضرعانه و متملّقانه و اشک چشمم رحم کن و امروز مرا رستگار و پیروز کن و بر من بهترین چیزی را عطا کن که تو به کسی که به خاطر خشنودی تو او را دیدار کرد عطا فرمودی.
سپس در نزد سرش بنشین و بگو: سلام خدا و سلام قلبی فرشتگان مقرب درگاهش و مسلمانان بر تو باد و سلام آنان که با زبآنهایشان به برتری تو سخن می گویند و بر درستکاری و راستگویی تو گواه هستند، ای سرورم خداوند بر تو و روح و جان تو درود فرستد و من گواهی می دهم به اینکه تو پاک و پاکیزه و مطهرتر از هر پاک و پاکیزه و مطهری هستی. با رساندن و ادا کردن گواهی می دهم بر تو ای دوست و جانشین خدا و جانشین فرستاده اش بر اینکه تو حبیب خدا هستی و گواهی می دهم که تو باب خداوند هستی و گواهی می دهم که تو وجه خداوند هستی که از آن عطا داده می شود و اینکه تو راه خداوند هستی و تو بنده خدا هستی که من به سبب بزرگی احوال و جایگاهت در نزد خداوند و رسولش صلوات الله علیه بر تو وارد آمده ام و با زیارت تو به درگاه خداوند تقرب می جویم. در شفاعت به سوی تو روی کرده ام و با زیارت تو
ص: 340
وَ عَزْمٌ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ وَ سَهُلَ بِکَ الْعَسِیرُ وَ أُطْفِئَتْ بِکَ النِّیرَانُ وَ قَوِیَ بِکَ الْإِسْلَامُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَبَقْتَ سَبْقاً بَعِیداً وَ أَتْعَبْتَ مَنْ بَعْدَکَ تَعَباً شَدِیداً فَعَظُمَتْ رَزِیَّتُکَ فِی السَّمَاءِ وَ هَدَّتْ مُصِیبَتُکَ الْأَنَامَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ شَایَعَ عَلَی قَتْلِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَالَفَکَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ حَقَّکَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَصَاکَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ غَصَبَکَ حَقَّکَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً خَالَفَتْکَ وَ أُمَّةً جَحَدَتْ وَلَایَتَکَ وَ أُمَّةً حَادَتْ عَنْکَ وَ أُمَّةً قَتَلَتْکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ النَّارَ مَثْوَاهُمْ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ بِجَمِیعِ لَعَنَاتِکَ وَ أَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِکَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْجَوَابِیتَ وَ الطَّوَاغِیتَ وَ کُلَّ نِدٍّ یُدْعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ کُلِّ مُلْحِدٍ مُفْتَرٍ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ لَعْناً کَثِیراً اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- اللَّهُمَّ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً لَا تُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ وَ ضَاعِفْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ بِمَا شَاقُّوا وُلَاةَ أَمْرِکَ وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً لَمْ تُحِلَّهُ بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی قَتَلَةِ رَسُولِکَ وَ أَوْلَادِ رَسُولِکَ وَ عَلَی قَتَلَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَتَلَةِ أَنْصَارِهِ وَ قَتَلَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أَنْصَارِهِمَا وَ مَنْ نَصَبَ لآِلِ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتِهِمْ حَرْباً مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ عَذَاباً مُضَاعَفاً فِی أَسْفَلِ الدَّرْکِ مِنَ الْجَحِیمِ لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ مَلْعُونُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَدْ عَایَنُوا النَّدَامَةَ وَ الْخِزْیَ الطَّوِیلَ بِقَتْلِهِمْ عِتْرَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ أَتْبَاعَهُمْ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ فِی مُسْتَسِرِّ السِّرِّ وَ ظَاهِرِ الْعَلَانِیَةِ فِی سَمَائِکَ وَ أَرْضِکَ اللَّهُمَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی أَوْلِیَائِکَ وَ حَبِّبْ إِلَیَّ مَشَاهِدَهُمْ حَتَّی تُلْحِقَنِی بِهِمْ وَ تَجْعَلَنِی لَهُمْ تَبَعاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1) ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ وَ أَنْتَ تَقُولُ یَا سَیِّدِی تَعَرَّضْتُ لِرَحْمَتِکَ بِلُزُومِی لِقَبْرِ أَخِی رَسُولِکَ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَائِذاً لِتُجِیرَنِی مِنْ نَقِمَتِکَ وَ سَخَطِکَ وَ مِنْ زَلَازِلِ یَوْمٍ تَکْثُرُ فِیهِ الْعَثَرَاتُ یَوْمٍ تُقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَارُ یَوْمٍ تَبْیَضُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ فِیهِ وُجُوهٌ یَوْمِ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ یَوْمِ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ
ص: 339
رهایی نفسم را می خواهم و پناه آورده ام به تو از آتشی که هماننده من شایسته اوست به خاطر گناهانی که به واسطه آنها به خویشتن خیانت کردم و از گناهانی که به خاطر ترس از تو بر پشتم جمع کردم فرار می کنم. به امید رحمت پروردگارم به تو زاری می کنم. من آمدم با تو ای سرورم به سوی خداوند طلب شفاعت و بخشش کنم. تا آرزوهایم با تو برطرف شود. پس ای سرورم مرا شفاعت کن من با رنج ها و محرومیت ها به سوی تو آمدم درحالی که بار گناهان بر پشتم سنگینی می کند، پس مرا در نزد پروردگارت شفاعت کن. برای زیارت تو آمده ام در حالی که به حق تو آگاه و به برتری تو معترف هستم. از گمراهی کسی که با تو مخالفت کند آگاهم. من از همه دل کنده و به سوی تو و به سوی فرزند و جانشین بر حق بعد از تو آمده ام، قلبم تسلیم شما و کارم پیروی از شما است. یاری ام برای شما آماده است تا خداوند دینش را با شما زنده کند و شما را بازگرداند. به همراه شما همراه شما نه همراه غیر شما. همانا در بازگشت شما من از مؤمنین هستم. و برای خداوند هیچ انکار کننده ای از نظر قدرت و تکذیب کننده ای از او از نظر تقدیر و مشیت وجود ندارد. من با پدر و مادر و مال و جانم برای زیارت به سوی تو آمدم درحالی که با زیارت تو به درگاه خداوند نزدیکم. با تو به تو متوسل می شوم آنگاه که مخالفان شما از شما روی گردانند و آیات خداوند را به سخره و استهزاء گیرند و به آن کفر و تکبر ورزند و من بنده خدا و غلام تو در فرمانبرداری تو هستم، به سوی تو آمده ام که با آن کمال بزرگی و منزلت را در نزد خداود طلب کنم و تو سرورم از کسانی هستی که خداوند مرا بر نیکی اش تشویق کرد و مرا بر برتری او رهنمون شد و مرا به محبتش هدایت کرد و مرا به رفتن به سوی او متمایل کرد و درخواست آرزوها در نزدش را بر من الهام کرد. شما خاندانی هستید که کسی که شما را دوست می دارد نگونبخت نمی شود و کسی که شما را صدا زند ناامید نمی شود و کسی که به سوی شما متمایل شود خسران و زیان نمی بیند و کسی که با شما دشمنی کند خوشبخت نمی شود. من شخصی بهتر از شما نمی بینم که بدو پناهنده شوم. شما خاندان رحمت و ستون های دین و رکن های زمین و شجره طیبه هستید. من برای زیارت شما آمدم و به خاطر کرامتی که خداوند پیش از این بر شما ارزانی داشت، به شما پناه آوردم. پروردگارا امید و گرایشم به سوی تو، بر فرستاده و خاندان فرستاده ات ناامید نمی شود و به خاطر دوست داشتن آنها ما را نجات بده ای کسی که درخواست کننده اش نامید نمی شود. پروردگارا همانا تو با زیارت مولایم و دوستی و شناختش بر من منّت نهادی پس مرا در زمره کسی که او را یاری می دهد و با او به پیروزی می رسد قرار ده و با پیروزیم در دینت در دنیا و آخرت بر من منت نه. بار خدایا مرا بر دین او بمیران. بارخدایا از رحمت و خوشنودی و بخشش و روزی گسترده حلال آنچه را که تو اهل آن هستی بر من واجب کن. بارخدایا من بر آنچه مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن زنده است زنده هستم و بر آنچه او مرد می میرم. بارخدایا عاقبتم را ختم به خوشبختی و آمرزش و نیکی کن. سپس هر چه خواستی نماز می خوانی و دعا می کنی و می گویی: پروردگارا فرمان فقط از توست...و دعا را تا آخر همچنان که در ابتدای باب گذشت، روایت کرد.(1)
ص: 341
یَوْمِ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ یَوْمٍ مِقْدَارُهُ خَمْسُونَ أَلْفَ سَنَةٍ یَوْمٍ یَشِیبُ فِیهِ الْوَلِیدُ وَ تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ یَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصَارُ وَ تَشْغَلُ کُلُّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّمَتْ وَ تُجَادِلُ کُلُّ نَفْسٍ عَنْ نَفْسِهَا وَ یَطْلُبُ کُلُّ ذِی جُرْمٍ الْخَلَاصَ- ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنْ تَرْحَمْنِی الْیَوْمَ وَ فِی یَوْمٍ مِقْدَارُهُ خَمْسُونَ أَلْفَ سَنَةٍ فَلَا خَوْفَ وَ لَا حُزْنَ وَ إِنْ تُعَاقِبْ فَمَوْلًی لَهُ الْقُدْرَةُ عَلَی عَبْدِهِ وَ جَزَاهُ بِسُوءِ فِعْلِهِ إِنْ لَمْ أَرْحَمْ نَفْسِی فَکُنْ أَنْتَ رَحِیمَهَا الْحُجَجُ کُلُّهَا لَکَ وَ لَا حُجَّةَ لِی وَ لَا عُذْرَ هَا أَنَا ذَا عَبْدُکَ الْمُقِرُّ بِذَنْبِی فَیَا خَیْرَ مَنْ رَجَوْتُ عِنْدَهُ الْمَغْفِرَةَ بِالْإِقْرَارِ وَ الِاعْتِرَافِ هَذِهِ نَفْسِی بِمَا جَنَتْ مُعْتَرِفَةً وَ بِذَنْبِی مُقِرَّةً وَ بِظُلْمِ نَفْسِی مُعْتَرِفَةً وَ ذُنُوبِی أَکْثَرُ مِمَّا أُحْصِیهَا وَ إِنَّمَا یَخْضَعُ الْعَبْدُ الْعَاصِی لِسَیِّدِهِ وَ یَخْشَعُ لِمَوْلَاهُ بِالذُّلِّ فَیَا مَنْ أُقِرَّ لَهُ بِالذُّنُوبِ مَا أَنْتَ صَانِعٌ بِمُقِرٍّ لَکَ بِذَنْبِهِ مُتَقَرِّبٍ إِلَیْکَ بِرَسُولِکَ وَ عِتْرَةِ نَبِیِّکَ لَائِذٍ بِقَبْرِ أَخِی رَسُولِکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَا مَنْ یَمْلِکُ حَوَائِجَ السَّائِلِینَ وَ یَعْرِفُ ضَمِیرَ الصَّامِتِینَ کَمَا وَفَّقْتَنِی لِزِیَارَتِی وَ وِفَادَتِی وَ مَسْأَلَتِی وَ رَحِمْتَنِی بِذَلِکَ فَأَعْطِنِی مُنَایَ فِی آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ وَ وَفِّقْنِی لِکُلِّ مَقَامٍ مَحْمُودٍ تُحِبُّ أَنْ تُدْعَی فِیهِ بِأَسْمَائِکَ وَ تُسْأَلَ فِیهِ مِنْ عَطَائِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی لُذْتُ بِقَبْرِ أَخِی رَسُولِکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ فَانْظُرِ الْیَوْمَ إِلَی تَقَلُّبِی فِی هَذَا الْقَبْرِ وَ بِهِ فُکَّنِی مِنَ النَّارِ وَ لَا تَحْجُبْ عَنْکَ صَوْتِی وَ لَا تَقْلِبْنِی بِغَیْرِ قَضَاءِ حَوَائِجِی وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی وَ تَمَلُّقِی وَ عَبْرَتِی وَ اقْلِبْنِی الْیَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً وَ أَعْطِنِی أَفْضَلَ مَا أَعْطَیْتَ مَنْ زَارَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ- ثُمَّ اجْلِسْ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ قُلْ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْمُسَلِّمِینَ لَکَ بِقُلُوبِهِمْ وَ النَّاطِقِینَ بِفَضْلِکَ وَ الشَّاهِدِینَ عَلَی أَنَّکَ صَادِقٌ صِدِّیقٌ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ طُهْرٌ طَاهِرٌ مُطَهَّرٌ مِنْ طُهْرٍ طَاهِرٍ مُطَهَّرٍ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ وَلِیَّ رَسُولِهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ بَابُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتَی وَ أَنَّکَ سَبِیلُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ أَتَیْتُکَ وَافِداً لِعَظِیمِ حَالِکَ وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ رَاغِباً إِلَیْکَ فِی الشَّفَاعَةِ أَبْتَغِی بِزِیَارَتِکَ
ص: 340
روایت33.
سپس زیارت دیگری برای او علیه السلام بر در می ایستی و می گویی: به من اجازه بده ای امیرالمؤمنین به بهترین صورتی که بر کسی که با شناخت حقت نزد تو آمد، اجازه دادی. که اگر من اهل آن نباشم تو اهل آن هستی. درود خداوند بر تو و بر امامان از فرزندان تو.
سپس در جلوی صحن او می ایستی و می گویی: سلام بر فرستاده بشارت دهنده و بیم دهنده و چراغ روشن و مهربان و دلسوز خداوند حضرت محمد بن عبدالله. سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو ای امیرالمؤمنین. سلام بر تو ای سرور جانشینان، سلام بر تو ای پیشوای پرهیزگاران، سلام بر تو ای سرور مومنان، سلام بر تو ای رهبر آنان که دارای چهره های درخشان هستند، سلام بر تو ای پیشوای نیکی، پرهیزگار پاک، خوشنود و مورد رضایت خداوند، باوفا، راستگو، بزرگ، پاک و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. گواهی می دهم که تو حجت خداوند بر بندگانش بعد پیامبرش صلی الله علیه و آله هستی و صندوق علمش و ترازوی عدالت و چراغ نورش که شخص سوار بر مرکب با او راه تاریکی را به روشنایی و نور می پیماید و گواهی می دهم به اینکه تو جدا کننده حلال و حرام هستی و امانتدار بر راز پنهان و منبع علم و جایگاه (فرود آمدن) وحی و آگاه و عالم به هر کتابی و آغاز کننده شریعت و راه های حق و شیوه های راستی و روشن کننده راه های نجات و پناه دهنده از راه های هلاکت و لغزش. گواهی می دهم به اینکه تو بهترین روزگار و صاحب راز و مذهبش و برهان خداوند و بازگو و مفسرش و گواه بر او و راهنمایی کننده به سوی او و ریسمان محکم و خبر بزرگ و راه مستقیم خدا هستی و گواهی می دهم به اینکه تو و امامان از فرزندان تو کشتی نجات و ستون های محکم و پایه و رکن های سرزمین ها و سرور بندگان و حجت خدا بر همه سرزمین ها و مسیری به سوی او و راهی به سوی بهشتش و پناهگاهی به سوی فرمانبرداریش و جهت و دری هستید که از آن وارد می شوند و پناهگاه و ستون و دژ و مأمن هستید و گواهی می دهم تمسک جویان به ولایت شما از رستگاران و دست یابندگان به بخشندگی و کرامت تو در دنیا و آخرت هستند. و هرکس از شما روی گرداند خداوند هیچ عملی را از او قبول نمی کند و در روز قیامت ترازویی (برای اعمالش) قرار نمی دهد و او از اصحاب دوزخیان است. سلام و رحمت و نعمت های خداوند بر تو. (1)
سپس بر مزار تکیه می دهی و می گویی:
ای امیرالمؤمنین به سوی تو آمدم و با تو به سوی پروردگار تو و پروردگار خودم توسل می جویم و گواهی می دهم به اینکه توسل جستن به تو نومید نمی شود و درخواست کننده از تو باز گردانده نمی شود، مگر اینکه به خواسته اش میرسد. پس تو در رهایی من از آتش و بخشیدن گناهانم و برداشتن سختی و عطا کردن خواسته و آرزویم شفیع من در این دنیا و آخرت باش که همانا تو بر هرچیزی توانا وقادر هستی.(2)
ص: 342
خَلَاصَ نَفْسِی مُتَعَوِّذاً بِکَ مِنْ نَارٍ اسْتَحَقَّهَا مِثْلِی بِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی هَارِباً مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی احْتَطَبْتُهَا عَلَی ظَهْرِی فَزِعاً إِلَیْکَ رَجَاءَ رَحْمَةِ رَبِّی أَتَیْتُکَ أَسْتَشْفِعُ بِکَ یَا مَوْلَایَ إِلَی اللَّهِ لِیَقْضِیَ بِکَ حَاجَتِی فَاشْفَعْ لِی یَا مَوْلَایَ أَتَیْتُکَ مَکْرُوباً مَغْمُوماً قَدْ أَوْقَرْتُ ظَهْرِی ذُنُوباً فَاشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ أَتَیْتُکَ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکَ مُقِرّاً بِفَضْلِکَ مُسْتَبْصِراً بِضَلَالَةِ مَنْ خَالَفَکَ أَتَیْتُکَ انْقِطَاعاً إِلَیْکَ وَ إِلَی وَلَدِکَ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِکَ عَلَی الْحَقِّ فَقَلْبِی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَ أَمْرِی لَکُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یُحْیِیَ اللَّهُ بِکُمْ دِینَهُ وَ یَرُدَّکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ غَیْرِکُمْ إِنِّی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَجْعَتِکُمْ لَا مُنْکِرٌ لِلَّهِ قُدْرَةً وَ لَا مُکَذِّبٌ مِنْهُ مَشِیَّةً أَتَیْتُکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی وَ مَالِی وَ نَفْسِی زَائِراً وَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ مُتَوَسِّلًا إِلَیْکَ بِکَ إِذْ رَغِبَ عَنْکُمْ مُخَالِفُوکُمْ وَ اتَّخَذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْهَا وَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ فِی طَاعَتِکَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ أَلْتَمِسُ بِذَلِکَ کَمَالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَنْتَ مَوْلَایَ مِمَّنْ حَثَّنِی اللَّهُ عَلَی بِرِّهِ وَ دَلَّنِی عَلَی فَضْلِهِ وَ هَدَانِی لِحُبِّهِ وَ رَغَّبَنِی فِی الْوِفَادَةِ إِلَیْهِ وَ أَلْهَمَنِی طَلَبَ الْحَوَائِجِ عِنْدَهُ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ لَا یَشْقَی مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ لَا یَخِیبُ مَنْ نَادَاکُمْ وَ لَا یَخْسَرُ مَنْ یَهْوَاکُمْ وَ لَا یَسْعَدُ مَنْ عَادَاکُمْ لَا أَجِدُ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَیْهِ خَیْراً لِی مِنْکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ دَعَائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکَانُ الْأَرْضِ وَ الشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ أَتَیْتُکُمْ زَائِراً وَ بِکُمْ مُتَعَوِّذاً لِمَا سَبَقَ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنَ الْکَرَامَةِ اللَّهُمَّ لَا تُخَیِّبْ تَوَجُّهِی إِلَیْکَ بِرَسُولِکَ وَ آلِ رَسُولِکَ- وَ اسْتَنْقِذْنَا بِحُبِّهِمْ یَا مَنْ لَا یَخِیبُ سَائِلُهُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِزِیَارَةِ مَوْلَایَ وَ وَلَایَتِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ فَاجْعَلْنِی مِمَّنْ یَنْصُرُهُ وَ یَنْتَصِرُ بِهِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِنَصْرِی لِدِینِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ تَوَفَّنِی عَلَی دِینِهِ اللَّهُمَّ أَوْجِبْ لِی مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ الْحَلَالِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَحْیَا عَلَی مَا حَیِیَ عَلَیْهِ مَوْلَایَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَمُوتُ عَلَی مَا مَاتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ اخْتِمْ لِی بِالسَّعَادَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الْخَیْرِ.
ثُمَّ تُصَلِّی مَا بَدَا لَکَ وَ تَدْعُو وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ لَا بُدَّ مِنْ أَمْرِکَ- وَ سَاقَ الدُّعَاءَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی أَوَّلِ الْبَابِ (1).
ص: 341
سپس بر بالای سرش چهار رکعت نماز مستحبی می خوانی و بعد از نمازت می گویی: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای وارث حضرت آدم برگزیده خدا، سلام بر تو ای وارث نوح پیامبر خدا، سلام بر تو ای وارث ابراهیم دوست خدا، سلام بر تو ای وارث موسی هم صحبت خدا، سلام بر تو ای وارث عیسی روح خدا، سلام بر تو ای دوست خدا و برگزیده اش، سلام بر تو ای حجت خدا و شمشیرش، سلام بر تو ای سرپرست خدا و امانتدارش، سلام بر تو ای سفیر خدا بین او و بین آفریده اش، سلام بر تو ای جانشین خداوند روی زمین. سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر تو ای فاطمه زهرا سلام الله علیها ای پاک و پاکدامن ای سرور زنان دو عالم، سلام بر تو ای ابا محمد حسن پاک، ستون دین، سلام بر تو ای ابا عبدالله الحسین فرزند علی ای نور درخشان، سلام بر تو ای ابا محمد، علی بن حسین زین العابدین، سلام بر تو ای ابا جعفر محمد بن علی باقر ای شکافنده کتاب پروردگار جهانیان، سلام بر تو ای ابا عبدالله جعفر بن محمّد صادق سرور راستگویان، سلام بر تو ای ابا ابراهیم زندانی شده ستمکاران، سلام بر تو ای ابا الحسن علی بن موسی الرضا در میان خشنود داشتگان، سلام بر تو ای ابا جعفر محمد بن علی الرضا در میان مؤمنان، سلام بر تو ای ابا الحسن محمد بن علی هدایتگرِ کسانی که طلب هدایت کنند، سلام بر تو ای ابا محمد الحسن فرخنده و مبارک، گنجینه جانشینان، سلام بر تو ای حجة بن الحسن هدایتگر هدایت یافته! حجت خداوند بر جهانیان، سلام و درود و رحمت و برکات خداوند بر شما ای سرورانم، سلام بر شما ای گنجینه های علم، خداوند سلام بر شما ای مفسران وحی خداوند، سلام بر شما ای راستگویان از جانب خداوند، سلام بر شما ای خاندان فرستاده خدا، سلام بر شما ای یاری کنندگان دین خدا، سلام بر شما ای حکومت کنندگان به حکم خداوند، سلام بر شما ای سرور مردم و نشانه بزرگ و برهان عظیم و دعوت نیکو و نمونه والا و شجرهای که به نهایت رسیدند و درِ هدایت و کلمه تقوی و ریسمان مطمئن، سلام بر شما ای کسی که خداوند ایشان را به عنوان رحمتی برای آفریدگانش و یاوری برای دینش و فرمانداری برای دستورش و گنجینه ای برای علمش و نگهبانی برای رازش و مفسری برای وحی اش و معدن و پناهگاهی برای سخنانش درنظر گرفت و کتابش را برای شما به ارث گذاشت و کرامات قرآن کریم را به شما اختصاص داد و مثالی را برای شما از نورش زد و در شما از روحش دمید، سلام برشما ای امت هدایتگر و سرور زمامداران و رهبر حامیان و پشتیبان خوشبختی و سعادت. سلام بر شما ای برترین یادها
ص: 343
ثُمَّ قَالَ زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ علیه السلام: تَقِفُ عَلَی الْبَابِ وَ تَقُولُ ائْذَنْ لِی عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلَ مَا أَذِنْتَ لِمَنْ أَتَاکَ عَارِفاً بِحَقِّکَ فَإِنْ لَمْ أَکُنْ لِذَلِکَ أَهْلًا فَأَنْتَ لَهُ أَهْلٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِکَ- ثُمَّ تَقِفُ عَلَی الْمَشْهَدِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ الرَّءُوفِ الرَّحِیمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْمُتَّقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا یَعْسُوبَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِمَامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ النَّقِیُّ الرَّضِیُّ الْمَرْضِیُّ الْوَفِیُّ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ الطُّهْرُ الطَّاهِرُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ بَعْدَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَیْبَةِ عِلْمِهِ وَ مِیزَانِ قِسْطِهِ وَ مِصْبَاحِ نُورِهِ الَّذِی یَقْطَعُ بِهِ الرَّاکِبُ مِنْ عَرْضِ الظُّلْمَةِ إِلَی ضِیَاءِ النُّورِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْفَارِقُ بَیْنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْأَمِینُ عَلَی بَاطِنِ السِّرِّ وَ مُسْتَوْدَعُ الْعِلْمِ وَ خَازِنُ الْوَحْیِ وَ الْعَالِمُ بِکُلِّ سِفْرٍ وَ الْمُبْتَدِی بِشَرَائِعِ الْحَقِّ وَ مِنْهَاجِ الصِّدْقِ وَ الْمُوضِحُ سُبُلَ النَّجَاةِ وَ الذَّائِدُ عَنْ سُبُلِ الْهَلَکَاتِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ خَیْرُ الدَّهْرِ وَ نَامُوسُهُ وَ حُجَّةُ الْمَعْبُودِ وَ تَرْجُمَانُهُ وَ الشَّاهِدُ لَهُ وَ الدَّالُّ عَلَیْهِ وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ سَفِینَةُ النَّجَاةِ وَ دَعَائِمُ الْأَوْتَادِ وَ أَرْکَانُ الْبِلَادِ وَ سَاسَةُ الْعِبَادِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی جَمِیعِ الْبِلَادِ وَ السَّبِیلُ إِلَیْهِ وَ الْمَسْلَکُ إِلَی جَنَّتِهِ وَ الْمَفْزَعُ إِلَی طَاعَتِهِ وَ الْوَجْهُ وَ الْبَابُ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتَی وَ الْمَفْزَعُ وَ الرُّکْنُ وَ الْکَهْفُ وَ الْحِصْنُ وَ الْمَلْجَأُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْمُتَمَسِّکَ بِوَلَایَتِکُمْ مِنَ الْفَائِزِینَ بِالْکَرَامَةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ عَدَلَ عَنْکُمْ لَنْ یَقْبَلَ اللَّهُ لَهُ عَمَلًا وَ لَمْ یَقُمْ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً وَ هُوَ مِنْ أَصْحَابِ الْجَحِیمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ-(1)
ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ إِلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وُفُودِی وَ بِکَ أَتَوَسَّلُ إِلَی رَبِّکَ وَ رَبِّی وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْمُتَوَسِّلَ بِکَ غَیْرُ خَائِبٍ وَ أَنَّ الطَّالِبَ بِکَ غَیْرُ مَرْدُودٍ إِلَّا بِنَجَاحِ طَلِبَتِهِ فَکُنْ شَفِیعاً إِلَی رَبِّکَ وَ رَبِّی فِی فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ غُفْرَانِ ذُنُوبِی وَ کَشْفِ شِدَّتِی وَ إِعْطَاءِ سُؤْلِی فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ-(2)
ص: 342
و گنجینه دانش و منتهای بردباری و رهبر امت ها، سلام بر شما ای به جا مانده خدا و برگزیده اش، سلام بر شما ای سفیران خدا در میان او و در بین مخلوقش، سلام برشما ای جانشینان خدا در زمینش. گواهی می دهم به اینکه شما امامان هدایتگر و سخنگویان راستگو و مقربان پاک از گناه و معصوم هستید خداوند شما را از گناهان و از عیب ها بری و دور کرد و بر عالم پنهان شما را امین قرار داد و از فتنه ها ایمن داشت و سرپرستی مردم را بر عهده شما نهاد و کارها را بر شما تفویض کرد و تدبیر و اندیشه برای شما قرار داد و علت ها و نسب ها را بر شما شناساند و زمام امور را بر شما بخشید و برای شما آنچه را که آفرید مسخر و رام گردانید و جلالت و شأنش را عظیم و کرمش را بزرگ داشتید و یادش را تداوم بخشیدید و کتابش را تلاوت کردید و حلالش را حلال گردانیدید و حرامش را حرام و نماز را برپا داشتید و و زکات دادید و به نیکی ها امر کردید و از منکرات باز داشتید و میراث پیامبری نزد شماست و بازگشت خلق به سوی شماست و حساب (کار) آنها بر شماست و نتیجه گیری و قضاوت به دور از خطا در نزد شماست و برهانش همراه شما و نورش از شما و فرمانش به سوی شماست. ای سرورانم هرکس شما را دوست و سرپرست قرار دهد پس قطعاً خدا را سرپرست و دوست قرار داده و هرکس با شما دشمنی کند پس قطعاً با خدا دشمنی کرده. شما امانتدار خدا و شما نعمت های خداوند و جانشین و برهان او بر مخلوقاتش هستید. به شما خلایق خدا را می شناسند و با شماست که خدا به خلائقش نعمت ارزانی می دارد. ای سرورانم، راه عظیم و راه راست و مستقیم و خبر بزرگ و ریسمان محکم و منشأ و علت و معلول گسترده و مبسوط از آسمان به سوی زمین (شما) هستید. شما گواهان دنیا و شفیعان آخرت هستید. شما رحمت پیوسته و متصل و نشانه و آیه ذخیره شده و دربی هستید که مردم با آن امتحان می شوند، هرکس به سوی شما آید نجات یابد و هرکس بر شما پشت کند سقوط کند و گواهی می دهم به اینکه شما ای سرورانم به سوی خداوند فرا می خوانید و به سوی او راهنمایی می کنید و به گفتارش فرمان می دهید. پیوسته در برابر دیدگانش هستید و در نزد او در ملکوتش فرمان می دهید و بر او اخلاص می ورزید و به عرش او چشم می دوزید و او را تسبیح و تقدیس و ستایش و تهلیل می کنید و بزرگ می دارید و بر گرد او می چرخید تا اینکه خداوند بر ما منت نهد و شما را {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود.}(1)
پس پاکیزه نگاه داشتنش را دوست داشت و به خلقش برای بزرگداشتنش فرمان داد، پس آن را بر همه خانه ها بر روی زمین رفعت بخشید و بر هر خانه ای که آن را در آسمان مقدس کرده بود، برتری داد. آسیبی به آن نمی رسد و اندیشه ای بر آن برتری نمی یابد. هرکسی آرزو دارد از شما باشد و شما دوست ندارید که از غیر خود باشید. بزرگی ها و شرف و مقام به سوی شما منتهی شد و نورها و مجد و بزرگی و سروری ها در میان شما استقرار یافت. پس غیر از خدا احدی بر شما برتری نیافت و نه از شما به او نزدیک تر و بزرگوارتر و بهرمندتر گردید. شما سکّان دار سرزمین ها و نور بندگان هستید و اعتماد در روز آخرت ص: 344
ثُمَّ تُصَلِّی عِنْدَ الرَّأْسِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ نَدْباً وَ تَقُولُ بَعْدَ صَلَاتِکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ وَ خِیَرَتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ سَیْفَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ أَمِینَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَفِیرَ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ وَ الطُّهْرُ الْبَتُولُ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ الْحَسَنَ الزَّکِیَّ رُکْنَ الدِّینِ السَّلَامُ
عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ النُّورَ الْمُبِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ زَیْنَ الْعَابِدِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ بَاقِرَ کِتَابِ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ سَیِّدَ الصَّادِقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ حَبِیسَ الظَّالِمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا فِی الْمَرْضِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا فِی الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ هَادِیَ الْمُسْتَرْشِدِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ الْحَسَنَ الْمَیْمُونَ خِزَانَةَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ بْنَ الْحَسَنِ الْهَادِیَ الْمَهْدِیَّ- حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا سَادَاتِی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا خُزَّانَ عِلْمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا تَرَاجِمَةَ وَحْیِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الصَّادِقُونَ عَنِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا عِتْرَةَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا نَاصِرِی دِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْحَاکِمُونَ بِحُکْمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا سَادَةَ الْوَرَی وَ الْآیَةَ الْکُبْرَی وَ الْحُجَّةَ الْعُظْمَی وَ الدَّعْوَةَ الْحُسْنَی وَ الْمَثَلَ الْأَعْلَی وَ شَجَرَةَ الْمُنْتَهَی وَ بَابَ الْهُدَی وَ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا مَنِ اتَّخَذَهُمُ اللَّهُ رَحْمَةً لِخَلْقِهِ وَ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ قُوَّاماً بِأَمْرِهِ وَ خُزَّاناً لِعِلْمِهِ وَ حُفَّاظاً لِسِرِّهِ وَ تَرَاجِمَةً لِوَحْیِهِ وَ مَعَادِنَ کَلِمَاتِهِ وَ أَوْرَثَکُمْ کِتَابَهُ وَ خَصَّکُمْ بِکَرَائِمِ التَّنْزِیلِ وَ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ نُورِهِ وَ أَجْرَی فِیکُمْ مِنْ رُوحِهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ وَ السَّادَةُ الْوُلَاةُ وَ الْقَادَةُ الْحُمَاةُ وَ الذَّادَةُ السُّعَاةُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أُولِی الذِّکْرِ
ص: 343
برشماست و هر زمان برهانی از شما پنهان شود یا ستاره ای از شما افول کند خداوند در پی آن جانشینی را از میان شما با روشنایی و نوری آشکار ظاهر می کند که منبعش از شما قطع نمی شود و از شما سلب نمی گردد و سبب امر آن پیوسته از سوی خداست و قرار داد و معرفت شما را که مختص ماست برای پاک کردن گناهان ما و تزکیه نفس ما قرار داد؛ چون ما در پیشگاه او معترف به حق شما بودیم، پس خداوند نهایت شرف و بزرگی را بر شما رساند و بر شما آنچه که شما اهل آن و شایسته به آن از او بودید فزونی داد و گواهی می دهم سرورانم و خوشا بر من اگر شما سرورانم باشید، که همانا من بنده شما هستم و خوشا به حال من اگر مرا به عنوان بنده قبول کنید و من معترف به شما، چنگ زننده به ریسمان شما، مورد توقع و تصوّر دولت شما، منتظر به بازگشت شما هستم. کارگزار به امر شما، پذیرنده اوامر شما، پناه برنده به حرم شما و نزدیک و متقرب به درگاه شما هستم. ای سرورانم به واسطه شما خداوند آسمان را نگه داشته است تا بر روی زمین نیفتد جز به دستورش و به واسطه شما باران را فرو می ریزد و رنج ها را از بین می برد و فقیر و بی چیز را سیر می کند و بیمار را شفا می دهد. شما را اجابت می کنم به روی چشم و درخدمتم، ای کسانی که خداوند آنها را برگزید، خداوند که نام و یادش بزرگ است و خداوند از میان فرشتگان رسولانی را برگزید و نیز از مردم. پس شما رسولان بزرگوار و نیکوکار هستید، شما بندگان بزرگ داشته شده ای هستید که {در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند.}(1)
و شما برگزیدگانی هستید که خداوند آنان را برگزید و پاک و خالصش گرداند و او را در کتابش آن را توصیف کرد. پس فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(2) {به یقین، خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است. فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست.} و شما فرزندان برگزیده و نفس های خالص و روح های پاک هستید. ای محمد ای علی ای فاطمه الزهراء ای حسن و ای حسین دو سرور در جوانان اهل بهشت. ای سروران پاک، ای خردمندان و پرهیزگاران، ای انوار الهی در زمین که خاموش نمی شود، ای چشم های خدا در مخلوقاتش، من منتظر فرمان شمایم و در انتظار حکومت شما به همراه شما نه به همراه غیر شما، به سوی شما نه به سوی دشمنان شما هستم، به شما و به آنچه به شما نازل شده ایمان آوردم و به سوی خدا از دشمنان شما بیزاری می جویم وگواهی می دهم سخنم را می شنوید و مقامم را می بینید و جایگاهم را می شناسید و درودم را پاسخ می گویید و اینکه شما حجت های بلیغ و نعمت های سرشار و فراوان خداوند هستید، پس مرا در نزد پروردگارتان یاد کنید و مرا به حوض خودتان وارد کنید و مرا با جام های خودتان بنوشانید و مرا در زمره خودتان محشور کنید. به راستی که برای شما در نزد خداوند جایگاهی شایسته و مقامی گسترده و شفاعتی مورد پذیرش است، پس من به سوی شما قصد کردم و با سلامم به شما امید دارم و در عرصه شما ایستاده ام و از شما به سوی پروردگار شفاعت می خواهم تا مرا عفو کند و گناهم ببخشد و خواریم عزیز گرداند و تضرع و گریه و زاری ام را برطرف کند و سستی ام را قوی گرداند و فقرم را مانع شود و مرا به آرزویم برساند و آمالم را بر من ببخشد و نیازم را برآورده کند در آنچه که من آن را در ص: 345
وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَی الْحِلْمِ وَ قَادَةَ الْأُمَمِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ وَ خِیَرَتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا سُفَرَاءَ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا خُلَفَاءَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ أَشْهَدُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِیُّونَ النَّاطِقُونَ الصَّادِقُونَ الْمُقَرَّبُونَ الْمُطَهَّرُونَ الْمَعْصُومُونَ عَصَمَکُمُ اللَّهُ مِنَ الذُّنُوبِ وَ بَرَّأَکُمْ مِنَ الْعُیُوبِ وَ ائْتَمَنَکُمْ عَلَی الْغُیُوبِ وَ آمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ اسْتَرْعَاکُمُ الْأَنَامَ وَ فَوَّضَ إِلَیْکُمُ الْأُمُورَ وَ جَعَلَ إِلَیْکُمُ التَّدْبِیرَ وَ عَرَّفَکُمُ الْأَسْبَابَ وَ الْأَنْسَابَ وَ أَوْرَثَکُمُ الْکِتَابَ وَ أَعْطَاکُمُ الْمَقَالِیدَ وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا خَلَقَ فَعَظَّمْتُمْ جَلَالَهُ وَ أَکْبَرْتُمْ شَأْنَهُ وَ مَجَّدْتُمْ کَرَمَهُ وَ أَدَمْتُمْ ذِکْرَهُ وَ تَلَوْتُمْ کِتَابَهُ وَ حَلَّلْتُمْ حَلَالَهُ وَ حَرَّمْتُمْ حَرَامَهُ وَ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ مِیرَاثُ النُّبُوَّةِ عِنْدَکُمْ وَ إِیَابُ الْخَلْقِ إِلَیْکُمْ وَ حِسَابُهُمْ عَلَیْکُمْ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ عِنْدَکُمْ وَ بُرْهَانُهُ مَعَکُمْ وَ نُورُهُ مِنْکُمْ وَ أَمْرُهُ إِلَیْکُمْ مَنْ وَالاکُمْ یَا سَادَاتِی فَقَدْ وَالَی اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ أَنْتُمْ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ آلَاءُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ دَلَائِلُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ خُلَفَاءُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَبِکُمْ یَعْرِفُ اللَّهَ الْخَلَائِقُ وَ بِکُمْ یُتْحِفُهُمْ أَنْتُمْ یَا سَادَاتِی السَّبِیلُ الْأَعْظَمُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ السَّبَبُ الْمَمْدُودُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ أَنْتُمْ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ أَنْتُمُ الرَّحْمَةُ الْمَوْصُولَةُ وَ الْآیَةُ الْمَخْزُونَةُ وَ الْبَابُ الْمُمْتَحَنُ بِهِ النَّاسُ مَنْ أَتَاکُمْ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْکُمْ هَوَی أَشْهَدُ أَنَّکُمْ یَا سَادَاتِی إِلَی اللَّهِ تَدْعُونَ وَ إِلَیْهِ تُرْشِدُونَ وَ بِقَوْلِهِ تَحْکُمُونَ لَمْ تَزَالُوا بِعَیْنِهِ وَ عِنْدَهُ فِی مَلَکُوتِهِ تَأْمُرُونَ وَ لَهُ تُخْلِصُونَ وَ بِعَرْشِهِ مُحْدِقُونَ وَ لَهُ تُسَبِّحُونَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ تُمَجِّدُونَ وَ تُهَلِّلُونَ وَ تُعَظِّمُونَ وَ بِهِ حَافُّونَ حَتَّی مَنَّ عَلَیْنَا فَجَعَلَکُمْ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ فَتَوَلَّی جَلَّ ذِکْرُهُ تَطْهِیرَهَا وَ أَمَرَ خَلْقَهُ بِتَعْظِیمِهَا فَرَفَعَهَا عَلَی کُلِّ بَیْتٍ طَهَّرَهُ فِی الْأَرْضِ وَ عَلَاهَا عَلَی کُلِّ بَیْتٍ قَدَّسَهُ فِی السَّمَاءِ لَا یُوَازِیهَا خَطَرٌ وَ لَا یَسْمُو إِلَیْهَا الْفِکَرُ یَتَمَنَّی کُلُّ أَحَدٍ أَنَّهُ مِنْکُمْ وَ لَا تَتَمَنَّوْنَ أَنْتُمْ أَنَّکُمْ مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَیْکُمُ انْتَهَتِ الْمَکَارِمُ وَ الشَّرَفُ وَ فِیکُمُ اسْتَقَرَّتِ الْأَنْوَارُ وَ الْمَجْدُ وَ السُّؤْدُدُ فَلَیْسَ فَوْقَکُمْ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا أَقْرَبَ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لَا أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لَا أَحْظَی لَدَیْهِ أَنْتُمْ سُکَّانُ الْبِلَادِ وَ نُورُ الْعِبَادِ وَ
ص: 344
آرزوهایم یاد کردم و آنچه را که من آن را یاد نکردم، یعنی آنچه را که خدا می داند به اینکه در آن برای من خیری است تا اینکه مرا به وسیله آن به رضای خود و بهشت برساند، پروردگارا آنان را شفیع من گردان و مرا با آنان شفاعت کن و آنچه را که من خواستم بر من برسان. ای مولایم بر آنان توسل می جویم و مرا از آنچه به آن امید دارم ناامید مکن ای مهربانترین مهربانان.
پس هرگاه خواستی وداع کنی بگو: خداوند این زیارت را آخرین عهد و پیمان قرار ندهد و بازگشت به سوی تو و اقامت و سُکنا گزیدن در حرم تو و بودن در کنار و همراهت و همراه نیکان از فرزندانت را بر من روزی دهد .
سپس به پشت خارج شو و بگو: سلام بر تو ای سرور جانشینان و سلام بر فرشتگان مقرب درگاه خداوند.
و در مسیرت تا زمانی که از مزار دور شوی بگو: ما از سوی خداییم و به سوی او باز می گردیم. هیچ قدرتی نیست مگر برای خداوند بزرگ و بلندمرتبه و خداوند بر من کافی است و او چه خوب حمایتگری است.(1)
روایت33.
سپس گفته: برای او علیه السلام زیارت دیگری است: در ابتدا برای زیارت غسل مستحبی می کنی و قصد مرقد او را می کنی و مقابل ضریح می ایستی و رو به آن می کنی و قبله را در بین دو کتف خود قرار می دهی و می گویی: درود و رحمت و برکت های خداوند بر تو باد ای امیر المومنین. سلام بر تو ای جانشین خدا سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای دوست خدا، سلام بر تو ای سرور جانشینان، سلام بر تو ای جانشین فرستاده خدا پروردگار جهانیان. گواهی می دهم به اینکه تو از رسول خدا آنچه را که بر تو آورد رساندی و آنچه بر تو ودیعه گذاشت حفظ کردی و حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام کردی و قرآن خدا را تلاوت کردی و بر اذیت و آزارها در کنار خدا و در راه خشنودی او صبر کردی تا اینکه دعوت حق را لبیک گفتی. خداوند هرکسی که با تو مخالفت کند لعنت کند و خداوند کسی که تو را کشت و کسی را که خبر شهادتت را شنید و بدان راضی شد لعنت کند. من به سوی خدا از آنها بیزاری می جویم.(2)
سپس بر روی مزار خم می شوی و آن را می بوسی و گونه راست خود را بر روی آن می گذاری سپس به بالای سر برمی گردی و برابر آن می ایستی و می گویی: سلام بر تو ای جانشین أوصیاء و وارث دانش پیامبران بر تو گواهی می دهم که ای جانشین و دوست خدا، تو دین را تبلیغ کردی و رسالتت را انجام دادی. من با شناخت حقت به زیارت تو آمدم. به امور تو آگاه هستم و با دوستان و یارانت دوستم و با دشمنان تو دشمن. من با زیارت تو در رهایی نفسم و نجاتم از آتش جهنم و بر آوردن آرزوهایم در این دنیا و در آخرت به درگاه خداوند متعال نزدیکی می جویم. پس ص: 346
عَلَیْکُمُ الِاعْتِمَادُ فِی یَوْمِ الْمَعَادِ کُلَّمَا غَابَ مِنْکُمْ حُجَّةٌ أَوْ أَفَلَ مِنْکُمْ نَجْمٌ أَطْلَعَ اللَّهُ خَلْفَهُ مِنْکُمْ خَلَفاً نَیِّراً وَ نُوراً بَیِّناً خَلَفاً عَنْ سَلَفٍ لَا تَنْقَطِعُ عَنْکُمْ مَوَادُّهُ وَ لَا یُسْلَبُ مِنْکُمْ أَمْرُهُ سَبَبٌ مَوْصُولٌ مِنَ اللَّهِ وَ جَعَلَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ مَعْرِفَتِکُمْ تَطْهِیراً لِذُنُوبِنَا وَ تَزْکِیَةً لِأَنْفُسِنَا إِذْ کُنَّا عِنْدَهُ مُعْتَرِفِینَ بِحَقِّکُمْ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکُمْ یَا سَادَاتِی نِهَایَةَ الشَّرَفِ وَ زَادَکُمْ مَا أَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مُسْتَحِقُّوهُ مِنْهُ وَ أَشْهَدُ یَا مَوَالِیَّ وَ طُوبَی لِی إِنْ کُنْتُمْ مَوَالِیَّ أَنِّی عَبْدُکُمْ وَ طُوبَی لِی إِنْ قَبِلْتُمُونِی عَبْداً وَ أَنِّی مُقِرٌّ بِکُمْ مُعْتَصِمٌ بِحَبْلِکُمْ مُتَوَقِّعٌ لِدَوْلَتِکُمْ مُنْتَظِرٌ لِرَجْعَتِکُمْ عَامِلٌ بِأَمْرِکُمْ آخِذٌ بِقَوْلِکُمْ لَائِذٌ بِحَرَمِکُمْ مُتَقَرِّبٌ إِلَی اللَّهِ بِکُمْ یَا سَادَاتِی بِکُمْ یُمْسِکُ اللَّهُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِکُمْ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَکْشِفُ الْکَرْبَ وَ یُغْنِی الْمُعْدِمَ وَ یَشْفِی السَّقِیمَ لَبَّیْکُمْ وَ سَعْدَیْکُمْ یَا مَنِ اصْطَفَاهُمُ اللَّهُ فَقَالَ تَعَالَی ذِکْرُهُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَأَنْتُمُ السَّفَرَةُ الْکِرَامُ الْبَرَرَةُ أَنْتُمُ الْعِبَادُ الْمُکَرَّمُونَ الَّذِینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ وَ أَنْتُمُ الصَّفْوَةُ الَّتِی اصْطَفَاهَا اللَّهُ وَ صَفَاهَا وَ وَصَفَهَا فِی کِتَابِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَأَنْتُمُ الذُّرِّیَّةُ الْمُخْتَارَةُ وَ الْأَنْفُسُ الْمُجَرَّدَةُ وَ الْأَرْوَاحُ الْمُطَهَّرَةُ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ- یَا فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ یَا حَسَنُ یَا حُسَیْنُ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَا مَوَالِیَّ الطَّاهِرِینَ یَا ذَوِی النُّهَی وَ التُّقَی یَا أَنْوَارَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ الَّتِی لَا تُطْفَی یَا عُیُونَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ أَنَا مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِکُمْ مُتَرَقِّبٌ لِدَوْلَتِکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ غَیْرِکُمْ إِلَیْکُمْ لَا إِلَی عَدُوِّکُمْ آمَنْتُ بِکُمْ وَ بِمَا أَنْزَلَ إِلَیْکُمْ وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ أَشْهَدُ یَا مَوَالِیَّ أَنَّکُمْ تَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ تَرَوْنَ مَقَامِی وَ تَعْرِفُونَ مَکَانِی وَ تَرُدُّونَ سَلَامِی وَ أَنَّکُمْ حُجَجُ اللَّهِ الْبَالِغَةُ وَ نِعَمُهُ السَّابِغَةُ فَاذْکُرُونِی عِنْدَ رَبِّکُمْ وَ أَوْرِدُونِی حَوْضَکُمْ وَ اسْقُونِی بِکَأْسِکُمْ وَ احْشُرُونِی فِی جُمْلَتِکُمْ وَ احْرُسُونِی مِنْ مَکَارِهِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِنَّ لَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ مَقَاماً مَحْمُوداً وَ جَاهاً عَرِیضاً وَ شَفَاعَةً مَقْبُولَةً فَإِنِّی قَصَدْتُ إِلَیْکُمْ وَ رَجَوْتُ بِسَلَامِی عَلَیْکُمْ وَ وُقُوفِی بِعَرْصَتِکُمْ وَ اسْتِشْفَاعِی بِکُمْ إِلَی اللَّهِ أَنْ یَعْفُوَ عَنِّی وَ یَغْفِرَ ذَنْبِی وَ یَعِزَّ ذُلِّی وَ یَرْفَعَ ضَرْعَتِی وَ یُقَوِّیَ ضَعْفِی وَ یَسُدَّ فَقْرِی وَ یُبْلِغَنِی أَمَلِی وَ یُعْطِیَنِی مُنْیَتِی وَ یَقْضِیَ حَاجَتِی فِیمَا ذَکَرْتُهُ مِنْ
ص: 345
نزد پروردگارت مرا شفاعت کن درود خداوند بر تو باد.
سپس مزار را می بوسد و گونه راستش را بر آن قرار می دهد و سرش را بلند می کند و همانگونه که قبلاً گفتیم شش رکعت نماز می خواند. پس هرگاه بخواهد با آن حضرت علیه السلام وداع کند بر مزار او می ایستد همانگونه که در بار اول ایستاد سپس می گوید: سلام و رحمت و نعمت های خداوند بر تو ای امیرالمؤمنین. تو را به خدا می سپارم و از تو می خواهم نگهدار باشی و بر تو درود می فرستم. ما به خدا و به رسولش ایمان آوردیم و به آنچه تو آن را آوردی و بر آن راهنمایی کردی، پروردگارا ما را به همراه گواهان بنویس و این دیدار را آخرین عهد ولی خود قرار نده و بازگشت به سوی او را تا زمانی که مرا زنده نگه می داری، روزیم فرما. مرا به همراه او و همراه فرزندان امامان هدایتگرش محشور کن. درود و رحمت و برکات خداوند بر او و بر آنان باد.
بعد آن آنچه که خواست دعا می کند که اگر خدا بخواهد اجابت کند.(1)
روایت35.
سپس گفت: زیارت دیگری برای آن حضرت علیه السلام: بر باب السلام می ایستی و می گویی: بار خدایا به سوی تو روی آوردم و پروردگارا بر تو توکل کردم. خداوند بزرگتر است همچنانکه با هدایت ما بر ما منت نهاد. بزرگ است خداوند، پروردگار ما و مولای ما. بزرگ است خدا، سرپرست ما کسی که ما را زنده کند. سپاس مخصوص خداوندی است که با هدایت کردن بر ما منت گذاشت. پروردگارا همانا من تو را گواه می گیرم و شهادت بهره و نصیب و حق من است و ادا کردن آنچه که تو بر من تکلیف کردی به اینکه محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده و پیامبر و برگزیده و دوست تو و بنده خاص تو و بهترین بندگان تو است. بارخدایا صلوات خود را بر او بفرست و کرامات خود را بر او هدیه و عطا کن و برکاتت را افزون کن و تحیات و درودهای خودت را بر او درود فرست. عالِم و برپاکننده ستون ها و روشن کننده تاریکی ها و محو کننده تاریکی های مطلق، رسولت که گواه و راهنمای هدایتگر تو است که تو او را اختصاص دادی و برای خود خالص گرداندی و به هدایتت او را مبعوث داشتی و او را وارث آیات خود کردی، پس آیات تو را تلاوت کرد و شرح داد و به سوی تو فرا خواند و دعوتش را آشکار کرد و به وسیله او چشم های طغیان را محو و دهآنهای بهتان و دروغ را لال کردی و عزت را برای اولیای خودت و ذلت را برای دشمنانت قرار دادی. و گواهی می دهم به اینکه او رسول تو و آخرین پیامبران است. از نزد حق با حق آمد و فرستاده شدگان را تصدیق کرد و کسانی که او را تکذیب کردند طعم عذاب دردناک را چشیدند و کسانی که همراه او ایمان آوردند و از نوری که به همراه او نازل شده پیروی کردند، ایشان رستگارانند.
سپس می گویی: سلام بر تو ای امیرالمومنین علی بن أبی طالب، سرور وصیّین و برهان خداوند جهانیان بر اولین و آخرین. سلام بر تو ای امیرالمومنین و وارث علم پیامبران و پیشوای پرهیزکاران و رهبر اصیلان بی نظیر و درخشان، سلام بر تو ای امیرالمومنین، ای
ص: 347
حَوَائِجِی وَ مَا لَمْ أَذْکُرْهُ مَا عَلِمَ أَنَّ فِیهِ الْخِیَرَةَ لِی حَتَّی یُوصِلَنِی بِذَلِکَ إِلَی رِضَاهُ وَ الْجَنَّةِ اللَّهُمَّ شَفِّعْهُمْ فِیَّ وَ شَفِّعْنِی بِهِمْ وَ بَلِّغْنِی مَا سَأَلْتُ وَ تَوَسَّلْتُ یَا مَوْلَایَ بِهِمْ وَ لَا تُخَیِّبْنِی مِمَّا رَجَوْتُهُ فِیهِمْ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- فَإِذَا أَرَدْتَ الْوَدَاعَ فَقُلْ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِکَ وَ رَزَقَنِی الْعَوْدَ إِلَیْکَ وَ الْمُقَامَ فِی حَرَمِکَ وَ الْکَوْنَ مَعَکَ وَ مَعَ الْأَبْرَارِ مِنْ وُلْدِکَ- ثُمَّ اخْرُجِ الْقَهْقَرَی وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ السَّلَامُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ- وَ قُلْ فِی مَسِیرِکَ إِلَی أَنْ تَبْعُدَ عَنِ الْقَبْرِ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (1).
ثُمَّ قَالَ زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ علیه السلام: تَغْتَسِلُ أَوَّلًا لِلزِّیَارَةِ مَنْدُوباً وَ تَقْصِدُ إِلَی مَشْهَدِهِ وَ تَقِفُ عَلَی ضَرِیحِهِ الطَّاهِرِ وَ تَسْتَقْبِلُهُ بِوَجْهِکَ وَ تَجْعَلُ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَمَّلَکَ وَ حَفِظْتَ مَا اسْتَوْدَعَکَ وَ حَلَّلْتَ حَلَالَ اللَّهِ وَ حَرَّمْتَ حَرَامَ اللَّهِ وَ تَلَوْتَ کِتَابَ اللَّهِ وَ صَبَرْتَ عَلَی الْأَذَی فِی جَنْبِ اللَّهِ مُحْتَسِباً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَالَفَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا
إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرَاءٌ-(2)
ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تُقَبِّلُهُ وَ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَیْهِ ثُمَّ الْأَیْسَرَ ثُمَّ تَتَحَوَّلُ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ تَقِفُ عَلَیْهِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ الْأَوْصِیَاءِ وَ وَارِثَ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ أَتَیْتُکَ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِراً بِشَأْنِکَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیَائِکَ مُعَادِیاً لِأَعْدَائِکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِزِیَارَتِکَ فِی خَلَاصِ نَفْسِی وَ فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاشْفَعْ لِی
ص: 346
پیشوای هدایت و چراغ های تاریکی و غار خردمندان و پناهگاه صاحبان خرد. سلام بر تو ای حجاب خلایق و دعوت نیکو و نشانه بزرگ و نمونه برتر. سلام بر تو ای درخت بخشش و مالک دنیا و برهان بر خلایق در آخرت و دنیا. سلام بر تو ای مخزن پنهان خداوند و ترازوی عدالت خدا و چراغ نور خدا و چراغدان روشنایی خداوند. سلام بر تو ای نگهبان راز خداوند و اجرا کننده امر الهی و آشکار کننده اراده خداوند و جایگاه مشیت خداوند. ای غایت کسی که خداوند او را خلق کرد و نهایت کسی که خدا او را پدید آورد و حجت بر همه کسانی که خداوند آفرید. سلام بر تو ای خبر عظیم و شأن و حادثه بزرگ و ذکر حکیمانه و راه مستقیم. سلام بر تو ای ریسمان محکم و پیشوای امین و باب یقین و اطمینان و شفاعت کننده در روز جزا، سلام بر تو ای امیرالمؤمنین. سلام بر تو ای راستگوی بزرگ و وحی نورانی و چراغ روشن و منزلت و قرب و درجه و کوثر. سلام بر تو ای درب ایمان و چشم مسلط خداوند روزی دهنده و نیکوکار و سرپرست فرشتگان خداشناس و دیندار و تقسیم کننده بهشت و زبانه آتش، سلام بر تو ای منبع بزرگی ها و جایگاه حکمت ها و رهبر امت ها به سوی نیکی ها و نعمت ها. سلام بر تو ای پیشوای پرهیزگار و عدالت وفادار و جانشین قانع و خرسند و سرپرست پاک، سلام بر تو ای نور برگزیده و سرپرستی که به او امید می رود و بخشنده ای که مورد رضایت است. سلام بر تو ای روشنایی نورها و جایگاه راز اسرار و منشأ نیکی ها و اعلام کننده نیکی ها. سلام بر تو ای زبان حق و خانه راستی و محل ملاطفت و مهربانی. سلام بر تو ای نور هدایت ها و هدایت کننده نیکی ها و داننده پنهآنها. سلام بر تو ای صاحب دانش انبارشده و داننده ضمیر غیب های پنهان و نگهدارنده رازهای محفوظ شده و عالم به آنچه بود و خواهد شد. سلام بر تو ای آگاه به قضاوت به دور از خطا و پناهگاه و وعده گاه اولیایش در روز حساب و مُطلع به تمام علم کتاب و هلاک کننده دشمنانش به عذابی دردناک. سلام بر تو ای صاحب علم معانی و علم مثانی و نور فروزان و انسان دوم. سلام بر تو ای ستون قدرتمند و هدایت کننده نیکان و پدر ائمه پاک نهاد و در هم شکننده ستیزه گران بدکار. سلام بر تو ای معروف در آسمآنهای بلند و در زمین های هفتگانه
ص: 348
عِنْدَ رَبِّکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ.
ثُمَّ یُقَبِّلُ الْقَبْرَ وَ یَضَعُ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ وَ یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یُصَلِّی سِتَّ رَکَعَاتٍ حَسَبَ مَا قَدَّمْنَاهُ فَإِذَا أَرَادَ وَدَاعَهُ علیه السلام فَلْیَقِفْ عَلَی قَبْرِهِ کَمَا وَقَفَ أَوَّلًا ثُمَّ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ- وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ اکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ لِزِیَارَةِ وَلِیِّکَ وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ إِلَیْهِ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی فَإِذَا تَوَفَّیْتَنِی فَاحْشُرْنِی مَعَهُ وَ مَعَ ذُرِّیَّتِهِ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ یَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ بِمَا شَاءَ یُجَبْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).
ثُمَّ قَالَ زِیَارَةٌ أُخْرَی لَهُ علیه السلام: تَقِفُ عَلَی بَابِ السَّلَامِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ رَبِّی اللَّهُ أَکْبَرُ کَمَا بِمَنِّهِ هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ إِلَهُنَا وَ مَوْلَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ وَلِیُّنَا الَّذِی أَحْیَانَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بِمَنِّهِ هَدَانَا اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ الشَّهَادَةُ حَظِّی وَ الْحَقُّ عَلَیَّ وَ أَدَاءٌ لِمَا کَلَّفْتَنِی أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ نَبِیُّکَ وَ صَفِیُّکَ وَ خَلِیلُکَ وَ خَاصَّتُکَ وَ خِیَرَتُکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیْهِ بِصَلَوَاتِکَ وَ احْبُ بِکَرَامَاتِکَ وَ وَفِّرْ بِبَرَکَاتِکَ وَ حَیِّ بِتَحِیَّاتِکَ الْعَالِمُ مُقِیمُ الدَّعَائِمِ وَ مُجَلِّی الظَّلْمَاءِ وَ مَاحِی الطَّخْیَاءِ رَسُولُکَ الشَّاهِدُ وَ دَلِیلُکَ الرَّاشِدُ الَّذِی اخْتَصَصْتَهُ وَ لَکَ أَخْلَصْتَهُ وَ بِهِدَایَتِکَ بَعَثْتَهُ وَ آیَاتِکَ أَوْرَثْتَهُ فَتَلَا وَ بَیَّنَ وَ دَعَا وَ أَعْلَنَ وَ طَمَسْتَ بِهِ أَعْیُنَ الطُّغْیَانِ وَ أَخْرَسْتَ بِهِ أَلْسُنَ الْبُهْتَانِ وَ کَتَبْتَ الْعِزَّةَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ ضَرَبْتَ الذِّلَّةَ عَلَی أَعْدَائِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُکَ وَ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ جاءَ بِالْحَقِ مِنْ عِنْدِ الْحَقِ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوهُ ذَائِقُو الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ الْمُفْلِحُونَ- ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ حُجَّةَ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثَ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- یَا
ص: 347
پایین و آشکار کننده نشانه های بزرگ و داننده رازها و پنهآنها. سلام بر تو ای فرود آمده از میان برگزیدگان و داننده به آنچه در پست ترین درجه تنزل قرار دارد و هلاک کننده کسانی که از پیشینیان طغیان کردند و نابود کننده کسانی که از پسینیان کفر ورزیدند و انکار کردند و سلام بر تو ای صاحب حمله و رجعت و پیشوای خلایق و سرپرست دادخواهی و زبان گویای نیکان و آزمایش امت، سلام بر تو ای ثابت کننده یگانگی با شرح و روشن سازی و تفسیر و تعیین و تقریر کننده ستایش و تکریم با بیان و تاکید. سلام بر تو ای شنونده صداها و آشکارکننده دادخواهی ها و زیاد کننده بخشش ها با بخشش های فراوان. سلام بر تو ای کسی که از کرامت پروردگارش بهره برد، پس از توصیفات بزرگ گشت و از نورش اشتقاق یافت و اسباب و لوازم بر او مانع نشد و با نزدیکی به پروردگارش بزرگ جلوه کرد، پس سخن ها در برابرش کوتاه شد و جایگاهش بلند گشت و بر همه بشریت برتری یافت. سلام بر تو ای کسی که برترین بنده پروردگارش هستی و او انواع بزرگی ها را به او ارمغان و عطیه داد و در نصیحت دادن و فرمانبرداری تلاش کرد پس همه بخشش را به او عطا کرد و نهایت تلاشش را در کارش به کار بست و بهترین نیکی ها را بر او ارزانی داشت و بسیار نصیحت و اطاعت کرد، خداوند نیز حوض و شفاعت را به او بخشید. گواهی می دهم به آن ای مولایم ای امیرالمؤمنین و من بنده تو و فرزند بنده تو و دوست تو و فرزند دوست تو هستم. گواهی می دهم که تو سرور مخلوقات و پیشوای حق و باب الافق هستی که خداوند تو را برای قدرتش برگزید. پس تو را عصای عزتش و تابوت حکمت و دانشش قرار داد. در حالیکه دست تو به تفسیر وحی اوست و تو را با نور هدایتش بزرگ گرداند و تو را به برهانش مخصوص کرد. پس تو چشم غیب او و ترازوی عدالتش هستی. و او فضل و برتری تو را در قرآنش بیان کرد و تو را به خاطر علم و دانش بر بندگانش آشکار کرد و أمانتدار در خلایقش قرار داد و نورش را برای تو برگزید و تو را همچون مناره ای در سرزمینش قرار داد و تو را بر خلایقش حجت و برهان داد و تو را به روح خویش تأیید کرد. پس تو را یاری دهنده دینش و ستون یگانگیاش گرداند و تو را به دانشش مخصوص کرد. پس تو بیانگر علم او و برهانی برای خلایقش هستی. و از نورش بر تو بخشید پس تو را راهنمایی برای راه و مقصدش گرداند و کتابش را برای تو به ارث گذاشت پس تو رازش را حفظ کردی و خلایقش را سرپرستی کردی. درحالیکه او بزرگی های تنزیل را برای تو ویژه کرد و تو را گنجینه غیبش قرار داد و تو علمش را شناختی. و تو را غایت مخلوقاتش قرار داد. پس تو بر دو عالم پیشی گرفتی و بر پیشینیان برتری یافتی. و تو را نهایت کسی که آغاز کرد گرداند، پس تو با پیشتازی بر همه آغازکنندگان برتری گرفتی و در محبت تو به او سرزنش و فریبی متوجه تو نیست. پس تو اولین آفریده در عالم ذر هستی. او آفرید و تو دانستی آنچه بلند و پست و نزدیک و دور است. پس تو چشم نگهبانش هستی که هیچ چیز بر او پنهان نیست و گوش شنوای او که معارف آسمانی آن را به دست آورد و قلب آگاهش بیننده هرچیزی و نورش که خلایقش را بدان روشن ساخت و علوم حقیقی او را در برگرفتند. زبان سخن گویش به هرآنچه از امور
ص: 349
إِمَامَ الْهُدَی وَ مَصَابِیحَ الدُّجَی وَ کَهْفَ أُولِی الْحِجَی وَ مَلْجَأَ ذَوِی النُّهَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حِجَابَ الْوَرَی وَ الدَّعْوَةَ الْحُسْنَی وَ الْآیَةَ الْکُبْرَی وَ الْمَثَلَ الْأَعْلَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَجَرَةَ النِّدَاءِ وَ صَاحِبَ الدُّنْیَا وَ الْحُجَّةَ عَلَی جَمِیعِ الْوَرَی فِی الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللَّهِ وَ خِیَرَتَهُ وَ وَلِیَّ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ وَ بَابَ اللَّهِ وَ حِطَّتَهُ وَ عَیْنَ اللَّهِ وَ آیَتَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَیْبَةَ غَیْبِ اللَّهِ وَ مِیزَانَ قِسْطِ اللَّهِ وَ مِصْبَاحَ نُورِ اللَّهِ وَ مِشْکَاةَ ضِیَاءِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَافِظَ سِرِّ اللَّهِ وَ مُمْضِیَ حُکْمِ اللَّهِ وَ مُجَلِّیَ إِرَادَةِ اللَّهِ وَ مَوْضِعَ مَشِیَّةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا غَایَةَ مَنْ بَرَأَهُ اللَّهُ وَ نِهَایَةَ مَنْ ذَرَأَ اللَّهُ وَ أَوَّلَ مَنِ ابْتَدَعَ اللَّهُ وَ الْحُجَّةَ عَلَی جَمِیعِ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الْخَطْبُ الْجَسِیمُ وَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ الْإِمَامُ الْأَمِینُ وَ الْبَابُ الْیَقِینُ وَ الشَّافِعُ یَوْمَ الدِّینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ النَّامُوسُ الْأَنْوَرُ وَ السِّرَاجُ الْأَزْهَرُ وَ الزُّلْفَةُ وَ الْکَوْثَرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ الْإِیمَانِ وَ عَیْنَ الْمُهَیْمِنِ الْمَنَّانِ وَ وَلِیَّ الْمَلِکِ الدَّیَّانِ وَ قَسِیمَ الْجِنَانِ وَ النِّیرَانِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَعْدِنَ الْکِرَامِ وَ مَوْضِعَ الْحِکَمِ وَ قَائِدَ الْأُمَمِ إِلَی الْخَیْرَاتِ وَ النِّعَمِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْإِمَامُ التَّقِیُّ وَ الْعَدْلُ الْوَفِیُّ وَ الْوَصِیُّ الرَّضِیُّ وَ الْوَلِیُّ الزَّکِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النُّورُ الْمُصْطَفَی وَ الْوَلِیُّ الْمُرْتَجَی وَ الْکَرِیمُ الْمُرْتَضَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ الْأَنْوَارِ وَ مَحَلَّ سِرِّ الْأَسْرَارِ وَ عُنْصُرَ الْأَبْرَارِ وَ مُعْلِنَ الْأَخْیَارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا لِسَانَ الْحَقِّ وَ بَیْتَ الصِّدْقِ وَ مَحَلَّ الرِّفْقِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُورَ الْهِدَایَاتِ وَ مُرْشِدَ الْبَرِیَّاتِ وَ عَالِمَ الْخَفِیَّاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْعِلْمِ الْمَخْزُونِ وَ عَارِفَ الْغَیْبِ الْمَکْنُونِ وَ حَافِظَ السِّرِّ الْمَصُونِ وَ الْعَالِمَ بِمَا کَانَ وَ یَکُونُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَارِفُ بِفَصْلِ الْخِطَابِ وَ مُثِیبُ أَوْلِیَائِهِ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ الْمُحِیطُ بِجَوَامِعِ عِلْمِ الْکِتَابِ وَ مُهْلِکُ أَعْدَائِهِ بِأَلِیمِ الْعَذَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ عِلْمِ الْمَعَانِی وَ عِلْمِ الْمَثَانِی وَ النُّورِ الشَّعْشَعَانِیِّ وَ الْبَشَرِ الثَّانِی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عِمَادَ الْجَبَّارِ وَ هَادِیَ الْأَخْیَارِ وَ أَبَا الْأَئِمَّةِ الْأَطْهَارِ وَ قَاصِمَ الْمُعَانِدِینَ الْأَشْرَارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَشْهُوراً فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلْیَا مَعْرُوفاً فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ
ص: 348
و آشکار وجود داشت، از آنچه بود یا خواهد شد، در زمآنهای دور و گذشته و دوران سپری شده، سخن گفت. ای سرورم اندیشه ها و خردهای ممدوحان از توصیف شما ملول و ناتوانند و زبان وصف کنندگان از وصف شما به سبب برتریتان به دانش خلایق و علمتان به نور و پنهانیات امور عاجز است. پس تو اولین گشاینده تسبیح خداوند هستی تا اینکه تسبیح کنندگان برای تو تسبیح گفتند و آخرین ختم دهندگان به ستایش و بزرگداشت هستی تا اینکه تکریم کنندگان وصف شما را تکریم و تمجید کردند. ای سرورم چگونه حسن ستایش تو را وصف کنم و یا زیبایی آزمایش های تو را بشناسم و شمارش کنم؟ در حالی که اوهام از شناخت چگونگی تو عاجزند و ذهن ها از رسیدن به حقیقت تو قاصرند و جآنها از آنچه تو شایسته آنی ناتوانند. پس به آن نمی رسند و از آنچه تو واجب می کنی اظهار عجز می کنند و تو را درک نمی کنند. ای امیرالمومنین که پدر و مادر و عزیزان و خاندان و دوستانم به فدایت باد.
خدا را گواه می گیرم که پروردگار من و پروردگار هر چیزی است و نیز پیامبران فرستاده شده اش و حاملان عرش و کروبیان و پیامبران مبعوث شده اش و فرشتگان مقرب و بندگان صالحش و رسول مبعوث شده به کرامت و بخشیده به رسالتش، سرور بیم دهنده و چراغ روشن و بیم دهنده بزرگ و پیامبر پاک و برگزیده ای که به نور برتر اختصاص یافته است و کسی که از درخت سدرة المنتهی با او سخن گفته شد. همانا من بنده تو و فرزند بنده تو و غلام تو و فرزند غلام تو، مؤمن به نهان و آشکار تو، کافر به کسی که فضل و برتری تو و حق تو را انکار کند دوستدار اولیای تو، دشمن با دشمنان تو، آگاه به حق تو، معترف به دانش و برتری تو، حامل علم تو، محفوظ در ذمه و حمایت تو، مطمئن به آیات تو، مؤمن به رجعت تو، منتظر به فرمان تو، در انتظار حکومت تو، گیرنده گفتار تو، عمل کننده به دستور تو، پناه برنده به تو، تفویض و اجرا کننده کارم به سوی تو، توکلم در آن به تو، دیدار کننده تو، پناه برنده به دربی هستم که تو در آن پنهان شدی و از آن آشکار میشوی تا دین او که مورد پسند او است، استقرار یابد و پس از ترس تبدیل به امنیت شود و مولایت را به خاطر حق می پرستی و چیزی را در عبادتش شریک نمی سازی و کل دین به سوی خدا باز می گردد {و زمین به نور پروردگارش روشن گردد، و کارنامه [اعمال در میان] نهاده شود، و پیامبران و شاهدان را بیاورند، و میانشان به حق داوری گردد، و مورد ستم قرار نگیرند.}(1) و ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است و در نزد او رستگاران به محبت تو دست یابند و توکل کنندگان به تو ایمنی جویند و پناه جویان به تو هدایت می شوند و چنگ زنندگان به تو هدایت می شوند و معترفان به فضل و لطف تو خوشبخت می شوند و مومنان به روزهای تو آگاه میشوند و اعتماد کنندگان به نور تو بهرمند میشوند و بزرگان در نزد تو گرامی داشته میشوند و پرهیزگاران در زمین تو استقرار می یابند و چشم ها با دیدن شما روشن می شوند و پیروان تو به واسطه کرامت جلال می یابند و روشنایی نزدیکی تو آنها را فرا می گیرد و آنان را در حجاب عزت و پرده های مجد خود در نعمتی پایدار و زندگی و عیشی سالم می نشانی.
ص: 350
السُّفْلَی وَ مُظْهِرَ الْآیَةِ الْکُبْرَی وَ عَارِفَ السِّرِّ وَ أَخْفَی السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّازِلُ مِنْ عِلِّیِّینَ وَ الْعَالِمُ بِمَا فِی أَسْفَلِ السَّافِلِینَ وَ مُهْلِکُ مَنْ طَغَی مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ مُبِیدُ مَنْ جَحَدَ مِنَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْکَرَّةِ وَ الرَّجْعَةِ وَ إِمَامَ الْخَلْقِ وَ وَلِیَّ الدَّعْوَةِ وَ مَنْطِقَ الْبَرَایَا وَ مِحْنَةَ الْأُمَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُثْبِتَ التَّوْحِیدِ بِالشَّرْحِ وَ التَّجْرِیدِ وَ مُقَرِّرَ التَّمْجِیدِ بِالْبَیَانِ وَ التَّأْکِیدِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَامِعَ الْأَصْوَاتِ وَ مُبِینَ الدَّعَوَاتِ وَ مُجْزِلَ الْکَرَامَاتِ بِجَزِیلِ الْعَطِیَّاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ حَظِیَ بِکَرَامَةِ رَبِّهِ فَجَلَّ عَنِ الصِّفَاتِ وَ اشْتُقَّ مِنْ نُورِهِ فَلَمْ تَقَعْ عَلَیْهِ الْأَدَوَاتُ وَ أَزْلَفَ بِالْقُرْبِ مِنْ خَالِقِهِ فَقَصُرَ دُونَهُ الْمَقَالاتُ وَ عَلَا مَحَلُّهُ فَعَلَا کُلَّ الْبَرِیَّاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ فَحَبَاهُ بِأَنْوَاعِ الْکَرَامَاتِ وَ اجْتَهَدَ فِی النُّصْحِ وَ الطَّاعَةِ فَخَوَّلَهُ جَمِیعَ الْعَطِیَّاتِ وَ اسْتَفْرَغَ الْوُسْعَ فِی فَعَالِهِ فَأَسْدَاهُ جَزِیلَ الطَّیِّبَاتِ وَ بَالَغَ فِی النُّصْحِ وَ الطَّاعَةِ فَمَنَحَهُ الْحَوْضَ وَ الشَّفَاعَةَ أَشْهَدُ بِذَلِکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ وَلِیُّکَ وَ ابْنُ وَلِیِّکَ أَنَّکَ سَیِّدُ الْخَلْقِ وَ إِمَامُ الْحَقِّ وَ بَابُ الْأُفُقِ اجْتَبَاکَ اللَّهُ لِقُدْرَتِهِ فَجَعَلَکَ عَصَا عِزِّهِ وَ تَابُوتَ حِکْمَتِهِ وَ أَیَّدَکَ بِتَرْجِمَةِ وَحْیِهِ وَ أَعَزَّکَ بِنُورِ هِدَایَتِهِ وَ خَصَّکَ بِبُرْهَانِهِ فَأَنْتَ عَیْنُ غَیْبِهِ وَ مِیزَانُ قِسْطِهِ وَ بَیَّنَ فَضْلَکَ فِی فُرْقَانِهِ وَ أَظْهَرَکَ عَلَماً لِعِبَادِهِ وَ أَمِیناً فِی بَرِیَّتِهِ وَ انْتَجَبَکَ لِنُورِهِ فَجَعَلَکَ مَنَاراً فِی بِلَادِهِ وَ حُجَّتَهُ عَلَی خَلِیقَتِهِ وَ أَیَّدَکَ بِرُوحِهِ فَصَیَّرَکَ نَاصِرَ دِینِهِ وَ رُکْنَ تَوْحِیدِهِ وَ اخْتَصَّکَ بِفَضْلِهِ فَأَنْتَ تِبْیَانٌ لِعِلْمِهِ وَ حُجَّةٌ عَلَی خَلِیقَتِهِ وَ اشْتَقَّکَ مِنْ نُورِهِ فَصَیَّرَکَ دَلِیلًا عَلَی صِرَاطِهِ وَ سَبِیلًا لِقَصْدِهِ وَ أَوْرَثَکَ کِتَابَهُ فَحَفِظْتَ سِرَّهُ وَ رَعَیْتَ خَلْقَهُ وَ خَصَّکَ بِکَرَائِمِ التَّنْزِیلِ فَخَزَنْتَ غَیْبَهُ وَ عَرَفْتَ عِلْمَهُ وَ جَعَلَکَ نِهَایَةَ مَنْ خَلَقَ فَسَبَقْتَ الْعَالَمِینَ وَ عَلَوْتَ السَّابِقِینَ وَ صَیَّرَکَ غَایَةَ مَنِ ابْتَدَعَ فَفُقْتَ بِالتَّقْدِیمِ کُلَّ مُبْتَدِعٍ وَ لَمْ تَأْخُذْکَ فِی هَوَاهُ لَوْمَةٌ وَ لَمْ تُخْدَعْ فَکُنْتَ أَوَّلَ مَنْ فِی الذَّرِّ بَرَأَ فَعَلِمْتَ مَا عَلَا وَ دَنَا وَ قَرُبَ وَ نَأَی فَأَنْتَ عَیْنُهُ الْحَفِیظَةُ الَّتِی لَا تَخْفَی عَلَیْهَا خَافِیَةٌ وَ أُذُنُهُ السَّمِیعَةُ الَّتِی حَازَتِ الْمَعَارِفُ الْعَلَوِیَّةُ وَ قَلْبُهُ الْوَاعِی الْبَصِیرُ الْمُحِیطُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ نُورُهُ الَّذِی أَضَاءَ بِهِ الْبَرِیَّةَ وَ حَوَتْهُ الْعُلُومُ الْحَقِیقِیَّةُ وَ لِسَانُهُ النَّاطِقُ بِکُلِّ مَا کَانَ مِنَ الْأُمُورِ وَ الْمُبَیِّنُ
ص: 349
{در [زیر] درختان کُنار بی خار و درخت های موز که میوه اش خوشه خوشه روی هم چیده است و سایه ای پایدار و آبی ریزان.}(1) و آنچه را که خدای ما وعده داد، حقیقت و درست مییابیم و ندا می دهیم آیا در آنچه که شیطان برای شما خوب جلوه دارد حقیقتی یافتید که سرگردانی و گستاخی و لغزش و نادانی را فزونی میبخشد؟ و گفته میشود: {دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم؛ بی تردید من از ریشخندکنندگان بودم}(2) ای امیر مؤمنان کسی که از راه تو رویگردان شود بدبخت شد و کسی که به غیر تو متوسل شد سقوط کرد و کسی که به غیر تو ایمان آورد گمراه شد و کسی که با تو مخالفت ورزید کافر شد و کسی که با تو دشمنی کرد به هلاکت رسید و کسی که تو را انکار کرد کفر ورزید و کسی که به تو بغض و کینه ورزید مشرک شد و کسی که از تو جدا شد گمراه و کسی که پیمان تو را نقض کرد از دین خارج شد و کسی که از تو روی برگرداند ستمکار و کسی که پرچم دشمنی با تو را برافراشت، مرتکب جرم و گناه شد و کسی که حق تو را دور کرد فاسق و کسی که از یاری کردن به تو کوتاهی کرد منافق و انکار کننده بیعت تو نا امید و بازمانده از کشتی نجات تو خوار شد و زیانی آشکار دید. ای خبر بزرگ و ای بلند مرتبه حکیم، تو را گواه می گیرم که من به عهد تو وفادارم و به پیمانت اقرار میکنم، امر تو را اطاعت و سخنت را تصدیق و مخالف تو را تکذیب میکنم، دوستدار اولیای تو و دشمن دشمنانت هستم، با کسانیکه تو با آنان جنگیدی، میجنگنم و با آنان که صلح و سازش نمودی سازش میکنم آنچه را که تو لازم و واجب کردی تایید میکنم و آن را واجب میدانم و آنچه را که باطل کردی باطل میدارم، به آنچه که پنهان کردی مؤمن هستم و به آنچه که آشکار کردی یقین دارم، در انتظار آنچه که وعده دادی و منتظر آنچه که گفتی هستم، خداوند بزرگ و بلند مرتبهام را به خاطر آنکه معرفت تو را نصیب من کرد ستایش میکنم و به خاطر آنکه شکر نعمتت را بر گردن من انداخت، شاکرم. پدر و مادرم به فدایت ای امیر مومنان، شهادت میدهم که تو مرا میبینی و مشاهده میکنی و سخنم را میفهمی و مرا اجابت میکنی و آنچه را که قلب و دلم پنهان دارد، میدانی، پس ای مولای من شاهد و گواه باش و شفیع من در نزد پروردگارت برای برآورده شدن حاجات من باش. خداوندا به حق آن کسی که عبادات مرا برای او واجب کردی بر محمد و آل وی درود و سلام بفرست و مناسکم را از من تحویل بگیر از من قبول فرما و بر من احسان و رحم کن و فقرم را ببخش و سختی زندگی و خواری مرا برطرف نما با بخششت بر بیچارگی من ترحم کن و توبه ام را بپذیر و از لغزشم چشم پوشی کن و از من در گذر و اشتباهم را محو کن و به من نظری بیفکن و گناهم را ببخش و بر من جود و بخشش ارزانی کن و توبه ام را پذیرا باش و بار سنگین پشتم را بردار و شأن مرا بالا ببر و و دِین مرا برآورده ساز و شکستم را جبران کن و از جرمم چشم پوشی کن و مرا از زمین بلند کن و گناهم را از من بزدای و نیکی های مرا ثبت کن و بیماریم را شفا بده، غمم را بگشای و اندوه و گرفتاری مرا برطرف کن و مرا با رستگاری در حالی که دعایم را مستجاب کردی بمیران و کوششم را پاداش بده و امانتم را ادا کن و مرا به آرزویم برسان و خواستهام را به من ببخشای و دشمنم را نابود کن و حجتم را رستگار کن به حق محمد و آلش و درود خدا بر آنان، ای مولای من نزد پروردگارت شفیع من باش؛ چرا که تو نزد خداوند جایگاهی ستوده و منزلتی بزرگ داری و شفاعتت پذیرفته است و محلی ص: 351
عَمَّا کَانَ أَوْ یَکُونُ فِی سَالِفِ الْأَزْمَانِ وَ غَابِرِ الدُّهُورِ کَلَّ یَا مَوْلَایَ عَنْ نَعْتِکَ أَفْهَامُ النَّاعِتِینَ وَ عَجَزَ عَنْ وَصْفِکَ لِسَانُ الْوَاصِفِینَ لِسَبْقِکَ بِالْفَضْلِ الْبَرَایَا وَ عِلْمِکَ بِالنُّورِ وَ الْخَفَایَا فَأَنْتَ الْأَوَّلُ الْفَاتِحُ بِالتَّسْبِیحِ حَتَّی سَبَّحَ لَکَ الْمُسَبِّحُونَ وَ الْآخِرُ الْخَاتِمُ بِالتَّمْجِیدِ حَتَّی مَجَّدَ بِوَصْفِکَ الْمُمَجِّدُونَ کَیْفَ أَصِفُ یَا مَوْلَایَ حُسْنَ ثَنَائِکَ أَمْ أُحْصِی جَمِیلَ بَلَائِکَ وَ الْأَوْهَامُ عَنْ مَعْرِفَةِ کَیْفِیَّتِکَ عَاجِزَةٌ وَ الْأَذْهَانُ عَنْ بُلُوغِ حَقِیقَتِکَ قَاصِرَةٌ وَ النُّفُوسُ تَقْصُرُ عَمَّا تَسْتَحِقُّ فَلَا تَبْلُغُهُ وَ تَعْجِزُ عَمَّا تَسْتَوْجِبُ وَ لَا تُدْرِکُهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعِزَّائِی وَ أَهْلِی وَ أَحِبَّائِی أُشْهِدُ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ الْکَرُوبِیِّینَ وَ رُسُلَهُ الْمَبْعُوثِینَ وَ مَلَائِکَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ وَ عِبَادَهُ الصَّالِحِینَ وَ رَسُولَهُ الْمَبْعُوثَ بِالْکَرَامَةِ الْمَحْبُوَّ بِالرِّسَالَةِ السَّیِّدَ الْمُنْذِرَ وَ السِّرَاجَ الْأَنْوَرَ وَ الْبَشِیرَ الْأَکْبَرَ وَ النَّبِیَّ الْأَزْهَرَ وَ الْمُصْطَفَی الْمَخْصُوصَ بِالنُّورِ الْأَعْلَی الْمُکَلَّمَ مِنْ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی أَنِّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ مَوْلَاکَ وَ ابْنُ مَوْلَاکَ مُؤْمِنٌ بِسِرِّکَ وَ عَلَانِیَتِکَ کَافِرٌ بِمَنْ أَنْکَرَ فَضْلَکَ وَ جَحَدَ حَقَّکَ مُوَالٍ لِأَوْلِیَائِکَ مُعَادٍ لِأَعْدَائِکَ عَارِفٌ بِحَقِّکَ مُقِرٌّ بِفَضْلِکَ مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِکَ مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکَ مُوقِنٌ بِآیَاتِکَ مُؤْمِنٌ بِرَجْعَتِکَ مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِکَ مُتَرَقِّبٌ لِدَوْلَتِکَ آخِذٌ بِقَوْلِکَ عَامِلٌ بِأَمْرِکَ مُسْتَجِیرٌ بِکَ مُفَوِّضٌ أَمْرِی إِلَیْکَ مُتَوَکِّلٌ فِیهِ عَلَیْکَ زَائِرٌ لَکَ لَائِذٌ بِبَابِکَ الَّذِی فِیهِ غِبْتَ وَ مِنْهُ تَظْهَرُ حَتَّی تَمَکَّنَ دِینُهُ الَّذِی ارْتَضَی وَ تَبَدَّلَ بَعْدَ الْخَوْفِ أَمْناً وَ تَعْبُدُ الْمَوْلَی حَقّاً وَ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ یَصِیرُ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْکِتابُ وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَعِنْدَهَا یَفُوزُ الْفَائِزُونَ بِمَحَبَّتِکَ وَ یَأْمَنُ الْمُتَکَلِّوُنَ عَلَیْکَ وَ یَهْتَدِی الْمُلْتَجِئُونَ إِلَیْکَ وَ یَرْشُدُ الْمُعْتَصِمُونَ بِکَ وَ یَسْعَدُ الْمُقِرُّونَ بِفَضْلِکَ وَ یُشْرِفُ الْمُؤْمِنُونَ بِأَیَّامِکَ وَ یُحْظَی الْمُوقِنُونَ بِنُورِکَ وَ یُکْرَمُ الْمُزْلِفُونَ لَدَیْکَ وَ یَتَمَکَّنُ الْمُتَّقُونَ مِنْ أَرْضِکَ وَ تَقَرُّ الْعُیُونُ بِرُؤْیَتِکَ وَ یُجَلَّلُ بِالْکَرَامَةِ شِیعَتُکَ وَ یَشْمَلُهُمْ بَهَاءُ زُلْفَتِکَ وَ تُقْعِدُهُمْ فِی حِجَابِ عِزِّکَ وَ سُرَادِقِ مَجْدِکَ فِی نَعِیمٍ مُقِیمٍ وَ عَیْشٍ سَلِیمٍ
ص: 350
رفیع داری. پروردگارا، به آنچه نازل کردی گرویدیم و فرستاده[ات] را پیروی کردیم؛ و از نوری که با او نازل شد، پس ما را در زمره گواهان بنویس.{[می گویند:] پروردگارا، پس از آنکه ما را هدایت کردی، دلهایمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتی بر ما ارزانی دار که تو خود بخشایشگری.}(1)
خداوندا، ای پروردگار نیکان و خدای انسآنهای پاک، ای خداوند شکست ناپذیر جبار بلند مرتبه آمرزنده، بر محمد و خاندان نیکش درود بفرست، درودی که آنان را نزدیک میگردانی و به آنان میبخشی و آنان را تکریم و به آنا عطا می کنی و آنان را به خود نزدیک و نیرومند میگردانی و راهنمایی میکنی. من و همهی دوستداران آنان در این محل را از زمرهی کسانی قرار بده که از جانب خودت به آنان رحمت و مهربانی و کرامت و آمرزش و رأفت و موهبت عطا کردی و همه آنچه را که از تو درخواست کردم و نیز آنچه را که از تو نخواستم ولی صلاح آخرت و دنیای من و برادرانم و خاندانم و فرزندان و خانوادهام در آن است، به من عطا فرما و آنان را ببخش و پدر و مادرم را نیز ببخش و از آنان درگذر و قبر آن دو و همه مردان و زنان مؤمنی که مرا دوست داشتند و کسانی را که می شناختم و نیز کسانی را که نمیشناختم ولی تو محل دفن و جایگاه آنان را میدانی، قبرشان را نورانی کن. و وفای به عهد را به من ارزانی کن و مرا در دوستی اولیای خود و دشمنی با دشمنانت ثابت قدم دار و این زیارت و این محلی را که من در آن ایستادهام، آخرین مرتبه برای من قرار مده که تو بسیار بخشنده هستی. خداوندا سپاس مخصوص توست و به تو شکایت برده میشود و تو یاور و کمک کننده هستی؛ و درود خدا بر محمد و خاندان پاکش باد. {[می گویند:] پروردگارا، پس از آنکه ما را هدایت کردی، دل هایمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتی بر ما ارزانی دار که تو خود بخشایشگری.} و {در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار}(2) ثابت فرما. خدای من اگرچه گناهانم بین من و تو فاصله قرار دادهاند و مانع از این شدهاند که صدایی از من به تو رسد یا دعای مرا اجابت کنی اما من در برابر تو هستم و توجهم به واسطه محمد و اهل بیتش که درود تو بر همه آنان باد، معطوف توست و ای سرورم از تو میخواهم که به عزتت، عذرم را بپذیری و گناهم را ببخشی به حق محمد وخاندانش که درود و رحمت تو بر همهی آنان باد. به تو توسل جستم چرا که تو فرمودی ارزش کارها به نتیجه آنهاست و برای هر عمل کنندهای پاداشی قرار دادی، پس ای خدای من از تو میخواهم که بر محمد و آل او درود فرستی و پاداش مرا رهایی از آتش قرار دهی و با نگاهی مهربان که بعد از آن هیچگاه در دنیا و آخرت بدبخت نشوم، به من نظر کنی ای مهربانترین مهربانان.
سپس نماز زیارت میخوانی و بعد از آن دعا میکنی و میگویی: ای خدا ای خدا ای خدا ای اجابت کنندهی دعای انسانهای درمانده.(3)
می گویم
و این دعا را تا پایان آنچه که به زودی در زیارت عاشورا میآید و مختصری از آن
ص: 352
وَ سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ وَ نَجِدُ ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا وَ صِدْقاً وَ نُنَادِی هَلْ وَجَدْتُمْ مَا سَوَّلَ لَکُمُ الشَّیْطَانُ حَقّاً تُکْثِرُ الْحِیرَةُ وَ الْفَظَاظَةُ وَ الْعَثْرَةُ وَ الْحَمِیقَةُ وَ یُقَالُ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ شَقِیَ مَنْ عَدَلَ عَنْ قَصْدِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ هَوَی مَنِ اعْتَصَمَ بِغَیْرِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ زَاغَ مَنْ آمَنَ بِسِوَاکَ وَ جَحَدَ مَنْ خَالَفَکَ وَ هَلَکَ مَنْ عَادَاکَ وَ کَفَرَ مَنْ أَنْکَرَکَ وَ أَشْرَکَ مَنْ أَبْغَضَکَ وَ ضَلَّ مَنْ فَارَقَکَ وَ مَرَقَ مَنْ نَاکَثَکَ وَ ظَلَمَ مَنْ صَدَّ عَنْکَ وَ أَجْرَمَ مَنْ نَصَبَ لَکَ وَ فَسَقَ مَنْ دَفَعَ حَقَّکَ وَ نَافَقَ مَنْ قَعَدَ عَنْ نُصْرَتِکَ وَ خَابَ مَنْ أَنْکَرَ بَیْعَتَکَ وَ خَزِیَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ فُلْکِکَ وَ خَسِرَ خُسْرَاناً مُبِیناً أُشْهِدُکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الْعَلِیُّ الْحَکِیمُ أَنِّی مُوفٍ بِعَهْدِکَ مُقِرٌّ بِمِیثَاقِکَ مُطِیعٌ لِأَمْرِکَ مُصَدِّقٌ لِقَوْلِکَ مُکَذِّبٌ لِمَنْ خَالَفَکَ مُحِبٌّ لِأَوْلِیَائِکَ مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِکَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتَ مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتَ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتَ مُؤْمِنٌ بِمَا أَسْرَرْتَ مُوقِنٌ بِمَا أَعْلَنْتَ مُنْتَظِرٌ لِمَا وَعَدْتَ مُتَوَقِّعٌ لِمَا قُلْتَ حَامِدٌ لِرَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَا أَوْزَعَنِی مِنْ مَعْرِفَتِکَ شَاکِرٌ لَهُ عَلَی مَا طَوَّقَنِی مِنِ احْتِمَالِ فَضْلِکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- أَشْهَدُ أَنَّکَ تَرَانِی وَ تُبْصِرُنِی وَ تَعْرِفُ کَلَامِی وَ تُجِیبُنِی وَ تَعْرِفُ مَا یُجِنُّهُ قَلْبِی وَ ضَمِیرِی فَاشْهَدْ یَا مَوْلَایَ وَ اشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِی اللَّهُمَّ بِحَقِّهِ الَّذِی أَوْجَبْتَ لَهُ عَلَیْکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلِّمْ مَنَاسِکِی وَ تَقَبَّلْ مِنِّی وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ وَ ارْحَمْنِی وَ ارْحَمْ فَاقَتِی وَ اکْشِفْ ضُرِّی وَ ذُلِّی وَ تَعَطَّفْ بِجُودِکَ عَلَی مَسْکَنَتِی وَ تُبْ عَلَیَّ وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ تَجَاوَزْ عَنِّی وَ امْحُ خَطِیئَتِی وَ انْظُرْ إِلَیَّ وَ اغْفِرْ ذَنْبِی وَ جُدْ عَلَیَّ وَ اقْبَلْ تَوْبَتِی وَ حُطَّ وِزْرِی وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی وَ اقْضِ دَیْنِی وَ اجْبُرْ کَسْرِی وَ اصْفَحْ عَنْ جُرْمِی وَ أَقِمْ صَرْعَتِی وَ أَسْقِطْ عَنِّی ذَنْبِی وَ أَثْبِتْ حَسَنَاتِی وَ اشْفِ سُقْمِی
وَ فَرِّجْ غَمِّی وَ أَذْهِبْ هَمِّی وَ نَفِّسْ کُرْبَتِی وَ اقْلِبْنِی بِالنُّجْحِ مُسْتَجَاباً لِی دَعْوَتِی وَ اشْکُرْ سَعْیِی وَ أَدِّ أَمَانَتِی وَ بَلِّغْنِی أَمَلِی وَ أَعْطِنِی مُنْیَتِی وَ اکْبِتْ عَدُوِّی وَ أَفْلِحْ حُجَّتِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ یَا مَوْلَایَ اشْفَعْ لِی عِنْدَ رَبِّکَ فَلَکَ عِنْدَ اللَّهِ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ وَ الْجَاهُ الْعَرِیضُ وَ الشَّفَاعَةُ الْمَقْبُولَةُ وَ الْمَحَلُ
ص: 351
نیز در زیارت پنجم گذشت، ادامه داد.
روایت36.
سپس مولف مزار کبیر میگوید: هر گاه خواستی با او وداع کنی به نزد قبر او که درود خدا بر او باد، می آیی و همان طور که در ابتدا ایستاده بودی میایستی و میگویی: سلام بر تو ای امیر مومنان و پیشوای دین و رهبر اصیل و بینظیر و درخشان و حجت خدا بر اهل آسمانها و زمین، سلامی از طرف شخص وداع کننده نه انسان به ستوه آمده و نه دشمن؛ و رحمت و برکتهای خدا بر تو باد. همانا تو ستوده و بزرگ هستی؛ به شما سلام می کنم همچون سلام دوستداری که نه راهش را از تو کج میکند و نه از تو منحرف میشود و به جای تو بدلی نمیجوید و کسی را بر تو برنمیگزیند و تو را ترک نمیکند و ای امیر مومنان، خداوند این زیارت و آمدن به محل شهادتت را آخرین مرتبه برای من قرار ندهد و درود بر تو، خداوند مرا در زمره یاران تو محشور گرداند و به حوض تو وارد گرداند و مرا در گروه تو قرار دهد و تو را از من راضی گرداند و مرا در دولت تو جایگاهی ببخشد و در رجعت تو مرا زنده گرداند و در روزگار تو مرا پادشاهی بخشد و تلاش مرا به وسیله تو پاداش دهد و با شفاعت تو گناهم را ببخشد و به خاطر حبّ تو از لغزشم چشمپوشی کند و مرا به خاطر دوستی تو بالا ببرد و به خاطر اطاعت از تو مرا شریف و با هدایت تو عزیز و محترم گرداند و مرا از کسانی قرار دهد که رستگارانه، پیروزمندانه، بهرهمند، سالم، عافیتمند، بینیاز و دست یافته به رضوان، فضل، کفایت، یاری، امنیت، نور، هدایت، حفاظت و مراقبت الهی، با بهترین آنچه نزد تو و یکی از زائران و واردان و دوستداران و شیعیان تو باشد، باز گردم. خداوند بازگشت به این مکان را روزیم فرماید تا زمانی که مرا با ایمان و نیکی و پرهیزکاری و فروتنی و رزق حلال بسیار و سلامتی کامل در بدن و در برادران و خانواده و فرزندان، زنده نگه دارد. خداوندا بر محمد و آلش درود بفرست و این زیارت مولایم امیر مؤمنان و ذکر و درود بر او را آخرین زیارت و ذکر و درود من قرار مده. و خیر و برکت و نور و ایمان و نیکی اجابت دعا را بر من واجب گردان همانگونه که آن را واجب کردی بر اولیایی که به حق تو عارفند و اطاعت از تو را بر خود فرض میدانند و همواره مشغول ذکر تو و به زیارت تو راغب هستند و با زیارت تو به تو تقرب می جویند. ای امیر مومنان، پدر و مادر و جان و دوستانم به فدای تو باد. مولای من، مرا از حزب خودت قرار بده و در شفاعت خود داخل کن و در نزد پروردگارت مرا یاد کن. خدایا بر محمد و اهل بیت پاک و طاهرش درود و از سوی من بر ارواح و اجساد آنان سلام بفرست و همه آنچه را که از تو خواستم شامل حال همه خانواده و فرزندان و برادرانم بگردان؛ چرا که تو بر هرچیزی توانایی ای مهربانترین مهربانان. خداوندا من تو و محمد و علی و هشت فرشتهای را که عرشت حمل میکنند و نیز چهار ملکی را که خزانهدار علم تو هستند، شاهد میگیرم که نمازهای واجب و مستحب و زکاتهای من در راه تو و سخن و عمل پاک من نزد توست.
ص: 353
الرَّفِیعُ رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ وَ النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ اللَّهُمَّ رَبَّ الْأَخْیَارِ وَ إِلَهَ الْأَبْرَارِ الْعَزِیزَ الْجَبَّارَ الْعَظِیمَ الْغَفَّارَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْأَخْیَارِ صَلَاةً تُزْلِفُهُمْ وَ تَمْنَحُهُمْ وَ تُکْرِمُهُمْ وَ تَحْبُوهُمْ وَ تُقَرِّبُهُمْ وَ تُدْنِیهِمْ وَ تُقَوِّیهِمْ وَ تُسَدِّدُهُمْ وَ تَجْعَلُنِی وَ جَمِیعَ مُحِبِّیهِمْ فِی مَوْقِفِی هَذَا مِمَّنْ تَنَالُهُ مِنْکَ رَحْمَةً وَ رَأْفَةً وَ کَرَامَةً وَ مَغْفِرَةً وَ نَظْرَةً وَ مَوْهِبَةً وَ تُعْطِینِی جَمِیعَ مَا سَأَلْتُکَ وَ مَا لَمْ أَسْأَلْکَ بِمَا فِیهِ صَلَاحُ آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ وَ لِإِخْوَانِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِ بَیْتِی وَ ارْحَمْهُمْ وَ ارْحَمْ وَالِدَیَّ وَ تَجَاوَزْ عَنْهُمَا وَ نَوِّرْ قَبْرَیْهِمَا وَ جَمِیعَ مَنْ أَحَبَّنِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ مَنْ عَرَفْتُهُ وَ مَنْ لَمْ أَعْرِفْهُ إِنَّکَ تَعْلَمُ مُتَقَلَّبَهُمْ وَ مَثْوَاهُمْ وَ ارْزُقْنِی الْوَفَاءَ بِعَهْدِکَ وَ ثَبِّتْنِی عَلَی مُوَالاةِ أَوْلِیَائِکَ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِکَ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی وَ مِنْ مَوْقِفِی هَذَا إِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَی وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ ثَبِّتْنَا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ إِلَهِی إِنْ کَانَتْ ذُنُوبِی قَدْ حَالَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَنْ تَرْفَعَ لِی صَوْتاً أَوْ تَسْتَجِیبَ لِی دَعْوَةً فَهَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ مُتَوَجِّهٌ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ أَسْأَلُکَ بِعِزَّتِکَ یَا مَوْلَایَ لَمَّا قَبِلْتَ عُذْرِی وَ غَفَرْتَ ذُنُوبِی بِتَوَسُّلِی إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ وَ رَحْمَتُکَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ فَإِنَّکَ قُلْتَ الْأَعْمَالُ بِخَوَاتِمِهَا وَ جَعَلْتَ لِکُلِّ عَامِلٍ أَجْراً فَأَسْأَلُکَ یَا إِلَهِی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَجْعَلَ جَزَائِی مِنْکَ عِتْقِی مِنَ النَّارِ وَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیَّ نَظْرَةً رَحِیمَةً لَا أَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تُصَلِّی لِلزِّیَارَةِ وَ تَدْعُو بَعْدَهَا وَ تَقُولُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ (1).
و ساق الدعاء إلی آخر ما سیأتی فی زیارة عاشوراء و قد مر مختصر منه
ص: 352
پس خدای من از تو می خواهم بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندانش درود بفرستی و مرا به وسیله آن درود به او برسانی و به او نزدیک گردانی همانگونه که ما را به نماز بر او فرمان دادی. و شهادت میدهم که بدون تکبر و غرور تسلیم او و خاندانش هستم، پس با صلوات بر او و اهل بیتش ما را سلامت بدار و عمل و معرفتی را که انجام داده ایم ماندگار و همیشگی قرار بده نه موقتی، ای مهرباترین مهربانان.
سپس بر روی قبر خم میشوی و میگویی: ای امیر مومنان، دوست تو به تو پناه آورده و به حرم تو متوسل شده و ریسمان تو را گرفته است و فرمان تو را اجرا میکند، پس ای مولای من، ای امیر مومنان واسطه من نزد خدا، یاور من در برابر آتش و در روزگار پشتیبان من باش و پاداش زیارت مرا بده. هرکس که به تو چنگ زند سالم میماند و هرکس که از تو جدا شود پشیمان می گردد، تو سرور امتها و از بین برندهی سختیها هستی. درود خدا بر تو باد. بندهات در برابرت، تو را میخواند و به تو شکایت میبرد و در کارش به تو تکیه میکند درحالیکه تو مالک بهشت او و از بین برندهی گرفتاریش و ترحم کننده به اشکش و زنده گردانندهی قلبش هستی. از ما بر تو سلام باد و بعد از خداوند هنگامی که مرگ فرا برسد و ازدحام برطرف شود، به تو تمسک جسته میشود و بازگشت به سوی توست و تو ما را کفایت میکنی و بهترین سرپرست هستی.
سپس هرچیزی را که میخواهی دعا کن و بخواه.(1) و بر محمد مصطفی و خاندان پاکش درود بفرست و در حالیکه هدایت یافتی بازگرد.
می گویم
این آخرین زیارتی است که از کتاب المزار الکبیر که گمان برده میشود از تالیفات محمد بن مشهدی رحمه الله است، استخراج کردیم .
باب پنجم : زیارت های امیرالمؤمنین علیه السلام مختص به روزها و شب های خاص از جمله زیارت روز بیست و یکم از ماه رمضان
روایات
روایت1.
الکافی: اسد
ص: 354
فی الزیارة الخامسة أیضا.
ثُمَّ قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ: فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ علیه السلام تَأْتِی قَبْرَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَقِفُ عَلَیْهِ کَوُقُوفِکَ الْأَوَّلِ وَ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ یَعْسُوبَ الدِّینِ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ سَلَامَ مُوَدِّعٍ لَا سَئِمٍ وَ لَا قَالٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ سَلَامَ وَلِیٍّ غَیْرِ زَائِغٍ عَنْکَ وَ لَا مُنْحَرِفٍ مِنْکَ وَ لَا مُسْتَبْدِلٍ بِکَ وَ لَا مُؤْثِرٍ عَلَیْکَ وَ لَا زَاهِدٍ فِیکَ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِتْیَانِ مَشْهَدِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ حَشَرَنِی اللَّهُ فِی زُمْرَتِکَ وَ أَوْرَدَنِی حَوْضَکَ وَ جَعَلَنِی مِنْ حِزْبِکَ- وَ أَرْضَاکَ عَنِّی وَ مَکَّنَنِی فِی دَوْلَتِکَ وَ أَحْیَانِی فِی رَجْعَتِکَ وَ مَلَّکَنِی فِی أَیَّامِکَ وَ
شَکَرَ سَعْیِی بِکَ وَ غَفَرَ ذَنْبِی بِشَفَاعَتِکَ وَ أَقَالَ عَثْرَتِی بِحُبِّکَ وَ أَعْلَی کَعْبِی بِمُوَالاتِکَ وَ شَرَّفَنِی بِطَاعَتِکَ وَ أَعَزَّنِی بِهِدَایَتِکَ وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ أَنْقَلِبُ مُفْلِحاً مُنْجِحاً غَانِماً سَالِماً مُعَافًی غَنِیّاً فَائِزاً بِرِضْوَانِ اللَّهِ وَ فَضْلِهِ وَ کِفَایَتِهِ وَ نُصْرَتِهِ وَ أَمْنِهِ وَ نُورِهِ وَ هِدَایَتِهِ وَ حِفْظِهِ وَ کِلَاءَتِهِ بِأَفْضَلِ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ زُوَّارِکَ وَ وَافِدِیکَ وَ مَوَالِیکَ وَ شِیعَتِکَ وَ رَزَقَنِیَ اللَّهُ الْعَوْدَ مَا أَبْقَانِی رَبِّی بِإِیمَانٍ وَ بَرٍّ وَ تَقْوَی وَ إِخْبَاتٍ وَ رِزْقٍ حَلَالٍ وَاسِعٍ وَ عَافِیَةٍ شَامِلَةٍ فِی النَّفْسِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَةِ مَوْلَایَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ ذِکْرِهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ أَوْجِبْ لِی مِنَ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ النُّورِ وَ الْإِیمَانِ وَ حُسْنِ الْإِجَابَةِ مِثْلَ مَا أَوْجَبْتَ لِأَوْلِیَائِکَ الْعَارِفِینَ بِحَقِّکَ الْمُوجِبِینَ لِطَاعَتِکَ الْمُدِیمِینَ لِذِکْرِکَ الرَّاغِبِینَ فِی زِیَارَتِکَ الْمُتَقَرِّبِینَ إِلَیْکَ بِذَلِکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ نَفْسِی وَ أَحِبَّتِی اجْعَلْنِی یَا مَوْلَایَ مِنْ حِزْبِکَ وَ أَدْخِلْنِی فِی شَفَاعَتِکَ وَ اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ بَلِّغْ أَرْوَاحَهُمْ وَ أَجْسَادَهُمْ مِنِّی السَّلَامَ وَ أَعْمِمْ بِمَا سَأَلْتُکَ جَمِیعَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الثَّمَانِیَةَ حَمَلَةَ عَرْشِکَ وَ الْأَرْبَعَةَ أَمْلَاکٍ خَزَنَةَ عِلْمِکَ أَنَّ فَرْضَ صَلَوَاتِی لِوَجْهِکَ وَ نَوَافِلِی وَ زَکَوَاتِی وَ مَا طَابَ مِنْ قَوْلٍ وَ عَمَلٍ عِنْدَکَ فَعَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه
ص: 353
بن صفوان صحابی رسول الله صلّی الله علیه و آله گوید : در روز وفات امیر مومنان علیه السلام آن محل از گریه به لرزه درآمد و
مردم مانند روز وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله وحشت زده شدند. و مردی گریان، با شتاب و استرجاع گویان آمد درحالیکه میگفت: امروز خلافت نبوت منقطع شد؛ تا اینکه بر در خانهای که امیر مومنان علیه السلام در آن بود ایستاد و گفت:
خداوند تو را رحمت کند ای ابوالحسن، اولین این قوم در اسلام، خالصترین آنها در ایمان، شدیدترین آنها در یقین، خائفترین آنها از خدا، بیشترین آنها در رنج، محتاطترین آنها بر رسول الله صلّی الله علیه و آله، ایمنترین آنها بر یارانش، برترین آنها در مناقب، گرامیترین آنها در سوابق، رفیعترین آنها در درجه، نزدیکترین آنان به رسول الله صلّی الله علیه و آله و شبیهترین آنها به او در هدایت، آفرینش، شمایل و عمل، شریفترین آنها در منزلت، و گرامیترین آنها بر او بودی، خداوند درباره اسلام، رسولش و مسلمانان جزای خیر به تو دهد. زمانی که یارانش ضعیف شدند قوی شدی و آنگاه که خوار شدند به میدان آمدی و چون سستی کردند بر پا خواستی و زمانی که اصحابش اندوهگین شدند بر طریقت رسول الله صلّی الله علیه و آله پایبند شدی و جانشین بر حق و بلامنازع او بودی که با وجود مخالفان، خشم کافران، اکراه حسودان و حقارت فاسقان التماس نکردی و زمانی که ناکام شدند امر خلافت را برداشتی و زمانی که به لرزه در آمدند سخن گفتی و با نور خدا حرکت کردی آنگاه که آنها ایستادند پس از تو پیروی کردند و هدایت یافتند، و آرام ترین آنها در صدا و والاترین آنها در قنوت و کم سخنترین آنها و درست گفتارترین آنها، در اندیشه بزرگترین آنها، شجاعترین آنها در یقین، بیشترین آنها و درستکردارترین آنها و آگاهترین آنها به امور بودی.
به خدا سوگند پادشاه (سرور و رئیس) اول و آخر دین بودی؛ اولین مردم، آنگاه که مردم متفرق شدند و آخرین آنها، آنگاه که شکست خوردند، برای مومنان پدری مهربان بودی زمانی که باری بر دوش تو شدند باری که از آن عاجز شدند را بر دوش گرفتی و آنچه که تباه کردند را حفظ کردی و بر آنچه که اهمال کردند صبوری کردی و جنایت آنچه طلب کردند را درک کردی و آنچه که گمان نمی کردند را به وسیله تو به دست آوردند، برای کافران عذابی جاری و غارتگر بودی و برای مومنان ستون و پناه. به خدا سوگند به درجات بلند پرواز کردی و به هدیه آن دست یافتی و سوابق آن را احراز کردی و فضائل آن را به دست آوردی، حجتت شکسته نمیشود، قلبت گمراه، بصیرتت ضعیف و نفست ترسو نمیشود و بر زمین نمیافتی. مانند کوهی بودی که طوفان آن را به حرکت در نمیآورد و چنانکه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مردم در مصاحبت با تو و آنچه در دست تو بود ایمن بودند (امانتدارترین مردم در مصاحبت با کسی که با تو همراهی کرد بودی و نیز در آنچه که از بیت المال و جزء آن در دست تو بود)، و چنانکه او فرمود: در جسمت ضعیف، در امر خدا قوی، در نفست متواضع، نزد خدا عظیم، در زمین بزرگ و نزد مومنان،
ص: 355
و آله فَأَسْأَلُکَ یَا إِلَهِی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تُوصِلَنِی بِهِ إِلَیْهِ وَ تُقَرِّبَنِی بِهِ لَدَیْهِ کَمَا أَمَرْتَنَا بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ أَشْهَدُ أَنِّی مُسَلِّمٌ لَهُ وَ لِأَهْلِ بَیْتِهِ غَیْرَ مُسْتَکْبِرٍ وَ لَا مُسْتَنْکِفٍ فَسَلِّمْنَا بِصَلَاتِهِ وَ صَلَاةِ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ اجْعَلْ مَا أَتَیْنَا مِنْ عَمَلٍ أَوْ مَعْرِفَةٍ مُسْتَقَرّاً لَا مُسْتَوْدَعاً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَنْکَبُّ عَلَی الْقَبْرِ وَ تَقُولُ وَلِیُّکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِکَ عَائِذٌ وَ بِحَرَمِکَ لَائِذٌ وَ بِحَبْلِکَ آخِذٌ وَ بِأَمْرِکَ نَافِذٌ فَکُنْ لِی یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی اللَّهِ سَفِیراً وَ مِنَ النَّارِ مُجِیراً وَ عَلَی الدَّهْرِ ظَهِیراً وَ لِزِیَارَتِی شَکُوراً فَمَنْ تَعَلَّقَ بِکَ سَلِمَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْکَ نَدِمَ وَ أَنْتَ مَوْلَی الْأُمَمِ وَ کَاشِفُ النِّقَمِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَبْدُکَ بَیْنَ یَدَیْکَ یَدْعُوکَ وَ یَشْکُو إِلَیْکَ وَ یَتَّکِلُ فِی أَمْرِهِ عَلَیْکَ وَ أَنْتَ مَالِکُ جَنَّتِهِ وَ مُنَفِّسُ کُرْبَتِهِ وَ رَاحِمُ عَبْرَتِهِ وَ مُحْیِی قَلْبِهِ وَ عَلَیْکَ مِنَّا السَّلَامُ وَ بِکَ بَعْدَ اللَّهِ الِاعْتِصَامُ إِذَا حَلَّ الْحِمَامُ وَ سَکَنَ الزِّحَامُ فَإِلَیْکَ الْمَآبُ وَ أَنْتَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ- ثُمَّ تَدْعُو بِمَا شِئْتَ-(1) وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ- وَ انْصَرِفْ رَاشِداً.
هذا آخر ما أخرجناه من المزار الکبیر المظنون أنه من مؤلفات محمد بن المشهدی ره.
کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زَیْدٍ النَّیْشَابُورِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَسَدِ
ص: 354
ارجمند بودی، برای هیچ کس در تو جایی برای کنایه زدن و برای گویندهای، کاستی نبود و برای کسی محل طمع نبودی و نزد تو برای کسی اغماضی نبود، ضعیف ذلیل نزد تو قوی و عزیز بود تا اینکه حقش را برای او بگیری و قوی عزیز نزد تو ضعیف ذلیل بود تا حق را از او بستانی و دور و نزدیک در این امر نزد تو برابر بودند، شأن تو حق، صدق و نرمش، سخنت حکم و حتم، امرت بردباری و دوراندیشی، اندیشهات علم و عزم آنچه که انجام میدادی بود. راه طریقت پیمودی، دشوار آسان شد و آتشها خاموش شد و دین تو با تو اعتدال یافت و اسلام و مومنان با تو قوی شدند و بسیار پیشی گرفتی و کسانی که بعد از توست را بسیار خسته کردی و از گریه برتری یافتی (تو بزرگتر از این هستی که حق مصیبتت و بیتابی بر تو با گریه و حتی با شدیدتر شدن آن اداء شود) و مصیبتت در آسمان عظیم شد و مردم را به لرزه درآورد «فإنا لله و إنا إلیه الراجعون» {پس ما از خدا خداییم و به سوی او باز میگردیم} به قضای خدا راضی شدیم و امر را به او سپردیم که به خدا سوگند مسلمانان هرگز با نظیر تو مواجه نخواهند شد، برای مومنان غاری پناه دهنده و محکم و قلهای بلند بودی و برکافران خشن و خشم بودی پس خداوند تو را به انبیائش محلق کند و ما را از اجر تو محروم نکند و بعد از تو گمراهمان نسازد.
و مردم سکوت کردند تا سخنانش پایان یافت و گریست و اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله گریستند و در پی او گشتند اما به او دست نیافتند.(1)
توضیح
این خبر را فقط به این دلیل ذکر کردیم که متکلم آنگونه که از اکمال الدین(2)
روشن میشود خضر علیه السلام بوده است و چنانکه روشن است در این روز با این کلام او را خطاب کرده است پس زیارتش در این روز با این زیارت مناسب است و علمای ما آن را در برخی از زیارت های سابق و آینده درج کردهاند. «الارتجاج» یعنی آشفتگی، «العناء» یعنی خستگی، «حاطه یحوطه حوطأ و حیاطة» گفته میشود زمانی که او را حفاظت و صیانت کند و از او دفاع نماید و در مصالح او از هیچ کوششی دریغ نکرد. «الهدی» با فتحه یعنی سیره، «السمت» یعنی هیأت اهل خیر، این سخن امام علیه السلام «برزت» یعنی برای جهاد آشکار شدی، «الاستکانه» یعنی خضوع و تذلل. این سخن امام علیه السلام «نهضت» یعنی به عبادت خدا، ادای حق و ترویج دینش پرداختی زمانی که سایر مردم سستی و ضعیف کردند.
این سخن امام علیه السلام «اذ هم اصحابه» یعنی هر یک از آنها برای مصالح دنیای خود مسلکی مخالف حق را قصد کردند. این سخن او
ص: 356
بْنِ صَفْوَانَ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ارْتَجَّ الْمَوْضِعُ بِالْبُکَاءِ وَ دَهِشَ النَّاسُ کَیَوْمَ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ جَاءَ رَجُلٌ بَاکِیاً وَ هُوَ مُسْرِعٌ مُسْتَرْجِعٌ وَ هُوَ یَقُولُ الْیَوْمَ انْقَطَعَتْ خِلَافَةُ النُّبُوَّةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ الَّذِی فِیهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْلَاماً وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ آمَنَهُمْ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ وَ أَکْرَمَهُمْ سَوَابِقَ وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً وَ أَقْرَبَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشْبَهَهُمْ بِهِ هَدْیاً وَ خَلْقاً وَ سَمْتاً وَ فِعْلًا وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً قَوِیتَ حِینَ ضَعُفَ أَصْحَابُهُ وَ بَرَزْتَ حِینَ اسْتَکَانُوا وَ نَهَضْتَ حِینَ وَهَنُوا وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ هَمَّ أَصْحَابُهُ وَ کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً لَمْ تُنَازَعْ وَ لَمْ تَضْرَعْ بِرَغْمِ الْمُخَالِفِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ کُرْهِ الْحَاسِدِینَ وَ صِغَرِ الْفَاسِقِینَ فَقُمْتَ بِالْأَمْرِ حِینَ فَشِلُوا وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللَّهِ إِذْ وَقَفُوا فَاتَّبَعُوکَ فَهُدُوا وَ کُنْتَ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً وَ أَعْلَاهُمْ قُنُوتاً وَ أَقَلَّهُمْ کَلَاماً وَ أَصْوَبَهُمْ نُطْقاً وَ أَکْبَرَهُمْ رَأْیاً وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلًا وَ أَعْرَفَهُمْ بِالْأُمُورِ کُنْتَ وَ اللَّهِ یَعْسُوباً لِلدِّینِ أَوَّلًا وَ آخِراً الْأَوَّلَ حِینَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ الْآخِرَ حِینَ فَشِلُوا کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا وَ شَمَّرْتَ إِذِ اجْتَمَعُوا وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ أَسْرَعُوا وَ أَدْرَکْتَ أَوْتَارَ مَا طَلَبُوا وَ نَالُوا بِکَ مَا لَمْ یَحْتَسِبُوا کُنْتَ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ نَهْباً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ عَمَداً وَ حِصْناً فُطِرْتَ وَ اللَّهِ بِغِمَائِهَا وَ فُزْتَ بِحِبَائِهَا وَ أَحْرَزْتَ سَوَابِقَهَا وَ ذَهَبْتَ بِفَضَائِلِهَا لَمْ تُفْلَلْ حُجَّتُکَ وَ لَمْ یَزِغْ قَلْبُکَ وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ وَ لَمْ تَخِرَّ کُنْتَ کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ وَ کُنْتَ کَمَا قَالَ علیه السلام أَمِنَ النَّاسُ فِی صُحْبَتِکَ وَ ذَاتِ یَدِکَ وَ کُنْتَ کَمَا قَالَ علیه السلام ضَعِیفاً فِی بَدَنِکَ قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ مُتَوَاضِعاً فِی نَفْسِکَ عَظِیماً عِنْدَ اللَّهِ کَبِیراً فِی الْأَرْضِ
ص: 355
«لم تنازع» یعنی به جهت وضوح امر جایی برای نزاع نبودی، یا معنا این است که همه آنها با دلهایشان به حقانیت و خلافت تو معتقد بودند گرچه برای اغراض فاسد خود ظاهرا انکار کردند. این سخن او «لم تضرع» بر بنای معلوم با کسره و فتحه راء یعنی برای آنها خوار و ذلیل نشدی یا با ضمه آن است «ضرع» بر وزن «کرم» زمانی گفته میشود که ضعیف باشند و بر دشمن قدرت نداشته باشند. این سخن او «و صغر الفاسقین» با کسره صاد و فتحه غین ذلت و رضایت به آن است، «فشل» بر وزن «فرح» یعنی سست و ضعیف شد، کند و ترسو شد. «التعتعه فی الکلام» تکرار آن از روی محدودیت یا ناتوانی است. این سخن او «اعلاهم قنوتا» یعنی والاترین آنها در طاعت و خضوع و در نهج البلاغه(1)
و «اعلاهم فوتا» آمده یعنی والاترین آنها در سبقت . این سخن او «اولا و آخرا» محتمل است که منظور از اول زمان رسول صلّی الله علیه و آله و منظور از آخر پس از او باشد یا اینکه هر دو آنها در هر دو مورد باشد. و «تشمّر للأمر» گفته می شود زمانی که مهیا شود، و «الهلع» یعنی در بیتابی زیاده روی کرد. این سخن او علیه السلام «اذا اسرعوا» یعنی آنچه که شتاب در آن شایسته نیست، «الاوتار» جمع وتر با کسره یعنی جنایت و «العمد» با حرکت حروف، جمع عمود است.
«فطرت و الله بغمائها» درسخن او «الغماء» یعنی مصیبت (فاجعه) و در بعضی نسخهها «بنعمائها» آمده است و فطرت ممکن است که بر بنای مجهول از ریشه فطر به معنی خلقت خوانده شود. یعنی بر بلاء (آزمون) و نعمت سرشته شدهای؛ و محتمل است که فاء عاطفه و طاء مکسور باشد از ریشه طیران یعنی با وجود مصیبتهایی که از امامان جور به تو رسید به درجات عالی رسیدی. یا اینکه پرواز کردی و نعمتها و کرامتهای آنان را بردی و بعد از تو آنها را از دست دادند. و برخی آن را فطرت به صورت مجهول و تشدید طاء از ریشه «فطّرتُ الصائم» زمانی که به او افطار بدهم قرائت کردهاند.(2)
در نهج البلاغه «فطرت والله بعنائها و استبددت برهانها» آمده است و برخی از شارحان آن گفتهاند که دو ضمیر به فضیلت باز میگردد و در اینجا لفظ طیران را برای پیشتازی عقلی و دو لفظ عنان و برهان را که هر دو از متعلقات اسب است استعاره گرفته است پایان. و جوهری(3) گوید: گفته میشود: «له سابقة فی هذا الأمر» زمانی که در آن امر بر مردم پیشی بگیرد. و «فلول» در شمیشر، شکستگی در لبه آن است.
ص: 357
جَلِیلًا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ وَ لَا لِأَحَدٍ فِیکَ مَطْمَعٌ وَ لَا لِأَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ عِنْدَکَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ حَتَّی تَأْخُذَ لَهُ بِحَقِّهِ وَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفٌ ذَلِیلٌ حَتَّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ وَ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عَنْکَ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ وَ عَزْمٌ فِیمَا فَعَلْتَ قَدْ نَهَجَ السَّبِیلُ وَ سَهُلَ الْعَسِیرُ وَ أُطْفِئَتِ النِّیرَانُ وَ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ وَ قَوِیَ بِکَ الْإِسْلَامُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَبَقْتَ سَبْقاً بَعِیداً وَ أَتْعَبْتَ مَنْ بَعْدَکَ تَعَباً شَدِیداً فَجَلَلْتَ عَنِ الْبُکَاءِ وَ عَظُمَتْ رَزِیَّتُکَ فِی السَّمَاءِ وَ هَدَّتْ مُصِیبَتُکَ الْأَنَامَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ رَضِینَا عَنِ اللَّهِ قَضَاءَهُ وَ سَلَّمْنَا لِلَّهِ أَمْرَهُ فَوَ اللَّهِ لَنْ یُصَابَ الْمُسْلِمُونَ بِمِثْلِکَ أَبَداً کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ کَهْفاً وَ حِصْناً وَ قُنَّةً رَاسِیاً وَ عَلَی الْکَافِرِینَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً فَأَلْحَقَکَ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ وَ لَا أَحْرَمَنَا أَجْرَکَ وَ لَا أَضَلَّنَا بَعْدَکَ وَ سَکَتَ الْقَوْمُ حَتَّی انْقَضَی کَلَامُهُ وَ بَکَی وَ بَکَی أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ طَلَبُوهُ فَلَمْ یُصَادِفُوهُ (1).
إنما أوردنا هذا الخبر هنا لأن المتکلم کان الخضر علیه السلام کما یظهر من إکمال الدین (2)
و قد خاطبه علیه السلام کما یظهر فی هذا الیوم بهذا الکلام فناسب زیارته فی هذا الیوم به و قد أدرجه علماؤنا فی بعض الزیارات السابقة و الآتیة و الارتجاج الاضطراب و
العناء التعب و یقال حاطه یحوطه حوطا و حیاطة إذا حفظه و صانه و ذب عنه و توفر علی مصالحه و الهدی بالفتح السیرة و السمت هیئة أهل الخیر قوله علیه السلام و برزت أی إلی الجهاد و الاستکانة الخضوع و التذلل قوله علیه السلام و نهضت أی قمت بعبادة الله و أداء حقه و ترویج دینه حین وهن و ضعف سائر الناس الصحابة فی حیاة الرسول صلی الله علیه و آله و بعده قوله علیه السلام إذ هم أصحابه أی قصد کل منهم مسلکا مخالفا للحق لمصالح دنیاهم قوله علیه السلام
ص: 356
و «الزیغ» یعنی انحراف. «لم تخرّ» با خاء و راء مشدد از ریشه خرور یعنی افتادن از بلندی به پایین است و در بعضی نسخهها با حاء از ریشه الحیرة و در برخی دیگر «لم تخن» از خیانت آمده است که این بهتر است. «فی صحبتک و ذات یدک» یعنی امانتدارترین مردم در مصاحبت با کسی که با تو همراهی کرد بود و در آن نیرنگ نکردی و نیز در آنچه که از بیت المال و جزء آن در دست تو بود. «الهمز» یعنی غیبت و حادثه در میان مردم و ذکر عیوب آنها «الغمز» اشاره با چشم و ابروست که این نیز کنایه از اثبات معایب برای اوست و این سخن او «ولا لاحد فیک مطمع» یعنی در این طمع کند که تو را از حق گمراه منصرف کند. جزری(1) گوید: «لا تأخده و فی الله هوادة» یعنی در صورت وجوب حد خدا ساکن نمیشوی و در آن از کسی جانبداری نمیکنی و «الهوادة» سکون و اجازه جانبداری است. «فیما فعلته» در سخن او در اغلب نسخههای حدیث «فأقعلت» از ریشه اقلاع است یعنی خودداری. یعنی از امور خودداری کردی که کنایه از مرگ است. «نهج» بر وزن «منع» یعنی روشن کرد. «سبقت سبقاً بعیداً» یعنی با شهادت به سوی آخرت رفتی به گونهای که پیوستن به تو برای ما ممکن نیست. یا اینکه به سوی فضائل و کمالات پیشی گرفتی به گونهای که برای کسی ممکن نیست که در آنها به تو محلق شود و فقره دوم نیز محتمل دو وجه است گرچه مورد اول در آن بهتر است. این سخن او «فجللت عن البکاء» یعنی تو بزرگتر از این هستی که حق مصیبتت و بیتابی بر تو با گریه و حتی با شدیدتر شدن آن اداء شود یا اینکه تو بزرگتر از این هستی که برای گریه بر تو حدی باشد و مورد اول بهتر است. «الرزیه» یعنی مصیبت، «الهد» یعنی ویرانی شدید، «القنه» با ضمه یعنی کوه یا قله آن، «الراسی» یعنی ثابت .
و این خبر با اسنادهای دیگری نیز به صورت مشروح در ابواب شهادت امام علیه السلام ذکر شده است.
و از جمله آن اوقات مختص، زیارت شب و روز غدیر است:
روایت2.
مصباح الزائر: بزنطی در حدیثی که مختصر کردیم از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند و می گوید:آن حضرت به من فرمود: ای پسر ابونصر هرجا که باشی در روز غدیر نزد امیرمومنان علیه السلام حاضر شو که خداوند تبارک وتعالی برای هر مرد و زن مؤمن و مسلمان گناهان شصت سال را می بخشد و چندین برابر آنچه که در ماه رمضان، شب قدر، شب عید فطر از آتش آزاد کرد را آزاد میکند و برای برادران آگاه و عارف تو یک درهم در آن روز هزار درهم است، در این روز بر
ص: 358
لم تنازع أی لم تکن محل النزاع لوضوح الأمر أو المعنی أنهم جمیعا کانوا بقلوبهم یعتقدون حقیتک و خلافتک و إن أنکروا ظاهرا لأغراضهم الفاسدة قوله لم تضرع علی بناء المعلوم بکسر الراء و فتحها أی لم تذل و لم تخضع لهم أو بضمها یقال ضرع ککرم إذا ضعف و لم یقو علی العدو قوله علیه السلام و صغر الفاسقین بکسر الصاد و فتح الغین و هو الذل و الرضا به و فشل کفرح کسل و ضعف و تراخی و جبن و التعتعة فی الکلام التردد فیه من حصر أو عی فقوله و أعلاهم قنوتا أی طاعة و خضوعا و فی نهج البلاغة(1)
و أعلاهم فوتا أی سبقا قوله علیه السلام أولا و آخرا یحتمل أن یکون المراد بالأول زمان الرسول صلی الله علیه و آله و بالآخر بعده أو کلا منهما فی کل منهما و یقال تشمر للأمر إذا تهیأ و الهلع أفحش الجزع قوله إذ أسرعوا أی فیما لا ینبغی الإسراع فیه و الأوتار جمع وتر بالکسر و هو الجنایة و العمد بالتحریک جمع العمود قوله علیه السلام فطرت و الله بغمائها الغماء الداهیة و فی بعض النسخ بنعمائها و قوله فطرت یمکن أن یقرأ علی بناء المجهول من الفطر بمعنی الخلقة أی کنت مفطورا علی البلاء و النعماء و یحتمل أن یکون الفاء عاطفة و الطاء مکسورة من الطیران أی ذهبت إلی الدرجات العلی مع الدواهی التی أصابتک من الأئمة أو طرت و ذهبت بنعمائهم و کراماتهم ففقدوها بعدک و بعضهم قرأ فطرت علی بناء المجهول و تشدید الطاء من قولهم فطرت الصائم إذا أعطاه الفطور(2).
و فی نهج البلاغة فطرت و الله بعنائها و استبدت برهانها و قال بعض شراحه الضمیران یعودان إلی الفضیلة فاستعار هاهنا لفظ الطیران للسبق العقلی و استعار لفظی العنان و الرهان اللذان هما من متعلقات الخیل انتهی و قال الجوهری (3) یقال له سابقة فی هذا الأمر إذا سبق الناس إلیه و فلول السیف کسور فی حده
ص: 357
برادرانت حتی از آن هم بهتر است. درچنین روزی هر مرد و زن مؤمنی را شاد کن. سپس فرمود : ای کوفیان، خیر کثیر به شما عطا شده و شما قطعاً از کسانی هستید که خداوند قلبش را برای ایمان آزمود شما ذلیلشده مقهور آزموده هستید. بلاء با شدت بر شما جاری میشود سپس رفع کننده اندوه بزرگ آن را برطرف میکند. به خدا سوگند اگر مردم از فضیلت حقیقی این روز آگاه میشدند ملائکه در هر روز ده مرتبه با آنان دست میدادند.
روایت3.
المصباحین: از برنظی مشابه آن را آورده.(1)
روایت4.
اقبال الأعمال: با اسناد به بزنطی مشابه آن را آورده.(2)
می گویم
در باب اعمال غدیر فضیلت و اعمال آن بیان شد و در اینجا فقط آنچه که متعلق به زیارت اوست را ذکر میکنیم.
روایت5.
شیخ مفید گوید: در آن دو روایت است. روایت نخست آن است که جابر جعفی روایت کرد و گفت : باقر علیه السلام فرمود : پدرم علی بن حسین علیهما السلام به سوی مرقد امیرمومنان علیه السلام حرکت کرد بر مزار او ایستاد سپس گریست و عرضه داشت: سلام بر تو ای امین خدا در زمینش و حجت او بر بندگانش، سلام بر تو ای امیر مومنان گواهی میدهم که تو در راه خدا حق جهادش را به جا آوردی، تا پایان آنچه که در اوائل باب سابق از فرحة الغری بیان شد و در الزیارات الجامع خواهد آمد . و شیخ طوسی و سایرین نیز این زیارت را از زیارتهای مخصوص به این دوره ذکر کردهاند و در روایات مشتمل بر آن چیزی که بر اختصاص آن به گونهای که به آن اشاره کردیم دلالت کند ندیدم و به این دلیل در اینجا ذکر نکردیم.
روایت6.
سپس مفید رحمه الله گوید: و روایت دوم چیزی است که از ابو محمد حسن بن عسکری از پدرش علیه السلام روایت است و ذکر کرد که آن حضرت علیه السلام در روز غدیر سالی که معتصم ایشان را احضار کرد با آن عبارات، زیارت کرد. و پس زمانی که که چنین قصدی داشتی بر دروازه قبه شریفه بایست و ص: 359
و الزیغ المیل قوله لم تخر بالخاء المعجمة و الراء المشددة من الخرور و هو السقوط من علو إلی سفل و فی بعض النسخ بالحاء المهملة من الحیرة و فی بعضها لم تخن من الخیانة و هو أظهر قوله فی صحبتک و ذات یدک أی کنت أکثر الناس أمانة فی مصاحبة من صحبک لا تغش فیها و کذا فیما فی یدک من بیت المال و غیره و الهمز الغیبة و الوقیعة فی الناس و ذکر عیوبهم و الغمز الإشارة بالعین و الحاجب و هو أیضا کنایة عن إثبات المعایب قوله و لا لأحد فیک مطمع أی طمع أن یضلک و یصرفک عن الحق و قال الجزری (1) لا تأخذه فی الله هوادة أی لا تسکن عند وجوب حد الله و لا یحابی فیه أحدا و الهوادة السکون و
الرخصة و المحاباة قوله فیما فعلت فی أکثر نسخ الحدیث فأقلعت من الإقلاع و هو الکف أی کففت عن الأمور کنایة عن الموت و نهج کمنع وضح قوله و سبقت سبقا بعیدا أی ذهبت بالشهادة إلی الآخرة بحیث لا یمکننا اللحوق بک أو سبقت إلی الفضائل و الکمالات بحیث لا یمکن لأحد أن یلحقک فیها و کذا الفقرة الثانیة تحتمل الوجهین و إن کان الأول فیها أظهر قوله فجللت عن البکاء أی أنت أجل من أن یقضی حق مصیبتک و الجزع علیک بالبکاء بل بما هو أشد منه أو أنت أجل من أن یکون للبکاء علیک حد و الأول أظهر و الرزیة المصیبة و الهد الهدم الشدید و القنة بالضم الجبل أو قلته و الراسی الثابت و قد مضی الخبر بأسانید أخر مشروحا فی أبواب شهادته صلوات الله علیه.
و منها زیارة لیلة الغدیر و یومها.
صبا، [مصباح الزائر] رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی حَدِیثٍ اخْتَصَرْنَاهُ قَالَ: قَالَ لِی یَا ابْنَ أَبِی نَصْرٍ أَیْنَمَا کُنْتَ فَاحْضُرْ یَوْمَ الْغَدِیرِ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَغْفِرُ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ ذُنُوبَ سِتِّینَ سَنَةً وَ یُعْتِقُ مِنَ النَّارِ ضِعْفَ مَا أَعْتَقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ لَیْلَةِ الْفِطْرِ وَ الدِّرْهَمُ فِیهِ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ لِإِخْوَانِکَ الْعَارِفِینَ وَ أَفْضَلُ عَلَی
ص: 358
اذن بخواه و درحالیکه پای راست را بر چپ مقدم میداری داخل شو و حرکت کن تا بر ضریح بایستی، او را استقبال کن و قبله را بین شانههایت قرار بده بگو:
سلام بر محمد رسول خدا، خاتم انبیاء، سرور رسولان، برگزیده پروردگار جهانیان، امین خدا بر وحی و عزائم امرش، خاتم هر آنچه گذشت و آغازگر هر آنچه آمدنی است و شاهد بر همه آنان و رحمت و برکات، درودها و تحیات خداوند بر او باد. سلام بر انبیاء، رسولان، ملائکه مقرب و بندگان صالح خدا. سلام بر تو ای امیر مومنان، سرور اوصیاء، وارث علم انبیاء، دوست پروردگار جهانیان، و مولای من و مولای مومنان، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر تو ای مولای من، ای امیر مومنان و ای امین خدا در زمینش، و سفیر او در میان خلقش و حجت روشن او بر بندگانش، سلام بر تو ای دین استوار خدا و صراط مستقیم او، سلام بر تو ای خبر عظیم که آنها درباره آن دچار اختلافند و درباره آن سوال میشوند، سلام بر تو ای امیر مومنان به خدا ایمان آوردی در حالی که مشرک بودند و حق را تصدیق کردی در حالی که آنها تکذیبکننده بودند، جهاد کردی در حالی که آنها دست کشیدند، و خدا را در حالی که دین را برای او خالص کردی با صبوری و طلب پاداش عبادت کردی تا اینکه مرگت فرا رسید. لعنت خدا بر ظالمان باد. سلام بر تو ای سرور مسلمانان و رئیس مومنان، امام متقیان و پیشوای سفید رویان ممتاز، و رحمت و برکات خداوند برتو باد. گواهی میدهم که تو برادر رسول خدا، وصی او و وارث علم او، امین او بر شرعش، جانشین او در میان امتش هستی، و اولین کسی هستی که به خداوند ایمان آورد و آنچه که بر پیامبرش نازل فرمود را تصدیق نمود. و گواهی میدهم که او آنچه درباره تو نازل فرمود را ازجانب خداوند ابلاغ کرد و امر او را تبیین کرد و فرض طاعت و ولایت تو را بر امتش واجب کرد و بیعت بر تو را بر آنان منعقد کرد و تو را از خود مومنان نسبت به آنان اولی قرار داد چنانکه خداوند آن را چنین قرار داده است. سپس خدا را بر آنان شاهد گرفت و فرمود: آیا ابلاغ نکردهام؟ گفتند: آری. و فرمود: بار خدایا شاهد باش و خداوند به عنوان شاهد و داور بین بندگان کافی است. پس نفرین خدا بر انکارکننده ولایت تو بعد از اقرار، شکننده پیمان تو بعد از پیمان بستن باد. و گواهی میدهم که تو به عهد خداوند متعال وفا کردی و خداوند بر عهدش با تو وفادار است و هر که به آنچه که با آن با خداوند عهد کرده است وفا کند اجری بزرگ عطا خواهد شود. و گواهی میدهم که تو امیرمومنان هستی؛ همان حقی که قرآن به ولایتت سخن گشود و رسول بر آن برای تو از امت عهد گرفت. و گواهی میدهم که تو عمویت و برادرت کسانی هستید که با جان خویش با خدا معامله کردید و خداوند در باره شما نازل فرمود: {در حقیقت خدا از مؤمنان جان و ص: 360
إِخْوَانِکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ سُرَّ فِیهِ کُلُّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ ثُمَّ قَالَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ لَقَدْ أُعْطِیتُمْ خَیْراً کَثِیراً وَ إِنَّکُمْ لَمِمَّنِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ مُسْتَذِلُّونَ مَقْهُورُونَ مُمْتَحَنُونَ یُصَبُّ عَلَیْکُمُ الْبَلَاءُ صَبّاً ثُمَّ یَکْشِفُهُ کَاشِفُ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ اللَّهِ لَوْ عَرَفَ النَّاسُ فَضْلَ هَذَا الْیَوْمِ بِحَقِیقَتِهِ لَصَافَحَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ.
مصبا، [المصباحین] عَنِ الْبَزَنْطِیِّ: مِثْلَهُ (1).
قل، [إقبال الأعمال] بِالْإِسْنَادِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ: مِثْلَهُ (2).
قد مضی فی باب أعمال الغدیر فضله و أعماله و إنما نذکر هاهنا ما یتعلق بزیارته.
قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِیهَا رِوَایَتَانِ أَمَّا الْأُولَی فَهِیَ مَا رَوَاهَا جَابِرٌ الْجُعْفِیُّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَضَی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِلَی مَشْهَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَوَقَفَ عَلَیْهِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ- إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی أَوَائِلِ الْبَابِ السَّابِقِ مِنْ فَرْحَةِ الْغَرِیِّ.
و سیأتی فی الزیارات الجامعة و قد ذکر الشیخ الطوسی و غیره أیضا هذه الزیارة من الزیارات المخصوصة بهذا الیوم و لم أر فی الروایات المشتملة علیها ما یدل علی اختصاصها کما أومأنا إلیه و لذلک لم نوردها هاهنا.
ثُمَّ قَالَ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَمَّا الرِّوَایَةُ الثَّانِیَةُ فَهِیَ مَا رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ [عَلِیٍ] الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: وَ ذَکَرَ أَنَّهُ علیه السلام زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فِی السَّنَةِ الَّتِی أَشْخَصَهُ الْمُعْتَصِمُ فَإِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَقِفْ عَلَی بَابِ الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ وَ
ص: 359
مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کشند و کشته می شوند [این] به عنوان وعده حقی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است. [آن مؤمنان] همان توبه کنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزه داران رکوع کنندگان سجده کنندگان وادارندگان به کارهای پسندیده بازدارندگان از کارهای ناپسند و پاسداران مقررات خدایند و مؤمنان را بشارت ده.} یا امیرمومنان گواهی میدهم که شککننده در تو به رسول امین ایمان نیاورد و برابرداننده دیگران با تو با دین استواری که پرودرگار جهانیان برایمان پسندید و با ولایت تو در روز غدیر کاملش کرد منحرف است و گواهی میدهم که تو مقصود این دین سخن خدای عزیز رحیم هستی {و [بدانید] این است راه راست من پس از آن پیروی کنید و از راه ها[ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید} به خداوند سوگند گمراه شد و گمراه کرد کسی که از غیر تو پیروی کرد و از حق منحرف شد کسی که با تو دشمنی کرد. بار خدایا ما امر تو را شنیدیم، اطاعت کردیم و از صراط مستقیمت پیروی کردیم. پس پروردگارا هدایتمان کن و پس از اینکه به طاعتت هدایت کردی دلهای ما را منحرف نکن و ما را از شکرگزاران نعمتت قرار بده. و گواهی میدهم که تو پیوسته مخالف امیال، هم پیمان تقوا، قادر به فرو ریختن خشم، در گذرنده از مردم و بخشنده آنها هستی و زمانی که خداوند عصیان شود خشمگین و زمانی که خدا اطاعت شود خشنود هستی، به آنچه به تو عهد کرد عملکننده و مراعاتکننده آنچه به تو سپرده شد، حافظ آنچه که به امانت سپرده شدی، ابلاغکننده آنچه که بر تو حمل شد و منتظر آنچه وعده داده شدی هستی. گواهی میدهم که تو از روی خواری تقوا پیشه نکردی و از روی جزع خودداری نکردی و از روی سستی جهاد با عصیانگرت عقب ننشستی و چاپلوسانه به خلاف رضای خدا اظهار رضایت نکردی و برای آنچه که در راه خدا به تو رسید سستی و ضعف نکردی، از روی مراقبت از طلب حقت فروننشستی. پناه بر خدا از اینکه چنین باشی بلکه هر گاه ظلم شدی از خدایت طلب پاداش کردی و امرت را به خدا محول کردی و برای آنان یادآوری کردی اما به یاد نیاوردند اندرزشان دادی اما پند نگرفتند، از خدا بیمشان دادی اما نترسیدند. گواهی میدهم که تو یا امیرمومنان در راه خدا حق جهادش را به جای آوردی تا اینکه خداوند تو را به جوار خویش خواند و با اختیارش تو را به سوی خویش گرفت و دشمنان را به حجت قتل تو توسط آنان ملزم کرد تا حجت علیه آنان بر تو باشد علاوه بر حجتهای بلیغی که بر تمامی خلائقش داری. سلام بر تو یا امیرمومنان، خالصانه خدا را عبادت کردی و صبورانه در راه خدا جهاد کردی و در طلب پاداش جان خویش را نثار کردی و به کتابش عمل کردی و از سنت پیامبرش پیروی کردی و نماز به پا داشتی، زکات بخشیدی و به معروف امر و از منکر نهی کردی تا آنجا که توانستی، در حالی که خواستار آنچه که نزد خداست و مشتاق آنچه که خدا وعده نمود بودی. مصائب برایت اهمیتی ندارد و به هنگام
ص: 361
اسْتَأْذِنْ وَ ادْخُلْ مُقَدِّماً رِجْلَکَ الْیُمْنَی عَلَی الْیُسْرَی وَ امْشِ حَتَّی تَقِفَ عَلَی الضَّرِیحِ وَ اسْتَقْبِلْهُ وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ صَفْوَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ وَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا اسْتَقْبَلَ وَ الْمُهَیْمِنِ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ صَلَوَاتُهُ وَ تَحِیَّاتُهُ وَ السَّلَامُ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ وَارِثَ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ وَلِیَّ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ سَفِیرَهُ فِی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ الْبَالِغَةَ عَلَی عِبَادِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا دِینَ اللَّهِ الْقَوِیمَ وَ صِرَاطَهُ الْمُسْتَقِیمَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ وَ عَنْهُ یُسْأَلُونَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ آمَنْتَ بِاللَّهِ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ وَ صَدَّقْتَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ مُکَذِّبُونَ وَ جَاهَدْتَ وَ هُمْ مُحْجِمُونَ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ صَابِراً مُحْتَسِباً حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْمُسْلِمِینَ وَ یَعْسُوبَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی شَرْعِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ صَدَّقَ بِمَا أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ بَلَّغَ عَنِ اللَّهِ مَا أَنْزَلَهُ فِیکَ فَصَدَعَ بِأَمْرِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَی أُمَّتِهِ فَرْضَ طَاعَتِکَ وَ وَلَایَتِکَ وَ عَقَدَ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ لَکَ وَ جَعَلَکَ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ کَذَلِکَ ثُمَّ أَشْهَدَ اللَّهَ تَعَالَی عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ لَسْتُ قَدْ بَلَّغْتُ فَقَالُوا اللَّهُمَّ بَلَی فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً وَ حَاکِماً بَیْنَ الْعِبَادِ فَلَعَنَ اللَّهُ جَاحِدَ وَلَایَتِکَ بَعْدَ الْإِقْرَارِ وَ نَاکِثَ عَهْدِکَ بَعْدَ الْمِیثَاقِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی مُوفٍ لَکَ بِعَهْدِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْحَقُّ الَّذِی نَطَقَ بِوَلَایَتِکَ التَّنْزِیلُ وَ أَخَذَ لَکَ الْعَهْدَ عَلَی الْأُمَّةِ بِذَلِکَ الرَّسُولُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَ عَمَّکَ وَ أَخَاکَ الَّذِینَ تَاجَرْتُمُ اللَّهَ بِنُفُوسِکُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ
ص: 360
شدائد خوار نمیشوی، از مبارزه عقبنشینی نمیکنی، هر که غیر این را به تو نسبت دهد دروغ گفته و بر تو افترای باطل زده است. آن برای کسی است که از تو منحرف شد سزاوار است. در راه خدا حق جهادش را به جای آوردی و به امید پاداش بر آزار صبوری کردی. و تو اولین کسی هستی که به خدا ایمان آورد و برای او نماز خواند و جهاد کرد و رویش را در دار شرک و زمین آکنده از ضلالت و در حالی که شیطان آشکارا پرستش میشد، نمایان کرد در حالی که میگفتی: کثرت مردم پیرامونم بر عزت من نمیافزاید و پراکنده شدنشان از من بر وحشتم نمیافزاید و اگر تمامی مرا تسلیم (دشمن) کنند زاری نمیکنم. به خدا تمسک جستی و عزیز شدی و آخرت را بر دنیا ترجیح دادی و زهد پیشه کردی و خداوند تأیید و هدایت و خالصت نمود و تو را برگزید پس اعمالت متناقض نشد و اقوالت مختلف نشد و احوالت دگرگون نگردید و بر خدا ادعای دروغ نکردی و بر او دروغ نبستی و خواستار امور بیارزش نشدی و گناهان آلودهات نکردند و پیوسته بر دلیلی روشن از جانب پروردگارت و یقین درباره امرت بودی به سوی حق و راه مستقیم هدایت میکنی گواهی حق میدهم و به خداوند قسم صدق یاد میکنم که محمد و خاندانش سروران خلق و تو مولای من و مولای مؤمنان هستی و بنده خدا و ولی او و برادر رسول، وصی و وارث او هستی و او که در مورد تو فرمود : به خدایی که مرا به حق معبوث کرد هر که به تو کفر ورزید به من ایمان نیاورده است و هر که تو را انکار کرد به خدا اقرار نکرده است و هر که از تو منحرف شد گمراه شده و نه به خدا و نه به سوی من هدایت شده، کسی که به سوی تو هدایت نیافت و این سخن پروردگار عزوجل من است: {و به یقین من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست رهسپر شود} مولای من! فضل تو پنهان نمیشود، نور تو خاموش نمیگردد و هر که تو را انکار کند ستمکار سیاهبخت است. مولای من تو حجت بر بندگان هدایتگر به سوی رشاد و توشهای برای معاد هستی. مولای من خداوند در دنیا جایگاهت را رفعت بخشید و در آخرت درجهتان را عالی گردانید و تو را بر آنچه که بر مخالفانت و موانع بین تو و مواهب خدا پنهان داشت بصیر کرد. پس نفرین خدا بر کسانی باد که حرمت تو را حلال شمردند و حق را از تو دور کردند و گواهی میدهم که آنها زیانکارانی هستند که {آتش چهره آنها را می سوزاند و آنان در آنجا ترش رویند} گواهی میدهم که تو اقدام کردی و عقب ننشستی، سخن گفتی و جز به امری از جانب خدا و رسولش خودداری نکردی و فرمودی: به کسی که جانم در دست اوست قسم رسول الله صلّی الله علیه و آله نظر به من کرد در حالی که با شمشیر گام برمیداشتم و فرمود: ای علی! تو نسبت به من، به منزله هارون نسبت به موسی هستی با این تفاوت که بعد از من پیامبری نیست و تو را آگاه میکنم که مرگ و زندگی تو با من و بر سنت من است. به خدا سوگند دروغ نگفتم و دروغ نشنیدم وگمراه نشدم و کسی به وسیله من گمراه نشد و
ص: 362
وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ أَشْهَدُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ الشَّاکَّ فِیکَ مَا آمَنَ بِالرَّسُولِ الْأَمِینِ وَ أَنَّ الْعَادِلَ بِکَ غَیْرَکَ عَانِدٌ عَنِ الدِّینِ الْقَوِیمِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لَنَا رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ أَکْمَلَهُ بِوَلَایَتِکَ یَوْمَ الْغَدِیرِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْمَعْنِیُّ بِقَوْلِ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ضَلَّ وَ اللَّهِ وَ أَضَلَّ مَنِ
اتَّبَعَ سِوَاکَ وَ عَنَدَ عَنِ الْحَقِّ مَنْ عَادَاکَ اللَّهُمَّ سَمِعْنَا لِأَمْرِکَ وَ أَطَعْنَا وَ اتَّبَعْنَا صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ فَاهْدِنَا رَبَّنَا وَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا إِلَی طَاعَتِکَ وَ اجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرِینَ لِأَنْعُمِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تَزَلْ لِلْهَوَی مُخَالِفاً وَ لِلتُّقَی مُحَالِفاً وَ عَلَی کَظْمِ الْغَیْظِ قَادِراً وَ عَنِ النَّاسِ عَافِیاً غَافِراً وَ إِذَا عُصِیَ اللَّهُ سَاخِطاً وَ إِذَا أُطِیعَ اللَّهُ رَاضِیاً وَ بِمَا عَهِدَ إِلَیْکَ عَامِلًا رَاعِیاً لِمَا اسْتُحْفِظْتَ حَافِظاً لِمَا اسْتُودِعْتَ مُبَلِّغاً مَا حُمِّلْتَ مُنْتَظِراً مَا وَعَدْتَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مَا اتَّقَیْتَ ضَارِعاً وَ لَا أَمْسَکْتَ عَنْ حَقِّکَ جَازِعاً وَ لَا أَحْجَمْتَ عَنْ مُجَاهَدَةِ عَاصِیکَ نَاکِلًا وَ لَا أَظْهَرْتَ الرِّضَا بِخِلَافِ مَا یَرْضَی اللَّهُ مُدَاهِناً وَ لَا وَهَنْتَ لِمَا أَصَابَکَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا ضَعُفْتَ وَ لَا اسْتَکَنْتَ عَنْ طَلَبِ حَقِّکَ مُرَاقِباً مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ تَکُونَ کَذَلِکَ بَلْ إِذْ ظُلِمْتَ احْتَسَبْتَ رَبَّکَ وَ فَوَّضْتَ إِلَیْهِ أَمْرَکَ وَ ذَکَّرْتَهُمْ فَمَا ادَّکَرُوا وَ وَعِظْتَهُمْ فَمَا اتَّعَظُوا وَ خَوَّفْتَهُمُ اللَّهَ فَمَا تَخَوَّفُوا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ حَتَّی دَعَاکَ اللَّهُ إِلَی جِوَارِهِ وَ قَبَضَکَ إِلَیْهِ بِاخْتِیَارِهِ وَ أَلْزَمَ أَعْدَاءَکَ الْحُجَّةَ بِقَتْلِهِمْ إِیَّاکَ لِتَکُونَ الْحُجَّةُ لَکَ عَلَیْهِمْ مَعَ مَا لَکَ مِنَ الْحُجَجِ الْبَالِغَةِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ صَابِراً وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ مُحْتَسِباً وَ عَمِلْتَ بِکِتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ وَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ مَا اسْتَطَعْتَ مُبْتَغِیاً مَا عِنْدَ اللَّهِ رَاغِباً فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ لَا تَحْفِلُ بِالنَّوَائِبِ وَ لَا تَهِنُ عِنْدَ
ص: 361
آنچه که پروردگار بر من عهد کرد را فراموش نکردهام و من بر دلیلی روشن از پروردگارم هستم که برای پیامبرش تبیین کرد و پیامبر برای من تبیین کرد و من بر راه روشنی هستم که به لفظ بیانش میکنم، به خدا سوگند راست گفتی و حق گفتی پس نفرین خدا بر کسی باد که تو را با کسی که با تو ستیز کرد برابر کرد و خداوند جل اسمه میفرماید: {آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند} و نفرین خدا برکسی باد که کسی که خداوند ولایت تو بر وی فرض کرد را با تو برابر دانست در حالیکه تو ولی خدا، برادر رسول او، دفاعکننده از دین او هستی و کسی هستی که قرآن به بزرگیاش سخن گفت و خداوند متعال فرمود: {خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده و[لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ برتری بخشیده است [پاداش بزرگی که] به عنوان درجات و آمرزش و رحمتی از جانب او [نصیب آنان می شود] و خدا آمرزنده مهربان است}
و فرمود: {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند مژده می دهد جاودانه در آنها خواهند بود در حقیقت خداست که نزد او پاداشی بزرگ است} گواهی میدهم که تو به مدح خدا مخصوص و برای طاعت خدا مخلص هستی و برای هدایت جایگزین نخواستی و کسی را در عبادت پروردگارت شریک نکردی و خداوند متعال دعای پیامبرش را درباره تو استجابت کرد سپس او را به اظهار آنچه که برای تو در امتش برتری داد، امر نمود برای بالا بردن شأن تو و اعلانی برای برهان تو و ابطالی برای اباطیل و بریدن عذرها. و آنگاه که از فتنه فاسقان ترسید و بر تو بیم منافقان داشت پروردگار جهانیان بر او وحی فرمود: {ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد} پس بار مسیر را بر دوش گرفت و در گرمای نیمروزی برخاست و خطبه گفت و آن را به گوش رساند و ندا داد و ابلاغ کرد سپس از همه آنان سؤال کرد: آیا ابلاغ کردم؟ و همگی گفتند: آری. پس فرمود: بار خدایا شاهد باش سپس فرمود: آیا من از خود مؤمنان نسبت به آنان اولی نیستم؟ گفتند: آری پس دستت را گرفت و فرمود: هر که من مولایش بودم این علی مولای اوست. بارخدایا با هر که با او دوستی کرد دوستی کن و با هر که دشمنی کرد دشمنی کن و هر که یاریاش کرد را یاری کن و هر که رهایش کرد را رها کن اما جز اندکی به آنچه خداوند درباره تو بر پیامبرش نازل کرد ایمان نیاوردند و اغلبشان جزء بر زیان نیافزودند و خداوند پیش از آن درحالیکه آنان اکراه داشتند درباره تو نازل فرموده است: {ای کسانی که ایمان آورده اید هر کس از شما از دین خود برگردد به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند [اینان]
ص: 363
الشَّدَائِدِ وَ لَا تُحْجِمُ عَنْ مُحَارِبٍ أَفِکَ مَنْ نَسَبَ غَیْرَ ذَلِکَ إِلَیْکَ وَ افْتَرَی بَاطِلًا عَلَیْکَ وَ أَوْلَی لِمَنْ عَنَدَ عَنْکَ لَقَدْ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ الْجِهَادِ وَ صَبَرْتَ عَلَی الْأَذَی صَبْرَ احْتِسَابٍ وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ صَلَّی لَهُ وَ جَاهَدَ وَ أَبْدَی صَفْحَتَهُ فِی دَارِ الشِّرْکِ وَ الْأَرْضُ مَشْحُونَةٌ ضَلَالَةً وَ الشَّیْطَانُ یُعْبَدُ جَهْرَةً وَ أَنْتَ الْقَائِلُ لَا تَزِیدُنِی کَثْرَةُ النَّاسِ حَوْلِی عِزَّةً وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَةً وَ لَوْ أَسْلَمَنِی النَّاسُ جَمِیعاً لَمْ أَکُنْ مُتَضَرِّعاً اعْتَصَمْتَ بِاللَّهِ فَعَزَزْتَ وَ آثَرْتَ الْآخِرَةَ عَلَی الْأُولَی فَزَهِدْتَ وَ أَیَّدَکَ اللَّهُ وَ هَدَاکَ وَ أَخْلَصَکَ وَ اجْتَبَاکَ فَمَا تَنَاقَضَتْ أَفْعَالُکَ وَ لَا اخْتَلَفَتْ أَقْوَالُکَ وَ لَا تَقَلَّبَتْ أَحْوَالُکَ وَ لَا ادَّعَیْتَ وَ لَا افْتَرَیْتَ عَلَی اللَّهِ کَذِباً وَ لَا شَرِهْتَ إِلَی الْحُطَامِ وَ لَا دَنَّسَکَ الْآثَامُ وَ لَمْ تَزَلْ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ یَقِینٍ مِنْ أَمْرِکَ تَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلَی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ أَشْهَدُ شَهَادَةَ حَقٍّ وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَمَ صِدْقٍ أَنَّ مُحَمَّداً وَ آلَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ سَادَاتُ الْخَلْقِ وَ أَنَّکَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَلِیُّهُ وَ أَخُو الرَّسُولِ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ أَنَّهُ الْقَائِلُ لَکَ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ مَا آمَنَ بِی مَنْ کَفَرَ بِکَ وَ لَا أَقَرَّ بِاللَّهِ مَنْ جَحَدَکَ وَ قَدْ ضَلَّ مَنْ صَدَّ عَنْکَ وَ لَمْ یَهْتَدِ إِلَی اللَّهِ وَ لَا إِلَی مَنْ لَا یَهْتَدِی بِکَ وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی إِلَی وَلَایَتِکَ مَوْلَایَ فَضْلُکَ لَا یَخْفَی وَ نُورُکَ لَا یُطْفَی وَ أَنَّ مَنْ جَحَدَکَ الظَّلُومُ الْأَشْقَی مَوْلَایَ أَنْتَ الْحُجَّةُ عَلَی الْعِبَادِ وَ الْهَادِی إِلَی الرَّشَادِ وَ الْعُدَّةُ لِلْمَعَادِ مَوْلَایَ لَقَدْ رَفَعَ اللَّهُ فِی الْأُولَی مَنْزِلَتَکَ وَ أَعْلَی فِی الْآخِرَةِ دَرَجَتَکَ وَ بَصَّرَکَ مَا عَمِیَ عَلَی مَنْ خَالَفَکَ وَ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَوَاهِبِ اللَّهِ لَکَ فَلَعَنَ اللَّهُ مُسْتَحِلِّی الْحُرْمَةِ مِنْکَ وَ ذَائِدَ الْحَقِّ عَنْکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمُ الْأَخْسَرُونَ الَّذِینَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مَا أَقْدَمْتَ وَ لَا أَحْجَمْتَ وَ لَا نَطَقْتَ وَ لَا أَمْسَکْتَ إِلَّا بِأَمْرٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قُلْتَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ نَظَرَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ قَدَماً فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أُعْلِمُکَ أَنَّ مَوْتَکَ وَ حَیَاتَکَ مَعِی وَ عَلَی سُنَّتِی فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ لَا ضَلَلْتُ وَ لَا ضُلَّ بِی وَ لَا نَسِیتُ
ص: 362
با مؤمنان فروتن [و] بر کافران سرفرازند در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند این فضل خداست آن را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست.»
«ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند و هر کس خدا و پیامبر او و کسانی را که ایمان آورده اند ولی خود بداند [پیروز است چرا که] حزب خدا همان پیروزمندانند} بارخدایا به آنچه که نازل فرمودی ایمان آوردیم و از رسول پیروی کردیم و پس ما را به همراه شاهدان بنویس و دلهای ما را بعد از هدایتمان گمراه نکن و از جانب خود رحمتی به ما عطا کن که تو بسیار بخشوده هستی. بارخدایا ما میدانیم که این همان حق از جانب توست پس هر کس با او مخالفت کرد و بر او تکبر ورزید و او را تکذیب نمود و به او کفر ورزید نفرین کن. و کسانی که ستم کردند خواهد دانست به چه بازگشتی باز میگردند. سلام بر تو ای امیرمومنان، سرور اوصیاء، اولین عابدان و زاهدترین زاهدان و رحمت و برکات، درودها و تحیتهای او بر تو باد. که تو با محبت به خدا و با وجود علاقه به غذا اطعامکننده مسکین، یتیم و اسیر هستی، از آنها نه جزائی میخواهی نه سپاسی و خداوند درباره تو نازل فرمود: {آنها را بر خودشان مقدم می دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند}
و تو فروخورنده خشم و درگذرنده از مردم هستی و خداوند محسنان را دوست دارد و تو در خوشی و ناخوشی و به هنگام شدت صبور هستی، تو تقسیمکننده به مساوات، عادل در رعیت، عالم به حدود خدا درباره جمیع خلایق هستی و خداوند با این سخنش درباره فضلش برای کسی که تو را ولی گرداند خبر داده است: {آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند. اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [پاداشِ] آنچه انجام می دادند در باغهایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند. تو به علم تنزیل، حکم تأویل و نص رسول مخصوص هستی و مواقف مشهود، مقامهای مشهور و ایام مذکور، روز بدر و روز احزاب برای توست. {و آنگاه که چشمها خیره شد و جانها به گلوگاهها رسید و به خدا گمانهایی [نابجا] می بردید. آنجا [بود که] مؤمنان در آزمایش قرار گرفتند و سخت تکان خوردند. و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری است می گفتند: «خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.» و چون گروهی از آنان گفتند: «ای مردم مدینه، دیگر شما را جای درنگ نیست ، برگردید.» و گروهی از آنان از پیامبر اجازه می خواستند و می گفتند: «خانه های ما بی حفاظ است» و[لی خانه هایشان] بی حفاظ نبود، [آنان] جز گریز [از جهاد] چیزی نمی خواستند. و خداوند متعال فرمود:
ص: 364
مَا عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی وَ إِنِّی لَعَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی بَیَّنَهَا لِنَبِیِّهِ وَ بَیَّنَهَا النَّبِیُّ لِی وَ إِنِّی لَعَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ أَلْفِظُهُ لَفْظاً صَدَقْتَ وَ اللَّهِ وَ قُلْتَ الْحَقَّ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ سَاوَاکَ بِمَنْ نَاوَاکَ وَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ یَقُولُ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَدَلَ بِکَ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَایَتَکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ الذَّابُّ عَنْ دِینِهِ وَ الَّذِی نَطَقَ الْقُرْآنُ بِتَفْضِیلِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْمَخْصُوصُ بِمِدْحَةِ اللَّهِ الْمُخْلِصُ لِطَاعَةِ اللَّهِ لَمْ تَبْغِ بِالْهُدَی بَدَلًا وَ لَمْ تُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّکَ أَحَداً وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اسْتَجَابَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِیکَ دَعْوَتَهُ ثُمَّ أَمَرَهُ بِإِظْهَارِ مَا أَوْلَاکَ لِأُمَّتِهِ إِعْلَاءً لِشَأْنِکَ وَ إِعْلَاناً لِبُرْهَانِکَ وَ دَحْضاً لِلْأَبَاطِیلِ وَ قَطْعاً لِلْمَعَاذِیرِ فَلَمَّا أَشْفَقَ مِنْ فِتْنَةِ الْفَاسِقِینَ وَ اتَّقَی فِیکَ الْمُنَافِقِینَ أَوْحَی إِلَیْهِ رَبُّ الْعَالَمِینَ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فَوَضَعَ عَلَی نَفْسِهِ أَوْزَارَ الْمَسِیرِ وَ نَهَضَ فِی رَمْضَاءِ الْهَجِیرِ فَخَطَبَ فَأَسْمَعَ وَ نَادَی فَأَبْلَغَ ثُمَّ سَأَلَهُمْ أَجْمَعَ فَقَالَ هَلْ بَلَّغْتُ فَقَالُوا اللَّهُمَّ بَلَی فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ قَالَ أَ لَسْتُ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا بَلَی فَأَخَذَ بِیَدِکَ وَ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَمَا آمَنَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ عَلَی نَبِیِّهِ إِلَّا قَلِیلٌ وَ لَا زَادَ أَکْثَرُهُمْ غَیْرَ تَخْسِیرٍ وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیکَ مِنْ قَبْلُ وَ هُمْ کَارِهُونَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ
ص: 363
{و چون مؤمنان دسته های دشمن را دیدند، گفتند: «این همان است که خدا و فرستاده اش به ما وعده دادند و خدا و فرستاده اش راست گفتند»، و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود.} پس عمرو آنان را کشتی و جمعشان را شکست دادی و خداوند کافران را به خشم خویش بازگردانید در حالی که به خیری دست نیافتهاند و خداوند مومنان را از جنگ حفاظت کرد و خداوند قوی شکست ناپذیر است. و روز احد زمانی که بالا میروند و به هیچ احدی توجه نمیکردند و حضرت رسول صلوات الله علیه آنها را به آخرتشان دعوت میکند و تو به وسیله آنها مشرکان را از نبی در سمت چپ و راست منحرف میکنی . تا اینکه خداوند آنها را درحالیکه ترسیده بودند از شما بازگرداند و بوسیله تو رهاشدگان را یاری کرد. و روز حنین که بر اساس آنچه که قرآن بیان کرد: {آن هنگام که شمار زیادتان شما را به شگفت آورده بود ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید آنگاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد} و مومنان تو و کسی که پی توست هستید. و عمویت عباس عقبنشستگان را ندا میداد: ای اصحاب سوره بقره، ای اهل بیت شجره تا اینکه قومی که ایشان را از رنج حفاظت کردی و بار را خود بر دوش گرفتی او را استجابت کردند که مایوس از ثواب، امیدوار به وعده خدا با توبه بازگشتند و این همان سخن خداوند جل ذکره است: {سپس خدا بعد از این [واقعه] توبه هر کس را بخواهد می پذیرد} و تو حائز درج صبر و رستگار به اجر عظیم هستی.
و روز خیبر آنگاه که خداوند ضعف منافقان را آشکار و کافران را ریشهکن کرد، و سپاس از آن خدای پروردگار جهانیان است و آنان از پیش با خدا عهد کرده بودند که پشت نکنند و عهد خدا مورد سوال قرار میگیرد مولای من تو حجت بالغ، دلیل واضح، نعمت کامل و برهان روشنگر هستی. پس خوشا به حال تو به سبب فضیلتی که خداوند عطایت کرد و هلاک باد دشمنت که صاحب جهل است.
همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله تمامی جنگها و پیکارهایش را شرکت کردی و مقابل او پرچمدار بودی و در حضورش شمشیر می زدی سپس به جهت دوراندیشی، مشورت و بصیرتت در امور تو را چندین محل امیر کرد. و امیری بر تو نبوده است. و چه بسا اموری که تقوا تو را از اجرای ارادهات باز داشت و غیر تو در امثال آن از امیال پیروی کردند و جاهلان گمان کردند که تو از آنچه که وی به آن رسیده است ناتوانی، به خدا سوگند گمانکننده آن در مورد تو گمراه شد و هدایت نیافت و آنچه که از آن اشکال گرفت را برای کسی که گمان کرد و در سخنت تردید کرد توضیح دادی و – درود خدا بر تو - فرمودی: انسان واقف به تحولات راه حیله را می بیند، ولی امر و نهی حق مانع از حیله گری اوست، پس با این که به چشم آن را می بیند، رهایش می سازد و کسی که حرجی در دین ندارد فرصت آن را غنیمت میشمارد. راست گفتی و باطلکنندگان زیان کردند و زمانی که آن دو پیمان شکن (طلحه و زبیر) با تو مکر کردند و گفتند: قصد عمره داریم و به آن دو فرمودی: به جان خودتان قسم که قصد عمره ندارید و
ص: 365
عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَعْلَمُ أَنَّ هَذَا هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِکَ فَالْعَنْ مَنْ عَارَضَهُ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کَذَّبَ بِهِ وَ کَفَرَ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ أَوَّلَ الْعَابِدِینَ وَ أَزْهَدَ الزَّاهِدِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ صَلَوَاتُهُ وَ تَحِیَّاتُهُ أَنْتَ مُطْعِمُ الطَّعَامِ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً لِوَجْهِ اللَّهِ لَا تُرِیدُ مِنْهُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً وَ فِیکَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ أَنْتَ الْکَاظِمُ لِلْغَیْظِ وَ الْعَافِی عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ وَ أَنْتَ الصَّابِرُ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ وَ أَنْتَ الْقَاسِمُ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَادِلُ فِی الرَّعِیَّةِ وَ الْعَالِمُ بِحُدُودِ اللَّهِ مِنْ جَمِیعِ الْبَرِیَّةِ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَ عَمَّا أَوْلَاکَ مِنْ فَضْلِهِ بِقَوْلِهِ أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ وَ أَنْتَ الْمَخْصُوصُ بِعِلْمِ التَّنْزِیلِ وَ حُکْمِ التَّأْوِیلِ وَ نَصِّ الرَّسُولِ وَ لَکَ الْمَوَاقِفُ الْمَشْهُودَةُ وَ الْمَقَامَاتُ الْمَشْهُورَةُ وَ الْأَیَّامُ الْمَذْکُورَةُ یَوْمُ بَدْرٍ وَ یَوْمُ الْأَحْزَابِ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:
ص: 364
قصد خیانت دارید. پس از آن دو بیعت گرفتی و تجدید میثاق کردی اما آن دو در نفاق تلاش کردند و زمانی که به آن دو درباره عملشان هشدار دادی غفلت کردند و بازگشتند و بهرهای نبردند و عاقبت امرشان زیان بود سپس شامیان در پی آن دو آمدند و تو بعد از اتمام حجت به سوی آنان حرکت کردی درحالیکه آنها به دین حق معتقد نبودند و در قرآن تدبر نداشتند عوام رعیت گمراه و به آنچه که خداوند در باره تو بر محمد نازل کرد کافر و بر مخالفان تو یاور بودند درحالیکه خداوند متعال به پیروی از تو امر کرده است و مومنان را به یاری تو فرا خوانده است و فرمود: {ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید}. مولای من حق با تو آشکار شد و مردم آن را رها کردند سنتها را بعد از فرسودگی و نابودی آشکار نمودی و سابقه جهاد در راه تصدیق از آن توست و فضیلت جهاد بر تحقق تأویل از آن توست. و دشمن تو دشمن خدا و منکر رسول خداست که به باطل میخواند و ناعادلانه حکم میدهد و غاصبانه امارت میکند و یارانش را به آتش میخواند، و این عمار است که در میان صفین جهاد میکند و ندا میدهد حرکت، حرکت به سوی بهشت و زمانیکه طلب آب کرد، با شیر سیراب شد تکبیر گفت و گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله به من فرمود: آخرین شربت تو در دنیا شربتی از شیر است و تو را دسته ستمگر میکشد و ابوعادیه فزاری بر او غلبه یافت و به قتلش رساند. پس لعنت خدا، ملائکه خدا و جمیع رسولانش بر ابوعادیه و بر هر آن کس که علیه تو شمشیر کشید و تو بر او شمشیر کشیدی باد ای امیر مومنان! از میان مشرکان و منافقان تا روز جزا. و بر هر کسی که به آنچه برایت ناپسند بود خشنود شد و از آن بیزاری نجست و چشمانش را بست و انکار نکرد یا اینکه با دست یا زبان علیه تو یاری کرد، یا اینکه از یاری تو باز نشست، یا از جهاد همراه تو سستی کرد، یا فضل تو را خوار شمرد، یا تو را با کسی که خداوند تو را از خودش بر او اولی قرار داده است برابر دانست باد. و درود و رحمت و برکات، سلام و تحیات او بر تو و بر ائمه از خاندان مطهر تو باد که تو ستوده سزاوار ستایش هستی.
و امر شگفتتر و واقعه عظیمتر بعد از انکار حق تو، غصب فدک از صدیقه طاهره زهرا، بانوی زنان، سلام الله علیها و ردّ شهادت و شهادت دو سرور، سلاله تو و عترت مصطفی که درود خدا بر شما باد است. در حالی که خداوند متعال درجه شما را بر امت متعالی کرد و منزلتتان را رفعت بخشید و فضلتان را آشکار کرد و بر جهانیان شریفتان گردانید و آلودگی را از شما زدود و شما را بسیار پاکیزه گردانید و خداوند عزوجل فرمود: {به راستی که انسان سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است چون صدمه ای به او رسد عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد بخل ورزد غیر از نمازگزاران} و خداوند متعال نبی برگزیدهاش و تو را ای سرور اوصیاء از تمامی خلائق استثناء کرد و چقدر کسی که بر تو ستم کرد، از حق سرگردان است و سهم خویشاوندان را از روی مکر به تو عاریه دادند
ص: 366
وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً فَقَتَلْتَ عَمْرَوهُمْ وَ هَزَمْتَ جَمْعَهُمْ وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزاً وَ یَوْمُ أُحُدٍ إِذْ یَصْعَدُونَ وَ لَا یَلُونَ عَلَی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوهُمْ فِی أُخْرَاهُمْ وَ أَنْتَ تَذُودُ بِهِمُ الْمُشْرِکِینَ عَنِ النَّبِیِّ ذَاتَ الْیَمِینِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ حَتَّی رَدَّهُمُ اللَّهُ عَنْکُمَا خَائِفِینَ وَ نَصَرَ بِکَ الْخَاذِلِینَ وَ یَوْمُ حُنَیْنٍ عَلَی مَا نَطَقَ بِهِ التَّنْزِیلُ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنُونَ أَنْتَ وَ مَنْ یَلِیکَ وَ عَمُّکَ الْعَبَّاسُ یُنَادِی الْمُنْهَزِمِینَ یَا أَصْحَابَ سُورَةِ الْبَقَرَةِ یَا أَهْلَ بَیْعَةِ الشَّجَرَةِ حَتَّی اسْتَجَابَ لَهُ قَوْمٌ قَدْ کَفَیْتَهُمُ الْمَئُونَةَ وَ تَکَفَّلْتَ دُونَهُمُ الْمَعُونَةَ فَعَادُوا آیِسِینَ مِنَ الْمَثُوبَةِ رَاجِینَ وَعْدَ اللَّهِ تَعَالَی بِالتَّوْبَةِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ أَنْتَ حَائِزٌ دَرَجَةَ الصَّبْرِ فَائِزٌ بِعَظِیمِ الْأَجْرِ وَ یَوْمُ خَیْبَرَ إِذْ أَظْهَرَ اللَّهُ خَوَرَ الْمُنَافِقِینَ وَ قَطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ کانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا مَوْلَایَ أَنْتَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ وَ الْمَحَجَّةُ الْوَاضِحَةُ وَ النِّعْمَةُ السَّابِغَةُ وَ الْبُرْهَانُ الْمُنِیرُ فَهَنِیئاً لَکَ بِمَا آتَاکَ اللَّهُ مِنْ فَضْلٍ وَ تَبّاً لِشَانِئِکَ ذِی الْجَهْلِ شَهِدْتَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله جَمِیعَ حُرُوبِهِ وَ مَغَازِیهِ تَحْمِلُ الرَّایَةَ أَمَامَهُ وَ تَضْرِبُ بِالسَّیْفِ قُدَّامَهُ ثُمَّ لِحَزْمِکَ الْمَشْهُورِ وَ بَصِیرَتِکَ فِی الْأُمُورِ أَمَّرَکَ فِی الْمَوَاطِنِ وَ لَمْ تکن [یَکُنْ] عَلَیْکَ أَمِیرٌ وَ کَمْ مِنْ أَمْرٍ صَدَّکَ عَنْ إِمْضَاءِ عَزْمِکَ فِیهِ التُّقَی وَ اتَّبَعَ غَیْرُکَ فِی مِثْلِهِ الْهَوَی فَظَنَّ الْجَاهِلُونَ أَنَّکَ عَجَزْتَ عَمَّا إِلَیْهِ انْتَهَی ضَلَّ وَ اللَّهِ الظَّانُّ لِذَلِکَ وَ مَا اهْتَدَی وَ لَقَدْ أَوْضَحْتَ مَا أَشْکَلَ مِنْ ذَلِکَ لِمَنْ تَوَهَّمَ وَ امْتَرَی بِقَوْلِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ قَدْ یَرَی الْحُوَّلُ الْقُلَّبُ وَجْهَ الْحِیلَةِ وَ دُونَهَا حَاجِزٌ مِنْ تَقْوَی اللَّهِ فَیَدَعُهَا رَأْیَ الْعَیْنِ وَ یَنْتَهِزُ فُرْصَتَهَا مَنْ لَا حَرِیجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ صَدَقْتَ وَ خَسِرَ الْمُبْطِلُونَ وَ إِذْ مَاکَرَکَ النَّاکِثَانِ فَقَالا نُرِیدُ الْعُمْرَةَ فَقُلْتَ لَهُمَا لَعَمْرُکُمَا مَا تُرِیدَانِ الْعُمْرَةَ لَکِنْ
ص: 365
و به ستم از اهلش منع کردند، و زمانی که امر به تو رسید در رویگردانی از آنها به سمت آنچه که نزد خدا برای توست آنها را بر آنچه که اجرا کردند جاری نمودی و محنت تو به آن دو شبیه محنتهای انبیاء به هنگام تنهایی و عدم وجود یاران شد و در خفتن بر بستر، شبیه اسماعیل ذبیح علیه السلام شدی آنگاه که چنانکه او پاسخ داد پاسخ دادی و چنانکه اسماعیل صبورانه در طلب پاداش اطاعت کرد اطاعت کردی آنگاه که به او فرمود: {ای پسرک من! من در خواب [چنین] می بینم که تو را سر می برم پس ببین چه به نظرت می آید گفت ای پدر من آنچه را مأموری بکن ان شاء الله مرا از شکیبایان خواهی یافت} و تو چنین بودی آنگاه که پیامبر صلّی الله علیه و آله تو را خواباند و به تو امر کرد که در حفاظت از او با جان خویش در بسترش بخسبی مطیعانه و درحالیکه خود را برای کشته شدن مهیا کردهای به اجابتش شتافتی پس خداوند متعال از طاعتت شکرگزاری کرد و عمل نیکت را با این سخن آشکار کرد: {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد} سپس محنتت در روز صفین که قرآنها به مکر و حیله بالا رفت و شک عارض شد و حق شناخته شد و از ظن پیروی شدی به محنت هارون شبیه بود آنگاه که موسی او را بر قومش امیر کرد و آنها از او پراکنده شدند و هارون آنها را ندا میداد و میگفت: {ای قوم من شما به وسیله این [گوساله] مورد آزمایش قرار گرفته اید و پروردگار شما [خدای] رحمان است پس مرا پیروی کنید و فرمان مرا پذیرا باشید گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهیم داشت تا موسی به سوی ما بازگردد} و توچنین بودی آنگاه که قرآنها بالا رفت گفتی: ای قوم شما فریب و نیرنگ آن را خوردهاید اما از تو سرکشی کردند و با تو مخالفت کردند و خواستار نصب دو داور شدند و بر آنان امتناع کردی و از کردارشان به خدا برائت جستی و آن را به آنان سپردی و زمانی که حق نمایان شد و بطلان امر انکارشده آشکار شد و به لغزش وانحراف از قصد اعتراف کردند و پس از آن دچار اختلاف شدند و تو را بر حماقت تحکیم ملزم کردند که از آنان امتناع کردی و آنها دوست داشتند و از آن منع کردی و آنان گناهی که مرتکب شدند را مباح شمردند و تو بر طریقت بصیرت و هدایت بودی و آنها بر سنتهای ضلالت و گمراهی و پیوسته بر نفاق مصرّ و در گمراهی بودند تا اینکه خداوند عاقبت کارشان را به آنان چشانید و هر که با تو دشمنی کرد را با شمشیر تو هلاک کرد پس نگونبخت شد و سقوط کرد و هر که سعادتمند شد را با حجت تو زنده گماشت پس هدایت شد. درود خداوند در صبحگاه و شامگاه در حالت اقامت و حرکت بر تو باد.
ستایشگر به وصف تو احاطه نمییابد و طعنهزننده فضیلت تو را باطل نمیکند که تو برترین مردم در عبادت، خالصترین آنها در زاهد، مدافعترین آنها در دین هستی که حدود خدا را با تلاشت بر پاداشتی و لشکریان مارقین را با شمشیرت درهم شکستی، آتش جنگها را با انگشت خاموش میکنی و با بیانت پرده های شبهه را می دری و آمیختگی باطل را از صراحت حق آشکار میکنی و در راه خدا نکوهش نکوهشگری تو را نمیگیرد و در ستایش، خداوند متعال برای تو، از ستایش ستایشگران و ستایش توصیفگران بینیازی است. خداوند متعال فرمود: {از میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند} و زمانیکه دیدی که ناکثین، قاسطین و مارقین را هلاک کنی و وعده ص: 367
تُرِیدَانِ الْغَدْرَةَ فَأَخَذْتَ الْبَیْعَةَ عَلَیْهِمَا وَ جَدَّدْتَ الْمِیثَاقَ فَجَدَّا فِی النِّفَاقِ فَلَمَّا نَبَّهْتَهُمَا عَلَی فِعْلِهِمَا أَغْفَلَا وَ عَادَا وَ مَا انْتَفَعَا وَ کَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهِمَا خُسْراً ثُمَّ تَلَاهُمَا أَهْلُ الشَّامِ فَسِرْتَ إِلَیْهِمْ بَعْدَ الْإِعْذَارِ وَ هُمْ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِ وَ لَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ هَمَجٌ رَعَاعٌ ضَالُّونَ وَ بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ فِیکَ کَافِرُونَ وَ لِأَهْلِ الْخِلَافِ عَلَیْکَ نَاصِرُونَ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِاتِّبَاعِکَ وَ نَدَبَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی نَصْرِکَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ مَوْلَایَ بِکَ ظَهَرَ الْحَقُّ وَ قَدْ نَبَذَهُ الْخَلْقُ وَ أَوْضَحَتِ السُّنَنُ بَعْدَ الدُّرُوسِ وَ الطَّمْسِ فَلَکَ سَابِقَةُ الْجِهَادِ عَلَی تَصْدِیقِ التَّنْزِیلِ وَ لَکَ فَضِیلَةُ الْجِهَادِ عَلَی تَحْقِیقِ التَّأْوِیلِ وَ عَدُوُّکَ عَدُوُّ اللَّهِ جَاحِدٌ لِرَسُولِ اللَّهِ- یَدْعُو بَاطِلًا وَ یَحْکُمُ جَائِراً وَ یَتَأَمَّرُ غَاصِباً وَ یَدْعُو حِزْبَهُ إِلَی النَّارِ وَ عَمَّارٌ یُجَاهِدُ وَ یُنَادِی بَیْنَ الصَّفَّیْنِ الرَّوَاحَ الرَّوَاحَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ لَمَّا اسْتَسْقَی فَسُقِیَ اللَّبَنُ کَبَّرَ وَ قَالَ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخِرُ شَرَابِکَ مِنَ الدُّنْیَا ضَیَاحٌ مِنْ لَبَنٍ وَ تَقْتُلُکَ الْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فَاعْتَرَضَهُ أَبُو الْعَادِیَةِ الْفَزَارِیُّ فَقَتَلَهُ فَعَلَی أَبِی الْعَادِیَةِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ أَجْمَعِینَ وَ عَلَی مَنْ سَلَّ سَیْفَهُ عَلَیْکَ وَ سَلَلْتَ سَیْفَکَ عَلَیْهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ وَ عَلَی مَنْ رَضِیَ بِمَا سَاءَکَ وَ لَمْ یَکْرَهْهُ وَ أَغْمَضَ عَیْنَهُ وَ لَمْ یُنْکِرْ أَوْ أَعَانَ عَلَیْکَ بِیَدٍ أَوْ لِسَانٍ أَوْ قَعَدَ عَنْ نَصْرِکَ أَوْ خَذَلَ عَنِ الْجِهَادِ مَعَکَ أَوْ غَمَطَ فَضْلَکَ وَ جَحَدَ حَقَّکَ أَوْ عَدَلَ بِکَ مَنْ جَعَلَکَ اللَّهُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ سَلَامُهُ وَ تَحِیَّاتُهُ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ مِنْ آلِکَ الطَّاهِرِینَ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ وَ الْأَمْرُ الْأَعْجَبُ وَ الْخَطْبُ الْأَفْظَعُ بَعْدَ جَحْدِکَ حَقَّکَ غَصْبُ الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَةِ الزَّهْرَاءِ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ فَدَکاً وَ رَدُّ شَهَادَتِکَ وَ شَهَادَةُ السَّیِّدَیْنِ سُلَالَتِکَ وَ عِتْرَةِ الْمُصْطَفَی- صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَعْلَی اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْأُمَّةِ
دَرَجَتَکُمْ وَ رَفَعَ مَنْزِلَتَکُمْ وَ أَبَانَ فَضْلَکُمْ وَ شَرَّفَکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ فَأَذْهَبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَکُمْ تَطْهِیراً قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً إِلَّا الْمُصَلِّینَ فَاسْتَثْنَی اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ الْمُصْطَفَی وَ أَنْتَ یَا سَیِّدَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ جَمِیعِ الْخَلْقِ فَمَا أَعْمَهَ مَنْ ظَلَمَکَ عَنِ الْحَقِّ ثُمَّ أَقْرَضُوکَ سَهْمَ ذَوِی الْقُرْبَی مَکْراً
ص: 366
رسول الله صلّی الله علیه و آله تو را تصدیق کرده است، به عهدش وفا نمودی و فرمودی: آیا زمان آن نرسیده است که این محاسن را با خون سرم رنگین کنم یا چه زمانی نگونبختترین آن برانگیخته میشود در حالی که بر این اطمینان دارد که تو بر دلیلی روشن از جانب پروردگارت و بر بصیرتی درباره امرت بر خدا وارد میشوی در حالی که به بیعتی که بر آن بیعت کردی شادمان هستی و آن همه رستگاری بزرگ است. بار خدایا قاتلان انبیاء و اوصیاء انبیائت را با تمامی لعنتهایت لعنت کن و آنان را در حرارت آتشت بسوزان و کسی که حق ولیات را غصب کرد و عهدش را انکار کرد و بعد از یقین و اقرار به ولایت او در روزی که دین را برای او کامل کردی انکار کرد نفرین کن. بارخدایا قاتلان امیرمومنان، و کسی که بر او ستم کرد و پیروان و یاران آنها را نفرین کن.
بارخدایا ظالمان حسین علیه السلام، قاتلان او، پیروان و یاوران دشمنش و راضیان به قتل او رهاکنندگان او را نفرینی سخت کن و بار خدایا اولین ستمکاری که بر خاندان محمد ستم کرد و مخالفان حقوق آنها را نفرین کن. بار خدایا اولین ظالم و غاصب خاندان محمد را به نفرین مخصوص بگردان و هر سنتگذاری را به سبب آنچه که وضع کرد تا روز قیامت به نفرین مخصوص بگردان بارخدایا بر محمد و خاندان محمد، خاتم انبیاء و بر علی سرور اوصیاء و خاندان مطهر او درود بفرست و ما را متوسلین به آنها و به ولایت آنها، از رستگاران ایمنی که نه خوفی بر آنان است و نه اندوهی قرار بده.
توضیح
این سخن او «محجمون»، «أحجم عن الأمر» با تقدیم حاء بر جیم گفته میشود یعنی خودداری کرد یا از ترس عقب نشست و با تقدیم جیم نیز به معنی خودداری است و اکثر نسخهها بر مورد اول هستند. «عَنَدَ عن الطریق» گفته میشود یعنی منحرف شد. «و للتقی محالفاً» در سخن حضرت، باحاء است و «المحالفه» یعنی برادری و اینکه هر یک از دو دوست بر همراهی و یاری و توافق دیگری سوگند میخورد. «ما اتقیت ضارعاً» در سخن او یعنی نه خوار و ذلیل بلکه برای اطاعت امر خداوند متعال و رسول او. «الناکل» یعنی ضعیف و ترسو. «مراقباً» در کلام او یعنی منتظر حاصل شدن منفعت دنیوی. «و لایحفل بکذا» گفته میشود یعنی به آن اعتنا نمیکند. «أفکَ» بر وزن «ضرب و علم» و «افکاً» با کسره، فتحه و حرکت گفته میشود یعنی دروغ گفت. «أولی له» کلمه تهدید و وعید است و اصمعی گوید معنایش این است که آنچه هلاکش می کند، به او نزدیک شد. «شره» بر وزن «فرح» غلبه حرص است. «الحطام» هر چیزی است که از شدت خشکی بشکند و زینتهای دنیا و اموال آن به آن شبیه بوده است.
و جزری(1)
در حدیث روزه گوید: «فان عمی علیکم» گفته شده از ریشه عما، ابر لطیف است یعنی آنچه که دیدگان را از رؤیتش بازداشت مانع آن شد. این سخن او «ذائد الحق» یعنی از او دفاع کرد. «و لفحت النار بِحَرّها» گفته میشود یعنی سوزاند و «الکالح» کسی است که لبهایش از دندانهایش کوتاه باشد چنانکه سرگوسفندان ناقص میشود زمانیکه ص: 368
أَوْ حَادُوهُ عَنْ أَهْلِهِ جَوْراً فَلَمَّا آلَ الْأَمْرُ إِلَیْکَ أَجْرَیْتَهُمْ عَلَی مَا أَجْرَیَا رَغْبَةً عَنْهُمَا بِمَا عِنْدَ اللَّهِ لَکَ فَأَشْبَهَتْ مِحْنَتُکَ بِهِمَا مِحَنَ الْأَنْبِیَاءِ عِنْدَ الْوَحْدَةِ وَ عَدَمِ الْأَنْصَارِ وَ أَشْبَهْتَ فِی الْبَیَاتِ عَلَی الْفِرَاشِ الذَّبِیحَ علیه السلام إِذْ أَجَبْتَ کَمَا أَجَابَ وَ أَطَعْتَ کَمَا أَطَاعَ إِسْمَاعِیلُ صَابِراً مُحْتَسِباً إِذْ قَالَ لَهُ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ وَ کَذَلِکَ أَنْتَ لَمَّا أَبَاتَکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَکَ أَنْ تَضْجَعَ فِی مَرْقَدِهِ وَاقِیاً لَهُ بِنَفْسِکَ أَسْرَعْتَ إِلَی إِجَابَتِهِ مُطِیعاً وَ لِنَفْسِکَ عَلَی الْقَتْلِ مُوَطِّناً فَشَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی طَاعَتَکَ وَ أَبَانَ عَنْ جَمِیلِ فِعْلِکَ بِقَوْلِهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ ثُمَّ مِحْنَتُکَ یَوْمَ صِفِّینَ- وَ قَدْ رُفِعَتِ الْمَصَاحِفُ حِیلَةً وَ مَکْراً فَأَعْرَضَ الشَّکُّ وَ عُرِفَ الْحَقُّ وَ اتُّبِعَ الظَّنُّ أَشْبَهَتْ مِحْنَةَ هَارُونَ إِذْ أَمَّرَهُ مُوسَی عَلَی قَوْمِهِ فَتَفَرَّقُوا عَنْهُ وَ هَارُونُ یُنَادِی بِهِمْ وَ یَقُولُ یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی وَ کَذَلِکَ أَنْتَ لَمَّا رُفِعَتِ الْمَصَاحِفُ قُلْتَ یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهَا وَ خُدِعْتُمْ فَعَصَوْکَ وَ خَالَفُوا عَلَیْکَ وَ اسْتَدْعَوْا نَصْبَ الْحَکَمَیْنِ فَأَبَیْتَ عَلَیْهِمْ وَ تَبَرَّأْتَ إِلَی اللَّهِ مِنْ فِعْلِهِمْ وَ فَوَّضْتَهُ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا أَسْفَرَ الْحَقُّ وَ سَفِهَ الْمُنْکَرُ وَ اعْتَرَفُوا بِالزَّلَلِ وَ الْجَوْرِ عَنِ الْقَصْدِ وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ وَ أَلْزَمُوکَ عَلَی سَفَهِ التَّحْکِیمِ الَّذِی أَبَیْتَهُ وَ أَحَبُّوهُ وَ حَظَرْتَهُ وَ أَبَاحُوا ذَنْبَهُمُ الَّذِی اقْتَرَفُوهُ وَ أَنْتَ عَلَی نَهْجِ بَصِیرَةٍ وَ هُدًی وَ هُمْ عَلَی سُنَنِ ضَلَالَةٍ وَ عَمًی فَمَا زَالُوا عَلَی النِّفَاقِ مُصِرِّینَ وَ فِی الْغَیِّ مُتَرَدِّدِینَ حَتَّی أَذَاقَهُمُ اللَّهُ وَبَالَ أَمْرِهِمْ فَأَمَاتَ بِسَیْفِکَ مَنْ عَانَدَکَ فَشَقِیَ وَ هَوَی وَ أَحْیَا بِحُجَّتِکَ مَنْ سَعِدَ فَهُدِیَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکَ غَادِیَةً وَ رَائِحَةً وَ عَاکِفَةً وَ ذَاهِبَةً فَمَا یُحِیطُ الْمَادِحُ وَصْفَکَ وَ لَا یُحْبِطُ الطَّاعِنُ فَضْلَکَ أَنْتَ أَحْسَنُ الْخَلْقِ عِبَادَةً وَ أَخْلَصُهُمْ زَهَادَةً وَ أَذَبُّهُمْ عَنِ الدِّینِ أَقَمْتَ حُدُودَ اللَّهِ بِجُهْدِکَ وَ فَلَلْتَ عَسَاکِرَ الْمَارِقِینَ بِسَیْفِکَ تُخْمِدُ لَهَبَ الْحُرُوبِ بِبَنَانِکَ وَ تَهْتِکُ سُتُورَ الشُّبَهِ بِبَیَانِکَ وَ تَکْشِفُ لَبْسَ الْبَاطِلِ عَنْ صَرِیحِ الْحَقِّ لَا تَأْخُذُکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ وَ فِی مَدْحِ اللَّهِ تَعَالَی لَکَ غِنًی عَنْ مَدْحِ الْمَادِحِینَ وَ تَقْرِیظِ الْوَاصِفِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا وَ لَمَّا رَأَیْتَ أَنْ قَتَلْتَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ صَدَّقَکَ
ص: 367
با آتش سوزانده میشود. و گفته شده «کالحون» یعنی عبوسان. «مضی قُدُما» با دو ضمه و گاه سکون دال گفته میشود زمانی که منحرف و متمایل نشود. این سخن او «ألفظه لفظا» یعنی آن را به عنوان سخنی حق میگویم و در آن به کسی که اعتنایی نمیکنم. «فوضع علی نفضه اوزار المسیر» یعنی بارهای مسیر به سوی جایگاه خطیری که گمان برانگیختن فتنهها در آن است را با اقامه حجت بر دوش گرفت و نتیجه اینکه منظور باورهای معنوی است و محتمل است که مقصود مشقتهای جسمی نیز باشد. «الرمضاء» زمین پرحرارت است و «هجیر» نیمروز به هنگام زوال خورشید همراه ظهر یا به هنگام زوال آن تا عصر و شدت حرارت است و فیروزآبادی(1)
گوید: «اولیتُه» یعنی هر کسی که در ابتدا بدون مکافات به او عطا کردم.
این سخن او «أنت تذود بهم المشرکین» در نسخههایی که نزد ماست چنین است و شاید باء برای بدل باشد یعنی به جای آنها یا به معنی عن باشد و ممکن است که با ضمه یاء و سکون هاء جمع «بهیم» قرائت شود و این مجهولی است که شناخته نمیشود و بهتر است که آن تصحیف «الدهم» با فتحه دال و سکون هاء باشد و آن تعداد زیاد یا مصدر از «دهمه» بر وزن «سمع و منع» است آنگاه که آن را در بربگیرد. و این سخن او «و من یلیک» یعنی کسی که در این موضع همراه تو و در نزدیکی تو باشد. یا کسانی از ائمه علیهم السلام که بعد از تو هستند. و «الخور» با حرکت ضعف است، «قطع دابر الکافرین» در سخن او «دابر» یعنی آخر و یعنی آخرین کسی از آنان که باقی ماند را هلاک کرد کنایهای است از ریشهکن کردن آنان. این سخن او «تبا لشانئک»، «التب» هلاکت است و منصوب به فعلی مقدّر است و «الشانئ» یعنی دشمن. جزری گوید(2):
«الحول» صاحب تصرف و حیله در امور است و «القلب» مرد آگاه به امور است که بر مرکب لجوج و رام سوار شده است و آن را وارونه کرده است. و در امورش حیلهگری است که به خوبی چهره عوض میکند. «من لا جریحه له فی الدین» در نسخههای نزد ما نیز با تقدیم جیم بر حاء است و ممکن است که تصغیر «جرح» باشد یعنی هیچ امری را در دینش آسیب رسان نمیبیند و درست چیزی است که در نهج البلاغه(3) با تقدیم حاء بر جیم آمده است. چنین نقل کرده است:
و در زمانهای هستیم که اکثر مردمش خیانت را زیرکی پنداشتهاند و جاهلان آنان را در آن به حسن حیله نسبت میدهند و آنان را چه میشود خداوند آنان را بکشد حیلهگران متغیر
ص: 369
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَعْدَهُ فَأَوْفَیْتَ بِعَهْدِهِ قُلْتَ أَ مَا آنَ أَنْ تُخْضَبَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ أَمْ مَتَی یُبْعَثُ أَشْقَاهَا وَاثِقاً بِأَنَّکَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِکَ قَادِمٌ عَلَی اللَّهِ مُسْتَبْشِرٌ بِبَیْعِکَ الَّذِی بَایَعْتَهُ بِهِ وَ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَنْبِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ بِجَمِیعِ لَعَنَاتِکَ وَ أَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِکَ وَ الْعَنْ مَنْ غَصَبَ وَلِیَّکَ حَقَّهُ وَ أَنْکَرَ عَهْدَهُ وَ جَحَدَهُ بَعْدَ الْیَقِینِ وَ الْإِقْرَارِ بِالْوَلَایَةِ لَهُ یَوْمَ أَکْمَلْتَ لَهُ الدِّینَ اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ مَنْ ظَلَمَهُ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَنْصَارَهُمْ اللَّهُمَّ الْعَنْ ظَالِمِی الْحُسَیْنِ وَ قَاتِلِیهِ وَ الْمُتَابِعِینَ عَدُوَّهُ وَ نَاصِرِیهِ وَ الرَّاضِینَ بِقَتْلِهِ وَ خَاذِلِیهِ لَعْناً وَبِیلًا اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَانِعِیهِمْ حُقُوقَهُمْ اللَّهُمَّ خُصَّ أَوَّلَ ظَالِمٍ وَ غَاصِبٍ لآِلِ مُحَمَّدٍ بِاللَّعْنِ وَ کُلِّ مُسْتَنٍّ بِمَا سَنَّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی عَلِیٍّ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ اجْعَلْنَا بِهِمْ مُتَمَسِّکِینَ وَ بِوَلَایَتِهِمْ مِنَ الْفَائِزِینَ الْآمِنِینَ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.
قوله محجمون یقال أحجم عن الأمر بتقدیم المهملة علی المعجمة أی کف أو نکص هیبة و بتقدیم المعجمة أیضا بمعنی الکف و أکثر النسخ علی الأول و یقال عند عن الطریق أی مال قوله علیه السلام و للتقی محالفا بالحاء المهملة و المحالفة المواخاة و أن یحلف کل من الصدیقین لصاحبه علی التعاضد و التساعد و الاتفاق قوله علیه السلام ما اتقیت ضارعا أی متذللا متضعفا بل لإطاعة أمره تعالی و رسوله و الناکل الضعیف و الجبان قوله علیه السلام مراقبا أی منتظرا لحصول منفعة دنیویة و یقال لا یحفل بکذا أی لا یبالی به و یقال أفک کضرب و علم إفکا بالکسر و الفتح و التحریک کذب و أولی له کلمة تهدد و وعید قال الأصمعی معناه قاربه ما یهلکه و شره کفرح غلب حرصه و الحطام ما تکسر من الیبس شبه به زخارف الدنیا و أموالها و قال الجزری (1) فی حدیث الصوم فإن عمی علیکم قیل هو من العماء السحاب الرقیق أی حال دونه ما أعمی الأبصار عن رؤیته قوله علیه السلام و ذائد الحق أی دافعه و یقال لفحت النار بحرها أی أحرقت و الکالح هو الذی قصرت شفتاه عن أسنانه کما تقلص رءوس الغنم
ص: 368
روی حیله را دیدهاند و میان آن و امر و نهی خداوند مانعی است پس رؤیت دیده بعد از قدرت بر آن، آن را رها میکند و کسی که آسیبی در دین ندارد فرصت آن را غنیمت میشمارد.
و ابن ابی حدید گوید(1): یعنی کسی که حرجی ندارد و «التحرج» یعنی خودداری از گناه و «الحریجه» یعنی تقوا. فیروزآبادی(2)
گوید: «غفل عنه غفولاً» یعنی آن را ترک کرد و از آن غفلت کرد مانند «أغفله» یا «غفل» یعنی غافل شد و «غفل عنه واغفله» یعنی غفلتش به او رسید و جزری(3) در حدیث علی علیه السلام گوید: «و سائر الناس همج رعاع»، «الهمج» یعنی رذالت مردم، و «الهمج» مگس کوچکی است که بر صورت گوسفند و الاغ میافتد و گفته شده پشه است و رعایای مردم را به آن تشبیه کرده است و «رعاع الناس» توده پست مردم، اراذل و اخلاط آنان است(4)
پایان. «الطمس» یعنی نابودی، «علی تصدیق التنزیل» در سخن او یعنی کسانی که امیرمومنان علیه السلام در زمان رسول الله صلّی الله علیه و آله با آنان پیکار می کرد به نص قرآن و تنزیل آن کافر بودند و کسانی که پس از او با آنان نبرد کرد به تأویل قرآن به آنچه که رسول صلّی الله علیه و آله در باره آن خبرداده بود کافر بودند و سخن درباره آن در کتاب احوال امام علیه السلام بیان شد.
جزری(5)
در حدیث عمار میگوید: آخرین شربتی که نوشید شربت شیر بود و «الضیاح و الضیح» با فتحه شیر غلیظی است که در آن آب ریخته میشود و مخلوط میگردد. این را در روزی که در صفین کشته شد روایت کرد. و شیر آورده شد تا بنوشد. پایان. «الغمط» یعنی خوار و حقیر شمردن و فعل آن بر وزن «ضرب و علم» است. این سخن او «افرضوک سهم ذوی القربی» یعنی سهم و نصیبی از آن برای اغفال مردم به تو دادهاند. این سخن امام «احادوه» یعنی آن را منحرف کردند و منع کردند. این سخن او «رغبه عنهما» یعنی فدک و سهم خویشان یا از آن دو ملعون و مکافاتشان در آنچه کردند و نقض آنچه که ساختند. این سخن امام «فأعرض الشک» یعنی حرکت کرد و در گمراه کردن مردم تلاش کرد یا اینکه نمایان شد. جوهری(6)
گوید: «أعرض فلان» یعنی در عرض و طول رفت و «عرضت الشیء فاعرض» یعنی آن را نمایان کردم پس نمایان شد. و «اسفر الصبح» گفته میشود یعنی روشن شده و طلوع کرد. «سفه المنکر» در کلام او بر وزن «علم» یعنی حماقتش و بطلانش آشکار شد، و ممکن است که «سفه» بر بنای مجهول از باب تفضیل خوانده شود. «القصد» استواری راه، و «الجور»، انحراف از راه راست است و «جار عن الطریق» گفته میشود. این سخن او
ص: 370
إذا شیطت بالنار و قیل کالِحُونَ أی عابسون و یقال مضی قدما بضمتین و قد یسکن الدال إذا لم یعرج و لم ینثن قوله علیه السلام ألفظه لفظا أی أقول ذلک قولا حقا لا أبالی به أحدا قوله علیه السلام فوضع علی نفسه أوزار المسیر أی أثقال المسیر إلی المقام الخطیر الذی کان فیه مظنة إثارة الفتنة بإقامة الحجة و الحاصل أن المراد الأثقال المعنویة و یحتمل أن یکون المراد المشاق البدنیة أیضا و الرمضاء الأرض الشدیدة الحرارة و الهجیر نصف النهار عند زوال الشمس مع الظهر أو عند زوالها إلی العصر و شدة الحر و قال الفیروزآبادی (1) کل من أعطیته ابتداء من غیر مکافاة فقد أولیته قوله علیه السلام و أنت تذود بهم المشرکین کذا فی النسخ التی عندنا فلعل الیاء للبدلیة أی عوضا عنهم أو بمعنی عن و یمکن أن یقرأ بضم الباء و سکون الهاء جمع البهیم و هو المجهول الذی لا یعرف و الأظهر أنه تصحیف الدهم بفتح الدال و سکون الهاء و هو العدد الکثیر أو المصدر من قولک دهمه کسمع و منع إذا غشیه قوله علیه السلام و من یلیک أی من کان معک و بقربک فی هذا الموقف أو من کان بعدک من الأئمة علیهم السلام و الخور بالتحریک الضعف قوله علیه السلام و قطع دابر الکافرین الدابر الآخر أی أهلک آخر من بقی منهم کنایة عن استیصالهم قوله علیه السلام و تبا لشانئک التب الهلاک و هو منصوب بفعل مضمر و الشانئ المبغض و قال الجزری (2) الحول ذو التصرف و الاحتیال فی الأمور و القلب الرجل العارف بالأمور الذی قد رکب الصعب و الذلول و قلبها ظهرا لبطن و کان محتالا فی أموره حسن التقلب قوله من لا جریحة له فی الدین کذا فیما عندنا من النسخ بتقدیم الجیم علی الحاء المهملة و یمکن أن یکون تصغیر الجرح أی لا یری أمرا من الأمور جارحا فی دینه و الصواب ما فی نهج البلاغة(3)
بتقدیم الحاء المهملة علی الجیم نقلها هکذا و لقد أصبحنا فی زمان اتخذ أکثر أهله الغدر کیسا و نسبهم أهل الجهل فیه إلی حسن الحیلة ما لهم قاتلهم الله قد یری
ص: 369
«و أباحوا ذنبهم» در نسخهها چنین است و شاید از نوع قرار دادن اسم ظاهر در موضوع ضمیر باشد و اظهر آن است که بگوییم چیزی از آن افتاده است. «التقریظ» یعنی ستایش و در بعضی نسخهها با قاف و ظاء به همان معنا آمده است و این بهتر و بلیغتر است.
میگویم
تفسیر آیاتی که این زیارت بر آن مشتمل است و اخبار فضائل و غزواتی که به آنها اشاره کرده به صورت مفصل در کتاب احوال امام علیه السلام و کتاب فتن، کتاب احوال پیامبر صلّی الله علیه و آله بیان شد و هر که قصد اطلاع بر آنها را داشت به آن مراجعه کند.
روایت7.
شهید در مزارش(1)
گوید: و زمانی که قصد زیارت او را در روز غدیر داشتی غسل کن و پاکیزهترین لباست را بر تن کن و چون به مرقد مطهر رسیدی و بر باب قبه ایستادی و قبر را دیدی برای دخول اذن بخواه و بگو:
بارخدایا من بر در خانهای از خانههای نبی صلّی الله علیه و آله ایستادهام و تو مردم را از ورود به خانههای او جز به اذن پیامبرت منع کردی و فرمودی: {ای کسانی که ایمان آورده اید داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود} و من به حرمت پیامبرت در زمان غیبتش معتقدم چنانکه در زمانش حضورش به آن معتقد هستم و میدانم که رسول و جانشینانت نزد تو روزی داده میشوند و در این زمان مکانم را میبینند و سخنم را میشنوند و تو سخن آنان را از شنیدن من منع کردهای و باب فهمم را بر مناجاتهای شیرین آنان گشودهای. پس پروردگارا اراده از آن توست پس از رسولت و از جانشینت امامی که اطاعتش بر من واجب است در ورود در این ساعت اذن میخواهم و از ملائکه گماردهشدهات بر این بقعه مبارک که مطیع تو و شنوایند، اذن میخواهم. سلام بر شما ای ملائکه گماردهشده بر این مرقد مبارک و رحمت و برکات خداوند بر شما باد. به اذن خدا و به اذن رسول خدا، اذن جانشینانش و اذن این امام و اذن شما که درود خدا بر همگی شما باد وارد این بیت میشوم درحالیکه به خدا و رسولش محمد و خاندان مطهر او تقرب میجویم. ای ملائکه خدا یاران و یاوران من باشید تا وارد این خانه شوم و با انواع دعا خدا را بخوانم و نزد خدا به عبودیت و برای این امام و پدرانش به طاعت اعتراف کنم. سپس با مقدم داشتن پای راستت وارد شو حرکت کن تا بر ضریح بایستی
ص: 371
الحول القلب وجه الحیلة و دونه مانع من أمر الله و نهیه فیدعها رأی العین بعد القدرة علیها و ینتهز فرصتها من لا حریجة له فی الدین و قال ابن أبی الحدید(1)
أی لیس بذی حرج و التحرج التأثم و الحریجة التقوی و قال الفیروزآبادی (2)
غفل عنه غفولا ترکه و سها عنه کأغفله أو غفل صار غافلا و غفل عنه و أغفله وصل غفلته إلیه و قال
الجزری (3)
فی حدیث علی علیه السلام و سائر الناس همج رعاع.
الهمج رذالة الناس و الهمج ذباب صغیر یسقط علی وجوه الغنم و الحمیر و قیل هو البعوض فشبه به رعاع الناس و رعاع الناس غوغاؤهم و سقاطهم و أخلاطهم (4) انتهی و الطمس المحو قوله علیه السلام علی تصدیق التنزیل أی کان الذین یقاتلهم أمیر المؤمنین علیه السلام فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله کافرین بنص القرآن و تنزیله و الذین یقاتلهم بعده کافرین بتأویل القرآن علی ما أخبره الرسول صلی الله علیه و آله من ذلک و قد مر القول فی ذلک فی کتاب أحواله علیه السلام و قال الجزری (5)
فی حدیث عمار إن آخر شربة تشربها ضیاح الضیاح و الضیح بالفتح اللبن الخاثر یصب فیه الماء ثم یخلط رواه یوم قتل بصفین و قد جی ء بلبن لیشربه انتهی و الغمط الاستهانة و الاستحقار و الفعل کضرب و علم قوله علیه السلام ثم أفرضوک سهم ذوی القربی أی أعطوک منه سهما و نصیبا للتلبیس علی الناس قوله علیه السلام و أحادوه أی مالوه و صرفوه قوله علیه السلام رغبة عنهما أی عن فدک و سهم ذوی القربی أو عن الملعونین و مکافاتهما فیما فعلا و نقض ما صنعا قوله علیه السلام فأعرض الشک أی تحرک و سعی فی إضلال الناس أو ظهر قال الجوهری (6)
أعرض فلان أی ذهب عرضا و طولا و عرضت الشی ء فأعرض أی أظهرته فظهر انتهی و یقال أسفر الصبح أی أضاء و أشرق قوله علیه السلام و سفه المنکر کعلم أی ظهر سفهه و بطلانه و یمکن أن یقرأ سفه علی بناء المجهول من باب التفعیل و القصد استقامة الطریق و الجور المیل عن القصد یقال جار عن الطریق
ص: 370
و قبله را میان شانههایت قرار بده و بگو: سلام بر محمد رسول خدا تا پایان آنچه که از زیارت طولانی بیان شد.(1)
و سید بن طاوس(2)
برای این روز زیارتی را که از مصباح شیخ طوسی در زیارتهای عام نقل کردیم، ذکر کرده و به زیارت جعفی که مفید در ابتدا ذکر کرده است اشاره نموده است و اگر خواستی او را در این روز با آن زیارت که زین العابدین علیه السلام در این روز او را با آن زیارت کرده است زیارت کن. و همچنین شیخ در المصباح این دو زیارت را برای این دو روز ذکر کرده است و از آنجا که چیزی که دلالت بر اختصاص آن به این روز کند را نیافتیم آن دو را در زیارات عام آوردهایم.
روایت8.
اقبال الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که در روز غدیر در مرقد مولایمان امیرمومنان علیه السلام بودی بعد از نماز و دعا به قبرش نزدیک شو و اگر از او دور بودی یعد از نماز به او اشاره کن و دعا این است: بار خدایا بر ولیات، برادر، وزیر، حبیب و خلیل پیامبرت، محل راز او، برگزیده او از خانوادهاش، وصی، برگزیده، خالص و امین و وصی او، شریفترین عترت او از کسانی که به او ایمان آوردند، پدر فرزندان او، دروازه حکمت او، سخنگو به حجت او، دعوتکننده به شریعت او، اجراکننده سنت او، جانشین او بر امتش، سرور اوصیاء، امیر مومنان، پیشوای سفیدرویان ممتاز، برترین صلواتی را که بر یکی از خلائق، برگزیدگان و اوصیاء انبیایت فرستادی، بفرست. بار خدایا من گواهی می دهم که او آنچه که بر وی حمل شد را از جانب پیامبرت ابلاغ کرد. و آنچه به او سپرده شده را رعایت کرد و آنچه به امانت سپرده شد را حفظ کرد حلالت را حلال و حرامت را حرام کرد احکامت را برپاداشت و به راه تو دعوت کرد و با دوستانت دوستی و با دشمنانت دشمنی کرد. با تجاوزگران از راهت، قاسطین و منحرفین از امرت صبورانه و در امید پاداش رویکننده نه پشتکننده جهاد کرد. در راه خدا نکوهش هیچ نکوهشگری به او نمیرسد تا اینکه در آن به رضا رسید و قضا را به تو سپرد و خالصانه عبادتت کرد و تلاشگرانه برای تو خلوص ورزید تا اینکه مرگش فرا رسید و تو او را شهید سعادتمند ولیّ تقی پسندیده پاک هدایتگر هدایتیافته به سوی خود گرفتی. خدایا بر محمد و بر او بهترین درود که بر یکی از
ص: 372
قوله علیه السلام و أباحوا ذنبهم کذا فی النسخ و لعله من قبیل وضع المظهر موضع المضمر و الأظهر أن فیه سقطا و التفریط المدح و فی بعض النسخ بالقاف و الظاء المعجمة بمعناه و هو أظهر و أبلغ.
قد مر تفسیر الآیات التی اشتملت الزیارة علیها و الأخبار و الفضائل و الغزوات التی أومأت إلیها مفصلة فی کتاب أحواله علیه السلام و کتاب الفتن و کتاب أحوال النبی صلی الله علیه و آله فمن أراد الاطلاع علیها فلیراجع إلیها.
وَ قَالَ الشَّهِیدُ ره فِی مَزَارِهِ:(1) وَ إِذَا أَرَدْتَ زِیَارَتَهُ علیه السلام فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَطْهَرَ ثِیَابِکَ فَإِذَا وَصَلْتَ إِلَی الْمَشْهَدِ الْمُقَدَّسِ وَ وَقَفْتَ عَلَی بَابِ الْقُبَّةِ وَ عَایَنْتَ الْجَدَثَ اسْتَأْذِنْ لِلدُّخُولِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی وَقَفْتُ عَلَی بَابِ بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ مَنَعْتَ النَّاسَ الدُّخُولَ إِلَی بُیُوتِهِ إِلَّا بِإِذْنِ نَبِیِّکَ فَقُلْتَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ- إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ وَ إِنِّی أَعْتَقِدُ حُرْمَةَ نَبِیِّکَ فِی غَیْبَتِهِ کَمَا أَعْتَقِدُهَا فِی حَضْرَتِهِ وَ أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَکَانِی فِی وَقْتِی هَذَا وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ أَنَّکَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کَلَامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِمْ فَإِنِّی أَسْتَأْذِنُکَ یَا رَبِّ أَوَّلًا وَ أَسْتَأْذِنُ رَسُولَکَ ثَانِیاً وَ أَسْتَأْذِنُ خَلِیفَتَکَ الْإِمَامَ الْمُفْتَرَضَ عَلَیَّ طَاعَتُهُ فِی الدُّخُولِ فِی سَاعَتِی هَذِهِ وَ أَسْتَأْذِنُ مَلَائِکَتَکَ الْمُوَکَّلِینَ بِهَذِهِ الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ الْمُطِیعَةَ لَکَ السَّامِعَةَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْمَلَائِکَةُ الْمُوَکَّلُونَ بِهَذَا الْمَشْهَدِ الْمُبَارَکِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ إِذْنِ رَسُولِهِ وَ إِذْنِ خُلَفَائِهِ وَ إِذْنِ هَذَا الْإِمَامِ وَ إِذْنِکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ أَجْمَعِینَ أَدْخُلُ هَذَا الْبَیْتَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ کُونُوا مَلَائِکَةَ اللَّهِ أَعْوَانِی وَ کُونُوا أَنْصَارِی حَتَّی أَدْخُلَ هَذَا الْبَیْتَ وَ أَدْعُوَ اللَّهَ بِفُنُونِ الدَّعَوَاتِ وَ أَعْتَرِفَ لِلَّهِ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ لِهَذَا الْإِمَامِ وَ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ بِالطَّاعَة.
ثُمَّ ادْخُلْ مُقَدِّماً رِجْلَکَ الْیُمْنَی وَ امْشِ حَتَّی تَقِفَ عَلَی الضَّرِیحِ وَ اسْتَقْبِلْهُ
ص: 371
انبیاء و برگزیدگان فرستادی را بفرست ای پروردگار جهانیان.(1)
و از جمله آنها زیارت روز هفدهم ماه ربیع الاول است روزی که میلاد نبی صلّی الله علیه و آله است و نظر عده کمی از اصحابمان مانند کلینی بر این است که مولد، دوازدهم ربیع الاول است چنانکه در میان مخالفان مشهور است و ضعف این قول در هنگام آوردن اعمال مستحبی این روز بیان شد.
روایت9.
شیخ مفید و شهید(2) و سید بن طاوس در کتاب اقبال(3)
گویند: روایت است که جعفر بن محمد صادق علیه السلام امیرمومنان علیه السلام را در این روز با این زیارت زیارت نموده و آن را به محمد بن مسلم آموخت و به او فرمود : زمانی که به مرقد امیرمومنان علیه السلام آمدی برای زیارت غسل کن پاکترین لباست را بر تن کن و عطری ببوی و باید باسکون و وقار باشی و چون به باب السلام رسیدی به قبله روی کن و سی مرتبه تکبیر بگو و بگو:
سلام بر رسول خدا، سلام بر برگزیده خدا، سلام بر بشیر نذیر چراغ روشنگر و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر پاکی پاک، سلام بر پرچم درخشان، سلام بر یاریشده تأییدهشده، سلام بر ابی القاسم محمد و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر انبیاء مرسل خدا و بندگان صالح او، سلام بر ملائکه حلقهزده بر این حرم و بر این ضریح و پناه آورده به آن.
سپس به قبر نزدیک شو و بگو: سلام بر تو ای وصی اوصیاء سلام، بر تو ای ستون متقیان، سلام بر تو ای ولی اولیاء، سلام بر تو سرور شهدا، سلام بر تو ای نشانه بزرگ خدا، سلام بر تو ای پنجمین اهل عباء، سلام بر تو ای پیشوای سفیدرویان برجسته متقی، سلام بر تو ای عصمت اولیاء، سلام بر تو ای زینت موحدان نجیب، سلام بر تو ای خالص دوستان، سلام بر تو ای پدر امامان امین، سلام بر تو ای صاحب حوض و حامل پرچم، سلام
ص: 373
وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَیْنَ کَتِفَیْکَ وَ قُلِ:
السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ مِنَ الزِّیَارَةِ الطَّوِیلَةِ(1).
و أما السید بن طاوس رحمه الله فذکر(2)
لهذا الیوم الزیارة التی نقلناها من مصباح الشیخ الطوسی ره فی الزیارات المطلقة ثم أشار إلی زیارة الجعفی التی ذکرها المفید أولا و قال إن شئت زره بها فی هذا الیوم فإن زین العابدین علیه السلام زاره بها فی هذا الیوم و کذلک الشیخ فی المصباح ذکر هاتین الزیارتین لهذا الیوم و لما لم نعثر علی ما یدل علی اختصاصهما بهذا الیوم أوردناهما فی الزیارات المطلقة.
قل، [إقبال الأعمال] رَوَی عِدَّةٌ مِنْ شُیُوخِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِیِّ مِنْ کِتَابِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کُنْتَ فِی یَوْمِ الْغَدِیرِ فِی مَشْهَدِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَادْنُ مِنْ قَبْرِهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ إِنْ کُنْتَ فِی بُعْدٍ مِنْهُ فَأَوْمِ إِلَیْهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ هَذَا الدُّعَاءُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی وَلِیِّکَ وَ أَخِی نَبِیِّکَ وَ وَزِیرِهِ وَ حَبِیبِهِ وَ خَلِیلِهِ وَ مَوْضِعِ سِرِّهِ وَ خِیَرَتِهِ مِنْ أُسْرَتِهِ وَ وَصِیِّهِ وَ صَفْوَتِهِ وَ خَالِصَتِهِ وَ أَمِینِهِ وَ وَلِیِّهِ وَ أَشْرَفِ عِتْرَتِهِ الَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ أَبِی ذُرِّیَّتِهِ وَ بَابِ حِکْمَتِهِ وَ النَّاطِقِ بِحُجَّتِهِ وَ الدَّاعِی إِلَی شَرِیعَتِهِ وَ الْمَاضِی عَلَی سُنَّتِهِ وَ خَلِیفَتِهِ عَلَی أُمَّتِهِ سَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ أَوْصِیَاءِ أَنْبِیَائِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ بَلَّغَ عَنْ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله مَا حُمِّلَ وَ رَعَی مَا اسْتُحْفِظَ وَ حَفِظَ مَا اسْتُودِعَ وَ حَلَّلَ حَلَالَکَ وَ حَرَّمَ حَرَامَکَ وَ أَقَامَ أَحْکَامَکَ وَ دَعَا إِلَی سَبِیلِکَ وَ وَالَی أَوْلِیَاءَکَ وَ عَادَی أَعْدَاءَکَ
وَ جَاهَدَ النَّاکِثِینَ عَنْ سَبِیلِکَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ عَنْ أَمْرِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً مُقْبِلًا غَیْرَ مُدْبِرٍ لَا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ حَتَّی بَلَغَ فِی ذَلِکَ الرِّضَا وَ سَلَّمَ إِلَیْکَ الْقَضَاءَ وَ عَبَدَکَ مُخْلِصاً وَ نَصَحَ لَکَ مُجْتَهِداً حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ فَقَبَضْتَهُ إِلَیْکَ شَهِیداً سَعِیداً وَلِیّاً تَقِیّاً رَضِیّاً زَکِیّاً هَادِیاً مَهْدِیّاً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ
ص: 372
بر تو ای تقسیمکننده بهشت و آتش، سلام بر تو ای کسی که مکه و منی با او شرافت یافت، سلام بر تو ای دریای دانشها و پناه فقراء، سلام بر تو ای کسی که در کعبه زاده شد و در آسمان به ازدواج بانوی زنان در آمد و ملائکه برگزیده شاهدش بودند. سلام بر تو ای چراغ روشنی، سلام بر تو ای کسی که پیامبر او را به بخشش فراوان مخصوص گردانید. سلام بر تو ای کسی که بر بستر خاتم انبیاء خفت و با جان خویشتن او را از شر دشمنان حفظ کرد. سلام بر تو ای کسی که خورشید برایش بازگردانده شد و از شمعون صفا برتری یافت، سلام بر تو ای کسی که خدا کشتی نوح را با نام او و نام برادرش آنجا که آب در پیرامونش متلاطم شد و بالا آمد نجات داد، سلام بر تو ای کسی که خداوند به وسیله او و برادرش توبه آدم را آنگاه که فریب خورد پذیرفت، سلام بر تو ای کشتی نجات که هر که بر آن سوار شود نجات مییابد و هر که از آن تأخیر کند سقوط میکند. سلام بر کسی که افعی و گرگ بیابان را خطاب کرد، سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد ای امیرمومنان، سلام بر تو ای حجت خدا بر هر کسی که کفر ورزید و توبه کرد، سلام بر تو ای میزان روز حساب، سلام بر تو ای صاحب حکم فصل و ناطق به حق، سلام بر تو ای صدقهدهنده با انگشتر در محراب، سلام بر تو ای کسی که در روز احزاب خداوند با او مومنان را از جنگ حفاظت کرد، سلام بر تو ای کسی که وحدانیت را برای خداوند خالص کرد و بازگشت، سلام بر تو ای قاتل خیبر و از جاکننده دروازه، سلام بر تو ای کسی که بهترین مردمان او را به خفتن در بستر خویش فرا خواند و او خود را برای مرگ تسلیم نمود و اجابت کرد. سلام بر تو ای کسی که طوبی و بهترین بازگشتگاه از آن اوست و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر تو ای صاحب عصمت دین و ای سرور سروران، سلام بر تو ای صاحب معجزات، سلام بر تو ای کسی که سوره عادیات در فضیلت او نازل شد، سلام بر تو ای کسی که نامش در آسمانها بر روی سراپردهها نوشته شده است، سلام بر تو ای مظهر شگفتیها و نشانهها، سلام بر تو ای امیر غزوهها، سلام بر تو ای خبردهنده از آنچه سپری شد و از آنچه آمدنی است. سلام بر تو ای خطابکننده گرگ بیابانها، سلام بر تو ای پایاندهنده تعداد کثیر و جداکننده مشکلات. سلام بر تو ای کسی که ملائکه آسمانها از یورشهایش در نبرد در شگفت شدند، سلام بر تو ای کسی که با رسول خدا نجوا کرد و پیش از نجوایش صدقه بخشید.
ص: 374
أَنْبِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
و منها زیارة یوم السابع عشر من شهر ربیع الأول و هو یوم مولد النبی صلی الله علیه و آله و ذهب شرذمة من أصحابنا کالکلینی إلی أنه الیوم الثانی عشر من ربیع الأول کما هو المشهور بین المخالفین و قد مر بیان ضعف هذا القول فی سیاق أعمال السنة.
قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ وَ الشَّهِیدُ(2) وَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ الْإِقْبَالِ (3) رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَجْمَعِینَ رُوِیَ: أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ علیه السلام زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ بِهَذِهِ الزِّیَارَةِ وَ عَلَّمَهَا لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ فَقَالَ إِذَا أَتَیْتَ مَشْهَدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَاغْتَسِلْ لِلزِّیَارَةِ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ شَمَّ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ وَ عَلَیْکَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ فَإِذَا وَصَلْتَ إِلَی بَابِ السَّلَامِ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ کَبِّرِ اللَّهَ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی خِیَرَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْبَشِیرِ النَّذِیرِ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی الطُّهْرِ الطَّاهِرِ السَّلَامُ عَلَی الْعَلَمِ الزَّاهِرِ السَّلَامُ عَلَی الْمَنْصُورِ الْمُؤَیَّدِ السَّلَامُ عَلَی أَبِی الْقَاسِمِ مُحَمَّدٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْحَافِّینَ بِهَذَا الْحَرَمِ وَ بِهَذَا الضَّرِیحِ اللَّائِذِینَ بِهِ- ثُمَّ ادْنُ مِنَ الْقَبْرِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ الْأَوْصِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عِمَادَ الْأَتْقِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ الْأَوْلِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آیَةَ اللَّهِ الْعُظْمَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَامِسَ أَهْلِ الْعَبَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ الْأَتْقِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عِصْمَةَ الْأَوْلِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا زَیْنَ الْمُوَحِّدِینَ النُّجَبَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَالِصَ الْأَخِلَّاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَالِدَ الْأَئِمَّةِ الْأُمَنَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْحَوْضِ وَ حَامِلَ اللِّوَاءِ السَّلَامُ
ص: 373
سلام بر تو ای پدر امامان نیکوکارو سرور، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر تو ای دنباله پیامبر مبعوث، سلام بر تو ای وارث علم بهترین موروث، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر تو ای امام متقیان، سلام بر تو ای یاری اندوهگینان. سلام بر تو ای عصمت مومنان، سلام بر تو ای آشکارکننده برهانها، سلام بر تو ای طه و یس، سلام بر تو ای ریسمان محکم خدا، سلام بر تو ای کسی که انگشتر خویش را بر مسکین صدقه داد. سلام بر تو ای جدا کننده صخره از دهانه چاه و آشکارکننده آب جاری، سلام بر تو ای چشم بینای خدا و دست گشاده او و زبان گویای او درباره او در میان تمامی خلائقش، سلام بر تو ای وارث علم انبیاء، و محل سپردن علم اولینها و آخرینها و صاحب لوای حمد و ساقی اولیای او از حوض خاتم انبیاء، سلام بر تو ای رئیس دین و پیشوای سفیدرویای برجسته و پدر ائمه پسندیده، ورحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر نام خشنود خدا و سیمای روشنگر و جانب قوی و صراط استوار او، سلام بر امام متقی مخلص برگزیده، سلام بر کوکب دری، سلام بر ابوالحسن علی و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر ائمه هدایت و چراغهای تاریکی، پرچمهای تقوا، مناره هدایت، صاحبان خرد، پناه مردم، ریسمان محکم و حجت بر اهل دنیا، و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر نور نورها، حجتهای جبار، پدر ائمه اطهار، تقسیم کننده بهشت و آتش، خبردهنده از آثار ویرانگر بر کفار، نجاتدهنده شیعه مخلص از بارهای سنگین، سلام بر مخصوص به طاهره متقی دختر برگزیده، مولود در خانه پردهدار، ازدواج کرده با نیکوکار طاهره خشنود مورد خشنودی، دختر اطهار و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. سلام بر خبر بزرگی که آنان در آن دچار اختلاف هستند و بر آن عرضه میشوند و درباره آن سوال میشوند، سلام بر نور درخشان خدا، و روشنی تابان او و رحمت و برکات او بر تو باد. سلام بر تو ای ولی خدا و حجت خدا در او و خالص و خاص خدا. گواهی می دهم که تو ولی و حجت خدا هستی، در راه خدا حق جهادش را به جای آوردی و از طریقت رسول الله صلّی الله علیه و آله پیروی کردی و حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام کردی، احکامش را آغاز کردی و نماز بر پاداشتی و زکات دادی و به معروف
ص: 375
عَلَیْکَ یَا قَسِیمَ الْجَنَّةِ وَ لَظَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ شُرِّفَتْ بِهِ مَکَّةُ وَ مِنًی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَحْرَ الْعُلُومِ وَ کَنَفَ الْفُقَرَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ وُلِدَ فِی الْکَعْبَةِ وَ زُوِّجَ فِی السَّمَاءِ بِسَیِّدَةِ النِّسَاءِ وَ کَانَ شُهُودُهَا الْمَلَائِکَةَ الْأَصْفِیَاءَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مِصْبَاحَ الضِّیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ خَصَّهُ النَّبِیُّ بِجَزِیلِ الْحِبَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ خَاتَمِ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ شَرَّ الْأَعْدَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ رُدَّتْ لَهُ الشَّمْسُ فَسَامَی شَمْعُونَ الصَّفَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ أَنْجَی اللَّهُ سَفِینَةَ نُوحٍ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَخِیهِ حَیْثُ الْتَطَمَ الْمَاءُ حَوْلَهَا وَ طَمَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ تَابَ اللَّهُ بِهِ وَ بِأَخِیهِ عَلَی آدَمَ إِذْ غَوَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فُلْکَ النَّجَاةِ الَّذِی مَنْ رَکِبَهُ نَجَا وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهُ هَوَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ خَاطَبَ الثُّعْبَانَ وَ ذِئْبَ الْفَلَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی مَنْ کَفَرَ وَ أَنَابَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ ذَوِی الْأَلْبَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَعْدِنَ الْحِکْمَةِ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مِیزَانَ یَوْمِ الْحِسَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا فَاصِلَ الْحُکْمِ النَّاطِقَ بِالصَّوَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْمُتَصَدِّقُ بِالْخَاتَمِ فِی الْمِحْرَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ بِهِ یَوْمَ الْأَحْزَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ الْوَحْدَانِیَّةَ وَ أَنَابَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَاتِلَ خَیْبَرَ وَ قَالِعَ الْبَابِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ دَعَاهُ خَیْرُ الْأَنَامِ لِلْمَبِیتِ عَلَی فِرَاشِهِ فَأَسْلَمَ نَفْسَهُ لِلْمَنِیَّةِ وَ أَجَابَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ لَهُ طُوبَی وَ حُسْنُ مَآبٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ عِصْمَةِ الدِّینِ وَ یَا سَیِّدَ السَّادَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْمُعْجِزَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ نَزَلَتْ فِی فَضْلِهِ سُورَةُ الْعَادِیَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ کُتِبَ اسْمُهُ فِی السَّمَاءِ عَلَی السُّرَادِقَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَظْهَرَ الْعَجَائِبِ وَ الْآیَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْغَزَوَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُخْبِراً بِمَا غَبَرَ وَ بِمَا هُوَ آتٍ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُخَاطِبَ ذِئْبِ الْفَلَوَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاتِمَ الْحَصَی وَ مُبَیِّنَ الْمُشْکِلَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ عَجِبَتْ مِنْ حَمَلَاتِهِ فِی الْوَغَی مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ نَاجَی الرَّسُولَ فَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاهُ الصَّدَقَاتِ
ص: 374
امر و از منکر نهی کردی. و در راه خدا صبورانه و خالصانه و تلاشگرانه و به حساب اجر بزرگ نزد خدا جهاد کردی تا اینکه مرگت فرا رسید. و نفرین خدا باد بر کسی که تو را از حقت دور کرد و از مقامت بر کنار کرد، و نفرین خدا بر کسی که این امر به او رسید و به آن راضی شد. خدا، ملائکه، انبیاء و رسولان او را گواه میگیرم که من دوست کسی هستم که با تو دوستی کند و دشمن کسی هستم که با تو دشمنی کند. سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
سپس بر روی قبر خم شو و آن را ببوس و بگو: گواهی میدهم که تو سخنم را میشنوی و مقامم را میبینی برای تو ای ولی خدا به ابلاغ و ادا گواهی میدهم ای مولای من ای حجت خدا، ای امین خدا، ای ولی خدا، که میان من و خداوند عزوجل گناهانی است که پشتم را سنگین کرده و مرا از خواب بازداشته است، یاد آن درونم را آشفته میسازد و به سوی خداوند عزوجل و به سوی تو گریختهام پس به حق کسی که تو را بر راز خویشتن امین کرد و امر خلافتش را به تو سپرد و طاعتت را به طاعت خویش و دوستیات را به دوستی خویش قرین ساخت نزد خدا شفیع من، از آتش پناه من و بر روزگار تکیهگاه من باش. سپس بار دیگر بر روی قبر خم شو و آن را ببوس و بگو: ای ولی خدا ای حجت خدا، ای باب ساحت خدا، دوستت، زائرت، پناهآورنده به قبرت، واردشونده بر آستانت، مقیمکننده مرکبش در جوارت از تو میخواهد که در برآوردهشدن حاجتش و پیروزی خواستهاش در دنیا و آخرت نزد خداوند برایش شفاعت کنی که نزد خداوند مقامی بزرگ و شفاعتی مقبول برای توست. پس مرا ای مولای من مورد اهتمام خود قرار بده و مرا در یاران خویشتن داخل کن، سلام بر تو و بر یاران هم جوارت آدم و نوح، سلام بر تو و بر فرزندانت حسن و حسین و بر ائمه اطهار از ذریهات و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
سپس شش رکعت برای امیر مومنان علیه السلام، دو رکعت برای زیارت، دو رکعت برای آدم علیه السلام و دو رکعت برای نوح علیه السلام میخوانی و بسیار خدا را بخوان که ان شاء الله و تعالی اجابت خواهی شد.
توضیح
جزری(1)
درباره آن میگوید «امتی الغرّ المحجّلون» یعنی محلهای وضو از دست و پا در آنان سفید است اثر وضو در صورت و دست و پای برای انسان را از سفیدیای که در سیمای دست و پای اسب است استعاره گرفته است پایان. «المساماه» یعنی برتری یافتن و فخر فروشی بر وزن
ص: 376
السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَالِدَ الْأَئِمَّةِ الْبَرَرَةِ السَّادَاتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا تَالِیَ الْمَبْعُوثِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ خَیْرِ مَوْرُوثٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْمُتَّقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا غِیَاثَ الْمَکْرُوبِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عِصْمَةَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُظْهِرَ الْبَرَاهِینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا طه وَ یس السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبْلَ اللَّهِ الْمَتِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ تَصَدَّقَ فِی صَلَاتِهِ بِخَاتَمِهِ عَلَی الْمِسْکِینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَالِعَ الصَّخْرَةِ عَنْ فَمِ الْقَلِیبِ وَ مُظْهِرَ الْمَاءِ الْمَعِینِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَیْنَ اللَّهِ النَّاظِرَةَ وَ یَدَهُ الْبَاسِطَةَ وَ لِسَانَهُ الْمُعَبِّرَ عَنْهُ فِی بَرِیَّتِهِ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ مُسْتَوْدَعَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَاحِبَ لِوَاءِ الْحَمْدِ وَ سَاقِیَ أَوْلِیَائِهِ مِنْ حَوْضِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا یَعْسُوبَ الدِّینِ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ وَالِدَ الْأَئِمَّةِ الْمَرْضِیِّینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ الرَّضِیِّ وَ وَجْهِهِ الْمُضِی ءِ وَ جَنْبِهِ الْقَوِیِّ وَ صِرَاطِهِ السَّوِیِّ السَّلَامُ عَلَی الْإِمَامِ التَّقِیِّ الْمُخْلِصِ الصَّفِیِّ السَّلَامُ عَلَی الْکَوْکَبِ الدُّرِّیِّ السَّلَامُ عَلَی الْإِمَامِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیٍّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ مَصَابِیحِ الدُّجَی وَ أَعْلَامِ التُّقَی وَ مَنَارِ الْهُدَی وَ ذَوِی النُّهَی وَ کَهْفِ الْوَرَی وَ الْعُرْوَةِ الْوُثْقَی وَ الْحُجَّةِ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی نُورِ الْأَنْوَارِ وَ حُجَجِ الْجَبَّارِ وَ وَالِدِ الْأَئِمَّةِ الْأَطْهَارِ وَ قَسِیمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ الْمُخْبِرِ عَنِ الْآثَارِ الْمُدَمِّرِ عَلَی الْکُفَّارِ مُسْتَنْقِذِ الشِّیعَةِ الْمُخْلَصِینَ مِنْ عَظِیمِ الْأَوْزَارِ السَّلَامُ عَلَی الْمَخْصُوصِ بِالطَّاهِرَةِ التَّقِیَّةِ ابْنَةِ الْمُخْتَارِ الْمَوْلُودِ فِی الْبَیْتِ ذِی الْأَسْتَارِ الْمُزَوَّجِ فِی السَّمَاءِ بِالْبَرَّةِ الطَّاهِرَةِ الرَّضِیَّةِ الْمَرْضِیَّةِ ابْنَةِ الْأَطْهَارِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَی النَّبَإِ الْعَظِیمِ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ وَ عَلَیْهِ یُعْرَضُونَ وَ عَنْهُ یُسْأَلُونَ السَّلَامُ عَلَی نُورِ اللَّهِ الْأَنْوَرِ وَ ضِیَائِهِ الْأَزْهَرِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ حَجَّتَهُ فِیهِ وَ خَالِصَةَ اللَّهِ وَ خَاصَّتَهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ لَقَدْ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ اتَّبَعْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَلَّلْتَ حَلَالَ اللَّهِ وَ حَرَّمْتَ حَرَامَ اللَّهِ وَ شَرَعْتَ أَحْکَامَهُ وَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ
ص: 375
مفاعله از سمو به معنی برتری و رفعت است. «طمی البحر» گفته میشود زمانی که امواجش بالا بیاید. این سخن او «هوی» یعنی هلاک شد. این سخن او «یا قاتل خیبر» از قبیل اضافه «کریم البلد» است یعنی ای قاتل در خیبر و شاید در اصل «قاتل مرحب» بوده است و در اقبال و جزء آن یا «قالع باب خیبر الصیخود» من الصلاب آمده است «صخره صیخود» گفته می شود یعنی صخره سخت.
میگویم
مولف المزار الکبیر این زیارتها را از محمد بن مسلم روایت کرد و به این روز مختص نکرد و از آن روشن میشود که آن از زیارتهای عام است و از جمله آن زیارت در شب و روز مبعث است یعنی بیست و هفتم ماه رجب بر قول مشهور بین شیعه و بلکه مورد اتفاق نزد آنان است.
روایت10.
شیخ مفید، سید و شهید رحمهم الله میگویند: زمانی که قصد آن را داشتی بر باب قبه شریفه مقابل ضریحش بایست و بگو: گواهی میدهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شریکی برای او نیست، گواهی می دهم که محمد بنده و رسول خداست و علی بن اب طالب امیر مومنان بنده خدا و برادر رسول اوست. و ائمه اطهار از فرزندان او حجتهای خدا بر خلقش می باشند. سپس داخل شو و بر ضریحش رو به او و در حالیکه قبله پشت سرت است بایست سپس صد مرتبه تکبیر خدا بگو(1)
و بگو: سلام بر تو ای وارث آدم، جانشین خدا، سلام بر تو ای وارث موسی کلیم الله، سلام بر تو ای وارث عیسی روح خدا، سلام بر تو ای وارث محمد سرور رسولان، سلام بر تو ای امیر مومنان، سلام بر تو ای امام متقیان، سلام بر تو ای سرور اوصیاء، سلام بر تو ای وصی رسول پرودگار جهانیان، سلام
ص: 377
أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ صَابِراً نَاصِحاً مُجْتَهِداً مُحْتَسِباً عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمَ الْأَجْرِ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ دَفَعَکَ عَنْ حَقِّکَ وَ أَزَالَکَ عَنْ مَقَامِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاکَ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاکَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ فَقَبِّلْهُ وَ قُلْ أَشْهَدُ أَنَّکَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ تَشْهَدُ مَقَامِی وَ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ یَا مَوْلَایَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ یَا أَمِینَ اللَّهِ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِنَّ بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذُنُوباً قَدْ أَثْقَلَتْ ظَهْرِی وَ مَنَعَتْنِی مِنَ الرُّقَادِ وَ ذِکْرُهَا یُقَلْقِلُ أَحْشَائِی وَ قَدْ هَرَبْتُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَیْکَ فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَکَ عَلَی سِرِّهِ وَ اسْتَرْعَاکَ أَمْرَ خَلْقِهِ وَ قَرَنَ طَاعَتَکَ بِطَاعَتِهِ وَ مُوَالاتَکَ بِمُوَالاتِهِ کُنْ لِی إِلَی اللَّهِ شَفِیعاً وَ مِنَ النَّارِ مُجِیراً وَ عَلَی الدَّهْرِ ظَهِیراً- ثُمَّ انْکَبَّ أَیْضاً عَلَی الْقَبْرِ فَقَبِّلْهُ وَ قُلْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ یَا حُجَّةَ اللَّهِ یَا بَابَ حِطَّةِ اللَّهِ وَلِیُّکَ وَ زَائِرُکَ وَ اللَّائِذُ بِقَبْرِکَ وَ النَّازِلُ بِفِنَائِکَ وَ الْمُنِیخُ رَحْلَهُ فِی جِوَارِکَ یَسْأَلُکَ أَنْ تَشْفَعَ لَهُ إِلَی اللَّهِ فِی قَضَاءِ حَاجَتِهِ وَ نُجْحِ طَلِبَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِنَّ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ الْجَاهَ الْعَظِیمَ وَ الشَّفَاعَةَ الْمَقْبُولَةَ فَاجْعَلْنِی یَا مَوْلَایَ مِنْ هَمِّکَ وَ أَدْخِلْنِی فِی حِزْبِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی ضَجِیعَیْکَ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَی وَلَدَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ صَلِّ سِتَّ رَکَعَاتٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ وَ لآِدَمَ علیه السلام رَکْعَتَیْنِ کَذَلِکَ وَ کَذَلِکَ لِنُوحٍ علیه السلام وَ ادْعُ اللَّهَ کَثِیراً یُجَابُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
قال الجزری (1)
فیه أمتی الغر المحجلون أی بیض مواضع الوضوء من الأیدی و الأقدام استعار أثر الوضوء فی الوجه و الیدین و الرجلین للإنسان من البیاض الذی یکون فی وجه الفرس و یدیه و رجلیه انتهی و المساماة المطاولة و المفاخرة
ص: 376
بر تو ای وارث علم اولینها و آخرینها، سلام بر تو ای بناء عظیم، سلام بر تو ای صراط مستقیم، سلام بر تو ای تهذیبشده گرامی، سلام بر توای وصی متقی، سلام بر تو ای پاک خشنود. سلام بر تو ای ماه تابان، سلام بر تو ای صدیق اکبر، سلام بر تو ای فاروق اعظم، سلام بر تو ای چراغ روشنگر، سلام بر تو ای امام هدایت، سلام بر تو ای پرچم تقوا، سلام بر تو ای حجت بزرگ خدا، سلام بر تو ای ویژه و خالص خدا، و امین برگزیده او و دروازه و حجت خدا معدن حکم و سرّ خدا و محل علم خدا و خزانهدار او و سفیر خدا در میان خلقش. گواهی می دهم که نماز را به پا داشتی و زکات را دادی و به معروف امر کردی و از منکر نهی کردی و از رسول پیروی کردی و حق تلاوت کتاب را به جای آوردی، و از جانب خدا ابلاغ کردی و به عهد خدا وفا نمودی و کلمات خدا به وسیله تو سرانجام گرفت و در راه خدا حق جهادش را به جا آوردی و برای خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله خلوص ورزیدی و صبورانه، به امید پاداش و جهادگرانه از دین خدا، در راه حفاظت از رسول الله صلّی الله علیه و آله و در طلب آنچه نزد خداست و مشتاقانه به آنچه خداوند وعده داده است جان خویش را نثار کردی و به خاطر راهی که بر آن بودی شهید و گواه و مشهود گشتی، پس خداوند درباره رسولش، اسلام و اهل اسلام از راستان بهترین جزا را به تو دهد. گواهی میدهم که تو اولینِ قوم در اسلام، خالصترین آنها در ایمان، بیشترین آنها در یقین، خائفترین آنها از خدا، بزرگترین آنها در رنج، محتاطترین آنها بر رسول الله صلّی الله علیه و آله، برترین آنها در مناقب، بیشترین آنها در سوابق، رفیعترین آنها در درجه، شریفترین آنها در منزلت و بخشندهترین آنها بر او هستی. زمانی که سستی کردند قوی شدی و بر طریقت رسول الله صلّی الله علیه و آله پابند شدی. گواهی میدهم که تو علیرغم وجود منافقان، خشم کافران و کینه فاسقان جانشین بر حق و بلامنازع او بودی ، زمانی که ناکام ماندند به امر پرداختی و چون در کلام دچار لغزش شدند به سخن در آمدی و با نور خدا حرکت کردی آنگاه که توقف کردند، پس هر که از تو پیروی کرد هدایت یافت. تو اولین آنها در کلام، شدیدترین آنها در خصومت، صحیحترین آنها در سخن، استوارترین آنها در اندیشه، شجاعترین آنها از نظر قلب، بیشترین آنها در یقین، بهترین آنها در کردار و آگاهترین آنها به امور بودی، برای مؤمنان پدری مهربان بودی آنگاه که باری بر دوش تو شدند پس سنگینی آنچه که از آن ضعیف شدند را حمل کردی و آنچه که تباه کردند را حفظ کردی و آنچه اهمال کردند را رعایت کردی و زمانی که ترسیدند مهیا شدی و چون بیتابی کردند برتری یافتی و چون جزع کردند صبوری پیشه کردی. بر کافران عذابی جاری و خشونت و خشم و برای مؤمنان باران و زمین حاصلخیز و نشانه بودی. حجتت شکسته نشد،
ص: 378
مفاعلة من السمو بمعنی العلو و الرفعة و یقال طمی البحر إذا ارتفع بأمواجه قوله علیه السلام هوی أی هلک قوله علیه السلام یا قاتل خیبر من قبیل إضافة کریم البلد أی القاتل فی الخیبر فلعله کان فی الأصل قاتل مرحب و فی الإقبال و غیره یا قالع باب خیبر الصیخود من الصلاب یقال صخرة صیخود أی شدیدة.
روی هذه الزیارات مؤلف المزار الکبیر(1)
عن محمد بن مسلم و لم یخصها بهذا الیوم و یظهر منه أنها من الزیارات المطلقة و منها زیارة لیلة المبعث و یومها و هو السابع و العشرون من شهر رجب علی المشهور بین الشیعة بل المتفق علیه عندهم.
قَالَ الْمُفِیدُ وَ السَّیِّدُ وَ الشَّهِیدُ رَحِمَهُمُ اللَّهُ: إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَقِفْ عَلَی بَابِ الْقُبَّةِ الشَّرِیفَةِ مُقَابِلَ ضَرِیحِهِ علیه السلام وَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ أَنَّ الْأَئِمَّةَ الطَّاهِرِینَ مِنْ وُلْدِهِ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ- ثُمَّ ادْخُلْ وَ قِفْ عَلَی ضَرِیحِهِ علیه السلام مُسْتَقْبِلًا لَهُ بِوَجْهِکَ وَ الْقِبْلَةُ وَرَاءَ ظَهْرِکَ ثُمَّ
کَبِّرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ(2)
وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ خَلِیفَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ رُسُلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْمُتَّقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَصِیَّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ السَّلَامُ
ص: 377
قلبت گمراه، بصیرتت ضعیف و نفست ترسو نشد و بر زمین نیفتادی مانند کوهی بودی که طوفان آن را به حرکت در نمیآورد و رعدها آن را از بین نمیبرد و چنان بودی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در جسمت قوی، در نفست متواضع نزد خدا عظیم، در زمین بزرگ و در آسمان ارجمند بودی، برای هیچ کس در تو جایی برای کنایه زدن و برای گویندهای، کاستی و برای کسی محل طمعی نبودی و نزد تو برای کسی اغماضی نبود، ضعیف ذلیل نزد تو قوی و عزیز بود تا اینکه حقش را برای او بگیری و قوی عزیز نزد تو ضعیف ذلیل بود تا حق را از او بستانی و دور و نزدیک در این امر نزد تو برابر بودند، شأن تو حق و صدق و نرمش، سخنت حکم و حتم، امرت بردباری و دوراندیشی، اندیشهات علم و جزم بود. اسلام با تو اعتدال یافت، دشوار آسان شد و آتشها خاموش شد، ایمان با تو قوی شد و اسلام با تو ثبات یافت و مصیبتت مردم را به لرزه انداخت ما از خداییم و به سوی او باز میگردیم. لعنت خدا بر کسی باد که تو را به قتل رساند، لعنت خدا بر کسی باد که با تو مخالفت کرد و لعنت خدا بر کسی باد که بر تو افترا زد، لعنت خدا بر کسی باد که بر تو ستم کرد و حقت را غصب کرد و لعنت خدا بر کسی باد که امر قتل تو به او رسید و به آن راضی شد و من از آنها به سوی خداوند برائت میجویم . لعنت خدا بر امتی باد که با تو مخالفت کرد و ولایتت را انکار نمود و علیه تو اجتماع کرد و تو را به قتل رساند و از تو منحرف شد و تو را رها کرد. حمد از آن خدایی است که آتش را مسکن آنها قرار داد و بدترین ورودگاه برای واردان است. ای ولیّ خدا و ولیّ رسولش، بر ابلاغ و ادای تو گواهی میدهم. گواهی میدهم که تو جنب خدا و دروازه او هستی و تو حبیب خدا و وجه او هستی که از آن میآیی و تو سبیل خدا، بنده خدا و برادر رسول او هستی، به جهت حال و منزلت بزرگت نزد خدا و رسولش، زائر، با زیارت قربجویان به خدا، مشتاق به تو در شفاعت، نزدت آمدهام. باشفاعتت رهایی خویش را میخواهم در حالیکه از آتش به تو پناه میبرم و از گناهانی که بر پشتم هیزم کردم توسلجویانه به سوی تو میگریزم به امید رحمت پروردگارم نزد تو فزع می کنم. ای مولای من نزد خداوند از تو شفاعت میجویم و با تو به او تقرب میجویم تا به وسیلهی تو حاجتهایم را بر آورده کند. پس یا امیر مؤمنان نزد خدا شفاعتم کن که من بنده خدا، دوستدار تو و زائر تو هستم و نزد خدا برای تو مقامی معلوم، موقعیتی بزرگ و شأنی سترگ و شفاعتی مقبول است. بار خدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و بر بندهات و بر امین وفادارت، ریسمان محکمت و دست برترت، کلمه نیکوترت، حجتت بر مردم، صدیق اکبرت، سرور اوصیاء، رکن اولیاء، ستون برگزیدهگان، امیرمؤمنان، رئیس متقیان، الگوی راستگویان، امام صالحان، ص: 379
عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْمُهَذَّبُ الْکَرِیمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ التَّقِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الزَّکِیُّ الرَّضِیُّ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْبَدْرُ الْمُضِی ءُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِمَامَ الْهُدَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا عَلَمَ التُّقَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ الْکُبْرَی السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَاصَّةَ اللَّهِ وَ خَالِصَتَهُ وَ أَمِینَ اللَّهِ وَ صَفْوَتَهُ وَ بَابَ اللَّهِ وَ حُجَّتَهُ وَ مَعْدِنَ حُکْمِ اللَّهِ وَ سِرِّهِ وَ عَیْبَةَ عِلْمِ اللَّهِ وَ خَازِنَهُ وَ سَفِیرَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَ تَلَوْتَ الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ بَلَّغْتَ عَنِ اللَّهِ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ تَمَّتْ بِکَ کَلِمَاتُ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ جُدْتَ بِنَفْسِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً مُجَاهِداً عَنْ دِینِ اللَّهِ مُوَقِّیاً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَالِباً مَا عِنْدَ اللَّهِ رَاغِباً فِیمَا وَعَدَ اللَّهُ وَ مَضَیْتَ لِلَّذِی کُنْتَ عَلَیْهِ شَهِیداً وَ شَاهِداً وَ مَشْهُوداً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ مِنْ صَدِیقٍ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ أَوَّلَ الْقَوْمِ إِسْلَاماً وَ أَخْلَصَهُمْ إِیمَاناً وَ أَشَدَّهُمْ یَقِیناً وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْظَمَهُمْ عَنَاءً وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَفْضَلَهُمْ مَنَاقِبَ وَ أَکْثَرَهُمْ سَوَابِقَ وَ أَرْفَعَهُمْ دَرَجَةً وَ أَشْرَفَهُمْ مَنْزِلَةً وَ أَکْرَمَهُمْ عَلَیْهِ فَقَوِیتَ حِینَ وَهَنُوا وَ لَزِمْتَ مِنْهَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ خَلِیفَتَهُ حَقّاً لَمْ تُنَازَعْ بِرَغْمِ الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْظِ الْکَافِرِینَ وَ ضَغَنِ الْفَاسِقِینَ وَ قُمْتَ بِالْأَمْرِ حِینَ فَشِلُوا وَ نَطَقْتَ حِینَ تَتَعْتَعُوا وَ مَضَیْتَ بِنُورِ اللَّهِ إِذْ وَقَفُوا فَمَنِ اتَّبَعَکَ فَقَدِ اهْتَدَی کُنْتَ أَوَّلَهُمْ کَلَاماً وَ أَشَدَّهُمْ خِصَاماً وَ أَصْوَبَهُمْ مَنْطِقاً وَ أَسَدَّهُمْ رَأْیاً وَ أَشْجَعَهُمْ قَلْباً وَ أَکْثَرَهُمْ یَقِیناً وَ أَحْسَنَهُمْ عَمَلًا وَ أَعْرَفَهُمْ بِالْأُمُورِ کُنْتَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَباً رَحِیماً إِذْ صَارُوا عَلَیْکَ عِیَالًا فَحَمَلْتَ أَثْقَالَ مَا عَنْهُ ضَعُفُوا وَ حَفِظْتَ مَا أَضَاعُوا وَ رَعَیْتَ مَا أَهْمَلُوا وَ شَمَّرْتَ إِذْ جَبَنُوا وَ عَلَوْتَ إِذْ هَلِعُوا وَ صَبَرْتَ إِذْ جَزِعُوا کُنْتَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً صَبّاً وَ غِلْظَةً وَ غَیْظاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ غَیْثاً وَ خِصْباً وَ عِلْماً لَمْ تُفْلَلْ حُجَّتُکَ
ص: 378
معصوم از لغزش، گرفتهشده از نقص و کاستی ، تهذیبشده از عیب، مطهر از شک، برادر پیامبرت، وصی رسولت، خفته بر بسترش، یاریکننده او با جانش و برطرفکننده اندوه از سیمای او درود بفرست.
کسی که او را شمشیری برای نبوتش، معجزهای برای رسالتش، دلالتی واضح برای حجتش، حملکننده پرچمش، حفاظتی برای جان او، هدایتگری برای امت او، دستی برای قدرت او، تاجی بر سر او، دروازهای برای یاری او، کلیدی برای پیروزیاش قرار دادی. تا اینکه سپاهیان شرک را با یاری تو شکست داد و لشکریان کفر را به امر تو ویران کرد و در راه رضای رسولت جان خویش را فدا کرد و آن را در راه اطاعت از او وقف کرد و سپری برای مصیبت او قرار داد تا اینکه روح پیامبر صلی الله علیه و آله در دست او جاری شد که خنکای آن را گرفت و بر سیمایش کشید و ملائکهات در غسل و آمادهسازی او به وی یاری کردند و بر او نماز خواند بدنش را دفن کرد و قرض او را ادا کرد و وعدهاش را عملی ساخت و به عهدش پایبند ماند و بر مثال او حرکت کرد و وصیتش را حفظ کرد و زمانی که یارانی یافت برخاست در حالی که بار خلافت بر دوش داشت و متعهد به بار امامت بود پس پرچم هدایت را در میان بندگانت برپا کرد و جامه امنیت را در میان بندگانت منتشر کرد و عدالت را در میان خلائقت گسترانید و در میان مخلوقاتت به کتابت حکم کرد و حدود را برپا داشت و کفر را ریشهکن کرد و انحراف را اصلاح کرد و طغیان را آرام، شکاف را پر کرد، ناکثین، قاسطین و مارقین را هلاک کرد و پیوسته بر طریقت رسول الله و شیوه، سیره، ظرافت شاکله او، جمال سیرت او، اقتداکننده به سنت او، متمسک به همت او، اقدامکننده به طریقت او بود و مثالهایش پیش رویش بود که بندگان را بر آن وا میداشت و آنان را به آن فرا میخواند تا اینکه محاسنش از خون سرش رنگین شد.
بار خدایا چنانکه او در طاعتت شکی را بر یقین ترجیح نداد و لحظهای بر تو شرک نورزید، تو درود فزاینده رشدکنندهای بر او بفرست که وی را به درجه نبوت در بهشت ملحق کند و از جانب ما سلام و تحیت به او بفرست و از جانب خود در دوستی او فضل، احسان، مغفرت و رضوانی به ما عطا کن که تو صاحب فضل بزرگ هستی به رحمتت ای مهربانترین مهربانان .
سپس ضریح را ببوس و گونه چپت سپس راستت را بر آن قرار بده و به سوی قبله متمایل شو، نماز زیارت بخوان و با هر چه خواستی بعد از آن دعا کن بعد از تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها بگو: بار خدایا تو بر زبان رسولت محمد صلّی الله علیه و آله به من بشارت دادی و فرمودی: {و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است} بار خدایا من به تمامی انبیاء و رسولانت که درود تو بر آنان باد مؤمن هستم پس مرا بعد از شناختت در جایگاهی قرار نده که در آن بر رأس شاهدان رسوا میکنی بلکه مرا همراه آنان قرار بده و
ص: 380
وَ لَمْ یَزِغْ قَلْبُکَ وَ لَمْ تَضْعُفْ بَصِیرَتُکَ وَ لَمْ تَجْبُنْ نَفْسُکَ کُنْتَ کَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّکُهُ الْعَوَاصِفُ وَ لَا تُزِیلُهُ الْقَوَاصِفُ کُنْتَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوِیّاً فِی بَدَنِکَ مُتَوَاضِعاً فِی نَفْسِکَ عَظِیماً عِنْدَ اللَّهِ کَبِیراً فِی الْأَرْضِ جَلِیلًا فِی السَّمَاءِ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِیکَ مَهْمَزٌ وَ لَا لِقَائِلٍ فِیکَ مَغْمَزٌ وَ لَا لِخَلْقٍ فِیکَ مَطْمَعٌ وَ لَا لِأَحَدٍ عِنْدَکَ هَوَادَةٌ یُوجَدُ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ عِنْدَکَ قَوِیّاً عَزِیزاً حَتَّی تَأْخُذَ لَهُ بِحَقِّهِ وَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ عِنْدَکَ ضَعِیفاً حَتَّی تَأْخُذَ مِنْهُ الْحَقَّ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ شَأْنُکَ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ وَ قَوْلُکَ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ أَمْرُکَ حِلْمٌ وَ عَزْمٌ وَ رَأْیُکَ عِلْمٌ وَ جَزْمٌ اعْتَدَلَ بِکَ الدِّینُ وَ سَهُلَ بِکَ الْعَسِیرُ وَ أُطْفِئَتْ بِکَ النِّیرَانُ وَ قَوِیَ بِکَ الْإِیمَانُ وَ ثَبَتَ بِکَ الْإِسْلَامُ وَ هَدَّتْ مُصِیبَتُکَ الْأَنَامَ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ خَالَفَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنِ
افْتَرَی عَلَیْکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ غَصَبَکَ حَقَّکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَلَغَهُ ذَلِکَ فَرَضِیَ بِهِ أَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرَاءٌ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً خَالَفَتْکَ وَ جَحَدَتْ وَلَایَتَکَ وَ تَظَاهَرَتْ عَلَیْکَ وَ قَتَلَتْکَ وَ حَادَتْ عَنْکَ وَ خَذَلَتْکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ النَّارَ مَثْوَاهُمْ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ أَشْهَدُ لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ وَلِیَّ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله بِالْبَلَاغِ وَ الْأَدَاءِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ جَنْبُ اللَّهِ وَ بَابُهُ وَ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ وَجْهُهُ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتَی وَ أَنَّکَ سَبِیلُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَتَیْتُکَ زَائِراً لِعَظِیمِ حَالِکَ وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ بِزِیَارَتِکَ رَاغِباً إِلَیْکَ فِی الشَّفَاعَةِ أَبْتَغِی بِشَفَاعَتِکَ خَلَاصَ نَفْسِی مُتَعَوِّذاً بِکَ مِنَ النَّارِ هَارِباً مِنْ ذُنُوبِیَ الَّتِی احْتَطَبْتُهَا عَلَی ظَهْرِی فَزِعاً إِلَیْکَ رَجَاءَ رَحْمَةِ رَبِّی أَتَیْتُکَ أَسْتَشْفِعُ بِکَ یَا مَوْلَایَ إِلَی اللَّهِ وَ أَتَقَرَّبُ بِکَ إِلَیْهِ لِیَقْضِیَ بِکَ حَوَائِجِی فَاشْفَعْ لِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی اللَّهِ فَإِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلَاکَ وَ زَائِرُکَ وَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ الْمَقَامُ الْمَعْلُومُ وَ الْجَاهُ الْعَظِیمُ وَ الشَّأْنُ الْکَبِیرُ وَ الشَّفَاعَةُ الْمَقْبُولَةُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی عَبْدِکَ وَ أَمِینِکَ الْأَوْفَی وَ عُرْوَتِکَ الْوُثْقَی وَ یَدِکَ الْعُلْیَا وَ کَلِمَتِکَ الْحُسْنَی وَ حُجَّتِکَ عَلَی الْوَرَی وَ صِدِّیقِکَ الْأَکْبَرِ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ وَ رُکْنِ الْأَوْلِیَاءِ وَ عِمَادِ الْأَصْفِیَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَعْسُوبِ الْمُتَّقِینَ وَ قُدْوَةِ الصِّدِّیقِینَ وَ إِمَامِ الصَّالِحِینَ
ص: 379
بر تصدیق آنان بمیران. بار خدایا تو آنان را به کرامتت مخصوص کردهای و مرا به پیروی از آنان امر کردهای، بار خدایا من بنده تو، زائر تو و متقرب به تو با زیارت برادر رسولت هستم و بر هر کسی که نزدش آمده میشود و بر هر زیارت شوندهای حقی است برای کسی که نزد او آمده و زیارتش کرده است و تو بهترین کسی هستی که نزدش آمده میشود و گرامیترین زیارت شونده هستی. پس ای الله، ای رحمان، ای رحیم، ای بخشنده، ای ارجمند، ای یگانه، ای صمد ای کسی که نه زاییده شده و نه زاده است و برای او همتایی نیست و نه همسری گرفته است و نه فرزندی. از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و هدیهات به من در زیارتم از برادر رسولت را، رهایی گردنم از آتش قرار دهی و مرا از جمله کسانی که در خیرات شتاب میکند و از روی اشتیاق و ترس صدایت میکند قرار بدهی و مرا از خاشعین خود قرار دهی. بار خدایا تو با زیارت مولایم علی بن أبیطالب، ولایت و شناخت او بر من لطف کردهای پس مرا از جمله کسانی که او را یاری میکنند و با او یاری میشوند قرار بده و با یاریات برای دینت بر من لطف کن. بار خدایا مرا از شیعه او قرار بده و بر دینش بمیران. بار خدایا از رحمت، رضوان، مغفرت، احسان و روزی گسترده حلال پاک آنچه که تو شایسته آن هستی را قرار بده ای مهربانترین مهربانان. حمد از آن خدای پروردگار جهانیان است.
زمانی که قصد وداعش را داشتی بر مزار او بایست و بگو: سلام بر تو ای امیرمؤمنان، سلام بر تو ای تاج اوصیاء، سلام بر تو ای وارث علم انبیاء، سلام بر تو ای سرور صدیقین، سلام بر تو ای دروازه احکام، سلام بر تو ای رکن و مقام، تو را به خدا و حفاظت او میسپارم و بر تو سلام میکنم، به خدا و به رسول و به آنچه که آورد و به آن دعوت کرد و بر آن رهنمون شد ایمان آوردیم. بار خدایا ما را همراه شاهدان بنویس. بار خدایا این را آخرین وعده از زیارت من از او قرار مده و مرا از ثواب زائر او محروم مکن و مرا در آنچه که برای او بر من فرض کردی کار گیر و بازگشت به سوی او را به من عطا کن. و اگر مرا پیش از آن میراندی من گواهی میدهم که آنها پرچمهای هدایت، ریسمان محکم، کلمه علیا، حجت بزرگ، ستارگان والا، عذر بلیغ بین تو و خلق تو هستند و گواهی میدهم که هر آنکه آن را رد کند در پایینترین مرتبه جحیم است. بار خدایا مرا از واردشوندگان مبارک، زوار مخلص، شیعه صادق، دوستداران میامین، یاران گرامی و اصحاب تأیید شده او قرار بده. بار خدایا مرا گرامیترین وارد شونده، برترین داخل شونده و شریفترین قصد کنندهای که تو را به سوی این حرم کریم، مقام بزرگ و منهل ارجمند که غفران و رحمتت را در آن واجب کردی قصد کرد قرار بده. بار خدایا من، تو و ملائکه
ص: 381
الْمَعْصُومِ مِنَ الزَّلَلِ وَ الْمَفْطُومِ مِنَ الْخَلَلِ وَ الْمُهَذَّبِ مِنَ الْعَیْبِ وَ الْمُطَهَّرِ مِنَ الرَّیْبِ أَخِی نَبِیِّکَ- وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ وَ الْبَائِتِ عَلَی فِرَاشِهِ وَ الْمُوَاسِی لَهُ بِنَفْسِهِ وَ کَاشِفِ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِهِ الَّذِی جَعَلْتَهُ سَیْفاً لِنُبُوَّتِهِ وَ مُعْجِزاً لِرِسَالَتِهِ وَ دَلَالَةً وَاضِحَةً لِحُجَّتِهِ وَ حَامِلًا لِرَایَتِهِ وَ وِقَایَةً لِمُهْجَتِهِ وَ هَادِیاً لِأُمَّتِهِ وَ یَداً لِبَأْسِهِ وَ تَاجاً لِرَأسِهِ وَ بَاباً لِنَصْرِهِ وَ مِفْتَاحاً لِظَفَرِهِ حَتَّی هَزَمَ جُنُودَ الشِّرْکِ بِأَیْدِکَ وَ أَبَادَ عَسَاکِرَ الْکُفْرِ بِأَمْرِکَ وَ بَذَلَ نَفْسَهُ فِی مَرْضَاةِ رَسُولِکَ وَ جَعَلَهَا وَقْفاً عَلَی طَاعَتِهِ وَ مِجَنّاً دُونَ نَکْبَتِهِ حَتَّی فَاضَتْ نَفْسُهُ صلی الله علیه و آله ِفی کَفِّهِ وَ اسْتَلَبَ بَرْدَهَا وَ مَسَحَهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ أَعَانَتْهُ مَلَائِکَتُکَ عَلَی غُسْلِهِ وَ تَجْهِیزِهِ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ وَارَی شَخْصَهُ وَ قَضَی دَیْنَهُ وَ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ لَزِمَ عَهْدَهُ وَ احْتَذَی مِثَالَهُ وَ حَفِظَ وَصِیَّتَهُ وَ حِینَ وَجَدَ أَنْصَاراً نَهَضَ مُسْتَقِلًّا بِأَعْبَاءِ الْخِلَافَةِ مُضْطَلِعاً بِأَثْقَالِ الْإِمَامَةِ فَنَصَبَ رَایَةَ الْهُدَی فِی عِبَادِکَ وَ نَشَرَ ثَوْبَ الْأَمْنِ فِی بِلَادِکَ وَ بَسَطَ الْعَدْلَ فِی بَرِیَّتِکَ وَ حَکَمَ بِکِتَابِکَ فِی خَلِیقَتِکَ وَ أَقَامَ الْحُدُودَ وَ قَمَعَ الْجُحُودَ وَ قَوَّمَ الزَّیْغَ وَ سَکَّنَ الْغَمْرَةَ وَ أَبَادَ الْفَتْرَةَ وَ سَدَّ الْفُرْجَةَ وَ قَتَلَ النَّاکِثَةَ وَ الْقَاسِطَةَ وَ الْمَارِقَةَ وَ لَمْ یَزَلْ عَلَی مِنْهَاجِ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَتِیرَتِهِ وَ سِیرَتِهِ وَ لُطْفِ شَاکِلَتِهِ وَ جَمَالِ سِیرَتِهِ مُقْتَدِیاً بِسُنَّتِهِ مُتَعَلِّقاً بِهِمَّتِهِ مُبَاشِراً لِطَرِیقَتِهِ وَ أَمْثِلَتُهُ نُصْبُ عَیْنَیْهِ یَحْمِلُ عِبَادَکَ عَلَیْهَا وَ یَدْعُوهُمْ إِلَیْهَا إِلَی أَنْ خُضِبَتْ شَیْبَتُهُ مِنْ دَمِ رَأْسِهِ اللَّهُمَّ فَکَمَا لَمْ یُؤْثِرْ فِی طَاعَتِکَ شَکّاً عَلَی یَقِینٍ وَ لَمْ یُشْرِکْ بِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ صَلِّ عَلَیْهِ صَلَاةً زَاکِیَةً نَامِیَةً یَلْحَقُ بِهَا دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ فِی جَنَّتِکَ وَ بَلِّغْهُ مِنَّا تَحِیَّةً وَ سَلَاماً وَ آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ فِی مُوَالاتِهِ فَضْلًا وَ إِحْسَاناً وَ مَغْفِرَةً وَ رِضْوَاناً إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْجَسِیمِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ قَبِّلِ الضَّرِیحَ وَ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَیْهِ ثُمَّ الْأَیْسَرَ وَ مِلْ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ صَلِّ صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ ادْعُ بِمَا بَدَا لَکَ بَعْدَهَا وَ قُلْ بَعْدَ تَسْبِیحِ الزَّهْرَاءِ علیها السلام اللَّهُمَّ إِنَّکَ بَشَّرْتَنِی عَلَی لِسَانِ رَسُولِکَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُلْتَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ اللَّهُمَّ إِنِّی مُؤْمِنٌ بِجَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ فَلَا تَقِفْنِی بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ مَوْقِفاً تَفْضَحُنِی فِیهِ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ بَلْ قِفْنِی مَعَهُمْ وَ تَوَفَّنِی
ص: 380
حاضر تو را شاهد میگیرم که کسی که در این مرقد ساکن شد و بر این ضریح وارد شد پاک، مقدس، برگزیده، وصی و پسندیده است. خوشا به حال تو خاکی که گنجینهای از خیر، شهابی از نور، چشمه حکمت و رحمت و ابلاغ کننده حجت را در بر گرفته ای، من از قاتل تو و دشنام دهندگان تو، یاری دهندگان علیه تو، مبارزان با تو، به خدا برائت میجویم. بار خدایا دلهای ما را برای طاعت، خلوص، دوستی، حسن همیاری و تسلیم آنان رام کن تا با آن طاعت تو را کامل کنیم و به رضای تو برسیم و مستوجب ثواب و رحمت تو شویم. بار خدایا ما را به هر مقام محمودی توفیق ده و مرا از این حرم با هر خیر موجود باز گردان ای صاحب شکوه و بزرگواری. ای مولایم امیر مؤمنان تو را بسان وداع محزون بر فراقت به خدا میسپارم، خداوند این را آخرین عهد من از تو و زیارتم از تو قرار ندهد که او نزدیک اجابتکننده است و سلام، رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
سپس به قبله رو کن و دستانت را بگشای و بگو: بار خدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و به وصی، جانشین آشکارت، زبان گویای تو به امر تو به حق مبین، ریسمان محکمت، کلمه علیایت، وصی پسندیده رسولت، علم دین، مناره مسلمانان، خاتم اوصیاء، سرور مؤمنان، علی بن أبیطالب امیر مؤمنان، امام متقیان، پیشوای سفیدرویان برجسته از جانب ما درودی بفرست که با آن یادش را رفیع میگردانی و امرش را زنده میکنی، دعوتش را پاک میسازی و فرزندانش را یاری میکنی، حجتش را پیروز میگردانی و بصیرتش را به او عطا میکنی. بار خدایا درباره ما بهترین جزای مکرمین را به او ببخش و خواستهاش را به او عطا کن ای پروردگار جهانیان که ما گواهی میدهیم که او برای رسولت خلوص ورزید و به راه تو هدایت کرد و به حق تو پرداخت و امر تو را اجرا کرد و در حُکمت ستم نکرد و در ستمی داخل نشد و در گناهی تلاش نکرد و برادر رسول تو، اولین کسی است که به او ایمان آورد و تصدیقش کرد و از او پیروی کرد و یاریاش کرد. و او وصی او، وارث علم او، محل راز او و محبوبترین خلائق نزد اوست پس از ما به او سلام برسان و سلام او را به ما باز گردان ای مهربانترین مهربانان.(1)
توضیح
«الأید» یعنی قدرت، «المجن» با کسر میم یعنی سپر، «النکبة» با فتح یعنی مصیبت و «الاستلاب» گرفتن سریع و «البرد» کنایه از راحتی است و نتیجه اینکه آن را
ص: 382
عَلَی التَّصْدِیقِ بِهِمْ اللَّهُمَّ وَ أَنْتَ خَصَصْتَهُمْ بِکَرَامَتِکَ وَ أَمَرْتَنِی بِاتِّبَاعِهِمْ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی عَبْدُکَ وَ زَائِرُکَ مُتَقَرِّباً إِلَیْکَ بِزِیَارَةِ أَخِی رَسُولِکَ وَ عَلَی کُلِّ مَأْتِیٍّ وَ مَزُورٍ حَقٌّ لِمَنْ أَتَاهُ وَ زَارَهُ وَ أَنْتَ خَیْرُ مَأْتِیٍّ وَ أَکْرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا جَوَادُ یَا مَاجِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ وَ لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إِیَّایَ مِنْ زِیَارَتِی أَخَا رَسُولِکَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ تَجْعَلَنِی لَکَ مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِزِیَارَةِ مَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ وَلَایَتِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ فَاجْعَلْنِی مِمَّنْ یَنْصُرُهُ وَ یَنْتَصِرُ بِهِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِنَصْرِکَ لِدِینِکَ اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنِی مِنْ شِیعَتِهِ وَ تَوَفَّنِی عَلَی دِینِهِ اللَّهُمَّ أَوْجِبْ لِی مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الْإِحْسَانِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ الْحَلَالِ الطَّیِّبِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ علیه السلام فَقِفْ عَلَیْهِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا تَاجَ الْأَوْصِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَأْسَ الصِّدِّیقِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَابَ الْأَحْکَامِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رُکْنَ الْمَقَامِ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ وَ دَعَا إِلَیْهِ وَ دَلَّ عَلَیْهِ اللَّهُمَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ فَلَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی إِیَّاهُ وَ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَ مَنْ زَارَهُ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِالَّذِی افْتَرَضْتَ لَهُ عَلَیَّ وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ إِلَیْهِ فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُمْ أَعْلَامُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الْکَلِمَةُ الْعُلْیَا وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ النُّجُومُ الْعُلَی وَ الْعُذْرُ الْبَالِغُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ رَدَّ ذَلِکَ فِی أَسْفَلِ دَرْکِ الْجَحِیمِ اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَفْدِهِ الْمُبَارَکِینَ وَ زُوَّارِهِ الْمُخْلَصِینَ وَ شِیعَتِهِ الصَّادِقِینَ وَ مَوَالِیهِ الْمَیَامِینِ وَ أَنْصَارِهِ الْمُکْرَمِینَ وَ أَصْحَابِهِ الْمُؤَیَّدِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَکْرَمَ وَافِدٍ وَ أَفْضَلَ وَارِدٍ وَ أَنْبَلَ قَاصِدٍ قَصَدَکَ إِلَی هَذَا الْحَرَمِ الْکَرِیمِ وَ الْمَقَامِ الْعَظِیمِ وَ الْمَنْهَلِ الْجَلِیلِ الَّذِی أَوْجَبْتَ فِیهِ غُفْرَانَکَ وَ رَحْمَتَکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ مَنْ
ص: 381
به سرعت گرفت همراه با اینکه آن را رستگاری بزرگی حساب کرد. و محتمل است که برد حمل بر حقیقت شود. «استقله» گفته میشود یعنی آن را حمل و بلند کرد. و «الأعباء» جمع «العبء» با کسره است و به معنی بار سنگین از هر چیزی است. و هو «مضطلع بالأمر» یعنی بر آن قوی است. «غمرة الشی»ء شدت و ازدحام آن است. و «الفترة» ساکن بودن از عبادات و مجاهدتها است و معنای معروف از آن فاصله زمانی بین دو رسول است که در آن رسالت قطع شده است و محتمل است که کنایه از شیوع ضلالت و جهالتی باشد که برای چنین زمانی لازم میآید. و این سخن او«أنبل قاصد» «النبل» یعنی نجابت و در بعضی نسخهها «أنیل» با یاء از ریشه نیل به معنی عطا بر بنای اسم مفعول آمده است.
مؤلف
نه بر سند این زیارت دست یافتم و نه بر استحباب زیارت او در این روز خاص، اما آن از مشهورات بین شیعه و انجام اعمال نیک در زمانهای شریف موجب افزایش ثواب است پس زیارت او در سایر ایام شریف به ویژه ایامی که به او اختصاص دارد و در آن روزها کرامت و فضیلت و منقبتی برای او ظاهر شده است بهتر است.
مانند روز ولادت او که بر اساس رأی مشهور سیزدهم رجب است چنانکه از عتاب بن اسید روایت کرده اند که او گفت: امیرمؤمنان علیه السلام علی بن أبیطالب در مکه در بیت الله الحرام، روز جمعه سیزدهم رجب زاده شد و پیامبر صلی الله علیه و آله بیست و هشت ساله بود یعنی دوازده سال پیش از نبوّت، یا هفدهم شعبان چنانکه شیخ در مصباح(1)
از صفوان جمال از صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام روز یکشنبه هفتم شعبان زاده شد.
و روز وفاتش که بیان شد و شب خفتنش بر بستر نبی صلّی الله علیه و آله که اولین شب ربیع الأول است.
و روز فتح بدر به دستان او که هفدهم ماه رمضان است.
روز مواساتش در غزوه احد که هفدهم شوال است.
روز فتح خیبر به دستان او که بیست و هفتم رجب است.
ص: 383
حَضَرَ مِنْ مَلَائِکَتِکَ أَنَّ الَّذِی سَکَنَ هَذَا الرَّمْسَ وَ حَلَّ هَذَا الضَّرِیحَ طُهْرٌ مُقَدَّسٌ مُنْتَجَبٌ وَصِیٌّ مَرْضِیٌّ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ ضَمِنَتْ کَنْزاً مِنَ الْخَیْرِ وَ شِهَاباً مِنَ النُّورِ وَ یَنْبُوعَ الْحِکْمَةِ وَ عَیْناً مِنَ الرَّحْمَةِ وَ مُبَلِّغَ الْحُجَّةِ أَنَا أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْ قَاتِلِکَ وَ النَّاصِبِینَ وَ الْمُعِینِینَ عَلَیْکَ وَ الْمُحَارِبِینَ لَکَ اللَّهُمَّ ذَلِّلْ قُلُوبَنَا لَهُمْ بِالطَّاعَةِ وَ الْمُنَاصَحَةِ وَ الْمُوَالاةِ وَ حُسْنِ الْمُوَازَرَةِ وَ التَّسْلِیمِ حَتَّی نَسْتَکْمِلَ بِذَلِکَ طَاعَتَکَ وَ نَبْلُغَ بِهِ مَرْضَاتَکَ وَ نَسْتَوْجِبَ ثَوَابَکَ وَ رَحْمَتَکَ اللَّهُمَّ وَفِّقْنَا لِکُلِّ مَقَامٍ مَحْمُودٍ وَ اقْلِبْنِی مِنْ هَذَا الْحَرَمِ بِکُلِّ خَیْرٍ مَوْجُودٍ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أُوَدِّعُکَ یَا مَوْلَایَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَدَاعَ مَحْزُونٍ عَلَی فِرَاقِکَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخَرَ عَهْدِی مِنْکَ وَ لَا زِیَارَتِی لَکَ إِنَّهُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- ثُمَّ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ ابْسُطْ یَدَیْکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَبْلِغْ عَنَّا الْوَصِیَّ الْخَلِیفَةَ وَ الدَّاعِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی دَارِ السَّلَامِ صِدِّیقَکَ الْأَکْبَرَ فِی الْإِسْلَامِ وَ فَارُوقَکَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ نُورَکَ الظَّاهِرَ وَ لِسَانَکَ النَّاطِقَ بِأَمْرِکَ بِالْحَقِّ الْمُبِینِ وَ عُرْوَتَکَ الْوُثْقَی وَ کَلِمَتَکَ الْعُلْیَا وَ وَصِیَّ رَسُولِکَ الْمُرْتَضَی عَلَمَ الدِّینِ وَ مَنَارَ الْمُسْلِمِینَ وَ خَاتَمَ الْوَصِیِّینَ وَ سَیِّدَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدَ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ صَلَاةً تَرْفَعُ بِهَا ذِکْرَهُ وَ تُحْیِی بِهَا أَمْرَهُ وَ تُظْهِرُ بِهَا دَعْوَتَهُ وَ تَنْصُرُ بِهَا ذُرِّیَّتَهُ وَ تُفْلِجُ بِهَا حُجَّتَهُ وَ تُعْطِیهِ بَصِیرَتَهُ اللَّهُمَّ وَ اجْزِهِ عَنَّا خَیْرَ جَزَاءِ الْمُکْرَمِینَ وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ فَإِنَّا نَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ نَصَحَ لِرَسُولِکَ- وَ هَدَی إِلَی سَبِیلِکَ وَ قَامَ بِحَقِّکَ وَ صَدَعَ بِأَمْرِکَ وَ لَمْ یَجُرْ فِی حُکْمِکَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی ظُلْمٍ وَ لَمْ یَسْعَ فِی إِثْمٍ وَ أَخُو رَسُولِکَ- وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ اتَّبَعَهُ وَ نَصَرَهُ وَ أَنَّهُ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیْهِ فَأَبْلِغْهُ عَنَّا السَّلَامَ وَ رُدَّ عَلَیْنَا مِنْهُ السَّلَامَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
الأید القوة و المجن بکسر المیم الترس و النکبة بالفتح المصیبة و الاستلاب الأخذ بسرعة و البرد کنایة عن الراحة و الحاصل أنه أخذها
ص: 382
روز بالا رفتنش بر شانه نبی صلّی الله علیه و آله برای انداختن بتها که بیستم ماه رمضان است.
روز فتح بصره که نیمه جمادی الأول است.
روزی که خورشید بر او برگردانده شد که هفدهم شوال است.
روز منصوب شدنش برای تبلیغ آیات برائت و عزل ابوبکر از آن و آشکار شدن استحقاقش بر امانت و جانشینی در آن که اول ذی حجه است.
روز بسته شدن درهای منازل به مسجد و باز شدن در او که روز عرفه است.
روز صدقه دادن انگشترش که بیست و چهارم ذی حجه است و این روز مباهله است که از دو جهت به او اختصاص دارد .
و روز نزول هل أتی در شأن او، که بیست و پنجم ذی حجه و گفته شده آن نیز روز مباهله است.
و روز ازدواجش با فاطمه علیها السلام، روز زفافش که در باب زیارت فاطمه(س) بیان شد.
و روز خلافتش که روز وفات نبی صلّی الله علیه و آله است.
و روزی که بعد از قتل عثمان برای خلافت بیعت شد و روز هجدهم ذی حجه یا بیست و پنجم آن است.
و روز نوروز ایرانیان به جهت آنچه که روایت شد که وی در آن روز برای خلافت بیعت شد، تا سایر ایامی که شمارش آن ممکن نیست زیرا هیچ روزی نیست مگر اینکه در آن برای او فضیلت، جلال و کرامتی آشکار شده است. و اغلب آنها در کتاب تاریخ او و کتاب تاریخ پیامبر صلّی الله علیه و آله و کتاب فتن بیان شد و ذکر آن در اینجا موجب اطاله است .
ص: 384
بسرعة مع عده فوزا عظیما و یحتمل أن یکون البرد محمولا علی الحقیقة و یقال استقله أی حمله و رفعه و الأعباء جمع العب ء بالکسر و هو الحمل و الثقیل من أی شی ء کان و هو مضطلع بالأمر أی قوی علیه و غمرة الشی ء شدته و مزدحمه و الفترة السکون عن العبادات و المجاهدات و المعروف منها ما بین الرسولین من الزمان الذی انقطعت فیه الرسالة فیحتمل أن یکون کنایة عما یلزم مثل هذا الزمان من شیوع الضلالة و الجهالة قوله و أنبل قاصد النبل النجابة و فی بعض النسخ و أنیل بالیاء المثناة من النیل العطاء علی بناء المفعول.
لم أطلع علی سند هذه الزیارة و لا علی استحباب زیارته علیه السلام فی خصوص هذا الیوم لکنه من المشهورات بین الشیعة و الإتیان بالأعمال الحسنة فی الأزمان الشریفة موجب لمزید المثوبة فزیارته صلوات الله علیه فی سائر الأیام الشریفة أفضل لا سیما الأیام التی لها اختصاص به و ظهر له فیها کرامة و فضیلة و منقبة.
کیوم ولادته و هو علی المشهور ثالث عشر رجب کما رووا عن عتّاب بن أسید أنه قال ولد أمیر المؤمنین علیه السلام علی بن أبی طالب علیه السلام بمکة فی بیت الله الحرام یوم الجمعة لثلاث عشرة لیلة خلت من رجب و للنبی صلی الله علیه و آله ثمان و عشرون سنة قبل النبوة باثنتی عشرة سنة أو سابع عشر شعبان کما.
رَوَی الشَّیْخُ فِی الْمِصْبَاحِ (1)
عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ وُلِدَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْأَحَدِ لِسَبْعٍ خَلَوْنَ مِنْ شَعْبَانَ.
و یوم وفاته و قد مر و لیلة مبیته علی فراش النبی صلی الله علیه و آله و هی أولی لیلة من ربیع الأول.
و یوم فتح بدر علی یدیه و هو السابع عشر من شهر رمضان.
و یوم مواساته فی غزوة أحد و هو سابع عشر شوال.
و یوم فتح خیبر علی یدیه و هو السابع و العشرون من رجب.
ص: 383
باب ششم : فضیلت کوفه و مسجد اعظم آن و اعمال مربوط به آن
روایات
روایت1.
میگویم: امام عسکری علیه السلام فرمود: محلی برای پا نهادن در کوفه از خانهای در مدینه برایم محبوبتر است.
روایت2.
امام صادق علیه السلام فرمود: هر که خانهای در کوفه دارد به آن چنگ زند.
روایت3.
امام صادق علیه السلام فرمود: قائم ما زمانی که قیام کرد در پشت کوفه مسجدی برای او بنا میشود که هزار در دارد و خانههای کوفه به نهر کربلا متصل میشود تا اینکه مرد روز جمعه سوار بر استر تیزرو (سفواء) به قصد نماز جمعه خارج میشود و به آن نمیرسد.
روایت4.
امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی که مهدی علیه السلام وارد کوفه شود مردم گویند: ای پسر رسول خدا، نماز همراه تو به نماز پشت سر رسول الله صلّی الله علیه و آله شبیه است و این مسجد ما را در بر نمیگیرد پس او به سوی غری خارج می شود مسجدی را ترسیم میکند که هزار در دارد و مردم را در بر میگیرد و میفرستد و در پی قبر حسین علیه السلام نهری جاری میکند که به سوی غری جریان دارد که تا اینکه در نجف جاری میشود و او بر دهانه نهر پلها و در راه آسیابهایی میسازد.
روایت5.
نهج البلاغه: ای کوفه گویی تو را مینگرم که همانند چرمهای بازار عکاظ کشیده میشوی، زیر پای حوادث لگدکوب و پایمال میگردی و پیش آمدهای تکاندهنده تو را فرا خواهد گرفت. و من میدانم که هر ستمگر نسبت به تو قصد سوء کند خداوند او را به گرفتاری خود مشغول و به دست قاتلی میسپارد.(1)
توضیح
«عکاظ» نام مکانی در ناحیه مکه، «ادیم عکاظی» پوستی است که بسیار کشیده میشود، و در اینجا استعارهای است برای خشونت، خطا و شدت ستمی که کوفه با آن مواجه میشود.
روایت6.
تفسیر عیاشی: مفضل بن عمر گوید: در روزهای ورود بر ابی عباس همراه صادق علیه السلام در کوفه بودم، زمانی که به خاکروبه رسیدیم به جانب چپش نگریست و فرمود: ای
ص: 385
و یوم صعوده علی کتف النبی صلی الله علیه و آله لحط الأصنام و هو العشرون من شهر رمضان.
و یوم فتح البصرة و هو منتصف جمادی الأولی.
و یوم ردت الشمس علیه و هو سابع عشر شوال.
و یوم نصبه لتبلیغ آیات براءة و عزل أبی بکر عنه و ظهور استحقاقه للأمانة و الخلافة فیه و هو أول ذی الحجة.
و یوم سد الأبواب و فتح بابه و هو یوم عرفة.
و یوم تصدقه بالخاتم و هو الرابع و العشرون من ذی الحجة و هو یوم المباهلة فله اختصاص به علیه السلام من جهتین.
و یوم نزول هل أتی فی شأنه و هو الخامس و العشرون من ذی الحجة و قیل هو یوم المباهلة أیضا.
و یوم تزوجه فاطمة علیهما السلام و یوم زفافها إلیه و قد مر فی باب زیارة فاطمة علیها السلام.
و یوم خلافته و هو یوم وفاة النبی صلی الله علیه و آله.
و یوم بویع بالخلافة بعد قتل عثمان و هو ثامن عشر ذی الحجة أو الخامس و العشرون منه.
و یوم نیروز الفرس لما روی أنه علیه السلام بویع بالخلافة فی ذلک الیوم إلی غیر ذلک من الأیام التی لا یمکن إحصاؤها إذ ما من یوم إلا و قد ظهر له فیها فضیلة و جلالة و کرامة.
و قد مر أکثرها فی کتاب تاریخه علیه السلام و کتاب تاریخ النبی صلی الله علیه و آله و کتاب الفتن و ذکرها هنا یوجب التطویل.
ص: 384
مفضل عمویم زید اینجا به دار کشیده شد سپس با اصحابش رهسپار شد، حرکت کرد تا به طاق الرفائین که آخر سراجین است رسید، پایین آمد و به من فرمود: پیاده شو که این مکان مسجد نخست کوفه بود که آدم آن را معین کرد و من اکراه دارم که سواره وارد آن شوم به او عرض کردم: چه کسی آن را از تعیین او تغییر داد؟ فرمود: آگاه باش که اولین آن طوفان زمان نوح بود، پس از آن اصحاب خسرو و نعمان بن منذر و سپس زیاد بن ابی سفیان آن را تغییر دادند به او عرض کردم: فدایت گردم کوفه و مسجد آن در زمان نوح بود؟ فرمود: آری ای مفضل و منزل نوح و قومش در روستایی پشت فرات در جانب غربی کوفه بود و فرمود: و نوح مردی نجار بود و خداوند او را فرستاد و برگزید و نوح اولین کسی است که کشتی ساخت و بر عرصه آب حرکت کرد و نوح نهصد و پنجاه سال در میان قومش ماند و آنها را به هدایت فرا میخواند اما آنها بر او گذر میکردند و او را به ریشخند میگرفتند چون این را از آنان دید آنها را نفرین کرد و گفت: «رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا* إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلَا یَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا» {پروردگارا هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار چرا که اگر تو آنان را باقی گذاری بندگانت را گمراه می کنند و جز پلیدکار ناسپاس نزایند} و ادامه داد: پس خداوند به او وحی نمود که ای نوح، کشتی را بساز و آن را وسیع کن و در مقابل چشمان ما و با وحی ما در ساخت آن تعجیل کن. پس نوح کشتیای را در مسجد کوفه با دست خویش ساخت، از راه دور چوب میآورد تا اینکه از آن فارغ شد. مفضل گوید: سپس حدیث امام صادق علیه السلام در آنجا به هنگام زوال خورشید قطع شد پس برخاست و نماز ظهر سپس عصر را خواند و از مسجد خارج شد و به جانب چپش روی کرد و با دستش به محل خانه داریّین اشاره کرد که آن محل خانه ابن حکیم بود و امروز فرات است و به من فرمود: ای مفضل بتهای قوم نوح یغوث، یعوق و نسر در اینجا برپا بود سپس حرکت کرد تا اینکه سوار مرکبش شد به او گفتم: فدایت گردم کشتی نوح در چند سال ساخته شد و از آن فارغ شد؟ فرمود: در دو دور، عرض کردم دو دور چند سال است؟ فرمود: هشتاد سال، عرض کردم عامه میگویند: آن را در پانصد سال ساخت فرمود: هرگز، چگونه است در حالی که خدا «و وحی ما» میگوید.(1)
روایت7.
تفسیر عیاشی: مفضل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا این سخن خداوند: «حتی إذاجاءأمرُنا و فارالتَّنور» را دیدهای؟ این تنور چیست؟ و مکان آن کجاست و چگونه بود؟ فرمود: تنور آنجایی بود که برایت وصف کردم و گفتم ابتدای خروج آب از آن تنور بود. و فرمود: آری خداوند دوست داشت که قوم نوح نشانه را ببیند سپس خداوند بارانی به سوی آنان فرستاد که
ص: 386
أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ مِنْ کِتَابِ فَضْلِ بْنِ شَاذَانَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَوْضِعُ الرِّجْلِ فِی الْکُوفَةِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ دَارٍ بِالْمَدِینَةِ.
وَ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ الْأَصْبَغِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ لَهُ دَارٌ فِی الْکُوفَةِ فَلْیَتَمَسَّکْ بِهَا.
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ یُبْنَی لَهُ فِی ظَهْرِ الْکُوفَةِ مَسْجِدٌ لَهُ أَلْفُ بَابٍ وَ تَتَّصِلُ بُیُوتُ الْکُوفَةِ بِنَهَرِ کَرْبَلَاءَ حَتَّی یَخْرُجَ الرَّجُلُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَی بَغْلَةٍ سَفْوَاءَ یُرِیدُ الْجُمُعَةَ فَلَا یُدْرِکُهَا.
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمَهْدِیُّ علیه السلام الْکُوفَةَ قَالَ النَّاسُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ الصَّلَاةَ مَعَکَ تُضَاهِی الصَّلَاةَ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ- وَ هَذَا الْمَسْجِدُ لَا یَسَعُنَا فَیَخْرُجُ إِلَی الْغَرِیِّ فَیَخُطُّ مَسْجِداً لَهُ أَلْفُ بَابٍ یَسَعُ النَّاسَ وَ یَبْعَثُ فَیَجْرِی خَلْفَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام نَهَراً یَجْرِی إِلَی الْغَرِیِّ حَتَّی یَجْرِیَ فِی النَّجَفِ وَ یَعْمَلُ هُوَ عَلَی فُوَّهَةِ النَّهَرِ قَنَاطِرَ وَ أَرْحَاءَ فِی السَّبِیلِ.
نهج، [نهج البلاغة]: کَأَنِّی بِکِ یَا کُوفَةُ تُمَدِّینَ مَدَّ الْأَدِیمِ الْعُکَاظِیِّ تُعْرَکِینَ بِالنَّوَازِلِ وَ تُرْکَبِینَ الزَّلَازِلَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّهُ مَا أَرَادَ بِکِ جَبَّارٌ سُوءاً إِلَّا ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِشَاغِلٍ وَ رَمَاهُ بِقَاتِلٍ (1).
العکاظ بالضم اسم موضع بناحیة مکة و الأدیم العکاظی دباغ شدید المد استعارة لما ینال الکوفة من العنف و الخبط و شدة الظلم.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْکُوفَةِ أَیَّامَ قَدِمَ عَلَی أَبِی الْعَبَّاسِ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی الْکُنَاسَةِ فَنَظَرَ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ قَالَ یَا
ص: 385
لبریز شد و فرات نیز به شدت لبریز شد و همه چشمها بر آن بود و خداوند آنان را غرق کرد و نوح را به همراه کسانی که در کشتی بودند نجات داد. به او عرض کردم: نوح و کسانی که همراه او در کشتی بودند چه زمانی ماندند تا آب، کشیده شد و آنها از آن خارج شدند؟ فرمود: هفت شبانه روز در آن ماندند و کشتی بیت را طواف کرد و بر روی جودی که همان فرات کوفه است استقرار یافت. به او عرض کردم: مسجد کوفه قدیمی است؟ فرمود: آری و آن مصلای انبیاست و رسول الله آنگاه که جبرئیل او را سوار براق رهسپار کرد در آن نماز خوانده است و زمانی که با او به دار السلام که همان پشت کوفه است رسید در حالی که قصد بیت المقدس را داشت فرمود: ای محمد این مسجد پدرت آدم و مصلای انبیاء است پس پیاده شو و در آن نماز بگذار .
رسول الله پایین آمد و نماز خواند سپس او را به سوی بیت المقدس رهسپار کرد و نماز خواند سپس جبرئیل او را به سوی آسمان عروج داد.(1)
روایت8.
تفسیر عیاشی: باقرعلیه السلام فرمود: مسجد کوفان تنور از آن جوشید و کشتی در آن ساخته شد، و آن مرکز بابل و محل اجتماع انبیاء است.(2)
روایت9.
تفسیر عیاشی: سلمان فارسی از امیرمؤمنان علیه السلام در حدیثی از او درباره فضیلت مسجد کوفه گوید: نوح کشتیاش را در آن ساخت و تنور در آن جوشید و خانه و مسجد نوح در آن بود.(3)
روایت10.
رجال کشی: میسر به نقل از صادق علیه السلام گوید: حبّی خواهر میسّر سی سال یا بیشتر در مکه اقامت داشت تا اینکه همه اهل بیتش از بین رفتند و فنا شد جز تعدادی اندک. میسّر به امام صادق علیه السلام گفت: فدایت گردم حبّی در مکه اقامت کرد تا اینکه خویشان و نزدیکانش از بین رفتند بر آنها اندوهگین است و اندکی از آنها باقی مانده است میترسند که چنانچه گذشتگان از بین رفتند از بین بروند و او را نبینند اگر به او بگویی از تو قبول می کند. فرمود: ای میسر او را رها کن که فقط با دعای او بلا از شما دفع میشود. اما او بر امام صادق علیه السلام اصرار کرد، به او فرمود: ای حبّی چه چیزی تو را از مصلای علی علیه السلام که در آن نماز میخواند باز میدارد؟ راوی گوید: پس او منصرف شد.(4)
میگویم
شیخ سعید شهید(5)
و مؤلف المزار الکبیر(6)
رفع الله درجتهما گفتند:
ص: 387
مُفَضَّلُ هَاهُنَا صُلِبَ عَمِّی زَیْدٌ ره ثُمَّ مَضَی بِأَصْحَابِهِ ثُمَّ مَضَی حَتَّی أَتَی طَاقَ الرَّفَّائِینَ وَ هُوَ آخِرُ السَّرَّاجِینَ فَنَزَلَ فَقَالَ لِیَ انْزِلْ فَإِنَّ هَذَا الْمَوْضِعَ کَانَ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ الْأَوَّلَ الَّذِی خَطَّهُ آدَمُ وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَدْخُلَهُ رَاکِباً فَقُلْتُ لَهُ فَمَنْ غَیَّرَهُ عَنْ خِطَّتِهِ فَقَالَ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَالطُّوفَانُ فِی زَمَنِ نُوحٍ ثُمَّ غَیَّرَهُ بَعْدُ أَصْحَابُ کِسْرَی وَ النُّعْمَانُ بْنُ مُنْذِرٍ ثُمَّ غَیَّرَهُ زِیَادُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَانَتِ الْکُوفَةُ وَ مَسْجِدُهَا فِی زَمَنِ نُوحٍ فَقَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ وَ کَانَ مَنْزِلُ نُوحٍ وَ قَوْمِهِ فِی قَرْیَةٍ عَلَی مَتْنِ الْفُرَاتِ مِمَّا یَلِی غَرْبِیَّ الْکُوفَةِ فَقَالَ وَ کَانَ نُوحٌ رَجُلًا نَجَّاراً فَأَرْسَلَهُ اللَّهُ وَ انْتَجَبَهُ وَ نُوحٌ أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ سَفِینَةً فَجَرَی عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ وَ إِنَّ نُوحاً لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدَی فَیَمُرُّونَ بِهِ وَ یَسْخَرُونَ مِنْهُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنْهُمْ دَعَا عَلَیْهِمْ فَقَالَ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا نُوحُ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ وَ أَوْسِعْهَا وَ عَجِّلْ عَمَلَهَا بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا فَعَمِلَ نُوحٌ سَفِینَةً فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ بِیَدِهِ یَأْتِی بِالْخَشَبِ مِنْ بُعْدٍ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا قَالَ مُفَضَّلُ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِیثُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَامَ فَصَلَّی الظُّهْرَ ثُمَّ الْعَصْرَ ثُمَّ انْصَرَفَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَالْتَفَتَ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی مَوْضِعِ دَارِ الدَّارِیِّینَ وَ هُوَ مَوْضِعُ دَارِ ابْنِ حَکِیمٍ وَ ذَلِکَ فُرَاتٌ الْیَوْمَ وَ قَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ هَاهُنَا نُصِبَتْ أَصْنَامُ قَوْمِ نُوحٍ یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً ثُمَّ مَضَی حَتَّی رَکِبَ دَابَّتَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فِی کَمْ عُمِلَ سَفِینَةُ نُوحٍ وَ فُرِغَ مِنْهَا قَالَ فِی الدَّوْرَیْنِ فَقُلْتُ کَمِ الدَّوْرَانِ قَالَ ثَمَانُونَ سَنَةً قُلْتُ فَإِنَّ الْعَامَّةَ تَقُولُ عَمِلَهَا فِی خَمْسِمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَقَالَ کَلَّا کَیْفَ وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ وَحْیِنا(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ رَأَیْتَ قَوْلَ اللَّهِ حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ مَا هَذَا التَّنُّورُ وَ أَنَّی کَانَ مَوْضِعُهُ وَ کَیْفَ کَانَ فَقَالَ کَانَ التَّنُّورُ حَیْثُ وَصَفْتُ لَکَ فَقُلْتُ فَکَانَ بَدْوُ خُرُوجِ الْمَاءِ مِنْ ذَلِکَ التَّنُّورِ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ أَنْ یَرَی قَوْمُ نُوحٍ الْآیَةَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ بَعْدُ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ مَطَراً یَفِیضُ
ص: 386
روایت11.
از امام صادق علیه السلام روایت است که وی به یکی از یارانش فرمود: فلانی! زمانی که از در دوم از جانب راست مسجد وارد مسجد شدی پنج ستون را بشمار دو ستون در سایه و سه ستون در صحن احاطهکننده. در آن نماز بگزار و در کنار ستون سوم که مصلای ابراهیم که ستون پنجم از مسجد است دو رکعت بخوان و بگو: سلام بر پدرمان آدم و مادرمان حواء، سلام بر هابیل که به ستم و دشمنی بر مواهب و رضوان خدا کشته شد. سلام بر شیث برگزیده خدا، انتخابشده امین و بر برگزیدگان راستین از ذریه مطهر او اولین و آخرین آنها، سلام بر ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب و بر ذریه برگزیده آنها. سلام بر موسی کلیم الله، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر محمد حبیب خدا، سلام بر برگزیدگان بر جهانیان، سلام بر امیرمؤمنان و فرزندان طیب و طاهر او و رحمت و برکات خداوند بر او باد. سلام بر تو در اولینها، سلام بر تو در آخرینها، سلام بر فاطمه زهراء، سلام بر مراقب شاهد برای خدا بر امتهای خدا پروردگار جهانیان. بار خدایا بر محمد و خاندان او درود بفرست مرا نزد خود از پذیرفتهشدگان بنویس و مرا از رستگاران مطمئنی که نه خوفی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند قرار بده.
روایت12.
ابو حمزه ثمالی گوید: در حالیکه روزی در مسجد کنار ستون هفتم نشسته بودم با مردی روبهرو شدم که از جانب دروازه کِنده وارد شد و زیباروترین مردم، خوش رایحهترین آنان و در لباس پاکیزهترین آنها، عمامه بسته بدون طیلسان و دستار را دیدم، پیراهنی، بالاپوش گشاد آسیندار و عمامهای بر او بود و در پایش کفشی عربی بود و کفشهایش را کند و کنار ستون هفتم ایستاد و مسبحهاش را بالا برد تا به نرمه گوشش رساند سپس با تکبیر پایین انداخت، همه موهای بدنم سیخ شد. سپس چهار رکعت خواند و رکوع و سجود آن را نیکو به جا آورد و گفت: بارخدایا اگر از تو سرکشی کردهام در محبوبترین امور نزد تو، ایمان به تو از تو اطاعت کردهام به عنوان لطفی از تو بر من نه لطفی از من به تو. برایت فرزندی نگرفتهام و شریکی برایت نخواندهام و نه بر وجه برتری جستن، نه خروج از بندگیات و نه انکار ربوبیتت از تو سرکشی نکردهام بلکه از امیالم پیروی کردهام و شیطان پس از حجت بر من و بیان مرا دچار لغزش کرد. پس اگر مرا با گناهانم عذاب کنی غیر ظالم هستی و اگر از من درگذری پس به جود و کرمت است ای کریم. ص: 388
فَیْضاً وَ فَاضَ الْفُرَاتُ فَیْضاً أَیْضاً وَ الْعُیُونُ کُلُّهُنَّ عَلَیْهَا فَغَرَّقَهُمُ اللَّهُ وَ أَنْجَی نُوحاً وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ فَقُلْتُ لَهُ فَکَمْ لَبِثَ نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ حَتَّی نَضَبَ الْمَاءُ وَ خَرَجُوا مِنْهَا فَقَالَ لَبِثُوا فِیهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ ثُمَّ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ هُوَ فُرَاتُ الْکُوفَةِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ لَقَدِیمٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ هُوَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ وَ لَقَدْ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ انْطَلَقَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْبُرَاقِ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی دَارِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ وَ هُوَ یُرِیدُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَسْجِدُ أَبِیکَ آدَمَ وَ مُصَلَّی الْأَنْبِیَاءِ فَانْزِلْ فَصَلِّ فِیهِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَصَلَّی ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] أَبُو عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ کُوفَانَ مِنْهُ فَارَ التَّنُّورُ وَ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ وَ هُوَ سُرَّةُ بَابِلَ وَ مَجْمَعُ الْأَنْبِیَاءِ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی حَدِیثٍ لَهُ فِی فَضْلِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فِیهِ نَجَرَ نُوحٌ سَفِینَتَهُ وَ فِیهِ فارَ التَّنُّورُ وَ بِهِ کَانَ بَیْتُ نُوحٍ وَ مَسْجِدُهُ (3).
کش، [رجال الکشی] أَبُو مُحَمَّدٍ الدِّمَشْقِیُّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَقَامَتْ حُبَّی أُخْتُ مُیَسِّرٍ بِمَکَّةَ ثَلَاثِینَ سَنَةً أَوْ أَکْثَرَ حَتَّی ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِهَا وَ فَنُوا أَجْمَعِینَ إِلَّا قَلِیلًا قَالَ فَقَالَ مُیَسِّرٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ حُبَّی قَدْ أَقَامَتْ بِمَکَّةَ حَتَّی ذَهَبَ أَهْلُهَا وَ قَرَابَتُهَا تَحْزَنُ عَلَیْهَا وَ قَدْ بَقِیَ مِنْهُمْ بَقِیَّةٌ یَخَافُونَ أَنْ یَذْهَبُوا کَمَا ذَهَبَ مَنْ مَضَی وَ لَا یَرَوْنَهَا فَلَوْ قُلْتَ لَهَا فَإِنَّهَا تَقْبَلُ مِنْکَ قَالَ یَا مُیَسِّرُ دَعْهَا فَإِنَّهُ مَا یَدْفَعُ عَنْکُمْ إِلَّا بِدُعَائِهَا قَالَ فَأَلَحَّ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَهَا یَا حُبَّی مَا یَمْنَعُکِ مِنْ مُصَلَّی عَلِیٍّ علیه السلام الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ فَانْصَرَفَتْ (4).
سپس سجده کنان بر زمین افتاد در حالی که آن را میگفت تا اینکه نفسش قطع شد و همچنین در سجودش گفت: ای کسی که بر برآورده کردن حاجتهای درخواستکنندگان قادر است، ای کسی که از درون ساکتان، آگاه است، ای کسی که احتیاج به تفسیر ندارد، ای کسی که از چشمان خیانتکار و آنچه در سینهها پنهان است آگاه است. ای کسی که عذاب را بر قوم یونس به قصد عذاب آنان نازل فرمود و آنها او را خواندند و به سوی او تضرع کردند پس عذاب را از آنان برطرف کرد و تا زمانی به آنان بهره داد. جایگاهم را میبینی، کلامم را میشنوی و حاجتم را میدانی پس مرا از امور دینی، دنیوی و اخرویام که اندوهگینم میکند حفاظت کند. ای سرورم ای سرورم هفتاد مرتبه. سپس سرش را بلند کرد در او تأمل کردم پس او مولایم زین العابدین علی بن حسین علیه السلام بود بر روی دستانش خم شدم که آن را ببوسم او دستش را از من جدا کرد و به سکوت کردن اشارهام کرد. عرض کردم: ای مولای من کسی هستم که در ولای خویش شناختهای، چیست که تو را تا اینجا آورده است. فرمود: آن چیزی است که دیدهای.
میگویم
این روایت را با خط یکی از افاضل منقول از خط علی بن سکون یافتهام.
روایت13.
الکافی: امام باقر علیه السلام فرمود: مسجد کوفه باغی از باغهای بهشت است که هزار و هفتاد نبی در آن نماز خواندهاند و جانب راست آن رحمت و جانب چپش کرامت است عصای موسی، شجره یقطین و انگشتر سلیمان در آن است تنور از آن جوشید و کشتی در آن ساخته شد و آن برترین جزء بابل و مجمع انبیاست.(1)
توضیح
این سخن او که عصای موسی در آن است یعنی در آن سپرده شده است و پیامبر صلّی الله علیه و آله آن را گرفت و اینک در آنجا سپرده شده است و هرگاه امام بخواهد آن را میگیرد و دو مورد دیگر نیز چنین است. «و هی صرّة بابل» یعنی شریفترین قسمت آن است زیرا صرّة کیسه پول است که برترین اموال است. و در آنچه که به روایت عیاشی گذشت با سین است در قاموس گوید: «سرة الوادی» یعنی بهترین مکان آن.(2)
روایت14.
امالی صدوق: ابن نباته گوید: روزی پیرامون امیرمؤمنان علیه السلام در مسجد
ص: 389
رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ یَا فُلَانُ إِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ مِنَ الْبَابِ الثَّانِی عَنْ مَیْمَنَةِ الْمَسْجِدِ فَعُدَّ خَمْسَةَ أَسَاطِینَ اثْنَتَانِ مِنْهَا فِی الظِّلَالِ وَ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی صَحْنِ الْحَائِطِ فَصَلِّ هُنَاکَ فَعِنْدَ الثَّالِثَةِ مُصَلَّی إِبْرَاهِیمَ وَ هِیَ الْخَامِسَةُ مِنَ الْمَسْجِدِ رَکْعَتَیْنِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ السَّلَامُ عَلَی هَابِیلَ الْمَقْتُولِ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً عَلَی مَوَاهِبِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ السَّلَامُ عَلَی شِیثٍ صَفْوَةِ اللَّهِ الْمُخْتَارِ الْأَمِینِ وَ عَلَی الصَّفْوَةِ الصَّادِقِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ أَوَّلِهِمْ وَ آخِرِهِمْ السَّلَامُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمُ الْمُخْتَارِینَ السَّلَامُ عَلَی مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُصْطَفَیْنَ عَلَی الْعَالَمِینَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ فِی الْأَوَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکَ فِی الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ السَّلَامُ عَلَی الرَّقِیبِ الشَّاهِدِ لِلَّهِ عَلَی الْأُمَمِ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْتُبْنِی عِنْدَکَ مِنَ الْمَقْبُولِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْفَائِزِینَ الْمُطْمَئِنِّینَ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.
ثُمَّ قَالا رَحِمَهُمَا اللَّهُ وَ بِالْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا قَاعِدٌ یَوْماً فِی الْمَسْجِدِ عِنْدَ السَّابِعَةِ إِذَا بِرَجُلٍ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ قَدْ دَخَلَ فَنَظَرْتُ إِلَی أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَطْیَبِهِمْ رِیحاً وَ أَنْظَفِهِمْ ثَوْباً مُعَمَّمٍ بِلَا طَیْلَسَانٍ وَ لَا إِزَارٍ عَلَیْهِ قَمِیصٌ وَ دُرَّاعَةٌ وَ عِمَامَةٌ وَ فِی رِجْلَیْهِ نَعْلَانِ عَرَبِیَّانِ فَخَلَعَ نَعْلَیْهِ ثُمَّ قَامَ عِنْدَ السَّابِعَةِ وَ رَفَعَ مُسَبِّحَتَیْهِ حَتَّی بَلَغَا شَحْمَتَیْ أُذُنَیْهِ ثُمَّ أَرْسَلَهُمَا بِالتَّکْبِیرِ فَلَمْ تَبْقَ فِی بَدَنِی شَعْرَةٌ إِلَّا قَامَتْ ثُمَّ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ أَحْسَنَ رُکُوعَهُنَّ وَ سُجُودَهُنَّ وَ قَالَ إِلَهِی إِنْ کُنْتُ قَدْ عَصَیْتُکَ فَقَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ الْإِیمَانِ بِکَ مَنّاً مِنْکَ بِهِ عَلَیَّ لَا مَنّاً مِنِّی بِهِ عَلَیْکَ لَمْ أَتَّخِذْ لَکَ وَلَداً وَ لَمْ أَدْعُ لَکَ شَرِیکاً وَ قَدْ عَصَیْتُکَ عَلَی غَیْرِ وَجْهِ الْمُکَابَرَةِ وَ لَا الْخُرُوجِ عَنْ عُبُودِیَّتِکَ وَ لَا الْجُحُودِ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَکِنِ اتَّبَعْتُ هَوَایَ وَ أَزَلَّنِی الشَّیْطَانُ بَعْدَ الْحُجَّةِ عَلَیَّ وَ الْبَیَانِ فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی غَیْرَ ظَالِمٍ لِی وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّی فَبِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ یَا کَرِیمُ.
ص: 388
کوفه بودیم تا اینکه فرمود: ای اهل کوفه خداوند بخششی به شما کرده است که به کسی با آن بخشش نکرده است، مصلای شما را که بیت آدم، بیت نوح، بیت ادریس، مصلای ابراهیم خلیل، مصلای برادرم خضر علیه السلام و مصلای من است برتری داده است و این مسجدتان یکی از مساجد چهارگانهای است که خداوند عزوجل برای اهالی آنها برگزیده است و گویی من در روز قیامت آن را در دو لباس سفید شبیه به احرام بسته میبینم که برای اهل خویش و کسی که در آن نماز خواند شفاعت میکند و شفاعتش رد نمیشود و روزها سپری نمیشود تا اینکه حجر الأسود در آن بر افراشته شود و زمانی بر او خواهد آمد که مصلای مهدی از فرزندان من و مصلای هر مؤمنی میشود و بر روی زمین مؤمنی باقی نمیماند مگر اینکه در آن باشد یا قلبش مشتاق آن باشد پس هجرت نکنید و با نماز در آن به خداوند تقرب بجویید و در بر آورده شدن حاجتهایتان به آن مشتاق شوید و اگر از برکتی که در آن است آگاه بودند از بخشهای زمین به آن میآمدند گرچه چهار دست و پا بر روی برف باشند.(1)
توضیح
نصب حجرالأسود در زمان قرمطیان بود زمانی که کعبه را ویران کردند و حجر را به مسجد کوفه منتقل کردند سپس آن را به محل خود بازگرداندند و قائم علیه السلام آن را به طوری که مردم حضرت را نشناختند، نصب کرد چنانکه در کتاب غیبت ذکر کرد و جزری(2)
درباره آن گوید: «لو یعلمون فی العشاء و الفجر لأتوهما و لو حبوا» و الحبو یعنی اینکه بر روی پاها یا زانوها یا باسنش راه برود.
روایت15.
امالی صدوق: ثمالی گوید: وارد مسجد کوفه شدم با مردی روبهرو شدم که کنار ستون هفتم قائم بود و نماز میخواند و رکوع و سجودش را نیکو ادا میکرد آمدم که به او نگاه کنم پس برای سجود بر من پیشی گرفت، شنیدم که در سجودش میگوید: بار خدایا اگر از تو سرکشی کردهام در محبوبترین امور نزد تو، ایمان به تو از تو اطاعت کردهام به عنوان لطفی از تو بر من نه لطفی از من به تو. و در ناپسندترین امور نزد تو از تو سرکشی نکردهام. برایت فرزندی نگرفتهام و شریکی برایت نخواندهام به عنوان لطفی از جانب تو بر من نه لطفی از من به تو، و در اموری بدون زیادهجویی از جانب من و نه برتری جستن، و تکبر از عبادتت و نه ص: 390
ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً یَقُولُهَا حَتَّی انْقَطَعَ نَفَسُهُ وَ قَالَ أَیْضاً فِی سُجُودِهِ یَا مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِ السَّائِلِینَ یَا مَنْ یَعْلَمُ ضَمِیرَ الصَّامِتِینَ یَا مَنْ لَا یَحْتَاجُ إِلَی تَفْسِیرٍ یَا مَنْ یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مَا تُخْفِی الصُّدُورُ یَا مَنْ أَنْزَلَ الْعَذَابَ عَلَی قَوْمِ یُونُسَ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ فَدَعَوْهُ وَ تَضَرَّعُوا إِلَیْهِ فَکَشَفَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ وَ مَتَّعَهُمْ إِلَی حِینٍ قَدْ تَرَی مَکَانِی وَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ تَعْلَمُ حَاجَتِی فَاکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا سَیِّدِی یَا سَیِّدِی سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَتَأَمَّلْتُهُ فَإِذَا هُوَ مَوْلَایَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَانْکَبَبْتُ عَلَی یَدَیْهِ أُقَبِّلُهُمَا فَنَزَعَ یَدَهُ مِنِّی وَ أَوْمَأَ إِلَیَّ بِالسُّکُوتِ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ أَنَا مَنْ عَرَفْتَهُ فِی وَلَائِکُمْ فَمَا الَّذِی أَقْدَمَکَ إِلَی هَاهُنَا قَالَ هُوَ مَا رَأَیْتَ.
وجدت الروایة بخط بعض الأفاضل منقولا من خط علی بن سکون.
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ کُوفَانَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ مَیْمَنَتُهُ رَحْمَةٌ وَ مَیْسَرَتُهُ مَکْرُمَةٌ فِیهِ عَصَا مُوسَی وَ شَجَرَةُ یَقْطِینٍ وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ مِنْهُ فارَ التَّنُّورُ وَ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ وَ هِیَ صُرَّةُ بَابِلَ وَ مَجْمَعُ الْأَنْبِیَاءِ(1).
قوله فیه عصا موسی أی کانت مودعة فیه فأخذها النبی صلی الله علیه و آله و الآن أیضا مودعة فیه و کلما أراد الإمام أخذه و کذا أختاها قوله و هی صرة بابل أی أشرف أجزائها لأن الصرة مجمع النقود التی هی أفضل الأموال و فیما مر بروایة العیاشی بالسین قال فی القاموس سرة الوادی أفضل مواضعه (2).
لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ التَّبَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ خَالِدٍ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دَاهِرٍ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ ذَاتَ یَوْمٍ حَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَسْجِدِ
ص: 389
انکار ربوبیتت از تو سرکشی کردهام بلکه از امیالم پیروی کردهام و شیطان پس از اتمام حجت و بیان تو بر من، مرا دچار لغزش کرد پس اگر مرا با گناهانم عذاب کنی غیر ظالم هستی و اگر از من درگذری پس به جود و رحمتت است ای مهربانترین مهربانان. سپس رهسپار شد و از دروازه کنده خارج شد، او را دنبال کردم تا اینکه به کاروانسرای کلبتین رسید و بر سیاهپوستی گذر کرد و او را به چیزی فرمان داد که نفهمیدم. گفتم این کیست؟ گفت: او علی بن حسین علیهما السلام است. گفتم خداوند مرا فدای تو گرداند چه چیزی تو را به این مکان آورد؟ فرمود: آنچه که دیدی.(1)
توضیح
«المکاثرة» غلبهجویی با کثرت است یعنی معصیتم به این دلیل نبوده است که بر کثرت سپاهیان قدرتم تکیه کنم و قصد معارضه و ستیز با تو را داشته باشم.
روایت16.
امالی صدوق: هارون بن خارجة گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: بین منزلت و مسجد کوفه چه فاصلهای است؟ به او گفتم. فرمود: هیچ فرشتهای مقرب، نبی مرسل و بنده صالحی نمانده که وارد کوفه شده باشد مگر اینکه در آن نماز خوانده است، و رسول الله صلّی الله علیه و آله در شب اسراء بر آن گذر کرد و فرشته از او اذن خواست و دو رکعت در آن به جای آورد. و نماز فریضه در آن هزار نماز و نافله در آن پانصد نماز است و نشستن بدون تلاوت قرآن در آن عبادت است پس به آن بیا هرچند به خزیدن باشد.(2)
روایت17.
امالی شیخ طوسی: غضائری از صدوق مشابه آن را آورده.(3)
روایت18.
الکافی: به اسناد، از هارون مشابه آن را آورده سپس گوید: سهل گوید و از عمرو برایم روایت شد که نماز در آن با حج برابر و نافله در آن با عمره برابر است.(4)
توضیح
زحف، حرکت کودک با باسن است.
ص: 391
الْکُوفَةِ إِذْ قَالَ یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ لَقَدْ حَبَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا لَمْ یَحْبُ بِهِ أَحَداً فَفَضَّلَ مُصَلَّاکُمْ وَ هُوَ بَیْتُ آدَمَ وَ بَیْتُ نُوحٍ وَ بَیْتُ إِدْرِیسَ وَ مُصَلَّی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ مُصَلَّی أَخِی الْخَضِرِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ مُصَلَّایَ وَ إِنَّ مَسْجِدَکُمْ هَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعِ الْمَسَاجِدِ الَّتِی اخْتَارَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَهْلِهَا وَ کَأَنِّی بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی ثَوْبَیْنِ أَبْیَضَیْنِ شَبِیهٌ بِالْمُحْرِمِ یَشْفَعُ لِأَهْلِهِ وَ لِمَنْ صَلَّی فِیهِ فَلَا تُرَدُّ شَفَاعَتُهُ وَ لَا تَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُنْصَبَ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ فِیهِ وَ لَیَأْتِیَنَّ عَلَیْهِ زَمَانٌ یَکُونُ مُصَلَّی الْمَهْدِیِّ مِنْ وُلْدِی وَ مُصَلَّی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ لَا یَبْقَی عَلَی الْأَرْضِ مُؤْمِنٌ إِلَّا کَانَ بِهِ أَوْ حَنَّ قَلْبُهُ إِلَیْهِ فَلَا تَهْجُرُنَّ وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالصَّلَاةِ فِیهِ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِکُمْ فَلَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْبَرَکَةِ لَأَتَوْهُ مِنْ أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ لَوْ حَبْواً عَلَی الثَّلْجِ (1).
نصب الحجر الأسود فیه کان فی زمن القرامطة حیث خربوا الکعبة و نقلوا الحجر إلی مسجد الکوفة ثم ردوه إلی موضعه و نصبه القائم علیه السلام بحیث لم یعرفه الناس کما مر ذکره فی کتاب الغیبة و قال الجزری (2)
فیه لو یعلمون ما فی العشاء و الفجر لأتوهما و لو حبوا الحبو أن یمشی علی یدیه و رکبتیه أو استه.
لی، [الأمالی] للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ الْقَطَّانِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ السَّابِعَةِ قَائِمٍ یُصَلِّی
یُحْسِنُ رُکُوعَهُ وَ سُجُودَهُ فَجِئْتُ لِأَنْظُرَ إِلَیْهِ فَسَبَقَنِی إِلَی السُّجُودِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتُ قَدْ عَصَیْتُکَ فَقَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ وَ هُوَ الْإِیمَانُ بِکَ مَنّاً مِنْکَ بِهِ عَلَیَّ لَا مَنّاً بِهِ مِنِّی عَلَیْکَ وَ لَمْ أَعْصِکَ فِی أَبْغَضِ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ لَمْ أَدْعُ لَکَ وَلَداً وَ لَمْ أَتَّخِذْ لَکَ شَرِیکاً مَنّاً مِنْکَ عَلَیَّ لَا مَنّاً مِنِّی عَلَیْکَ وَ عَصَیْتُکَ فِی أَشْیَاءَ عَلَی غَیْرِ مُکَاثَرَةٍ مِنِّی وَ لَا مُکَابَرَةٍ وَ لَا اسْتِکْبَارٍ عَنْ عِبَادَتِکَ وَ لَا
ص: 390
روایت19.
قرب الإسناد: بزنظی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره قبر امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کردم. فرمود: از مشایخت چه شنیدی؟ پس برایش عرض کردم: صفوان بن عمران از جدت برایمان حدیث گفت که وی در نجف کوفه مدفون است و برخی از اصحابمان از یونس بن ظبیان مشابه این را روایت کرده فرمود: از او شنیدم ذکر میکرد که او در مسجد شما در کوفه مدفون است. به او عرض کردم: فدایت گردم برای کسی که در آن نماز میخواند چه فضیلتی است؟ فرمود: جعفر علیه السلام میفرمود: برای آن از فضیلت سه مرتبه چنین و چنان است و با دستش از راست، چپ و روبهرویش اشاره میکرد.(1)
روایت20.
الخصال: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی از شهرها چهار شهر را برگزید و فرمود: «التین، و الزیتون و طور سینین و هذاالبلد الأمین» و التین مدینه، الزیتون بیت المقدس، طور سینین کوفه و هذا البلد الأمین مکه است.(2)
روایت21.
معانی الأخبار: با اسناد از جامورانی مشابه آن را آورده.(3)
روایت22.
عیون أخبارالرضا علیه السلام: تمیمی به نقل از امام رضا، از پدرانش علیهم السلام فرمود: علی علیه السلام کوفه را یاد کرد و فرمود: بلا از آن دور میشود چنانکه از خیمههای پیامبر صلی الله علیه و آله دور میشود.(4)
روایت23.
امالی شیخ طوسی: ابن نباته گوید: امیرمؤمنان در کنار ستون هفتم از باب الفیل از جهتی که از صحن است نماز میخواند آنگاه که مردی آمد که دو برده سبز بر تن داشت و دو بافته گیسوی سیاه بر او بود و محاسنش سفید بود. زمانی که امیرمؤمنان علیه السلام از نمازش سلام داد بر او خم شد و سرش را بوسید سپس دستش را گرفت و او از باب کنده بیرون برد و ما نیز شتابان پشت سر آنها رفتیم و بر او ایمن نبودیم. پس امام علیه السلام در چارسوخ کنده در حالی که در بازگشت بود از ما استقبال کرد و فرمود: شما را چه شده؟ عرض کردیم: از این سوار بر تو ایمن نبودیم. فرمود: او برادرم خضر بود
ص: 392
جُحُودٍ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَکِنِ اتَّبَعْتُ هَوَایَ وَ أَزَلَّنِی الشَّیْطَانُ بَعْدَ الْحُجَّةِ وَ الْبَیَانِ فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذَنْبِی غَیْرَ ظَالِمٍ لِی وَ إِنْ تَرْحَمْنِی فَبِجُودِکَ وَ رَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ انْفَتَلَ وَ خَرَجَ مِنْ بَابِ کِنْدَةَ فَتَبِعْتُهُ حَتَّی أَتَی مُنَاخَ الکلبتین [الْکَلْبِیِّینَ] فَمَرَّ بِأَسْوَدَ فَأَمَرَهُ بِشَیْ ءٍ لَمْ أَفْهَمْهُ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقُلْتُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ مَا أَقْدَمَکَ هَذَا الْمَوْضِعَ فَقَالَ الَّذِی رَأَیْتَ (1).
المکاثرة المغالبة بالکثرة أی لم تکن معصیتی لأن أتکل علی کثرة جنودی و قوتی و أرید أن أعازک و أعارضک.
لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْکُوفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ النَّهْمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ تَوْبَةَ بْنِ الْخَلِیلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ: قَالَ لِیَ الصَّادِقُ علیه السلام کَمْ بَیْنَ مَنْزِلِکَ وَ بَیْنَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ مَا بَقِیَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدٌ صَالِحٌ دَخَلَ الْکُوفَةَ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِهِ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِهِ فَاسْتَأْذَنَ لَهُ الْمَلَکُ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ وَ الصَّلَاةُ الْفَرِیضَةُ فِیهِ أَلْفُ صَلَاةٍ وَ النَّافِلَةُ فِیهِ خَمْسُمِائَةِ صَلَاةٍ وَ الْجُلُوسُ فِیهِ مِنْ غَیْرِ تِلَاوَةِ قُرْآنٍ عِبَادَةٌ فَأْتِهِ وَ لَوْ زَحْفاً(2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ: مِثْلَهُ (3).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخَزَّازِ عَنْ هَارُونَ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَ سَهْلٌ وَ رُوِیَ لِی عَنْ عَمْرٍو إِنَّ الصَّلَاةَ فِیهِ لَتَعْدِلُ بِحَجَّةٍ وَ إِنَّ النَّافِلَةَ لَتَعْدِلُ بِعُمْرَةٍ(4).
الزحف مشی الصبی باسته.
ص: 391
آیا ندیدید وقتی بر روی ما خم شد؟ گفتیم: آری. و فرمود: او به من گفت تو در شهری هستی که هیچ جباری بر آن قصد سوء نمیکند مگر اینکه خداوند او را در هم میشکند و مردم را هشدار ده و همراه او خارج شدم تا مشایعتش کنم زیرا او قصد پشت کوفه را داشت.(1)
توضیح
المدرة با حرکت حروف یعنی شهر.
روایت24.
امالی شیخ طوسی: عبد الله بن ولید گوید: در زمان مروان بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم، فرمود شما از چه کسانی هستید؟ عرض کردیم: از اهالی کوفه. فرمود: محبان ما در هیچ شهری بیش از اهل کوفه به ویژه این جماعت نیست، که خداوند شما را به امری که مردم از آن ناآگاهند هدایت کرده است پس شما ما را دوست دارید و مردم ما را نمیپسندند، شما از ما پیروی کردید و مردم با ما مخالفت کردند شما ما را تصدیق کردید و مردم تکذیبمان کردند. پس خداوند شما را به زندگی ما زنده کند و به مرگ ما بمیراند. بر پدرم گواهی میدهم که وی میفرمود: میان یکی از شما و دیدن آنچه که شادمانش میکند یا بر آن غبطه میکند نیست مگر اینکه جانش به اینجا برسد و دستش را تا حلقش پایین آورد. و خداوند عزوجل در کتابش فرمود: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً» {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم} ما فرزندان رسول الله صلّی الله علیه و آله هستیم.(2)
روایت25.
امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسی که حاجتی از خدا دارد باید مسجد کوفه را قصد کند و وضویش را کامل سازد و در مسجد دو رکعت بخواند که در هر یک از آن دو، فاتحه الکتاب و هفت سوره همراه آن قرائت میکند که عبارت است از معوذتین، قل هو الله أحد، قل یا أیهاالکافرون، إذا جاء نصر الله و الفتح، و سبح اسم ربک الأعلی، و إنا أنزلناه فی لیلة القدر، و چون از دو رکعت فارغ شد و تشهد خواند و سلام داد حاجتش را از خدا بخواهد که ان شاء الله به یاری خدا بر آورده میشود. علی بن حسن بن فضال گوید: و این شیخ به من گفت: که آن را انجام دادم و از خدا خواستم تا روزیام را بر من فراخ سازد که من اینک از خداوند متعال هر نعمتی را دارا هستم سپس از او خواستم که حج را به من عطا کند پس عطا شدم و آن را به مردی از اصحابمان که در روزیاش فقیر بود آموختم و خداوند متعال بر او روزی داد
ص: 393
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَبْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ مَا سَمِعْتَ مِنْ أَشْیَاخِکَ فَقُلْتُ لَهُ حَدَّثَنَا صَفْوَانُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ جَدِّکَ أَنَّهُ دُفِنَ بِنَجَفِ الْکُوفَةِ وَ رَوَاهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ بِمِثْلِ هَذَا فَقَالَ سَمِعْتُ مِنْهُ یَذْکُرُ أَنَّهُ دُفِنَ فِی مَسْجِدِکُمْ بِالْکُوفَةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیْشٍ لِمَنْ صَلَّی فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ فَقَالَ کَانَ جَعْفَرٌ یَقُولُ لَهُ مِنَ الْفَضْلِ ثَلَاثُ مِرَارٍ هَکَذَا وَ هَکَذَا بِیَدَیْهِ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ تُجَاهِهِ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ الْبُلْدَانِ أَرْبَعَةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ فَالتِّینُ الْمَدِینَةُ وَ الزَّیْتُونُ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ طُورُ سِینِینَ الْکُوفَةُ وَ هَذَا الْبَلَدُ الْأَمِینُ مَکَّةُ(2).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ: مِثْلَهُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: ذَکَرَ عَلِیٌّ علیه السلام الْکُوفَةَ فَقَالَ یُدْفَعُ الْبَلَاءُ عَنْهَا کَمَا یُدْفَعُ عَنْ أَخْبِیَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْکَاتِبِ عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ سَلَّامٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُصَلِّی عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ السَّابِعَةِ مِنْ بَابِ الْفِیلِ مِمَّا یَلِی الصَّحْنَ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ عَلَیْهِ بُرْدَانِ أَخْضَرَانِ وَ لَهُ عَقِیصَتَانِ سَوْدَاوَانِ أَبْیَضُ اللِّحْیَةِ فَلَمَّا سَلَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ صَلَاتِهِ أَکَبَّ عَلَیْهِ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ فَأَخْرَجَهُ مِنْ بَابِ کِنْدَةَ قَالَ فَخَرَجْنَا مُسْرِعِینَ خَلْفَهُمَا وَ لَمْ نَأْمَنْ عَلَیْهِ فَاسْتَقْبَلَنَا علیه السلام فِی چَارْسُوخِ کِنْدَةَ قَدْ أَقْبَلَ رَاجِعاً فَقَالَ مَا لَکُمْ فَقُلْنَا لَمْ نَأْمَنْ عَلَیْکَ هَذَا الْفَارِسَ فَقَالَ هَذَا أَخِی الْخَضِرُ
ص: 392
و بر او گسترده گردانید.(1)
روایت26.
مصباح الزائر: از امام علیه السلام مشابه آن را به مرسل آورده است.(2)
روایت27.
المزارالکبیر: ابن مسعود گوید: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: ای پسر مسعود، زمانی که شبانه به سوی آسمان دنیا سیر داده شدم مسجد کوفه را به من نشان داد. گفتم: ای جبرئیل این مکان چیست؟ گفت: مسجد مبارک، پر خیر با برکت زیاد که خداوند آن را برای اهلش برگزید و او در روز قیامت برای آنان شفاعت میکند و حدیث را با طول آن درباره مسجد کوفه ذکر کرد.(3)
روایت28.
حبه عرنی و میثم کنانی گویند: مردی نزد علی علیه السلام آمد و گفت: یا امیرمؤمنان، من توشه بستم و شتر راهواری خریدم و حاجتهایم را برطرف کردم و به سوی بیت المقدس رهسپارم. امام علیه السلام به او فرمود: برو، شترت را و هم توشهات را بفروش، تو راست بر مسجد کوفه که آن یکی از مساجد چهارگانه است دو رکعت در آن با رکعات زیادی در سایر مساجد برابر است و برکت ناشی از آن تا فاصله دوازده میلی - همان جایی که آمدهای - است و از پایه آن هزار ذراع رها شده است و از گوشه آن تنور جوشیدن گرفت و کنار ستون پنجم ابراهیم خلیل نماز گزارد و هزار نبی و هزار وصی در آن نماز گزارد و عصای موسی، انگشتر سلیمان و شجره یقطین در آن است. وسط آن باغی از باغهای بهشت است و در آن سه چشمه است که میدرخشد
ص: 394
أَ لَمْ تَرَوْا حَیْثُ أَکَبَّ عَلَیْنَا قُلْنَا بَلَی فَقَالَ إِنَّهُ قَالَ لِی إِنَّکَ فِی مَدَرَةٍ لَا یُرِیدُهَا جَبَّارٌ بِسُوءٍ إِلَّا قَصَمَهُ اللَّهُ وَ احْذَرِ النَّاسَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ لِأُشَیِّعَهُ لِأَنَّهُ أَرَادَ الظَّهْرَ(1).
المدرة بالتحریک البلدة.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی زَمَنِ مَرْوَانَ فَقَالَ مِمَّنْ أَنْتُمْ فَقُلْنَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَالَ مَا مِنَ الْبُلْدَانِ أَکْثَرُ مُحِبّاً لَنَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ لَا سِیَّمَا هَذِهِ الْعِصَابَةَ إِنَّ اللَّهِ هَدَاکُمْ لِأَمْرٍ جَهِلَهُ النَّاسُ فَأَحْبَبْتُمُونَا وَ أَبْغَضَنَا النَّاسُ وَ تَابَعْتُمُونَا وَ خَالَفَنَا النَّاسُ وَ صَدَّقْتُمُونَا وَ کَذَّبَنَا النَّاسُ فَأَحْیَاکُمُ اللَّهُ مَحْیَانَا وَ أَمَاتَکُمْ مَمَاتَنَا فَأَشْهَدُ عَلَی أَبِی أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ أَوْ یَغْتَبِطُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفَسُهُ هَکَذَا وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً فَنَحْنُ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ شَیْخٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ فَلْیَقْصِدْ إِلَی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ لْیُسْبِغْ وُضُوءَهُ وَ لْیُصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سَبْعَ سُوَرٍ مَعَهَا وَ هِیَ الْمُعَوِّذَتَانِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ- فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ تَشَهَّدَ وَ سَلَّمَ وَ سَأَلَ اللَّهَ حَاجَتَهُ فَإِنَّهَا تُقْضَی بِعَوْنِ اللَّهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ وَ قَالَ لِی هَذَا الشَّیْخُ إِنِّی فَعَلْتُ ذَلِکَ وَ دَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی فَأَنَا مِنَ اللَّهِ تَعَالَی بِکُلِّ نِعْمَةٍ ثُمَّ دَعَوْتُهُ أَنْ یَرْزُقَنِیَ الْحَجَّ فَرَزَقَنِیهِ وَ عَلَّمْتُهُ رَجُلًا کَانَ مِنْ أَصْحَابِنَا مُقْتَراً عَلَیْهِ فِی رِزْقِهِ فَرَزَقَهُ اللَّهُ
ص: 393
چشمهای از آب، چشمهای از عطر و چشمهای از شیر که از پشتهای پراکنده میشود و آلودگی را میزداید و مؤمنان را پاکیزه میکند و کوه اهواز از آن حرکت داده شد و نوح نبی علیه السلام در آن نماز گزارد و یغوث و یعوق در آن نابود شد و روز قیامت هفتاد هزار نفر که نه حسابی بر آنان است و نه عذابی از آن محشور میشود و جانب راست آن ذکر و جانب چپ آن مکر است و اگر مردم میدانستند چه فضیلتی در آن است چهار دست و پا به آنجا میآمدند.(1)
روایت29.
شعبی گوید: امام علیه السلام فرمود: مسجد کوفه چهارمین مسجد از مساجد چهارگانه مسلمانان است. دو رکعت در آن از ده رکعت در غیر آن برایم محبوبتر است و کشتی نوح در وسط آن ساخته شد، تنور از زاویه راست آن جوشید و برکت از آن در فاصلهی دوازده میلی از جایی که از آن بیایی است و دوازده هزار ذراع از آنچه که در عهد آنان بود از آن کاسته شده است.(2)
روایت30.
حماد بن زید حارثی گوید: نزد جعفر بن محمد علیه السلام بودم و خانه مملو از کوفیان بود پس مردی از آنان از او سؤال کرد: یابن رسول الله، من از مسجد دور هستم و نیت نماز در آن را ندارم، امام علیه السلام به او فرمود: به آن مسجد بیا. اگر مردم از آنچه در آن است آگاه بودند به آن می آمدند گرچه چهار دست و پا. گفت: من مشغولیت دارم. فرمود: به آن بیا و تا جایی که امکانپذیر است آن را رها نکن و بر تو باد جانب راست آن از جهتی که از ابواب کنده است که آن مقام ابراهیم علیه السلام است و کنار ستون پنجم مقام جبرئیل است و به کسی که جانم در دست اوست سوگند اگر مردم درباره فضیلت آن، آنچه که میدانم را میدانستند بر آن ازدحام میکردند.(3)
ص: 395
تَعَالَی وَ وَسَّعَ عَلَیْهِ (1).
صبا، [مصباح الزائر] عَنْهُ علیه السلام مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (2).
قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ أَخْبَرَنِی السَّیِّدُ الْأَجَلُّ عَبْدُ الْحَمِیدِ بْنُ التَّقِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُسَامَةَ الْحُسَیْنِیُّ فِی ذِی الْقَعْدَةِ مِنْ سَنَةِ ثَمَانِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ قِرَاءَةً عَلَیْهِ بِحِلَّةَ الْجَامِعِینَ قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ أَبُو الْفَرَجِ أَحْمَدُ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِی الْغَنَائِمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الشَّرِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِی تَمَامٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ کَثِیرٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ الضُّبِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا أَرَانِی مَسْجِدَ کُوفَانَ فَقُلْتُ
یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا قَالَ مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ کَثِیرُ الْخَیْرِ عَظِیمُ الْبَرَکَةِ اخْتَارَ اللَّهُ لِأَهْلِهِ وَ هُوَ یَشْفَعُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ- وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ(3).
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَعِیدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ مَیْمُونٍ الْبَجَلِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِیدِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ وَ مِیثَمٍ الْکِنَانِیِّ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی تَزَوَّدْتُ زَاداً وَ ابْتَعْتُ رَاحِلَةً وَ قَضَیْتُ بَتَاتِی یَعْنِی حَوَائِجِی وَ أَنْطَلِقُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَقَالَ لَهُ علیه السلام انْطَلِقْ فَبِعْ رَاحِلَتَکَ وَ کُلْ زَادَکَ وَ عَلَیْکَ بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَإِنَّهُ أَحَدُ الْمَسَاجِدِ الْأَرْبَعَةِ رَکْعَتَانِ فِیهِ تَعْدِلَانِ کَثِیراً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ وَ الْبَرَکَةُ مِنْهُ عَلَی رَأْسِ اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا مِنْ حَیْثُ مَا جِئْتَهُ وَ قَدْ تُرِکَ مِنْ أُسِّهِ أَلْفُ ذِرَاعٍ وَ مِنْ زَاوِیَتِهِ فارَ التَّنُّورُ وَ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الْخَامِسَةِ صَلَّی إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ وَ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍّ وَ فِیهِ عَصَا مُوسَی وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ شَجَرَةُ یَقْطِینٍ وَ وَسَطُهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ فِیهِ ثَلَاثَةُ أَعْیُنٍ یَزْهَرْنَ
ص: 394
روایت31.
حذیفه گوید: به خدا سوگند این مسجد شما یکی از مساجد چهارگانه شماره شده است: مسجد الحرام، مسجد المدینه، مسجد الأقصی و این مسجد شما یعنی مسجد کوفه. آگاه باشید که از زاویه راست آن از جهت ابواب کوفه تنور جوشید و ستون پنجم از جهت صحن مسجد از جانب راست مسجد از جانب ابواب کنده مصلای ابراهیم خلیل علیه السلام است و در وسط آن سفینه نوح ساخته شد، دو رکعت نماز خواندن در آن برایم محبوبتر از این است که ده رکعت در غیر آن بخوانم و کسی که از پایه اول آن را ذراع کرد دوازده هزار ذراع کاسته است و برکت از آن بر فاصله دوازده میلی از هر سمتی که بیایی است.(1)
روایت32.
نبی صلّی الله علیه و آله فرمود: گویی من مسجد کوفه را میبینم که روز قیامت احرام بسته در دو ملافه میآید و برای کسی که در آن دو رکعت خوانده شهادت میدهد.(2)
روایت33.
علل الشرائع: رسول الله فرمود: کوفه جمجمه عرب و نیزه خداوند تبارک و تعالی و گنجینه ایمان است.
ص: 396
عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ وَ عَیْنٌ مِنْ دُهْنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ لَبَنٍ انْبَثَّتْ مِنْ ضِغْثٍ تُذْهِبُ الرِّجْسَ وَ تُطَهِّرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِنْهُ سُیِّرَ جَبَلُ الْأَهْوَازِ وَ فِیهِ صَلَّی نُوحٌ النَّبِیُّ علیه السلام وَ فِیهِ أُهْلِکَ یَغُوثُ وَ یَعُوقُ وَ یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْهُ سَبْعُونَ أَلْفاً لَیْسَ عَلَیْهِمْ حِسَابٌ وَ لَا عَذَابٌ جَانِبُهُ الْأَیْمَنُ ذِکْرٌ وَ جَانِبُهُ الْأَیْسَرُ مَکْرٌ وَ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ لَأَتَوْهُ حَبْواً(1).
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ النَّحَّاسُ قَالَ وَ لَوْ حَبْواً کِتَابُ الْغَارَاتِ وَ بِالْإِسْنَادِ(2) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ الْبَجَلِیِّ عَنْ بَکَّارِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَبَّاحٍ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ السُّدِّیِّ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ رَابِعُ أَرْبَعَةِ مَسَاجِدَ لِلْمُسْلِمِینَ رَکْعَتَانِ فِیهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عَشْرٍ فِیمَا سِوَاهُ وَ لَقَدْ نُجِرَتْ سَفِینَةُ نُوحٍ فِی وَسَطِهِ وَ فارَ التَّنُّورُ مِنْ زَاوِیَتِهِ الْیُمْنَی وَ الْبَرَکَةُ مِنْهُ عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا مِنْ حَیْثُ مَا أَتَیْتَهُ وَ لَقَدْ نُقِصَ مِنْهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ ذِرَاعٍ بِمَا کَانَ عَلَی عَهْدِهِمْ (3).
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ ذُبْیَانَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ الْحَارِثِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ الْبَیْتُ غَاصٌّ مِنَ الْکُوفِیِّینَ فَسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنْهُمْ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- إِنِّی نَاءٍ عَنِ الْمَسْجِدِ وَ لَیْسَ لِی نِیَّةُ الصَّلَاةِ فِیهِ فَقَالَ علیه السلام ائْتِهِ فَلَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِیهِ لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً قَالَ إِنِّی أَشْتَغِلُ قَالَ فَأْتِهِ وَ لَا تَدَعْهُ مَا أَمْکَنَکَ وَ عَلَیْکَ بِمَیَامِنِهِ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ فَإِنَّهُ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ عِنْدَ الْخَامِسَةِ مَقَامُ جَبْرَئِیلَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مِنْ فَضْلِهِ مَا أَعْلَمُ لَازْدَحَمُوا عَلَیْهِ (4).
ص: 395
توضیح
در النهایة(1)
درباره این حدیث گوید: «به کوفه بیا که جمجمه عرب در آن است» یعنی سروران عرب، زیرا جمجمه سر شریفترین اعضا است و گفته شده جماجم عرب همان است که بطنها در آن جمع میشود سایرین به آنها منسوب میشوند، در جایی دیگر(2)
گوید: عرب نیزه را کنایه از دفع و منع کردن قرار میدهد پایان. معنا این است که خداوند بهوسیله آن بلایا را از اهل آن دفع میکند چنانکه در اخبار پیشین بیان شد، و گنجینه ایمان بودن آن بهجهت کثرت سرمستی مؤمنان کامل از آن و انتشار شرائع ایمان در آن است.(3)
روایت34.
ثواب الاعمال: محمد بن سنان گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که میفرمود: نماز فرادا در مسجد کوفه از هفتاد نماز بدون جماعت برتر است.(4)
روایت35.
کامل الزیارات: با اسنادی از محمد بن سنان مشابه آن را آورده.(5)
روایت36.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: یک نماز در مسجد کوفه با هزار نماز در سایر مساجد برابر است.(6)
روایت37.
ثواب الاعمال: ابوبصیر گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین مسجد مسجد کوفه است هزار نبی و هزار وصی در آن نماز خواند و تنور از آن جوشید و کشتی در آن ساخته شد. جانب راست آن رضوان خدا، وسط آن باغی از باغهای بهشت و جانب چپ آن مکر خداست. به ابونصر گفتم: منظورش از مکر چیست. گفت: یعنی منازل شیطان.(7)
روایت38.
الکافی: محمد بن یحیی از یکی از اصحاب ما از بطائنی مشابه آن را آورده سپس گوید: و امیرمؤمنان علیه السلام بر در مسجد میایستاد و تیرش را پرتاب میکرد و بر
ص: 397
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّهْقَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ السَّمِینِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الرِّطَابِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ إِسْحَاقَ الضَّبِّیِّ عَنْ زُهَیْرِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّ مَسْجِدَکُمْ هَذَا لَأَحَدُ الْمَسَاجِدِ الْأَرْبَعَةِ الْمَعْدُودَةِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ وَ مَسْجِدِ الْأَقْصَی وَ مَسْجِدِکُمْ هَذَا یَعْنِی مَسْجِدَ الْکُوفَةِ أَلَا وَ إِنَّ زَاوِیَتَهُ الْیُمْنَی مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ مِنْهَا فارَ التَّنُّورُ وَ إِنَّ السَّارِیَةَ الْخَامِسَةَ مِمَّا یَلِی صَحْنَ الْمَسْجِدِ عَنْ یَمْنَةِ الْمَسْجِدِ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ مُصَلَّی إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ وَ إِنَّ وَسَطَهُ لَنُجِرَتْ فِیهِ سَفِینَةُ نُوحٍ وَ لَأَنْ أُصَلِّیَ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُصَلِّیَ فِی غَیْرِهِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ وَ لَقَدْ نَقَصَ مَنْ ذَرَعَهُ مِنَ الْأُسِّ الْأَوَّلِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ ذِرَاعٍ وَ إِنَّ الْبَرَکَةَ مِنْهُ عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا مِنْ أَیِّ الْجَوَانِبِ جِئْتَهُ (1).
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَاجِبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هِشَامٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَکَأَنِّی بِمَسْجِدِ کُوفَانَ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُحْرِماً فِی مُلَاءَتَیْنِ یَشْهَدُ لِمَنْ صَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ (2).
ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْکُوفَةُ جُمْجُمَةُ الْعَرَبِ وَ رُمْحُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَنْزُ الْإِیمَانِ (3).
ص: 396
محل خرمافروشان میافتاد و میفرمود: آن از مسجد است و میفرمود: از اساس مسجد کاسته شده است چنانکه از چهار طرف آن کاسته شده است.
روایت39.
المحاسن: هارون بن خارجه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: بین تو و مسجد کوفه چه فاصلهای است، یک میل میشود؟ عرض کردم خیر، فرمود: آیا همه نمازها را در آن میخوانی. عرض کردم: خیر، فرمود: آگاه باش اگر در محضرش حاضر بودم امید داشتم که نمازی را (در آن) از دست ندهم. آیا میدانی فضیلت آن محل چیست؟ هیچ نبی و بنده صالحی نبوده است مگر اینکه در مسجد کوفه نماز خوانده است تا اینکه رسولالله صلّی الله علیه و آله زمانیکه بهسوی آسمان سیر داده شد جبرئیل به او گفت: محمد میدانی در این لحظه کجا هستی، در مقابل مسجد کوفه. گفت: پس به من اذن بده تا دو رکعت در آن نماز بخوانم پس پایین آمد و در آن نماز خواند و ابتدای آن باغی از باغهای بهشت، و جانب راست و چپ آن مانند باغی از باغهای بهشت و وسط آن باغی از باغهای بهشت و مؤخر آن باغی از باغهای بهشت است و نماز در آن اگر فرضیه باشد با هزار نماز و نافله در آن با پانصد نماز برابر است.(1)
روایت40.
کامل الزیارات: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام مشابه آن را آورده و در آخر آن افزوده است و نشستن بدون نماز و ذکر در آن عبادت است و اگر مردم میدانستند به آن میآمدند گرچه با چهار دست و پا.(2)
توضیح
منظور از میسره در این خبر جانب چپ اصل مسجد و در خبر سابق محیط خارج متصل به آن است که منازل خلفا در آنجا بود.
روایت41.
کامل الزیارات: ثمالی گوید: علی بن حسین علیهما السلام به تعمد از مدینه به مسجد کوفه آمد و در آن دو رکعت خواند سپس آمد بر مرکبش سوار شد و رهسپار شد.(3)
ص: 398
قال فی النهایة(1)
فی الحدیث: ائت الکوفة فإن بها جمجمة العرب.
أی ساداتها لأن الجمجم الرأس و هو أشرف الأعضاء و قیل جماجم العرب التی تجمع البطون فینسب إلیها دونهم و قال فی موضع آخر(2)
العرب تجعل الرمح کنایة عن الدفع و المنع انتهی فالمعنی أن الله یدفع بها البلایا عن أهلها کما مر فی الأخبار السابقة و أما کونه کنز الإیمان فلکثرة نشو المؤمنین الکاملین منها و انتشار شرائع الإیمان فیها.
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فُرَادَی أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ صَلَاةً فِی غَیْرِ جَمَاعَةٍ(3).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ: مِثْلَهُ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ(5).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: نِعْمَ الْمَسْجِدُ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍّ وَ مِنْهُ فَارَ التَّنُّورُ وَ فِیهِ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ مَیْمَنَتُهُ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ وَسَطُهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مَیْسَرَتُهُ مَکْرٌ فَقُلْتُ لِأَبِی بَصِیرٍ مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ مَکْرٌ قَالَ یَعْنِی مَنَازِلَ الشَّیْطَانِ (6).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُومُ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ ثُمَّ یَرْمِی بِسَهْمِهِ فَیَقَعُ فِی
ص: 397
روایت42.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: انفاق یک درهم در کوفه صد درهم در غیر آن و دو رکعت در آن صد رکعت در غیر آن به شمار میآید.(1)
روایت43.
امالی شیخ طوسی: عاصم بن عبدالواحد مدینی گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرمود: مکه حرم خدا، مدینه حرم محمد صلّی الله علیه و آله و کوفه حرم علی بن ابی طالب علیه السلام است علی علیه السلام از کوفه آنچهکه ابراهیم از مکه و محمدصلّی الله علیه و آله از مدینه حرام کرد را حرام نمود.(2)
روایت44.
امالی شیخ طوسی صادق علیه السلام فرمود: آگاه باش که هیچ شهری از شهرها بیش از اهالی کوفه، برای ما محب ندارد.(3)
روایت45.
کامل الزیارات: باقرعلیه السلام فرمود: اگر مردم میدانستند در مسجد کوفه چیست برای آن در مکانهای دور توشه و مرکت آماده میکردند و فرمود: نماز فرضیه در آن با حج و نماز نافله با عمره معادل است.(4)
روایت46.
در المزار الکبیر با اسناد از ابن قولویه مشابه آن را آورده.(5)
توضیح
این خبر با آنچه که در این خصوص آمده که نماز فرضیه از بیست حج برتر است منافات ندارد زیرا این صرفاً برای شرف مکان و علاوه بر آن فضیلتی است که برای خود نماز مقرر شده است. و محتمل است که منظور در اینجا حج مخصوص کاملی باشد که با حجهای فراوان برابر است چنانکه در خبری با قید مقبوله و در خبری دیگر با همراهیاش با پیامبر صلّی الله علیه و آله مقید شده است.
ص: 399
مَوْضِعِ التَّمَّارِینَ فَیَقُولُ ذَاکَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ کَانَ یَقُولُ قَدْ نَقَصَ مِنْ أَسَاسِ الْمَسْجِدِ مِثْلُ مَا نَقَصَ فِی تَرْبِیعِهِ.
سن، [المحاسن] عَمْرُو بْنُ عُثْمَانَ الْکِنْدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَمْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ یَکُونُ مِیلًا قُلْتُ لَا قَالَ أَ فَتُصَلِّی فِیهِ الصَّلَاةَ کُلَّهَا قُلْتُ لَا قَالَ أَمَا لَوْ کُنْتُ حَاضِراً بِحَضْرَتِهِ لَرَجَوْتُ أَنْ لَا تَفُوتَنِی صَلَاةٌ أَ وَ تَدْرِی مَا فَضْلُ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا عَبْدٍ صَالِحٍ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ حَتَّی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ أَ تَدْرِی أَیْنَ أَنْتَ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ السَّاعَةَ مُقَابِلُ مَسْجِدِ کُوفَانَ قَالَ فَاسْتَأْذِنْ لِی أُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَنَزَلَ فَصَلَّی فِیهِ وَ إِنَّ مُقَدَّمَهُ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مَیْمَنَتُهُ وَ مَیْسَرَتُهُ کَرَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ وَسَطَهُ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ مُؤَخَّرَهُ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ الصَّلَاةُ فِیهِ فَرِیضَةٌ تَعْدِلُ فِیهِ بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَ النَّافِلَةُ فِیهِ بِخَمْسِمِائَةِ صَلَاةٍ(1).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ إِنَّ الْجُلُوسَ فِیهِ بِغَیْرِ صَلَاةٍ وَ لَا ذِکْرٍ لَعِبَادَةٌ وَ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً(2).
المراد بالمیسرة فی هذا الخبر میسرة أصل المسجد و فی الخبر السابق خارجه المتصل به فإن منازل الخلفاء کانت هناک.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مَتٍّ الْجَوْهَرِیُّ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَتَی مَسْجِدَ الْکُوفَةِ عَمْداً مِنَ الْمَدِینَةِ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ جَاءَ حَتَّی رَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ أَخَذَ الطَّرِیقَ (3).
ص: 398
روایت47.
کامل الزیارات: امام باقرعلیه السلام فرمود: نماز فریضه در مسجد کوفه با حج مقبول و نماز نافله در آن با عمره مقبول برابر است. (1)
روایت48.
کامل الزیارات: علی علیه السلام فرمود: نافله در این مسجد با عمره به همراهی پیامبر صلّی الله علیه و آله و فرضیه در آن با حج همراه پیامبر صلّی الله علیه و آله برابر است و در آن هزار نبی و هزار وصی نماز خواندهاند.(2)
روایت49.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: یک نماز در مسجد کوفه هزار نماز است.(3)
روایت50.
کامل الزیارات: محمد بن احمد بن حسین، از حسن بن علی بن مهریاز، از پدرش مشابه آن را آورده.(4)
روایت51.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: مکه حرم خدا و حرم رسولش و حرم علی علیه السلام است و نماز در آن صد هزار نماز، یک درهم در آن صد هزار درهم است و مدینه حرم خدا، حرم رسول او و حرم علی امیرمؤمنان است یک نماز در مسجد آن ده هزار نماز و یک درهم در آن ده هزار درهم است و کوفه حرم خدا، حرم رسول او و حرم علی بن ابی طالب امیرمؤمنان است یک نماز در مسجد آن هزار نماز است.(5)
روایت52.
کامل الزیارات: ابوعبیده حذّاء گوید: باقرعلیه السلام فرمود:
ص: 400
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ سُلَیْمَانَ مَوْلَی طِرْبَالٍ وَ غَیْرِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَفَقَةُ دِرْهَمٍ بِالْکُوفَةِ تُحْسَبُ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ فِیمَا سِوَاهَا وَ رَکْعَتَانِ فِیهَا تُحْسَبُ بِمِائَةِ رَکْعَةٍ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ الْغُمْشَانِیِّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ الْمَدِینِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَکَّةُ حَرَمُ اللَّهُ وَ الْمَدِینَةُ حَرَمُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْکُوفَةُ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِنَّ عَلِیّاً حَرَّمَ مِنَ الْکُوفَةِ مَا حَرَّمَ إِبْرَاهِیمُ مِنْ مَکَّةَ وَ مَا حَرَّمَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمَدِینَةِ(2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ بَلَدٍ [مِنَ] الْبُلْدَانِ أَکْثَرَ مُحِبّاً لَنَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ(3).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ نَجْمِ بْنِ حُطَیْمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ لَأَعَدُّوا لَهُ الزَّادَ وَ الرَّاحِلَةَ مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ وَ قَالَ صَلَاةٌ فَرِیضَةٌ فِیهِ تَعْدِلُ حَجَّةً وَ صَلَاةٌ نَافِلَةٌ تَعْدِلُ عُمْرَةً(4).
رُوِیَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الدُّورْیَسْتِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ: مِثْلَهُ (5).
لا ینافی هذا ما ورد أن الصلاة الفریضة أفضل من عشرین حجة فإن هذا لمحض شرف المکان زائدا عما قرر لنفس الصلاة من الفضل و یحتمل أن یکون المراد هنا حجة مخصوصة کاملة تعدل حججا کثیرة کما قیدت فی خبر بالمقبولة و فی آخر بکونها مع النبی صلی الله علیه و آله.
ص: 399
ای ابوعبیده نماز در مسجد کوفه را
رها نکن هرچند چهار دست و پا بیایی زیرا یک نماز در آن با هفتاد نماز در سایر مساجد برابر است.(1)
توضیح
شاید اختلاف موجود در این اخبار بر اختلاف نمازها، نمازگزاران و نیات و حالات آنان حمل شود، علاوه بر اینکه کمتر با بیشتر جز در مفهوم منافات ندارد.
روایت53.
کامل الزیارات: حنان بن سدیر گوید: نزد امام باقرعلیه السلام بودم که مردی بر او وارد شد و سلام کرد و نشست. امام باقر علیه السلام به او فرمود: از کدام شهری؟ مرد گفت: من مردی از اهالی کوفه هستم و من محب و دوستدار هستم. راوی گوید: امام باقر علیه السلام به او فرمود: آیا همه نمازهایت را در مسجد کوفه میخوانی؟ مرد گفت: خیر. امام باقر علیه السلام فرمود: تو از خیر محرومی. سپس فرمود: آیا هر روز یک مرتبه از فراتتان غسل میکنی؟گفت خیر، فرمود: آیا در هر ماه؟ گفت: خیر. فرمود: آیا در هر سال؟ گفت: خیر، امام باقر علیه السلام به او فرمود: تو از خیر محرومی. راوی گوید سپس فرمود: آیا در هر جمعه قبر حسین را زیارت میکنی؟ گفت: خیر. فرمود: آیا در هر ماه؟ گفت: خیر. فرمود: آیا در هر سال؟ گفت: خیر. امام باقر علیه السلام به او فرمود: تو از خیر محرومی.(2)
روایت54.
الکافی: یکی از فرزندان میثم گوید. امیرمؤمنان علیه السلام تا ستون هفتم از جهت ابواب کنده نماز میخواند و میان او و ستون هفتم به اندازه گذر گوسفند بود.(3)
روایت55.
الکافی: ابن اسباط و غیر او گفتند: که در هر شب شصت هزار فرشته فرود میآیند و کنار ستون هفتم نماز میخوانند سپس فرشتهای از آنها تا روز قیامت باز نمیگردد.(4)
روایت56.
الکافی: سفیان بن سمط گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانیکه از در دوم از ص: 401
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ الْفَرِیضَةُ تَعْدِلُ حَجَّةً مَقْبُولَةً وَ التَّطَوُّعُ فِیهِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَقْبُولَةً(1).
مل، [کامل الزیارات] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ أَبِی عَمْرَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: النَّافِلَةُ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْفَرِیضَةُ فِیهِ تَعْدِلُ حَجَّةً مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍ (2).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ طَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ خَالِدٍ الْقَلَانِسِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ أَلْفُ صَلَاةٍ(3).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ (4).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَکَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیٍّ الصَّلَاةُ فِیهَا بِمِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِیهَا بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ الْمَدِینَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- الصَّلَاةُ فِیهَا فِی مَسْجِدِهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ وَ الدِّرْهَمُ فِیهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ الْکُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِهَا بِأَلْفِ صَلَاةٍ(5).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا تَدَعْ
ص: 400
جانب راست مسجد وارد شدی پنج ستون بشمار دو ستون از آنها در سایه و سه ستون در صحن، و کنار ستون سوم مصلای ابراهیم علیه السلام است که ستون پنجم از سمت دیوار است فرمود: راوی گوید: در ایام ابی العباس امام صادق علیه السلام از بابالفیل وارد شد و زمانیکه از در وارد شد بهسمت چپ متمایل شد و کنار ستون چهارم که در مقابل ستون پنجم است نماز خواند. پس عرض کردم آیا آن، ستون ابراهیم علیه السلام است. فرمود: آری.(1)
توضیح
درِ دوم همان درِ کنده است چنانکه بهزودی خواهد آمد و محتمل است که آغاز شمارش از باب منزل امیرمؤمنان بهسمت راست مسجد باشد پس باب دوم اولین در از درهای مسدود از جانب دیوار واقع در سمت راست مصلی است. و محتمل است که منظور دومین از درهای واقع از جانب راست مسجد باشد و هر دو مورد دارای وجه است، زیرا ستونها بین دو باب واقع است هرچند این سخن او به مورد دوم نزدیکتر است، و آن در مقابل ستون پنجم است.یعنی ستون چهارم از جهت بابالفیل که مقابل ستون پنجم واقع از جانب کنده، واقع است پس زمانیکه سؤالکننده فضیلت ستون پنجم و تعیین آن را از امام علیه السلام شنید و او را دید که کنار ستون چهارم از مؤخر مسجد که مقابل ستون پنجم ایستاده است، بهصورت شفاهی از او درباره ستون پنجم سؤال کرد که آن همان ستون مقابل چهارم است. امام علیه السلام فرمود: آری پس آن اشاره به ستون پنجم است نه چهارم و با آنچهکه بر این دلالت دارد که مقام ابراهیم علیه السلام ستون پنجم است منافات ندارد.
روایت57.
کامل الزیارات: فضیل ابن اعور می گوید: درحالیکه مردم نماز عصر را خوانده بودند از لیث بن ابی سلیم استقبال کردم، گفت: من هنوز ظهر نخواندهام پس وقت مرا مگیر و با هدایت برو. راوی گوید: به او گفتم: چرا تا این ساعت به تأخیر انداختهای؟ گفت: حاجتی در بازار داشتم و نماز را به تأخیر انداختم تا بهجهت فضیلتی که به من رسیده است در مسجد بخوانم. راوی گوید: بازگشتم. گفتم درباره آن چه چیزی برایت روایت شده است گفت: فلانی از عایشه برایم خبر داد که وی گوید از رسولالله صلّی الله علیه و آله شنیدم که میفرمود: بهسوی آسمان عروج یافتم و به زمین هبوط کردم و در مسجد پدرم نوح و پدرم ابراهیم که همان مسجد کوفه است هبوط کردم و
ص: 402
یَا أَبَا عُبَیْدَةَ الصَّلَاةَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ لَوْ أَتَیْتَهُ حَبْواً فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِیهِ تَعْدِلُ سَبْعِینَ صَلَاةً فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ(1).
لعل الاختلافات الواقعة فی تلک الأخبار محمولة علی اختلاف الصلوات و المصلین و نیاتهم و حالاتهم مع أن الأقل لا ینافی الأکثر إلا بالمفهوم.
مل، [کامل الزیارات] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ جَلَسَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْ أَیِّ الْبُلْدَانِ أَنْتَ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ أَنَا مُحِبٌّ مُوَالٍ قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ تُصَلِّی فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ کُلَّ صَلَوَاتِکَ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ لَا قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّکَ لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیْرِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ تَغْتَسِلُ مِنْ فُرَاتِکُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ لَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّکَ لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیْرِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ تَزُورُ قَبْرَ الْحُسَیْنِ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ فَقَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ لَا فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّکَ لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیْرِ(2).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ بَعْضِ وُلْدِ مِیثَمٍ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُصَلِّی إِلَی الْأُسْطُوَانَةِ السَّابِعَةِ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّابِعَةِ مِقْدَارُ مَمَرِّ عَنْزٍ(3).
کا، [الکافی] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ وَ حَدَّثَنِی غَیْرُهُ: أَنَّهُ کَانَ یَنْزِلُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سِتُّونَ أَلْفَ مَلَکٍ یُصَلُّونَ عِنْدَ السَّابِعَةِ ثُمَّ لَا یَعُودُ مِنْهُمْ مَلَکٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(4).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ السِّمْطِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا دَخَلْتَ مِنَ الْبَابِ الثَّانِی
ص: 401
دو رکعت در آن خواندم: راوی گوید: وی گفت: رسولالله صلّی الله علیه و آله فرمود: یک نماز مفروض در آن با حج مبرور و یک نماز نافله با عمره مبرور معادل است.(1)
روایت58.
کامل الزیارات: مالک بن ضمره عنبری گوید: امیرمؤمنان علیه السلام به من فرمود: آیا بهسوی مسجدی که در پشت منزلت است خارج میشوی در آن نماز بخوانی؟ عرض کردم: یا امیرمؤمنان آن مسجدی است که زنان در آن نماز میخوانند. به من فرمود: ای مالک آن مسجدی است که هرگز اندوهگین به آن نیامده و در آن نماز نخوانده و خدا را نخوانده است مگر اینکه خداوند برای او گشایش حاصل کرده و حاجتش را به او عطا کرده است. مالک گفت: به خدا سوگند به آن نیامدم و در آن نماز نخواندم و چون شبی شد که امری به من رسید که اندوهگینم کرد سخن امیرمؤمنان را به یاد آوردم و شبانه برخاستم و کفش به پا کردم، وضو ساختم و خارج شدم پس با چراغی بر در منزلم مواجه شدم او پیش از من حرکت کرد تا اینکه به مسجد رسیدم و درحالیکه نماز میخواندم در مقابلم ایستاد و زمانیکه فارغ شدم کفش به پا کردم و او پیش از من حرکت کرد تا اینکه به در رسیدم و زمانیکه وارد شدم رفت و پس از آن هیچ شبی خارج نشدم مگر اینکه آن چراغ را بر درم یافتم و خداوند حاجتم را برآورده کرد.(2)
توضیح
محتمل است که منظور از آن مسجد سهله یا مساجد شریفه دیگر غیر از مسجد اعظم باشد و مؤلف المزار الکبیر آن را در فضیلت مسجد سهله آورده است.(3)
روایت59.
کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمد درحالیکه وی در مسجد کوفه بود. به او گفت: سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. امام پاسخ سلام او را داد. مرد گفت: فدایت گردم من قصد مسجد الأقصی را داشتم و خواستم بر تو سلام کنم و با تو وداع گویم. امام فرمود: از آن چه میخواهی؟ گفت: فضیلت، فدایت گردم. فرمود: پس مرکب و همه توشهات را بفروش و در این مسجد نماز بخوان که نماز فریضه در آن حج مبرور و نافله در آن عمره مبرور است.
ص: 403
فِی مَیْمَنَةِ الْمَسْجِدِ فَعُدَّ خَمْسَ أَسَاطِینَ ثِنْتَیْنِ مِنْهَا فِی الظِّلَالِ وَ ثَلَاثَةً فِی الصَّحْنِ فَعِنْدَ الثَّالِثَةِ مُصَلَّی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ هِیَ الْخَامِسَةُ مِنَ الْحَائِطِ قَالَ فَلَمَّا کَانَ أَیَّامُ أَبِی الْعَبَّاسِ- دَخَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ بَابِ الْفِیلِ فَتَیَاسَرَ حِینَ دَخَلَ مِنَ الْبَابِ فَصَلَّی عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الرَّابِعَةِ وَ هِیَ بِإِزَاءِ الْخَامِسَةِ فَقُلْتُ أَ فَتِلْکَ أُسْطُوَانَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ لِی نَعَمْ (1).
الباب الثانی هو باب کندة کما سیأتی و یحتمل أن یکون ابتداء العد من باب بیت أمیر المؤمنین علیه السلام إلی یمین المسجد فالباب الثانی أول الأبواب المسدودة من الجدار الواقع عن یمین المصلی و یحتمل أن یکون المراد الثانی من الأبواب الواقعة عن یمین المسجد و کلاهما متجه لأن الأساطین واقعة بین البابین و إن کان إلی الثانی أقرب قوله و هی بإزاء الخامسة أی الرابعة من جهة باب الفیل واقعة بإزاء الخامسة الواقعة مما یلی کندة فلما کان السائل سمع من الإمام علیه السلام فضل الخامسة و تعیینها و رآه علیه السلام وقف عند الرابعة من مؤخر المسجد و کانت بحذاء الخامسة فسأله علیه السلام مشافهة عن الخامسة أ هی المحاذیة للرابعة فقال علیه السلام نعم فتلک إشارة إلی الخامسة لا الرابعة فلا ینافی ما دل علی أن مقام إبراهیم علیه السلام الخامسة.
مل، [کامل الزیارات] أَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ فُضَیْلٍ الْأَعْوَرِ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ قَالَ: اسْتَقْبَلْتُهُ وَ قَدْ صَلَّی النَّاسُ الْعَصْرَ فَقَالَ إِنِّی لَمْ أُصَلِّ الظُّهْرَ بَعْدُ فَلَا تَحْبِسْنِی وَ امْضِ رَاشِداً قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَ أَخَّرْتَهَا إِلَی السَّاعَةِ فَقَالَ کَانَتْ لِی حَاجَةٌ فِی السُّوقِ فَأَخَّرْتُ الصَّلَاةَ حَتَّی أُصَلِّیَ فِی الْمَسْجِدِ لِلْفَضْلِ الَّذِی بَلَغَنِی فِیهِ قَالَ فَرَجَعْتُ فَقُلْتُ أَیَّ شَیْ ءٍ رُوِّیتَ فِیهِ قَالَ أَخْبَرَنِی فُلَانٌ عَنْ فُلَانٍ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنِّی هَبَطْتُ الْأَرْضَ فَأُهْبِطْتُ إِلَی مَسْجِدِ أَبِی نُوحٍ وَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ فَصَلَّیْتُ فِیهِ
ص: 402
و برکت از آن در فاصله دوازده میلی است. راست آن یمن و سمت چپ آن مکر و در وسط آن چشمهای از عطر، چشمهای از شیر و چشمهای از آب برای نوشیدن مؤمنان و چشمهای برای پاکی مؤمنان است. کشتی نوح از آن حرکت کرد و نسر، یغوث و یعوق در آن بود و هفتاد نبی و هفتاد وصی در آن نماز خواند که من یکی از آنها هستم و درحالیکه دستش بر سینهاش بود فرمود: اندوهگینی در آن درباره یکی از حاجتهایش درخواستی نکرد مگر اینکه خداوند اجابتش کرد و اندوهش را از او برطرف کرد.(1)
توضیح
شاید منظور از این سخن او «و برکت از آن در فاصله دوازده میلی است» آنچهکه در جهت غری تا آنجا که میلها به برکت قبر از منتهی میشود است. و به این جهت در اشاره به آن گفته است جانب راست آن یمن است و محتمل است که آن برکت از جمیع جوانب باشد و خبر آینده، مؤید آن است. اما چشمهها در زمان قائم علیه السلام نمایان خواهد شد چنانکه برخی اخبار به آن اشاره میکند. و اختصاص دادن به هفتاد تن از انبیاء و اوصیاء برای توجه به ذکر بزرگان آنها است یا کسانی از آنها که در این مقداری که در آن زمان مسجد بود نماز خواندند به این تعداد بود زیرا بیان شد که آن وسیعتر بود و خدا آگاه است.
روایت60.
کامل الزیارات: اسحاق بن یزداد گوید: مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: همه چیزم را به طلا و نقره تبدیل کردم و ملکم را فروختم و گفتم در مکه منزل کنم. فرمود: چنین نکن که اهل مکه آشکارا بر خدا کفر میورزند گفت: پس در حرم رسولالله صلّی الله علیه و آله، فرمود: ایشان از آنها بدترند. گفت: پس کجا منزل کنم. فرمود: بر تو باد کوفه عراق که برکت از آن بر دوازده میل چنین و چنان است و بر جانب آن قبری است که هرگز اندوهگین و خستهای بر آن نیامده مگر اینکه خداوند برای او گشایش حاصل کرد.(2)
توضیح
محتمل است که امام علیه السلام به دو جانب غری و کربلا اشاره کرده باشد نه به تمامی جوانب. و محتمل است که به تمامی جوانب اشاره کرده باشد و راوی برای اختصار دو جانب را ذکر کرده باشد.
روایت61.
فرحة الغری:
ص: 404
رَکْعَتَیْنِ قَالَ ثُمَّ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فِیهِ تَعْدِلُ حَجَّةً مَبْرُورَةً وَ النَّافِلَةَ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَبْرُورَةً(1).
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ الْعَنْبَرِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَ تَخْرُجُ إِلَی الْمَسْجِدِ الَّذِی فِی ظَهْرِ دَارِکَ تُصَلِّی فِیهِ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- ذَاکَ مَسْجِدٌ یُصَلِّی فِیهِ النِّسَاءُ فَقَالَ لِی یَا مَالِکُ ذَاکَ مَسْجِدٌ مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ قَطُّ یُصَلِّی فِیهِ فَدَعَا اللَّهَ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَعْطَاهُ حَاجَتَهُ فَقَالَ مَالِکٌ فَوَ اللَّهِ مَا أَتَیْتُهُ وَ لَا صَلَّیْتُ فِیهِ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةٌ أَصَابَنِی أَمْرٌ اغْتَمَمْتُ بِهِ فَذَکَرْتُ قَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُمْتُ فِی اللَّیْلِ وَ انْتَعَلْتُ فَتَوَضَّأْتُ وَ خَرَجْتُ فَإِذَا عَلَی بَابِی مِصْبَاحٌ فَمَرَّ قُدَّامِی حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَوَقَفَ بَیْنَ یَدَیَّ وَ کُنْتُ أُصَلِّی فَلَمَّا فَرَغْتُ انْتَعَلْتُ وَ انْصَرَفْتُ فَمَرَّ قُدَّامِی حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْبَابِ فَلَمَّا أَنْ دَخَلْتُ ذَهَبَ فَمَا خَرَجْتُ لَیْلَةً بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا وَجَدْتُ الْمِصْبَاحَ عَلَی بَابِی وَ قَضَی اللَّهُ حَاجَتِی (2).
یحتمل أن یکون المراد به مسجد السهلة أو غیره من المساجد المشرفة سوی المسجد الأعظم و أورده مؤلف المزار الکبیر فی فضل مسجد السهلة(3).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْ وُلْدِ أَبِی فَاطِمَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زَیْدٍ مَوْلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَرَدْتُ الْمَسْجِدَ الْأَقْصَی فَأَرَدْتُ أَنْ أُسَلِّمَ عَلَیْکَ وَ أُوَدِّعَکَ فَقَالَ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ أَرَدْتَ بِذَلِکَ فَقَالَ الْفَضْلَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَبِعْ رَاحِلَتَکَ وَ کُلْ زَادَکَ وَ صَلِّ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ فَإِنَّ الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ فِیهِ حَجَّةٌ مَبْرُورَةٌ وَ النَّافِلَةَ عُمْرَةٌ مَبْرُورَةٌ
ص: 403
امام صادق علیه السلام فرمود: کوفه باغی از باغهای بهشت است قبر نوح و ابراهیم علیه السلام و قبر سیصد و هفتاد نبی و ششصد وصی و قبر سرور اوصیاء امیرمؤمنان علیه السلام در آن است.(1)
روایت62.
تفسیر عیاشی: مردی از صادق علیه السلام گوید: از او درباره مساجدی که دارای فضیلت است سؤال کرد. فرمود: مسجد الحرام و مسجد الرسول. عرض کردم: و مسجد الاقصی فدایت گردم. فرمود: آن در آسمان است و رسولالله به سوی آن سیر داده شد. عرض کردم: مردم میگویند: آن بیت المقدس است. فرمود: مسجد کوفه از آن برتر است.(2)
روایت63.
تفسیر عیاشی: هارون بن خارجه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای هارون فاصله بین منزلت تا مسجد اعظم چقدر است؟ عرض کردم: نزدیک است. فرمود: یک میل میشود؟ عرض کردم بلکه نزدیکتر فرمود: پس همه نمازها را در آن شرکت نمیکنی؟ عرض کردم: خیر، به خدا سوگند فدایت گردم گاه مشغولیتی پیش می آید. به من فرمود: آگاه باش اگر من در حضورش بودم یک نماز در آن را از دست نمیدادم. راوی گوید: سپس با دستش چنین فرمود: هیچ فرشته مقرب، نبی مرسل و بنده صالحی نیست مگر اینکه در مسجد کوفه نماز خوانده است تا محمد در شب اسراء، جبرئیل بر آن گذر کرد و گفت: ای محمد این مسجد کوفه است به من اجازه بده تا دو رکعت در آن نماز بخوانم. پس به او اجازه داد و او را به پایین آورد و در آن دو رکعت خواند و گفت: آیا دانستی که در جانب راست آن باغی از باغهای بهشت و در جانب چپ آن باغی از باغهای بهشت است و. آیا دانستی که نماز فریضه در آن با هزار نماز در غیر آن و نماز نافله با پانصد نماز برابر است و نشستن در آن بدون قرائت قرآن عبادت است. سپس با انگشتش گفت چنین و آن را حرکت داد، بعد از دو مسجد برتر از مسجد کوفه نیست.(3)
توضیح
در التهذیب آمده است: و جانب راست آن باغی از باغهای بهشت و مؤخر آن باغی از باغهای بهشت است. پس بعید نیست که منظور از جانب راست، قبر امیرمؤمنان علیه السلام
ص: 405
وَ الْبَرَکَةُ مِنْهُ عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا یَمِینُهُ یُمْنٌ وَ یَسَارُهُ مَکْرٌ وَ فِی وَسَطِهِ عَیْنٌ مِنْ دُهْنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ لَبَنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ شَرَاباً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ طُهْراً لِلْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ سَارَتْ سَفِینَةُ نُوحٍ وَ کَانَ فِیهِ نَسْرٌ وَ یَغُوثُ وَ یَعُوقُ وَ صَلَّی فِیهِ سَبْعُونَ نَبِیّاً وَ سَبْعُونَ وَصِیّاً أَنَا أَحَدُهُمْ وَ قَالَ بِیَدِهِ فِی صَدْرِهِ مَا دَعَا فِیهِ مَکْرُوبٌ بِمَسْأَلَةٍ فِی حَاجَةٍ مِنَ الْحَوَائِجِ إِلَّا أَجَابَهُ اللَّهُ وَ فَرَّجَ عَنْهُ کُرْبَتَهُ (1).
لعل المراد بقوله صلوات الله علیه البرکة منه علی اثنی عشر میلا ما کان فی جهة الغری إلی حیث انتهت الأمیال لبرکة قبره علیه السلام و لذا قال یمینه یمن إشارة إلی ذلک و یحتمل أن یکون تلک البرکة من جمیع الجوانب و یؤیده الخبر الآتی و أما العیون
فستظهر فیها فی زمن القائم علیه السلام کما یومئ إلیه بعض الأخبار و التخصیص بالسبعین فی الأنبیاء و الأوصیاء للاهتمام بذکر أعاظمهم علیهم السلام أو من صلی منهم فی هذا المقدار الذی کان مسجدا فی ذلک الزمان کانوا بهذا العدد فإنه قد مر أنه کان أوسع و الله یعلم.
مل، [کامل الزیارات] حَکِیمُ بْنُ دَاوُدَ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَزْدَادَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنِّی قَدْ ضَرَبْتُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ لِی ذَهَباً وَ فِضَّةً وَ بِعْتُ ضِیَاعِی فَقُلْتُ أَنْزِلُ مَکَّةَ فَقَالَ لَا تَفْعَلْ فَإِنَّ أَهْلَ مَکَّةَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ جَهْرَةً قَالَ فَفِی حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ هُمْ شَرٌّ مِنْهُمْ قَالَ فَأَیْنَ أَنْزِلُ قَالَ عَلَیْکَ بِالْعِرَاقِ الْکُوفَةِ فَإِنَّ الْبَرَکَةَ مِنْهَا عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا هَکَذَا وَ هَکَذَا وَ إِلَی جَانِبِهَا قَبْرٌ مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ قَطُّ وَ لَا مَلْهُوفٌ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ (2).
یحتمل أن یکون علیه السلام أشار إلی جانبی الغری و کربلاء لا إلی جمیع الجوانب و یحتمل أن یکون أشار إلی جمیع الجوانب و إنما ذکر الراوی مرتین اختصارا.
حة، [فرحة الغری] بِالْإِسْنَادِ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ
ص: 404
و منظور از مؤخر قبر حسین علیه السلام باشد.(1)
روایت64.
الکافی(2)،
تهذیب الاحکام: ابوحمزه گوید: اصبغ بن نباته دستم را گرفت و ستون هفتم را نشانم داد گفت: این مقام امیرمؤمنان علیه السلام است. و حسن بن علی کنار ستون پنجم نماز میخواند و چون امیرمؤمنان وفات یافت حسن در آن نماز خواند و آن از باب کنده است.(3)
روایت65.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ستون هفتم از جانب ابواب کنده در صحن، مقام ابراهیم علیه السلام و ستون پنجم مقام جبرئیل علیه السلام است.(4)
توضیح
بدان که این مسجد در زمان ما دو دروازه متقابل دارد یکی از آن دو در کنار بیت امیرمؤمنان از جانب قبله و دیگری مقابل آن در پشت قبله است و سایر دروازهها مسدود است. و دری که در پشت قبله است در ثعبان مشهور به بابالفیل است. و در اول از درهای مسدود در سمت راست مسجد از جهت بابالفیل باب انماط است. و چون چهار ستون از آن به سمت چپ مسجد را بشماری ستون چهارم ستون ابراهیم علیه السلام است. و باب کنده در آخر یا قبل از در آخر از آن درهای مسدود از جانب نزدیک به محراب است و چون ستونها را از آن به سمت چپ قبله بشماری ستون پنجم و هفتم و برخی از ستونها برایت نمایان میشود گرچه افتادهاند اما جای آن آشکار است. پس روشن شد ستون چهارمی که شهید در آنچه که بهزودی، در سیاق اعمال خواهد آمد روایت کرد، همان ستون نزدیک به بابالفیل است. آن روایت بر این دلالت دارد که آن مقام ابراهیم علیه السلام است. و روایت ابن نباته بر این دلالت دارد که مقام او ستون هفتم در جهت قبله، در نزدیکی محراب است و روایت ابن اسباط بر این دلالت دارد که آن ستون پنجم است و میان این روایات منافاتی نیست زیرا ممکن است ص: 406
دَاوُدَ عَنْ سَلَامَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الْکُوفَةُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ فِیهَا قَبْرُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ قَبْرُ ثَلَاثِمِائَةِ نَبِیٍّ وَ سَبْعِینَ نَبِیّاً وَ سِتِّمِائَةِ وَصِیٍّ وَ قَبْرُ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَلَّامٍ الْحَنَّاطِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسَاجِدِ الَّتِی لَهَا الْفَضْلُ فَقَالَ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ قُلْتُ وَ الْمَسْجِدُ الْأَقْصَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ ذَاکَ فِی السَّمَاءِ إِلَیْهِ أُسْرِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّهُ بَیْتُ الْمَقْدِسِ- فَقَالَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ أَفْضَلُ مِنْهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا هَارُونُ کَمْ بَیْنَ مَنْزِلِکَ وَ بَیْنَ الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ قُلْتُ قَرِیبٌ قَالَ یَکُونُ مِیلًا فَقُلْتُ لَکِنَّهُ أَقْرَبُ فَقَالَ فَمَا تَشْهَدُ الصَّلَاةَ کُلَّهَا فِیهِ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ رُبَّمَا شُغِلْتُ فَقَالَ لِی أَمَا إِنِّی لَوْ کُنْتُ بِحَضْرَتِهِ مَا فَاتَتْنِی فِیهِ صَلَاةٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ مَا مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ لَا عَبْدٍ صَالِحٍ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ کُوفَانَ حَتَّی مُحَمَّدٍ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِهِ مَرَّ بِهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا مَسْجِدُ کُوفَانَ فَقَالَ اسْتَأْذِنْ لِی حَتَّی أُصَلِّیَ فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَاسْتَأْذَنَ لَهُ فَهَبَطَ بِهِ وَ صَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَنْ یَمِینِهِ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ عَنْ یَسَارِهِ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ
الْجَنَّةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ فِیهِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ وَ النَّافِلَةَ خَمْسَمِائَةِ صَلَاةٍ وَ الْجُلُوسَ فِیهِ مِنْ غَیْرِ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ عِبَادَةٌ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِإِصْبَعِهِ فَحَرَّکَهَا مَا بَعْدَ الْمَسْجِدَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ مَسْجِدِ کُوفَانَ (3).
فی التهذیب و إن میمنته لروضة من ریاض الجنة و إن مؤخره لروضة من ریاض الجنة فلا یبعد أن یکون المراد بالمیمنة قبر أمیر المؤمنین صلوات
ص: 405
که هر یک از آنها مقام او باشد. ستون هفتم در خبر پیشین ابن نباته مشتمل بر ذکر خضر علیه السلام بیان شد ظاهر این است که آن نیز از باب انماط به سمت چپ مسجد شمرده میشود چنانکه در ستون چهارم ذکر کردیم و این ستون موجود است و به اسم شناخته نمیشود و شاید گفته شود که آن مقام خضر علیه السلام است و محتمل است که شمارش از بابالفیل تا سمت قبله آغاز شده باشد پس بعید نیست که به ستون هفتم یا پنجم که از جانب باب کنده است منتهی شود. منظور از این سخن او «ممایلی الصحن» این است که شمردن در مقابل بابالفیل نیست تا ابتدا از ستونهای سایه باشد بلکه از ستونهای واقع در صحن است و مورد اول بهتر است و شاید خروج او علیه السلام از باب کنده مورد دوم را تأیید نماید. و بدان که ظاهر این است که شهید مقام ابراهیم بودن ستون چهارم را از خبر سفیان بن سمط گرفته است بنابر احتمال مرجوحی که به آن اشاره کردیم. پس غافل نباش.
از آنجا که اخباری که درخصوص اعمال این مسجد رسیده است را کنکاش کردیم آنچهکه شیخ مفید، سید ابن طاوس، مؤلف المزار الکبیر(1)
و شیخ شهید(2)
آن را در کتابشان بهصورت مرتب وارد کردهاند و در برخی از آنها به ما خبر نرسیده است را ذکر میکنیم. لفظ خبر از سید است .
روایت66.
گوید: زمانیکه وارد آبشخور کوفه شدی غسل کن و در مسجدی که کنار آبشخور در نزدیکی پل جدید از جانب شرق است نماز بخوان که آن محل شریفی است، روایت است که امیرمؤمنان علیه السلام در آن نماز خواند.
سپس برای زیارت یونس بن متی رهسپار شو و مرقد او را قصد کن و بر دروازه بایست و در محل حاجت از اذنی که به هنگام وقوف بر در رسول در مدینه بیان کردم بر او اذن بخواه و وارد شو و زمانیکه بر قبرش ایستادی بگو: سلام بر اولیای و برگزیدگان خدا، سلام بر امینان و حبیبان خدا، سلام بر یاران و جانشینان خدا، سلام بر محلهای شناخت خدا، سلام بر معادن حکمت خدا، سلام بر مسکنهای ذکر خدا، سلام بر بندگان گرامی خدا، کسانیکه در سخن بر او پیشی نمیگیرند و به امر او عمل میکنند.
ص: 407
الله علیه و بالمؤخر قبر الحسین صلوات الله علیه (1).
کا، [الکافی](2)
یب، [تهذیب الأحکام] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ قَالَ قَالَ لِی مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ وَ أَخَذَ بِیَدِی قَالَ قَالَ لِی أَبُو حَمْزَةَ وَ أَخَذَ بِیَدِی قَالَ: قَالَ لِیَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ وَ أَخَذَ بِیَدِی فَأَرَانِی الْأُسْطُوَانَةَ السَّابِعَةَ فَقَالَ هَذَا مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ وَ کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یُصَلِّی عِنْدَ الْخَامِسَةِ وَ إِذَا غَابَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَّی فِیهَا الْحَسَنُ- وَ هِیَ مِنْ بَابِ کِنْدَةَ(3).
کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْأُسْطُوَانَةُ السَّابِعَةُ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ فِی الصَّحْنِ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ الْخَامِسَةُ مَقَامُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام (4).
اعلم أن للمسجد فی زماننا هذا بابین متقابلین أحدهما فی جانب بیت أمیر المؤمنین صلوات الله علیه مما یلی القبلة و الآخر یقابله فی دبر القبلة و سائر الأبواب مسدودة فأما الذی فی دبر القبلة فهو باب الثعبان المشتهر بباب الفیل و الباب الأول من الأبواب المسدودة فی یمین المسجد من جهة باب الفیل هو باب الأنماط فإذا عددت منه إلی یسار المسجد أربع أساطین فالرابعة هی أسطوانة إبراهیم و أما باب کندة فهو الباب الآخر أو قبیل الباب الآخر من تلک الأبواب المسدودة من ذلک الجانب قریبا من المحراب فإذا عددت منه الأساطین إلی یسار القبلة یظهر لک الخامسة و السابعة و بعض الأساطین و إن سقطت لکن مکانها ظاهر فظهر أن الرابعة التی رواها الشهید ره فیما سیأتی عند سیاق الأعمال هی القریبة من باب الفیل و تلک الروایة تدل علی أنها مقام إبراهیم علیه السلام و روایة ابن نباتة تدل علی أن مقامه علیه السلام هی السابعة التی فی جهة القبلة بقرب المحراب و روایة ابن أسباط علی أنه الخامسة و لا تنافی بینها لأنه یمکن أن
ص: 406
سلام بر جلوههای امر و نهی خدا، سلام بر راهنمایان به خدا، سلام بر استقراریافتگان در رضای خدا، سلام بر تصفیهشدگان در طاعت خدا، سلام بر کسانیکه هر که با آنان دوستی کند با خدا دوستی کرده است و هر که با آنان دشمنی کند با خدا دشمنی کرده است و هر که آنان را شناخت خدا را شناخته است و هر که بر آنان جهل ورزید بر خدا جهل ورزیده است و هر که به آنان تمسک جست به خدا تمسک جسته است و هر که از آنان کنارهگیری کرد از خدا کنارهگیری کرده است. گواهی میدهم که من برای هر که با شما نبرد کرد جنگ و برای هر که با شما صلح کرد صلح هستم، به آنچه ایمان آوردید مؤمن و به آنچه کفر ورزیدید کافر هستم، احقاقکننده آنچهکه محقق ساختید و باطلکننده آنچهکه ابطال کردید هستم، به پیدا و پنهان شما مؤمن هستم همه آنها را به شما تفویض میکنم. خداوند دشمنان شما از جن و انس را نفرین کند و عذاب دردناک را بر آنان چندین برابر کند.(1)
سپس برای خود و برای هر کسیکه دوست داشتی دعا میکنی و دو رکعت تحیت مسجد و دو رکعت زیارت میخوانی سپس با دعای زینالعابدین علی بن حسین علیه السلام دعا کن -و دعای استقاله نامیده میشود- : ای کسیکه گنهکاران از رحمتش طلب یاری میکنند، ای کسیکه گرفتاران به ذکر احسانش توسل میجویند، ای انس هر تنهای غریب، فرج هر محزون اندوهگین، ای یاری هر رهاشده تنها و ای یاور هر نیازمند راندهشده، تو هر چیزی را با رحمت فراگرفتی، و برای هر مخلوقی در نعمتت سهمی قرار دادی و تو کسی هستی که عفوش عقوبتش را از یادم زدود، تو کسی هستی که رحمتش در مقابل غضبش تلاش میکند و کسی هستی که عطایش بیش از منعش است. تو کسی هستی که به مجازات کسی که بدو عطا کرده است مشتاق نیست، تو کسی هستی که در عقوبت کسی که از او سرکشی کرده است زیادهروی نمیکند و من بنده تو هستم که به دعا امرش کردی پس او گفت: چشم. این من هستم که در حضورت هستم من کسی هستم که خطاها پشتش را سنگین کرده است، من کسی هستم که گناهان عمرش را نابود کرده است، من کسی هستم که با جهلش از تو عصیان کرد درحالیکه تو شایسته آن نبودی، بارخدایا آیا تو رحمتکننده کسی هستی که بخواندنت، پس من در دعا زیاده میکنم، آیا تو آمرزنده کسی هستی که نزدت گریه کند. پس در گریستن شتاب میکنم. آیا تو درگذرنده از کسی هستی که رویش را ذلیلانه به خاک آلوده کند، یا تو توانگرکننده کسی هستی که متوکلانه از فقرش نزدت شکایت کند. بارخدایا کسی را که غیر از تو کسی را برای درخواست نمییابد، ناکام نکن، کسیکه با کسی جز تو بینیاز نمیشود را رها مکن، بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و از من روی برنگردان درحالیکه من بهسوی تو روی آوردهام، و درحالیکه به تو مشتاق شدهام مرا محروم نکن، درحالیکه در مقابلت ایستادهام مرا با رد کردن مواجه نکن. تو خویشتن را به رحمت
ص: 408
یکون کل منها مقامه علیه السلام و أما السابعة التی فی خبر ابن نباتة السابقة المشتملة علی ذکر الخضر علیه السلام فالظاهر أنها أیضا محسوبة من باب الأنماط إلی یسار المسجد کما قلنا فی الرابعة و الأسطوانة موجودة و لا تعرف باسم و قد یقال إنها مقام الخضر علیه السلام و یحتمل أن یکون العد مبتدأ من باب الفیل إلی جانب القبلة فلا یبعد أن تنتهی إلی السابعة أو الخامسة اللتین مما یلی باب کندة فالمراد بقوله مما یلی الصحن أنه لیس العد بحذاء باب الفیل لیکون مبتدأ من أساطین الظلال بل من الأساطین الواقعة فی الصحن و الأول أظهر و لعل خروجه علیه السلام من باب کندة یؤید الثانی ثم اعلم أن الظاهر أن الشهید ره أخذ کون الرابعة مقام إبراهیم علیه السلام من خبر سفیان بن السمط علی الاحتمال المرجوح الذی أومأنا إلیه فلا تغفل.
و لما استوفینا الأخبار التی وصلت إلینا فی أعمال هذا المسجد فلنذکر ما أورده الشیخ المفید و السید ابن طاوس و مؤلف المزار الکبیر(1) و الشیخ الشهید(2)
رضی الله عنهم فی کتبهم مرتبا و إن لم یصل فی بعضها إلینا الخبر و اللفظ للسید رحمه الله.
قَالَ: إِذَا وَرَدْتَ شَرِیعَةَ الْکُوفَةِ فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی عِنْدَ الشَّرِیعَةِ بِقُرْبِ الْقَنْطَرَةِ الْجَدِیدَةِ مِنَ الْجَانِبِ الشَّرْقِیِّ- فَإِنَّهُ مَوْضِعٌ شَرِیفٌ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَّی فِیهِ ثُمَّ تَوَجَّهْ لِزِیَارَةِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی علیه السلام وَ اقْصِدْ إِلَی مَشْهَدِهِ وَ قِفْ عَلَی الْبَابِ وَ اسْتَأْذِنْ عَلَیْهِ بِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ مِنَ الْإِذْنِ الَّذِی قَدَّمْنَاهُ عِنْدَ الْوُقُوفِ عَلَی بَابِ الرَّسُولِ- صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْمَدِینَةِ وَ ادْخُلْ وَ إِذَا وَقَفْتَ عَلَی قَبْرِهِ فَقُلِ السَّلَامُ عَلَی أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ أَصْفِیَائِهِ السَّلَامُ عَلَی أُمَنَاءِ اللَّهِ وَ أَحِبَّائِهِ السَّلَامُ عَلَی أَنْصَارِ اللَّهِ وَ خُلَفَائِهِ السَّلَامُ عَلَی مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مَعَادِنِ حِکْمَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مَسَاکِنِ ذِکْرِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الْمُکْرَمِینَ الَّذِینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ
ص: 407
وصف کردهای پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا رحمت کن، تو کسی هستی که خود را به عفو وصف کردی پس مرا عفو کن که بارخدایا سرازیری اشکهایم از شدت ترست، لرزش دلم از خشیتت و ویرانی اعضایم از هیبتت را میبینی.(1)
سپس با او وداع میگویی و ان شاء الله بازمیگردی. سپس بعد از آن برای ورود به کوفه رهسپار میشوی که روایت است که آن حرم خدا، حرم رسول خدا و حرم امیرمؤمنان علیه السلام است و اخبار در خصوص فضیلت آن، فضیلت مسجد آن و بسیاری از اماکن آن بسیار آمده است که ذکر آنها را رها کردیم. زمانیکه وارد آن میشوی بگو: با نام خدا و به یاری خدا، در راه خدا و بر دین رسولالله، بارخدایا مرا در منزلی مبارک وارد کن که تو بهترین منزلدهندگانی سپس حرکت کن درحالیکه تکبیر، تهلیل، حمد و تسبیح میگویی تا اینکه به دروازه مسجد میرسی و چون به آن رسیدی بر بابالفیل بایست.
روایت67.
میگویم: و شهید(2)
و مؤلف المزار الکبیر(3)
گویند زمانیکه به آن آمدی بر در معروف به بابالفیل بایست که از مولایمان امیرمؤمنان علیه السلام روایت است که وی فرمود: از باب اعظم وارد جامع شو که آن باغی از باغهای بهشت است. و زمانیکه قصد ورود داشتی بر در بایست. سپس سید گوید: و بگو: سلام بر سرورمان رسول خدا، محمد پسر عبدالله و بر خاندان مطهر او، سلام بر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب و رحمت و برکات خداوند بر او و بر مجالس و مشاهد او و مقام حکمت او و آثار پدران او آدم، نوح، ابراهیم و اسماعیل و بر بنیان بیّنات او، سلام بر امام حکیم عادل صدیق اکبر و فاروق به عدل که خداوند به وسیله او حق و باطل،
کفر و ایمان، شرک و توحید را جدا نمود تا هر که از روی دلیلی روشن هلاک شد هلاک گردد و هر که از روی دلیلی روشن زنده شد زنده گردد.گواهی میدهم که تو امیرمؤمنان، مخصوص نفس برگزیدگان، زینت راستگویان و صبور آزمودهشدگان هستی و تو داور خدا
ص: 409
السَّلَامُ عَلَی مَظَاهِرِ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ السَّلَامُ عَلَی الْأَدِلَّاءِ عَلَی اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُسْتَقِرِّینَ فِی مَرْضَاةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الْمُمَحَّصِینَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی الَّذِینَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ وَالَی اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ اللَّهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ وَ مَنْ تَخَلَّی مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلَّی مِنَ اللَّهِ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ مُؤْمِنٌ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ کَافِرٌ بِمَا کَفَرْتُمْ بِهِ مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ مُؤْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَ عَلَانِیَتِکُمْ مُفَوِّضٌ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ إِلَیْکُمْ لَعَنَ اللَّهُ عَدُوَّکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ ضَاعِفْ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ-(1) ثُمَّ تَدْعُو لِنَفْسِکَ وَ لِمَنْ أَحْبَبْتَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَحِیَّةَ الْمَسْجِدِ وَ رَکْعَتَیْنِ لِلزِّیَارَةِ ثُمَّ ادْعُ بِدُعَاءِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یُسَمَّی دُعَاءَ الِاسْتِقَالَةِ- یَا مَنْ بِرَحْمَتِهِ یَسْتَغِیثُ الْمُذْنِبُونَ وَ یَا مَنْ إِلَی ذِکْرِ إِحْسَانِهِ یَفْزَعُ الْمُضْطَرُّونَ وَ یَا أُنْسَ کُلِّ مُسْتَوْحِشٍ غَرِیبٍ وَ فَرَجَ کُلِّ مَحْزُونٍ کَئِیبٍ وَ یَا عَوْنَ کُلِّ مَخْذُولٍ فَرِیدٍ وَ یَا عَضُدَ کُلِّ مُحْتَاجٍ طَرِیدٍ أَنْتَ وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً وَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مَخْلُوقٍ فِی نِعَمِکَ سَهْماً وَ أَنْتَ الَّذِی عَفْوُهُ أَنْسَانِی عِقَابَهُ وَ أَنْتَ الَّذِی تَسْعَی رَحْمَتُهُ أَمَامَ غَضَبِهِ وَ أَنْتَ الَّذِی عَطَاؤُهُ أَکْثَرُ مِنْ مَنْعِهِ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا یَرْغَبُ فِی جَزَاءِ مَنْ
أَعْطَاهُ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا یُفَرِّطُ فِی عِقَابِ مَنْ عَصَاهُ وَ أَنَا عَبْدُکَ الَّذِی أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنَا الَّذِی أَوْقَرَتِ الْخَطَایَا ظَهْرَهُ أَنَا الَّذِی أَفْنَتِ الذُّنُوبُ عُمُرَهُ أَنَا الَّذِی بِجَهْلِهِ عَصَاکَ وَ لَمْ تَکُنْ أَهْلًا لِذَاکَ هَلْ أَنْتَ یَا إِلَهِی رَاحِمٌ مَنْ دَعَاکَ فَأُبَالِغَ فِی الدُّعَاءِ أَمْ أَنْتَ غَافِرٌ لِمَنْ بَکَی إِلَیْکَ فَأُسْرِعَ فِی الْبُکَاءِ أَمْ أَنْتَ مُتَجَاوِزٌ عَمَّنْ عَفَّرَ وَجْهَهُ لَکَ تَذَلُّلًا أَمْ أَنْتَ مُغْنٍ مَنْ شَکَا إِلَیْکَ فَقْرَهُ تَوَکُّلًا إِلَهِی لَا تُخَیِّبْ مَنْ لَا یَجِدُ مَطْلَباً غَیْرَکَ وَ لَا تَخْذُلْ مَنْ لَا یَسْتَغْنِی عَنْکَ بِأَحَدٍ دُونَکَ إِلَهِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُعْرِضْ عَنِّی وَ قَدْ أَقْبَلْتُ إِلَیْکَ وَ لَا تَحْرِمْنِی وَ قَدْ رَغِبْتُ إِلَیْکَ وَ لَا تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ وَ قَدِ انْتَصَبْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ أَنْتَ
ص: 408
در زمینش،اجراکننده امر او، دروازه حکمت او، منعقدکننده عهد او، گوینده وعده او، ریسمان متصل بین او و بندگان او، غار نجات، طریق تقوا، درجه علیا، شاهد قاضی اعلی هستی، ای امیرمؤمنان بهوسیله تو به خدا بسیار تقرب میجویم، تو ولی، سرور و وسیله من در دنیا و آخرت هستی. سپس وارد مسجد میشوی و میگویی: الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر این مکان پناهآورنده به خدا، محمد صلّی الله علیه و آله، و ولایت امیرمؤمنان و ائمه هدایتیافته، ناطق، راشد است کسانی که خداوند آلودگی را از آنان زدود و آنان را بسیار پاکیزه گردانید، آنها را بهعنوان امام، هدایتگر و دوست پسندیدم و تسلیم امر خدا شدم، چیزی را با او شریک نمیکنم و همراه خدا سرپرستی نمیگیرم، کسانی که برای خدا عِدل قرار دادند، کذب گفتند و به ضلالت شدیدی گرفتار شدند. خدا و اولیای خدا برای من بس است. گواهی میدهم که هیچ خدایی جز الله نیست یگانه است و شریکی ندارد. گواهی میدهم که محمد بنده و رسول او، و علی و ائمه هدایتیافته از فرزندان او اولیای او و حجت خدا بر خلائق او هستند. سپس بهسوی ستون چهارم از جانب باب انماط که مقابل ستون پنجم که ستون ابراهیم است برو و کنار آن چهار رکعت نماز بگذار، دو رکعت با حمد و صمد، دو رکعت با حمد و قدر.(1)
روایت68.
شهید(2) و مؤلف المزار الکبیر(3) گویند: سپس بهسوی ستون چهارم از جانب انماط میروی و به اندازه هفت ذراع، کمتر یا بیشتر بهسوی ستون حرکت میکنی که از مولایمان جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام روایت است که وی در ایام سفاح آمد و از بابالفیل وارد شد و اندکی به چپ متمایل شد سپس وارد شد و کنار ستون چهارم که در مقابل ستون پنجم است نماز خواند. درباره آن به او گفته شد فرمود: آن ستون ابراهیم علیه السلام است که چهار رکعت می خوانی. سپس سید گوید: چون از آن فارغ شدی تسبیح حضرت زهرا علیها السلام بگو و بگو: سلام بر بندگان صالح هدایت یافته خدا، کسانی که خداوند آلودگی را از آنان زدود و آنها را بسیار پاکیزه گردانید و آنها را انبیاء مرسل و حجتی بر تمامی خلق قرار داد.
ص: 410
وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِالرَّحْمَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْنِی وَ أَنْتَ الَّذِی وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِالْعَفْوِ فَاعْفُ عَنِّی فَقَدْ تَرَی یَا إِلَهِی فَیْضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِکَ وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ انْتِقَاضَ جَوَارِحِی مِنْ هَیْبَتِکَ-(1) ثُمَّ تُوَدِّعُهُ علیه السلام وَ تَنْصَرِفُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ تَتَوَجَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ لِدُخُولِ الْکُوفَةِ فَقَدْ رُوِیَ أَنَّهَا حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْأَخْبَارُ بِفَضْلِهَا وَ فَضْلِ مَسْجِدِهَا وَ کَثِیرٍ مِنْ أَمَاکِنِهَا کَثِیرَةُ الْوُرُودِ أَعْرَضْنَا عَنْ ذِکْرِهَا وَ قُلْ حِینَ تَدْخُلُهَا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ اللَّهُمَ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ ثُمَّ امْشِ وَ أَنْتَ تُکَبِّرُ اللَّهَ وَ تُهَلِّلُهُ وَ تَحْمَدُهُ وَ تُسَبِّحُهُ حَتَّی تَأْتِیَ بَابَ الْمَسْجِدِ فَإِذَا أَتَیْتَهُ فَقِفْ عَلَی بَابِ الْفِیلِ.
أَقُولُ وَ قَالَ الشَّهِیدُ(2)
وَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(3) رَحِمَهُمَا اللَّهُ: فَإِذَا أَتَیْتَهُ فَقِفْ عَلَی الْبَابِ الْمَعْرُوفِ بِبَابِ الْفِیلِ فَإِنَّهُ رُوِیَ عَنْ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ ادْخُلْ إِلَی الْجَامِعِ مِنَ الْبَابِ الْأَعْظَمِ فَإِنَّهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ فَإِذَا أَرَدْتَ الدُّخُولَ فَقِفْ عَلَی الْبَابِ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی سَیِّدِنَا رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ السَّلَامُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ عَلَی مَجَالِسِهِ وَ مَشَاهِدِهِ وَ مَقَامِ حِکْمَتِهِ وَ آثَارِ آبَائِهِ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ بُنْیَانِ بَیِّنَاتِهِ السَّلَامُ عَلَی الْإِمَامِ الْحَکِیمِ الْعَدْلِ الصِّدِّیقِ الْأَکْبَرِ الْفَارُوقِ بِالْقِسْطِ الَّذِی فَرَّقَ اللَّهُ بِهِ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْکُفْرِ وَ الْإِیمَانِ وَ الشِّرْکِ وَ التَّوْحِیدِ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَاصَّةُ نَفْسِ الْمُنْتَجَبِینَ وَ زَیْنُ الصِّدِّیقِینَ وَ صَابِرُ الْمُمْتَحَنِینَ وَ أَنَّکَ حَکَمُ اللَّهِ
ص: 409
سلام بر مرسلین و حمد از آن خدای پروردگار جهانیان است آن تقدیر شکستناپذیر داناست. سلام بر نوح در جهانیان، هفت مرتبه. سپس میگویی: ما بر وصیتت که یا سرپرست مؤمنان فرزندانت از مرسلین و صدیقین را به آن توصیه کردی هستیم. ما بر آیین ابراهیم، دین محمد نبی امی و ائمه اطهار و ولایت مولایمان علی امیرمؤمنان هستیم سلام، رحمت، رضوان و برکات خداوند بر بشارتدهنده انذاردهنده، بر وصی و جانشین او و بر شاهد خدا بعد از او بر خلائق او، علی امیرمؤمنان، صدیق اکبر فاروق آشکاری که بیعتش را بر جهانیان گرفتی باد، آنها را بهعنوان اولیاء، مولا و حاکمانی در خودم، فرزندانم، خویشانم، اموالم، قسمم، حلّم، احرامم، اسلامم، دینم، دنیایم، آخرتم، زندگیام و مرگم پسندیدی. شما امام در کتاب، فصل مقام، فصل خطاب، و چشمان بیداری که نمیخوابند هستید، شما حکیمان خدا هستید، خداوند به شما حکم کرد و حق خدا با شما شناخته شد، هیچ خدایی جز خدا نیست، محمد رسول خداست. شما نور خدا از پیشرو و پشتسر ما هستید. شما سنت خدا هستید که قضای الهی بر آن پیشی گرفت. یا امیرمؤمنان من بر شما بسیار تسلیم هستم، چیزی را برای خدا شریک نمی کنم و غیر از او سرپرستی نمیگیرم. حمد از آن خدایی است که مرا با شما هدایت کرد و هدایت نمیشدم اگر هدایتم نمیکرد. الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر حمد از آن خداست به سبب اینکه هدایتمان کرد.(1) ذکر نماز و دعا بر روی سکوی قضا: سپس بهسوی سکوی قضا برو و دو رکعت بر روی آن بخوان که در آن بعد از الحمدلله هرچه خواستی قرائت میکنی و چون از آن فارغ شدی سلام میدهی و تسبیحات حضرت زهرا میگویی و بگو: ای مالک و به تملیک درآورده من، ای پوشاننده من با نعمتهای بزرگ بدون استحقاق. سیمای من بر روی آنکه بر آن گام نهاده میشود برای جلال ذات کریمت خاضع است، این شدت و این محنت را به بیچارگی ترس متصل قرار مده و از فضلت آنچهکه بدون مسألت به کسی بخشیدی را به من ببخش، تو قدیم اولی هستی که همیشه بودی و هستی، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا بیامرز و رحمت کن و عملم را پاک بگردان و در مهلتم بر من برکت ببخش و مرا از رهاشدگان و آزادشدگانت
ص: 411
فِی أَرْضِهِ وَ قَاضِی أَمْرِهِ وَ بَابُ حِکْمَتِهِ وَ عَاقِدُ عَهْدِهِ وَ النَّاطِقُ بِوَعْدِهِ وَ الْحَبْلُ الْمَوْصُولُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِهِ وَ کَهْفُ النَّجَاةِ وَ مِنْهَاجُ التُّقَی وَ الدَّرَجَةُ الْعُلْیَا وَ مُهَیْمِنُ الْقَاضِی الْأَعْلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِکَ أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ زُلْفَی أَنْتَ وَلِیِّی وَ سَیِّدِی وَ وَسِیلَتِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ- ثُمَّ تَدْخُلُ الْمَسْجِدَ وَ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ الْمَهْدِیِّینَ الصَّادِقِینَ النَّاطِقِینَ الرَّاشِدِینَ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً رَضِیتُ بِهِمْ أَئِمَّةً وَ هُدَاةً وَ مَوَالِیَ سَلَّمْتُ لِأَمْرِ اللَّهِ لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ لَا أَتَّخِذُ مَعَ اللَّهِ وَلِیّاً کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً حَسْبِیَ اللَّهُ وَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ الْمَهْدِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ علیهم السلام أَوْلِیَاؤُهُ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ ثُمَّ صِرْ إِلَی الْأُسْطُوَانَةِ الرَّابِعَةِ مِمَّا یَلِی بَابَ الْأَنْمَاطِ وَ هِیَ بِحِذَاءِ الْخَامِسَةِ وَ هِیَ أُسْطُوَانَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَصَلِّ عِنْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ رَکْعَتَانِ بِالْحَمْدِ وَ الصَّمَدِ وَ رَکْعَتَانِ بِالْحَمْدِ وَ الْقَدْرِ(1).
وَ قَالَ الشَّهِیدُ(2)
وَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(3) رَحِمَهُمَا اللَّهُ: ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی الرَّابِعَةِ مِمَّا یَلِی الْأَنْمَاطَ تَسِیرُ إِلَی الْأُسْطُوَانَةِ بِمِقْدَارِ سَبْعَةِ أَذْرُعٍ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ فَقَدْ رُوِیَ عَنْ مَوْلَانَا الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ جَاءَ فِی أَیَّامِ السِّفَاحِ حَتَّی دَخَلَ مِنْ بَابِ الْفِیلِ فَتَیَاسَرَ قَلِیلًا ثُمَّ دَخَلَ فَصَلَّی عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الرَّابِعَةِ وَ هِیَ بِحِذَاءِ الْخَامِسَةِ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ تِلْکَ أُسْطُوَانَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام تُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ: فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْهَا تُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ الرَّاشِدِینَ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً وَ جَعَلَهُمْ أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ حُجَّةً عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ
ص: 410
از آتش قرار بده به رحمتت ای مهربانترین مهربانان.(1)
ذکر نماز و دعا در بیت الطشت متصل به سکوی قضاء: در آنها دو رکعت میخوانی و چون سلام دادی و تسبیح گفتی بگو: بارخدایا من توحیدم برای تو، شناختم به تو، اخلاصم برای تو، اقرارم به ربوبیت تو را اندوختهام. و ولایت کسانی از خلائقت که شناختشان را به من نعمت دادهای محمد و خاندان او صلّی الله علیه و آله او را برای روز توسلم به تو اینک و در آینده اندوختهام. و امروز و در این موقفم بهسوی تو و آنان توسل جستهام ای مولای من، آنچه از نعمتت که فزونییافته، از بین رفتن آنچه از انتقامت که میترسم، برکت در آنچهکه روزیام کردی، مقاوم ساختن سینهام در مقابل هر اندوه، حاجت و معصیتی در دین، دنیا و آخرتم را از تو مسألت کردم ای مهربانترین مهربانان.(2)
میگویم: در برخی تألیفات اصحاب قدیممان یافتم: و مستحب است که در بیت الطشت که به سکوی قضا متصل است دو رکعت بخوانی که از امام صادق علیه السلام آن را روایت کرد پس هرگاه سلام کردی بگو و دعا را ذکر کرده است سپس سید رحمهالله گوید: ذکر نماز و دعا در وسط مسجد: در آنجا دو رکعت میخوانی که در رکعت نخست حمد و صمد و در رکعت دوم حمد و کافرون را قرائت میکنی و چون سلام کردی و تسبیح گفتی بگو: بارخدایا تو سلام هستی و سلام از توست و سلام بهسوی تو بازمیگردد و خانه تو خانه سلام است، پروردگارا ما را به سلامی از جانب خود زنده بگردان، بارخدایا من این نماز را در طلب رحمت، رضوان و مغفرت تو و تعظیمی برای مسجدت بهجای آوردم. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و او را در اعلی علیین بالا ببر و آن را از من بپذیر ای مهربانترین مهربانان.(3) سپس بهسوی ستون هفتم حرکت کن و کنار آن بایست و قبله را استقبال کن و بگو: با نام خدا، با خدا و بر دین رسولالله و هیچ خدایی جز الله نیست و محمد رسول خداست. سلام بر پدرمان آدم و مادرمان حواء، سلام بر هابیل که به ستم و دشمنی بر مواهب و رضوان خدا کشته شد.
ص: 412
وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَقُولُ نَحْنُ عَلَی وَصِیَّتِکَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ الَّتِی أَوْصَیْتَ بِهَا ذُرِّیَّتَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ نَحْنُ مِنْ شِیعَتِکَ وَ شِیعَةِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْکَ وَ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ نَحْنُ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ دِینِ مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ الْأَئِمَّةِ الْمَهْدِیِّینَ وَ وَلَایَةِ مَوْلَانَا عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَی الْبَشِیرِ النَّذِیرِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ رَحْمَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ وَ بَرَکَاتُهُ وَ عَلَی وَصِیِّهِ وَ خَلِیفَتِهِ الشَّاهِدِ لِلَّهِ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی خَلْقِهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الصِّدِّیقِ الْأَکْبَرِ وَ الْفَارُوقِ الْمُبِینِ الَّذِی أَخَذْتَ بَیْعَتَهُ عَلَی الْعَالَمِینَ رَضِیتَ بِهِمْ أَوْلِیَاءَ وَ مَوَالِیَ وَ حُکَّاماً فِی نَفْسِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ قَسَمِی وَ حِلِّی وَ إِحْرَامِی وَ إِسْلَامِی وَ دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ مَحْیَایَ وَ مَمَاتِی أَنْتُمُ الْأَئِمَّةُ فِی الْکِتَابِ وَ فَصْلُ الْمَقَامِ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ وَ أَعْیُنُ الْحَیِّ الَّذِی لَا تَنَامُ وَ أَنْتُمْ حُکَمَاءُ اللَّهِ وَ بِکُمْ حَکَمَ اللَّهُ وَ بِکُمْ عُرِفَ حَقُّ اللَّهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَنْتُمْ نُورُ اللَّهِ مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا وَ مِنْ خَلْفِنَا أَنْتُمْ سُنَّةُ اللَّهِ الَّتِی بِهَا سَبَقَ الْقَضَاءُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا لَکُمْ مُسَلِّمٌ تَسْلِیماً لَا أُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانِی بِکُمْ وَ مَا کُنْتُ لِأَهْتَدِیَ لَوْ لَا أَنْ هَدَانِی اللَّهُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا هَدَانَا-(1) ذِکْرُ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ عَلَی دَکَّةِ الْقَضَاءِ ثُمَّ امْضِ إِلَی دَکَّةِ الْقَضَاءِ فَصَلِّ عَلَیْهَا رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهَا بَعْدَ الْحَمْدِ لِلَّهِ مَهْمَا أَرَدْتَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْهَا سَلَّمْتَ وَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ قُلْ یَا مَالِکِی وَ مُمَلِّکِی وَ مُتَغَمِّدِی بِالنِّعَمِ الْجِسَامِ مِنْ غَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ وَجْهِی خَاضِعٌ لِمَا تَعْلُوهُ الْأَقْدَامُ لِجَلَالِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ لَا تَجْعَلْ هَذِهِ الشِّدَّةَ وَ لَا هَذِهِ الْمِحْنَةَ مُتَّصِلَةً بِاسْتِیصَالِ الشَّأْفَةِ وَ امْنَحْنِی مِنْ فَضْلِکَ مَا لَمْ تَمْنَحْ بِهِ أَحَداً مِنْ غَیْرِ مَسْأَلَةٍ أَنْتَ الْقَدِیمُ الْأَوَّلُ الَّذِی لَمْ تَزَلْ وَ لَا تَزَالُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ زَکِّ عَمَلِی وَ بَارِکْ لِی فِی أَجَلِی وَ اجْعَلْنِی مِنْ عُتَقَائِکَ وَ طُلَقَائِکَ
ص: 411
سلام بر شیث برگزیده خدا، انتخابشده امین و بر برگزیدگان راستین از ذریه مطهر او اولین و آخرین آنها، سلام بر ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب و بر ذریه برگزیده آنها. سلام بر موسی کلیم الله، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر محمد بن عبدالله خاتم انبیاء، سلام بر برگزیدگان بر جهانیان، سلام بر امیرمؤمنان و فرزندان طیب او و رحمت و برکات خداوند بر او باد. سلام بر شما در اولینها، سلام بر شما در آخرینها، سلام بر فاطمه زهراء، سلام بر شاهدان خدا بر خلائقش، سلام بر مراقب شاهد برای خدا بر امتهای خدا پروردگار جهانیان.
سپس کنار آن چهار رکعت میخوانی که در رکعت نخست حمد و قدر، در دوم حمد و صمد، در سوم و چهارم مانند آن را قرائت میکنی و چون فارغ شدی و تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام را گفتی بگو: بارخدایا اگر از تو سرکشی کردهام در محبوبترین امور نزد تو، ایمان به تو از تو اطاعت کردهام به عنوان لطفی از تو بر من نه لطفی از من به تو. در محبوبترین امور نزد تو از تو اطاعت کردهام، برایت فرزندی نگرفتهام و شریکی برایت نخواندهام و نه بر وجه برتری جستن، نه خروج از بندگیات و نه انکار ربوبیتت از تو سرکشی نکردهام بلکه از امیالم پیروی کردهام و شیطان پس از حجت بر من و بیان مرا دچار لغزش کرد. پس اگر مرا با گناهانم عذاب کنی غیر ظالم هستی و اگر از من درگذری و رحمتم کنی، پس به جود و کرمت است ای کریم. بارخدایا برای گناهانم جز امید عفوت باقی نمانده است. درحالیکه ابزار حرمان را پیش فرستادهام. پس من بارخدایا آنچه مستوجب آن نیستم را از تو میخواهم و آنچهکه مسحقش نیستم را از تو طلب میکنم بارخدایا اگر عذابم کنی به سمت گناهانم است و چیزی بر من ستم نکردهای و اگر آمرزشم کنی تو بهترین رحمتکننده هستی ای سرورم. بارخدایا تو تو هستی و من من، تو بسیار بازگشتکننده به مغفرت و من بسیار بازگشتکننده به گناه هستم. تو نیکیکننده با بردباری و من بازگشتکننده به جهل هستم. بارخدایا ای گنجینه ضعفا، ای امید بزرگ، ای نجاتدهنده غریقان، ای نجاتدهنده هلاکان، ای زندهکننده مردگان و ای میراننده زندگان از تو میخواهم. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست تو کسی هستی که شعاع خورشید، صدای آب، خش خش درخت، نور ماه، تاریکی شب، روشنایی روز، بال زدن
ص: 413
مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ-(1)
ذِکْرُ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ فِی بَیْتِ الطَّشْتِ الْمُتَّصِلِ بِدَکَّةِ الْقَضَاءِ تُصَلِّی هُنَاکَ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمْتَ وَ سَبَّحْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی ذَخَرْتُ تَوْحِیدِی إِیَّاکَ وَ مَعْرِفَتِی بِکَ وَ إِخْلَاصِی لَکَ وَ إِقْرَارِی بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ ذَخَرْتُ وَلَایَةَ مَنْ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِهِمْ مِنْ بَرِیَّتِکَ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ لِیَوْمِ فَزَعِی إِلَیْکَ عَاجِلًا وَ آجِلًا وَ قَدْ فَزِعْتُ إِلَیْکَ وَ إِلَیْهِمْ یَا مَوْلَایَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی مَوْقِفِی هَذَا وَ سَأَلْتُکَ مَا زُکِّیَ مِنْ نِعْمَتِکَ وَ إِزَاحَةَ مَا أَخْشَاهُ مِنْ نَقِمَتِکَ وَ الْبَرَکَةَ فِیمَا رَزَقْتَنِیهِ وَ تَحْصِینَ صَدْرِی مِنْ کُلِّ هَمٍّ وَ جَائِحَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ-(2) أَقُولُ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ قُدَمَاءِ أَصْحَابِنَا وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ تُصَلِّیَ فِی بَیْتِ الطَّسْتِ وَ هُوَ مُتَّصِلٌ بِدَکَّةِ الْقَضَاءِ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَلِکَ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَقُلْ وَ ذَکَرَ الدُّعَاءَ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ ذِکْرُ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ فِی وَسَطِ الْمَسْجِدِ تُصَلِّی هُنَاکَ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ الصَّمَدَ وَ الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الْکَافِرُونَ فَإِذَا سَلَّمْتَ وَ سَبَّحْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ السَّلَامُ وَ دَارُکَ دَارُ السَّلَامِ حَیِّنَا رَبَّنَا مِنْکَ بِالسَّلَامِ اللَّهُمَّ إِنِّی صَلَّیْتُ هَذِهِ الصَّلَاةَ ابْتِغَاءَ رَحْمَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ وَ مَغْفِرَتِکَ وَ تَعْظِیماً لِمَسْجِدِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْفَعْهَا فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ تَقَبَّلْهَا مِنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ-(3)
ثُمَّ امْضِ إِلَی الْأُسْطُوَانَةِ السَّابِعَةِ وَ قِفْ عِنْدَهَا وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ السَّلَامُ عَلَی هَابِیلَ الْمَقْتُولِ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً عَلَی مَوَاهِبِ اللَّهِ وَ رِضْوَانِهِ
ص: 412
پرنده برای تو سجده کرد. بارخدایا به حق بزرگت بر محمد و خاندان صادق او، و به حق محمد و خاندان صادقش بر تو، به حق تو بر علی و حق علی بر تو، به حق تو بر فاطمه و به حق فاطمه بر تو، به حق تو بر حسن و حق حسن بر تو، به حق تو بر حسین و حق حسین بر تو، از تو میخواهم که حقوق آنها بر تو از برترین احسان تو بر آنان است و به شأنی که نزد آنان برای توست و به شأنی که نزد تو برای آنان از تو میخواهم که بر آنان درود بفرستی پروردگارا درود دائمی منتهای رضای تو. و به خاطر آنها گناهانی که میان من و تو است را بر من ببخشایی، خلائقت را از من راضی گردانی، نعمتت را بر من تمام کنی چنانکه بر پدرانم پیش از من تمام کردهای. و برای کسی از خلائقت منتی بر من قرار مده. بر من لطف کن چنانکه پیش از این بر پدرانم لطف کردهای ای کهیعص. بارخدایا چنانکه بر محمد و خاندان او درود فرستادی دعای مرا در آنچه مسألت کردم برایم استجابت کن ای کریم ای کریم ای کریم. سپس سجده کن و در سجودت بگو: ای کسی که بر برآورده کردن حاجتهای درخواستکنندگان قادر است، ای کسی که از درون ساکتان، آگاه است، ای کسی که احتیاج به تفسیر ندارد، کسی که از چشمان خیانتکار و آنچه در سینهها پنهان است آگاه است. ای کسی که عذاب را بر قوم یونس به قصد عذاب آنان نازل فرمود و آنها او را خواندند و به سوی او تضرع کردند پس عذاب را از آنان برطرف کرد و تا زمانی به آنان بهره داد. جایگاهم را میبینی، دعایم را میشنوی و از پیدا و پنهانم آگاهی، پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا از امور دینی، دنیوی و اخرویام که اندوهگینم میکند حفاظت کند. ای سرورم ای سرورم هفتاد مرتبه.
سپس سرت را از سجده بالا کن و بگو: پروردگارا برکت این مکان و برکت اهل آن را از تو میخواهم و از تو میخواهم که روزی حلال پاکی که با حول و قوه خود به سویم پیش میرانی درحالیکه من غرق در عافیت هستم را به من روزی دهی، ای مهربانترین مهربانان.(1)
روایت69.
میگویم: شهید(2) و مؤلف المزار الکبیر(3) بعد از عمل ستون چهارم گویند سپس در صحن مسجد چهار رکعت نماز حاجت میخوانی دو رکعت با حمد و قل هو الله احد، دو رکعت با حمد و انا انزلناه و چون فارغ شدی تسبیحات حضرت زهرا را بگو که از امام صادق علیه السلام روایت شده است که به یکی از یارانش گفت: فلانی آیا در حاجتت شتاب میکنی یا بر مسجد اعظم که در کوفه نزدتان است میگذری؟ گفت: آری. فرمود: پس در آن چهار رکعت بخوان
ص: 414
السَّلَامُ عَلَی شِیثٍ صَفْوَةِ اللَّهِ الْمُخْتَارِ الْأَمِینِ وَ عَلَی الصَّفْوَةِ الصَّادِقِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ أَوَّلِهِمْ وَ آخِرِهِمْ السَّلَامُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمُ الْمُخْتَارِینَ السَّلَامُ عَلَی مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ السَّلَامُ عَلَی عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فِی الْأَوَّلِینَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فِی الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَی فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْهَادِینَ شُهَدَاءِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ السَّلَامُ عَلَی الرَّقِیبِ الشَّاهِدِ عَلَی الْأُمَمِ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ تُصَلِّی عِنْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ الْقَدْرَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الصَّمَدَ وَ فِی الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ مِثْلَ ذَلِکَ فَإِذَا فَرَغْتَ وَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتُ قَدْ عَصَیْتُکَ فَإِنِّی قَدْ أَطَعْتُکَ فِی الْإِیمَانِ مِنِّی بِکَ مَنّاً مِنْکَ عَلَیَّ لَا مَنّاً مِنِّی عَلَیْکَ وَ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ لَکَ لَمْ أَتَّخِذْ لَکَ وَلَداً وَ لَمْ أَدْعُ لَکَ شَرِیکاً وَ قَدْ عَصَیْتُکَ فِی أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ عَلَی غَیْرِ وَجْهِ الْمُکَابَرَةِ لَکَ وَ لَا الْخُرُوجِ عَنْ عُبُودِیَّتِکَ وَ لَا الْجُحُودِ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَکِنِ اتَّبَعْتُ هَوَایَ وَ أَزَلَّنِی الشَّیْطَانُ بَعْدَ الْحُجَّةِ عَلَیَّ وَ الْبَیَانِ فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی غَیْرَ ظَالِمٍ لِی وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّی وَ تَرْحَمْنِی فَبِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنَّ ذُنُوبِی لَمْ یَبْقَ لَهَا إِلَّا رَجَاءُ عَفْوِکَ وَ قَدْ قَدَّمْتُ آلَةَ الْحِرْمَانِ فَأَنَا أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ مَا لَا أَسْتَوْجِبُهُ وَ أَطْلُبُ مِنْکَ مَا لَا أَسْتَحِقُّهُ اللَّهُمَّ إِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی وَ لَمْ تَظْلِمْنِی شَیْئاً وَ إِنْ تَغْفِرْ لِی فَخَیْرُ رَاحِمٍ أَنْتَ یَا سَیِّدِی اللَّهُمَّ أَنْتَ أَنْتَ وَ أَنَا أَنَا أَنْتَ الْعَوَّادُ بِالْمَغْفِرَةِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالذُّنُوبِ وَ أَنْتَ الْمُتَفَضِّلُ بِالْحِلْمِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالْجَهْلِ اللَّهُمَّ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ یَا کَنْزَ الضُّعَفَاءِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا مُنْقِذَ الْغَرْقَی یَا مُنْجِیَ الْهَلْکَی یَا مُمِیتَ الْأَحْیَاءِ یَا مُحْیِیَ الْمَوْتَی أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَنْتَ الَّذِی سَجَدَ لَکَ شُعَاعُ الشَّمْسِ وَ دَوِیُّ الْمَاءِ وَ حَفِیفُ الشَّجَرِ وَ نُورُ الْقَمَرِ وَ ظُلْمَةُ اللَّیْلِ وَ ضَوْءُ النَّهَارِ وَ خَفَقَانُ
ص: 413
و بگو: بارخدایا اگر از تو سرکشی کردهام در محبوبترین امور نزد تو، از تو اطاعت کردهام. برایت فرزندی نگرفتهام و شریکی برایت نخواندهام در امور بسیاری از تو سرکشی کردهام اما نه بر وجه برتری جستن بر تو، نه تکبر از عبادت تو، نه انکار ربوبیتت و نه خروج از بندگی تو بوده است، بلکه از امیالم پیروی کردهام و شیطان پس از حجت بر من و بیان مرا دچار لغزش کرد. پس اگر مرا با گناهانم عذاب کنی غیر ظالم هستی و اگر از من درگذری و رحمتم کنی پس به جود و کرمت است ای کریم. و می گویی به حول و قوه خدا صبح کرده ام، بدون حول و قوه ای از خود صبح کرده ام بلکه به حول و قوه خدا صبح کرده ام. پرودگارا برکت این بیت و برکت اهل آن را از تو می خواهم و از تو می خواهم که روزی حلال پاکی که با حول و قوه خودت به سویم پیش می آوری را درحالیکه من غرق در عافیت تو هستم، بر من روزی کنی. و سید گوید: سپس کنار ستون پنجم دو رکعت نماز می خوانی که در آن حمد و هر سوره ای که خواستی را قرائت می کنی و زمانی که سلام دادی و تسبیح گفتی، بگو: بار خدایا، من به تمامی نام هایت، آنچه که از آنها دانستیم و آنچه که نمی دانیم را از تو می خواهم و با نام عظیم اعظم کبیر اکبرت، از تو می خواهم که هر که با آن خواندت، اجابتش کردی و هر که با آن مسألتت کرد، عطایش کردی و هر که با آن از تو یاری خواست، یاری اش کردی و هر که با آن از تو طلب آمرزش کرد، آمرزشش کردی و هر که با آن طلب مساعدت کرد، مساعدتش کردی، هر که با آن طلب روزی کرد، روزی اش دادی و هر که با آن طلب کمک کرد، کمکش نمودی و هر که با آن طلب رحمت کرد، رحمتش کردی و هر که با آن طلب پناه کرد، پناهش دادی، هر که با آن بر تو توکل کرد، حمایتش کردی، هر که با آن طلب مصونیت کرد، مصونش کردی، هر که با آن طلب رهایی از آتش کرد، رهایش کردی، هرکه با آن طلب مهربانی کرد، بر او مهربانی کردی، هرکه با آن آرزویت کرد، عطایش کردی، نامی که با آن آدم را به عنوان دوست، نوح را نجواکننده، ابراهیم را خلیل، موسی را کلیم، عیسی را روح، محمد را حبیب و علی را وصی گرفتی که درود خدا بر همه آنان باد، از تو می خواهم که حاجت هایم را برایم برآورده کنی و گناهان پیشینم را بر من ببخشی و با آنچه که تو شایسته آن هستی بر من و همه مردان و زنان مؤمن در دنیا و آخرت نیکی کنی. ای از میان برنده اندوه اندوهگینان و ای یاری مضطربان، هیچ خدایی جز تو نیست، منزه هستی ای پروردگار جهانیان. و ذکر کرد که در کنار ستون پنجم نیز با دعایی که به هنگام استقبال قبله در کنار ستون هفتم بیان کردیم، دعا می کند.(1)
سپس به سوی سکوی زین العابدین علیه السلام که کنار ستون سوم از جانب باب کنده است حرکت کن و بر روی آن دو رکعت بخوان که در آن حمد و هرچه خواستی قرائت می کنی و چون سلام گفتی و تسبیح گفتی، بگو:
ص: 415
الطَّیْرِ فَأَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ یَا عَظِیمُ بِحَقِّکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الصَّادِقِینَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الصَّادِقِینَ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی عَلِیٍّ وَ بِحَقِّ عَلِیٍّ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی فَاطِمَةَ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی الْحَسَنِ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ بِحَقِّ الْحُسَیْنِ عَلَیْکَ فَإِنَّ حُقُوقَهُمْ عَلَیْکَ مِنْ أَفْضَلِ إِنْعَامِکَ عَلَیْهِمْ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی لَکَ عِنْدَهُمْ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی لَهُمْ عِنْدَکَ صَلِّ عَلَیْهِمْ یَا رَبِّ صَلَاةً دَائِمَةً مُنْتَهَی رِضَاکَ وَ اغْفِرْ لِی بِهِمُ الذُّنُوبَ الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَرْضِ عَنِّی خَلْقَکَ وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ کَمَا أَتْمَمْتَهَا عَلَی آبَائِی مِنْ قَبْلُ وَ لَا تَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ عَلَیَّ فِیهَا امْتِنَاناً وَ امْنُنْ عَلَیَّ کَمَا مَنَنْتَ عَلَی آبَائِی مِنْ قَبْلُ یَا کهیعص اللَّهُمَّ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَاسْتَجِبْ لِی دُعَائِی فِیمَا سَأَلْتُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ.
ثُمَّ اسْجُدْ وَ قُلْ فِی سُجُودِکَ- یَا مَنْ یَقْدِرُ عَلَی حَوَائِجِ السَّائِلِینَ وَ یَعْلَمُ مَا فِی ضَمِیرِ الصَّامِتِینَ یَا مَنْ لَا یَحْتَاجُ إِلَی التَّفْسِیرِ یَا مَنْ یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ یَا مَنْ أَنْزَلَ الْعَذَابَ عَلَی قَوْمِ یُونُسَ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ فَدَعَوْهُ وَ تَضَرَّعُوا إِلَیْهِ فَکَشَفَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ وَ مَتَّعَهُمْ إِلَی حِینٍ قَدْ تَرَی مَکَانِی وَ تَسْمَعُ دُعَائِی وَ تَعْلَمُ سِرِّی وَ عَلَانِیَتِی وَ حَالِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا سَیِّدِی یَا سَیِّدِی سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ مِنَ السُّجُودِ وَ قُلْ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بَرَکَةَ هَذَا الْمَوْضِعِ وَ بَرَکَةَ أَهْلِهِ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَرْزُقَنِی مِنْ رِزْقِکَ رِزْقاً حَلَالًا طَیِّباً تَسُوقُهُ إِلَیَّ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ أَنَا خَائِضٌ فِی عَافِیَةٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
أَقُولُ قَالَ الشَّهِیدُ(2) وَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(3) رَحِمَهُمَا اللَّهُ بَعْدَ عَمَلِ الْأُسْطُوَانَةِ الرَّابِعَةِ: ثُمَّ تُصَلِّی فِی صَحْنِ الْمَسْجِدِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لِلْحَوَائِجِ رَکْعَتَیْنِ بِالْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ رَکْعَتَیْنِ بِالْحَمْدِ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فَإِذَا فَرَغْتَ فَسَبِّحْ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ فَقَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ یَا فُلَانُ أَ مَا تَغْدُو فِی الْحَاجَةِ أَ مَا تَمُرُّ فِی الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ عِنْدَکُمْ فِی الْکُوفَةِ قَالَ بَلَی قَالَ فَصَلِّ فِیهِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ
ص: 414
بارخدایا گناهانم زیاد شده و برای آن جز امید عفوت باقی نمانده است. درحالیکه ابزار حرمان را پیش فرستادهام. پس من بارخدایا آنچه مستوجب آن نیستم را از تو میخواهم و آنچهکه مسحقش نیستم را از تو طلب میکنم بارخدایا اگر عذابم کنی به سبب گناهانم است و چیزی بر من ستم نکردهای و اگر آمرزشم کنی تو بهترین رحمتکننده هستی ای سرورم. بارخدایا تو تو هستی و من من، تو بسیار بازگشتکننده به مغفرت و من بسیار بازگشتکننده به گناه هستم. تو نیکیکننده با بردباری و من بازگشتکننده به جهل هستم. بارخدایا ای گنجینه ضعفا، ای امید بزرگ، ای نجاتدهنده غریقان، ای نجاتدهنده هلاکان، ای زندهکننده مردگان و ای میراننده زندگان از تو میخواهم. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست تو کسی هستی که شعاع خورشید، نور ماه، تاریکی شب، روشنایی روز، بال زدن پرنده برای تو سجده کرد. بارخدایا به حق بزرگت ای کریم بر محمد و خاندان صادق او، و به حق محمد و خاندان صادقش بر تو، به حق تو بر علی و حق علی بر تو، به حق تو بر فاطمه و به حق فاطمه بر تو، به حق تو بر حسن و حق حسن بر تو، به حق تو بر حسین و حق حسین بر تو، از تو میخواهم که حقوق آنها بر تو از برترین احسان تو بر آنان است و به شأنی که نزد آنان برای توست و به شأنی که نزد تو برای آنان از تو میخواهم که بر آنان درود بفرستی پروردگارا درود دائمی منتهای رضای تو. و به خاطر آنها گناهانی که میان من و تو است را بر من ببخشایی، نعمتت را بر من تمام کنی چنانکه بر پدرانم پیش از من تمام کردهای ای کهیعص. بارخدایا چنانکه بر محمد و خاندان او درود فرستادی دعای مرا در آنچه مسألت کردم برایم استجابت کن.
سپس گونه راستت را بر زمین قرار بده و بگو ای سرورم، ای سرورم، ای سرورم، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا بیامرز، مرا بیامرز، مرا بیامرز و این را بسیار بگو و خشوع کن و گریه کن و با گونه چپ نیز چنین کن، سپس با هرچه دوست داشتی دعا کن.(1)
سپس به سوی سکوی منزل امیرمؤمنان علیه السلام حرکت کن و بر روی آن چهار رکعت با حمد و هر سوره ای از قرآن که خواستی بخوان و چون فارغ شدی و تسبیح گفتی، بگو: بارخدایا، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و حاجتم را برآورده کن. ای خدا، ای کسی که درخواستکننده اش ناکام نمیماند و عطایش پایان نمی گیرد، ای برآوردنده حاجت ها، ای اجابت کننده دعاها، ای پروردگار زمینها و آسمآنها، ای برطرف کننده اندوه ها، ای صاحب عطایای وسیع، ای دفع کننده محنت ها، ای تبدیل کننده خطاها به حسنات، با لطفت، فضلت و احسانت نزد من بازگرد و دعایی که از تو خواسته ام را و آنچه از تو طلب کرده ام را به حق نبی ات، وصی ات و اولیای صالحت استجابت کن .
ص: 416
وَ قُلْ إِلَهِی إِنْ کُنْتُ قَدْ عَصَیْتُکَ فَإِنِّی قَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ لَمْ أَتَّخِذْ لَکَ وَلَداً وَ لَمْ أَدْعُ لَکَ شَرِیکاً وَ قَدْ عَصَیْتُکَ فِی أَشْیَاءَ کَثِیرَةٍ عَلَی غَیْرِ وَجْهِ الْمُکَابَرَةِ لَکَ وَ لَا الِاسْتِکْبَارِ عَنْ عِبَادَتِکَ وَ لَا الْجُحُودِ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَا الْخُرُوجِ عَنِ الْعُبُودِیَّةِ لَکَ وَ لَکِنِ اتَّبَعْتُ هَوَایَ وَ أَزَلَّنِی الشَّیْطَانُ بَعْدَ الْحُجَّةِ وَ الْبَیَانِ فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی غَیْرُ ظَالِمٍ أَنْتَ لِی وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّی وَ تَرْحَمْنِی فَبِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ یَا کَرِیمُ- وَ تَقُولُ أَیْضاً غَدَوْتُ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ غَدَوْتُ بِغَیْرِ حَوْلٍ مِنِّی وَ لَا قُوَّةٍ وَ لَکِنْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بَرَکَةَ هَذَا الْبَیْتِ وَ بَرَکَةَ أَهْلِهِ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَرْزُقَنِی رِزْقاً حَلَالًا طَیِّباً تَسُوقُهُ إِلَیَّ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ أَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَتِکَ وَ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ ثُمَّ تُصَلِّی عِنْدَ الْخَامِسَةِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا الْحَمْدَ وَ مَا شِئْتَ مِنَ السُّوَرِ فَإِذَا سَلَّمْتَ وَ سَبَّحْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِجَمِیعِ أَسْمَائِکَ کُلِّهَا مَا عَلِمْنَا مِنْهَا وَ مَا لَا نَعْلَمُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الْکَبِیرِ الْأَکْبَرِ الَّذِی مَنْ دَعَاکَ بِهِ أَجَبْتَهُ وَ مَنْ سَأَلَکَ بِهِ أَعْطَیْتَهُ وَ مَنِ اسْتَنْصَرَکَ بِهِ نَصَرْتَهُ وَ مَنِ اسْتَغْفَرَکَ بِهِ غَفَرْتَ لَهُ وَ مَنِ اسْتَعَانَکَ بِهِ أَعَنْتَهُ وَ مَنِ اسْتَرْزَقَکَ بِهِ رَزَقْتَهُ وَ مَنِ اسْتَغَاثَکَ بِهِ أَغَثْتَهُ وَ مَنِ اسْتَرْحَمَکَ بِهِ رَحِمْتَهُ وَ مَنِ اسْتَجَارَکَ بِهِ أَجَرْتَهُ وَ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ بِهِ کَفَیْتَهُ وَ مَنِ اسْتَعْصَمَکَ بِهِ عَصِمْتَهُ وَ مَنِ اسْتَنْقَذَکَ بِهِ مِنَ النَّارِ أَنْقَذْتَهُ وَ مَنِ اسْتَعْطَفَکَ بِهِ تَعَطَّفْتَ لَهُ وَ مَنْ أَمَّلَکَ بِهِ أَعْطَیْتَهُ الَّذِی اتَّخَذْتَ بِهِ آدَمَ صَفِیّاً وَ نُوحاً نَجِیّاً وَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ مُوسَی کَلِیماً وَ عِیسَی رُوحاً وَ مُحَمَّداً حَبِیباً وَ عَلِیّاً وَصِیّاً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَنْ تَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی وَ تَعْفُوَ عَمَّا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی وَ تَتَفَضَّلَ عَلَیَّ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا مُفَرِّجَ هَمِّ الْمَهْمُومِینَ وَ یَا غِیَاثَ الْمَلْهُوفِینَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ- وَ قَدْ ذَکَرَ أَنَّهُ یَدْعُو أَیْضاً عِنْدَ الْخَامِسَةِ بِالدُّعَاءِ الَّذِی قَدَّمْنَاهُ وَقْتَ اسْتِقْبَالِ الْقِبْلَةِ عِنْدَ السَّابِعَةِ-(1)
ثُمَّ امْضِ إِلَی دَکَّةِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام وَ هِیَ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الثَّالِثَةِ مِمَّا یَلِی بَابَ کِنْدَةَ فَتُصَلِّی عَلَیْهَا رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا الْحَمْدَ وَ مَهْمَا أَرَدْتَ فَإِذَا سَلَّمْتَ وَ سَبَّحْتَ فَقُلْ:
ص: 415
وصف نماز دیگری در باب مذکور: دو رکعت است و چون از آن فارغ شدی و تسبیح گفتی، بگو: بارخدایا، من به جهت علم به وحدانیت و صمدانیت تو و اینکه غیر از هیچ قادری بر برآورده کردن حاجتم نیست، به ساحت تو آمدم. و پرودگارا دانسته ام که هرچه نعمتت بر خود را مشاهده کرده ام، نیازم به تو شدید شد، از امور غمگینکننده، امری بر من وارد شده است که تو از آن آگاهی، زیرا تو دانای غیر تعلیم یافته ای. با نامی که بر آسمان نهادی و شکافت، بر زمین نهادی و گسترده شد، بر ستارگان نهادی پراکنده شد، بر کوه ها نهادی استقرار یافت، از تو می خواهم، با نامی که نزد محمد، علی، حسن، حسین و نزد جمیع ائمه که درود خدا بر آنان باد، نهادی، از تو می خواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و پروردگارا حاجتم را برآورده کنی و دشوار آن را آسان کنی و مرا از امور غمگین کننده آن حفاظت کنی و قفل آن را بر من بگشایی که اگر چنین کنی، حمد از آن توست و اگر چنین نکنی حمد از آن توست، درحالیکه تو در حکمت ظالم، و در عدلت ستمگر نیستی. سپس گونه راستت را بر زمین قرار می دهی و می گویی بارخدایا، یونس بن متی علیه السلام بنده و پیامبرت در دل ماهی، تو را خواند و تو استجابتش کردی و من تو را می خوانم، پس به حق محمد و خاندان محمد استجابتم کن و با هرچه دوست داشتی دعا کن. سپس گونه چپت را برگردان و بگو: بارخدایا، تو به دعا امر کردی و اجابت را عهده دار شدی و من تو را می خوانم، چنانکه تو امرم کردی، پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و برایم گشایش حاصل کن ای کریم.(1)
وصف نماز حاجت در باب مذکور: چهار رکعت می خوانی و چون فارغ شدی و تسبیح گفتی، بگو: بارخدایا، از تو می خواهم، ای کسی که چشم ها او را نمی بیند، گمآنها او را احاطه نمی کند، توصیف کنندگان او را وصف نمی کنند، حوادث تغییرش نمی دهد و روزگاران نابودش نمی کند. از مثقال کوه ها،پیمانه دریاها، برگ درختان، شن بیابآنها، و هر آنچه که خورشید و ماه روشنش کرد و شب بر آن تاریکی انداخت و روز آشکارش کرد، از تو می خواهم. نه آسمان آسمانی را از تو پنهان می کند و نه زمین زمینی را و نه کوه آنچه که در پایه خود دارد و نه دریا آنچه که در قعر خود دارد را، از تو می خواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و بهترین امرم را آخر آن و بهترین اعمالم را پایان آنها و بهترین روزهایم را روزی که دیدارت می کنم، قرار دهی که تو بر هر ص: 417
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّ ذُنُوبِی قَدْ کَثُرَتْ وَ لَمْ یَبْقَ لَهَا إِلَّا رَجَاءُ عَفْوِکَ وَ قَدْ قَدَّمْتُ آلَةَ الْحِرْمَانِ إِلَیْکَ فَأَنَا أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ مَا لَا أَسْتَوْجِبُهُ وَ أَطْلُبُ مِنْکَ مَا لَا أَسْتَحِقُّهُ اللَّهُمَّ إِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذُنُوبِی وَ لَمْ تَظْلِمْنِی شَیْئاً وَ إِنْ تَغْفِرْ لِی فَخَیْرُ رَاحِمٍ أَنْتَ یَا سَیِّدِی اللَّهُمَّ أَنْتَ أَنْتَ وَ أَنَا أَنَا أَنْتَ الْعَوَّادُ بِالْمَغْفِرَةِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالذُّنُوبِ وَ أَنْتَ الْمُتَفَضِّلُ بِالْحِلْمِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالْجَهْلِ اللَّهُمَّ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ یَا کَنْزَ الضُّعَفَاءِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا مُنْقِذَ الْغَرْقَی یَا مُنْجِیَ الْهَلْکَی یَا مُمِیتَ الْأَحْیَاءِ یَا مُحْیِیَ الْمَوْتَی أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَنْتَ الَّذِی سَجَدَ لَکَ شُعَاعُ الشَّمْسِ وَ نُورُ الْقَمَرِ وَ ظُلْمَةُ اللَّیْلِ وَ ضَوْءُ النَّهَارِ وَ خَفَقَانُ الطَّیْرِ فَأَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ یَا عَظِیمُ بِحَقِّکَ یَا کَرِیمُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الصَّادِقِینَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الصَّادِقِینَ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی عَلِیٍّ وَ بِحَقِّ عَلِیٍّ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی فَاطِمَةَ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی الْحَسَنِ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَی الْحُسَیْنِ وَ بِحَقِّ الْحُسَیْنِ عَلَیْکَ فَإِنَّ حُقُوقَهُمْ مِنْ أَفْضَلِ إِنْعَامِکَ عَلَیْهِمْ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی لَکَ عِنْدَهُمْ وَ بِالشَّأْنِ الَّذِی لَهُمْ عِنْدَکَ صَلِّ یَا رَبِّ عَلَیْهِمْ صَلَاةً دَائِمَةً مُنْتَهَی رِضَاکَ وَ اغْفِرْ لِی بِهِمُ الذُّنُوبَ الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَتْمِمْ نِعْمَتَکَ عَلَیَّ کَمَا أَتْمَمْتَهَا عَلَی آبَائِی مِنْ قَبْلُ یَا کهیعص اللَّهُمَّ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَاسْتَجِبْ لِی دُعَائِی فِیمَا سَأَلْتُکَ- ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ یَا سَیِّدِی یَا سَیِّدِی یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ
مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی اغْفِرْ لِی اغْفِرْ لِی وَ أَکْثِرْ مِنْ قَوْلِکَ ذَلِکَ وَ اخْشَعْ وَ ابْکِ وَ کَذَا اصْنَعْ بِالْخَدِّ الْأَیْسَرِ ثُمَّ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ-(1)
ثُمَّ امْضِ إِلَی دَکَّةِ بَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَصَلِّ عَلَیْهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِالْحَمْدِ وَ مَا شِئْتَ مِنَ الْقُرْآنِ فَإِذَا فَرَغْتَ وَ سَبَّحْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْضِ حَاجَتِی یَا اللَّهُ یَا مَنْ لَا یَخِیبُ سَائِلُهُ وَ لَا ینفذ [یَنْفَدُ] نَائِلُهُ یَا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ یَا مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ یَا رَبَّ الْأَرَضِینَ وَ السَّمَاوَاتِ یَا کَاشِفَ الْکُرُبَاتِ یَا وَاسِعَ الْعَطِیَّاتِ یَا دَافِعَ النَّقِمَاتِ یَا مُبَدِّلَ السَّیِّئَاتِ حَسَنَاتٍ عُدْ عَلَیَّ بِطَوْلِکَ وَ فَضْلِکَ وَ إِحْسَانِکَ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی فِیمَا سَأَلْتُکَ وَ طَلَبْتُ مِنْکَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ وَ وَصِیِّکَ وَ أَوْلِیَائِکَ الصَّالِحِینَ.
ص: 416
چیزی توانا هستی. بارخدایا هر که مرا با بدی قصد کرد، با بدی قصدش کن و هر که بر من نیرنگ کرد، بر او نیرنگ کن و هر که مرا با هلاکت طلب کرد، هلاکش کن و مرا از اندوه کسی که اندوهش را بر من وارد کرد حفاظت کن. بارخدایا مرا در دژ محکمت داخل کن و با ستر محافظت بپوشان، ای کسی که از هر چیزی کفایت می کند و چیزی از او کفایت نمی کند. مرا از هر آنچه که از امور دنیا و آخرت اندوهگینم می کند، حمایت کن و گفتار و کردارم را تصدیق کن، ای شفیق ای رفیق. تنگنا را بر من بگشای و آنچه که توانش را ندارم بر من حمل نکن. بارخدایا، با چشمت که نمی خوابد حفاظتم کن و با قدرتت بر من رحمتم کن ای مهربان ترین مهربانان، ای برتر، ای بزرگ. تو به حاجتم آگاه و بر برآورده کردن آن توانایی و آن نزد تو آسان و من به تو محتاج هستم. پس با آن بر من لطف کن ای کریم، که تو بر هر چیزی توانا هستی.
سپس سجده می کنی و می گویی: بارخدایا حاجت هایم را دانسته ای، پس بر محمد و خاندان او درود بفرست و آن را برآورده کن، گناهانم را شمرده ای، پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و آن را ببخش ای کریم.
سپس گونه راستت را برمی گردانی و می گویی: اگر بدترین بنده بودم، تو بهترین صاحب هستی، در مورد من آنچه که تو سزاوار آن هستی انجام بده نه آنچه که من سزاوار آنم، ای مهربان ترین مهربانان.
سپس گونه چپت را برمی گردانی و می گویی: اگر گناه از جانب بنده ات زیاد شد، عفو از جانب تو نیکو باید گردد ای کریم.
سپس به سجده بازمی گردی و می گویی: کسی که بدی کرد، گناه کرد، فروتنی کرد و اقرار کرد را رحمت کن.(1)
سپس در مکانی که امیرمؤمنان ضربت خورد که ایوان مجاور در باب مذکور است، دو رکعت می خوانی که هر رکعت با حمد و سوره است و چون سلام کردی و تسبیح گفتی، بگو: ای کسی که زیبا را اظهار کرد و زشت را پنهان نمود. ای کسی که با گناه مؤاخذه نمی کند و پنهان و پوشیده را رسوا نمی کند، ای صاحب عفو بزرگ، ای صاحب بخشش نیکو، ای صاحب مغفرت وسیع، ای گشاینده دست ها با رحمت، ای صاحب هر نجوا، ای منتهای هر شِکوه، ای که بخششت کریمانه است. ای صاحب امید بزرگ و ای سرورم، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و در حق من آنچه که تو سزاوار آن هستی، انجام بده ای کریم.
روایت70.
می گویم: شهید(2) و مؤلف المزار الکبیر(3)
گویند:
ص: 418
صفة صلاة أخری عند الباب المذکور و هما رکعتان فإذا فرغت منهما و سبحت فقل اللَّهُمَّ إِنِّی جَلَّلْتُ بِسَاحَتِکَ لِعِلْمِی بِوَحْدَانِیَّتِکَ وَ صَمَدَانِیَّتِکَ وَ إِنَّهُ لَا قَادِرَ عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِی غَیْرُکَ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا رَبِّ أَنَّهُ کُلَّمَا شَاهَدْتُ نِعْمَتَکَ عَلَیَّ اشْتَدَّتْ فَاقَتِی إِلَیْکَ وَ قَدْ طَرَقَنِی یَا رَبِّ مِنْ مُهِمِّ أَمْرِی مَا قَدْ عَرَفْتَهُ لِأَنَّکَ عَالِمٌ غَیْرُ مُعَلَّمٍ وَ أَسْأَلُکَ بِالاسْمِ الَّذِی وَضَعْتَهُ عَلَی السَّمَاوَاتِ فَانْشَقَّتْ وَ عَلَی الْأَرَضِینَ فَانْبَسَطَتْ وَ عَلَی النُّجُومِ فَانْتَشَرَتْ وَ عَلَی الْجِبَالِ فَاسْتَقَرَّتْ وَ أَسْأَلُکَ بِالاسْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ عِنْدَ مُحَمَّدٍ وَ عِنْدَ عَلِیٍّ- وَ عِنْدَ الْحَسَنِ وَ عِنْدَ الْحُسَیْنِ وَ عِنْدَ الْأَئِمَّةِ کُلِّهِمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ لِی یَا رَبِّ حَاجَتِی وَ تُیَسِّرَ عَسِیرَهَا وَ تَکْفِیَنِی مُهِمَّهَا وَ تُفَتِّحَ لِی قُفْلَهَا فَإِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَکَ الْحَمْدُ غَیْرَ جَائِرٍ فِی حُکْمِکَ وَ لَا حَائِفٍ فِی عَدْلِکَ- ثُمَّ تَبْسُطُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ یُونُسَ بْنَ مَتَّی علیه السلام عَبْدُکَ وَ نَبِیُّکَ دَعَاکَ فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَنَا أَدْعُوکَ فَاسْتَجِبْ لِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ تَدْعُو بِمَا تُحِبُّ ثُمَّ تَقْلِبُ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَمَرْتَ بِالدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلْتَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَنَا أَدْعُوکَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْتَجِبْ لِی کَمَا وَعَدْتَنِی یَا کَرِیمُ- ثُمَّ تَعُودُ إِلَی السُّجُودِ وَ تَقُولُ یَا مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ وَ یَا مُذِلَّ کُلِّ عَزِیزٍ تَعْلَمُ کُرْبَتِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فَرِّجْ عَنِّی یَا کَرِیمُ-(1)
صفة صلاة للحاجة عند الباب المذکور تصلی أربع رکعات فإذا فرغت و سبحت فقل اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَنْ لَا تَرَاهُ الْعُیُونُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الظُّنُونُ وَ لَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تُغَیِّرُهُ الْحَوَادِثُ وَ لَا تُفْنِیهِ الدُّهُورُ تَعْلَمُ مَثَاقِیلَ الْجِبَالِ وَ مَکَایِیلَ الْبِحَارِ وَ وَرَقَ الْأَشْجَارِ وَ رَمْلَ الْقِفَارِ وَ مَا أَضَاءَتْ بِهِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ أَظْلَمَ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ وَضَحَ عَلَیْهِ النَّهَارُ وَ لَا تُوَارِی مِنْکَ سَمَاءٌ سَمَاءً وَ لَا أَرْضٌ أَرْضاً وَ لَا جَبَلٌ مَا فِی أَصْلِهِ وَ لَا بَحْرٌ مَا فِی قَعْرِهِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ خَیْرَ أَمْرِی آخِرَهُ وَ خَیْرَ أَعْمَالِی خَوَاتِیمَهَا وَ خَیْرَ أَیَّامِی یَوْمَ أَلْقَاکَ إِنَّکَ عَلی کُلِ
ص: 417
و نیز می گویی: بارالها، خطاکار گنهکار دستانش را به خاطر حسن ظنش به تو، به سوی تو دراز کرده است. بارالها، بدکار معترف به بدی عملش، امیداور به گذشت تو از لغزشش در مقابل تو نشسته است. بارالها، ستمگر دستانش را به امید آنچه که در حضور توست، به سوی تو برآورده است، پس با رحمتت او را از فضلت ناکام نکن. بارالها، بازگشتکننده به معصیت ها ترسان از روزی که همه خلائق در مقابل تو می نشینند، در مقابلت نشسته است. الهی بنده خطاکارت متوسل و ترسان آمده و دیده اش را ترسان و امیدوار به سوی تو دوخته است و استغفارجویان نادم، اشکش سرازیر شده است. بارالها بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و با رحمتت مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان. سپس مناجات امیرمؤمنان علیه السلام را نقل کرده اند: بارخدایا، من در روزی که نه مال سودی دارد و نه فرزند، جز کسی که با قلبی سالم نزد خداوند آمده است، از تو امان می خواهم. و در روزی که ظالم دست به دندان می گیرد و می گوید: کاش همراه رسول راهی گرفته بودم از تو امان می خواهم. در روزی که گناهکاران با سیمایشان شناخته می شوند و با پیشانی مؤاخذه می شود از تو امان می خواهم. روزی که نه به خاطر فرزند و نه فرزندی به خاطر پدر جزا داده نمی شود از تو امان می خواهم که وعده خدا حق است، روزی که پوزش ظالمان سودی برایشان ندارد و بدی فرجام سرای آخرت برای آنان است، از تو امان می خواهم. روزی که نفسی برای نفسی چیزی را صاحب نیست و در آن روز امر از آن خداست، از تو امان می خواهم. روزی که انسان از برادر، مادر، پدر، همسر و فرزند خویش می گریزد و در آن روز برای هریک از آنان شأنی است که از دیگری بی نیازش می کند از تو امان می خواهم. در روزی که گناهکار دوست دارد که در قبال عذاب آن، پسران، همسر، برادر و خانواده ای که به آن منسوب است و همه کسانی که در روی زمین هستند را فدیه دهد تا نجاتش دهد. هرگز، آن آتش جداکننده پوست است. مولای من، مولای من، تو صاحبی و من بنده و آیا جز صاحب، بنده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو مالکی و من مملوک و آیا جز مالک، مملوک را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو شکست ناپذیری و من ذلیل، آیا جز شکست ناپذیر ذلیل را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو خالقی و من مخلوق و آیا جز خالق، مخلوق را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو عظیمی و من حقیر و جز عظیم، حقیر را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو قوی هستی و من ضعیف و آیا جز قوی ضعیف را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو غنی هستی و من فقیر و آیا جز غنی فقیر را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو دهنده ای و من درخواست کننده و آیا جز دهنده درخواست کننده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو زنده ای و من مرده و یا جز زنده مرده را رحمت می کند. مولای من، مولای من، تو باقی هستی و من فانی و آیا جز باقی فانی را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو دائمی و من زائل و آیا جز دائم
ص: 419
شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَأَرِدْهُ وَ مَنْ کَادَنِی فَکِدْهُ وَ مَنْ بَغَانِی بِهَلَکَةٍ فَأَهْلِکْهُ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِمَّنْ أَدْخَلَ هَمَّهُ عَلَیَّ اللَّهُمَّ أَدْخِلْنِی فِی دِرْعِکَ الْحَصِینَةَ وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِکَ الْوَاقِی یَا مَنْ یَکْفِی مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یَکْفِی مِنْهُ شَیْ ءٌ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ صَدِّقْ قَوْلِی وَ فِعْلِی یَا شَفِیقُ یَا رَفِیقُ فَرِّجْ عَنِّی الْمَضِیقَ وَ لَا تُحَمِّلْنِی مَا لَا أُطِیقُ اللَّهُمَّ احْرُسْنِی بِعَیْنِکَ الَّتِی لَا تَنَامُ وَ ارْحَمْنِی بِقُدْرَتِکَ عَلَیَّ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ أَنْتَ عَالِمٌ بِحَاجَتِی وَ عَلَی قَضَائِهَا قَدِیرٌ وَ هِیَ لَدَیْکَ یَسِیرٌ وَ أَنَا إِلَیْکَ فَقِیرٌ فَمُنَّ عَلَیَّ بِهَا یَا کَرِیمُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ إِلَهِی قَدْ عَلِمْتَ حَوَائِجِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْضِهَا وَ قَدْ أَحْصَیْتَ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهَا یَا کَرِیمُ- ثُمَّ تَقْلِبُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ وَ تَقُولُ إِنْ کُنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَقْلِبُ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیُحْسِنِ الْعَفْوَ مِنْ عِنْدِکَ یَا کَرِیمُ- ثُمَّ تَعُودُ إِلَی السُّجُودِ وَ تَقُولُ ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ-(1) ثم صل فی المکان الذی ضرب فیه أمیر المؤمنین صلوات الله علیه- و هو الإیوان المجاور للباب المقدم ذکره رکعتین کل رکعة بالحمد و سورة فإذا سلمت و سبحت فقل یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ وَ السَّرِیرَةَ یَا عَظِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ نَجْوَی یَا مُنْتَهَی کُلِّ شَکْوَی یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا کَرِیمُ.
زائل را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو روزی دهنده ای و من روزی شونده و آیا جز روزی دهنده روزی شونده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو بخشنده ای و من بخیل و آیا جز بخشنده بخیل را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو معاف کننده ای و من مبتلا و آیا جز معاف کننده مبتلا را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو کبیری و من صغیر و آیا جز کبیر صغیر را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو هدایت گری و من گمراه و آیا جز هدایت گر گمراه را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو رحمانی و من رحمت شونده و آیا جز رحمن رحمت شونده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو سلطانی و من آزمون شونده و آیا جز سلطان آزمون شونده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو رهنمایی و من سرگردان و آیا جز راهنما سرگردان را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو غفوری و من گناهکار و آیا جز غفور گناهکار را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو غالبی و من مغلوب و آیا جز غالب مغلوب را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو پرورش دهنده ای و من پرورش شونده و آیا جز پرورش دهنده پرورش شونده را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، تو متکبری و من خاشع و آیا جز متکبر خاشع را رحمت می کند؟ مولای من، مولای من، با رحمتت مرا رحمت کن و با جود، کرم و فضلت از من راضی باش ای صاحب جود، احسان، لطف و امتنان با رحمتت ای مهربان ترین مهربانان.(1)
سپس سید گوید: دعای امان نیز از علی علیه السلام است: بارخدایا، تو با نعمتت بر من آغاز کردی درحالی که با عمل یا شکری مستوجب آن از جانب تو نبوده ام. مرا آفریدی درحالی که چیزی نبودم، خلقتم را مستقیم کردی. صورتم دادی و صورتم را نیکو کردی. درحالی که جنین بودم با روزی ات تغذیه ام کردی و در طفولت و بزرگی با آن تغذیه ام کردی و مرا از حال ضعف به حال قدرت، از حال جهل به حال علم، از حال فقر به حال توانگری مستقل ساختی و در آن بر من مهربان نرمخو بودی. بیماری ام را سلامتی، نیستی را به وجود، گنگی را به نطق، ناشنوایی را به شنوایی، خستگی را به راحتی، نفهمی را به فهم، جهل را به علم، ناخوشی را به خوشی تبدیل می کنی تا اینکه مرا از بندها رها کردی و از ضلالت هدایتم کردی و به دینت هدایتم کردی، آنگاه که هدایتم کردی. حفاظتم نمودی، پناهم دادی، کفایتم کردی، از من دفاع نمودی و نیرومندم ساختی و نعمت هایت بر من انبوه شد و احسانت بر من تمام شد و نیکی ات نزد من کامل شد. خبرم را آزمودی و اندکی شکرم و گستاخی ام بر تو به همراه عصیان بر تو آشکار شد، پس درباره من بردباری کردی و مرا با گناهم مؤاخذه نکردی و پنهانم را برملا نکردی و عورتم را برای مخلوقات نمایان نساختی، بلکه به تأخیرم انداختی، مهلتم دادی و نجاتم دادی، پس در نعمت هایت غوطه ورم و
ص: 420
أَیْضاً إِلَهِی قَدْ مَدَّ إِلَیْکَ الْخَاطِئُ الْمُذْنِبُ یَدَیْهِ لِحُسْنِ ظَنِّهِ بِکَ إِلَهِی قَدْ جَلَسَ الْمُسِی ءُ بَیْنَ یَدَیْکَ مُقِرّاً لَکَ بِسُوءِ عَمَلِهِ رَاجِیاً مِنْکَ الصَّفْحَ عَنْ زَلَلِهِ إِلَهِی قَدْ رَفَعَ الظَّالِمُ کَفَّیْهِ إِلَیْکَ رَاجِیاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَلَا تُخَیِّبْهُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ فَضْلِکَ إِلَهِی قَدْ جَثَا الْعَائِدُ إِلَی الْمَعَاصِی بَیْنَ یَدَیْکَ خَائِفاً مِنْ یَوْمٍ تَجْثُو فِیهِ الْخَلَائِقُ بَیْنَ یَدَیْکَ إِلَهِی جَاءَکَ الْعَبْدُ الْخَاطِئُ فَزِعاً مُشْفِقاً وَ رَفَعَ إِلَیْکَ طَرْفَهُ حَذِراً رَاجِیاً وَ فَاضَتْ عِبْرَتُهُ مُسْتَغْفِراً نَادِماً إِلَهِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی بِرَحْمَتِکَ یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ- ثُمَّ قَالُوا مُنَاجَاةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ یَوْمَ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنْجِیهِ کَلَّا إِنَّها لَظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْمَوْلَی وَ أَنَا الْعَبْدُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْعَبْدَ إِلَّا الْمَوْلَی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْمَالِکُ وَ أَنَا الْمَمْلُوکُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَمْلُوکَ إِلَّا الْمَالِکُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْعَزِیزُ وَ أَنَا الذَّلِیلُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الذَّلِیلَ إِلَّا الْعَزِیزُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْخَالِقُ وَ أَنَا الْمَخْلُوقُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَخْلُوقَ إِلَّا الْخَالِقُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْعَظِیمُ وَ أَنَا الْحَقِیرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْحَقِیرَ إِلَّا الْعَظِیمُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْقَوِیُّ وَ أَنَا الضَّعِیفُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الضَّعِیفَ إِلَّا الْقَوِیُّ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْغَنِیُّ وَ أَنَا الْفَقِیرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْفَقِیرَ إِلَّا الْغَنِیُّ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْمُعْطِی وَ أَنَا السَّائِلُ وَ هَلْ یَرْحَمُ السَّائِلَ إِلَّا الْمُعْطِی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْحَیُّ وَ أَنَا الْمَیِّتُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَیِّتَ إِلَّا الْحَیُّ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْبَاقِی وَ أَنَا الْفَانِی وَ هَلْ یَرْحَمُ الْفَانِیَ إِلَّا الْبَاقِی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الدَّائِمُ وَ أَنَا الزَّائِلُ وَ هَلْ یَرْحَمُ
ص: 419
بر معصیت هایت مقیمم، آن را از عصیانگران پنهان می کنم و تو بر آن مطلعی، گویی تو آرام ترین مطلعان بر عمل قبیحم هستی و گویی آنها مرا بر آن محاسبه می کنند نه تو. الهی کدام یک از نعمت هایت را شکر گویم، آنچه که بدون استخقاق بر من آشکار کردی یا بردباری ات درباره من با ادامه نعمت هایت و افزودنت بر من چنانکه من از نیکوکاران شکرگزار هستم، درحالی که از آنان نیستم، الهی از شیفتگی ام به خودم و هیچ یک از امورم کاستهنشده، از رویگردانی تعمدی ام از طاعتت یا از توجه تعمدی ام به معصیت ها یا از اقامتم بر حرام با آنچه که اگر حلال نبود مرا قانع نمی ساخت، در شگفت نمی شوم. منزه هستی تو، چه آشکار است محنت بر من، و چه پیشتاز است گذشتت از من، چه گرامی است بخششت از کسی که به نعمتت علیه معصیتت استعانت جست و با وجود شناختنش از شدت قدرتت، قدرت سلطانت، شدت غضبت، بر تو تعرض کرد. الهی چه شدید است کم شمردنم عذابت را آنگاه که در به خشم آوردنت افراط کردم و از شیطان اطاعت کردم و فرمانم را به هوایم سپردم و هدایتم برای او آسان شد و در اشتیاق به رضای تو و ترس از خشم تو نه از شیطان سرکشی کردم و نه از هوای نفسم. پس وای بر من از تو، وای، یادت را در ناخوشی بسیار می کنم و در خوشی از آن غافلم. در معصیتت سبک و در طاعتت سنگینم. با وجود کمال نعمتت بر من و نیکی نعمتت نزد من و اندکی شکرم بلکه هیچ صبری بر بلا و شکری بر نعمت هایت ندارم. بارالها، این وصف من از خودم است و علم تو به آنچه که حفظ کردی و من فراموش کردم و در درونم آنچه که عهدم بر آن قدیم شد و آنچه که از گناهان کبیره رخ داد و خطاهای بزرگی که مرتکب شدم، بیشتر از آنچه که زبانم بیان کرد و بر خود آورده ام، ساکن نشد. بارخدایا این منم که مقابل توست، به خطای خود اقرار می کنم و این دستانم تسلیم تو و گردنم خاضع در مقابل توست، به جهت آنچه که بر خودم مرتکب شدم. ای محبوب قلبم! اساس نیرنگ ها قطع شده و هر باطلی از من زائل شده است. خلق تسلیمم کرد و روزگار تنهایم گذاشت، پس در این مقام ایستاده ام و اگر آن را بر من لطف نمی کردی ای سرورم، بر آن قادر نبودم. بارخدایا آمرزنده گناهم، رحم کننده بر ضعفم و درگذرنده از من باش که چه سزاوار هستی تو به نظر در من، به رها کردنم، آنگاه که بر گردنم صاحب هستی و به عفو من آنگاه که بر انتقام از من قادر هستی. ای خدا و سرور من، آیا راستی رحمکننده تضرعم، ناظر خواری ایستادنم در حضور تو و تنهایی ام از مردم و انسم به تو هستی ای کریم؟ کاش می دانستم آیا تو به جهت غفلت های من از من رویگردانی یا به من می نگری. کاش می دانستم تو با من چه می کنی و نمی دانم ای مولای من. آیا به دعایم آری می گویی یا خیر، اگر آری بگویی ظن من ص: 421
الزَّائِلَ إِلَّا الدَّائِمُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الرَّازِقُ وَ أَنَا الْمَرْزُوقُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَرْزُوقَ إِلَّا الرَّازِقُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْجَوَادُ وَ أَنَا الْبَخِیلُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْبَخِیلَ إِلَّا الْجَوَادُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْمُعَافِی وَ أَنَا الْمُبْتَلَی وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمُبْتَلَی إِلَّا الْمُعَافِی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْکَبِیرُ وَ أَنَا الصَّغِیرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الصَّغِیرَ إِلَّا الْکَبِیرُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْهَادِی وَ أَنَا الضَّالُّ وَ هَلْ یَرْحَمُ الضَّالَّ إِلَّا الْهَادِی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الرَّحْمَنُ وَ أَنَا الْمَرْحُومُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَرْحُومَ إِلَّا الرَّحْمَنُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ السُّلْطَانُ وَ أَنَا الْمُمْتَحَنُ هَلْ یَرْحَمُ الْمُمْتَحَنَ إِلَّا السُّلْطَانُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الدَّلِیلُ وَ أَنَا الْمُتَحَیِّرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمُتَحَیِّرَ إِلَّا الدَّلِیلُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْغَفُورُ وَ أَنَا الْمُذْنِبُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمُذْنِبَ إِلَّا الْغَفُورُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْغَالِبُ وَ أَنَا الْمَغْلُوبُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَغْلُوبَ إِلَّا الْغَالِبُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الرَّبُّ وَ أَنَا الْمَرْبُوبُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَرْبُوبَ إِلَّا الرَّبُّ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الْمُتَکَبِّرُ وَ أَنَا الْخَاشِعُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْخَاشِعَ إِلَّا الْمُتَکَبِّرُ مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ ارْحَمْنِی بِرَحْمَتِکَ وَ ارْضَ عَنِّی بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ فَضْلِکَ یَا ذَا الْجُودِ وَ الْإِحْسَانِ وَ الطَّوْلِ وَ الِامْتِنَانِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَحِمَهُ اللَّهُ دُعَاءُ الْأَمَانِ لَهُ أَیْضاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: اللَّهُمَّ إِنَّکَ ابْتَدَأْتَنِی بِالنِّعَمِ وَ لَمْ أَسْتَوْجِبْهَا مِنْکَ بِعَمَلٍ وَ لَا شُکْرٍ وَ خَلَقْتَنِی وَ لَمْ أَکُ شَیْئاً سَوَّیْتَ خَلْقِی وَ صَوَّرْتَنِی فَأَحْسَنْتَ صُورَتِی وَ غَذَوْتَنِی بِرِزْقِکَ جَنِیناً وَ غَذَوْتَنِی طِفْلًا وَ غَذَوْتَنِی بِهِ کَبِیراً وَ نَقَلْتَنِی مِنْ حَالِ ضَعْفٍ إِلَی حَالِ قُوَّةٍ وَ مِنْ حَالِ جَهْلٍ إِلَی حَالِ عِلْمٍ وَ مِنْ حَالِ فَقْرٍ إِلَی حَالِ غِنًی وَ کُنْتَ فِی ذَلِکَ رَحِیماً رَفِیقاً بِی تُبَدِّلُنِی صِحَّةً بِسُقْمٍ وَ جِدَةً بِعُدْمٍ وَ نُطْقاً بِبَکَمٍ وَ سَمْعاً بِصَمَمٍ وَ رَاحَةً بِتَعَبٍ وَ فَهْماً بِعَیٍّ وَ عِلْماً بِجَهْلٍ وَ نُعْمَی بِبُؤْسٍ حَتَّی إِذَا أَطْلَقْتَنِی مِنْ عِقَالٍ وَ هَدَیْتَنِی مِنْ ضَلَالٍ وَ اهْتَدَیْتَ لِدِینِکَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ حَفِظْتَنِی وَ کَنَفْتَنِی وَ کَفَیْتَنِی وَ دَافَعْتَ عَنِّی وَ قَوَّیْتَ فَتَظَاهَرَتْ نِعَمُکَ عَلَیَّ وَ تَمَّ إِحْسَانُکَ إِلَیَّ وَ کَمَلَ مَعْرُوفُکَ لَدَیَّ بَلَوْتَ خَبَرِی فَظَهَرَ لَکَ قِلَّةُ شُکْرِی وَ الْجُرْأَةُ عَلَیْکَ مِنِّی مَعَ الْعِصْیَانِ لَکَ فَحَلُمْتَ عَنِّی وَ لَمْ تُؤَاخِذْنِی بِجَرِیرَتِی وَ لَمْ تَهْتِکْ سِتْرِی وَ لَمْ تُبْدِ لِلْمَخْلُوقِینَ عَوْرَتِی بَلْ أَخَّرْتَنِی وَ مَهَّلْتَنِی وَ أَنْقَذْتَنِی فَأَنَا أَتَقَلَّبُ فِی نَعْمَائِکَ مُقِیمٌ
ص: 420
نیز به تو آن است. پس خوشا به سعادت من مورد غبطه، خوشا به سعادت من توانگر، خوشا به سعادت من رحمتشده، خوشا به سعادت من مقبول، و اگر ای مولایم - به تو پناه می برم - ، نه بگویی پس با غیر آن بر من لطف کرده ای، پس وای بر من، وای بر شیون من، وای از بدبختی من، وای از ذلت من، وای از ناکامی من، وای از پایان مهلت من، کاش می دانستم آیا مادرم مرا برای شقاوت زاده است، پس کاش مرا نمی زائید، بلکه کاش می دانستم آیا مرا برای آتش تربیت کرده است، پس کاش تربیتم نمی کرد. بارالها چه بزرگ است آنچه که مرا به آن آزمودی و چه بزرگ است مصیبتم، و چه ناکام است دعایم، چه مقطوع است امیدم، و چه مداوم است شقاوتم اگر رحمتم نکنی. الهی اگر بنده ات، مسکینت، فقیرت، درخواست کننده ات، امیدوارت را رحمت نکنی، پس به چه کسی یا چگونه، یا چیست یا کیست که امید کنم که بر من بازگردد، آنگاه که تو مرا رد کنی؟ ای صاحب مغفرت وسیع. بارالها کثرت گناهان خطاهایم و معصیت هایم، زیاده روی ام بر خود، گستاخی ام بر تو، ورودم در آنچه که بر من حرام کردی، تو را مانع از این نمی شود که با رحمتت بر بینوائی ام، با گذشت زیبایت بر بدکاری ام، با آمرزش قدیمت بر گناه بزرگم بازگردی که تو بدکار را عفو می کنی و ای مولای من، من بدکارم، گناهکار را می بخشی و ای سرور من، من گناهکارم، از خطاکار درمی گذری و من ای مولای من، خطاکارم، بر اسرافکار رحمت می کنی و من ای سرور من اسرافکارم، ای سرورم، ای سرورم، ای سرورم، ای مولای من، ای امید من، ای رحمکننده، ای رؤوف، ای با عطوفت، ای مهربان، ای مالک، ای جبار، ای مسلط! عملی ندارم که با آن برآورده شدن حاجتم را امید کنم، پس با نام اندوخته پنهان پاک طاهر مطهرت که در آن نهادی و در علمت و غیبت استقرار یافت و هرگز از این دو خارج نمی شود و با تو ای پروردگارم از تو می خواهم، از تو می خواهم و با آن اسم و پیامبرت محمد صلّی الله علیه و آله و با برادر پیامبرت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام و با فاطمه طاهره، بانوی زنان جهآنها، و حسن و حسین، سرور جوانان بهشتی از اولین ها و آخرین ها، و با ائمه صادق اطهار، کسانی که حقوقشان را واجب، طاعتشان را فرض کردی و آن را به طاعتت بر تمامی خلق مقرون کردی، از تو می خواهم که غیر از این چیزی ندارم، و منیع تر از آن چیزی برای خود نمی یابم. بارخدایا تو در محکم کتابت که بر زبان پیامبر صادقت صلّی الله علیه و آله جاری شد، فرمودی: «فَمَا اسْتَکَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا یَتَضَرَّعُونَ» {نسبت به پروردگارشان فروتنی نکردند و به زاری درنیامدند} پس این منم پروردگارا فروتن متضرع به سوی تو پناه آورنده به تو، توکل کننده بر تو، و فرمودی ای سرور و مولای من: {و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را
ص: 422
عَلَی مَعَاصِیکَ أُکَاتِمُ بِهَا مِنَ الْعَاصِینَ وَ أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَیْهَا مِنِّی کَأَنَّکَ أَهْوَنُ الْمُطَّلِعِینَ عَلَی قَبِیحِ عَمَلِی وَ کَأَنَّهُمْ یُحَاسِبُونِّی عَلَیْهَا دُونَکَ یَا إِلَهِی فَأَیُّ نِعَمِکَ أَشْکُرُ مَا ابْتَدَأْتَنِی مِنْهَا بِلَا اسْتِحْقَاقٍ أَوْ حِلْمُکَ عَنِّی بِإِدَامَةِ النِّعَمِ وَ زِیَادَتُکَ إِیَّایَ کَأَنِّی مِنَ الْمُحْسِنِینَ الشَّاکِرِینَ وَ لَسْتُ مِنْهُمْ إِلَهِی فَلَمْ یَنْقُضْ عَجَبِی مِنْ نَفْسِی وَ مِنْ أَیِّ أُمُورِی کُلِّهَا لَا أَعْجَبُ مِنْ رَغْبَتِی عَنْ طَاعَتِکَ عَمْداً أَوْ مِنْ تَوَجُّهِی إِلَی مَعْصِیَتِکَ قَصْداً أَوْ مِنْ عُکُوفِی عَلَی الْحَرَامِ بِمَا لَوْ کَانَ حَلَالًا لَمَا أَقْنَعَنِی فَسُبْحَانَکَ مَا أَظْهَرَ حُجَّتَکَ عَلَیَّ وَ أَقْدَمَ صَفْحَکَ عَلَیَّ وَ أَکْرَمَ عَفْوَکَ عَمَّنِ اسْتَعَانَ بِنِعْمَتِکَ عَلَی مَعْصِیَتِکَ وَ تَعَرَّضَ لَکَ عَلَی مَعْرِفَتِهِ بِشِدَّةِ بَطْشِکَ وَ صَوْلَةِ سُلْطَانِکَ وَ سَطْوَةِ غَضَبِکَ إِلَهِی مَا أَشَدَّ اسْتِخْفَافِی بِعَذَابِکَ إِذْ بَالَغْتُ فِی إِسْخَاطِکَ وَ أَطَعْتُ الشَّیْطَانَ وَ أَمْکَنْتُ هَوَایَ مِنْ عَنَانِی وَ سَلِسَ لَهُ قِیَادِی فَلَمْ أَعْصِ الشَّیْطَانَ وَ لَا هَوَایَ رَغْبَةً فِی رِضَاکَ وَ لَا رَهْبَةً مِنْ سَخَطِکَ فَالْوَیْلُ لِی مِنْکَ ثُمَّ الْوَیْلُ أُکْثِرُ ذِکْرَکَ فِی الضَّرَّاءِ وَ أَغْفُلُ عَنْهُ فِی السَّرَّاءِ وَ أَخِفُّ فِی مَعْصِیَتِکَ وَ أُثَاقِلُ عَنْ طَاعَتِکَ مَعَ سُبُوغِ نِعْمَتِکَ عَلَیَّ وَ حُسْنِ بَلَائِکَ لَدَیَّ وَ قِلَّةِ شُکْرِی بَلْ لَا صَبْرَ لِی عَلَی بَلَاءٍ وَ لَا شُکْرَ لِی عَلَی نَعْمَاءَ إِلَهِی فَهَذَا ثَنَائِی عَلَی نَفْسِی وَ عِلْمُکَ بِمَا حَفِظْتَ وَ نَسِیتُ وَ مَا اسْتَکَنَّ فِی ضَمِیرِی مِمَّا قَدُمَ بِهِ عَهْدِی وَ حَدَثَ مِنْ کَبَائِرِ الذُّنُوبِ وَ عَظَائِمِ الْفَوَاحِشِ الَّتِی جَنَیْتُهَا أَکْثَرُ مِمَّا نَطَقَ بِهِ لِسَانِی وَ أَتَیْتُ بِهِ عَلَی نَفْسِی إِلَهِی وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ مُعْتَرِفٌ لَکَ بِخَطَائِی وَ هَاتَانِ یَدَایَ سِلْمٌ لَکَ وَ هَذِهِ رَقَبَتِی خَاضِعَةٌ بَیْنَ یَدَیْکَ لِمَا جَنَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَیَا حُبَّةَ قَلْبِی تَقَطَّعَتْ أَسْبَابُ الْخَدَائِعِ وَ اضْمَحَلَّ عَنِّی کُلُّ بَاطِلٍ وَ أَسْلَمَنِی الْخَلْقُ وَ أَفْرَدَنِی الدَّهْرُ فَقُمْتُ هَذَا الْمَقَامَ وَ لَوْ لَا مَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَیَّ یَا سَیِّدِی مَا قَدَرْتُ عَلَی ذَلِکَ اللَّهُمَّ فَکُنْ غَافِراً لِذَنْبِی وَ رَاحِماً لِضَعْفِی وَ عَافِیاً عَنِّی فَمَا أَوْلَاکَ بِحُسْنِ النَّظَرِ لِی وَ بِعِتْقِی إِذْ مَلَکْتَ رِقِّی وَ بِالْعَفْوِ عَنِّی إِذْ قَدَرْتَ عَلَی الِانْتِقَامِ مِنِّی إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَ تَرَاکَ رَاحِماً تَضَرُّعِی وَ نَاظِراً ذُلَّ مَوْقِفِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ یَا کَرِیمُ لَیْتَ شِعْرِی أَ بِغَفَلَاتِی مُعْرِضٌ أَنْتَ عَنِّی أَمْ نَاظِرٌ إِلَیَّ بَلْ لَیْتَ شِعْرِی کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ بِی وَ لَا أَشْعُرُ أَ تَقُولُ یَا مَوْلَایَ لِدُعَائِی نَعَمْ أَمْ تَقُولُ لَا فَإِنْ قُلْتَ نَعَمْ فَذَلِکَ ظَنِّی
ص: 421
توبه پذیر مهربان می یافتند} و من ای سرورم، طلب استغفار می کنم و توبه می کنم و به گناهم اقرار می کنم و به جرمم اعتراف می نمایم و از لغزش، درخواست بخشش دارم. پس آنچه که تو به آن آگاهی را بر من ببخش که خود که ثنایت بزرگ و نام هایت مقدس است، فرمودی: «یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» {ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید از رحمت خدا نومید مشوید در حقیقت خدا همه گناهان را می آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است} پس لبیک بارالها لبیک، و خیر در دست توست، من ای سرورم بر خود زیادهروی کردم و در جایگاه ذلیلان گنهکار، عصیانگر، گستاخ بر تو، کوچک شمارنده وعده و وعید تو، سرگرم و غافل از طاعت تو و طاعت رسولت ایستاده ام، و هر گستاخی که بر تو کردم و هر غروری که به آن مغرور شدم، من اینک به گناهم معترف، در گرو عملم، سرگردان از قصدم، نابودشده در گناهم، غرق در دریاهای گناهم و قطعشده هستم. برای گناهم آمرزنده ای، برای توبه ام پذیرنده ای، برای ندایم شنونده ای، برای لغزشم درگذرنده ای، برای عورتم پوشاننده ای و برای دعایم اجابت کننده ای جز تو نمی یابم ای سرورم، پس مرا از آنچه که بر کسی که بر خود زیادهروی کرد و از تو سرکشی کرد و سپس راضی ات نمود بخشیدی، محروم نکن و اگر به تو پناه آوردم و التجاء کردم و در ساحتت مقیم شدم و به تو پناه جستم، هلاکم نکن، اگر خواندمت ای مولای من، تو مرا به آن امر کردی و برایم ضمانت کردی، و اگر خواستمت عطایم کن، اگر از تو طلب کردم محرومم نکن.
بارالها مرا بیامرز، توبه ام را بپذیر، از من راضی باش و اگر راضی نیستی، مرا عفو کن که گاه مولا از بنده راضی نیست، سپس او را عفو می کند. مسألتم به مسألت درخواست شبیه نیست، زیرا سائل زمانی که می خواهد و منع می شود و رد می شود و منع می گردد، امتناع می کند و من از تو می خواهم و با کرمت، جودت، و حیائت از رد کردن درخواستکننده، عطاخواهی که به احسانت روی می کند و صدقه ات را التماس می کند و در ساحتت اقامت میکند و درت را میکوبد، بر تو اصرار میکنم. به عزت و جلالت سوگند ای سرورم، اگر گناهم میان آسمان و زمین را بپوشاند، ستارگان را بشکافد و به پایین خاک برسد و از زمین های هفتگانه به پایین درگذرد و بر شن و ریگ فائق آید، یأس، مرا از انتظار غفران تو منع نمی کند و ناامیدی از امید به رضوانت بازنمی دارد. خدایا، سرورم! مرا بر درخواست بهشت رهنمون شدی و در آن وسیله به سوی خود را به من شناساندی و من با آن وسیله محمد و خاندان او صلّی الله علیه و آله به تو توسل می جویم، پس آیا درخواست را ابتدا بر خیر و بخششت رهنمون می شوی، سپس آنها را منع می کنی، درحالی که تو در همه اعمال کریم ستوده هستی. هرگز، به عزتت سوگند ای مولای من، تو گرامی تر از آن و فضلت وسیع تر از آن است. بار خدا مرا بیامرز و رحمت کن و از من
ص: 423
بِکَ فَطُوبَی لِی أَنَا السَّعِیدُ طُوبَی لِی أَنَا الْمَغْبُوطُ طُوبَی لِی أَنَا الْغَنِیُّ طُوبَی لِی أَنَا الْمَرْحُومُ طُوبَی لِی أَنَا الْمَقْبُولُ وَ إِنْ قُلْتَ یَا مَوْلَایَ وَ أَعُوذُ بِکَ لَا فَبِغَیْرِ ذَلِکَ مَنَّتْنِی نَفْسِی فَیَا وَیْلِی وَ یَا عَوْلِی وَ یَا شِقْوَتِی وَ یَا ذُلِّی وَ یَا خَیْبَةَ أَمَلِی وَ یَا انْقِطَاعَ أَجَلِی لَیْتَ شِعْرِی أَ لِلشَّقَاءِ وَلَدَتْنِی أُمِّی فَلَیْتَهَا لَمْ تَلِدْنِی بَلْ لَیْتَ شِعْرِی أَ لِلنَّارِ رَبَّتْنِی فَلَیْتَهَا لَمْ تُرَبِّنِی إِلَهِی مَا أَعْظَمَ مَا ابْتَلَیْتَنِی بِهِ وَ أَجَلَّ مُصِیبَتِی وَ أَخْیَبَ دُعَائِی وَ أَقْطَعَ رَجَائِی وَ أَدْوَمَ شَقَائِی إِنْ لَمْ تَرْحَمْنِی إِلَهِی إِنْ لَمْ تَرْحَمْ عَبْدَکَ وَ مِسْکِینَکَ وَ فَقِیرَکَ وَ سَائِلَکَ وَ رَاجِیَکَ فَإِلَی مَنْ أَوْ کَیْفَ أَوْ مَا ذَا أَوْ مَنْ أَرْجُو أَنْ یَعُودَ عَلَیَّ حِینَ تَرْفِضُنِی یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ إِلَهِی فَلَا تَمْنَعُکَ کَثْرَةُ ذُنُوبِی وَ خَطَایَایَ وَ مَعَاصِیَّ وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ اجْتِرَائِی عَلَیْکَ وَ دُخُولِی فِیمَا حَرَّمْتَ عَلَیَّ أَنْ تَعُودَ بِرَحْمَتِکَ عَلَی مَسْکَنَتِی وَ بِصَفْحِکَ الْجَمِیلِ عَلَی إِسَاءَتِی وَ بِغُفْرَانِکَ الْقَدِیمِ عَلَی عَظِیمِ جُرْمِی فَإِنَّکَ تَعْفُو عَنِ الْمُسِی ءِ وَ أَنَا یَا سَیِّدِی الْمُسِی ءُ وَ تَغْفِرُ لِلْمُذْنِبِ وَ أَنَا یَا سَیِّدِی الْمُذْنِبُ وَ تَتَجَاوَزُ عَنِ الْمُخْطِئِ وَ أَنَا یَا سَیِّدِی مُخْطِئٌ وَ تَرَحْمُ الْمُسْرِفَ وَ أَنَا یَا سَیِّدِی مُسْرِفٌ أَیْ سَیِّدِی أَیْ سَیِّدِی أَیْ سَیِّدِی أَیْ مَوْلَایَ أَیْ رَجَائِی أَیْ مُتَرَحِّمُ أَیْ مُتَرَئِّفُ أَیْ مُتَعَطِّفُ أَیْ مُتَحَنِّنُ أَیْ مُتَمَلِّکُ أَیْ مُتَجَبِّرُ أَیْ مُتَسَلِّطُ لَا عَمَلَ لِی أَرْجُو بِهِ نَجَاحَ حَاجَتِی فَأَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَخْزُونِ الْمَکْنُونِ الطُّهْرِ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ الَّذِی جَعَلْتَهُ فِی ذَلِکَ فَاسْتَقَرَّ فِی عِلْمِکَ وَ غَیْبِکَ فَلَا یَخْرُجُ مِنْهُمَا أَبَداً فَبِکَ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ وَ بِهِ وَ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ بِأَخِی نَبِیِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- وَ بِفَاطِمَةَ الطَّاهِرَةِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ بِالْأَئِمَّةِ الصَّادِقِینَ الطَّاهِرِینَ الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ وَ افْتَرَضْتَ طَاعَتَهُمْ وَ قَرَنْتَهَا بِطَاعَتِکَ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ فَلَا شَیْ ءَ لِی غَیْرُ هَذَا وَ لَا أَجِدُ أَمْنَعُ لِی مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِکَ النَّاطِقِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّکَ الصَّادِقِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ فَهَا أَنَا یَا رَبِّ مُسْتَکِینٌ مُتَضَرِّعٌ إِلَیْکَ عَائِذٌ بِکَ مُتَوَکِّلٌ عَلَیْکَ وَ قُلْتَ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ
ص: 422
راضی باش و توبه مرا بپذیر. مرا حفاظت کن، از من درگذر، استوارم کن، توفیقم ده، مرا در ذمه خود قرار بده و عذابم نکن، بارالها برای من به سوی هر خیری راهی و در هر خیری نصیبی قرار ده و مرا از مکرت ایمن مکن و از رحمتت مأیوس نگردان و از آسایشت ناامید نکن که جز قوم زیانکار از مکرت ایمن نمی شود و جز قوم گمراه از رحمتت ناامید نمی شود و جز قوم کافر از آسایشت مأیوس نمی شود .
بارالها به تو ایمان آوردم، پس مؤمنم کن، به تو پناه آوردم، پس پناهم بده از تو استعانت جستم، پس یاری ام کن، بارالها من از تو امان می خواهم، امان در روزی که در صور دمیده می شود پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است بیهوش درمی افتد مگر کسی که خدا بخواهد سپس بار دیگر در آن دمیده می شود و بناگاه آنان بر پای ایستاده می نگرند و زمین به نور پروردگارش روشن گردد و کارنامه [اعمال در میان] نهاده شود و پیامبران و شاهدان را بیاورند و میانشان به حق داوری گردد و مورد ستم قرار نگیرند، و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند و [مردم] سخن نگویند مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد و سخن راست گوید، و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که مردم چون پروانه[های] پراکنده گردند و کوه ها مانند پشم زده شده رنگین شود، و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده حاضر شده می یابد و آرزو می کند کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود، و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که هر شیردهندهای آن را که شیر می دهد [از ترس] فرو میگذارد و هر آبستنی بار خود را فرو می نهد و مردم را مست می بینی و حال آنکه مست نیستند ولی عذاب خدا شدید است، و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش، و از همسرش و پسرانش می گریزد، در آن روز هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد. و از تو امان میخواهم امان ای کریم روزی که هر کس به آنچه کرده بی کم و کاست پاداش می یابد و بر آنان ستم نمی رود، و از تو امان میخواهم امان ای کریم در روزی که زبان و دستها و پاهایشان بر ضد آنان برای آنچه انجام می دادند شهادت می دهند،آن روز خدا جزای شایسته آنان را به طور کامل می دهد و خواهند دانست که خدا همان حقیقت آشکار است، و از تو امان میخواهم امان ای کریم در روزی که آنگاه که جانها به گلوگاه می رسد در حالی که اندوه خود را فرو می خورند برای ستمگران نه یاری است و نه شفاعتگری که مورد اطاعت باشد، و از تو امان میخواهم امان ای کریم در روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند و نه از او شفاعتی پذیرفته و نه به جای وی بدلی گرفته می شود و نه یاری خواهند شد. بارالها از تو امان خواستم، پس مرا بپذیر. به تو پناه آوردم، پس پناه ده ای گرامی ترین کسی که پناه خواهان از او پناه خواستند و مرا ناکام از رحمتت بازنگردان و از جانب خود رضایت به من عطا کن
ص: 424
تَوَّاباً رَحِیماً وَ أَنَا یَا سَیِّدِی أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ وَ أَبُوءُ بِذَنْبِی وَ أَعْتَرِفُ بِخَطِیئَتِی وَ أَسْتَقِیلُکَ عَثْرَتِی فَهَبْ لِی مَا أَنْتَ بِهِ خَبِیرٌ وَ قُلْتَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَلَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ وَ الْخَیْرُ فِی یَدَیْکَ أَنَا یَا سَیِّدِی الْمُسْرِفُ عَلَی نَفْسِی قَدْ وَقَفْتُ مَوْقِفَ الْأَذِلَّاءِ الْمُذْنِبِینَ الْعَاصِینَ الْمُتَجَرِّءِینَ عَلَیْکَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِوَعْدِکَ وَ وَعِیدِکَ اللَّاهِینَ عَنْ طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ فَأَیَّ جُرْأَةٍ اجْتَرَأْتُ عَلَیْکَ وَ أَیَّ تَغْرِیرٍ غَرَرْتُ بِنَفْسِی فَأَنَا الْمُقِرُّ بِذَنْبِی الْمُرْتَهَنُ بِعَمَلِی الْمُتَحَیِّرُ عَنْ قَصْدِی الْمُتَهَوِّرُ فِی خَطِیئَتِی الْغَرِیقُ فِی بُحُورِ ذُنُوبِی الْمُنْقَطَعُ بِی لَا أَجِدُ لِذُنُوبِی غَافِراً وَ لَا لِتَوْبَتِی قَابِلًا وَ لَا لِنِدَائِی سَامِعاً وَ لَا لِعَثْرَتِی مُقِیلًا وَ لَا لِعَوْرَتِی سَاتِراً وَ لَا لِدُعَائِی مُجِیباً غَیْرَکَ یَا سَیِّدِی فَلَا تَحْرِمْنِی مَا جُدْتَ بِهِ عَلَی مَنْ أَسْرَفَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عَصَاکَ ثُمَّ تَرَضَّاکَ وَ لَا تُهْلِکْنِی إِنْ عُذْتُ بِکَ وَ لُذْتُ وَ أَنَخْتُ بِفِنَائِکَ وَ اسْتَجَرْتُ بِکَ إِنْ دَعَوْتُکَ یَا مَوْلَایَ فَبِذَلِکَ أَمَرْتَنِی وَ أَنْتَ ضَمِنْتَ لِی وَ إِنْ سَأَلْتُکَ فَأَعْطِنِی وَ إِنْ طَلَبْتُ مِنْکَ فَلَا تَحْرِمْنِی إِلَهِی اغْفِرْ لِی وَ تُبْ عَلَیَّ وَ ارْضَ عَنِّی وَ إِنْ لَمْ تَرْضَ عَنِّی فَاعْفُ عَنِّی فَقَدْ لَا یَرْضَی الْمَوْلَی عَنْ عَبْدِهِ ثُمَّ یَعْفُو عَنْهُ لَیْسَ تُشْبِهُ مَسْأَلَتِی مَسْأَلَةَ السُّؤَالِ لِأَنَّ السَّائِلَ إِذَا سَأَلَ وَ رُدَّ وَ مُنِعَ امْتَنَعَ وَ رَجَعَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أُلِحُّ عَلَیْکَ بِکَرَمِکَ وَ جُودِکَ وَ حَیَائِکَ مِنْ رَدِّ سَائِلٍ مُسْتَعْطٍ یَتَعَرَّضُ لِمَعْرُوفِکَ وَ یَلْتَمِسُ صَدَقَتَکَ وَ یُنِیخُ بِفِنَائِکَ وَ یَطْرُقُ بَابَکَ وَ عِزَّتَکَ وَ جَلَالَکَ یَا سَیِّدِی لَوْ طَبَّقَتْ ذُنُوبِی بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ خَرَقَتِ النُّجُومَ وَ بَلَغَتْ أَسْفَلَ الثَّرَی وَ جَاوَزَتِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةَ السُّفْلَی وَ أَوْفَتْ عَلَی الرَّمْلِ وَ الْحَصَی مَا رَدَّنِی الْیَأْسُ عَنْ تَوَقُّعِ غُفْرَانِکَ وَ لَا صَرَفَنِی الْقُنُوطُ عَنِ انْتِظَارِ رِضْوَانِکَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی دَلَلْتَنِی عَلَی سُؤَالِ الْجَنَّةِ وَ عَرَّفْتَنِی فِیهَا الْوَسِیلَةَ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِتِلْکَ الْوَسِیلَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَ فَتَدُلُّ عَلَی خَیْرِکَ وَ نَوَالِکَ السُّؤَّالَ ثُمَّ تَمْنَعُهُمْ وَ أَنْتَ الْکَرِیمُ الْمَحْمُودُ فِی کُلِّ الْأَفْعَالِ کَلَّا وَ عِزَّتِکَ یَا مَوْلَایَ إِنَّکَ أَکْرَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَوْسَعُ فَضْلًا اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی
ص: 423
که تو بر هر چیزی توانا هستی.(1)
سپس با آنچه که ذکرش در این فصل خواهد آمد در تعقیب نماز در مسجد زید بن صوحان دعا می کنی.
ذکر نماز حاجت خاص آنجا: چهار رکعت است که در رکعت نخست فاتحه الکتاب و یازده مرتبه قل هوالله احد، در رکعت دوم فاتحه الکتاب و بیست و یک مرتبه صمد، در رکعت سوم فاتحه الکتاب و سی و یک مرتبه صمد، در چهارم فاتحه الکتاب و چهل و یک مرتبه صمد قرائت می کنی و چون سلام دادی و تسبیح گفتی، پنجاه و یک مرتبه قل هو الله احد را قرائت کن و پنجاه مرتبه خدا را استغفار کن و پنجاه مرتبه بر پیامبر و خاندان او درود می فرستی و پنجاه مرتبه لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم می گویی، سپس می گویی: ای خدایی که قدرتش مانع خلائقش است و با آن سلطانش را مالک است و با آنچه در دست دارد بر هر موجودی مسلط است و غیر تو، امید امیدوارش را ناکام می کند و امیدوار به تو مسروری است که ناکام نمی شود. به هر آنچه که رضای توست، به هر آنچه که تو در آنی و به هر آنچه که دوست داری که با آن یاد شوی و با تو ای خدا، که چیزی با تو برابر نیست، از تو می خواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و مرا، فرزندان، خویشان و مال مرا حفظ کنی و با حفظت مرا حفظ کنی و حاجتم را در فلان و فلان مورد برآورده کنی و حاجتت را می خواهی.(2)
می گویم: در بسیاری از نسخه های تصحیحشده غیر از کتاب سید آمده است در رکعت دوم بیست مرتبه صمد و در رکعت سوم، سی مرتبه و در رکعت چهارم چهل مرتبه و بعد از نماز پنجاه مرتبه و لفظ احد در هیچ یک از این موارد نیست .
سپس گویند: ذکر نماز و دعا بر روی سکوی امام صادق علیه السلام: سپس به سوی آن که در نزدیکی مسلم بن عقیل رضوان الله علیه است، برو و بر روی آن دو رکعت بخوان و چون سلام کردی و تسبیح گفتی، بگو: ای سازنده هر ساختهشده، ای جبرانکننده هر شکسته، ای حاضر هر جمع، ای شاهد هر نجوا، ای عالم از هر پنهان، ای شاهد غیر غایب، ای غالب غیر مغلوب، ای نزدیک غیر دور، ای همدم هر تنها، ای زنده آنگاه که هیچ زنده ای جز تو نیست، ای زنده کننده مردگان و میراننده زندگان، ای قائم بر هر نفس با آنچه که کسب کرد، هیچ خدایی
ص: 425
وَ ارْضَ عَنِّی وَ تُبْ عَلَیَّ وَ اعْصِمْنِی وَ اعْفُ عَنِّی وَ سَدِّدْنِی وَ وَفِّقْ لِی وَ اجْعَلْ لِی ذِمَّتَکَ وَ لَا تُعَذِّبْنِی اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْ لِی إِلَی کُلِّ خَیْرٍ سَبِیلًا وَ فِی کُلِّ خَیْرٍ نَصِیباً وَ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تُقَنِّطْنِی مِنْ رَحْمَتِکَ وَ لَا تُؤْیِسْنِی مِنْ رَوْحِکَ فَإِنَّهُ لَا یَأْمَنُ مَکْرَکَ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ وَ لَا یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَتِکَ إِلَّا الْقَوْمُ الضَّالُّونَ وَ لَا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِکَ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ آمَنْتُ بِکَ اللَّهُمَّ فَآمِنِّی وَ اسْتَجَرْتُ بِکَ فَأَجِرْنِی وَ اسْتَعَنْتُ بِکَ فَأَعِنِّی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَیَصْعَقُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْکِتابُ وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ یَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللَّهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ أَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمِینَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ فَأَسْأَلُکَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا کَرِیمُ یَوْمَ لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ اللَّهُمَّ فَقَدِ اسْتَأْمَنْتُ إِلَیْکَ فَاقْبَلْنِی وَ اسْتَجَرْتُ بِکَ فَأَجِرْنِی یَا أَکْرَمَ مَنِ اسْتَجَارَ بِهِ الْمُسْتَجِیرُونَ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً مِنْ رَحْمَتِکَ وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ الرِّضَا
ص: 424
جز تو نیست، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست. سپس هرچه دوست داشتی دعا کن(1)
و چون فارغ شدی، به سوی قبر مسلم بن عقیل قدّس الله روحه و نوّر الله ضریحه برو.
ذکر زیارت مسلم بن عقیل: بر قبرش می ایستی و می گویی:
حمد از آن خداست، خدای مالک حق آشکار، خدایی که جبروت طاغوتیان در برابر عظمتش خوار است، خدایی که تمامی اهالی آسمآنها و زمین به ربوبیتش معترف و تمامی سایر مخلوقات به توحیدش مقر هستند، درود خدا بر سرور مردم و بر اهل بیت گرامی او باد، درودی که دیدگانش با آن روشن می شود و پوزه دشمنانش از جن و انس بر خاک مالیده می شود، سلام خداوند برتر بزرگ، سلام ملائکه مقرب، انبیاء مرسل و ائمه برگزیده و بندگان صالحش و تمامی شهداء صدقین و زنان پاک و مطهر درحالی که صبح و شب می کنند، بر تو باد ای مسلم بن عقیل بن ابی طالب، و رحمت و برکات خدا بر تو باد. گواهی می دهم که تو نماز را برپا داشتی، زکات دادی، به معروف امر و از منکر نهی کردی، در راه خدا حق جهادش را به جای آوردی و بر طریق مجاهدان در راه او کشته شدی، تا اینکه خداوند عز و جل را دیدار کردی، درحالی که او از تو راضی است. گواهی می دهم که به عهد خدا وفا نمودی و جان خویش را در یاری حجت او و پسر حجت او نثار کردی تا اینکه مرگت فرا رسید. بر تسلیم، وفا و خلوص تو برای خلف نبی مرسل، نوه برگزیده، راهنمای آگاه، وصی مبلغ و مظلوم ستمدیده گواهی می دهم. پس خداوند درباره رسولش و امیرمؤمنان، حسن و حسین بهترین جزا را به تو دهد به سبب آنچه که صبوری کردی و امید پاداش داشتی و یاری کردی و چه نیکوست فرجام آن سرا. نفرین خدا بر قاتل تو و بر کسی که به قتل تو امر کرد باد. نفرین خدا باد بر کسی که به تو ستم کرد، نفرین خدا باد بر کسی که بر تو افترا زد، نفرین خدا باد بر کسی که حق تو را شناخت و حرمتت را خوار شمرد، نفرین خدا باد بر کسی که با تو بیعت کرد، فریبت داد، رهایت گذاشت و تسلیمت کرد و کسی که علیه تو تحریک کرد و یاری ات نکرد. حمد از آن خدایی است که آتش را مسکن آنان قرار داد و چه ورودگاه بدی برای واردان است. گواهی می دهم که تو مظلومانه کشته شدی و خداوند آنچه که به شما وعده داده است را عملی می کند. من زائر، آگاه به حق تو، سلام کننده به شما، تابع سنت شما، یاری ام مهیا برای شما نزد تو آمده ام تا خداوند داوری کند و او بهترین داوران است. همراه شما هستم، همراه شما هستم نه همراه دشمن شما، درود خدا بر شما، بر جسم، روح، شاهد و غایب شما باد. سلام، رحمت
ص: 426
إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1).
ثم تدعو أیضا بما یأتی ذکره فی هذا الفصل عقیب الصلاة فی مسجد زید بن صوحان رحمه الله تعالی ذکر صلاة الحاجة هناک خاصة و هی أربع رکعات تقرأ فی الأولی فاتحة الکتاب و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عشر مرات و فی الثانیة فاتحة الکتاب و الصمد أیضا إحدی و عشرین مرة و فی الثالثة فاتحة الکتاب و الصمد أیضا إحدی و ثلاثین مرة و فی الرابعة فاتحة الکتاب و الصمد أیضا إحدی و أربعین مرة فإذا سلمت و سبحت فاقرأ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أیضا إحدی و خمسین مرة و تستغفر الله خمسین مرة و تصلی علی النبی و آله خمسین مرة و تقول
لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ خَمْسِینَ مَرَّةً ثُمَّ تَقُولُ یَا اللَّهُ الْمَانِعُ قُدْرَتُهُ خَلْقَهُ وَ الْمَالِکُ بِهَا سُلْطَانَهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِمَا فِی یَدَیْهِ عَلَی کُلِّ مَوْجُودٍ وَ غَیْرُکَ یُخَیِّبُ رَجَاءَ رَاجِیهِ وَ رَاجِیکَ مَسْرُورٌ لَا یَخِیبُ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ رِضًی لَکَ وَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ أَنْتَ فِیهِ وَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ تُحِبُّ أَنْ تُذْکَرَ بِهِ وَ بِکَ یَا اللَّهُ فَلَیْسَ یَعْدِلُکَ شَیْ ءٌ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَحْفَظَنِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ تَحْفَظَنِی بِحِفْظِکَ وَ أَنْ تَقْضِیَ حَاجَتِی فِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ.
(2) أقول فی کثیر من النسخ المصححة من غیر کتاب السید رحمه الله فی الثانیة الصمد عشرین مرة و فی الثالثة ثلاثین مرة و فی الرابعة أربعین مرة و بعد الصلاة خمسین مرة و لیس لفظ أحد فی شی ء من المواضع ثم قالوا ذکر الصلاة و الدعاء علی دکة الصادق علیه السلام ثم امض إلیها و هی القریبة من مسلم بن عقیل- رضوان الله علیه فصل علیها رکعتین فإذا سلمت و سبحت فقل یَا صَانِعَ کُلِّ مَصْنُوعٍ وَ یَا جَابِرَ کُلِّ کَسِیرٍ وَ یَا حَاضِرَ کُلِّ مَلَإٍ وَ یَا شَاهِدَ کُلِّ نَجْوَی وَ یَا عَالِمَ کُلِّ خَفِیَّةٍ وَ یَا شَاهِداً غَیْرَ غَائِبٍ وَ یَا غَالِباً غَیْرَ مَغْلُوبٍ وَ یَا قَرِیباً غَیْرَ بَعِیدٍ وَ یَا مُونِسَ کُلِّ وَحِیدٍ وَ یَا حَیُّ حِینَ لَا حَیَّ غَیْرُهُ وَ یَا مُحْیِیَ الْمَوْتَی وَ مُمِیتَ الْأَحْیَاءِ الْقَائِمَ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لَا إِلَهَ
ص: 425
و برکات خداوند بر شما باد. خداوند بکُشد امتی را که شما را با دست و زبان کشت.
سپس به ضریح اشاره کن و بگو: سلام بر تو ای بنده صالح، مطیع خدا و رسول خدا و امیر المؤمنین، حسن و حسین علیهم السلام، حمد از آن خداست. و سلام بر بندگان او، کسانی که خدا آنان را برگزید، محمد و آل او. سلام بر شما و رحمت و برکات و مغفرت او، بر جان و تنت، گواهی می دهم که تو بر آنچه که اصحاب بدر و مجاهدین در راه خدا، تلاشگران در جهاد با دشمنان او و نصرت اولیاء او حرکت کردند، حرکت نمودی. پس خداوند برترین جزا، بیشترین جزا و کاملترین جزای یکی از کسانی که به بیعتش وفا نمود، دعوتش را اجابت کرد و از والیان امرش اطاعت نمود را به تو دهد. گواهی می دهم که تو در نصیحت نهایت تلاش را به کار گرفتی و غایت کوشش خود را صرف نمودی تا خداوند تو را در میان شهداء مبعوث کرد و روحت را همراه روح سعادتمندان قرار داد و از جنتش وسیع ترین منزل، برترین غرفه ها را به تو عطا نمود و ذکرت را در علیین بالا برد و تو را همراه انبیاء، صدیقین، شهداء و صالحان محور کرد و آنان بهترین رفیقند. گواهی می دهم که تو سستی نکردی، کاهلی نکردی و تو بر بصیرتی از امرت، اقتدا کرده به صالحان، پیرو انبیاء رفتی، پس خداوند ما، تو و رسولش و اولیائش را در منازل خاشعان جمع کند که او مهربان ترین مهربانان است. سپس کنار او دو رکعت نماز بخوان و آن را به او اهدا کن، سپس بگو: بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و هیچ گناهی برایم رها نکن مگر اینکه بخشیده باشی، نه اندوهی مگر اینکه برطرف کرده باشی، نه مرضی مگر اینکه شفایش داده باشی، نه عیبی مگر اینکه آن را پوشانده باشی، نه پراکندگی ای مگر اینکه جمع کرده باشی، نه غائبی مگر اینکه حفظش کرده باشی و نزدیکش نموده باشی، نه برهنگی ای مگر اینکه پوشانده باشی، نه رزقی مگر اینکه فراخش کرده باشی، نه ترسی مگر اینکه ایمنش کرده باشی، نه حاجتی از حاجت های دنیا و آخرت که در آن رضای تو و صلاح من است مگر اینکه برآورده اش نموده باشی، ای مهربان ترین مهربانان.
و زمانی که قصد وداعش را داشتی کنار او بایست و بگو: تو را به خدا می سپارم و در مراقبت او می گذارم و بر تو سلام می گویم. به خدا، رسول و آنچه که او از جانب خدا آورد، ایمان آوردیم. ما را همراه شاهدان بنویس. بارخدایا، این را آخرین وعده از زیارتم از این بنده صالح قرار نده و تا زمانی که مرا باقی گذاشته ای، زیارت او را به من روزی کن و مرا همراه او محشور کن و من، او و رسولت و اولیائت را در بهشت با یکدیگر آشنا کن. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا بر ایمان به تو و تصدیق رسولت
ص: 427
إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
ثم ادع بما أحببت-(1)
فإذا فرغت فامض إلی قبر مسلم بن عقیل قدس الله روحه و نور ضریحه ذکر زیارة مسلم بن عقیل تقف علی قبره و تقول
الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمَلِکِ الْحَقِّ الْمُبِینِ وَ الْمُتَصَاغِرِ لِعَظَمَتِهِ جَبَابِرَةُ الطَّاغِینَ الْمُعْتَرِفِ بِرُبُوبِیَّتِهِ جَمِیعُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ الْمُقِرِّ بِتَوْحِیدِهِ سَائِرُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِ الْأَنَامِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْکِرَامِ صَلَاةً تَقَرُّ بِهَا أَعْیُنُهُمْ وَ تَرْغَمُ بِهَا أَنْفُ شَانِئِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَجْمَعِینَ سَلَامُ اللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِهِ الْمُرْسَلِینَ وَ أَئِمَّتِهِ الْمُنْتَجَبِینَ وَ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ وَ جَمِیعِ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الزَّاکِیَاتِ الطَّیِّبَاتِ فِیمَا تَغْتَدِی وَ تَرُوحُ عَلَیْکَ یَا مُسْلِمَ بْنَ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَاهَدْتَ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ قُتِلْتَ عَلَی مِنْهَاجِ الْمُجَاهِدِینَ فِی سَبِیلِهِ حَتَّی لَقِیتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ بَذَلْتَ نَفْسَکَ فِی نُصْرَةِ حُجَّتِهِ وَ ابْنِ حُجَّتِهِ حَتَّی أَتَاکَ الْیَقِینُ أَشْهَدُ لَکَ بِالتَّسْلِیمِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِیحَةِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ وَ السِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ وَ الدَّلِیلِ الْعَالِمِ وَ الْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ وَ الْمَظْلُومِ الْمُهْتَضَمِ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ بِمَا صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ وَ أَعَنْتَ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ أَمَرَ بِقَتْلِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنِ افْتَرَی عَلَیْکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ جَهِلَ حَقَّکَ وَ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَتِکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَایَعَکَ وَ غَشَّکَ وَ خَذَلَکَ وَ أَسْلَمَکَ وَ مَنْ أَلَبَّ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُعِنْکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ النَّارَ مَثْوَاهُمْ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ قُتِلْتَ مَظْلُوماً وَ أَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ لَکُمْ مَا وَعَدَکُمْ جِئْتُکَ زَائِراً عَارِفاً بِحَقِّکُمْ مُسَلِّماً لَکُمْ تَابِعاً لِسُنَّتِکُمْ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ
ص: 426
و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام و ائمه از فرزندان او و برائت از دشمنان آنها بمیران که من به آن راضی ام ای پروردگار جهانیان.(1)
روایت71.
مؤلف المزار الکبیر و شهید(2) رحمهما الله گویند: زیارت مسلم بن عقیل رضوان الله علیه: بر در او می ایستی و می گویی: سلام خدا، ملائکه مقرب او و انبیاء مرسل او تا این سخنش «با دست و زبان»، سپس وارد شو و بر روی قبر او خم شو و بگو: سلام بر تو ای بنده صالح تا این سخن او که «تو مهربان ترین مهربانانی»، سپس به کنار سر متمایل شو و دو رکعت بخوان و بعد از آن هرچه خواستی بخوان و تسبیح بگوی و با هر چه دوست داشتی دعا کن و بگو: بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و رها نکن تا پایان آنچه که گذشت
و سید گوید: زیارت دیگری برای مسلم بن عقیل: و زمانی که به ضریح او رسیدی، رو به قبله بر آن بایست و بگو: سلام بر تو ای فداکننده جان و قلب خویش، شهید فقید مظلوم که حقش غصب و حرمتش هتک شد، سلام بر تو ای کسی که جان خویش را فدای پسر عمویش و خون خویش را فدای خون او کرد، سلام بر تو ای اول شهداء و امام سعادتمندان، سلام بر تو ای مسلم، ای کسی که خودش را تسلیم کرد و قبر خود را بر طاعت خدا ساکن کرد و حسّش را خاموش نمود. سلام بر تو ای پسر سادات نیکوکار، و ای پسر برادر جعفر طیار، و پسر برادر علی سوارکار کرار ضربتزننده با ذوالفقار، سلام بر تو و رحمت و برکات خدا بر تو باد، ای کسی که محمد برگزیده و فرمانروای جبار را با کردار خویش راضی نمود. سلام بر تو، صبوری پیشه کردی و چه نیکوست فرجام آن سرا، سلام بر تو ای تنهای دورافتاده از خویشان در میان دشمنان، بدون یار و اجابت کننده ای. گواهی می دهم در حضور خدا که تو جهاد کردی، صبوری پیشه کردی و با دشمنان خدا بر سر طاعت او، طاعت نبی، وصی و ولی او مخاصمه کردی و شهید درگذشتی و ستوده رهسپار شدی. ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم. بارخدایا، مرا همراه او و همراه پدر و عموهای او در میان آنان محشور کن و مرا در ادامه عمرم از زیارت او محروم نکن. سپس ضریح را می بوسی و نماز زیارت می خوانی و ثوابش را به او اهدا می کنی و سپس او را وداع می گویی و ان شاء الله باز می گردی.(3)
ص: 428
بَرَکَاتُهُ قَتَلَ اللَّهُ أُمَّةً قَتَلَتْکُمْ بِالْأَیْدِی وَ الْأَلْسُنِ- ثُمَّ أَشِرْ إِلَی الضَّرِیحِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ وَ الْمُطِیعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلَامٌ عَلَی عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مَضَیْتَ عَلَی مَا مَضَی بِهِ الْبَدْرِیُّونَ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الْمُبَالِغُونَ فِی جِهَادِ أَعْدَائِهِ وَ نُصْرَةِ أَوْلِیَائِهِ فَجَزَاکَ اللَّهُ أَفْضَلَ الْجَزَاءِ وَ أَکْثَرَ الْجَزَاءِ وَ أَوْفَرَ جَزَاءِ أَحَدٍ مِمَّنْ وَفَی بِبَیْعَتِهِ وَ اسْتَجَابَ لَهُ دَعْوَتَهُ وَ أَطَاعَ وُلَاةَ أَمْرِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَالَغْتَ فِی النَّصِیحَةِ وَ أَعْطَیْتَ غَایَةَ الْمَجْهُودِ حَتَّی بَعَثَکَ اللَّهُ فِی الشُّهَدَاءِ وَ جَعَلَ رُوحَکَ مَعَ أَرْوَاحِ السُّعَدَاءِ وَ أَعْطَاکَ مِنْ جِنَانِهِ أَفْسَحَهَا مَنْزِلًا وَ أَفْضَلَهَا غُرَفاً وَ رَفَعَ ذِکْرَکَ فِی الْعِلِّیِّینَ وَ حَشَرَکَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً أَشْهَدُ أَنَّکَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْکُلْ وَ أَنَّکَ قَدْ مَضَیْتَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِکَ مُقْتَدِیاً بِالصَّالِحِینَ وَ مُتَّبِعاً لِلنَّبِیِّینَ فَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَسُولِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ فِی مَنَازِلِ الْمُخْبِتِینَ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ صَلِّ عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ وَ أَهْدِهَا لَهُ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَدَعْ لِی ذَنْباً إِلَّا غَفَرْتَهُ وَ لَا هَمّاً إِلَّا فَرَّجْتَهُ وَ لَا مَرَضاً إِلَّا شَفَیْتَهُ وَ لَا عَیْباً إِلَّا سَتَرْتَهُ وَ لَا شَمْلًا إِلَّا جَمَعْتَهُ وَ لَا غَائِباً إِلَّا حَفِظْتَهُ وَ أَدْنَیْتَهُ وَ لَا عُرْیاً إِلَّا کَسَوْتَهُ وَ لَا رِزْقاً إِلَّا بَسَطْتَهُ وَ لَا خَوْفاً إِلَّا آمَنْتَهُ وَ لَا حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ لَکَ فِیهَا رِضًی وَ لِی فِیهَا صَلَاحٌ إِلَّا قَضَیْتَهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- فَإِذَا أَرَدْتَ وَدَاعَهُ فَقِفْ عِنْدَهُ وَ قُلْ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَسْتَرْعِیکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ اللَّهُمَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی هَذَا الْعَبْدَ الصَّالِحَ وَ ارْزُقْنِی زِیَارَتَهُ مَا أَبْقَیْتَنِی وَ احْشُرْنِی مَعَهُ وَ عَرِّفْ بَیْنِی [وَ] بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ فِی الْجِنَانِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَوَفَّنِی عَلَی الْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِرَسُولِکَ وَ
ص: 427
ذکر زیارت هانی بن عروه مرادی: بر قبر او می ایستی و بر رسول الله صلّی الله علیه و آله سلام می کنی و می گویی: سلام و درودهای خداوند بزرگ بر تو باد ای هانی بن عروه، سلام بر تو ای بنده صالح خالص برای خدا، رسول او و امیرمؤمنان، حسن و حسین علیهم السلام. گواهی می دهم که مظلومانه کشته شدی، پس نفرین خدا بر کسی باد که تو را کشت و خونت را حلال شمرد و خداوند قبر آنان را مملو از آتش کند. گواهی می دهم که تو خدا را دیدار کردی، درحالیکه او به سبب آنچه انجام دادی و خلوص ورزیدی از تو راضی است. گواهی می دهم که تو به درجه شهداء رسیدی و روحت را همراه روح سعادتمندان قرار داد به سبب آنچه که تلاشگرانه برای خدا و رسولش خلوص ورزیدی و جان خویش را در راه خدا و رضای خدا نثار کردی، پس خداوند تو را رحمت کند و از تو راضی باد و تو را همراه محمد و خاندان مطهر او محشور کند و ما و شما ر ا همراه آنان در سرای نعیم جمع کند، سلام و رحمت خدا بر تو باد.
سپس دو رکعت نماز زیارت می خوانی و آن را به او اهدا می کنی و با هر چه خواستی برای خود دعا کن و او را با آنچه که با مسلم بن عقیل وداع گفتی(1)، وداع بگو.
توضیح
بدان که زیارت مسلم در روز شهادتش که روز عرفه است، بهتر و مناسب تر از سایر ایام است و برخی از الفاظ و عباراتی که به شرح و تفسیر نیاز دارد را تفسیر می کنم. این سخن او علیه السلام: «الممحصین فی طاعه الله» بر بنای مفعول یعنی کسی که آنها را با شدائد و بلایا در طاعتش آزمود و آنان را از هر نیرنگ و کدورتی خالص کرد و «تمحیص» یعنی آزمودن، و «محص الذهب بالنار» یعنی آن را از آنچه با آن درمی آمیزد، خالص کرد. این سخن او: «و من تخلّی منهم» یعنی از حب، ولایت و طاعت آنان.
و فیروزآبادی گوید(2): «جبهه» بر وزن «منعه» یعنی بر پیشانی او زد و وی را رد کرد. یا او را با آنچه که ناپسند می شمرد، دیدار کرد و این سخن او «بنیان بنیانه» یعنی بناهایی که در محلهایی که معجزاتش در آن جا ظهور یافت، ساخته شد، مانند بیت الطست. این سخن او «لما تعلوه الأقدام» یعنی با صورتم که شریف ترین اعضایم است، بر خاکی که ذلیل ترین اشیاء است و بر آن گام نهاده می شود، در خضوع برای جلال ذات کریم تو سجده می کنم. و فیروزآبادی گوید(3):
«الشافه» دملی است که از زیر پا خارج می شود، پس داغ می شود و از بین می رود و اگر
ص: 429
الْوَلَایَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَإِنِّی رَضِیتُ بِذَلِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ وَ الشَّهِیدُ(2) رَحِمَهُمَا اللَّهُ: زِیَارَةُ مُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ تَقِفُ عَلَی بَابِهِ وَ تَقُولُ سَلَامُ اللَّهِ وَ سَلَامُ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِهِ الْمُرْسَلِینَ- إِلَی قَوْلِهِ بِالْأَیْدِی وَ الْأَلْسُنِ ثُمَّ ادْخُلْ وَ انْکَبَّ عَلَی الْقَبْرِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ- إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ انْحَرِفْ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ صَلِّ بَعْدَهُمَا مَا بَدَا لَکَ وَ سَبِّحْ وَ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ لَا تَدَعْ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ زِیَارَةٌ أُخْرَی لِمُسْلِمِ بْنِ عَقِیلٍ س وَ إِذَا وَصَلْتَ إِلَی ضَرِیحِهِ فَقِفْ عَلَیْهِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ قُلِ السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْفَادِی بِنَفْسِهِ وَ مُهْجَتِهِ الشَّهِیدُ الْفَقِیدُ الْمَظْلُومُ الْمَغْصُوبُ حَقُّهُ الْمُنْتَهَکُ حُرْمَتُهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ فَادَی بِنَفْسِهِ ابْنَ عَمِّهِ وَ فَدَی بِدَمِهِ دَمَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلَ الشُّهَدَاءِ وَ إِمَامَ السُّعَدَاءِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُسْلِمُ یَا مَنْ أَسْلَمَ نَفْسَهُ وَ سَکَنَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ رَمْسَهُ وَ أَخْمَدَ حِسَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ السَّادَةِ الْأَبْرَارِ وَ یَا ابْنَ أَخِی جَعْفَرٍ الطَّیَّارِ وَ ابْنَ أَخِی عَلِیٍّ الْفَارِسِ الْکَرَّارِ الضَّارِبِ بِذِی الْفَقَارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ یَا مَنْ أَرْضَی بِفِعَالِهِ مُحَمَّدَ الْمُخْتَارُ وَ الْمَلِکَ الْجَبَّارُ السَّلَامُ عَلَیْکَ لَقَدْ صَبَرْتَ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَحِیداً غَرِیباً عَنْ أَهْلِهِ بَیْنَ الْأَعْدَاءِ بِلَا نَاصِرٍ وَ لَا مُجِیبٍ أَشْهَدُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ أَنَّکَ جَاهَدْتَ وَ صَبَرْتَ وَ خَاصَمْتَ أَعْدَاءَ اللَّهِ عَلَی طَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ نَبِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وَلِیِّهِ فَمَضَیْتَ شَهِیداً وَ تَوَلَّیْتَ حَمِیداً إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ اللَّهُمَّ احْشُرْنِی مَعَهُ وَ مَعَ أَبِیهِ وَ عُمُومَتِهِ وَ بَنِیهِمْ وَ لَا تَحْرِمْنِی فِی بَقِیَّةِ عُمُرِی زِیَارَتَهُ- ثُمَّ تُقَبِّلُ الضَّرِیحَ وَ تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیَارَةِ وَ تُهْدِی ثَوَابَهَا لَهُ ثُمَّ تُوَدِّعُهُ وَ تَنْصَرِفُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).
ص: 428
قطع شود، صاحبش می میرد و اصل آن «استأصل الله شافه»، یعنی او را از بین می برد، چنانکه آن دمل از بین میرود یا معنایش این است که او را از ریشه از بین برد. «الجائحه» هر مصیبت بزرگ و فتنه ویرانگر است. این سخن او «علی مواهب الله» یعنی مقتول به خاطر مواهب خدا یا واقع در آن. و در اکثر نسخه ها، «السلام علی مواهب الله» آمده است و شاید از جانب نسخه پردازان افزوده شده باشد. این سخن او: «الرقیب الشاهد» شاید منظور از او قائم علیه السلام باشد. این سخن او «سجد لک شعاع الشمس» سجود در اینجا معنای لغوی مستعمل است، یعنی خوار شد، برده شد و با امر و تدبیر خدا درباره وی حرکت کرد. «دوی الماء و حفیف الشجر» صدای آب و درخت به هنگام جریان و حرکت است. «خفقان الطائر» پرواز پرنده و بال زدن آن است. این سخن او «بالاسم الذی وضعته علی السماوات فانشقت» یعنی بعد از آن، آن را در قیامت قرار می دهی و فقط به جهت تحقق وقوعش به صیغه ماضی آورده است. یا اینکه شکافته شد و هفت آسمان شد و سایر فقرات نیز چنین است، و معنای اول بهتر است، ولی «فاستقرت» در کلام او مورد دوم را تأیید می کند و در المصباح، التهذیب، الفقیه و غیر آن «فنفست» آمده است. پس بر این اساس احتمال نخست متعین می گردد.
پس بدان این دعا و نماز در کتب حدیث مروی است. از ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: زمانی که حاجتی داشتی روزهای چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و به هنگام زوال خورشید، دو رکعت زیر آسمان بخوان و بگو: بارخدایا من به ساحتت آمده ام، ادامه دعا.
شاید ذکر آنها اینجا بدون آن شروط به جهت اختصاص این موضع به دلیل روایت دیگری باشد که به ما نرسیده است. این سخن او علیه السلام: «أیا حبه قلبی»، ممکن است که با ضمه حاء قرائت شود، یعنی محبوب دلم و یا با فتحه یعنی ثمره قلبم و ساکن در سویدای آن. فیروزآبادی گوید: «الحبه» با ضمه یعنی محبوب و گوید: «حبة القلب» سویدای آن یا عمق آن یا ثمره آن یا لکه ای سیاه در آن است. این سخن او: «لیت شعری» با کسره شین یعنی کاش احساس می کردم و می دانستم. جزری گوید: در آن آمده است: «لیت شعری ما فعل فلان» یعنی کاش علمم به آنچه او انجام داد، حاضر بود و بر آن احاطه داشت و خبر محذوف است. این سخن او «و أوفت علی الرمل و الحصا» یعنی زیارت کرد، برگرفته از این سخن آنها «أوفی علیهم» زمانی که اشراف یافت در تشبیه زیارت به علو و اشراف.
میگویم
تفسیر آیاتی که این ادعیه بر آن مشتمل است در کتاب معاد بیان شد، لذا ما آن را تکرار نمی کنیم. این سخن او علیه السلام: «المانع قدرته خلقه» یعنی قدرتش را از رساندن ضرر به
ص: 430
ذکر زیارة هانی بن عروة المرادی فقف علی قبره و تسلم علی رسول الله صلی الله علیه و آله و تقول
سَلَامُ اللَّهِ الْعَظِیمِ وَ صَلَوَاتُهُ عَلَیْکَ یَا هَانِیَ بْنَ عُرْوَةَ- السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ النَّاصِحُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَشْهَدُ أَنَّکَ قُتِلْتَ مَظْلُوماً فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ اسْتَحَلَّ دَمَکَ وَ حَشَی اللَّهُ قُبُورَهُمْ نَاراً أَشْهَدُ أَنَّکَ لَقِیتَ اللَّهَ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْکَ بِمَا فَعَلْتَ وَ نَصَحْتَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَغْتَ دَرَجَةَ الشُّهَدَاءِ وَ جَعَلَ رُوحَکَ مَعَ أَرْوَاحِ السُّعَدَاءِ بِمَا نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مُجْتَهِداً وَ بَذَلْتَ نَفْسَکَ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ مَرْضَاتِهِ فَرَحِمَکَ اللَّهُ وَ رَضِیَ عَنْکَ وَ حَشَرَکَ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ جَمَعْنَا وَ إِیَّاکُمْ مَعَهُمْ فِی دَارِ النَّعِیمِ وَ سَلَامٌ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ.
ثم صل رکعتین صلاة الزیارة و أهدها له و ادع لنفسک بما شئت و ودعه بما ودعت به مسلم بن عقیل ره (1)
اعلم أن زیارة مسلم رضی الله عنه فی یوم شهادته و هو یوم عرفة أفضل و أنسب من سائر الأیام و لنفسر بعض الألفاظ و العبارات التی تحتاج إلی الشرح و التفسیر قوله علی الممحصین فی طاعة الله هو علی بناء المفعول أی الذی اختبرهم بالشدائد و البلایا فی طاعته فخلصهم من کل غش و کدورة و التمحیص الابتلاء و محص الذهب بالنار أخلصه مما یشوبه قوله و من تخلی منهم أی من حبهم و ولایتهم و طاعتهم.
و قال الفیروزآبادی (2)
جبهه کمنعه ضرب جبهته و رده أو لقیه بما یکره قوله و بنیان بنیانه أی الأبنیة التی بنیت فی مواضع ظهرت فیها معجزاته کبیت الطست قوله لما تعلوه الأقدام أی أسجد بوجهی الذی هو أشرف أعضائی علی التراب الذی هو أذل الأشیاء و یوطأ علیه بالأقدام خضوعا لجلال وجهک الکریم و قال الفیروزآبادی (3) الشافة قرحة تخرج فی أسفل القدم فتکوی فتذهب و إذا
ص: 429
خلائقش منع می کند و نتیجه اینکه او درباره آنها آن میزان از عذاب و انتقامی که بر آن قادر است را انجام نمی دهد. «من ألب علیک» یعنی در برابر تو ایستادگی کرد.
فائده: شیخ فاضل کاملمان سید سند پرهیزکار متقی امیر شرف الدین علی شولستانی ساکن در مشهد غروی در طول حیات و مدفون در آن در یکی از فوائدش گوید: پوشیده نیست که تنها زمانی کعبه و جهت آن با محراب معصوم شناخته می شود که دانسته شود ساخت آن با نصب معصوم و امر او در زمان وی یا در زمان غیر او بوده است، اما معصوم علیه السلام به سوی آن بدون تمایل به چپ یا راست نماز خوانده است. و بر این اساس مسأله مسجد کوفه مشکل است، زیرا بنای آن قبل از زمان امیرمؤمنان علیه السلام بوده است و دیوار قبله و محراب مشهور به محراب امیرمؤمنان علیه السلام موافق با گذاشتن جدی در پشت شانه راست نیست، بلکه در آن دو تمایل به راست است به گونه ای که جدی مقابل شانه راست می شود و در این مسأله متأمل و متحیر بودم و این مسأله تحیرم را تأیید کرد که آن دو عکس ضریح مقدس او بودند، زیرا در آن تمایل زیادی به چپ است و در زمان ساختنش به امر سلطان اعظم شاه صفی، به معمار گفتم:(1) آن را به راست تغییر دهد و با این وجود در مجموع در آن تمایل به چپ است و مخالف محراب مسجد کوفه است و آن را بر این حمل کردم که آن را غیر معصوم از افراد معتقد به تمایل به چپ بنا کرده است و در روضه مقدس متمایل به راست و در کوفه متمایل به چپ بودم، زیرا نقل شده است که حضرت علیه السلام در مسجد آن نماز خواند و نقل نشده است که وی علیه السلام با استواری بدون تمایل به راست و چپ نماز خوانده است. و در وسط دیوار مذکور محراب بزرگی بود که کنار آن عبادت نمی شد و نه به محراب امیرمؤمنان مشهور بود نه به محراب یکی از انبیاء و ائمه و زمانی که مسجد خراب شد و ستون های موجود در آن ویران شد و فرش اصلی آن با سنگ و خاک پنهان شد، وزیر بزرگ میرزا تقی الدین محمد، نظافت مسجد از انباشتگی های موجود در آن و آبادکردن جانب قبله مسجد و برطرف کردن خاک و سنگ های افتاده در صحنش تا بستر اصلی آن را قصد کرد و تمیز کرد و دو سکوی شرقی و غربی برابر شدند و روشن شد که محراب و باب مشهور به محراب و باب او متصل به فرش اصلی نبودند بلکه نزدیک به دو زراع از آن مرتفع بودند
ص: 431
قطعت مات صاحبها و الأصل و استأصل الله شافته أذهبه کما تذهب تلک القرحة أو معناه أزاله من أصله و الجائحة کل مصیبة عظیمة و فتنة مبیرة قوله علی مواهب الله أی المقتول لأجل مواهب الله أو کائنا علیها و فی أکثر النسخ السلام علی مواهب الله و لعله زید من النساخ قوله علی الرقیب الشاهد لعل المراد به القائم علیه السلام قوله سجد لک شعاع الشمس السجود هنا مستعمل فی معناه اللغوی أی تذلل و انقاد و جری بأمرک و تدبیرک فیه و دوی الماء و حفیف الشجر صوتهما عند الجری و التحرک و خفقان الطائر طیرانه و ضربه بجناحیه قوله علیه السلام بالاسم الذی وضعته علی السماوات فانشقت أی تضعه بعد ذلک فی القیامة و إنما أتی بصیغة الماضی لتحقق وقوعه أو فانشقت فصارت سبع سماوات و کذا سائر الفقرات و الأول هو الأظهر لکن یؤید الثانی قوله فاستقرت و فی المصباح و التهذیب و الفقیه و غیرها فنسفت فعلیه الاحتمال الأول متعین.
ثم اعلم أن هذا الدعاء و الصلاة مروی فی کتب الحدیث عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَصُمِ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ تَحْتَ السَّمَاءِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی حَلَلْتُ بِسَاحَتِکَ الدُّعَاءَ.
فلعل ذکرهم هنا بدون تلک الشروط لخصوص هذا الموضع لروایة أخری لم تصل إلینا قوله صلوات الله علیه أیا حبة قلبی یمکن أن یقرأ بضم الحاء أی محبوب قلبی و بالفتح أی ثمرة قلبی و الساکن فی سویدائه قال الفیروزآبادی الحبة بالضم المحبوب و قال حبة القلب سویداؤه أو مهجته أو ثمرته أو هنة سوداء فیه قوله علیه السلام لیت شعری بکسر الشین أی لیتنی شعرت و علمت قال الجزری
فیه لیت شعری ما فعل فلان أی لیت علمی حاضر أو محیط بما صنع فحذف الخبر قوله و أوفت علی الرمل و الحصا أی زارت من قولهم أوفی علیه إذا أشرف تشبیها للزیارة بالعلو و الإشراف.
قد مضی تفسیر الآیات التی اشتملت علیها الأدعیة فی کتاب المعاد فلا نعیدها قوله علیه السلام المانع قدرته خلقه أی یمنع قدرته عن إیصال الضرر إلی
ص: 430
و محراب متروکی که در وسط دیوار جانب قبله بود متصل و پیوسته به آن بود و روشن شد که باب بزرگ نزدیک به آن نیز به آن متصل است و کنار دیوار جانب قبله از اول تا آخر آن ستونها و سکوهایی بود و وزیر امجد، عمارتش را بر آن بنا نهاد و کنار محراب سکوی بزرگی بود که به اندازه دو سکو از اطرافشان اثر ستونی نبود و زمانی که این محراب بزرگ کهنه و فرسوده شد وزیر به کندن روی آن دستور داد تا آن را سفید کنند پس آن را از جا برکندند و در زیر غلظت کنده شده دیدند که آن را سه مرتبه سفید و سرخ کردهاند و در هر مرتبه سرخ و سفید آن را به چپ منحرف کردهاند پس امیر در آن متحیر شد و مرا احضار کرد و به من نشان داد در حالیکه همراه او جمع انبوهی از علما و عقلای برگزیده بودند و در آن متحیر و متفکر بودند. به ذهنم خطور کرد که آن محراب، محراب امیرمؤمنان بوده است و قبل از رسیدنش به فرش اصلی به سوی آن نماز میخوانده است و به جهت واقع شدنش در سکوی بزرگ علما و برگزیدگان در آن پشت سر امام جمع میشدند و همچنین آن باب نیز باب امام علیه السلام است که از منزل به مسجد برای رسیدن به فرش از آن میآمده است و از آنجا که دیوار قدیمی بود و محراب در آن بود و شرعا با جهت موافق نبود امام علیه السلام اندکی به چپ متمایل شد و مسلمانان بعد از او تحریف کردند و سفیدی و سرخی را به چپ متمایل کردهاند تا مردم بدانند که امام علیه السلام در آن به چپ متمایل میشده است و آن را سرخ کردهاند تا بدانند که امام در کنار آن کشته شده است. و تکرار سفیدی و سرخی برای پوسیدگی و انباشتگی بوده است. و زمانی که مسجد خراب شد و ستونها و سکوها از بین رفت و فرش اصلی پنهان شد و فرش دیگری ایجاد شد برخی از مردم آن محراب کوچک را ساختند و درِ کوچکی در نزدیکی آن بر سطح جدید باز کردند که به محراب و باب امام علیه السلام مشهور شد. این مطالب را بر حضار و امیر عرض کردم و همه آنان تصدیقم کردند و از من پذیرفتند و نماز مقرر شناخته شد کنار محراب امام علیه السلام را کنار آن به جای آوردند و دعایی که قرائتش بعد از نماز کنار او مشهور است را قرائت کردند و در نماز بر اساس آنچه که در محراب دیدند تمایل به چپ پیدا کردند و وزیر به زینت آن بیش از سایر محرابها امر کرد و معمار در آن سهل انگاری کرد و شد آنچه که در عراق شد و مانند سایر محرابها بر آنچه که بود باقی ماند و سلام بر کسی که از هدایت پیروی کرد پایان کلام او. خداوند مقامش را رفیع کند.
ص: 432
خلقه و الحاصل أنه لا یفعل فیهم ما یقدر علیه من التعذیب و الانتقام قوله و من ألب علیک أی أقام.
فائدة قال شیخنا الفاضل الکامل السید السند البارع التقی أمیر شرف الدین علی الشولستانی الساکن فی المشهد الغروی حیا المدفون فیه میتا قدس الله روحه فی بعض فوائده لا یخفی أنه إنما تعلم الکعبة و جهتها بمحراب المعصوم إذا علم أن بناءه بنصب المعصوم و أمره علیه السلام فی زمانه أو فی زمان غیره لکنه علیه السلام صلی إلیه من غیر تیامن و تیاسر و علی هذا أمر مسجد الکوفة مشکل إذ بناؤه کان قبل زمان أمیر المؤمنین علیه السلام و الحائط القبلی و المحراب المشهور بمحراب أمیر المؤمنین علیه السلام لیسا موافقین لجعل الجدی خلف المنکب الأیمن بل فیهما تیامن بحیث یصیر الجدی قدام المنکب الأیمن و کنت فی هذا متأملا و متحیرا و أید تحیری بأنهما کانا عکس ضریحه المقدس فإنه کان فیه تیاسر کثیر و وقت عمارته بأمر السلطان الأعظم شاه صفی قدس الله روحه (1) قلت للمعمار غیره إلی التیامن فغیره و مع هذا فیه تیاسر فی الجملة و مخالف لمحراب مسجد الکوفة و حملته علی أنه کان بناه غیر المعصوم من القائلین بالتیاسر و کنت فی الروضة المقدسة متیامنا و فی الکوفة متیاسرا لأنه نقل أنه صلی فی مسجدها و لم ینقل أنه علیه السلام صلی باستقامة من غیر تیامن و تیاسر و کان فی وسط الحائط المذکور محراب کبیر متروک العبادة عنده غیر مشهور بمحراب أمیر المؤمنین علیه السلام و لا بمحراب أحد من الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و لما صار المسجد خرابا و انهدمت الأسطوانات الکائنة فیه و اختفی فرشه الأصلی بالأحجار و التراب أراد الوزیر الکبیر میرزا تقی الدین محمد ره تنظیف المسجد من الکثافات الواقعة فیه و عمارة الجانب القبلی من المسجد و رفع التراب و الأحجار المرمیة فی صحنه إلی الفرش الأصلی و نظف و سوی دکتین فی جهتی الشرقی و الغربی ظهر أن المحراب و الباب المشهورین بمحرابه و بابه علیه السلام ما کانا متصلین بالفرش الأصلی بل کانا مرتفعین عنه قریبا من ذراعین
ص: 431
میگویم
محرابها و بناهای عراق را بسیار مختلف دیدم و نزدیکترین آنها به قواعد ریاضی قبله حائر حسین علیه السلام است البته آن نیز از نصف النهار اندکی کمتر از آنچه که قواعد اقتضا میکند منحرف است و ضریح امیرمؤمنان علیه السلام و ضریح کاظمین علیهما السلام بدون انحراف آشکاری بر نصف النهار هستند و ضریح عسکریین علیهما السلام نزدیک به بیست درجه از سمت چپ نصف النهار منحرف است، و محراب مسجد کوفه از جانب راست نصف النهار نزدیک به چهل درجه منحرف است که این نزدیک به قبله اصفهان است. و بر اساس آنچه که سید در مقابل این که جدی مقابل شانه است ذکر کرد نیست که در غیر این صورت به مغرب نزدیک بود. انحراف کوفه بر اساس قواعد ریاضی دوازده درجه از راست نصف النهار و انحراف بغداد به آن نزدیک است و انحراف سامرا نزدیک به هشت درجه از جهت راست است و قبله مسجد سهله نزدیک به قواعد است پس آنچه که در این خصوص که روضه امیرمؤمنان علیه السلام از محراب مسجد کوفه به قواعد از نزدیکتر است ذکر کردیم روشن شد. و شاید این اختلافات بر اساس توسعه در امر قبله باشد و بعید نیست که امر کردن به تمایل به چپ برای عراقیان بنابر این باشد که محرابهای مشهور در آن در زمان خلفای جور بنا شده است، به ویژه مسجد اعظم، بر این وجه ابراز خطای این فاسقان برای آنان ممکن نبوده است پس پیروان خود را به انحراف به چپ از آن محرابها امر کردهاند و از روی تقیه، به این صورت تعلیل کردهاند تا حکم دادن به خطای خلفای جور پیشین درباره آنها مشهور نشود.
و آنچه که در توصیف مسجد غنی خواهد آمد به اینکه قبلهاش صحیح است - که این اشارهای است به اینکه در قبله سایر مساجد اشکالاتی هست - مؤید آن است. مسجد غنی امروزه موجود نیست.
و روایتی که نعمانی در کتاب الغیبة از امیر مؤمنان علیه السلام روایت کرده مؤید آن است؛ حضرت فرمود: گویا به شیعیانم در مسجد کوفه مینگرم که خیمههایی برپا کردهاند و قرآن را آن چنان که نازل شده است به مردم تعلیم میدهند. همانا وقتی قائم ما قیام کند آن(مسجد) را میشکند و قبلهاش را راست میکند.
ضمن اینکه بقای بنایی که در زمان امیر مؤمنان بوده تا به امروز معلوم نیست بلکه بعضی روایات بر ویرانی و تغییر آن دلالت دارد؛ چنانچه شیخ در کتاب الغیبة ضمن حدیثی روایت کرده که امیر مؤمنان به مسجد کوفه رسید - که از سفال و خمرهها و گِل بنا شده بود - و فرمود: وای بر کسی که تو را ویران کند! وای بر کسی که ویرانیت را سهل شمارد! وای بر بنا کننده تو با گل پخته، کسی که قبله نوح را تغییر میدهد! خوشا به حال کسی که همراه با قائم اهل بیتم شاهد ویرانی تو باشد؛ آنها بهترین امت همراه با عترت نیک هستند.
و شگفتتر از همه آنها اینکه مسجد رسول الله صلّی الله علیه و آله محرابش بر خط نصف النهار است علاوه بر اینکه آن روشنترین محرابها از جهت انتساب به معصوم است و این به جهت انحراف قبله مدینه از سمت چپ نصف النهار یعنی از نقطه جنوب به سمت مشرق با سی و هفت درجه مخالف قواعد است همچنین با آنچه که در این خصوص مشهور است که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود محراب من بر میزاب است مخالف است. و هر که در مسجد الحرام مقابل میزاب بایستد جدی پشت شانه چپش بلکه نزدیک به سر شانه قرار میگیرد. و در این باره متحیر بودم تا اینکه در ساخت روضةالنبی صلّی الله علیه و آله که پیرامون قبر
ص: 433
و المحراب المتروک الذی کان فی وسط الحائط القبلی کان متصلا و واصلا إلیه و ظهر أیضا باب کبیر قریب منه واصلا إلیه و کانت عند الحائط القبلی من أوله إلی آخره أسطوانات و صفات و بنی الوزیر الأمجد عمارته علیها و عند ذلک المحراب کانت صفة کبیرة قدر صفتین من أطرافها لم یکن بینها أثر أسطوانة و لما صار هذا المحراب الکبیر عتیقا کثیفا أمر الوزیر بقلع وجهه لیبیضوه فقلعوا فإذا تحت الکثافة المقلوعة أنه بیضوه ثلاث مرات و حمروه کذلک و فی کل مرتبة بیاض و حمرة أمالوه إلی الیسار فتحیر الأمیر فی ذلک فأحضرنی و أرانیه و کان معه جمع کثیر من العلماء و العقلاء الأخیار و کانوا متحیرین متفکرین فی
الوجه فخطر ببالی أن ذلک المحراب کان محراب أمیر المؤمنین علیه السلام و کان یصلی إلیه لوصوله إلی الفرش الأصلی و لوقوعه فی صفة کبیرة یجمع فیها العلماء و الأخیار خلف الإمام علیه السلام و کذلک کان ذلک الباب بابه علیه السلام الذی یجی ء من البیت إلی المسجد منه لاتصاله بالفرش و لما کان الجدار قدیما و کان ذلک المحراب فیه و لم یکن موافقا للجهة شرعا تیاسر علیه السلام و بعده المسلمون حرفوا و أمالوا البیاض و الحمرة إلی التیاسر لیعلم الناس أنه علیه السلام تیاسر فیه و حمروه لیعلموا أنه علیه السلام قتل عنده و کان تکرار البیاض و الحمرة لتکرار الاندراس و الکثافة و لما خرب المسجد و اندرست الأسطوانات و الصفات و اختفی الفرش الأصلی و حدث فرش آخر أحدث بعض الناس ذلک المحراب الصغیر و فتح بابا صغیرا قریبا منه علی السطح الجدید و اشتهرا بمحرابه و بابه علیه السلام و عرضت علی الوزیر و الحضار فکلهم صدقونی و قبلوا منی و صلوا الصلاة المقررة المعهودة عند محرابه علیه السلام عنده و قرءوا الدعاء المشهور قراءته بعد الصلاة عنده و تیاسروا فی الصلاة علی ما رأوا فی المحراب و أمر الوزیر بزینته زائدا علی زینة سائر المحاریب و تساهل المعمار فیها فحدث ما حدث فی العراق و بقی علی ما کان علیه کسائر المحاریب و السلام علی من اتبع الهدی انتهی کلامه رفع الله مقامه.
ص: 432
شریف اوست تأمل کردم و آن را بسیار منحرف به سمت چپ یافتم گرچه به این مقدار نبود و ظاهر این است که خانهها بعد از مسجد بر اساس آن بنا شده است. پس روشن شد که محراب مسجد نیز از مواردی است که از زمان سلاطین جور منحرف شد و این نکته که محراب مسجد قباء، مسجد شجره و اکثر مساجد قدیمی که در مدینه و بینالحرمین دیدم یا موافق قواعد یا نزدیک به آن است علاوه بر اینکه پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمه علیه السلام در آنها نماز خواندهاند مؤید آن است و خدا می داند .
باب هفتم : مسجد سهله و سایر مساجد کوفه
روایات
روایت1.
قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که وارد کوفه شدی به مسجد سهله بیا و در آن نماز بخوان حاجت دینی و دنیویات را از خدا بخواه که مسجد سهله منزل ادریس نبی علیه السلام بوده است که در آن خیاطی میکرد و نماز میخواند و هر که برای آنچه که دوست داشت خدا را بر آن بخواند حاجتهایش را برآورده میکند و در روز قیامت به مقام والایی تا درجه ادریس بالا میبرد و از ناپسند دنیا و نیرنگ دشمنانش پناه داده میشود.
روایت2.
قصص الأنبیاء: عمار یقظان گوید: نزد امام صادق علیه السلام جماعتی بودند و مردی به نام ابان بن نعمان در میان آنان بود. امام فرمود: کدام یک از شما از عمویم زید بن علی خبری دارید؟ گفت: من، خدایت اصلاح کند. فرمود: خبرت از او چیست؟ گفت: شبی نزد او بودیم گفت: آیا قصد مسجد سهله را دارید؟ پس همراه او به سوی آن خارج شدیم، و تلاش فراوان او را در نماز و دعا دیدیم. امام صادق علیه السلام فرمود: آن منزل ابراهیم علیه السلام که از آن بهسوی عمالقه خارج شد و منزل ادریس علیه السلام که در آن خیاطی میکرد بود و صخره سبز که در آن تصویر سیمای انبیاء و اقامتگاه راکب یعنی خضر است در آن است.
ص: 434
وجدت محاریب العراق و أبنیتها مختلفة غایة الاختلاف و أقربها إلی القواعد الریاضیة قبلة حائر الحسین صلوات الله علیه و لکنها أیضا منحرفة عن نصف النهار أقل مما تقتضیه القواعد بقلیل و أما ضریح أمیر المؤمنین علیه السلام و ضریح الکاظمین علیهما السلام فهما علی نصف النهار من غیر انحراف بین و ضریح العسکریین علیهما السلام منحرفة عن یسار نصف النهار قریبا من عشرین درجة و محراب مسجد الکوفة منحرفة عن یمین نصف النهار نحوا من أربعین درجة و هو قریب من قبلة أصفهان و لیس علی ما ذکره السید ره من کون الجدی قدام المنکب و إلا لکان قریبا من المغرب و انحراف الکوفة بحسب القواعد الریاضیة اثنتی عشرة درجة عن یمین نصف النهار و انحراف بغداد قریب منه و انحراف سرمن رأی قریبا من ثمان درجات من جهة الیمین و قبلة مسجد السهلة قریب من القواعد فظهر مما ذکرنا أن روضة أمیر المؤمنین صلوات الله علیه أقرب إلی القواعد من محراب مسجد الکوفة و لعل هذه الاختلافات مبنیة علی التوسعة فی أمر القبلة و لا یبعد أن یکون الأمر بالتیاسر لأهل العراق لکون المحاریب المشهورة المبنیة فیها فی زمان خلفاء الجور لا سیما المسجد الأعظم علی هذا الوجه و لم یمکنهم إظهار خطإ هؤلاء الفساق فأمروا شیعتهم بالتیاسر عن تلک المحاریب و عللوها بما عللوا به تقیة لئلا یشتهر منهم الحکم بخطاء من مضی من خلفاء الجور.
و یؤیده ما سیأتی فی وصف مسجد غنی و إن قبلته لقاسطة فهو یومئ إلی أن سائر المساجد فی قبلتها شی ء و مسجد غنی الیوم غیر موجود
وَ یُؤَیِّدُهُ أَیْضاً مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ النُّعْمَانِیُّ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَیْ یُوسُفَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی شِیعَتِنَا بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ- وَ قَدْ ضَرَبُوا الْفُسْطَاطَ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ الْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ أَمَا إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ کَسَّرَهُ وَ سَوَّی قِبْلَتَهُ.
علی أنه لا یعلم بقاء البناء الذی کان علی عهد أمیر المؤمنین علیه السلام بل یدل بعض الأخبار علی هدمه و تغییره
کَمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی حَدِیثٍ لَهُ: حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ کَانَ مَبْنِیّاً بِخَزَفٍ وَ دِنَانٍ وَ طِینٍ فَقَالَ وَیْلٌ لِمَنْ هَدَمَکَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ سَهَّلَ هَدْمَکَ وَ وَیْلٌ لِبَانِیکَ بِالْمَطْبُوخِ الْمُغَیِّرِ قِبْلَةَ نُوحٍ طُوبَی لِمَنْ شَهِدَ هَدْمَکَ مَعَ قَائِمِ أَهْلِ بَیْتِی أُولَئِکَ خِیَارُ الْأُمَّةِ مَعَ أَبْرَارِ الْعِتْرَةِ.
و أغرب من جمیع ذلک أن مسجد الرسول صلی الله علیه و آله محرابه علی خط نصف النهار مع أنه أظهر المحاریب انتسابا إلی المعصوم و هو مخالف للقواعد لانحراف قبلة المدینة عن یسار نصف النهار أی من نقطة الجنوب إلی المشرق بسبع و ثلاثین درجة أیضا مخالف لما هو المشهور من أن
النبی صلی الله علیه و آله: قال محرابی علی المیزاب.
و من یقف فی المسجد الحرام بإزاء المیزاب یقع الجدی خلف منکبه الأیسر بل قریبا من رأس المنکب و کنت متحیرا فی ذلک حتی تأملت فی عمارة روضة النبی صلی الله علیه و آله التی حول قبره
ص: 433
سپس فرمود: اگر عمویم زمانیکه خارج شد به آن میآمد و در آن نماز میخواند و به خدا پناه میبرد، خدا بیست سال به او پناه میداد. هرگز اندوهگینی به آن نیامده و در آن مابین عشائین نماز نخوانده و خدا را نخوانده است مگر اینکه خداوند برایش گشایش حاصل کرد.
روایت3.
قصص الانبیاء: ابوبصیر به نقل از امام صادق علیه السلام گوید که وی فرمود: ای ابو محمد گویی من نزول قائم علیه السلام در مسجد سهله با خویشان و خانوادهاش را میبینم، عرض کردم منزل او میشود؟ فرمود: آری آن منزل ادریس علیه السلام است و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه در آن نماز خوانده است. مقیم در آن مانند مقیم در خیمه رسولالله صلّی الله علیه و آله است. و هیچ مرد و زن مؤمنی نیست مگر اینکه قلبش مشتاق آن است و هیچ روز و شبی نیست مگر اینکه ملائکه به این مسجد پناه میبرند درحالیکه در آن خدا را عبادت میکنند. ای ابو محمد آگاه باش که من اگر به شما نزدیک بودم هیچ نمازی نمیخواندم مگر در آن، سپس زمانیکه قائم ما قیام کند خداوند انتقام رسولش و همگی ما را میگیرد.
روایت4.
الکافی: عبدالله بن ابان گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم، از ما سؤال نمود آیا در میان شما کسی هست که از عمویم زید بن علی علمی داشته باشد؟ مردی از جمع گفت: من، خبری از عمویت دارم، شبی در منزل معاویه بن اسحاق انصاری نزد او بودم وقتی که گفت: با ما رهسپار شوید تا در مسجد سهله نماز بگزاریم. امام صادق علیه السلام فرمود: چنین کرد؟ گفت: خیر امری پیش آمد و او را از رفتن بازداشت. فرمود: آگاه باشید به خدا سوگند اگر با آن نماز در آن مسجد، یک سال از خدا پناه میخواست پناهش میداد. آیا ندانستی که آن محل خانه ادریس نبی است که در آن خیاطی میکرد و ابراهیم علیه السلام از آن بهسوی عمالقه یمن حرکت کرد و داود از آن بهسوی جالوت رهسپار شد و در آن صخره سبزی است که در آن تمثال همه انبیاء است و گل هر پیامبر از زیر آن صخره گرفته شده است و آن اقامتگاه راکب است. گفته شد: راکب کیست؟ فرمود: خضر علیه السلام.(1)
روایت5.
میگویم: در المزار الکبیر(2) با اسناد از عبدالله بن ابان مشابه آن را روایت کرده و در آن آمده است: آگاه باش به خدا سوگند اگر یک سال از خدا پناه میخواست سالها به او پناه میداد. و در این نقل دارد: و داوود از آن بهسوی جالوت حرکت کرد.
ص: 435
الشریف فوجدتها منحرفة ذات الیسار کثیرا و إن لم یکن بهذا المقدار و ظاهر أن البیوت کانت مبنیة بعد المسجد علی وفقها فظهر أن محراب المسجد أیضا مما حرف فی زمن سلاطین الجور و یؤیده أن محراب مسجد قباء و مسجد الشجرة و أکثر المساجد القدیمة التی رأیتها فی المدینة و بین الحرمین إما موافقة للقواعد أو قریبة منها مع أن النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة صلوات الله علیهم صلوا فیها و الله یعلم.
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ الصَّائِغِ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلْتَ الْکُوفَةَ فَأْتِ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ فَصَلِّ فِیهِ وَ اسْأَلِ اللَّهَ حَاجَتَکَ لِدِینِکَ وَ دُنْیَاکَ فَإِنَّ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ بَیْتُ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ یُصَلِّی فِیهِ وَ مَنْ دَعَا اللَّهَ فِیهِ بِمَا أَحَبَّ قَضَی لَهُ حَوَائِجَهُ وَ رَفَعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَکاناً عَلِیًّا إِلَی دَرَجَةِ إِدْرِیسَ وَ أُجِیرَ مِنْ مَکْرُوهِ الدُّنْیَا وَ مَکَایِدِ أَعْدَائِهِ.
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَطَاءِ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ عَنْ عَمَّارٍ الْیَقْظَانِ قَالَ: کَانَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَمَاعَةٌ وَ فِیهِمْ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ أَبَانُ بْنُ نُعْمَانَ فَقَالَ أَیُّکُمْ لَهُ عِلْمٌ بِعَمِّی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ أَنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِهِ قَالَ کُنَّا عِنْدَهُ لَیْلَةً فَقَالَ هَلْ لَکُمْ فِی مَسْجِدِ سَهْلَةَ فَخَرَجْنَا مَعَهُ إِلَیْهِ فَوَجَدْنَا مَعَهُ اجْتِهَاداً کَمَا قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ بَیْتَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ الَّذِی خَرَجَ مِنْهُ إِلَی الْعَمَالِقَةِ وَ کَانَ بَیْتَ إِدْرِیسَ علیه السلام الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ فِیهِ صَخْرَةٌ خَضْرَاءُ فِیهَا صُورَةُ وُجُوهِ النَّبِیِّینَ وَ فِیهَا مُنَاخُ الرَّاکِبِ یَعْنِی الْخَضِرَ علیه السلام
ص: 434
گفت: و منازل آنان کجا بود؟ فرمود: در گوشههای آن و در آن صخره سبزی است که در آن تمثال سیمای هر پیامبر است.
روایت6.
با اسناد گوید: علی بن حسین علیهما السلام فرمود هر که دو رکعت در مسجد سهله بخواند خداوند سالها بر عمرش میافزاید.(1)
روایت7.
ابوبصیر از صادق علیه السلام گوید که وی فرمود: ای ابو محمد گویی من نزول قائم علیه السلام در مسجد سهله با خویشان و خانوادهاش را میبینم، عرض کردم: منزل او میشود فدایت گردم؟ فرمود: آری، منزل ادریس و ابراهیم خلیل علیهما السلام در آن بوده است و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه در آن نماز خوانده است و مسکن خضر، در آن است، مقیم در آن مانند مقیم در خیمه رسولالله صلّی الله علیه و آله است. و هیچ مرد و زن مؤمنی نیست مگر اینکه قلبش مشتاق آن است. در آن صخرهای است که تصویر همه انبیاء در آن است و کسی در آن نماز نخوانده و به نیت صالح خدا را نخوانده است مگر اینکه خداوند او را با برآورده کردن حاجتش بازگردانده است و کسی نیست که از آن پناه خواسته باشد مگر اینکه خداوند به او پناه داده است از آنچه میترسد. عرض کردم: این فضیلت است. فرمود: بر تو بیافزایم؟ گفتم: آری، فرمود: آن از بخشهایی است که خداوند دوست دارد در آنها خوانده شود و هیچ روز و شبی نیست مگر اینکه ملائکه این مسجد را زیارت میکنند درحالیکه در آن خدا را عبادت میکنند. ای ابو محمد آگاه باش که من اگر به شما نزدیک بودم هیچ نمازی نمیخواندم مگر در آن و آن فضیلتی که توصیف نکردم بیش از این مقدار است که توصیف نمودم. عرض کردم: فدایت گردم قائم تا ابد در آن است؟ فرمود: آری. عرض کردم: بعد از او کیست؟ فرمود: هر کس بعد از او تا پایان آفرینش چنین است.(2)
این خبر به صورت کامل در باب سیره قائم علیه السلام بیان شد.
روایت8.
کامل الزیارات: عبدالرحمن به نقل از امام صادق علیه السلام گوید: از او شنیدم که به حمزه ثمالی میفرماید: ای ابوحمزه آیا عمویم را در شبی که خارج شد دیدی؟ گفت: آری. فرمود: آیا در مسجد سهیل نماز خواند؟ گفت: مسجد سهیل کجاست؟ آیا مقصودت مسجد سهله است؟ فرمود: آری. گفت: خیر. امام فرمود: آگاه باش که او اگر در آن دو رکعت میخواند سپس از خداوند پناه میخواست یک سال به او پناه میداد. ابوحمزه ثمالی به او گفت: پدر و مادرم فدای تو! همین مسجد سهله؟ فرمود: آری منزل ابراهیم که از آن بهسوی عمالقه خارج شد و منزل ادریس
ص: 436
ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ عَمِّی أَتَاهُ حِینَ خَرَجَ فَصَلَّی فِیهِ وَ اسْتَجَارَ بِاللَّهِ لَأَجَارَهُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ قَطُّ فَصَلَّی فِیهِ مَا بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ وَ دَعَا اللَّهَ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ.
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَانَ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مَرْیَمَ بِنْتِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ کَأَنِّی أَرَی نُزُولَ الْقَائِمِ فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ بِأَهْلِهِ وَ عِیَالِهِ قُلْتُ یَکُونُ مَنْزِلَهُ قَالَ نَعَمْ هُوَ مَنْزِلُ إِدْرِیسَ علیه السلام وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ الْمُقِیمُ فِیهِ کَالْمُقِیمِ فِی فُسْطَاطِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِلَّا وَ قَلْبُهُ یَحِنُّ إِلَیْهِ وَ مَا مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ الْمَلَائِکَةُ یَأْوُونَ إِلَی هَذَا الْمَسْجِدِ یَعْبُدُونَ اللَّهَ فِیهِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَمَا إِنِّی لَوْ کُنْتُ بِالْقُرْبِ مِنْکُمْ مَا صَلَّیْتُ صَلَاةً إِلَّا فِیهِ ثُمَّ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا انْتَقَمَ اللَّهُ لِرَسُولِهِ وَ لَنَا أَجْمَعِینَ.
کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَنَا أَ فِیکُمْ أَحَدٌ عِنْدَهُ عِلْمُ عَمِّی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَنَا عِنْدِی عِلْمٌ مِنْ عِلْمِ عَمِّکَ کُنَّا عِنْدَهُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی دَارِ مُعَاوِیَةَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَنْصَارِیِّ إِذْ قَالَ انْطَلِقُوا بِنَا نُصَلِّی فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ فَعَلَ فَقَالَ لَا جَاءَ أَمْرٌ فَشَغَلَهُ عَنِ الذَّهَابِ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَعَاذَ اللَّهَ بِهِ حَوْلًا لَأَعَاذَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَوْضِعُ بَیْتِ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ مِنْهُ سَارَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ بِالْعَمَالِقَةِ وَ مِنْهُ سَارَ دَاوُدُ علیه السلام إِلَی جَالُوتَ وَ إِنَّ فِیهِ لَصَخْرَةً خَضْرَاءَ فِیهَا مِثَالُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ مِنْ تَحْتِ تِلْکَ الصَّخْرَةِ أُخِذَتْ طِینَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ إِنَّهُ لَمُنَاخُ الرَّاکِبِ قِیلَ وَ مَنِ الرَّاکِبُ قَالَ الْخَضِرُ علیه السلام (1).
أَقُولُ رَوَاهُ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَعْقُوبَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوِ اسْتَعَاذَ اللَّهَ حَوْلًا لَأَعَاذَهُ سِنِینَ وَ فِیهِ وَ مِنْهُ سَارَ دَاوُدُ إِلَی جَالُوتَ
ص: 435
که در آن خیاطی میکرد و اقامتگاه راکب در آن است. و در آن صخره سبزی است که تصویر تمامی انبیاء در آن است. و زیر صخره خاکی است که خداوند عزوجل انبیاء را از آن خلق کرد و معراج در آن است محلی از آن فاروق اعظم است و آن محل عبور مردم است. آن از کوفان است. در آن در صور دمیده میشود و محشر بهسوی آن است و از جانب آن هفتاد هزار نفر محشور میشوند که بدون حساب وارد بهشت میشوند. آنان کسانی هستند که خداوند حجتهایشان را آشکار کرد و نعمتهایشان را چندین برابر نمود، پیشتازان رستگار خاشع که دوست دارند که فخر فروشی را از خود دور کنند و با عدل خدا از دیدارش ترس دارند. و در طاعت شتاب کردند و عمل کردند و دانستند که خداوند به آنچه انجام میدهند آگاه است بر آنان نه حسابی است نه عذابی، کینه را دور میکند و مؤمنان را مطهر میکند و کوه اهوان از وسط آن حرکت کرد و بر آن زمانی گذشته است درحالی که او آباد است.(1)
توضیح
این سخن امام علیه السلام «و فیه المعراج» شاید مقصود این است که پیامبر صلّی الله علیه و آله زمانیکه شب معراج نزول کرد و در مسجد کوفه نماز گزارد به این محل آمد و از آن بهسوی آسمان عروج کرد. یا منظور این است که معراج معنوی برای مؤمنان در آن حاصل میشود. این کلام امام علیه السلام «و هو الفاروق موضع منه»، یعنی معراج از محلی از آن که فاروق نام دارد واقع شد. یا منظور این است که در محلی از آن قائم علیه السلام بین حق و باطل را جدا میکند چنانکه در خبری دیگر آمده است که عدل خداوند در آن ظهور مییابد .
و «هو ممرّ الناس» یعنی محل گذر مردم بهسوی محشر. و اکثر این خبر ناقص مصحف بود و ما آن را چنانکه یافتیم آوردیم.
روایت9.
قرب الإسناد: طیالسی به نقل از علاء گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: آیا در مسجدی که نزد شماست و شما آن را مسجد سهله و ما مسجد شری مینامیم نماز میخوانی؟ عرض کردم: من در آن نماز میخوانم فدایت گردم. فرمود: به آن برو که هیچ اندوهگینی در آن نیامده است مگر اینکه خداوند اندوهش را برطرف کرده است یا فرمود: حاجتش را برآورده کرده است. و در آن زبرجدی است که تصویر هر نبی و وصی در آن است.(2)
روایت10.
الخصال:
ص: 437
قَالَ وَ أَیْنَ کَانَتْ مَنَازِلُهُمْ قَالَ فِی زَوَایَاهُ وَ إِنَّ فِیهِ لَصَخْرَةً خَضْرَاءَ فِیهَا مِثَالُ وَجْهِ کُلِّ نَبِیٍّ.
وَ بِالْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: مَنْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ رَکْعَتَیْنِ زَادَ اللَّهُ فِی عُمُرِهِ سَنَتَیْنِ (1).
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ کَأَنِّی أَرَی نُزُولَ الْقَائِمِ علیه السلام فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ بِأَهْلِهِ وَ عِیَالِهِ قُلْتُ یَکُونُ مَنْزِلَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ نَعَمْ کَانَ فِیهِ مَنْزِلُ إِدْرِیسَ وَ کَانَ مَنْزِلَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ فِیهِ مَسْکَنُ الْخَضِرِ وَ الْمُقِیمُ فِیهِ کَالْمُقِیمِ فِی فُسْطَاطِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِلَّا وَ قَلْبُهُ یَحِنُّ إِلَیْهِ وَ فِیهِ صَخْرَةٌ فِیهَا صُورَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ مَا صَلَّی فِیهِ أَحَدٌ فَدَعَا اللَّهَ بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ إِلَّا صَرَفَهُ اللَّهُ بِقَضَاءِ حَاجَتِهِ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ اسْتَجَارَهُ إِلَّا أَجَارَهُ اللَّهُ مِمَّا یَخَافُ قُلْتُ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ قَالَ نَزِیدُکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ هُوَ مِنَ الْبِقَاعِ الَّتِی أَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُدْعَی فِیهَا وَ مَا مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ الْمَلَائِکَةُ تَزُورُ هَذَا الْمَسْجِدَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ فِیهِ أَمَا إِنِّی لَوْ کُنْتُ بِالْقُرْبِ مِنْکُمْ مَا صَلَّیْتُ صَلَاةً إِلَّا فِیهِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ وَ مَا لَمْ أَصِفْ أَکْثَرُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا یَزَالُ الْقَائِمُ فِیهِ أَبَداً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمِنْ بَعْدِهِ قَالَ هَکَذَا مِنْ بَعْدِهِ إِلَی انْقِضَاءِ الْخَلْقِ (2). أقول: قد مر تمام الخبر فی باب سیرة القائم علیه السلام.
مل، [کامل الزیارات] أَخِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ لِأَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ یَا أَبَا حَمْزَةَ هَلْ شَهِدْتَ عَمِّی لَیْلَةَ خَرَجَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ سُهَیْلٍ- قَالَ وَ أَیْنَ مَسْجِدُ سُهَیْلٍ لَعَلَّکَ تَعْنِی مَسْجِدَ السَّهْلَةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَا قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَوْ صَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ اسْتَجَارَ اللَّهَ لَأَجَارَهُ سَنَةً فَقَالَ لَهُ أَبُو حَمْزَةَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی هَذَا مَسْجِدُ السَّهْلَةِ قَالَ نَعَمْ فِیهِ بَیْتُ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی کَانَ یَخْرُجُ مِنْهُ إِلَی الْعَمَالِقَةِ وَ فِیهِ بَیْتُ إِدْرِیسَ
ص: 436
باقر علیه السلام فرمود: در کوفه مساجدی ملعون و مساجدی مبارک است، مساجد مبارک عبارتند از مسجد غنی که به خدا سوگند قبلهاش درست و گلش پاک است و مردی مؤمن آن را بنا کرده است و دنیا از بین نمیرود مگر اینکه دو چشمه کنار آن بجوشد و در آن دو دو باغ است و اهل آن نفرین شده و آن از ایشان سلبشده است. و مسجد بنی ظفر و مسجد سهله و مسجدی در حمراء و مسجد جعفی که این امروز مسجد آنان نیست و گفته میشود: فرسوده است. و مساجد ملعون عبارت است از مسجد ثقیف، مسجد اشعث، مسجد جریر بجلّی، مسجد سماک و مسجدی در حمراء که بر قبر فرعونی از فراعنه بنا شد.(1)
روایت11.
در المزار الکبیر، محمد بن علی بن محبوب از ابراهیم بن هاشم مشابه آن را روایت کرد.
سپس گوید: و شیخ بزرگوار ابوالفتح متولی جامع ابراهیم حدیث گفت و مرا بر مسجدی از این مساجد متوقف کرد و برایم حدیث گفت که مسجد اشعث مابین سهله و کوفه است و از آن دیوار قبله و مناره آن باقی مانده است و سایرین به من خبر دادهاند که مسجد اشعث همان است که مسجد جواشن میخوانند، مسجد سماک که آهنگران در آن هستند نزدیک به آن است، و برایم ذکر کرد که مسجد حوافر نامیده میشود و مسجد شبث بن ربعی در بازار در آخر راه حجاج است و مسجدی که بر سر قبر فرعون است در محله نجاران است.(2)
روایت12.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام از نماز خواندن در پنج مسجد کوفه نهی فرمود: مسجد اشعث بن قیس کندی، مسجد جریر بن عبدالله بجلی، مسجد سماک بن مخرمه، مسجد شبث بن ربعی و مسجد تیم. فرمود: و امیرمؤمنان علیه السلام زمانیکه به مسجد آنها نظر کرد فرمود: این بقعه تیم است و معنای آن این است که آنها از آن باز نشستهاند، در دشمنی و کینه از امیر مؤمنان علیه السلام در آن نماز نمیخوانند. نفرین خدا بر آنان باد.(3)
روایت13.
امالی شیخ طوسی:
ص: 438
الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ فِیهِ مُنَاخُ الرَّاکِبِ وَ فِیهِ صَخْرَةٌ خَضْرَاءُ فِیهَا صُورَةُ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ تَحْتَ الصَّخْرَةِ الطِّینَةُ الَّتِی خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا النَّبِیِّینَ وَ فِیهِ الْمِعْرَاجُ وَ هُوَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ مَوْضِعٌ مِنْهُ وَ هُوَ مَمَرُّ النَّاسِ وَ هُوَ مِنْ کُوفَانَ وَ فِیهِ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ إِلَیْهِ الْمَحْشَرُ وَ یُحْشَرُ مِنْ جَانِبِهِ سَبْعُونَ أَلْفاً یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ أُولَئِکَ الَّذِینَ أَفْلَجَ اللَّهُ حُجَجَهُمْ وَ ضَاعَفَ نِعَمَهُمْ الْمُسْتَبِقُونَ الْفَائِزُونَ الْقَانِتُونَ یُحِبُّونَ أَنْ یَدْرَءُوا عَنْ أَنْفُسِهِمُ الْمَفْخَرَ وَ یَجِلُونَ بِعَدْلِ اللَّهِ عَنْ لِقَائِهِ وَ أَسْرَعُوا فِی الطَّاعَةِ فَعَمِلُوا وَ عَلِمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ لَیْسَ عَلَیْهِمْ حِسَابٌ وَ لَا عَذَابٌ یُذْهِبُ الضِّغْنَ یُطَهِّرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِنْ وَسَطِهِ سَارَ جَبَلُ الْأَهْوَانِ وَ قَدْ أَتَی عَلَیْهِ زَمَانٌ وَ هُوَ مَعْمُورٌ(1).
قوله علیه السلام و فیه المعراج لعل المراد أن النبی صلی الله علیه و آله لما نزل لیلة المعراج و صلی فی مسجد الکوفة أتی هذا الموضع و عرج منه إلی السماء أو المراد أن المعراج المعنوی یحصل فیه للمؤمنین قوله علیه السلام و هو الفاروق موضع منه أی المعراج وقع من موضع منه و هو المسمی بالفاروق أو المراد أن فی موضع منه یفرق القائم علیه السلام بین الحق و الباطل کما ورد فی خبر آخر أن فیها یظهر عدل الله قوله و هو ممر الناس أی إلی المحشر و کان الخبر أکثره سقیما مصحفا فأثبتناه کما وجدناه.
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْعَلَاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: تُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی عِنْدَکُمُ الَّذِی تُسَمُّونَهُ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ وَ نَحْنُ نُسَمِّیهِ مَسْجِدَ الشِّرَی قُلْتُ إِنِّی لَأُصَلِّی فِیهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ائْتِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْتِهِ مَکْرُوبٌ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ کُرْبَتَهُ أَوْ قَالَ قَضَی حَاجَتَهُ وَ فِیهِ زَبَرْجَدَةٌ فِیهَا صُورَةُ کُلِّ نَبِیٍّ وَ کُلِّ وَصِیٍ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ
ص: 437
خالد بن عرعره گوید: شنیدم که علی علیه السلام میفرمود: در کوفه مساجدی مبارک و مساجدی ملعون است، از جمله مساجد مبارک مسجد غنی است که مسجدی مبارک است. به خدا سوگند قبله آن درست است و مردی مؤمن آن را بنا نهاد و در مرکز زمین است و بقعه آن پاک است و روزها و شبها از بین نمیرود مگر اینکه چشمههایی در آن بجوشد و بر دو جانب آن دو باغ است. اهالی آن ملعون و مسجد از آنان سلبشده است. و مسجد جعفی که مسجدی مبارک است و چه بسا مردمی از عرب از دوستان ما در آن جمع شوند و در آن نماز خوانند. و مسجد بنی ظفر که مسجدی مبارک است و به خدا سوگند در آن تخته سنگی سبز است که خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه تمثال سیمای او در آن است و آن مسجد سهله است. و مسجد الحمراء که مسجد یونس بن متی است و در آن چشمهای میجوشد که بر زمین مردابی شور و پیرامون آن ظاهر میشود. و مساجد ملعون عبارتند از مسجد اشعث بن قیس، مسجد جریر بن عبدالله بجلّی، مسجد ثقیف، مسجد سماک و مسجدی در حمراء که بر سر قبر فرعونی از فراعنه بنا شده است.(1)
روایت14.
کتاب الغارات، با اسنادش از اعمش، از ابن عطیه از او علیه السلام مشابه آن را آورده.
توضیح
این خبر بر یکی بودن مسجد ظفر و مسجد سهله دلالت میکند، پس ممکن است که در خبر سابق واو از جانب نسخه پردازان افزوده شده باشد یا اینکه عطف برای تفسیر باشد. و در المزار الکبیر آمده است و مسجد سهیل که مسجدی مبارک است. و ظاهر آن است که مسجد حمراء همان است که امروزه به مسجد و قبر یونس علیه السلام معروف است و ما در هیچ خبری مدفون بودن او در آنجا را نیافتیم.
روایت15.
الکافی: امام صادق علیه السلام مسجد سهله را یاد کرد و فرمود: آگاه باشید که او منزل صاحب ماست آنگاه که با خانواده خویش قیام کرد.(2)
روایت16.
الکافی: صادق علیه السلام فرمود: در کوفه مسجدی است
ص: 439
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: بِالْکُوفَةِ مَسَاجِدُ مَلْعُونَةٌ وَ مَسَاجِدُ مُبَارَکَةٌ فَأَمَّا الْمُبَارَکَةُ فَمَسْجِدُ غَنِیٍّ وَ اللَّهِ إِنَّ قِبْلَتَهُ لَقَاسِطَةٌ وَ إِنَّ طِینَتَهُ لَطَیِّبَةٌ وَ لَقَدْ بَنَاهُ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ لَا تَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّی تَنْفَجِرَ عِنْدَهُ عَیْنَانِ وَ یَکُونَ فِیهِمَا جَنَّتَانِ وَ أَهْلُهُ مَلْعُونُونَ وَ هُوَ مَسْلُوبٌ مِنْهُمْ وَ مَسْجِدُ بَنِی ظَفَرٍ وَ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ وَ مَسْجِدٌ بِالْحَمْرَاءِ وَ مَسْجِدُ جُعْفِیٍّ وَ لَیْسَ هُوَ مَسْجِدَهُمُ الْیَوْمَ وَ یُقَالُ دَرَسَ وَ أَمَّا الْمَسَاجِدُ الْمَلْعُونَةُ فَمَسْجِدُ ثَقِیفٍ وَ مَسْجِدُ الْأَشْعَثِ وَ مَسْجِدُ جَرِیرٍ الْبَجَلِیِّ وَ مَسْجِدُ سِمَاکٍ وَ مَسْجِدٌ بِالْحَمْرَاءِ بُنِیَ عَلَی قَبْرِ فِرْعَوْنٍ مِنَ الْفَرَاعِنَةِ(1).
فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ، رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ: مِثْلَهُ.
ثم قال و حدثنی الشیخ الجلیل أبو الفتح القیم بالجامع و أوقفنی علی مسجد مسجد من هذه المساجد و حدثنی أن مسجد الأشعث ما بین السهلة و الکوفة و قد بقی منه حائط قبلته و منارته و أخبرنی غیره أن مسجد الأشعث هو الذی یدعونه بمسجد الجواشن و مسجد سماک هو الموضع الذی فیه الحدادون قریب منه و ذکر لی أنه یسمی بمسجد الحوافر و مسجد شبث بن ربعی فی السوق فی آخر درب حجاج و الذی علی قبر فرعون هو بمحلة النجار(2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَهَی عَنِ الصَّلَاةِ فِی خَمْسَةِ مَسَاجِدَ بِالْکُوفَةِ- مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیِّ وَ مَسْجِدِ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ وَ مَسْجِدِ سِمَاکِ بْنِ مَخْرَمَةَ وَ مَسْجِدِ شَبَثِ بْنِ رِبْعِیٍّ وَ مَسْجِدِ تَیْمٍ- قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا نَظَرَ إِلَی مَسْجِدِهِمْ قَالَ هَذِهِ بُقْعَةُ تَیْمٍ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمْ قَعَدُوا عَنْهُ لَا یُصَلُّونَ مَعَهُ عَدَاوَةً لَهُ وَ بُغْضاً لَعَنَهُمُ اللَّهُ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْکَاتِبِ عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَزَوَّرٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ
ص: 438
که مسجد سهله خوانده میشود، اگر عمویم به آن میآمد و در آن نماز میخواند و از خدا پناه می خواست، بیست سال به او پناه میداد و اقامتگاه راکب و منزل ادریس نبی علیه السلام در آن است و هیچ اندوهگینی به آن نیامده و در آن مابین عشائین نماز نخوانده و خدا را نخوانده است مگر اینکه خداوند اندوهش را برطرف نموده است.(1)
روایت17.
کامل الزیارات: حضرمی به نقل از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام گوید: به او عرض کردم: کدامیک از بقعهها بعد از حرم خداوند عزوجل و حرم رسولش بهتر است؟ فرمود: کوفه ای ابوبکر، آن پاک طاهر است، قبور انبیاء مرسل و غیر مرسل و اوصیای صادق در آن است و در آن مسجد سهیل است که خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده است مگر اینکه در آن نماز خوانده است و عدل خداوند از آن ظهور میکند و قائم او و قائمان بعد از او در آن هستند و آنجا منازل انبیاء، اوصیاء و صالحان است.(2)
توضیح
این سخن امام علیه السلام: «و القوام من بعده» بر این دلالت دارد که بعد از وفات او علیه السلام در زمین قائمانی برای اوست، موافق با اخبار دال بر اینکه ائمهای که در رجعت بر می گردند بعد از او زمین را تصاحب میکنند و این با مشهور مخالف است و ممکن است که منظور قائمان او در حیات او بعد از انتقالش از این شهر به سایر شهرها باشد یا اینکه منظور بعدیت بر اساس مرتبه باشد. و خدا آگاه است.
روایت18.
کامل الزیارات: صادق علیه السلام فرمود: حد مسجد سهله روحاء است.(3)
روایت19.
کامل الزیارات: ابن ولید، از صفار، از ابن ابی الخطاب از ابن أسباط مشابه آن را آورده.(4)
روایت20.
تهذیب الأحکام: از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: هیچ اندوهگینی نیست که به مسجد سهله بیاید و در آن بین عشائین دو رکعت بخواند و خدا را بخواند مگر اینکه خداوند اندوهش را برطرف میکند.(5)
روایت21.
میگویم: مؤلف المزار الکبیر(6)
گوید: بشار
ص: 440
خَالِدِ بْنِ عَرْعَرَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ بِالْکُوفَةِ مَسَاجِدَ مُبَارَکَةً وَ مَسَاجِدَ مَلْعُونَةً فَأَمَّا الْمُبَارَکَةُ فَمِنْهَا مَسْجِدُ غَنِیٍّ وَ هُوَ مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ وَ اللَّهِ إِنَّ قِبْلَتَهُ لَقَاسِطَةٌ وَ لَقَدْ أَسَّسَهُ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ إِنَّهُ لَفِی سُرَّةِ الْأَرْضِ وَ إِنَّ بُقْعَتَهُ لَطَیِّبَةٌ وَ لَا تَذْهَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ حَتَّی تَنْفَجِرَ فِیهِ عُیُونٌ وَ یَکُونَ عَلَی جَنْبَیْهِ جَنَّتَانِ وَ إِنَّ أَهْلَهُ مَلْعُونُونَ وَ هُوَ مَسْلُوبٌ مِنْهُمْ وَ مَسْجِدُ جُعْفِیٍّ مُجَسَّدٌ مُبَارَکٌ وَ رُبَّمَا اجْتَمَعَ فِیهِ نَاسٌ مِنَ الْعَرَبِ مِنْ أَوْلِیَائِنَا فَیُصَلُّونَ فِیهِ وَ مَسْجِدُ بَنِی ظَفَرٍ مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ وَ اللَّهِ إِنَّ فِیهِ لَصَخْرَةً خَضْرَاءَ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا فِیهَا تِمْثَالُ وَجْهِهِ وَ هُوَ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ وَ مَسْجِدُ الْحَمْرَاءِ وَ هُوَ مَسْجِدُ یُونُسَ بْنِ مَتَی وَ لَیَنْفَجِرَنَّ فِیهِ عَیْنٌ یَظْهَرُ عَلَی السَّبَخَةِ وَ مَا حَوْلَهَا وَ أَمَّا الْمَسَاجِدُ الْمَلْعُونَةُ فَمَسْجِدُ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ- وَ مَسْجِدُ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ- وَ مَسْجِدُ ثَقِیفٍ وَ مَسْجِدُ سِمَاکٍ وَ مَسْجِدٌ بِالْحَمْرَاءِ بُنِیَ عَلَی قَبْرِ فِرْعَوْنٍ مِنَ الْفَرَاعِنَةِ(1).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ.
هذا الخبر یدل علی اتحاد مسجد بنی ظفر و مسجد السهلة فیمکن أن یکون فی الخبر السابق زیدت الواو من النساخ أو یکون العطف للتفسیر و فی المزار الکبیر و مسجد سهیل و هو مسجد مبارک و الظاهر أن مسجد الحمراء هو المعروف الآن بمسجد یونس و قبره علیه السلام و لم نجد فی خبر کونه علیه السلام مدفونا هناک.
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُثْمَانَ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ مَسْجِدَ السَّهْلَةِ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ مَنْزِلُ صَاحِبِنَا إِذَا قَامَ بِأَهْلِهِ (2).
کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَعِیدٍ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: بِالْکُوفَةِ مَسْجِدٌ
ص: 439
مکاری گوید: در کوفه بر امام صادق علیه السلام وارد شدم در حالیکه طبقی از خرمای طبرزد به او تقدیم شده و وی از آن تناول میکرد. به من فرمود: ای بشار نزدیک شو و تناول کن. عرض کردم: گوارایت باد. فدایت گردم غیرت مرا گرفته است از چیزی که در مسیرم دیدم قلبم را به درد آورده است و مرا آزرده ساخته. فرمود: به حقم سوگند اگر نزدیک نشوی و تناول نکنی. گوید: پس نزدیک شدم. به من فرمود: سخنت را ادامه بده، عرض کردم: سربازی را دیدم که بر سر زنی میزد که بهسوی زندانش میکشیدش و آن زن با بلندترین صدا ندا میداد از خدا و رسولش یاری کنید و کسی یاریاش نمیکرد. فرمود: و چرا با او چنین کرد؟ گفت: شنیدم که مردم میگویند او زمین خورد و گفت خداوند ظالمانت را نفرین کند ای فاطمه. پس درباره او چنان شد که گفتم. راوی ادامه داد: وی خوردن را قطع کرد و پیوسته گریه کرد تا اینکه دستمال و محاسن و سینهاش از اشک خیس شد سپس فرمود: ای بشار همراه ما بهسوی مسجد سهله بیا تا خدا را بخوانیم و از او رهایی این را بخواهیم. راوی گوید: و حضرت یکی از شیعیان را به در سلطان فرستاد و به او گفت: آنجا را ترک نمیکند تا اینکه رسولش بهسوی او برود پس اگر حادثهای برای آن زن رخ داد هرجا باشیم به ما خبر دهد. راوی گوید: بهسوی
ص: 441
یُقَالُ لَهُ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ لَوْ أَنَّ عَمِّی زَیْداً أَتَاهُ فَصَلَّی فِیهِ وَ اسْتَجَارَ اللَّهَ لَأَجَارَهُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ فِیهِ مُنَاخُ الرَّاکِبِ وَ بَیْتُ إِدْرِیسَ النَّبِیِّ علیه السلام وَ مَا أَتَاهُ مَکْرُوبٌ قَطُّ فَصَلَّی فِیهِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ وَ دَعَا اللَّهَ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ کُرْبَتَهُ (1).
مل، [کامل الزیارات] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَیُّ بِقَاعِ اللَّهِ أَفْضَلُ بَعْدَ حَرَمِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْکُوفَةُ یَا أَبَا بَکْرٍ هِیَ الزَّکِیَّةُ الطَّاهِرَةُ فِیهَا قُبُورُ النَّبِیِّینَ الْمُرْسَلِینَ وَ غَیْرِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ الصَّادِقِینَ وَ فِیهَا مَسْجِدُ سُهَیْلٍ الَّذِی لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ مِنْهُ یَظْهَرُ عَدْلُ اللَّهِ وَ فِیهَا یَکُونُ قَائِمُهُ وَ الْقُوَّامُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هِیَ مَنَازِلُ النَّبِیِّینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ (2).
قوله علیه السلام و القوام من بعده یدل علی أن بعد وفاته علیه السلام یکون قوام له فی الأرض موافقا للأخبار الدالة علی أن الأئمة الذین یکرون فی الرجعة یملکون الأرض بعده و هو مخالف للمشهور و یمکن أن یکون المراد قوامه فی حیاته بعد انتقاله عن هذا البلد إلی سائر البلدان أو یکون المراد البعدیة بحسب المرتبة و الله یعلم.
مل، [کامل الزیارات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مَتٍّ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَدُّ مَسْجِدِ السَّهْلَةِ الرَّوْحَاءُ(3).
مل، [کامل الزیارات] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ: مِثْلَهُ (4).
یب، [تهذیب الأحکام] رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ مَکْرُوبٍ یَأْتِی مَسْجِدَ السَّهْلَةِ فَیُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ وَ یَدْعُو اللَّهَ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ کَرْبَهُ (5).
أَقُولُ قَالَ الشَّیْخُ السَّعِیدُ الشَّهِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ رُوِیَ عَنْ بَشَّارٍ
ص: 440
مسجد سهله رفتیم و هر یک از ما دو رکعت خواند سپس امام صادق علیه السلام دستش را بهسوی آسمان بالا برد و فرمود: تو خدایی هستی که هیچ خدایی جز تو نیست، آغازگر و بازگرداننده خلائق. هیچ خدایی جز تو خدای آفریننده خلق و روزیدهنده آنها نیست. تو خدایی هستی که هیچ خدایی جز تو خدای قبضکننده بسطدهنده نیست، تو خدایی هستی که هیچ خدایی جز تو مدبر امور، برانگیزنده کسانیکه در قبورند نیست و تو وارث زمین و هر آنکه برروی آن است هستی. با نام مخزون مکنون زنده پایندهات از تو میخواهم و تو خدایی هستی که هیچ خدایی جز تو آگاه به سرّ و پنهان نیست، با نامت که هرگاه با آن خوانده شوی اجابت میکنی و هرگاه با آن درخواست شوی عطا میکنی از تو میخواهم. و به حق محمد و اهل بیت او و به حق آنان که بر خود واجب کردی از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و حاجتم را در این لحظه برآورده کنی ای شنونده دعا، ای سرورم، ای مولایم ای یاریام، با هر نامی که خود را با آن نامیدی و در علم غیب نزد خودت آن را ترجیح دادی از تو میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و رهایی این زن را تعجیل بفرمایی ای تغییردهنده قلبها و دیدگان، ای شنونده دعا.
راوی گوید: سپس سجدهکنان بر زمین افتاد درحالیکه جز نفس چیزی از او نمیشنیدم سپس سرش را بلند کرد و فرمود: برخیز آن زن آزاد شده است. گوید همگی خارج شدیم و درحالیکه در راه بودیم مردی که بهسوی در سلطان فرستاده بودیم به ما ملحق شد. به او فرمود: چه خبر؟ گفت: آن زن آزاده شده است. فرمود: بیرون کردنش چگونه بود؟ گفت: نمیدانم اما بر در سلطان ایستاده بودم وقتی که نگهبانی بیرون آمد پس او را صدا کرد و به او گفت: چه بر زبان آوردی؟ گفت: پایم لغزید و گفتم خداوند ظالمان تو را نفرین کند فاطمه، پس با من آن شد که شد. راوی گوید: دویست درهم بیرون آورد و فرمود این را بگیر و امیر را حلال کن. زن از گرفتن آن امتناع کرد پس چون نگهبان این را از او دید وارد شد و امیرش را از آن با خبر کرد. سپس خارج شد و گفت: به منزلت بازگرد. پس زن به منزلش رفت. امام صادق علیه السلام فرمود: او از گرفتن دویست درهم امتناع کرد؟ گفت: آری درحالیکه او به آن محتاج است.
راوی گوید: از جیبش کیسهای بیرون آورد که در آن هفت دینار بود و فرمود: این را به منزل او ببر و سلام مرا به او برسان و این دینارها را به او بپرداز. راوی گوید: همگی رفتیم و سلام او را به وی رساندیم. پیرزن گفت: شما را به خدا سوگند می دهم جعفر بن محمد به من سلام رساند؟ به او گفتم: خداوند رحمتت کند به خدا سوگند جعفر بن محمد به تو سلام رساند. نفس عمیقی کشید و غش کرده بر زمین افتاد. گوید: صبر کردیم تا به هوش آمد و فرمود: آن را بر من تکرار کن، آن را بر او تکرار کردیم تا اینکه سه مرتبه چنین کرد سپس به او گفتیم: این را بگیر، این چیزی است که او
ص: 442
الْمُکَارِی.
وَ قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(1) حَدَّثَنَا جَمَاعَةٌ عَنِ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ أَبِی عَلِیٍّ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الطُّوسِیِّ وَ عَنِ الشَّرِیفِ أَبِی الْفَضْلِ الْمُنْتَهَی بْنِ أَبِی زَیْدٍ الْحُسَیْنِیِّ وَ عَنِ الشَّیْخِ الْأَمِینِ مُحَمَّدِ بْنِ شَهْرِیَارَ الْخَازِنِ وَ عَنِ الشَّیْخِ الْجَلِیلِ ابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنِ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ الرَّازِیِّ وَ کُلُّهُمْ یَرْوُونَ عَنِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الطُّوسِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ السُّلَمِیِّ قَالُوا وَ حَدَّثَنَا الشَّیْخُ الْمُفِیدُ أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِیُّ وَ الشَّیْخُ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرِیَارَ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعُکْبَرِیُّ الْمُعَدِّلُ فِی دَارِهِ بِبَغْدَادَ سَنَةَ سَبْعٍ وَ سِتِّینَ وَ أَرْبَعِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْفَضْلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی الْأَزْهَرِ النَّحْوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدٍ النَّهْشَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الشَّرِیفِ زَیْدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سُفْیَانَ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّاقِدِ عَنْ بَشَّارٍ الْمُکَارِی أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْکُوفَةِ وَ قَدْ قُدِّمَ لَهُ طَبَقُ رُطَبِ طَبَرْزَدٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ فَقَالَ لِی یَا بَشَّارُ ادْنُ فَکُلْ قُلْتُ هَنَّأَکَ اللَّهُ وَ جَعَلَنِی فِدَاکَ قَدْ أَخَذَتْنِی الْغَیْرَةُ مِنْ شَیْ ءٍ رَأَیْتُهُ فِی طَرِیقِی أَوْجَعَ قَلْبِی وَ بَلَغَ مِنِّی فَقَالَ لِی بِحَقِّی لَمَّا دَنَوْتَ فَأَکَلْتَ قَالَ فَدَنَوْتُ فَأَکَلْتُ فَقَالَ لِی حَدِیثَکَ قُلْتُ رَأَیْتُ جِلْوَازاً یَضْرِبُ رَأْسَ امْرَأَةٍ یَسُوقُهَا إِلَی الْحَبْسِ وَ هِیَ تُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهَا الْمُسْتَغَاثَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ لَا یُغِیثُهَا أَحَدٌ قَالَ وَ لِمَ فَعَلَ بِهَا ذَاکَ قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّهَا عَثَرَتْ فَقَالَتْ لَعَنَ اللَّهُ ظَالِمِیکِ یَا فَاطِمَةُ فَارْتَکَبَ مِنْهَا مَا ارْتَکَبَ قَالَ فَقَطَعَ الْأَکْلَ وَ لَمْ یَزَلْ یَبْکِی حَتَّی ابْتَلَّ مِنْدِیلُهُ وَ لِحْیَتُهُ وَ صَدْرُهُ بِالدُّمُوعِ ثُمَّ قَالَ یَا بَشَّارُ قُمْ بِنَا إِلَی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فَنَدْعُوَ اللَّهَ وَ نَسْأَلَهُ خَلَاصَ هَذِهِ الْمَرْأَةِ قَالَ وَ وَجَّهَ بَعْضَ الشِّیعَةِ إِلَی بَابِ السُّلْطَانِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِ بِأَنْ لَا یَبْرَحَ إِلَی أَنْ یَأْتِیَهُ رَسُولُهُ فَإِنْ حَدَثَ بِالْمَرْأَةِ حَدَثٌ صَارَ إِلَیْنَا حَیْثُ کُنَّا قَالَ فَصِرْنَا إِلَی
ص: 441
برای تو فرستاده است. آن را از ما گرفت و گفت از او بخواهید که از خداوند برای کنیزش طلب عطا کند که کسی بزرگتر از او و آباء و اجداد او نمیشناسم که نزد خدا به او توسل کرده باشم. راوی گوید: بهسوی امام صادق علیه السلام بازگشتیم و شروع به صحبت کردن نزد کردیم او میگریست و برای او دعا میکرد پس گفتم: کاش میدانستم چه زمانی فرج خاندان محمدصلّی الله علیه و آله را میبینم، فرمود: ای بشار زمانیکه ولی خدا که چهارمین مرد از فرزندان من است در شدیدترین بخشها در میان بدترین بندگان خدا وفات کند در آن هنگام به بنی فلان مصیبت سیاه تاریکی میرسد و چون آن را دیدی حلقههای تنگ به هم میرسد و برای امر خدا بازگشتی نیست .
نماز و دعا در گوشههای آن.
روایت22.
شهید(1)
و مؤلف المزار الکبیر(2)
گویند: علی بن ابراهیم از پدرش گوید: به حج بیت الله الحرام رفتم و به هنگام نزولمان در کوفه وارد مسجد سهله شدیم و با شخص رکوع و سجودکنندهای روبرو شدیم که زمانیکه فارغ شد این دعا را خواند: تو خدایی هستی که خدایی جز تو ... تا پایان دعا. سپس بهسوی گوشه مسجد رفت، در آنجا ایستاد و دو رکعت خواند و ما همراه او بودیم زمانیکه نمازش پایان گرفت تسبیح گفت سپس دعا کرد و گفت: بارخدایا به حق این بقعه شریفه و به حق کسی که در آن تو را عبادت کرد از حاجتهایم آگاهی پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و آنها را برآورده کن، گناهانم را شمردهام پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و آنها را ببخشای، بارخدایا تا زمانیکه زندگی برایم خیر است مرا زنده نگاهدار و زمانیکه مرگ برایم خیر است مرا بمیران، بر دوستی دوستانت و دشمنی دشمنانت، و در حق من آنچهکه تو شایسته آن هستی را انجام بده ای مهربانترین مهربانان. سپس برخاست از او درباره آن محل سؤال کردیم فرمود: این محل، خانه ابراهیم خلیل است که از آن بهسوی عمالقه خارج شد. سپس به زاویه غربی رفت و دو رکعت خواند و دستانش را بالا برد و گفت: بارخدایا
ص: 443
مَسْجِدِ السَّهْلَةِ وَ صَلَّی کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَفَعَ الصَّادِقُ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مُبْدِئُ الْخَلْقِ وَ مُعِیدُهُمْ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَالِقُ الْخَلْقِ وَ رَازِقُهُمْ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْقَابِضُ الْبَاسِطُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مُدَبِّرُ الْأُمُورِ وَ بَاعِثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَنْتَ وَارِثُ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَیْهَا أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَخْزُونِ الْمَکْنُونِ الْحَیِّ الْقَیُّومِ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَالِمُ السِّرِّ وَ أَخْفَی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ بِحَقِّهِمُ الَّذِی أَوْجَبْتَهُ عَلَی نَفْسِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ لِی حَاجَتِی السَّاعَةَ السَّاعَةَ یَا سَامِعَ الدُّعَاءِ یَا سَیِّدَاهْ یَا مَوْلَاهْ یَا غِیَاثَاهْ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ سَمَّیْتَ بِهِ نَفْسَکَ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَجِّلَ خَلَاصَ هَذِهِ الْمَرْأَةِ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ- قَالَ ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً لَا أَسْمَعُ مِنْهُ إِلَّا النَّفَسَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ قُمْ فَقَدْ أُطْلِقَتِ المَرْأَةُ قَالَ فَخَرَجْنَا جَمِیعاً فَبَیْنَمَا نَحْنُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ إِذْ لَحِقَ بِنَا الرَّجُلُ الَّذِی وَجَّهْنَا إِلَی بَابِ السُّلْطَانِ فَقَالَ لَهُ مَا الْخَبَرُ قَالَ لَهُ لَقَدْ أُطْلِقَ عَنْهَا قَالَ کَیْفَ کَانَ إِخْرَاجُهَا قَالَ لَا أَدْرِی وَ لَکِنَّنِی کُنْتُ وَاقِفاً عَلَی بَابِ السُّلْطَانِ إِذْ خَرَجَ حَاجِبٌ فَدَعَاهَا وَ قَالَ لَهَا مَا الَّذِی تَکَلَّمْتِ بِهِ قَالَتْ عَثَرْتُ فَقُلْتُ لَعَنَ اللَّهُ ظَالِمِیکِ یَا فَاطِمَةُ فَفُعِلَ بِی مَا فُعِلَ قَالَ فَأَخْرَجَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ وَ قَالَ خُذِی هَذِهِ وَ اجْعَلِ الْأَمِیرَ فِی حِلٍّ فَأَبَتْ أَنْ تَأْخُذَهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مِنْهَا دَخَلَ وَ أَعْلَمَ صَاحِبَهُ بِذَلِکَ ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ انْصَرِفِی إِلَی بَیْتِکِ فَذَهَبَتْ إِلَی مَنْزِلِهَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَبَتْ أَنْ تَأْخُذَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ قَالَ نَعَمْ وَ هِیَ وَ اللَّهِ مُحْتَاجَةٌ إِلَیْهَا فَقَالَ فَأَخْرَجَ مِنْ جَیْبِهِ صُرَّةً فِیهَا سَبْعَةُ دَنَانِیرَ وَ قَالَ اذْهَبْ أَنْتَ بِهَذِهِ إِلَی مَنْزِلِهَا فَأَقْرِئْهَا مِنِّی السَّلَامَ وَ ادْفَعْ إِلَیْهَا هَذِهِ الدَّنَانِیرَ فَقَالَ فَذَهَبْنَا جَمِیعاً فَأَقْرَأْنَاهَا مِنْهُ السَّلَامَ فَقَالَتْ بِاللَّهِ أَقْرَأَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّلَامَ فَقُلْتُ لَهَا رَحِمَکِ اللَّهُ وَ اللَّهِ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ أَقْرَأَکِ السَّلَامَ
فَشَهَقَتْ وَ وَقَعَتْ مَغْشِیَّةً عَلَیْهَا قَالَ فَصَبَرْنَا حَتَّی أَفَاقَتْ وَ قَالَتْ أَعِدْهَا عَلَیَّ فَأَعَدْنَاهَا عَلَیْهَا حَتَّی فَعَلَتْ ذَلِکَ ثَلَاثاً ثُمَّ قُلْنَا لَهَا خُذِی هَذَا مَا أَرْسَلَ
ص: 442
من این نماز را در طلب رضای تو و درخواست عطای تو، امید هدیه و بخششهای تو بهجای آوردم پس بر محمد و خاندان محمد درود بفرست، آن را به بهترین وجه از من بپذیر و با رحمت آرزو شدهات بر من برسان و با من آنچهکه تو شایسته آن هستی را انجام بده به رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
سپس برخاست و به زاویه شرقی رفت، دو رکعت خواند سپس دستانش را باز کرد و گفت: بارخدایا گرچه گناهان و خطاها صورت مرا از حضور تو به تأخیر انداخته است و صدایی از من به تو نمیرساند و دعوتی را برای من استجابت نکرده است اما من ای خدا از تو میخواهم که کسی مانند تو نیست و با محمد و خاندان او به تو متوسل میشود که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و با ذات کریمت به من روی کنی و رویم را بهسوی خودت بازگردانی، و آنگاه که می خوانمت ناکامم نکنی و آنگاه که امیدت میکنم محرومم نکن ای مهربانترین مهربانان. و گونههایش را بر خاک مالید و برخاست و خارج شد از او سؤال کردیم این مکان به چه معروف است گفت: این مقام صالحان، انبیاء و مرسلان است. راوی گوید: او را دنبال کردیم ناگاه وارد مسجد کوچکی مقابل سهله شد و در آن با آرامش دو رکعت خواند چنانکه بار اول خوانده بود. سپس دستانش را باز کرد و گفت: بارالها، خطاکار گنهکار دستانش را به خاطر حسن ظنش به تو، به سوی تو دراز کرده است. بارالها، بدکار معترف به بدی عملش، امیداور به گذشت تو از لغزشش در مقابل تو نشسته است. بارالها، ظالم به خویش دستانش را به امید آنچه که در حضور توست، به سوی تو برآورده است، پس با رحمتت او را از فضلت ناکام نکن. بارالها، بازگشتکننده به معصیت ها ترسان از روزی که همه خلائق در مقابل تو می نشینند، در مقابلت نشسته است. الهی بنده خطاکارت متوسل و ترسان آمده و دیده اش را ترسان و امیدوار به سوی تو دوخته است و استغفارجویان نادم، اشکش سرازیر شده است
به عزت و جلالت سوگند با معصیت قصد مخالفتت را نداشتم و آنگاه که معصیت کردم نافرمانی تو را نکردم و من به تو جاهل بودم ولی متعرض عقوبت تو نبودم و نگاهت را خوار نمیشمردم بلکه نفسم معصیت تو را برایم آراست و شقاوتم بر آن یاریام کرد و سترت که بر من انداختهای فریبم داد. پس کیست که اینک مرا از عذاب نجات دهد و به ریسمان که چنگ زنم اگر ریسمانت را از من قطع کنی پس وای از بدی من فردا از ایستادن در حضورت آنگاه که به سبکباران گفته میشود گذر کنید و به آنان که بارشان سنگین است گفته میشود پایین بروید، پس آیا من همراه سبکباران گذر میکنم یا همراه آنان که بارشان سنگین است پایین میروم. وای بر من هرچه سنم فزونی مییابد گناهانم افزوده میشود. وای بر من هرچه عمرم طولانی میشود
ص: 444
بِهِ إِلَیْکِ وَ أَبْشِرِی بِذَلِکِ فَأَخَذَتْهُ مِنَّا وَ قَالَتْ سَلُوهُ أَنْ یَسْتَوْهِبَ أَمَتَهُ مِنَ اللَّهِ فَمَا أَعْرِفُ أَحَداً أَتَوَسَّلُ بِهِ إِلَی اللَّهِ أَکْبَرَ مِنْهُ وَ مِنْ آبَائِهِ وَ أَجْدَادِهِ علیهم السلام قَالَ فَرَجَعْنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَعَلْنَا نُحَدِّثُهُ بِمَا کَانَ مِنْهَا فَجَعَلَ یَبْکِی وَ یَدْعُو لَهَا ثُمَّ قُلْتُ لَیْتَ شِعْرِی مَتَی أَرَی فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا بَشَّارُ إِذَا تُوُفِّیَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ هُوَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی فِی أَشَدِّ الْبِقَاعِ بَیْنَ شِرَارِ الْعِبَادِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَصِلُ إِلَی بَنِی فُلَانٍ مُصِیبَةٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ الْتَقَتْ حلق [حَلْقَتَا] الْبِطَانِ وَ لَا مَرَدَّ لِأَمْرِ اللَّهِ.
الصلاة و الدعاء فی زوایاه.
قَالَ الشَّیْخُ الشَّهِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَجَجْتُ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی (1) وَ قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(2) أَخْبَرَنِی أَبُو الْمَکَارِمِ حَمْزَةُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زُهْرَةَ الْعَلَوِیُّ عِنْدَ عَوْدِهِ مِنَ الْحَجِّ فِی سَنَةِ أَرْبَعٍ وَ سَبْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ بِمَسْجِدِ السَّهْلَةِ عَنْ وَالِدِهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنِ الشَّیْخِ الْفَقِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ: قَالَ حَجَجْتُ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَوَرَدْنَا عِنْدَ نُزُولِنَا الْکُوفَةَ فَدَخَلْنَا إِلَی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فَإِذَا نَحْنُ بِشَخْصٍ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ فَلَمَّا فَرَغَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ ثُمَّ نَهَضَ إِلَی زَاوِیَةِ الْمَسْجِدِ فَوَقَفَ هُنَاکَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ نَحْنُ مَعَهُ فَلَمَّا انْفَتَلَ مِنَ الصَّلَاةِ سَبَّحَ ثُمَّ دَعَا فَقَالَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذِهِ الْبُقْعَةِ الشَّرِیفَةِ وَ بِحَقِّ مَنْ تَعَبَّدَ لَکَ فِیهَا قَدْ عَلِمْتَ حَوَائِجِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْضِهَا وَ قَدْ أَحْصَیْتَ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهَا لِی اللَّهُمَّ أَحْیِنِی مَا کَانَتِ الْحَیَاةُ خَیْراً لِی وَ أَمِتْنِی إِذَا کَانَتِ الْوَفَاةُ خَیْراً لِی عَلَی مُوَالاةِ أَوْلِیَائِکَ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِکَ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ نَهَضَ فَسَأَلْنَاهُ عَنِ الْمَکَانِ فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْمَوْضِعَ بَیْتُ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ الَّذِی کَانَ یَخْرُجُ مِنْهُ إِلَی الْعَمَالِقَةِ.
ثُمَّ مَضَی إِلَی الزَّاوِیَةِ الْغَرْبِیَّةِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی
ص: 443
معصیتهایم افزوده میگردد پس چه بسیار توبه می کنم و چه بسیار بازمیگردم. آیا زمان آن فرا نرسیده که از پروردگارم شرم کنم. بارخدایا به حق محمد و به حق خاندان محمد مرا ببخش و رحمتم کن ای مهربانترین مهربانان و برترین آمرزندگان. سپس گریست و گونه راستش را خاک آلود کرد و گفت: کسیکه بد کرد، مرتکب گناه شد فروتنی کرد و اعتراف نمود را رحمت کن سپس گونه چپش را برگرداند و گفت: گناه از جانب بندهات زیاد شد پس عفو از تو باید نیکو گردد ای کریم. سپس خارج شد، در پی او رفتم و به او گفتم: سرورم این مسجد به چه معروف است، گفت: مسجد زید بن صوحان یار علی بن ابی طالب علیه السلام است و این دعا و شب زندهداری اوست. سپس از ما غایب شد و او را ندیدیم و دوستم به من گفت: او خضر علیه السلام است.(1)
میگویم: سید گوید: زمانیکه خواستی بهسوی سهله بروی بین مغرب و عشای آخر از شب چهارشنبه برو که آن از سایر اوقات بهتر است. و چون به آن آمدی مغرب و نافله آن را بخوان سپس برخیز و دو رکعت تحیت مسجد بخوان در تقرب به خداوند متعال. و چون فارغ شدی دستانت را بهسوی آسمان بالا ببر و بگو: تو خدایی هستی که خدایی جز تو... و دعای اول را این سخن او ادامه داد یا در علم غیب نزد خودت ترجیح دادی میخواهم که بر محمد و خاندان محمد درود بفرستی و فرج ما را تعجیل بفرمایی در این ساعت در این ساعت ای تغییردهنده قلبها و دیدهها، ای شنونده دعا، سپس سجده کن و خشوع کن و با هرچه خواستی خدا را بخوان.
سپس او ادعیه زوایای سهگانه را چنانکه گذشت ذکر کرد سپس گفت: در خانهای در وسط مسجد است دو رکعت می خوانی و میگویی:
ای کسیکه از رگ گردن نزدیکتر است ای انجامدهنده هرآنچه اراده کند، ای کسیکه در میان انسان و قلب اوست بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و با حول و قوه خود میان ما و کسیکه آزارمان میدهد مانع شو ای کفایتکننده از هر چیز و کسی که چیزی از او کفایت نمیکند ما را در برابر امور غمگینکننده دنیا و آخرت حمایت کن ای مهربانترین مهربانان سپس گونههایت را خاک آلود کن.
سپس گوید: نماز و دعا در مسجد زید بن صوحان که در نزدیکی سهله است: دو رکعت میخوانی و دستانت را میگشایی و میگویی: بارالها دستان خطاکار گنهکار بهسوی تو دراز شده است و دعا را تا این سخن او ادامه داد: سپس صورتت را خاک آلود کن و بگو کسیکه بد کرد، مرتکب گناه شده،
ص: 445
صَلَّیْتُ هَذِهِ الصَّلَاةَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ وَ طَلَبَ نَائِلِکَ وَ رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَوَائِزِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْهَا مِنِّی بِأَحْسَنِ قَبُولٍ وَ بَلِّغْنِی بِرَحْمَتِکَ الْمَأْمُولِ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ثُمَّ قَامَ وَ مَضَی إِلَی الزَّاوِیَةِ الشَّرْقِیَّةِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ بَسَطَ کَفَّیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَتِ الذُّنُوبُ وَ الْخَطَایَا قَدْ أَخْلَفَتْ وَجْهِی عِنْدَکَ فَلَمْ تَرْفَعْ لِی إِلَیْکَ صَوْتاً وَ لَمْ تَسْتَجِبْ لِی دَعْوَةً فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِکَ یَا اللَّهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِثْلَکَ أَحَدٌ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُقْبِلَ إِلَیَّ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ تُقْبِلَ بِوَجْهِی إِلَیْکَ وَ لَا تُخَیِّبَنِی حِینَ أَدْعُوکَ وَ لَا تَحْرِمَنِی حِینَ أَرْجُوکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- وَ عَفَّرَ خَدَّیْهِ عَلَی الْأَرْضِ
وَ قَامَ فَخَرَجَ فَسَأَلْنَاهُ بِمَ یُعْرَفُ هَذَا الْمَکَانُ فَقَالَ إِنَّهُ مَقَامُ الصَّالِحِینَ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ قَالَ فَاتَّبَعْنَاهُ وَ إِذَا بِهِ قَدْ دَخَلَ إِلَی مَسْجِدٍ صَغِیرٍ بَیْنَ یَدَیِ السَّهْلَةِ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ بِسَکِینَةٍ وَ وَقَارٍ کَمَا صَلَّی أَوَّلَ مَرَّةٍ ثُمَّ بَسَطَ کَفَّیْهِ فَقَالَ إِلَهِی قَدْ مَدَّ إِلَیْکَ الْخَاطِئُ الْمُذْنِبُ یَدَیْهِ لِحُسْنِ ظَنِّهِ بِکَ إِلَهِی قَدْ جَلَسَ الْمُسِی ءُ بَیْنَ یَدَیْکَ مُقِرّاً لَکَ بِسُوءِ عَمَلِهِ وَ رَاجِیاً مِنْکَ الصَّفْحَ عَنْ زَلَلِهِ إِلَهِی قَدْ رَفَعَ إِلَیْکَ الظَّالِمُ کَفَّیْهِ رَاجِیاً لِمَا لَدَیْکَ فَلَا تُخَیِّبْهُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ فَضْلِکَ إِلَهِی قَدْ جَثَا الْعَائِدُ إِلَی الْمَعَاصِی بَیْنَ یَدَیْکَ خَائِفاً مِنْ یَوْمٍ یَجْثُو فِیهِ الْخَلَائِقُ بَیْنَ یَدَیْکَ إِلَهِی قَدْ جَاءَکَ الْعَبْدُ الْخَاطِی فَزِعاً مُشْفِقاً وَ رَفَعَ إِلَیْکَ طَرْفَهُ حَذَراً رَاجِیاً وَ فَاضَتْ عَبْرَتُهُ مُسْتَغْفِراً نَادِماً وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ مَا أَرَدْتُ بِمَعْصِیَتِی مُخَالَفَتَکَ وَ مَا عَصَیْتُکَ إِذْ عَصَیْتُکَ وَ أَنَا بِکَ جَاهِلٌ وَ لَا لِعُقُوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَ لَا لِنَظَرِکَ مُسْتَخِفٌّ وَ لَکِنْ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی وَ أَعَانَتْنِی عَلَی ذَلِکَ شِقْوَتِی وَ غَرَّنِی سِتْرُکَ الْمُرْخَی عَلَیَّ فَمَنِ الْآنَ مِنْ عَذَابِکَ یَسْتَنْقِذُنِی وَ بِحَبْلِ مَنْ أَعْتَصِمُ إِنْ قَطَعْتَ حَبْلَکَ عَنِّی فَیَا سَوْأَتَاهْ غَداً مِنَ الْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیْکَ إِذَا قِیلَ لِلْمُخِفِّینَ جُوزُوا وَ لِلْمُثْقِلِینَ حُطُّوا أَ فَمَعَ الْمُخِفِّینَ أَجُوزُ أَمْ مَعَ الْمُثْقِلِینَ أَحُطُّ وَ یَلِی کُلَّمَا کَبِرَ سِنِّی کَثُرَتْ ذُنُوبِی وَ یَلِی کُلَّمَا طَالَ عُمُرِی کَثُرَتْ
ص: 444
فروتنی کرد و اعتراف کرد را رحمت کن، و گونه راستت را برگردان و بگو اگر من بدترین بنده بودم تو بهترین ارباب هستی. سپس گونه چپت را برگردان و بگو گناه از جانب بندهات بزرگ شد پس عفو از نزد تو باید نیکو شود ای کریم. سپس به سجده بازگرد صد مرتبه العفو بگو.
سپس گوید: ذکر نماز در مسجد صعصعه بن صوحان و دعا در آن: دو رکعت میخوانی و چون فارغ شدی بگو: ای صاحب الطاف کامل... تا پایان دعائی که به زودی خواهد آمد.(1)
روایت23.
به روایت شهید(2) و مؤلف المزار الکبیر(3)
باز میگردیم گویند: علی بن محمد بن عبدالرحمن شوشتری گوید: بر بنی رواس گذر کردم، یکی از برادرانم به من گفت: کاش با ما بهسمت مسجد صعصعه میآمدی و در آن نماز میخواندیم زیرا این ماه رجب است و زیارت این اماکن شریفی که مولایان بر آن گام نهاده و در آن نماز خواندهاند مستحب است و مسجد صعصعه یکی از آنان است. همراه او به مسجد رفتم و با شتر رهاشده جهازبستهای روبرو شدیم که بر در مسجد نشسته بود پس وارد شدیم و با مردی با جامه و عمامه حجاز روبرو شدیم که نشسته بود و با این دعا، دعا میکرد پس من و رفیقم آن را حفظ کردیم و آن این است: بارخدایا ای صاحب الطاف کامل و نعمتهای بازدارنده، رحمت وسیع، قدرت جامع، نعمتهای بزرگ، نعمتهای سترگ، بخششهای عظیم و نعمتهای نیکو و عطایای فراوان ای کسیکه خلق کرد و روزی داد، الهام کرد و به زبان درآورد، آفرید و آغاز کرد. برتری یافت و بالا رفت، تقدیر کرد و نیکو کرد، تصویر کرد و اتقان کرد، حجت آورد و ابلاغ کرد. نعمت داد و کامل کرد، عطا کرد و فراوان کرد. بخشید و نیکو کرد. ای کسیکه در عزت والا شد و از خاطر دیدگان رفت و در لطف نزدیک شد و از اندیشه افکار گذر کرد. ای کسی که در ملک یگانه شد و در ملکوت قدرتش رقیبی برای او نیست و به نعمت و کبریاء منفرد شد و در جبروت شأنش هیچ ضدی برای او نیست. ای کسیکه در کبریای هیبتش ظرائف اندیشههای دقیق حیران شد و دیدگان سریع مردم بدون ادراک عظمتش ناتوان شد، ای کسیکه چهرهها برای هیبتش حقیر شد، گردنها ص: 446
مَعَاصِیَّ فَکَمْ أَتُوبُ وَ کَمْ أَعُودُ أَمَا آنَ لِی أَنْ أَسْتَحْیِیَ مِنْ رَبِّی اللَّهُمَّ فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ خَیْرَ الْغَافِرِینَ- ثُمَّ بَکَی وَ عَفَّرَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ وَ قَالَ ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ- ثُمَّ قَلَبَ خَدَّهُ الْأَیْسَرَ وَ قَالَ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ یَا کَرِیمُ- ثُمَّ خَرَجَ فَاتَّبَعْتُهُ وَ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی بِمَ یُعْرَفُ هَذَا الْمَسْجِدُ فَقَالَ إِنَّهُ مَسْجِدُ زَیْدِ بْنِ صُوحَانَ صَاحِبِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هَذَا دُعَاؤُهُ وَ تَهَجُّدُهُ ثُمَّ غَابَ عَنَّا فَلَمْ نَرَهُ فَقَالَ لِی صَاحِبِی إِنَّهُ الْخَضِرُ علیه السلام (1).
أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَمْضِیَ إِلَی السَّهْلَةِ فَاجْعَلْ ذَلِکَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مِنْ لَیْلَةِ الْأَرْبِعَاءِ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ غَیْرِهِ مِنَ الْأَوْقَاتِ فَإِذَا أَتَیْتَهُ فَصَلِّ الْمَغْرِبَ وَ نَافِلَتَهَا ثُمَّ قُمْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَحِیَّةَ الْمَسْجِدِ قُرْبَةً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَإِذَا فَرَغْتَ فَارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ قُلْ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ سَاقَ الدُّعَاءَ الْأَوَّلَ إِلَی قَوْلِهِ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَجِّلَ فَرَجَنَا السَّاعَةَ السَّاعَةَ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ ثُمَّ اسْجُدْ وَ اخْشَعْ وَ ادْعُ اللَّهَ بِمَا تُرِیدُ.
ثُمَّ ذَکَرَ رَحِمَهُ اللَّهُ أَدْعِیَةَ الزَّوَایَا الثَّلَاثِ کَمَا مَرَّ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ تُصَلِّی فِی الْبَیْتِ الَّذِی فِی وَسَطِ الْمَسْجِدِ رَکْعَتَیْنِ وَ تَقُولُ.
یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا فَعَّالًا لِمَا یُرِیدُ یَا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ حُلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ یُؤْذِینَا بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ یَا کَافِیَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَا یَکْفِی مِنْهُ شَیْ ءٌ اکْفِنَا الْمُهِمَّ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ عَفِّرْ خَدَّیْکَ عَلَی الْأَرْضِ.
ثُمَّ قَالَ الصَّلَاةُ وَ الدُّعَاءُ فِی مَسْجِدِ زَیْدِ بْنِ صُوحَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ هُوَ قَرِیبٌ مِنَ السَّهْلَةِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَبْسُطُ کَفَّیْکَ وَ تَقُولُ إِلَهِی قَدْ مَدَّ الْخَاطِئُ الْمُذْنِبُ یَدَیْهِ وَ سَاقَ الدُّعَاءَ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ عَفِّرْ وَجْهَکَ وَ قُلِ ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ
ص: 445
برای عظمتش خضوع کرد، قلبها از ترسش به خود لرزید، با این ثنایی که جز برای تو سزاوار نیست و با آنچهکه برای دعاکنندهات از میان مؤمنان بر خود وعده کردی، و با آنچهکه اجابت در آن را برای دعاکنندگانت ضمانت کردی از تو میخواهم ای شنوندهترین شنوایان، بیناترین بینایان، سریعترین حسابگران و ای صاحب قدرت محکم! که بر محمد و خاندان محمد خاتم انبیاء و بر اهل بیت او درود بفرست و در این ماه برای من بهترین آنچهکه قسمت کردی را قسمت کن و در تقدیرت بهترین آنچهکه قطعی کردی را برایم قطعی کن، و مرا در میان کسانیکه به سعادت ختمشان کردی ختم کن و تا زمانیکه مرا زنده گذاردهای فزونی یافتهزنده نگه دارد. و مرا مسرور آمرزیده بمیران، تو نجاتم از سؤال برزخ را برعهده بگیر و منکر و نکیر را از من دفع کن و مبشر و بشیر را به چشمم بنمایان، و بهسوی رضوان و بهشت راهی برای من و زندگی آرام، ملک بزرگ قرار بده و بر محمد و خاندان او درود بسیار بفرست سپس سجدهای کرد، قیام کرد سوار شتر شد و رفت رفیقم به من گفت: به نظرمان خضر بود ما را چه شد که با او صحبت نکردیم گویی زبانهایمان بسته شد و خارج شدیم و ابن ابوداود رواسی را دیدیم گفت: از کجا آمدید؟ گفتیم: از مسجد صعصعه و خبر را به او گفتیم. گفت: این سوار هر دو یا سه روز به مسجد صعصعه میآید و صحبت نمیکند. گفتیم: او کیست؟ گفت: به نظر شما کیست؟ گفتیم: گمان میکنیم خضر است. گفت: من به خدا سوگند او را کسی می دانم که خضر علیه السلام به دیدن او محتاج است! پس هدایتیافته رفتیم پس رفیقم به من گفت: او به خدا سوگند صاحب الزمان است.(1)
روایت24.
میگویم: سید بن طاوس در کتاب الاقبال فی سیاق اعمال ماه رجب در اواخر کتاب معالم الدین گوید: محمد بن ابو داود رواسی گوید که همراه محمد بن جعفر دهّان در روزی از روزهای رجب به سمت مسجد سهله، خارج شدیم. گفت: با ما به مسجد صعصعه بیا که آن مسجد مبارکی است و امیرمؤمنان علیه السلام در آن نماز خوانده است و حاجیان بر آن گام نهادهاند پس بهسوی آن رفتیم و درحالیکه ما نماز میخواندیم با مردی روبرو شدیم که از شترش پایین آمد، آن را در سایه بست و دو رکعت نماز در آن خواند که آن را طولانی کرد سپس دستانش را دراز کرد و گفت: بارخدایا ای صاحب الطاف کامل... تا پایان دعا. سپس بهسوی شترش برخاست و بر آن سوار شد ابن جعفر به من گفت:
ص: 447
وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ وَ قَلِّبْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ وَ قُلْ إِنْ کُنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ ثُمَّ قَلِّبْ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ وَ قُلْ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ یَا کَرِیمُ ثُمَّ عُدْ إِلَی السُّجُودِ وَ قُلِ الْعَفْوَ الْعَفْوَ مِائَةَ مَرَّةٍ.
ثُمَّ قَالَ ذِکْرُ الصَّلَاةِ فِی مَسْجِدِ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ الدُّعَاءُ فِیهِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْمِنَنِ السَّابِغَةِ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی مِنَ الدُّعَاءِ(1).
عُدْنَا إِلَی رِوَایَةِ الشَّهِیدِ(2)
وَ مُؤَلِّفِ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ(3) قَالا بِالْإِسْنَادِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ التُّسْتَرِیِّ أَنَّهُ قَالَ: مَرَرْتُ بِبَنِی رَوَاسٍ فَقَالَ لِی بَعْضُ إِخْوَانِی لَوْ مِلْتَ بِنَا إِلَی مَسْجِدِ صَعْصَعَةَ- فَصَلَّیْنَا فِیهِ فَإِنَّ هَذَا رَجَبٌ وَ یُسْتَحَبُّ فِیهِ زِیَارَةُ هَذِهِ الْمَوَاضِعِ الْمُشَرَّفَةِ الَّتِی وَطِئَهَا الْمَوَالِیُّ بِأَقْدَامِهِمْ وَ صَلَّوْا فِیهَا وَ مَسْجِدُ صَعْصَعَةَ مِنْهَا قَالَ فَمِلْتُ مَعَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ إِذَا نَاقَةٌ مُعَقَّلَةٌ مُرَحَّلَةٌ قَدْ أُنِیخَتْ بِبَابِ الْمَسْجِدِ فَدَخَلْنَا وَ إِذَا بِرَجُلٍ عَلَیْهِ ثِیَابُ الْحِجَازِ وَ عِمَّتُهُ کَعِمَّتِهِمْ قَاعِدٌ یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ فَحَفِظْتُهُ أَنَا وَ صَاحِبِی وَ هُوَ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْمِنَنِ السَّابِغَةِ وَ الْآلَاءِ الْوَازِعَةِ وَ الرَّحْمَةِ الْوَاسِعَةِ وَ الْقُدْرَةِ الْجَامِعَةِ وَ النِّعَمِ الْجَسِیمَةِ وَ الْمَوَاهِبِ الْعَظِیمَةِ وَ الْأَیَادِی الْجَمِیلَةِ وَ الْعَطَایَا الْجَزِیلَةِ یَا مَنْ لَا یُنْعَتُ بِتَمْثِیلٍ وَ لَا یُمَثَّلُ بِنَظِیرٍ وَ لَا یُغْلَبُ بِظَهِیرٍ یَا مَنْ خَلَقَ فَرَزَقَ وَ أَلْهَمَ فَأَنْطَقَ وَ ابْتَدَعَ فَشَرَعَ وَ عَلَا فَارْتَفَعَ وَ قَدَّرَ فَأَحْسَنَ وَ صَوَّرَ فَأَتْقَنَ وَ احْتَجَّ فَأَبْلَغَ وَ أَنْعَمَ فَأَسْبَغَ وَ أَعْطَی فَأَجْزَلَ وَ مَنَحَ فَأَفْضَلَ یَا مَنْ سَمَا فِی الْعِزِّ فَفَاتَ خَوَاطِرَ الْأَبْصَارِ وَ دَنَا فِی اللُّطْفِ فَجَازَ هَوَاجِسَ الْأَفْکَارِ یَا مَنْ تَوَحَّدَ بِالْمُلْکِ فَلَا نِدَّ لَهُ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ وَ تَفَرَّدَ بِالْآلَاءِ وَ الْکِبْرِیَاءِ فَلَا ضِدَّ لَهُ فِی جَبَرُوتِ شَأْنِهِ یَا مَنْ حَارَتْ فِی کِبْرِیَاءِ هَیْبَتِهِ دَقَائِقُ لَطَائِفِ الْأَوْهَامِ وَ انْحَسَرَتْ دُونَ إِدْرَاکِ عَظَمَتِهِ خَطَائِفُ أَبْصَارِ الْأَنَامِ یَا مَنْ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِهَیْبَتِهِ وَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ
ص: 446
دهان آیا برنمیخیزی که از او سؤال کنیم کیست؟ پس برخاستیم و به او گفتیم: تو را به خدا سوگند می دهیم تو کیستی؟ گفت: شما را به خدا سوگند میدهم مرا که میبینید؟ ابن جعفر دهان گفت: تو را خضر علیه السلام گمان میکنیم. گفت: و تو نیز، گفتم: من نیز تو را او گمان میکنم. گفت: به خدا سوگند من کسی هستم که خضر به دیدارش محتاج است بروید که من امام زمان شما هستم.
فضیلت مسجد غنی و نماز و دعا در آن
روایت25.
مؤلف المزار الکبیر و شهید رحمهما الله می گویند: از طاوس یمانی روایت است که گوید: در رجب بر حجر گذر کردم و با شخص رکوع و سجودکنندهای روبرو شدم در او تأمل کردم، او علی بن حسین علیه السلام بود گفتم: وای بر من! مردی صالح از اهل بیت نبوت، به خدا سوگند دعایش را مغتنم میشمارم پس مراقبش بودم تا از نمازش فارغ شد و دستانش را بهسوی آسمان بالا برد درحالیکه میگفت: سرورم سرورم این دستان من است که بهسوی تو دراز شده است مملو از گناه، و این چشمان من است که با امید خیره شده است و برای کسیکه با ندامت ذلیلانه تو را خواند حق است که از روی لطف با کرم اجابتش کنی، سرورم آیا مرا از اهل شقاوت خلق کردی تا گریهام را طولانی سازم یا از اهل سعادت خلقم کردی تا با امیدم بشارت داده شوم؟ سرورم آیا اعضای بدنم را برای زدن مقامع (عمود آهنین) خلق کردی یا احشائم را برای نوشیدن حمیم خلق کردی؟ سرورم اگر بندهای توان گریز از اربابش را داشت من اولین گریزندگان از تو بودم اما میدانم که از تو خارج نمیشوم، سرورم اگر عذابم بر ملک تو میافزاید صبر بر آن را از تو مسألت میکنم، اما من میدانم که بر ملک تو نه طاعت مطیعین میافزاید و نه معصیت عصیانگران از آن میکاهد. سرورم من چیستم و چه اهمیتی دارم؟ با فضلت خطاهایم را ببخش با سترت اکرامم کن، با کرم ذاتت از توبیخم در گذر، ای خدا و سرور من مرا درحالیکه بر بستر افتادهام و دستان عزیزانم جابهجایم میکند رحمتم کن، مرا درحالیکه در محل غسل افتادهام و همسایگان صالحم غسلم میدهند رحمت کن، مرا درحالیکه حمل میشوم و خویشانم اطراف تابوتم را گرفتهاند رحم کن و در آن خانه تاریک بر وحشت، غربت و تنهاییام رحم کن و برای بنده کسی جز مولایش نیست که رحمتش کند. سپس سجده کرد و گفت: از آتشی که حرارتش خاموش نمیشود و جدید آن کهنه نمیشود و تشنهاش سیراب نمیشود به تو پناه میبرم. و گونه راستش را
ص: 448
لِعَظَمَتِهِ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خِیفَتِهِ أَسْأَلُکَ بِهَذِهِ الْمِدْحَةِ الَّتِی لَا تَنْبَغِی إِلَّا لَکَ وَ بِمَا وَأَیْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ لِدَاعِیکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِمَا ضَمِنْتَ الْإِجَابَةَ فِیهِ عَلَی نَفْسِکَ لِلدَّاعِینَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ اقْسِمْ لِی فِی شَهْرِنَا هَذَا خَیْرَ مَا قَسَمْتَ وَ احْتِمْ لِی فِی قَضَائِکَ خَیْرَ مَا حَتَمْتَ وَ اخْتِمْ لِی بِالسَّعَادَةِ فِیمَنْ خَتَمْتَ وَ أَحْیِنِی مَا أَحْیَیْتَنِی مَوْفُوراً وَ أَمَتَّنِی مَسْرُوراً وَ مَغْفُوراً وَ تَوَلَّ أَنْتَ نَجَاتِی مِنْ مُسَاءَلَةِ الْبَرْزَخِ وَ ادْرَأْ عَنِّی مُنْکَراً وَ نَکِیراً وَ أَرِ عَیْنِی مُبَشِّراً وَ بَشِیراً وَ اجْعَلْ لِی إِلَی رِضْوَانِکَ وَ جِنَانِکَ مَصِیراً وَ عَیْشاً قَرِیراً وَ مُلْکاً کَبِیراً وَ صَلِّ
عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کَثِیراً ثُمَّ سَجَدَ طَوِیلًا وَ قَامَ وَ رَکِبَ الرَّاحِلَةَ وَ ذَهَبَ فَقَالَ لِی صَاحِبِی نَرَاهُ الْخَضِرَ فَمَا بَالُنَا لَا نُکَلِّمُهُ کَأَنَّمَا أُمْسِکَ عَلَی أَلْسِنَتِنَا وَ خَرَجْنَا فَلَقِینَا ابْنَ أَبِی دَاوُدَ الرَّوَّاسِیَّ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمَا قُلْنَا مِنْ مَسْجِدِ صَعْصَعَةَ وَ أَخْبَرْنَاهُ بِالْخَبَرِ فَقَالَ هَذَا الرَّاکِبُ یَأْتِی مَسْجِدَ صَعْصَعَةَ فِی الْیَوْمَیْنِ وَ الثَّلَاثَةِ لَا یَتَکَلَّمُ قُلْنَا مَنْ هُوَ قَالَ فَمَنْ تَرَیَانِهِ أَنْتُمَا قُلْنَا نَظُنُّهُ الْخَضِرَ علیه السلام فَقَالَ أَنَا وَ اللَّهِ مَا أَرَاهُ إِلَّا مَنِ الْخَضِرُ علیه السلام مُحْتَاجٌ إِلَی رُؤْیَتِهِ فَانْصَرِفَا رَاشِدَیْنِ فَقَالَ لِی صَاحِبِی هُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُ الزَّمَانِ (1).
أَقُولُ وَ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ ره فِی کِتَابِ الْإِقْبَالِ فِی سِیَاقِ أَعْمَالِ شَهْرِ رَجَبٍ وَجَدْتُ فِی أَوَاخِرِ کِتَابِ مَعَالِمِ الدِّینِ قَالَ: ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی دَاوُدَ الرَّوَّاسِیُّ أَنَّهُ خَرَجَ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الدَّهَّانِ إِلَی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ فِی یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ رَجَبٍ فَقَالَ مِلْ بِنَا إِلَی مَسْجِدِ صَعْصَعَةَ فَهُوَ مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ وَ قَدْ صَلَّی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ وَطِئَهُ الْحُجَجُ بِأَقْدَامِهِمْ فَمِلْنَا إِلَیْهِ فَبَیْنَا نَحْنُ نُصَلِّی إِذَا بِرَجُلٍ قَدْ نَزَلَ عَنْ نَاقَتِهِ وَ عَقَلَهَا بِالظِّلَالِ ثُمَّ دَخَلَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ أَطَالَ فِیهِمَا ثُمَّ مَدَّ یَدَیْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْمِنَنِ السَّابِغَةِ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ ثُمَّ قَامَ إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ رَکِبَهَا فَقَالَ لِی ابْنُ جَعْفَرٍ
ص: 447
برگرداند و گفت: بارخدایا چهرهام را بعد از به خاک آلودنم و بعد از سجدهام بدون منتی از من بر تو بلکه با حمد تو و منت تو بر من، در آتش دگرگون نکن. سپس گونه چپش را بازگرداند و گفت: کسی را که بد کرد، مرتکب گناه شد، بیچاره شد و اقرار کرد رحمت کن. سپس به سجده بازگشت و گفت: اگر بدترین بنده بودم تو بهترین پروردگاری العفو العفو این را صد مرتبه گفت. طاوس گوید: گریستم تا اینکه نالهام بالا گرفت و او به من توجه کرد و گفت: ای یمانی چه چیزی تو را به گریه آورد؟ آیا این مقام گناهکاران نیست؟ گفتم: دوست من بر خدا سزاوار است که تو را رد نکند درحالیکه جدت محمد صلّی الله علیه و آله است. طاوس گوید: در سال آینده در ماه رجب در کوفه بر مسجد غنی گذر کردم و او را دیدم که در آن نماز میخواند و با این دعا دعا میکرد و چنانکه در حجر عمل کرده بود عمل نمود تا آخر حدیث.(1)
فضیلت مسجد جعفی و نماز و دعا در آن.
روایت26.
مؤلف المزار الکبیر گوید: از میثم روایت است که گوید: شبی از شبها مولایم امیرمؤمنان علیه السلام مرا بیرون از کوفه خارج کرد و به مسجد جعفی رسید به قبله روی کرد و چهار رکعت نماز گزارد و چون سلام کرد و تسبیح گفت دستانش را گشود و عرض کرد: بارالها چگونه بخوانمت درحالیکه از تو عصیان کردهام و چگونه نخوانمت درحالیکه تو را شناختهام و محبت تو در دلم جای گرفته است. دستانم را بهسوی تو دراز کردهام، دستی مملوء از گناه و چشمی خیره شده با امید، بارالها تو صاحب عطا و من اسیر خطا هستم و از کرامات بزرگان نرمخویی با اسیران است و من اسیر جرمم و در گرو عملم هستم. بارالها
ص: 449
الدَّهَّانُ- أَ لَا تَقُومُ إِلَیْهِ فَنَسْأَلَهُ مَنْ هُوَ فَقُمْنَا إِلَیْهِ فَقُلْنَا لَهُ نَاشَدْنَاکَ اللَّهَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ نَاشَدْتُکُمَا اللَّهَ مَنْ تَرَیَانِی قَالَ ابْنُ جَعْفَرٍ الدَّهَّانُ- نَظُنُّکَ الْخَضِرَ علیه السلام فَقَالَ وَ أَنْتَ أَیْضاً فَقُلْتُ أَظُنُّکَ إِیَّاهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَمَنِ الْخَضِرُ مُفْتَقِرٌ إِلَی رُؤْیَتِهِ انْصَرِفَا فَأَنَا إِمَامُ زَمَانِکُمَا.
فضل مسجد غنی و الصلاة فیه و الدعاء.
قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ الشَّرِیفُ أَبُو الْمَکَارِمِ حَمْزَةُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زُهْرَةَ أَدَامَ اللَّهُ عِزَّهُ عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَی طَاوُسٍ الْیَمَانِیِ (1)
وَ قَالَ الشَّهِیدُ ره رُوِیَ عَنْ طَاوُسٍ الْیَمَانِیِّ أَنَّهُ قَالَ: مَرَرْتُ بِالْحِجْرِ فِی رَجَبٍ وَ إِذَا أَنَا بِشَخْصٍ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ فَتَأَمَّلْتُهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَقُلْتُ یَا نَفْسِی رَجُلٌ صَالِحٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ اللَّهِ لَأَغْتَنِمُ دُعَاءَهُ فَجَعَلْتُ أَرْقُبُهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ رَفَعَ بَاطِنَ کَفَّیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ جَعَلَ یَقُولُ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ هَذِهِ یَدَایَ قَدْ مَدَدْتُهُمَا إِلَیْکَ بِالذُّنُوبِ مَمْلُوَّةٌ وَ عَیْنَایَ إِلَیْکَ بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةٌ وَ حَقٌّ لِمَنْ دَعَاکَ بِالنَّدَمِ تَذَلُّلًا أَنْ تُجِیبَهُ بِالْکَرَمِ تَفَضُّلًا سَیِّدِی أَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ خَلَقْتَنِی فَأُطِیلَ بُکَائِی أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَلَقْتَنِی فَأُبَشِّرَ رَجَائِی سَیِّدِی أَ لِضَرْبِ الْمَقَامِعِ خَلَقْتَ أَعْضَائِی أَمْ لِشُرْبِ الْحَمِیمِ خَلَقْتَ أَمْعَائِی سَیِّدِی لَوْ أَنَّ عَبْداً اسْتَطَاعَ الْهَرَبَ مِنْ مَوْلَاهُ لَکُنْتُ أَوَّلَ الْهَارِبِینَ مِنْکَ لَکِنِّی أَعْلَمُ أَنِّی لَا أَفُوتُکَ سَیِّدِی لَوْ أَنَّ عَذَابِی یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ لَسَأَلْتُکَ الصَّبْرَ عَلَیْهِ غَیْرَ أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَزِیدُ فِی مُلْکِکَ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهُ مَعْصِیَةُ الْعَاصِینَ سَیِّدِی مَا أَنَا وَ مَا خَطَرِی هَبْ لِی خَطَایَایَ بِفَضْلِکَ وَ جَلِّلْنِی بِسِتْرِکَ وَ اعْفُ عَنْ تَوْبِیخِی بِکَرَمِ وَجْهِکَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی ارْحَمْنِی مَطْرُوحاً عَلَی الْفِرَاشِ تُقَلِّبُنِی أَیْدِی أَحِبَّتِی وَ ارْحَمْنِی مَطْرُوحاً عَلَی الْمُغْتَسَلِ یُغَسِّلُنِی صَالِحُ جِیرَتِی وَ ارْحَمْنِی مَحْمُولًا قَدْ تَنَاوَلَ الْأَقْرِبَاءُ أَطْرَافَ جِنَازَتِی وَ ارْحَمْ فِی
ذَلِکَ الْبَیْتِ الْمُظْلِمِ وَحْشَتِی وَ غُرْبَتِی وَ وَحْدَتِی فَمَا لِلْعَبْدِ مَنْ یَرْحَمُهُ إِلَّا مَوْلَاهُ- ثُمَّ سَجَدَ وَ قَالَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارٍ حَرُّهَا لَا یُطْفَی وَ جَدِیدُهَا لَا یَبْلَی وَ عَطْشَانُهَا لَا یَرْوَی
ص: 448
چه تنگ است راه بر کسیکه تو راهنمایش نباشی و چه وحشتناک است مسلک بر کسیکه تو همدمش نباشی. اگر مرا با گناهانم مطالبه کنی من تو را با عفوت مطالبه میکنم تو اگر مرا با درونم مطالبه کنی من تو را با کرمت مطالبه میکنم، اگر تو مرا با شرّم مطالبه کنی من تو را با خیرت مطالبه میکنم. و اگر من و دشمنانت را در آتش جمع کنی، به آنان خبر می دهم که من محب تو بودم و گواهی می دادم که هیچ خدایی جز الله نیست، بارالها این شادی من به توست، درحالی که خائف هستم، پس شادی ام به تو درحالی که ایمن هستم چگونه است. بارخدایا طاعت شادمانت می کند و معصیت ضرری برایت ندارد، پس به من آنچه که شادمانت می کند موهبت کن و آنچه که ضرری برایت ندارد را بر من ببخشای، توبه ام را بپذیر که تو توبه پذیر مهربان هستی. بارخدایا بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و مرا آنگاه که آثارم از دنیا قطع شد، یادم از میان مخلوقات رفت و از فراموش شدگان شدم، مانند کسانی که فراموش شده اند، رحمت کن. بارالها سنم زیاد و استخوانم باریک شده و روزگار به من دست یافته است، اجلم نزدیک شده، روزهایم پایان گرفته، محاسنم رفته، شهوتم سپری شده و دنباله ای از من باقی مانده، جسمم فرسوده شده، اسبابم قطع شده، اعضایم پراکنده شده و در گرو عمل خویش مانده ام. بارالها، گناهان سیاهم کرده و سخنم قطع شده است و حجتی ندارم. بارالها من به گناهم اقرار و به جرمم اعتراف می کنم، اسیر بدی هایم، در گرو عملم، نابود شده در خطایم، سرگردان از هدفم و راهم بر من قطع شده است، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و بر من لطف کن و از من درگذر. بارخدایا گرچه در جوار طاعتت عملم حقیر است اما در جوار امیدت، آرزویم بزرگ است. بارالها چگونه از نزد تو با ناکامی، محروم بازگردم درحالی که همه ظنم به جود تو است که مرا با نجات، رحمت شده بازگردانی. بارالها بر حسن ظنم به تو ناامیدی مأیوسان را مسلط نکرده ام، پس از میان آرزومندان صدق امیدم را باطل نکن. بارالها جرمم بزرگ شده، آنگاه که آن را مطالبه کرده باشی، گناهم بزرگ شد، اگر آن را آشکار کرده باشی. اما من آنگاه که بزرگی گناهانم و بزرگی عفو و غفران تو را یاد کردم، نتیجه آن دو را نزدیک ترین آنها به رحمت و رضوانت یافتم. بارالها اگر مرا به آتش بخوانی، عقوبتت ترسناک است، پس حسن ثوابت با امید مرا به سوی بهشت ندا داده است، بارالها اگر خطاها از محاسن لطفت تنهایم گذارد، مکارم عطفت به یقین با من مأنوس شده است. اگر غفلت مرا از آمادگی برای دیدار تو خواب کرده است، شناخت ای سرورم مرا به کرم نعمت های تو بیدار کرده است، بارالها اگر عقلم از ارزیابی آنچه که به صلاحم است، فاصله گرفته، یقینم به نظر تو به من در آنچه که به نفع من است، فاصله نگرفته است. بارالهی اگر روزهایم به غیر تلاشی که دوست داشتم، از میان رفت سال های گذشته ام را با ایمان سپری کردم. الهی فریادخواه نزد تو آمده ام
ص: 450
وَ قَلَبَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ لَا تُقَلِّبْ وَجْهِی فِی النَّارِ بَعْدَ تَعْفِیرِی وَ سُجُودِی لَکَ بِغَیْرِ مَنٍّ مِنِّی عَلَیْکَ بَلْ لَکَ الْحَمْدُ وَ الْمَنُّ عَلَیَّ- ثُمَّ قَلَّبَ خَدَّهُ الْأَیْسَرَ وَ قَالَ ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ- ثُمَّ عَادَ إِلَی السُّجُودِ وَ قَالَ إِنْ کُنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ الْعَفْوَ الْعَفْوَ مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ طَاوُسٌ فَبَکَیْتُ حَتَّی عَلَا نَحِیبِی فَالْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا یَمَانِیُّ أَ وَ لَیْسَ هَذَا مَقَامَ الْمُذْنِبِینَ فَقُلْتُ حَبِیبِی حَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَرُدَّکَ وَ جَدُّکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ طَاوُسٌ فَلَمَّا کَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ فِی شَهْرِ رَجَبٍ بِالْکُوفَةِ فَمَرَرْتُ بِمَسْجِدِ غِنًی فَرَأَیْتُهُ علیه السلام یُصَلِّی فِیهِ وَ یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ فَعَلَ کَمَا فَعَلَ فِی الْحِجْرِ تَمَامَ الْحَدِیثِ (1).
فضل مسجد الجعفی و الصلاة و الدعاء فیه.
قَالَ مُؤَلِّفُ الْمَزَارِ الْکَبِیرِ حَدَّثَنِی الشَّرِیفُ أَبُو الْمَکَارِمِ حَمْزَةُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زُهْرَةَ الْعَلَوِیُّ أَدَامَ اللَّهُ عِزَّهُ إِمْلَاءً مِنْ لَفْظِهِ بِبَلَدِ الْکُوفَةِ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ سَبْعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ بَابَوَیْهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَیْهَقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ عَوْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مِیثَمٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (2) وَ قَالَ الشَّهِیدُ ره رُوِیَ عَنْ مِیثَمٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: أَصْحَرَ بِی مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی قَدْ خَرَجَ مِنَ الْکُوفَةِ وَ انْتَهَی إِلَی مَسْجِدِ جُعْفِیٍّ تَوَجَّهَ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فَلَمَّا سَلَّمَ وَ سَبَّحَ بَسَطَ کَفَّیْهِ وَ قَالَ إِلَهِی کَیْفَ أَدْعُوکَ وَ قَدْ عَصَیْتُکَ وَ کَیْفَ لَا أَدْعُوکَ وَ قَدْ عَرَفْتُکَ وَ حُبُّکَ فِی قَلْبِی مَکِینٌ مَدَدْتُ إِلَیْکَ یَداً بِالذُّنُوبِ مَمْلُوَّةً وَ عَیْناً بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةً إِلَهِی أَنْتَ مَالِکُ الْعَطَایَا وَ أَنَا أَسِیرُ الْخَطَایَا وَ مِنْ کَرَمِ الْعُظَمَاءِ الرِّفْقُ بِالْأُسَرَاءِ وَ أَنَا أَسِیرٌ بِجُرْمِی مُرْتَهَنٌ بِعَمَلِی إِلَهِی
ص: 449
و عدم نیازم را بر تن کرده ام و گزند حاجتم مرا همراه ذلیلان در مقابل تو نشانده است. بارالها شریف هستی، پس آنگاه که از درخواستکنندگانت بودم، شریفم بخوان، نیکی بخشیدی پس مرا با اهل بخششت درآمیز، بارالها با درخواست و روی گردان درخواست از غیر تو بر دری از درهای بخشش تو آمده ام و از شأن تو نیست رد کردن درخواست کننده مضطرب و نگران به انتظار خیری مألوف از تو. بارالها آزموده با اعمال و آزمایش بر پل خطرها ایستاده ام، اگر با سبک کردن بارها و بندها بر آن دو یاری ام نکنی. بارالها آیا مرا از اهل شقاوت آفریدی تا گریه ام را طولانی کنم یا از اهل سعادت خلقم کردی تا امیدم را بشارت دهم. بارالها اگر مرا از رؤیت محمد صلّی الله علیه و آله محروم کنی و روی امیدواری ام را با ناامید بازگردانی در آن مقام، نفسم غیر آن را امید کرده است، ای صاحب جلال و بزرگواری و لطف و احسان! بارالها اگر مرا به اسلام هدایت نکرده بودی، هدایت نمی یافتم و اگر ایمان به خود را روزی ام نکرده بودی، ایمان نیاورده بودم. و اگر زبانم را بر دعایت نگشوده بودی، دعایی نمی کردم، اگر شیرینی شناختت را به من نشناسانده بودی، تو را نمی شناختم. بارالها اگر بازماندن از پیشتازی همراه ابرار مرا نشانده است، اطمینان به تو مرا بر مدراج اخیار مقیم کرده است. بارالها دلی که در سرای دنیا از محبتت مملو کردی، چگونه آتشی که در شعله می سوزاند را بر آن مسلط می کنی. بارالها هر اندوهگینی به تو پناه می آورد، هر محرومی به تو امید می کند، بارالها عابدان جزیل ثواب تو را شنیدند و خشوع کردند و لغزندگان از اعتدال جودت را شنیدند و بازگشتند، گنهکاران وسعت رحمت تو را شنیدند و بهره مند شدند، مجرمان کرم عفوت را شنیدند و طمع کردند تا اینکه گروه های سرکشان از بندگان تو ازدحام کردند و هریک از آنها در بلادت با دعا، ناله فریاد ناله به سوی تو آوردند. و برای هر کدام از آنان امیدی است که صاحبش را به سوی تو کشیده است، درحالی که تو درخواست شونده ای هستی که روی درخواست کننده نزدش سیاه نمی شود. بر پیامبرت محمد و خاندان او درود بفرست و در حق من آنچه که تو شایسته آن هستی انجام بده که تو شنونده دعایی.(1)
و دعایش را آرام کرد، سجده نمود و خود را به خاک مالید و صد مرتبه العفو العفو گفت و برخاست و خارج شد. در پی او رفتم تا اینکه به سوی صحرا بیرون رفت و خطی برایم رسم کرد و گفت: تو را برحذر می دارم که از این خط تجاوز کنی و از من دور شد. درحالی که شبی ظلمانی بود، با خود گفتم: مولایت را رها کردی درحالی که دشمنان بسیار دارد، نزد خدا و رسولش چه عذری برای توست. به خدا سوگند ردپای او را دنبال می کنند و از خبرش آگاه می شوند، گرچه مخالفت با فرمانش باشد، ردپایش را دنبال کردم و او را یافتم، تا نیمه در چاهی سر کرده و چاه را
ص: 450
مَا أَضْیَقَ الطَّرِیقَ عَلَی مَنْ لَمْ تَکُنْ دَلِیلَهُ وَ أَوْحَشَ الْمَسْلَکَ عَلَی مَنْ لَمْ تَکُنْ أَنِیسَهُ إِلَهِی لَئِنْ طَالَبْتَنِی بِذُنُوبِی لَأُطَالِبَنَّکَ بِعَفْوِکَ وَ إِنْ طَالَبْتَنِی بِسَرِیرَتِی لَأُطَالِبَنَّکَ بِکَرَمِکَ وَ إِنْ طَالَبْتَنِی بِشَرِّی لَأُطَالِبَنَّکَ بِخَیْرِکَ وَ إِنْ جَمَعْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِکَ فِی النَّارِ لَأُخْبِرَنَّهُمْ أَنِّی کُنْتُ لَکَ مُحِبّاً وَ أَنَّنِی کُنْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَهِی هَذَا سُرُورِی بِکَ خَائِفاً فَکَیْفَ سُرُورِی بِکَ آمِناً إِلَهِی الطَّاعَةُ تَسُرُّکَ وَ الْمَعْصِیَةُ لَا تَضُرُّکَ فَهَبْ لِی مَا یَسُرُّکَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَضُرُّکَ وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْنِی إِذَا انْقَطَعَ مِنَ الدُّنْیَا أَثَرِی وَ امْتَحَی مِنَ الْمَخْلُوقِینَ ذِکْرِی وَ صِرْتُ مِنَ الْمَنْسِیِّینَ کَمَنْ قَدْ نُسِیَ إِلَهِی کَبِرَ سِنِّی وَ
دَقَّ عَظْمِی وَ نَالَ الدَّهْرُ مِنِّی وَ اقْتَرَبَ أَجَلِی وَ نَفِدَتْ أَیَّامِی وَ ذَهَبَتْ مَحَاسِنِی وَ مَضَتْ شَهْوَتِی وَ بَقِیَتْ تَبِعَتِی وَ بَلِیَ جِسْمِی وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالِی وَ تَفَرَّقَتْ أَعْضَائِی وَ بَقِیتُ مُرْتَهَناً بِعَمَلِی إِلَهِی أَفْحَمَتْنِی ذُنُوبِی وَ انْقَطَعَتْ مَقَالَتِی وَ لَا حُجَّةَ لِی إِلَهِی أَنَا الْمُقِرُّ بِذَنْبِی الْمُعْتَرِفُ بِجُرْمِی الْأَسِیرُ بِإِسَاءَتِی الْمُرْتَهَنُ بِعَمَلِی الْمُتَهَوِّرُ فِی خَطِیئَتِی الْمُتَحَیِّرِ عَنْ قَصْدِی الْمُنْقَطَعُ بِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ وَ تَجَاوَزْ عَنِّی إِلَهِی إِنْ کَانَ صَغُرَ فِی جَنْبِ طَاعَتِکَ عَمَلِی فَقَدْ کَبُرَ فِی جَنْبِ رَجَائِکَ أَمَلِی إِلَهِی کَیْفَ أَنْقَلِبُ بِالْخَیْبَةِ مِنْ عِنْدِکَ مَحْرُوماً وَ کُلُّ ظَنِّی بِجُودِکَ أَنْ تَقْلِبَنِی بِالنَّجَاةِ مَرْحُوماً إِلَهِی لَمْ أُسَلِّطْ عَلَی حُسْنِ ظَنِّی بِکَ قُنُوطَ الْآیِسِینَ فَلَا تُبْطِلْ صِدْقَ رَجَائِی مِنْ بَیْنِ الْآمِلِینَ إِلَهِی عَظُمَ جُرْمِی إِذْ کُنْتَ الْمُطَالِبَ بِهِ وَ کَبُرَ ذَنْبِی إِذْ کُنْتَ الْمُبَارَزَ بِهِ إِلَّا أَنِّی إِذَا ذَکَرْتُ کِبَرَ ذَنْبِی وَ عِظَمَ عَفْوِکَ وَ غُفْرَانِکَ وَجَدْتُ الْحَاصِلَ بَیْنَهُمَا لِی أَقْرَبَهُمَا إِلَی رَحْمَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ إِلَهِی إِنْ دَعَانِی إِلَی النَّارِ مَخْشِیُّ عِقَابِکَ فَقَدْ نَادَانِی إِلَی الْجَنَّةِ بِالرَّجَاءِ حُسْنُ ثَوَابِکَ إِلَهِی إِنْ أَوْحَشَتْنِی الْخَطَایَا عَنْ مَحَاسِنِ لُطْفِکَ فَقَدْ آنَسَنِی بِالْیَقِینِ مَکَارِمُ عَطْفِکَ إِلَهِی إِنْ أَنَامَتْنِی الْغَفْلَةُ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لِلِقَائِکَ فَقَدْ أَنْبَهَتْنِی الْمَعْرِفَةُ یَا سَیِّدِی بِکَرَمِ آلَائِکَ إِلَهِی إِنْ عَزَبَ لُبِّی عَنْ تَقْوِیمِ مَا یُصْلِحُنِی فَمَا عَزَبَ إِیقَانِی بِنَظَرِکَ إِلَیَّ فِیمَا یَنْفَعُنِی إِلَهِی إِنِ انْقَرَضَتْ بِغَیْرِ مَا أَحْبَبْتَ مِنَ السَّعْیِ أَیَّامِی فَبِالْإِیمَانِ أَمْضَیْتُ السَّالِفَاتِ مِنْ أَعْوَامِی إِلَهِی جِئْتُکَ مَلْهُوفاً وَ قَدْ أُلْبِسْتُ
ص: 450
خطاب می کرد و چاه او را خطاب می نمود، مرا احساس کرد و روی کرد و فرمود: کیستی؟ عرض کردم: میثم، فرمود: میثم، آیا به تو فرمان ندادم که از آن خط تجاوز نکنی؟ عرض کردم: مولای من، بر تو بیم دشمنان داشتم، به این جهت دلم بر آن صبوری نکرد. فرمود: آیا از آنچه گفتم چیزی شنیدی؟ گفتم: خیر مولای من، فرمود: ای میثم:
وَ فِی الصَّدْرِ لُبَانَاتٌ إِذَا ضَاقَ
لَهَا صَدْرِی نَکَتُّ الْأَرْضَ بِالْکَفِ
وَ أَبْدَیْتُ لَهَا سِرِّی فَمَهْمَا
تُنْبِتُ الْأَرْضُ فَذَاکَ النَّبْتُ مِنْ بَذْرِی(1)
و در سینه حاجت هایی است، آنگاه که سینه ام برای آن تنگ می شود.
زمین را با دست می خراشم و رازم را بر او فاش می کنم.
پس هرچه زمین برویاند، آن گیاه از بذر من است.
فضیلت مسجد بنی کاهل که به مسجد امیرمؤمنان شناخته می شود و تماز و دعا در آن.
روایت27.
در المزار الکبیر گوید: حبیب بن ابی ثابت از عبدالرحمن بن اسود کاهلی گوید که وی گفت: آیا با ما به مسجد امیرمؤمنان علیه السلام نمی آیی که در آن نماز بخوانیم؟ گفت: این کدام مسجد است؟ گفت: مسجد بنی کاهل که جز پایه های آن و پایه های گلدسته هایش چیزی از آن باقی نمانده است. گفتم حدیث او را برایم بگو. گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام در مسجد بنی کاهل نماز صبح را خواند و برای ما قنوت خواند و فرمود: بارالها ما از تو طلب یاری، آمرزش و هدایت می کنیم و به تو ایمان می آوریم و بر تو توکل می کنیم و تو را با همه خیر ثنا می گوییم، شکرت می کنیم و بر تو کفر نمی ورزیم، هرکسی که انکارت کرد را ترک و رها می کنیم. بارخدایا فقط تو را عبادت می کنیم و برای تو نماز می خوانیم و سجده می کنیم، به سوی تو تلاش می کنیم و شتاب میگیریم و رحمتت را امید داریم و از عذابت می ترسیم
ص: 452
عَدَمَ فَاقَتِی وَ أَقَامَنِی مَعَ الْأَذِلَّاءِ بَیْنَ یَدَیْکَ ضُرُّ حَاجَتِی إِلَهِی کَرُمْتَ فَأَکْرِمْنِی إِذْ کُنْتُ مِنْ سُؤَّالِکَ وَ جُدْتَ بِالْمَعْرُوفِ فَاخْلِطْنِی بِأَهْلِ نَوَالِکَ إِلَهِی أَصْبَحْتُ عَلَی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ مِنَحِکَ سَائِلًا وَ عَنِ التَّعَرُّضِ لِسِوَاکَ بِالْمَسْأَلَةِ عَادِلًا وَ لَیْسَ مِنْ شَأْنِکَ رَدُّ سَائِلٍ مَلْهُوفٍ وَ مُضْطَرٍّ لِانْتِظَارِ خَیْرٍ مِنْکَ مَأْلُوفٍ إِلَهِی أَقَمْتُ عَلَی قَنْطَرَةِ الْأَخْطَارِ مَبْلُوّاً بِالْأَعْمَالِ وَ الِاخْتِبَارِ إِنْ لَمْ تُعِنْ عَلَیْهِمَا بِتَخْفِیفِ الْأَثْقَالِ وَ الْآصَارِ إِلَهِی أَ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاءِ خَلَقْتَنِی فَأُطِیلَ بُکَائِی أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّعَادَةِ خَلَقْتَنِی فَأُبَشِّرَ رَجَائِی إِلَهِی إِنْ حَرَمْتَنِی رُؤْیَةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صَرَفْتَ وَجْهَ تَأْمِیلِی بِالْخَیْبَةِ فِی ذَلِکَ الْمَقَامِ فَغَیْرَ ذَلِکَ مَنَّتْنِی نَفْسِی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ الطَّوْلِ وَ الْإِنْعَامِ إِلَهِی لَوْ لَمْ تَهْدِنِی إِلَی الْإِسْلَامِ مَا اهْتَدَیْتُ وَ لَوْ لَمْ تَرْزُقْنِی الْإِیمَانَ بِکَ مَا آمَنْتُ وَ لَوْ لَمْ تُطْلِقْ لِسَانِی بِدُعَائِکَ مَا دَعَوْتُ وَ لَوْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حَلَاوَةَ مَعْرِفَتِکَ مَا عَرَفْتُ إِلَهِی إِنْ أَقْعَدَنِی التَّخَلُّفُ عَنِ السَّبْقِ مَعَ الْأَبْرَارِ فَقَدْ أَقَامَتْنِی الثِّقَةُ بِکَ عَلَی مَدَارِجِ الْأَخْیَارِ إِلَهِی قَلْبٌ حَشَوْتُهُ مِنْ مَحَبَّتِکَ فِی دَارِ الدُّنْیَا کَیْفَ تُسَلِّطْ عَلَیْهِ نَاراً تُحْرِقُهُ فِی لَظَی إِلَهِی کُلُّ مَکْرُوبٍ إِلَیْکَ یَلْتَجِئُ وَ کُلُّ مَحْرُومٍ لَکَ یَرْتَجِی إِلَهِی سَمِعَ الْعَابِدُونَ بِجَزِیلِ ثَوَابِکَ فَخَشَعُوا وَ سَمِعَ الْمُزِلُّونَ عَنِ الْقَصْدِ بِجُودِکَ فَرَجَعُوا وَ سَمِعَ الْمُذْنِبُونَ بِسَعَةِ رَحْمَتِکَ فَتَمَتَّعُوا وَ سَمِعَ الْمُجْرِمُونَ بِکَرَمِ عَفْوِکَ فَطَمِعُوا حَتَّی ازْدَحَمَتْ عَصَائِبُ الْعُصَاةِ مِنْ عِبَادِکَ وَ عَجَّ إِلَیْکَ کُلٌّ مِنْهُمْ عَجِیجَ الضَّجِیجِ بِالدُّعَاءِ فِی بِلَادِکَ وَ لِکُلٍّ أَمَلٌ سَاقَ صَاحِبَهُ إِلَیْکَ وَ حَاجَةٌ وَ أَنْتَ الْمَسْئُولُ الَّذِی لَا تَسْوَدُّ عِنْدَهُ وُجُوهُ الْمَطَالِبِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ-(1) وَ أَخْفَتَ دُعَاءَهُ وَ سَجَدَ وَ عَفَّرَ وَ قَالَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قَامَ وَ خَرَجَ فَاتَّبَعْتُهُ حَتَّی خَرَجَ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ خَطَّ لِی خَطَّةً وَ قَالَ إِیَّاکَ أَنْ تُجَاوِزَ هَذِهِ الْخَطَّةَ وَ مَضَی عَنِّی وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُدْلَهِمَّةً فَقُلْتُ یَا نَفْسِی أَسْلَمْتِ مَوْلَاکِ وَ لَهُ أَعْدَاءٌ کَثِیرَةٌ أَیُّ عُذْرٍ یَکُونُ لَکِ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ- وَ اللَّهِ لأقفن [لَأَقْفُوَنَ] أَثَرَهُ وَ لَأَعْلَمَنَّ خَبَرَهُ وَ إِنْ کَانَ قَدْ خَالَفْتُ أَمْرَهُ وَ جَعَلْتُ أَتَّبِعُ أَثَرَهُ فَوَجَدْتُهُ علیه السلام مُطَّلِعاً فِی الْبِئْرِ إِلَی نِصْفِهِ
ص: 451
که عذابت به کافران می رسد. بارالها، ما را در میان کسانی که هدایت کردی، هدایت کن، در میان کسانی که درگذشتی از ما درگذر، در میان کسانی که سرپرستش شدی سرپرستمان باش، و در میان کسانی که به آنان عطا نمودی بر ما برکت ببخش و ما را از شر آنچه که تقدیر نمودی حفظ کن که تو تقدیر می کنی و بر تو تقدیر نمی شود، که کسی که با او دوستی کردی ذلیل نمی شود و کسی که با او دشمنی کردی عزیز نمی شود. پروردگارا مبارک و متعالی شدی، از تو طلب آمرزش می کنم و به سوی تو توبه می کنم: {پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانی بر دوش ما مگذار؛ همچنان که بر ]دوش[ کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آنچه تاب آن را نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.}(1)
سپس گویند: و از عبدالله بن یحیی کاهلی روایت است که وی گوید: امام صادق علیه السلام در مسجد بنی کاهل نماز صبح را بر ما امامت کرد و در دو سوره جهر نمود و قبل از رکوع قنوت خواند و یک مرتبه مقابل قبله سلام داد.(2)
توضیح
آنچه که از آن ادعیه نیاز به شرح داد: «الجلواز» با کسره سربازی از یاران حاکم است.
و جوهری گوید(3):
«البطان» برای زین بندی چرمی است که زیر شکم شتر قرار داده می شود، به امری که شدید شود گفته می شود: دو حلقه بطان به یکدیگر رسید. این سخن امام علیه السلام و «الآلاء الموزعه»، «الوزع» بازداشتن و منع کردن است، یعنی نعمت هایی که مردم را از معصیت باز می دارد یا اینکه امور آنان را جمع می کند و از پراکندگی باز می دارد.
در النهایه(4)
گوید: «وزعه یزعه» گفته می شود: آنگاه که آن را منع کند و بازدارد. و از آن حدیث است که ابلیس در روز بدر جبرئیل را دید که «یزع الملائکه» یعنی مرتب و صافشان می کرد و برای جنگ آنان را صف آرایی می کرد، گویی که آنها را از پراکندگی و انتشار باز می داشت. این سخن او «یا من لا ینعت بتمثیل» یعنی به تشبیه به خلائقش یا با تصویرش در ذهن وصف نمی شود و برای او همتایی نیست تا به او مثال زده شود و تشبیه گردد. «و لا یغلب بظهیر» یعنی غلبه بر او با همکاری یاران ممکن نیست. «ابتدع الاشیاء علی غیر مثال و ماده» خلق آن را این چنین آغاز کرد یا آن را رفعت بخشید و در نهایت رفعت و استواری خلقش نمود، «شرع الشئ» گفته می شود یعنی آن را بسیار بالا برد و «علا علی شئ» یعنی از اینکه چیزی شبیه او شود ارتفاع یافت. این سخن او یا «من سمی
ص: 453
یُخَاطِبُ الْبِئْرَ وَ الْبِئْرُ تُخَاطِبُهُ فَحَسَّ بِی وَ الْتَفَتَ علیه السلام وَ قَالَ مَنْ قُلْتُ مِیثَمٌ- فَقَالَ یَا مِیثَمُ أَ لَمْ آمُرْکَ أَنْ لَا تَتَجَاوَزَ الْخَطَّةَ قُلْتُ یَا مَوْلَایَ خَشِیتُ عَلَیْکَ مِنَ الْأَعْدَاءِ فَلَمْ یَصْبِرْ لِذَلِکَ قَلْبِی فَقَالَ أَ سَمِعْتَ مِمَّا قُلْتُ شَیْئاً قُلْتُ لَا یَا مَوْلَایَ فَقَالَ یَا مِیثَمُ:
وَ فِی الصَّدْرِ لُبَانَاتٌ***إِذَا ضَاقَ لَهَا صَدْرِی
نَکَتُّ الْأَرْضَ بِالْکَفِ***وَ أَبْدَیْتُ لَهَا سِرِّی
فَمَهْمَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ***فَذَاکَ النَّبْتُ مِنْ بَذْرِی
(1).
فضل مسجد بنی کاهل و یعرف بمسجد أمیر المؤمنین و الصلاة و الدعاء فیه.
قَالَ فِی الْمَزَارِ الْکَبِیرِ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ الْجَلِیلُ مُسْلِمُ بْنُ نَجْمٍ الْبَزَّازُ الْکُوفِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمْدَانَ الْمُعَدِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ حَمْزَةَ الزَّیَّاتِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْکَاهِلِیِّ وَ أَخْبَرَنِی الْفَقِیهُ الْجَلِیلُ الْعَالِمُ أَبُو الْمَکَارِمِ حَمْزَةُ بْنُ زُهْرَةَ الْحُسَیْنِیُّ الْحَلَبِیُّ إِمْلَاءً مِنْ لَفْظِهِ وَ أَرَانِی الْمَسْجِدَ وَ رَوَی لِی هَذَا الْخَبَرَ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ الْکَاهِلِیِ (2) وَ قَالَ الشَّهِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ رَوَی حَبِیبُ بْنُ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْکَاهِلِیِّ قَالَ قَالَ: أَ لَا تَذْهَبُ بِنَا إِلَی مَسْجِدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَنُصَلِّیَ فِیهِ قُلْتُ وَ أَیُّ الْمَسَاجِدِ هَذَا قَالَ مَسْجِدُ بَنِی کَاهِلٍ وَ إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْهُ سِوَی أُسِّهِ وَ أُسِّ مِئْذَنَتِهِ قُلْتُ حَدِّثْنِی بِحَدِیثِهِ قَالَ صَلَّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فِی مَسْجِدِ بَنِی کَاهِلٍ الْفَجْرَ فَقَنَتَ بِنَا فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْتَعِینُکَ وَ نَسْتَغْفِرُکَ وَ نَسْتَهْدِیکَ وَ نُؤْمِنُ بِکَ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ وَ نُثْنِی عَلَیْکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ نَشْکُرُکَ وَ لَا نَکْفُرُکَ وَ نَخْلَعُ وَ نَتْرُکُ مَنْ یُنْکِرُکَ اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَکَ نُصَلِّی وَ نَسْجُدُ وَ إِلَیْکَ نَسْعَی وَ نَحْفِدُ نَرْجُو رَحْمَتَکَ وَ نَخْشَی عَذَابَکَ
ص: 452
فی العز» یعنی ارتفاع یافت و آنچه که به دیدگان عقلاء یا عقل آنان خطور می کند به او نمی رسد و از جهت لطافت و تجرد نزدیک شد تا اینکه آنچه که به خاطر متفکران خطور می کند به آن رسید و از آن گذر کرد و بر آنچه که از آن پوشیده تر است از میان آنچه که در نفوس آنان پنهان است و به ذهنشان نمی رسد، اطلاع یافت که خداوند متعال «یعلم السرّ و أخفی». فیروزآبادی گوید(1):
«هجس الشئ فی صدره یهجس» به ذهنش خطور کرد یا اینکه مانند وسواس در سینه اش رخ می دهد. این سخن او «انحسرت» یعنی فروافتاد، «الخطف» یعنی ربودن و سرعت در گام برداشتن است، یعنی به هنگام درک عظمت او یا قبل از رسیدن به او دیدگان نافذ سریع فرو می افتد و کنار می رود. و شاید در اصل حسرت بوده است از ریشه «حسر البصر» زمانی که چشم از طول امتداد خسته می شود و قطع می گردد. این سخن «یا من عنت الوجوه» یعنی خوار و فروتن شد. «الوأی» وعده ای است که انسان بر خود می بندد و بر وفا به آن تصمیم می گیرد. این سخن او: «و أر عینی مبشراً و بشیراً» فقط به این دلیل رؤیت آن دو را دعا می کند که جز برای ابرار نیست و در اکثر نسخه ها «و ارعنی» با سکون راء آمده است، یعنی آن دو را به مراقبت من توصیه کن. این سخن او «و فی الصدر لبانات» با ضمه یعنی حاجات نه از روی نیاز بلکه از روی اندوه، فیروزآبادی این را ذکر کرده(2)
و گفته است: «مئذنة»(3)
با کسره محل اذان گفتن است. گوید(4):
«حفد، یحفد حفداً و حفداناً» یعنی در عمل شتاب کرد و سرعت نمود و خدمت کرد. این سخن او «بالکفار ملحق» در المزار الکبیر «بالکافرین یخلق» آمده است، بر وزن «یکرم» یعنی سزاوار است و این شایسته آنان است.
روایت28.
امالی شیخ طوسی: مفضل گوید: مولایمان جعفر بن محمد صادق علیه السلام بر ستون مایل در جادی غری گذر کرد و کنار آن دو رکعت گزارد. به او گفته شد این چه نمازی است، فرمود: این محل سر جدم حسین علیه السلام است آن را اینجا قرار دادند.(5)
روایت29.
امالی شیخ طوسی:
ص: 454
إِنَّ عَذَابَکَ بِالْکُفَّارِ مُلْحَقٌ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ إِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ
رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (1).
ثُمَّ قَالا وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ: أَنَّهُ قَالَ صَلَّی بِنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی مَسْجِدِ بَنِی کَاهِلٍ الْفَجْرَ فَجَهَرَ فِی السُّورَتَیْنِ وَ قَنَتَ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ سَلَّمَ وَاحِدَةً تُجَاهَ الْقِبْلَةِ(2).
ما یحتاج من تلک الأدعیة إلی البیان الجلواز بالکسر الشرطی من أعوان السلطان.
و قال الجوهری (3)
البطان للقتب الحزام الذی یجعل تحت بطن البعیر یقال التقت حلقتا البطان للأمر إذا اشتد قوله علیه السلام و الآلاء الوازعة الوزع الکف و المنع أی النعم التی تکف الناس عن المعاصی أو تجمع أمورهم و تمنعها عن التشتت.
قال فی النهایة(4)
یقال وزعه یزعه إذا کفه و منعه و منه الحدیث أن إبلیس رأی جبرئیل یوم بدر یزع الملائکة أی یرتبهم و یسویهم و یصفهم للحرب فکأنه یکفهم عن التفرق و الانتشار قوله علیه السلام یا من لا ینعت بتمثیل أی لا یوصف بالتشبیه بخلقه أو بتصویره فی الذهن و لیس له نظیر حتی یمثل و یشبه به و لا یغلب بظهیر أی لا یمکن الغلبة علیه بمعاونة المعاونین و ابتدع الأشیاء علی غیر مثال و مادة فشرع فی خلقها کذلک أو رفعها و خلقها فی غایة الرفعة و المتانة یقال شرع الشی ء أی رفعه جدا و علا علی کل شی ء فارتفع عن أن یشبهه شی ء قوله علیه السلام یا من سمی
ص: 453
این مسکان از جعفر بن محمد علیه السلام گوید: از او درباره ستون در راه غری سؤال کردم. فرمود: آری، زمانی که تابوت امیرمؤمنان علیه السلام را عبور دادند از روی اندوه و حزن بر امیرمؤمنان خم شد و همچنین تخت ابرهه زمانی که عبدالمطلب بر آن وارد شد، منحنی و خمیده شد.(1)
توضیح
می گویم: به خط شیخ محمد بن علی جباعی به نقل از خط شهید دیدم و شاید محل ستون مائل همان مسجدی باشد که اکنون در نزدیکی نجف به مسجد حنانه معروف است و به این جهت مردم مردم در آن نماز می خوانند.
روایت30.
کتاب صفین: عبدالرحمن بن عبید ابی کنود گوید: زمانی که علی علیه السلام قصد رفتن از نخلیه را داشت در میان مردم برخاست و آنان را خطاب کرد و حدیث را تا این سخن او، «پس خارج شد تا اینکه از حد کوفه گذر کرد، دو رکعت در آن خواند» ادامه داد.(2)
عبدالرحمن بن یزید گفت: علی علیه السلام بین قنطره و جسر دو رکعت خواند.(3)
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 455
فی العز أی ارتفع فلم تبلغ إلیه ما یخطر فی أبصار العقلاء أی عقولهم و دنا و قرب من جهة اللطافة و التجرد حتی بلغ ما یخطر ببال المتفکرین و تجاوز عنه و اطلع علی ما هو أخفی منه مما هو کامن فی نفوسهم و لم یخطر ببالهم فإنه تعالی یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی قال الفیروزآبادی (1)
هجس الشی ء فی صدره یهجس خطر بباله أو هو أن یحدث نفسه فی صدره مثل الوسواس قوله علیه السلام و انحسرت أی انکشفت و الخطف الاستلاب و السرعة فی المشی أی تنکشف و ترتفع عند إدراک عظمته أو قبل الوصول إلیه الأبصار النافذة السریعة و لعله کان فی الأصل حسرت من قولهم حسر البصر إذا کل و انقطع من طول مدی قوله یا من عنت الوجوه أی ذلت و خضعت و الوأی الوعد الذی یوثقه الرجل علی نفسه و یعزم علی الوفاء به قوله علیه السلام و أر عینی مبشرا و بشیرا إنما استدعی رؤیتهما لأنهما لا یکونان إلا للأبرار و فی أکثر النسخ و ارعنی بسکون الراء أی وصهما برعایتی قوله علیه السلام و فی الصدر
لبانات هی بالضم الحاجات من غیر فاقة بل من همة ذکره الفیروزآبادی (2)
و قد قال المئذنة(3) بالکسر موضع الأذان و قال (4)
حفد یحفد حفدا و حفدانا خف فی العمل و أسرع و خدم قوله بالکفار ملحق فی المزار الکبیر بالکافرین یخلق کیکرم أی یلیق و هو جدیر بهم.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: جَازَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام بِالْقَائِمِ الْمَائِلِ فِی طَرِیقِ الْغَرِیِّ فَصَلَّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ فَقِیلَ لَهُ مَا هَذِهِ الصَّلَاةُ قَالَ هَذَا مَوْضِعُ رَأْسِ جَدِّیَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَضَعُوهُ هَاهُنَا(5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَذَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 454
کلمة المصحّح
ص: 456
بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَائِمِ فِی طَرِیقِ الْغَرِیِّ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَمَّا جَازُوا بِسَرِیرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام انْحَنَی أَسَفاً وَ حُزْناً عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ سَرِیرُ أَبْرَهَةَ لَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ انْحَنَی وَ مَالَ (1).
أقول رأیت بخط الشیخ محمد بن علی الجباعی نقلا من خط الشهید قدس الله روحهما و لعل موضع القائم المائل هو المسجد المعروف الآن بمسجد الحنانة قرب النجف و لذا یصلی الناس فیه.
کِتَابُ الصِّفِّینَ لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ وَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ کَعْبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبَیْدٍ أَبِی الْکَنُودِ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ عَلِیٌّ علیه السلام الشُّخُوصَ مِنَ النُّخَیْلَةِ قَامَ فِی النَّاسِ وَ خَطَبَهُمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَخَرَجَ علیه السلام حَتَّی إِذَا جَازَ حَدَّ الْکُوفَةِ- صَلَّی رَکْعَتَیْنِ (2).
قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنِی إِسْرَائِیلُ بْنُ یُونُسَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام صَلَّی بَیْنَ الْقَنْطَرَةِ وَ الْجِسْرِ رَکْعَتَیْنِ (3).
ص: 455
کلمة المحقّق
ص: 457
بسمه تعالی
إلی هنا إنتهی الجزء الأوّل من المجلّد الثانی و العشرین من کتاب بحار الأنوار و هو الجزء السابع و التسعون حسب تجزئتنا یحتوی علی 16 بابا (73- 88) من أبواب الجهاد و المرابطة و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر (تتمة المجلّد الحادی و العشرین من الأصل) و 17 بابا من أبواب کتاب المزار.
و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه طبقا للنسخة التی صحّحها الفاضل الخبیر السیّد محمّد مهدیّ الموسویّ الخرسان بما فیها من التعلیق و التنمیق و اللّه ولیّ التوفیق.
السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی
ص: 456
ص: 458
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه رب العالمین و الصلاة علی محمّد و آله الغرّ المیامین، و اللعنة الدائمة علی أعدائهم أجمعین.
و بعد فهذا هو القسم الأوّل من المجلّد الثانی و العشرین من الموسوعة الکبری (بحار الأنوار) و حیث کان المجلّد المذکور قد خصّه المؤلّف بالمزار فجمع فیه جلّ ما ورد فی فضل و کیفیّة زیرات المعصومین علیهم السلام و أبنائهم رضوان اللّه علیهم أجمعین و ما یتعلّق بفضل بعض المساجد المبارکة و أعمالها فهو من المجلّدات التی یکبر حجمها لو طبعت کما هی فنظرا لضخامتها و خروجها عن المألوف فی حجم أجزاء البحار فی هذه الطبعة الجدیدة الأنیقة رأینا من المناسب تقسیم المجلّد المذکور إلی ثلاثة أقسام تکاد أن تکون متساویة الحجم لتتناسب مع لداتها من باقی الأجزاء و لیسهل حملها علی الزائرین فجعلنا القسم الأوّل یشمل زیارات النبیّ صّلی الّله علیه و آله و أهل بیته الذین هم بالمدینة المنوّرة و باقی أعمال المشاهد و المساجد فیها کما أنّه یشمل زیارات الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام المطلقة و المخصوصة و کذلک أعمال مسجد الکوفة و باقی المساجد المبارکة ذات الفضل فیها.
علی أن یکون القسم الثانی مختصّا بفضل و کیفیّة زیارات سیّد الشهداء أرواحنا له الفداء مع باقی الشهداء الذین استشهدوا معه فی کربلا.
و یضمّ القسم الثالث زیارات باقی الأئمّة المعصومین علیهم السلام و زیارات أبنائهم ممّن ورد الحثّ علی زیاراتهم.
ص: 457
ص: 459
و لا أرید المنّ علی القرّاة بذکر ما لاقیت من عناء فی تصحیح النصّ و تحقیقه خصوصا فیما کان مصدره مخطوطا مضافا إلی ما تجشّمته من العناء فی تخریج الأحادیث علی مصادرها و البحث عنها إذ کان فی کثیر من الرموز التی ترمز إلی تلک المصادر اشتباهات إمّا من قلم المؤلّف رحمه اللّه أو من النسّاخ عفا اللّه عنهم فقد أتعبونا کثیرا و قد أشرت فی بعض الهوامش إلی بعض تلک الموارد.
و ختاما أرجو من اللّه سبحانه و تعالی أن یتقبّل هذه الخدمة منّا و من سیادة الناشر الحاجّ سیّد إسماعیل کتابچی زید توفیقه و یجعلها خالصة لوجهه الکریم إنّه سمیع مجیب.
النجف الأشرف 10 ج 2 1388 محمّد مهدیّ السیّد حسن الموسوی الخرسان
ص: 458
فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب
ص: 460
استدراک
ص 398 س 3 تحت الرقم 38 المکرر:
الکافی: باسناده، عن أبی بصیر، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: ان القائم علیه السلام إذا قام رد البیت الحرام إلی أساسه، ورد مسجد رسول الله صلی الله علیه وآله إلی أساسه، ورد مسجد الکوفة إلی أساسه، وقال أبو بصیر: موضع التمارین من المسجد.
ص 433 س 18 بعد قوله غیر موجود:
ویؤیده أیضا ما رواه محمد بن إبراهیم النعمانی فی کتاب الغیبة، عن ابن عقدة، عن علی بن الحسن، عن الحسن ومحمد ابنی یوسف، عن سعدان بن مسلم عن صباح المزنی، عن الحارث بن حصیرة، عن حبة العرنی قال: قال أمیر - المؤمنین علیه السلام: کأنی أنظر إلی شیعتنا بمسجد الکوفة، وقد ضربوا الفسطاط یعلمون الناس القرآن کما انزل، اما ان قائمنا إذا قام کسره وسوی قبلته.
علی أنه لا یعلم بقاء البناء الذی کان علی عهد أمیر المؤمنین علیه السلام بل یدل بعض الأخبار علی هدمه وتغییره کما رواه الشیخ فی کتاب الغیبة، عن الفضل بن شاذان، عن علی بن الحکم، عن الربیع بن محمد المسلی، عن ابن طریف، عن ابن نباتة قال: أمیر المؤمنین علیه السلام فی حدیث له: حتی انتهی إلی مسجد الکوفة وکان مبنیا بخزف ودنان وطین فقال: ویل لمن هدمک، وویل لمن سهل هدمک وویل لبانیک بالمطبوخ، المغیر قبلة نوح، طوبی لمن شهد هدمک مع قائم أهل بیتی أولئک خیار الأمة مع أبرار العترة.
ص: 459
ص: 461
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
[تتمة أبواب کتاب الحجّ و الجهاد]
أبواب الجهاد و المرابطة و ما یتعلق بذلک من المطالب
«73»
(1) باب وجوب الجهاد و فضله 16- 1
«74»
(2) باب أقسام الجهاد و شرائطه و آدابه 28- 16
«75»
(3) باب أحکام الجهاد و فیه أیضا بعض ما ذکر فی الباب السابق 43- 28
«76»
(4) باب الأسلحة و أدوات الحرب 43
«77»
(5) باب العهد و الأمان و شبهه 51- 43
«78»
(6) باب الجهاد فی الحرم و فی الأشهر الحرم و معنی أشهر الحرم و أشهر السیاحة 54- 51
«79»
(7) باب کیفیّة قسمة الغنائم و حکم أموال المشرکین و المخالفین و النواصب 57- 54
«80»
(8) باب فضل إعانة المجاهدین و ذم إیذائهم 57
«81»
(9) باب أحکام الأرضین 60- 58
«82»
(10) باب النوادر 62- 60
«83»
(11) باب المرابطة 63- 62
«84»
(12) باب الجزیة و أحکامها 68- 63
ص: 460
ص: 462
أبواب الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و ما یتعلق بهما من الأحکام
«85»
(1) باب وجوب الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و فضلهما 94- 68
«86»
(2) باب لزوم إنکار المنکر و عدم الرضا بالمعصیة و أنّ من رضی بفعل فهو کمن أتاه 96- 94
«87»
(3) باب النهی عن الجلوس مع أهل المعاصی و من یقول بغیر الحق 97- 96
«88»
(4) باب وجوب الهجرة و أحکامها 99- 97
فهرس کتاب المزار
«1»
باب مقدمات السفر و آدابه 116- 101
«2»
باب ثواب تعمیر قبور النبیّ و الأئمة صلوات اللّه علیهم و تعاهدها و زیارتها و أنّ الملائکة یزورونهم علیهم السلام 124- 116
«3»
باب آداب الزیارة و أحکام الروضات و بعض النوادر 138- 124
أبواب زیارة النبیّ صّلی الّله علیه و آله و سائر المشاهد فی المدینة
«4»
(1) باب فضل زیارة النبی صّلی الّله علیه و آله و فاطمة صلوات اللّه علیها و الأئمة بالبقیع صلوات اللّه علیهم أجمعین 145- 139
«5»
(2) باب زیارته علیه السلام من قریب و ما یستحب أن یعمل فی المسجد و فضل مواضعه 180- 146
«6»
(3) باب زیارته صّلی الّله علیه و آله من البعید 190- 181
ص: 461
رموز الکتاب
ص: 463
«7»
(4) باب نادر فیما ظهر عند قبره صّلی الّله علیه و آله 191
«8»
(5) باب زیارة فاطمة صلوات اللّه علیها و موضع قبرها 202- 191
«9»
(6) باب زیارة الأئمة بالبقیع علیهم السلام 211- 203
«10»
(7) باب زیارة إبراهیم بن رسول اللّه صّلی الّله علیه و آله و فاطمة بنت أسد و حمزة و سائر الشهداء بالمدینة و إتیان سائر المشاهد فیها 225- 212
أبواب زیارة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب صلوات اللّه علیه و ما یتبعها
«11»
(1) باب فضل النجف و ماء الفرات 235- 226
«12»
(2) باب موضع قبره صلوات اللّه علیه و موضع رأس الحسین صلوات اللّه و سلامه علیه و من دفن عنده من الأنبیاء علیهم السلام 257- 235
«13»
(3) باب فضل زیارته صلوات اللّه علیه و الصلاة عنده 263- 257
«14»
(4) باب زیاراته صلوات اللّه علیه المطلقة التی لا تختصّ بوقت من الأوقات 354- 263
«15»
(5) باب زیاراته صلوات اللّه علیه المختصّة بالأیّام و اللیالی 384- 354
«16»
(6) باب فضل الکوفة و مسجدها الأعظم و أعماله 434- 385
«17»
(7) باب مسجد السهلة و سائر المساجد بالکوفة 455- 434
ص: 462
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا علیه السلام .
ضا: لفقه الرضا علیه السلام .
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام .
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام .
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 463