جمه بحارالانوار جلد 96: حج و عمره

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

کتاب حج

اشاره

الحمد لله ربّ العالمین، و الصلاة و السلام علی محمّد و آله الطاهرین

أمّا بعد فهذا هو المجلّد الحادی و العشرون من کتاب بحار الانوار تألیف المولی العلامة الفهامة مولانا محمّد باقر بن المولی محمّد تقی المجلسی قدّس الله روحهما، و هو یشتمل علی کتاب الحجّ و العمرة و شطر من أحوال المدینة و الجهاد و الرباط و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و أمثال ذلک.

کتاب حج

باب های حج و عمره

باب اول : چرا حج، حج نامیده شد؟

روایات

روایت1.

معانی الأخبار: به امام باقرعلیه السلام گفتم: چرا حج را حج نامیده اند؟ امام در پاسخ فرمود: فلانی به سفر حج رفت، یعنی فلانی رستگار شد.(1)

روایت2.

علل الشرائع: مانند این حدیث را نقل کرده است.(2)

باب دوم : وجوب حج، فضیلت آن و مجازات ترک آن و برخی احکام حج

آیات

- وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّه (3)

{و برای خدا حج و عمره را به پایان برسانید.}

- وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ

ص: 2

کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِین (1)

{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است؛ البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد. و هر که کفر بورزد، یقیناً خداوند از جهانیان بی نیاز است.}

- وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق (2)

{درمیان مردم برای ادای حج بانگ بر آور تا زائران پیاده و سواره بر هر شتر لاغری

که از هر راه دوری می آیند، به سوی تو روی آورند.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: مشمعل اسدی نقل کرده است: سالی به سفر حج رفته بودم. پس از بازگشت از حج نزد امام صادق علیه السلام رفتم. امام پرسید: از کجا می آیی ای مشمعل؟ در پاسخ گفتم: جانم فدایتان باد، به سفر حج رفته بودم. امام فرمود: آیا می دانی پاداش حج گزار چیست؟ گفتم: نمی دانم، مگر این که شما به من بیاموزید. امام فرمود: هر گاه بنده، هفت دور به گرد این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف بخواند و میان صفا و مروه سعی کند، خداوند سبحان شش هزار حسنه برای او می نویسد و شش هزار گناه او را می آمرزد و شش هزار درجه بر او می افزاید و شش هزار حاجت او را بر آورده می سازد و به همین اندازه برای آخرتش نیز ذخیره خواهد کرد. گفتم: جانم به فدایتان! اینها پاداش زیادی است! امام فرمود: آیا می خواهی به چیزی بیشتر و بالاتر از این پاداش، آگاهت کنم؟ گفتم: آری. امام فرمود: برآورده ساختن حاجت یک مؤمن، برتر است از سه حج... و تا ده حج برشمرد.(3)

روایت2.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام می فرمود: حج گزاردن برتر از آزاد کردن ده برده است و تا هفتاد برده شمرد و دو رکعت نماز طواف برتر از آزاد کردن برده است.(4)

روایت3.

امالی صدوق: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: روزی رسول خداصلی الله علیه و آله همراه با یارانش نماز صبح را خواندند. سپس با آنان به گفتگو نشستند تا این که خورشید طلوع کرد. اصحاب پیامبر یکی پس از دیگری

ص: 3

کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (1)

الحج: وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (2).

جز دو تن آنان برخاستند؛ یکی از انصار و دیگری ثقفی بود. سپس رسول خدا خطاب به آن دو فرمودند: دانستم که شما نیازی دارید که می خواهید درباره آن سؤال کنید، اگر بخواهید شما را از حاجتتان و آنچه در دل دارید، قبل از آنکه درباره آن از من سؤال کنید آگاه می سازم و اگر می خواهید، خود سؤالتان را مطرح سازید. آن دو شخص گفتند: ای رسول خدا، تو ما را از نیاز خود آگاه ساز؛ چرا که این امر کوری را زدوده و از شک و تردید دور ساخته و ایمان را استوارتر می­سازد. رسول خدا فرمودند: اما تو ای برادر انصاری! تو از قومی هستی که دیگران را بر خود ترجیح می دهند. تو روستایی هستی و این شخص بادیه نشین است. آیا او را در جواب سؤال بر خود مقدم می­داری؟ گفت: آری. رسول خدا فرمود: اما تو ای برادر ثقفی! نزد من آمده ای تا درباره وضو و نماز خود و همچنین ثواب آن دو از من سؤال کنی. بدان که چون دستانت را در آب زده و بگویی «بسم الله»،گناهانی که دستانت مرتکب شده­اند از بین خواهد رفت. چون صورتت را بشویی، گناهانی که چشمانت با نگاه و دهانت با الفاظ مرتکب شده­اند از بین می­روند. چون ذراع - آرنج تا سر انگشتان - را بشویی، تمامی گناهان از سمت چپ و راستت محو می شوند. اگر سر و دو پایت را مسح بکشی، تمامی گناهانی را که توسط پاهایت مرتکب شده ای از بین می روند. این برای وضوی تو بود .

چون رو به قبله به نماز بایستی و سوره فاتحه یا هر سوره دیگری را که خواندنش برایت میسر باشد بخوانی و سپس به رکوع روی و رکوع و سجود آن را به نحو کامل به اتمام رسانی، خداوند متعال تمامی گناهانی را که تا زمان ادای آخرین نمازت مرتکب شده ای خواهد بخشود. این هم برای تو در نمازت است.

اما تو ای برادر انصار، نزد من آمده ای تا درباره حج و عمره خود و پاداش آن دو از من سؤال کنی. بدان! وقتی که تو قصد سفر به حج کردی و بر مرکبت سوار شدی و«بسم الله» گفتی و مرکبت تو را به حرکت درآورد، مرکبت هیچ گامی بر زمین نگذاشته و گامی بر نداشته مگر این که در ازای هر گام، خداوند متعال برای تو حسنه ای می نویسد و گناهی را می بخشد.پس

چون احرام بستی و لبیک گفتی، باری تعالی در ازای هر لبیک برایت ده حسنه می نویسد و ده گناه تو را می زداید. هنگامی که خانه خدا را هفت دور طواف کنی، همین امر برایت نزد خداوند پیمان و یادی به جا خواهد گذاشت که از آن پس خداوند شرم می کند تو را عذاب کند. وقتی کنار مقام ابراهیم دو رکعت نماز بخوانی، خداوند به پاداش این دو رکعت نماز، دو هزار رکعت نماز مقبول برایت خواهد نوشت.

ص: 4

إِلَّا رَجُلَانِ أَنْصَارِیٌّ وَ ثَقَفِیٌّ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ لَکُمَا حَاجَةً تُرِیدَانِ تَسْأَلَانِّی عَنْهَا فَإِنْ شِئْتُمَا أَخْبَرْتُکُمَا بِحَاجَتِکُمَا قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَانِی وَ إِنْ شِئْتُمَا فَاسْأَلَانِی قَالا بَلْ تُخْبِرُنَا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَجْلَی لِلْعَمَی وَ أَبْعَدُ مِنَ الِارْتِیَابِ وَ أَثْبَتُ لِلْإِیمَانِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ فَإِنَّکَ مِنْ قَوْمٍ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ أَنْتَ قَرَوِیٌّ وَ هَذَا الثَّقَفِیُّ بَدَوِیٌّ أَ فَتُؤْثِرُهُ بِالْمَسْأَلَةِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا ثَقِیفٍ فَإِنَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ وُضُوئِکَ وَ صَلَاتِکَ وَ مَا لَکَ فِیهِمَا مِنَ الثَّوَابِ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِذَا ضَرَبْتَ یَدَکَ فِی الْمَاءِ وَ قُلْتَ بِسْمِ اللَّهِ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی اکْتَسَبَتْهَا یَدَاکَ.

فَإِذَا غَسَلْتَ وَجْهَکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی اکْتَسَبَتْهَا عَیْنَاکَ بِنَظَرِهِمَا وَ فُوکَ بِلَفْظِهِ فَإِذَا غَسَلْتَ ذِرَاعَیْکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ عَنْ یَمِینِکَ وَ شِمَالِکَ فَإِذَا مَسَحْتَ رَأْسَکَ وَ قَدَمَیْکَ تَنَاثَرَتِ الذُّنُوبُ الَّتِی مَشَیْتَ إِلَیْهَا عَلَی قَدَمَیْکَ فَهَذَا لَکَ فِی وُضُوئِکَ فَإِذَا قُمْتَ إِلَی الصَّلَاةِ وَ تَوَجَّهْتَ وَ قَرَأْتَ أُمَّ الْکِتَابِ وَ مَا تَیَسَّرَ لَکَ مِنَ السُّوَرِ ثُمَّ رَکَعْتَ فَأَتْمَمْتَ رُکُوعَهَا وَ سُجُودَهَا وَ تَشَهَّدْتَ وَ سَلَّمْتَ غُفِرَ لَکَ کُلُّ ذَنْبٍ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الصَّلَاةِ الَّتِی قَدَّمْتَهَا إِلَی الصَّلَاةِ الْمُؤَخَّرَةِ فَهَذَا لَکَ فِی صَلَاتِکَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ فَإِنَّکَ جِئْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ حَجِّکَ وَ عُمْرَتِکَ وَ مَا لَکَ فِیهِمَا مِنَ الثَّوَابِ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِذَا أَنْتَ تَوَجَّهْتَ إِلَی سَبِیلِ الْحَجِّ ثُمَّ رَکِبْتَ رَاحِلَتَکَ وَ مَضَتْ بِکَ رَاحِلَتُکَ لَمْ تَضَعْ رَاحِلَتُکَ خُفّاً وَ لَمْ تَرْفَعْ خُفّاً إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَکَ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْکَ سَیِّئَةً فَإِذَا أَحْرَمْتَ وَ لَبَّیْتَ کَتَبَ اللَّهُ لَکَ بِکُلِّ تَلْبِیَةٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَحَا عَنْکَ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ.

فَإِذَا طُفْتَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً کَانَ لَکَ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَهْداً وَ ذِکْراً یَسْتَحْیِی مِنْکَ رَبُّکَ أَنْ یُعَذِّبَکَ بَعْدَهُ فَإِذَا صَلَّیْتَ عِنْدَ الْمَقَامِ رَکْعَتَیْنِ کَتَبَ اللَّهُ لَکَ بِهِمَا أَلْفَیْ رَکْعَةٍ مَقْبُولَةٍ.

ص: 4

و چون میان صفا و مروه هفت بار سعی کردی، پاداش آن نزد خداوند متعال همچون پاداش کسی است که از دیار خود پیاده به حج آمده، و یا همچون پاداش کسی است که هفتاد برده مؤمن را آزاد کرده است.

و چون تا زمان غروب آفتاب در عرفات ایستادی، اگر گناهانت به اندازه ریگ های صحرا و کف های دریا باشد، خداوند همه آنها را می آمرزد.

وقتی رمی جمرات کردی، خداوند با پرتاب هر سنگ، در عمر باقی مانده ات، ده حسنه برایت می نویسد. و چون سر را تراشیدی، خداوند در مقابل تراشیدن هر مویت، پاداشی در بازمانده عمرت می نویسد. و چون قربانی ات را سر بریدی یا شترت را نحر کردی، در ازای هر قطره خون آن، در بازمانده عمرت حسنه­ای داری. و چون هفت دورپیرامون خانه خدا طواف زیارت کردی و دو رکعت نماز نزد مقام ابراهیم خواندی، فرشته­ای کریم و بزرگوار بر دوش تو می زند و می گوید: تمامی گناهان گذشته ات بخشوده شدند. از هم اکنون تا صد و بیست روز آینده، اعمالت را از سرگیر.(1)

روایت4.

. ثواب الأعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر یک بار به حج روم، نزد من دوست داشتنی­تر از آن است که برده ای را آزاد کنم، ... تا به دهبرده رسید و مانند آن و مانند آن ... تا به هفتاد برده رسید.و اگر مخارج زندگی اهل بیت مسلمان را تامین کنم و گرسنگی آنان را برطرف سازم و برهنگی آنان را بپوشانم و آبروی آنان را حفظ کنم، نزد من بسیار دوست داشتنی تر از آن است که بهیک حج، و حجی دیگر و حجی دیگر روم و تا ده حج شمرد و ... تا به هفتاد حج رسید.(2)

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در باره این آیه «مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلا»(3)،{هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراه­تر خواهد بود}این آیه در مورد کسی نازل شد که حج را آنقدر به تاخیر انداخت تا آنکه در گذشت و حج نگزارد، در نتیجه نسبت به فریضه­ای از واجبات خداوند کور گردید. (4)

ص: 5

فَإِذَا سَعَیْتَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ کَانَ لَکَ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ حَجَّ مَاشِیاً مِنْ بِلَادِهِ وَ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ أَعْتَقَ سَبْعِینَ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً فَإِذَا وَقَفْتَ بِعَرَفَاتٍ إِلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ فَلَوْ کَانَ عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ قَدْرُ رَمْلِ عَالِجٍ وَ زَبَدِ الْبَحْرِ لَغَفَرَهَا اللَّهُ لَکَ فَإِذَا رَمَیْتَ الْجِمَارَ کَتَبَ اللَّهُ لَکَ بِکُلِّ حَصَاةٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ تُکْتَبُ لَکَ لِمَا تَسْتَقْبِلُ مِنْ عُمُرِکَ فَإِذَا ذَبَحْتَ هَدْیَکَ أَوْ نَحَرْتَ بَدَنَتَکَ کَتَبَ اللَّهُ لَکَ بِکُلِّ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِهَا حَسَنَةً فَکَتَبَ لَکَ لِمَا تَسْتَقْبِلُ مِنْ عُمُرِکَ فَإِذَا طُفْتَ بِالْبَیْتِ أُسْبُوعاً لِلزِّیَارَةِ وَ صَلَّیْتَ عِنْدَ الْمَقَامِ رَکْعَتَیْنِ ضَرَبَ مَلَکٌ کَرِیمٌ عَلَی کَتِفَیْکَ ثُمَّ قَالَ أَمَّا مَا مَضَی فَقَدْ غُفِرَ لَکَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عِشْرِینَ وَ مِائَةِ یَوْمٍ (1).

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم گوید: از امام صادق علیه السلام در باره کسی که توانگر باشد، اما به سفر حج نرفته باشد سؤال شد.حضرت فرمود: او از کسانی است که خداوند درباره آنان می فرماید: «و نحشره یوم القیامة أعمی»(1)،{و

روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم.} آن شخص پرسید: سبحان الله! نابینا؟ امام فرمودند: آری، خداوند وی را نسبت به راه حق کور کرده است.(2)

روایت7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «ففرّوا الی الله»،(3)

{پس به سوی خدا بگریزید.} یعنی حج بگذارید.

روایت8.

تفسیر علی بن ابراهیم: پس می فرماید: «رب لولا أخرتنی إلی أجل قریب فأصدّق»،{پروردگارا، چرا تا مدتی بیشتر [اجل] مرا به تاخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم؟} یعنی به سفر حج روم.(4)

روایت9.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام از پدر خود نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای حج­گزار و عمره­گزار یکی از این سه ویژگی است. یا به وی گفته می شود: آنچه گذشته و باقی مانده - یعنی اعمال گذشته و در پیش رویت - بر تو بخشیده شده است. یا آن که به وی گفته می شود: هر آنچه از گناه در گذشته انجام داده ای بر تو بخشوده شده است، پس اعمالت را دوباره از سر گیر. و یا آنکه به وی گفته می شود: از خانواده و فرزندانت حفاظت شده است و این بهترین آن ویژگی­هاست.(5)

روایت10.

الخصال: در موعظه پیامبرصلی الله علیه و آله به ابوذر آمده است: و حج گزاردن از بزرگترین امور است.(6)

روایت11.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس دو بار به حج رود،

ص: 6

همواره در راه مستقیم و نیکی است تا این که جان دهد.(1)

روایت12.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: حج گزار وعمره گزار دو میهمان ویژه خداوند متعالند؛ پس تا زمانی که از سفر حج به سوی خانواده خویش باز گردد، همواره میهمان خداوند است. و دیگری شخصی است که مشغول نماز است و همواره در پناه خداوند است تا نمازش به پایان رسد. دیگری مردی است که به خاطر رضایت خداوند و در راه خدا برادر مؤمنش را دیدار می کند که در این صورت، خدا را در ثواب عاجل و خزائن رحمتش زیارت کرده است.(2)

روایت13.

الخصال: امام باقر علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حاجیان سه گونه اند و بیشترین بهره از آنِ کسی است که گناهان گذشته و آینده اش بخشوده شود و خداوند وی را از عذاب قبر در امان نگاه دارد. پس از او شخصی است که گناهان گذشته اش آمرزیده شود و باید در باقی مانده عمرش، عملش را از سر گیرد. پس از او کسی است که تنها خانواده و مالش حفظ می شوند.(3)

مؤلف

در باب دعائم اسلام و باب جوامع مکارم و نماز و باب فضیلت زکات و ابواب موعظه­ها و غیر آن، موضوع حج و تشویق بدان بیان گردید.

روایت14.

الخصال: رسول اکرم صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام سفارش کرد: ای علی! از میان این امت ده نفر به خداوند سبحان کفر می ورزند: بسیار قتل کننده، ساحر، دیّوث، کسی که به حرام با زن از پشت نزدیکی کند، کسی که با حیوانات نزدیکی کند، همچنین کسی که با محرم خود زنا کند، کسی که جهت برپا کردن فتنه و آشوب تلاش کند و کسی که با اهل الحرب معامله سلاح کند، شخصی که مانع زکات گردد و شخصی که استطاعتی به دست آورد و بمیرد و به حج نرفته باشد.(4)

روایت15.

الخصال، اربعمائه: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: حج، جهاد هر انسان ضعیف و ناتوان است.(5)

ص: 7

یَزَلْ فِی خَیْرٍ حَتَّی یَمُوتَ (1).

روایت16.

و فرمود:یک درهم خرج کردن در حج، معادل هزار درهم است.(1)

روایت17.

و فرمود: حج گزار و عمره گزار، هر دو میهمان خداوندند و بر خداوند سبحان است که میهمان خویش را گرامی بدارد و با بخشش خود وی را پاداش دهد.(2)

روایت18.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بار سفر حج گزار و و ضمانت آن بر عهده خداوند متعال است. پس زمانی که او که وارد مسجد الحرام گردد، خداوند دو فرشته بر او می گمارد که طواف و نماز و سعی او را حفظ کنند. در شامگاه عرفه بر شانه او می زنند و می گویند: فلانی! در آنچه گذشته است، یعنی اعمال گذشته ات، کفایت شدی.مراقب اعمال آینده ات باش.(3)

روایت19.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بنده مؤمن همین که شروع به تهیه وسایل سفرش کند، هیچ گامی را بر نمی دارد و نمی گذارد مگر این که خداوند متعال برای وی حسنه ای می نویسد. اگر سوار بر مرکبش شود، مرکب وی گامی را بر نمی دارد و فرو نمی گذارد مگر این که باری تعالی برای وی حسنه ای می نویسد و همچنین در صورتی که حج را در ماه ذی حجه، محرم و صفربه جا آورد، خداوند برای وی پاداشهای بسیاری در نظر می گیرد، و تا زمانی که که گناه کبیره ای مرتکب نشود، باری تعالی از بدیهای او چشم پوشی می کند.(4)

روایت20.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر برای هر یک از شما به اندازه کوه ابو قبیس طلا باشد و آن را در راه خدا انفاق کند، پاداش آن برابر با سفر حج نخواهد بود؛ و هر درهمی که حج گزار در حج خرج کند، معادل با هزاران هزار درهم انفاق در راه خدا خواهد بود.(5)

روایت21.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که فرد مسلمان به سوی حج روانه شود، خداوند متعال از او و خانواده اش مراقبت خواهد کرد، تا به مکانی

ص: 8

برسد که باید در آن جا محرم شود. پس از آن خداوند دو فرشته بر او می گمارد که اعمال او را ثبت کنند و بر شانه او زده و بگویند: اعمال گذشته ات آمرزیده شد، پس اعمالت را از سرگیر.(1)

روایت22.

المحاسن: مردی نزد امام موسی بن جعفرعلیه السلام آمد. امام خطاب به وی فرمود: آیا حج گزاردی؟ آن شخص گفت: آری. امام فرمود: آیا می دانی به حج رفتن چه ثوابی دارد؟ آن شخص گفت: خیر. امام فرمود: کسی که حج گزارد و به دور کعبه طواف کند و دو رکعت نماز به جا آورد، خداوند برای وی هفتاد هزار حسنه می نویسد و هفتاد گناه او را می آمرزد و هفتاد هزار نیاز وی را شفاعت می کند و برای وی پاداشی به میزان آزاد کردن هفتاد برده، هر کدام به ارزش ده هزار درهم می نویسد.(2)

روایت23.

المحاسن: امام صادق علیه السلام می­فرمود: مردم در منی گرد هم آیند، ندا دهنده ای فریاد بر می آورد: ای مردم! اگر می­دانستید که نزد چه کسی آمده­اید، یقین می­داشتید که بعد از گناهانی که برجانهادید، آمرزیده خواهید شد. خدای متعال می فرماید: بنده ای را که به وی روزی فراوانی دادم، اما هر چهار سال یک بار به زیارت من نیاید، محروم است.(3)

روایت24.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر شأن کسی اقتضا کند که همه ساله به حج رود اما یک سال نرود، فرشتگانی که بر روی زمینند، به فرشتگانی که بر کوه ها هستند، می گویند: امسال صدای فلانی را نشنیدیم.آنها می­گویند: به دنبال او بگردید. فرشتگان به دنبال آن شخص می گردند اما وی را نمی یابند. آنگاه می گویند: خدایا! اگر مانع او از حج گزاردن، قرض و بدهی است،آن را ادا کن و اگر بیماری است شفا ده و اگر تنگدستی است، او را غنی و توانگر ساز و اگر حبس است، نجاتش بده و اگر کاری است، کارش را انجام بده. این در حالی است که مردم برای خود دعا می کنند؛ ولی آن فرشتگان برای جاماندگان از حج دعا می کنند.(4)

روایت25.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که قصد حج کند و برایش وسایل مهیا گردد اما از آن محروم شود، پس به سبب گناهی از آن محروم شده است.(5)

روایت26.

المحاسن:

ص: 9

انْتَهَی إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی یُحْرِمُ فِیهِ وُکِّلَ مَلَکَانِ یَکْتُبَانِ لَهُ أَثَرَهُ وَ یَضْرِبَانِ عَلَی مَنْکِبَیْهِ وَ یَقُولَانِ لَهُ أَمَّا مَا مَضَی فَقَدْ غُفِرَ لَکَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:هر کس مرکبی برای سفر فراهم کند، همچون کسی است که اسب خود را در راه خدا آماده جنگ کرده باشد.(1)

روایت27.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود:حج گزار تا زمانی که خود را به گناهی آلوده نکرده باشد، نورانیت حج همراه اوست.

روایت28.

فضائل: حدیره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: جانم به فدایت. حج بهتر است یا صدقه؟ امام فرمود: این مسأله­ای است که در آن دو مسأله وجود دارد. امام پرسیدند: میزان مال چقدر است؟ آیا تا حدی است که صاحبش را به حج برساند؟ آن شخص گفت: نه. امام فرمودند: اگر مال تا اندازه ای باشد که صاحبش را به حج برساند، پس صدقه برابر با حج نخواهد بود، بلکه حج بهتر از صدقه است، اما در صورتی که مال کم باشد، صدقه بهتر است. گفتم: جهاد چطور؟ فرمودند: جهاد برترین اعمال پس از به جا آوردن فرائض در هنگام جهاد است و جهاد جز به همراه امام نیست. گفتم: زیارت چه؟ فرمود: زیارت پیامبر و زیارت اوصیا و زیارت حمزه و زیارت امام حسین علیه السلام در عراق. از امام پرسیدم: پاداش کسی که به زیارت امام حسین علیه السلام رود چیست؟ امام فرمود: در رحمت پروردگار خویش فرو می رود و سبب جلب رضایت و خشنودی را فراهم می آورد و بدی از وی دفع می گردد و رزق و روزی بر او فراوان می شود و فرشتگان وی را بدرقه می کنند و لباسی از نور به تن می کند که به واسطه آن نگاهبانان او را می شناسند، از کنار هیچ یک از نگاهبانان عبور نمی کند مگر این کهاو را می­خواند.

روایت29.

المحاسن: حسین بن خالد نقل کرده است که به امام موسی بن جعفر علیه السلام نامه نوشتم: چطور حج گزار از زمانی که موهای سرش را می­تراشد، برایش گناه چهار ماه نوشته نمی شود؟ امام فرمود: خداوند متعال حرم خود رابرای مشرکین به مدت چهار ماه مباح کرده است. از این روست که می فرماید: پس ای مشرکان! چهار ماه دیگر با امنیت کامل در زمین بگردید.(2)

بنابراین برای مؤمنان زمانی که به دیدارش روند، گناهان چهار ماه آنان را می آمرزد و البته مؤمنان بر بخشش خداوند سزاوارترند.(3)

روایت30.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 10

حَمْزَةَ وَ غَیْرِهِمَا عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنِ اتَّخَذَ مَحْمِلًا لِلْحَجِّ کَانَ کَمَنِ ارْتَبَطَ فَرَساً فِی سَبِیلِ اللَّهِ (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مسافرت کنید تا تندرست بمانید و جهاد کنید تا صاحب غنیمت شوید و حج بگزارید تا بی نیاز گردید.(1)

روایت31.

فقه الرضا علیه السلام: بدان که حج فریضه ای از فرائض خداوند عز و جل است که برای کسی که بتواند به سوی او راه یابد، لازم و واجب است و در طول عمر تنها یک بار واجب است و بر حج گزار وعده دستیابی به بهشت و بخشش از گناه داده است. ترک کننده حج، کافر نامیده شده و وعده آتش داده شده است. از آتش جهنم به خدا پناه می بریم.(2)

روایت32.

روایت شده است: زمانی که حاجیان مناسک خود را انجام دادند، ندا دهنده­ای ندامی دهد: گناهان گذشته شما آمرزیده شده است، پس اعمال خود را از سر گیرید.(3)

روایت33.

امام موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود: به درستی که هیچ فردی از موافق یا مخالف در عرفات وقوف نمی کند، مگر آن که گناهان او آمرزیده شود. فردی به امام گفت: شاری (که یک دسته از خوارج نهروان هستند) و ناصبی هم وقوف به جا می­آورند. حضرت فرمود: گناهان همه آمرزیده می­شود، حتی اگر کسی از اینها به وضع گذشته­اش برنگردد، از گناه سابقش صرفنظر می شود. ولی همه آنها هنوز از عرفات بیرون نرفته، به کارهای سابق خود برمی­گردند.(4)

روایت34.

روایت شده: حج پذیرفته شده، از دنیا و هر آن چه در آن است بهتر است.(5)

روایت35.

تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: چرا بر حج گزار، گناه به مدت چهار ماه نوشته نمی شود؟ فرمود: خداوند سبحان مشرکان را امر کرده و فرمود: «فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُر»(6){پس

ای مشرکان، چهار ماه دیگر در زمین بگردید.} و میهمانان خود را از آن باز نداشت.(7)

ص: 11

علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَافِرُوا تَصِحُّوا وَ جَاهِدُوا تَغْنَمُوا وَ حُجُّوا تَسْتَغْنُوا(1).

روایت36.

تفسیر العیاشی: عبدالله بن یحیی کاهلی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که از حج یاد می کرد و می فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حج یکی از دو جهاد است. حج، جهاد ضعیفان است و ضعیفان ما هستیم. آگاه باشید که هیچ چیزی جز نماز، برتر از حج نیست. در حج - این جا - نماز هست؛ ولی در نماز شما، حج نیست. حج را وا نگذار، در حالی که توان انجام دادن آن را داری. آیا نمی بینی که موهایت در آن ژولیده می گردد و پوست بدنت چرکین می شود و نگاه به زنان در آن ممنوع شمرده شده است؟ ما که در اینجا و نزدیک هستیم و همواره آب نیز داریم، رسیدن به حج، برایمان جز با مشقت و سختی امکان پذیر نیست؛ پس شما که در شهرهای دور دست هستید، وضعتان چگونه است؟ نه شاه و نه رعیت، نمی توانند به حج برسند، مگر با رنج و مشقت و دگرگونی در غذا و آب و نیز باد یا آفتاب که او را یارای جلوگیری از آن نیست و این همان سخن خداوند است که می فرماید: «وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیم»(1){بارهای

شما را به شهری می­برند که جز با مشقت بدنها بدان نمی توانید برسید، قطعا پروردگار شما رئوف و مهربان است.}(2)

روایت37.

تفسیر العیاشی: اسحاق بن عمار نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: حج گزار هرگز گرفتار املاق نمی گردد. خطاب به امام گفتم: منظور از املاق چیست؟ امام فرمود: تنگدستی. سپس فرمود: «وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُم»(3){به

خاطر تنگدستی فرزندان خود را نکشید، ماییم که به آنها و شما روزی می بخشیم.}(4)

روایت38.

تفسیر العیاشی: ابو بصیر نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلا»(5)،{هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراه­تر خواهد بود.} پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: منظور شخصی است که حج واجب خود را با امروز و فردا کردن به تأخیر می اندازد و با خود می گوید: امسال به حج می روم و سال دیگر می گوید امسال می روم تا این که مرگش فرا می رسد.(6)

روایت39.

تفسیر العیاشی: این حدیث را از امام موسی بن جعفر علیه السلام نیز نقل کرده­اند.(7)

روایت40.

تفسیر العیاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام درباره کسی پرسید که صد هزار (ثروت) داشت اما حج را آنقدر به تاخیر انداخت تا این که مرگش فرارسید و حج واجب را نگزارد. امام در پاسخ فرمود: ای ابو بصیر! آیا سخن خدای تعالی را نشنیده­ای که می­فرماید: «وَ مَنْ کانَ

ص: 12

فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلا»(1){هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراه­تر خواهد بود.} یعنی از دیدن یکی از واجبات و فرائض خداوند کور خواهد بود.(2)

روایت41.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حج و عمره، فقر و گناهان را از بین می برند، آن گونه که دم آهنگری زنگار آهن را از بین می برد.(3)

روایت42.

تفسیر العیاشی: و از ایشان نقل کرده­اند: مردی از بنی ثقیف و مردی از انصار نزد پیامبر آمدند. مرد ثقفی عرض کرد: ای رسول خدا، حاجتی دارم. رسول خدا فرمودند: برادر انصاری ات پیش از تو خواهان پاسخ به حاجتش است. سپس مرد ثقفی گفت: ای پیامبر خدا! من آماده سفرم و عجله دارم. آن مردی که از انصار بود گفت: من اجازه دادم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: اگر می خواهی سؤالت را بپرس و در غیر این صورت من آغاز کنم. مرد ثقفی گفت: شما بگویید. پیامبر فرمود: نزد من آمده ای تا درباره نماز و رکوع و سجود و وضو سؤال کنی. آن شخص ثقفی گفت: قسم به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده است، بله همین طور است. پیامبر فرمود: به کمال وضویت را بگیر، و زانوهایت را با دستانت بگیر [رکوع کن] و پیشانی ات را به خاک بمال و نماز وداع کننده را بخوان.

سپس شخص انصاری گفت: ای رسول خدا، حاجت من!؟ پیامبر در پاسخ فرمودند: اگر می خواهی خود نیازت را بازگو، در غیر این صورت من سخن را قبل از این که حاجتت را بگویی آغاز کنم. آن شخص گفت: ای رسول خدا، شما بگویید. پیامبر فرمودند: نزد من آمده ای تا درباره حج و طواف و سعی میان صفا و مروه و انداختن سنگریزه به جمرات و تراشیدن سر و روز عرفه سؤال کنی. شخص انصاری گفت: قسم به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده، بله همین طور است. پیامبر فرمودند: مرکبت هیچ گامی را بر نمی دارد مگر این که خداوند برایت حسنه ای می نویسد و هیچ گامی را فرو نمی گزارد مگر این که از

گناهان تو آمرزیده می شود و طواف کعبه و سعی میان صفا و مروه تو را پاک می کند، همچنان که مادرت تو را زاییده است و اگر رمی جمرات کنی، همین امر برایت در روز قیامت به منزله توشه ای است. تراشیدن هر مویی از سرت همچون نوری برایت در روز قیامت خواهد بود و روز عرفه خداوند به خاطر اعمال تو بر فرشتگان می بالد و فخر می فروشد، پس اگر

ص: 13

فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا عَمِیَ عَنْ فَرِیضَةٍ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ (1).

در روز عرفه به اندازه ریگ های کف دریا و قطره های باران آسمان و تمام روزهای دنیا گناه داشته باشی، خداوند متعال تمامی گناهانت را خواهد بخشید، همچنان که فرموده است: بی تردید هیچ بنده­ای نیست که وضو بگیرد و حجر الأسود را لمس کند و سپس دو رکعت نماز نزد مقام ابراهیم به جا آورد و آنگاه باز گردد و دستانش را بر کعبه قرار دهد و خداوند را حمد وسپاس گوید و از خداوند چیزی بخواهد، مگر این که خداوند آن را به وی می بخشد.(1)

روایت43.

مجالس: امام صادق علیه السلام می­فرمود: بر شما باد زیارت این خانه، پس به آن عادت کنید، چرا که با عادت کردن شما به حج، گرفتاریهای دنیا و هراس های روز قیامت از شما دفع می گردند.(2)

روایت44.

مجالس: ابو کهمس نقل کرده است که خطاب به امام صادق علیه السلام گفتم: کدام اعمال پس از معرفت، از همه برتر است؟ امام در پاسخ فرمود: هیچ چیزی پس از شناخت و معرفت، برابر با نماز نیست؛ و پس از معرفت و نماز، هیچ چیز برابر با زکات نیست؛ و پس از زکات، چیزی برابر با روزه نیست؛ و پس از روزه، چیزی برابر با حج نیست. آغاز همه اینها معرفت ما و پایان آن­ها نیز معرفت ماست و هیچ چیز پس از آن، همچون بخشیدن دینار و درهم، برادری و همدردی را زیاد نمی کند، چرا که این دو همچون سنگی صاف و هموارند که به وسیله این دو، خداوند بندگان خود را با همین مواردی که برایت برشمردم می آزماید و من هیچ عملی را همچون پیوسته به حج رفتن ندیدم که بتواند به سرعت بی نیاز سازد و فقر را بزاید. همچنین نماز واجب نزد خداوند، برابر با هزار حج و عمره نیکو و پذیرفته شده است، و حج نزد خداوند سبحان، برتر از خانه ای مملو از طلاست، نه! بلکه برتر از کسی است که یک دنیا طلا و نقره داشته باشد که آن را در راه خداوند عز و جل انفاق کند... تا آخر روایت.(3)

ص: 14

أَحْضَرْتَ ذَلِکَ الْیَوْمَ بِرَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ السَّمَاءِ وَ أَیَّامِ الْعَالَمِ ذُنُوباً أَذَابَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ قَالَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَسْتَلِمُ الْحَجَرَ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ یَرْجِعُ فَیَضَعُ یَدَهُ عَلَی بَابِ الْکَعْبَةِ فَیَحْمَدُ اللَّهَ ثُمَّ لَا یَسْأَلُ اللَّهَ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

روایت45.

به خط شهید - رحمه الله - نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود: مبادا یکی از شما بخواهد برادرش را از سفر حج باز دارد، چرا که علاوه بر توشه بدی که در آخرت برای خود ذخیره خواهد کرد، در دنیایش نیز دچار فتنه و گرفتاری خواهد شد.

روایت46.

و امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که یک درهم در راه حج انفاق کند، بهتر از صد هزار درهمی است که در راه حق انفاق می کند .

روایت47.

همچنین روایت شده است که یک درهمی که در راه حج انفاق شود، برتر از دو هزار هزار درهمی است که به غیر از راه حج در راه خدا انفاق شود؛ و شخص حج گزار تا زمانی که در گناهی فرو نرفته است، همواره بر وی نورانیت حج است و هدیه حج از نفقه حج است.

روایت48.

و روایت شده است که شخص حج گزار از زمانی که از منزل خویش خارج می شود تا زمانی که باز گردد، به منزله طواف کننده در کعبه خواهد بود.

روایت49.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: هر انسانی در ازای نعمت داده شده مسؤول است مگر آن چه که در راه غزوه یا حج باشد.

روایت50.

دعوات راوندی: کعب نقل کرده است که خداوند سبحان از میان ماهها، ماه رمضان را برگزید، چرا که ماه رمضان آنچه را که میان آن رمضان و رمضان قبلی بوده می­پوشاند. حج نیز مثل آن است؛پس بنده جان می سپارد در حالی که میان دو حسنه است: یکی حسنه­ای که انتظار آن را می­کشد و دیگری حسنه­ای که آن را انجام دادهاست. هیچ یک از روزها نزد خداوند سبحان برتر و محبوبتر از ده روز ذی حجه نیست و هیچ شبی بهتر از شب­های آن نیست.

مؤلف

کامل آن در باب فضیلت شب جمعه است.

روایت51.

امام باقر علیه السلام فرمود: سه چیز است که در آخرت همراه با ثواب خود خواهد بود؛ حج که فقر را از بین می برد، صدقه که بلا و مصیبت را دفع می کند و نیکی که عمر را افزایش می دهد.

روایت52.

نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: حج جهاد هر انسان ضعیف و ناتوان است.(1)

روایت53.

امام علی علیه السلام فرمود: خداوند حج خانه خویش را بر شما واجب نموده است، خانه ای که آن را قبله ای برای مردم قرار داده است؛ حج گزاران به سان ورود چهار پایان در آن داخل می شوند، و مانند روی آوردن کبوتران، به سمت آن شتاب می ورزند. باری تعالی کعبه را نشانه تواضع و فروتنی بندگان در برابر عظمت خود و نشانه پذیرش آنان به شکوه و عزت خود قرار داده است و ازمیان بندگان خود شنوایانی را برگزیده که دعوتش را اجابت کرده و سخنش را باور داشته و در جایگاه پیام آوران و انبیای او ایستاده و خود را به سان فرشتگان طواف کننده گرداگرد عرش او کرده­اند، در تجارت­خانه عبادت خداوند، سودهای بسیاری کسب می کنند و به سرعت به سوی میعادگاه بخشش و آمرزش وی می شتابند. خدای سبحان، آن

ص: 15

را برای اسلام پرچمی و برای پناه آورندگان، حرمی امن قرار داد. حج آن را فریضه قرار داد و حق آن را واجب کرد و ورود به آن رابر شما واجب ساخت؛ چنان که می فرماید: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِین»(1)

{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است؛ البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد. و هر که کفر بورزد، یقیناً خداوند از جهانیان بی نیاز است.} (2)

روایت54.

امام علی علیه السلام در وصیت خود هنگام وفات فرمود: خدا را خدا را درباره خانه پروردگارتان؛ تا زمانی که زنده اید آن را خالی مکنید. چرا که اگر حج خانه خدا ترک گردد، هرگز مهلت داده نخواهید شد.(3)

روایت55.

عدة الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: حج گزار و عمره گزار دو میهمان ویژه خداوند هستند، اگر از خداوند درخواست کنند به آن دو می بخشد و اگر او را بخوانند درخواستشان را پاسخ می­گوید و اگر کسی را شفاعت کنند، شفاعت آن دو را قبول می کند و اگر سکوت کنند و چیزی از خداوند نخواهند، باری تعالی در ابتدا، خود بخشش به آنان را آغاز می کند و در ازای هر درهم، هزار هزار درهم پاداش نصیبشان می گردد.(4)

روایت56.

عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدران خود و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده­اند که فرمود: بهترین اعمال در نزد خداوند عز و جل، ایمانی است که در آن هیچ شکی نباشد و جنگی است که در آن خیانت و اختلاس نباشد وحجی است که مقبول در گاه الهی باشد.(5)

روایت57.

امالی الطوسی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: برترین چیزی که توسل کنندگان بدان متمسک می شوند، ایمان به خداست... تا جایی که فرمود: حج بیت الله الحرام از بین برنده قرض و نابود کننده گناه است.(6)

مؤلف

با اسناد بیان شد.

روایت58.

امالی الطوسی: ابو هریره نقل کرده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز عرفه، خداوند سبحان گناهان حج گزار بی ریا را می آمرزد و در شب مزدلفه، گناهان تاجران مخلص را می بخشاید

ص: 16

لِلْإِسْلَامِ عَلَماً وَ لِلْعَائِذِینَ حَرَماً فَرَضَ حَجَّهُ وَ أَوْجَبَ حَقَّهُ وَ کَتَبَ عَلَیْکُمْ وِفَادَتَهُ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (1).

و در روز منی، شتربانان را می بخشد و خداوند در کنار جمره عقبه هر درخواستی را پاسخ مثبت می­دهد. پس هیچ یک از گویندگان لااله­الاالله در آنجا حاضر نمی­شوند مگر آنکه گناهشان آمرزیده می شود.(1)

روایت59.

امالی الطوسی: امام صادق علیه السلام از پدران خویش نقل کرده است که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هرگز حج خانه پروردگارتان را ترک مکنید و مبادا تا مدت زمانی که شما زنده هستید از وجود شما خالی باشد، چرا که شما اگر حج خانه خدا را ترک گویید، مهلت داده نخواهید شد، و کمترین چیزی که رونده به حج به همراه خود باز می­گرداند آن است که گناهان گذشته­اش آمرزیده شود. (2)

روایت60.

علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: ابن خالد نقل کرده است که به امام موسی بن جعفرعلیه السلام گفتم: چرا برای حج گزار به مدت چهار ماه گناه نوشته نمی شود؟ امام فرمود: زیرا خداوند سبحان به مدت چهار ماه حرم خود را برای مشرکان مباح کرده است، همان جا که می فرماید: «فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُر»{پس ای مشرکان! چهار ماه دیگر در زمین بگردید.} پس، از اینجاست که گناهان مؤمنان حج گزار را به مدت چهار ماه بخشوده است.(3)

روایت61.

معانی الأخبار: امام باقر علیه السلام در باره آیه: «ففروا إلی الله إنی لکم منه نذیر مبین»، {پس به سوی خدا بگریزید که من از طرف او شما را بیم دهنده­ای آشکارم.} فرمود: حج خانه خدا کنید.(4)

روایت62.

معانی الأخبار: کلیب بن معاویه نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: پیروان تو می گویند: خانواده حج گزار و مال او در ضمانت خداوندند و خداوند در غیاب حج گزار به عنوان جانشین وی در خانواده اش می باشد. اما من گاهی می بینم که حج گزار زمانی که به سفر حج می رود، خانواده اش دچار حادثه و مشکل می شوند. امام فرمود: خداوند تنها جانشین وی در خانواده اش نسبت به کارهایی که حج گزار انجام می دهد است، نه درحوادثی که اگر وی خود حاضر می بود هرگز نمی توانست مانع آن­ها شود.(5)

ص: 17

وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ مِنًی غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْجَمَّالِینَ وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی لِلسُّؤَّالِ فَلَا یَشْهَدُ خَلْقٌ ذَلِکَ الْمَوْقِفَ مِمَّنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (1).

روایت63.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که سه بار حج بگزارد، هرگز دچار فقر و تنگدستی نخواهد شد. (1)

روایت64.

الخصال: حریز گفته است: هر کس سه بار پی در پی حج بگزارد سپس به حج رود یا نرود، به منزله کسی است که به سفر حج عادت کرده است.(2)

شیخ صدوق - أدام الله تأییده - گفته: سندآن دچار اضطراب است و من آن را تغییر ندادم، چرا که در نسخه من این گونه درج شده و حدیث، صحیح می­باشد.

روایت65.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر مردم حج کعبه را واگذارند، وظیفه امام است که آنان را چه بخواهند و چه نخواهند، به حج وادار کند، زیرا که کعبه برای حج قرار داده شده است.(3)

روایت66.

علل الشرائع: عبد الرحمن بن ابی عبدالله گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: برخی از قصه پردازان می­گویند: اگر شخصی حج واجبش را انجام دهد و پس از آن [به جای حج مستحبی] صدقه دهد و صله رحم کند، برای او بهتر است. امام علیه السلام فرمود: دروغ می گویند چرا که اگر مردم این چنین می­کردند، کعبه ترک می شد. خداوند سبحان کعبه را وسیله بپا داشتن مصالح مردم قرار داده است.(4)

روایت67.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم می­فرمود: حج برتر از نماز و روزه است. نماز گزار تنها مدت زمان کمی از خانواده خویش جداست و فرد روزه دار تنها در مدت روشنایی

ص: 18

روز؛ اما حج گزار جسم خویش را به رنج و سختی می افکند و خود را دل تنگ ساخته و مالش را انفاق می کند و مدت زمان طولانی از خانواده اش دور می گردد و در این مدت به یافتن مال و تجارت امیدی ندارد. پدرم می فرمود: چه کسی برتر از آن است که همراه با خانواده خویش به حج می آید در حالی که مردم در سمت چپ و راست عرفات ایستاده­اند؛ آنان را از فج - گردنه و گذرگاه - عبور می­دهد و به همراهی آنان از خدای خویش درخواست کمک و مسئلت می کند.(1)

روایت68.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام از حج یاد می کرد و می فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حج یکی از دو جهاد است. حج، جهاد ضعیفان است و ضعیفان ماییم. بدانید که هیچ چیز جز نماز در حج، برتر از حج نیست. زیرا اینجا (در حج) نماز هست؛ ولی در نماز، حج نیست. حج را ترک نکن، در حالی که توان انجام دادن آن را داری. آیا نمی بینی که موهایت در آن ژولیده می گردد و پوست بدنت چرکین می شود و نگاه به زنان در آن ممنوع شمرده شده است؟ ما که در اینجاییم و نزدیک هستیم و همواره آب نیز داریم، رسیدن به حج، برایمان جز با مشقت و سختی امکان پذیر نیست؛ پس شما که در شهرهای دور دست هستید، چه می­کنید؟ نه پادشاه و نه رعیت جز با رنج و زحمت، نمی توانند به حج برسند. غذا و آب یا باد و آفتاب تغییر می کند و کسی را یارای جلوگیری از آن نیست و این همان سخن خداوند است که می فرماید: «وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیم»(2){بارهای

شما را به شهری می برند که جز با مشقت بدنها بدان نمی توانید برسید، قطعا پروردگار شما رئوف و مهربان است.}(3)

روایت69.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر مردم حج خانه خدا را رها کنند، عذاب بر آنان نازل خواهد شد و هرگز مهلت داده نمی شوند.(4)

روایت70.

ثواب الأعمال: امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل کرده­اند که در وصیت امام علی علیه السلام آمده است: حجِ خانه پروردگار خویش را رها نکنید که هلاک می شوید. همچنین فرموده است: کسی که به خاطر یکی از نیازهای دنیای خود حج را ترک کند، هرگز حاجتش برآورده نخواهد شد مگر این که به کسانی که سرهایشان تراشیده شده است بنگرد.(5)

ص: 19

یَوْمٍ وَ إِنَّ الْحَاجَّ یُتْعِبُ بَدَنَهُ وَ یُضْجِرُ نَفْسَهُ وَ یُنْفِقُ مَالَهُ وَ یُطِیلُ الْغَیْبَةَ عَنْ أَهْلِهِ لَا فِی مَالٍ یَرْجُوهُ وَ لَا إِلَی تِجَارَةٍ وَ کَانَ أَبِی یَقُولُ وَ مَا أَفْضَلَ مِنْ رَجُلٍ یَجِی ءُ یَقُودُ بِأَهْلِهِ وَ النَّاسُ وُقُوفٌ بِعَرَفَاتٍ یَمِیناً وَ شِمَالًا یَأْتِی بِهِمُ الْفَجَّ فَیَسْأَلُ بِهِمُ اللَّهَ تَعَالَی (1).

روایت71.

المحاسن: ماننداین حدیث را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.(1)

روایت72.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام ­فرمود: کسی که از دنیا برود اما حج واجب خویش را نگزارده باشد و علت آن حاجتی باز دارنده یا بیماری که به واسطه آن توان حج را نداشته باشد و یا حاکمی ستمگر که وی را از حج باز داشته باشد، نباشد، چه یهودی از دنیا رود یا نصرانی، فرقی نمی کند.(2)

روایت73.

المحاسن: مانند این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت74.

الخصال: ابن حازم نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره ثواب کسی که چهار بار به سفر حج رود پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: ای منصور! کسی که چهار بار حج گزارد، فشار قبر هرگز به او نمی رسد و اگر از دنیا رود، خداوند سبحان تصویر سفر حج وی را به صورتی زیبا و بهترین وجهی که تاکنون مقابل چشمانش دیده است مجسم می­کند، به گونه ای که در تاریکی قبرش نماز می­خواند تا خداوند وی را از قبرش برانگیزد و پاداش تمامی نمازها از آن او خواهد بود و بدان یک نماز از آن نمازها، برابر با هزار رکعت از نماز دیگر انسان هاست.(4)

روایت75.

کتاب الغایات: این حدیث را نقل کرده است.(5)

روایت76.

الخصال: حضرمی گفته: به امام صادق علیه السلام گفتم: پاداش شخصی که پنج بار حج گزارد چیست؟ امام در پاسخ فرمود: کسی که پنج بار حج گزارد، خداوند هرگز او را عذاب نخواهد کرد.(6)

روایت77.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که ده بار به سفرحج رود،

ص: 20

خداوند هرگز وی را بازخواست نخواهد کرد.(1)

روایت78.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که ده بار حج گزارد، دوزخ را نخواهد دید و دم و بازدم آن را نخواهد شنید.(2)

روایت79.

الخصال: امام صادق علیه السلام ­فرمود: کسی که پنجاه بار سفر حج بگزارد، خداوند برایش شهری در بهشت عدن بنا خواهد ساخت که صد هزار قصر دارد و در هر قصر آن یک حوری از حوریان چشم درشت بهشتی و هزار همسر وجود دارد و دوستداران محمد صلی الله علیه و آله را در بهشت جای خواهد داد.(3)

روایت80.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر مرکبی که سه سال سوار بر آن به حج روند، از نعمتهای بهشتی به حساب می آید. برخی هفت سال نیز روایت کرده اند.(4)

روایت81.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: قطعا خداوند عز و جل حج گزار و خانواده و خاندان وی را می­آمرزد و همچنین گناهان کسی را که حج گزار برای او در ماه های ذی حجه، محرم، صفر و ماه ربیع الاول و ده روز ربیع الآخر طلب مغفرت کند را خواهد بخشود.(5)

روایت82.

دعائم الإسلام: برای ما روایت کرده­اند که از امام علی علیه السلام درباره این سخن خدای عز و جل: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا»(6){برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است؛ البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد.} پرسیدند. امام فرمود: این درباره کسی است که رفتن به حج را رها کند، در حالی که بر رفتن به آن قادر است.(7)

ص: 21

یُحَاسِبْهُ اللَّهُ أَبَداً(1).

روایت83.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: آن چه که بر بندگان تنها یک بار در طول عمرشان واجب شده است، سفر حج است. خداوند سبحان به علت دوری مکان و سختی جان و اموال، تنها آن را یک بار واجب ساخته است. حج بر تمامی مردم واجب است مگر بر کسی که عذری داشته باشد.(1)

روایت84.

دعائم الإسلام: امام علی علیه السلام فرمود: زمانی که آیه: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ...»(2)

{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است...} نازل شد، مؤمنان گفتند: ای رسول خدا ! آیا در هر سال واجب است؟ رسول خدا ساکت ماند. بار دیگر از پیامبر پرسیدند؟ ایشان فرمود: خیر و اگر می گفت آری، قطعا واجب می شد. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را آزرده می کند مپرسید.}(4)

روایت85.

دعائم الإسلام: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره شخصی سؤال کردند که به علت تجارت یا قرض، حج را به تاخیر می انداخت. امام در پاسخ فرمود: هیچ عذری برای او نیست. برای وی جایز نیست که حج را به تاخیر اندازد و اگر از دنیا رود، یکی از شرائع - واجبات - اسلام را ترک کرده است.(5)

روایت86.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که از دنیا برود اما حج واجب خویش را نگزارد و علت آن حاجتی باز دارنده یا بیماری که به واسطه آن توان حج را نداشته باشد و یا حاکمی ستمگر وی را از حج باز داشته باشد، نباشد، چه یهودی از دنیا رود یا نصرانی، فرقی نمی کند.(6)

روایت87.

دعائم الإسلام: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که حج نگزارد تا این که از دنیا رفت. امام فرمود: این شخص از جمله همان کسانی است که خداوند درباره آنان می فرماید:«وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی»(7){در روز قیامت او را نابینا محشور می کنیم.} به امام گفتند: نابینا!؟ امام در پاسخ فرمود: آری! خداوند وی را نسبت به راه خیر کور کرده است.(8)

روایت88.

دعائم الإسلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر امت من رفتن به خانه خدا را رها کنند، هرگز مهلت داده نخواهند شد.(9)

روایت89.

دعائم الإسلام: از امام صادق علیه السلام درباره سخن خدای سبحان: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا»(10){برای

خدا حج آن خانه بر عهده مردم است؛ البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد.}، سؤال شد که منظور از استطاعت سبیل که خداوند فرموده چیست؟ امام از

ص: 22

شخص سؤال کننده پرسید: مردم درباره آن چه می گویند؟ آن شخص گفت: توشه و وسیله سفر. امام فرمود: از پدرم علیه السلام درباره آن سؤال شد. در پاسخ فرمود: مردم در این صورت هلاک شوند .

اگر برای شخصی جز توشه و مرکبی و برای خانواده­اش غذایی غیر از آن نباشد و برود و آنان را ترک کند، هلاک شده­اند. به امام گفته شد: پس استطاعت چیست؟ امام فرمود: توانایی جهت سفر و کافی بودن هزینه سفر به حج و بودن چیزی که نیاز خانواده را تامین کند و همچنین داشتن امنیت. آیا خداوند سبحان زکات را واجب نکرد و آن را قرار نداد مگر بر کسی که دویست درهم داشته باشد؟(1)

روایت90.

دعائم الإسلام: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره سخن خدای سبحان: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا»(2){برای

خدا حج آن خانه بر عهده مردم است؛ البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد.}پرسیدند. امام در پاسخ فرمود: این درباره کسی است که مالی دارد که بتواند با آن به حج رود. گفته شد: اگر در راه کسی وسیله ای پدیدار شد که با آن به حج رود اما شرم کند چه؟ امام فرمود: او از کسانی است که مستطیع است و چرا شرم کند؟ به حج رود اگر چه با مرکبی دم­بریده باشد.(3)

روایت91.

دعائم الإسلام: از امام علی علیه السلام درباره کودکی که هنوز به سن بلوغ نرسیده و او را به حج می برند سؤال کردند. امام فرمود: او را کفایت نخواهد کرد و زمانی که به سن بلوغ رسد، باید به حج برود. همچنین زن زمانی که طفل باشد و او را به حج برند، این چنین است.(4)

روایت92.

دعائم الإسلام: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که این امر(تشیع) را نمی­دانست و حج گزارد، اما خداوند بر او منت نهاد و بر این امر معرفت پیدا کرد. امام فرمود: حج وی کفایت می­کند و اگر حج کند نزد من محبوبتر است و اما اگر ناصبی معتقد باشد و حج گزارد، سپس خداوند با معرفت [به تشیع] بر او منت بگذارد، باید که حج گزارد. (5)

روایت93.

دعائم الإسلام: امام علی علیه السلام فرمود: اگر برده آزاد شود، باید به حج رود، البته در صورتی که بتواند به سوی آن راه یابد.(6)

روایت94.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که برده حج گزارد، تا زمانی که برده و مملوک باشد کفایت می­کند و اگر آزاد شود، باید حج گزارد و در حالی که برده باشد، حج بر او واجب نیست.(7)

روایت95.

دعائم الإسلام: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره کنیز امّ­الولد (صاحب فرزند) سؤال شد که صاحبش وی را به حج می برد سپس وی را آزاد می کند. آیا تکلیف از او ساقط است؟ امام فرمود: خیر. (8)

ص: 23

لِلسَّائِلِ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی هَذَا قَالَ یَقُولُونَ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَدْ سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَلَکَ النَّاسُ إِذاً لَئِنْ کَانَ مَنْ لَیْسَ لَهُ غَیْرُ زَادٍ وَ رَاحِلَةٍ وَ لَیْسَ لِعِیَالِهِ قُوتٌ غَیْرَ ذَلِکَ یَنْطَلِقُ بِهِ وَ یَدَعُهُمْ لَقَدْ هَلَکُوا إِذاً قِیلَ لَهُ فَمَا الِاسْتِطَاعَةُ قَالَ اسْتَطَاعَةُ السَّفَرِ وَ الْکِفَایَةُ مِنَ النَّفَقَةِ فِیهِ وَ وُجُودُ مَا یَقُوتُ الْعِیَالَ وَ الْأَمْنُ أَ لَیْسَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ الزَّکَاةَ فَلَمْ یَجْعَلْهَا إِلَّا عَلَی مَنْ لَهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ (1).

روایت96.

دعائم الإسلام: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وظیفه مردان است که زنان خود را به حج برند. امام صادق علیه السلام فرمود: اگر نفقه از اموال زن باشد، نه اینکه مرد همسر خود را وادار کند که نفقه حج خودش را بپردازد. اما مرد همراه با همسر خویش به حج می­رود تا همسرش واجب خویش را به جای آورد در حالی که نفقه از مال خود اوست.(1)

روایت97.

دعائم الإسلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زنی که طلاق گرفته، در صورتی که بخواهد می تواند در زمان عده خود به حج رود.(2)

روایت98.

دعائم الإسلام: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر شخصی دچار تنگدستی باشد و شخصی وی را به حج برد و سپس دستش باز شود، باید به حج رود.(3)

روایت99.

دعائم الإسلام: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آیه: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْت»(4){برای

خدا حج آن خانه بر عهده مردم است.}سؤال شد که آیا تنها حج بدون عمره منظور است؟ ایشان در پاسخ فرمود: خیر. بلکه منظور حج و عمره است چرا که هر دو از واجباتند و در ادامه سخن باری تعالی آمده است: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّه»(5){و

برای خدا حج و عمره را به پایان برسانید.}و منظور از به پایان رساندن حج و عمره، ادای آن دو است.(6)

روایت100.

دعائم الإسلام: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: عمره یکی از واجبات است که همچون حج است، برای کسی که استطاعت و توان آن را دارد.(7)

روایت101.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که تنها به خاطر خدا حج کند و قصد ریا و شهرت طلبی نداشته باشد، خداوند قطعا وی را خواهد بخشید.(8)

روایت102.

ثواب الأعمال: این حدیث را به سند دیگری نیز نقل کرده است.(9)

روایت103.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: حج دو نوع است: حجی برای خدا و حجی برای مردم؛ کسی که تنها به خاطر خدا حج گزارد، خداوند پاداش وی را بهشت قرار خواهد داد و کسی که به خاطر مردم به سفر حج رود، پاداش وی در روز قیامت بر مردم خواهد بود.(10)

روایت104.

ثواب الأعمال: ابن حازم نقل کرده است که خطاب به امام صادق علیه السلام گفتم: خداوند با حج گزاران چه می کند؟ ایشان فرمود: به خدا قسم همه آنان آمرزیده می­شوند و هیچ یک از آنان را استثنا نمی کنم.(11)

ص: 24

روایت105.

ثواب الأعمال: امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: حج جهاد ضعیفان است و آنان پیروان ما هستند. (1)

روایت106.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: امام زین العابدین علیه السلام می فرمود: حج و عمره بروید تا تندرست شوید و روزی هایتان زیاد گردد و ایمانتان استوار، تا بتوانید مخارج مردم و خانواده تان را تامین کنید. (2)

روایت107.

ثواب الأعمال: اسحاق بن عمار نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: من خود را آماده ساخته­ا­م که هر ساله خود یا یکی از افراد خانواده ام با دارایی من به سفر حج رود. امام از وی پرسید: آیا بر عزم خود مصمم هستی؟ وی گفت: آری. امام فرمود: اگر چنین کاری را انجام دهی، پس نسبت به فراوانی دارایی خود یقین داشته باش یا تو را مژده باد به فراوانی دارایی ات.(3)

روایت108.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به محض این که حج گزار شروع به تهیه وسایل سفر خویش کند، هیچ گامی را بر نمی­دارد و آن را بر زمین نمی­گزارد مگر این که خداوند برای وی ده حسنه می نویسد و ده گناه وی را می بخشاید و ده درجه وی را بالا می برد. پس اگر سوار بر مرکب خویش گردد، مرکبش هیچ گامی را بر نمی دارد و فرو نمی گزارد مگر این که خداوند همان پاداش را برایش می نویسد و وقتی به گرد کعبه طواف کند، از گناهانش بیرون می رود و وقتی میان صفا و مروه سعی کند،از گناهانش بیرون می رود و وقتی در عرفات بایستد از گناهانش بیرون می رود و وقتی در مشعر حرام بایستد، از گناهانش بیرون می رود و وقتی رمی جمرات کند، از گناهانش بیرون می رود. رسول خدا تا چند مورد دیگر برشمرد که در تمامی آنها حج گزار از گناهان خویش بیرون می رود. ایشان فرمود: پس چگونه برایت میسر است که به چیزی دست یابی که حج گزار بدان دست می یابد؟(4)

روایت109.

ثواب الأعمال: مردی به امام زین العابدین علیه السلام گفت: شما جهاد در راه خدا

ص: 25

و سختی­هایی که داشت را ترک کردی و حج خانه خدا وآسانی آن را برگزیدی. امام در حالی که تکیه داده بود و به سخن وی گوش می داد، پس از شنیدن این سخنان در جای خود راست نشست و فرمود: وای بر تو، مگر سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حجة الوداع در هنگام غروب آفتاب نشنیده­ای که فرمود: ای بلال! به مردم بگو که ساکت باشند و گوش فرا دهند. زمانی که مردم ساکت شدند، رسول خدا فرمود: پروردگار شما در چنین روزی بر شما منت نهاده و نیکوکاران شما را آمرزیده، و شفاعت نیکوکاران شما را در مورد بدکارانتان قبول کرده است. پس کوچ کنید در حالی که آمرزیده­اید و از نزد خود برای بدهکاران، رضایت و خشنودی را ضمانت نمود.(1)

روایت110.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که از عرفات بازمی­گشت، شخصی اعرابی در ابطح در مسیر وی قرار گرفت و خطاب به رسول خدا گفت: ای رسول خدا، من در راه خدا از موطن خویش خارج شده و قصد حج داشتم، اما برایم مانعی پیش آمد، درحالی که من مردی مرفه و ثروتمندم. پس دستور فرما که با دارایی­ام کاری کنم تا بتوانم به پاداش یک حج گزار برسم؟ - گفت:- در این هنگام رسول خدا به کوه ابوقبیس نگاهی انداخت و فرمود: اگر به اندازه کوه ابوقبیس طلای سرخ داشته باشی که آن را در راه خدا انفاق کنی، به ثوابی نمی رسی که حج گزار می­رسد.(2)

روایت111.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: حج گزارانی که از سفر حج باز می گردند، سه گونه­اند: گروهی از آتش رهایی می یابند، گروهی دیگر از گناهانشان پاک می شوند، همچون روزی که مادرشان آن ها را به دنیا آورده و گروه دیگر خانواده و مالش حفظ می گردد. این حداقل و کمترین چیزی است که حج گزار با خود از سفر حج باز می­گرداند.(3)

ص: 26

وَ خُشُونَتَهُ وَ لَزِمْتَ الْحَجَّ وَ لِینَتَهُ قَالَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَجَلَسَ فَقَالَ وَیْحَکَ مَا بَلَغَکَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ إِنَّهُ لَمَّا هَمَّتِ الشَّمْسُ أَنْ تَغِیبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بِلَالُ قُلْ لِلنَّاسِ فَلْیُنْصِتُوا فَلَمَّا أَنْصَتُوا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ رَبَّکُمْ تَطَوَّلَ عَلَیْکُمْ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَغَفَرَ لِمُحْسِنِکُمْ وَ شَفَّعَ مُحْسِنَکُمْ فِی مُسِیئِکُمْ فَأَفِیضُوا مَغْفُوراً لَکُمْ وَ ضَمِنَ لِأَهْلِ التَّبِعَاتِ مِنْ عِنْدِهِ الرِّضَا(1).

باب سوم : دعا برای طلب حج

روایات

روایت1.

معانی الأخبار: عبدالله بن ابن فضل گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: من بسیار مقروضم و توان رفتن به حج را ندارم، مرا دعایی بیاموز تا دعا کنم. امام صادق فرمود: در پایان هر نماز واجب خود بگو: پروردگارا بر محمد و خاندان او درود فرست و قرض دنیا و آخرت مرا ادا کن. به امام گفتم: دانستم که دین دنیای خویش را چگونه ادا کنم، اما دین آخرت را چگونه ادا کنم؟ ایشان فرمود: دین آخرت، رفتن به سفر حج است.(1)

روایت2.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس هزار بار بگوید «ما شاء الله»، خداوند در همان سال وی را به سفر حج خواهد برد، اگر در همان سال سفر به حج را رزق وی قرار ندهد، آن را به تاخیر خواهد انداخت تا این که سفر حج را روزی وی سازد. (2)

روایت3.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس هزار بار بگوید: «لا حول و لا قوة الا بالله»، خداوند سبحان حج را رزق و روزی وی قرار خواهد داد. اگر اجل وی نزدیک شده باشد، خداوند آنقدر آن را به تاخیر خواهد انداخت تا این که سفر به حج را روزی وی سازد.(3)

با خط شیخ محمد بن علی بن جباعی که خداوند او را رحمت کناد، دعای حج روایت شده که ایشان آن را در شب اول ماه مبارک رمضان می­خواند، و ابوالفتح محمد بن علی کراجکی در کتاب روضة العابدین خویش که آن را برای فرزند خویش موسی به رشته تحریر در آورده، آورده است: پروردگارا تنها از تو درخواست بر آورده شدن حاجتم را دارم، برخی درخواستشان را از خلقت طلب می کنند، اما من تنها نیازم را از تو می طلبم.

منزهی تو و شریکی نداری، از تو می خواهم از روی فضل و احسان خویش بر محمد و خاندان وی صلوات فرستی و در این سال برایم راهی به سوی

ص: 27

بیت الحرام قرار دهی و حجی نیکو و مقبول و خالص نصیبم گردانی که بدان وسیله چشمم را روشن کرده و رتبه و درجه من را بالا بری و این را روزی من سازی که چشمانم را بر گناهان ببندم و شرمگاهم را از گناه حفظ سازم و از تمامی اموری که تو بر من حرام کرده­ای دوری کنم، تا چیزی رابر طاعت تو و ترس از تو و عمل بدان چه که دوست می داری و ترک آن چه کراهت داری و مرا از انجامش نهی کرده­ای ترجیح ندهم و تمامی اینها را در گشایش و راحتی و تندرستی از سوی خویش،قرار ده و شکر گزاری در قبال نعمتهایت را قسمت من قرار کن. از تو می خواهم که مرگ مرا کشته شدن در راه خودت و زیر پرچم پیامبرت محمد و همراه با ولیّ­ات صلوات الله علیهما قرار دهی و از تو مسئلت دارم که به واسطه من دشمنان خود و آخرین فرستاده ات را نابود سازی و مرا با خوار کردن هر کس که خواستی گرامی داری و خوار نکنی، به حق کرامت و بزرگواری یکی از اولیایت. خدایا برای من همراه با رسولت راهی قرار ده.آنچه خدا بخواهد برای من بس است و بر سید و سالار ما حضرت محمد آخرین فرستاده ات و اهل بیت مطهرش درود و صلوات فرست.

مؤلف

در کتاب الاقبال از ابو بصیر نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: در شبهای ماه رمضان پس از نماز مغرب دعا کن و بگو: پروردگارا! تنها به وسیله تو و از تو حاجتم را می خواهم... تا این قسمت از دعا: همراه با رسولت در یک راه قرار ده.(1)

باب چهارم : علل حج و اعمال آن و حج پیامبران

روایات

روایت1.

امالی الصدوق: ابن­ابی­العوجاء نزد امام صادق علیه السلام آمد و در کنار امام در میان تعدادی از همتایانش نشست. وی به امام گفت: مجالس امانتند و هر کس که سؤال دارد باید سؤالش را بپرسد. آیا اجازه می دهی که سؤالم را مطرح سازم؟ امام فرمود: درباره هر چه می خواهی بپرس و سخن بگو. ابی العوجاء گفت: تا کی این خرمن ها را با پاهایتان می کوبید و به این سنگ پناه می آورید و این

ص: 28

بَیْتِکَ الْحَرَامِ سَبِیلًا حَجَّةً مَبْرُورَةً مُتَقَبَّلَةً زَاکِیَةً خَالِصَةً لَکَ تَقِرُّ بِهَا عَیْنِی وَ تَرْفَعُ بِهَا دَرَجَتِی وَ تَرْزُقُنِی أَنْ أَغُضَّ بَصَرِی وَ أَنْ أَحْفَظَ فَرْجِی وَ أَنْ أَکُفَّ عَنْ جَمِیعِ مَحَارِمِکَ حَتَّی لَا یَکُونَ عِنْدِی شَیْ ءٌ آثَرَ مِنْ طَاعَتِکَ وَ خَشْیَتِکَ وَ الْعَمَلِ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ التَّرْکِ بِمَا کَرِهْتَ وَ نَهَیْتَ عَنْهُ وَ اجْعَلْ ذَلِکَ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ وَ أَوْزِعْنِی شُکْرَ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ وَفَاتِی قَتْلًا فِی سَبِیلِکَ تَحْتَ رَایَةِ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ مَعَ وَلِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمَا وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَقْتُلَ بِی أَعْدَاءَکَ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِکَ وَ أَنْ تُکْرِمَنِی بِهَوَانِ

مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَ لَا تُهِنِّی بِکَرَامَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا حَسْبِیَ اللَّهُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ.

خانه ای را که از آجر و کلوخ ساخته شده می پرستید و همچون شتر رم کرده به گرد این خانه هروله کنان می چرخید؟ هر کس در این باره بیندیشد و فکر کند، در می یابد که این کار را شخصی بی خرد و بی فکر بنا نهاده است. پس تو سؤالم را پاسخ گو، چرا که تو رئیس این آیین به شمار می آیی و پدرت پایه و رکن اساسی آن محسوب می گردد. امام در پاسخ فرمود: بدون شک کسی که خداوند او را گمراه سازد و او را کوردل کند،حق را ناخوشایند دارد و هرگز گوارایش نخواهد بود و شیطان ولی و سرپرست وی خواهد شد و او را در معرض هلاکت وارد خواهد ساخت و هرگز از آن بیرون نخواهد آورد. این خانه­ای است که خداوند سبحان به واسطه آن بندگانش را فرمان به عبادت خویش داده تا از این طریق مقدار فرمانبری آنان را در آمدن به نزد خود بیازماید و ایشان را به تجلیل و زیارت آن ترغیب فرموده است.خداوند این مکان را جایگاهی برای انبیاء و قبله­ای برای نمازگزارانش قرار داده است. در واقع آن، شعبه­ای از خشنودی و رضای اوست و راهی است که به غفران و آمرزش او منتهی می گردد و بر اوج کمال و کانون شکوه و عظمت وی استوار است. خداوند حدود دو هزار سال قبل از هموار ساختن زمین - دحو الأرض - آن را آفرید و شایسته ترین شخص جهت فرمانبری و اطاعت از اوامر و پرهیز از نواهی و ممنوعات خداوند، همان خدایی است که پدید آورنده ارواح و صورت هاست.(1)

روایت2.

التوحید: همین حدیث را نقل کرده است.(2)

روایت3.

کنز کراجی: همین حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت4.

الاحتجاج: همین حدیث را نقل کرده است.(4)

مؤلف

این حدیث به طور کامل در کتاب التوحید آمده است.(5)

روایت5.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی زمانی که خواست توبه آدم را بپذیرد،

ص: 29

الْبَیْتَ الْمَرْفُوعَ بِالطُّوبِ وَ الْمَدَرِ وَ تُهَرْوِلُونَ حَوْلَهُ هَرْوَلَةَ الْبَعِیرِ إِذَا نَفَرَ مَنْ فَکَّرَ فِی هَذَا أَوْ قَدَّرَ عَلِمَ أَنَّ هَذَا فِعْلٌ أَسَّسَهُ غَیْرُ حَکِیمٍ وَ لَا ذِی نَظَرٍ فَقُلْ فَإِنَّکَ رَأْسُ هَذَا الْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ أَبُوکَ أُسُّهُ وَ نِظَامُهُ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ مَنْ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ أَعْمَی قَلْبَهُ اسْتَوْخَمَ الْحَقَّ فَلَمْ یَسْتَعْذِبْهُ وَ صَارَ الشَّیْطَانُ وَلِیَّهُ یُورِدُهُ مَنَاهِلَ الْهَلَکَةِ ثُمَّ لَا یُصْدِرُهُ وَ هَذَا بَیْتٌ اسْتَعْبَدَ اللَّهُ بِهِ خَلْقَهُ لِیَخْتَبِرَ طَاعَتَهُمْ فِی إِتْیَانِهِ فَحَثَّهُمْ عَلَی تَعْظِیمِهِ وَ زِیَارَتِهِ وَ قَدْ جَعَلَهُ مَحَلَّ الْأَنْبِیَاءِ وَ قِبْلَةً لِلْمُصَلِّینَ لَهُ فَهُوَ شُعْبَةٌ مِنْ رِضْوَانِهِ وَ طَرِیقٌ تُؤَدِّی إِلَی غُفْرَانِهِ مَنْصُوبٌ عَلَی اسْتِوَاءِ الْکَمَالِ وَ مُجْتَمَعِ الْعَظَمَةِ وَ الْجَلَالِ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ دَحْوِ الْأَرْضِ بِأَلْفَیْ عَامٍ وَ أَحَقُّ مَنْ أُطِیعَ فِیمَا أَمَرَ وَ انْتُهِیَ عَمَّا نَهَی عَنْهُ وَ زَجَرَ اللَّهُ الْمُنْشِئُ لِلْأَرْوَاحِ وَ الصُّوَرِ(1).

جبرئیل را به سوی وی فرستاد. جبرئیل خطاب به آدم گفت: ای آدم! سلام بر تو که توانستی بر سختی و گرفتاری خود شکیبا باشی و از خطایت توبه کنی. خداوند سبحان مرا نزد تو فرستاده تا به تو اعمالی را یاد دهم که خداوند به واسطه آنها می­خواهد تو را ببخشاید و توبه تو را بپذیرد. سپس جبرئیل دست آدم را گرفت و او را به سمت کعبه آورد. در این هنگام ابری از آسمان فرود آمد و جبرئیل خطاب به آدم گفت: با پایت هر جایی که این ابر بر تو سایه انداخت نشانی بگذار. سپس وی را به منی برد و آن را نشانه گذاشت و حرم را نشانه گذاشت، پس از آن که مکان کعبه را نشانه گذاشت. سپس وی را به عرفات آورد و او را بر معرّف ایستاند و خطاب به وی گفت: زمانی که خورشید غروب کرد، هفت بار به گناهت اعتراف کن. آدم این کار را هفت بار انجام داد و بدین جهت معرّف نامیده شد، چرا که آدم به گناه خود اقرار کرد و این موضوع را برای فرزندان خویش سنت قرار داد که همچون پدر خویش به گناهان خویش اقرار کنند و در پیشگاه خداوند سبحان توبه کنند، آن گونه که پدرشان آدم توبه کرد. سپس جبرئیل به آدم فرمان خروج از عرفات داد و از کنار کوههای هفت گانه گذشت. پس از آن جبرئیل به وی دستور داد که در کنار هر کوه چهار بار تکبیر گوید و آدم چنین کاری را انجام داد. بعد از آنکه آدم این کار را به پایان رساند، به (جمع)مشعر رسید و یک سوم شب سپری شده بود.آدم نماز مغرب و عشاء آخر را در آنجا جمع کرد و بدین سبب آن جا جمع نامیده شد، زیرا که در آن جا دو نماز خویش را با هم خواند پس وقت تاریکی - عتمة - در آن شب، یک سوم شب در آن جا بود. سپس جبرئیل به وی دستور داد که در سرزمین مشعردراز بکشد. آدم هم چنین کرد و تا زمان طلوع سپیده دم دراز کشید. پس از آن جبرئیل به وی فرمان داد که بر کوه مشعر بالا رود و هنگام طلوع سپیده دم هفت بار به گناه خویش اقرار کند و از خداوند سبحان هفت بار درخواست آمرزش و توبه کند. آدم آن کار را آن چنان

که جبرئیل به وی دستور داده بود انجام داد و بلکه دو اعتراف قرار داد تا به صورت سنت در میان فرزندانش باقی بماند. پس هر یک از آنها که عرفات را درک نکرده اما مشعر را درک کرده، حج خویش را ادا کرده است. سپس آدم از سمت مشعر به جانب منی کوچ کرد و در نیمه روز به منی رسید. جبرئیل به آدم دستور داد که دو رکعت نماز در مسجد منی بخواند و به خاطر خدا قربانی کند تا از او بپذیرد و بداند که خدا توبه او را پذیرفته است و قربانی کردن در میان فرزندان او یک سنت شود. آدم قربانی کرد و خداوند آن را پذیرفت و بعد از آن آتشی از آسمان فرو فرستاد و قربانی آدم را گرفت. جبرئیل به او گفت: خداوند در حق تو لطف بسیار نمود، زمانی که اعمالی را به تو آموخت که به سبب آن توبه ات را پذیرفت و قربانی تو را قبول کرد. پس در راه خداوند سبحان به خاطر تواضع، موهای سرت را بتراش

ص: 30

إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا آدَمُ الصَّابِرُ عَلَی بَلِیَّتِهِ التَّائِبُ عَنْ خَطِیئَتِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَنِی إِلَیْکَ لِأُعَلِّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکَ بِهَا وَ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ وَ انْطَلَقَ بِهِ حَتَّی أَتَی الْبَیْتَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ غَمَامَةٌ مِنَ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ خُطَّ بِرِجْلِکَ حَیْثُ أَظَلَّکَ هَذَا الْغَمَامُ ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ حَتَّی أَتَی بِهِ مِنًی فَأَرَاهُ مَوْضِعَ مِنًی وَ خَطَّهُ وَ خَطَّ الْحَرَمَ بَعْدَ مَا خَطَّ مَکَانَ الْبَیْتِ ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی عَرَفَاتٍ فَأَقَامَهُ عَلَی الْمُعَرَّفِ وَ قَالَ لَهُ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَاعْتَرِفْ بِذَنْبِکَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَ الْمُعَرَّفَ لِأَنَّ آدَمَ علیه السلام اعْتَرَفَ عَلَیْهِ بِذَنْبِهِ فَجُعِلَ ذَلِکَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ یَعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ کَمَا اعْتَرَفَ أَبُوهُمْ وَ یَسْأَلُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ التَّوْبَةَ کَمَا سَأَلَهَا أَبُوهُمْ آدَمُ ثُمَّ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ فَأَفَاضَ مِنْ عَرَفَاتٍ فَمَرَّ عَلَی الْجِبَالِ السَّبْعَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ یُکَبِّرَ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ تَکْبِیرَاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ ثُمَّ انْتَهَی بِهِ إِلَی جَمْعٍ ثُلُثَ اللَّیْلِ فَجَمَعَ فِیهَا بَیْنَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ بَیْنَ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ جَمْعاً لِأَنَّ آدَمَ علیه السلام جَمَعَ فِیهَا بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ فَوَقْتُ الْعَتَمَةِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ ثُلُثُ اللَّیْلِ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَنْبَطِحَ فِی بَطْحَاءِ جَمْعٍ فَتَبَطَّحَ حَتَّی انْفَجَرَ الصُّبْحُ.

ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَصْعَدَ عَلَی الْجَبَلِ جَبَلِ جَمْعٍ وَ أَمَرَهُ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ أَنْ یَعْتَرِفَ بِذَنْبِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَسْأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ التَّوْبَةَ وَ الْمَغْفِرَةَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ کَمَا أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ وَ إِنَّمَا جُعِلَ اعْتِرَافَیْنِ لِیَکُونَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ فَمَنْ لَمْ یُدْرِکْ عَرَفَاتٍ وَ أَدْرَکَ جَمْعاً فَقَدْ وَفَی بِحَجِّهِ فَأَفَاضَ آدَمُ مِنْ جَمْعٍ إِلَی مِنًی فَبَلَغَ مِنًی ضُحًی فَأَمَرَهُ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ فِی مَسْجِدِ مِنًی ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یُقَرِّبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُرْبَاناً لِیَتَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ وَ یَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ تَابَ عَلَیْهِ وَ یَکُونَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ بِالْقُرْبَانِ فَقَرَّبَ آدَمُ علیه السلام قُرْبَاناً فَتَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ قُرْبَانَهُ وَ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَاراً مِنَ السَّمَاءِ فَقَبَضَتْ قُرْبَانَ آدَمَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَحْسَنَ إِلَیْکَ إِذْ عَلَّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی تَابَ عَلَیْکَ بِهَا وَ قَبِلَ قُرْبَانَکَ فَاحْلِقْ رَأْسَکَ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 30

چرا که قربانی تو را پذیرفت؛ آدم نیز از روی تواضع برای خداوند سبحان، موهای سرش را تراشید. پس از آن جبرئیل دست آدم را گرفت و به سوی کعبه برد، پس به ناگاه ابلیس در جمره جلو وی نمایان شد و خطاب به آدم گفت: ای آدم چه می­ خواهی؟ جبرئیل گفت: ای آدم، هفت سنگ به سوی وی پرتاب کن و همراه با پرتاب هر سنگ تکبیر بگو. آدم همان طور که جبرئیل به وی دستور داد، این چنین کرد و ابلیس رفت. در روز دوم جبرئیل دست آدم را گرفت و او را به جمره برد و ابلیس بار دیگر بر سر راه او نمایان شد. جبرئیل خطاب به آدم گفت: ای آدم، هفت سنگ به سوی وی پرتاب کن و همراه با پرتاب هر سنگ تکبیر بگو. آدم همان طور که جبرئیل به وی دستور داد، این چنین کرد و ابلیس رفت.سپس در جمره سوم بار دیگر شیطان ظاهر شد و به آدم گفت: چه می خواهی؟ جبرئیل گفت: ای آدم، هفت سنگ به سوی وی پرتاب کن و همراه با پرتاب هر سنگ تکبیر بگو. آدم همان طور که جبرئیل به وی دستور داد انجام داد و ابلیس رفت. شیطان در روز سوم و چهارم نیز این چنین کرد و جبرئیل به وی گفت:تو هرگز پس از این مقامی که به دست آورده­ای، شیطان را نخواهی دید. پس از آن جبرئیل آدم را به سوی کعبه برد و به وی دستور داد که هفت دور به گرد آن طواف کند. آدم این کار را انجام داد و جبرئیل به او گفت: خدای سبحان گناهانت را بخشید و توبه ات را پذیرفت و همسرت را برایت حلال دانست. (1)

روایت6.

علل الشرائع: از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام درباره آغاز و شروع طواف سؤال کردند. فرمود: خداوند سبحان زمانی که خواست آدم را بیافریند، خطاب به فرشتگان فرمود: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة»(2)،{من در زمین جانشینی خواهم گماشت.} دو تن از فرشتگان خطاب به خداوند گفتند:«أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماء»(3)،{آیا

در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد؟}پس از آن، حجاب­ها میان آن دو فرشته و خداوند واقع شد درحالی که پیش از آن نور خداوند سبحان بر فرشتگان ظاهر و آشکار بود؛ اما پس از آن که حجاب میان باری تعالی و فرشتگان واقع گردید، دانستند که سخنشان خدا را آزرده ساخته است. آن دو فرشته خطاب به دیگر فرشتگان گفتند: چاره ما چیست؟ و چگونه باید توبه کنیم؟ فرشتگان گفتند: چیزی از توبه به شما نخواهیم آموخت مگر این که به عرش پناه برید. - گفت: - به عرش الهی پناه بردند تا این که خداوند عزوجل توبه آن دو را پذیرفت و حجاب میان خدا و آن دو فرشته برداشته شد و خداوند سبحان دوست داشت که بدان گونه عبادت گردد؛ بدین سبب خانه خویش را در زمین آفرید و طواف به گرد خانه اش را بر بندگان مقرر نمود و بیت المعمور را در آسمان آفرید که هر روز هفتاد هزار فرشته بدان وارد می­شوند که تا روز قیامت به سوی آن باز نخواهند گشت.(4)

ص: 31

إِذْ قَبِلَ قُرْبَانَکَ فَحَلَقَ آدَمُ رَأْسَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.

ثُمَّ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَدِ آدَمَ فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا آدَمُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ کَمَا أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْجَمْرَةِ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ عَرَضَ لَهُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّالِثَةِ فَقَالَ لَهُ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَقَالَ

لَهُ جَبْرَئِیلُ ارْمِهِ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ کَبِّرْ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ وَ الرَّابِعِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُ بَعْدَ مَقَامِکَ هَذَا أَبَداً ثُمَّ انْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ فَأَمَرَهُ أَنْ یَطُوفَ بِالْبَیْتِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ آدَمُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ غَفَرَ لَکَ وَ قَبِلَ تَوْبَتَکَ وَ حَلَّتْ لَکَ زَوْجَتُکَ (1).

روایت7.

علل الشرائع: شخصی نزد امام صادق علیه السلام رفت و خطاب به امام گفت: فدایت شوم! در باره این سخن خدای سبحان که می فرماید: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون»(1)،{سوگند

به قلم و آن چه که می نویسند.} و همچنین این سخن خدای متعال که درباره ابلیس می فرماید:«فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوم»(2)،{تو

از مهلت یافتگانی، تا روز و وقت معلوم.}مرا آگاه ساز. همچنین به من علت این امر را بگو که چگونه حج گزاردن بر مردم واجب شده است؟ امام رو به سوی آن شخص کرد و فرمود: قبل از تو هرگز این سؤال را کسی از من نپرسیده بود. خداوند سبحان زمانی که به فرشتگان فرمود: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة»{من در زمین جانشینی خواهم گماشت.} فرشتگان از این سخن باری تعالی آزرده شدند و خطاب به خدا گفتند: بار الها! اگر می خواهی در زمین جانشینی قرار دهی، آن شخص را از ما قرار ده تا در میان آفریده هایت به طاعت و عبادت تو بپردازد. خداوند سبحان در پاسخ آنان فرمود: «إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ» {من چیزی می دانم که شما نمی دانید.} پس از آن فرشتگان گمان بردند که خداوند از این گفته آنان آزرده شده، در نتیجه به عرش خدا پناه برده و به دور آن طواف می کردند. پس از آن خداوند دستور به ساختن خانه ای از مرمر داد که سقف آن از یاقوت سرخ باشد و استوانه های آن زبرجد باشد که هر روز هفتاد هزار فرشته به آن وارد شوند و پس از آن تا یوم الموقوت - روز معین - بدان وارد نشوند. فرمود: آن روز معین روزی است که در صور یک بار دمیده می شود و پس از آن، ابلیس میان صور اول و دوم می­میرد.(3)

روایت8.

علل الشرائع: امام رضا علیه السلام فرمود: علت حج میهمانی خداوند سبحان، افزایش روزی، آمرزش تمامی گناهان مرتکب شده است و نیز توبه بنده نسبت به گناهان گذشته­اش و آغاز عمل، پس از آن است. همچنان که در حج، خرج کردن دارایی، به زحمت و خستگی افکندن بدن و بازداشتن بدن ها از امور شهوانی و انواع لذات و نزدیکی به خداوند سبحان در قالب عبادات و خضوع و فروتنی و ذلت در پیشگاه او و بیرون آمدن در گرما، سرما، هنگام امنیت و ترس است و این که این کار دائمی و پایدار باشد و نیز برای بندگان از جانب خداوند سبحان چیزهایی است از جمله: منفعت­ها، اشتیاق و ترس به سوی خداوند، ترک قساوت و سنگدلی، بخل و خست، فراموشی ذکر خدا، ناامیدی، تجدید حقوق و بازداشتن

نفس از فساد و گناه و سود بردن کسانی که در شرق و غرب و دریا و خشکی­اند،چه حج گزاران و چه غیر حج­گزاران از جمله تاجر، بازرگان، فروشنده، خریدار، نویسنده و تهیدست و همچنین در رفتن به سفر حج، امکان برآورده ساختن نیازهای اهالی اطراف و مکان هایی که در آنها امکان گرد آمدن وجود دارد

ص: 32

موجود است تا منافع و سودهای خویش رابا چشم خود ببینند. از این رو خداوند سبحان تنها یک بار حج را واجب ساخته که در واقع فرایض و واجبات را بر آن دسته از مردم که از لحاظ دارایی در سطح پایینی قرار دارند قرار می­دهد که یکی از آن وظایف، حج است؛ سپس ثروتمندان را تشویق کرده است تا به اندازه طاقت خویش به حج روند .

صدوق - رضی الله عنه - گفته: این حدیث این گونه نقل شده است و امری که من بدان اعتماد دارم و به آن فتوا می دهم این است که حج بر اهالی جده، در هر سال واجب است.

مؤلف

در هر دو کتاب از فضل، مانند این حدیث نقل شده است.

روایت9.

علل الشرائع: ابن هشام گفت که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چرا خداوند بر بندگان خود تکلیف کرده که حج گزارند و به دور کعبه طواف کنند؟ امام در پاسخ فرمود: خداوند بندگان خود را به خاطر علتی خلق نکرد مگر تنها این که اراده انجام این کار را کرد و آن را انجام داد و آنان را تا مدت زمانی معین آفرید و آنها را به اطاعت و فرمانبری در دین و مصلحت در امور دنیوی خویش فرمان داد. در حج، گرد آمدن از شرق و غرب را قرار داد تا با یکدیگر آشنا شده و هم را بشناسند و هر قوم برای تجارت از سرزمین خود به سرزمین دیگر روند تا از این طریق کرایه دهنده و شتربان سود برند و نشانه ها و آثار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیک شناخته شود و همواره در اذهان باقی بماند و فراموش نشود. اگر هر قوم تنها به آنچه در شهر خویش داشتند متکی بودند، هلاک می­گشتند و سرزمین آنان تباه می شد و به دست آوردن سود و کالا از بین می­رفت و اخبار پوشیده می­ماند و هیچ کس از خبرها آگاه نمی­گشت. پس این است سبب حج گزاردن.(1)

روایت10.

عیون أخبار الرضا، علل الشرائع: امام رضا علیه السلام درباره سبب طواف به دور کعبه فرمود:

ص: 33

فِیهَا کَذَلِکَ لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ.

وَ عِلَّةُ فَرْضِ الْحَجِّ مَرَّةً وَاحِدَةً لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً فَمِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِدٌ ثُمَّ رَغَّبَ أَهْلَ الْقُوَّةِ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِمْ (1).

قال الصدوق رضی الله عنه جاء هذا الحدیث هکذا و الذی أعتمده و أفتی به أن الحج علی أهل الجدة فی کل عام فریضة.

خداوند سبحان فرمود: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماء»(1){من

در زمین جانشینی خواهم گماشت. گفتند: آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونبها بریزد؟}به خداوند سبحان این پاسخ را دادند، سپس دانستند که گناه کردند و پشیمان شدند و به عرش پناه بردند و از خداوند طلب آمرزش کردند. خداوند سبحان دوست داشت که این چنین عبادت شود؛ بنابراین در آسمان چهارم خانه­ای را به موازات عرش بنا نهاد و آن را ضراح نامید. سپس در آسمان دنیا خانه­ای را به موازات ضراح بنا نهاد که به آن بیت المعمور می­گویند. پس از آنکعبه را به موازات بیت المعمور بنا نهاد، سپس به آدم فرمان داد که به دور آن طواف کند و خداوند توبه آدم را پذیرفت و آن را تا روز قیامت در مورد فرزندانش جاری ساخت.(2)

روایت11.

علل الشرائع: ثمالی نقل کرده است که نزد امام محمد باقر علیه السلام رفتم، در حالی که ایشان بر دری که روبروی مسجد است نشسته بود و به مردمی که در حال طواف بودند می­نگریست. سپس فرمود: ای ابا حمزه! اینان به چه چیز فرمان داده شده­اند؟ - گفت: - ندانستم که چه پاسخی دهم؟ امام فرمود: اینان دستور داده شده­اند که پیرامون این سنگها بگردند، سپس نزد ما آیند و دوستی و ولایت خویش را به ما اعلام کنند.(3)

روایت12.

علل الشرائع: محمد بن حسن همدانی نقل کرده است که به ذو النون بصری گفتم: ای اباالفیض، چرا موقف در مشعر قرار داده شد و در حرم قرار داده نشد؟ او گفت: کسی که همین مطلب را از امام صادق علیه السلام پرسیده بود، به من این گونه گفت: امام صادق فرمود: زیرا کعبه بیت الله و حجاب اوست و مشعر، در آن است. پس هرگاه زائران قصد بیت کردند، آن ها را در مقابل درآن نگاه می­دارد تا به ایشان اذن دخول داده شود. سپس آن­ها را در حجاب دوم یعنی مزدلفه متوقف می­کند و وقتی به طولانی شدن تضرع و زاری ایشان توجّه کند، به آنان فرمان می­دهد که قربانی­های خویش را قربانی کنند. پس از آن­که قربانی کردند و اعمالی که موجب می­شود از احرام بیرون آیند را انجام دادند و از گناهانی که بین ایشان و خالقشان حجاب شده بود پاک گردیدند، به آن­ها فرمان داد که با طهارت، بیت را زیارت کنند.راوی گفت: پرسیدم: چرا در ایّام تشریق روزه گرفتن مکروه است؟حضرت فرمود: زیرا حاجی ها زائر خدا و میهمانان او هستند و برای میهمان شایسته نیست نزد میزبان و کسی که او به زیارتش رفته، روزه­دار باشد.

ص: 34

أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فَرَدُّوا عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذَا الْجَوَابَ فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ أَذْنَبُوا فَنَدِمُوا فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ اسْتَغْفَرُوا فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَعَبَّدَ بِمِثْلِ ذَلِکَ

الْعِبَادُ فَوَضَعَ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ بَیْتاً بِحِذَاءِ الْعَرْشِ فَسُمِّیَ الضُّرَاحَ ثُمَّ وَضَعَ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا بَیْتاً یُسَمَّی الْمَعْمُورَ بِحِذَاءِ الضُّرَاحِ ثُمَّ وَضَعَ الْبَیْتَ بِحِذَاءِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ.

ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ علیه السلام فَطَافَ بِهِ فَتَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ جَرَی ذَلِکَ فِی وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

عرض کردم: این که شخص به پرده کعبه چنگ زده و به آن می چسبد، چه معنایی دارد؟ حضرت فرمود: مثَل این شخص مَثل کسی است که میان او و دیگری جنایتی واقع شده، پس دامن او را می­گیرد و از او تمنا می­کند که جرم و گناهانش را ببخشد.

روایت13.

کنز کراجکی و مناقب ابن آشوب این حدیث را از امیرالمؤمنین علیه السلام نیز نقل کرده اند.(1)

روایت14.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: آدم به مدت چهل روز سجده کنان در صفا ماند در حالی که به خاطر خروجش از بهشت و جوار خداوند سبحان می گریست. سپس جبرئیل نازل شد و گفت: ای آدم، چرا گریه می­کنی؟ آدم گفت: چرا نگریم در حالی که خداوند سبحان مرا از جوار خویش بیرون کرد و در دنیا جای داد؟ جبرئیل گفت: ای آدم توبه کن. گفت: چطور توبه کنم؟ در این هنگام خداوند گنبدی از نور در جایگاه خانه خویش فرود آورد و نور آن به کوه های مکه تابید، پس آن حرم است. سپس خداوند به جبرئیل دستور داد که بر آن نشانه­ها قرار دهد. جبرئیل به آدم گفت: ای آدم از جایت برخیز؛ و در روز ترویه وی را بیرون آورد و به او فرمان داد که غسل کند و محرم شود.او در روز اول ذی قعده از بهشت رانده شد، سپس در روز هشتم ذی حجه جبرئیل آدم را به سمت منی برد و شب را در آن جا گذراند. هنگام صبح آدم را به سمت عرفات برد در حالی که زمانی که وی را از مکه بیرون برده بود، احرام و لبیک گویی را به او آموخته بود. در روز عرفه هنگام زوال (ظهر) لبیک گفتن را قطع کرد و به او دستور داد که غسل کند. زمانی که نماز عصر را خواند او را در عرفات نگه داشت و به آدم کلماتی را که از پروردگارش فرا گرفته بود یاد داد و آن کلمات این بود: «منزهی تو ای خدا! جز تو خدایی نیست .

مرتکب بدی شدم و بدین طریق به خود ظلم کردم و به گناهانم اقرار کردم. پروردگارا! بر من ببخشای گناهم را که تو آمرزنده و مهربانی. منزه و یگانه ای تو. مرتکب بدی گشتم و به خود ظلم کردم و به گناهانم اقرار کردم. ای کسی که بهترین آمرزندگانی، مرا ببخشای. منزه و یگانه ای تو. مرتکب بدی گشتم و به خود ظلم کردم و به گناهانم اقرار کردم،

ص: 35

قُلْتُ فَالرَّجُلُ یَتَعَلَّقُ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ مَا یَعْنِی بِذَلِکَ قَالَ مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ الرَّجُلِ یَکُونُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الرَّجُلِ جِنَایَةٌ فَیَتَعَلَّقُ بِثَوْبِهِ یَسْتَخْذِی لَهُ رَجَاءَ أَنْ یَهَبَ لَهُ جُرْمَهُ (1).

پس مرا ببخشای، چرا که تو توبه پذیر و مهربانی.» پس آن قدر در عرفات باقی ماند تا این که خورشید غروب کرد. سپس دستانش را به سوی آسمان بالا برد، در حالی که عاجزانه به درگاه خدا می گریست. زمانی که خورشید غروب کرد، آدم را به سوی مشعر بازگرداند و شب را در آنجا ماند. هنگام صبح بر مشعر الحرام ایستاد و دعا کرد و خداوند توبه اش را پذیرفت. سپس به سمت منی رفت و جبرئیل به وی فرمان داد که موی سرش را بتراشد پس تراشید. پس از آن جبرئیل آدم را به سوی مکه حرکت داده و نزد جمره اولی برد. در آن جا ابلیس فرارویش ظاهر شد و خطاب به آدم گفت: کجا می­روی ای آدم؟ جبرئیل به آدم فرمان داد که هفت سنگ به سوی او پرتاب کند و همراه با پرتاب هر سنگ تکبیر بگوید. پس این کار را انجام داد، سپس رفت و ابلیس در جمره دوم فراروی او ظاهر شد. جبرئیل به آدم فرمان داد که هفت سنگ به سوی او پرتاب کند و همراه با پرتاب هر سنگ تکبیر بگوید. پس از آن آدم رفت و بار دیگر ابلیس در جمره سوم در مقابلش نمایان شد و جبرئیل به او دستور داد که هفت سنگ به سوی او پرتاب کند و با پرتاب هر سنگ یک بار تکبیر بگوید. پس از آن ابلیس رفت و جبرئیل به او گفت: پس از این هرگز ابلیس را نخواهی دید. سپس جبرئیل آدم را به بیت الله الحرام برد و به او فرمان داد که هفت بار به دور آن طواف کند. سپس گفت:خداوند سبحان توبه ات را پذیرفت و همسرت را برایت حلال کرد. سپس گفت: زمانی که آدم حج گزارد و فرشتگان با او در ابطح ملاقات کردند، خطاب به وی گفتند: ای آدم ! حجت مبرور و پذیرفته باد! ما قبل از تو به مدت دو هزار سال به گرد این خانه حج گزاردیم. (1)

روایت15.

تفسیر علی بن ابراهیم: حضرت ابراهیم علیه السلام در وادی شام زندگی می­کرد. زمانی که هاجر برای او اسماعیل را به دنیا آورد، ساره

به غم و اندوهی شدید دچار شد؛ چرا که از ابراهیم فرزندی نداشت و ابراهیم را به خاطر هاجر همواره می آزرد. پس از آن اندوهگین شد و ابراهیم بدین خاطر به خدای خود شکایت کرد. خداوند به او وحی کرد که زن همچون دنده کج است، اگر رهایش کنی از آن بهره برده ای و اگر بخواهی راستش کنی، آن را می شکنی. سپس به وی فرمان داد که اسماعیل و هاجر را از وادی شام خارج کند. سپس گفت: پروردگارا! آنان را به کجا برم؟ خداوند فرمود: به حرم و جایگاه امنم. اولین قطعه ای که بر روی زمین آفریدم و آن مکه است. پس جبرئیل براق را برایش فرو فرستاد و هاجر، ابراهیم و اسماعیل بر آن سوار شدند. ابراهیم از کنار هیچ مکان زیبا و سرسبزی که در آن درخت،

ص: 36

فَاغْفِرْ لِی فَإِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- فَبَقِیَ إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ رَافِعاً یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ یَتَضَرَّعُ وَ یَبْکِی إِلَی اللَّهِ فَلَمَّا غَابَتِ الشَّمْسُ رَدَّهُ إِلَی الْمَشْعَرِ فَبَاتَ بِهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ قَامَ عَلَی الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ فَدَعَا اللَّهَ تَعَالَی بِکَلِمَاتٍ وَ تَابَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفْضَی إِلَی مِنًی وَ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَحْلِقَ الشَّعْرَ الَّذِی عَلَیْهِ فَحَلَقَهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی مَکَّةَ فَأَتَی بِهِ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الْأُولَی فَعَرَضَ إِبْلِیسُ لَهُ عِنْدَهَا فَقَالَ یَا آدَمُ أَیْنَ تُرِیدُ فَأَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ وَ أَنْ یُکَبِّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَفَعَلَ ثُمَّ ذَهَبَ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّانِیَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ فَرَمَی وَ کَبَّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَذَهَبَ إِبْلِیسُ ثُمَّ مَضَی بِهِ فَعَرَضَ لَهُ إِبْلِیسُ عِنْدَ الْجَمْرَةِ الثَّالِثَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَرْمِیَهُ بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ فَرَمَی وَ کَبَّرَ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ تَکْبِیرَةً فَذَهَبَ إِبْلِیسُ وَ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُ بَعْدَ هَذَا أَبَداً فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَطُوفَ بِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ قَبِلَ تَوْبَتَکَ وَ حَلَّتْ لَکَ زَوْجَتُکَ قَالَ فَلَمَّا قَضَی آدَمُ حَجَّهُ وَ لَقِیَتْهُ الْمَلَائِکَةُ بِالْأَبْطَحِ فَقَالُوا یَا آدَمُ بُرَّ حَجُّکَ أَمَا إِنَّا قَدْ حَجَجْنَا قَبْلَکَ هَذَا الْبَیْتَ بِأَلْفَیْ عَامٍ (1).

خرما و کشت و بذر بود نمی گذشت، مگر این که می گفت: ای جبرئیل، تا اینجا؟ تا بدین جا؟ جبرئیل می گفت: نه به راهت ادامه بده تا این که به مکه رسید و آن را در جایگاه کعبه قرار داد. ابراهیم به ساره قول داده بود که فرود نیاید مگر آن که به سوی او بازگردد. زمانی که به آن مکان رسیدند، در آن جا درخت بود. هاجر عبایی را که همراه داشت بر روی آن درخت انداخت و به زیر سایه آن رفتند. پس از آن که ابراهیم آنان را در آنجا جای داد و خواست که نزد ساره باز گردد، هاجر به او گفت: ای ابراهیم، چرا ما را در سرزمینی می گذاری که در آن آب و گیاه و همدمی نیست؟ ابراهیم علیه السلام فرمود: خدایی که به من دستور داده شما را در این مکان قرار دهم خود مراقب شماست. پس از آن ابراهیم از کنار آنان دور شد و زمانی که به کدا رسید - که آن نام کوهی در ذی طوی است - ابراهیم به آنان نگاهی انداخت و گفت: «إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُون»(1)،{پروردگارا!

من یکی از فرزندانم را در دره ای بی کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم. پروردگارا تا نماز را به پا دارند، پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده وآنان را از محصولات مورد نیازشان روزی ده، باشد که سپاس­گزاری کنند.} سپس ابراهیم رفت و هاجر در آن جا باقی ماند. وقتی روز بالا آمد، اسماعیل تشنه شد و آب خواست. هاجر در وادی محل سعی ایستاد و ندا داد: آیا در این وادی همدمی هست؟ و از آن جا دور شد تا حدی که اسماعیل از مقابل چشمانش پنهان شده بود. هاجر از صفا بالا رفت و سراب وادی در مقابلش درخشید و گمان برد که آب است. پس از آن به درون وادی رفت و تلاش جستجو کرد و زمانی که به جایگاه «سعی» رسید، اسماعیل از تیررس چشمانش پنهان شده بود. سپس در منطقه صفا سرابی در مقابلش درخشید و به آن وادی رفت، در حالی که به دنبال آب می گشت. زمانی که اسماعیل از نظر هاجر ناپدید شد، هاجر بازگشت تا این که به صفا رسید و به آن نگاه کرد و این کار را هفت بار انجام داد. در دور هفتم، زمانی که بر مروه بود به اسماعیل نگریست و آب از زیر پایش پدیدار گشته بود. هاجر نشست و شن و ماسه­ها را به گرد آن جمع کرد و از آن جا که آب در جریان بود، هاجر با آن چه که اطراف آب قرار داده بود توانست آب را جمع کند. بدین سبب آن را زمزم نامیده شد. قبیله جُرهم در ذی المجاز و عرفات ساکن بودند. زمانی که آب در مکه آشکار شد، پرندگان و حیوانات وحشی به گرد آب جمع شدند. پس زمانی که دیدند پرندگان در آن مکان جمع شده اند، به دنبال آن پرندگان آمدند تا این که دیدند زن و کودکی در آن مکان در زیر سایه درختی نشسته­اند و آب برای آن دو پدیدار شده است. پس خطاب به هاجر گفتند: تو کیستی و این کودک همراه تو کیست؟ اینجا چه می کنید؟ گفت: من کنیز ابراهیم خلیل الله هستم و این کودک فرزند اوست. خداوند به او فرمان داده که در این جا ما را فرود بیاورد.آن جماعت به هاجر گفتند: آیا به ما اجازه می دهی که نزدیک شما آییم؟ هاجر به آنان گفت: مگر این که ابراهیم بیاید؟ زمانی که ابراهیم در روز

ص: 37

شَجَرٌ وَ نَخْلٌ وَ زَرْعٌ إِلَّا وَ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِلَی هَاهُنَا إِلَی هَاهُنَا فَیَقُولُ جَبْرَئِیلُ لَا امْضِ امْضِ حَتَّی وَافَی مَکَّةَ فَوَضَعَهُ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام عَاهَدَ سَارَةَ أَنْ لَا یَنْزِلَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْهَا فَلَمَّا نَزَلُوا فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ کَانَ فِیهِ شَجَرٌ فَأَلْقَتْ هَاجَرُ عَلَی ذَلِکَ الشَّجَرِ کِسَاءً کَانَ مَعَهَا فَاسْتَظَلُّوا تَحْتَهُ فَلَمَّا سَرَّحَهُمْ إِبْرَاهِیمُ وَ وَضَعَهُمْ وَ أَرَادَ الِانْصِرَافَ عَنْهُمْ إِلَی سَارَةَ قَالَتْ لَهُ هَاجَرُ یَا إِبْرَاهِیمُ لِمَ تَدَعُنَا فِی مَوْضِعٍ لَیْسَ فِیهِ أَنِیسٌ وَ لَا مَاءٌ وَ لَا زَرْعٌ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ اللَّهُ الَّذِی أَمَرَنِی أَنْ أَضَعَکُمْ فِی هَذَا الْمَکَانِ حَاضِرٌ

عَلَیْکُمْ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنْهُمْ فَلَمَّا بَلَغَ کُدًی وَ هُوَ جَبَلٌ بِذِی طُوًی الْتَفَتَ إِلَیْهِمْ إِبْرَاهِیمُ فَقَالَ رَبِّی إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ ثُمَّ مَضَی وَ بَقِیَتْ هَاجَرُ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ عَطِشَ إِسْمَاعِیلُ وَ طَلَبَ الْمَاءَ فَقَامَتْ هَاجَرُ فِی الْوَادِی فِی مَوْضِعِ الْمَسْعَی فَنَادَتْ هَلْ فِی الْوَادِی مِنْ أَنِیسٍ فَغَابَ إِسْمَاعِیلُ عَنْهَا فَصَعِدَتْ عَلَی الصَّفَا وَ لَمَعَ لَهَا السَّرَابُ فِی الْوَادِی وَ ظَنَّتْ أَنَّهُ مَاءٌ فَنَزَلَتْ فِی بَطْنِ الْوَادِی وَ سَعَتْ فَلَمَّا بَلَغَتِ الْمَسْعَی غَابَ عَنْهَا إِسْمَاعِیلُ ثُمَّ لَمَعَ لَهُ السَّرَابُ فِی نَاحِیَةِ الصَّفَا فَهَبَطَتْ إِلَی الْوَادِی تَطْلُبُ الْمَاءَ فَلَمَّا غَابَ عَنْهَا إِسْمَاعِیلُ عَادَتْ حَتَّی بَلَغَتِ الصَّفَا فَنَظَرَتْ حَتَّی فَعَلَتْ ذَلِکَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا کَانَ فِی الشَّوْطِ السَّابِعِ وَ هِیَ عَلَی الْمَرْوَةِ فَنَظَرَتْ إِلَی إِسْمَاعِیلَ وَ قَدْ ظَهَرَ الْمَاءُ مِنْ تَحْتِ رِجْلَیْهِ قَعَدَتْ حَتَّی جَمَعَتْ حَوْلَهُ رَمْلًا فَإِنَّهُ کَانَ سَائِلًا فَزَمَّتْهُ بِمَا جَعَلَتْهُ حَوْلَهُ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ [زَمْزَمَ] زمزما وَ کَانَتْ جُرْهُمُ نَازِلَةً بِذِی الْمَجَازِ وَ عَرَفَاتٍ فَلَمَّا ظَهَرَ الْمَاءُ بِمَکَّةَ عَکَفَتِ الطَّیْرُ وَ الْوُحُوشُ عَلَی الْمَاءِ فَنَظَرَتْ جُرْهُمُ إِلَی تَعَکُّفِ الطَّیْرِ عَلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ وَ اتَّبَعُوهَا حَتَّی نَظَرُوا إِلَی امْرَأَةٍ وَ صَبِیٍّ نَازِلَیْنِ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ قَدِ اسْتَظَلَّا بِشَجَرَةٍ وَ قَدْ ظَهَرَ الْمَاءُ لَهُمَا فَقَالُوا لِهَاجَرَ مَنْ أَنْتِ وَ مَا شَأْنُکِ وَ شَأْنُ هَذَا الصَّبِیِّ قَالَتْ أَنَا أُمُّ وَلَدِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ وَ هَذَا ابْنُهُ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُنْزِلَنَا هَاهُنَا فَقَالُوا لَهَا فَتَأْذَنِینَ لَنَا أَنْ نَکُونَ بِالْقُرْبِ مِنْکُمْ فَقَالَتْ لَهُمْ حَتَّی یَأْتِیَ إِبْرَاهِیمُ فَلَمَّا زَارَهَا إِبْرَاهِیمُ یَوْمَ

ص: 37

سوم هاجر را دید، خطاب به او گفت: در اینجا قومی از قبیله جرهم هستند که از تو می­خواهند به آنان اجازه دهی که نزدیک ما آیند. آیا به آنان اجازه می دهی؟ ابراهیم گفت: آری و هاجر به آنها اجازه داد، پس نزدیک آمدند و خیمه خویش را بنا نهادند و هاجر و اسماعیل بدانها خوی گرفتند. پس زمانی که ابراهیم برای بار سوم آنها را دید، به کثرت مردمی که پیرامون آن ها جمع شده بودند نگریست و از این موضوع به شدت شادمان گردید. زمانی که اسماعیل راه رفتن را آموخت، هر از یک از افراد قبیله جرهم به اسماعیل یک و دو گوسفند بخشیده بودند و اسماعیل و هاجر به واسطه آن­ها زندگی می کردند. هنگامی که اسماعیل به سن بلوغ رسید، خداوند به ابراهیم دستور داد که کعبه را بنا نهد. ابراهیم عرضه داشت:پروردگارا، در کجا؟ خداوند فرمود: در همان قطعه از زمین که بر آدم قبه نازل کردم که حرم را به واسطه آن نورانی کرد. همواره همان قبه­ای که خداوند بر آدم نازل کرده بود پابرجا بود تا این که روزهای طوفانی زمان نوح فرا رسید. زمانی که دنیا غرق شد، خداوند آن قبه را برافراشت و همه دنیا جز محل بیت غرق شد و آن را بیت العتیق - خانه آزاد شده - نامیدند، چرا که آن مکان از غرق شدن رها شده بود. هنگامی که خداوند سبحان به ابراهیم فرمان داد که خانه اش را بنا نهد، نمی دانست که در کجا آن را بسازد. بنابراین خداوند جبرئیل را فرو فرستاد و جبرئیل برایش جایگاه کعبه را ترسیم کرد و خداوند ارکان و پایه های کعبه را از بهشت فرود آورد و سنگی که خداوند بر آدم نازل کرده بود، سفیدتر از برف بود؛ زمانی که دستان کافران آن را لمس کرد، آن سنگ سیاه شد. ابراهیم کعبه را بنا نهاد و اسماعیل سنگ­ها را از منطقه ذی طوی حمل کرد و آن را در آسمان نُه ذرع بالا برد. سپس جایگاه سنگ را به او نشان داد و ابراهیم آن را از جایگاهش برداشت و در همان جایی گذاشت که هم اکنون در آن است و برایش دو در، یکی به طرف مشرق و دیگری به طرف مغرب قرار داد. در غربی را مستجار می نامند و ابراهیم بر روی آن درخت و گیاه اذخر ریخت و هاجر نیز بر در آن پارچه ای که همراه داشت را انداخت و در زیر آن بودند. پس زمانی که ابراهیم کعبه را بنا نهاد و ساختن آن را به اتمام رسانید، ابراهیم و اسماعیل حج گزاردند و جبرئیل در هشتم ذی حجه، روز ترویه بر آن دو فرود آمد و گفت: ای ابراهیم! از جایت برخیز و با خود آب بردار؛ و آن زمان در منی و عرفات آب نبود، از این رو آن را ترویه نام نهاده اند. سپس جبرئیل، ابراهیم را به منی برد و در آن جا خوابید و به او همان کاری را یاد داد که به آدم یاد داده بود. زمانی که ابراهیم از ساختن خانه فارغ شد گفت: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر»(1){پروردگارا!

این سرزمین را شهری امن گردان و مردمش را هر کس از آنان که به خدا و روز واپسین ایمان بیاورد، از فرآورده ها روزی بخش.} گفت: از ثمرات قلبها روزی بخش، بدین معنا که آنان را نزد مردم محبوب گردان تا بدان ها گرایش یابند و به سوی او باز گردند.(2)

ص: 38

الثَّالِثِ قَالَتْ هَاجَرُ یَا خَلِیلَ اللَّهِ إِنَّ هَاهُنَا قَوْماً مِنْ جُرْهُمَ یَسْأَلُونَکَ أَنْ تَأْذَنَ لَهُمْ حَتَّی یَکُونُوا بِالْقُرْبِ مِنَّا أَ فَتَأْذَنُ لَهُمْ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ نَعَمْ وَ أَذِنَتْ هَاجَرُ لِجُرْهُمَ فَنَزَلُوا بِالْقُرْبِ مِنْهُمْ فَضَرَبُوا خِیَامَهُمْ فَأَنِسَتْ هَاجَرُ وَ إِسْمَاعِیلُ بِهِمْ فَلَمَّا رَآهُمْ إِبْرَاهِیمُ فِی الْمَرَّةِ الثَّالِثَةِ نَظَرَ إِلَی کَثْرَةِ النَّاسِ حَوْلَهُمْ فَسُرَّ بِذَلِکَ سُرُوراً شَدِیداً فَلَمَّا تَحَرَّکَ إِسْمَاعِیلُ علیه السلام وَ کَانَتْ جُرْهُمُ قَدْ وَهَبُوا لِإِسْمَاعِیلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ شَاةً وَ شَاتَیْنِ وَ کَانَتْ هَاجَرُ وَ إِسْمَاعِیلُ یَعِیشَانِ بِهَا فَلَمَّا بَلَغَ إِسْمَاعِیلُ مَبْلَغَ الرِّجَالِ أَمَرَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یَبْنِیَ الْبَیْتَ فَقَالَ یَا رَبِّ فِی أَیِّ بُقْعَةٍ قَالَ فِی الْبُقْعَةِ الَّتِی أَنْزَلْتُ عَلَی آدَمَ الْقُبَّةَ فَأَضَاءَ لَهَا الْحَرَمُ فَلَمْ تَزَلِ الْقُبَّةُ الَّتِی أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی آدَمَ قَائِمَةً حَتَّی کَانَ أَیَّامُ الطُّوفَانِ أَیَّامُ نُوحٍ علیه السلام فَلَمَّا غَرِقَتِ الدُّنْیَا رَفَعَ اللَّهُ تِلْکَ الْقُبَّةَ وَ غَرِقَتِ الدُّنْیَا إِلَّا مَوْضِعَ الْبَیْتِ فَسُمِّیَتِ الْبَیْتَ الْعَتِیقَ لِأَنَّهُ أُعْتِقَ مِنَ الْغَرَقِ فَلَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنْ یَبْنِیَ الْبَیْتَ لَمْ یَدْرِ فِی أَیِّ مَکَانٍ یَبْنِیهِ فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَخَطَّ لَهُ مَوْضِعَ الْبَیْتِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ کَانَ الْحَجَرُ الَّذِی أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَی آدَمَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ فَلَمَّا مَسَّتْهُ أَیْدِی الْکُفَّارِ اسْوَدَّ فَبَنَی إِبْرَاهِیمُ الْبَیْتَ وَ نَقَلَ إِسْمَاعِیلُ الْحَجَرَ مِنْ ذِی طُوًی فَرَفَعَهُ فِی السَّمَاءِ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ ثُمَّ دَلَّهُ عَلَی مَوْضِعِ الْحَجَرِ فَاسْتَخْرَجَهُ إِبْرَاهِیمُ وَ وَضَعَهُ فِی مَوْضِعِهِ الَّذِی هُوَ فِیهِ الْآنَ وَ جَعَلَ لَهُ بَابَیْنِ بَاباً إِلَی الْمَشْرِقِ وَ بَاباً إِلَی الْمَغْرِبِ وَ الْبَابُ الَّذِی إِلَی الْمَغْرِبِ یُسَمَّی الْمُسْتَجَارَ ثُمَّ أَلْقَی عَلَیْهِ الشَّجَرَ وَ الْإِذْخِرَ وَ عَلَّقَتْ هَاجَرُ عَلَی بَابِهِ کِسَاءً کَانَ مَعَهَا وَ کَانُوا یَکُونُونَ تَحْتَهُ فَلَمَّا بَنَاهُ وَ فَرَغَ مِنْهُ حَجَّ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ نَزَلَ عَلَیْهِمَا جَبْرَئِیلُ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ لِثَمَانٍ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ قُمْ فَارْتَوِ مِنَ الْمَاءِ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بِمِنًی وَ عَرَفَاتٍ مَاءٌ فَسُمِّیَتِ التَّرْوِیَةَ لِذَلِکَ ثُمَّ أَخْرَجَهُ إِلَی مِنًی فَبَاتَ بِهَا فَفَعَلَ بِهِ مَا فَعَلَ بِآدَمَ علیه السلام فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ لَمَّا فَرَغَ مِنْ بِنَاءِ الْبَیْتِ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قَالَ مِنْ ثَمَرَاتِ الْقُلُوبِ أَیْ حَبِّبْهُمْ إِلَی النَّاسِ لِیَنْتَابُوا إِلَیْهِمْ وَ یَعُودُوا إِلَیْهِ (1).

ص: 38

روایت16.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام فرمود: علت رمی جمرات آن است که چون جبرئیل مشاعر - محل های عبادت - را به ابراهیم نشان داد، به ناگاه ابلیس فراروی ابراهیم ظاهر شد. جبرئیل به آدم فرمان داد که او را بزند. ابراهیم علیه السلام نیز هفت سنگ به سمت ابلیس پرتاب کرد. پس جبرئیل کنار جمره اول،به زیر زمین رفت و از جمره دوم در مقابل ابراهیم نمایان شد. ابراهیم با هفت سنگ دیگر او را راند. پس ابلیس به زمین فرو رفت و بار دیگر ابلیس در جمره سوم فراروی ابراهیم پدیدار گردید و با هفت سنگ دیگر او را زد و او به جایگاه خویش رفت.(1)

روایت17.

قرب الإسناد: علی بن جعفر گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام درباره سبب دست کشیدن بر حجر الاسود پرسیدم. فرمود: زیرا پس از آن که خداوند تبارک و تعالی از بندگان خویش پیمان گرفت و حجر الاسود را از بهشت فرا خواند و به آن فرمان داد، حجر الاسود میثاق و پیمان را بلعید و در خود فرو برد. پس وفاداران کسانی هستند که به بیعت خویش گواهی می دهند و نسبت به آن وفادارند.(2)

روایت18.

قرب الإسناد: از ایشان درباره سبب نامگذاری ترویه بدین نام پرسیدم؟ فرمود: در آن زمان در عرفات آب موجود نبود و حج گزاران آب را از مکه می آوردند و همدیگر را در روز ترویه ندا می دادند تا مردم آب با خود بردارند که آنان را سیراب کنند. بدین سبب این روز ترویه نامیده شد.(3)

روایت19.

قرب الإسناد: از ایشان درباره علت سعی میان صفا و مروه پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: به خاطر سعی ابراهیم قرار داده شده است.(4)

روایت20.

قرب الإسناد: ازایشان درباره سبب وجوب لبیک گفتن پرسیدم که به چه دلیل واجب شده است؟ فرمود: چون ابراهیم زمانی که خداوند متعال فرمود: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا»(5)،{درمیان

مردم برای ادای حج بانگ بر آور تا پیاده به سوی تو روی آورند.} ندا سر داد و به گوش مردم رساند و بدین سبب مردم از هر سو با سر دادن ندای لبیک روی آوردند و بدین خاطر تلبیه قرار داده شد.(6)

روایت21.

قرب الإسناد: از وی درباره سبب رمی جمره پرسیدم. در پاسخ فرمود: از آنجا که ابلیس در مکان جمرات فراروی ابراهیم نمایان شد و ابراهیم او را با پرتاب سنگ راند، سنت بر این امر جاری شد.(7)

روایت22.

علل الشرائع: سلیمان بن مهران گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: رسول خدا چند بار حج گزارد؟

ص: 39

گفت: بیست بار. در هر سفر حجی که از مأزمین(1)

عبور می کرد، مخفیانه در آن جا فرود می آمد و ادرار می کرد. به امام گفتم: ای فرزند رسول خدا ! چرا در آن مکان فرود می­آمد و ادرار می کرد؟ فرمود: زیرا آن اولین مکانی است که در آن بتها پرستیده شدند. همچنین بت هبل را که علی علیه السلام زمانی که بر شانه پیامبر صلی الله علیه و آله بالا آمد و آن را از پشت کعبه پایین انداخت، از سنگ این منطقه ساخته شده است. پس دستور داد تا آن را بر دروازه بنی شیبه دفن کنند و پس از آن بدین جهت ورود به مسجد از در شیبه سنت گردید. سلیمان گفت: به امام گفتم: پس چگونه است که گفتن تکبیر در آن جا فشار را ازبین می برد؟ امام فرمود: زیرا این سخن بندگان که می گویند: «الله اکبر» بدین معناست که خداوند بزرگتر از آن است که چنین بتهای تراشیده­ای و خدایان معبودی در برابر او باشند. و ابلیس همراه با شیاطین خود، جایگاه حج گزاران را در آنجا سخت و تنگ می کند؛ اما زمانی که ابلیس تکبیر را می شنود، همراه با دیگر شیاطین از آن جا پرواز می­کند و فرشتگان آنان را دنبال می کنند تا در گردابی سبز رنگ فرو می روند. گفتم: به چه دلیل برای کسی که حج اول اوست، وارد شدن به کعبه مستحب است، اما برای کسی که پیشتر حج گزارده، این امر مستحب نیست؟ ایشان فرمود: زیرا کسی که برای بار اول حج می گزارد، به حج خانه خدا فراخوانده شده است. پس باید به خانه ای وارد شود که بدان دعوت شده تا در آنجا وی را گرامی دارند. گفتم: به چه دلیل برای کسی که حج اول اوست، تراشیدن موی سر واجب است اما برای کسی که قبلا حج گزارده خیر؟ گفت: تا بدین صورت با نشانه آمنین علامت­گذاری شود. آیا سخن خدای سبحان را نمی شنوی که می فرماید: «لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُون»(2)،{شما بدون شک با خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی و ناخن کوتاه کرده اید، با خاطری آسوده در مسجد الحرام در خواهید آمد.} گفتم: چرا قدم گذاشتن در مشعر بر او واجب شده است؟ فرمود: تا بدین طریق، شایسته اوج بهشت گردد.(3)

روایت23.

علل الشرائع: فردی شامی از امیر المؤمنین علیه السلام پرسید: آدم چند بار حج گزارد؟ امام فرمود: با پای پیاده هفتاد بار به حج رفت. در اولین حج خویش پرنده ای شکاری به نام صرد با خود داشت که او را به جاهای آب و چشمه راهنمایی می کرد.(4)

روایت24.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر کسی بگوید، چرا مردم به حج گزاردن امر شده­اند؟ گفته می­شود: سبب آن، میهمانی خداوند سبحان، افزایش روزی، آمرزش تمامی گناهان

ص: 40

قَالَ عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرّاً فِی کُلِّ حَجَّةٍ یَمُرُّ بِالْمَأْزِمَیْنِ (1)

فَیَنْزِلُ فَیَبُولُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ کَانَ یَنْزِلُ هُنَاکَ فَیَبُولُ قَالَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ مَوْضِعٍ عُبِدَ فِیهِ الْأَصْنَامُ وَ مِنْهُ أُخِذَ الْحَجَرُ الَّذِی نُحِتَ مِنْهُ هُبَلُ الَّذِی رَمَی بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ ظَهْرِ الْکَعْبَةِ لَمَّا عَلَا ظَهْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ بِدَفْنِهِ عِنْدَ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ فَصَارَ الدُّخُولُ إِلَی الْمَسْجِدِ مِنْ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ سُنَّةً لِأَجْلِ ذَلِکَ قَالَ سُلَیْمَانُ فَقُلْتُ فَکَیْفَ صَارَ التَّکْبِیرُ یَذْهَبُ بِالضِّغَاطِ هُنَاکَ قَالَ لِأَنَّ قَوْلَ الْعَبْدِ اللَّهُ أَکْبَرُ مَعْنَاهُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَنْ یَکُونَ مِثْلَ الْأَصْنَامِ الْمَنْحُوتَةِ وَ الْآلِهَةِ الْمَعْبُودَةِ دُونَهُ وَ أَنَّ إِبْلِیسَ فِی شَیَاطِینِهِ یُضَیِّقُ عَلَی الْحَاجِّ مَسْلَکَهُمْ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَإِذَا سَمِعَ التَّکْبِیرَ طَارَ مَعَ شَیَاطِینِهِ وَ تَبِعَهُمُ الْمَلَائِکَةُ حَتَّی یَقَعُوا فِی اللُّجَّةِ الْخَضْرَاءِ فَقُلْتُ کَیْفَ صَارَ الصَّرُورَةُ یُسْتَحَبُّ لَهُ دُخُولُ الْکَعْبَةِ دُونَ مَنْ قَدْ حَجَّ فَقَالَ لِأَنَّ الصَّرُورَةَ قَاضِی فَرْضٍ مَدْعُوٌّ إِلَی حَجِّ بَیْتِ اللَّهِ فَیَجِبُ أَنْ یَدْخُلَ الْبَیْتَ الَّذِی دُعِیَ إِلَیْهِ لِیُکْرَمَ فِیهِ قُلْتُ فَکَیْفَ صَارَ الْحَلْقُ عَلَیْهِ وَاجِباً دُونَ مَنْ قَدْ حَجَّ فَقَالَ لِیَصِیرَ بِذَلِکَ مُوسَماً بِسِمَةِ الْآمِنِینَ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ-(2)

فَقُلْتُ کَیْفَ صَارَ وَطْءُ الْمَشْعَرِ عَلَیْهِ وَاجِباً قَالَ لِیَسْتَوْجِبَ بِذَلِکَ بُحْبُوحَةَ الْجَنَّةِ(3).

مرتکب شده و نیز این که حج، توبه بنده نسبت به گناهان گذشته­اش است و از آن پس، عمل را از سرگیرد. همچنان که در حج، استخراج - خرج کردن دارایی - اموال، به زحمت و خستگی افکندن بدن و فارغ شدن از خانواده و فرزند، بازداشتن بدن ها از لذت­ها و بیرون آمدن در گرما، سرما، و این که در این کار دائمی و پایدار باشد، با خضوع و فروتنی و ذلت در پیشگاه او و نیز برای بندگان از جانب خداوند سبحان منافعی است در شرق و غرب زمین و کسانی که در دریا و خشکی­اند، چه حج گزاران و چه غیر حج­گزاران از جمله تاجر، بازرگان، فروشنده، خریدار، کاسب و تهیدست و کرایه دهنده و فقیر. همچنین در رفتن به سفر حج، امکان برآورده ساختن نیازهای اهالی اطراف و در مکان هایی که در آنها امکان گرد آمدن وجود دارد، موجود است. افزون بر آنچه که از آگاهی در امور دین و نقل اخبار مربوط به پیشوایان و ائمه در هر منطقه و ناحیه آن موجود است، همچنان که خداوند سبحان در این خصوص می فرماید: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»(1)

{پس چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند] و در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را زمانی که به سوی آنان باز گشتند بیم دهند؛ باشد که آنان از کیفر الهی بترسند.}، «وَ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُم»(2) {و برای این که منافع خویش را شاهد باشند}.

پس اگر بگویند: چرا مردم تنها به یک بار رفتن به سفر حج فرمان داده شده اند؟ در پاسخ آن گفته شده است: زیرا خداوند عزّ و جلّ وظایف و واجبات را بر تنگدست­ترین بندگان خود واجب کرده، چنان که می­فرماید: «فما استیسر من الهدی»(3)،{آن چه از قربانی میسر است قربانی کند.} یعنی گوسفندی، تا قوی و ضعیف توان قربانی کردن آن را داشته باشند و همچنین باقی فرائض و واجبات را در حد ضعیف­ترین مردم واجب کرده که یکی از آنها حج است و سپس توانمندان را به اندازه توانشان به آن تشویق کرده است.

اگر گفته شود: چرا مردم به گزاردن حج تمتع مأمور شده اند؟ گفته می شود: آن به خاطر رحمت خدا و آسان گیری او و کاستن از گناهان است تا بندگان در احرام خویش سالم و بی گناه بمانند و این امر بر آنان طولانی نگردد تا دچار گناه و فساد شوند.و برای این که حج و عمره دو واجب باشند و عمره تعطیل نشود و باطل نگردد و برای این که حج، منفرد از عمره باشد و از یکدیگر جدا بوده و تمیز داده شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: عمره نیز تا روز قیامت جزو حج محسوب شده و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله قربانی را نمی برد و بر او جایز نبود که از احرام در آید تا این که قربانی به قربانگاه خود برسد، رسول خدا قطعا آن کار را انجام می­داد، چنان که به مردم فرمان انجام آن را داد. و بدین سبب فرمود: اگر من این امر را از پیشتر می دانستم، همان کاری را می کردم که به ایشان دستور دادم، اما من قربانی همراه خود آورده­ام وبرای کسی که قربانی آورده، روا نیست که از احرام در آید مگر این که قربانی به محل خود برسد. سپس مردی پرسید:

ص: 41

الْعَبْدُ تَائِباً مِمَّا مَضَی مُسْتَأْنِفاً لِمَا یَسْتَقْبِلُ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ إِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ تَعَبِ الْأَبْدَانِ وَ الِاشْتِغَالِ عَنِ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ حَظْرِ الْأَنْفُسِ عَنِ اللَّذَّاتِ شَاخِصاً فِی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ ثَابِتاً ذَلِکَ عَلَیْهِ دَائِماً مَعَ الْخُضُوعِ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ التَّذَلُّلِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ لِجَمِیعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ مَنْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ مِمَّنْ یَحُجُّ وَ مِمَّنْ لَا یَحُجُّ مِنْ بَیْنِ تَاجِرٍ وَ جَالِبٍ وَ بَائِعٍ وَ مُشْتَرٍ وَ کَاسِبٍ وَ مِسْکِینٍ وَ مُکَارٍ وَ فَقِیرٍ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِ أَهْلِ الْأَطْرَافِ فِی الْمَوَاضِعِ الْمُمْکِنِ لَهُمُ الِاجْتِمَاعُ فِیهَا مَعَ مَا فِیهِ مِنَ التَّفَقُّهِ وَ نَقْلِ أَخْبَارِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام إِلَی کُلِّ صُقْعٍ وَ نَاحِیَةٍ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (1) وَ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ (2) فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِحِجَّةٍ وَاحِدَةٍ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ (3) یَعْنِی شَاةً لِیَسَعَ لَهُ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا وُضِعَتْ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً وَ کَانَ مِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَّبَ بَعْدُ أَهْلَ الْقُوَّةِ بِقَدْرِ طَاقَتِهِمْ.

فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالتَّمَتُّعِ إِلَی الْحَجِّ قِیلَ ذَلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ لِأَنْ یَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ إِحْرَامِهِمْ لَا یَطُولُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَیَدْخُلَ عَلَیْهِمُ الْفَسَادُ وَ لِأَنْ یَکُونَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَاجِبَیْنِ جَمِیعاً فَلَا تُعَطَّلَ الْعُمْرَةُ وَ لَا تَبْطُلَ وَ لِأَنْ یَکُونَ الْحَجُّ مُفْرَداً مِنَ الْعُمْرَةِ وَ یَکُونَ بَیْنَهُمَا فَصْلٌ وَ تَمَیُّزٌ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ سَاقَ الْهَدْیَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یَحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ لَفَعَلَ کَمَا أَمَرَ النَّاسَ وَ لِذَلِکَ قَالَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُهُمْ وَ لَکِنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ وَ لَیْسَ لِسَائِقِ الْهَدْیِ أَنْ یَحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ:

ص: 41

ای رسول خدا! آیا از احرام خارج شویم در حالی که از موهای ما آب جنابت می­چکد؟! پیامبر فرمود: اما تو هرگز به آن ایمان نخواهی آورد. پس اگر شخصی بگوید: چرا زمان آن را دهم ذی حجه قرار داده­اند؟ در پاسخ گفته شده: زیرا برای خداوند سبحان خوشایند بود تا در ایام تشریق این گونه عبادت شود و اولین باری را که فرشتگان حج گزاردند و به گرد این خانه طواف کردند، همین زمان بود. پس تا روز قیامت، آن را سنت و زمان معینی قرار داد. اما سایر پیامبران چون آدم، نوح، ابراهیم، عیسی، موسی و محمد و دیگر پیامبران، در این زمان بود که حج گزاردند و این امر تا روز قیامت در میان فرزندانشان به شکل سنت گردید. پس اگر بگویند: چرا حج گزاران مأمور شده­اند که احرام ببندند؟ در پاسخ گفته شده: بدین علت که قبل از ورود به حرم خداوند عزوجل و امنیت او، فروتن و خاضع شوند و به هیچ یک از کارهای دنیا و زینت و لذت آن سرگرم نشوند و در هر آن چه قصد آن کرده­اند، جدیت داشته باشند و با همه وجودشان به سویش روی آورند، اضافه بر این که در احرام، تعظیم خدای عز و جل و پیامبرش و تواضع و فروتنی برای خودشان است، آنگاه که قصد وارد شدن بر او می­کنند، در حالی که به ثواب و پاداش الهی امیدوار، از عذابش ترسان و همراه با ذلت، فروتنی و تواضع به سوی او روی می­آورند.(1)

مؤلف

در کتاب علل الشرائع پس از این سخن «میان آن دو تفاوت و جدایی باشد» آمده است: و این که طواف به گرد کعبه ممنوع نباشد، زیرا اگر محرم پیرامون خانه طواف کند، از احرام در آمده است مگر این که علتی داشته باشد؛ پس اگر حج تمتع نمی­بود، حج گزار نمی­توانست که طواف کند؛ زیرا اگر طواف می کرد از احرام در می­آمد و احرامش باطل می­گشت و قبل از ادای حج از آن بیرون می آمد. و برای این که قربانی کردن و کفاره بر بندگان واجب شود، پس ذبح می­کنند و سر می­برند و به خداوند تقرب می­جویند؛ تا اینکه ریختن خون و صدقه بر مسکین از بین نرود. اگر گفته شود: چرا زمان آن را دهم ذی حجه قرار داده اند و هرگز این تاریخ را به جلو و عقب نبرده­اند...این حدیث تا انتهای آن تقریبا به همان شکلی که شرح آن گذشت، روایت شده است.(2)

روایت25.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که آدم از عرفات بیرون رفت، فرشتگان با او دیدار کردند و به وی گفتند: ای آدم! حجت پذیرفته و مقبول باد، ما دو هزار سال قبل از تو بر این خانه حج­گزاردیم.

ص: 42

یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنْ مَاءِ الْجَنَابَةِ فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَا أَبَداً.

فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ جُعِلَ وَقْتُهَا عَشْرَ ذِی الْحِجَّةِ قِیلَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَحَبَّ أَنْ یُعْبَدَ بِهَذِهِ الْعِبَادَةِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَکَانَ أَوَّلُ مَا حَجَّتْ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ وَ طَافَتْ بِهِ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجَعَلَهُ سُنَّةً وَ وَقْتاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَمَّا النَّبِیُّونَ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ عِیسَی وَ مُوسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ غَیْرُهُمْ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّمَا حَجُّوا فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجُعِلَتْ سُنَّةً فِی أَوْلَادِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالْإِحْرَامِ قِیلَ لِأَنْ یَخْشَعُوا قَبْلَ دُخُولِ حَرَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمْنِهِ وَ لِئَلَّا یَلْهُوا وَ یَشْتَغِلُوا بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ زِینَتِهَا وَ لَذَّتِهَا وَ یَکُونُوا جَادِّینَ فِیمَا فِیهِ قَاصِدِینَ نَحْوَهُ مُقْبِلِینَ عَلَیْهِ بِکُلِّیَّتِهِمْ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ التَّعْظِیمِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ التَّذَلُّلِ لِأَنْفُسِهِمْ عِنْدَ قَصْدِهِمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وِفَادَتِهِمْ إِلَیْهِ رَاجِینَ ثَوَابَهُ رَاهِبِینَ مِنْ عِقَابِهِ مَاضِینَ نَحْوَهُ مُقْبِلِینَ إِلَیْهِ بِالذُّلِّ وَ الِاسْتِکَانَةِ وَ الْخُضُوعِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

روایت26.

قصص الأنبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: پس از آن که آدم در هند فرود آمد، خداوند خانه­ای برایش بنا نهاد و به وی فرمان داد که هفت بار به گرد آن طواف کند و سپس به منی و عرفات بیاید و اعمال خویش را بدان شکل که خداوند به او امر کرده بود، انجام دهد. سپس از هند گام برداشت و جایگاه قدمهایش همان جایی است که عمران بر آن پا گذاشت و میان این گام و آن گام، بیابانی بی آب و علف است. سپس به سمت کعبه آمد و هفت دور گرد آن طواف کرد و آداب حج را انجام داد. پس آن گونه که خداوند وی را فرمان داده بود عمل کرد و خداوند توبه وی را پذیرفت و او را آمرزید. سپس آدم عرض کرد: پروردگارا! آیا فرزندان من را هم خواهی بخشید؟ خداوند فرمود: آری، هر کس را که به من و پیامبران من ایمان آورد.

روایت27.

قصص الأنبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: آدم هزار بار با پاهایش به این خانه آمد و از هزار بار، هفتصد بار حج و سیصد بار عمره گزارد.

روایت28.

قصص الأنبیاء: خداوند مسجد را به سبب کعبه و حرم را به علت مسجد حرام قرار داد و احرام را به خاطر حرم واجب کرد .

روایت29.

المحاسن: عبد الکریم حلبی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: چرا باید بر حجر الاسود دست کشید؟ امام فرمود: هنگامی که خداوند از بنی آدم عهد و پیمان گرفت، حجر الاسود را از بهشت فرا خواند و به آن فرمان داد که میثاق را ببلعد. پس حجر الاسود آن را بلعید و این سنگ برای کسی که نسبت به عهد و پیمان وفادار باشد، به وفاداری گواهی می دهد. به امام گفتم: چرا باید میان صفا و مروه سعی کرد؟ امام فرمود: زیرا ابلیس در آن وادی فراروی ابراهیم نمایان شد، پس ابراهیم به سبب کراهت از سخن گفتن با وی، سعی کرد و آنجا جایگاه شیطان بود. گفتم: به چه علت باید در حج لبیک گفت؟ امام فرمود: زیرا زمانی که خداوند به ابراهیم فرمود: « وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَج»(1){درمیان

مردم برای ادای حج بانگ بر آور.} ابراهیم بر فراز تپه ای رفت و ندا داد و از هر سو پاسخ شنید. به امام گفتم: چرا ترویه را بدین اسم نامگذاری کرده اند؟ امام فرمود: زیرا در آن زمان آب نبود و حج گزاران آب را از مکه با خود حمل می کردند و برخی همدیگر را صدا می زدند: آیا با خود آب برداشتید؟ بدین جهت این روز ترویه نامیده شد.(2)

ص: 43

روایت30.

السرائر: بزنطی این حدیث را به همین شکل نقل کرده است.(1)

روایت31.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند آدم و نوح را برگزید و حواء را بر مروه فرود آورد. مروه را تنها بدین سبب به این اسم نامیده اند که زنی بر آن فرود آمد؛ بنابراین نام این کوه از نام زن برگرفته شده است و آن را نساء نامیده­اند، از این رو که آدم مونسی جز حواء نداشت و همچنین معرف نامیده شده، بدین سبب که آدم در آن به گناهان خویش اقرار کرد و جمع (مشعر) نامیده شده، چون آدم بین دو نماز مغرب و عشاء جمع کرد و ابطح نامیده شده، بدین جهت که آدم مأمور شد که تا طلوع صبح در بطحاء جمع دراز بکشد. سپس به آدم دستور داده شد که از کوه جمع بالا رود و با طلوع خورشید به گناه خویش اعتراف کند و آدم این کار را کرد و آن را اقرار به گناه قرار داد تا در میان فرزندانش سنّت شود. پس از آن قربانی کرد و خداوند از آسمان به سوی او آتشی فرو فرستاد و قربانی آدم را گرفت.(2)

روایت32.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: بدین سبب ترویه را بدین نام نامیده اند که جبرئیل در چنین روزی نزد ابراهیم آمد و گفت: ای ابراهیم ! برای خود و خانواده ات آب بردار و در آن زمان میان مکه و عرفات آب نبود. پس از آن جبرئیل ابراهیم را به محل وقوف عرفات برد و خطاب به وی گفت: به گناهانت اقرار کن و آیین عبادات خود را بشناس. بدین سبب آن موقف عرفات نامیده شد. سپس به او گفت: به مشعر الحرام نزدیک شو. بدین علت آنجا مزدلفه نامیده شد.(3)

روایت33.

تفسیر العیاشی: از امام باقر علیه السلام پرسیدند که آیا قبل از مبعوث شدن رسول خدا صلی الله علیه و آله به پیامبری، به سفر حج می­رفتند؟ امام فرمود: آری! نمی­دانند که مردم در آن زمان به سفر حج می رفتند؟! به شما خبر می­دهم که آدم، نوح و سلیمان همراه با جنیان و انسانها و پرندگان به حج رفتند و موسی سوار بر شتری سرخ موی حج گزارد، در حالی که لبیک لبیک می­گفت. چنان که خداوند متعال فرموده: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِین»(4){در

حقیقت نخستین خانه ای که برای عبادت مردم بنا نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک، و برای جهانیان مایه هدایت است.}(5)

ص: 44

مؤلف

کراجکی در کتاب کنز الفوائد خویش، بسیاری از اسبابی را که در کتاب علل الحج برشمرده، روایت کرده است .

روایت34.

کنز الفوائد: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ مکانی نزد خداوند دوست داشتنی تر از مسعی نیست، زیرا در آن هر ستمگر و گردنکشی خوار و ذلیل می گردد.(1)

روایت35.

نهج البلاغه: هر مقدار مشکلات و آزمایش­ها بزرگتر باشد، ثواب و پاداش نیز بزرگتر خواهد بود. آیا نمی بینید که خداوند سبحان، پیشینیان را، از زمان آدم تا آخرین آنان، در این جهان با سنگهایی بی سود و زیان، که نه دیدن و نه توانی برای شنیدن دارند بیازمود و خانه مقدّس خود را از آنها ساخته و برای خویش برگزید، و آن را پایگاه استواری و رمز پایداری قرار داد. و آن را در سنگلاخ­ترین مکان­ها و بی گیاه­ترین زمین­ها و کم فاصله­ترین دره­ها و در میان کوههایی سخت و شنهایی نرم و چشمه هایی کم آب و روستاهایی پراکنده قرار داد، که نه شتر و نه اسب و نه گاو و گوسفند در آنجا رشد نکند و به حضرت آدمو فرزندانش فرمان داد تا به آن خانه روی آورند. و دلهای خود را به سوی آن روان سازند. پس، آن خانه، سرایی برای ره آورد سفرها و بارانداز کاروانها شد، از پهن­دشتهای خشک و تفتیده و بی آب و سبزه، و از شیب درّه های ژرف و جزیره های دریاها که از هم جدا و گسسته است، میوه های دلهای شیفته به شوق دیدار آنجا، بدان سو فرو افتد تا از روی خواری شانه هایشان را بلرزانند،

ص: 45

تا پیرامون آن خانه لا اله إلاّ اللّه گویان طواف کنند، و غبارآلوده و ژولیده موی، شتابان گام زنند، و جامه ها را از تن خود در آورده و به سویی نهاده و با رها نمودن موی خویش، زیبایی خدا داده را زشت جلوه گر سازند، و بدینسان در امتحانی سخت و آزمایشی سترگ و پالایشی آشکار و عیان و رسا، فرمانبرداران را از نافرمایان جدا سازد. خداوند سبحان، آن را وسیله رحمت خود و گذرگاهی برای رسیدن به بهشت برین خویش ساخته است. و اگر حرم خود و عبادتگاههای بزرگ خویش را در باغستانها و جویبارها، و پهن­دشت راهوار و زمینی نرم و هموار با درختان انبوه و بسیار و میوهایی در دسترس، با ساختمانهایی پیرامونش به هم پیوسته، و روستاهایی تنگاتنگ هم، در میان کشتزارهایی از برترین گندمزارها و مرغزاری سرسبز و زمینهایی پر از گیاه و زیبا، و کشتگاههایی سبز و شاداب با چشم اندازی خیره کننده، در کنار گذرگاههای آباد می ساخت، در این صورت، پاداش حج گزاران بر اساس کمی و کاستی امتحان، اندک و کم می نمود. و اگر بنیاد و شالوده آن - که بر آن خانه و کعبه استوار است - همه از زمرّدی سبز و یاقوت سرخ فام، و نور و روشنی ساخته می شد، از راه یافتن شک و تردید در سینه ها می­کاست و تلاش و کوشش شیطان، برای رخنه در جان انسان را به کناری می نهاد، و دغدغه و تردید از میان مردم رخت بر می بست. امّا خداوند بندگانش را به هرگونه امتحانی آزمایش می کند، و به شیوه های گوناگون به عبودیت و بندگی خویش فرا می خواند، و با همه گونه سختیها و دشواریها می آزماید، تا خودپسندی را از دلهایشان بزداید و بندگی و فروتنی را در جانهایشان جایگزین نموده بنشاند، تا اینها همه، درهای گشوده ای به سوی بخشش و کرامت او شوند، و زمینه همواری برای عفو و آمرزش او گردد.(1)

مؤلف

این حدیث به طور کامل و تمام در کتاب نبوت بیان گردید.

روایت36.

دعائم الاسلام: امام محمد باقر علیه السلام درباره این آیه که خداوند فرمود: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَل

ص: 46

ذُلُلًا یُهِلُّونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ یَرْمُلُونَ (1) عَلَی أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِیلَ (2)

وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمْ ابْتِلَاءً عَظِیماً وَ امْتِحَاناً شَدِیداً وَ اخْتِبَاراً مُبِیناً وَ تَمْحِیصاً بَلِیغاً جَعَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَی جَنَّتِهِ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَضَعَ بَیْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَ الْعِظَامِ بَیْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِیَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ البُنَی (3)

مُتَّصِلَ الْقُرَی بَیْنَ بُرَّةٍ سَمْرَاءَ(4)

وَ رَوْضَةٍ خَضْرَاءَ وَ أَرْیَافٍ مُحْدِقَةٍ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَةٍ وَ زُرُوعٍ نَاضِرَةٍ وَ طُرُقٍ عَامِرَةٍ لَکَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلَاءِ وَ لَوْ کَانَ الْإِسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَیْنَ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ وَ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ نُورٍ وَ ضِیَاءٍ لَخَفَّفَ ذَلِکَ مُصَارَعَةَ الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَی مُعْتَلَجَ (5) الرَّیْبِ مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْکَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی نُفُوسِهِمْ وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً(6)

إِلَی فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ (7).

فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون»(1){چون

پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی خواهم گماشت فرشتگان گفتند: آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد؟ و حال آن که ما با ستایش تو تو را تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم، فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.} فرمود: فرشتگان با این گفته خویش به خاطر پرستیدن خدا بر او منت گذاشتند، و این سخن را برخی از فرشتگان که از حال جنیانی که قبل از آدم بودند، آگاه بودند، گفتند. پس از این گفته فرشتگان، خداوند از آن ها روی­گردان شد و آدم را آفرید و به وی تمامی نامها را یاد داد و پس از آن به فرشتگان گفت: «ِأَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُم»(2){اگر

راست می گویید از اسامی این ها به من خبر دهید. فرشتگان گفتند: منزهی تو! ما را جز آن چه خود به ما آموخته ای هیچ دانشی نیست؛ تویی دانای حکیم. سپس فرمود:ای آدم، ایشان را از اسامی آنان خبر ده. و چون آدم ایشان را از اسمائشان خبر داد.} خداوند به فرشتگان گفت: برای آدم سجده کنید. پس آنان در حالی که سجده کرده بودند با خویشتن گفتند: گمان نمی کردیم که خداوند آفریده ای گرامی­تر از ما بیافریند، در حالی که ما همسایه و نزدیکترین آفریده ها نسبت به او بودیم. سپس زمانی که سر خویش را بلند کردند خداوند خطاب به آنان فرمود: «إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُون»(3){من نهفته آسمان ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید می­دانم.} یعنی آنچه را که با این گفته خویش آشکار کردند:{آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آن که ما با ستایش تو، تو را تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم.} و آنچه را که فرشتگان در خود پنهان ساخته بودند این بود که با خود گفتند: هرگز گمان نمی بردیم که خدا برتر از ما بیافریند، اما سپس دانستند که در اشتباه افتاده اند، بنابراین به عرش خدا پناه بردند و پیرامون آن به طواف پرداختند تا بدین طریق رضایت پروردگار خویش را جلب کنند و خدا از آنها خشنود و راضی گردید و به فرشتگان فرمان داد که در زمین خانه­ای بنا نهند تا هر یک از فرزندان آدم که مرتکب گناه شد، به دور آن طواف کند بدان سان که فرشتگان به گرد عرش الهی طواف می کردند تا خداوند از این طریق آنان را ببخشاید و از آن ها خشنود شود، همچنان که از فرشتگان خشنود گردید. پس جایگاه کعبه را به شکل خانه­ای بنا نهادند که زمان طوفان بالا برده شد. پس آن در آسمان چهارم است که هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن می شوند و دیگر هرگز به سوی آن باز نمی گردند و ابراهیم بر همین بنا، کعبه را بنیان نهاد. زمانی که آدم دچار خطا شد و خداوند او را بر زمین فرود آورد، آدم به کعبه آمد و به گرد آن طواف کرد،همچنان که در آنجا دید، فرشتگان به گرد عرش هفت دور طواف کردند. سپس در کنار مستجار ایستاد و ندا داد: پروردگارا! گناهانم را بر من ببخش. پس از آن ندا آمد که ای آدم، بر تو بخشودم. آدم گفت: پروردگار من، آیا فرزندانم را نیز بخشیدی؟ ندا آمد که ای آدم! هر یک از اولاد و فرزندانت که همچون

ص: 47

فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ-(1)

قَالَ کَانَ فِی قَوْلِهِمْ هَذَا مِنَّةٌ مِنْهُمْ عَلَی اللَّهِ بِعِبَادَتِهِمْ وَ إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ بَعْضُ الْمَلَائِکَةِ لِمَا عَرَفُوا مِنْ حَالِ مَنْ کَانَ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْجِنِّ قَبْلَ آدَمَ فَأَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ خَلَقَ آدَمَ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ (2) قَالَ لَهُمْ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا فَقَالُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ هُمْ سُجُودٌ مَا کُنَّا نَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ یَخْلُقُ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا وَ نَحْنُ جِیرَانُهُ وَ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَیْهِ فَلَمَّا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ قَالَ اللَّهُ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ-(3) یَعْنِی مَا أَبْدَوْهُ بِقَوْلِهِمْ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ-(4) وَ مَا کَتَمُوهُ فَقَالُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مَا ظَنَنَّا أَنَّ اللَّهَ یَخْلُقُ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ قَدْ وَقَعُوا فِی الْخَطِیئَةِ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ طَافُوا حَوْلَهُ یَسْتَرْضُونَ رَبَّهُمْ فَرَضِیَ عَنْهُمْ وَ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ أَنْ تَبْنِیَ فِی الْأَرْضِ بَیْتاً لِیَطُوفَ بِهِ مَنْ أَصَابَ ذَنْباً مِنْ وُلْدِ آدَمَ کَمَا طَافَتِ الْمَلَائِکَةُ بِعَرْشِهِ فَیَرْضَی عَنْهُمْ کَمَا رَضِیَ عَنْ مَلَائِکَتِهِ فَبَنَوْا مَکَانَ الْبَیْتِ بَیْتاً رُفِعَ زَمَنَ الطُّوفَانِ فَهُوَ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ یَلِجُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ لَا یَعُودُونَ إِلَیْهِ أَبَداً وَ عَلَی أَسَاسِهِ وَضَعَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام بِنَاءَ الْبَیْتِ فَلَمَّا أَصَابَ آدَمُ الْخَطِیئَةَ وَ أَهْبَطَهُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ أَتَی إِلَی الْبَیْتِ وَ طَافَ بِهِ کَمَا رَأَی الْمَلَائِکَةَ طَافَتْ عِنْدَ الْعَرْشِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ وَقَفَ عِنْدَ الْمُسْتَجَارِ فَنَادَی رَبِّ اغْفِرْ لِی فَنُودِیَ یَا آدَمُ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ قَالَ یَا رَبِّ وَ لِذُرِّیَّتِی فَنُودِیَ یَا آدَمُ مَنْ بَاءَ بِذَنْبِهِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ حَیْثُ بُؤْتَ

ص: 47

تو گناهان خویش را بدین جا آورد، آمرزیده می شود.(1)

روایت37.

دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند به ابراهیم وحی کرد که برایم در زمین خانه­ای بنا کن که مرا در آن عبادت کنی. ابراهیم از اجرای این فرمان درماند. پس از آن خداوند آرامش را بر ابراهیم فرود آورد و آن بادی بود که دو سر داشت که یکی از آنها دیگری را دنبال می کرد. آن باد بر پایه و ارکان کعبه ای که فرشتگان بنا نهاده بودند چرخید. سپس ابراهیم آن را بر هر چیزی بنا نهاد که آرامش در آن استقرار یافته بود. ابراهیم بنا می­کرد و اسماعیل به دست وی سنگ می­داد و پایه ها و ستون کعبه را می افراشت. زمانی که ابراهیم به جایگاه حجرالاسود رسید به اسماعیل گفت: برای ساختن اینجا سنگی به من ده، اما اسماعیل چیزی نیافت. ابراهیم به او گفت: برو و سنگی پیدا کن. اسماعیل رفت تا برایش سنگی بیاورد. سپس جبرئیل برای ابراهیم حجر الاسود را آورد.اسماعیل آمد در حالی که ابراهیم علیه السلام سنگ را در جایگاه آن گذاشته بود. اسماعیل خطاب به ابراهیم گفت: چه کسی برایت این سنگ را آورد؟ ابراهیم گفت: همان کسی که به بنای تو اکتفا نکرد؟ کعبه مدت زمانی اندک بدین شکل باقی ماند و سپس از بین رفت؛ پس عمالقه آن را بنا کردند. پس از آن برای مدت زمانی باقی بود و سپس منهدم شد. پس جُرهم آن را بنا کردند، سپس منهدم شد و قریش آن را بنا نهاد که در آن روز رسول خدا جوانی پاک بود که بر پایه اخلاق وارسته انبیاء بزرگ شده بود و به وی امین می گفتند. زمانی که به حجر الاسود رسیدند، هر یک از تیره ای از قبیله قریش خواستار آن شد که آن را بالا برد و در جایگاهش قرار دهد. در این باره دچار اختلاف شدند؛ سپس به توافق رسیدند که اولین شخصی که بدان جا وارد شود، میان آنان داوری کند و آن شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. سپس گفتند: او امین است که آمده است، او را نسبت به این امر آگاه سازید. پیامبر جامه خویش را از تن به در آورد و درخواست کرد که به او پارچه ای دهند. سپس سنگ را میان آن نهاد و فرمود: هر یک از آنان گوشه­ای از پارچه را بگیرند و با هم بلند کنند. پس از آن، تمامی آن اشخاص از داوری پیامبر خوششان آمد و این امر آنان را راضی و خشنود ساخت و چنان کردند تا این که سنگ در جایش قرار گرفت، و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را در آنجا قرار داد.(2)

روایت38.

دعائم الاسلام: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: حجر الاسود همچون میثاق، و دست کشیدن به آن همچون بیعت است و زمانی که به آن دست می کشید، می­گفت: خدایا! من امانتم را ادا کردم و به پیمانم پایبند ماندم، تا نزد تو گواهی داده شود که من به عهدم وفادار بودم. سپس آن حضرت علیه السلام به مردم نگاه کرد که طواف می کردند و باز می­گشتند و فرمود: به خدا قسم! علاوه بر این امر، آنان به چیز دیگری نیز فرمان داده شده­اند. گفتند: ای فرزند رسول خدا! به چه مأمور شده­اند؟ فرمود: مأمور شده­اند، زمانی که از طواف خویش فارغ شوند، خودشان را به ما عرضه کنند.(3)

ص: 48

أَنْتَ بِذَنْبِکَ هَاهُنَا غُفِرَ لَهُ (1).

روایت39.

دعائم الاسلام: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هیچ یک از راه های خداوند برابر با حج نیست، مگر شخصی که با شمشیرش در راه خدا جهاد می کند تا آن که به مقام شهادت نائل گردد.(1)

روایت40.

دعائم الاسلام: شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: ای فرزند رسول خدا! من فردی ثروتمندم و حج واجب را گزارده­ام و شنیده­ام که رفتن به سفر حج استحبابی چقدر ثواب و پاداش دارد؛ اما اگر من به میزان هزینه سفر حج یا بیش از آن صدقه دهم، برابر با ثواب رفتن به سفر حج می شود؟ امام نگاهی به کوه ابو قبیس انداخت و فرمود: اگر به میزان این کوه طلا و نقره صدقه دهی، به ثواب حج نمی رسی.(2)

روایت41.

دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به گرد کعبه هفت دور طواف کند و دو رکعت نماز آن را به خوبی به جا آورد، آمرزیده شده است.(3)

روایت42.

دعائم الاسلام: از امام علی علیه السلام نقل کرده­اند: زمانی که رسول خدا صلی الله علیه وآله حجة الوداع خویش را گزارد، در عرفات ایستاد و رو به مردم کرد و سه بار فرمود: به کسانی که به میهمانی خداوند آمده­اند خوش آمد می­گویم، کسانی که اگر از خدا چیزی بخواهند بدانها می بخشد و هزینه آنان را برایشان برجای می­گذارد و در آخرت در ازای هر درهم، هزار حسنه برایشان قرار می­دهد. سپس فرمود: ای مردم! آیا می­خواهید به شما مژده بدهم؟ آنان گفتند: آری ای رسول خدا! ایشان فرمود: وقتی شب شود - در غروب روز عرفه - خداوند به خاطر اعمال اهل این موقف - عرفه - بر فرشتگان می بالد و می فرماید: ای فرشتگانم! به بندگان و کنیزانم بنگرید. از سراسر اطراف و کرانه های زمین، ژولیده و غبار آلود به نزد من آمده­اند .

آیا می­­دانید این بندگان چه می­خواهند؟ فرشتگان می گویند؟ پروردگارا! از تو آمرزش می­خواهند. خداوند می­فرماید: شما را گواه می­گیرم که گناهان آنان را آمرزیدم، سپس آنان از جایگاهی که در آن ایستاده بودند باز می­گردند، در حالی که گناهان گذشته ایشان آمرزیده شده است.(4)

روایت43.

دعائم الاسلام: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ضمانت حج گزار مؤمن بر عهده خداست، اگر در سفر از دنیا رود، خداوند وی را وارد بهشت می کند و اگر او را به سوی خانواده اش باز گرداند، پس از رسیدن وی به منزلش، تا هفتاد شب برایش گناهی نمی­نویسد.(5)

روایت44.

دعائم الاسلام: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حج گزاران سه دسته­اند: بیشترین نصیب سفر حج برای کسی خواهد بود که گناهان گذشته و آینده­اش آمرزیده شود.

ص: 49

پس از آن شخصی است که گناهان پیشینش بخشوده شود و عمل از سر گیرد. سومین شخص که از سهم کمتری برخوردار است، کسی است که خانواده و مالش حفظ شوند.(1)

روایت45.

دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: حجاج سه گونه­اند: یک سوم از آنان از آتش آزاد می­شوند که خداوند از آزادی­شان باز نمی گردد. یک سوم آنان عمل خویش را از سر می گیرند، در حالی که گناهان گذشته آن ها را آمرزیده شده؛ و گروه آخر، مخارج آنان جایگزین می­شودو خود و خانواده­شان سالم می­مانند.(2)

روایت46.

دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از عمره تا عمره، کفاره گناهان بین آن دو است و حج مقبول پاداشش بهشت است و برخی از گناهان تنها با رفتن به عرفات آمرزیده می شود.(3)

روایت47.

دعائم الاسلام: و زمانی که به کاروان شتران حج گزاران می نگریست فرمود:هیچ گامی را بر نمی­دارند مگر این که برایشان حسنه­ای نوشته می شود و هیچ گامی فرو نمی گزارند مگر این که گناهی از ایشان محو می گردد و هنگامی که اعمال و آداب حج خویش را به جا آورند به آنان گفته می شود: بنائی را بنا نهادید، پس آن را ویران نکنید و در آنچه انجام دادید کفایت شدید، پس آنچه را در پیش رو دارید، به نیکی انجام دهید.(4)

روایت48.

دعائم الاسلام: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: زمانی که خداوند عز و جل به ابراهیم علیه السلام وحی نمود که: «أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»(5)

{خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجود کنندگان پاکیزه کنید.} بر کعبه صد و هفتاد رحمت فرود آورد؛ شصت تای آن را برای طواف کنندگان، پنجاه رحمت را برای معتکفان، چهل تای آن را برای نمازگزاران و بیست تای آن را برای نگاه کنندگان قرار داد.(6)

روایت49.

دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که خواهان دنیا است، پس باید قصد این خانه کند؛ هرگز بنده ای نزد وی نیامد و چیزی از اموال دنیا و آخرت نخواست مگر آن که خداوند به او بخشید، یا برای آخرت خواست و خداوند برایش در آخرت ذخیره نمود. ای مردم! بر شما باد به سفر حج و عمره رفتن. پیوسته حج و عمره بگزارید، چرا که این دو گناهان را می­ شویند آن چنان که آب چرک را می­شوید، و فقر را دور می­سازند، بدان سان که آتش زنگار آهن را می برد.(7)

روایت50.

درّ المنثور: از تاریخ خطیب از یحیی بن اکثم نقل کرده است که در مجلس واثق گفت: وقتی آدم حج گزارد، چه کسی موی سر او را تراشید؟ فقیهان از دادن

ص: 50

یَلِیهِ رَجُلٌ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ یَسْتَأْنِفُ الْعَمَلَ وَ الثَّالِثُ وَ هُوَ أَقَلُّهُمْ حَظّاً رَجُلٌ حُفِظَ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ (1).

پاسخ درماندند. واثق گفت: من شخصی را می­آورم که پاسخ شما را بدهد. سپس به دنبال امام هادی علیه السلام فرستاد. از امام در این باره پرسید. امام فرمود: پدرم از جدم از پدرش از جدش علیهم السلام نقل کرد که رسول خدا فرمود: جبرئیل مأمور شد که یاقوتی از بهشت پایین آورد. پس آن را از بهشت فرود آورد و به وسیله آن بر سر آدم دست کشید و موی آدم از سرش

فرو ریخت. پس تا آن جا که نور آن رسید، حرم شد.(1)

باب پنجم : کعبه و چگونگی بنا نهادنش و فضیلت آن

آیات

- وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود (2)

{و چون خانه کعبه را برای مردم محل اجتماع و جای امنی قرار دادیم و فرمودیم: در مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجود کنندگان پاکیزه کنید.}

-

وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم (3)

{و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه خدا [ کعبه] را بالا می بردند می گفتند: ای پروردگار ما ! از ما بپذیر که در حقیقت تو شنوای دانایی.پروردگارا ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از نسل ما امتی فرمانبردار خود پدید آر و آداب دینی ما را به ما نشان بده و بر ما ببخشای که تویی توبه پذیر مهربان.}

-

إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا (4)

{در حقیقت نخستین خانه ای که برای عبادت مردم بنا نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان مایه هدایت است در آن نشانه هایی روشن است از جمله مقام ابراهیم است و هر که در آن آید در امان است.}

- جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْیَ وَ الْقَلائِدَ ذلِکَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَنَّ اللَّهَ بِکُل

ص: 51

الْجَوَابِ فَقَالَ الْوَاثِقُ أَنَا أُحْضِرُ مَنْ یُنَبِّئُکُمْ بِالْخَبَرِ فَبَعَثَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهم السلام فَسَأَلَهُ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُمِرَ جَبْرَئِیلُ أَنْ یُنْزِلَ یَاقُوتَةً مِنَ الْجَنَّةِ فَهَبَطَ بِهَا فَمَسَحَ بِهَا رَأْسَ آدَمَ فَتَنَاثَرَ الشَّعْرُ مِنْهُ فَحَیْثُ بَلَغَ نُورُهَا صَارَ حَرَماً.

(1)

شَیْ ءٍ عَلِیم (1)

{خداوند زیارت کعبه بیت الله الحرام را وسیله به پا داشتن مصالح مردم قرار داده و ماه حرام و قربانی­های بی نشان و قربانی­های نشاندار را نیز به همین منظور مقرر فرموده است، این جمله برای آن است تا بدانید خدا آن چه در آسمان ها و زمین است می داند و خداست که بر هر چیزی داناست.}

-

وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْقائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود (2)

{و

چون برای ابراهیم جای خانه را معین کردیم بدو گفتیم: چیزی را با من شریک مگردان و خانه ام را برای طواف کنندگان و قیام کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاکیزه دار.}

-

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُول (3)

{مگر ندیدی پروردگارت با پیل­داران چه کرد؟ آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟ و بر سر آن ها دسته دسته پرندگانی «ابابیل» فرستاد. که بر آن ها سنگهایی از گل سخت می افکندند. و سر انجام خدا آنان را مانند کاه جویده شده گردانید.} -

لِإِیلافِ قُرَیْشٍ إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْفِ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف (4)

{برای الفت دادن قریش، الفتشان هنگام کوچ زمستان و تابستان [خدا پیل­داران را نابود کرد] پس باید خداوند این خانه را بپرستند، همان خدایی که در گرسنگی غذایشان داد و از بیم دشمن آسوده خاطرشان کرد.}

روایات

روایت1.

علل الشرائع: ابان بن تغلب نقل کرده است: پس از آن­که حجاج کعبه را خراب کرد، مردم خاک آن را میان خود تقسیم نمودند. پس از آنکه خواستند از نو بنا کنند، ماری از زمین بیرون آمد و از کار آنان جلوگیری کرد، تا جایی که ناکام ماندند و نزد حجاج رفتندو جریان را برای او بازگفتند. وی ترسید که از بنا و ساختن کعبه ممنوع­ شده باشد، پس بالای منبر رفت و مردم را فرا خواند و گفت: خدا پیدا کند بنده­ای را که بداند چاره آنچه ما به آن مبتلا شده­ایم چیست و ما را از آن آگاه کند. ابان گفت: پیرمردی از جا برخاست و گفت: اگر چاره این کار نزد کسی باشد، او همان کسی است که دیدم به سوی کعبه آمد و اندازه آن را گرفت و رفت. حجّاج پرسید: او کیست؟ پیرمرد گفت: او علی بن الحسین است. حجاج گفت: او اصل و معدن آن است. پس کسی را محضر ایشان فرستاد. پس حضرت نزد او آمد و حجاج داستان را برای امام بیان کرد و این که حق تعالی وی را از ساختن کعبه منع نموده است. امام زین العابدین علیه السلام فرمود: ای حجاج! تو بنایی را که ابراهیم و اسماعیل ساخته بودند، منهدم کردی و خاک هایش را در جاده ریخته و سپس آن­ها را غارت کردی. گویا پنداشتی آن­ها میراث تو هستند. اکنون وظیفه تو آن است که به منبر رفته، به مردم بگویی: هیچکس از آنان نباشد که چیزی از خاک کعبه را برداشته، مگر این که آن را برگرداند. مردم چنین کردند. حجّاج وقتی دید تمام خاک ها در یک جا جمع شد، حضرت علی بن حسین آمد و اساس و پایه بیت را نهاد و سپس فرمان داد آن را حفر کنند. راوی گوید: مار از ایشان گریخت و غایب شد و آنان پایه بیت را

ص: 52

شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (1)

الحج: وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْقائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ(2)

الفیل: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ (3)

القریش: لِإِیلافِ قُرَیْشٍ إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْفِ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ (4).

گود کردند تا به جایگاه ستون ها رسیدند. حضرت علی بن حسین به آنان فرمود: دور شوید. پس حضرت نزدیک آمد و با جامه­ای روی جایگاه ستونها را پوشانده و سپس گریست. آنگاه با دست خود خاک روی آن­ها ریخت. بعد کارگران را به حضور خواند و فرمود: ساختمان خود را بنا کنید. آن ها بنا را ساختند و وقتی دیوارها بالا آمد، فرمان داد که خاک ها را درداخل بنا بریزند؛ از این رو بیت مرتفع و بلند گردید، به طوری که باپله به داخل آن می­رفتند.(1)

روایت2.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام خطاب به مردی گفت: چه مقدار از سکینه نزد شما موجود است؟ آن قوم نمی دانستند که منظور چیست؟ پس به امام گفتند: جانمان به فدایت! آن چیست؟ امام فرمود: بادی خوش بو که از بهشت می آید و صورت او چون انسان بوده و همراه پیامبران است و همان چیزی است که زمانی که ابراهیم کعبه را بنا نهاد، بر وی فرود آمد و جای ستون­ها را معین کرد و پایه و ارکان کعبه را بر آن نهاد.(2)

روایت3.

تفسیر العیاشی: همین حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت4.

علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: همانا قریش کعبه را خراب کردند، زیرا سیل از قسمت بالای مکه می آمد و وارد آن می شد، پس فرو ریخت.(4)

روایت5.

تفسیر العیاشی: زراره گوید: نزد امام صادق علیه السلام پشت به مقام ابراهیم نشسته بودم. امام صادق در حالی که زانوهای خود را بغل کرده و رو به قبله نشسته بود فرمود: نگاه کردن به کعبه عبادت است. سپس با دستش به کعبه اشاره کرد و فرمود: و نه محبوب­تر از آن. خداوند هیچ نقطه ای را نزد خودش گرامی­تر از این مکان نیافریده است. خداوند به خاطر کعبه بود که ماههای حرام را در کتاب خود قرار داد، زمانی که آسمان ها و زمین را آفرید؛ سه ماه متوالی و یک ماه جدا برای عمره.(5)

ص: 53

حَفَرُوا حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی مَوْضِعِ (1) الْقَوَاعِدِ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام تَنَحَّوْا فَدَنَا مِنْهَا فَغَطَّاهَا بِثَوْبِهِ ثُمَّ بَکَی ثُمَّ غَطَّاهَا بِالتُّرَابِ بِیَدِ نَفْسِهِ ثُمَّ دَعَا الْفَعَلَةَ فَقَالَ ضَعُوا بِنَاءَکُمْ فَوَضَعُوا الْبِنَاءَ فَلَمَّا ارْتَفَعَتْ حِیطَانُهُ أَمَرَ بِالتُّرَابِ فَأُلْقِیَ فِی جَوْفِهِ فَلِذَلِکَ صَارَ الْبَیْتُ مُرْتَفِعاً یُصْعَدُ إِلَیْهِ بِالدَّرَجِ (2).

روایت6.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند سبحان به ابراهیم علیه السلام دستور داد که حج گزارده و اسماعیل را همراه خود به حج برد و وی را ساکن حرم سازد. پس آن دو سوار بر شتری سرخ موی قصد حج کردند و تنها جبرئیل آن دو را همراهی می کرد. زمانی که به حرم رسیدند، جبرئیل به ابراهیم گفت: ای ابراهیم! فرود آیید و پیش از آن که داخل در حرم شوید، غسل کنید. پس آن دو از مرکب فرود آمدند و غسل کردند و جبرئیل به آن دو یاد داد که چطور برای احرام آماده شوند. ابراهیم و اسماعیل نیز آن چنان کردند. سپس جبرئیل به آنان فرمان داد و آن دو آماده حج شدند. جبرئیل به آنان امر کرد که همچون پیامبران چهار بار لبیک گویند. سپس آن دو را با خود سیر داد تا این که به باب الصفا رسیدند. از شتر خویش پایین آمدند و جبرئیل در بین آن دو ایستاد و رو به کعبه، تکبیر، حمد، تمجید و ثنا گفت و آن دو نیز تکرار کردند و همان کاری را کردند که جبرئیل کرد. سپس جبرئیل پیش آمد و آن دو نیز آمدند، در حالی که خداوند را ثنا می گفتند و تمجید می کردند تا این که به جایگاه حجر الاسود رسیدند. جبرئیل حجر الاسود را لمس کرد و به آن دو دستور داد تا آن را لمس کنند. هفت دور به گرد آن طواف کردند و سپس آندو را در جایگاه مقام ابراهیم ایستاند و دو رکعت نماز خواند و آنان نیز خواندند. سپس اعمال و مناسک آن دو را به آنان نشان داد و زمانی که آن دو مناسک خویش را انجام دادند، خداوند به ابراهیم فرمان داد که باز گردد و اسماعیل به تنهایی ماند و کس دیگری با او نبود. در سال بعد خداوند به ابراهیم اجازه داد که حج گزارد و کعبه را بنا نهد. اعراب نیز به حج می رفتند و کعبه با وجود آن که خراب شده بود، اما هنوز پایه ها و ارکان آن مشخص و معلوم بود. زمانی که مردم بازگشتند، اسماعیل سنگ ها را جمع کرد و آن ها را در درون کعبه ریخت. هنگامی که خداوند به ابراهیم اجازه داد که کعبه را بنا کند، ابراهیم جلو آمد و گفت: ای فرزندم! خداوند ما را به ساختن کعبه فرمان داده است. پس آن را آشکار کردند. آن زمان کعبه تنها به صورت یک ردیف سنگ سرخ بود. خداوند عز و جل به ابراهیم فرمان داد: بنای کعبه را بر همین پایه بگذار و چهار فرشته نازل کرد که سنگ ها را برای او جمع می کردند. ابراهیم و اسماعیل سنگ ها را می گذاشتند و فرشتگان سنگ ها را نزدیک آن دو می­آوردند تا این که به دوازده ذراع رسید و برای آن، دو در قرار دادند که یکی برای ورود و

ص: 54

دیگری برای خروج بود و برایش درگاه و دری از آهن گذاشت.

کعبه عریان بود، پس چون مردم در آن وارد شدند، زنی از حمیر آمد که اسماعیل زیبایی وی را پسندید و از خدا خواست او را به ازدواج وی درآورد. آن زن شوهر داشت و خداوند بر شوهرش مرگ را مقدر کرد. پس آن زن در سوگ شوهرش در مکه اقامت کرد و خدا این غم را از یاد او برد و او را با اسماعیل تزویج کرد. ابراهیم علیه السلام به حج آمد و او زنی سازگار بود. اسماعیل به طائف رفت تا برای خانواده­اش توشه­ای فراهم کند. پس زن او، پیرمردی غبارآلود را دید و پیرمرد از حال ایشان پرسید و به ویژه از حال اسماعیل پرسید و آن زن به او خبر داد که حال او خوب است. پیرمرد پرسید تو از کجایی؟ زن گفت: زنی از حمیر هستم. ابراهیم رفت و اسماعیل را ندید. ابراهیم یادداشتی نوشت و گفت: هر زمان که آمد ان شاء الله،آن را به شوهرت بده. اسماعیل آمد و زنش نوشته را به او داد. پس آن را خواند و گفت: می­دانی آن پیرمرد که بود؟ گفت: دیدم که زیبا بود و به تو شباهت داشت. گفت: او پدرم بود. گفت: در مورد او چه بد شد! گفت: چرا؟ به چیزی از زیبایی­های تو نگریست؟ گفت: نه، ولی ترسیدم کوتاهی کرده باشم. او که عاقل بود گفت: چرا بر این دو در، دو پرده یکی از اینجا و یکی از اینجا آویزان نمی­کنید؟ گفت: باشد و دو پرده به طول دوازده ذرع درست کرده و بر دو در آویخت و زنش آن را پسندید و گفت: چرا برای کعبه لباسی نبافم و همه کعبه را با آن نپوشانیم، زیرا این سنگها ناهنجار هستند؟ اسماعیل گفت: باشد. پس زن در این کار شتاب کرد و پشم زیادی برای قومش فرستاد و از آنان خواست آنها را بریسند. امام صادق علیه السلام فرمود: پس برخی از برخی دیگر می­خواستند تا بریسند. گفت: پس آن زن در این کار شتاب کرد و کمک گرفت. هرگاه از بافتن بخشی از پرده فراغت می­یافت، آن را می­آویخت.پس موسم حج فرا می­رسید و یک طرف از کعبه باقی ­مانده بود. او به اسماعیل گفت: با این قسمت از کعبه که پرده­ای برای آن نداریم چه می­کنی؟ پس آن را با برگهای نخل پوشاندند و موسم فرارسید و عربها مثل همیشه آمدند و چون نگریستند، آن را پسندیدند و گفتند: شایسته است برای آبادکننده این خانه قربانی کنیم و به وی اهدا کنیم؛ پس از آن زمان، قربانی کردن مرسوم شد. پس هر کدام از افراد عرب، چیزی آوردند از جمله برگ و اشیای دیگر تا آنکه چیز زیادی جمع شد. آن برگهای نخل را کندند و پوشش کعبه را تمام کردند

ص: 55

بَاباً یُخْرَجُ مِنْهُ وَ وَضَعَ عَلَیْهِ عَتَبَةً وَ شَرِیجاً(1) مِنْ حَدِیدٍ عَلَی أَبْوَابِهِ.

وَ کَانَتِ الْکَعْبَةُ عُرْیَانَةً فَلَمَّا وَرَدَ عَلَیْهِ النَّاسُ أَتَی امْرَأَةً مِنْ حِمْیَرٍ أَعْجَبَهُ جَمَالُهَا فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُزَوِّجَهَا إِیَّاهُ وَ کَانَ لَهَا بَعْلٌ فَقَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی بَعْلِهَا الْمَوْتَ فَأَقَامَتْ بِمَکَّةَ حُزْناً عَلَی بَعْلِهَا فَأَسْلَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ عَنْهَا وَ زَوَّجَهَا إِسْمَاعِیلَ وَ قَدِمَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام لِلْحَجِّ وَ کَانَتِ امْرَأَةً مُوَافِقَةً وَ خَرَجَ إِسْمَاعِیلُ إِلَی الطَّائِفِ یَمْتَارُ لِأَهْلِهِ طَعَاماً فَنَظَرَتْ إِلَی شَیْخٍ شَعِثٍ فَسَأَلَهَا عَنْ حَالِهِمْ فَأَخْبَرَتْهُ بِحُسْنِ حَالِهِمْ وَ سَأَلَهَا عَنْهُ خَاصَّةً فَأَخْبَرَتْهُ بِحُسْنِ حَالِهِ وَ سَأَلَهَا مِمَّنْ أَنْتِ فَقَالَتِ امْرَأَةٌ مِنْ حِمْیَرٍ فَسَارَ إِبْرَاهِیمُ وَ لَمْ یَلْقَ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام وَ قَدْ کَتَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام کِتَاباً فَقَالَ ادْفَعِی الْکِتَابَ إِلَی بَعْلِکِ إِذَا أَتَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَدِمَ عَلَیْهَا إِسْمَاعِیلُ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ الْکِتَابَ فَقَرَأَهُ وَ قَالَ أَ تَدْرِینَ مَنْ ذَلِکِ الشَّیْخُ فَقَالَتْ لَقَدْ رَأَیْتُهُ جَمِیلًا فِیهِ مُشَابَهَةٌ مِنْکَ قَالَ ذَلِکِ أَبِی فَقَالَتْ یَا سَوْأَتَاهْ مِنْهُ قَالَ وَ لِمَ نَظَرَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ مَحَاسِنِکِ قَالَتْ لَا وَ لَکِنْ خِفْتُ أَنْ أَکُونَ قَدْ قَصَّرْتُ وَ قَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ وَ کَانَتْ عَاقِلَةً فَهَلَّا تُعَلِّقُ عَلَی هَذَیْنِ الْبَابَیْنِ سِتْرَیْنِ سِتْراً مِنْ هَاهُنَا وَ سِتْراً مِنْ هَاهُنَا قَالَ نَعَمْ فَعَمِلَا لَهُ سِتْرَیْنِ طُولُهُمَا اثْنَا عَشَرَ ذِرَاعاً فَعَلَّقَهُمَا عَلَی الْبَابَیْنِ فَأَعْجَبَهَا ذَلِکَ فَقَالَتْ فَهَلَّا أَحُوکُ لِلْکَعْبَةِ ثِیَاباً وَ نَسْتُرُهَا کُلَّهَا فَإِنَّ هَذِهِ الْأَحْجَارَ سَمِجَةٌ فَقَالَ لَهَا إِسْمَاعِیلُ بَلَی فَأَسْرَعَتْ فِی ذَلِکَ وَ بَعَثَتْ إِلَی قَوْمِهَا بِصُوفٍ کَثِیرَةٍ تَسْتَغْزِلُ بِهِنَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ إِنَّمَا وَقَعَ اسْتِغْزَالُ بَعْضِهِنَّ مِنْ بَعْضٍ لِذَلِکَ قَالَ فَأَسْرَعَتْ وَ اسْتَعَانَتْ فِی ذَلِکَ فَکُلَّمَا فَرَغَتْ مِنْ شِقَّةٍ عَلَّقَتْهَا فَجَاءَ الْمَوْسِمُ وَ قَدْ بَقِیَ وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْکَعْبَةِ فَقَالَتْ لِإِسْمَاعِیلَ کَیْفَ تَصْنَعُ بِهَذَا الْوَجْهِ الَّذِی لَمْ نُدْرِکْهُ بِکِسْوَةٍ فَکَسَوْهُ خَصَفاً فَجَاءَ الْمَوْسِمُ فَجَاءَتْهُ الْعَرَبُ عَلَی حَالِ مَا کَانَتْ تَأْتِیهِ فَنَظَرُوا إِلَی أَمْرٍ فَأَعْجَبَهُمْ فَقَالُوا یَنْبَغِی لِعَامِرِ هَذَا الْبَیْتِ أَنْ یُهْدَی إِلَیْهِ فَمِنْ ثَمَّ وَقَعَ الْهَدْیُ فَأَتَی کُلُّ فَخِذٍ مِنَ الْعَرَبِ بِشَیْ ءٍ یَحْمِلُهُ مِنْ وَرِقٍ وَ مِنْ أَشْیَاءَ غَیْرِ ذَلِکَ حَتَّی اجْتَمَعَ شَیْ ءٌ کَثِیرٌ فَنَزَعُوا ذَلِکَ الْخَصَفَ وَ أَتَمُّوا کِسْوَةَ الْبَیْتِ وَ

ص: 55

و دو در بر آن نصب کردند. کعبه سقف نداشت، پس اسماعیل بر آن ستون­هایی را نها، همچون ستون های چوبی که هم اکنون می بینید. سپس اسماعیل سقف آن را به وسیله شاخ و برگ پوشاند و گل اندود کرد.اعراب پس از گذشت یک سال آمدند و وارد کعبه شدند و بنای آن را دیدند و گفتند: شایسته است که سازنده این بنا پاداش بیشتری گیرد. سال بعد آن قدر قربانی برای اسماعیل آمد، در حالی که نمی دانست که با آن چه کند؟ خداوند سبحان به وی وحی کرد که آن را ذبح کن و با آن حج گزاران راطعام بده.

اسماعیل از کمبود آب به ابراهیم شکایت کرد. خداوند به ابراهیم علیه السلام وحی کرد که چاهی حفر کن که حاجیان از آن آب نوشند.جبرئیل فرود آمد و چاه حج گزاران یعنی همان زمزم را حفر کرد تا این که آب آن پدیدار شد. سپس جبرئیل گفت: ای ابراهیم پایین برو! پس از او جبرئیل پایین آمد و گفت: ای ابراهیم! در چهار گوشه چاه بزن و بگو: بسم الله. ابراهیم بر گوشه آن قسمت از چاه که در کنار کعبه بود زد و گفت: بسم الله. پس چشمه ای سر برآورد. سپس بر گوشه­ دیگری زد و گفت: بسم الله و چشمه­ای جاری شد. سپس به گوشه سوم زد و گفت: بسم الله پس چشمه­ای جاری شد. پس بر گوشه چهارم زد و گفت بسم الله پس چشمه­ای جاری شد. جبرئیل گفت: ای ابراهیم بنوش و در آن برای فرزندت دعای فراوانی و برکت کن. ابراهیم و جبرئیل از چاه بیرون آمدند. جبرئیل به او گفت: ای ابراهیم، از این جا برو و پیرامون کعبه طواف کن. این چاهی است که به وسیله آن خداوند فرزندت اسماعیل را سیراب ساخته است. ابراهیم رفت و اسماعیل نیز او را همراهی کرد تا این که از حرم خارج شد. ابراهیم رفت و اسماعیل به حرم باز گشت و خداوند از زن حمیری فرزندی به وی عطا کرد که فرزند و عقبه­ای نداشت.

گفت: اسماعیل پس از او با چهار زن دیگر ازدواج کرد و از هریک از آنان صاحب چهار پسر شد. پس ابراهیم از دنیا رفت و اسماعیل او را ندید و از این امر آگاه نگردید تا این که در موسم حج، اسماعیل برای دیدن پدرش ابراهیم آماده شد. در این هنگام جبرئیل بر وی فرود آمد و به خاطر از دست دادن پدرش به وی تسلیت گفت. پس گفت: ای اسماعیل! مبادا به خاطر از دست دادن پدرت چیزی بگویی که خدا را خشمگین سازی. ابراهیم بنده­ای بود که خداوند او را فرا خواند و او اجابت کرد. و به او خبر داد که او نیز به پدرش خواهد پیوست. در آن زمان اسماعیل دارای پسر کوچکی بود که او را دوست می­داشت و علاقه داشت که او وصی او باشد. اما خداوند این را نمی خواست و گفت: ای اسماعیل! وصی تو فلانی است. زمانی که اسماعیل از دنیا رفت، وصی خویش را فرا خواند و گفت: ای فرزندم! هر وقت

ص: 56

عَلَّقُوا عَلَیْهَا بَابَیْنِ وَ کَانَتِ الْکَعْبَةُ لَیْسَتْ بِمُسَقَّفَةٍ فَوَضَعَ إِسْمَاعِیلُ عَلَیْهَا أَعْمِدَةً مِثْلَ هَذِهِ الْأَعْمِدَةِ الَّتِی تَرَوْنَ مِنْ خَشَبٍ فَسَقَّفَهَا إِسْمَاعِیلُ بِالْجَرَائِدِ وَ سَوَّاهَا بِالطِّینِ فَجَاءَتِ الْعَرَبُ مِنَ الْحَوْلِ فَدَخَلُوا الْکَعْبَةَ وَ رَأَوْا عِمَارَتَهَا فَقَالُوا یَنْبَغِی لِعَامِرِ هَذَا الْبَیْتِ أَنْ یُزَادَ فَلَمَّا کَانَ مِنْ قَابِلٍ جَاءَهُ الْهَدْیُ فَلَمْ یَدْرِ إِسْمَاعِیلُ کَیْفَ یَصْنَعُ بِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِ انْحَرْ وَ أَطْعِمْهُ الْحَاجَّ قَالَ وَ شَکَا إِسْمَاعِیلُ قِلَّةَ الْمَاءِ إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی إِبْرَاهِیمَ احْتَفِرْ بِئْراً یَکُونُ مِنْهَا شِرْبُ الْحَاجِّ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَاحْتَفَرَ قَلِیبَهُمْ یَعْنِی زَمْزَمَ حَتَّی ظَهَرَ مَاؤُهَا ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ انْزِلْ یَا إِبْرَاهِیمُ فَنَزَلَ بَعْدَ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ اضْرِبْ یَا إِبْرَاهِیمُ فِی أَرْبَعِ زَوَایَا الْبِئْرِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ قَالَ فَضَرَبَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فِی الزَّاوِیَةِ الَّتِی تَلِی الْبَیْتَ وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَانْفَجَرَتْ عَیْناً ثُمَّ ضَرَبَ فِی الْأُخْرَی وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَانْفَجَرَتْ عَیْناً ثُمَّ ضَرَبَ فِی الثَّالِثَةِ وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَانْفَجَرَتْ عَیْناً ثُمَّ ضَرَبَ فِی الرَّابِعَةِ وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَانْفَجَرَتْ عَیْناً فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام اشْرَبْ یَا إِبْرَاهِیمُ وَ ادْعُ لِوُلْدِکَ فِیهَا بِالْبَرَکَةِ فَخَرَجَ إِبْرَاهِیمُ وَ جَبْرَئِیلُ جَمِیعاً مِنَ الْبِئْرِ فَقَالَ لَهُ أَفِضْ عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ وَ طُفْ حَوْلَ الْبَیْتِ فَهَذِهِ سُقْیَا سَقَاهَا اللَّهُ وَلَدَکَ إِسْمَاعِیلَ وَ سَارَ إِبْرَاهِیمُ وَ شَیَّعَهُ إِسْمَاعِیلُ حَتَّی خَرَجَ مِنَ الْحَرَمِ فَذَهَبَ إِبْرَاهِیمُ وَ رَجَعَ إِسْمَاعِیلُ إِلَی الْحَرَمِ فَرَزَقَهُ اللَّهُ مِنَ الْحِمْیَرِیَّةِ وَلَداً لَمْ یَکُنْ لَهُ عَقِبٌ.

قَالَ وَ تَزَوَّجَ إِسْمَاعِیلُ مِنْ بَعْدِهَا أَرْبَعَ نِسْوَةٍ فَوُلِدَ لَهُ مِنْ کُلِّ وَاحِدَةٍ أَرْبَعَةُ غِلْمَانٍ وَ قَضَی اللَّهُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ الْمَوْتَ فَلَمْ یَرَهُ إِسْمَاعِیلُ وَ لَمْ یُخْبَرْ بِمَوْتِهِ حَتَّی کَانَ أَیَّامُ الْمَوْسِمِ وَ تَهَیَّأَ إِسْمَاعِیلُ لِأَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَعَزَّاهُ بِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا إِسْمَاعِیلُ لَا تَقُولُ فِی مَوْتِ أَبِیکَ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ وَ قَالَ إِنَّمَا کَانَ عَبْداً دَعَاهُ اللَّهُ فَأَجَابَهُ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ لَاحِقٌ بِأَبِیهِ وَ کَانَ لِإِسْمَاعِیلَ ابْنٌ صَغِیرٌ یُحِبُّهُ وَ کَانَ هَوَی إِسْمَاعِیلَ فِیهِ فَأَبَی اللَّهُ عَلَیْهِ ذَلِکَ فَقَالَ یَا إِسْمَاعِیلُ هُوَ فُلَانٌ قَالَ فَلَمَّا قُضِیَ الْمَوْتُ عَلَی إِسْمَاعِیلَ دَعَا وَصِیَّهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِذَا حَضَرَکَ

ص: 56

مرگت فرا رسید، همان کاری را انجام ده که من کردم. از آن جاست که هیچ امامی از دنیا نمی رود مگر این که خداوند خبر می دهد که چه کسی را وصی خود قراردهد.(1)

روایت7.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فرزند آدم هرگز مرتکب گناهی بزرگتر از این نخواهد شد که پیامبر و یا امامی را به قتل رساند و یا این که کعبه را که خداوند آن را قبله­ای برای بندگان خویش قرار داده ویران کند و یا این که منی خویش را از راه حرام در زنی فرو ریزد.(2)

روایت8.

امالی صدوق، علل الشرائع: گروهی از یهودیان نزد رسول خدا آمدند و درباره برخی چیزها از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند. یکی از سؤالاتی که یکی از آن ها از پیامبر پرسید این بود که به چه علت کعبه را بدین اسم نامیده­اند؟ پیامبر فرمود: چون کعبه مرکز دنیا است.(3)

روایت9.

علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام سؤال کردند: چرا کعبه را بدین اسم نامیده­اند؟ فرمود: بدین خاطر که چهار گوش است. گفته شد: به چه دلیل چهار گوش است­؟ امام فرمود: بدین علت که در مقابل بیت المعمور است و آن نیز چهار گوش است. به ایشان گفته شد: برای چه بیت المعمور چهار گوش است؟ امام فرمود : چون در مقابل عرش است و عرش هم چهار گوش است. به امام گفتند: به چه دلیل عرش چهار گوش است؟ امام فرمود: زیرا کلماتی که اسلام بر اساس آنها استوار گشته چهار تاست: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر.(4)

روایت10.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: تازمانی که کعبه برپاست، دین نیز پابرجا خواهد بود.(5)

روایت11.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: علت این که کعبه در مرکز زمین قرار گرفته این است که از زیر آن زمین گسترده شده و هر بادی که در دنیا می­وزد،

ص: 57

الْمَوْتُ فَافْعَلْ کَمَا فَعَلْتُ فَمِنْ ذَلِکَ لَیْسَ یَمُوتُ إِمَامٌ إِلَّا أَخْبَرَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ یُوصِی (1).

از زیر رکن شامی خارج می شود. کعبه اولین نقطه­ای­ است که در زمین قرار داده شده و بدین علت در مرکز زمین قرار گرفته تا وجوب آن برای اهل شرق و غرب در این باره یکسان باشد. (1)

روایت12.

علل الشرائع: ابی خدیجه نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چرا کعبه را بیت عتیق نامیده­اند؟ فرمود: خداوند عز و جل حجر الاسود را از بهشت برای آدم فرود آورد. در آن زمان کعبه مرواریدی سفید رنگ بود. پس خداوند آن را به سوی آسمان بالا برد و پایه و اساس آن باقی ماند که در مقابل این خانه قرار دارد. هر روز هفتاد هزار فرشته بر آن وارد می شوند و دیگر به سوی آن باز نمی گردند. پس خداوند به ابراهیم و اسماعیل فرمان داد که خانه را بر همان ستون ها و پایه ها بنا نهند و بدین دلیل بیت العتیق نامیده شده که آن از غرق شدن رها شد.(2)

روایت13.

علل الشرائع: ابو حمزه ثمالی نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام در مسجد الحرام گفتم: خداوند به چه دلیل کعبه را عتیق نام نهاده است؟ فرمود: هیچ خانه ای نیست که خداوند بر روی زمین بنا نهاده باشد مگر این که دارای صاحبی است و افرادی در آن سکونت دارند، غیر از این خانه، پس همانا در کعبه کسی ساکن نیست و تنها خداوند صاحب آنجاست که همان حرم است. امام فرمود: خداوند پیش از آفرینش جهان آن را آفرید. پس از آن زمین را خلق کرد و آن را از زیر کعبه گسترانید.(3)

روایت14.

علل الشرائع: محاربی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل روز غرق کردن قوم نوح، تمام زمین را به جز کعبه غرق کرد. در آن روز کعبه عتیق نامیده شد، چرا که از غرق شدن نجات یافت. به امام گفتم: آیا به سمت آسمان بالا رفت؟ امام فرمود: خیر. آب هرگز به کعبه نرسید بلکه از آن دور گشت.(4)

روایت15.

قصص الأنبیاء: با اسناد آن به صدوق، مثل این حدیث را از محاربی نقل کرده است.(5)

روایت16.

علل الشرائع:

ص: 58

فَإِنَّهَا تَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ الرُّکْنِ الشَّامِیِّ وَ هِیَ أَوَّلُ بُقْعَةٍ وُضِعَتْ فِی الْأَرْضِ لِأَنَّهَا الْوَسَطُ لِیَکُونَ الْفَرْضُ لِأَهْلِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فِی ذَلِکَ سَوَاءً(1).

از امام محمد باقر علیه السلام پرسیده شد: چرا کعبه را بیت العتیق نام نهاده اند؟ امام فرمود: زیرا آن خانه آزاد از مردم است و هیچ کس مالک آن نبوده است.(1)

روایت17.

المحاسن: مثل این حدیث را حماد نقل کرده است.

روایت18.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: بدین سبب آن را بیت العتیق نام نهاده اند، زیرا آن از غرق شدن رها شد و حرم نیز همراه با آن از غرق شدن آزاد گردید و آب از رسیدن به آن خودداری کرد.(2)

روایت19.

المحاسن: مثل این حدیث را علی بن نعمان نیز نقل کرده است.(3)

روایت20.

علل الشرائع: حنان گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: چرا خانه خدا را بیت الله الحرام نام نهاده اند؟ امام فرمود: چون بر مشرکان حرام شد که وارد آن شوند.(4)

روایت21.

الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام در حدیث اربعمائه فرمود: هر گاه برای حج گزاردن به سوی خانه خداوند آمدید، به کعبه بسیار بنگرید. زیرا که برای خداوند عزوجل در کنار حرم خویش صد و بیست رحمت است، شصت رحمت آن را برای طواف کنندگان، چهل رحمت آن را برای نماز گزاران و بیست رحمت را برای نگاه کنندگان به حرم خویش قرار داد.(5)

روایت22.

المحاسن: ابو بصیر مثل همین حدیث را نقل کرده است.(6)

روایت23.

علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: یکی از شامیان از امیر المؤمنین علیه السلام درباره اولین نقطه ای که از زیر زمین در روزهای طوفانی گسترش یافت پرسید. امام فرمود: جایگاه کعبه بود و آن زبرجدی سبز رنگ بود.(7)

ص: 59

أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّیَ الْبَیْتُ الْعَتِیقَ قَالَ لِأَنَّهُ بَیْتٌ حُرٌّ عَتِیقٌ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ یَمْلِکْهُ أَحَدٌ(1).

روایت24.

امالی الطوسی: پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: نگریستن به چهره علی بن ابی طالب، عبادت است و نگریستن به رخسار پدر و مادر از روی مهربانی و عطوفت، عبادت است و نگاه کردن به مصحف قرآن، عبادت و نیز نگاه کردن به کعبه، عبادت است.(1)

روایت25.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام به نقل از پدر خویش فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام هر سال جهت پوشش پرده کعبه، شخصی را به عراق می فرستاد.(2)

روایت26.

علل الشرائع: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: هرگز جایز نیست که کسی بنای خانه­اش را بالاتر از کعبه قرار دهد.(3)

روایت27.

علل الشرائع: حماد بن عثمان گوید: حضرت صادق را دیدم که از نشستن به حالت احتباء (هنگام نشستن، دست را دور زانو حلقه کردن) کراهت داشتند و می فرمودند: علت کراهت احتباء، تعظیم و بزرگداشت کعبه است.(4)

روایت28.

الخصال، معانی الأخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: برای خداوند عز و جل سه چیز مقدس وجود دارد: یکی کتاب اوست که حکم و نور او می باشد؛ و دیگری خانه اوست که آن را قبله­گاهی برای مردم قرار داده و هرگز از کسی نمی پذیرد که به قبله گاهی غیر کعبه توجه کند و سومی، عترت پیامبر شما صلی الله علیه و آله.(5)

روایت29.

الخصال : ابن عباس نیز همین حدیث را نقل کرده است.(6)

ص: 60

روایت30.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: برای خداوند تبارک و تعالی پیرامون کعبه صد و بیست رحمت است: شصت رحمت از آن طواف کنندگان، چهل رحمت آن برای نمازگزاران و بیست رحمت آن برای نگاه کنندگان است.(1)

روایت31.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: محل فرود آدم علیه السلام بر کوهی در شرق سرزمین هند به نام باسم بود. سپس به وی فرمان داد که به سوی مکه سیر کند؛ پس زمین را برای او پیچید و بر هر بیابانی که عبور می کرد، گام می نهاد و در هیچ سرزمینی گام ننهاد مگر این که آنجا آباد و سرسبز شد. دویست سال به خاطر بهشت گریست. پس خداوند خیمه ای از خیمه های بهشتی را جهت آرام کردنش به او داد و آن را در مکه، در جایگاه کعبه قرار داد. آن خیمه از یاقوتی سرخ رنگ بود که دارای دو در شرقی و غربی ساخته شده از طلا و سه چراغ از طلای غیر مسکوک بهشتی بود که نور آن می درخشید. و رکن را فرود آورد و آن یاقوتی سپید رنگ از یاقوت های بهشتی بود و محل نشستن آدم بود که بر آن می نشست. خیمه آدم همواره در جایگاه خود بود تا این که خداوند وی را قبض روح کرد. پس آن را به سوی خود بالا برد و فرزندان آدم در جای آن، خانه ای از گل و سنگ ساختند که همواره آباد بود و آن از غرق شدن نجات یافت و آب آن را خراب نکرد تا این که خداوند حضرت ابراهیم را مبعوث کرد.

روایت32.

قصص الأنبیاء: ابن عباس گوید: جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و بر وی پوششی سبزرنگ بود که گرد و غبار روی آن نشسته بود. رسول خدا فرمود: این گرد و غبار چیست؟ جبرئیل گفت: فرشتگان مأمور به زیارت کعبه شدند و ازدحام کردند، و این غبار را فرشتگان با بال های خود ایجاد کردند.

روایت33.

المحاسن: امام صادق علیه السلام از پدر خویش نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نگریستن به کعبه از برابر آن، گناهان را کاملا از بین می­برد.(2)

روایت34.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: ساده ترین چیزی که شخص نگاه کننده به کعبه به دست می آورد این است که خداوند سبحان به هر نگاه وی، حسنه­ای به او می بخشد

ص: 61

و گناهی را از او محو می سازد و یک درجه او را بالا می برد.(1)

روایت35.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که به زیارت کعبه آید و حق و حرمت ما را همانند حق و حرمت کعبه بشناسد، از مکه خارج نمی گردد مگر این که گناهانش آمرزیده می­شود و خداوند در آنچه برایش از امور دنیا و آخرتش مهم است،برایش کافی است.(2)

روایت36.

المحاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: کعبه از تأثیری که از نفس مشرکان می­گرفت، به خداوند سبحان شکایت کرد. سپس خداوند وحی کرد که ای کعبه آرام باش؛ چرا که من قومی را جایگزین آن ها خواهم ساخت که از شاخه های درختان خلال درست کنند. زمانی که محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری مبعوث کرد، به جبرئیل وحی کرد که به محمد، به مسواک زدن و خلال کردن دندان فرمان دهد.(3)

روایت37.

الخرایج و الجرایح: بعد از این که حجاج بن یوسف به علت نبرد با عبدالله بن زبیر کعبه را خراب کرد، آن را بازسازی کردند. زمانی که کعبه باز سازی شد و خواستند حجر الاسود را در جایگاهش قرار دهند، هر گاه یکی از علماء یا قضات و یا پارسایان آنان، آن سنگ را در جایگاه خود قرار می داد، می لغزید و می­افتاد در مکان خویش استقرار نمی یافت. سپس امام زین العابدین آمد و آن را از دست آنان گرفت و نام خدا را بر زبان آورد و آن سنگ را در مکانش قرار داد و مردم تکبیر گفتند و بر زبان فرزدق این چنین جاری شد:

- آنگاه که برای استلام حجر الاسود آمد، آن سنگ از روی معرفت می خواست که آن دستان را خود نگاه دارد.(4)

روایت38.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: بر یکی از سنگهای کعبه چنین نوشته شده بود: منم خدای جهانیان و صاحب بکه. روزی که آسمان ها و زمین و

ص: 62

سَیِّئَةً وَ یَرْفَعُ لَهُ دَرَجَةً(1).

خورشید و ماه و دو کوه را آفریدم وهفت فرشته را پیرامون آن و کوه گماشتم، بکه را خلق کردم. و در سنگ دیگر نوشته شده بود: این همان بیت الله الحرام بکه است؛ خداوند از سه طریق، روزی اهالی آن را تامین می کند،گوشت و آب برای آنان برکت دارد و اولین کسی که آن را برگزید، ابراهیم بود.(1)

روایت39.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام به نقل از پدر خویش فرمود: خداوند از تمامی زمین، مکه را برگزیده و از مکه بکه را برگزیده است. در بکه سراپرده ای از نور پوشیده از مروارید و یاقوت نازل کرد و سپس در میان آن سراپرده ها چهار ستون فرود آورد و بین آن ستون ها در چهار گوشه خانه، مرواریدی سفید رنگ قرار داد که طول آن هفت ذراع بود و در آن مروارید، نوری از نور آن سراپرده ها قرار داد که همچون چراغ بود و اصل ستون فرو رفته در خاک و نوک آن زیر عرش بود. ربع اول از جنس زمرد سبز، ربع دوم از جنس یاقوت سرخ، ربع سوم از جنس مروارید سپید و ربع چهارم از نوری درخشنده بود و خانه خدا بالاتر از زمین در میان آن ها فرود آمده بود. نور چراغ ها به جایگاه حرم می­رسید و بزرگترین چراغدان آن مقام ابراهیم بود. تعداد چراغ ها به سیصد وشصت عدد می­رسید. رکن حجرالاسود در رحمت الهی؛ رکن شامی،در بازگشت و توبه، ورکن شامی،در توسل جویی و رکن یمانی، در توبه و همان در خاندان محمد وپیروان آنان به طرف اینسنگ (حجر الاسود) بود. این سنگ حجت و دلیل آشکار خدا در زمین خویش بر بندگانش می باشد. زمانی که آدم بر زمین فرود آمد، بر کوه صفا هبوط کرد و بدین جهت خداوند برای آن نامی از اسم آدم مشتق ساخت؛ همان جایی که می گوید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَم»(2){خداوند آدم را برگزید}. و حوا بر کوه مروه فرود آمد و خداوند نامی از نام زن برایش اشتقاق کرد. آدم همراه با آینه ای از بهشت فرود آمد. وقتی آدم نتواست آن آینه را در کنار مقام بیافریند(3)، در حالی که خود به آن تکیه می داد، از پروردگار خویش خواست که خانه اش را بر روی زمین پایین آورد؛ پس خداوند آن را پایین آورد و مساوی زمین قرار داد و آدم به آن تکیه می داد.ارتفاع آن از زمین هفت ذراع

ص: 63

وَ یَوْمَ خَلَقْتُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ خَلَقْتُ الجَبَلَیْنِ وَ حَفَفْتُهُمَا بِسَبْعَةِ أَمْلَاکٍ حَفِیفاً وَ فِی حَجَرٍ آخَرَ هَذَا بَیْتُ اللَّهِ الْحَرَامُ بِبَکَّةَ تَکَفَّلَ اللَّهُ بِرِزْقِ أَهْلِهِ مِنْ ثَلَاثَةِ سُبُلٍ مُبَارَکٌ لَهُمْ فِی اللَّحْمِ وَ الْمَاءِ أَوَّلُ مَنْ نَخَلَهُ إِبْرَاهِیمُ (1).

و عرض آن بیست و پنج در بیست و پنج ذراع می رسید و چهار در داشت و سراپرده آن دویست ذراع در دویست ذراع بود.(1)

روایت40.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند حجر الاسود را از بهشت فرود آورد و کعبه درّی سپید رنگ بود؛ پس خداوند آن را به سوی آسمان بالا برد و پایه­اش باقی ماند که این ستون پیرامون این خانه را فرا گرفته است. امام فرمود: هر روز هفتاد هزار فرشته بدان وارد می گردند و هرگز از آن باز نمی گردند؛ پس خداوند به ابراهیم و اسماعیل فرمان داد که خانه را بر پایه­ها بنا نهند.(2)

روایت41.

تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: آیا قبل از این که رسول خدا به پیامبری مبعوث شود، مردم به حج می رفتند؟ امام فرمود: آری و این سخن شعیب در قرآن، خود تاییدی بر این گفته است که به موسی، زمانی که ازدواج کرد، فرمود:«علی أن تأجرنی ثمانی حجج»(3)،{به این شرط که هشت حج برای من کار کنی.} و نگفت: «ثمانی سنین» هشت سال. همچنین آدم و نوح حج گزاردند و سلیمان بن داود همراه با جن و انس و پرنده و باد، حج گزاردند و موسی سوار بر شتری سرخ موی حج گزارد، در حالی که لبیک لبیک می­گفت. این خانه، چنان که خداوند فرموده است: «أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِین»(4) {در حقیقت نخستین خانه ای که برای عبادت مردم بنا نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان مایه هدایت است.} و همچنین فرمود: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیل»(5){و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه خداوند [کعبه] را بالا می­بردند. همچنین در جای دیگر فرمود: «أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»(6){خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجود کنندگان پاکیزه کنید.} و خداوند حجر الاسود را برای آدم فرود آورد، و خانه بود.(7)

روایت42.

تفسیر العیاشی: ابو الورقاء نقل کرده است که به امام علی بن ابی طالب علیه السلام گفتم: اولین چیزی که خداوند از آسمان فرود آورد چه بود؟ امام فرمود: اولین چیزی که خداوند از آسمان به سوی زمین نازل کرد، همان خانه­اش بود که در مکه است؛ خداوند آن را به صورت یاقوتی سرخ رنگ فرود آورد، اما قوم نوح فاسق شدند؛ بنابراین آن را بالا برد، چنان که می فرماید: «وَ إِذْ یَرْفَعُ

ص: 64

عَرْضُهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ ذِرَاعاً فِی خَمْسَةٍ وَ عِشْرِینَ ذِرَاعاً تَرَابِیعُهُ وَ کَانَ السُّرَادِقُ مِائَتَیْ ذِرَاعٍ فِی مِائَتَیْ ذِرَاعٍ (1).

إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیل»(1){و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه خداوند [ کعبه ] را بالا می بردند.}(2)

روایت43.

تفسیر العیاشی: ابان بن تغلب گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: معنای این سخن خداوند که می فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاس»(3){خداوند کعبه بیت الله الحرام را وسیله به پا داشتن مصالح مردم قرار داده است.} چیست؟ امام در پاسخ فرمود: یعنی کعبه را برای برپا داشتن دین و معیشت آن ها قرار داده است.(4)

روایت44.

به خط شیخ شهید از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: کسی که به کعبه بنگرد در حالی که حق آن را به نیکی بشناسد، خداوند گناهش را می آمرزد و آن چه را بخواهد برایش فراهم می سازد.

روایت45.

همچنین روایت شده است: کسی که به کعبه بنگرد، همواره برایش حسنه نوشته می­شود و گناهش آمرزیده می­شود تا نگاهش را از آنجا برگرداند.

روایت46.

و روایت شده است که نگریستن به کعبه و نگاه به چهره والدین و قرآن حتی بدون خواندن آن، عبادت است. همچنین نگریستن به چهره عالم و خاندان پیامبر عبادت است .

روایت47.

راوندی به خط خود نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند در زیر عرش خویش چهار پایه و ستون بنا نهاد و آن را ضراح نامید. سپس فرشتگان را فرو فرستاد و به آنان به ساختن خانه­ای در زمین، در مقابل آن و مانند آن و به اندازه آن فرمان داد. زمانی که طوفان شد، بیت بالا رفت، پس پیامبران حج می­گزاردند در حالی که جای آن را نمی دانستند تا این که خداوند ابراهیم را در آن جای داد و مکانش را به وی نشان داد. پس آن را از پنج کوه به نام های حراء، ثبیر، لبنان، جبل الطور و جبل الحمر بنا نهاد. طبری گفته است: جبل الحمر کوهی در دمشق است.

روایت48.

در کتاب العلل محمد بن علی بن ابراهیم آمده است که شخصی یهودی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: درباره کلماتی که خداوند به ابراهیم یاد داد، آنگاه که کعبه را بنا نهاد، مرا آگاه کن. پیامبر فرمود: آری! آن کلمات سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر بود .

ص: 65

إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ (1).

باب ششم : کسی که برای کعبه چیزی را نذر کند یا وصیّت کند و حکم اموال کعبه و پرده های آن

روایات

روایت1.

علل الشرائع: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: قومی از مصر آمدند، پس یکی از آن ها از دنیا رفت و به شخصی وصیت کرد که هزار درهم در راه کعبه انفاق کند. زمانی که آن شخص به مکه آمد، در این باره سؤال کرد که مال را به دست چه کسی بسپارد و اهالی مکه بنی شیبه را معرفی کردند. آن شخص نزد قوم بنی شیبه رفت و آنان را از آن خبر آگاه کرد. آن قوم گفتند: ذمه آن از دوش تو برداشته شد، آن مال را به ما بده. آن مرد برخاست و از مردم پرسید و مردم وی را نزد ابوجعفر(امام باقر) فرستادند. امام فرمود: آن مرد نزدم آمد و در این باره از من سؤال کرد. به وی گفتم: کعبه از این مال بی نیاز است، به کسی بنگر که قصد این خانه کرده و در راه مانده یا آن که اموال خویش را از دست داده و مرکبش را گم کرده، و یا این که اکنون از بازگشتن به نزد خانواده خویش ناتوان است؛ آن مال را به این افرادی ده که برایت نام بردم. آن شخص گفت: آن مرد نزد قوم بنی شیبه رفت و آنها را از گفته امام آگاه کرد. آن قوم گفتند: او شخصی گمراه و بدعت گزار است؛ او علمی ندارد. ما به حق خداوند این خانه و حق چنین و چنان تو را قسم می دهیم که مبادا این سخن ما را به گوش وی رسانی. آن شخص گفت: نزد امام باقر علیه السلام آمدم و خطاب به وی گفتم: با بنی شییه دیدار کردم و آنان را از گفته شما آگاه کردم. آن ها درباره شما چنین و چنان فکر می کنند و این که شما علمی در این باره نداری. سپس مرا به خداوند سبحان قسم دادند که گفته آن ها را به شما نگویم. امام فرمود: من تو را قسم می دهم، به همان کس که تو را قسم دادند، زمانی که نزد آنها رفتی بگویی: اگر عهده دار امور مسلمانان شوم، علم من این است که دستهای آن ها را می­بریدم و بر پرده کعبه می آویختم، سپس آنها را برسکّو ایستاده نگاه می­داشتم و آنگاه دستور می دادم که ندا دهنده­ای فریاد برآورد: همانا این افراد دزدان خانه خدایند! ایشان را بشناسید.(1)

روایت2.

غیبة النعمانی:

ص: 66

حدیث فوق را با تغییری اندک نقل کرده است. که آن را در باب سیره قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف آوردیم.

روایت3.

علل الشرائع: سعید بن عمر جعفی از مردی از اهالی مصر نقل کرده است که گفت: برادرم مرا در مورد کنیزی که خنیاگری شاداب و زیبا بود، وصیت کرد و او را هدیه­ای برای بیت الله الحرام قرار داده بود. به مکه آمدم و درباره وی سؤال کردم. به من گفتند: او را به بنی شیبه بسپار و برخی چیز دیگری به من گفتند و در این باره حرفهای متناقضی شنیدم. مردی از اهل مسجد به من گفت: آیا تو را به کسی که تو را در این باره ارشاد کند راهنمایی کنم؟ گفتم: آری. او به پیرمردی که در مسجد نشسته بود اشاره کرد و گفت: او جعفر بن محمد است. از وی در این باره سؤال کن. آن فرد گفت: به نزد امام رفتم و از ایشان سؤال کردم و داستان را برایش تعریف کردم. فرمود: همانا کعبه نمی­خورد و نمی­آشامد و هر چه که برای آن هدیه آورند، باید به زائران تحویل دهند. کنیز را بفروش و بر حجر بایست و فریاد بزن: آیا کسی است که بی­زاد و توشه باشد؟ و آیا از میان زائران کسی است که بدان محتاج باشد؟ پس زمانی که به نزد تو آمدند، از آنها سؤال کن و بهای آن را به آنان بده و میانشان تقسیم کن. گفت: به ایشان گفتم: برخی از افرادی که از آنان سؤال کردم گفتند که آن را به بنی شیبه بدهم. فرمود: هشدار که اگر قائم ما قیام کند،آنان را می­گیرد و دستانشان را قطع کرده و آنان را می­چرخاند و می ­گوید: اینان دزدان خدایند.(1)

روایت4.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به نزد امام باقر علیه السلام آمد و گفت: من کنیزی برای خدمت به کعبه اهدا کردم و در ازای آن پانصد دینار به من می­دهند، نظرتان چیست؟ فرمود: آن را بفروش و پول آن را بگیر و بر این دیوار - یعنی سنگ - بایست و ندا ده و از آن به هر مسافر بی توشه و حج گزار نیازمند بده.(2)

روایت5.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: اگر دو دره موّاج از طلا

ص: 67

عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَزِیرَةِ: مِثْلَهُ بِتَغْیِیرٍ مَا(1) وَ قَدْ أَوْرَدْنَاهُ فِی بَابِ سِیرَةِ الْقَائِمِ علیه السلام.

و نقره داشته باشم، هیچ چیز به کعبه اهدا نخواهم کرد، زیرا که به پرده داران می­رسد نه به مستمندان.(1)

روایت6.

علل الشرائع: علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است که از او در باره کسی که کنیزی را به کعبه اهدا کرده است پرسید. فرمود: مردی نزد پدرم آمد که کنیز خود را وقف کعبه کرده بود. پدرم به وی گفت: ارزش آن را حساب کن و او را بفروش و سپس به ندا دهنده­ای فرمان ده که بر سنگ بایستد و ندا سردهد که ای کسی که هزینه سفرش کم شده یا راهش را گم کرده یا این که غذایش تمام شده است، به نزد فلانی فرزند فلان شخص برو و به وی دستور ده که یک یک بدهد تا بهای کنیز پایان یابد.

روایت7.

علل الشرائع: برقی از پدر خود و او از برخی از اصحاب ما نقل کرده است که گفت: زنی رشته­ای از نخ ریسیده شده به من داد و به من گفت: آن را به مکه ببر تا برای پوشش کعبه پرده بدوزند. ناپسند دانستم که آن را به

پرده داران کعبه بدهم چرا که آنان را می­شناختم. زمانی که به مدینه رسیدم، نزد امام باقر علیه السلام رفتم و به او گفتم: جانم به فدایت! همانا زنی رشته ای از نخی ریسیده شده به من داد و فرمان داد تا آن را به مکه تحویل دهم تا برای پوشش در کعبه از آن استفاده شود و من کراهت داشتم که آن را به پرده داران بدهم. فرمود: با آنان عسل و زعفران بخر و تربت قبر اباعبدالله علیه السلام را برگیر و با آب باران مخلوط کن و در آن قدری عسل و زعفران بریز و میان شیعه پخش کن تا بدان وسیله بیماران خود را مداوا کنند.(2)

روایت8.

المحاسن: پدرم از برخی اصحاب مانند این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت9.

قرب الإسناد: علی از برادرش موسی بن جعفر نقل می­کند که از ایشان درباره مردی سؤال کردم که بهای فروش کنیز خود را هدیه کعبه قرار داده است. خطاب به وی فرمود: به ندا دهنده­ای فرمان ده که بر سنگ بایستد و ندا دهد: ای کسی که هزینه سفرت تمام شده یا راه بر تو بسته شده یا غذایت تمام شده! باید نزد فلان بن فلان بروی. و به او فرمان ده که به یکی پس از دیگری بدهد تا بهای کنیز تمام گردد. از ایشان درباره مردی سؤال کردم که می گوید: او چنین و چنان هدیه می دهد، چه چیزی بر عهده اوست؟ فرمود: اگر

ص: 68

وَ فِضَّةً مَا أَهْدَیْتُ إِلَی الْکَعْبَةِ شَیْئاً لِأَنَّهُ یَصِیرُ إِلَی الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاکِینِ (1).

نذر نباشد، چیزی بر عهده او نیست.(1)

روایت10.

مناقب: عمر تصمیم گرفت که زیور و زینت کعبه را برگیرد. امام علی علیه السلام فرمود: قرآن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد در حالی که چهار مال وجود داشت: اموال مسلمانان که آنها را طبق دستور میان ورثه تقسیم نمود، فیء که آن را میان مستحقان آن تقسیم نمود، خمس که آن را در جایگاهش قرار داد و صدقات که آنها را در مواردش صرف کرد. در آن هنگام زیورهای کعبه بر آن بود و آن را به همان حال گذاشت، نه این که از روی فراموشی گذاشته باشد و نه این که جای آن بر او مخفی باشد، بنابراین تو نیز آن را بر همان حال که خدا و پیامبرش باقی گذاشته­اند باقی گذار. عمر گفت: اگر تو نبودی رسوا می­شدیم. و زیورهای کعبه را به حال خود واگذاشت.(2)

روایت11.

فقه الرضا علیه السلام: امام صادق علیه السلام درباره مردی که قسم یاد کرده بود با خویشاوندی سخن نگوید فرمود: چیزی نیست و در طلاق یا عتق هم چیزی نیست.

روایت12.

حلبی گفت: از امام درباره زنی سؤال کردم که دارایی خود را هدیه به خانه خدا نمود، اگر متاع خود را به فلان کس دختر فلان کس به عاریه دهد و برخی از اعضای خانواده­اش بدون اجازه وی به دیگری عاریه دادند. فرمود: برای وی هدیه­ای نیست، چرا که هدیه تنها در صورتی است که خداوند برای کعبه قرار دهد و این آن چیزی است که اگر برای خدا قرار داده شد، باید به آن وفا کند؛ و هر آنچه که شبیه بدان باشد، و چیزی که اسم خدا در آن ذکر نمی­شود هدیه به حساب نمی آید.(3)

روایت13.

و از ایشان درباره مردی که می گوید: بر من هزار شتر است و او مُحرم است به هزار حج، سؤال کردند. فرمود: این گامهای شیطان است. درباره مردی که می­گوید: او برای یک حج محرم است فرمود: چیزی نیست. و می­گوید: من این طعام را

هَدیه می­دهم. فرمود: چیزی نیست، چرا که غذا هَدیه دادنی نیست. یا درباره شتر پس از نحر آن می­گوید، آن را برای خانه خدا هدیه می­دهد؟ فرمود: شتر تنها در حالی هدیه داده می شود که زنده باشد و زمانی که نحر شده و به گوشت تبدیل شد، اهدا نمی شود.(4)

روایت14.

نهج البلاغه: روایت شده است که در دوران عمر، از پوشش

ص: 69

نَذْراً فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(1).

کعبه و کثرت آن سخن به میان آمد. قومی گفتند: اگر آن را بر گیری و سپاه مسلمانان را بدان مجهز سازی، پاداش بیشتری دارد و کعبه نیاز به زیور و زینت ندارد. عمر تصمیم بدین امر گرفت و از امام علی علیه السلام در این باره سؤال کرد. ایشان فرمود: قرآن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد در حالی که چهار مال وجود داشت: اموال مسلمانان که آنها را طبق دستور میان ورثه تقسیم نمود، فیء که آن را میان مستحقان آن تقسیم نمود، خمس که آن را در مورد خود قرار داد و صدقات که آنها را در مواردش صرف کرد و در آن هنگام زیورهای کعبه بر آن بود و آن را به همان حال گذاشت، نه این که از روی فراموشی گذاشته باشد یا جای آن بر او مخفی باشد؛ بنابراین تو نیز آن را بر همان حال که خدا و پیامبرش باقی گذاشته­اند باقی گذار. عمر گفت: اگر تو نبودی رسوا می­شدیم؛ و زیورهای کعبه را به حال خود واگذاشت.(1)

باب هفتم : علت حرم، حریم آن، شرافت و احکام آن

روایات

روایت1.

علل الشرائع: امام محمد باقر علیه السلام به نقل از پدران خویش فرمود: خداوند عز و جل به جبرئیل وحی کرد که من خداوند بخشنده مهربانم. همانا من به آدم و حوا به خاطر آنچه بر من شکایت آوردند رحم کردم، پس یکی از خیمه های بهشتی را فرود آور. از آن جا که آن دو به خاطر تنهایی و غربت می گریستند، بر آن دو رحم کردم. یکی از خیمه های بهشتی را در نزعه،(2)( بیابانی خالی از آب و گیاه) که مابین کوههای مکه قرار دارد نصب کن. نزعه همان جایگاه اصلی کعبه و پایه های آن است که فرشتگان الهی آن را پیش از آدم برافراشتند. جبرئیل برای آدم به اندازه جایگاه کعبه و ستون های آن خیمه ای فرود آورد و سپس آن را برافراشت. جبرئیل، آدم را از صفا

ص: 70

الْکَعْبَةِ وَ کَثْرَتُهُ فَقَالَ قَوْمٌ لَوْ أَخَذْتَهُ فَجَهَّزْتَ بِهِ جُیُوشَ الْمُسْلِمِینَ کَانَ أَعْظَمَ لِلْأَجْرِ وَ مَا تَصْنَعُ الْکَعْبَةُ بِالْحُلِیِّ فَهَمَّ عُمَرُ بِذَلِکَ وَ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَمْوَالُ أَرْبَعَةٌ أَمْوَالُ الْمُسْلِمِینَ فَقَسَّمَهَا بَیْنَ الْوَرَثَةِ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْفَیْ ءُ فَقَسَمَهُ عَلَی مُسْتَحِقِّیهِ وَ الْخُمُسُ فَوَضَعَهُ اللَّهُ حَیْثُ وَضَعَهُ وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللَّهُ حَیْثُ جَعَلَهَا وَ کَانَ حُلِیُّ الْکَعْبَةِ فِیهَا یَوْمَئِذٍ فَتَرَکَهُ اللَّهُ عَلَی حَالِهِ وَ لَمْ یَتْرُکْهُ نِسْیَاناً وَ لَمْ یَخْفَ مَکَاناً فَأَقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ عُمَرُ لَوْلَاکَ لَافْتَضَحْنَا وَ تَرَکَ الْحُلِیَّ بِحَالِهِ. (1)

و حواء را از مروه فرود آورد، و سپس آن دو را در خیمه ای گرد هم آورد. پایه ها و ستون خیمه از یاقوت سرخ ساخته شده بود، به گونه ای که نور و روشنایی آن یاقوت، تمامی کوههای مکه و پیرامون آن را روشنی می بخشید. نور ستون های حرم، امتداد و گسترش یافت تا جایی که امروز محدوده حرم برشمرده می شود و خداوند سبحان به احترام آن خیمه و ستون ها، آنجا را حرم قرار داد، چرا که آن خیمه و ستون­ها از بهشت به حساب می آیند. برای همین خداوند پاداش تمامی حسنات را در حرم خویش، چند برابر کرده است و جزای گناهان را دو برابر کرده است. طنابهای خیمه را تا اطراف آن گسترش داد، تا حدی که انتهای آن ها به اطراف مسجد الحرام منتهی می گشت. و فرمود: میخ های آن از سنگ هایی از جنس طلای خالص بهشتی ساخته شده بود و طنابهای آن بافته شده از شاخه های درخت ارغوان بود. خداوند عزو جل به جبرئیل وحی کرد که هفتاد هزار فرشته بر خیمه فرودآور، تا آن را از شیطان­های نافرمان حفظ کنند و آدم را بدان انس بخشند و به نشانه تعظیم و بزرگداشت کعبه و خیمه، به دور آن طواف کنند. پس ملائکه فرود آمدند، در حالی که آن خیمه را از شیطان حفظ می کردند و هر روز و شب به گرد ستون های خانه و خیمه، مانند طواف خویش به گرد بیت المعمور در آسمان طواف می کردند. ارکان خانه کعبه در زمین، دربرابر البیت المعمور در آسمان است. سپس خداوند به جبرئیل فرمان داد که نزد آدم و حوا برو و آن ها را از محل پایه­های خانه­ا مدور کن. سپس فرمود: ارکان خانه ام را برای فرشتگان و برای خلقم یعنی فرزندان آدم بالا ببر. جبرئیل بر آدم و حوا فرود آمد و آن دو را از خیمه دور کرد و خیمه را از روی پایه­های آن برداشت. سپس آدم را بر صفا و حوا را بر مروه فرود آورد. آدم گفت: ای جبرئیل! آیا به خاطر خشم خدای سبحان ما را از هم دور کردی، یا این که این کار تو از روی تقدیر بود؟ جبرئیل گفت: این امر از روی خشم خداوند صورت نپذیرفت، بلکه از خداوند سبحان هیچ گاه به سبب کرده خویش سؤال نمی شود. ای آدم! همانا این هفتاد هزار فرشته راخداوند را بر زمین فرود آورده است تا با تو انس گیرند و به گرد خیمه وستون های کعبه طواف کنند. این فرشتگان از خداوند درخواست کردند تا برای آنان در جای خیمه،خانه­ای را در محل نزعه مبارک،در برابر بیت المعمور بنا نهد تا به همان شکلی که در آسمان به گرد بیت المعمور طواف می کنند، در این جا نیز بچرخند. از این رو خداوند به من فرمان داد که تو را دور کنم و خیمه را بردارم. آدم گفت: ما هم به تقدیر خداوند عز وجل خرسندیم و اوامر او را

ص: 71

حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ جَمَعَ بَیْنَهُمَا فِی الْخَیْمَةِ قَالَ وَ کَانَ عَمُودُ الْخَیْمَةِ قَضِیباً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَأَضَاءَ نُورُهُ وَ ضَوْؤُهُ جِبَالَ مَکَّةَ وَ مَا حَوْلَهَا قَالَ فَامْتَدَّ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَهُوَ مَوَاضِعُ الْحَرَمِ الْیَوْمَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ مِنْ حَیْثُ بَلَغَ ضَوْؤُهُ قَالَ فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَماً لِحُرْمَةِ الْخَیْمَةِ وَ الْعَمُودِ لِأَنَّهُمَا مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ وَ لِذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَسَنَاتِ فِی الْحَرَمِ مُضَاعَفَاتٍ وَ السَّیِّئَاتِ مُضَاعَفَةً قَالَ وَ مُدَّتْ أَطْنَابُ الْخَیْمَةِ حَوْلَهَا فَمُنْتَهَی أَوْتَادِهَا مَا حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ وَ کَانَتْ أَوْتَادُهَا صَخْراً مِنْ عِقْیَانِ الْجَنَّةِ وَ أَطْنَابُهَا مِنْ ضَفَائِرِ الْأُرْجُوَانِ-(1)

قَالَ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام اهْبِطْ عَلَی الْخَیْمَةِ بِسَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّیْطَانِ وَ یُؤْنِسُونَ آدَمَ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْخَیْمَةِ تَعْظِیماً لِلْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ قَالَ فَهَبَطَ بِالْمَلَائِکَةِ فَکَانُوا بِحَضْرَةِ الْخَیْمَةِ یَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّیْطَانِ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ قَالَ وَ أَرْکَانُ الْبَیْتِ الْحَرَامِ فِی الْأَرْضِ حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ الَّذِی فِی السَّمَاءِ قَالَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام بَعْدَ ذَلِکَ أَنِ اهْبِطْ إِلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَنَحِّهِمَا عَنْ مَوْضِعِ قَوَاعِدِ بَیْتِی ارْفَعْ قَوَاعِدَ بَیْتِی لِمَلَائِکَتِی وَ لِخَلْقِی مِنْ وُلْدِ آدَمَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَیْمَةِ وَ نَحَّاهُمَا عَنْ نَزَعَةِ الْبَیْتِ وَ نَحَّی الْخَیْمَةَ عَنْ مَوْضِعِ النَّزَعَةِ قَالَ وَ وَضَعَ آدَمَ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءَ عَلَی الْمَرْوَةِ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام یَا جَبْرَئِیلُ أَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ حَوَّلْتَنَا وَ فَرَّقْتَ بَیْنَنَا أَمْ بِرِضًا [وَ] تَقْدِیرٍ عَلَیْنَا فَقَالَ لَهُمَا لَمْ یَکُنْ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ یَا آدَمُ إِنَّ السَّبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ الَّذِینَ أَنْزَلَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْأَرْضِ لِیُؤْنِسُوکَ وَ یَطُوفُوا حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَةِ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَبْنِیَ لَهُمْ مَکَانَ الْخَیْمَةِ بَیْتاً عَلَی مَوْضِعِ النَّزَعَةِ الْمُبَارَکَةِ حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَیَطُوفُونَ حَوْلَهُ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیَّ أَنْ أُنَحِّیَکَ وَ أَرْفَعَ الْخَیْمَةَ فَقَالَ آدَمُ علیه السلام رَضِینَا بِتَقْدِیرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ

ص: 71

اجرا می کنیم. سپس با حمل سنگی از صفا و مروه و سنگی دیگر از طور سینا و سنگی از جبل السلم - که در پشت کوفه قرار دارد - پایه های خانه را برافراشت. در این هنگام خداوند به جبرئیل فرمان داد که آن خانه را بساز و کامل کن. جبرئیل به فرمان خداوند با کمک بالهای خویش چهارسنگ را از جای خود برکند و آن ها را دقیقاً درهمان مکانی که باری تعالی دستور داده بود، یعنی در جای ستونهای خانه ای که خداوند مقدر ساخته بود، قرار داد و علائم آن را نصب کرد. سپس به جبرئیل فرمان داد که آن را بنانهد و جهت ساختن آن از سنگ های کوه ابی قبیس استفاده کند و دو دروازه یکی در شرق و دیگری در غرب بسازد. پس از آن که جبرئیل آن بنا را به اتمام رساند، فرشتگان پیرامون آن خانه طواف کردند. زمانی که آدم و حوا دیدند که فرشتگان به گرد کعبه طواف می کنند، به راه افتاده و هفت دور به گرد آن طواف کردند و آن گاه برای پیدا کردن چیزی برای خوردن، خارج شدند.(1)

روایت2.

علل الشرائع: بزنطی نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام درباره حرم و محدوده آن سؤال کردم که به چه علت برخی از مناطق آن نزدیکتر و برخی دورتر است؟ امام در پاسخ فرمود: خداوند سبحان زمانی که آدم را از بهشت فرود آورد، وی را بر کوه ابی قبیس اسکان داد. آدم به خاطر احساس تنهایی و نشنیدن آن چه را که در بهشت می شنید، نزد پروردگار خویش شکایت کرد. از این رو خداوند برای وی یاقوتی سرخ رنگ فرود آورد و در جایگاه خانه اش قرار داد. آدم به گرد آن طواف می کرد و نور آن یاقوت تا محدوده حرم می رسید. پس نشانه­ها معین شد و خداوند آن را حرم خویش قرار داد.(2)

روایت3.

عیون اخبار الرضا، علل الشرائع: به سند دیگری این حدیث را نقل کرده اند.(3)

روایت4.

علل الشرائع:

ص: 72

فِینَا فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَیْتِ الْحَرَامِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا وَ حَجَرٍ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سِینَا وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السلم وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنِ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَوَاضِعِهَا بِجَنَاحِهِ فَوَضَعَهَا حَیْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ فِی أَرْکَانِ الْبَیْتِ عَلَی قَوَاعِدِهِ الَّتِی قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ نَصَبَ أَعْلَامَهَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ مِنْ حِجَارَةٍ مِنْ أَبِی قُبَیْسٍ وَ اجْعَلْ لَهُ بَابَیْنِ بَاباً شَرْقاً وَ بَاباً غَرْباً قَالَ فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَلَمَّا فَرَغَ طَافَتِ الْمَلَائِکَةُ حَوْلَهُ فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَیْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ خَرَجَا یَطْلُبَانِ مَا یَأْکُلَانِ (1).

این حدیث را از امام رضا علیه السلام نقل کرده است.(1)

روایت5.

عیون اخبار الرضا: همین حدیث را از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است.(2)

روایت6.

قرب الإسناد: همین حدیث را به شکل فوق نقل کرده است.(3)

روایت7.

قرب الإسناد: صفوان در حضور وی از امام رضا علیه السلام درباره مردی سؤال کرد که برده خویش را در حرم تنبیه کند؟ ایشان در پاسخ فرمود: امام باقر علیه السلام خیمه خویش را در محدوده حرم برپا می نمود؛ برخی از طناب آن را داخل حرم و برخی را بیرون از حرم نصب می نمود. زمانی که می خواست برخی از خدمتکاران خویش را تادیب کند، وی را از حرم بیرون می برد و در منطقه خارج از حرم تادیب می کرد.

مؤلف

در باب غسل­ها ذکر آن گذشت و انجام غسل جهت ورود به حرم خواهد آمد.

روایت8.

الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام در حدیث اربعمائه فرمود: ادای یک نماز در حرم برابر با هزار نماز در جای دیگر است.(4)

و همچنین فرمود: با شمشیر وارد حرم نشوید.(5)

روایت9.

علل الشرائع: حفص بن بختری نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درمورد مردی سؤال کردم که در بیرون حرم مرتکب گناه و جنایتی شده و سپس داخل در حرم می گردد. آیا در این صورت بر وی حد جاری می شود؟ امام فرمود: خیر، اما نباید به وی غذا و آب داد و همچنین با او سخن گفت و داد و ستد کرد. زمانی که با وی بدین گونه رفتار کنند، امید است که از حرم بیرون آید و حد بر وی جاری شود.

ص: 73

الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَهُ (1).

در صورتی که در خود حرم جنایتی را مرتکب شود، در داخل حرم بر وی حد جاری خواهد شد؛ زیرا که چنین فردی حق و حرمتی برای حرم قائل نشده است. (1)

روایت10.

تفسیر علی بن ابراهیم: نیز همین حدیث را به شکل فوق نقل کرده است.(2)

مؤلف

برخی از اخبار در باب شکار بیان خواهد شد.

روایت11.

فقه الرضا علیه السلام: اگر از کسی حقی طلب داری و وی را در مکه یافتی، حق خویش را از وی طلب مکن و بر او سلام مکن، چرا که در این صورت وی را می ترسانی، مگر این که حق خویش را در حرم به وی داده باشی که در این صورت ایرادی بر تو وارد نیست که آن را در حرم بخواهی.(3)

روایت12.

تفسیر العیاشی: محمد بن مسلم نقل کرده است که از امام باقر علیه السلام درباره این گفته باری تعالی که فرموده: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً»(4)،{هر

که در آن وارد شود، در امان خواهد بود.} پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: هر هراسناکی در آن، در امان خواهد بود؛ البته تا زمانی که حدی از حدود خداوند که باید اجرا شود، بر عهده او نباشد. به امام گفتم: آیا کسی که با خدا وپیامبرش بجنگد و در زمین فساد کند نیز در آن ایمن است؟ ایشان فرمود: وی همچون شخصی است که در راه کمین کند یا این که گوسفند یا چیز دیگری را بدزدد. در این صورت امام هرطور که بخواهد با وی رفتار می­کند. از امام درباره شخص خائنی که داخل حرم می شود پرسیدم؟ امام فرمود: وی را نگیرند و به او دست نزنند؛ چرا که خداوند می فرماید:{هر که در آن وارد شود، در امان خواهد بود.}(5)

روایت13.

تفسیر العیاشی: عبدالله بن سنان نقل کرده است که از امام صادق درباره این گفته خداوند که می فرماید: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً»(6){هر

که در آن وارد شود، در امان خواهد بود.}پرسیدم که آیا منظور خداوند کعبه است یا حرم؟ ایشان فرمود: هر کسی از مردم به صورت پناهنده داخل در حرم گردد، در امان است. هر فردی از مؤمنان به داخل کعبه پناهنده شود، پس او از غضب خدا در امان است و هر حیوان وحشی اعم از درنده و پرنده ای که داخل حرم شود، از این که به وی حمله کنند یا آن که آن را آزار دهند در امان خواهد بود تا این که از حرم بیرون آید.(7)

روایت14.

تفسیر العیاشی: مثنی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند: «وَ مَنْ

ص: 74

جَنَی فِی الْحَرَمِ جِنَایَةً أُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدُّ فِی الْحَرَمِ لِأَنَّهُ لَمْ یَرْعَ لِلْحَرَمِ حُرْمَةً(1).

دَخَلَهُ کانَ آمِناً»(1){هر

که در آن وارد شود، در امان خواهد بود}پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: اگر سارقی در خارج از حرم دزدی کند و سپس وارد حرم شود، شایسته نیست که کسی وی را دستگیر کند، اما بایستی وی را از رفتن به بازار منع کرده و با وی داد و ستدی انجام ندهند و یا سخنی نگویند؛ پس زمانی که این چنین با وی رفتار کنند، امید است که از حرم بیرون آید و او را دستگیر کنند وسپس بر وی حد جاری سازند. اما در صورتی که در حرم مرتکب جنایتی شود، در همان جا بر وی حد جاری می شود؛ زیرا فردی که در حرم مرتکب جنایتی شود، در همان جا بر وی حد جاری خواهد شد.(2)

روایت15.

تفسیر العیاشی: از امام صادق درباره سخن باری تعالی که فرموده: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً»(3){هر که در آن وارد شود، در امان خواهد بود.}سؤال کردند. ایشان در پاسخ فرمود: اگر بنده ای در بیرون از حرم مرتکب جنایتی شود و سپس به سمت حرم فرار کند، شایسته نیست که وی را دستگیر کنند؛ بلکه باید او را از بازار رفتن و داد و ستد وخوراک و آشامیدنی منع کنند و با او حرف نزنند. زمانی که با وی این چنین کنند، امید است که از حرم بیرون آید و دستگیر شود. درصورتی که در حرم مرتکب جنایتی شود، در همان جا دستگیر خواهد شد.(4)

باب هشتم : فضیلت مکه، نامها و علت آن و ذکر پاره ای از مواطن آن و حکم اقامت در آن و حکم خانه­های آن

آیات

- وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیر(5)

{وچون ابراهیم گفت: پروردگارا، این سرزمین را شهری امن گردان و مردمش را - هرکس از آنان که به خدا و روز واپسین ایمان بیاورد - از فراورده ها روزی بخش، فرمود: ولی هر کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش می کنم، سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش دوزخ می کشانم و چه بد سرانجامی است.}

- وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّه (6)

{بازداشتن در آن از راه خدا و کفر ورزیدن به او، بازداشتن از مسجد الحرام [حج] وبیرون راندن اهل از آنجا، نزد خدا گناهی بزرگتر است.}

- وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُون (7)

{چرا خداوند در آخرت عذابشان نکند،با این که آنان مردم را از زیارت مسجد الحرام بازمی دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند و سرپرست آن نیستند مگر متقین.}

- وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً {إلی قوله} رَبَّنا

ص: 75

دَخَلَهُ کانَ آمِناً قَالَ إِذَا أَحْدَثَ السَّارِقُ فِی غَیْرِ الْحَرَمِ ثُمَّ دَخَلَ الْحَرَمَ لَمْ یَنْبَغِ لِأَحَدٍ أَنْ یَأْخُذَهُ وَ لَکِنْ یُمْنَعُ مِنَ السُّوقِ وَ لَا یُبَاعُ وَ لَا یُکَلَّمُ فَإِنَّهُ إِذَا فُعِلَ ذَلِکَ بِهِ أَوْشَکَ أَنْ یَخْرُجَ فَیُؤْخَذَ وَ إِذَا أُخِذَ أُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدُّ فَإِنْ أَحْدَثَ فِی الْحَرَمِ أُخِذَ وَ أُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدُّ فِی الْحَرَمِ لِأَنَّهُ مَنْ جَنَی فِی الْحَرَمِ أُقِیمَ عَلَیْهِ الْحَدُّ فِی الْحَرَمِ (1).

إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُون (1)

{ویاد کن هنگامی را که ابراهیم گفت: پروردگارا این شهر را ایمن گردان.... پروردگارا من یکی از فرزندانم را در دره ای بی کشت، نزد خانه محترم تو، سکونت دادم. پروردگارا تا نماز را به پا دارند، پس دلهای برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از محصولات مورد نیازشان روزی ده، باشد که سپاسگزاری کنند.}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیم (2)

{بی گمان کسانی که کافر شدند و از راه خدا و مسجد الحرام - که آن را برای مردم اعم از مقیم در آنجا و بادیه نشین، یکسان قرار داده ایم - جلوگیری می کنند، ونیز هر که بخواهد در آن جا به ستم از حق منحرف شود، او را از عذابی دردناک می چشانیم.}

- إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها(3)

{من مأمورم که تنها پروردگار این شهر را که آن را مقدس شمرده، پرستش کنم.}

- أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون (4)

{آیا آنان را درحرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی - که رزقی از جانب ماست - به سوی آن سرازیر می شود؟ ولی بیشترشان نمی دانند.}

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُون (5)

{آیا ندیده اند که ما برای آنان حرمی امن قرار دادیم و حال آن که مردم از حوالی آنان ربوده می شوند؟آیا به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟}

- لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها(6)

{تا مردم مکه و کسانی را که پیرامون آنند، هشدار دهی.}

- لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَد(7)

{سوگند به این شهر، و حال آن که تو در این شهر جای داری.}

- وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِین (8)

{واین شهر امن و امان.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: مکه را از این رو ام القری نامیده اند که آن اولین مکانی است که خداوند بر روی زمین خلق کرده است. چنان که می فرماید: «ِ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکا»(9){خانه ای

که برای عبادت مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک، و برای جهانیان مایه هدایت است.}(10)

ص: 76

إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (1)

الحج: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (2)

النمل: إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها(3)

القصص: أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (4) العنکبوت أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (5)

حمعسق: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها(6)

البلد: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ(7)

التین: وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ (8).

روایت2.

الخصال: امام موسی بن جعفر علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند چهار شهر را از میان تمامی شهرها برگزیده است:«وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» {سوگند به انجیر وزیتون وطور سینا و این شهر امن و امان.} و منظور از تین، مدینه و زیتون، بیت المقدس وطور سینین، کوفه و شهر امان، همان مکه است.(1)

روایت3.

قرب الإسناد: علی بن جعفر گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدم چرا مکه را بکه نامیده اند؟ در پاسخ فرمود: زیرا مردم توسط دستهایشان همدیگر را هل می دادند - یعنی یکدیگر را می راندند - و این امر تنها در مسجدیکه پیرامون کعبه است اتفاق می افتد.(2)

روایت4.

تفسیر العیاشی: از آنجا که مردم توسط دستهایشان یکدیگر را هل می دهند، و این امر جز در مسجد پیرامون کعبه نیست.(3)

روایت5.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: نامهای مکه پنج تاست که عبارتند از: ام القری، مکه، بکه و بساسه. از این رو مکه را بساسه (هلا ک کننده) نامیده اند، چون مردم در آن ستم می کردند، آنان را هلاک می­کرد، یعنی بیرون می کرد و از بین می برد. و ام رحم نامیده اند، زیرا زمانی که مردم در آن معتکف می شدند، مورد رحمت باری تعالی قرار می گرفتند.(4)

روایت6.

عیون أخبار الرضا، علل الشرائع: امام رضا علیه السلام فرمود: مکه را از این رو مکه نامیده اند که مردم در آن سوت می زدند. و کسی را که قصد مکه می کرد، می گفتند: «قد مکا» و این همان سخن باری تعالی است که فرموده: «و ما کان صلاتهم عند البیت الا مکاء و تصدیة»(5)،{نمازشان

در خانه خدا جز سوت کشیدن و کف زدن نبود.}پس مکاء به معنای سوت زدن و تصدیة

ص: 77

کف زدن می باشد.(1)

روایت7.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: مکه را از این رو بکه نامیده اند که مردم در آن به حالت گریه درمی­آیند.(2)

روایت8.

علل الشرائع: ابن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چرا مکه را بکه نامیده اند؟ امام در پاسخ فرمود: زیرا که مردم در مکه و اطراف آن گریه می کنند.(3)

روایت9.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: محل کعبه، بکه و قریه، مکه است.(4)

روایت10.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: بکه، جایگاه کعبه و مکه، حرم است و این همان سخن خداوند است که فرمود: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا»{هر کس در آن وارد شود ایمن است.}(5)

روایت11.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: بکه جایگاه کعبه و مکه تمام مکانی است که حرم آن را در بر گرفته است.(6)

روایت12.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: مکه تمامی آبادی است و بکه، جایگاه سنگی است که مردم به یکدیگر فشار می آورند.(7)

روایت13.

علل الشرائع: امام باقر علیه السلام فرمود: مکه را از این رو

ص: 78

صَفْقُ الْیَدَیْنِ (1).

بکه نامیده اند که مردان و زنان یکدیگر راهل می­دهند. و زنان در جلو و دست راست و چپت و همراه با تو نماز می خوانند، و این امر در مکه ایرادی ندارد، اما در مکانهای دیگر کراهت دارد.(1)

روایت14.

علل الشرائع: حلبی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم که چرا مکه را بکه نامیده اند؟ امام در پاسخ فرمود: زیرا مردم یکدیگر را با دست هل می­دهند.(2)

روایت15.

المحاسن: این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت16.

تفسیر العیاشی: حدیث فوق را نقل کرده است.(4)

روایت17.

عیون اخبار الرضا، علل الشرائع: مردی از اهالی شام از امیر المؤمنین علیه السلام پرسید: چرا مکه را ام القری نامیده اند؟ امام فرمود: زیرا زمین از زیر آن گسترده شده است.(5)

روایت18.

علل الشرائع: حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام درباره «طائف» فرمودند: آیا می دانی برای چه طائف را طائف نامیده اند؟ راوی می­گوید: عرض کردم: خیر. فرمود: حضرت ابراهیم علیه السلام به درگاه پروردگارش نالید و دعا کرد که حق جلّ و علا از تمام میوه ها به خانواده او روزی کند. پس خدای متعال قطعه زمینی را از اردن جدا کرد و آن زمین جلو آمد تا به بیت رسید و دور آن، هفت بار طواف کرد، سپس حق تعالی آن را در جایش مستقرّ کرد و از این جهت که دور بیت طواف کرده، به آن طائف گفته شد.(6)

روایت19.

قرب الإسناد: حدیث فوق را از امام رضا علیه السلام نقل کرده است.(7)

روایت20.

المحاسن: همین حدیث را به شکل فوق نقل کرده است.(8)

ص: 79

بَکَّةَ لِأَنَّهُ یُبَکُّ بِهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ وَ عَنْ یَسَارِکَ وَ مَعَکَ وَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّمَا یُکْرَهُ فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ (1).

روایت21.

تفسیر العیاشی: مانند این حدیث را نقل کرده است.(1)

روایت22.

علل الشرائع: احمد بن محمّد از امام رضا علیه السلام نقل کرده که آن حضرت پرسید: آیا می دانی چرا طائف را طائف نام نهاده اند؟ عرض کردم: خیر. فرمود: برای این که وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام خدا را خواند که از تمام میوه ها به خانواده­اش روزی کند، حق تعالی به قطعه ای از اراضی اردن فرمان داد و آن زمین با میوه هایش حرکت کرد تا به بیت رسید. پس دور بیت طواف نمود. آنگاه باری تعالی به آنها امر فرمود، به همین مکان فعلی که موسوم به طائف است، برود و به جهت طوافی که پیرامون بیت نموده، به آن طائف گفتند.(2)

روایت23.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: ابطح را از این رو ابطح نامیده اند که حضرت آدم علیه السلام مأمور شد که خود را در قسمت پست وادی جمع (مشعر)، به روی زمین افکند، ایشان این چنین کرد تا صبح طلوع کرد. پس از آن، به وی امر گردید بالای کوه جُمع رود. آنگاه مأمور شد بعد از طلوع آفتاب به گناهش اعتراف کند. پس آدم چنین کرد. در این هنگام حق تعالی از آسمان آتشی فرستاد و آن آتش قربانی او را گرفت.(3)

روایت24.

علل الشرائع: ابو صباح کنانی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند متعال که می فرماید: «وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیم»(4){هرکه

بخواهد در آن جا به ستم از حق منحرف شود، او را از عذابی دردناک می چشانیم.} پرسیدم. امام در پاسخ فرمود: هر نوع ظلمی که شخص در مکه به خودش بکند، اعم از دزدی، ظلم به دیگری، یا هر نوع از انواع دیگر ظلم مرتکب شود، من آن را الحاد می دانم. از این رو وی باید از سکونت در حرم نهی گردد.(5)

روایت25.

علل الشرائع: گروهی از اصحاب این حدیث را به امام صادق علیه السلام نسبت داده اند که ایشان از اقامت در مکه کراهت داشت، بدین علت که رسول خدا را از آنجا بیرون راندند. فردی که در مکه اقامت کند، سنگدل می شود به طوری که هر کاری

ص: 80

در جای دیگر می­کند، در مکه نیز انجام می­دهد.(1)

روایت26.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که یکی از شما اعمال خویش را در مکه به انجام رسانید، سوار بر مرکب خویش گردد و نزد خانواده خود باز گردد، چرا که اقامت در مکه سبب سنگدلی می شود.(2)

روایت27.

علل الشرائع: امام باقر علیه السلام فرمود: شایسته نیست که انسان یک سال در مکه اقامت کند. به امام گفتم: پس چه کند؟ امام فرمود: به جای دیگری رود. هیچ کس حق ندارد که ساختمانی بالاتر و بلندتر از کعبه بنا نهد.(3)

روایت28.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام از پدرشان نقل کردند که امام علی علیه السلام از اجاره کردن خانه های مکه کراهت داشتند. سپس آیه « سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْباد»(4) {کعبه را برای مردم اعم از مقیم در آن جا و بادیه نشین یکسان قرار دادیم.} را تلاوت کردند.(5)

روایت29.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السلام به نقل از پدرشان فرمود که ایشان از امام علی علیه السلام نقل کرده اند: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اهالی مکه را نهی می کرد از این که خانه های خویش را اجاره دهند یا این که بر درهای آن قفل نهند و این آیه را تلاوت کرد: «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْباد»(6)

{کعبه را برای مردم، اعم از مقیم در آن جا و بادیه نشین، یکسان قرار دادیم}. سپس فرمود: این کار را اشخاصی همچون ابوبکر، معاویه، عمر، عثمان و علی علیه السلام تا زمان معاویه انجام دادند.(7)

روایت30.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إن الذین کفروا و یصدون عن سبیل الله و المسجد الحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و الباد»(8)،{بی

گمان کسانی که کافر شدند و از راه خدا و مسجد الحرام که آن را برای مردم، اعم از مقیم در آن جا و بادیه نشین یکسان قرار داده ایم جلوگیری می کنند.} گفت: زمانی که

قریش مانع ورود رسول خدا به مکه شدند، این آیه نازل شد: «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْباد»{آن را برای مردم، اعم از مقیم در آن جا و بادیه نشین یکسان قرار داده ایم.} و ایشان فرمود: این امر برای اهالی مکه و شهرهای دیگر یکسان است، و نباید از ورود آنان به حرم ممانعت کرد.(9)

روایت31.

علل الشرائع:

ص: 81

فِی غَیْرِهَا(1).

حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْباد»(1){آن

را برای مردم، اعم از مقیم در آن جا و بادیه نشین یکسان قرار داده ایم.}سؤال کردم. امام فرمود: سزاوار نیست که برای خانه­های مکه در ساخته شود، زیرا حج گزاران بایستی در حیات خانه ها فرود آیند تا اعمال خویش را انجام دهند. اولین کسی که برای خانه های مکه در قرار داد، معاویه بود.(2)

روایت32.

علل الشرائع: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام پس از این که از مکه هجرت کرد، دیگر هرگز در آن نخوابید تا این که خداوند عزو جل جان وی را گرفت. راوی گوید: به چه علت؟ امام فرمود: به سبب این که از خوابیدن در جایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن هجرت کرده بود، کراهت داشت. نماز عصر خویش را در آن می خواند و سپس از مکه خارج می شد و در جای دیگری می خوابید.(3)

روایت33.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: ذکر سبحان الله در مکه، معادل مالیات دو عراق است که در راه خدا انفاق شود.(4)

روایت34.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: سجده کننده در مکه همچون کسی است که در راه خدا در خون خود غلطیده است.(5)

روایت35.

المحاسن: از امام صادق نقل کرده اند که امام سجاد علیه السلام فرمود: شخص خوابیده در مکه، همچون کسی است که در سرزمین­های دیگر در خون خود بغلطد.(6)

روایت36.

المحاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس قرآن را در مکه ختم کند، از دنیا نمی رود، مگر این که قبل از مرگش رسول خدا و جایگاه خویش را در بهشت ببیند.(7)

ص: 82

عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ قَالَ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ یَنْبَغِی أَنْ یُصْنَعَ عَلَی دُورِ مَکَّةَ أبوابا [أَبْوَابٌ] لِأَنَّ لِلْحَاجِّ أَنْ یَنْزِلَ مَعَهُمْ فِی دُورِهِمْ فِی سَاحَةِ الدَّارِ حَتَّی یَقْضُوا مَنَاسِکَهُمْ وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ جَعَلَ لِدُورِ مَکَّةَ أَبْوَاباً مُعَاوِیَةُ(1).

روایت37.

ثواب الأعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که در مکه از یک جمعه تا جمعه دیگر یا کمتر یا بیشتر از این قرآن را ختم نماید و در روز جمعه قرائت قرآن را به پایان برساند، خداوند تمام پاداشها و حسناتی را که از اولین جمعه دنیا تا آخرین جمعه آن هست،برای او خواهد نوشت. و اگر درروز دیگر غیر جمعه قرائت قرآن را به پایان برساند، باز هم همین طور است.(1)

روایت38.

قصص الأنبیاء: امام صادق فرمود: نهصد پیامبر در مکه نماز خواندند.

روایت39.

کامل الزیارات: شخصی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: هر چه داشتم تبدیل به طلا و نقره کردم و بقیه چیزهایم را فروختم و با خود گفتم در مکه ساکن شوم. امام فرمود: این کار را نکن، زیرا اهالی مکه آشکارا به خداوند کفر می ورزند. آن مرد گفت: در حرم رسول خداصلی الله علیه و آله چطور؟ امام فرمود: اهالی آنجا از مکه بدترند. آن مرد گفت: پس کجا روم؟ امام فرمود: بر تو باد عراق و کوفه، زیرا که برکت از آن نشات گرفته وتا دوازده میلی آن می باشد،- این گونه و این گونه - یعنی از هر چهار طرف، و در کنار آن قبری است که هرگز شخص غمدیده و ستمدیده ای نزد آن نرفته، مگر این که خداوند غم و اندوه هایش را از وی زدوده است.(2)

روایت40.

المحاسن: معاویة بن عمار گوید: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: می­ایستم و نماز می­خوانم در حالی که زنی یا رهگذری رو بروی من نشسته؟ فرمود: اشکالی ندارد، بکّه نامیده شده است، چون در آن، مردان و زنان یکدیگر را هل می­دهند.(3)

روایت41.

تفسیر العیاشی: ابو جعفرمنصور خلیفه عباسی خواست که تعدادی از خانه های اهالی مکه را بخرد تا به مسجد الحرام بیفزاید، اما مردم از فروختن خانه هایشان امتناع کردند. منصور آنان را تشویق کرد اما مردم باز هم خودداری کردند. وی از این امر سخت دلتنگ شد. نزد امام صادق علیه السلام آمد و خطاب به امام گفت: من از اهالی مکه درخواست کردم تا خانه ها و آستانه هایشان را بفروشند تا به مسجد الحرام بیفزاییم، اما مردم

ص: 83

ندادند و بدین سبب غم و اندوه بسیاری بر من چیره شد. امام فرمود: چرا این موضوع تو را ناراحت می سازد، در حالی که حجت تو بر آنان آشکار است. وی به امام گفت: برای آنان چه دلیلی بیاورم؟ امام فرمود: کتاب خدا. وی گفت: در کجای قرآن؟ امام فرمود: همین گفته خداوند که فرموده: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکا»(1){در

حقیقت نخستین خانه ای که برای عبادت مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک.} خداوند در این آیه خبر داده است که نخستین خانه همان است که در مکه بوده است. از این رو اگر آنان قبل از کعبه در آن جا مالکیت خانه هایشان را داشته اند، بنابراین آستانه ها متعلق به آنان است؛ و در صورتی که خانه خدا پیش از آنان بوده است، بنابراین آستانه کعبه متعلق به کعبه است. سپس منصور مردم مکه را فراخواند و با این دلیل بر آنان استدلال کرد. مردم به وی گفتند: هر کاری دوست داری انجام بده.(2)

روایت42.

تفسیر العیاشی: زمانی که مهدی پادشاه عباسی مسجد الحرام را گسترش داد، در گوشه مسجد خانه ای باقی ماند. از صاحبانش درخواست کرد که آن خانه را به وی دهند، اما آنان خودداری کردند. مهدی در این باره نظر فقها را جویا شد. تمامی فقها گفتند: هرگز سزوار نیست که چیزی را به غصب جزو مسجد الحرام کنند. علی بن یقطین به مهدی عباسی گفت: ای امیر مؤمنان! اگر به موسی بن جعفر در این خصوص نامه ای بنویسی، راه چاره را به تو باز خواهد گفت. مهدی عباسی به والی مدینه نامه ای نوشت که از امام کاظم علیه السلام در این باره سؤال کند که اگر ما بخواهیم خانه ای را جزو مسجدالحرام کنیم اما صاحبش آن را ندهد، چه باید کرد؟ والی این موضوع را به امام کاظم علیه السلام گفت. امام فرمود: آیا باید حتما جواب دهم. گفت: آری چاره ای نیست. امام فرمود: بنویس: بسم الله الرحمن الرحیم، اگر کعبه بر مردم وارد شده است، پس بدون شک آنان نسبت به آستانه های خود سزاوارترند و اگر مردم بر آستانه کعبه فرود آمده­اند، کعبه به آستانه خود سزاوارتر است. زمانی که نامه به دست مهدی عباسی رسید، وی نامه را گرفت و بوسید و سپس دستور به ویرانی آن خانه داد. سپس صاحبان آن خانه نزد امام کاظم علیه السلام رفتند و از امام درخواست کردند تا نامه ای به مهدی بنویسد که قیمت خانه هایشان را بپردازد. امام در نامه ای به مهدی نوشت: به صاحبان آن خانه چیزی بدهد. مهدی نیز رضایت آنان را جلب کرد.(3)

روایت43.

تفسیر العیاشی: امام سجاد علیه السلام درباره این گفته ابراهیم که دعا کرد: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّه»(4){پروردگارا!

این سرزمین را شهری امن گردان و مردمش را هر کس از آنان که به خدا و روز واپسین ایمان بیاورد، از فرآورده ها روزی بخش.} فرمود: حضرت ابراهیم علیه السلام ما و پیروان و دوستداران وصی خود را قصد کرده است. و در مورد این سخن خداوند که فرمود: «قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیر»(5){هر

کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش می کنم، سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش دوزخ می کشانم و چه بد سرانجامی است.} امام فرمود: مقصود خداوند کسانی

ص: 84

وَ قَدْ مَنَعُونِی ذَلِکَ فَقَدْ غَمَّنِی غَمّاً شَدِیداً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ یَغُمُّکَ ذَلِکَ وَ حُجَّتُکَ عَلَیْهِمْ فِیهِ ظَاهِرَةٌ فَقَالَ وَ بِمَا أَحْتَجُّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بِکِتَابِ اللَّهِ فَقَالَ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً قَدْ أَخْبَرَکَ اللَّهُ أَنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ هُوَ الَّذِی بِبَکَّةَ فَإِنْ کَانُوا هُمْ تَوَلَّوْا قَبْلَ الْبَیْتِ فَلَهُمْ أَفْنِیَتُهُمْ وَ إِنْ کَانَ الْبَیْتُ قَدِیماً قَبْلَهُمْ فَلَهُ فِنَاؤُهُ فَدَعَاهُمْ أَبُو جَعْفَرٍ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِهَذَا فَقَالُوا لَهُ اصْنَعْ مَا أَحْبَبْتَ (1).

از امت بود که وصیّ او را انکار کردند و از او پیروی نکردند و به خدا، این آیه اینگونه فرموده است.(1)

روایت44.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که به مدت یک سال در مکه اقامت کند، همچون اهل آن به حساب می آید.

روایت45.

مؤلف: در کتاب ارشاد القلوب و مشارق الانوار در حدیثی طولانی روایت شده است: در میان سؤالاتی که از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیده شد، یکی این بود: جایگاه بکه نسبت به مکه کجاست؟ امام در پاسخ فرمود: مکه، اطراف حرم و بکه،محل کعبه است. آن شخص پرسید: چرا آن را مکه نامیده اند؟ امام فرمود: زیرا خداوند سبحان زمین را از زیر مکه گسترانیده است. آن مرد پرسید: چرا آن را بکه نام نهاده اند؟ امام فرمود: زیرا چشم ستمکاران و گناهکاران را گریانده است. آن شخص گفت: راست گفتی.(2)

در ارشاد القلوب آمده: زیرا گردن ستمکاران و گنهکاران را فشرده است.(3)

روایت46.

مجالس شیخ: امام صادق علیه السلام فرمود: مکه حرم ابراهیم علیه السلام، مدینه حرم محمد صلی الله علیه و آله و کوفه حرم علی بن ابی طالب علیه السلام است. علی علیه السلام از کوفه، آن چه را که ابراهیم از مکه و محمد از مدینه حرام ساختند، حرام کرده است.(4)

روایت47.

دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که در مکه به مدت یک روز بیمار شود، خداوند برایش به میزان شصت سال عبادت، عمل نیک می نویسد؛ و هر کس به میزان

ص: 85

أُمَّتِهِ وَ کَذَلِکَ وَ اللَّهِ قَالَ هَذِهِ الْآیَةُ(1).

یک ساعت گرمای مکه را تحمل کند، به مقدار مسافت صد سال، آتش از وی دور می شود و بهشت به اندازه صد سال به او نزدیک می گردد.

روایت48.

عدة الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که در مکه از یک جمعه تا جمعه دیگر یا کمتر یا بیشتر از این مدت، قرآن را ختم نماید و در روز جمعه قرائت قرآن را ختم کند، خداوند تمام پاداشها و حسناتی را که از اولین جمعه دنیا تا آخرین جمعه آن هست برای او خواهد نوشت. و اگر در روزی غیر از جمعه قرائت قرآن را به پایان برساند، باز هم همین طور است. (1)

باب نهم : انواع حج، بیان واجبات و شرائط کلی آن

آیات

- فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقاب (2)

{و چون ایمنی یافتید، پس هر کس از اعمال عمره به حج پرداخت، باید آنچه از قربانی میسر است قربانی کند و آن کس کهقربانی نیافت، باید در هنگام حج سه روز روزه بدارد و چون برگشتید، هفت روز دیگر روزه بدارید؛ این ده روزتمام است. این حج تمتعبرای کسی است که اهل مسجد الحرام (مکه) نباشد و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است.}

روایات

روایت1.

تفسیر العیاشی: زراره گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند که فرمود: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(3){این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.}سؤال کردم. امام در پاسخ فرمود: منظور اهالی مکه هستند که حج تمتع و عمره بر عهده آنان نیست. به امام گفتم: حد و اندازه آن چقدر است؟ امام فرمود: 48 میل از نواحی مکه تا قبل از عسفان و ذات عرق. هر کس ساکن این محدوده باشد، حاضر مسجدالحرام محسوب می­شود.(4)

ص: 86

سَاعَةً تَبَاعَدَتْ عَنْهُ النَّارُ مَسِیرَةَ مِائَةِ عَامٍ وَ تَقَرَّبَتْ مِنْهُ الْجَنَّةُ مَسِیرَةَ مِائَةِ عَامٍ.

روایت2.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند «حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(1) {حاضر مسجد الحرام} فرمود: منظور کسانی است که بعد از میقات­ها به طرف مکه، ساکنند و ازاهالی مسجد الحرام محسوب می شوند و حج تمتع بر عهده آنان نیست.(2)

روایت3.

تفسیر العیاشی: علی بن جعفر نقل از برادرش موسی علیه السلام نقل کرده است که از وی سؤال کردم:آیا اهل مکه می توانند از عمره تا حج، حج تمتع به جا آورند؟ امام در پاسخ فرمود: برای اهل مکه هرگز شایسته نیست که بین عمره و حج، تمتع به جا آورند و این همان معنای سخن باری تعالی است که فرمود: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(3) {این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.}(4)

روایت4.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: بر اهالی سرف(5) و مر(6) و همچنین اهالی مکه تمتع واجب نیست. چنان که خداوند فرموده است: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(7) {این برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد}.

دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: حج بر سه نوع است: حج افراد و عمره مفرده که هر یک را که حج گزار بخواهد، جلوتر انجام می دهد. حج و عمره قران که جدایی میان آن دو نیست. و این برای کسی است که قربانی آورده و داخل مکه شود و عمره به جا آورد و بر حالت احرام خویش باقی بماند تا از مکه برای حج خارج شود و حج گزارد. و سوم، حج تمتع که پس از عمره تا محرم شدن برای حج از لذت­ها بهره­مند می­شود و این برترین نوع حج است و تنها برای کسی میسراست که با خودش حیوانی برای قربانی داشته باشد. به دلیل گفته باری تعالی که فرمود: «وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّه»(8){تا قربانی به قربانگاه نرسیده، سرهای خود را متراشید}. کسی که حج تمتع به جا می آورد، در حالی که محرم است، به مکه وارد می شود، به گرد کعبه طواف کرده و میان صفا و مروه سعی می کند. وقتی این کار را انجام دهد، مقداری از موها و ناخن خویش را زدوده و از آن برای حج خویش باقی می گزارد و از احرام بیرون آمده و بار دیگر جهت گزاردن حج در مکه محرم می شود. سپس همچنان که باری تعالی فرموده، هر آنچه برایش از قربانی میسر شد، قربانی می کند.(9)

روایت5.

الهدایة: حج گزاران سه دسته­اند: قارن، کسی که حج افراد گزارده، و کسی که از عمره تمتع وارد حج شود؛ و انجام عمره تمتع تا حج، برای اهل مکه و کسانی که مقیم آنند جایز نیست، و تنها

ص: 87

حج افراد و قران برای آنان مجاز است، چنان که خداوند فرمود: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْی»(1){و اگربه علت موانعی بازداشته شدید(کسی که با تمتع بعد از عمره وارد حج شد)، آنچه از قربانی میسر است قربانی کنید.}و در ادامه فرمود: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(2){این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.} که منظور از {حاضری المسجد الحرام}اهالی مکه و کسانی هستند که 48 میل با مکه فاصله دارند. کسانی که خارج از حد و مسافت فوق باشند، تنها حج تمتع را به جا آورند و خداوند غیر آن را قبول نمی کند.

پس زمانی که خواستی [از منزلت] خارج شوی، در ماه ذی قعده و ده روز گذشته از ماه ذی حجه، مویت را بلند کن و خانواده ات را به گرد خود جمع کن، دو رکعت نماز به جا آور، دستانت را بلند کن، خداوند را بسیار تمجید کن، بر محمد و خاندان وی درود فرست و بگو: پروردگارا! من امروز خود، دین،خانواده، مال و فرزندان خویش و تمامی خویشاوندان از شاهدان تا غائبان، و تمامی آنچه را بر من بخشیده ای، همه را به رسم ودیعه به تو می سپارم. زمانی که از منزل خود خارج شدی بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم. زمانی که پاهایت را در رکاب مرکبت قرار دادی بگو: بسم الله و الله اکبر. زمانی که بر مرکبت قرار گرفتی و بر آن مستقر شدی، بگو: سپاس خدایی را که ما را به اسلام هدایت کرد و قرآن را به ما آموخت و با فرستادن محمد صلی الله علیه و آله برما منت نهاد. سپاس خدایی که این را برای ما مسخر نمود، در غیر این صورت ما هرگز بدان نزدیک نمی شدیم. قطعا ما به سوی پروردگار خویش باز می گردیم، سپاس خداوند را که خالق جهانیان است.(3)

روایت6.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چهار روز مانده از ماه ذی قعده، زمانی که حجة الوداع را به جا آورد، از مدینه بیرون رفت تا این که به مسجد شجره رسید. پس در آنجا نماز خواند. سپس مرکب خویش را به حرکت در آورد تا آن که به بیداء رسید. سپس از آنجا لباس احرام پوشید و برای حج آماده شد. صد شتر فربه را همراه خود آورد و تمام مردم جهت انجام حج، لباس احرام به تن کردند در حالی که قصد عمره نداشتند و نمی­دانستند تمتع چیست. تا این که رسول خدا داخل مکه شد، به گرد کعبه طواف کرد و مردم نیز همراه با ایشان طواف کردند. سپس پیامبر دو رکعت نماز نزد مقام ابراهیم خواند و بر حجر الاسود دست کشید. سپس به کنار چشمه زمزم رفت و از آن آب نوشید و فرمود: اگر بر امتم سخت نمی آمد، از آن به اندازه

ص: 88

الْقِرَانُ وَ الْإِفْرَادُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ثُمَّ قَالَ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَدُّ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَهْلُ مَکَّةَ وَ حَوَالَیْهَا عَلَی ثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلًا وَ مَنْ کَانَ خَارِجاً مِنْ هَذَا الْحَدِّ فَلَا یَحُجُّ إِلَّا مُتَمَتِّعاً بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ غَیْرَهُ فَإِذَا أَرَدْتَ الْخُرُوجَ فَوَفِّرْ شَعْرَکَ شَهْرَ ذِی الْقَعْدَةِ وَ عَشْراً مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ اجْمَعْ أَهْلَکَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ وَ مَجِّدِ اللَّهَ کَثِیراً وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ دِینِی وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ جَمِیعَ قَرَابَتِی الشَّاهِدَ مِنَّا وَ الْغَائِبَ وَ جَمِیعَ مَا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ- فَإِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلِکَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِذَا رَفَعْتَ رِجْلَکَ فِی الرِّکَابِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا اسْتَوَیْتَ عَلَی رَاحِلَتِکَ وَ اسْتَوَی بِکَ مَحْمِلُکَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (1).

یک یا دو دلو آب می­کشیدم. سپس فرمود: از همان جایی آغاز می کنم که خداوند آغاز کرده است. سپس بر کوه صفا رفت و هفت بار میان صفا و مروه سعی کرد. زمانی که سعی خویش را در نزد مروه به پایان رسانید، ایستاد و خطاب به اصحاب خویش به آنان فرمان داد تا از لباس احرام به در آیند و آن را عمره قراردهند؛ چرا که آن دستور خداوند بود. پس مردم نیز لباس احرام از تن در آوردند و پیامبر فرمود: اگر می­خواستم آنچه را که انجام شد، از سر بگیرم، همان کاری را که به شما فرمان دادم، انجام می دادم؛ اما هرکس با خود قربانی آورده، نمی تواند از احرام خارج شود،چنان که باری تعالی می فرماید: «وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّه»(1){تا قربانی به قربانگاه نرسیده، سرهای خود را متراشید.} در این هنگام سراقة بن مالک جعشم کنانی ایستاد و خطاب به رسول خدا عرض کرد: ای رسول خدا! دین ما را آن گونه به ما بیاموز که گویا امروز آفریده شده ایم. این دستور که فرمودی، ویژه امسال است یا برای همیشه؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: این فرمانی است برای همیشه. در این هنگام یکی از حاضران گفت: از احرام خارج شویم، در حالی که از سر ما آب غسل می­ریزد؟! پیامبربه او فرمود:تو هیچ گاه به این حکم ایمان نخواهی آورد. علی علیه السلام از یمن به مکه وارد شد و حضرت فاطمه علیها السلام را دید، که از احرام خارج شده و بویی خوش به مشام علی علیه السلام رسید. پس به محضر پیامبرصلی الله علیه وآله رسید، در حالی که نسبت به فاطمه اعتراض داشت. پیامبر از وی پرسید: ای علی، با چه نیّتی لباس احرام به تن کردی؟ علی علیه السلام در پاسخ گفت: من با همان نیتی محرم شدم که پیامبرصلی الله علیه و آله محرم شده است .

پیامبر به او فرمود: پس تو نیز بر حالت احرام باقی بمان و پیامبر او را در قربانی شریک کرد و برای وی 37 شتر را قربانی کرد. سپس رسول خدا با دستان خویش 63 شتر را قربانی نمود و از هر شتر قدری برداشت و در دیگی قرار داد؛ سپس دستور به پخت آن داد. پیامبرصلی الله علیه و آله همراه با علی علیه السلام از آن خوردند و از آب گوشت سر کشیدند. پیامبر فرمود: اکنون ما همگی از اینها خوردیم. حج تمتع از قران که در آن قربانی همراه می­آورد و همچنین از حج افراد برتر است. پیامبر فرمود: اگر شخصی از عمره بهره برد، هر آن چه از واجبات متمتع برعهده وی می باشد، انجام داده است. ابن عباس گفت:(این چنین)، عمره تا روز قیامت وارد حج گردید.(2)

روایت7.

علل الشرائع: حلبی نیز این سخن را بدین گونه نقل کرده است: برای همیشه و تا ابد.

ص: 89

ذَنُوباً(1)

أَوْ ذَنُوبَیْنِ ثُمَّ قَالَ أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَأَتَی الصَّفَا فَبَدَأَ بِهِ ثُمَّ طَافَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعاً فَلَمَّا قَضَی طَوَافَهُ عِنْدَ الْمَرْوَةِ قَامَ فَخَطَبَ أَصْحَابَهُ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُحِلُّوا وَ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً وَ هِیَ شَیْ ءٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَحَلَّ النَّاسُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ کُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَحِلَّ مِنْ أَجْلِ الْهَدْیِ الَّذِی مَعَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَامَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْکِنَانِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُلِّمْنَا دِینَنَا کَأَنَّمَا خُلِقْنَا الْیَوْمَ أَ رَأَیْتَ هَذَا الَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِکُلِّ عَامٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ لِأَبَدِ الْأَبَدِ وَ إِنَّ رَجُلًا قَامَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أَبَداً وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ الْیَمَنِ حَتَّی وَافَی الْحَجَّ فَوَجَدَ فَاطِمَةَ علیها السلام قَدْ أَحَلَّتْ وَ وَجَدَ رِیحَ الطِّیبِ فَانْطَلَقَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ مُسْتَفْتِیاً وَ مُحَرِّشاً(2)

عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ بِأَیِّ شَیْ ءٍ أَهْلَلْتَ فَقَالَ أَهْلَلْتُ بِمَا أَهَلَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا تَحِلَّ أَنْتَ وَ أَشْرَکَهُ فِی هَدْیِهِ وَ جَعَلَ لَهُ مِنَ الْهَدْیِ سَبْعاً وَ ثَلَاثِینَ وَ نَحَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ نَحَرَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ بَضْعَةً فَجَعَلَهَا فِی قِدْرٍ وَاحِدٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَطُبِخَ فَأَکَلَا مِنْهَا وَ حَسَوَا مِنَ الْمَرَقِ فَقَالَ قَدْ أَکَلْنَا الْآنَ مِنْهَا جَمِیعاً فَالْمُتْعَةُ أَفْضَلُ مِنَ الْقَارِنِ السَّائِقِ الْهَدْیِ وَ خَیْرٌ مِنَ الْحَجِّ الْمُفْرَدِ وَ قَالَ إِذَا اسْتَمْتَعَ الرَّجُلُ بِالْعُمْرَةِ فَقَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ مِنَ الْفَرِیضَةِ الْمُتَمَتَّعَةِ وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(3).

روایت8.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدادر حجة الوداع پس از فراغت از سعی صفا و مروه، در کنار مروه ایستاد و برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ستایش خدا به مردم فرمود: ای مردم، این جبرئیل است - و با دست به پشت سرش اشاره کرد - که به من فرمان می­دهد: به شما فرمان دهم که هرکس با خود قربانی نیاورده، از احرام خارج شود و اگر من می­خواستم آنچه را تاکنون انجام دادم، دوباره انجام بدهم، همان کاری را که به شما فرمان دادم، انجام می دادم، لیکن اکنون قربانی به همراه آورده ام و برای کسی که قربانی به همراه دارد، شایسته نیست از احرام خارج شود، مگر آن که قربانی به قربانگاه رسد. در این لحظه، سراقة بن مالک بن جعشم کنانی گفت: ای فرستاده خداوند، دین ما را آن گونه به ما بیاموز که گویا امروز آفریده شده ایم. این دستور که فرمودی، ویژه امسال است یا برای همیشه؟ پیامبردر پاسخ او فرمود: این فرمانی است برای همیشه. در این هنگام یکی از حاضران گفت: از احرام خارج شویم، در حالی که از سر ما آب غسل می­ریزد؟ پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود: تو هیچ گاه به این حکم ایمان نخواهی آورد.(1)

روایت9.

علل الشرائع: فضیل بن فیاض نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره اختلاف نظر مردم پیرامون حج پرسیدم و این که درباره حج پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، برخی معتقدند: آن بزرگوار به نیت حج محرم گشت و برخی می گویند: ایشان به نیت عمره محرم گشت. برخی دیگر قائلند که آن حضرت به صورت قارن به راه افتاد و برخی دیگر بر این باورند که بدون نیت خاصی از میقات خارج گردید، اما در انتظار فرمان خدای عزوجل بود. امام صادق علیه السلام در پاسخ فرمود: البته خدای عزوجل آگاه بود که حج پیامبر خدا در سال دهم، آخرین حجی است که وی انجام می دهد و بعد از آن، دیگر حجی برای آن حضرت وجود نخواهد داشت، لذا در آن سال حج و عمره را برای رسول خود جمع ساخت تا توأمان بودن حج و عمره، به عنوان سنتی برای امت او باقی بماند. به همین سبب چون پیامبر کعبه را طواف کرد و به سعی صفا و مروه پرداخت، جبرئیل به او فرمان داد که به مردم بگوید اعمال خود را عمره قرار دهند، به جز کسانی که قربانی به همراه آورده­اند که آنان در قید قربانی خواهند بود و طبق گفتار خداوند که می فرماید: «حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّه»{تا این که قربانی به قربانگاه برسد}، خروج از احرام برای آن ها روا نیست. به این ترتیب بود که عمره و حج برای پیامبرجمع گردید. البته پیامبرمطابق با همان نیت و سنتی از میقات به سوی مکه روان گشت که در میان اعراب اولیه جاری بود و مردم در آن دوران چیزی جز انجام حج (در ماه های حج) نمی شناختند. پیامبر در این خصوص به انتظار اوامر الهی بود، اما در عین حال می فرمود: مردم بر همان سنن پیشین خود هستند، مگر آنچه را که اسلام تغییر دهد و از آنجا که برای مردم انجام عمره در ماه­های حج متداول نبود، آنگاه که پیامبرفرمود: مناسک خود را عمره قرار دهید، این فرمان برای اصحاب آن حضرت سنگین و گران جلوه کرد؛ زیرا آنان سابقه ای از انجام مناسک عمره در ماه های حج نداشتند. این سخن رسول خداوند در زمانی بود که آنان را به فسخ

ص: 90

حج دستور داده بود. سپس پیامبر فرمود: عمره را تا روز قیامت در حج داخل کردم - وسپس انگشتان خود را در هم فرو برد - که این امر به معنای دخول این دو در ماههای حج بود. به امام گفتم: آیا زمان جاهلیت به این امور بهایی می دادند؟ امام فرمود: اهالی جاهلیت از دین ابراهیم همه چیز را به جز ختنه، ازدواج و حج از بین بردند، پس آنان به این امور پایبند بودند و آن را از بین نبردند.(1)

روایت10.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: حج به عمره، متصل می باشد،چرا که خداوند عز و جل می فرماید: «فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْی»(2){و برای خدا حجّ و عمره را به پایان رسانید، و اگر [به علت موانعی] بازداشته شدید، آنچه از قربانی میسّر است [قربانی کنید]. از این رو بر کسی شایسته نیست مگر این که حج تمتع گزارد، چرا که خداوند این امر را در کتاب و سنت رسول خویش نازل کرده است.(3)

روایت11.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام درباره اهل مکه پرسید که آیا تمتع بر آنان جایز است؟ ایشان فرمود: خیرو این همان گفته خداوند است که فرمود: « ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(4){این

برای کسی است که اهل مسجد الحرام (مکه) نباشد.}(5)

روایت12.

امالی الطوسی: امام صادق علیه السلام از پدر خویش نقل کرده است که فرمود: ما بر جابر بن عبدالله انصاری وارد شدیم. گفتم: ما را از چگونگی حج رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه ساز. با دستانش به عدد نُه اشاره کرد و فرمود: پیامبر خدانه سال در مدینه اقامت کرد و حج به جا نیاورد تا آن که در سال دهم، در بین مردم اعلام کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد حج دارد. پس از آن جمعیت بسیاری از مردم روانه مدینه شدند، در حالی که همه می­خواستند حج خویش را همراه با رسول خدا به اتمام رسانند و همان عمل ایشان را در حج انجام دهد. از این رو زمانی که پیامبر از مکه خارج شد، ما نیز همراه وی روان شدیم تا این که به ذا الحلیفه رسیدیم(6).

پس حدیث را ذکر کرد تا آنجا که علی علیه السلام با شتر پیامبر از یمن به مکه وارد شد و حضرت فاطمه علیها السلام را دید که از احرام خارج شده و لباسی رنگین به تن کرده و سرمه کشیده بود، پس امام بر وی خرده گرفت. فاطمه علیها السلام در جواب او فرمود: پدرم مرا امر کرده است که این چنین کنم. علی علیه السلام (زمانی که در عراق بود) می­فرمود: به نزد رسول خدا رفتم در حالی که نسبت به

ص: 91

الْحَجِّ فَقَالَ أُدْخِلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ یَعْنِی فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ قُلْتُ أَ فَیُعْتَدُّ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ ضَیَّعُوا کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ دِینِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِلَّا الْخِتَانَ وَ التَّزْوِیجَ وَ الْحَجَّ فَإِنَّهُمْ تَمَسَّکُوا بِهَا وَ لَمْ یُضَیِّعُوهَا.

(1)

فاطمه حالت سؤال و عتاب داشتم تا از وی درباره این گفته فاطمه که عمل خویش را بر اساس امر پدر خویش انجام داده بود سؤال کنم. پیامبر در پاسخ فرمود: فاطمه راست گفته است، راست گفته است.(1)

روایت13.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: حج گزاران بر سه گروهند: شخصی که حج افراد را با قربانی انجام دهد، شخصی که حج افراد را بدون قربانی انجام دهد، و شخصی که به عمره تا حج تمتع کند.(2)

روایت14.

عیون اخبار الرضا: در نامه­ای که امام رضا به مأمون نوشته، آمده است: تنها حج تمتع جایز است و حج قران و افراد که عامه آن را انجام می دهند، تنها برای اهالی مکه و حاضران در آن جایز است و برای دیگران جایز نیست.(3)

روایت15.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: تنها حج تمتع جایز است و حج قران و افراد تنها برای کسانی جایز است که اهل مسجد الحرام باشند و احرام بستن قبل از رسیدن به میقات جایز نیست و همچنین تاخیر آن از میقات نیز جایز نمی باشد، مگر به دلیل بیماری یا تقیه. خداوند سبحان نیز فرموده است: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ»(4)

{حج و عمره را برای خدا به پایان برسانید.} که منظور از اتمام رساندن حج، دوری از فساد، فجور و جدال در حج است و گوسفند اخته شده برای قربانی جایز نیست، زیرا ناقص است، اماگوسفندی که تخم آن کوبیده شده باشد، در صورتی که غیر از آن پیدا نشود، جایز است.

و واجبات حج: احرام، گفتن لبیک چهارگانه به این صورت: «لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، إن الحمد و النعمة لک و الملک، لا شریک لک» می باشد و طواف به گرد کعبه جهت ادای عمره، واجب است و خواندن دو رکعت نماز نزد مقام ابراهیم، واجب است. سعی میان صفا و مروه، واجب است. طواف حج، واجب است و طواف نساء، واجب است و خواندن دو رکعت نماز آن نزد مقام ابراهیم نیز واجب است. اما پس از آن، میان صفا و مروه سعی نمی شود. وقوف در مشعر، واجب است و قربانی کردن جهت حج تمتع، واجب است. همچنین وقوف در عرفه، سنت واجب است، و تراشیدن موی سر، سنت و رمی

ص: 92

عَلَی فَاطِمَةَ بِالَّذِی صَنَعَتْ مُسْتَفْتِیاً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالَّذِی ذَکَرَتْ عَنْهُ فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ قَالَ صَدَقَتْ صَدَقَتْ (1).

جمرات نیز سنت می باشند.(1)

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم: هر کس تصمیم داشت حج تمتع را انجام دهد، بر وی واجب است که در هنگام احرام با خدا شرط بسته و بگوید: خدایا! می خواهم طبق کتاب تو و سیره پیامبرت با عمره تمتع به حج روم،پس اگر ناتوان شدم یا مانعی از اتمام حجم جلوگیری کرد، همان جاکه با تقدیر خودت که بر من مقدر کردی، مرا از حج بازداشتی، مرا از احرام خارج ساز. سپس در میقاتی که پیامبر تعیین کرده است، اینگونه تلبیه می گوید: «لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک ان الحمد و النعمة لک و الملک، لا شریک لک»، لبیک با حج و عمره ای که اتمام و به پایان رساندن رساندن آن بر عهده توست.پس زمانی که به مکه وارد شد و به خانه های مکه نگریست، لبیک گفتن را قطع کند و هفت دور به گرد کعبه طواف کرده و نزد مقام ابراهیم دو رکعت نماز بخواند و هفت بار میان صفا و مروه سعی کند، سپس از احرام بیرون آید و از پوشیدن لباس و زنان و بوی خوش بهره می برد و تا روز ترویه همچنان بر حج مقیم می ماند. پس در روز ترویه، هنگام ظهر از کنار مقام برای حج محرم شود، سپس لبیک گویان به سمت منی خارج شده و همچنان لبیک گویان تا روز عرفه تا هنگام ظهر باقی می ماند. پس هنگامی که ظهر عرفه شد لبیک گفتن را ترک گوید و در عرفات وقوف می­کند، در حالیکه دعا می کند و تکبیر، تهلیل و حمدو سپاس می گوید. زمانی که خورشید غروب کرد به مزدلفه بازگشته و شب را در آنجامی ماند، سپس زمان صبح بر مشعر الحرام وقوف می­کند و دعا می کند، لا اله الا الله و تسبیح و تکبیر می گوید. سپس از مشعر الحرام به منی رفته و رمی جمره می کند و قربانی کرده و موهایش را می تراشد. اگر شخصی توانگر و غنی باشد، بر اوست که شتر قربانی کند و در صورتی از نظر مالی در وضعیت معمولی باشد باید یک گاو را قربانی کند؛ و اگر فقیر باشد، تنها ذبح یک گوسفند بر وی واجب است؛ و اگر قربانی پیدا نشد، واجب است که در مکه سه روز روزه بگیرد و زمانی که به منزل خویش باز گردد، هفت روز روزه بگیرد. پس این ده روزی را که روزه گرفته است، جایگزین قربانی می شود که بر عهده وی بوده است و این همان گفته خداوند است که می فرماید: «فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَة»(2){آن کس که قربانی نیافت، باید در هنگام حج سه روز بدارد و چون برگشتید هفت روز دیگر روزه بدارید. این ده روز تمام است.} البته این امر شامل کسانی می شود که مقیم مکه و یا از اهالی آن نباشند، اما اهالی مکه و کسانی که پیرامون آن، تقریبا در 48 میلی آن

هستند، حج تمتع بر عهده آنان نیست، بلکه حج افراد بر عهده آنان می باشد و این همان گفته خداوند است که فرمود: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»(3)

{این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.}

ص: 93

الْجِمَارِ سُنَّةٌ(1).

روایت17.

فقه الرضا علیه السلام: حداقل چیزی که حج واجب بدان پایان می پذیرد،احرام بستن با شرایط آن، لبیک گفتن، طواف کردن، خواندن نماز در کنار مقام ابراهیم، سعی میان صفا و مروه، و دو وقوف، کفارات، قربانی و طواف زیارت و طواف نساء است.(1)

حج گزاران بر سه قسمند: قارن، کسی که حج افراد می گزارد، و عمره تمتع تا حج؛ اهالی مکه و اطراف آن مجاز به انجام عمره تمتع تا حج نیستند و تنها می توانند حج قران و افراد را انجام دهند، چنان که خداوند فرموده است: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْی»(2){پس

هر کس از [اعمال] عمره به حجّ پرداخت، [باید] آنچه از قربانی میسّر است [قربانی کند].}سپس فرمود: «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»{این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.} که منظور اهل مکه و شهرهایی هستند که در 48 میلی آن قرار دارند؛ اما کسی که در خارج از این محدوده قرار دارد، تنها باید حج تمتع به جا آورد، چرا که خداوند غیر از آن را قبول نخواهد کرد.(3)

روایت18.

السرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا و اهل بیتش در مدینه به مدت ده سال اقامت کردند و حج نگزارد. سپس خداوند بر وی این آیه را نازل کرد: «أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق»(4){درمیان مردم برای ادای حج بانگ برآور تا زائران پیاده و سوار بر هر شتر لاغری - که از هر راه دوری می آیند - به سوی تو روی آورند.} سپس به جارچیان فرمان داد تا با فریاد رسا و بلند اعلام کنند که در این سال پیامبر خدا و اهل بیتش علیهم السلام به حج خواهد رفت. سپس همه مردم مدینه و کوه نشینان و اعراب بادیه نشین از این امر آگاه شدند. سپس جهت انجام حج، رسول خدا صلی الله علیه و آیه و سلم و اهل بیتش گرد هم آمدند و تحت نظر اوامر پیامبر بودند، به گونه ای که هر آنچه پیامبر به آنان دستور می داد، آماده اجرا بودند و یا آن که هر آنچه پیامبر انجام می داد، آنان نیز اجرا می کردند. سپس چهار روز مانده از ماه ذی قعده، رسول خدا همراه با اهل بیت خود از مدینه خارج شدند و زمانی که به ذی الحلیفه رسیدند و وقت زوال خورشید شد (هنگام ظهر)، غسل کرد و از آنجا بیرون آمدتا این که به مسجد شجره رسید. نماز ظهر را در آن جا خواند و تصمیم به حج افراد گرفت. به راه افتاد، تا این که به بیداء رسید. در نزدیکی میل اول، مردم در حال سکوت، در دو ردیف صف کشیدند. پس پیامبر لبیک حج افراد را گفت و به راه افتاد و 66 شتر چاق را برای قربانی به همراه آوردند، تا این که روز چهارم ذی حجه به السلاح در مکه رسید، به گرد کعبه هفت بار طواف کرد و دو رکعت نماز کنار مقام ابراهیم خواند و سپس به کنار حجر الاسود رفت و بر آن دست کشید ودر ابتدای طواف خویش نیز بر آن دست کشیده بود.

ص: 94

سپس خداوند فرمود: «إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما»(1){در حقیقت صفا و مروه از شعائر خداست که یاد آور اوست؛ پس هر کس که خانه خدا را حج کند یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جا آورد.} سپس بر کوه صفا رفت. پس همان کاری را انجام داد که برایت گفتم، تا این که از انجام هفت بار فارغ شد. سپس جبرئیل نزد پیامبر آمد، در حالی که پیامبر در مروه بود. جبرئیل به پیامبر دستور داد به مردم فرمان دهد که جز کسانی که قربانی آورده­اند، مابقی از احرام خارج شوند. سپس شخصی به پیامبر گفت: آیا از احرام خارج شویم در حالی که هنوز مناسک خود را انجام نداده ایم؟ آن شخص عمر بود. پیامبر خطاب به عمر گفت: اگر من آن چه را تاکنون انجام داده ام، از اول انجام می­دادم، همان کاری را که به شما فرمان دادم، انجام می دادم، لیکن اکنون قربانی به همراه آورده­ام و برای کسی که قربانی به همراه دارد، شایسته نیست از احرام خارج شود، مگر آن که قربانی به قربانگاه رسد. در این لحظه، سراقة بن مالک بن جعشم کنانی گفت: ای فرستاده خداوند، این دستور که فرمودی ویژه امسال است یا برای همیشه؟ پیامبرصلی الله علیه و آله در پاسخ او فرمود: این فرمانی است برای همیشه، تا روز قیامت. سپس انگشتان خود را در هم فرو برد و سه بار فرمود: عمره در حج داخل گردید.(2)

باب دهم : احکام کسی که حج تمتع گزارد

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام نقل کرده است که از وی درباره شخصی پرسیدم که یک روز قبل از ترویه به مکه وارد شود و بخواهد در زمان حج در روز ترویه احرام بندد، اما قبل از عمره خود، مرتکب خطا شود. حکمش چیست؟ امام فرمود: چیزی بر عهده وی نیست، اما باید بار دیگر جهت ادای حج احرام بندد.(3)

روایت2.

گفت: از ایشان درباره شخصی که در ماه رجب حج عمره می گزارد و سپس به سوی اهل خویش بر می گردد، آیا برای وی شایسته است که اگر بخواهد حج گزارد، حج تمتع به جا آورد؟ امام فرمود: خیر، برابر با آن نیست.(4)

روایت3.

از او درباره شخصی سؤال کردم که جهت گزاردن حج تمتع آمده، اما قبل از گزاردن آن از لباس احرام بیرون آید، آیا حق خروج دارد؟ ایشان فرمود: خارج نمی شود تا این که برای حج احرام بندد و از طائف و نظیر آن عبور نکند.(5)

روایت4.

قرب الإسناد: بزنطی نقل کرده است که به امام رضا علیه السلام گفتم: جانم به فدایتان! چگونه حج می گزارید؟ امام فرمود: ما در زمانی تنگ که روزها در آن به سرعت می گزارد به مکه می­آییم

ص: 95

ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ثُمَّ أَتَی الصَّفَا فَصَنَعَ عَلَیْهِ مِثْلَ مَا ذَکَرْتُ لَکَ حَتَّی فَرَغَ مِنْ سَبْعَةِ أَشْوَاطٍ ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ هُوَ عَلَی الْمَرْوَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ یَأْمُرَ النَّاسَ أَنْ یُحِلُّوا إِلَّا سَائِقَ الْهَدْیِ فَقَالَ رَجُلٌ أَ نَحِلُّ وَ لَمْ نَفْرُغْ مِنْ مَنَاسِکِنَا وَ هُوَ عُمَرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعُمَرَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ فَعَلْتُ کَمَا فَعَلْتُمْ وَ لَکِنْ سُقْتُ الْهَدْیَ وَ لَا یَحِلُّ لسائق [سَائِقُ] الْهَدْیِ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَالَ لَهُ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ فَقَالَ بَلْ لِأَبَدِ الْأَبَدِ وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.

(1)

و حج افراد می گزاریم. به امام گفتم: جانم به فدایتان! خواستم بدانم که اگر حج گزار بخواهد حج تمتع بگزارد، باید چه کند؟ امام فرمود: قصد و نیت عمره کند و برای حج احرام بندد.(1)

روایت5.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام درباره شخصی سؤال کرد که برای گزاردن حج تمتع به مکه آمده است و از احرام بیرون آمده، آیا می تواند بازگردد؟ ایشان فرمود: باز نمی گردد، مگر این که برای حج احرام بندد و از طائف و نظیر آن عبور نکند، از ترس این که حج را درک نکند. پس در صورتی که تمایل داشت به مکه باز گردد، باز می گردد و اگر بیم آن را داشت که حج را از دست بدهد، به راه خویش تا رسیدن به عرفات ادامه دهد.

روایت6.

عیون أخبار الرضا: بزنطی نقل کرده است که به امام رضا علیه السلام گفتم: امسال چه کردید؟ امام در پاسخ فرمود: در رجب عمره گزاردم و در ایام حج برای تمتع وارد مکه شدم. و هر گاه عمره گزارم، این چنین خواهم کرد.(2)

روایت7.

عیون أخبار الرضا: اگر هلال ماه ذی حجه پدیدار شد و ما در مدینه باشیم، نمی­توانیم جز برای حج احرام بندیم، چرا که ما در مسجد شجره احرام می بندیم که آن همان میقاتی است که رسول خدا تعیین نمود. شما وقتی از عراق بیایید و آنگاه هلال طلوع کند، پس شما می­توانید عمره بگزارید، چرا که ذات عرق و غیر آن فراروی شماست که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای شما تعیین کرده است. پس فضل خطاب به وی گفت: آیا من که اکنون به گرد کعبه طواف کرده ام می توانم از زن و بوی خوش و غیره بهره­مند شوم؟ امام فرمود: آری. پس این موضوع را محمد بن جعفر علیه السلام به سفیان عیینه و اصحاب وی رسانید و به آنان گفت: فلان شخص چنین و چنان گفت پس سفیان آن را از ابوالحسن بد دانست!(3) .

روایت8.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که مشعر الحرام را روز نحر کردن قربانی خود قبل از زوال خورشید درک کند،

ص: 96

فَأُفْرِدُ لَهُ الْحَجَّ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ رَأَیْتَ إِنْ أَرَادَ الْمُتْعَةَ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَنْوِی الْعُمْرَةَ وَ یُحْرِمُ بِالْحَجِ (1).

حج را درک کرده است و هر کس آن را در روز عرفه قبل از زوال خورشید درک کند، تمتع را درک کرده است.(1)

روایت9.

فقه الرضا علیه السلام: اگر کسی که عمره تمتع انجام داده، تا بعد از محرم شدن برای حج، کوتاه کردن موهای خویش را فراموش کند، ریختن خون (قربانی کردن) بر عهده وی می باشد. روایت شده است که او باید استغفار کند. اما اگر متمتع موهای سر خویش را در مکه بتراشد، در صورتی که نسبت به مناسک آگاهی نداشته باشد، گناهی بر گردن وی نیست.

اگر عمداً در سی روز اولیه از ماههای حج این عمل را انجام دهد، باز گناهی بر گردن وی نیست. اما اگر بعد از سی روزی اولی که موهایش را جهت گزاردن حج بلند کرده است، عمدا بدین کار اقدام کند، قربانی کردن بر وی واجب است. اگر کسی که عمره تمتع انجام داده، بخواهد از مکه خارج شده و به جاهای دیگر رود، چیزی بر عهده وی نیست، زیرا او با حج مرتبط است تا آنکه آن را انجام دهد، مگر در صورتی که بداند که وی هرگز حج را از دست نخواهد داد. اما اگر بداند و سپس از مکه خارج شود، و در همان ماهی که از مکه خارج شده بود، بدان بازگردد،نیاز به احرام مجدد برای ورود به مکه ندارد و اگر در ماه دیگر برگشت، باید برای ورود مجدد به مکه محرم شود.(2)

روایت10.

السرائر: از یکی از آن دو امام علیهما السلام درباره مردی سؤال کردند که از حرم برای انجام کاری خارج می شود و در همان روز باز می گردد. فرمود : ایرادی ندارد که بدون احرام داخل گردد.(3)

روایت11.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: انجام عمره همچون حج واجب است، زیرا باری تعالی در کتاب خویش می فرماید: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ»(4)

{حج و عمره را برای خداوند به اتمام رسانید}. انجام عمره همچون حج واجب است و هر کس حج تمتع گزارد، کافی است و عمره در ماههای ادای عمره تمتع است.(5)

روایت12.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ»(6)

{حج و عمره را برای خداوند به اتمام رسانید}. به امام گفتم: آیا اگر شخصی که قصد حج تمتع دارد، به جای آن عمره مفرده انجام دهد، کافی است؟ امام فرمود: آری. رسول خدا نیز این گونه امر کرده اند.(7)

روایت13.

رجال الکشی:

ص: 97

فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَّ وَ مَنْ أَدْرَکَهُ یَوْمَ عَرَفَةَ قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَکَ الْمُتْعَةَ(1).

عبدالله بن زراره گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: از جانب من بر پدرت سلام برسان و بگو: بر توباد به چهل و شش رکعت نماز. بر تو باد گزاردن حج و این که برای حج افراد محرم شوی و نیت به هم زدن آن را داشته باشی و وقتی به مکه آمدی و طواف و سعی کردی آن را به هم بزنی و حج افراد را بدل به عمره کنی و تا روز ترویه از احرام بیرون باشی؛ پس از آن احرام حج را از سر بگیری و به منی روی و در عرفات و مزدلفه حضور پیدا کنی. رسول خدا نیز این گونه حج گزارد و به اصحاب خویش دستور فرمود که آن چه را که در زمان احرام نیت کرده­اند، فسخ کنند و حج را بدل به عمره کنند. رسول خدا بدین جهت بر احرام خویش باقی ماند که قربانی را که همراه خود آورده بود، به محل آن برساند. چرا که سائق (کسی که قربانی همراه آورده)، قارن است و قارن نباید از احرام بیرون آید تا قربانی به محل و جایگاهش برسد که محل آن همان محل ذبح در منی است. پس وقتی حج گزار بدانجا رسد از احرام بیرون آید و این همان چیزی است که در حج تمتع تو را بدان فرمان داده ایم. پس بدین امر همواره پایبند باش و مبادا که انجام آن سینه­ات را به تنگ آورد و آنچه ابو بصیر برای تو آورده است، یعنی اقامه پنجاه و یک رکعت نماز و احرام جهت انجام حج تمتع و آنچه که ما بدان امر کردیم، این است که جهت انجام تمتع احرام بسته شود. برای اینها نزد ما تفاسیر و معانی بسیاری است که امکان بیانش برای ما و شما نیست و چیزی از آن با حق مخالفت و تضاد ندارد.(1)

روایت14.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که حج تمتع گزارد و به مکه آید، باید به گرد کعبه طواف کند و میان صفا و مروه سعی کند، سپس مقداری از موهای سر، سبیل، ریش و مقداری از ناخنهایش را کوتاه کند و مابقی را برای حجش باقی نهد. اگر تنها برخی از این موارد را کوتاه کند و مابقی را رها کند، کفایت می­کند و اگر سرش را بتراشد، پس قربانی کردن و ریختن خون بر عهده وی می باشد. و در روز قربانی (عید) تیغ را روی سرش بکشد، همان گونه که شخص طاس انجام می­دهد و اگر تا موقع محرم شدن برای حج، تقصیر را فراموش کرد، گناهی برگردن وی نیست و خداوند وی را می آمرزد.(2)

روایت15.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: متمتع پس از طواف عمره نمی تواند طواف مستحبی انجام دهد

ص: 98

بْنِ قُولَوَیْهِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنْ هَارُونَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ وَ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اقْرَأْ مِنِّی عَلَی وَالِدِکَ السَّلَامَ-(1) وَ قُلْ لَهُ عَلَیْکَ بِالصَّلَاةِ السِّتَّةِ وَ الْأَرْبَعِینَ وَ عَلَیْکَ بِالْحَجِّ أَنْ تُهِلَّ بِالْإِفْرَادِ وَ تَنْوِیَ الْفَسْخَ إِذَا قَدِمْتَ مَکَّةَ وَ طُفْتَ وَ سَعَیْتَ فَسَخْتَ مَا أَهْلَلْتَ بِهِ وَ قَلَبْتَ الْحَجَّ عُمْرَةً أَحْلَلْتَ إِلَی یَوْمِ التَّرْوِیَةِ ثُمَّ اسْتَأْنِفِ الْإِهْلَالَ بِالْحَجِّ مُفْرِداً إِلَی مِنًی وَ تَشْهَدُ الْمَنَافِعَ بِعَرَفَاتٍ وَ الْمُزْدَلِفَةِ فَکَذَلِکَ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَکَذَا أَمَرَ أَصْحَابَهُ أَنْ یَفْعَلُوا أَنْ یَفْسَخُوا مَا أَهَلُّوا بِهِ وَ یَقْلِبُوا الْحَجَّ عُمْرَةً وَ إِنَّمَا أَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی إِحْرَامِهِ لِیَسُوقَ الَّذِی سَاقَ مَعَهُ فَإِنَّ السَّائِقَ قَارِنٌ وَ الْقَارِنُ لَا یُحِلُّ حَتَّی یَبْلُغَ هَدْیُهُ مَحِلَّهُ وَ مَحِلُّهُ الْمَنْحَرُ بِمِنًی فَإِذَا بَلَغَ أَحَلَّ فَهَذَا الَّذِی أَمَرْنَاکَ بِهِ حَجُّ الْمُتَمَتِّعِ فَالْزَمْ ذَلِکَ وَ لَا یَضِیقَنَّ صَدْرُکَ وَ الَّذِی أَتَاکَ بِهِ أَبُو بَصِیرٍ مِنْ صَلَاةِ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ الْإِهْلَالِ بِالتَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ وَ مَا أَمَرْنَا بِهِ مِنْ أَنْ یُهِلَّ بِالتَّمَتُّعِ فَلِذَلِکَ عِنْدَنَا مَعَانٍ وَ تَصَارِیفُ لِذَلِکَ مَا یَسَعُنَا وَ یَسَعُکُمْ وَ لَا یُخَالِفُ شَیْ ءٌ مِنْهُ الْحَقَّ وَ لَا یُضَادُّهُ (2).

تا این که تقصیر کند (مقداری از موی خود را کوتاه کند). وقتی متمتع تقصیر کرد، می تواند نزد زن خود رود. و اگر قبل از این که تقصیر کند به نزد زن خویش رود، باید قربانی کند و اگر زن خویش را ببوسد، باید قربانی کند.(1)

روایت16.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که حج تمتع انجام داده (متمتع)، وقتی از احرام بیرون آید، تا هر مقداری که بخواهد می­تواند طواف مستحب انجام دهد، تا زمانی که برای حج محرم شود.(2)

روایت17.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: شایسته است که متمتع وقتی از احرام بیرون آمد، پیراهن به تن نکند، بلکه شبیه به محرمان باشد. همچنین برای اهل مکه شایسته است که غبار آلود و ژولیده باشند.(3)

روایت18.

دعائم الإسلام: از امام باقرعلیه السلام درباره متمتعی که روز ترویه به مکه می آید، سؤال کردند. امام در پاسخ فرمود: اگر قبل از ظهر به مکه بیاید، طواف کرده و از احرام بیرون آید. و هنگامی که نماز ظهر را خواند محرم شود و اگر در پایان روز به مکه آید، ایرادی ندارد که متمتع شود و همراه با مردم به منی رود. اما اگر روز عرفه به مکه بیاید، حج تمتع را از دست می دهد و باید آن را حج افراد قرار دهد.(4)

روایت19.

دعائم الإسلام: از امام صادق علیه السلام درباره زنی که حج تمتع را انجام دهد اما پس از خروج از احرام، از حیض شدن خود بیم داشته باشد، سؤال شد. امام فرمود: برای حج احرام بندد و طواف کند و برای حج سعی کند و ایرادی ندارد که زن قبل از حج، طواف و سعی خود را جهت گزاردن حج انجام دهد. اگر قبل از طواف حج تمتع حیض شود،همراه با مردم به راه افتد و طواف خود را تا زمان پا ک شدن به تاخیر اندازد.(5)

روایت20.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرام»(6){این حج تمتع برای کسی است که اهل مسجد الحرام نباشد.} فرمود: اهالی مکه و همچنین اشخاصی که مقیم مکه و مجاور هستند، نباید حج تمتع بگزارند. هر کس که برای انجام حج عمره در ماههای حج داخل در مکه گردد و تا زمان انجام حج در آن اقامت کند، وی متمتع می باشد، و اگر بازگردد، چیزی برای او نیست و آنچه انجام داده، عمره مفرده می باشد .

روایت21.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس نیت انجام حج تمتع کرد، بر عهده وی است تا آن جا که برای وی میسر است قربانی کند، چنان که خداوند فرموده است گوسفند و بیش از آن. و آن کس که قربانی نیافت، باید در هنگام حج سه روز روزه بدارد. یک روز را قبل از روز ترویه و روز ترویه و روز عرفه، و هفت روز دیگر را زمانی که به سوی اهل خویش بازگشت روزه دارد. همچنین می تواند زمانی که در حج وارد شد، تا هر زمان که خواست روزه بگیرد. همچنین اگر سه روز روزه خویش را در ده روز اول بگیرد

ص: 99

حَتَّی یُقَصِّرَ وَ إِذَا قَصَّرَ الْمُتَمَتِّعُ فَلَهُ أَنْ یَأْتِیَ النِّسَاءَ وَ إِنْ أَتَی امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ یُقَصِّرَ فَعَلَیْهِ جَزُورٌ وَ إِنْ قَبَّلَهَا فَعَلَیْهِ دَمٌ (1).

بسیار نیکوست و اگر در زمان حج روزه نگیرد، پس در راه روزه بدارد. اما اگر نداند و روزه نگیرد، وقتی به نزد خانواده خویش باز گشت، ده روز را روزه بدارد.(1)

روایت22.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بهای گوسفند را نداشته باشد، باید روزه بدارد. اگر کسی توان پرداخت بهای آن را داشته باشد اما گوسفندی جهت قربانی کردن نیابد یا توان پرداخت بهای آن را تا آخر روز حرکت یا (یوم النفر)نداشته باشد، بایستی حتما روزه بدارد.(2)

روایت23.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام در مورد شخص متمتعی که قربانی جهت ذبح نیابد و قبل از این که روزه بدارد از دنیا رود، فرمود: بازمانده وی باید به جای او روزه بگیرند.(3)

روایت24.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: متمتع باید روزه خودش را به طور متوالی بگیرد و اگر به سبب بیماری یا غیر آن بین روزها فاصله انداخت، کفایت می کند، بدان شرط که همان تعدادی که خداوند سبحان فرموده است، روزه بگیرد.(4)

روایت25.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بچه­ای را برای حج تمتع محرم کند، باید از طرف وی قربانی کند.(5)

روایت26.

دعائم الإسلام: امام صادق علیه السلام درباره کسی که قصد انجام حج تمتع کرده است، فرمود: وقتی روز ترویه شد غسل کند و دو لباس احرام را به تن کند. سپس پابرهنه به مسجد الحرام آید، و اگر خواست، از روی استحباب هفت دور طواف کند و دو رکعت نماز به جا آورد و بنشیند تا نماز ظهر را بخواند. سپس به همان شکلی که از میقات احرام بسته بود، احرام بندد.ذزمانی که به رقطاء(6)

قبل از ردم(7)

رسید، شروع به لبیک گفتن کند. اهالی مکه و کسانی که در آن ساکنند، اما جزو اهل مکه به حساب نمی آیند نیز برای حج گزاردن باید از مکه احرام ببندند.(8)

ص: 100

فَحَسَنٌ وَ إِنْ لَمْ یَصُمْ فِی الْحَجِّ فَلْیَصُمْ فِی الطَّرِیقِ فَإِنْ لَمْ یَصُمْ وَ جَهِلَ ذَلِکَ فَلْیَصُمْ عَشَرَةَ أَیَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ (1).

باب یازدهم : احکام همراه آوردن قربانی

آیات

- وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیق (1)

{هر کس شعائر خدا را بزرگ دارد، در حقیقت آن حاکی از پاکی دلهاست. برای شما در آن دامها تا مدتی معین سودهایی است؛ سپس جایگاه قربانی کردن آنها و سایر فرایض، در خانه کهن (کعبه) است.}

روایات

روایت1.

علل الشرائع: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: إشعار را برای شتر نیکو دانسته­اند. چرا که خداوند در ازای اولین قطره ای که از خون قربانی می ریزد، او را می­آمرزد.(2)

روایت2.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: هر شخصی که شتری را همراه آورد اما قبل از این که برای قربانی کردن به محل خود رسد یکی از اعضایش بشکند یا بمیرد یا هلاک شود، پس باید اگر می­تواند آن را نحر کند و نعل قربانی را که به گردن حیوان آویخته بود، به خون بیالاید، تا اگر کسی از کنار آن قربانی عبور کرد، بداند که آن قربانی شده است، و در صورتی که بخواهد،بتواند از گوشت آن بخورد و اگر قربانی که عضوش شکسته است یا هلاک شده مضمون باشد، وظیفه اوست که به جای آن، قربانی دیگری بخرد. منظور از مضمون همان است که ادای آن در نذر یا غیر آن بر تو واجب است. اگر قربانی مضمون نباشد و تنها مستحب باشد، بر حج گزار واجب نیست که عوض قربانی را بخرد، مگر این که خود داوطلبانه بخواهد این کار را انجام دهد.(3)

روایت3.

علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام در مورد قربانی سؤال شد که چرا به گردن شتر قربانی نعل آویزان می­کنند یا آن را علامت گذاری می­کنند؟ امام فرمود: تقلید نعل بدین جهت است که بداند قربانی شتر بوده است و صاحبش آن را از نعل آن بشناسد. اما اشعار شتر از آن جهت است که سوار شدن بر پشتش،

ص: 101

بر صاحبش، از همان جایی که آن را اشعار کرده، حرام شده است و شیطان نیز نمی­تواند با آن تماس پیدا کند.(1)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرام»(2)،

{ای کسانی که ایمان آورده اید، شعائر خداوند و ماه حرام را برخود حلال نکنید.} که منظور از ماه حرام ماه ذی حجه می باشد که جزء ماه های حرام است. « وَ لَا الْهَدْی» همان قربانی است که محرم آن را همراه می برد و در مورد این سخن خداوند«وَ لَا الْقَلائِد» فرمود: آن نعلی را که در آن نماز خوانده، به گردن آن می­اندازد و منظور از «وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرام» کسانی هستند که حج می گزارند.(3)

مؤلف

برخی اخبار را در باب قربانی آوردیم.

روایت5.

فقه الرضا علیه السلام: اگر شخصی حاضر در مسجد الحرام باشد، حج افراد انجام می­دهد و در صورتی که بخواهد، می­تواند قربانی با خود ببرد و بر حالت احرام خویش باقی بماند تا این تمامی مناسک و اعمال را انجام دهد. بر کسی که حج افرادمی گزارد و همچنین بر قارن، قربانی کردن واجب نیست مگر آنچه را که همراه آورده است.(4)

روایت6.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَج»(5){حج

در ماههای معینی است، پس هر کس در این ماهها حج را بر خود واجب گرداند.} فرمود: منظور از «فریضه»، لبیک گفتن، اشعار و تقلید است. پس هر یک از موارد فوق را انجام دهد، حج را بر خود واجب کرده است.حج تنها در این ماهها واجب است، چنان که فرمود: حج در ماههای معینی است.(6)

روایت7.

تفسیرعیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: حیواناتی همچون شتر، گاو و گوسفند را قربانی می کنند. البته این امر تا زمانی که قربانی را تقلید نکرده­ای، واجب نیست و اگر قربانی را تقلید کنند، ذبح آن واجب می گردد.(7)

روایت8.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: باید شتری نحر کند، اما نمی داند که کجا آن را قربانی کند؟ فرمود: قربانگاه در منی است و باید گوشت آن را میان نیازمندان تقسیم کند.(8)

ص: 102

صَاحِبِهَا مِنْ حَیْثُ أَشْعَرَهَا وَ لَا یَسْتَطِیعُ الشَّیْطَانُ أَنْ یَمَسَّهَا(1).

روایت9.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: شتر را در حالت نشسته اشعار می کنند، و در حال ایستاده نحر می کنند و از طرف راست کوهان اشعار می کنند.(1)

باب دوازدهم : احکام پیاده رفتن به خانه خدا و حکم کسی که آن را نذر کرده است.

روایات

روایت1.

قرب الإسناد: ابن بکیر گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: ما می خواهیم پیاده به حج رویم. امام فرمود: پیاده نروید بلکه سوار بر مرکب به راه افتید. به امام گفتم: خداوند تو را سالم نگاه دارد، اما به ما خبر رسیده که حسن بن علی علیه السلام بیست بار باپای پیاده به حج رفت. امام در پاسخ فرمود: زمانی که حسن بن علی علیه السلام به حج رفت، کجاوه ها و مرکب­ها نیز همراه وی بودند.(2)

روایت2.

علل الشرائع: سلیمان نیز این حدیث را اینگونه نقل کرده است که مرکب­ها امام حسن علیه السلام را زمان رفتن به حج همراهی می کردند.(3)

روایت3.

قرب الإسناد: علی بن جعفر نقل کرده است که به همراه برادرم امام کاظم علیه السلام و در معیت خانواده­اش در چهار عمره حضور داشتم. در یکی از عمره­ها بیست و شش روز و دیگری بیست و پنج روز و در دیگری بیست و چهار روز و دیگری بیست و شش روز پیاده رفت.(4)

روایت4.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به چیزی بهتر از سکوت و رفتن با پای پیاده به حج، عبادت نشده است.(5)

ص: 103

روایت5.

الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام در حدیث اربعمائة فرمود: خداوند به هیچ چیز بهتر از رفتن به حج با پای پیاده عبادت نشده است. نیکی را در کف پا و گردن شتران که دائما در حال رفت و بازگشتند طلب کنید.(1)

روایت6.

علل الشرائع: رفاعة بن موسی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم که رفتن به حج با پای پیاده بهتر است یا سواره؟ امام در پاسخ فرمود: قطعاً سواره بهتر است، چرا که رسول خدا نیز سواره به حج رفت.(2)

روایت7.

علل الشرائع: ابن بکیر نیز این حدیث را به شکل فوق از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.(3)

روایت8.

علل الشرائع: ابو عمیر از رفاعه حدیث فوق را نقل کرده است.

روایت9.

علل الشرائع: سیف نجار نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام گفتم: ما قبلا پیاده به حج می رفتیم، از نزد شما چیزی به ما رسیده، بگو که آن چیست؟ امام فرمود: مردم پیاده و سواره به حج روند. به امام گفتم: در این باره از شما سؤال نکردم. امام فرمود: درباره چه از من سؤال می کنی؟ به امام گفتم: انجام کدامیک از این دو امر نزد شما دوست داشتنی­تر است؟ امام فرمود: این که سواره به حج روید برای من دوست داشتنی­تر است، چرا که این امر باعث تقویت شما جهت عبادت و دعا می­گردد.(4)

روایت10.

علل الشرائع: ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم که ارزش پیاده رفتن به حج بیشتر است یا سواره؟ امام فرمود: اگر شخص توانگر باشد و پیاده به حج رود تا از نفقه خود بکاهد، پس سواره رفتن بهتر است.(5)

روایت11.

قرب الإسناد: یونس بن یعقوب نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: رونده به حج تا کجا باید پیاده رود و کی [پیاده روی او] پایان می یابد؟ امام فرمود: زمانی که از عرفات حرکت کردی.(6)

ص: 104

روایت12.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به چیزی بهتر از سکوت و پیاده رفتن به حج عبادت نشده است.(1)

روایت13.

المحاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: ابن عباس گفت: تا کنون بر چیزی تا این اندازه پشیمان نشدم، که چرا با پای پیاده به حج نرفتم. زیرا از رسول خدا شنیدم که فرمود: کسی که با پای پیاده به حج رود، باری تعالی برای وی هفت هزار حسنه از حسنات حرم می نویسد. به پیامبر گفتند: منظور از حسنات حرم چیست؟ حضرت فرمود: حسنه حرم، هزار هزار حسنه است. همچنین ایشان فرمود: فضیلت پیاده رفتن به حج، همچون فضیلت ماه شب بدر است و حسین بن علی علیه السلام پیاده به حج می رفت در حالی که مرکبش در پشت سرش حرکت می کرد.(2)

روایت14.

السرائر: عنسبة بن مصعب گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فرزندم مریض شد، پس نذر کردم که اگر بهبود یافت، با پای پیاده به مکه روم. بدین منظور به راه افتادم، تا این که به عقبه رسیدم، اما دیگر نتوانستم پیاده روم. ازین رو آن شب بر مرکب سوار شدم و زمانی که صبح شد، پیاده به راه افتادم تا این که به مقصد رسیدم. آیا چیزی بر عهده من است؟ امام فرمود: قربانی کن، چرا که این امر نزد من دوست داشتنی­تر است. خطاب به امام گفتم: چه چیز در این باره برایم لازم است و چه چیز لازم نیست؟ امام فرمود: کسی که برای خداوند چیزی بر عهده خویش قرار دهد و تلاش خود را در این راه به کار بندد، چیزی بر عهده وی نیست. ابو بصیر گفت: در این باره از امام سؤال شد. وی فرمود: هر کس برای خدا چیزی بر عهده خویش قرار دهد و تلاش خود را به کار بندد، چیزی بر عهده وی نیست و خداوند نسبت به بندگان خویش عذرپذیرتر است.

روایت15.

السرائر: حلبی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: رفتن با پای پیاده به حج بهتر است یا سواره؟ امام در پاسخ فرمود: اگر شخص ثروتمند باشد و پیاده به حج رود، برای این که مخارج سفر را کمتر کند، سواره رفتن به حج بهتر است. حلبی گفت: از امام درباره شخصی که پیاده به حج می رود سؤال کردم که چه زمان پیاده روی او پایان می یابد؟ امام فرمود:وقتی رمی جمرات کند و بخواهد باز گردد، باید سواره بازگردد، چرا که پیاده روی وی پایان یافته است، اما اگر پیاده رود، ایرادی ندارد.(3)

روایت16.

فقه الرضا علیه السلام: عبدالرحمن بن ابی عبدالله نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که قسم یاد کرده است با پای پیاده به حج رود، اما

ص: 105

در ماه ذی قعده به مکه وارد می شود. امام فرمود: حج خویش را به انجام نرسانیده است.(1)

روایت17.

فقه الرضا علیه السلام: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که نذر کرده با پای پیاده به حج رود اما نتوانسته است این کار را انجام دهد سؤال شد. امام فرمود: سواره به حج رود.(2)

روایت18.

فقه الرضا علیه السلام: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که نذر کرده است با پای پیاده به حج رود سؤال شد. امام در پاسخ فرمود: پیاده به راه افتد، اما اگر خسته شد، سوار شود.(3)

روایت19.

فقه الرضا علیه السلام: محمد بن قیس نیز این حدیث را بدین شکل از امام صادق علیه السلام نقل کرده است.

روایت20.

فقه الرضا علیه السلام: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس نذر کند با پای پیاده به حج رود، اما در راه از راه رفتن عاجز شود، پس سوار شود و شتری را برای قربانی همراه برد. آنجا که خدا می­داند او سعی خودش را به کار برده است.(4)

روایت21.

فقه الرضا علیه السلام: رفاعه نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی پرسیدم که از جانب شخصی دیگر حج گزارده که مال و اموالی نداشته، و نذر کرده بود پیاده به حج رود. آیا این حج از حج نذری او کفایت می­کند؟ امام فرمود: آری.

روایت22.

فقه الرضا علیه السلام: از امام صادق و امام باقر علیهما السلام سؤال شد: زمانی که شخصی قسم یاد کند که سواره به حج نرود یا این که نذر کند که سوار برمرکب به حج نرود، زمانی که خسته شد، سوار شود؟ فرمودند: رسول خدا کسانی را که با پای پیاده به حج می رفتند، بر مرکب خویش سوار می کرد.(5)

روایت23.

فقه الرضا علیه السلام: محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره شخصی سؤال کردم که باید پیاده به خانه خدا رود، اما نمی تواند. امام فرمود: سواره به حج رود.(6)

ص: 106

فِی ذِی الْقَعْدَةِ قَالَ لَمْ یُوفَ حَجُّهُ (1).

باب سیزدهم : احکام استطاعت و شرائط آن

أقول

قد مضی بعض أخباره فی باب وجوب الحج و فضله.

آیات

وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی (1)

{برای خود توشه برگیرید که بهترین توشه پرهیزگاری است.}

- مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا (2)

{بر کسی که بتواند به سوی آن را ه یابد.}

روایات

روایت1.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: حج خانه خدا بر کسی که استطاعت و توان داشته باشد واجب است. منظور از استطاعت همان توشه و مرکب (وسیله سفر) و سلامتی است و این که انسان باید چیزی داشته باشد که پس از حج برای خانواده خویش به جا گزارد و همچنین پس از بازگشت از حج نیز چیزی داشته باشد.(3)

روایت2.

عیون اخبار الرضا: در نامه ای که امام رضا علیه السلام به مامون نوشته است آمده است: حج خانه خدا بر کسی که استطاعت داشته باشد واجب است. و منظور از استطاعت، توشه راه و وسیله سفر همراه با تندرستی است.(4)

روایت3.

علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند که فرمود: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا»(5)

{حج خانه خدا بر کسی که استطاعت داشته باشد واجب است.}سؤال کردند. امام فرمود:مردم چه می گویند؟ راوی گوید به امام گفته شد: توشه راه همراه با وسیله سفر. امام علیه السلام فرمود: از امام باقر علیه السلام در این باره سؤال کردند. فرمود: مردم هلاک می­شوند. اگر برای آنان توشه و وسیله سفر به اندازه سیرکردن شکم باشد که با آن غذای خود را تامین کنند و از دیگر مردم بی نیاز باشند، به سوی حج می­شتابند، پس توشه را از آنان غارت می کنند، بنابراین هلاک می­شوند. به امام گفتند: منظور از سبیل چیست؟ امام فرمود: داشتن دارایی تا حدی که وقتی به حج رود، قدری را خرج کند و قدری را جهت قوت خانواده خویش باقی گذارد. آیا خداوند دادن زکات را واجب نکرد و پرداخت آن را تنها بر کسی که

ص: 107

دویست درهم داشته باشد واجب نمود؟(1)

روایت4.

تفسیر العیاشی: این حدیث را نقل کرده است.(2)

روایت5.

قرب الإسناد: امام علی علیه السلام می فرمود: ایرادی ندارد که زنی مجرد همراه با قومی صالح و پرهیزکار به حج رود، در صورتی که محرم و همسری نداشته باشد.

روایت6.

توحید صدوق: محمد حلبی نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که از دنیا رفته و صد هزار درهم از خود به جا گذاشته، در حالی که حج نکرده از دنیا رفته است، آیا می توانسته حج گزارد؟ امام فرمود: آری همانا با مال و سلامتی خویش مستطیع بوده است.(3)

روایت7.

توحید صدوق: ابو بصیر نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: به مردی سفر حج عرضه شد اما شرم کرد، آیا وی کسی است که مستطیع است؟ امام فرمود: آری.(4)

روایت8.

توحید صدوق: از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند عزوجل که فرمود: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلا»(5)

{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است، البته برای کسی که بتواند به سوی او راه یابد.} سؤال کردند. امام فرمود: این آیه برای کسی است که دارای مال و تندرستی باشد.(6)

روایت9.

توحید صدوق: محبوب بن علاء نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند که فرمود:{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است، البته برای کسی که بتواند به سوی او راه یابد.} سؤال کردم. امام فرمود: این درباره کسی است که از مال و سلامتی برخوردار باشد.

ص: 108

مِائَتَیْ دِرْهَمٍ (1).

روایت10.

توحید صدوق: راوی گوید از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خداوند که فرمود: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»(1)

{برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است، البته برای کسی که بتواند به سوی او راه یابد.} سؤال کردم. امام فرمود: منظور این است که تا آن اندازه مال و دارایی داشته باشد که بتواند به وسیله آن به حج رود. به امام گفتم: برای کسی که حج به اوعرضه شود اما شرم کند چه؟ امام فرمود: او از زمره کسانی است که مستطیع است.(2)

روایت11.

توحید صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که به او سفر حج عرضه شود، هر چند سوار بر دراز گوشی دم بریده یا ناقص العضو باشد و از رفتن به حج ابا کند، او در زمره کسانی است که مستطیع است.(3)