سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ و الصلاة و السلام علی محمد و آله السادة الأقدسین أما بعد فهذا هو المجلد العشرون من مجلدات کتاب بحار الأنوار تألیف المولی الأولی الأستاد الاستناد مولانا محمد باقر ابن المولی المرحوم مولانا محمد تقی المجلسی حشرهما الله تعالی مع موالیهما و عمهما بالفیض القدسی و هو یحتوی علی (1) کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم و الاعتکاف و أعمال السنة.
البقرة: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ و قال تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ فی مواضع (2)
و قال تعالی: وَ آتَی الزَّکاةَ فی مواضع آل عمران وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ
جمه بحارالانوار جلد 93: زکات و خمس و روزه
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
باب های کتاب زکات و امور مربوط به آن
اشارة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ و الصلاة و السلام علی محمد و آله السادة الأقدسین أما بعد فهذا هو المجلد العشرون من مجلدات کتاب بحار الأنوار تألیف المولی الأولی الأستاد الاستناد مولانا محمد باقر ابن المولی المرحوم مولانا محمد تقی المجلسی حشرهما الله تعالی مع موالیهما و عمهما بالفیض القدسی و هو یحتوی علی (1) کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم و الاعتکاف و أعمال السنة.
أبواب الزکاة و بعض ما یتعلق بها
باب اول : واجب بودن زکات، فضیلت آن و مجازات ترک آن و علت وجوب زکات؛ و نیز در این باب به فضیلت صدقه پرداخته شده است
آیات
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ،{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.} و خداوند میفرماید: وَآتُواْ الزَّکَاةَ ،{و زکات را بدهید.} و نیز میفرماید: وَآتَی الزَّکَاةَ، {و زکات را بدهد.} (2)
- وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. (3)
{و کسانی که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده، بخل می ورزند، هرگز تصور نکنند که آن [بخل] برای آنان خوب است، بلکه برایشان بد است. به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود. میراث آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}
- لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَآمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَنَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ. (4)
{اگر نماز برپا دارید و زکات بدهید و به فرستادگانم ایمان بیاورید و یاریشان کنید و وام نیکویی به خدا بدهید، قطعاً گناهانتان را از شما می زدایم.} - وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ.(5)
{و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند و زکات می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورند، مقرر می دارم.}
خُذِ الْعَفْوَ.(6)
{گذشت پیشه کن.}
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(7)
{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.}
- فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ. (8)
{پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید.}
- إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ.(9)
{مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده.}
- وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ * یَوْمَ یُحْمَی عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لأَنفُسِکُمْ فَذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَکْنِزُونَ.(10)
{و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده. روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید».}
- وَیُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ.(11)
{و نماز را بر پا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد.}
- قُل لِّعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُواْ یُقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَّ بَیْع فِیهِ وَلاَ خِلاَلٌ.(12)
{به آن بندگانم که ایمان آورده اند بگو: «نماز را بر پا دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم، پنهان و آشکارا انفاق کنند، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی باشد و نه دوستیی».}
- وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ.(13)
{و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن].}
ص: 2
بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ(1)
المائدة: لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ إلی قوله وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ (2)
الأعراف: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ و قال تعالی خُذِ الْعَفْوَ(3)
الأنفال: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (4)
التوبة: فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ و قال تعالی إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ(5)
و قال تعالی: وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (6)
و قال تعالی: وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ (7)
إبراهیم: قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ (8)
الإسراء: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ (9)
ص: 2
- وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا.(1)
{و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.}
- وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ.(2)
{و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان می داد.}
- وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ.(3)
{و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم.}
- الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ.(4)
{همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(5)
{پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.}
- وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ.(6)
{و آنان که زکات می پردازند.}
- رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْع عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ.(7)
{مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد.}
- وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(8)
{و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.}
- هُدًی وَبُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ.(9)
{که [مایه] هدایت و بشارت برای مؤمنان است. همانان که نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ.(10)
{و آنچه [به قصد] ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد [ولی] آنچه را از زکات - در حالی که خشنودی خدا را خواستارید - دادید، پس آنان همان فزونی یافتگانند [و مضاعف می شود].}
- هُدًی وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ.(11)
{[که] برای نیکوکاران رهنمود و رحمتی است. [همان] کسانی که نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ.(12)
{و وای بر مشرکان. همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.}
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(13)
{و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.}
ص: 3
مریم: وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا(1)
و قال تعالی: وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ(2)
الأنبیاء: وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ(3)
الحج: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ(4)
و قال تعالی: فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(5)
المؤمنون: وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ (6)
النور: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ و قال تعالی وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(7)
النمل: هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ(8)
الروم: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (9)
لقمان: هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ(10)
السجدة: وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (11)
حمعسق: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (12)
ص: 3
- فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(1)
{پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید.}
- وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُن مِّنَ الصَّالِحِینَ * وَلَن یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.(2)
{و از آنچه روزیِ شما گردانیده ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگوید: «پروردگارا، چرا تا مدّتی بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم؟» [ولی] هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}
- وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا.(3)
{و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و وام نیکو به خدا دهید.}
- وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ.(4)
{و بینوایان را غذا نمی دادیم.}
- فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی.(5)
{پس [گویند] تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت.}
- وَیُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ.(6)
{و نماز برپا دارند و زکات بدهند.}
تفسیر
مقصود خداوند از «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ».{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند} این است که از آنچه به ایشان از اموال و داراییها و تواناییها و نیروی بدنی و مقام و موقعیت و دانش روزی دادیم انفاق میکنند و صدقه میدهند، رفع نیاز ضعیفان را متحمل میشوند، حق و حقوق مردم را به آنها پرداخت میکنند، قرض میدهند، نیازها را برطرف میکنند، از بینوایان دستگیری میکنند، نابینایان را راهنمایی میکنند، آنها را از هلاکتگاهها و خطرات نجات میدهند، بار و بنه و وسایلشان را حمل میکنند، پیادگان را سوار بر مرکبهایشان میکنند، با مال و جان خود کسانی را که از لحاظ ایمانی از آنها برتر هستند بر خود ترجیح میدهند و افرادی را که از نظر ایمان همتراز آنها هستند با خود مساوی میدانند. علم و دانش را به اهلش آموزش میدهند و فضیلتهای اهل بیت علیهم السلام را برای دوستداران و کسانی که به هدایت آنها امید دارند نقل میکنند. این مطالب در تفسیر امام علیه السلام آمده است. (7)
طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»،{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند} این است: آنچه به آنها دادیم و به تصاحبشان درآوردیم را در راه طاعت و بندگی صرف میکنند. از ابن عباس نقل شده است: مقصود آیه، زکات واجب است و ابن مسعود گفته است: مراد از آن نفقه مرد به خانواده اش است زیرا این آیه پیش از واجب شدن زکات نازل شده است. از ضحّاک نیز روایت شده است که گفته است: مقصود از آن داوطلب شدن برای پرداخت نفقه است. محمد بن مسلم از امام
ص: 4
المجادلة: فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(1)
المنافقون: وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (2)
المزمل: وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً(3)
المدثر: وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ (4)
القیامة: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی (5)
البینة: وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ(6)
قوله تعالی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ أی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ من الأموال و القوی و الأبدان و الجاه و العلم یُنْفِقُونَ یتصدقون یحتملون الکل و یؤدون الحقوق لأهالیها و یقرضون و یسعفون الحاجات و یأخذون بأیدی الضعفاء و یقودون الضرائر و ینجونهم من المهالک و یحملون عنهم المتاع و یحملون الراجلین علی دوابهم و یؤثرون من هو أفضل منهم فی الإیمان علی أنفسهم بالمال و النفس و یساوون من کان فی درجتهم فیه بهما و یعلمون العلم لأهله و یروون فضائل أهل البیت علیهم السلام لمحبیهم و لمن یرجون هدایته کذا فی تفسیر الإمام علیه السلام(7).
و قال الطبرسی ره قوله تعالی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ یرید و مما أعطیناهم و ملکناهم یخرجون علی وجه الطاعة و حکی عن ابن عباس أنه الزکاة المفروضة و عن ابن مسعود أنه نفقة الرجل علی أهله لأن الآیة نزلت قبل وجوب الزکاة و عن الضحاک هو التطوع بالنفقة وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ
ص: 4
صادق علیه السلام روایت میکند که «معنی آیه این است که آنچه را به ایشان تعلیم دادیم منتشر میکنند.» اما بهتر و شایسته تر آن است که آیه را بر معنای عام در نظر بگیریم. پایان. (1)
مؤلف
در معانی الاخبار(2) و تفسیر عیاشی(3)
نیز همین حدیث از امام صادق علیه السلام روایت شده است. ترجیحی که طبرسی داده و معنای آیه را عام دانسته است کاملا درست و بجاست، اما معنایی که از تفسیر منقول از امام برداشت میشود جامعتر است و روایت محمد بن مسلم با آن منافاتی ندارد و همان طور که واضح است میتوان آن را به صورت عام در نظر گرفت.
بیضاوی گفته است: آمدن «مِن» تبعیض (بعضیه) به جهت بازداشتن از اسراف کردن ناروا است.
در باره این سخن خداوند «وَآتُواْ الزَّکَاةَ»{و زکات را بدهید} بیضاوی گفته است: زکات از فعل «زکی الزرع» {هرگاه کِشت رشد کند} میباشد. در حقیقت دادن زکات موجب برکت در مال، و کرامت و بزرگ منشی نفس انسان میشود. یا اینکه زکات از «زکاء» به معنای پاکی است چرا که زکات مال و دارایی را از آلودگی و نفس را از بخل و تنگ نظری پاک میکند. پایان.
طبرسی گفته است: زکات، نماء و زیادت، از لحاظ معنای لغوی مانند هم هستند. نویسنده کتاب «العین» گفته است: زکاة یعنی تزکیه مال و آن پاک کردن مال است و «زکا الزرع و غیره یزکو زکاء ممدوداً» یعنی زراعت رشد کرد و فزونی یافت و «هذا لا یزکو بفلانٍ» یعنی شایسته او نیست، و «زکا» به معنای زوج و «خسا» به معنای فرد است. اصل آن به معنای فزونی دادن مال با برکتی است که خداوند در آن قرار میدهد. پایان. (4)
تفاوت این دو سخن آشکار است.
سپس طبرسی گفته است: این سخن خداوند «وَآتُواْ الزَّکَاةَ»{و زکات را بدهید} به این معنا است که آنچه را که خداوند بر اموال شما واجب کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای شما تبیین نموده است بپردازید. در واقع همه احکام قرآن به صورت مختصر و کوتاه آمده است و تبیین جزییات آن بر عهده پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم واگذار شده است همان طور که خداوند پاک و منزه میفرماید: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا» ،(5){و
آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.} از این جهت آنها را سربسته و به
ص: 5
الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ مَعْنَاهُ وَ مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یَبُثُّونَ.
و الأولی حمل الآیة علی عمومها انتهی (1).
و روی ما رواه عن الصادق علیه السلام فی المعانی (2) و العیاشی (3) عنه علیه السلام و ما رجحه من الحمل علی العموم فی موقعه لکن علی الوجه الذی یستفاد مما نقلناه من تفسیر الإمام علیه السلام فإنه أشمل و لا ینافیه روایة محمد بن مسلم بل یمکن تنزیله علی العموم کما لا یخفی.
و قال البیضاوی إدخال من التبعیضیة للکف عن الإسراف المنهی عنه قوله تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ قال البیضاوی الزکاة من زکا الزرع إذا نما فإن إخراجها یستجلب برکة فی المال و یثمر للنفس فضیلة الکرم أو من الزکاء بمعنی الطهارة فإنها تطهر المال من الخبث و النفس من البخل انتهی.
و قال الطبرسی طاب ثراه الزکاة و النماء و الزیادة نظائر فی اللغة و قال صاحب العین الزکاة زکاة المال و هو تطهیره و زکا الزرع و غیره یزکو زکاء ممدودا أی نما و ازداد و هذا لا یزکو بفلان أی لا یلیق به و الزکا الشفع و الخسا الوتر و أصله تثمیر المال بالبرکة التی یجعلها الله فیه انتهی (4) و لا یخفی ما بین الکلامین من المخالفة.
ثم قال الطبرسی إن قوله تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ أی أعطوا ما فرض الله فی أموالکم علی ما بینه الرسول صلی الله علیه و آله لکم و هذا حکم جمیع ما ورد فی القرآن مجملا فإن بیانه یکون موکولا إلی النبی صلی الله علیه و آله کما قال سبحانه وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا(5) فلذلک أمرهم بالصلاة و الزکاة علی
ص: 5
صورت مختصر به نماز و زکات امر فرموده است و بیان جزییات آن را به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم واگذار کرده است. پایان. (1)
خلاصه مطالبی که در تفسیر امام علیه السلام در این رابطه آمده است این میباشد که زکات بپردازید از مال و دارایی، هرگاه واجب شد و از جسمهایتان، هرگاه لازم گردید و از کمک و یاری شما، هرگاه خواسته شد. (2)
در کافی از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که از او در باره صدقه عید فطر سؤال شد که آیا فطریه از جمله آن چیزی است که خداوند فرموده است: «فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ» ،{پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.} ؟ ایشان فرمود: بله. (3)
در تفسیر عیاشی نیز همین حدیث روایت شده است. (4) از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرموده است: این فطریه ای است که خداوند بر مؤمنان واجب قرار داده است. و در روایت دیگری آمده است : حکم زکات در حالی نازل شد که مردم هیچ مالی نداشتند و بدین ترتیب فقط فطره به آنها تعلّق می گرفت نه زکات مال. (5)
«وَآتَی الزَّکَاةَ»: ابتدای آیه به این صورت آمده است: «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ»،(6){نیکوکاری
آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آوَرَد، و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد.} بیشتر مفسران بر این باورند که این آیه زمانی نازل شد که قبله تغییر کرد، و در باره منسوخ شدن این آیه مطالب زیادی عنوان شده است و یهودیان و مسیحیان در این باره زیاد سخن گفته اند. مشرق قبله مسیحیها و مغرب قبله یهودیها بوده است.
در تفسیر امام علیه السلام از امام سجاد علیه السلام روایت شده که گفته است: یهودیان گفتند: ما به سوی این قبله نمازهای زیادی خوانده ایم و برخی از ما تمام شب را به سوی این قبله نماز گزارده است و این قبله ای است که موسی ما را به (نماز خواندن به سوی آن) امر فرموده است، و مسیحیان گفتند: ما به سوی این قبله نمازهای زیادی خوانده ایم و برخی از ما تمام شب را به سوی این قبله نماز گزارده است و این قبله ای است که عیسی ما را به (نماز خواندن به سوی آن) دستور داده است، و هر کدام از این دو گروه گفتند:
ص: 6
طریق الإجمال و أحال فی التفصیل علی بیانه صلی الله علیه و آله انتهی (1).
و فی تفسیر الإمام علیه السلام ما حاصله أن المراد و آتوا الزکاة من أموالکم إذا وجبت و من أبدانکم إذا لزمت و من معونتکم إذا التمست (2).
وَ فِی الْکَافِی عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أَ هِیَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَقَالَ نَعَمْ (3). وَ الْعَیَّاشِیُّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (4). وَ عَنِ الصَّادِقِ: هِیَ الْفِطْرَةُ الَّتِی افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ. وَ فِی رِوَایَةٍ: نَزَلَتِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَتْ لِلنَّاسِ الْأَمْوَالُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَةُ(5).
قوله تعالی وَ آتَی الزَّکاةَ صدر الآیة لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ(6) أکثر المفسرین علی أنها نزلت لما حولت القبلة و کثرة کثر الخوض فی نسخها و أکثروا الیهود و النصاری ذکرها و المشرق قبلة النصاری و المغرب قبلة الیهود.
وَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام عَنِ السَّجَّادِ علیه السلام: قَالَتِ الْیَهُودُ قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ مُوسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَی قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ عِیسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ:
ص: 6
آیا گمان میکنی پروردگار این اعمال زیاد ما و نماز خواندن به سوی قبله مان را باطل میکند، به این سبب که از محمد صلی الله علیه و آله و سلم که هواهای نفسانی خویش را در مورد خود و برادرش محور قرار داده است، پیروی نمیکنیم؟ پس خداوند این آیه را نازل کرد که ای محمد! بگو نیکوکاری و طاعت و بندگی ای که بتوانید با آن به بهشت دست یابید و سزاوار و شایسته بخشش و خشنودی خدا گردید این نیست که با نماز خواندن روی خود را ای مسیحیان به سوی مشرق و ای یهودیان به سوی مغرب بگردانید حال آنکه مخالف دستورات خداوند هستید و نسبت به دوستدار خداوند خشمگین هستید بلکه «وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ» یعنی نیکی آن است که کسی ایمان آورد یا اینکه نیکوکار کسی است که به خداوند ایمان بیاورد. (1)
روایات
روایت1.
مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرموده است: بر هر یک از اعضای تو زکاتی برای خداوند عزیز و بلند مرتبه واجب شده است و بلکه بر هر تار موی انسان و بر هر لحظه ای که سپری میکند زکات واجب شده است. پس زکات چشم، نگاه کردن با عبرت و پند پذیری و فروخواباندن چشم از شهوتها و مانند آن است. زکات گوش شنیدن دانش، حکمت، قرآن و فایدههای دینی همچون حکمت، موعظه و نصیحت و نیز شنیدن آنچه که سبب نجات و رستگاری تو میشود، با دوری و روی گردانی از چیزهایی که مخالف آن است همچون دروغ و غیبت و مانند اینها. زکات زبان پند دادن مسلمانان و آگاه کردن انسانهای غافل، و تسبیح و ذکر فراوان خداوند و چیزهای دیگر است. زکات دست کمک و بخشش از آن چیزی است که خداوند به تو ارزانی داشته است، و نیز زکات دست به حرکت درآوردن آن برای نوشتن علوم و منفعتهایی است که مسلمانان در طاعت و بندگی خداوند بلند مرتبه از آن سود میبرند و نیز دست نگه داشتن از بدیها. زکات پا سعی و تلاش در راستای ادای حقوق خداوند از جمله دیدار با انسانهای صالح، رفتن به مجالس ذکر، اصلاح مردم، برقراری روابط خویشاوندی، جهاد در راه خدا و انجام کارهایی که مایه اصلاح قلب و سلامت دین تو میشود.
این موارد چیزهای است که قلبها توانایی درک آن را دارند و نفسها قادر به کار گیری آن هستند و اما آنچه که تنها بندگان نزدیک و مخلص خداوند بر آن توان دارند قابل شمارش نخواهد بود. این افراد صاحبان این اعمال هستند و این امور به جز آنها شعار و سرلوحه کسی نخواهد بود. (2)
توضیح
«نوشتن علوم» بیانگر ارزش نگارش قرآن مجید و دعاها و کتابهای حدیثی منقول و دیگر کتاب هایی است که در علوم دینی نگاشته میشود و در کل بیانگر اهمیت همه کتابهایی است که به نوعی در راستای علوم دینی نوشته میشود. مقصود از مجالس ذکر مجالسی است که بر اساس
ص: 7
أَ تَرَی رَبَّنَا یُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْکَثِیرَةَ وَ صَلَاتَنَا إِلَی قِبْلَتِنَا لِأَنَّا لَا نَتَّبِعُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی هَوَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ أَخِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قُلْ لَیْسَ الْبِرَّ وَ الطَّاعَةَ الَّتِی تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُّونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَ الرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ بِصَلَاتِکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ یَا أَیُّهَا النَّصَارَی وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ یَا أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ أَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ مُغْتَاظُونَ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ أَیْ بِرُّ مَنْ آمَنَ أَوْ وَ لَکِنَّ الْبَارَّ أَوْ ذَا الْبِرِّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ (1).
مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: عَلَی کُلِّ جُزْءٍ مِنْ أَجْزَائِکَ زَکَاةٌ وَاجِبَةٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ عَلَی کُلِّ شَعْرَةٍ بَلْ عَلَی کُلِّ لَحْظَةٍ فَزَکَاةُ الْعَیْنِ النَّظَرُ بِالْعَبْرَةِ وَ الْغَضُّ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَا یُضَاهِیهَا وَ زَکَاةُ الْأُذُنِ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ الحِکْمَةِ وَ الْقُرْآنِ وَ فَوَائِدِ الدِّینِ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ وَ النَّصِیحَةِ وَ مَا فِیهِ نَجَاتُکَ بِالْإِعْرَاضِ عَمَّا هُوَ ضِدُّهُ مِنَ الْکَذِبِ وَ الْغِیبَةِ وَ أَشْبَاهِهَا وَ زَکَاةُ اللِّسَانِ النُّصْحُ لِلْمُسْلِمِینَ وَ التَّیَقُّظُ لِلْغَافِلِینَ وَ کَثْرَةُ التَّسْبِیحِ وَ الذِّکْرِ وَ غَیْرِهِ وَ زَکَاةُ الْیَدِ الْبَذْلُ وَ الْعَطَاءُ وَ السَّخَاءُ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْکَ بِهِ وَ تَحْرِیکُهَا بِکِتْبَةِ الْعُلُومِ وَ مَنَافِعَ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الْقَبْضُ عَنِ الشُّرُورِ وَ زَکَاةُ الرِّجْلِ السَّعْیُ فِی حُقُوقِ اللَّهِ تَعَالَی مِنْ زِیَارَةِ الصَّالِحِینَ وَ مَجَالِسِ الذِّکْرِ وَ إِصْلَاحِ النَّاسِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ الْجِهَادِ وَ مَا فِیهِ صَلَاحُ قَلْبِکَ وَ سَلَامَةُ دِینِکَ.
هَذَا مِمَّا یَحْتَمِلُ الْقُلُوبُ فَهْمَهُ وَ النُّفُوسُ اسْتِعْمَالَهُ وَ مَا لَا یُشْرِفُ عَلَیْهِ إِلَّا عِبَادُهُ الْمُقَرَّبُونَ الْمُخْلِصُونَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی وَ هُمْ أَرْبَابُهُ وَ هُوَ شِعَارُهُمْ دُونَ غَیْرِهِمْ (2).
قوله بکتبة العلوم یدل علی شرافة کتابة القرآن المجید و الأدعیة و کتب الأحادیث المأثورة و سائر الکتب المؤلفة فی العلوم الدینیة و بالجملة کل ما له مدخل فی علوم الدین و المراد بمجالس الذکر کل ما انعقد علی وفق
ص: 7
قانون پاک شریعت برپا میشود .
روایت2.
عیاشی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر کسی که زکات شتر و گاو و گوسفند بر او واجب باشد و از پرداخت آن ممانعت ورزد در روز قیامت در دشتی بی آب و علف اقامت داده میشود و حیوانات شاخ دار او را شاخ میزنند، هر جانور نیش داری او را نیش میزنند و حیوانات سُم دار او را لگد مال میکنند و این کار ادامه مییابد تا زمانی که خداوند به حساب و کتاب همه بندگان رسیدگی کند و هر کسی زکات خرما و مویز و گندم و جو را نداده باشد آن قطعه باغ یا زمین تا روز قیامت تا عمق هفت طبقه زمین در گردنش آویخته میشود. (1)
توضیح
الجوهریّ در مورد عبارت «بقاع قفر» گفته است: قاع، به زمین هموار و پست گویند. «ینهشه» در قاموس به این صورت آمده است: نهشَهُ : او را گزید و نیش زد یا او را با دندان گرفت.
روایت3.
یوسف الطاطری از امام باقر علیه السلام شنیده که در مورد زکات فرموده است: کسی که از پرداخت زکات خودداری کند، خداوند در روز قیامت مال و اموال او را به شکل ماری از آتش که دو نقطه سیاه در بالای چشم دارد تبدیل میکند و آن را بر گردن او میپیچد. سپس به آن مار گفته میشود: ملازم او باش همان طور که در دنیا ملازم و همراه تو بود. این مصداق سخن خداوند است که میفرماید: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (2) {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.}
همچنین از آنان - امامان علیهم السلام - نقل شده است که: شخصی که زکات نمیدهد با ماری بسیار سمی، احاطه میگردد که از گوشت این شخص میخورد. و این مصداق سخن خداوند است: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»،(3){به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} (4)
روایت4.
تفسیر امام عسکری علیه السلام: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر کس زکات را به افراد مستحق بدهد و نماز را بر اساس حد و حدود آن به پا دارد و با انجام گناهان کبیره این دو عمل را باطل نسازد، در روز قیامت حضور میباید در حالی که همه حاضران صحرای محشر بر او غبطه میخورند تا جایی که نسیم بهشت او را با خود به بالاترین غرفه های بهشت در حضور کسانی که آنها را دوست میدارد یعنی محمد و خاندان پاکش، بالا میبرد.
ص: 8
قانون الشریعة المطهرة.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ ذِی زَکَاةِ مَالٍ إِبِلٍ وَ لَا بَقَرٍ وَ لَا غَنَمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا أُقِیمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَفْرٍ یَنْطَحُهُ کُلُّ ذَاتِ قَرْنٍ بِقَرْنِهَا وَ یَنْهَشُهُ کُلُّ ذَاتِ نَابٍ بِأَنْیَابِهَا وَ یَطَؤُهُ کُلُّ ذَاتِ ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا حَتَّی یَفْرُغَ اللَّهُ مِنْ حِسَابِ خَلْقِهِ وَ مَا مِنْ ذِی زَکَاةِ مَالٍ نَخْلٍ وَ لَا زَرْعٍ وَ لَا کَرْمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا قُلِّدَتْ أَرْضُهُ فِی سَبْعَةِ أَرَضِینَ یُطَوَّقُ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).
بقاع قفر قال الجوهری القاع المستوی من الأرض و ینهشه فی القاموس نهشه لسعه و عضه أو أخذه بأضراسه.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُوسُفَ الطَّاطَرِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ ذَکَرَ الزَّکَاةَ فَقَالَ الَّذِی یَمْنَعُ الزَّکَاةَ یُحَوِّلُ اللَّهُ مَالَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ لَهُ ریمتان [زَبِیبَتَانِ](2)
فَیُطَوِّقُهُ إِیَّاهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ الْزَمْهُ کَمَا لَزِمَکَ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ الْآیَةَ(3).
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: مَانِعُ الزَّکَاةِ یُطَوَّقُ بِشُجَاعٍ أَقْرَعَ یَأْکُلُ مِنْ لَحْمِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ الْآیَةَ(4).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَدَّی الزَّکَاةَ إِلَی مُسْتَحِقِّهَا وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ عَلَی حُدُودِهَا وَ لَمْ یُلْحِقْ بِهِمَا مِنَ الْمُوبِقَاتِ مَا یُبْطِلُهُمَا جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَغْبِطُهُ کُلُّ مَنْ فِی تِلْکَ الْعَرَصَاتِ حَتَّی یَرْفَعُهُ نَسِیمُ الْجَنَّةِ إِلَی أَعْلَی غُرَفِهَا وَ عَالِیهَا بِحَضْرَةِ مَنْ کَانَ یُوَالِیهِ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ.
ص: 8
و اگر کسی در دادن زکات بخل ورزد و نمازش را ادا کند، نمازش کمیپایین تر از آسمان نگه داشته میشود تا اینکه خبر زکاتش برسد. اگر او زکات را داده باشد زکات او همچون مرکبی خوب برای نمازش میشود و نماز را با خود به ساق عرش خداوند حمل میکند. پس خداوند عزیز و بلند مرتبه میگوید: به سوی بهشت برو و در آنجا تا روز قیامت بدو. پس هر جایی که دویدن تو به پایان برسد و به هر جایی برسی از آنِ تو خواهد بود. او به راه میافتد و هر بار حرکت او به اندازه مسیر یک سال در یک چشم برهم زدن از آن روز تا روز قیامت است تا اینکه در روز قیامت به جایی که خداوند اراده کرده است میرسد و همه آنجا به او اختصاص خواهد یافت و به همان اندازه از سمت راست و چپ و جلو و عقب و بالا و زیر از آنِ او خواهد شد.
اگر در دادن زکات بخل ورزد و آن را پرداخت نکند به نماز دستور داده میشود به سوی او باز گردد و همان طور که لباس کهنه پیچیده میشود، نمازش درهم پیچیده میشود سپس با آن بر صورت او زده می شود و به او گفته میشود: ای بنده خدا! با این یکی بدون دیگری چه کار میکنی؟ (1)
روایت5.
تفسیر امام عسکری: این سخن خدواند «وَآتُوا الزَّکَاةَ» به این معنا است که از دارایی و منزلت (نفوذ اجتماعی) و توان بدنی خود زکات بدهید. از جمله زکات مال و دارایی این است که برادران مومن خویش را در مال خود شریک سازی، و از جمله زکات جاه و منزلت این است که به آنهایی که به خاطر ضعف و ناتوانی در برآورده ساختن نیازهای موجود در دلهایشان از برخی نیازها می گذرند، کمک و یاری برسانی. و از جمله زکات توان بدنی این است که به برادری که الاغ یا شترش در بیابان و یا در راه هلاک شده است و طلب یاری نموده اما کسی او را یاری نکرده، کمک کنی تا بار و بنه اش را حمل کرده و او را سوار بر مرکبش نمایی و او را کمک کنی تا به کاروانش برسد و در همه این کارها به دوستی و محبت محمد و خاندان پاکش باور داشته باشی و به اینکه خداوند اعمال تو را پاک میگرداند و به سبب دوستی با آنان (پیامبر و خاندانش) و بیزاری از دشمنانشان اجر کارهای تو را چند برابر خواهد کرد. (2)
روایت6.
تفسیر امام عسکری: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: زکات اموال و دارایی خود را به انسانهای مستحق زکات مانند بینوایان و ناتوانها بدهید و در پرداخت زکات به آنها کوتاهی نکنید و از ارزش و مقام آنها نکاهید و چیز پست و پلید به آنان ندهید، چراکه هر کس زکاتش را با رضایت و طیب خاطر بدهد، خداوند در ازای هر دانه ای که به عنوان زکات میبخشد، در بهشت قصری از طلا، قصری از نقره، قصری از مروارید، قصری از زبرجد، قصری از زُمرد، قصری از جواهرات و قصری از نور خداوندی به او میدهد. اگر در پرداخت زکات کوتاهی کند خداوند به او میگوید: ای بنده ام!
ص: 9
وَ مَنْ بَخِلَ بِزَکَاتِهِ وَ أَدَّی صَلَاتَهُ کَانَتْ مَحْبُوسَةً دُوَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ خَبَرُ زَکَاتِهِ فَإِنْ أَدَّاهَا جُعِلَتْ کَأَحْسَنِ الْأَفْرَاسِ مَطِیَّةً لِصَلَاتِهِ فَحَمَلَتْهَا إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سِرْ إِلَی الْجِنَانِ فَارْکُضْ فِیهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَمَا انْتَهَی إِلَیْهِ رَکْضُکَ فَهُوَ کُلُّهُ بِسَائِرِ مَا تَمَسُّهُ لِبَاعِثِکَ (1) فَیَرْکُضُ فِیهَا عَلَی أَنَّ کُلَّ رَکْضَةٍ مَسِیرُ سَنَةٍ فِی قَدْرِ لَمْحَةِ بَصَرِهِ مِنْ یَوْمِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَنْتَهِیَ بِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَی حَیْثُ مَا شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَیَکُونُ ذَلِکَ کُلُّهُ لَهُ وَ مِثْلُهُ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ أَمَامِهِ وَ خَلْفِهِ وَ فَوْقِهِ وَ تَحْتِهِ فَإِنْ بَخِلَ بِزَکَاتِهِ وَ لَمْ یُؤَدِّهَا أُمِرَ بِالصَّلَاةِ فَرُدَّتْ إِلَیْهِ وَ لُفَّتْ کَمَا یُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ ثُمَّ یُضْرَبُ بِهَا وَجْهُهُ وَ یُقَالُ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَصْنَعُ بِهَذَا دُونَ هَذَا(2).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا الزَّکاةَ أَیْ مِنَ الْمَالِ وَ الْجَاهِ وَ قُوَّةِ الْبَدَنِ فَمِنَ الْمَالِ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِنَ الْجَاهِ إِیصَالُهُمْ إِلَی مَا یَتَقَاعَسُونَ عَنْهُ لِضَعْفِهِمْ عَنْ حَوَائِجِهِمُ الْمُقَرَّرَةِ فِی صُدُورِهِمْ وَ بِالْقُوَّةِ مَعُونَةُ أَخٍ لَکَ قَدْ سَقَطَ حِمَارُهُ أَوْ جَمَلُهُ فِی صَحْرَاءَ أَوْ طَرِیقٍ وَ هُوَ یَسْتَغِیثُ فَلَا یُغَاثُ یُعِینُهُ حَتَّی یَحْمِلَ عَلَیْهِ مَتَاعَهُ وَ تُرْکِبُهُ وَ تُنْهِضُهُ حَتَّی یَلْحَقَ الْقَافِلَةَ وَ أَنْتَ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ مُعْتَقِدٌ لِمُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ إِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی أَعْمَالَکَ وَ یُضَاعِفُهَا بِمُوَالاتِکَ لَهُمْ وَ بَرَاءَتِکَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ (3).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: آتُوا الزَّکَاةَ مِنْ أَمْوَالِکُمُ الْمُسْتَحِقِّینَ لَهَا مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ الضُّعَفَاءِ لَا تَبْخَسُوهُمْ وَ لَا تُوکِسُوهُمْ وَ لَا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ أَنْ تُعْطُوهُمْ فَإِنَّ مَنْ أَعْطَی زَکَاتَهُ طَیِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا قَصْراً فِی الْجَنَّةِ مِنْ ذَهَبٍ وَ قَصْراً مِنْ فِضَّةٍ وَ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ قَصْراً مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ قَصْراً مِنْ زُمُرُّدٍ وَ قَصْراً مِنْ جَوْهَرٍ وَ قَصْراً مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِنْ قَصَّرَ فِی الزَّکَاةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یَا عَبْدِی
ص: 9
آیا من را بخیل میدانی یا اینکه مرا متهم میکنی یا اینکه گمان کردی در دادن پاداش تو ناتوانم؟ روزی خواهد آمد که اگر زکات را آن طور که به تو دستور داده شد پرداخت کنی، نیازمندترین نیازمندان به این زکاتی که پرداختهای خواهی بود. و اگر (در دادن زکات) بخل پیشه کنی روزی خواهد آمد که در آن روز زیان کار ترین زیانکاران خواهی بود. امام حسن عسکری فرمود: مسلمانان این سخنان را شنیدند و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم ای فرستاده خدا. (1)
روایت7.
تفسیر عیاشی: سماعة میگوید از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند پرسیدم: «وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ»(2)،
{و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند.} او فرمود: آن چیزی غیر از زکات است که خداوند در اموال و دارایی فرض کرده است و هر کس آنچه را خداوند بر او واجب کرده پرداخت کند، تکلیفی که بر او مقدر شده را به انجام رسانده است. (3)
روایت8.
تفسیر عیاشی: سماعه گفته است: خداوند در اموال ثروتمندان برای فقرا فریضهای واجب کرده است که با پرداخت آن ستوده نمیشوند (نباید توقع ستایش داشته باشند). این فریضه، زکات است که با دادن آن، خونشان حفظ میشود و مسلمان خوانده میشوند. اما خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات واجب کرده است. از جمله مواردی که خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات فرض کرده است این سخن خداوند است: «وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ»، {و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند.}. هر کس آنچه را که خداوند بر او واجب کرده انجام دهد، مسئولیتش را به اتمام رسانده است و شکر و سپاس اموالی که خداوند به او ارزانی داشته به جا آورده است چرا که او خداوند را به خاطر اینکه با دادن توانگری و فراخی بیشتر نسبت به دیگران بر او نعمت ارزانی داشته و توفیق انجام فریضه الهی را به او داده است، حمد و سپاس کرده است. (4)
روایت9.
مناقب آل أبی طالب: از حسن بن علی علیه السلام در مورد آغاز زکات سؤال شد. او در جواب فرمود: خداوند به آدم وحی کرد که ای آدم، زکات نفس خود را بپرداز. آدم گفت: ای پروردگار زکات چگونه است؟ خداوند فرمود: ده رکعت نماز برایم بخوان. او نماز را خواند سپس گفت: ای پروردگار آیا این زکات بر من و خلق است؟ خداوند فرمود: این زکات بر تو در نماز است و بر فرزندانت، زکات در مال است، آن دسته از فرزندانت که به جمع آوری مال و اموال میپردازند. (5)
روایت10.
عوالی اللئالی: ابوایوب الانصاری از پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم نقل میکند که فرمود: هر فردی که اموالی داشته باشد
ص: 10
أَ تُبْخِلُنِی أَمْ تَتَّهِمُنِی أَمْ تَظُنُّ أَنِّی عَاجِزٌ غَیْرُ قَادِرٍ عَلَی إِثَابَتِکَ سَوْفَ یَرِدُ عَلَیْکَ یَوْمٌ تَکُونُ أَحْوَجَ الْمُحْتَاجِینَ إِنْ أَدَّیْتَهَا کَمَا أَمَرْتُ وَ سَوْفَ یَرِدُ عَلَیْکَ إِنْ بَخِلْتَ یَوْمٌ تَکُونُ فِیهِ أَخْسَرَ الْخَاسِرِینَ قَالَ فَسَمِعَ ذَلِکَ الْمُسْلِمُونَ فَقَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ (2) فَقَالَ هُوَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ فِی الْمَالِ غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ مَنْ أَدَّی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ مِمَّا فَرَضَ فِی الْمَالِ غَیْرَ الزَّکَاةِ قَوْلُهُ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ مَنْ أَدَّی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ وَ أَدَّی شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ مَالِهِ إِذَا هُوَ حَمِدَهُ عَلَی مَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ بِمَا فَضَّلَهُ بِهِ مِنَ السَّعَةِ عَلَی غَیْرِهِ وَ لِمَا وَفَّقَهُ لِأَدَاءِ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (4).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب]: سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنْ بَدْوِ الزَّکَاةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ زَکِّ عَنْ نَفْسِکَ یَا آدَمُ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا الزَّکَاةُ قَالَ صَلِّ لِی عَشْرَ رَکَعَاتٍ فَصَلَّی ثُمَّ قَالَ رَبِّ هَذِهِ الزَّکَاةُ عَلَیَّ وَ عَلَی الْخَلْقِ قَالَ اللَّهُ هَذِهِ الزَّکَاةُ عَلَیْکَ فِی الصَّلَاةِ وَ عَلَی وُلْدِکَ فِی الْمَالِ مَنْ جَمَعَ مِنْ وُلْدِکَ مَالًا(5).
غو، [غوالی اللئالی] عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّمَا رَجُلٍ لَهُ مَالٌ
ص: 10
و حق خداوند را از آن ندهد، خدواند در روز قیامت اموال او را به صورت ماری از آتش که دو نقطه سیاه در بالای چشم دارد تبدیل میکند و تا زمانی که به حساب و کتاب مردم رسیدگی شود او را نیش می زند. آن شخص به مار میگوید: مرا چه شده است که با تو سروکار دارم؟ مار میگوید: من گنجی هستم که تو برای امروز جمع کردی. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آن شخص دستش را در دهان مار قرار میدهد و مار دست او را میجود.
ابوذر روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که در سایه کعبه نشسته بود و می فرمود: سوگند به پروردگار کعبه فقط آنان زیانکارترین انسانها هستند. من گفتم: ای پیامبر خدا! آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: هر صاحب شتر یا گوسفندی که زکات مالش را پرداخت نکند، در روز قیامت (آن شتر و گوسفند) در نهایت بزرگی و چاقی حاضر میشوند و با شاخهایش او را شاخ میزنند و با سمهایش او را لگد مال میکنند. هر بار که آخرین آنها بیایند و کارشان را انجام بدهند، دوباره از اول شروع میکنند تا اینکه بین مردم حساب رسی میشود.(1)
روایت11.
معانی الاخبار(2)
،امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سخاوتمندترین مردم کسی است که زکات مالش را پرداخت میکند و بخیل ترین مردم کسی است که در اموالی که خداوند (زکات آن را) بر او فرض کرده است بخل بورزد. (3)
روایت12.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرموده است: هر کس از پرداخت یک قیراط (یک بیست و چهارم دینار) از زکات ممانعت ورزد مؤمن و مسلمان نیست و هیچ کرامتی ندارد. (4)
روایت13.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بیمارانتان را با صدقه دادن درمان کنید و درهای بلا و مصیبت را با دعا کردن ببندید و مال و اموالتان را با دادن زکات محافظت کنید چراکه آن دسته از پرندگانی که شکار میشوند بدین خاطر است که تسبیح خداوند را ضایع کرده اند.(5)
روایت14.
معانی الاخبار،(6)
امالی صدوق: علی بن معلی گوید از امام صادق علیه السلام به من خبر رسید که برای خدا زمینهایی است به نام انتقام گیرنده، چون خدا مالی به بنده ای دهد و حق خدای عز و جل را از آن بیرون نکند، خدا یکی از آن مکان ها را
ص: 11
لَمْ یُعْطِ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ إِلَّا جَعَلَهُ اللَّهُ عَلَی صَاحِبِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُجَاعاً لَهُ زَبِیبَتَانِ یَنْهَشُهُ حَتَّی یَقْضِیَ بَیْنَ النَّاسِ فَیَقُولُ مَا لِی وَ مَا لَکَ فَیَقُولُ أَنَا کَنْزُکَ الَّذِی جَمَعْتَ لِهَذَا الْیَوْمِ قَالَ فَیَضَعُ یَدَهُ فِی فِیهِ فَیَقْضِمُهَا.
وَ رَوَی أَبُو ذَرٍّ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ هُمُ الْأَخْسَرُونَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقُلْتُ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا مِنْ صَاحِبِ إِبِلٍ أَوْ غَنَمٍ لَا یُؤَدِّی زَکَاتَهُ إِلَّا جَاءَتْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْظَمَ مَا کَانَتْ وَ أَسْمَنَهُ تَنْطَحُهُ بِقُرُونِهَا وَ تَطَؤُهُ بِأَخْفَافِهَا کُلَّمَا نَفِدَ عَلَیْهِ آخِرُهَا عَادَ إِلَیْهِ أَوَّلُهَا حَتَّی یُقْضَی بَیْنَ النَّاسِ (1).
مع،(2) [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَسْخَی النَّاسِ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (3).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَلَیْسَ هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةَ(4).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ ادْفَعُوا أَبْوَابَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ فَإِنَّهُ مَا یُصَادُ مَا تُصَیَّدُ مِنَ الطَّیْرِ إِلَّا بِتَضْیِیعِهِمُ التَّسْبِیحَ (5).
مع،(6)[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی قَالَ أُنْبِئْتُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بِقَاعاً تُسَمَّی الْمُنْتَقِمَةَ فَإِذَا أَعْطَی اللَّهُ عَبْداً مَالًا لَمْ یُخْرِجْ حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ
ص: 11
بر او مسلط سازد تا آن مال را در آن تلف کند و سپس بمیرد و آن را به جا گذارد. (1)
روایت15.
الخصال : اسماعیل بن کثیر از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: دزدان بر سه گونه اند: خود داری کننده از پرداخت زکات، و کسی که خوردن مهریه زنان را حلال شمارد، و نیز آن کس که وامی بگیرد و نخواسته باشد پس بدهد.(2)
روایت16.
الخصال : امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: آتش جهنم در روز قیامت با سه نفر سخن میگوید: متولی امور مردم، قاری قرآن و ثروتمند. آتش به شخصی که متولی امور مردم بوده میگوید: ای کسی که خداوند به تو قدرت و مکنت عطا کرد اما با عدالت رفتار نکردی! پس او را میبلعد همان طور که پرنده، دانه کنجد را میبلعد؛ و به قاری قرآن میگوید: ای کسی که در میان مردم شخصیت آراسته ای داشتی اما در برابر خداوند گناهان آشکاری مرتکب میشدی! پس او را میبلعد؛ و به شخص ثروتمند میگوید: ای کسی که خداوند مال و دارایی زیاد و وسیعی به او بخشید و خداوند از او چیز اندک و ناچیزی را به عنوان قرض درخواست کرد اما بخل ورزید؛ پس او را نیز میبلعد. (3)
روایت17.
عیون الاخبار، (4)الخصال: حارث بن دلهاث از پدرش و او از امام رضا علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند دستور به سه چیز را مقرون و مرتبط به سه چیز دیگر قرار داده است: خداوند به همراه نماز به زکات امر کرده است. پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نمازش پذیرفته نمیشود؛ و دستور داده است که شکر خداوند و شکر پدر و مادر به جا آورده شود. پس هر کس شکر پدر و مادر را ادا نکند خداوند را نیز شکر نکرده است؛ و همراه با تقوای خداوند به برقراری پیوند خویشاوندی دستور داده است. پس هر کس صله رحم و پیوند خویشاوندی را برقرار نکند تقوای خداوند عزیز و بلند مرتبه را به جا نیاورده است. (5)
روایت18.
ابوامامه از پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده که فرمودند: ای مردم! هیچ پیامبری پس از من و هیچ امتی پس از شما نخواهد آمد، پس پروردگارتان را عبادت کنید و نمازهای پنج گانه را برپا دارید و ماه رمضان را روزه بگیرید و حج
ص: 12
سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ بُقْعَةً مِنْ تِلْکَ الْبِقَاعِ فَأَتْلَفَ ذَلِکَ الْمَالَ فِیهَا ثُمَّ مَاتَ وَ تَرَکَهَا(1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: السُّرَّاقُ ثَلَاثَةٌ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ کَذَلِکَ مَنِ اسْتَدَانَ وَ لَمْ یَنْوِ قَضَاءَهُ (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ هَمَّامٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تُکَلِّمُ النَّارُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثَةً أَمِیراً وَ قَارِئاً وَ ذَا ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ فَتَقُولُ لِلْأَمِیرِ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ سُلْطَاناً فَلَمْ یَعْدِلْ فَتَزْدَرِدُهُ کَمَا یَزْدَرِدُ الطَّیْرُ حَبَّ السِّمْسِمِ وَ تَقُولُ لِلْقَارِی یَا مَنْ تَزَیَّنَ لِلنَّاسِ وَ بَارَزَ اللَّهَ بِالْمَعَاصِی فَتَزْدَرِدُهُ وَ تَقُولُ لِلْغَنِیِّ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ دُنْیَا کَثِیرَةً وَاسِعَةً فَیْضاً وَ سَأَلَهُ الْحَقِیرَ الْیَسِیرَ قَرْضاً فَأَبَی إِلَّا بُخْلًا فَتَزْدَرِدُهُ (3).
ن،(4)[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ دِلْهَاثٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَی أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یُزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّکْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (5).
ل، [الخصال] عَنْ أَبِی أُمَامَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ لَا أُمَّةَ بَعْدَکُمْ أَلَا فَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ صَلُّوا خَمْسَکُمْ وَ صُومُوا شَهْرَکُمْ وَ حُجُّوا
ص: 12
خانه خدا را به جا آورید و زکات مال و اموالتان را بدهید تا خودتان را با دادن آن پاک کنید و از اولوا الامر اطاعت کنید تا وارد بهشت خداوند گردید. (1)
روایت19.
الخصال: عبد الرحمن از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه چهار چیز رواج پیدا کند، چهار چیز ظاهر میشود: هرگاه زنا منتشر شود زلزله ظاهر میشود، و هرگاه زکات مال پرداخت نشود چهارپایان هلاک میشوند، و هرگاه حاکمان در قضاوت ظلم و ستم پیشه کنند باران از آسمان قطع میشود، و هرگاه عهد و پیمانها شکسته شود مشرکان بر مسلمانان پیروز میشوند. (2)
مؤلف
در مبحث ارکان اسلام و مبحث حقوق مؤمن و مباحث موعظهها و مبحث جامع بزرگیها و دیگر مباحث، روایتها و احادیث مربوط به زکات را نقل کردیم پس در اینجا آن را تکرار نمیکنیم. در مبحث نماز حدیثی از امام صادق علیه السلام از پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نقل کردیم که فرموده است: خداوند نماز هشت گروه از مردم را قبول نمیکند، یکی از این هشت گروه را کسانی ذکر کرده است که از دادن زکات ممانعت میکند. (3)
روایت20.
الخصال: از جمله وصیتهای پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم به حضرت علی علیه السلام این بود که فرمودند: یا علی! ده گروه از این امّت به خدای بزرگ کفر ورزیدند: کسی که بی جهت میجنگد و آدم می کشد، و ساحر، و دیوث، و کسی از پشت با زن به حرام نزدیکی کند، و کسی که با حیوانات رابطه جنسی داشته باشد و کسی که با محرم خود آمیزش کند و روشن کننده آتش فتنه، و فروشنده اسلحه به محاربان با مسلمین، و کسی که زکات ندهد و کسی که مستطیع شود و بمیرد و حج نگزارد.(4)
روایت21.
الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: مال و داراییهایتان را با دادن زکات محافظت کنید. (5)
روایت22.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اولین کسی که وارد جهنم میشود فرمانروایی است که متولی امور مردم بوده اما عدالت پیشه نکرده است، و فرد ثروتمندی که
ص: 13
بَیْتَ رَبِّکُمْ وَ أَدُّوا زَکَاةَ أَمْوَالِکُمْ طَیِّبَةً بِهَا أَنْفُسُکُمْ وَ أَطِیعُوا وُلَاةَ أَمْرِکُمْ تَدْخُلُوا جَنَّةَ رَبِّکُمْ (1).
ل، [الخصال] جَعْفَرُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَشَتْ أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ إِذَا فَشَا الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلَازِلُ وَ إِذَا أُمْسِکَتِ الزَّکَاةُ هَلَکَتِ الْمَاشِیَةُ وَ إِذَا جَارَ الْحُکَّامُ فِی الْقَضَاءِ أُمْسِکَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ الْمُشْرِکُونَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ (2).
قد مضی فی باب دعائم الإسلام و باب حقوق المؤمن و أبواب المواعظ و باب جوامع المکارم و غیرها أخبار الزکاة فلا نعیدها و قد مضی فی کتاب الصلاة عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: ثَمَانِیَةٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ صَلَاةً وَ ذَکَرَ مِنْهُمْ مَانِعَ الزَّکَاةِ(3).
ل، [الخصال]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَشَرَةٌ الْقَتَّالُ وَ السَّاحِرُ وَ الدَّیُّوثُ وَ نَاکِحُ الْمَرْأَةِ حَرَاماً فِی دُبُرِهَا وَ نَاکِحُ الْبَهِیمَةِ وَ مَنْ نَکَحَ ذَاتَ مَحْرَمٍ مِنْهُ وَ السَّاعِی فِی الْفِتْنَةِ وَ بَائِعُ السِّلَاحِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مَنْ وَجَدَ سَعَةً فَمَاتَ وَ لَمْ یَحُجَ (4).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ(5).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ أَمِیرٌ مُتَسَلِّطٌ لَمْ یَعْدِلْ وَ ذُو ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ لَمْ یُعْطِ الْمَالَ
ص: 13
حق مال و اموالش را پرداخت نکرده است و تهیدست فخر فروش. (1)
روایت23.
عیون الاخبار: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: امت من در مسیر خیرند تا وقتی که همدیگر را دوست داشته باشند، به همدیگر هدیه بدهند، امانت را ادا کنند، از کارهای حرام دوری گزینند، مهمان نوازی کنند و نماز به پا دارند و زکات را پرداخت کنند که اگر چنین نکنند، به قحطی و خشکسالی مبتلا می گردند. (2)
روایت24.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: امت من در مسیر خیرند تا وقتی که همدیگر را دوست داشته باشند، امانت را ادا کنند و زکات را بپردازند که اگر چنین نکنند، به قحطی و خشکسالی مبتلا می گردند. (3)
روایت25.
امالی طوسی: از جمله وصیتهای امیر المومنین علیه السلام در هنگام وفات این بود که فرمود: ای پسرم تو را به برپایی نماز در سر وقت و دادن زکات به مستحقان در موقعیت آن (هنگام تکلیف) سفارش میکنم. (4)
روایت26.
امالی طوسی: یاسر از امام رضا علیه السلام نقل کرده که فرموده است: هرگاه والیان دروغ بگویند باران نمیبارد و هرگاه حاکم ظلم کند حکومت سست میشود و هرگاه زکات پرداخت نشود چهارپایان تلف میشوند. (5)
روایت27.
امالی طوسی: امام باقر علیه السلام به جابر جعفی این گونه سفارش کرد: زکات روزی را افزایش میدهد.(6)
روایت28.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: سخاوتمند کسی نیست که با اسراف، مال و دارایی اش را در جایی که شایسته نیست میبخشد بلکه سخاوتمند و بخشنده واقعی کسی است که زکات و موارد دیگری که خداوند عزّ و جلّ در مال و دارایی او واجب کرده است ادا میکند و بخیل کسی است که حق خداوند را در اموالش ادا نمیکند. (7)
ص: 14
حَقَّهُ وَ فَقِیرٌ فَخُورٌ(1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ تَهَادَوْا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ اجْتَنَبُوا الْحَرَامَ وَ قَرَوُا الضَّیْفَ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِینَ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِینَ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ أُوصِیکَ یَا بُنَیَّ بِالصَّلَاةِ عِنْدَ وَقْتِهَا وَ الزَّکَاةِ فِی أَهْلِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا(4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَاسِرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَذَبَ الْوُلَاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ وَ إِذَا جَارَ السُّلْطَانُ هَانَتِ الدَّوْلَةُ وَ إِذَا حُبِسَتِ الزَّکَاةُ مَاتَتِ الْمَوَاشِی (5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِی وَصِیَّةِ الْبَاقِرِ علیه السلام لِجَابِرٍ الْجُعْفِیِّ الزَّکَاةُ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (6).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَیْسَ السَّخِیُّ الْمُبَذِّرَ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ لَکِنَّهُ الَّذِی یُؤَدِّی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا فَرَضَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ مِنَ الزَّکَاةِ وَ غَیْرِهَا وَ الْبَخِیلُ الَّذِی لَا یُؤَدِّی حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَالِهِ (7).
ص: 14
روایت29.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: کسی که از دادن زکات امتناع میورزد قُصب (یعنی روده اش) را در آتش میکشند و مال و اموال او به صورت ماری بسیار سمی که دو خال سیاه در بالای چشمانش دارد پدیدار میگردد. آن شخص از مار میگریزد و مار او را دنبال میکند تا اینکه او را همانند تُرُب میجود و به او میگوید: من مال و دارایی تو هستم که در بخشیدن آن بخیل بودی. (1)
روایت30.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت میکند که از ایشان در باره دینار و درهم (پول) و وظیفه مردمان در قبال آن سؤال شد. فرمود: اینها سکّه های خداست در زمین، خداوند آنها را مایه سامان یابی زندگی خلق قرار داده است، و به وسیله آنهاست که کارهای مردمان روبه راه می شود و نیازهای آنان بر آورده میگردد. پس هر کس درهم و دینار (طلا و نقره - مال) فراوان داشته باشد، و حقّ خدای متعال را بپردازد، و زکات آنها را بدهد، این گونه مالی پاکیزه است و به خود او تعلّق دارد. و هر کس با داشتن مال فراوان بخل ورزد و از دادن حقوق واجب خودداری کند و از آنها ظروف (طلا و نقره) فراهم آورد، این گونه کسی مستحق عذاب خدای بزرگ است که در کتاب خود فرموده است: «یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ، هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ، فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُون»،(2) {روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند وپیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید».}
روایت31.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که امیرالمومنین علیه السلام فرموده است: شما را به پرداخت زکات سفارش می کنم زیرا از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: زکات پل اسلام است؛ پس هر کس آن را بپردازد از پل میگذرد (و به اسلام میرسد)، و هر کس نپردازد در کنار پل میماند. و همین زکات آتش غضب پروردگار را خاموش می کند. (3)
روایت32.
علل الشرایع: امام باقر میگوید: در نامه علی علیه السلام چنین یافتیم: هرگاه زکات ندهند، زمین برکت خود را از کشته ها و میوه ها و کانیها برگیرد. (4)
مؤلف
صورت کامل حدیث و احادیث مشابه آن در باب گناهان ذکر شده است.
روایت33.
معانی الأخبار: برقی از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: هنگامی که زکات داده نشود
ص: 15
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَانِعُ الزَّکَاةِ یَجُرُّ قُصْبَهُ فِی النَّارِ یَعْنِی أَمْعَاءَهُ فِی النَّارِ وَ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ فِی النَّارِ فِی صُورَةِ شُجَاعٍ أَقْرَعَ لَهُ زَبِیبَانِ أَوْ زَبِیبَتَانِ یَفِرُّ الْإِنْسَانُ مِنْهُ وَ هُوَ یَتْبَعُهُ حَتَّی یَقْضِمَهُ کَمَا یُقْضَمُ الْفُجْلُ وَ یَقُولُ أَنَا مَالُکَ الَّذِی بَخِلْتَ بِهِ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ وَ مَا عَلَی النَّاسِ فِیهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هِیَ خَوَاتِیمُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ جَعَلَهَا اللَّهُ مَصَحَّةً لِخَلْقِهِ وَ بِهَا یَسْتَقِیمُ شُئُونُهُمْ وَ مَطَالِبُهُمْ فَمَنْ أَکْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَقَامَ بِحَقِّ اللَّهِ فِیهَا وَ أَدَّی زَکَاتَهَا فَذَاکَ الَّذِی طَابَتْ وَ خَلَصَتْ لَهُ وَ مَنْ أَکْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَبَخِلَ بِهَا وَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ فِیهَا وَ اتَّخَذَ مِنْهَا الْآنِیَةَ فَذَاکَ الَّذِی حَقَّ عَلَیْهِ وَعِیدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِالزَّکَاةِ فَإِنِّی سَمِعْتُ نَبِیَّکُمْ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الزَّکَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ فَمَنْ أَدَّاهَا جَازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتُبِسَ دُونَهَا وَ هِیَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا(4).
تمامه و أمثاله فی أبواب المعاصی.
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: إِذَا مُنِعَتِ الزَّکَاةُ
ص: 15
وضع فقیر و ثروتمند هر دو بد خواهد شد. گفتم: فقیر از این رو که حقش ادا نمیشود وضعیتش بد خواهد شد اما وضع ثروتمند چگونه ناگوار میشود؟ فرمود: ثروتمندی که زکات نمیدهد در آخرت وضعیت بد و ناگواری خواهد داشت.(1)
روایت34.
معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرموده است: بخیل کسی نیست که زکات واجب شده بر اموالش را میپردازد و مصیبت و گرفتاری (پرداخت غرامت و دیه) قومش را رفع میکند، بلکه بخیل واقعی کسی است که زکاتی که در مال و اموالش واجب شده نمیپردازد و مصیبت و گرفتاری (پرداخت دیه و غرامت) قومش را برطرف نمیکند و در غیر این موارد اسراف و زیاده روی میکند. (2)
روایت35.
معانی الاخبار: زراره از امام صادق علیه السلام نقل میکند که گفته است: همانا بخیل کسی است که از پرداخت حق خداوند (برای بینوایان) ممانعت میورزد و در غیر حق خداوند عزّ و جلّ انفاق میکند. (3)
روایت36.
معانی الاخبار: احمد بن سلیمان از موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرموده است: بخیل واقعی کسی است که در آنچه خداوند بر او واجب گردانیده است بخل ورزد. (4)
روایت37.
معانی الاخبار: حریز روایت می کند که امام جعفر صادق علیه السلام فرموده است: هر صاحب مال طلا و نقره که زکات بر آن واجب شده باشد و زکات آن مال را ندهد، البته حق سبحانه و تعالی در روز قیامت او را حبس نماید در صحرایی که زمینش سخت و لغزنده باشد و ماری سمی بر او مسلط گرداند. این مار به دنبال او میرود و او
ص: 16
سَاءَتْ حَالُ الْفَقِیرِ وَ الْغَنِیِّ قُلْتُ هَذَا الْفَقِیرُ یَسُوءُ حَالُهُ لِمَا مُنِعَ مِنْ حَقِّهِ وَ کَیْفَ یَسُوءُ حَالُ الْغَنِیِّ قَالَ الْغَنِیُّ الْمَانِعُ لِلزَّکَاةِ یَسُوءُ حَالُهُ فِی الْآخِرَةِ(1).
مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ الْبَخِیلُ مَنْ یُؤَدِّی الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ مِنْ مَالِهِ وَ یُعْطِی النَّائِبَةَ(2)
فِی قَوْمِهِ إِنَّمَا الْبَخِیلُ حَقُّ الْبَخِیلِ الَّذِی یَمْنَعُ الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فِی مَالِهِ وَ لَا یُعْطِی النَّائِبَةَ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ یَبْذُرُ(3).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّمَا الشَّحِیحُ مَنْ مَنَعَ حَقَّ اللَّهِ وَ أَنْفَقَ فِی غَیْرِ حَقِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (5).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ ذِی مَالٍ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَرْقَرٍ-(6) وَ سَلَّطَ عَلَیْهِ شُجَاعاً أَقْرَعَ یُرِیدُهُ وَ هُوَ
ص: 16
میگریزد و چون ببیند که از دست او خلاصی ندارد، دست خود را به دهان او دهد. چون مار آن دست را در دندان گرفت آن را مانند ترب میجود و بعد از آن در گردنش می پیچد و این مصداق این سخن خداوند خواهد شد: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (1){به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود} و هر کس مال او شتر یا گاو یا گوسفند باشد و زکات آن را نداده باشد، حق سبحانه و تعالی او را در صحرایی لغزنده حبس میکند و او در در زیر سم این حیوانات میافتد و جانوران نیش دار او را نیش میزنند و هر که زکات خرما و مویز و گندم و جو را نداده باشد، حق سبحانه و تعالی آن قطعه باغ یا زمین را تا روز قیامت تا عمق هفت طبقه زمین در گردن وی میآویزد. (2)
ثواب الاعمال: برقی از پدرش مانند این حدیث را روایت کرده است. (3)
المحاسن : خلف بن حماد نیز این این حدیث را روایت کرده است. (4)
معانی الاخبار: اصمعی گفته است: «قاع» مکان مسطحی است که پستی و بلندی ندارد. ابوعبید گفته است: «قاع» همان «قیعه» است که در این سخن خداوند آمده است: «کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ»،(5) {چون سرابی در زمینی هموار است.} جمع قیعه قاع است. خداوند میفرماید: «فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا»،(6) {پس آنها را پهن و هموار خواهد کرد.} «قرقر» به معنای مسطح و لغزنده است و همچنین به صورت «بقاع قفر» و «بقاع قرق» روایت شده است که با «قرقر» به یک معنا به کار میروند. شاعر سروده است:
گویی دستان آنها در زمین پهن و هموار
دستان دوشیزگان زیبارویی است که برگ داد و ستد میکنند.
ص: 17
یَحِیدُ عَنْهُ فَإِذَا رَأَی أَنَّهُ لَا یَتَخَلَّصُ مِنْهُ أَمْکَنَهُ مِنْ یَدِهِ فَیَقْضِمُهَا کَمَا یُقْضَمُ الْفُجْلُ ثُمَّ یَصِیرُ طَوْقاً فِی عُنُقِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ(1) وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ إِبِلٍ أَوْ بَقَرٍ أَوْ غَنَمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَرْقَرٍ تَطَؤُهُ کُلُّ ذَاتِ ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا وَ تَنْهَشُهُ کُلُّ ذَاتِ نَابٍ بِنَابِهَا وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ نَخْلٍ أَوْ کَرْمٍ أَوْ زَرْعٍ یَمْنَعُ زَکَاتَهَا إِلَّا طَوَّقَهُ اللَّهُ رَبْعَةَ(2) أَرْضِهِ إِلَی سَبْعِ أَرَضِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(3).
ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن البرقی عن أبیه: مثله (4) سن، [المحاسن] أبی عن خلف بن حماد: مثله (5):
مع معانی الاخبار قال الأصمعی القاع المکان المستوی لیس فیه ارتفاع و لا انخفاض قال أبو عبید و هی القیعة أیضا قال الله تبارک و تعالی کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ و جمع قیعة قاع قال الله عز و جل فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً و القرقر المستوی أیضا و یروی بقاع قفر و یروی بقاع قرق و هو مثل القرقر فی المعنی فقال الشاعر
کأن أیدیهن بالقاع القرق***أیدی غراری (6)یتعاطین الورق و الشجاع الأقرع (7).
ص: 17
روایت38.
علل الشرایع،(1) عیون الاخبار: ابن سنان از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرموده است: علّت (وجوب) زکات، فراهم شدن روزی فقیران و محفوظ ماندن اموال ثروتمندان است، چون که خداوند متعال، تندرستان را به سرپرستی زمینگیرشدگان و مبتلایان مکلّف ساخته است. خداوند میفرماید: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ»(2)،{قطعاً در مالهایتان آزموده خواهید شد.} با دادن زکات «وَ فی أَنفُسِکُمْ»{و جانهایتان} با رسیدگی به فقرا و مساکین و تفقد احوال ایشان همراه با صبر، که با این کار سپاس نعمتهای خداوند عزّ و جلّ را ادا کرده است و خود را در معرض فراوانی نعمتهای الهی در آورده است و رحمت و عطوفت خود را شامل حال بیچارگان و ضعیفان گردانیده و در حق درویشان مهربانی کرده است و آنان را به مساوات و تقویت کردن فقرا، و مدد رساندن به آنان بر انگیخته است، تا بتوانند به تکالیف دینی خود عمل کنند. فقرا پند و عبرتی برای ثروتمندان هستند تا بر فقر (از اعمال صالح) در روز قیامت دلالت کنند و اینان سبب میشوند تا افراد توانگر به شکر و سپاس نعمتهای که خداوند عزّ و جلّ به آنان ارازانی داشته است رغبت پیدا کنند و به درگاه الهی دعا و تضرع و زاری کنند و از این بترسند که مانند آنان شوند و آنها را برای انجام کارهای بسیاری همچون دادن زکات واجب و صدقات مستحب و احسان کردن به خویشان و نیکی کردن بر میانگیزند. (3)
روایت39.
علل الشرایع: عقرقوفیّ میگوید از موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که میفرمود: حق سبحانه و تعالی زکات را مقرر گردانید تا قوْت فقراء و سبب زیادتی اموال اغنیاء باشد. (4)
المحاسن : یونس نیز این حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت40.
علل الشرایع: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرموده است: خدای بزرگ، زکات را به همان گونه واجب کرد که نماز را واجب کرد؛ پس اگر کسی زکات را با خود می برد و آشکارا به مستحقّان می رساند هیچ سرزنشی بر او نیست. و پرداخت زکات از آن رو لازم است که خدای بزرگ بر اموال توانگران، پرداخت مقداری که زندگانی فقیران را اداره کند واجب کرده است. و اگر خداوند می دانست که آن مقدار بسنده آنان نیست
ص: 18
ع،(1)[علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فِی عِلَلِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: عِلَّةُ الزَّکَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِیلِ أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَّةِ الْقِیَامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوَی کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ بِإِخْرَاجِ الزَّکَاةِ وَ فِی أَنْفُسِکُمْ (2) بِتَوْطِینِ الْأَنْفُسِ مَعَ الصَّبْرِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ مِنْ أَدَاءِ شُکْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الطَّمَعِ فِی الزِّیَادَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرَّأْفَةِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ الْعَطْفِ عَلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْحَثِّ لَهُمْ عَلَی الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِیَةِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُمْ عَلَی أَمْرِ الدِّینِ وَ هُمْ عِظَةٌ لِأَهْلِ الْغِنَی وَ عِبْرَةٌ لَهُمْ لِیَسْتَدِلُّوا عَلَی فَقْرِ الْآخِرَةِ بِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الْحَثِّ فِی ذَلِکَ عَلَی الشُّکْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَا خَوَّلَهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ وَ الدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ الْخَوْفِ مِنْ أَنْ یَصِیرُوا مِثْلَهُمْ فِی أُمُورٍ کَثِیرَةٍ فِی أَدَاءِ الزَّکَاةِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ مُبَارَکٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّکَاةُ قُوتاً لِلْفُقَرَاءِ وَ تَوْفِیراً لِأَمْوَالِهِمْ (4).
سن، [المحاسن] أبی عن یونس: مثله (5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الزَّکَاةَ کَمَا فَرَضَ الصَّلَاةَ فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا حَمَلَ الزَّکَاةَ فَأَعْطَاهَا عَلَانِیَةً لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ عَتَبٌ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ مَا یَکْتَفُونَ بِهِ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ الَّذِی فَرَضَ لَهُمْ لَمْ یَکْفِهِمْ
ص: 18
بر آن می افزود. پس بلایی که به فقیران می رسد از طرف کسانی است که حق آنان را پرداخت نمی کنند و نه از جهت آنچه خداوند مقرر کرده است. (1)
روایت41.
علل الشرایع: قثم میگوید به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت شوم، من را از این با خبر ساز که چرا از هر هزار درهم بیست و پنج درهم زکات تعیین شده است نه کمتر نه بیشتر. دلیل آن چیست؟ فرمود: خداوند عزیز و بلند مرتبه همه مخلوقات را آفرید و از بزرگ و کوچک آنها و توانگر و ناتوان آنان آگاه بود. پس از هر هزار نفر از انسانها بیست و پنج فقیر و تهیدست قرار داد. اگر میدانست که آن مقدار بسنده آنان نیست بر آن می افزود، زیرا او آفریدگار انسانها است و از خودشان به آنها داناتر است. (2)
المحاسن: محمد بن جعفر از صباح الحذاء مانند این حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت42.
ثواب الاعمال: مهدی از موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرموده است: هر کسی زکات مال خود را به صورت کامل پرداخت و به مورد واقعی مصرفش برساند، از او سؤال نخواهد شد که مالش را از کجا به هم رسانیده است. (4)
روایت43.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هرگاه خداوند متعال خیر بندهای را بخواهد یکی از فرشتههای خزانه دار بهشت را به نزد او میفرستد و قلب او را لمس میکند و نَفْس او را با زکات بخشنده میکند. (5)
نوادر الراوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین حدیث را روایت کرده است. (6)
ص: 19
لَزَادَهُمْ فَإِنَّمَا یُؤْتَی الْفُقَرَاءُ فِیمَا أُتُوا(1)
مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا مِنَ الْفَرِیضَةِ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ قُثَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ الزَّکَاةِ کَیْفَ صَارَتْ مِنْ کُلِّ أَلْفٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً لَمْ یَکُنْ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ مَا وَجْهُهَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ فَعَلِمَ صَغِیرَهُمْ وَ کَبِیرَهُمْ وَ عَلِمَ غَنِیَّهُمْ وَ فَقِیرَهُمْ فَجَعَلَ مِنْ کُلِّ أَلْفِ إِنْسَانٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ مِسْکِیناً فَلَوْ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ لَا یَسَعُهُمْ لَزَادَهُمْ لِأَنَّهُ خَالِقُهُمْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِمْ (3).
سن، [المحاسن] إبراهیم بن هاشم عن محمد بن جعفر عن صباح الحذاء: مثله (4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَهْدِیٍّ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ تَامّاً فَوَضَعَهَا فِی مَوْضِعِهَا لَمْ یُسْأَلْ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ مَالَهُ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ 6 الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً بَعَثَ إِلَیْهِ مَلَکاً مِنْ خُزَّانِ الْجَنَّةِ فَیَمْسَحُ صَدْرَهُ وَ یُسَخِّی نَفْسَهُ بِالزَّکَاةِ(6).
نوادر الراوندی، بإسناده عن موسی بن جعفر عن آبائه علیهم السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (7).
ص: 19
روایت44.
ثواب الاعمال: امیر المومنین علیه السلام در وصیت خود فرموده است: خدا را خدا را در مورد زکات به یاد داشته باشید، زیرا پرداختن آن موجب خاموش کردن غضب پروردگار است. (1)
روایت45.
ثواب الاعمال: ابن شمر میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: امولتان را با دادن زکات مصونیت بخشید و مریضان خود را با صدقه علاج کنید، چرا که هر مال و اموالی که در دریا و خشکی تلف میشود به دلیل ندادن زکات است.(2)
روایت46.
ثواب الاعمال: محمد بن مسلم میگوید از امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»(3) ،{به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} پرسیدم، فرمودند: هر بنده که چیزی از زکات مالش را ندهد البته حق سبحانه و تعالی آن مال را در روز قیامت اژدهایی می کند که مانند طوقی در گردنش افتاده باشد و دندان در گوشت او گذاشته، او را میگزد تا حق سبحانه و تعالی از حساب خلایق فارغ شود و این است آن چه خداوند فرموده است: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} سپس فرمود: مراد الهی از آنچه که بخل ورزیده اند، زکات است. (4)
تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم نیز این حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت47.
ثواب الاعمال: ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: در اسلام دو خون است که هیچ کس در مورد آن به حکم خدای عز و جل قضاوت نمی کند تا قائم ما قیام کند (وحکم او را اجرا میکند) و آن زنا کاری است که همسر داشته باشد . حضرت او را سنگسار می کند، و دیگری کسی است که زکات مال خود را ندهد، او را گردن می زند .
در روایت ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هر کس در زندگی زکات دارایی اش را نپردازد، پس از مرگش درخواست کند که به دنیا بازگردد.
و فرموده است: اگر کسی قیراطی از زکاتش را نپردازد، یا باید یهودی بمیرد یا مسیحی (مسلمان نخواهد مُرد).(6)
ص: 20
ثو، [ثواب الأعمال] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ: اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّکُمْ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ مَا تَلِفَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِمَنْعِ الزَّکَاةِ(2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَقَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ مَنَعَ زَکَاةَ مَالِهِ شَیْئاً إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُعْبَاناً مِنْ نَارٍ طَوْقاً فِی عُنُقِهِ یَنْهَشُ مِنْ لَحْمِهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ قَالَ مَا بَخِلُوا بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عن محمد بن مسلم: مثله (4).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: دَمَانِ فِی الْإِسْلَامِ لَا یَقْضِی فِیهِمَا أَحَدٌ بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا الزَّانِی الْمُحْصَنُ یَرْجُمُهُ مَانِعُ الزَّکَاةِ یَضْرِبُ عُنُقَهُ.
وَ ذَکَرَ أَنَّ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ فِی حَیَاتِهِ طَلَبَ الْکَرَّةَ بَعْدَ مَوْتِهِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً وَ إِنْ شَاءَ نَصْرَانِیّاً(5).
ص: 20
المحاسن دو روایت فوق را از قول محمد بن علی از موسی بن سعدان روایت کرده است.(1)
روایت48.
ثواب الاعمال: برقی از پدرش نقل میکند که یکی از اصحاب ما گفته است: هر کس قیراطی از زکاتش را نپردازد مؤمن و مسلمان نیست.
امام صادق علیه السلام فرموده است: مالی ضایع نشده است، نه در دریا و نه در خشکی، مگر به خاطر خود داری از پرداخت زکات.
و فرموده است: هر گاه قائم آل محمد برانگیخته شود کسی را که زکات نمیپردازد گرفته و گردن او را قطع میکند.
المحاسن : پدرم از برخی اصحاب ما این حدیث را روایت کرده است. (2)
روایت49.
ثواب الاعمال: ابو الجارود از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: خدای عزّ و جلّ در روز رستاخیز مردمانی را که دستانشان بر گردنشان بسته شده از گورهایشان برانگیزاند آن گونه که نتوانند چیز کوچکی را هم برگیرند، همراه آنان فرشتگانی باشند که آنان را به سختی سرزنش کنند و گویند: اینان کسانی هستند که خیری اندک را از خیر بسیار بازداشتند، اینان کسانی هستند که خدای گرامی و بزرگ بر آنان نعمت عطا فرمود و آنان حقّ خدا را از دارایی خویش پرداخت نکردند. (3)
روایت50.
ثواب الاعمال: صفوان بن یحیی از داود از برادرش عبدالله روایت میکند که گفته است: کسی مرا نزد امام صادق علیه السّلام فرستاد و ادّعا می کرد از زنی که در خوابش می آید، می هراسد و می گفت که شبی چنان نعره زدم که همسایگان صدایم را شنیدند. امام صادق علیه السّلام فرمود: بازگرد و به او بگو: تو زکات دارایی ات را نمی پردازی. گفت: به خدا سوگند که بی تردید زکاتم را می پردازم. امام علیه السّلام دیگر بار فرمود: پس او را بگو که اگر آن را می پردازی لا بدّ به مستحقّش نمی دهی.
احمد بن ابی عبدالله گفته است در روایت ابوبصیر آمده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: کسی که زکات را نپردازد هنگام مرگ درخواست بازگشت (به دنیا) کند و این همان سخن خدای تعالی است که فرموده است:
ص: 21
سن، [المحاسن] محمد بن علی عن موسی بن سعدان: إلی آخر الخبرین (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَمَا هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا ضَاعَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِمَنْعِ الزَّکَاةِ.
وَ قَالَ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ أَخَذَ مَانِعَ الزَّکَاةِ فَضَرَبَ عُنُقَهُ (2).
سن، [المحاسن] أبی عن بعض أصحابه: مثله (3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نَاساً مِنْ قُبُورِهِمْ مَشْدُودَةً أَیْدِیهِمْ إِلَی أَعْنَاقِهِمْ لَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یَتَنَاوَلُوا بِهَا قِیسَ أَنْمُلَةٍ مَعَهُمْ مَلَائِکَةٌ یُعَیِّرُونَهُمْ تَعْیِیراً شَدِیداً یَقُولُونَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ مَنَعُوا خَیْراً قَلِیلًا مِنْ خَیْرٍ کَثِیرٍ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنَعُوا حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَمْوَالِهِمْ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ دَاوُدَ عَنْ أَخِیهِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَعَثَنِی إِنْسَانٌ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام زَعَمَ أَنَّهُ یَفْزَعُ فِی مَنَامِهِ مِنِ امْرَأَةٍ تَأْتِیهِ قَالَ فَصِحْتُ حَتَّی سَمِعَ الْجِیرَانُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ إِنَّکَ لَا تُؤَدِّی الزَّکَاةَ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُؤَدِّیهَا قَالَ فَقُلْ لَهُ إِنْ کُنْتَ تُؤَدِّیهَا فَإِنَّکَ لَا تُؤَدِّیهَا إِلَی أَهْلِهَا.
وَ ذَکَرَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ سَأَلَ الرَّجْعَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 21
«حَتَّی إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْت»،(1) {تا آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم.}(2)
المحاسن : داود از برادرش همین حدیث را روایت کرده است.
روایت51.
جمیل از رفاعۀ نیز این حدیث را از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.
با این سند از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: خداوند چیزی سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و در امر زکات بیشتر آنان هلاک میشوند. (3)
روایت52.
مجالس الشیخ: ایوب بن راشد میگوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: کسی که زکات نمیدهد ماری در گردنش انداخته میشود که موی سرش از بسیاری زهرش ریخته باشد و این مار از مغز سر او می خورد و این مضمون سخن خداوند بلند مرتبه است که میفرماید: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (4) {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} (5)
با همین سند از رفاعۀ بن موسی نقل شده که گفته است از امام صادق شنیدم که فرمود: خدواند چیزی سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و در امر زکات است که بیشتر امت اسلامی هلاک می شوند. (6)
روایت53.
نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: ایمان خود را با صدقه دادن، و اموالتان را با زکات دادن نگاهدارید و امواج بلا را با دعا از خود برانید. (7)
همجنین فرموده است: همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال توانگران قرار داده است، پس فقیری گرسنه نمیماند جز به کامیابی توانگران، و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید. (8)
ص: 22
حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ (1).
سن، [المحاسن] أبی عن صفوان عن داود عن أخیه: مثله (2).
وَ رَوَی بَعْضُ الْأَفَاضِلِ مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ.
وَ رَوَی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ شَیْئاً أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ فِیهَا تَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ (3).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَانِعُ الزَّکَاةِ یُطَوَّقُ بِحَیَّةٍ قَرْعَاءَ تَأْکُلُ مِنْ دِمَاغِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ(4).
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ مَا تَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ إِلَّا فِیهَا(5).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سُوسُوا إِیمَانَکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ(6).
وَ مِنْهُ، قَالَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مَنَعَ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَی جَدُّهُ سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِکَ (7).
ص: 22
و نیز حضرت فرموده اند: همانا پرداخت زکات و اقامه نماز عامل نزدیک شدن مسلمانان به خداست، پس آن کس که زکات را با رضایت خاطر بپردازد کفاره گناهان او میشود و بازدارنده و نگاهدارنده او از آتش جهنم است، پس نباید به آنچه پرداخته با نظر حسرت نگاه کند و برای پرداخت زکات افسوس خورد، زیرا آن کس که زکات را از روی رغبت نپردازد و انتظار بهتر از آنچه را پرداخته، داشته باشد، به سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نادان است، و در پاداش زیانکار است و عمل او تباه و همیشه پشیمان خواهد بود. (1)
روایت54.
اعلام الدین: امیر المؤمنین از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: اگر میخواهی خداوند مال تو را فزونی بخشد زکات آن را پرداخت کن و اگر میخواهی خداوند جسمت را سالم نگه دارد صدقه زیاد بده.
روایت55.
کتاب الامامۀ و التبصرۀ: جعفر بن محمد از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: زکات پُل (رسیدن به) اسلام است.
روایت56.
دعائم الاسلام: حسن بن علی علیه السلام فرموده است: زکات هرگز از مال و دارایی نمیکاهد .
از محمد بن علی (امام باقر) علیه السلام نقل شده، هنگامی که پدرش علی بن الحسین علیه السلام را غسل می داد، به سجده گاههای او در زانو و پشت پا نظر کردند که همچون زانوی شتر می نمود، بر شانه او نیز همانند آن دیدند. به امام باقر علیه السلام گفتند: ای پسر پیامبر! آنها را می دانیم که از فراوانی نماز و طول سجده پدید آمده است ولی این که بر شانه او می بینیم از چیست؟ گفت: اگر زنده می بود چیزی در این باره به شما نمی گفتم. روزی براو نمی گذشت که در آن یک یا چند بینوا را سیر نکند و چون شب فرا می رسید آنچه را که از خوراک عیالش در آن روز زیاد مانده بود در انبانی می نهاد و هنگامی که مردمان در خانه های خود آرام می گرفتند آن انبان را بر دوش می گرفت و در شهر به راه می افتاد و به سراغ کسانی می رفت که نیازمند بودند و روی گدایی نداشتند و آن را میان آنها بخش می کرد و آنان او را نمی شناختند و از خاندان او کسی جز من از این امر آگاه نبود و مقصودش از این کار آن بود که فضیلت و ثواب با دست خود و در پنهانی صدقه دادن را ببرد.
ص: 23
وَ مِنْهُ، قَالَ علیه السلام: ثُمَّ إِنَّ الزَّکَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ فَمَنْ أَعْطَاهَا طَیِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ کَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَایَةً فَلَا یُتْبِعَنَّهَا أَحَدٌ نَفْسَهُ وَ لَا یُکْثِرَنَّ عَلَیْهَا لَهْفَهُ فَإِنَّ مَنْ أَعْطَاهَا غَیْرَ طَیِّبِ النَّفْسِ بِهَا یَرْجُو بِهَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا فَهُوَ جَاهِلٌ بِالسُّنَّةِ مَغْبُونُ الْأَجْرِ ضَالُّ الْعَمَلِ طَوِیلُ النَّدَمِ (1).
أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُثْرِیَ اللَّهُ مَالَکَ فَزَکِّهِ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُصِحَّ اللَّهُ بَدَنَکَ فَأَکْثِرْ مِنَ الصَّدَقَةِ الْخَبَرَ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الزَّکَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ.
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ: أَنَّهُ لَمَّا غَسَّلَ أَبَاهُ عَلِیّاً علیه السلام نَظَرُوا إِلَی مَوَاضِعِ الْمَسَاجِدِ مِنْ رُکْبَتَیْهِ وَ ظَاهِرِ قَدَمَیْهِ کَأَنَّهَا مَبَارِکُ الْبَعِیرِ وَ نَظَرُوا إِلَی عَاتِقِهِ وَ فِیهِ مِثْلُ ذَلِکَ فَقَالُوا لِمُحَمَّدٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَرَفْنَا أَنَّ هَذَا مِنْ إِدْمَانِ السُّجُودِ فَمَا هَذَا الَّذِی تری [نَرَی] عَلَی عَاتِقِهِ قَالَ أَمَا لَوْ لَا أَنَّهُ مَاتَ مَا حَدَّثْتُکُمْ عَنْهُ کَانَ لَا یَمُرُّ بِهِ یَوْمٌ إِلَّا أَشْبَعَ فِیهِ مِسْکِیناً فَصَاعِداً مَا أَمْکَنَهُ وَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ نَظَرَ إِلَی مَا فَضَلَ عَنْ قُوتِ عِیَالِهِ فَجَعَلَهُ فِی جِرَابٍ فَإِذَا هَدَأَ النَّاسُ وَضَعَهُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ تَخَلَّلَ الْمَدِینَةَ وَ قَصَدَ قَوْماً لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ فرغه [فَرَّقَهُ] فِیهِمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ وَ لَا یَعْلَمُ بِذَلِکَ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِهِ غَیْرِی فَإِنِّی کُنْتُ اطَّلَعْتُ عَلَی ذَلِکَ مِنْهُ یَرْجُو بِذَلِکَ فَضْلَ إِعْطَاءِ الصَّدَقَةِ بِیَدِهِ وَ دَفْعِهَا سِرّاً.
ص: 23
و می گفت: صدقه پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند (همان طور که آب آتش را خاموش میکند. پس هرگاه یکی از شما صدقه داد و با دست راست چیزی بخشید، از دست چپش آن را پنهان دارد).
علی علیه السلام فرمود: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمودند: همانا صدقه مؤمن از دستش برون نیاید جز آنکه پیش از او از دهان هفتاد شیطان در آید (مانع او میشوند.) صدقه پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند همان طور که آب آتش را خاموش میکند. پس هرگاه یکی از شما صدقه داد و با دست راست چیزی بخشید، از دست چپش آن را پنهان دارد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: بهترین صدقه، نماز، روزه و اعمال نیکی که به صورت اختیاری انجام میشود آن است که به صورت پنهانی انجام پذیرد و بهترین این اعمال اگر واجب باشند آن است که به صورت آشکار انجام شود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمودند: (خداوند) به سبب صدقه، درد و دبیله (دملی چند است که در جوف به هم می رسد و غالبا می کشد) و سوختن و غرق شدن و خانه بر سر فرو آمدن و دیوانگی را دفع میکند و آن حضرت هفتاد نوع از بلاها را شمردند.
امام باقر علیه السلام فرموده است: در میان قوم بنی اسرائیل مردی ثروتمند بود که فقط یک پسر به او عطا شده بود. این شخص دوستدار و دلسوز پسرش بود. زمانی که به سن مردانگی رسید دختر عمویش را به ازدواج او درآورد. شخصی به خواب او آمد و به او گفت: شبی که پسر تو با این زن همبستری کند میمیرد. مرد از این خواب بسیار اندوهگین شد اما غم و اندوهش را پنهان کرد و شبِ همبستری با زن را به تاخیر میانداخت تا اینکه زن و پسرش و خانواده زن بر او اصرار کردند. هنگامی که مرد چاره ای ندید استخاره کرد و گفت: چه بسا این امر از جانب شیطان باشد، پس زن (عروس) را به نزد او فرستاد و شب همبستری پسرش با زن بیدار ماند و منتظر بود تا ببیند سرانجام پسرش چه میشود. چون صبح فرار رسید پسرش را در بهترین وضعیت ممکن دید. پس خداوند را سپاس و ستایش کرد. با فرا رسیدن شب به خواب رفت. آن شخصی که پیشتر به خوابش آمده بود به نزدش آمد و به او گفت: خداوند عزّ و جلّ (مرگ) را از پسرت دور کرد و به سبب کاری که در حق شخصی تهیدست انجام داده بود اجلش را به تاخیر انداخت.
صبح روز بعد نزد پسرش رفت و به او گفت: ای پسرم! آیا در شبی که با زنت همبستر شدی در حق گدایی کاری انجام دادی؟ پسر گفت: مقصودت از این سخنان چیست؟ (پدر) گفت: من را از آن باخبر ساز. پسر از روی پدر خجالت کشید.
ص: 24
وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ فَإِذَا تَصَدَّقَ أَحَدُکُمْ فَأَعْطَی بِیَمِینِهِ فَلْیُخْفِهَا عَنْ شِمَالِهِ (1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ صَدَقَةَ الْمُؤْمِنِ لَا تَخْرُجُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یُفَکَّ عَنْهَا لُحِیُّ سَبْعِینَ شَیْطَاناً وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ فَإِذَا تَصَدَّقَ أَحَدُکُمْ فَأَعْطَی بِیَمِینِهِ فَلْیُخْفِهَا عَنْ شِمَالِهِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا کَانَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ کُلِّهَا تَطَوُّعاً فَأَفْضَلُهَا مَا کَانَ سِرّاً وَ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَاجِباً مَفْرُوضاً فَأَفْضَلُهُ أَنْ یُعْلَنَ بِهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یُدْفَعُ بِالصَّدَقَةِ الدَّاءُ وَ الدُّبَیْلَةُ(2)
وَ الْغَرَقُ وَ الْحَرَقُ وَ الْهَدْمُ وَ الْجُنُونُ حَتَّی عَدَّ صلی الله علیه و آله سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ لَهُ نِعْمَةٌ وَ لَمْ یُرْزَقْ مِنَ الْوَلَدِ غَیْرَ وَاحِدٍ وَ کَانَ لَهُ مُحِبّاً وَ عَلَیْهِ شَفِیقاً فَلَمَّا بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ زَوَّجَهُ ابْنَةَ عَمٍّ لَهُ فَأَتَاهُ آتٍ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ إِنَّ ابْنَکَ هَذَا لَیْلَةَ یَدْخُلُ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ یَمُوتُ فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ کَتَمَهُ وَ جَعَلَ یُسَوِّفُ بِالدُّخُولِ حَتَّی أَلَحَّتِ امْرَأَتُهُ عَلَیْهِ وَ وَلَدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِ الْمَرْأَةِ فَلَمَّا لَمْ یَجِدْ حِیلَةً اسْتَخَارَ اللَّهَ وَ قَالَ لَعَلَّ ذَلِکَ کَانَ مِنَ الشَّیْطَانِ فَأَدْخَلَ أَهْلَهُ عَلَیْهِ وَ بَاتَ لَیْلَةَ دُخُولِهِ قَائِماً وَ یَنْتَظِرُ مَا یَکُونُ مِنِ ابْنِهِ حَتَّی إِذَا أَصْبَحَ غَدَا عَلَیْهِ فَأَصَابَهُ عَلَی أَحْسَنِ حَالٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ نَامَ فَأَتَاهُ ذَلِکَ الَّذِی کَانَ أَتَاهُ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ دَفَعَ عَنِ ابْنِکَ وَ أَنْسَأَ أَجَلَهُ بِمَا صَنَعَ بِالسَّائِلِ.
فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا عَلَی ابْنِهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ هَلْ کَانَ لَکَ صَنِیعٌ صَنَعْتَهُ بِسَائِلٍ فِی لَیْلَةِ ابْتِنَائِکَ بِامْرَأَتِکَ قَالَ وَ مَا أَرَدْتَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ تُخْبِرُنِی بِهِ فَاحْتَشَمَ مِنْهُ
ص: 24
(پدر) گفت: باید من را از ماجرا با خبر کنی. او گفت: بله، پس از آنکه از غذا دادن به مردم فارغ شدیم مقدار زیادی غذا باقی ماند و زن به نزد من آمد و زمانی که با او خلوت کردم و به او نزدیک شدم گدایی در مقابل در ایستاد و گفت: ای صاحب خانه، ما را در آنچه خداوند به شما رزق داده شریک سازید. پس به سوی او رفتم و دستش را گرفتم و او را به داخل خانه آوردم و نزدیک غذا بردم و به او گفتم: (از غذا) تناول کن. او غذا خورد تا اینکه سیر شد. به او گفتم: آیا خانواده ای داری؟ گفت: بله، گفتم: هر چه میخواهی برای آنها بردار. او به اندازه ای که توانست غذا با خود بُرد و بیرون رفت و من نیز به نزد زنم بازگشتم. پدر خداوند را سپاس گفت و ماجرای (خواب) را برای او بازگو کرد.
از علی بن حسین علیه السلام روایت شده که او به کبوتر مکه نگاه کرد و فرمود: آیا میدانید چرا این کبوتر در حَرَم است؟ گفتند: دلیل وجود کبوتر چیست ای پسر رسول خدا؟ گفت: در زمانهای نخستین مردی بود که خانهای داشت که در آن درخت نخلی بود و کبوتری در شکاف تنه آن لانه کرده بود. هر وقت کبوتر جوجه دار میشد آن مرد به بالای درخت میرفت و جوجههای او را میگرفت و ذبح میکرد. او برای مدتهای مدیدی این کار را انجام میداد به نحوی که نسلی از کبوتر به جا نمیماند. آن کبوتر از آنچه مرد بر سر او آورده بود پیش خداوند شکایت کرد. پس به او گفته شد: از این پس اگر آن مرد از درخت بالا بیاید و جوجهای از جوجههای تو را بگیرد، از درخت میافتد و میمیرد.
زمانی که جوجههای کبوتر بزرگ شدند آن مرد از درخت بالا رفت تا جوجهها را بگیرد. کبوتر در انتظار نشست تا بلایی را که قرار بود بر سر او بیاید، ببیند. هنگامی که به وسط تنه درخت رسید، گدایی در مقابل در ایستاد. مرد از درخت پایین رفت و چیزی به او بخشید سپس از درخت بالا رفت و جوجههای کبوتر را گرفته از درخت پایین آمد و جوجهها را ذبح کرد و بلایی بر او نازل نشد.
کبوتر گفت: خدایا! چرا این طور شد؟ به او گفته شد: آن مرد با صدقه دادن نفس خویش را از بلا دور ساخت و بلا و خطر از او برطرف شد، اما خدواند نسل تو را زیاد خواهد کرد و تو و نوادگانت را در جایی قرار میدهد که تا روز قیامت چیزی آنها را نمیترساند. پس او را به حرم مکه آورد و مکانش را در آنجا قرار داد.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: شخص گدا و بینوا فرستاده پروردگار جهانیان است، هر کس به او چیزی ببخشد در حقیقت به خداوند بخشیده است و هر کس دست ردّ بر سینه او بزند خداوند را رد کرده است.
علی علیه السلام فرمود: از دادن بخشش به نیازمند و گدا خودداری نکنید حتی اگر نیم دانه خرما هم باشد و به نیازمند کمک کنید حتی اگر سوار بر اسب باشد، و دست ردّ بر سینه گدایی که شب هنگام پیش شما میآید نزنید چراکه گاهی اوقات فردی که نه از جنس بشر و نه از قوم جنیان است از شما چیزی میطلبد، اما خداوند میخواهد خیر و برکت بیشتری به شما برساند.
ص: 25
فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُخْبِرَنِی بِالْخَبَرِ قَالَ نَعَمْ لَمَّا فَرَغْنَا مِمَّا کُنَّا فِیهِ مِنْ إِطْعَامِ النَّاسِ بَقِیَتْ لَنَا فُضُولٌ کَثِیرَةٌ مِنَ الطَّعَامِ وَ أُدْخِلَتْ إِلَیَّ الْمَرْأَةُ فَلَمَّا خَلَوْتُ بِهَا وَ دَنَوْتُ مِنْهَا وَقَفَ سَائِلٌ بِالْبَابِ فَقَالَ یَا أَهْلَ الدَّارِ وَاسُونَا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَأَخَذْتُ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلْتُهُ وَ قَرَّبْتُهُ إِلَی الطَّعَامِ وَ قُلْتُ لَهُ کُلْ فَأَکَلَ حَتَّی صَدَرَ وَ قُلْتُ أَ لَکَ عِیَالٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَاحْمِلْ إِلَیْهِمْ مَا أَرَدْتَ فَحَمَلَ مَا قَدَرَ عَلَیْهِ وَ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفْتُ أَنَا إِلَی أَهْلِی فَحَمِدَ اللَّهَ أَبُوهُ وَ أَخْبَرَهُ بِالْخَبَرِ.
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی حَمَامِ مَکَّةَ فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَا سَبَبُ کَوْنِ هَذَا الْحَمَامِ فِی الْحَرَمِ قَالُوا مَا هُوَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ کَانَ فِی أَوَّلِ الزَّمَانِ رَجُلٌ لَهُ دَارٌ فِیهَا نَخْلَةٌ قَدْ أَوَی إِلَی خَرْقٍ فِی جِذْعِهَا حَمَامٌ فَإِذَا أَفْرَخَ صَعِدَ الرَّجُلُ فَأَخَذَ فِرَاخَهُ فَذَبَحَهَا فَأَقَامَ بِذَلِکَ دَهْراً طَوِیلًا لَا یَبْقَی لَهُ نَسْلٌ فَشَکَا ذَلِکَ الْحَمَامُ إِلَی اللَّهِ مَا نَالَهُ مِنَ الرَّجُلِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ إِنْ رَقِیَ إِلَیْکَ بَعْدَ هَذَا فَأَخَذَ لَکَ فَرْخاً صُرِعَ عَنِ النَّخْلَةِ فَمَاتَ فَلَمَّا کَبِرَتْ فِرَاخُ الْحَمَامِ رَقِیَ إِلَیْهَا الرَّجُلُ وَ وَقَفَ الْحَمَامُ لِیَنْظُرَ إِلَی مَا یُصْنَعُ بِهِ فَلَمَّا تَوَسَّطَ الْجِذْعَ وَقَفَ سَائِلٌ بِالْبَابِ فَنَزَلَ فَأَعْطَاهُ شَیْئاً ثُمَّ ارْتَقَی فَأَخَذَ الْفِرَاخَ وَ نَزَلَ بِهَا فَذَبَحَهَا وَ لَمْ یُصِبْهُ شَیْ ءٌ قَالَ الْحَمَامُ مَا هَذَا یَا رَبِّ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ الرَّجُلَ تَلَافَی نَفْسَهُ بِالصَّدَقَةِ فَدُفِعَ عَنْهُ وَ أَنْتَ فَسَوْفَ یُکْثِرُ اللَّهُ نَسْلَکَ وَ یَجْعَلُکَ وَ إِیَّاهُمْ بِمَوْضِعٍ لَا یُهَاجُ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ أُتِیَ بِهِ إِلَی الْحَرَمِ فَجُعِلَ فِیهِ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: السَّائِلُ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَمَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَی اللَّهَ وَ مَنْ رَدَّهُ فَقَدْ رَدَّ اللَّهَ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ (1)
وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ وَ أَعْطُوا السَّائِلَ وَ لَوْ جَاءَ عَلَی فَرَسٍ وَ لَا تَرُدُّوا سَائِلًا جَاءَکُمْ بِاللَّیْلِ فَإِنَّهُ قَدْ یَسْأَلُ مَنْ لَیْسَ مِنَ الْإِنْسِ وَ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَکِنْ لِیَزِیدَکُمُ اللَّهُ بِهِ خَیْراً.
ص: 25
از امام باقر علیه السلام نقل شده است که به کنیزش فرمود: از کمک به گدا امتناع نورزید. یکی از حاضران گفت: ای پسر رسول خدا، گاهی شخصی که مستحق نیست گدایی میکند. امام گفت: اگر دست رد بر کسی که گمان میکنیم مستخق نیست بزنیم، از این میترسیم که مبادا از دادن کمک به شخص مستحقی خودداری کرده باشیم که در این صورت بلایی که بر یعقوب پیامبر علیه السلام نازل شد بر ما نیز نازل شود.
به او گفتند: ای پسر رسول خدا، چه بلایی بر او نازل شد؟ فرمود: یکی از پیامبران که خود را ناشناس جلوه داده بود، در مقابل در خانه او ایستاد. این پیامبر هر تلاش و کوششی که در دنیا میکرد برای (کسب رضایت) خداوند بود، هرگاه گرسنگی او را خسته و درمانده میکرد به در خانه انبیاء و صالحان میرفت و از آنها طلب کمک میکرد و چون خوراک اندکی به او میدادند دست از گدایی بر میداشت. شبی در مقابل خانه یعقوب ایستاد. او مدت زیادی منتظر ماند و غذا طلب کرد اما آنها از او غافل شدند، نه به او چیزی میدادند و نه او را میراندند تا اینکه گرسنگی و ضعف بر او چیره شد. پس بر زمین افتاد و بیهوش شد. یکی از رهگذران او را دید و با دادن طعام اندکی او را به هوش آورد و دور شد.
در آن شب شخصی به خواب یعقوب آمد و به او گفت: ای یعقوب، پیامبری که در نزد خدا بسیار بزرگوار بود به در خانه تو آمد اما تو و خانواده ات از او روی گرداندید، در حالی که از فضل خداوندی نعمتهای زیادی به شما عطا شده است. قطعا خداوند عقوبتی بر تو نازل میکند که به سبب آن مایه عبرت و زبانزد مردم خواهی شد.
یعقوب هراسان شد و در آن روز پسرانش نزد او آمدند و در مورد آن چیزی که در باره یوسف میخواستند، پرسیدند. او یوسف را از همه آنان بیشتر دوست میداشت و به دلش آمد آن بلایی که خداوند او را بدان وعده داده بود در مورد یوسف اتفاق افتد. پس یوسف به برادرانش آنچه را باید میگفت، گفت. امام باقر داستان حضرت یوسف را تا آخر بازگو کرد.
علی علیه السلام نقل میکند که سه نفر به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم آمدند. یکی از آنان گفت: ای رسول خدا من صد اَوقیه طلا دارم، ده اوقیه آن را به عنوان صدقه میگذارم. نفر دوم آمد و گفت: من صد دینار دارم، ای رسول خدا! ده دینار آن را به عنوان صدقه میگذارم. نفر سوم آمد و گفت: ای رسول خدا من ده دینار دارم یک دینار از آن را به عنوان صدقه میگذارم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: همه شما در ثواب برابر هستید زیرا هر کدام یک دهم مال خود را صدقه داده اید.
ص: 26
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ قَالَ لِجَارِیَةٍ عِنْدَهُ لَا تَرُدُّوا سَائِلًا فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ یَسْأَلُ مَنْ لَا یَسْتَحِقُّ فَقَالَ إِنْ رَدَدْنَا مَنْ نَرَی أَنَّهُ لَا یَسْتَحِقُّ خِفْنَا أَنْ نَمْنَعَ مَنْ یَسْتَحِقُّ فَیَحِلَّ بِنَا مَا حَلَّ بِیَعْقُوبَ النَّبِیِّ علیه السلام.
قِیلَ لَهُ وَ مَا حَلَّ بِهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ اعْتَرَّ بِبَابِهِ (1) نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ کَانَ کَتَمَ أَمْرَ نَفْسِهِ وَ لَا یَسْعَی فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا إِلَّا لِلَّهِ إِذَا أَجْهَدَهُ الْجُوعُ وَقَفَ إِلَی أَبْوَابِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ فَسَأَلَهُمْ فَإِذَا أَصَابَ مَا یُمْسِکُ رَمَقَهُ کَفَّ عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَوَقَفَ لَیْلَةً بِبَابِ یَعْقُوبَ فَأَطَالَ الْوُقُوفَ یَسْأَلُ فَغَفَلُوا عَنْهُ فَلَا هُمْ أَعْطَوْهُ وَ لَا هُمْ صَرَفُوهُ حَتَّی أَدْرَکَهُ الْجَهْدُ وَ الضَّعْفُ فَخَرَّ إِلَی الْأَرْضِ وَ غُشِیَ عَلَیْهِ فَرَآهُ بَعْضُ مَنْ مَرَّ بِهِ فَأَحْیَاهُ بِشَیْ ءٍ وَ انْصَرَفَ فَأُتِیَ یَعْقُوبُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فِی مَنَامِهِ فَقِیلَ لَهُ یَا یَعْقُوبُ یَعْتَرُّ بِبَابِکَ نَبِیٌّ کَرِیمٌ عَلَی اللَّهِ فَتَعْرِضُ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ عَنْهُ وَ عِنْدَکُمْ مِنْ فَضْلِ رَبِّکُمْ کَبِیرٌ لَیُنْزِلَنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکَ عُقُوبَةً تَکُونُ مِنْ أَجْلِهَا حَدِیثاً فِی الْآخِرِینَ فَأَصْبَحَ یَعْقُوبُ مَذْعُوراً وَ جَاءَهُ بَنُوهُ یَوْمَئِذٍ یَسْأَلُونَهُ مَا سَأَلُوهُ مِنْ أَمْرِ یُوسُفَ وَ کَانَ مِنْ أَحَبِّهِمْ إِلَیْهِ فَوَقَعَ فِی نَفْسِهِ أَنَّ الَّذِی تَوَاعَدَهُ اللَّهُ بِهِ یَکُونُ فِیهِ فَقَالَ لِإِخْوَتِهِ مَا قَالَ وَ ذَکَرَ علیه السلام قِصَّةَ یُوسُفَ إِلَی آخِرِهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: أَتَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ فَقَالَ أَحَدُهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی مِائَةُ أُوقِیَّةٍ مِنْ ذَهَبٍ فَهَذِهِ عَشَرَةُ أَوَاقِیَّ مِنْهَا صَدَقَةً وَ جَاءَ بَعْدَهُ آخَرُ فَقَالَ لِی مِائَةُ دِینَارٍ فَهَذِهِ عَشَرَةُ دَنَانِیرَ مِنْهَا صَدَقَةً یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ جَاءَ الثَّالِثُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِی عَشَرَةُ دَنَانِیرَ فَهَذَا دِینَارٌ مِنْهَا صَدَقَةً فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّکُمْ فِی الْأَجْرِ سَوَاءٌ کُلُّکُمْ تَصَدَّقَ بِعُشْرِ مَالِهِ.
ص: 26
از جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این سخن خداوند پرسش شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ»،(1){ای
کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} فرمود: زمانی که مردم ایمان آوردند اموالی را از طریق ربا و از اموال به دست میآوردند و مقداری را در نظر میگرفتند و آن را به عنوان صدقه پرداخت مینمودند، پس خداوند آنها را از انجام این کار منع کرد.
در حضور حسین بن علی علیه السلام از مردی از بنی امیه نام برده شد که مال و اموال زیادی را صدقه داده است. امام علیه السلام فرمود: او مانند کسی است که از حُجّاج دزدی کند و از مال دزدی صدقه بدهد. صدقه واقعی صدقه کسی است که برای به دست آوردن آن عرق جبین ریخته و صورتش خاکی شده باشد - مقصود او علی علیه السلام بود - و چه کسی به مانند او میتواند صدقه بدهد؟ (2)
روایت57.
دعائم الاسلام: جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش روایت میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه خداوند متعال خیر بنده ای را بخواهد یکی از فرشتههای خزانه دار بهشت را به نزد او میفرستد، فرشته قلب او را لمس میکند و نفْس او را با زکات بخشنده میکند.
علی علیه السلام فرموده است: شخص عبادت کننده سه نشانه دارد: نماز، روزه و زکات.
علی علیه السلام در وصیت خود فرموده است: و فرزندانم و خانوادهام و همه مردان و زنان مومن را به تقوای خداوند وصیت میکنم، و خدا را خدا را در مورد زکات به یاد داشته باشید، زیرا پرداختن آن موجب خاموش کردن غضب پروردگارتان میشود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که در مورد زکات فرموده است: هر کدام از شما اگر خواست مقداری از آنچه که خدا به او اعطا کرده، ببخشد، میبایست با رضایت خاطر آن مال را ببخشد و هر کس زکات مالش را بدهد، خود را از حرص و بخل نفس خویش نگاه داشته است.
علی علیه السلام میفرماید: هر مال و اموالی که در دریا و خشکی تلف میشود به دلیل ندادن زکات است؛ پس امولتان را با دادن زکات مصونیت بخشید و مریضان خود را با صدقه علاج کنید و بلا و مصیبت را با دعا کردن از خود دور کنید.
ص: 27
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ (1) فَقَالَ علیه السلام کَانَتْ عِنْدَ النَّاسِ حِینَ أَسْلَمُوا مَکَاسِبُ مِنَ الرِّبَا وَ مِنْ أَمْوَالٍ خَبِیثَةٍ کَانَ الرَّجُلُ یَتَعَمَّدُهَا مِنْ بَیْنِ مَالِهِ فَیَتَصَدَّقُ بِهَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ.
وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ ذُکِرَ عِنْدَهُ عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَنَّهُ تَصَدَّقَ بِمَالٍ کَثِیرٍ فَقَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ الَّذِی سَرَقَ الْحَاجَّ وَ تَصَدَّقَ بِمَا سَرَقَ إِنَّمَا الصَّدَقَةُ صَدَقَةُ مَنْ عَرِقَ جَبِینُهُ فِیهَا وَ اغْبَرَّ فِیهَا وَجْهُهُ عَنَی عَلِیّاً علیه السلام وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِمِثْلِ مَا تَصَدَّقَ بِهِ (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً مِنْ خُزَّانِ الْجَنَّةِ فَیَمْسَحُ صَدْرَهُ فَتَسْخُو نَفْسُهُ بِالزَّکَاةِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لِلْعَابِدِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ الزَّکَاةُ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ أَوْصَی فَقَالَ فِی وَصِیَّتِهِ وَ أُوصِی وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِتَقْوَی اللَّهِ رَبِّهِمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّکُمْ.
وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: فِی الزَّکَاةِ إِنَّمَا یُعْطِی أَحَدُکُمْ جُزْءاً مِمَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ فَلْیُعْطِهِ بِطِیبِ نَفْسٍ مِنْهُ وَ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ فَقَدْ ذَهَبَ عَنْهُ شَرَهُهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا هَلَکَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا لِمَنْعِ الزَّکَاةِ مِنْهُ فَحَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ اسْتَدْفِعُوا الْبَلَاءَ بِالدُّعَاءِ.
ص: 27
محمد بن علی علیه السلام فرمود: زکات، هرگز چیزی از مال نمیکاهد و هر مالی در خشکی و دریا که زکات آن پرداخت شود از بین نمیرود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: هر بنده ای که در نزد خدا عزیز شود، بلا و مصیبت را بر او بیشتر میکند، و هیچ فردی نیست که زکات مالش را بدهد و مال و دارایی اش کم شود و هیچ شخصی با ندادن زکات، مال و اموالش زیاد نمیشود و هر دزدی که چیزی دزدی میکند (به همان اندازه) از روزی اش کم میشود.
از حسن بن علی علیه السلام روایت شده که گفته است: زکات هرگز از مال و دارایی نمیکاهد. (1)
جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: قیامت برپا نمیشود مگر اینکه نماز، منّتگذاشتن شود و امانت غنیمت به شمار آید و زکات به عنوان غرامت محسوب گردد... ادامه روایت.
جعفر بن محمد از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: خدا بر مردمان ثروتمند واجب کرده است که به اندازه نیاز فقیران به ایشان بدهند؛ پس اگر فقیر از دست برود، یا رنج کار او را از پا در آورد، یا برهنه بماند، سبب آن خودداری ثروتمندان از رساندن حقّ فقیران به آنان میباشد. خدا در روز قیامت در این باره به حساب ایشان خواهد رسید و با عذابی دردناک کیفرشان خواهد داد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: خدای بزرگ بر اموال توانگران، پرداخت مقداری که زندگانی فقیران را اداره کند واجب کرده است. و اگر خداوند می دانست که آن مقدار بسنده آنان نیست بر آن می افزود. پس بلایی که به فقیران می رسد از مقدار تعیین شده الهی نیست، بلکه از نپرداختن آن و از گروهی است که نمی پردازند.
از علی علیه السلام روایت شده است که از اینکه شخص زکاتش را از اِمام خود پنهان دارد نهی کرده است و فرموده است: پنهان داشتن آن از جمله نِفاق است. (2)
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که فرمودند: اولین کسی که وارد جهنم میشود فرمانروایی است که متولی امور مردم است اما عدالت پیشه نکرده است و نیز ثروتمندی که حق مال و اموالش را پرداخت نمیکند و بخیل و تنگ نظری که گناه و معصیت پیشه میکند.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: خداوند مکانهایی به نام انتقام گیرندهها دارد که شخصی را که از پرداخت حق مالش امتناع میورزد گرفتار آن مکانها کرده و مال آنان را در آنها هزینه میکند .
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که فرمود: خدواند چیزی
ص: 28
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ وَ لَا هَلَکَ مَالٌ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أُدِّیَتْ زَکَاتُهُ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا کَرُمَ عَبْدٌ عَلَی اللَّهِ إِلَّا ازْدَادَ عَلَیْهِ الْبَلَاءَ وَ لَا أَعْطَی رَجُلٌ زَکَاةَ مَالِهِ فَنَقَصَتْ مِنْ مَالِهِ وَ لَا حَبَسَهَا فَزَادَتْ فِیهِ وَ لَا سَرَقَ سَارِقٌ شَیْئاً إِلَّا حُبِسَ مِنْ رِزْقِهِ.
وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی تَکُونَ الصَّلَاةُ مَنّاً وَ الْأَمَانَةُ مَغْنَماً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً الْخَبَرَ.
وَ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَی أَغْنِیَاءِ النَّاسِ فِی أَمْوَالِهِمْ قَدْرَ الَّذِی یَسَعُ فُقَرَاءَهُمْ فَإِنْ ضَاعَ الْفَقِیرُ أَوْ أَجْهَدَ أَوْ عَرِیَ فَبِمَا یَمْنَعُ الْغَنِیُّ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَاسِبُ الْأَغْنِیَاءِ فِی ذَلِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً أَلِیماً.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ مَا یَکْتَفُونَ بِهِ فَلَوْ عَلِمَ أَنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْهِمْ لَا یَکْفِیهِمْ لَزَادَهُمْ وَ إِنَّمَا یُؤْتَی الْفُقَرَاءُ فِیمَا أُتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا مِنَ الْفَرِیضَةِ لَهُمْ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُخْفِیَ الْمَرْءُ زَکَاتَهُ عَنْ إِمَامِهِ وَ قَالَ إِنَّ إِخْفَاءَ ذَلِکَ مِنَ النِّفَاقِ (2).
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ أَمِیرٌ مُسَلَّطٌ لَمْ یَعْدِلْ وَ ذُو ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ لَا یُعْطِی حَقَّ مَالِهِ وَ مُقْتِرٌ فَاجِرٌ.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بِقَاعاً یُدْعَیْنَ الْمُنْتَقِمَاتِ یَنْصِبُ عَلَیْهِنَّ مَنْ مَنَعَ مَالَهُ عَنْ حَقِّهِ فَیُنْفِقُهُ فِیهِنَّ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ شَیْئاً أَشَدَّ
ص: 28
سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و بیشتر امت اسلامی در امر زکات هلاک میشوند.
جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «حَتَّی إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ» ،(1){تا
آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: پروردگارا، مرا بازگردانید شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم.} فرموده است: مقصود خداوند از آن، زکات است.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که مال و دارایی اش زیاد شود و حق مالش را ادا نکند، اموال او در روز قیامت به مارهایی تبدیل میشوند که او را نیش میزنند.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: خداوند نماز کسی را که زکات نمیدهد قبول نمیکند.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت کرده است که فرمودند: نماز فقط با دادن زکات کامل میشود و صدقه ای که با دزدی و خیانت به دست آمده باشد مورد قبول واقع نمیشود و کسی که زکات ندهد نمازش پذیرفته نمیشود و کسی که پرهیزگار نباشد زکاتش مورد قبول واقع نمیشود.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که شخصی از او در مورد این سخن خداوند سؤال کرد: «وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ» (2)
{و وای بر مشرکان همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.} پیامبر فرمود: خدواند مشرکان را سرزنش نمیکند، آیا این سخن پروردگار را نشنیده ای که میفرماید: «فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاؤُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ»،(3)
{پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند آنان که ریا می کنند و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.} بدانید که «ماعون» همان زکات است. سپس فرمود: سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست، جز مشرک به خدا کسی دیگر در ادای زکات مال خویش خیانت نمیکند.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: ماعون، زکات واجب شده است، و کسی که زکات نمیدهد مانند ربا خوار است و هر کس زکات مالش را پرداخت نکند مسلمان نیست.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که ایشان کسی را که زکات نمیدهد و شخص ربا خوار را لعنت کرده است .
ص: 29
عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ فِیهَا یَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ.
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ (1) قَالَ علیه السلام یَعْنِی الزَّکَاةَ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَثُرَ مَالُهُ وَ لَمْ یُعْطِ حَقَّهُ فَإِنَّمَا مَالُهُ حَیَّاتٌ تَنْهَشُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الصَّلَاةَ مِمَّنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ.
وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَتِمُّ صَلَاةٌ إِلَّا بِزَکَاةٍ وَ لَا تُقْبَلُ صَدَقَةٌ مِنْ غُلُولٍ وَ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا زَکَاةَ لَهُ وَ لَا زَکَاةَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (2) قَالَ لَا یُعَاتِبُ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ أَلَا إِنَّ الْمَاعُونَ الزَّکَاةُ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ مَا خَانَ اللَّهَ أَحَدٌ شَیْئاً مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ إِلَّا مُشْرِکٌ بِاللَّهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: الْمَاعُونُ الزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ کَآکِلِ الرِّبَا وَ مَنْ لَمْ یُزَکِّ مَالَهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ لَعَنَ مَانِعَ الزَّکَاةِ وَ آکِلَ الرِّبَا(3).
ص: 29
باب دوم : کسی که زکات بر او واجب است و چیزهایی که زکات آن واجب است و چیزهایی که پرداخت زکات در آن مستحب است و شرایط وجوب زکات مانند سال و غیره، و زکات مال قرضی و مال غایب
روایات
روایت1.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زکات را برای نه چیز مقرّر کرد و جز آنها را معاف داشت؛ این نه چیز عبارت است از: گندم، جو، خرما، مویز، طلا، نقره،گاو و گوسفند و شتر. شخصی پرسید: پس ذرت؟ امام خشمگین شد سپس فرمود: سوگند به خدا در زمان پیامبر کنجد، ذرت و ارزن و همه اینها بوده است. سپس گفته شد که (مردم) میگویند: این چند مورد در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است و زکات در این نه چیز مقرّر شده است، زیرا در محیط ایشان این چیزها نبوده است. ایشان خشمگین شد و فرمود: دروغ گفتهاند، مگر جز این است که عفو و بخشش در چیزهایی است که وجود داشته است؟ نه، سوگند به خدا من چیزی غیر از این موارد نمیبینم که زکات در آن واجب شده باشد. هرکس میخواهد باور داشته باشد و هرکس میخواهد کفر بورزد. (1)
معانی الاخبار: پدرم از محمد العطار همین حدیث را روایت کرده است.
روایت2.
الخصال: جمیل گفته است از امام صادق علیه السلام پرسیدم: زکات در چند چیز واجب شده است؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات را برای نه چیز مقرّر کرد و جز آنها را معاف داشت. طیار به او گفت: ما دانه ای به نام برنج داریم. امام صادق علیه السلام به او فرمود: ما نیز دانههای زیادی داریم. طیار گفت: آیا این دانه زکات بر آن تعلق میگیرد؟ امام فرمود: آیا به تو نگفتم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از این موارد را معاف داشته است. این نه چیز شامل: طلا و نقره، و سه دسته از حیوانات: شتر، گوسفند و
ص: 30
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الزَّکَاةَ عَلَی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ وَ عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الْإِبِلِ فَقَالَ السَّائِلُ فَالذُّرَةُ فَغَضِبَ ثُمَّ قَالَ کَانَ وَ اللَّهِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّمَاسِمُ وَ الذُّرَةُ وَ الدُّخْنُ وَ جَمِیعُ ذَلِکَ فَقِیلَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا وَضَعَ عَلَی التِّسْعَةِ لِمَا لَمْ یَکُنْ بِحَضْرَتِهِ غَیْرُ ذَلِکَ فَغَضِبَ وَ قَالَ کَذَبُوا فَهَلْ یَکُونُ الْعَفْوُ إِلَّا عَنْ شَیْ ءٍ قَدْ کَانَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً عَلَیْهِ الزَّکَاةُ غَیْرَ هَذَا فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ(1).
مع، [معانی الأخبار] أبی عن محمد العطار: مثله (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی کَمِ الزَّکَاةُ فَقَالَ فِی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ وَضَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ الطَّیَّارُ إِنَّ عِنْدَنَا حَبّاً یُقَالُ لَهُ الْأَرُزُّ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَنَا أَیْضاً حَبٌّ کَثِیرٌ فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ مِنْهَا الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْحَیَوَانِ الْإِبِلُ وَ الْغَنَمُ وَ
ص: 30
گاو، و از چیزهایی که در زمین میروید که شامل گندم، جو، مویز و خرما میباشد. (1)
روایت3.
قرب الاسناد: علا نقل میکند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا در مال یتیم زکات مقرّر شده است؟ فرمود: خیر، گفتم: آیا به زیورآلات زکات تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر، گفتم: شخصی مالی دارد که آن را قرض گرفته است و یک سال از آن میگذرد، آیا زکات در آن واجب است؟ فرمود: بله. (2)
روایت4.
قرب الاسناد: علاء روایت میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: شخصی به من بدهکار است و چهارپایان و آسیابهایی دارم و چه بسا او در پرداخت بدهی درنگ کند. اگر بدهی ام را گرفتم، چه زمانی زکات آن بر من واجب میشود؟ فرمود: بعد از یک سال کامل. او گفت: به امام گفتم: پس چهارپایان و آسیابهایی که دارم، زکات آنها بر من واجب است؟ فرمود: خیر. سپس دستم را گرفت و فشار داد و فرمود: پدرم میفرمود: زکات در طلا مقرر شده است، زمانی که در اختیار تو قرار گیرد. به او گفتم: کالا در نزد من است و آن را به عنوان سرمایه قرار نداده ام. آیا زکات به آن تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر. (3)
روایت5.
قرب الاسناد: عبدالخالق نقل میکند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا به مال قرضی زکات تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر، مگر اینکه بخواهد از (دادن زکات) فرار کند، (4)
پس اگر مال او یک سال یا کمتر یا بیشتر از او غایب شود (در اختیار او نباشد) لازم نیست زکات بدهد، مگر اینکه در سالی باشد که زکات پرداخت می کنی. (5)
روایت6.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که گفته است: زکات بر برده واجب نیست، مگر با اجازه صاحبش و گفت: بر مال قرضی زکات واجب نیست مگر اینکه صاحب قرض (خود) بخواهد زکات آن را بپردازد.
ص: 31
الْبَقَرُ وَ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ وَ الزَّبِیبُ وَ التَّمْرُ(1).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ هَلْ عَلَی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ فَقَالَ لَا قُلْتُ فَهَلْ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ الرَّجُلُ یَکُونُ عِنْدَهُ الْمَالُ قَرْضاً فَیَحُولُ عَلَیْهِ الْحَوْلُ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ نَعَمْ (2).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ لِی دَیْناً وَ لِی دَوَابَّ وَ أَرْحَاءً وَ رُبَّمَا أَبْطَأَ عَلَیَّ الدَّیْنُ فَمَتَی تَجِبُ عَلَیَّ فِیهِ الزَّکَاةُ إِذَا أَنَا أَخَذْتُهُ قَالَ سَنَةً وَاحِدَةً قَالَ قُلْتُ فَالدَّوَابُّ وَ الْأَرْحَاءُ فَإِنَّ عِنْدِی مِنْهَا عَلَیَّ فِیهِ شَیْ ءٌ قَالَ لَا ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی فَضَمَّهَا ثُمَّ قَالَ کَانَ أَبِی علیه السلام یَقُولُ إِنَّمَا الزَّکَاةُ فِی الذَّهَبِ إِذَا قَرَّ فِی یَدِکَ قُلْتُ لَهُ الْمَتَاعُ یَکُونُ عِنْدِی لَا أُصِیبُ بِهِ رَأْسَ مَالِهِ عَلَیَّ فِیهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا(3).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ عَلَی الدَّیْنِ زَکَاةٌ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَفِرَّ بِهِ (4)
فَأَمَّا إِنْ غَابَ عَنْهُ سَنَةً أَوْ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ فَلَا تُزَکِّهِ إِلَّا فِی السَّنَةِ الَّتِی تُخْرَجُ فِیهَا(5).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ قَالَ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الْمَمْلُوکِ زَکَاةٌ إِلَّا بِإِذْنِ مَوَالِیهِ.
وَ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الدَّیْنِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ رَبُّ الدَّیْنِ أَنْ یُزَکِّیَهُ.
ص: 31
گفت: و از او در مورد شخصی که بدهکار است پرسیدم. گفت: او زکات مالش را می دهد و نه زکات بدهی را، زیرا زکات بر صاحب مال واجب است.
و از او در مورد قرضی پرسیدم که بر گردن ثروتمندان است، اگر صاحب قرض بخواهد بدهی اش را پس بگیرد، می تواند بگیرد، آیا زکات در آن واجب است؟ فرمود: خیر، مگر این که آن را پس گیرد و یک سال از آن بگذرد. (1)
روایت7.
علل الشرایع: عبدالله بن سنان روایت میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: برده ای مالی دارد، آیا باید زکات آن مال را بپردازد؟ فرمود: خیر. گفتم: آیا بر صاحبش نیز واجب نیست؟ فرمود: خیر، اگر به صاحبش نرسیده است. و بردهها مالی از خود ندارند.(2)
روایت8.
عیون الاخبار: از جمله نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت این بود: زکات بر مال و دارایی واجب نمیگردد تا اینکه یک سال بر آن بگذرد. (3)
روایت9.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صدقه اسبان و بردگان را بر شما معاف کردم. (4)
روایت10.
علل الشرایع: عبدالله بن سنان گفته است، از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: پدرم از هشام بن عبد الملک زمینی را به چند هزار دینار خرید و با او شرط کرد که زکات ده سال آن مال را هشام بدهد. این شرط را به این خاطر کرد که هشام والی بود. (5)
روایت11.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر هیچ مالی واحب نمیشود مگر اینکه از روزی که صاحب مال آن را به دست میآورد، یک سال بگذرد. (6)
ص: 32
قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ عَلَیْهِ الدَّیْنُ قَالَ یُزَکِّی مَالَهُ وَ لَا یُزَکِّی مَا عَلَیْهِ مِنَ الدَّیْنِ إِنَّمَا الزَّکَاةُ عَلَی صَاحِبِ الْمَالِ.
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّیْنِ یَکُونُ عَلَی الْقَوْمِ الْمَیَاسِیرِ إِذَا شَاءَ قَبَضَهُ صَاحِبُهُ هَلْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ فَقَالَ لَا حَتَّی یَقْبِضَهُ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ (1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَمْلُوکٌ فِی یَدِهِ مَالٌ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ وَ لَا عَلَی سَیِّدِهِ قَالَ لَا إِنْ لَمْ یَصِلْ إِلَی سَیِّدِهِ وَ لَیْسَ هُوَ لِلْمُلُوکِ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ عَلَی الْمَالِ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَفَوْتُ لَکُمْ عَنْ صَدَقَةِ الْخَیْلِ وَ الرَّقِیقِ (4).
ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: بَاعَ أَبِی علیه السلام مِنْ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ أَرْضاً لَهُ بِکَذَا وَ کَذَا أَلْفَ دِینَارٍ وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ زَکَاةَ ذَلِکَ الْمَالِ عَشْرَ سِنِینَ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّ هِشَاماً کَانَ هُوَ الْوَالِیَ (5).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لَا تَجِبُ عَلَی مَالٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ مِنْ یَوْمَ مَلَکَهُ صَاحِبُهُ (6).
ص: 32
مؤلف
در باب آداب صدقه دهنده، برخی احادیث ذکر خواهد شد.
روایت12.
علل الشرایع: زرارۀ نقل میکند که به امام باقر علیه السلام عرض کردم: مردی چند ماهی چند درهم در اختیار داشته سپس آنها را تبدیل به دینار کرده و از زمان در اختیار داشتن درهمها مدت یک سال می گذرد؛ آیا زکات این دینارها را باید بدهد؟ حضرت فرمودند: خیر.
بعد فرمود: اگر شخصی صد شتر به شما بدهد و به جایش دویست گاو بگیرد و این گاوها نزد او چند ماه مانده و شترها نیز نزد تو چند ماه بمانند، سپس شتران او نزد تو مرده و گاوهای تو نیز پیش او بمیرند آیا شما دو نفر زکات آنها را خواهید داد؟ من عرض کردم: خیر. حضرت فرمود: طلا و نقره هم همین طور می باشند. سپس فرمود: و اگر طلا و نقره به گندم و جو تبدیل شدند و پس از مدّتی دوباره گندم و جو به طلا و نقره مبدّل گشتند زکات بر تو نمی باشد، مگر آنکه همان طلا و نقره اوّلی برگردند که در این صورت البته موظّف هستی زکات آن را بدهی، زیرا فرض آن است که یک سال مالک آن بوده ای.
عرضه داشتم: اگر طلای اوّلی یک روز هم از دستم خارج نشد حکمش چیست؟ فرمود: اگر با غیر خودش مخلوط شده پس اشکالی نداشته و در آنچه به تو برگشته زکات نیست و اگر طلای اوّلی تماما به تو بازگشت، پس از آن که از بازگشت آن مأیوس شده بودی، در مورد آن زکاتی بر تو واجب نیست، مگر آن که یک سال از بازگشت آن بگذرد .
حریز می گوید: زراره از حضرت ابی جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: در مقداری که کمتر از نصاب است زکات نمی باشد مگر آنکه مقدار مال زکات به حدّی برسد که در آن یک رأس یا یک عدد را به عنوان زکات بشود اخراج کرد.
و نیز در صدقه و زکات، کسر (خُرده) نمی باشد، لذا اگر کسی مالک هفت رأس و نیم گوسفند بود وی را مکلّف نمی کنند که یک رأس و نیم به عنوان زکات بدهد. چنانچه اگر مالک صد و بیست و پنج رأس شتر بود موظّف نیست دو رأس و نیم شتر به عنوان زکات اخراج نماید. همچنین اگر کسی مالک 220 درهم بود شرعا واجب نیست برای دویست درهم 5 درهم و جهت بیست درهم دیگر، نیم درهم بدهد. یا اگر مالک شصت دینار طلا باشد نباید یک دینار و نیم به عنوان زکات خارج کند، بلکه حکم آن است که برای مقداری که به حدّ نصاب اوّل رسیده واحد زکات را اخذ کرده و مبلغ اضافی را ساقط کنند تا به حدّ نصاب بعدی برسد آنگاه از تمام مال، واحد زکات بعدی را اخراج نمایند.
حریز می گوید: زراره و محمّد بن مسلم نقل کردند که امام صادق فرمود: هر کسی که مال داشته و سال بر آن بگذرد لازم است زکات آن را بدهد. زراره می گوید: عرض کردم: اگر یک ماه یا یک روز به سال مانده این مال را به دیگری هبه کند حکمش چیست؟ فرمود: در این صورت، چیزی بر او واجب نیست.
حریز می گوید: زراره نقل کرد که امام علیه السّلام فرمود: این شخصی که سال رسید و بعد از آن مالش را هبه کرد، به منزله کسی است که در ماه رمضان یک روز از ایّام اقامتش را که باید روزه بگیرد افطار کرده سپس در آخر روز به منظور باطل کردن کفّاره ای که در عهده اش آمده به سفر برود؛ پس همان طوری که در اینجا سفر کفّاره را ساقط نمی کند، هبه نیز زکات را ساقط نمی نماید.
ص: 33
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصدق.
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام رَجُلٌ کَانَتْ عِنْدَهُ دَرَاهِمُ أَشْهُراً فَحَوَّلَهَا دَنَانِیرَ فَحَالَ عَلَیْهَا مُنْذُ یَوْمَ مَلَکَهَا دَرَاهِمَ حَوْلٌ أَ یُزَکِّیهَا قَالَ لَا ثُمَّ قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَفَعَ إِلَیْکَ مِائَةَ بَعِیرٍ وَ أَخَذَ مِنْکَ مِائَتَیْ بَقَرَةٍ فَلَبِثَتْ عِنْدَهُ أَشْهُراً وَ لَبِثَتْ عِنْدَکَ أَشْهُراً فَمَوَّتَتْ عِنْدَکَ إِبِلُهُ وَ مَوَّتَتْ عِنْدَهُ بَقَرُکَ أَ کُنْتُمَا تُزَکِّیَانِهِمَا فَقُلْتُ لَا قَالَ کَذَلِکَ الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ حَوَّلْتَ بُرّاً أَوْ شَعِیراً ثُمَّ قَلَبْتَهُ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَلَیْسَ عَلَیْکَ فِیهِ شَیْ ءٌ إِلَّا أَنْ یَرْجِعَ ذَلِکَ الذَّهَبُ أَوْ تِلْکَ الْفِضَّةُ بِعَیْنِهَا أَوْ عَیْنِهِ فَإِنْ رَجَعَ ذَلِکَ إِلَیْکَ فَإِنَّ عَلَیْکَ الزَّکَاةَ لِأَنَّکَ قَدْ مَلَکْتَهَا حَوْلًا قُلْتُ لَهُ فَإِنْ لَمْ یَخْرُجْ ذَلِکَ الذَّهَبُ مِنْ یَدِی یَوْماً قَالَ إِنْ خُلِطَ بِغَیْرِهِ فِیهَا فَلَا بَأْسَ وَ لَا شَیْ ءَ فِیمَا رَجَعَ إِلَیْکَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ إِنْ رَجَعَ إِلَیْکَ بِأَسْرِهِ بَعْدَ إِیَاسٍ مِنْهُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْکَ فِیهِ إِلَّا حَوْلًا.
قَالَ فَقَالَ زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: لَیْسَ فِی النَّیِّفِ شَیْ ءٌ حَتَّی یَبْلُغَ مَا یَجِبُ فِیهِ وَاحِداً وَ لَا فِی الصَّدَقَةِ وَ الزَّکَاةِ کُسُورٌ وَ لَا تَکُونُ شَاةٌ وَ نِصْفٌ وَ لَا بَعِیرٌ وَ نِصْفٌ وَ لَا خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ نِصْفٌ وَ لَا دِینَارٌ وَ نِصْفٌ وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ الْوَاحِدُ وَ یُطْرَحُ مَا سِوَی ذَلِکَ حَتَّی یَبْلُغَ مَا یُؤْخَذُ مِنْهُ وَاحِداً فَیُؤْخَذُ مِنْ جَمِیعِ مَالِهِ.
قَالَ وَ قَالَ زُرَارَةُ وَ ابْنُ مُسْلِمٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَیُّمَا رَجُلٍ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَإِنَّهُ یُزَکِّیهِ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ وَهَبَهُ قَبْلَ حَوْلِهِ بِشَهْرٍ أَوْ بِیَوْمٍ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ إِذَنْ.
قَالَ وَ قَالَ زُرَارَةُ عَنْهُ علیه السلام إِنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا هَذَا بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ أَفْطَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ یَوْماً فِی إِقَامَتِهِ ثُمَّ خَرَجَ فِی آخِرِ النَّهَارِ فِی سَفَرٍ فَأَرَادَ بِسَفَرِهِ ذَلِکَ إِبْطَالَ الْکَفَّارَةِ الَّتِی وَجَبَتْ عَلَیْهِ.
ص: 33
و نیز امام علیه السّلام فرمودند: شخص زمانی که هلال ماه دوازدهم را دید زکات بر او واجب می شود ولی اگر پیش از دیدن هلال، مالش را هبه کند جایز است و بر او تکلیفی نیست؛ مانند کسی که از محلّ اقامتش خارج شود و سپس افطار کند. باری صاحب مال بعد از حلول سال حق ندارد و نمی تواند مستحقّین زکات را از آن منع کند امّا مادامی که سال فرا نرسیده می تواند زکات را از اهل زکات منع کرده و آن را به شخص دلخواهش هبه کند و اگر با این مال که قبل از رسیدن سال، هبه اش می کند مال دیگری که سال از آن گذشته و زکات به آن تعلّق گرفته همراه باشد، صرف این همراهی، صاحب مال را از هبه مزبور منع ننموده و جلو او را نمی گیرد.
زراره عرض می کند: دویست درهم است که به پنج یا ده نفر تعلّق دارد و سال از این مبلغ گذشته ،آیا بر این افراد زکات این مال واجب است یا نه؟ فرمود: خیر، این مال به منزله آن مال است - همان جوابی که در حرث و غلّات که گندم و جو و خرما و کشمش است داده می شود - یعنی بر هیچ یک از این نفرات زکات نیست مگر وقتی که هر کدام به تنهایی مالک دویست درهم باشند. زراره می گوید: عرضه داشتم: گوسفند و شتر و گاو و طلا و نقره و تمام اموال همین حکم را دارند؟ حضرت فرمودند: آری.
زراره می گوید: عرض کردم: شخصی دویست درهم دارد و آن را به برخی از برادران خود یا فرزند و یا همسرش هبه می کند و بدین وسیله از دادن زکات فرار می نماید، ناگفته نماند یک ماه قبل از حلول سال مال را هبه کرده؟ امام فرمود: وقتی ماه دوازدهم داخل شد سال فرا رسیده و آن وقت زکات واجب می شود. عرض کردم: اگر این کار پیش از حلول سال انجام شود؟ فرمود: این امر جایز است. عرض کردم: او این کار را برای فرار از زکات انجام داده است؟ فرمود: ضرری که به خود وارد کرده به مراتب بیشتر از آن نفع موهومی است که به واسطه ندادن زکات تصوّرش را می کند. عرض کردم: وی قدرت بر آن مال داشته و می تواند به دستش بیاورد؟ فرمود: چگونه می داند که بر آن مال قادر است و حال آنکه از ملکش خارج گشته؟ عرض کردم: او مال را با شرط به آن شخص هبه کرده. فرمود: وقتی نام آن مال را هبه گذارده، هبه اش جایز است و شرط ساقط شده و نسبت به زکات ضامن می باشد. گفتم: چگونه شرط ساقط و هبه، اجرا و نسبت به زکات ضامن بوده و پرداخت آن واجب است؟ فرمود: شرطش فاسد و غیر مؤثّر است و هبه ضمانت شده، اجرای هبه و زکات از باب عقوبت و جریمه بر وی لازم است. سپس فرمود: صرف مال زکات (قبل از حلول سال به منظور فرار از زکات) زمانی موجب سقوط زکات می باشد که با آن خانه یا زمین یا متاعی بخرد. زراره می گوید: عرض کردم: پدر بزرگوارتان به من فرمود: کسی که به واسطه صرف مال زکوی از دادن زکات فرار کند بر او لازم است که زکات را اداء نماید. فرمود: پدرم صحیح و درست فرمودند ولی منظورشان زکاتی است که بر او واجب گردیده امّا زکاتی که هنوز واجب نشده پرداختش لازم نیست، سپس فرمودند: ببین! اگر شخصی تمام
ص: 34
وَ قَالَ إِنَّهُ حِینَ رَأَی الْهِلَالَ الثَّانِیَ عَشَرَ وَجَبَتْ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ لَکِنَّهُ لَوْ کَانَ وَهَبَهَا قَبْلَ ذَلِکَ لَجَازَ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ بِمَنْزِلَةِ مَنْ خَرَجَ ثُمَّ أَفْطَرَ إِنَّمَا لَا یَمْنَعُ الْحَالَّ عَلَیْهِ فَأَمَّا مَا لَمْ یَحُلْ عَلَیْهِ فَلَهُ مَنْعُهُ وَ لَا یَحِلُّ لَهُ مع [مَنْعُ](1) مَالِ غَیْرِهِ فِیمَا قَدْ حَالَ عَلَیْهِ قَالَ زُرَارَةُ قُلْتُ لَهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ بَیْنَ خَمْسِ أُنَاسٍ أَوْ عَشَرَةٍ حَالَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ وَ هِیَ عِنْدَهُمْ أَ یَجِبُ عَلَیْهِمْ زَکَاتُهَا قَالَ لَا هِیَ بِمَنْزِلَةِ تِلْکَ یَعْنِی جَوَابَهُ فِی الْحَرْثِ لَیْسَ عَلَیْهِمْ شَیْ ءٌ حَتَّی یَتِمَّ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مِائَتَا دِرْهَمٍ قُلْتُ وَ کَذَلِکَ فِی الشَّاةِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ جَمِیعِ الْأَمْوَالِ قَالَ نَعَمْ قَالَ زُرَارَةُ وَ قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ کَانَتْ عِنْدَهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ فَوَهَبَهَا لِبَعْضِ إِخْوَانِهِ أَوْ وُلْدِهِ أَوْ أَهْلِهِ فِرَاراً بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَ ذَلِکَ قَبْلَ حَالِهَا بِشَهْرٍ قَالَ إِذَا دَخَلَ الشَّهْرُ الثَّانِیَ عَشَرَ فَقَدْ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ وَجَبَتْ عَلَیْهِ فِیهَا الزَّکَاةُ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ أَحْدَثَ فِیهَا قَبْلَ الْحَوْلِ قَالَ جَازَ ذَلِکَ لَهُ قُلْتُ لَهُ فَإِنَّهُ فَرَّ بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ مَا أَدْخَلَ عَلَی نَفْسِهِ أَعْظَمُ مِمَّا مَنَعَ مِنْ زَکَاتِهَا فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُ یَقْدِرُ عَلَیْهَا قَالَ فَقَالَ وَ مَا عِلْمُهُ أَنَّهُ یَقْدِرُ عَلَیْهَا وَ قَدْ خَرَجَتْ مِنْ مِلْکِهِ قُلْتُ فَإِنَّهُ دَفَعَهَا إِلَیْهِ عَلَی شَرْطٍ فَقَالَ إِنَّهُ إِذَا سَمَّاهَا هِبَةً جَازَتِ الْهِبَةُ وَ سَقَطَ الشَّرْطُ وَ ضَمِنَ الزَّکَاةَ قُلْتُ لَهُ کَیْفَ یَسْقُطُ الشَّرْطُ وَ تُمْضَی الْهِبَةُ وَ یُضَمَّنُ وَ تَجِبُ الزَّکَاةُ قَالَ هَذَا شَرْطٌ فَاسِدٌ وَ الْهِبَةُ الْمَضْمُونَةُ مَاضِیَةٌ وَ الزَّکَاةُ لَازِمَةٌ عُقُوبَةً لَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا ذَلِکَ لَهُ إِذَا اشْتَرَی بِهَا دَاراً أَوْ أَرْضاً أَوْ مَتَاعاً قَالَ زُرَارَةُ قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبَاکَ قَالَ لِی مَنْ فَرَّ بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَهَا فَقَالَ صَدَقَ أَبِی عَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ وَ مَا لَمْ یَجِبْ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ فِیهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أُغْمِیَ عَلَیْهِ
ص: 34
روز را به حالت اغماء درآمد و قبل از این که تکالیف واجب را که به واسطه اغماء از او فوت شده بجا آورد فوت کرد، آیا بر عهده اش چیزی هست؟ عرض کردم: خیر، زمانی تکالیف فوت شده در عهده اش می آید و وی باید آن را انجام دهد که در همان روز از حالت اغماء به هوش آمده و افاقه پیدا کند. سپس فرمود: اگر شخصی در ماه رمضان مریض شود، سپس در همان ماه از دنیا برود، آیا وارث او باید روزه وی را قضاء کند یا نه؟ عرض کردم: خیر. فرمود: همچنین است شخصی که صاحب مال است یعنی وی صرفا زکات آن مقداری از مالش را که سال بر آن گذشته باید بدهد نه غیر آن را.
روایت13.
المحاسن : ابو ابراهیم علیه السلام گفته است: هر آنچه شمش طلا و نقره باشد زکات در آن واجب نیست. گفتم: اگر به خاطر فرار از زکات آن را به صورت شمش درآورده باشد چه؟ گفت: آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد،(1) از این جهت زکات بر آن واجب نیست. (2)
روایت14.
فقه الرضا علیه السلام: بدان که خداوند بر ثروتمندان زکات را به اندازه توان و حساب مشخص واجب گردانیده است. پس شمار ثروتمندان را صد و نود و پنج و شمار تهیدستان را پنج قرار داده است و زکات را بر همین اساس گمارده است. پس از هر دویست، پنج تای آن را به عنوان حقوق ضعفا و پاسداری از اموال آنها قرار داده است. صاحب مال هیچ بهانه و عذری برای نپرداختن آن ندارد و خداوند (پرداخت زکات) را مقرون به اقامه نماز کرده است .
و خداوند زکات را در هر سال یک بار فرض کرده است، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم بر نه قسم وضع کرده است: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، مویز، شتر، گاو و گوسفند. و در باره جواهر و عطر و همه اموالی که به این نه قسم شباهت داشته باشند و هر آنچه وارد پیمانه و ترازو شود، روایت شده است که بیست و پنج صدم آن زکات است، اگر با آنها به شیوه طلا و نقره معامله و تجارت شود؛ اما اگر به غیر از شیوه طلا و تقره از آن استفاده شود، در جایی که صدقه به آن تعلق میگیرد، فقط صدقه پرداخت میشود و در غیر از آن، در اوقات مخصوص آن یک دهم و یک بیستم تعلق میگیرد. خداوند جز این موارد را برای زکات معاف داشته است.
در مال غایب و مال یتیم زکات واجب نشده است و اگر مال غایب باشد پس بر تو زکات نیست تا وقتی که مال برگردد و سال بر آن بگذرد و آن مال در دست تو باشد مگر آن که مال بر شخصی باشد که هر گاه خواهی از او بگیری ممکن باشد، در این صورت زکات بر تو واجب است. پس حتی اگر منفعتش به تو برنگشت
ص: 35
یَوْماً ثُمَّ مَاتَ قَبْلَ أَنْ یُؤَدِّیَهَا أَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ قُلْتُ لَا إِنَّمَا یَکُونُ إِنْ أَفَاقَ مِنْ یَوْمِهِ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا مَرِضَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ مَاتَ فِیهِ أَ کَانَ یُصَامُ عَنْهُ قُلْتُ لَا فَقَالَ وَ کَذَلِکَ الرَّجُلُ لَا یُؤَدِّی عَنْ مَالِهِ إِلَّا مَا حَالَ عَلَیْهِ (1).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ قُلْتُ فَإِنْ کَانَ سَبْکُهُ فِرَاراً بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ أَ مَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ مِنْهُ (2)
فَلِذَلِکَ لَا تَجِبُ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ(3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَی الْأَغْنِیَاءِ الزَّکَاةَ بِقَدَرٍ مَقْدُورٍ وَ حِسَابٍ مَحْسُوبٍ فَجَعَلَ عَدَدَ الْأَغْنِیَاءِ مِائَةً وَ خَمْسَةً وَ تِسْعِینَ وَ الْفُقَرَاءَ خَمْسَةً وَ قَسَمَ الزَّکَاةَ عَلَی هَذَا الْحِسَابِ فَجَعَلَ عَلَی کُلِّ مِائَتَیْنِ خَمْسَةً حَقّاً لِلضُّعَفَاءِ وَ تَحْصِیناً لِأَمْوَالِهِمْ لَا عُذْرَ لِصَاحِبِ الْمَالِ فِی تَرْکِ إِخْرَاجِهِ وَ قَدْ قَرَنَهَا اللَّهُ بِالصَّلَاةِ وَ أَوْجَبَهَا مَرَّةً وَاحِدَةً فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ وَضَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی تِسْعَةِ أَصْنَافٍ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ رُوِیَ عن [عَلَی] الْجَوَاهِرِ وَ الطِّیبِ وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الصُّنُوفَ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ کُلِّ مَا دَخَلَ الْقَفِیزَ وَ الْمِیزَانَ رُبُعُ الْعُشْرِ إِذَا کَانَ سَبِیلُ هَذِهِ الْأَصْنَافِ سَبِیلَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ فِی التَّصَرُّفِ فِیهَا وَ التِّجَارَةِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هَذِهِ سَبِیلَهَا فَلَیْسَ فِیهَا غَیْرُ الصَّدَقَةِ فِیمَا فِیهِ الصَّدَقَةُ وَ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ فِی أَوْقَاتِهِ وَ قَدْ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سِوَاهَا وَ لَیْسَ عَلَی الْمَالِ الْغَائِبِ زَکَاةٌ وَ لَا فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ وَ إِنْ غَابَ مَالُکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ الزَّکَاةُ إِلَّا أَنْ یَرْجِعَ إِلَیْکَ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ هُوَ فِی یَدِکَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَالُکَ عَلَی رَجُلٍ مَتَی مَا أَرَدْتَ أَخَذْتَ مِنْهُ فَعَلَیْکَ زَکَاتُهُ فَإِنْ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْکَ مَنْفَعَتُهُ
ص: 35
زکات آن بر تو لازم است.
و اگر از شخصی مالی را قرض کنی و در نزد تو بماند تا سال بر آن بگذرد زکات بر تو واجب است؛ و اگر چیزی را بفروشی و بهای آن را بگیری و شرط کنی بر مشتری که زکات یک سال یا دو سال یا بیشتر را او بدهد، پس لازم است که او زکات بدهد نه تو.
بر مال یتیم زکاتی نیست مگر آن که با آن تجارت کنی پس اگر با آن مال تجارت کردی، در آن زکات واجب است و در چیزهای دیگری مثل پنبه، زعفران، سبزیها، میوهها و دانهها زکات واجب نیست جز مواردی که برای تو بیان کردم؛ مگر اینکه فروخته شود و بر بهای آن یک سال بگذرد. زکات بدهی بر کسی واجب میگردد که قرض گرفته است، اگر نزد کسی مالی داشته باشی زکات آن بر عهده تو نیست تا اینکه آن را پرداخت کند و از زمانی که مال در دست تو قرار میگیرد، یک سال بر آن بگذرد مگر اینکه سودی از تجارت از او بگیری که در این صورت پرداخت زکات آن بر عهده تو میباشد .
روایت15.
نهج البلاغه: روایتی دیگر از امام علی علیه السلام آمده است که هرگاه انسان طلبی دارد که نمی داند وصول می شود یا نه، پس از دریافت آن واجب است زکات آن را برای سالی که گذشته، بپردازد. (1)
سید رضی گفته است: (دین ظنون) آن است که طلبکار نمی داند آیا می تواند از بدهکار وصول کند یا نه؟ گویا طلبکار در حال ظن و گمان است، گاهی امید دارد که بتواند آن را بستاند، و گاهی نه. این از فصیح ترین سخنان است؛ همچنین هر کاری که طالب آن هستی و نمی دانی در چه موضعی نسبت به آن خواهی بود، آن را (ظنون) گویند، و گفته اعشی (2)
شاعر عرب از همین باب است، آنجا که می گوید:
چه کسی چاهی که معلوم نیست آب دارد یا نه، و از محلی که باران گیر باشد دور است را
با نهری همچون فرات که پر از آب است و کشتی و شناگر ماهر را از پا در می آورد، مقایسه میکند.
«جد» چاه قدیمی بیابانی را گویند، و ظنون آن است که معلوم نیست آب دارد یا نه.
روایت16.
البیان شهید قدّس سرّه: در جعفریات از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کسی مالی داشته باشد و مال قرضی نزد او باشد، مال خود و قرضش را محاسبه میکند؛ اگر مالش دویست درهم بیشتر از قرضش باشد،
ص: 36
لَزِمَتْکَ زَکَاتُهُ.
فَإِنِ اسْتَقْرَضْتَ مِنْ رَجُلٍ مَالًا وَ بَقِیَ عِنْدَکَ حَتَّی حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَعَلَیْکَ فِیهِ الزَّکَاةُ فَإِنْ بِعْتَ شَیْئاً وَ قَبَضْتَ ثَمَنَهُ وَ اشْتَرَطْتَ عَلَی الْمُشْتَرِی زَکَاةَ سَنَةٍ أَوْ سَنَتَیْنِ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُ یَلْزَمُهُ دُونَکَ وَ لَیْسَ فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ تَتَّجِرَ بِهِ فَإِنِ اتَّجَرْتَ بِهِ فَفِیهِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ فِی سَائِرِ الْأَشْیَاءِ زَکَاةٌ مِثْلَ الْقُطْنِ وَ الزَّعْفَرَانِ وَ الْخُضَرِ وَ الثِّمَارِ وَ الْحُبُوبِ سِوَی مَا ذَکَرْتُ لَکَ إِلَّا أَنْ یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَی ثَمَنِهِ الْحَوْلُ وَ زَکَاةُ الدَّیْنِ عَلَی مَنِ اسْتَقْرَضَ فَإِذَا کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ مَالٌ فَلَا زَکَاةَ عَلَیْکَ فِیهِ حَتَّی یَقْضِیَهُ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فِی یَدِکَ إِلَّا أَنْ تَأْخُذَ عَلَیْهِ مَنْفَعَةً فِی التِّجَارَةِ فَإِنْ کَانَ کَذَلِکَ فَعَلَیْکَ زَکَاتُهُ.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، فِی حَدِیثِهِ علیه السلام: أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَانَ لَهُ الدَّیْنُ الظَّنُونُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یُزَکِّیَهُ لِمَا مَضَی إِذَا قَبَضَهُ (1).
قال السید رضی الله عنه فالظنون الذی لا یعلم صاحبه أ یقبضه من الذی هو علیه أم لا فکأنه الذی یظن به فمرة یرجو و مرة لا یرجو و هذا من أفصح الکلام و کذلک کل أمر تطالبه و لا تدری علی أی شی ء أنت منه فهو ظنون و علی ذلک قول الأعشی (2).
من یجعل الجد الظنون الذی***جنب صوب اللجب الماهر
مثل الفراتی إذا ما طما***یقذف بالبوصی و الماهر
و الجد البئر العادیة فی الصحراء و الظنون التی لا یعلم هل فیها ماء أم لا.
الْبَیَانُ، لِلشَّهِیدِ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی الْجَعْفَرِیَّاتِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ عَلَیْهِ مَالٌ فَلْیَحْسُبْ مَا لَهُ وَ مَا عَلَیْهِ فَإِنْ کَانَ لَهُ فَضْلٌ مِائَتَا دِرْهَمٍ
ص: 36
باید پنج درهم را به عنوان زکات پرداخت کند.
روایت17.
الهدایۀ: از امام صادق علیه السلام در مورد زکات سؤال شد که در چه چیزهایی واجب است؟ فرمود: در گندم، جو، خرما، مویز، شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از این موارد را معاف کرده است .
شخص پرسشگر به او گفت: ما دانههایی مثل برنج و کنجد و چیزهایی شبیه آنها داریم؟ امام صادق علیه السلام فرمود: به تو میگویم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از اینها را معاف کرده است و تو باز از من سؤال میکنی!
روایت18.
کتاب زید النرسی: امام جعفر صادق علیه السلام در مورد شخصی که شتر و گاو و گوسفند و کالا دارد و یک سال بر او بگذرد و شتر و گاوهایش بمیرند و کالایش بسوزد، گفت: اگر یک سال بر او بگذرد و در دادن زکات مالش کوتاهی کند، او ضامن زکاتش است و باید آن را بپردازد و اگر پیش از فرا رسیدن یک سال باشد، زکاتی بر او واجب نمیگردد .
باب سوم : زکات طلا و نقره و زکات تجارت
روایات
مؤلف
در باب (کسانی که زکات بر آنها واجب میشود) برخی اخبار و احادیث را ذکر کردیم.
روایت1.
قرب الاسناد: علی علیه السلام از برادرش نقل میکند که از او در مورد زکات زیورآلات پرسیدم. او در جواب فرمود: زکات به کمتر از دویست درهم تعلق نمیگیرد و طلا تا بیست دینار و به غیر از این موارد زکات تعلق نمیگیرد.
و در مورد شخصی از او سؤال کردم که زکات درهم را با دینار، و زکات دینار را با درهم پرداخت میکند، آیا این کار برای او حلال است؟ فرمود: اشکالی ندارد. (1)
روایت2.
قرب الاسناد: بزنطی گفته: از امام رضا علیه السلام در مورد شخصی پرسیدم که کالایی دارد که از رونق افتاده و اگر بفروشد چیزی کمتر از سرمایه اش را به او میدهند، آیا زکات بر او واجب است؟ فرمود: خیر. گفتم: او آن کالا را ده سال نزد خود نگه داشته سپس آن را فروخته است، زکات چند سال را باید بپردازد؟ فرمود:
ص: 37
فَلْیُعْطِ خَمْسَةً.
الْهِدَایَةُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الزَّکَاةِ عَلَی کَمْ أَشْیَاءَ هِیَ فَقَالَ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ عَفَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ فَإِنَّ عِنْدَنَا حُبُوباً مِثْلَ الْأَرُزِّ وَ السِّمْسِمِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَتَسْأَلُنِی.
کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یَکُونُ لَهُ الْإِبِلُ وَ الْبَقَرُ وَ الْغَنَمُ أَوِ الْمَتَاعُ فَیَحُولُ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَتَمُوتُ الْإِبِلُ وَ الْبَقَرُ وَ یَحْتَرِقُ الْمَتَاعُ فَقَالَ إِنْ کَانَ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ تَهَاوَنَ فِی إِخْرَاجِ زَکَاتِهِ فَهُوَ ضَامِنٌ لِلزَّکَاةِ وَ عَلَیْهِ زَکَاةُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ قَبْلَ أَنْ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
قد سبق فی باب من تجب علیه الزکاة بعض الأخبار.
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زَکَاةِ الْحُلِیِّ قَالَ إِذَنْ لَا یَبْقَی وَ لَا تَکُونُ زَکَاةٌ فِی أَقَلَّ مِنْ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ وَ الذَّهَبُ عِشْرُونَ دِینَاراً فَمَا سِوَی ذَلِکَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُعْطِی زَکَاتَهُ عَنِ الدَّرَاهِمِ دَنَانِیرَ وَ عَنِ الدَّنَانِیرِ دَرَاهِمَ بِالْقِیمَةِ أَ یَحِلُّ ذَلِکَ قَالَ لَا بَأْسَ (1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی یَدِهِ الْمَتَاعُ قَدْ بَارَ عَلَیْهِ وَ لَیْسَ یُعْطَی بِهِ إِلَّا أَقَلَّ مِنْ رَأْسِ مَالِهِ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ فَإِنَّهُ مَکَثَ عِنْدَهُ عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ بَاعَهُ کَمْ یُزَکِّی سَنَةً قَالَ:
ص: 37
یک سال.(1)
روایت3.
قرب الاسناد: عبد الخالق میگوید: سعید الاعرج السمان از امام صادق علیه السلام سؤالی پرسید و من نیز در آنجا حضور داشتم: او گفت: ما روغن و چربی را نگه میداریم و با آن تجارت میکنیم، چه بسا این روغن دو سال یا چندین سال نگه داشته شود، آیا زکات بر آن تعلق میگیرد؟ فرمود: اگر از آن سود به دست آوری یا سرمایهات از آن به دست آید، باید زکات آن را بپردازی، و اگر آن را به این دلیل که سرمایه ات را نمییابی، نگه داری، تا زمانی که به طلا و نقره تبدیل نشود زکات بر تو واجب نیست، پس اگر به طلا و نقره تبدیل شد، زکات آن سالی را که در آن زکات می دهی، پرداخت کن. (2)
روایت4.
الخصال : اسماعیل بن مهران میگوید: از جعفر بن محمد علیه السلام شنیدم که میگفت: به خدا سوگند، خداوند تکلیفی که بر بندگان واجب کرده است کمتر از آن چیزی است که میتوانند از عهده آن برآیند. در حقیقت خداوند در هر شبانه روز پنج نماز را بر عهده آنها گذاشته و در هر هزار درهم زکات بیست و پنج درهم و سالانه روزه سی روز را بر آنها واجب کرده است و نیز یک بار حج رفتن را بر آنان فرض کرده است، درحالی که بندگان توانایی انجام کارهای بیشتری را دارند. (3)
روایت5.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات فریضه ای است که در هر دویست درهم بر پنج درهم آن واجب شده است و در نقره در مقدار کمتر از آن واجب نیست و تا یک سال از روزی که مال در اختیار صاحبش قرار میگیرد، نگذرد زکات بر مال واجب نمیشود و حلال نیست که زکات به غیر از اهل ولایت و معرفت پرداخت شود و زمانی که طلا به بیست مثقال برسد زکات آن واجب است و زکات آن نصف دینار است. (4)
روایت6.
عیون الاخبار: از جمله نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت این بود: زکات واجب در هر دویست درهم، پنج درهم میباشد و در غیر از آن واجب نیست. (5)
روایت7.
ابوالحسن از ابو ابراهیم
ص: 38
سَنَةً وَاحِدَةً(1).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلَ سَعِیدٌ الْأَعْرَجُ السَّمَّانُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ إِنَّا نَکْبِسُ السَّمْنَ وَ الزَّیْتَ نَطْلُبُ بِهِ التِّجَارَةَ فَرُبَّمَا مَکَثَ السَّنَتَیْنِ وَ السِّنِینَ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ تَرْبَحُ فِیهِ أَوْ یَجِی ءُ مِنْهُ رَأْسُ مَالِهِ فَعَلَیْکَ الزَّکَاةُ وَ إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا تَرَبَّصُ بِهِ لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَأْسَ مَالِکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ حَتَّی یَصِیرَ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَإِذَا صَارَ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَزَکِّهِ لِلسَّنَةِ الَّتِی تُخْرَجُ فِیهَا(2).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنِ ابْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَّا دُونَ مَا یُطِیقُونَ إِنَّمَا کَلَّفَهُمْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ کَلَّفَهُمْ فِی کُلِّ أَلْفِ دِرْهَمٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً وَ کَلَّفَهُمْ فِی السَّنَةِ صِیَامَ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ کَلَّفَهُمْ حَجَّةً وَاحِدَةً وَ هُمْ یُطِیقُونَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ (3).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: الزَّکَاةُ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَا تَجِبُ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ مِنَ الْفِضَّةِ وَ لَا تَجِبُ عَلَی مَالٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ مِنْ یَوْمَ مَلَکَهُ صَاحِبُهُ وَ لَا یَحِلُّ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ تَجِبُ عَلَی الذَّهَبِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَ عِشْرِینَ مِثْقَالًا فَیَکُونُ فِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ الزَّکَاةُ الْفَرِیضَةُ فِی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَا یَجِبُ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ(5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ
ص: 38
(امام موسی بن جعفر) علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر آنچه شمش طلا و نقره باشد زکات در آن واجب نیست. گفتم: اگر به خاطر فرار از زکات آن را به صورت شمش درآورده باشد. گفت: آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد، از این جهت زکات بر آن واجب نیست.(1)
روایت8.
هارون بن خارجه نقل میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: برادرم یوسف برخی کارهای این افراد را بر عهده گرفت و از این راه مال زیادی به دست آورد، و این اموال را به زیورآلات مبدل کرد تا از پرداخت زکات آن فرار کند. آیا زکات بر او واجب است؟ فرمود: زکات در زیورآلات نیست و ضرر و نقصانی که شخص با تبدیل آن به زیور و خودداری از دادن زکات به خود وارد میکند، بیشتر از چیزی است که از پرداخت زکات مالش میترسد. (2)
روایت9.
علل الشرایع: علی بن یقطین از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل میکند که فرمود: در آنچه از طلا و نقره به قصد فرار از زکات تبدیل به شمش شده زکات نیست. آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد، از این جهت زکات بر آن واجب نیست. (3)
روایت10.
معانی الاخبار: مفضّل بن عمر می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که کسی از او پرسید: در چه اندازه از مال، زکات واجب است؟ فرمود: مقصودت کدام زکات است: ظاهری (رسمی) یا باطنی (غیر رسمی)؟ گفت: هر دو را در نظر دارم. فرمود: امّا ظاهری، در هر هزار درهم بیست و پنج درهم است؛ و امّا باطنی آن است که از برادرت آنچه را که بیش از خود تو به آن نیازمند است دریغ نکنی. (4)
روایت11.
علل الشرایع: حبیب خثعمی گفته است: ابو جعفر خلیفه به محمّد بن خالد بن عبد اللَّه قسری که
ص: 39
قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ قُلْتُ فَإِنْ کَانَ سَبْکُهُ فِرَاراً مِنَ الزَّکَاةِ فَقَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ مِنْهُ لِذَلِکَ لَا تَجِبُ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ(1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِی یُوسُفَ وَلِیَ لِهَؤُلَاءِ أَعْمَالًا أَصَابَ فِیهَا أَمْوَالًا کَثِیرَةً وَ إِنَّهُ جَعَلَ ذَلِکَ الْمَالَ حُلِیّاً أَرَادَ أَنْ یَفِرَّ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَیْسَ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ وَ مَا أَدْخَلَ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ النُّقْصَانِ فِی وَضْعِهِ وَ مَنْعِهِ نَفْسَهُ أَکْثَرُ مِمَّا خَافَ مِنَ الزَّکَاةِ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ فِرَاراً بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ فَلِذَلِکَ لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ(3).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ صَبَّاحٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَهُ رَجُلٌ فِی کَمْ تَجِبُ الزَّکَاةُ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ لَهُ الزَّکَاةَ الظَّاهِرَةَ أَمِ الْبَاطِنَةَ تُرِیدُ قَالَ أُرِیدُهُمَا جَمِیعاً فَقَالَ أَمَّا الظَّاهِرَةُ فَفِی کُلِّ أَلْفٍ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ دِرْهَماً وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَلَا تَسْتَأْثِرْ عَلَی أَخِیکَ بِمَا هُوَ أَحْوَجُ إِلَیْهِ مِنْکَ (4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ الْخَلِیفَةُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَسْرِیِّ وَ کَانَ
ص: 39
کارگزار وی در مدینه بود نوشت: از اهل مدینه سؤال کن: چطور پنج درهم در زکات از دویست درهم، معادل با هفت درهم گردیده و حال آنکه در عصر رسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلم چنین نبود و نیز به وی فرمان داد که بپرسد و از جمله کسانی که از آنها می پرسد، عبد اللَّه بن الحسن و حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام باشند.
محمّد بن خالد از اهل مدینه راجع به این موضوع پرسید. آنها گفتند: کسانی که پیش از ما بودند نیز به همین اعتقاد داشته اند. سپس از عبد اللَّه بن الحسن پرسید. او نیز همچون اهل مدینه جواب داد. پس از آن به محضر مبارک امام صادق علیه السّلام رسید و از آن سرور پرسید: شما در باره این موضوع چه می فرمایید؟ فرمود: نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در هر چهل اوقیه از غلّات یک اوقیه به عنوان زکات واجب فرمود و وقتی آن را محاسبه نمودیم، از نظر وزن، هر پنج اوقیه آن زمان را موافق هفت اوقیه این زمان یافتیم.
حبیت خثعمی می گوید: ما نیز محاسبه کردیم، همان طوری که امام علیه السّلام فرموده بودند آن را یافتیم. پس عبد اللَّه بن الحسن به محضر امام علیه السّلام رسید و عرضه داشت: این را از کجا اخذ کرده و به دست آورده اید؟ حضرت فرمودند: در کتاب مادرت فاطمه سلام اللَّه علیها آن را خواندم.
سپس عبد اللَّه از خدمت امام علیه السّلام برگشت.
پس محمّد بن خالد کسی را نزد امام علیه السّلام فرستاد و از آن جناب درخواست کرد که کتاب فاطمه علیهما السّلام را نزد او بفرستد. امام علیه السّلام در جواب فرمودند: من به تو
ص: 40
عَامِلَهُ عَلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَسْأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ عَنِ الْخَمْسَةِ فِی الزَّکَاةِ مِنَ الْمِائَتَیْنِ کَیْفَ صَارَتْ وَزْنَ سَبْعَةٍ وَ لَمْ یَکُنْ هَذَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ أَنْ یَسْأَلَ فِیمَنْ یَسْأَلُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام.
فَسَأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ فَقَالُوا أَدْرَکْنَا مَنْ کَانَ قَبْلَنَا عَلَی هَذَا فَبَعَثَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ وَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَسَأَلَ عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ کَمَا قَالَ الْمُسْتَفْتَوْنَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قَالَ فَمَا تَقُولُ أَنْتَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله جَعَلَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ أُوقِیَّةً أُوقِیَّةً فَإِذَا حَسَبْتَ ذَلِکَ کَانَ عَلَی وَزْنِ سَبْعَةٍ وَ قَدْ کَانَتْ وَزْنَ سِتَّةٍ کَانَتِ الدَّرَاهِمُ خَمْسَةَ دَوَانِیقَ (1)
قَالَ حَبِیبٌ فَحَسَبْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ کَمَا قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَ هَذَا فَقَالَ قَرَأْتُهُ فِی کِتَابِ أُمِّکَ فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ انْصَرَفَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ مُحَمَّدٌ ابْعَثْ إِلَیَّ بِکِتَابِ فَاطِمَةَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنِّی
ص: 40
فقط این خبر را دادم که موضوع مزبور را در کتاب فاطمه خواندم امّا نگفتم که نوشته فاطمه سلام اللَّه علیها نزد من می باشد. حبیب می گوید: محمّد بن خالد گفت: من هرگز جوابی مثل این جواب ندیدم. (1)
روایت12.
فقه الرضا: در مقدار کمتر از بیست دینار زکات واجب نیست، اگر به بیست برسد نصف دینار واجب است تا بیست و چهار دینار که یک دهم دینار (اضافه) واجب می شود و بر این حساب بالا می رود، و بر مال غایب زکات واجب نیست و بر مال یتیم نیز زکات واجب نیست. اولین وقت زکات پس از گذشت شش ماه از سال است برای کسانی که میخواهند پرداخت زکات را مقدم بدارند و پیش از سال پرداخت کنند.
و روایت میکنیم که در طلا زکات واجب نیست تا چهل مثقال شود و چون چهل مثقال شود، یک مثقال واجب است و در کمتر از حد نصاب واجب نیست تا به چهل درهم رسد و جایز نیست که زکات کمتر از نصف دینار باشد، و هر گاه مالت را در تجارت به کار گیری و با آن کالایی بخری و کالا را فقط به قیمت سرمایه از شما بخرند و به سرمایه نفروشی و بخواهی که بیشتر از رأس المال (سرمایه) بفروشی، واجب است که زکات آن مال را بدهی هر گاه سال بر او بگذرد، و اگر کالا را به کمتر از سرمایه آن از تو بخرند، زکات آن بر تو واجب نیست.
در زیور زکات نیست و لیکن به مؤمنی که از تو عاریت طلبد، به او به عاریت می دهی که این عاریه دادن زکات آن است، و بر شمش طلا و نقره زکاتی نیست مگر آن که آن را به قصد گریختن از زکات شمش کرده باشی که اگر به قصد فرار از زکات شمش کرده باشی، زکات بر تو واجب است.
روایت13.
السرائر: در یکی از نامههای معاویه ابن عمار آمده که گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: شخصی صد دینار و دویست دینار از زیورآلات را برای خانواده اش قرار داده است و گفت: به نظرم می آید که من به امام گفتم: سیصد دینار، آیا زکات بر او واجب است؟ معاویه گفت: امام فرمود: اگر برای فرار از زکات آن را به عنوان زیور استفاده میکند، زکات بر او واجب است؛ اما اگر برای زینت از آن استفاده میکند زکات بر او واجب نیست. (2)
روایت14.
دعائم الاسلام: امام صادق از پدرانش از علی علیهم السلام نقل میکند که فرمود: پیامبر در میان ما برخاست و زکات را بیان کرد و فرمود: یک چهارم از یک دهم را بیاورید، از بیست مثقال، نصف مثقال زکات واجب است و در مقدار کمتر از این زکات نیست.
ص: 41
إِنَّمَا أَخْبَرْتُکَ أَنِّی قَرَأْتُهُ وَ لَمْ أُخْبِرْکَ أَنَّهُ عِنْدِی قَالَ حَبِیبٌ فَجَعَلَ مُحَمَّدٌ یَقُولُ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَذَا قَطُّ(1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ فِیمَا دُونَ عِشْرِینَ دِینَاراً زَکَاةٌ فَفِیهَا نِصْفُ دِینَارٍ وَ کُلَّمَا زَادَ بَعْدَ الْعِشْرِینَ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعَةَ دَنَانِیرَ فَلَا زَکَاةَ فِیهِ فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعَةَ دَنَانِیرَ فَفِیهِ عُشْرُ دِینَارٍ ثُمَّ عَلَی هَذَا الْحِسَابُ وَ لَیْسَ عَلَی الْمَالِ الْغَائِبِ زَکَاةٌ وَ لَا فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ وَ أَوَّلُ أَوْقَاتِ الزَّکَاةِ بَعْدَ مَا مَضَی سِتَّةُ أَشْهُرٍ مِنَ السَّنَةِ لِمَنْ أَرَادَ تَقْدِیمَ الزَّکَاةِ وَ نَرْوِی أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الذَّهَبِ زَکَاةٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ مِثْقَالٌ وَ لَیْسَ فِی نَیِّفٍ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ وَ لَا یَجُوزُ فِی الزَّکَاةِ أَنْ یُعْطَی أَقَلُّ مِنْ نِصْفِ دِینَارٍ وَ إِنْ کَانَ مَالُکَ فِی تِجَارَةٍ وَ طُلِبَ مِنْکَ الْمَتَاعُ بِرَأْسِ مَالِکَ وَ لَمْ تَبِعْهُ تَبْتَغِی بِذَلِکَ الْفَضْلَ فعلیه [فَعَلَیْکَ] زَکَاتُهُ إِذَا جَاءَ عَلَیْکَ الْحَوْلُ وَ إِنْ لَمْ یُطْلَبْ مِنْکَ بِرَأْسِ مَالِکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ وَ لَکِنْ تُعِیرُهُ مُؤْمِناً إِذَا اسْتَعَارَ مِنْکَ فَهُوَ زَکَاتُهُ وَ لَیْسَ فِی السَّبَائِکِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فَرَّ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَإِنْ فَرَرْتَ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَیْکَ فِیهِ زَکَاةٌ.
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَجْعَلُ الْحُلِیَّ لِأَهْلِهِ مِنَ الْمِائَةِ الدِّینَارِ وَ الْمِائَتَیْنِ الدِّینَارِ قَالَ وَ أَرَانِی قَدْ قُلْتُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ فَقَالَ إِنْ کَانَ إِنَّمَا جَعَلَهُ لِیَفِرَّ بِهِ فَعَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ إِنْ کَانَ إِنَّمَا جَعَلَهُ لِیَتَجَمَّلَ بِهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ(2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ: قَامَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ فَذَکَرَ الزَّکَاةَ وَ قَالَ هَاتُوا رُبُعَ الْعُشْرِ مِنْ عِشْرِینَ مِثْقَالًا نِصْفَ مِثْقَالٍ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَعْنِی بِهَذَا
ص: 41
مقصود ایشان طلا بود.
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که در مورد صدقات از او سؤال شد، و ایشان در جواب گفتند: طلا اگر به بیست مثقال برسد نصف مثقال آن زکات واجب است و به کمتر از بیست مثقال زکات تعلق نمیگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: در بیست دینار نصف دینار زکات است و در کمتر از آن زکات تعلق نمیگیرد و اگر بیشتر از بیست دینار باشد، بر همین حساب از هر آنچه اضافه میشود یک چهلم به عنوان زکات گرفته میشود.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم من را به سوی یمن روانه کرد به من فرمود: وقتی با مردم آنجا ملاقات کردی به آنها بگو: آیا میخواهید زکات اموالتان را پرداخت کنید تا پاک گردید - و همه حدیث را ذکر کرد - و در این حدیث فرمود: در هر دویست درهم، پنج درهم زکات است و به مقدار کمتر از دویست درهم زکات تعلق نمیگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در مقدار کمتر از دویست درهم زکات نمیباشد و از هر آنچه بر دویست درهم اضافه شود، یک چهلم آن زکات است. و هر کس نزد او طلایی کمتر از بیست دینار یا نقره ای کمتر از دویست درهم باشد، زکات بر او واجب نیست و بر او واجب نیست که طلا را با نقره اضافه کند و آن دو را یک جنس به شمار آورد، زیرا خداوند عزّ و جلّ بین آن دو فرق گذشته است و رسول خدا صلی الله علیه و آله سلّم تبیین نموده است که در هر کدام از آن دو (طلا و نقره) زکات نیست تا اینکه به اندازه و مقداری برسد که پیامبر آن را مشخص نموده است.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: ایرادی ندارد اگر شخصی که زکات طلا بر او واجب است، معادل آن درهم (ضرب خورده) بپردازد و نیز ایرادی ندارد اگر کسی که زکات درهم بر او واجب است، معادل آن، طلا زکات بدهد.
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: در زیور زکات نیست و مقصودشان زیوری است که برای زینتهایی همچون زیورآلات زنان و شمشیرها و چیزهایی شبیه آن استفاده شود، البته مادامی که هدف و مقصود صاحب آن فرار از زکات نباشد؛ بدین صورت که مال و دارایی اش را به صورت زیور درآورد و یا با مالش زیورآلات خریداری کند تا زکات مال خود را پرداخت نکند. این امر برای احدی شایسته نیست. پس اگر شخصی این کار را انجام داد زکات بر او واجب است و نیز میبایست زکات زیورآلات مبدل شده ای را بپردازد که در خرید و فروش با آن معامله میکند و یا برای چیزی غیر از زینت لباس در نزد خود نگه داشته است.
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: زکات در مواردی که اعلام شده است واجب نیست، مگر
ص: 42
الذَّهَبَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّدَقَاتِ فَقَالَ الذَّهَبُ إِذَا بَلَغَ عِشْرِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ نِصْفُ مِثْقَالٍ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْعِشْرِینَ شَیْ ءٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی عِشْرِینَ دِینَاراً نِصْفُ دِینَارٍ وَ لَا شَیْ ءَ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ وَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْعِشْرِینَ فَبِحِسَابِهِ یُؤْخَذُ مِنْ کُلِّ مَا زَادَ رُبُعُ الْعُشْرِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قَالَ لِی إِذَا لَقِیتَ الْقَوْمَ فَقُلْ لَهُمْ هَلْ لَکُمْ أَنْ تُخْرِجُوا زَکَاةَ أَمْوَالِکُمْ طُهْرَةً لَکُمْ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ وَ قَالَ فِیهِ فِی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ زَکَاةٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ زَکَاةٌ وَ مَا زَادَ فَفِیهِ رُبُعُ الْعُشْرِ وَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ ذَهَبٌ لَا یَبْلُغُ عِشْرِینَ دِینَاراً أَوْ فِضَّةً لَا تَبْلُغُ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ وَ لَا یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَضُمَّ الذَّهَبَ إِلَی الْفِضَّةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَّقَ بَیْنَهُمَا وَ بَیَّنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَا شَیْ ءَ فِی وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَتَّی یَبْلُغَ الْحَدَّ الَّذِی حَدَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ مِنَ الذَّهَبِ وَرِقاً بِقِیمَتِهِ وَ کَذَلِکَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَکَانَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی الْوَرِقِ ذَهَباً بِقِیمَتِهِ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا قَالا: لَیْسَ فِی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ یَعْنِیَانِ مَا اتُّخِذَ مِنْهُ لِلِبَاسٍ مِثْلُ حُلِیِّ النِّسَاءِ وَ السُّیُوفِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ مَا لَمْ یُرِدْ بِهِ صَاحِبُهُ فِرَاراً مِنَ الزَّکَاةِ بِأَنْ یَصُوغَ مَالَهُ حُلِیّاً أَوْ یَشْتَرِیَ بِهِ حُلِیّاً لِئَلَّا یُؤَدِّیَ زَکَاتَهُ هَذَا لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَفْعَلَهُ فَإِنْ فَعَلَهُ کَانَتْ عَلَیْهِ فِیهِ الزَّکَاةُ وَ کَذَلِکَ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ فِیمَا کَانَتْ فِی یَدَیْهِ مِنْ حُلِیٍّ مَصُوغٍ یَتَصَرَّفُ بِهِ فِی الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ أَوْ یَکُونُ عِنْدَهُ لِغَیْرِ اللِّبَاسِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُمِّیَتْ فِیهِ حَتَّی
ص: 42
اینکه یک سال از رسیدن به حد نصاب که زکات در آن واجب میشود، بر آن بگذرد .
با همان اسناد قبلی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که ایشان زکات را از مروارید، یاقوت و همه جواهر ساقط کرده است، مادامی که مقصود از آن تجارت نباشد. این موارد نیز شبیه آن چیزی است که در رابطه با زیورآلات ذکر کردیم و حکم و دستور آن همانند زیور آلات است.
از جعفر بن محمد علیه السلام نقل شده که گفته است: از مرواریدی که از دریا استخراج میشود، و عنبر، یک پنجم به عنوان زکات گرفته میشود و در سایر شرایط، مانند اموال دیگر میباشد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: از رکازی (دفینه) که در معدنها و گنجینههای قدیمی است خمس گرفته میشود و بقیه آن متعلق به کسی است که آن را در زمین خود پیدا کند و اگر گنج از مال و دارایی جدید باشد و اهل خانه آن را ادعا کنند، متعلق به آنها خواهد بود.
از ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام نقل شده که از او در مورد معدنهای طلا و نقره و آهن و فلز برنج و سُرب سؤال شد. فرمود: بر همه آنها خمس واجب است.
و از ایشان روایت شده که فرمود: هرگاه دینار یا طلا، و درهم یا نقره از جنس مرغوب نباشد زکات آن از خود آن پرداخت میشود.
امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که ایشان خانهها، خدمتکارها، پوشاک و وسایل را از زکات معاف کرده است مادامی که مقصود از آنها تجارت نباشد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: آنچه که برای تجارت خریداری شود و به اندازه سرمایه یا بیشتر در قبال آن پرداخت شود و یک سال از آن بگذرد و آن را نفروشد، زکات در آن واجب است و اگر بازار آن کساد شد و سرمایه اش را به دست نیاورد، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا زمانی که آن را بفروشد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: در مال یتیم و مال انسان کم عقل زکات نیست مگر درصورتی که با آن کار شود. پس اگر با آن مال کار شود زکات واجب میگردد .
و از ایشان روایت شده که در مورد مالی که شخصی از دیگری طلب دارد، فرمودند: اگر از گرفتن آن منع نشود و هر وقت بخواهد، آن را بدون دشمنی و درگیری بگیرد، این مال مانند سایر اموال در دسترس اوست و باید زکات آن را بپردازد، و در صورتی که شخص بدهکار مقاومت کند و او فقط با دشمنی بتواند به مالش برسد، زکات آن، بر شخص بدهکار است که مال در
ص: 43
یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ بَعْدَ أَنْ یَکْمُلَ الْقَدْرُ الَّذِی تَجِبُ فِیهِ.
وَ بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أَسْقَطَ الزَّکَاةَ عَنِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الْجَوْهَرِ کُلِّهِ مَا لَمْ یُرَدْ بِهِ التِّجَارَةُ وَ هَذَا کَالَّذِی ذَکَرْنَاهُ مِنَ الْحُلِیِّ وَ الْوَجْهُ فِیهِ مِثْلُ مَا تَقَدَّمَ فِی ذِکْرِ الْحُلِیِّ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی اللُّؤْلُؤِ یُخْرَجُ مِنَ الْبَحْرِ وَ الْعَنْبَرِ یُؤْخَذُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْخُمُسُ ثُمَّ هُمَا کَسَائِرِ الْأَمْوَالِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الرِّکَازِ مِنَ الْمَعْدِنِ وَ الْکَنْزِ الْقَدِیمِ یُؤْخَذُ الْخُمُسُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وَ بَاقِی ذَلِکَ لِمَنْ وُجِدَ فِی أَرْضِهِ أَوْ دَارِهِ وَ إِنْ کَانَ الْکَنْزُ مِنْ مَالٍ مُحْدَثٍ وَ ادَّعَاهُ أَهْلُ الدَّارِ فَهُوَ لَهُمْ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحَدِیدِ وَ الرَّصَاصِ وَ الصُّفْرِ قَالَ عَلَیْهِمْ فِیهَا جَمِیعاً الْخُمُسُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا کَانَتْ دَنَانِیرُ أَوْ ذَهَبٌ أَوْ دَرَاهِمُ أَوْ فِضَّةٌ دُونَ الْجَیِّدِ فَالزَّکَاةُ فِیهَا مِنْهَا.
وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَنِ الدُّورِ وَ الْخَدَمِ وَ الْکِسْوَةِ وَ الْأَثَاثِ مَا لَمْ یُرَدْ بِشَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ التِّجَارَةُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا اشْتَرَی لِلتِّجَارَةِ فَأَعْطَی بِهِ رَأْسَ مَالِهِ أَوْ أَکْثَرَ فَحَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ لَمْ یَبِعْهُ فَفِیهِ الزَّکَاةُ وَ إِنْ بَارَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَجِدْ رَأْسَ مَالِهِ لَمْ یُزَکِّهِ حَتَّی یَبِیعَهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالِ یَتِیمٍ وَ لَا مَعْتُوهٍ (1) زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یُعْمَلَ بِهِ فَإِنْ عُمِلَ بِهِ فَفِیهِ الزَّکَاةُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الَّذِی یَکُونُ لِلرَّجُلِ عَلَی الرَّجُلِ إِنْ کَانَ غَیْرَ مَمْنُوعٍ مِنْهُ یَأْخُذُهُ مَتَی شَاءَ بِلَا خُصُومَةٍ وَ لَا مُدَافَعَةٍ فَهُوَ کَسَائِرِ مَا فِی یَدَیْهِ مِنْ مَالِهِ یُزَکِّیهِ وَ إِنْ کَانَ الَّذِی هُوَ عَلَیْهِ یُدَافِعُهُ وَ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ إِلَّا بِخُصُومَةٍ فَزَکَاتُهُ عَلَی الَّذِی هُوَ فِی
ص: 43
دست اوست. همچنین مال غایب و مهریه زن بر همسر بدین گونه میباشد.
از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در مال مستفاد زکات نیست تا اینکه یک سال بر آن بگذرد؛ مگر این که در اختیار کسی باشد که مالی در اختیار اوست که زکات آن واجب است، پس او مال مستفاد را با مال خود یکی میکند و سر سالی که زکات مالش را میپردازد، زکات آن را نیز پرداخت میکند.
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: در مال مکاتب(1) زکات تعلق نمیگیرد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: شخص ضامن زکات است تا زمانی که آن را در جای مناسب خود پرداخت کند.
بر اساس این گفته، همه کسانی که زکات بر آنها واجب بوده و زکات را به مستحقین زکات که خداوند دستور داده به آنها پرداخت شود، نداده اند، لازم است آنها دوباره زکات را به کسانی بدهند که خداوند پرداخت زکات را به آنها واجب کرده است. به امید خدا در جای خود کارهایی را که در این رابطه واجب است ذکر خواهیم کرد.
کمترین چیزی که بر اساس این روایت لازم میگردد این است که هرکس زکات مالش را اخراج کند و پیش از آنکه آن را بپردازد، از دستش برود، میبایست از مال خود آن را اخراج کند و از بین رفتن زکات قبل از رسیدن به دست مستحق آن، از زکات واجب مجزی نیست و کفایت نمی کند.
و از ایشان روایت شده که در مورد شخصی که زکات مالش را پرداخت نکرده تا اینکه وقت مرگ او رسید؛ پس وصیت کرد که زکات مالش را بپردازند، فرمودند: زکات از همه اموال او پرداخت میشود مگر اینکه وصیت کرده باشد که از یک سوم مال زکات بدهند و و این زمانی جایز است که دانسته شود. و اگر فهمیده شود که او قصد داشته که به ورثه خود ضرر برساند و میراث آنان را تلف کند، فقط از یک سوم آن جایز است مگر اینکه ورثه این کار را که به زیان آنان است، اجازه دهند. (2)
روایت15.
الهدایۀ: بدانید که در طلا زکات واجب نیست تا اینکه به بیست دینار برسد، اگر به بیست دینار برسد نصف دینار واجب است تا اینکه به بیست و چهار دینار میرسد که در آن نصف دینار و یک دهم دینار واجب است و بر این حساب هر بار که بر بیست، چهار چهار اضافه شد، در هر چهار دینار یک دهم دینار واجب است تا اینکه به چهل دینار برسد، پس هرگاه به چهل مثقال برسد یک مثقال واجب است.
و بدانید که در نقره زکات نیست تا اینکه به دویست درهم برسد، اگر به دویست درهم برسد پنج درهم واجب است و هرگاه بر آن، چهل درهم اضافه شد یک درهم واجب است .
ص: 44
یَدَیْهِ وَ کَذَلِکَ مَالُ الْغَائِبِ وَ کَذَلِکَ مَهْرُ الْمَرْأَةِ عَلَی زَوْجِهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالٍ مُسْتَفَادٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی یَدِ مَنْ هُوَ فِی یَدَیْهِ مَالٌ تَجِبُ فِیهِ الزَّکَاةُ فَإِنَّهُ یَضُمُّهُ إِلَیْهِ وَ یُزَکِّیهِ عِنْدَ رَأْسِ الْحَوْلِ الَّذِی یُزَکِّی فِیهِ مَالَهُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالِ الْمُکَاتَبِ زَکَاةٌ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الزَّکَاةُ مَضْمُونَةٌ حَتَّی یَضَعَهَا مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ مَوْضِعَهَا.
فعلی هذا القول یلزم علی کل من وجبت علیه زکاة و أعطاها غیر أهلها الذین أمر الله بدفعها إلیهم أعطاها ثانیة لمن أوجب دفعها إلیه و سنذکر ما تجب فی هذا فی موضعه إن شاء الله و أقل ما یلزم فی هذه الروایة من أخرج زکاة ماله فضاعت منه قبل أن یدفعها أن علیه إخراجها من ماله و لا یجزی عنه ضیاعها قبل دفعها إلی من یجب دفعها إلیه.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الرَّجُلِ یَجِبُ عَلَیْهِ زَکَاةٌ فِی مَالِهِ فَلَمْ یُخْرِجْهَا حَتَّی حَضَرَ الْمَوْتُ فَأَوْصَی أَنْ تُخْرَجَ عَنْهُ إِنَّهَا یخرج [تُخْرَجُ] مِنْ جَمِیعِ مَالِهِ إِلَّا أَنْ یُوصِیَ بِإِخْرَاجِهَا مِنْ ثُلُثِهِ فَهَذَا إِذَا عُلِمَ ذَلِکَ وَ إِنْ عُلِمَ مِنْهُ أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یُضِرَّ بِوَرَثَتِهِ وَ یُتْلِفَ مِیرَاثَهُمْ لَمْ یَجُزْ ذَلِکَ إِلَّا مِنْ ثُلُثِهِ إِلَّا أَنْ یُجِیزَهُ الْوَرَثَةُ عَلَی أَنْفُسِهِمْ (1).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الذَّهَبِ شَیْ ءٌ حَتَّی تبلغ [یَبْلُغَ] عِشْرِینَ دِینَاراً فَإِذَا بَلَغَ فَفِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ ثُمَّ فِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ وَ عُشْرُ دِینَارٍ ثُمَّ عَلَی هَذَا الْحِسَابُ مَتَی مَا زَادَ عَلَی عِشْرِینَ أَرْبَعَةٌ أَرْبَعَةٌ فَفِی کُلِّ أَرْبَعَةٍ عُشْرٌ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ مِثْقَالٌ.
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْفِضَّةِ شَیْ ءٌ حَتَّی یَبْلُغَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ فَإِذَا بَلَغَتْ فَفِیهَا خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ مَتَی زَادَ عَلَیْهَا أَرْبَعُونَ دِرْهَماً فَفِیهَا دِرْهَمٌ.
ص: 44
باب چهارم : زکات غلات و شرایط آن و مقداری که از آن گرفته میشود و حبوباتی که پرداخت زکات آن مستحب است
روایات
روایت1.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر گندم، جو، خرما و کشمش هر گاه به پنج وسق رسید، واجب است و آن یک دهم است، اگر با آب جاری آبیاری شود و اگر با سطل آبیاری شود یک بیستم است. و هر وسق شصت صاع و هر صاع چهار مُدّ است. (1)
روایت2.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام در یکی از نامههای خود به مامون فرمود: زکات بر گندم، جو، خرما و کشمش هر گاه به پنج وسق رسید، واجب است و هر وسق شصت صاع و هر صاع چهار مدّ است. (2)
روایت3.
فقه الرضا: بر گندم و جو چیزی از زکات نیست تا به پنج وسق برسد و وسق شصت صاع است و هر صاع چهار مد است و مدی دویست و نود و دو درهم و نصف درهم است، و چون گندم و جو هر یک به غیر از خراج سلطان و آنچه هزینه آباد کردن و خرج شهر و روستا میگردد، به این مقدار برسد، یک دهم می دهند اگر با آب باران آبیاری شده باشد، و اگر با سطل آبیاری شده باشد
ص: 45
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تَجِبُ الزَّکَاةُ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ إِذَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ سَیْحاً(1) وَ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِالدَّوَالِی (2)
فَعَلَیْهِ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ یَجِبُ الْعُشْرُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ إِذَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ(4).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ شَیْ ءٌ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ وَ الْمُدُّ مِائَتَانِ وَ اثْنَانِ وَ تِسْعُونَ دِرْهَماً وَ نِصْفٌ فَإِذَا بَلَغَ ذَلِکَ وَ حَصَلَ بِغَیْرِ خَرَاجِ السُّلْطَانِ وَ مَئُونَةِ الْعِمَارَةِ وَ الْقَرْیَةِ أُخْرِجَ مِنْهُ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِمَاءِ الْمَطَرِ أَوْ کَانَ بَعْلًا(5) وَ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِالدِّلَاءِ وَ الْغَرْبِ (6) فَفِیهِ نِصْفُ
ص: 45
یک بیستم می دهند و در خرما و مویز نیز همین حکم گندم و جو جاری است. پس اگر بعد از پرداخت زکات گندم و جو چیزی باقی بماند و یک سال بر آن بگذرد، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا اینکه آن را بفروشند و یک سال بر قیمت آن بگذرد.
روایت4.
تفسیر عیاشی: ابوبصیر نقل میکند که از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه پرسیدم: «وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ»،(1)
{واز آنچه برای شما از زمین برآورده ایم.} فرمودند: زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور دادند که زکات نخل را بدهند، جماعتی از مردم نوعی از بدترین خرما را آوردند تا آن را به عنوان زکات بپردازند، به این نوع خرما جعرور و معافارۀ میگفتند. این دو نوع خرما بدنه نازک و هسته بزرگی داشت. گروهی از آنها به جای خرمای مرغوب این نوع خرما را آورده بودند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنها فرمود: این دو نوع خرما را به عنوان زکات برآورد نکنید و چیزی از آن را به عنوان زکات نیاورید. و خداوند در این رابطه این آیه را نازل فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ»، {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید انفاق کنید،} تا این عبارت که میفرماید: «إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»،(2) {جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} و اغماض به این معنا است که این دو نوع خرما گرفته شود. و فرمودند: صدقه ای که از راه حرام به دست آمده باشد، به خداوند نمیرسد. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: رفاعۀ از امام صادق علیه السلام نقل میکند که در مورد این سخن خداوند: «إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»،{جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عبدالله بن رواحه را روانه کرد و فرمود: جعرور و معافارۀ را (برای زکات) تخمین نزنید و مردمی بودند که خرمای بد و نامرغوب را میآوردند، پس خداوند سبحان این آیه را نازل کرد: «وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»، {در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} و ذکر کرد که عبدالله بن رواحه خرمای نامرغوب آنها را برآورد کرد پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عبدالله! جعرور و معافارۀ را (به عنوان زکات) محاسبه و برآورد نکن. (4)
ص: 46
الْعُشْرِ وَ فِی التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ مِثْلُ مَا فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ فَإِنْ بَقِیَ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ بَعْدَ مَا أُخْرِجَ الزَّکَاةُ مَا بَقِیَ وَ حولت [حَالَتْ] عَلَیْهَا السَّنَةُ لَیْسَ عَلَیْهَا زَکَاةٌ حَتَّی یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَی ثَمَنِهِ حَوْلٌ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ (1) قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَمَرَ بِالنَّخْلِ أَنْ یُزَکَّی یَجِی ءُ قَوْمٌ بِأَلْوَانٍ مِنَ التَّمْرِ هُوَ مِنْ أَرْدَإِ التَّمْرِ یُؤَدُّونَهُ عَنْ زَکَاتِهِمْ یُقَالُ لَهُ الْجُعْرُورُ وَ الْمِعَافَأْرَةٍ(2)
قَلِیلَةُ اللِّحَاءِ عَظِیمَةُ النَّوَی فَکَانَ بَعْضُهُمْ یَجِی ءُ بِهَا عَنِ التَّمْرِ الْجَیِّدِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَخْرُصُوا هَاتَیْنِ وَ لَا تَجِیئُوا مِنْهَا بِشَیْ ءٍ وَ فِی ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ الْإِغْمَاضُ أَنْ یَأْخُذَ هَاتَیْنِ التَّمْرَتَیْنِ مِنَ التَّمْرِ وَ قَالَ لَا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ صَدَقَةٌ مِنْ کَسْبٍ حَرَامٍ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ فَقَالَ لَا تَخْرُصُوا جُعْرُوراً وَ لَا مِعَافَأْرَةٍ وَ کَانَ أُنَاسٌ یَجِیئُونَ بِتَمْرِ سَوْءٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ ذَکَرَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ خَرَصَ عَلَیْهِمْ تَمْرَ سَوْءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَخْرُصْ جُعْرُوراً وَ لَا مِعَافَأْرَةٍ(4).
ص: 46
روایت6.
تفسیر عیاشی: اسحاق بن عمار از جعفر بن محمد علیه السلام نقل میکند که فرمود: مردم مدینه صدقه عید فطر را به مسجد پیامبر میآوردند، در میان این صدقهها خوشههایی از درخت خرما به نام جعرور و خوشههایی به نام معافارۀ بود. این خوشههای خرما هسته بزرگ و بدنه نازک و مزه تلخی داشت. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم به شخصی که مسئول برآورد زکات بود گفت: این دو نوع خرما را برای آنها برآورد نکن شاید شرم کنند و از این دو نوع خرما نیاورند. سپس خداوند آیه: {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} را نازل کرد.
روایت7.
الهدایۀ: بر گندم و جو چیزی از زکات نیست تا به پنج وسق برسد و وسق شصت صاع است و هر صاعی چهار مد است و هر مدی دویست و نود و دو درهم و نصف درهم است. چون گندم و جو هر یک به غیر از خراج سلطان و آنچه خرج شهر و روستا میگردد به این مقدار برسد، یک دهم می دهند اگر با آب باران یا آب روان آبیاری شده باشد، و اگر با سطل آبیاری شده باشد یک بیستم می دهند و در خرما و مویز نیز همین حکم گندم و جو است. پس اگر بعد از پرداخت زکات گندم و جو، چیزی باقی بماند، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا اینکه آن را بفروشند و یک سال بر قیمت آن بگذرد .
باب پنجم : زکات چهارپایان
روایات
روایت1.
علی از برادرش نقل میکند که از او در مورد زکات گوسفندان پرسیدم. ایشان فرمود: از هر چهل گوسفند یک گوسفند زکات است و در هر صد گوسفند یک گوسفند. و در گوسفند کسور (خُرده، مثلا یک گوسفند و نیم) زکات وجود ندارد. (1)
أقول
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصَّدِّق.
روایت2.
معانی الاخبار:
ص: 47
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَأْتُونَ بِصَدَقَةِ الْفِطْرِ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِ عِذْقٌ (1)
یُسَمَّی الْجُعْرُورَ وَ عِذْقٌ یُسَمَّی مِعَافَأْرَةٍ کَانَا عَظِیماً نَوَاهُمَا رَقِیقاً لِحَاهُمَا فِی طَعْمِهِمَا مَرَارَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْخَارِصِ لَا تَخْرُصْ عَلَیْهِمْ هَذَیْنِ اللَّوْنَیْنِ لَعَلَّهُمْ یَسْتَحْیُونَ لَا یَأْتُونَ بِهِمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ تُنْفِقُونَ (2).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ وَ الْمُدُّ وَزْنُ مائتی [مِائَتَیْنِ] وَ اثْنَیْنِ وَ تِسْعِینَ دِرْهَماً وَ نِصْفٍ فَإِذَا بَلَغَ ذَلِکَ وَ حَصَلَ بَعْدَ خَرَاجِ السُّلْطَانِ وَ مَئُونَةِ الْقَرْیَةِ أُخْرِجَ مِنْهُ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِمَاءِ الْمَطَرِ أَوْ کَانَ سَیْحاً وَ إِنْ سُقِیَ بِالدِّلَاءِ وَ الْغَرْبِ فَفِیهِ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ فِی التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ مِثْلُ مَا فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ إِنْ بَقِیَ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا بَقِیَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ حَتَّی یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ.
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ فِی الْغَنَمِ فَقَالَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ شَاةً شَاةٌ وَ فِی مِائَةٍ شَاةٌ وَ لَیْسَ فِی الْغَنَمِ کُسُورٌ(3).
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصَّدِّق.
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ
ص: 47
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: در زکات شتر در هر پنج شتر یک گوسفند تا به بیست و پنج شتر برسند وقتی به بیست و پنج رسید باید یک ابنۀ مخاض (کره شتر ماده که یک سالش تمام شده و داخل سال دوم گردیده) زکات بدهد. بعد از آن زکات ندارد تا به سی و پنج شتر برسد.
ص: 48
زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ وَ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: فِی صَدَقَةِ الْإِبِلِ فِی کُلِّ خَمْسٍ شَاةٌ إِلَی أَنْ تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ذَلِکَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ (1) ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ
ص: 48
ترجمه نشده
چون به سی و پنج رسید در آن باید یک ابنة لبون (شتر بچه ماده ای که سنش بین دو تا سه سال است) و بعد چیزی در آن نیست تا به چهل و پنج شتر برسد. چون به چهل و پنج شتر رسید زکات آن یک حقه (شتر ماده ایست که سنش بین سه سال تمام تا چهار سال باشد، چون در این سن شایستگی باربری، یا جفت گیری با شتر نر را دارد به آن حقه می گویند)، بعد زکات در آن نیست تا به شصت شتر برسد، و چون مالک شصت شتر گردید باید یک جذعه (شتری که چهار سالش تمام شده و داخل سال پنجم گشته باشد) زکات بدهد، بعد در آن زکات ندارد تا مالک هفتاد و پنج شتر گردد، آنگاه که به هفتاد و پنج شتر رسید، زکات آن دو شتر بچه بنت لبون می باشد، و بعد زکات ندارد تا به نود شتر برسد، و چون به نود شتر رسید زکات آن دو شتر حقه می باشد که جفت گیری نموده باشند، سپس چیزی در آنها نیست تا به یک صد و بیست شتر برسند. و چون به یک صد و بیست شتر رسید در آن دو شتر حقه ای باید زکات بدهد. و چون بر صد و بیست یکی افزوده شد پس در هر پنجاه شتر باید یک شتر حقه
ص: 49
فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا جَذَعَةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ فَفِیهَا بِنْتَا لَبُونٍ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ حَتَّی تَبْلُغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ
ص: 49
و در هر چهل شتر یک شتر ابنة لبون باید زکات بدهد. بعد از آن باید به مقدار عمر شتران (که بیان شد) رجوع شود. و بر مقداری زیادتر یا کمتر از حد نصاب زکات نیست و شترهای بارکش زکات ندارند و زکات فقط در شترهایی است که در تمام سال از علف و گیاه بیابان بچرد.
ص: 50
فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ ثُمَّ تَرْجِعُ الْإِبِلُ عَلَی أَسْنَانِهَا(1)
وَ لَیْسَ عَلَی النَّیِّفِ شَیْ ءٌ وَ لَا عَلَی الْکُسُورِ شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ عَلَی الْعَوَامِلِ شَیْ ءٌ إِنَّمَا ذَلِکَ عَلَی السَّائِمَةِ الرَّاعِیَةِ
ص: 50
راوی گوید: عرض کردم در شتر بختی که در بیابان می چرد چطور؟ فرمود: زکات آن هم مانند شتر عربی است.
صدوق گوید: نوشته ای به دست خط سعد بن عبد الله بن ابی خلف رضی الله عنه یافتم که در آن چنین نگاشته شده بود: و عربها برای هر دوره عمر شتر نامی نهاده اند: از لحظه ای که از مادر زائیده شده تا پایان یک سال را حوار نامند، و چون به سال دوم وارد شد ابن مخاض گویند، چون مادرش می تواند حامله شود؛ و چون به سال سوم رسید ابن لبون نامیده می شود، و آن بدین جهت است که مادرش بچه آورده و پستانهایش شیر دارد. وقتی وارد سال چهارم شد نرینه اش را حقّ و مادینه اش حقّه نامند، زیرا توانایی بار بردن دارد. و چون وارد سال پنجم شد جذع نامیده می شود و چون به سال ششم در آمد ثنی نامیده می شود، چون دو دندان پیشین آن می افتد؛ و چون به سال هفتم در آید رباع مینامند، چون چهار دندان آن که بین ثنایا و أنیاب قرار دارد می افتد؛ و چون وارد سال هشتم گردد، سدیس نامند و دندانی که بعد از رباعیه به نام سدیس است می افتد؛ و وقتی نه ساله شد، دندان نیش در آورده و بازل نامیده شود؛ و چون در سال دهم در آید مخلف نامیده می شود، و بعد از این دیگر نامی ندارد. و مقدار عمرهایی که در زکات مقرر گردیده از ابن مخاض شروع و به جذع خاتمه یافته است.
روایت3.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر گوسفند واجب میشود، هرگاه به چهل گوسفند رسد و چون یک گوسفند بر آن اضافه شود یک گوسفند واجب است تا صد و بیست، و چون به صد و بیست رسد و یکی زیاد شود، دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند زکات واجب است تا سیصد، سپس بعد از این، در هر صد گوسفند یک گوسفند زکات تعلق میگیرد.
زکات در گاو واجب میشود زمانی که به سی گاو برسد؛ و چون به سی گاو برسد که همه از یک ساله کوچک تر نباشند، در آن تبیع حولی (گوساله یک ساله) واجب است تا به چهل گاو برسد؛ چون به چهل گاو رسد در آن مسنّه (گوساله پا در سه سال) واجب است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو مسنه می دهد تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع می دهد و پس از این تعداد، در هر سی گاو یک تبیع و در هر چهل گاو یک مسنه واجب است.
و بر شتر زکات واجب است هر گاه به پنج برسد، پس یک گوسفند در آن واجب می شود؛ پس چون به ده شتر رسید دو گوسفند و چون به پانزده رسید سه گوسفند در آن واجب می شود؛ و چون به بیست رسید چهار گوسفند و چنانچه به بیست و پنج رسید پنج گوسفند به آن تعلّق می گیرد. هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید
ص: 51
قَالَ قُلْتُ مَا فِی الْبُخْتِ السَّائِمَةِ قَالَ مِثْلُ مَا فِی الْإِبِلِ الْعَرَبِیَّةِ.
قال الصدوق وجدت مثبتا بخط سعد بن عبد الله بن أبی خلف رضی الله عنه فی أسنان الإبل (1) من أول ما تطرحه أمه إلی تمام السنة حوار فإذا دخل فی السنة الثانیة سمی ابن مخاض لأن أمه قد حملت فإذا دخل فی الثالثة سمی ابن لبون و ذلک أن أمه قد وضعت و صار لها لبن فإذا دخل فی الرابعة سمی حقا للذکر و الأنثی حقة لأنه قد استحق أن یحمل علیه فإذا دخل فی الخامسة سمی جذعا فإذا دخل فی السادسة سمی ثنیا لأنه قد ألقی ثنیته فإذا دخل فی السابعة ألقی رباعیته و سمی رباعا فإذا دخل فی الثامنة ألقی السن الذی بعد الرباعیة و سمی سدیسا فإذا دخل فی التاسعة فطر نابه سمی بازلا فإذا دخل فی العاشرة فهو مخلف و لیس له بعد هذا اسم فالأسنان التی تؤخذ فی الصدقة من ابن مخاض إلی الجذع (2).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: تَجِبُ عَلَی الْغَنَمِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ شَاةً وَ تَزِیدُ وَاحِدَةٌ فَتَکُونُ فِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا بَلَغَتْ مِائَةً وَ عِشْرِینَ وَ تَزِیدُ وَاحِدَةٌ فَتَکُونُ فِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی کُلِّ مِائَةِ شَاةٍ شَاةٌ وَ تَجِبُ عَلَی الْبَقَرِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعَةً حَوْلِیَّةً فَیَکُونُ فِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ إِلَی أَنْ تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ بَقَرَةً ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعٌ وَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ وَ تَجِبُ عَلَی الْإِبِلِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً فَتَکُونُ فِیهَا شَاةٌ فَإِذَا بَلَغَتْ عَشَرَةً فَشَاتَانِ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ فَثَلَاثُ شِیَاهٍ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ فَأَرْبَعُ شِیَاهٍ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَخَمْسُ شِیَاهٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ مَخَاضٍ فَإِذَا
ص: 51
و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود، یک بنت لبون؛ و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّۀ به آن تعلّق میگیرد؛ و چون به شصت برسد و یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعۀ به آن تعلق میگیرد تا به هشتاد برسد، پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد تا به نود برسد؛؛ و اگر به نود برسد یک بنت لبون به آن تعلق میگیرد و اگر از صد و بیست شتر یکی اضافه شود، دو حقه که آماده جفت گیری با نر باشند تعلق میگیرد و هرگاه تعداد شتران زیاد شد، در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد و پس از این تعداد گوسفند ساقط میشود و باید به مقدار عمرهای شتران (که بیان شد) رجوع شود. (1)
روایت4.
فقه الرضا: بر گوسفند زکات نیست تا به چهل گوسفند رسد؛ پس چون به چهل رسد و یک گوسفند زیاد شود، یک گوسفند واجب است تا صد و بیست؛ پس چون یکی زیاد شود دو گوسفند می دهد تا دویست؛ پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند می دهد تا سیصد؛ پس هرگاه گوسفند زیاد شود دیگر این حساب ساقط است و از هر صد تا یکی می دهد.
عاملی که گیرنده زکات است، آن موضعی را که گوسفند در آنجاست قصد میکند و ندا می کند که ای گروه مسلمانان! آیا خدا را در اموال شما حقی هست؟ پس اگر بگویند: بلی، امر کند که گوسفندها را بیرون آورند و آن را دو گروه کند و صاحب گوسفندان را مخیّر سازد که هر یک از این دو گروه را که می خواهد اختیار کند و عامل زکات از میان گروه دوم برمی دارد. پس اگر صاحب گوسفندان دوست داشته باشد آنچه را عامل برداشته به او بدهد و آن چه او دارد عامل بردارد، می تواند، و اگر همان گروه اول را نخواهد بردارد که عامل بردارد، این مقدور نیست. و عامل اجازه ندارد گوسفندانی را که گردهم آمده اند متفرق کند و نیز اجازه ندارد گوسفندان متفرق را گردهم آورد.
در گاو زکات واجب نیست تا به سی گاو برسد و چون به سی گاو برسد در آن تبیع حولی واجب است، چون به چهل گاو می رسد در آن مسنّه یعنی تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام می شود دو تبیعه می دهد تا هفتاد؛ پس چون به هفتاد رسید یک تبیع و یک مسنه می دهد تا هشتاد؛ پس چون به هشتاد می رسد در آن دو مسنه است تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع می دهد و چون گاو بسیار شد این عدد ساقط است و صاحب گاو از هر سی گاو دو تبیع می دهد و از هر چهل گاو یک مسنه می دهد.
ص: 52
بَلَغَتْ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ لَبُونٍ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ فَإِنْ بَلَغَتْ سِتِّینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی ثَمَانِینَ (1)
فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ بِنْتُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ یَسْقُطُ الْغَنَمُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ یُرْجَعُ إِلَی أَسْنَانِ الْإِبِلِ (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ عَلَی الْغَنَمِ زَکَاةٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ شَاةً فَإِذَا زَادَتْ عَلَی الْأَرْبَعِینَ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثَةٌ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَ الْغَنَمُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرَجُ فِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ.
وَ یَقْصِدُ الْمُصَدِّقُ الْمَوْضِعَ الَّذِی فِیهِ الْغَنَمُ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ هَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ حَقٌّ فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ أَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ الْغَنَمُ وَ یُفَرِّقُهَا فِرْقَتَیْنِ وَ یُخَیِّرُ صَاحِبَ الْغَنَمِ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ وَ یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ صَدَقَتَهَا مِنَ الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ فَإِنْ أَحَبَّ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَتْرُکَ الْمُصَدِّقُ لَهُ هَذِهِ فَلَهُ ذَاکَ وَ یَأْخُذُ غَیْرَهَا وَ إِنْ لَمْ یُرِدْ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَأْخُذَهُ أَیْضاً فَلَیْسَ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا یُفَرِّقُ الْمُصَدِّقُ بَیْنَ غَنَمٍ مُجْتَمِعَةٍ وَ لَا یجتمع [یَجْمَعُ] بَیْنَ مُتَفَرِّقَةٍ.
وَ فِی الْبَقَرَةِ إِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً فَفِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیهَا إِذَا کَانَتْ دُونَ ثَلَاثِینَ شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ إِلَی سَبْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سَبْعِینَ فَفِیهَا تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ فَإِذَا کَثُرَتِ الْبَقَرَةُ سَقَطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرَجُ مِنْ کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعَانِ وَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ.
ص: 52
و به کمتر از پنج شتر چیزی تعلّق نمی گیرد، پس چون به پنج رسید، یک گوسفند و چون به ده شتر رسید دو گوسفند و چون به پانزده بالغ شد سه گوسفند در آن واجب می شود؛ و چون به بیست رسید چهار گوسفند و چنانچه به بیست و پنج رسید پنج گوسفند به آن تعلّق می گیرد، هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید. پس اگر بنت مخاض در اختیار نداشت یک ابن لبون به جای آن قرار می گیرد، تا به سی و پنج بالغ شود و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شد یک بنت لبون در آن لازم می آید؛ پس اگر بنت لبونی نداشته باشد و بنت مخاض داشته باشد، بنت مخاض را به عامل میدهد و همراه با آن یک گوسفند میدهد و هرگاه بنت مخاض بر او واجب شد و آن را نداشته باشد و بنت لبون داشته باشد آن را میدهد و گوسفند را از عامل پس میگیرد تا به چهل و پنج برآید؛ پس چنانچه یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّۀ به آن تعلّق می گیرد - و آن حقّۀ نامیده شده از آن جهت که می توان از او سواری گرفت - تا به شصت برسد و چون یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعۀ به آن تعلق میگیرد تا به هشتاد برسد؛ پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد.
روایت5.
المعتبر: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که فرمودند: در گاو، در هر سی گاو یک تبیع یا تبیعه زکات واجب است و در کمتر از این تعداد زکات نیست. سپس در آن زکات نیست تا به چهل برسد و چون به چهل گاو می رسد در آن یک مسنّه واجب است و در آن زکات نیست تا به شصت گاو برسد؛ پس اگر به شصت رسید، دو تبیع یا دو تبیعه زکات لازم است؛ سپس در هفتاد گاو یک تبیع یا تبیعه و یک مسنه واجب است و در هشتاد، دو مسنه و در نود، سه تبیعه زکات واجب است.
روایت6.
الهدایۀ: بدان بر شتر زکات واجب نیست تا اینکه به پنج برسد پس چون به پنج رسید، یک گوسفند در آن واجب می شود. در ده شتر دو گوسفند و در پانزده شتر سه گوسفند و در بیست شتر چهار گوسفند و در بیست و پنج شتر پنج گوسفند زکات واجب است. هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید. اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون لازم میآید تا به سی و پنج برسد و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون در آن واجب است و در صورتی که بنت لبون نداشته باشد و بنت مخاض در نزد او باشد، بنت مخاض را به عامل زکات میدهد و همراه با آن یک گوسفند نیز میدهد. زمانی که بنت مخاض بر او واجب شد و بنت مخاض نداشت و بنت لبون نزد او بود، بنت لبون را به عامل میدهد و گوسفند را پس میگیرد. و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه به آن تعلّق میگیرد و از این جهت به آن حقه میگویند که در این سن شایستگی سوار شدن بر آن دارد. و چون به شصت برسد و یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعه به آن تعلق میگیرد تا به
ص: 53
وَ لَیْسَ فِی الْإِبِلِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً فَفِیهَا شَاةٌ وَ فِی عَشَرَةٍ شَاتَانِ وَ فِی خَمْسَةَ عَشَرَ ثَلَاثُ شِیَاهٍ وَ فِی عِشْرِینَ أَرْبَعُ شِیَاهٍ وَ فِی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ خَمْسُ شِیَاهٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَابْنَةُ مَخَاضٍ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَفِیهَا ابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسَةٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ فِیهَا وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ أَعْطَی الْمُصَدِّقَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ أَعْطَی مَعَهَا شَاةً وَ إِذَا وَجَبَتْ عَلَیْهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ دَفَعَهَا وَ اسْتَرْجَعَ مِنَ الْمُصَدِّقِ شَاةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ وَ سُمِّیَتْ حِقَّةً لِأَنَّهُ اسْتَحَقَّتْ أَنْ یُرْکَبَ ظُهْرُهَا إِلَی أَنْ تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا زَادَتْ (1)
وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ.
الْمُعْتَبَرُ، رَوَی زُرَارَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ الْفُضَیْلُ وَ بُرَیْدٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: فِی الْبَقَرِ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ لَیْسَ فِی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ أَوْ تَبِیعَتَانِ ثُمَّ فِی سَبْعِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ وَ فِی ثَمَانِینَ مُسِنَّتَانِ وَ فِی تِسْعِینَ ثَلَاثُ تَبَایِعَ.
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْإِبِلِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْساً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً فَفِیهَا شَاةٌ وَ فِی عَشْرٍ شَاتَانِ وَ فِی خَمْسَةَ عَشَرَ ثَلَاثُ شِیَاهٍ وَ فِی عِشْرِینَ أَرْبَعُ شِیَاهٍ وَ فِی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ خَمْسُ شِیَاهٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ مَخَاضٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَفِیهَا ابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ أَعْطَی الْمُصَدِّقَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ أَعْطَی مَعَهَا شَاةً فَإِذَا وَجَبَتْ عَلَیْهِ ابْنَةُ مَخَاضٍ وَ لَمْ تَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ دَفَعَهَا وَ اسْتَرْجَعَ مِنَ الْمُصَدِّقِ شَاةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ وَ سُمِّیَتْ حِقَّةً لِأَنَّهَا اسْتَحَقَّتْ أَنْ یُرْکَبَ ظَهْرُهَا إِلَی أَنْ تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی
ص: 53
هشتاد برسد .
پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد تا به نود برسد و اگر به نود برسد دو بنت لبون به آن تعلق میگیرد و اگر از صد و بیست شتر یکی اضافه شود، دو حقه که آماده جفت گیری با نر باشند تعلق میگیرد و هرگاه تعداد شتران زیاد شد در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
شتر پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ شتران را به شمارش در میآورد.
و بدانید در گاو زکات واجب نیست تا اینکه به سی گاو برسد و چون به سی گاو رسید در آن تبیع حولی واجب است و در کمتر از سی گاو زکاتی تعلق نمیگیرد. چون به چهل گاو می رسد در آن مسنّه است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو تبیعه واجب است تا هفتاد؛ پس چون هفتاد تمام شود یک تبیع و یک مسنه واجب است تا هشتاد؛ پس چون به هشتاد رسد در آن دو مسنه است تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع لازم میآید؛ و چون گاو بسیار شد این عدد ساقط است و صاحب گاو از هر سی گاو یک تبیع می دهد و از هر چهل گاو یک مسنه می دهد.
بر گوسفند زکات نیست تا به چهل گوسفند رسد؛ پس چون به چهل رسد و یک گوسفند زیاد شود دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند می دهد تا سیصد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، دیگر این حساب ساقط است و از هر صد گوسفند یکی را به عنوان زکات می دهد.
روایت7.
کتاب عاصم بن حمید: ابوبصیر میگوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که میفرمود: در کمتر از چهل گوسفند زکات نیست، پس هرگاه به چهل گوسفند برسد یک گوسفند واجب است تا صد و بیست، پس چون بر صد و بیست یکی اضافه شود دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر بر دویست یکی اضافه شود سه گوسفند واجب است تا سیصد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، از هر صد تا یکی به عنوان زکات داده میشود. و گوسفند پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود، مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ گوسفندان را به شمارش در میآورد
ص: 54
ثَمَانِینَ (1)
فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ابْنَتَا لَبُونٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ(2) إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْبَقَرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً فَإِذَا بَلَغَتْ فَفِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ إِلَی سَبْعِینَ ثُمَّ فِیهَا تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ فَإِذَا کَثُرَ الْبَقَرُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرِجُ صَاحِبُ الْبَقَرِ مِنْ کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعاً وَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةً وَ لَیْسَ عَلَی الْغَنَمِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ (3)
فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَ الْغَنَمُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ أُخْرِجَ مِنْ کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ.
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْأَرْبَعِینَ مِنَ الْغَنَمِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی الْمِائَتَیْنِ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتِ الْغَنَمُ فَفِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا
ص: 54
و گوسفندان گرده آمده را متفرق نمیکند و گوسفندان پراکنده شده را گرد نمیآورد.
ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیه السلام در مورد زکات سؤال کردم ایشان فرمودند: از هر چهل درهم یک درهم و در کمتر از دویست درهم زکات تعلق نمیگیرد و چون به دویست برسد پنج درهم زکات واجب است و هر چه بر دویست درهم اضافه شود بر این اساس محاسبه میشود.
ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: در کمتر از پنج شتر زکات واجب نیست، پس هرگاه به پنج رسید یک گوسفند در آن واجب می شود تا ده. اگر ده شتر شد دو گوسفند واجب است تا پانزده شتر، و هرگاه پانزده شتر شد سه گوسفند واجب است تا بیست شتر، و هرگاه به بیست شتر رسید چهار گوسفند تا بیست و پنج، و اگر به بیست و پنج شتر رسید پنج گوسفند زکات واجب است. هنگامی که یک شتر بر بیست و پنج افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید تا سی و پنج، اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون در آن واجب است تا چهل و پنج؛ و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه به آن تعلّق میگیرد تا شصت؛ و چون یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعه به آن تعلق میگیرد تا هفتاد و پنج؛ و چون به هفتاد و پنج برسد و یکی بر این شمار اضافه شود دو بنت لبون به آن تعلق میگیرد تا نود؛ و اگر یکی بر نود اضافه شود دو حقه واجب است تا صد و بیست. و هرگاه تعداد شتران زیاد شد، در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
و شتر پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ شتران را به شمارش در میآورد.
و گفت: از امام صادق شنیدم که فرمود: در کمتر از سی گاو زکات واجب نیست؛ پس اگر به سی برسند یک تبیع یا تبیعه واجب میگردد و اگر به چهل برسد یک مسنه به زکات تعلق میگیرد .
ص: 55
وَ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ لَا یَجْمَعُ بَیْنَ مُتَفَرِّقٍ (1).
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الزَّکَاةِ فَقَالَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْمِائَتَیْنِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتِ الْمِائَتَیْنِ فَفِیهَا خَمْسَةٌ فَإِذَا زَادَتْ فَعَلَی حِسَابِ ذَلِکَ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ خَمْسٍ مِنَ الْإِبِلِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عَشْرٍ فَإِذَا کَانَتْ عَشْراً فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی خَمْسَ عَشْرَةَ فَإِذَا کَانَتْ خَمْسَ عَشْرَةَ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی عِشْرِینَ فَإِذَا کَانَتْ عِشْرِینَ فَفِیهَا أَرْبَعٌ إِلَی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا خَمْسٌ مِنَ الْغَنَمِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ إِلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا حِقَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی السِّتِّینَ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَفِیهَا ابْنَتَا لَبُونٍ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی التِّسْعِینَ فَفِیهَا حِقَّتَانِ إِلَی الْعِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صِغَارَهَا وَ کِبَارَهَا.
قَالَ وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْبَقَرِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتِ الثَّلَاثِینَ فَفِیهَا تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ إِذَا کَانَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ.
ص: 55
باب ششم : انواع مستحق زکات و احکام مربوط به آنها
آیات
- لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ. (1)
{این صدقات] برای آن [دسته از] نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند، و نمی توانند [برای تأمین هزینه زندگی] در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، [چیزی] از مردم نمی خواهند. و هر مالی [به آنان] انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است.}
- إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ. (2)
{صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدای دانا و حکیم است.}
- أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ. (3)
{اما آن کشتی از آن بینوایانی بود که در دریا کار می کردند.}
- وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ. (4)
{و از آن مال که خدا به شما ارزانی داشته است به آنان بدهید.}
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: اسحاق بن غالب گفت: امام صادق علیه السلام فرمود:
ای اسحاق، تعداد اهل این آیه را: «فَإِنْ أُعْطُواْ مِنْهَا رَضُواْ وَإِن لَّمْ یُعْطَوْاْ مِنهَا إِذَا هُمْ یَسْخَطُونَ»، (5){پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود خشنود می گردند و اگر از آن به ایشان داده نشود به ناگاه به خشم می آیند.} چقدر برآورد میکنی؟ گفتم نمی دانم: سپس فرمود: آنان بیشتر از دو سوم مردم هستند. (6)
روایت2.
تفسیر عیاشی: از سماعه نقل کرده است که گفت: از ایشان درباره زکات پرسیدم که چه کسانی برای گرفتن آن صلاحیت دارند؟ فرمود: کسانی که خدا در باره آنان در کتابش چنین فرموده است: «لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَاب وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابن السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ»، {به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست.} و ممکن است زکات برای کسی که مبلغ سیصد درهم داشته باشد جایز باشد و بر کسی که پنجاه درهم داشته باشد، حرام باشد.
به او عرض کردم: چگونه
ص: 56
البقرة: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (1)
التوبة: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)
الکهف: أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ(3)
النور: وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا إِسْحَاقُ کَمْ تَرَی أَهْلَ هَذِهِ الْآیَةِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ (5) قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ هُمْ أَکْثَرُ مِنْ ثُلُثَیِ النَّاسِ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ لِمَنْ یَصْلُحُ أَنْ یَأْخُذَهَا فَقَالَ هِیَ لِلَّذِی وَ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ قَدْ تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِصَاحِبِ ثَلَاثِمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ تَحْرُمُ عَلَی صَاحِبِ خَمْسِینَ دِرْهَماً فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ
ص: 56
ممکن است؟ فرمود: اگر صاحب سیصد درهم عیال وار باشد و اگر آن را میان آنان تقسیم کند کفایت نمی کند، پس خود را از آن محروم کند و همه را برای عیالش بردارد. اما صاحب پنجاه درهم اگر تنها باشد، و صاحب حرفهای باشد که از طریق آن امرار معاش کند و به خواسته خدا از طریق آن مبلغی کسب می کند که برای او کافی باشد، بر او حرام است. (1)
روایت3.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که در باره فقیر و مسکین، فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک می کند و مسکین از او بدتر است و سؤال نمی کند. (2)
روایت4.
تفسیر عیاشی: از ابی بَصیر نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ» {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان اختصاص دارد.} چیست؟ فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک می کند، و مسکین از او بدتر است، و بینوا کسی است که از همه آنان بیچارهتر است. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: از ابو مریم، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره این فرموده خدا: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ» تا آخر آیه ... فرمود: زکات را چه در میان همه ایشان و چه برای یک نفر قرار دهی، به تکلیف خود عمل کرده ای. (4)
روایت6.
تفسیر عیاشی: از زراره، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: عرض کردم: در باره این فرموده خدای تبارک و تعالی: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ» تا آخر آیه، چه می گویید، آیا به همه آنان زکات پرداخته می شود حتی اگر معرفت [به اسلام و امام] نداشته باشند؟ فرمود: همانا امام به همه آنان از مبلغ صدقه می پردازد زیرا که به اطاعت از او گردن نهاده اند. گفت: به او عرض کردم: پس اگر معرفت نداشته باشند؟ پس فرمود: ای زراره! اگر قرار بود به کسی که معرفت داشته باشد بدهد و به کسی که معرفت نداشته باشد ندهد، هیچ جایی برای پرداخت آن پیدا نمیکرد، و همانا او به کسی که معرفت نداشت از این رو می داد که به اسلام تشویق شود و بر آن استوار باشد و اما امروز، تو و یارانت فقط به کسانی که معرفت دارند بدهید. (5)
روایت7.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این فرموده خدای تبارک و تعالی: «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَ» فرمود: آنان کارگزاران (جمع آوری زکات و صدقات) هستند. (6)
روایت8.
تفسیر عیاشی: از زراره نقل شده است که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» پرسیدم.
ص: 57
یَکُونُ هَذَا فَقَالَ إِذَا کَانَ صَاحِبُ الثَّلَاثِمِائَةِ دِرْهَمٍ لَهُ مُخْتَارٌ کَثِیرٌ(1)
فَلَوْ قَسَمَهَا بَیْنَهُمْ لَمْ یَکْفِهِمْ فلم یعفف [فَلْیُعِفَ] عَنْهَا نَفْسَهُ وَ لْیَأْخُذْهَا لِعِیَالِهِ وَ أَمَّا صَاحِبُ الْخَمْسِینَ فَإِنَّهَا تَحْرُمُ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ هُوَ مُحْتَرِفٌ یَعْمَلُ بِهَا وَ هُوَ یُصِیبُ فِیهَا مَا یَکْفِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَنِ الْفَقِیرِ وَ الْمِسْکِینِ قَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ قَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسُ أَجْهَدُهُمَا(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ إِنْ جَعَلْتَهَا فِیهِمْ جَمِیعاً وَ إِنْ جَعَلْتَهَا لِوَاحِدٍ أَجْزَأَ عَنْکَ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَ رَأَیْتَ قَوْلَهُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ کُلُّ هَؤُلَاءِ یُعْطَی إِنْ کَانَ لَا یَعْرِفُ قَالَ إِنَّ الْإِمَامَ یُعْطِی هَؤُلَاءِ جَمِیعاً لِأَنَّهُمْ یُقِرُّونَ لَهُ بِالطَّاعَةِ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ إِنْ کَانُوا لَا یَعْرِفُونَ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ لَوْ کَانَ یُعْطِی مَنْ یَعْرِفُ دُونَ مَنْ لَا یَعْرِفُ لَمْ یُوجَدْ لَهَا مَوْضِعٌ وَ إِنَّمَا کَانَ یُعْطِی مَنْ لَا یَعْرِفُ لِیَرْغَبَ فِی الدِّینِ فَیَثْبُتَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا الْیَوْمَ فَلَا تُعْطِهَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ إِلَّا مَنْ یَعْرِفُ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها قَالَ هُمُ السُّعَاةُ(7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ
ص: 57
فرمود: آنها کسانی هستند که موحد شدند و از پرستش آنچه غیر خدا پرستیده می شود جدا شدند، و گواهی دادند که خدایی جز الله نیست و این که محمد رسول خدا است و آنان پس از آن، به آن چه را محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، آورده است، شک دارند. پس خدا به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد که آنان را با مال و عطا جذب کند تا اسلامشان نیکو باشد و بر دینشان که به آن گرویدند و به آن اقرار کردند، استوار بمانند.
همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، در روز حنین، سران آنان را از قریش جذب کرده بود که از جمله آنان ابو سفیان بن حرب و عیینة بن حصین فزاری و مانند آنان از مردم بودند. پس انصار به خشم آمدند و نزد سعد بن عباده گردهم آمدند. سعد آنان را پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله در جعرانه(1)
برد و گفت: ای رسول خدا! آیا اجازه سخن گفتن می دهی؟ فرمود: بلی. گفت: اگر این امر، یعنی اموالی که شما میان قوم تقسیم کردید، چیزی باشد که خدا تو را به آن امر کرده است، پس راضی هستیم و اگر چیزی جز این باشد، راضی نیستیم.
زراره گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای گروه انصار! آیا همه تان با قول سعد موافقید؟ گفتند: سرور ما خدا و رسول او است. و از آنها خواست تا سه بار این سخن را تکرار کنند و پس از آن گفتند: ما با قول و نظر سعد موافقیم. زراره گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: پس خدا نورشان را از بین برد، و در قرآن برای «مؤلّفة قلوبهم» سهمی قرار داده است. (2)
روایت9.
تفسیر عیاشی : از زراره و حمران و محمد بن مسلم، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که در باره «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ»، فرمود: آنان قومی اند که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دلهای آنان را جذب نمود و اموال را میان آنان تقسیم کرد.
ص: 58
قَالَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ شُکَّاکٌ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُمْ أَنْ یَتَأَلَّفَهُمْ بِالْمَالِ وَ الْعَطَاءِ لِکَیْ یَحْسُنَ إِسْلَامُهُمْ وَ یَثْبُتُوا عَلَی دِینِهِمُ الَّذِی قَدْ دَخَلُوا فِیهِ وَ أَقَرُّوا بِهِ.
وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنٍ تَأَلَّفَ رُءُوسَهُمْ مِنْ رُءُوسِ الْعَرَبِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ سَائِرِ مُضَرَ مِنْهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ- وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ الْفَزَارِیُّ وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنَ النَّاسِ فَغَضِبَتِ الْأَنْصَارُ فَأَجْمَعُوا إِلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَانْطَلَقَ بِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْجِعْرَانَةِ(1) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْکَلَامِ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی قَسَمْتَ بَیْنَ قَوْمِکَ شَیْئاً أَمَرَکَ اللَّهُ بِهِ رَضِینَا بِهِ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ لَمْ نَرْضَ.
قَالَ زُرَارَةُ فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ کُلُّکُمْ عَلَی مِثْلِ قَوْلِ سَعْدٍ قَالُوا اللَّهُ سَیِّدُنَا وَ رَسُولُهُ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُونَ اللَّهُ سَیِّدُنَا وَ رَسُولُهُ ثُمَّ قَالُوا بَعْدَ الثَّالِثَةِ نَحْنُ عَلَی مِثْلِ قَوْلِهِ وَ رَأْیِهِ.
قَالَ زُرَارَةُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُمْ وَ فَرَضَ لِلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ سَهْماً فِی الْقُرْآنِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ قَوْمٌ تَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَسَمَ فِیهِمُ الْفَیْ ءَ
ص: 58
امام باقر فرمود: هنگامی که سال بعد فرا رسید، دو برابر چیزی را که گرفته بودند، آوردند و بسیاری از مردم نیز اسلام آوردند. - فرمود:- پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایراد سخنرانی پرداخت و فرمود: آیا این بهتر است یا چیزی را که گفته بودید. آنان فلان تعداد و فلان تعداد از شتران آورده اند (یعنی) دو برابر آن چه را به آنان دادم و مردم بسیاری هم اسلام آورده اند، قسم به آن که جان محمد در دست اوست، من دوست دارم آن قدر داشته باشم تا دیه هر انسانی را بدهم، تا این که تسلیم خدا که پروردگار جهانیان است، باشد. (1)
روایت10.
تفسیر عیاشی: از ابو اسحاق، از برخی از اصحاب ما، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: از ایشان در باره بردهای که از دادن اقساط آزادیاش عاجز شده است (برده مکاتب) در حالی که قسمتی از آن را ادا کرده است سؤال شد. فرمود: از مال صدقه ادا می کند، همانا خداوند تبارک و تعالی در کتابش می فرماید: «وَفِی الرِّقَاب». (و برای آزادی بندگان) (2)
روایت11.
تفسیر عیاشی: از زراره نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: حکم برده ای که زنا می کند چیست؟ فرمود: نصف حد بر او جاری می شود. عرض کردم اگر تکرار کرد؟ فرمود: باز هم نصف حد بر او جاری می شود. عرض کردم: و اگر باز هم تکرار کند؟ فرمود: بیش از نصف حد شلاق نمی خورد. عرض کردم: آیا سنگسار شدن حتی برای یکی از گناهانش بر او واجب نمی شود؟ فرمود: بلی، در بار هشتم باید کشته شود، اگر آن کار را هشت بار تکرار کند. عرض کردم: پس فرق بین او و آزاده چیست، در حالی که گناهشان یکی است؟ فرمود: خدای عز و جل به او رحم کرده و خواری بردگی و حدّ انسان آزاده را (با هم) بر وی تحمیل نکرد. سپس فرمود: بر امام مسلمانان است که بهای او را از سهم الرقاب به اربابش بپردازد.(3)
روایت12.
تفسیر عیاشی: از صبّاح بن سیابه نقل شده است که گفت: هر مسلمانی که بمیرد و بدهکاری در گردن او باشد و آن دین بر اثر فساد و اسراف نبوده باشد، بر امام واجب است که دینش را ادا کند، و اگر ادا نکند گناهش به گردن او (امام) است. همانا خدا می فرماید: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَآب وَالْغَارِمِینَ»، {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد.} پس او از بدهکاران است و نزد امام سهمی دارد. و اگر آن را به او ندهد، گناهش به گردن اوست. (4)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از عبد الرحمان بن حجاج نقل شده است که: محمد بن خالد از امام صادق علیه السلام
ص: 59
قَالَ زُرَارَةُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی قَابِلٍ جَاءُوا بِضِعْفِ الَّذِی أَخَذُوا وَ أَسْلَمَ مِنَ النَّاسِ کَثِیرٌ وَ قَالَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطِیباً فَقَالَ هَذَا خَیْرٌ أَمِ الَّذِی قُلْتُمْ قَدْ جَاءُوا مِنَ الْإِبِلِ بِکَذَا وَ کَذَا ضِعْفَ مَا أَعْطَیْتُهُمْ وَ قَدْ أَسْلَمَ لِلَّهِ عَالَمٌ وَ نَاسٌ کَثِیرٌ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ عِنْدِی مَا أُعْطِی کُلَّ إِنْسَانٍ دِیَتَهُ عَلَی أَنْ یُسْلِمَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ مُکَاتَبٍ عَجَزَ عَنْ مُکَاتَبَتِهِ وَ قَدْ أَدَّی بَعْضَهَا قَالَ یُؤَدَّی مِنْ مَالِ الصَّدَقَةِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ فِی الرِّقابِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَبْدٌ زَنَی قَالَ یُجْلَدُ نِصْفَ الْحَدِّ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ عَادَ فَقَالَ یُضْرَبُ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ عَادَ قَالَ لَا یُزَادُ عَلَی نِصْفِ الْحَدِّ قَالَ قُلْتُ فَهَلْ یَجِبُ عَلَیْهِ الرَّجْمُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ فِعْلِهِ فَقَالَ نَعَمْ یُقْتَلُ فِی الثَّامِنَةِ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ ثَمَانَ مَرَّاتٍ فَقُلْتُ فَمَا الْفَرْقُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحُرِّ وَ إِنَّمَا فِعْلُهُمَا وَاحِدٌ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی رَحِمَهُ أَنْ یَجْمَعَ عَلَیْهِ رِبْقَ الرِّقِّ وَ حَدَّ الْحُرِّ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ عَلَی إِمَامِ الْمُسْلِمِینَ أَنْ یَدْفَعَ ثَمَنَهُ إِلَی مَوْلَاهُ مِنْ سَهْمِ الرِّقَابِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: أَیُّمَا مُسْلِمٍ مَاتَ وَ تَرَکَ دَیْناً لَمْ یَکُنْ فِی فَسَادٍ وَ عَلَی إِسْرَافٍ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَقْضِیَهُ فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ فَعَلَیْهِ إِثْمُ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ... وَ الْغارِمِینَ فَهُوَ مِنَ الْغَارِمِینَ وَ لَهُ سَهْمٌ عِنْدَ الْإِمَامِ فَإِنْ حَبَسَهُ فَإِثْمُهُ عَلَیْهِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ: أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ خَالِدٍ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام
ص: 59
در باره صدقات پرسید، فرمود: آن را در میان کسانی که خدا تعیین کرده است تقسیم کنید و از سهم بدهکاران به کسانی که ندای جاهلیت سر میدهند، داده نمی شود. عرض کردم: ندای جاهلیت چیست؟ فرمود: مردی که می گوید: ای آل بنی فلان! و سپس کشتار و خونریزی در میان آنان رخ می دهد و این از سهم بدهکاران ادا نمی شود و کسانی که مهر زنان را بدهکارند. گفت: آن را نمیدانم تا اینکه گفت: و همچنین کسانی که در مورد اموال مردم سهل انگاری می کنند.(1)
روایت14.
تفسیر عیاشی: محمد القسری از امام صادق علیه السلام نقل میکند که از او در مورد صدقه سؤال کردم: فرمود: آن را در میان کسانی که خدا تعیین کرده است تقسیم کنید و از آن سهم، به بدهکارانی که مهر زنان را بدهکارند و کسانی که ندای جاهلیت دارند، داده نمیشود. عرض کردم: ندای جاهلیت چیست؟ فرمود: مردی که می گوید: ای آل بنی فلان! و سپس کشتار و خونریزی در میان آنان رخ می دهد و این از سهم بدهکاران ادا نمی شود و همچنین به اموال مردم اعتنایی نمی کنند؛ یعنی در مورد اموال مردم سهل انگاری کردهاند. (2)
روایت15.
السرائر: سماعه میگوید از امام صادق علیه السلام در مورد شخصی پرسیدم که لوازم جنگی دارد درحالی که نیازمند است، آیا آن را بفروشد و خرج عیالش کند یا صدقه بگیرد؟ فرمود: آن را بفروشد و خرج عیالش کند. (3)
روایت16.
قرب الاسناد: یونس بن یعقوب میگوید به امام صادق علیه السلام گفتم: از مال زکات به خانواده های مسلمانان میدهم، پس از زکات لباس و غذا برای آنها خریداری میکنم و به نظرم این امر برای آنها بهتر است. گفت: ایشان فرمود: ایرادی ندارد. (4)
روایت17.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: صدقه دادان به ثروتمند و شخص نیرومند تندرست روا نیست. (5)
روایت18.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از او در مورد اینکه آیا زکات فقط برای اهل ولایت است؟ پرسید، فرمود: این مطلب در نامههای زیادی برای شما تبیین شد. (6)
ص: 60
عَنِ الصَّدَقَاتِ قَالَ اقْسِمْهَا فِیمَنْ قَالَ اللَّهُ وَ لَا یُعْطَی مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ الَّذِینَ یُنَادُونَ نِدَاءَ الْجَاهِلِیَّةِ قُلْتُ وَ مَا نِدَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ الرَّجُلُ یَقُولُ یَا آلَ بَنِی فُلَانٍ فَیَقَعُ فِیهِمُ الْقَتْلُ وَ الدِّمَاءُ فَلَا یُؤَدَّی ذَلِکَ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ وَ الَّذِینَ یُغْرَمُونَ مِنْ مُهُورِ النِّسَاءِ قَالَ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا قَالَ وَ لَا الَّذِینَ لَا یُبَالُونَ بِمَا صَنَعُوا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْقَسْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّدَقَةِ فَقَالَ نَعَمْ ثَمَنُهَا فِیمَنْ قَالَ اللَّهُ وَ لَا یُعْطَی مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ الَّذِینَ یَغْرَمُونَ فِی مُهُورِ النِّسَاءِ وَ لَا الَّذِینَ یُنَادُونَ بِنِدَاءِ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا نِدَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ الرَّجُلُ یَقُولُ یَا آلَ بَنِی فُلَانٍ فَیَقَعُ بَیْنَهُمُ الْقَتْلُ وَ لَا یُؤَدَّی ذَلِکَ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ وَ الَّذِینَ لَا یُبَالُونَ مَا صَنَعُوا بِأَمْوَالِ النَّاسِ (2).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَشِیخَةِ لِابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ تَکُونُ عِنْدَهُ الْعُدَّةُ لِلْحَرْبِ وَ هُوَ مُحْتَاجٌ أَ یَبِیعُهَا وَ یُنْفِقُهَا عَلَی عِیَالِهِ أَوْ یَأْخُذُ الصَّدَقَةَ قَالَ یَبِیعُهَا وَ یُنْفِقُهَا عَلَی عِیَالِهِ (3).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِیَالُ الْمُسْلِمِینَ أُعْطِیهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ فَأَشْتَرِی لَهُمْ مِنْهَا ثِیَاباً وَ طَعَاماً وَ أَرَی أَنَّ ذَلِکَ خَیْرٌ لَهُمْ قَالَ فَقَالَ لَا بَأْسَ (4).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (5).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ هَلْ هِیَ لِأَهْلِ الْوَلَایَةِ قَالَ قَدْ بُیِّنَ ذَلِکَ لَکُمْ فِی طَائِفَةٍ مِنَ الْکِتَابِ (6).
ص: 60
روایت19.
قرب الاسناد: یونس نقل میکند که از موسی بن جعفر علیه السلام در مورد شخصی از اصحاب ما سؤال کردم که بمیرد و چیزی که با آن کفن شود به جای نگذارد، آیا از اموال زکات برای او کفن خریداری کنم؟ فرمود: به خانواده اش بده، به اندازه ای که بتوانند مقدمات دفن او را آماده کنند تا بدین وسیله آنان کسانی باشند که مقدمات دفن او را فراهم کرده باشند. عرض کردم: اگر فرزند یا کسی نداشته باشد که کارهایش را انجام دهد و من از مال زکات مقدمات دفن او را آماده کنم؟ گفت: ایشان فرمود: پدرم رضای خداوند بر او باد میگوید: حرمت عورت مؤمن و حرمت بدنش در حال مرده همچون حرمت او در هنگام زنده بودنش است، پس عورت و بدنش را بپوشان و مقدمات دفن او را فراهم کن و او را در کفن بگذار و او را حنوط کن و این کار را به عنوان زکات به حساب آور.
گفتم: اگر یکی از دوستانش کفن دیگری به او بدهد و قرضی نزد او باشد، آیا در یکی از کفنها کفن شود و با کفن دیگر قرض او داده شود؟ گفت: ایشان فرمود: این کفن میراثی نیست که او به جا گذاشته باشد بلکه این چیزی است که پس از وفات آن مرد به عیالش رسیده است، پس باید در کفنی که به آنها بخشیده شده است او را کفن کنند و با کفنی را که از زکات به آنها داده شده، امورات خویش را سر و سامان دهند. (1)
روایت20.
قرب الاسناد: موسی بن بکر نقل میکند که موسی بن جعفر علیه السلام به من گفت: هر که روزی از راه حلال طلب کند تا بر خود و خانواده اش انفاق کند، مانند مجاهد در راه خدای عز و جل است. پس اگر دچار تنگنایی شد، با توکل به خدا و رسولش که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، مبالغی را قرض بگیرد که هزینه خانواده اش را تأمین کند. و اگر بمیرد و نتواند آن را ادا کند، بر امام است که آن را ادا کند. و اگر ادا نکرد، بار مسئولیت به دوش او (امام) است. همانا خدای عز و جل می فرماید: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْغَارِمِینَ»، {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، اختصاص دارد.} پس این، فقیر مسکین و بدهکار است. (2)
روایت21.
تفسیر قمی: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ
ص: 61
ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَمُوتُ وَ لَمْ یَتْرُکْ مَا یُکَفَّنُ بِهِ أَ فَأَشْتَرِی لَهُ کَفَنَهُ مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ فَقَالَ أَعْطِ عِیَالَهُ مِنَ الزَّکَاةِ قَدْرَ مَا یُجَهِّزُونَهُ بِهِ فَیَکُونُونَ هُمُ الَّذِینَ یُجَهِّزُونَهُ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ لَا أَحَدٌ یَقُومُ بِأَمْرِهِ فَأُجَهِّزُهُ أَنَا مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ فَقَالَ کَانَ أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ إِنَّ حُرْمَةَ عَوْرَةِ الْمُؤْمِنِ وَ حُرْمَةَ بَدَنِهِ وَ هُوَ مَیِّتٌ کَحُرْمَتِهِ وَ هُوَ حَیٌّ فَوَارِ عَوْرَتَهُ وَ بَدَنَهُ وَ جَهِّزْهُ وَ کَفِّنْهُ وَ حَنِّطْهُ وَ احْتَسِبْ ذَلِکَ مِنَ الزَّکَاةِ قُلْتُ فَإِنْ أَنْجَزَ عَلَیْهِ (1)
بَعْضُ إِخْوَانِهِ بِکَفَنٍ آخَرَ وَ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ أَ یُکَفَّنُ بِوَاحِدٍ وَ یُقْضَی بِالْآخَرِ دَیْنُهُ قَالَ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا میراث [مِیرَاثاً] تَرَکَهُ وَ إِنَّمَا هَذَا شَیْ ءٌ صَارَ إِلَیْهِمْ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَلْیُکَفِّنُوهُ بِالَّذِی أَنْجَزَ عَلَیْهِمْ بِهِ وَ لْیَکُنْ الَّذِی مِنَ الزَّکَاةِ یُصْلِحُونَ بِهِ شَأْنَهُمْ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ غَلَبَ فَلْیَسْتَدِنْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ فَإِنْ مَاتَ وَ لَمْ یَقْضِ کَانَ عَلَی الْإِمَامِ قَضَاؤُهُ فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ کَانَ عَلَیْهِ وِزْرُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ ... وَ الْغارِمِینَ فَهُوَ فَقِیرٌ مِسْکِینٌ مُغْرَمٌ (3).
فس، [تفسیر القمی]: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ
ص: 61
حَکِیمٌ»،(1) {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} خداوند همه مردم به جز این هشت گروه را که خداوند آنان را نامگذاری کرده، خارج ساخته است و امام صادق علیه السلام بیان کرد که چه کسانی هستند؟ پس فرمود: آنان همان کسانی هستند که کمک نمی طلبند و هزینه خانواده هایشان به دوش آنان است و دلیل بر این که آنان کمک نمی طلبند و هزینه خانواده هایشان بر دوش آنان است، این فرموده خدا در سوره بقره: «لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا»،(2){(این صدقات) برای آن (دسته از) نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند، و نمی توانند (برای تأمین هزینه زندگی) در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، (چیزی) از مردم نمی خواهند و هر مالی (به آنان) انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است.}
«وَالْمَسَاکِینِ» منظور از آنان کسانی هستند که به ضعف و بیماری مبتلا هستند مانند نابینایان و لنگان و جذامیها و همه انواع بیماران از مردان و زنان و کودکان و «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا» منظور از آنان کسانی هستند که متولی جمع آوری صدقات و محافظت از آن هستند تا به قسمت کنندگان آن برسد. «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» آنان عبارتند از قومی که خدا را یگانه پنداشتند اما معرفت در دل آنان جای نگرفته است که محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، رسول خدا است، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنان را جذب می کرد و به آنان می آموخت تا حق را بشناسند، پس خدا بهرهای از صدقات را برای آنان قرار داده است تا به اسلام تشویق شوند.
و در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی ابوسفیان بن حرب بن امیه، و سهیل بن عمرو، که از بنی عامر بن لُوی بود، و هَمّام بن عمرو و برادرش، و صفوان بن امیة بن خلف قرشی سپس جُمحی، و اقرع بن حابس تمیمی، سپس یکی از بنی حازم، و عُیینة بن حِصین فزاری، و مالک بن عوف، و علقمة بن عُلاثه، و به من خبر رسید که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، به هر کدام از آنان صد تا شتر با شتربانان آنها، یا بیشتر یا
کمتر می داد .
ص: 62
حَکِیمٌ (1) فَأَخْرَجَ اللَّهُ مِنَ الصَّدَقَاتِ جَمِیعَ النَّاسِ إِلَّا هَذِهِ الثَّمَانِیَةَ الْأَصْنَافِ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ وَ بَیَّنَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ هُمْ فَقَالَ الْفُقَرَاءُ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ وَ عَلَیْهِمْ مَئُونَاتٌ مِنْ عِیَالِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُمْ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ قَوْلُ اللَّهِ فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً(2) وَ الْمَساکِینِ هُمْ أَهْلُ الزَّمَانَةِ مِنَ الْعُمْیَانِ وَ الْعُرْجَانِ (3)
وَ الْمَجْذُومِینَ وَ جَمِیعِ أَصْنَافِ الزَّمْنَی الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها هُمُ السُّعَاةُ وَ الْجُبَاةُ فِی أَخْذِهَا وَ جَمْعِهَا وَ حِفْظِهَا حَتَّی یُؤَدُّوهَا إِلَی مَنْ یَقْسِمُهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ لَمْ تَدْخُلِ الْمَعْرِفَةُ قُلُوبَهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُعَلِّمُهُمْ کَیْمَا یَعْرِفُوا فَجَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ نَصِیباً فِی الصَّدَقَاتِ لِکَیْ یَعْرِفُوا وَ یَرْغَبُوا.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ هُوَ مِنْ بَنِی عَامِرِ بْنِ لُوَیٍّ وَ هَمَّامُ بْنُ عَمْرٍو وَ أَخُوهُ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ الْقُرَشِیُّ ثُمَّ الْجُمَحِیُّ وَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ التَّمِیمِیُّ ثُمَّ أَحَدُ بَنِی حَازِمٍ وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ الْفَزَارِیُّ وَ مَالِکُ بْنُ عَوْفٍ وَ عَلْقَمَةُ بْنُ عَلَاثَةَ بَلَغَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعْطِی الرَّجُلَ مِنْهُمْ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ وَ رُعَاتِهَا وَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ أَقَلَ (4).
ص: 62
به تفسیر علی بن ابراهیم در مورد «وَفِی الرِّقَاب» برگشت. آنها قومی هستند که کفاره قتل اشتباه و کفاره ظهار و کفاره کشتن شکار در حرم و کفاره شکستن قسم بر گردن آنان باشد، ولی مبلغ کفاره را نداشته باشند، در حالی که آنان مومنند، پس خدا سهمی را از صدقات برای آنان اختصاص داده است تا کفاره ایشان باشد. «وَالْغَارِمِینَ» مردمانی که دین به گردن آنها است و آن را در اطاعت از خدا و بدون اسراف انفاق کردند، پس بر امام است که دین آنان را از طریق مال الصدقات بپردازد. «وَفِی سَبِیلِ اللّهِ» یعنی کسانی که برای جهاد خارج می شوند در حالی که چیزی ندارند که در راه جهاد خرج کنند، یا گروهی از مسلمانان که هزینه رفتن به حج را نداشته باشند، و یا در سایر راههای خیر. پس بر امام است که مبالغی را از صدقات به آنان بپردازد تا به وسیله آن بتوانند حج و جهاد را به جا آورند.
«وَابن السَّبِیلِ» یعنی فرزندان راه که در مسافرتی باشند که برای اطاعت از خدا است، ولی در بین راه به علت از بین رفتن یا تمام شدن توشه سفر، از سفر باز مانند. پس بر امام است که آنان را از طریق پرداختن مبالغی از مال الصدقات، به دیارشان برگرداند. صدقات به هشت قسمت تقسیم می شود. به هر انسانی از این هشت قسمت مبلغی به اندازه نیازش، نه زیادتر و نه کمتر، داده می شود. این کار بر عهده امام است و به صلاحدید خود عمل می کند. (1)
روایت22.
الخصال: از برخی از اصحاب ما از امام صادق روایت شده که فرمود:
ص: 63
رَجَعَ إِلَی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ وَ فِی الرِّقابِ قَوْمٌ قَدْ لَزِمَتْهُمْ کَفَّارَاتٌ فِی قَتْلِ الْخَطَاءِ وَ فِی الظِّهَارِ وَ قَتْلِ الصَّیْدِ فِی الْحَرَمِ وَ فِی الْأَیْمَانِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یُکَفِّرُونَ وَ هُمْ مُؤْمِنُونَ فَجَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْهَا سَهْماً فِی الصَّدَقَاتِ لِیُکَفَّرَ عَنْهُمْ وَ الْغارِمِینَ قَوْمٌ قَدْ وَقَعَتْ عَلَیْهِمْ دُیُونٌ أَنْفَقُوهَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ مِنْ غَیْرِ إِسْرَافٍ فَیَجِبُ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَقْضِیَ ذَلِکَ عَنْهُمْ وَ یَفُکَّهُمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَوْمٌ یَخْرُجُونَ فِی الْجِهَادِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یُنْفِقُونَ أَوْ قَوْمٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یَحُجُّونَ بِهِ أَوْ فِی جَمِیعِ سُبُلِ الْخَیْرِ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یُعْطِیَهُمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ حَتَّی یَتَقَوَّوْنَ بِهِ عَلَی الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ أَبْنَاءُ الطَّرِیقِ الَّذِینَ یَکُونُونَ فِی الْأَسْفَارِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَیُقْطَعُ عَلَیْهِمْ وَ یُذْهَبُ مَالُهُمْ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَرُدَّهُمْ إِلَی أَوْطَانِهِمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ وَ الصَّدَقَاتُ تَتَجَزَّی ثَمَانِیَةَ أَجْزَاءٍ فَیُعْطَی کُلُّ إِنْسَانٍ مِنْ هَذِهِ الثَّمَانِیَةِ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ بِلَا إِسْرَافٍ وَ لَا تَقْتِیرٍ یَقُومُ فِی ذَلِکَ الْإِمَامُ یَعْمَلُ بِمَا فِیهِ الصَّلَاحُ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَرْفَعُونَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ:
ص: 63
به پنج نفر از زکات داده نشود: فرزند، پدر و مادر، همسر و برده. زیرا شخص مجبور است نفقه آنها را بپردازد. (1)
علل الشرایع: ماجیلویه از محمد بن عطار مثل این حدیث را روایت کرده است.(2)
روایت23.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: پرداخت زکات فقط به اهل ولایت و معرفت جایز است. (3)
روایت24.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام در یکی از نامههای خود به مامون مینویسد: جایز نیست که زکات به کسانی غیر از افراد شناخته شده اهل ولایت داده شود. (4)
روایت25.
عیون الاخبار: هروی از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر کس قائل به جبر باشد به او زکات ندهید. (5)
روایت26.
علل الشرایع: امام صادق فرمود: به کسی که هفتصد درهم دارد و مالک آن می باشد دادن زکات حلال است به شرطی که شغل و حرفه ای نداشته باشد، این شخص زکات هفتصد درهم را اخراج کرده و با مقداری از آن قوت و روزی عیالات خود را تهیه نموده و بقیّه آن را به مستحقّین می دهد ولی کسی که پنجاه درهم دارد و صاحب حرفه ای است که به واسطه آن قوت عیالات خود را تهیّه می کند بر او زکات روا نیست و نمی توان به وی زکات داد. (6)
روایت27.
علل الشرایع: ابوالمغرا از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: خداوند متعال فقیران و ثروتمندان را در اموال شریک قرار داده است، پس ثروتمندان حق ندارند، اموال را جز در مورد شریکان خویش به مصرف برسانند. (7)
ص: 64
خَمْسَةٌ لَا یُعْطَوْنَ مِنَ الزَّکَاةِ الْوَلَدُ وَ الْوَالِدَانِ وَ الْمَرْأَةُ وَ الْمَمْلُوکُ لِأَنَّهُ یُجْبَرُ عَلَی النَّفَقَةِ عَلَیْهِمْ (1).
ع، [علل الشرائع] ماجیلویه عن محمد العطار: مثله (2).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا یَحِلُّ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ لَا یَجُوزُ أَنْ یُعْطَی الزَّکَاةُ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْمَعْرُوفِینَ (4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ بِالْجَبْرِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّکَاةِ(5).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِمَنْ لَهُ سَبْعُمِائَةِ دِرْهَمٍ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ حِرْفَةٌ وَ یُخْرِجُ زَکَاتَهَا مِنْهَا وَ یَشْتَرِی مِنْهَا بِالْبَعْضِ قُوتاً لِعِیَالِهِ وَ یُعْطِی الْبَقِیَّةَ أَصْحَابَهُ وَ لَا تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِمَنْ لَهُ خَمْسُونَ دِرْهَماً وَ لَهُ حِرْفَةٌ یَقُوتُ بِهَا عِیَالَهُ (6).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَشْرَکَ بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ وَ الْفُقَرَاءِ فِی الْأَمْوَالِ فَلَیْسَ لَهُمْ أَنْ یَصْرِفُوهَا إِلَی غَیْرِ شُرَکَائِهِمْ (7).
ص: 64
روایت28.
الخصال : ابن سنان از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: صدقه حیوانات سم دار و پهن پا مانند شتر به مسلمانان متجمل و با شخصیت پرداخت میشود و صدقه طلا و نقره و هر آنچه با قفیز (پیمانه) اندازه گیری می شود از آنچه زمین میرویاند (غلات) به افراد بسیار فقیر و غیر متشخص اختصاص داده شده است. گفتم: چگونه حکم بدین صورت تشریع شده است؟ فرمود: آن افراد شکیبایی پیشه میکنند و گدایی نمیکنند و از مردم شرم میکنند، از این رو بهترین این دو نوع صدقه از نظر مردم را باید به آنها اختصاص داد و هر دو نوع آن جزء صدقه میباشد. (1)
روایت29.
علل الشرایع: اسماعیل الدغشی نقل میکند که از موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدم: کسی که قوت یک روز خود را دارد جایز است درخواست دریافت زکات را بکند و نیز به چنین کسی پیش از آنکه درخواست کند، اگر زکات داده شود جایز است قبول کند؟ حضرت فرمودند: اگر به وی زکات داده شد اگر چه قوت یک ماه و نیز مایحتاج یک سال را هم داشته باشد، آن را قبول کند، زیرا زکات بابت خرجی یک سالِ مستحقّین به آنها داده می شود.(2)
روایت30.
علل الشرایع: ایوب ابن حر نقل میکند که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مملوکی است که به آنچه ما معتقدیم (اعتقاد به ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام و یازده فرزندش علیهم السّلام) معتقد است، حال او را از مال زکات می خرم و آزادش می کنم، آیا جایز است؟ امام فرمود: او را بخر و آزاد کن. عرض کردم: اگر آن مملوک مرد و مالی از خود به جا گذارد، این مال تعلّق به چه کسی دارد؟ حضرت فرمودند: میراثش به مستحقّین زکات تعلّق دارد، زیرا مملوک مزبور را با سهم مستحقّین خریده اند، پس اموالش مال مستحقین می باشد. (3)
روایت31.
علل الشرایع: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام پرسیدند: شخصی که مسلک حروریّه یا مرجئه یا عثمانیه و یا قدریّه داشته سپس
ص: 65
ل،(1)[الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ صَدَقَةَ الْخُفِّ وَ الظِّلْفِ تُدْفَعُ إِلَی الْمُتَجَمِّلِینَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَمَّا صَدَقَةُ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ مَا کِیلَ بِالْقَفِیزِ مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَإِلَی الْفُقَرَاءِ الْمُدْقَعِینَ قَالَ ابْنُ سِنَانٍ قُلْتُ فَکَیْفَ صَارَ هَذَا هَکَذَا قَالَ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ یَتَجَمَّلُونَ یَسْتَحْیُونَ مِنَ النَّاسِ فَیُدْفَعُ إِلَیْهِمْ أَجْمَلُ الْأَمْرَیْنِ عِنْدَ النَّاسِ وَ کُلٌّ صَدَقَةٌ.
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الدَّغْشِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ السَّائِلِ وَ عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمٍ أَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَسْأَلَ وَ إِنْ أُعْطِیَ شَیْئاً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَسْأَلَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَقْبَلَهُ قَالَ یَأْخُذُهُ وَ عِنْدَهُ قُوتُ شَهْرٍ وَ مَا یَکْفِیهِ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ مِنَ الزَّکَاةِ لِأَنَّهَا إِنَّمَا هِیَ سَنَةٌ إِلَی سَنَةٍ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَمْلُوکٌ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ أَشْتَرِیهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَأُعْتِقَهُ قَالَ فَقَالَ اشْتَرِهِ وَ أَعْتِقْهُ قُلْتُ فَإِنْ هُوَ مَاتَ وَ تَرَکَ مَالًا قَالَ فَقَالَ مِیرَاثُهُ لِأَهْلِ الزَّکَاةِ لِأَنَّهُ اشْتُرِیَ بِسَهْمِهِمْ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ بِمَالِهِمْ (3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُکَیْرٍ وَ فُضَیْلٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: فِی الرَّجُلِ یَکُونُ فِی بَعْضِ هَذِهِ الْأَهْوَاءِ الْحَرُورِیَّةِ وَ الْمُرْجِئَةِ وَ الْعُثْمَانِیَّةِ وَ الْقَدَرِیَّةِ ثُمَ
ص: 65
توبه کرده و مذهب حق را اختیار کرده و رأیش نیکو گشته است، آیا نمازهایی را که خوانده و روزهایی را که گرفته یا زکات هایی را که داده و حجّی را که انجام داده باید اعاده کند؟ امام علیه السّلام فرمودند: اعاده هیچ یک از این واجبات لازم نیست مگر زکات؛ زیرا آن را در غیر موردش صرف کرده، چه آنکه مورد و موضع آن، اهل ولایت می باشند.(1)
روایت32.
معانی الاخبار: حسن بن راشد میگوید: از امام حسن عسکری علیه السلام در مدینه، در باره مردی که مالی را در راه خدا وصیت کند، سؤال کردم. فرمود: راه خدا، شیعه ما هستند. (2)
روایت33.
معانی الاخبار: از حسن بن عمر نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی در راه خدا به من مالی را وصیت کرد. - گفت:- به من فرمود: آن را در انجام مراسم حج خرج کن. عرض کردم: او در سبیل الله وصیت کرد. فرمود: در حج خرج کن، چرا که من هیچ راهی از راه های خدا را بهتر از حج گزاردن سراغ ندارم.
روایت34.
معانی الاخبار: زراره از امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: صدقه دادن به ثروتمند و به نیرومند تندرست و صاحب حرفه و انسان قادر بر کار روا نیست. گفتم: مقصود از این سخن چیست؟ فرمود: بر کسی که میتواند از گرفتن صدقه خودداری کند، گرفتن آن حلال نیست.
در روایت دیگری از امام صادق آمده است که: صدقه دادن به ثروتمند روا نیست و نفرمود: صدقه برای شخص تندرست نیرومند. (3)
روایت35.
التوحید: از علی بن محمد و امام باقر علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: هر کس قائل به تجسیم باشد چیزی از زکات به او ندهید و پشت سر او نماز نخوانید. (4)
ص: 66
یَتُوبُ وَ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ وَ یَحْسُنُ رَأْیُهُ أَ یُعِیدُ کُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا أَوْ صَوْمٍ أَوْ زَکَاةٍ أَوْ حَجٍّ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِعَادَةُ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ غَیْرِ الزَّکَاةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یُؤَدِّیَهَا لِأَنَّهُ وَضَعَ الزَّکَاةَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهَا وَ إِنَّمَا مَوْضِعُهَا أَهْلُ الْوَلَایَةِ(1).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَی بِمَالٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ سَبِیلُ اللَّهِ شِیعَتُنَا(2).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا أَوْصَی إِلَیَّ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ اصْرِفْهُ فِی الْحَجِّ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُ أَوْصَی إِلَیَّ فِی السَّبِیلِ قَالَ اصْرِفْهُ فِی الْحَجِّ فَإِنِّی لَا أَعْرِفُ سَبِیلًا مِنْ سُبُلِهِ أَفْضَلَ مِنَ الْحَجِ (3).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (4)
وَ لَا لِمُحْتَرِفٍ وَ لَا لِقَوِیٍّ قُلْتُ مَا مَعْنَی هَذَا قَالَ لَا یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهَا وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَکُفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا.
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِیٍّ وَ لَمْ یَقُلْ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (5).
ید، [التوحید] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَرِیشٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: مَنْ قَالَ بِالْجِسْمِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّکَاةِ وَ لَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ (6).
ص: 66
روایت36.
قرب الاسناد: بزنطی گفت: از امام رضا علیه السلام در باره قانع و معتر پرسیدم. ایشان فرمود: قانع کسی است که هر چه به او بدهی قانع میشود و معتر کسی است که بر تو میگذرد و درخواست میکند.(1)
روایت37.
ثواب الاعمال: برخی از اصحاب ما از امام صادق علیه السلام نقل کردند که فرمود: تارک زکات که گرفتن آن بر او واجب شده است (و نمی گیرد)، همچون مانع زکات است که زکات واجب خود را نمی دهد. (2)
المحاسن : عبدالعظیم همین روایت را از ایشان نقل کرده است. (3)
روایت38.
المحاسن : عبید بن زراره گفت: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم، در مورد شخصی که هزار درهم از زکات مال خود بیرون کرد و مومنی نیافت که به او بدهد و دید که بردهای را می فروشند، پس این مرد آن هزار درهم را داد و آن بنده را خرید و آزاد کرد. آیا این کاری که کرده است برایش جایز است؟ فرمود: بلی باکی نیست. گفتم: اگر بعد از آزادی، از تجارت و حرفه، مالی به دست آورد و سپس بمیرد و وارثی نداشته باشد که از او ارث ببرد، چه کسی از او ارث میبرد؟ فرمود: مومنان فقیری که مستحق زکات هستند، چون آن برده را از مال ایشان (مومنان) خریده اند. (4)
روایت39.
فقه امام رضا علیه السلام: آگاه باش که مبادا زکات را به غیر اهل ولایت بدهی و از میان اهل ولایت نیز به پدر و مادر و همسر و برده زکات پرداخت نمیشود و هر کس که در نفقه توست، زکات به او نده. اگر شخصی پدر خویش را با زکات مالش بخرد سپس او را آزاد کند، جایز است. هر گاه شخص مؤمنی بمیرد و دوست داشتی که او را از زکات مالت کفن کنی، آن زکات را به ورثه او بده تا او را به آن کفن کنند و اگر ورثه ای نداشت خودت او را کفن کن و از زکات حساب کن. پس اگر جمعی دیگر بهای کفن به ورثه او بدهند، در این صورت مالی که آن جماعت به ورثه او داده اند، برای گذراندن امورات خویش میگیرند. و اگر قرضی بر میت بوده باشد بر ورثه لازم نیست که قرض میت را از مالی که تو به آنها اعطا کردی و از مالی
ص: 67
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْقَانِعِ وَ الْمُعْتَرِّ قَالَ الْقَانِعُ الَّذِی یَقْنَعُ بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِی یَعْتَرُّ بِکَ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَارِکُ الزَّکَاةِ وَ قَدْ وَجَبَتْ لَهُ کَمَانِعِهَا وَ قَدْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ (2).
سن، [المحاسن] عبد العظیم: مثله (3).
سن، [المحاسن] ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَلَمْ یَجِدْ مُؤْمِناً یَدْفَعُ ذَلِکَ إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی مَمْلُوکٍ یُبَاعُ (4) فَاشْتَرَاهُ بِتِلْکَ الْأَلْفِ الدِّرْهَمِ الَّتِی أَخْرَجَهَا مِنْ زَکَاتِهِ فَأَعْتَقَهُ هَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ قُلْتُ فَإِنَّهُ لَمَّا أُعْتِقَ وَ صَارَ حُرّاً اتَّجَرَ وَ احْتَرَفَ فَأَصَابَ مَالًا کَثِیراً ثُمَّ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ وَارِثٌ فَمَنْ یَرِثُهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ وَارِثٌ قَالَ یَرِثُهُ الْفُقَرَاءُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِی یَسْتَحِقُّونَ الزَّکَاةَ لِأَنَّهُ إِنَّمَا اشْتُرِیَ بِمَالِهِمْ (5).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِیَّاکَ أَنْ تُعْطِیَ زَکَاةَ مَالِکَ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا تُعْطَی مِنْ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْأَبَوَانِ وَ الْوَلَدُ وَ الزَّوْجَةُ وَ الْمَمْلُوکُ وَ کُلُّ مَنْ هُوَ فِی نَفَقَتِکَ فَلَا تُعْطِهِ وَ إِنِ اشْتَرَی رَجُلٌ أَبَاهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ فَأَعْتَقَهُ فَهُوَ جَائِزٌ وَ إِنْ مَاتَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ أَحْبَبْتَ أَنْ تُکَفِّنَهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ فَأَعْطِهَا وَرَثَتَهُ فَیُکَفِّنُونَهُ بِهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَرَثَةٌ فَکَفِّنْهُ أَنْتَ وَ احْسُبْ بِهِ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ فَإِنْ أَعْطَی وَرَثَتَهُ قَوْمٌ آخَرُونَ ثَمَنَ کَفَنِهِ فَکَفِّنْهُ مِنْ مَالِکَ وَ احْسُبْهُ مِنَ الزَّکَاةِ وَ یَکُونُ مَا أَعْطَاهُمُ الْقَوْمُ لَهُمْ یُصْلِحُونَ بِهِ شَأْنَهُمْ وَ إِنْ کَانَ عَلَی الْمَیِّتِ دَیْنٌ لَمْ یَلْزَمْ وَرَثَتَهُ قَضَاهُ مِمَّا أَعْطَیْتَهُ وَ لَا مِمَّا
ص: 67
که آن جماعت به آنها بخشیده اند، بپردازند، زیرا این اموال میراث میت نیست بلکه چیزی است که پس از مرگ او به ورثه اش رسیده است.
و اگر برده آزاد شده مال و اموالی به دست آورد (و بمیرد) مال او برای کسی است که او را آزاد کرده است، زیرا او (برده) با مال آن شخص خریداری شده است. و توفیق از خداوند است.
روایت40.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم گفته شد: مستحقین زکات چه کسانی هستند؟ فرمود: مستضعفانی از پیروان محمد و خاندانش هستند که بینش و بصیرت قوی ندارند. اما کسی که بصیرتش قوی گردد و شناخت او از ولایت و پیروان آن و بیزاریش از دشمنان ولایت، نیکو گردد. این چنین شخصی برادر دینی شماست و از لحاظ رحم و مهربانی و از پدران و مادران مخالف، سزاوارترند. پس به او زکات و صدقه ندهید چراکه دوستداران و شیعیان ما همانند یک کالبد واحد هستند و زکات و صدقه بر جماعت ما حرام است و میبایست آنچه که به برادران با بصیرت خود میدهید به عنوان نیکی باشد و آنها را از دادن زکات و صدقات بالاتر بدانید و از اینکه چرکهایتان را بر آنان بریزید، پاک و منزه شان بدارید. آیا کسی از شما دوست دارد چرک بدنش را بشوید سپس آن را بر برادر مومنش بریزد؟ همانا چرک گناهان از چرک بدن بزرگتر است پس با چرک گناهان، برادران مومن خویش را آلوده نکنید و درصدد آن نباشید که زکات و صدقات خود را به کسانی که دشمن خاندان محمد صلی الله علیه و آله و دوستدار دشمنان آنها هستند، بدهید. همانا کسی که به دشمنان ما صدقه بدهد مانند کسی است در حرم پروردگار عزیز و بلند مرتبه و حرم من دزدی کند.
گفتند: ای رسول خدا! مستضفان از مخالفان که از روی جهل و نادانی با ما مخالفت میورزند و از روی بصیرت و بینش با ما مخالفت و دشمنی نمیکنند چه حکمی دارند (آیا میتوان به آنان زکات داد؟). فرمود: هر یک از شما در زکات درهم، کمتر از یک درهم بدهد و در زکات نان، کمتر از یک گرده نان ببخشد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم: سپس هر کار خیری که پس از این در راستای حفظ آبرویتان از زبان مردمان سگ صفت مانند شاعران و کسانی که به آبرو ضربه میزنند، انجام دهید تا آنها را از این کار بازدارید، به عنوان صدقه برای شما محسوب میشود. (1)
روایت41.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: در باره این سخن خداوند «فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»،(2) {پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.} امام فرمود: زکات را به مستحق آن بدهید و به کافر و منافق ندهید، چراکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: کسی که به دشمنان ما صدقه بدهد بسان شخصی است که در حرم خداوند دزدی کند. (3)
ص: 68
أَعْطَاهُمُ الْقَوْمُ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِمِیرَاثٍ وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ صَارَ لِوَرَثَتِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ إِنِ اسْتَفَادَ الْمُعْتَقُ مَالًا فَمَالُهُ لِمَنْ أَعْتَقَ لِأَنَّهُ مُشْتَرًی بِمَالِهِ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یَسْتَحِقُّ الزَّکَاةَ قَالَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الَّذِینَ لَمْ تَقْوَ بَصَائِرُهُمْ فَأَمَّا مَنْ قَوِیَتْ بَصِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ بِالْوَلَایَةِ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِ مَعْرِفَتُهُ فَذَاکَ أَخُوکُمْ فِی الدِّینِ أَمَسُّ بِکُمْ رَحِماً مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ الْمُخَالِفِینَ فَلَا تُعْطُوهُ زَکَاةً وَ لَا صَدَقَةً فَإِنَّ مَوَالِیَنَا وَ شِیعَتَنَا مِنَّا کَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ یَحْرُمُ عَلَی جَمَاعَتِنَا الزَّکَاةُ وَ الصَّدَقَةُ وَ لْیَکُنْ مَا تُعْطُونَهُ إِخْوَانَکُمُ الْمُسْتَبْصِرِینَ الْبِرَّ وَ ارْفَعُوهُمْ عَنِ الزَّکَوَاتِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ نَزِّهُوهُمْ عَنْ أَنْ تَصُبُّوا عَلَیْهِمْ أَوْسَاخَکُمْ أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَغْسِلَ وَسَخَ بَدَنِهِ ثُمَّ یَصُبَّهُ عَلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ إِنَّ وَسَخَ الذُّنُوبِ أَعْظَمُ مِنْ وَسَخِ الْبَدَنِ فَلَا تُوَسِّخُوا بِهَا إِخْوَانَکُمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَقْصِدُوا أَیْضاً بِصَدَقَاتِکُمْ وَ زَکَوَاتِکُمُ الْمُعَانِدِینَ لِآلِ مُحَمَّدٍ الْمُحِبِّینَ لِأَعْدَائِهِمْ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ الْمُتَصَدِّقَ عَلَی أَعْدَائِنَا کَالسَّارِقِ فِی حَرَمِ رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَرَمِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنَ الْمُخَالِفِینَ الْجَاهِلِینَ لَا هُمْ فِی مُخَالَفَتِنَا مُسْتَبْصِرُونَ وَ لَا هُمْ لَنَا مُعَانِدُونَ قَالَ فَیُعْطَی الْوَاحِدُ مِنَ الدَّرَاهِمِ مَا دُونَ الدِّرْهَمِ وَ مِنَ الْخُبْزِ مَا دُونَ الرَّغِیفِ.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ کُلُّ مَعْرُوفٍ بَعْدَ ذَلِکَ مَا وَقَیْتُمْ بِهِ أَعْرَاضَکُمْ وَ صُنْتُمُوهَا مِنْ أَلْسِنَةِ کِلَابِ النَّاسِ کَالشُّعَرَاءِ وَ الْوَقَّاعِینَ فِی الْأَعْرَاضِ تَکُفُّونَهُمْ فَهُوَ مَحْسُوبٌ لَکُمْ فِی الصَّدَقَاتِ (1).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام آتُوا الزَّکَاةَ مُسْتَحِقَّهَا لَا تُؤْتُوهَا کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُتَصَدِّقُ عَلَی أَعْدَائِنَا کَالسَّارِقِ فِی حَرَمِ اللَّهِ (2).
ص: 68
روایت42.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: «وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ»، (1){و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش بدهد.} یعنی در راه خدا به مومنان مستحق میبخشد علی رغم اینکه مال را دوست میدارد و به شدت به آن نیازمند است. «ذَوِی الْقُرْبَی» {خویشاوندان} به خویشاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم به عنوان هدیه و نیکی میبخشد نه به عنوان صدقه، چراکه خداوند عزّ وجلّ آنان را از صدقه گرفتن بزرگ تر دانسته است و تقرب خودش را به عنوان صدقه و نیکی داده است، به هر شیوهای که خود بخواهد. «وَالْیَتَامَی» و به یتیمان بنی هاشم که فقیر هستند نیکی (هدیه) میبخشد نه صدقه، و به دیگر یتیمان هم هدیه و هم صدقه میدهد. «وَالْمَسَاکِینَ» از مردم بینوا «وَابْنَ السَّبِیلِ» شخص مسافری که راه دشواری را پیموده و توشه ای همراه ندارد، «وَالسَّآئِلِینَ» کسانی که دست خود را برای درخواست چیزی به سوی مردم دراز میکنند و درخواست صدقه میکنند. «وَفِی الرِّقَابِ» بردگانی که آنها را کمک میکند تا بهای خود را پرداخت کنند و آزاد شوند. فرمود: اگر مالی نداشته باشد که با آن بتواند همدردی و همیاری کند، میبایست مجددا به یگانگی خداوند و نبوت محمد فرستاده خدا صلی الله علیه و آله و سلّم اقرار کند و به صورت آشکار، برتری ما را نسبت به خاندان دیگر پیامبران و برتری محمد را بر دیگر پیامبران، و نیز دوستی اش را با دوستداران ما و دشمنی خود را با دشمنان ما اعلام کند. (2)
روایت43.
رجال الکشی: یوسف بن یعقوب گفته است: به امام رضا علیه السلام گفتم: به این افرادی که گمان میکنند پدرتان زنده است، زکات داده شود؟ فرمود: به آنها چیزی ندهید زیرا آنان کافر، مشرک و زندیق هستند. (3)
روایت44.
الهدایه: خدا شما را رحمت کند، بدانید که جایز نیست زکات به غیر اهل ولایت داده شود و از میان اهل ولایت نیز به پدر و مادر و زن و شوهر و برده زکات پرداخت نمیشود و هر کس که شخص مجبور است نفقه آنها را بپردازد، زکات به او تعلق نمیگیرد، و به یقین خداوند با تحریم زکات بر بنی هاشم آنها را برتری داده است؛ اما امروز زکات برای برای آنان حلال میشود زیرا از گرفتن خمس منع شده اند.
روایت45.
دعائم الاسلام: ولید بن صبیخ گفته است: شهاب به من گفت: من شبها خوابهای وحشتناکی میبینم و زنی را میبینم که مرا میترساند، پس از جعفر بن محمد علیه السلام برایم در مورد آن بپرس. من از ایشان پرسیدم و فرمود: این شخصی است که زکات مالش را پرداخت نمیکند. او را (از گفته امام) باخبر کردم. پس گفت: البته سوگند به خدا من زکات را میپردازم. امام را از سخن او با خبر کردم. ایشان فرمود: اگر این طور باشد، او زکات را در موضع شایسته آن قرار نداده است.
ص: 69
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ أَعْطَی فِی اللَّهِ الْمُسْتَحِقِّینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی حُبِّهِ لِلْمَالِ وَ شِدَّةِ حَاجَتِهِ إِلَیْهِ ذَوِی الْقُرْبی أَعْطَی قَرَابَةَ النَّبِیِّ الْفُقَرَاءَ هَدِیَّةً وَ بِرّاً لَا صَدَقَةً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَجَلَّهُمْ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ آتَی قَرَابَةَ نَفْسِهِ صَدَقَةً وَ بِرّاً عَلَی أَیِّ سَبِیلٍ أَرَادَ وَ الْیَتامی وَ آتَی الْیَتَامَی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ الْفُقَرَاءَ بِرّاً لَا صَدَقَةً وَ آتَی یَتَامَی غَیْرِهِمْ صِلَةً وَ صَدَقَةً وَ الْمَساکِینَ مِنْ مَسَاکِینِ النَّاسِ وَ ابْنَ السَّبِیلِ الْمُجْتَازُ لَا نَفَقَةَ مَعَهُ وَ السَّائِلِینَ وَ الَّذِینَ یَتَکَفَّفُونَ وَ یَسْأَلُونَ الصَّدَقَاتِ وَ فِی الرِّقابِ الْمُکَاتَبِینَ یُعِینُهُمْ لِیُؤَدُّوا فَیُعْتَقُوا قَالَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ یَحْتَمِلُ الْمُوَاسَاةَ فَلْیُجَدِّدِ الْإِقْرَارَ بِتَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لْیَجْهَرْ بِتَفْضِیلِنَا عَلَی سَائِرِ آلِ النَّبِیِّینَ وَ تَفْضِیلِ مُحَمَّدٍ عَلَی سَائِرِ النَّبِیِّینَ وَ مُوَالاةِ أَوْلِیَائِنَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِنَا(1).
کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ فِی کِتَابِهِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الرَّبِیعِ الْأَقْرَعِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أُعْطِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ حَیٌّ مِنَ الزَّکَاةِ شَیْئاً قَالَ لَا تُعْطِهِمْ فَإِنَّهُمْ کُفَّارٌ مُشْرِکُونَ زَنَادِقَةٌ(2).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا یُعْطَی مِنْ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْأَبَوَانِ وَ الْوَلَدُ وَ لَا الزَّوْجُ وَ الزَّوْجَةُ وَ الْمَمْلُوکُ وَ کُلُّ مَنْ یُجْبَرُ الرَّجُلُ عَلَی نَفَقَتِهِ وَ قَدْ فَضَّلَ اللَّهُ بَنِی هَاشِمٍ بِتَحْرِیمِ الزَّکَاةِ عَلَیْهِمْ فَأَمَّا الْیَوْمَ فَإِنَّهَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ قَدْ مُنِعُوا الْخُمُسَ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ: قَالَ لِی شِهَابٌ إِنِّی أَرَی بِاللَّیْلِ أَهْوَالًا عَظِیمَةً وَ أَرَی امْرَأَةً تُفْزِعُنِی فَسَلْ لِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ هَذَا رَجُلٌ لَا یُؤَدِّی زَکَاةَ مَالِهِ فَأَعْلَمْتُهُ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُعْطِیهَا فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ قَالَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ فَلَیْسَ یَضَعُهَا فِی مَوَاضِعِهَا فَقُلْتُ:
ص: 69
گفته امام را برای شهاب نقل کردم. او گفت: راست فرموده است.
از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان مخنف بن سلیم را مسئول گردآوری صدقههای (قبیله) بکر بن وائل کرد و دستوری را برای او نوشت که در آن آمده بود: هر کس از مردم جزیره و مناطق ما بین کوفه و سرزمین شام تحت اطاعت ما باشد و ادعا کند صدقه اش را به کارگزاران شام داده است، در حالی که این کار در حوزه (حکومت) ما ممنوع باشد، سپاهیان ما از او حمایت میکنند و این کار برایش جایز نیست و اگر گمان او حقیقت باشد، پس حق ندارد در سرزمین ما ساکن شود درحالی که صدقه مالش را به دشمن ما بدهد.
از امام جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که از او در باره این سخن خداوند «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ»، {زکات تنها به تهیدستان و بینوایان اختصاص دارد} سؤال شد. فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک نمی کند، و حال مسکین از او بدتر است و بینوای فقیر کسی است که از همه آنان بیچارهتر است، و زکات فقط به مومنانی که اهل ولایت هستند داده میشود .
به او گفته شد: اگر در آن مکان اهل ولایتی نباشد که نیازمند زکات باشد؟ فرمود: مال زکات به مکان دیگری فرستاده میشود تا در میان اهل ولایت تقسیم گردد و به مردمی که اگر آنها را برای کاری فراخواندی و دعوت را اجابت نکردند، حتی اگر کشته شوند - و با دستش به گلویش اشاره کرد - زکات داده نمیشود
به او گفتند: اگر مومن مستحقی نباشد؟ فرمود: به مستضعفانی که کسی کاری به آنها محوّل نمیکند و از کار کردن ناتوانند داده میشود. و به مومن از زکات آن اندازه داده میشود که از آن بخورد و بیاشامد و بپوشد و همسر اختیار کند و به حج خانه خدا برود و صدقه بدهد و دین و قرض خود را بپردازد.
و از ایشان نقل شده است که در باره این سخن خداوند عزیز و بلند مرتبه «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا»، {متصدیان آن} فرمود: آنان کسانی هستند که در جمع آوری زکات میکوشند و امام هر اندازه که روا بداند به آنان میدهد. در این خصوص زمان و اندازه ای مشخص نشده است.
علی علیه السلام فرمود: از یمن طلایی در پوست دباغی شدهای که با برگ درخت سَلَم دباغی شده بود، فرستادند که از خاکش پاک نشده بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم آن را بین پنج نفر تقسیم کرد: اقرع بن حابس، عیینه بن بدر، زید الخیل، علقمه بن علاثه و عامر بن طفیل. گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم گفتند: ما برای گرفتن آن مستحق تر بودیم. این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم رسید. پس فرمود: آیا به من اطمینان ندارید حال آن که من امانت دار آسمانیها هستم و اخبار آسمان
ص: 70
ذَلِکَ لِشِهَابٍ فَقَالَ صَدَقَ (1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ اسْتَعْمَلَ مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ عَلَی صَدَقَاتِ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ وَ کَتَبَ لَهُ عَهْداً کَانَ فِیهِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ طَاعَتِنَا مِنْ أَهْلِ الْجَزِیرَةِ وَ فِیمَا بَیْنَ الْکُوفَةِ وَ أَرْضِ الشَّامِ فَادَّعَی أَنَّهُ أَدَّی صَدَقَتَهُ إِلَی عُمَّالِ الشَّامِ وَ هُوَ فِی حَوْزَتِنَا مَمْنُوعٌ قَدْ حَمَتْهُ خَیْلُنَا وَ رِجَالُنَا فَلَا یَجُوزُ لَهُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ الْحَقُّ مَا زَعَمَ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَنْزِلَ بِلَادَنَا وَ یُؤَدِّیَ صَدَقَةَ مَالِهِ إِلَی عَدُوِّنَا(2).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ فَقَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسُ الْفَقِیرُ أَجْهَدُ مِنْهُمَا حَالًا وَ لَا یُعْطَی الزَّکَاةُ إِلَّا أَهْلَ الْوَلَایَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قِیلَ لَهُ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ بِالْمَوْضِعِ وَلِیٌّ مُحْتَاجٌ إِلَیْهَا قَالَ یُبْعَثُ بِهَا إِلَی مَوْضِعٍ آخَرَ فَیُقْسَمُ فِی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا یُعْطَی قَوْماً إِنْ دَعَوْتَهُمْ إِلَی أَمْرِکَ لَمْ یُجِیبُوکَ وَ لَوْ کَانَ الذَّبْحُ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ قِیلَ لَهُ فَإِذَا لَمْ یُوجَدْ مُؤْمِنٌ مُسْتَحِقٌّ قَالَ یُعْطَی الْمُسْتَضْعَفُونَ الَّذِینَ لَا یَنْصِبُونَ وَ یُعْطَی الْمُؤْمِنُ مِنَ الزَّکَاةِ مَا یَأْکُلُ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ وَ یَکْتَسِی وَ یَتَزَوَّجُ وَ یَحُجُّ وَ یَتَصَدَّقُ وَ یُوفِی دَیْنَهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها قَالَ هُمُ السُّعَاةُ عَلَیْهَا یُعْطِیهِمُ الْإِمَامُ مِنَ الصَّدَقَةِ بِقَدْرِ مَا یَرَاهُ لَیْسَ فِی ذَلِکَ تَوْقِیتٌ عَلَیْهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: بُعِثَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْیَمَنِ بِذَهَبَةٍ فِی أَدِیمٍ مَقْرُوظٍ یَعْنِی مَدْبُوغٍ بِالْقَرَظِ لَمْ یَخْلُصْ مِنْ تُرَابِهَا فَقَسَمَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ خَمْسَةِ نَفَرٍ الْأَقْرَعِ بْنِ حَابِسٍ وَ عُیَیْنَةَ بْنِ بَدْرٍ وَ زَیْدِ الْخَیْلِ وَ عَلْقَمَةَ بْنِ عَلَاثَةَ وَ عَامِرِ بْنِ الطُّفَیْلِ فَوَجَدَ فِی ذَلِکَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا فبلغ ذلک صلی الله علیه و آله [فَبَلَغَهُ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ] فَقَالَ أَ لَا تَأْمَنُونَنِی وَ أَنَا أَمِینُ مَنْ فِی السَّمَاءِ یَأْتِینِی خَبَرُ السَّمَاءِ
ص: 70
شب و روز به من میرسد؟.
از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خداوند «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» فرمود: آنان گروهی از رؤسای قبایل هستند که به سوی اسلام جذب میشوند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنها زکات میداد تا آنان را به سوی اسلام جذب کند.
و همچنین ایشان درباره این سخن خداوند «وَفِی الرِّقَابِ» فرمود: هر گاه زکات مال از پانصد درهم عبور کرد با آن برده ای خریداری میشود و آزاد میگردد .
جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت میکند که فرمودند: صدقه دادن به ثروتمند روا نیست مگر برای پنج نفر: متولی جمع آوری زکات، و غارم: آن کسی است بدهی داشته باشد یا دیه و غرامتی را متحمل شده باشد یا شخصی است که با مالش دیه ای را خریده باشد و یا شخصی است که دیه و غرامت به او هدیه بدهند.
همچنین از پیامبر که درود و سلام خداوند بر او باد نقل شده که فرمود: «وَفِی سَبِیلِ اللّهِ» در راه جهاد و حج و دیگر راههای خیر است. «وَابْنَ السَّبِیلِ» شخصی است که در سفر باشد و نفقه اش قطع میگردد یا از او ساقط میشود و یا دزدان بر او چیره میشوند.
و از ایشان نقل شده که فرمودند: امام نظر خود را چنان که خدا به او می نماید ابراز می کند، پس اگر چنان بهتر ببیند که زکات را به سهمهایی که خدا تقسیم کرده است بخش کند چنین می کند، و اگر چنان شایسته بداند که همه را به گروه واحدی به سبب نیازی که دارند بدهد، همین کار را می کند. و ایرادی ندارد اگر مقداری از زکات را به کسی بدهد که خانه و خدمتکار و دویست درهم دارد. و همه آنچه را ذکر کردیم. (1)
روایت46.
کتاب زید النرسی: از امام صادق علیه السلام نقل شده که از ایشان سؤال کردند، هرگاه اهل ولایت نباشند جایز است به دیگران صدقه بدهیم؟ فرمود: اگر در منطقه ای که در آن سکونت دارید اهل ولایت را نیافتید، زکات واجب شده را برای کسانی از مناطق دیگر که اهل ولایتند بفرستید. اما صدقههای غیر از زکات واجب شده را در صورتی که اهل ولایت نیافتید، باکی بر شما نیست اگر آن
ص: 71
صَبَاحاً وَ مَسَاءً.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ هُمْ قَوْمٌ یُتَأَلَّفُونَ عَلَی الْإِسْلَامِ مِنْ رُؤَسَاءِ الْقَبَائِلِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْطِیهِمْ لِیَتَأَلَّفَهُمْ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ فِی الرِّقابِ قَالَ إِذَا جَازَتِ الزَّکَاةُ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ اشْتُرِیَ مِنْهَا الْعَبْدُ وَ أُعْتِقَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ إِلَّا لِخَمْسَةٍ عَامِلٍ عَلَیْهَا وَ غَارِمٍ وَ هُوَ الَّذِی عَلَیْهِ الدَّیْنُ أَوْ تَحَمَّلَ بالجمالة [بِالْحَمَالَةِ] أَوْ رَجُلٍ اشْتَرَاهَا بِمَالِهِ أَوْ رَجُلٍ أُهْدِیَتْ إِلَیْهِ.
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فِی الْجِهَادِ وَ الْحَجِّ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ سُبُلِ الْخَیْرِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ الرَّجُلُ یَکُونُ فِی السَّفَرِ فَیُقْطَعُ بِهِ نَفَقَتُهُ أَوْ یَسْقُطُ أَوْ یَقَعُ عَلَیْهِ اللُّصُوصُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْإِمَامُ یَرَی رَأْیَهُ بِقَدْرِ مَا أَرَاهُ اللَّهُ فَإِنْ رَأَی أَنْ تُقْسَمَ الزَّکَاةُ عَلَی السِّهَامِ الَّتِی سَمَّاهَا اللَّهُ قَسَمَهَا وَ إِنْ أَعْطَی أَهْلَ صِنْفٍ وَاحِدٍ رَآهُمْ أَحْوَجَ لِذَلِکَ فِی الْوَقْتِ أَعْطَاهُمْ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطَی مِنَ الزَّکَاةِ مَنْ لَهُ الدَّارُ وَ الْخَادِمُ وَ الْمِائَتَا دِرْهَمٍ فَکُلْ مَا ذَکَرْنَاهُ (1).
کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ إِذَا لَمْ یجد [نَجِدْ] أَهْلَ الْوَلَایَةِ یَجُوزُ لَنَا أَنْ نَصَّدَّقَ عَلَی غَیْرِهِمْ فَقَالَ إِذَا لَمْ یَجِدُوا أَهْلَ الْوَلَایَةِ فِی الْمِصْرِ تَکُونُونَ فِیهِ فَابْعَثُوا بِالزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ مِصْرِکُمْ فَأَمَّا مَا کَانَ فِی سِوَی الْمَفْرُوضِ مِنْ صَدَقَةٍ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا أَهْلَ الْوَلَایَةِ فَلَا عَلَیْکُمْ أَنْ
ص: 71
را به کودکان یا کسانی بدهید که کودک خرد هستند و از جمله افرادی باشند که ناصبی نبوده و از عقیده و باور شما آگاه نباشد تا با شما دشمنی بورزد و بر عقیده ای خلاف عقیده شما واقف نباشد تا از آن پیروی کند و از آن فرمانبرداری کند و اینان مردان، زنان و فرزندان مستضعفی هستند که کمتر از درهم و پایین تر از گرده نان به آنها میدهید. اما درهم کامل فقط به اهل ولایت داده میشود .
گفت: من عرض کردم: فدایت بشوم، در باره کسی که در پشت در و در راه طلب کمک میکند و ما نمیدانیم او کیست چه میگویید؟ فرمود: به او چیزی اعطا نکن - و او را کرامتی نیست - و به غیر از اهل ولایت چیزی نده مگر اینکه قلبت برایش رقّت پیدا کند، پس تکه نانی و قطعه برگی (تکهای گوشت) به او ببخشی. اما قلبت برای ناصبی به رقّت نیاید و حتی اگر از گرسنگی و تشنگی بمیرد او را اطعام و سیراب نکن و اگر در حال غرق شدن یا سوخته شدن بود او را یاری نرسان و اگر طلب یاری کرد او را در آب فرو ببر و به او کمک نکن. چراکه پدرم که بهترین مسلمان محمدی بود، میگفت: هر کس ناصبی ای را سیر کند خداوند در روز قیامت شکمش را پر از آتش میکند، چه آن شخص اهل عذاب باشد و چه اهل غفران .
باب هفتم : حرام بودن زکات بر بنی هاشم
روایات
روایت1.
عیون الاخبار ،(1) امالی صدوق: از الریان نقل شده که از جمله دلیل و برهانهایی که امام رضا علیه السلام برای اهل سنت در حضور مامون برای برتری و فضیلت عترت پاک اهل بیت آورد این بود که فرمود: زمانی که داستان صدقه پیش آمد، خداوند، خود و پیامبر و اهل بیتش را منزه گردانید و فرمود: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ»،(2) {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} آیا در این آیه چیزی مییابی که خداوند عزّ و جلّ سهمی را برای خود یا پیامبرش و یا خویشاوندان او قرار داده باشد؟ زیرا آنسان که خود و فرستاده اش را از صدقه منزه گردانید، اهل بیتش را نیز منزه گردانید و حتی (صدقه) را بر آنان حرام کرد، چراکه صدقه بر محمد و خاندانش حرام میباشد و صدقه چرک دستهای مردم است و برای آنها حلال نیست، زیرا از هر چرک و آلودگی پاک شده اند. پس هنگامی که آنان را پاک گردانید و آنان را برگزید، آنچه را برای خود پسندید، برای آنها نیز پسندید و آنچه را برای خود ناپسند دانسته برای آنها نیز ناپسند دانسته است. (3)
ص: 72
تُعْطُوهُ الصِّبْیَانَ وَ مَنْ کَانَ فِی مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْیَانِ مِمَّنْ لَا یَنْصِبُ وَ لَا یَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیُعَادِیَکُمْ وَ لَا یَعْرِفُ خِلَافَ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیَتَّبِعَهُ وَ یَدِینَ بِهِ وَ هُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ تُعْطُونَهُمْ دُونَ الدِّرْهَمِ وَ دُونَ الرَّغِیفِ فَأَمَّا الدِّرْهَمَ التَّامَّ فَلَا تُعْطِی إِلَّا أَهْلَ الْوَلَایَةِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا تَقُولُ فِی السَّائِلِ یَسْأَلُ عَلَی الْبَابِ وَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَحْنُ لَا نَعْرِفُ مَا هُوَ فَقَالَ لَا تُعْطِهِ وَ لَا کَرَامَةَ وَ لَا تُعْطِ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ إِلَّا أَنْ یَرِقَّ قَلْبُکَ عَلَیْهِ فَتُعْطِیهِ الْکِسْرَةَ مِنَ الْخُبْزِ وَ الْقِطْعَةَ مِنَ الْوَرِقِ فَأَمَّا النَّاصِبَ فَلَا یَرِقَّنَّ قَلْبُکَ عَلَیْهِ وَ لَا تُطْعِمْهُ وَ لَا تَسْقِهِ وَ إِنْ مَاتَ جُوعاً أَوْ عَطَشاً وَ لَا تُغِثْهُ وَ إِنْ کَانَ غَرِقاً أَوْ حَرِقاً فَاسْتَغَاثَ فَغَطِّسْهُ وَ لَا تُغِثْهُ فَإِنَّ أَبِی نِعْمَ الْمُحَمَّدِیُّ کَانَ یَقُولُ مَنْ أَشْبَعَ نَاصِباً مَلَأَ اللَّهُ جَوْفَهُ نَاراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُعَذَّباً کَانَ أَوْ مَغْفُوراً لَهُ.
ن،(1)[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ شَاذَوَیْهِ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ: فِیمَا احْتَجَّ الرِّضَا علیه السلام عَلَی الْعَامَّةِ بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ فِی فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ قَالَ علیه السلام لَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَةِ نَزَّهَ نَفْسَهُ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ وَ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ (2) فَهَلْ تَجِدُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ جَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ سَهْماً لِنَفْسِهِ أَوْ لِرَسُولِهِ أَوْ لِذِی الْقُرْبَی لِأَنَّهُ لَمَّا نَزَّهَ نَفْسَهُ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ لَا بَلْ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّ الصَّدَقَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ علیهم السلام وَ هِیَ أَوْسَاخُ أَیْدِی النَّاسِ لَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ طُهِّرُوا مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ وَسَخٍ فَلَمَّا طَهَّرَهُمُ اللَّهُ وَ اصْطَفَاهُمْ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ لَهُمْ
ص: 72
روایت2.
قرب الاسناد: ابوالکرام جعفری در روزگار مامون گفت: من به همراه بعضی از غلامانمان به سوی یکی از گردشگاههای مدینه مانند عقیق یا چیزی شبیه آن بیرون رفتیم. پس کسی را برای آب آوردن برای ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السلام فرستادیم. در آنجا خرمایی از مال صدقه بود. پس من خرمایی را برداشتم و در دهانم گذاشتم. غلامی که با من بود برخاست و انگشتش را در دهانم فرو برد و خواست خرما را از دهانم بیرون آورد. ابوعبدالله به او گفت: تو را چه شده است چه کار میکنی؟ غلام به او گفت: فدایت شوم این خرمای صدقه است و صدقه برای بنی هاشم روا نیست. ابوعبدالله گفت: اگر دیگران صدقه بدهند حرام است، اما در صورتی که برخی از ما به برخی دیگر بدهیم مشکلی ندارد. (1)
روایت3.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله سلم دو چیز را در مورد بریره دستور داد: یکی اینکه ولایت بر کنیز مال کسی است که او را آزاد کرده است و دوم اینکه وقتی کنیز آزاد شود مخیر است که با شوهر قبلی خود باشد و یا از او جدا شود؛ سوم صدقه ای را که گرفته و به دیگری هدیه داده، تبدیل به هدیه می شود و حکم صدقه را ندارد و خوردن آن اشکالی ندارد. (2)
روایت4.
محمد ابن عبدالله جعفری گفته است: ما در زمان کودکی راه میرفتیم و از آب صدقه ای که در مسجد بود مینوشیدیم. جعفر ابن محمد علیه السلام ما را صدا زد و گفت: ای پسرانم از این آب ننوشید بلکه از آب من بنوشید.(3)
روایت5.
قرب الاسناد: بزنطی روایت میکند که از امام رضا علیه السلام در مورد صدقه پرسیدم که آیا برای بنی هاشم حلال است؟ فرمود خیر اما صدقه برخی از آنان برای برخی دیگر حلال است. پس به او گفتم: فدایت شوم، اگر از مکه بیرون رفتم، این آبهایی که بین مکه و مدینه است و
ص: 73
مَا کَرِهَ لِنَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی الْکَرَّامِ الْجَعْفَرِیِّ الشَّیْخِ فِی أَیَّامِ الْمَأْمُونِ قَالَ: خَرَجْتُ وَ خَرَجَ بَعْضُ مَوَالِینَا إِلَی بَعْضِ مُتَنَزَّهَاتِ الْمَدِینَةِ مِثْلِ الْعَقِیقِ وَ مَا أشبههما [أَشْبَهَهَا] فَدَفَعْنَا إِلَی سِقَایَةٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ فِیهَا تَمْرٌ لِلصَّدَقَةِ فَتَنَاوَلْتُ تَمْرَةً فَوَضَعْتُهَا فِی فَمِی فَقَامَ إِلَیَّ الْمَوْلَی الَّذِی کَانَ مَعِی فَأَدْخَلَ إِصْبَعَهُ فِی فَمِی فَعَالَجَ إِخْرَاجَ التَّمْرَةِ مِنْ فَمِی وَ وَافَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ هُوَ یُعَالِجُ إِخْرَاجَ التَّمْرَةِ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَیْشٍ تَصْنَعُ فَقَالَ لَهُ الْمَوْلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا تَمْرُ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ لَا تَحِلُّ لِبَنِی هَاشِمٍ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا ذَاکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا مِنْ غَیْرِنَا فَأَمَّا بَعْضُنَا فِی بَعْضٍ فَلَا بَأْسَ بِذَلِکَ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَضَی فِی بَرِیرَةَ بِشَیْئَیْنِ (3)
قَضَی فِیهَا بِأَنَّ الْوَلَایَةَ لِمَنْ أَعْتَقَ وَ قَضَی لَهَا بِالتَّخْیِیرِ حِینَ أُعْتِقَتْ وَ قَضَی أَنَّ مَا تَصَدَّقَ بِهِ عَلَیْهَا فَأَهْدَتْهُ فَهِیَ هَدِیَّةٌ لَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ (4).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ الْعَطَّارُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنَّا نَمُرُّ وَ نَحْنُ صِبْیَانٌ فَنَشْرَبُ مِنْ مَاءٍ فِی الْمَسْجِدِ مِنْ مَاءِ الصَّدَقَةِ فَدَعَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَا تَشْرَبُوا مِنْ هَذَا الْمَاءِ وَ اشْرَبُوا مِنْ مَائِی (5).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الصَّدَقَةِ تَحِلُّ لِبَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ صَدَقَاتُ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ تَحِلُّ لَهُمْ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا خَرَجْتَ إِلَی مَکَّةَ کَیْفَ تَصْنَعُ بِهَذِهِ الْمِیَاهِ الْمُتَّصِلَةِ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ
ص: 73
عموم آن از صدقه است چه حکمی دارد؟ فرمود: چیزی از این آبها نامگذاری شده است؟ گفتم: یکی از آن چشمه ها چشمه ابن بزیع نام دارد و مانند آن. فرمود: این آبها متعلق به آنها است. (1)
روایت6.
. الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که فرمود: صدقه بر بنی هاشم حلال نیست مگر در دو صورت: هنگامی که تشنه باشند و به آبی برسند و بنوشند و نیز صدقه دادن بعضی از آنها به بعضی دیگر. (2)
روایت7.
الخصال: عبید اللَّه بن علی حلبی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: بریره کنیزی بود که شوهر داشت و عایشه او را خرید و آزاد کرد و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را مخیّر کرد که اگر بخواهد نزد شوهرش باشد و اگر بخواهد از وی جدا شود، و صاحبان قبلی این کنیز با عایشه شرط کرده بودند که ولایت او با آنهاست، پیامبر فرمود: ولایت مال کسی است که او را آزاد کرده است. گوشتی را به او صدقه دادند و او آن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلّم هدیه کرد، عایشه آن را در جایی آویخت و گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلّم صدقه نمی خورد، پیامبر آمد در حالی که آن گوشت آویزان بود، فرمود: چرا این گوشت پخته نشده؟ عایشه گفت: یا رسول اللَّه، آن را به بریره صدقه دادند و او هم به ما هدیه کرده و تو صدقه نمی خوری، فرمود: آن برای او صدقه و برای ما هدیه است، سپس دستور داد آن را بپزند و در او سه سنّت جاری شد. (3)
روایت8.
امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه آله و سلّم فرمود: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست. (4)
صحیفه الرضا علیه السلام: از ایشان همین حدیث روایت شده است. (5)
ص: 74
عَامَّتُهَا صَدَقَاتٌ قَالَ سُمِّیَ مِنْهَا شَیْ ءٌ فَقُلْتُ مِنْهَا عَیْنُ ابْنِ بَزِیعٍ وَ غَیْرِهِ فَقَالَ وَ هَذِهِ لَهُمْ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِبَنِی هَاشِمٍ إِلَّا فِی وَجْهَیْنِ إِنْ کَانُوا عِطَاشاً وَ أَصَابُوا مَاءً شَرِبُوا وَ صَدَقَةُ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ ذَکَرَ أَنَّ بَرِیرَةَ کَانَتْ عِنْدَ زَوْجٍ لَهَا وَ هِیَ مَمْلُوکَةٌ فَاشْتَرَتْهَا عَائِشَةُ فَأَعْتَقَتْهَا فَخَیَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ إِنْ شَاءَتْ أَنْ تَقِرَّ عِنْدَ زَوْجِهَا وَ إِنْ شَاءَتْ فَارَقَتْهُ وَ کَانَ مَوَالِیهَا الَّذِینَ بَاعُوهَا قَدِ اشْتَرَطُوا عَلَی عَائِشَةَ أَنَّ لَهُمْ وَلَاءَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَلَاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ وَ صُدِّقَ عَلَی بَرِیرَةَ بِلَحْمٍ فَأَهْدَتْهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَلَّقَتْهُ عَائِشَةُ وَ قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَأْکُلُ الصَّدَقَةَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّحْمُ مُعَلَّقٌ فَقَالَ مَا شَأْنُ هَذَا اللَّحْمِ لَمْ یُطْبَخْ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صُدِّقَ بِهِ عَلَی بَرِیرَةَ فَأَهْدَتْهُ لَنَا وَ أَنْتَ لَا تَأْکُلُ الصَّدَقَةَ فَقَالَ هُوَ لَهَا صَدَقَةٌ وَ لَنَا هَدِیَّةٌ ثُمَّ أَمَرَ بِطَبْخِهِ فَجَرَتْ فِیهَا ثَلَاثٌ مِنَ السُّنَنِ (3).
روایت9.
امالی طوسی: زید بن ارقم نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در روز غدیر فرمود: صدقه برای من و برای اهل بیتم حلال نیست. (1)
روایت10.
امالی طوسی: ابن ابی رافع نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم شخصی از بنی مخزوم را برای جمع آوری صدقه فرستاد. آن شخص به ابی رافع گفت: همراه من بیا تا مقداری از آن به تو برسد. او گفت: (اجازه بده) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم بیاید و از او بپرسم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد. پس او از ایشان پرسید. پیامبر فرمود: خدمتکار و برده مردم از خود آنها است و صدقه نیز برای ما حلال نیست. (2)
روایت11.
تفسیر العیاشی: عیص بن قاسم از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: همانا مردمی از بنی هاشم نزد رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، آمدند و از او خواستند که آنان را به عنوان مسئول جمع آوری صدقات چهار پایان و شتران بگمارد. آنان گفتند: این سهمی که خدا برای مسئولین جمع آوری آن و مؤلّفه قلوبهم قرار داده است، ما به آن سزاوارتریم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! صدقه برای من و شما جایز نیست، اما خدا مرا به شفاعت وعده داده است. - و سپس فرمود: من گواهی می دهم که او وعده داده است -
هرگاه حلقه درِ بهشت را به دست گیرم، فکر می کنید چه خواهم کرد، آیا غیر از شما را ترجیح خواهم داد؟
روایت12.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند که علی علیه السلام فرمود: درباره بریره چهار قضیه وجود دارد. یکی از آنها این است که هنگامی که عایشه او را خریداری کرد، او در کوچه ها می گشت و گدایی می کرد و به خانه عایشه پناه می برد و نان و گوشت را به عنوان هدیه به عایشه می داد! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به خانه وارد شد و خطاب به عایشه گفت: آیا در خانه چیزی هست که بخوریم؟ عایشه پاسخ داد: نه، مگر آنچه را بریره برای ما آورده است. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: همان را بیاور، زیرا آن برای بریره صدقه است و برای ما هدیه محسوب می گردد. پس آن را خورد. (3)
ص: 75
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَدِیرِ خُمٍّ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی الْخَبَرَ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنْ أَبِی الْوَلِیدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ رَجُلًا مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ عَلَی الصَّدَقَةِ فَقَالَ لِأَبِی رَافِعٍ اصْحَبْنِی کَیْمَا تُصِیبَ مِنْهَا فَقَالَ حَتَّی آتِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَسْأَلَهُ فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ فَقَالَ مَوْلَی الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ إِنَّا لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أُنَاساً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمْ عَلَی صَدَقَةِ الْمَوَاشِی وَ النَّعَمِ فَقَالُوا یَکُونُ لَنَا هَذَا السَّهْمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ فَنَحْنُ أَوْلَی بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَکُمْ وَ لَکِنْ وُعِدْتُ الشَّفَاعَةَ ثُمَّ قَالَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ وُعِدَهَا فَمَا ظَنُّکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِذَا عدت [عُذْتُ] بِحَلْقَةِ بَابِ الْجَنَّةِ أَ تَرَوْنِی مُؤْثِراً عَلَیْکُمْ غَیْرَکُمْ (3).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: جَرَتْ فِی بَرِیرَةَ أَرْبَعُ قَضِیَّاتٍ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا کَاتَبَتْهَا عَائِشَةُ کَانَتْ تَدُورُ وَ تَسْأَلُ النَّاسَ وَ کَانَتْ تَأْوِی إِلَی عَائِشَةَ فَتُهْدِی إِلَیْهَا الْقَدِیدَ وَ الْخُبْزَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ شَیْ ءٍ آکُلُهُ فَقَالَتْ لَا إِلَّا مَا أَتَتْنَا بِهِ بَرِیرَةُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هَاتِیهِ هُوَ عَلَیْهَا صَدَقَةٌ وَ لَنَا هَدِیَّةٌ فَأَکَلَهُ (4).
ص: 75
مؤلف
تمام داستان در باب ازدواج کنیزان آمده است .
روایت13.
نهج البلاغه: امیرالمومنین در یکی از خطبهها میفرماید: و از این حادثه شگفت آورتر اینکه شب هنگام کسی به دیدار ما آمد و ظرفی سرپوشیده پر از حلوا داشت، معجونی که از آن تنفر داشتم، گویا آن را با آب دهان مار سمی، یا قی کرده آن مخلوط کردند، به او گفتم: هدیه است؟ یا زکات یا صدقه؟ که همه اینها بر ما اهل بیت پیامبر (ص) حرام است. تا آخر خطبه. (1)
روایت14.
دعائم الاسلام: از امیرالمومنین علی علیه السلام روایت شده است که ایشان به امام حسن علیه السلام درحالی که کودکی خردسال بود نگاه کرد و خرمایی از خرمای صدقه را گرفته و در دهانش گذاشت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم خرما را از دهانش بیرون آورد درحالی که آب دهانش بر خرما بود، و آن را روی خرمای صدقه انداخت و فرمود: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست. (2)
از حسن بن علی علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم دست من را گرفت و همراه با او به راه افتادم و ما بر خرمایی تازه گذر کردیم و من در آن موقع کودکی خردسال بودم، پس سریعاً دویدم و خرما را گرفته و در دهانم گذاشتم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم شتاب کرد و انگشتش را در دهانم گذاشت و خرما را با آب (دهانم) بیرون آورد و آن را در (بقیه) خرما انداخت. این خرما از خرمای صدقه بود. سپس فرمودند: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست.
جعفر ابن محمد علیه السلام میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: صدقه برای من و اهل بیتم حلال نیست جراکه صدقه چرکهای (دست) مردم است. به امام صادق علیه السلام گفته شد: آیا زکاتی که مردم می پردازند از همین نوع است؟ فرمود: بله و خداوند در عوض آن، خمس را برای ما مقرر گردانیده است. به او گفتند: در صورتی که از خمس منع شدید آیا صدقه برای شما حلال میشود؟ فرمود: خیر، به خدا سوگند، چیزی که خداوند بر ما حرام کرده است، حلال نمیشود همچنین از ایشان نقل شده که فرمود: زکات واجب برای ما حلال نیست و برای من یکسان است که از زکات بخورم یا شراب بنوشم، همانا خداوند صدقههای مردم را بر ما حرام گردانید چه آن را بخوریم یا با آن کار کنیم، و صدقه برخی از ما به برخی دیگر را در صورتی که از زکات نباشد حلال کرده است. (3)
ص: 76
تمامه فی باب تزویج الإماء.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا کَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَکَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِکَ کُلُّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ(1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ طِفْلٌ صَغِیرٌ قَدْ أَخَذَ تَمْرَةً مِنْ تَمْرِ الصَّدَقَةِ فَجَعَلَهَا فِی فِیهِ فَاسْتَخْرَجَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ فِیهِ وَ إِنَّ عَلَیْهَا لُعَابَهُ فَرَمَی بِهَا فِی تَمْرِ الصَّدَقَةِ حَیْثُ کَانَتْ وَ قَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ(2).
وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِی فَمَشَیْتُ مَعَهُ فَمَرَرْنَا بِتَمْرٍ مَصْبُوبٍ وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ صَغِیرٌ فَجَمَزْتُ (3) فَتَنَاوَلْتُ تَمْرَةً فَجَعَلْتُهَا فِی فِیَّ فَبَادَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَدْخَلَ إِصْبَعَهُ فِی فِیَّ وَ أَخْرَجَ التَّمْرَةَ بِلُعَابِهَا وَ رَمَی بِهَا فِی التَّمْرِ وَ کَانَ مِنْ تَمْرِ الصَّدَقَةِ فَقَالَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِی وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی إِنَّ الصَّدَقَةَ أَوْسَاخُ النَّاسِ فَقِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الزَّکَاةُ الَّتِی یُخْرِجُهَا النَّاسُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ عَوَّضَنَا اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ الْخُمُسَ قِیلَ لَهُ فَإِذَا مُنِعْتُمُ الْخُمُسَ هَلْ تَحِلُّ لَکُمُ الصَّدَقَةُ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا یَحِلُّ لَنَا مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْنَا بِغَصْبِ الظَّالِمِینَ حَقَّنَا وَ لَیْسَ مَنْعُهُمْ إِیَّانَا مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَنَا بِمُحِلٍّ لَنَا مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْنَا.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ لَنَا زَکَاةٌ مَفْرُوضَةٌ وَ مَا أُبَالِی أَکَلْتُ مِنْ زَکَاةٍ أَوْ شَرِبْتُ مِنْ خَمْرٍ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا صَدَقَاتِ النَّاسِ أَنْ نَأْکُلَهَا أَوْ نَعْمَلَ عَلَیْهَا وَ أَحَلَّ لَنَا صَدَقَاتِ بَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ مِنْ غَیْرِ زَکَاةٍ(4).
ص: 76
باب هشتم : چگونگی تقسیم زکات و آداب آن و حکم زکاتی که فرد ستمگر میگیرد و زمان پرداخت زکات و کمترین مقداری از آن که به فقیر می توان داد
آیات
- توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ. (1)
{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن.}
روایات
روایت1.
امام صادق علیه السلام از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: در زکاتت آنچه را که عشار از تو میگیرد حساب کن و کمتر از آن، هر چه توانستی بپرداز. (2)
روایت2.
اسحاق بن عمار میگوید: امام صادق علیه السلام به من گفت: اسحاق! چون وقت زکات مالت فرا رسد آن را چگونه می پردازی؟ گفتم: مستحقّین آن خود به من مراجعه کرده به ایشان می پردازم، حضرت فرمود: تو را جز این نمی بینم که مؤمنین را خوار ساخته ای! زنهار زنهار که خداوند متعال می فرماید: کسی که دوست مرا خوار سازد با من به دشمنی برخاسته است. (3)
مجالس المفید: جعابی همین حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت3.
معانی الاخبار: بشر بن بشار میگوید: به شخصی - مقصودش موسی بن جعفر علیه السلام بود - گفتم: چه مقدار از زکات به مومن داده میشود؟ فرمود: به مومن سه هزار داده میشود. سپس گفت: ده هزار، و به شخص فاجر مقدار ناچیزی داده میشود زیرا مومن مال زکات را در راه طاعت و بندگی خداوند خرج میکند اما
ص: 77
التوبة: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ (1).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: اعْتَدَّ فِی زَکَاتِکَ بِمَا أَخَذَ الْعَشَّارُ مِنْکَ وَ أَخْفِهَا مِنْهُ مَا قَدَرْتَ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا إِسْحَاقُ کَیْفَ تَصْنَعُ بِزَکَاةِ مَالِکَ إِذَا حَضَرَتْ قُلْتُ یَأْتُونِّی إِلَی الْمَنْزِلِ فَأُعْطِیهِمْ فَقَالَ لِی مَا أَرَاکَ یَا إِسْحَاقُ إِلَّا قَدْ ذَلَّلْتَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِیَّاکَ إِیَّاکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ مَنْ أَذَلَّ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِی بِالْمُحَارَبَةِ(3).
جا، [المجالس للمفید] الجعابی: مثله (4).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرَّجُلِ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام مَا حَدُّ الْمُؤْمِنِ الَّذِی یُعْطَی الزَّکَاةَ قَالَ یُعْطَی الْمُؤْمِنُ ثَلَاثَةَ آلَافٍ ثُمَّ قَالَ أَوْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ یُعْطَی الْفَاجِرُ بِقَدَرٍ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ یُنْفِقُهَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ
ص: 77
فاجر آن را در معصیت خداوند هزینه میکند. (1)
روایت4.
احتجاج: ابن عتبه روایت کرده است که از جمله دلیل و برهانهایی که امام صادق علیه السلام در برابر عمرو ابن عبید و گروهی از معتزلیها ذکر کرد بدین صورت بود که به عمرو گفت: در مورد تقسیم زکات، چه می گویی؟ عمرو بن عبید، این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ»(2)،{صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، اختصاص دارد.} و تا آخر آیه را تلاوت کرد. امام گفت: بلی. اما تو چگونه آن را تقسیم می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: صدقات را به هشت بخش تقسیم می کنم و هر بخشی را به گروهی می دهم. امام فرمود: گرچه یک گروه آنان ده هزار تن شوند و یک گروه دیگر از یک تن و دو تن و یا سه تن تجاوز نکنند؟ تو برای این چند نفر معدود به اندازه آن ده هزار نفر، سهم برابر مقرر می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: بلی. امام صادق فرمود: و حتما زکات شهریان را با زکات بادیه نشینان جمع می کنی و بین مستحقین شهری و مستحقین بیابانی به طور مساوی تقسیم می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: بلی. امام صادق فرمود: تو از همه جهت با سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم به مخالفت برخاسته ای. رسول خدا زکات بادیه نشینان را میان مستحقین بادیه نشین تقسیم می کرد، و زکات شهریان را میان مستحقین شهری. رسول خدا سهام مستحقین را برابر نمی دانست بلکه به مقداری که از آنها حاضر می شد و مقداری که از آنان حاضر بود، مطابق صلاحدید خود، به هر گروهی مقداری عطا می کرد. و اگر در سخن من تردید داری، (بدان که) فقهای مدینه و مشایخ آنجا در اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این گونه عمل مینمود هیچ اختلافی با هم ندارند. (3)
روایت5.
علل الشرایع: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: پدرم از هشام بن عبد الملک زمینی را به فلان و فلان هزار دینار خریده و شرط کردند که زکات ده سال آن مال را هشام بدهد و این شرط به خاطر آن صورت گرفت که هشام والی بود. (4)
روایت6.
المحاسن : ابن سنان روایت کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: صدقه حیوانات پهن پا و سم دار به مسلمانان متجمل پرداخت میشود و صدقه طلا و نقره و هر آنچه زمین میرویاند (غلات) به فقرا داده شود. گفتم: چگونه حکم بدین صورت تشریع شده است؟ فرمود: آن افراد ظاهر آراسته دارند و از مردم شرم میکنند از این رو بهترین این دو نوع صدقه از نظر مردم را باید به آنها اختصاص داد و هر دو نوع آن جزء صدقه میباشد. (5)
ص: 78
عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْفَاجِرَ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
ج، [الإحتجاج] عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیِّ: فِیمَا احْتَجَّ بِهِ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَی عَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ وَ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ قَالَ لِعَمْرٍو مَا تَقُولُ فِی الصَّدَقَةِ قَالَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها إِلَی آخِرِهَا قَالَ نَعَمْ فَکَیْفَ تَقْسِمُ بَیْنَهُمْ قَالَ أَقْسِمُهَا عَلَی ثَمَانِیَةِ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِی کُلَّ جُزْءٍ مِنَ الثَّمَانِیَةِ جُزْءاً قَالَ علیه السلام إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنْهُمْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ صِنْفٌ رَجُلًا وَاحِداً وَ رَجُلَیْنِ وَ ثَلَاثَةً جَعَلْتَ لِهَذَا الْوَاحِدِ مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لِلْعَشَرَةِ آلَافٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ تَجْمَعُ (2)
بَیْنَ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ وَ أَهْلِ الْبَوَادِی فَتَجْعَلُهُمْ فِیهَا سَوَاءً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَخَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ فِی کُلِّ مَا قُلْتَ فِی سِیرَتِهِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ صَدَقَةَ الْبَوَادِی فِی أَهْلِ الْبَوَادِی وَ صَدَقَةَ الْحَضَرِ فِی أَهْلِ الْحَضَرِ لَا یَقْسِمُهُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ إِنَّمَا یَقْسِمُ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ مِنْهُمْ وَ عَلَی مَا یَرَی وَ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ فَإِنْ کَانَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِمَّا قُلْتُ فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتَهُمْ کُلَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَا کَانَ یَصْنَعُ (3).
ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: بَاعَ أَبِی علیه السلام مِنْ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ أَرْضاً لَهُ بِکَذَا وَ کَذَا أَلْفَ دِینَارٍ وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ زَکَاةَ ذَلِکَ الْمَالِ عَشْرَ سِنِینَ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّ هِشَاماً کَانَ هُوَ الْوَالِیَ (4).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِنَ الْخُفِّ وَ الظِّلْفِ یُدْفَعُ إِلَی الْمُتَجَمِّلِینَ وَ أَمَّا الصَّدَقَةُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ مَا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَلِلْفُقَرَاءِ فَقُلْتُ وَ لِمَ صَارَ هَذَا هَکَذَا قَالَ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ یَتَجَمَّلُونَ وَ یَسْتَحْیُونَ مِنَ النَّاسِ فَیُدْفَعُ أَجْمَلُ الْأَمْرَیْنِ عِنْدَ الصَّدَقَةِ وَ کُلٌ
ص: 78
روایت7.
المحاسن : ابی ولاد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: به هیچ کسی کمتر از پنج درهم به عنوان زکات پرداخت نمیشود و این کمترین مقداری است که خداوند در زکات واجب کرده است. (1)
روایت8.
فقه الرضا: اولین اوقات پرداخت زکات پس از گذشت شش ماه از سال است برای کسی که میخواهد پرداخت زکات مالش را مقدم دارد و جایز نیست که در زکات، کمتر از نصف دینار پرداخت شود.
من از پدرم عالم اهل البیت در مقدم داشتن زکات و مؤخر داشتن آن به مدت چهار ماه و شش ماه روایت میکنم. لیکن مقصود این است که چون واجب شود، باید بدهی و تقدیم و تاخیر آن جایز نیست زیرا حق سبحانه و تعالی دستور به زکات را مقرون دستور به نماز کرده است و چنانکه مقدم داشتن و مؤخر داشتن نماز جایز نیست مگر به عنوان قضا، زکات نیز این چنین است، پس اگر دوست داشتی که پرداخت مقداری از زکات مالت را مقدم داری که مومنی را به وسیله آن از غم و مصیبت نجات دهی، آن را به عنوان قرض به او بده و زمانی که وقت زکات برسد، آن مالی را که به او دادی به عنوان زکات خود حساب کن و این مال به عنوان زکات مال تو به حساب میآید و ثواب قرض و زکات برای تو نوشته میشود. و اگر در نزد شخصی مالی داری و این شرایط برایت فراهم نشود که مال را از او بگیری، پس اگر خواهی آن را زکات حساب کن.
من از پدرم روایت میکنم که فرمود: نیکو چیزی است قرض دادن، اگر قرض گیرنده تمکن یابد آن را خواهد پرداخت و اگر پرداخت قرض برای او دشوار شود، به عنوان زکات مالت به حساب بیاور.
روایت9.
تفسیر عیاشی: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت میکند که از او درباره این سخن خداوند: «وَإِن تُخْفُوها وَتُؤْتُوها الْفُقَرَاء فَهوَ خَیرٌ لُّکمْ»،(2) {اگر صدقه ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبی است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است.} پرسیدم، فرمود: آن زکات نیست، بلکه آن صدقه ای است که شخص خودش می پردازد. زکات آشکارا است و نه پنهانی. (3)
روایت10.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: عیبی ندارد که پرداخت زکات را پیش از وقت لزوم آن، به اندازه یک ماه یا بیشتر - در هنگام ضرورت - مقدم بداری. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم، زکات عبّاس (عموی خود) را، در امری که به آن نیازمند بود، پیش از وقت آن گرفت. (4)
ص: 79
صَدَقَةٌ(1).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یُعْطَی أَحَدٌ أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ دَرَاهِمَ مِنَ الزَّکَاةِ وَ هُوَ أَقَلُّ مَا فَرَضَ اللَّهُ مِنَ الزَّکَاةِ(2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَوَّلُ أَوْقَاتِ الزَّکَاةِ بَعْدَ مَا مَضَی سِتَّةُ أَشْهُرٍ مِنَ السَّنَةِ لِمَنْ أَرَادَ تَقْدِیمَ الزَّکَاةِ وَ لَا یَجُوزُ فِی الزَّکَاةِ أَنْ یُعْطَی أَقَلَّ مِنْ نِصْفِ دِینَارٍ وَ إِنِّی أَرْوِی عَنْ أَبِیَ الْعَالِمِ علیه السلام فِی تَقْدِیمِ الزَّکَاةِ وَ تَأْخِیرِهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ أَوْ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِلَّا أَنَّ الْمَقْصُودَ مِنْهَا أَنْ تَدْفَعَهَا إِذَا وَجَبَ عَلَیْکَ وَ لَا یَجُوزُ لَکَ تَقْدِیمُهَا وَ تَأْخِیرُهَا لِأَنَّهَا مَقْرُونَةٌ بِالصَّلَاةِ وَ لَا یَجُوزُ لَکَ تَقْدِیمُ الصَّلَاةِ قَبْلَ وَقْتِهَا وَ لَا تَأْخِیرُهَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَضَاءً وَ کَذَلِکَ الزَّکَاةُ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُقَدِّمَ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ شَیْئاً تُفَرِّجُ بِهِ عَنْ مُؤْمِنٍ فَاجْعَلْهَا دَیْناً عَلَیْهِ فَإِذَا أحلت [حَلَ] عَلَیْکَ وَقْتُ الزَّکَاةِ فَاحْسُبْهَا لَهُ زَکَاةً فَإِنَّهُ یُحْسَبُ لَکَ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ وَ یُکْتَبُ لَکَ أَجْرُ الْقَرْضِ وَ الزَّکَاةِ وَ إِنْ کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ مَالٌ وَ لَمْ یَتَهَیَّأْ لَکَ قَضَاؤُهُ فَاحْسُبْهَا مِنَ الزَّکَاةِ إِنْ شِئْتَ وَ قَدْ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ نِعْمَ الشَّیْ ءُ الْقَرْضُ إِنْ أَیْسَرَ قَضَاکَ وَ إِنْ عَسُرَ حَسَبْتَهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ (3) قَالَ لَیْسَ تِلْکَ الزَّکَاةَ وَ لَکِنَّهُ الرَّجُلُ یَتَصَدَّقُ بِنَفْسِهِ الزَّکَاةَ عَلَانِیَةً لَیْسَ بِسِرٍّ(4).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِتَعْجِیلِ الزَّکَاةِ قَبْلَ مَحَلِّهَا بِشَهْرٍ أَوْ نَحْوِهِ إِذَا احْتِیجَ إِلَیْهَا وَ قَدْ تَعَجَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَکَاةَ الْعَبَّاسِ قَبْلَ مَحَلِّهَا فِی أَمْرٍ احْتَاجَ إِلَیْهَا فِیهِ (5).
ص: 79
باب نهم : آداب مربوط به گرد آورنده زکات
آیات
- توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1)
{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی، و برایشان دعا کن، زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است، و خدا شنوای داناست.}
روایات
روایت1.
امالی طوسی: عمرو بن شعیب از پدرش از جدش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمود: هر عهد و پیمانی که در زمان جاهلیت بوده است اسلام آن را تقویت کرد و عهد و پیمانی در اسلام نیست(2)،
ص: 80
التوبة: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّمَا حِلْفٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّ الْإِسْلَامَ لَمْ یَرُدَّهُ (2) وَ لَا حِلْفَ فِی الْإِسْلَامِ
ص: 80
ترجمه نشده
چرا که مسلمانان علیه غیر مسلمانان متحد هستند؛ به طوری که اگر دورترین آنان به غیر مسلمانان امان دهد، نزدیکترین مسلمان به بلاد کفر، آن امان را رعایت میکند. جنگجویان مسلمان، غنایم را با کسانی که در خانه نشستهاند تقسیم میکنند. انسان مؤمن به خاطر انسان کافر کشته نمیشود؛ چرا که دیه کافر نصف دیه مومن است وجلَب و جنَب در اسلام نیست(1) و صدقههای آنها فقط در خانههایشان گرفته میشود .
ص: 81
الْمُسْلِمُونَ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یُجِیرُ عَلَیْهِمْ أَدْنَاهُمْ وَ یَرُدُّ عَلَیْهِمْ أَقْصَاهُمْ (1) تُرَدُّ سَرَایَاهُمْ عَلَی قُعَّدِهِمْ (2) لَا یُقْتَلُ مُؤْمِنٌ بِکَافِرٍ وَ دِیَةُ الْکَافِرِ نِصْفُ دِیَةِ الْمُؤْمِنِ وَ لَا جَلَبَ وَ لَا جَنَبَ (3) وَ لَا تُؤْخَذُ صَدَقَاتُهُمْ إِلَّا فِی دُورِهِمْ.
ص: 81
ترجمه نشده
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم این حدیث را در خطبه روز جمعه ایراد کرد و فرمود: ای مردم... (1)
روایت2.
معانی الاخبار: قاسم ابن سلام به سندی که تا پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله رسیده است، گفت که: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به وائل بن حجر حضرمی و قبیله اش چنین نگاشت:
«نوشته ایست از محمّد، فرستاده خدا به سوی ملوک و زمامدارانی که همواره بر سریر حکومت برقرارند از اهالی حضر موت، که موظّفند به خواندن نماز، و دادن زکات، اوّلین نصاب گوسفند (چهل گوسفند) یک گوسفند، و گوسفندی که برای شیرش در خانه نگهداشته می شود از آن مالکش می باشد، و از معادن (که استخراج شود) یک پنجم ثابت است، و جایز نیست «خلاط» (مخلوط کردن چهارپایان) و «وراط» (فریفتن مصدّق با بدر کردن گوسفند از میان گوسفندان، پراکنده کردن گله را یا پنهان کردن مواشی خود، در میان مواشی دیگران یا مخفی کردن در کوه و صحرا، (تا صدقه گیرنده مطلع نشود) و نه «شناق» (گرفتن زکات چیزی از میان دو نصاب) و نه «ازدواج به مبادله» یعنی دو شخص، دختر یا خواهر یکدیگر را بدون مهریّه به همسری در آورند، و هر کس کِشت را قبل از رسیدن بفروشد، ربا خورده است، و هر نوع مست کننده ای حرام است».
ابو عبید گوید: «أقیال» پادشاهانی بودند در یمن، که مرتبه شان پائین تر از پادشاه بزرگ بود و به تک تک آنان «قیل» گفته می شد، که او مهتر و پادشاه قبیله خود بود. «عباهله» (ملوک حمیرند) که پیوسته بر اورنگ سلطنت تکیه دارند و هر بیکار و سر خود رهاشده ای را که از هر کاری که اراده اوست منع نشود، «معبهل» گویند و تأبط شرا گفته است:
تا وقتی که زنده هستم، هر وقت به دنبال من باشی
مرا با پیش رو گله و اشخاص بیکار و سرخود رها شده مییابی.
«مسترعل» گلهبان یا صاحب آن که همراه گله اسب و یا شتران آید، یعنی پیش رو گله، و «متعبهل» آن است که از کوچکترین چیزی منع نمی گردد. گفت «راجز» دسته شتری را گوید که رها شده تا برود و آب بیاشامد و به حال خود رها است که به هر جایی برود:
شترها را رها کند هر طور میخواهد بر
ص: 82
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: هَذَا الْحَدِیثُ فِی خُطْبَتِهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ (1).
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَتَبَ لِوَائِلِ بْنِ حُجْرٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ لِقَوْمِهِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْأَقْیَالِ الْعَبَاهِلَةِ مِنْ أَهْلِ حَضْرَمَوْتَ بِإِقَامِ الصَّلَاةِ وَ
إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ عَلَی التِّیعَةِ شَاةٌ وَ التِّیمَةُ لِصَاحِبِهَا وَ فِی السُّیُوبِ الْخُمُسُ لَا خِلَاطَ وَ لَا وِرَاطَ وَ لَا شِنَاقَ وَ لَا شِغَارَ وَ مَنْ أَجْبَی فَقَدْ أَرْبَی وَ کُلُّ مُسْکِرٍ حَرَامٌ.
قال أبو عبید الأقیال ملوک بالیمن دون الملک الأعظم واحدهم قیل یکون ملکا علی قومه و العباهلة الذین قد أقروا علی ملکهم لا یزالون عنه و کل مهمل فهو معبهل و قال تأبط شرا:
متی تبغنی ما دمت حیا مسلما***تجدنی مع المسترعل المتعبهل
فالمسترعل الذی یخرج فی الرعیل و هی الجماعة من الخیل و غیرها و المتعبهل الذی لا یمنع من دنی (2)
قال الراجز(3) یذکر الإبل إنها قد أرسلت
ص: 82
آبشخور وارد شود.
یعنی شترها رها شدند که هر طور بخواهند بر آبشخور وارد آیند. «تیعه» چهل رأس از گوسفند است، و «تیمه» گوسفندان زائد بر چهل رأس تا به نصاب دوم زکات را گویند. و گفته شده: گوسفند شیرده خانگی است که بیابان چر نیست و گوسفند خانگی است که جهت شیر و بره نگهداری می شود، و از ابراهیم در این مورد روایت شده که فرمود: ربائب زکات واجب نیست. أبو عبید می گوید: چه بسا صاحب آن نیاز به گوشتش پیدا می کند و آن را می کشد، و در آن هنگام گفته می شود: مرد ذبح کرد گوسفند شیرده را، و زن دوگانه زائید. حطیئة، خاندان لوی را چنین ستوده است:
آل لوی گوسفند خانگی شیرده خود را نمیکشند
بلکه مهمان نوازی را برای آن ضمانت میکنند.
می گوید: نیازی ندارد که گوسفند شیرده خانگی خود را بکشد. أبو عبید گوید: «سیوب» مال پنهان کرده در زمین است و به نظرم حتما از «سیب» که عطا و بخشش می باشد، اقتباس شده، و می گویی: «از بخششهای الهی و عطای اوست». امّا فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم «لا خلاط» و «لا وراط»، گفته شده: «خلاط» مخلوط شدن چهارپایان است، یعنی: هر گاه دو نفر گوسفند خود را با هم مخلوط کردند و مجموعا یک صد و بیست گوسفند شده که یکی از آنها مالک هشتاد رأس، و دیگری مالک چهل رأس می باشد، و هر گاه که گیرنده زکات آمد و دو گوسفند از آن گلّه گرفت، آنکه هشتاد رأس دارد به آنکه چهل رأس دارد، قیمت یک سوم گوسفند را بپردازد بنا بر این او یک گوسفند و یک سوم گوسفند پرداخته است و دیگری دو سوم گوسفند. و اگر گیرنده زکات از مجموع یک صد و بیست، یک گوسفند گرفت (مالک هشتاد رأس، یک سوم یک گوسفند را به مالک چهل رأس می پردازد، پس صاحب هشتاد رأس دو سوم یک گوسفند را پرداخته، و صاحب چهل رأس، یک سوم یک گوسفند) و این است آنچه در اسلام ممنوع شده، می فرماید: که «لا خلاط». و «وراط» (فریفتن) است یعنی: چیز کم بها را در چیز گرانبها مخلوط نمودن و گول زدن مشتری است، و گفته اند: فرمایش آن حضرت «لا خلاط و لا وراط» همانند قول کسی است که گفته باشد: (جمع نمی گردد میان پراکنده شده و پراکندگی ایجاد نمی شود در میان جمع شده).
شیخ صدوق گوید: قول اخیر صحیح تر می باشد و معنی اوّل قابل اعتبار نیست.
و امّا فرموده اش «لا شناق» «شنق» فاصله بین دو نصاب از زکات شتر، فاصله پنج تا ده، و آنچه افزون بر ده است تا پانزده از شتر، می گوید: «از آن
ص: 83
علی الماء ترده کیف شاءت:
عباهل عبهلها
الوراد.
یعنی الإبل أرسلت علی الماء ترده کیف شاءت و التیعة الأربعون من الغنم و التیمة یقال إنها الشاة الزائدة علی الأربعین حتی تبلغ الفریضة الأخری و یقال إنها الشاة یکون لصاحبها فی منزله یحتلبها و لیست بسائمة و هی الغنم الربائب التی یروی فیها عن إبراهیم أنه قال لیس فی الربائب صدقة قال أبو عبید و ربما احتاج صاحبها إلی لحمها فیذبحها فیقال عند ذلک قد اتأم الرجل و اتأمت المرأة(1) قال الحطیئة یمدح آل لأی:
فما تتئم جاره آل لأی***و لکن یضمنون لها قراها
یقول لا یحتاج إلی أن یذبح تیمتها قال و السیوب الرکاز و لا أراه أخذ إلا من السیب و هو العطیة تقول من سیب الله و عطائه و أما قوله لا خلاط و لا وراط فإنه یقال إن الخلاط إذا کان بین الخلیطین عشرون و مائة شاة لأحدهما ثمانون و للآخر أربعون فإذا جاء المصدق و أخذ منها شاتین رد صاحب الثمانین علی صاحب الأربعین ثلث شاة فتکون علیه شاة و ثلث شاة و علی الآخر ثلثا شاة و إن أخذ المصدق من العشرین و المائة شاة واحدة رد صاحب الثمانین علی صاحب الأربعین ثلث شاة فیکون
علیه ثلثا شاة و علی الآخر ثلث شاة(2)
فهذا قوله لا خلاط و الوراط الخدیعة و الغش و یقال إن قوله لا خلاط و لا وراط کقوله لا یجمع بین متفرق و لا یفرق بین مجتمع.
قال الصدوق و هذا أصح و الأول لیس بشی ء.
و قوله لا شناق فإن الشنق هو ما بین الفریضتین و هو ما زاد من الإبل من الخمس إلی العشر و ما زاد علی العشر إلی خمس عشرة یقول لا یؤخذ من ذلک
ص: 83
چیزی گرفته نمی شود» و فاصله تمامی نصابها این چنین است. اخطل در ستایش مردی گفته است:
مرد بزرگواری است که دیههای شتر به او تعلق میگیرد
زمانی که دیه صدها شتر در اطرافش را متحمل میشود.
و اما فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله: «و لا شغار» یک زناشوئی تعویضی در زمان جاهلیّت بوده، بدین گونه که مردی به خواستگاری دختر و یا خواهر شخص دیگری می رفت و کابین او را بر این قرار می داد که دختر یا خواهر خود را نیز به او بدهد و مهریه ای جز این مهریه در کار نبود، که حضرت از آن نهی فرموده است. و فرموده اش این است: «و من أجبی فقد أربی» یعنی هر کس اجباء کند ربا داده است. «اجباء» فروختن زراعت است قبل از آنکه محصول آن آشکار گردد، و به ثمر نشیند. (1)
روایت3.
فقه الرضا علیه السلام: عاملی که گیرنده زکات است، آن موضعی را که گوسفند در آنجاست قصد میکند و ندا می کند که ای گروه مسلمانان! آیا برای خدا در اموال شما حقی هست؟ پس اگر بگویند: بلی، امر کند که گوسفند را بیرون آورند و آن را دو گروه کند و صاحب آن را مخیّر سازد که هر یک از این دو گروه را که می خواهد اختیار کند و گروه دیگر را عامل برمی دارد پس اگر صاحب آن دوست داشته باشد آنچه را عامل برداشته به او تعلق گیرد و آن چه او دارد عامل بردارد، می تواند، و اگر بعد از برداشتن، همان اول را نخواهد بردارد، این حق را ندارد. و عامل اجازه ندارد گوسفندان گردهم آمده را متفرق کند و نیز اجازه ندارد گوسفندان (چند کس) را گردهم آورد.
روایت4.
تفسیر عیاشی: از حسن ابن علی بن نعمان، از پدرش، از کسی که از امام صادق علیه السلام شنیده است روایت کرده است که ایشان فرمودند: همانا خدا، رسولش صلی الله علیه و آله و سلم را تعلیم کرد. پس فرمود: ای محمد! «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»،(2) {گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.} فرمود: از آنان آن چه را ظاهر و آسان است بگیر و عفو (بخشش) حد میانه است. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: از علی ابن حسان واسطی، از یکی از اصحابمان، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا» (4) {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی} سؤال کردم که آیا پس از رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در باره امام نیز جریان دارد؟ فرمود: بلی. (5)
روایت6.
تفسیر عیاشی: از زراره، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: به ایشان عرض کردم: آیا این فرموده خدا: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا»، {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی.} (آیا) همان فرموده او: «وَءَاتَوُا الزَّکَوَةَ»، {و زکات داده اند} است؟ گفت: فرمود: صدقه در گیاهان و حیوانات است و زکات در طلا و نقره
ص: 84
شی ء و کذلک جمیع الأشناق قال الأخطل یمدح رجلا:
قرم تعلق أشناق الدیات به***إذ المئون أمرت حوله حملا
و أما قوله لا شغار فإنه کان الرجل فی الجاهلیة یخطب إلی الرجل ابنته أو أخته و مهرها أن یزوجه أیضا ابنته أو أخته فلا یکون مهر سوی ذلک فنهی عنه و قوله صلی الله علیه و آله و من أجبی فقد أربی.
فالإجباء بیع الحرث قبل أن یبدو صلاحه (1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: یَقْصِدُ الْمُصَدِّقُ الْمَوْضِعَ الَّذِی فِیهِ الْغَنَمُ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ هَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ حَقٌّ فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ أَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ الْغَنَمُ وَ یُفَرِّقُهَا فِرْقَتَیْنِ وَ یُخَیِّرُ صَاحِبَ الْغَنَمِ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ وَ یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ صَدَقَتَهَا مِنَ الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ فَإِنْ أَحَبَّ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَتْرُکَ الْمُصَدِّقُ لَهُ هَذِهِ فَلَهُ ذَاکَ وَ یَأْخُذُ غَیْرَهَا وَ إِنْ لَمْ یُرِدْ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَأْخُذَهُ أَیْضاً فَلَیْسَ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا یُفَرِّقُ الْمُصَدِّقُ بَیْنَ غَنَمٍ مُجْتَمِعَةٍ وَ لَا یَجْمَعُ بَیْنَ مُتَفَرِّقَةٍ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ قَالَ خُذْ مِنْهُمْ مَا ظَهَرَ وَ مَا تَیَسَّرَ وَ الْعَفْوُ الْوَسَطُ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها جَارِیَةٌ هِیَ فِی الْإِمَامِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها أَ هُوَ قَوْلُهُ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ قَالَ الصَّدَقَاتُ فِی النَّبَاتِ وَ الْحَیَوَانِ وَ الزَّکَاةُ فِی الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ زَکَاةُ
ص: 84
و زکات روزه. (1)
روایت7.
دعائم الاسلام: جعفر ابن محمد از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نهی کرد که مردمان را، به هنگام گرفتن زکات و صدقات سوگند دهند، و گفت: آنان در این باره مورد اعتمادند. یعنی هرکس انکار کند که مالی دارد که زکات در آن واجب است و در ظاهر نزد او مالی نباشد، سوگند داده نمیشود.
و نهی کرد از این که در یک سال دو بار از ایشان گرفته شود و در یک سال فقط یک بار از آنان گرفته میشود و نهی کرد که در گرفتن صدقات با مردمان درشتی کنند و به زور متوسل شوند، یا ایشان را بزنند یا سختگیری کنند، یا بیش از توانایی برایشان تحمیل کنند؛ و فرمان داد که گیرنده صدقات جز آنچه در دست ایشان است نگیرد، و در حق ایشان به عدالت رفتار کند و حقی را که برای آنها واجب است فرو نگذارد.
از امام علی علیه السلام نقل شده است که هنگامی که مخنف بن سلیم ازدی را برای تحصیل داری زکات روانه کرد، سفارش طولانی ای به او کرد و گفت که در کارهای پنهانی خود از پروردگار خویش پروا کند، و با مردمان با گشاده رویی و نرمخویی رو به رو شود. و به او فرمان داد که فروتنی پیشه کند، و از تکبر بپرهیزد، که خدا فروتنان را برمی آورد و متکبران را تنزل می دهد. سپس به او فرمود: ای محنف بن سلیم! تو را در این صدقه بهره و حقی معین است، و شرکایی داری که عبارتند از بینوایان و مسکینان و بدهکاران و مجاهدان و در راه ماندگان و بردگان و دلجویی شدگان. ما حق تو را می دهیم، تو هم حق آنان را بده، در غیر این صورت مدعیان تو در روز بازپسین بسیار خواهند بود، و بدا به حال کسی که مدعیان او چنین کسان (بینوایان و ..) باشند.
و از ایشان نقل شده که فرمود: صدقههای بادیه نشینها از آبهای آنها گرفته میشود و از مکانهایی که در آنجا هستند به مکان دیگر رانده نمیشوند. فرمود: و هرگاه خشکسالی بود (جمع آوری صدقه آنها) به تاخیر میافتد تا در رفاه و نعمت قرار بگیرند. (2)
و از ایشان نقل شده که امر فرمودند صدقه از جنسش گرفته شود: صدقه شتر از شتر، گاو از گاو، گوسفند از گوسفند، گندم از گندم و خرما از خرما .
ص: 85
الصَّوْمِ (1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی أَنْ یُحْلَفَ النَّاسُ عَلَی صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِیهَا مَأْمُونُونَ یَعْنِی أَنَّهُ مَنْ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ لَهُ مَالٌ تَجِبُ فِیهِ زَکَاةٌ وَ لَمْ یُوجَدْ ظَاهِراً عِنْدَهُ لَمْ یُسْتَحْلَفْ وَ نَهَی أَنْ یُثْنَی عَلَیْهِمْ فِی عَامٍ مَرَّتَیْنِ وَ لَا یُؤْخَذُونَ بِهَا فِی عَامٍ إِلَّا مَرَّةً وَاحِدَةً وَ نَهَی أَنْ یُغْلَظَ عَلَیْهِمْ فِی أَخْذِهَا مِنْهُمْ أَوْ أَنْ یُقْهَرُوا عَلَی ذَلِکَ أَوْ یُضْرَبَ أَوْ یُشَدَّدَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُکَلَّفُوا فَوْقَ طَاقَتِهِمْ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یَأْخُذَ الْمُصَدِّقُ مِنْهُمْ إِلَّا مَا وَجَدَ فِی أَیْدِیهِمْ وَ أَنْ یَعْدِلَ فِیهِمْ وَ لَا یَدَعَ لَهُمْ حَقّاً یَجِبُ عَلَیْهِمْ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَوْصَی مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ الْأَزْدِیَّ وَ قَدْ بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَةِ بِوَصِیَّةٍ طَوِیلَةٍ أَمَرَهُ فِیهَا بِتَقْوَی اللَّهِ رَبِّهِ فِی سَرَائِرِ أُمُورِهِ وَ خَفِیَّاتِ أَعْمَالِهِ وَ أَنْ یَتَلَقَّاهُمْ بِبَسْطِ الْوَجْهِ وَ لِینِ الْجَانِبِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَلْزَمَ التَّوَاضُعَ وَ یَجْتَنِبَ التَّکَبُّرَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرْفَعُ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ یَضَعُ الْمُتَکَبِّرِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً وَ حَقّاً مَفْرُوضاً وَ لَکَ فِیهِ شُرَکَاءُ فُقَرَاءُ وَ مَسَاکِینُ وَ غَارِمُونَ وَ مُجَاهِدُونَ وَ أَبْنَاءُ سَبِیلٍ وَ مَمْلُوکُونَ وَ مُتَأَلِّفُونَ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ خَصْماً وَ بُؤْساً لِامْرِئٍ خَصْمُهُ مِثْلُ هَؤُلَاءِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُؤْخَذُ صَدَقَاتُ أَهْلِ الْبَادِیَةِ عَلَی مِیَاهِهِمْ وَ لَا یُسَاقُونَ یَعْنِی مِنْ مَوَاضِعِهِمُ الَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَی غَیْرِهَا قَالَ وَ إِذَا کَانَ الْجَدْبُ أُخِّرُوا حَتَّی یُخْصِبُوا(2).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ أَنْ تُؤْخَذَ الصَّدَقَةُ عَلَی وَجْهِهَا الْإِبِلُ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرُ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمُ مِنَ الْغَنَمِ وَ الْحِنْطَةُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ التَّمْرُ مِنَ التَّمْرِ.
ص: 85
این موارد - و خداوند بر همه چیز داناتر است - زمانی است که صدقه دهندهها اهل طلای ریخته نشده و درهمهای ضرب خورده معاملاتی نباشند همان طور که در آن زمان این گونه بوده است. اما اگر دینار و درهم بیابند، قیمت آنچه که بر آنها واجب شده را میپردازند و اشکالی ندارد. و چه بسا این امر به صلاح خود آنان و دیگران باشد و در مطالبی که پیشتر ذکر شد، از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت کردیم که فرمود: اگر شخصی که زکات طلا بر او واجب است، معادل آن درهم (ضرب خورده) بپردازد و نیز ایرادی ندارد اگر کسی که زکات درهم (ضرب خورده) بر او واجب است، معادل آن، طلا زکات بدهد. این حکم همانند آن چیزی است که در مبحث اعطای زکات چهارپایان و دانهها ذکر کردیم و پس از این اعطای قیمت زکاتی را ذکر خواهیم کرد که که از عمر شتران بالاتر میرود.
و از آن حضرت نقل شده که امام فرمود: مردمان را بر پرداختن زکات وادار می کند، چراکه خدای متعال گفته است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم» {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک سازی} و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: یک چهلم را به عنوان زکات بیاورید، از هر بیست مثقال نصف مثقال و از هر دویست درهم پنج درهم.
از جعفر ابن محمد از پدرش و از پدرانش و از علی صلوات الله علیهم روایت کردیم که فرمودند: در چهار شتر زکات واجب نیست و هرگاه به پنج شتر بیابان گرد برسد یک گوسفند در آن واجب می شود، پس از آن، در بیشتر از پنج شتر زکات نیست تا اینکه به ده شتر برسد و چون به ده شتر رسید، دو گوسفند تا پانزده شتر و چون به پانزده شتر رسید، سه گوسفند تا بیست شتر و چون به بیست شتر رسید، چهار گوسفند و هرگاه به بیست و پنج شتر رسید، یک بنت مخاض زکات واجب است. اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون تا به سی و پنج برسد و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون تا چهل و پنج، و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه که با نر آماده جفت گیری باشد تا شصت شتر و اگر یکی بر آن افزوده شود یک جذعه تعلق میگیرد تا هفتاد و پنج و اگر یکی بر آن افزوده شود دو بنت لبون زکات لازم میآید تا نود، و اگر یکی بر آن افزوده شود، دو حقه ای که آماده جفت گیری با نر باشند لازم میآید تا صد و بیست، و هرگاه از این تعداد بیشتر شد در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
بنت مخاض شتری است که یک سال را تمام کرده و به سال دوم وارد شود گویی مادرش
ص: 86
و هذا و الله أعلم إذا لم یکن أهل الصدقات أهل تبر و لا ورق و کذلک کانوا یومئذ فأما إن کانوا یجدون الدنانیر و الدراهم فأعطوا قیمة ما وجب علیهم ثمنا فلا بأس بذلک و لعل ذلک أن یکون صلاحا لهم و لغیرهم.
وَ قَدْ ذَکَرْنَا فِیمَا تَقَدَّمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ مِنَ الذَّهَبِ وَرِقاً بِقِیمَتِهِ وَ کَذَلِکَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَکَانَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ مِنَ الْوَرِقِ ذَهَباً بِقِیمَتِهِ فَهَذَا مِثْلُ مَا ذَکَرْنَاهُ فِی إِعْطَاءِ مَا وَجَبَ فِی الْمَوَاشِی وَ الْحُبُوبِ وَ سَنَذْکُرُ بَعْدَ هَذَا إِعْطَاءَ الْقِیمَةِ فِیمَا یَتَفَاضَلُ فِی أَسْنَانِ الْإِبِلِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُجْبِرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَی أَخْذِ الزَّکَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاتُوا رُبُعَ الْعُشْرِ مِنْ کُلِّ عِشْرِینَ مِثْقَالًا نِصْفَ مِثْقَالٍ وَ مِنْ کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ.
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ آبَائِهِ وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِی أَرْبَعٍ مِنَ الْإِبِلِ شَیْ ءٌ وَ إِذَا کَانَتْ خَمْسَةً سَائِمَةً فَفِیهَا شَاةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْخَمْسِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ عَشْراً فَإِذَا کَانَتْ عَشْراً فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی خَمْسَةَ عَشَرَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی عِشْرِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ فَفِیهَا أَرْبَعٌ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ (1)
فَإِنْ لَمْ تَکُنِ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ إِلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ إِلَی سِتِّینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتَا لَبُونٍ إِلَی تِسْعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ إِلَی مِائَةٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنْ زَادَتْ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ.
فابنة المخاض الذی قد استکملت حولا ثم دخلت فی الثانی کأن أمها قد
ص: 86
می تواند دوباره شتر دیگری حامله شود، و آن در مخاض است یعنی در حاملهها. و چون دو سال را تمام کرد و وارد سال سوم شد بنت لبون نامیده می شود، گویی مادرش بچه آورده و پستانهایش شیر دارد. وقتی وارد سال چهارم شد حقّه نامند، زیرا توانایی حمل بار و سواری را دارد و چون وارد سال پنجم شد جذعه نامیده می شود.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: اگرگیرنده زکات در شتر، سنّی را که در زکات واجب میگردد نیابد، شتری با سن بالاتر از آن را میگیرد و به صاحب شتر مازاد بین دو سن شتر را بر میگرداند یا شتری با سنی پایینتر از آن را میگیرد و صاحب شتر مازاد بین دو عمر شتر را به او بر میدهد.
و از ائمه صلوات الله علیهم نقل شده که فرمودند: در گاو زکات واجب نیست تا اینکه به سی گاو برسد و چون به سی گاو رسید و از گاوهای چراگاهی باشد و از گاوهای کار کن نباشد در آن تبیع یا تبیعه حولی واجب است و در غیر آن زکاتی نیست تا به چهل برسد، چون به چهل گاو رسید، در آن مسنّه است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو تبیع یا دو تبیعه واجب است، پس چون به هفتاد برسد یک مسنه و یک تبیع واجب است، پس چون به هشتاد رسد در آن دو مسنه است تا نود، و چون به نود رسید سه تبیع لازم میآید تا صد، چون به صد رسید یک مسنه و دو تبیع واجب میگردد تا صد و ده که در آن دو مسنه و یک تبیع تا صد و بیست، و چون به صد و بیست رسید سه مسنه واجب میگردد و سپس بدین ترتیب در هر سی گاو، یک تبیع یا یک تبیعه و در هر چهل گاو، یک مسنه و در اوقاص چیزی به عنوان زکات تعلق نمیگیرد، وقص، بین دو فریضه است. در شترها و گاوهای کاری (کارکن) زکات نیست و نیز در گوسفندهای خانگی که در خانهها تربیت میشود زکات تعلق نمیگیرد .
و از ایشان علیهم السلام نقل شده که فرمودند: در کمتر از چهل گوسفند زکات نیست، پس هرگاه به چهل گوسفند برسد و بچرد و یک سال بر آن بگذرد یک گوسفند واجب است، سپس در بیشتر از چهل گوسفند زکات نیست تا به صد و بیست برسد پس چون بر صد و بیست، یکی یا بیشتر اضافه شود، دو گوسفند واجب است تا اینکه به دویست برسد. پس اگر بر دویست یکی اضافه شود سه گوسفند واجب است تا به سیصد برسد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، در هر صد تا یکی است.
و هرگاه در شتر یا گاو یا گوسفند چیزی باشد که زکات در آن واجب است، آن (حد) نصاب است و پس از آن هرچه پیش آید با کوچک و بزرگ آن محاسبه می شود، و اگر نصابی موجود نباشد
ص: 87
بدا حملها بأخری و هی فی المخاض أی فی الحوامل فإذا استکملت السنتین و دخلت فی الثالثة فهی بنت لبون کأن أمها وضعت فهی ذات لبن فإذا دخلت فی الرابعة فهی حقة أی استحقت أن یحمل علیها و یرکب فإذا دخلت فی الخامسة فهی جذعة(1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمُصَدِّقُ فِی الْإِبِلِ السِّنَّ الَّتِی تَجِبُ لَهُ مِنَ الْإِبِلِ أَخَذَ سِنّاً فَوْقَهَا وَ رَدَّ عَلَی صَاحِبِ الْإِبِلِ فَضْلَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ أَخَذَ دُونَهَا وَ رَدَّ صَاحِبُ الْإِبِلِ فَضْلَ مَا بَیْنَهُمَا.
وَ عَنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِی الْبَقَرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ وَ کَانَتْ سَائِمَةً لَیْسَتْ مِنَ الْعَوَامِلِ فَفِیهَا تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیهَا غَیْرُ ذَلِکَ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ أَوْ تَبِیعَتَانِ فَإِذَا بَلَغَتْ سَبْعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ وَ تَبِیعٌ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ وَ فِی تِسْعِینَ ثَلَاثُ تَبَایِعَ إِلَی مِائَةٍ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ وَ تَبِیعَانِ إِلَی مِائَةٍ وَ عَشَرَةٍ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ وَ تَبِیعٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَفِیهَا ثَلَاثُ مُسِنَّاتٍ (2) ثُمَّ کَذَلِکَ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ وَ لَا شَیْ ءَ فِی الْأَوْقَاصِ وَ هُوَ مَا بَیْنَ الْفَرِیضَتَیْنِ وَ لَا فِی الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ لَا شَیْ ءَ فِی الدَّوَاجِنِ مِنَ الْغَنَمِ وَ هِیَ الَّتِی تُرَبَّی فِی الْبُیُوتِ.
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِیمَا دُونَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْغَنَمِ شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ وَ رَعَتْ وَ حَالَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ فَفِیهَا شَاةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْأَرْبَعِینَ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَمَا فَوْقَهَا فَفِیهَا شَاتَانِ حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثَمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتْ فَفِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ وَ إِذَا کَانَ فِی الْإِبِلِ أَوِ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ مَا یَجِبُ فِیهِ الزَّکَاةُ فَهُوَ نِصَابٌ وَ مَا اسْتُقْبِلَ (3) بَعْدَ ذَلِکَ احْتُسِبَ فِیهِ بِالصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ مِنْهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ ثَمَّ نِصَابٌ
ص: 87
پس در فصیل (بچه شتری که از مادرش جدا شود) و در عجول (گوساله) و در حمل (بچه گوسفند) زکات لازم نمیآید تا اینکه یک سال بر آن بگذرد.
از ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که نهی کرد از اینکه در صدقه، گوسفندان پراکنده را گرد آورند یا اینکه گوسفندان یک شخص را متفرق کنند و این بدین صورت است که صاحبان چهارپایان، زمانی که گیرنده زکات نزد آنها می آید، چهارپایان خود را گردآورند تا او از هر صد گوسفند زکات بگیرد بلکه بر اساس هر تعداد (گوسفند) که نزد هر کدام از آن هست محاسبه میشود و آنچه بر او واجب است به صورت تکی (فردی) از او گرفته میشود، زیرا اگر سه نفر میبودند و هر کدام از آنها چهل گوسفند داشته باشند و گوسفندانشان را با هم گردآورند، بر گیرنده زکات واجب است که فقط یک گوسفند از آنان بگیرد و اگر گوسفندان هر کس جداگانه نزد خودش باشد، سه گوسفند در آن لازم میآید، یعنی برای هر کدام از آنها یک گوسفند. و متفرق کردن گوسفندان گردآمده به این صورت میباشد که شخصی چهل گوسفند داشته باشد و زمانی که گیرنده زکات نزد او می رود گوسفندانش را به دو گروه تقسیم میکند تا زکات در آن واجب نشود.
این مواردی است که صاحبان اموال در آن ظلم پیشه میکنند و اما ظلم زکات گیرنده بدین صورت است که مال دو نفر را که بر مال هر کدام از آنها زکات واجب نمیشود، گردآورد، گویی که هر کدام از آنها بیست گوسفند داشته باشند که در آن چیزی به عنوان زکات تعلق نمیگیرد؛ پس اگر گوسفندان آن دو را با هم گرد آورد یک گوسفند واجب می شود و بر همین منوال، مال شخصی که صد و بیست گوسفند دارد و یک گوسفند زکات در آن واجب است را به صورت (دستههای) چهل تایی متفرق میکند تا سه گوسفند از مال او بگیرد. پس برای صاحبان اموال و زکات گیرنده ها نه واجب و نه شایسته است که گوسفندان گردآمده را متفرق کنند و گوسفندان پراکنده را گردآورند. (1)
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده است که فرمود: شرکاء اگر چهارپایانشان را با هم گردآورند و چوپان یکی باشد و حیوان نر یکی باشد، اموال آنها برای صدقه یک جا حساب نمی شود و از مال هر
ص: 88
فَلَیْسَ فِی الْفُصْلَانِ وَ لَا فِی الْعَجَاجِیلِ وَ لَا فِی الْحُمْلَانِ (1)
شَیْ ءٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ. وَ عَنْهُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُجْمَعَ فِی الصَّدَقَةِ بَیْنَ مُفْتَرِقٍ أَوْ یُفَرَّقَ بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ ذَلِکَ أَنْ یَجْمَعَ أَهْلُ الْمَوَاشِی مَوَاشِیَهُمْ لِلْمُصَدِّقِ إِذَا أَظَلَّهُمْ لِیَأْخُذَ مِنْ کُلِّ مِائَةٍ شَاةً وَ لَکِنْ یُحْسَبُ مَا عِنْدَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ وَ یُؤْخَذُ مِنْهُ مُنْفَرِداً مَا یَجِبُ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَرْبَعُونَ شَاةً فَجَمَعُوهَا لَمْ یَجِبْ لِلْمُصَدِّقِ فِیهَا إِلَّا شَاةٌ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ إِذَا کَانَتْ کَذَلِکَ فِی أَیْدِیهِمْ وَجَبَ فِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ شَاةٌ وَ تَفْرِیقُ الْمُجْتَمِعِ أَنْ یَکُونَ لِرَجُلٍ أَرْبَعُونَ شَاةً فَإِذَا أَظَلَّهُ الْمُصَدِّقُ فَرَّقَهَا فِرْقَتَیْنِ لِئَلَّا یَجِبَ فِیهَا الزَّکَاةُ فَهَذَا مَا یَظْلِمُ فِیهِ أَرْبَابُ الْأَمْوَالِ وَ أَمَّا مَا یَظْلِمُ فِیهِ الْمُصَدِّقُ فَأَنْ یَجْمَعَ مَا لِرَجُلَیْنِ لَا تَجِبُ عَلَی وَاحِدٍ مِنْهُمَا الزَّکَاةُ کَأَنَّ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عِشْرِینَ شَاةً(2)
لَا تَجِبُ فِیهَا شَیْ ءٌ فَإِذَا جَمَعَ ذَلِکَ وَجَبَتْ فِیهِ شَاةٌ وَ کَذَلِکَ یُفَرِّقُ مَالَ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ یَکُونُ لَهُ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ شَاةً یَجِبُ عَلَیْهِ فِیهَا شَاةٌ وَاحِدَةٌ فَیُفَرِّقُهَا أَرْبَعِینَ أَرْبَعِینَ لِیَأْخُذَ مِنْهَا ثَلَاثاً فَهَذَا لَا یَجِبُ وَ لَا یَنْبَغِی لِأَرْبَابِ الْأَمْوَالِ وَ لَا لِلسُّعَاةِ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ لَا یَجْمَعُوا بَیْنَ مُتَفَرِّقٍ (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ الْخُلَطَاءُ إِذَا جَمَعُوا مَوَاشِیَهُمْ وَ کَانَ الرَّاعِی وَاحِداً وَ الْفَحْلُ وَاحِداً لَمْ یُجْمَعْ أَمْوَالُهُمْ لِلصَّدَقَةِ وَ أُخِذَ مِنْ مَالِ کُلِ
ص: 88
کدام، چیزی که لازم است گرفته میشود. اگر دو شریک باشند، صدقه از همه مال گرفته میشود و بر حساب سرمایه هر کدام از آن دو، سهم تعیین میشود.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: شتر پیر و عیب دار و بز نر برای زکات گرفته نمیشود.
از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: گیرنده زکات، گوسفند گوشتی چاق و الربّی یعنی گوسفند شیردهی که معاش صاحبش باشد و گوسفند آبستن و گوسفند نری که برای جفتگیری است و گوسفند عیب دار و حَمَل (برّه) و فصیل (بچه شتری که از مادرش جدا شود) و عجول (گوساله) را به عنوان صدقه نمیگیرد و بدترین و بهترین آنها را نیز نباید بگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: گوسفندان به سه دسته تقسیم میشود، پس صاحب گوسفندان یک سوم را اختیار میکند و کارگزار زکات از دو سوم دیگر اختیار میکند. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت شده که از صدقه اسب و استر و الاغ و برده نهی کرده است.
از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: زکات در شتر و گاو و گوسفند سائمه یعنی چرنده زکات تعلق میگیرد و در غیر این سه دسته حیوان چیزی نیست. از علی علیه السلام روایت شده که دستور داد از عرب های نصرانی دو برابر گرفته شود. (1)
روایت8.
نهج البلاغه: از جمله سفارشهای علی علیه السلام که به ماموران جمع آوری زکات مینوشت. ما بخشی از این وصیت را آوردیم تا معلوم شود که امام ارکان حق را به پا می داشت و نمادهای عقل را در کارهای کوچک یا بزرگ، با ارزش یا بی مقدار، به کار می بست.
«با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن و مسلمانی را نترسان، یا با زور از زمین او نگذر، و افزون تر از حقوق الهی در مالش از او مگیر. هر گاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی، و وارد خانه های آنان مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا در
ص: 89
امْرِئٍ مَا یَلْزَمُهُ فَإِنْ کَانَا شَرِیکَیْنِ أُخِذَتِ الصَّدَقَةُ مِنْ جَمِیعِ الْمَالِ وَ تَرَاجَعَا بَیْنَهُمَا بِالْحِصَصِ عَلَی قَدْرِ مَا لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِنْ رَأْسِ الْمَالِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَا یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ هَرِمَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا تَیْساً(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ فِی الصَّدَقَةِ شَاةَ اللَّحْمِ السَّمِینَةَ وَ لَا الرُّبَّی وَ هِیَ ذَاتُ دَرٍّ الَّتِی هِیَ عَیْشُ أَهْلِهَا وَ لَا الْمَاخِضَ (2) وَ لَا فَحْلَ الْغَنَمِ الَّذِی هُوَ لِضِرَابِهَا وَ لَا ذَوَاتِ الْعَوَارِ وَ لَا الْحُمْلَانَ وَ لَا الْفُصْلَانَ وَ لَا الْعَجَاجِیلَ وَ لَا یَأْخُذُ شِرَارَهَا وَ لَا خِیَارَهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تُفَرَّقُ الْغَنَمُ أَثْلَاثاً فَیَخْتَارُ صَاحِبُ الْغَنَمِ ثُلُثاً وَ یَخْتَارُ السَّاعِی مِنَ الثُّلُثَیْنِ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ صَدَقَةِ الْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ وَ الرَّقِیقِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: الزَّکَاةُ فِی الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ السَّائِمَةِ یَعْنِی الرَّاعِیَةَ وَ لَیْسَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْحَیَوَانِ غَیْرِ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَصْنَافِ شَیْ ءٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ أَنْ تُضَاعَفَ الصَّدَقَةُ عَلَی نَصَارَی الْعَرَبِ (3).
نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ وَصِیَّةٍ لَهُ علیه السلام کَانَ یَکْتُبُهَا لِمَنْ یَسْتَعْمِلُهُ عَلَی الصَّدَقَاتِ وَ إِنَّمَا ذَکَرْنَا مِنْهَا جُمَلًا لِیُعْلَمَ بِهَا أَنَّهُ علیه السلام کَانَ یُقِیمُ عِمَادَ الْحَقِّ وَ یُشْرِعْ أَمْثِلَةَ الْعَدْلِ فِی صَغِیرِ الْأُمُورِ وَ کَبِیرِهَا وَ دَقِیقِهَا وَ جَلِیلِهَا انْطَلِقْ عَلَی تَقْوَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَیْهِ کَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِی مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَی الْحَیِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْیَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَیْهِمْ بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّی تَقُومَ
ص: 89
میانشان قرار گیری، به آنها سلام کن، و در سلام و تعارف کوتاهی نکن.»
سپس می گویی: «ای بندگان خدا، مرا ولیّ خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده، تا حق خدا را که در اموال شماست تحویل گیرم، آیا در اموال شما حقّی برای خداوند است که به نماینده او بپردازید؟» اگر کسی گفت: نه، دیگر به او مراجعه نکن، و اگر کسی پاسخ داد: آری، همراهش برو، بدون آن که او را بترسانی، یا تهدید کنی، یا به کار مشکلی وادار سازی یا او را خسته کنی، هر چه از طلا و نقره به تو داد، بگیر.
و اگر دارای دام یا شتر بود، بدون اجازه اش داخل مشو، که اکثر اموال از آن اوست. آنگاه که داخل شدی مانند اشخاص سلطه گر و خشن رفتار نکن، حیوانی را رم مده و هراسان مکن، و دامدار را مرنجان، حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و به صاحبش اجازه ده که خود انتخاب کند، پس از انتخاب از او رو برمگردان، سپس باقی مانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر، به همین گونه رفتار کن تا باقی مانده، حق خداوند باشد. پس حق خداوند را بگیر و اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب ناراضی بود، و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، همراهی کن، پس حیوانات را درهم کن، و به دو دسته تقسیم نما، همانند آغاز کار، تا حق خدا را از آن برگیری. و در تحویل گرفتن حیوانات، حیوان پیر و دست و پا شکسته، بیمار و معیوب و لاغر را به عنوان زکات نپذیر.
و به فردی که اطمینان نداری، و نسبت به اموال مسلمین دلسوز نیست، مسپار، تا آن را به پیشوای مسلمین برساند و او در میان آنها تقسیم گرداند. و کسی را به کار بگمار که خیر خواه و مهربان، امین و حافظ، که نه خشن و نه سختگیر باشد. نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند، سپس آنچه از بیت المال جمع آوری شد برای ما بفرست، تا در
ص: 90
بَیْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَیْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِیَّةِ لَهُمْ (1)
ثُمَّ تَقُولُ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَلِیُّ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ لِآخُذَ مِنْکُمْ حَقَّ اللَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَی وَلِیِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَکَ مُنْعِمٌ (2)
فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخِیفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ (3) فَخُذْ مَا أَعْطَاکَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ وَ إِنْ کَانَتْ لَهُ مَاشِیَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَکْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَیْتَهَا فَلَا تَدْخُلْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَیْهِ وَ لَا عَنِیفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِیمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِیهَا وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِیَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ(4)
فَلَا تَزَالُ بِذَلِکَ حَتَّی یَبْقَی مَا فِیهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِی مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَکَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِی صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّی تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِی مَالِهِ وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَکْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَهً (5) وَ لَا ذَاتَ عَوَارَةٍ وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَیْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِینِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی یُوصِلَهُ إِلَی وَلِیِّهِمْ فَیَقْسِمَهُ بَیْنَهُمْ وَ لَا تُوَکِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِیقاً وَ أَمِیناً حَفِیظاً غَیْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ (6)
ثُمَّ أَحْدِرْ إِلَیْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ نُصَیِّرْهُ
ص: 90
نیازهایی که خدا اجازه فرموده مصرف کنیم. هر گاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا: «بین شتر و نوزادش جدایی نیفکند، و شیر آن را ندوشد تا به بچّه اش زیانی وارد نشود. در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کند، و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن برای او سخت است بنماید. آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هایی که دو طرف آن علف زار است به جادّه بی علف نکشاند، و هر چند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند، و هر گاه به آب و علفزار رسید، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند» تا آنگاه که به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سر حال، نه خسته و کوفته، که آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تقسیم نماییم. عمل به دستورات یاد شده مایه بزرگی پاداش و رشد و کمال تو خواهد شد. ان شاء اللّه.» (1)
کتاب الغارات: جعفر ابن محمد گوید: علی علیه السلام کارگزار مالیاتی را از کوفه به بیابانهای آن فرستاد. پس گفت: ای بنده خدا! بر توست که پروای خدا را داشته باشی و حدیث را به صورتی که گذشت با کمترین تغییر بیان کرد.
روایت9.
نهج البلاغه: در نامه ای به یکی از ماموران مالیات که او را برای گردآوری زکات فرستاده بود: «او را به ترس از خدا در اسرار پنهانی، و اعمال مخفی سفارش می کنم، آنجا که هیچ گواهی غیر از او، و نماینده ای جز خدا نیست، و سفارش می کنم که مبادا در ظاهر خدا را اطاعت و در خلوت نافرمانی کند، و هر کس، آشکار و پنهانش، و گفتار و کردارش در تضاد نباشد، امانت الهی را پرداخته، و عبادت را خالصانه انجام دهد. و به او سفارش می کنم با مردم تند خو نباشد، و به آنها دروغ نگوید، و با مردم به جهت اینکه
ص: 91
حَیْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِینُکَ فَأَوْعِزْ إِلَیْهِ أَنْ لَا یَحُولَ بَیْنَ نَاقَةٍ وَ بَیْنَ فَصِیلِهَا وَ لَا یَمْصُرَ(1) لَبَنَهَا فَیُضِرَّ ذَلِکَ بِوَلَدِهَا وَ لَا یَجْهَدَنَّهَا رُکُوباً وَ لْیَعْدِلْ بَیْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِی ذَلِکَ وَ بَیْنَهَا وَ لْیُرَفِّهْ عَلَی اللَّاغِبِ وَ لْیَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ (2) وَ لْیُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا یَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَی جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْیُرَوِّحْهَا فِی السَّاعَاتِ وَ لْیُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ (3)
وَ الْأَعْشَابِ حَتَّی یَأْتِیَنَا
بِهَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِیَاتٍ غَیْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ ذَلِکَ أَعْظَمُ لِأَجْرِکَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (4).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ الْجَرِیرِیِّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ الْوَلِیدُ بْنُ عَمْرٍو کَانَ ثِقَةً عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: بَعَثَ عَلِیٌّ علیه السلام مُصَدِّقاً مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی بَادِیَتِهَا فَقَالَ عَلَیْکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ.
نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ عَهْدٍ لَهُ إِلَی بَعْضِ عُمَّالِهِ وَ قَدْ بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَةِ فِی مِثْلِهِ أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی سَرَائِرِ أُمُورِهِ وَ خَفِیَّاتِ أَعْمَالِهِ حَیْثُ لَا شَهِیدَ غَیْرُهُ وَ لَا وَکِیلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَعْمَلَ بِشَیْ ءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِیمَا ظَهَرَ فَیُخَالِفَ إِلَی غَیْرِهِ فِیمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِیَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ وَ أَمَرَهُ أَلَّا یَجْبَهَهُمْ وَ لَا یَعْضَهَهُمْ (5)
وَ لَا یَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ
ص: 91
بر آنها حکومت دارد بی اعتنایی نکند، چه اینکه مردم برادران دینی، و یاری دهندگان در جمع آوری حقوق الهی می باشند.»
و به او فرمود: «برای تو در این زکاتی که جمع می کنی سهمی معیّن، و حقّی روشن است، و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری، همان گونه که ما حق تو را کامل می دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق کامل آنان وفادار باشی، اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری، و وای بر کسی که در پیشگاه خدا، فقرا و مساکین، و درخواست کنندگان و آنان که از حقّشان محرومند، و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شکایت کنند. کسی که امانت الهی را خوار شمارد، و دست به خیانت آلوده کند، خود و دین خود را پاک نساخته، و درهای خواری را در دنیا به روی خود گشوده، و او در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود، و همانا بزرگ ترین خیانت، خیانت به ملّت، و رسواترین دغلکاری، دغلبازی با امامان است، با درود.» (1)
مؤلف
شرح این دو خبر در کتاب فتنهها (الفتن و المحن) گذشت .
باب دهم : حق برداشت محصول و میوه چینی درخت خرما و دیگر حقوق اموال به جز زکات
آیات
- وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (2)
{و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد.}
- وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ (3)
{و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است، برای سائل و محروم.}
- إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ * وَلَا یَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ * فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ * فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ * أَنِ اغْدُوا عَلَی حَرْثِکُمْ إِن کُنتُمْ صَارِمِینَ * فَانطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ * أَن لَّا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُم مِّسْکِینٌ *وَغَدَوْا عَلَی حَرْدٍ قَادِرِینَ * فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ * قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ
ص: 92
عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِی الدِّینِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَی اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ وَ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَکَاءَ أَهْلَ مَسْکَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِی فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بؤسا [بُؤْسَی] لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاکِینُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُ وَ ابْنُ السَّبِیلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِی الْخِیَانَةِ وَ لَمْ یُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِینَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الْخِزْیَ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَی وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِیَانَةِ خِیَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ (1).
قد مر شرح الخبرین فی کتاب الفتن.
الأنعام: وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (2)
الذاریات: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (3)
القلم: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ
ص: 92
لَوْلَا تُسَبِّحُونَ * قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ * فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ * قَالُوا یَا وَیْلَنَا إِنَّا کُنَّا طَاغِینَ * عَسَی رَبُّنَا أَن یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِّنْهَا إِنَّا إِلَی رَبِّنَا رَاغِبُونَ * کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (1)
{ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آن گاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و [لی] «ان شاء اللَّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید. پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.» پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند «که: امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید.» و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند.و چون [باغ] را دیدند، گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم. [نه!] بلکه ما محرومیم.» خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند. گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم! امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم. عذاب [دنیا] چنین است، و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود.}
- وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ (2)
{و در اموالشان برای سائل و محروم حقّی معلوم بود.}
روایات
روایت1.
مجالس الشیخ: معمر بن یحیی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند از بنده پس از نماز واجب از نمازی دیگر و پس از زکات از صدقه ای دیگر و پس از روزه رمضان از روزه ای دیگر سؤال نمیکند.(3)
روایت2.
تقریب المعارف: سعد الساعدی میگوید: ابوذر در نزد عثمان نشسته بود و من نیز در کنار او نشسته بودم که عثمان گفت: نظرتان چیست (چگونه میبینید) اگر کسی زکات مالش را بدهد، آیا غیر از آن در مالش حقی را باید بپردازد؟ کعب گفت: خیر، پس ابوذر با عصا بر سینه کعب ضربه ای زد، سپس گفت: ای پسر یهودی! آیا تو کتاب خدا را با رأی خود تفسیر میکنی «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ»،(4) {نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و ایمان آورد} - تا این سخن خداوند «وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ»، {و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان بدهد.} سپس گفت: آیا نمی بینی که در مال شخص نمازگزار پس از پرداخت زکات حقی هست!؟ ادامه روایت.
روایت3.
تفسیر قمی: وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ،(5){و
حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید.}گفت: «یَوْمَ حَصَادِهِ» به این صورت نازل شد.
ص: 93
لَوْ لا تُسَبِّحُونَ قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (1)
المعارج: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَصَمِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَسْأَلُ اللَّهُ عَبْداً عَنْ صَلَاةٍ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ وَ لَا عَنْ صَدَقَةٍ بَعْدَ الزَّکَاةِ وَ لَا عَنْ صَوْمٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ (3).
تَقْرِیبُ الْمَعَارِفِ، مِنْ تَارِیخِ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ السَّاعِدِیِّ قَالَ: کَانَ أَبُو ذَرٍّ جَالِساً عِنْدَ عُثْمَانَ وَ کُنْتُ عِنْدَهُ جَالِساً إِذْ قَالَ عُثْمَانُ أَ رَأَیْتُمْ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ هَلْ فِی مَالِهِ حَقٌّ غَیْرُهُ قَالَ کَعْبٌ لَا فَدَفَعَ أَبُو ذَرٍّ بِعَصَاهُ فِی صَدْرِ کَعْبٍ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْیَهُودِیَّیْنِ أَنْتَ تُفَسِّرُ کِتَابَ اللَّهِ بِرَأْیِکَ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ (4) ثُمَّ قَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ عَلَی الْمُصَلِّی بَعْدَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ حَقّاً فِی مَالِهِ الْخَبَرَ.
فس، [تفسیر القمی]: وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حِصَادِهِ قَالَ یَوْمَ حَصادِهِ هَکَذَا نَزَلَتْ-(5)
ص: 93
گفت: خدا در روز و وقت درو، از هر زمینی مشتی از محصولات را برای فقرا و بیچارگان واجب کرد و همچنین از میوه چینی درخت خرما و در خرمای (چیده شده) و همچنین هنگام بذر پاشیدن. (1)
روایت4.
تفسیر قمی: عقرقوفی گفته است: از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» سؤال کردم و ایشان فرمودند: مقداری از خوشه باقی مانده بر زمینی که برداشت شده است و مشتی از خرمایی که مقدار آن پیش بینی شده است. گفت: از ایشان پرسیدم، پس از بردن به خانه، آیا می شود آن را به مساکین داد؟ فرمودند: خیر، سخاوتمندتر آن است که قبل از این که به خانه اش ببرد، آن را بدهد.
سعد بن سعد از امام رضا علیه السلام روایت کرده است که از وی سؤال شد: اگر فقرا در هنگام درو حاضر نباشند، چه کار کند؟ فرمود: چیزی بر او نیست. (2)
روایت5.
تفسیر قمی: سماعه نقل میکند که از ایشان در باره این سخن خداوند «وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا»،(3) {و وام نیکو به خدا دهید} پرسیدم. فرمود: آن چیزی غیر از زکات است.
روایت6.
بزنطی میگوید از امام رضا علیه السلام از وی در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ» پرسیدم که چه چیزی اسراف است؟ فرمودند: آنان که پیش از شما بودند، این گونه قرائت می کردند؟ عرض کردم: چگونه؟ فرمودند: دهان را در هنگام تلفظ (حرف) حاء باز کن - عرض کردم: حَصَادِه - و فرمود: پدرم میفرمود: از مصادیق اسراف در هنگام درو و میوه چینی، این است که انسان با هر دو مشتش صدقه دهد و پدرم هر گاه در صحنه های درو حاضر می شد و می دید که یکی از غلامانش با هر دو مشتش صدقه می دهد، با صدای بلند به او می فرمود: با یک دست بده؛ مشتی ﭘس از مشتی و دسته ای پس از دسته ای از خوشه ها. شماها آن را اندر (خرمن) می نامید. (4)
ص: 94
قَالَ فَرَضَ اللَّهُ یَوْمَ الْحَصَادِ مِنْ کُلِّ قِطْعَةِ أَرْضٍ قَبْضَةً لِلْمَسَاکِینِ وَ کَذَا فِی جَدَادِ النَّخْلِ وَ فِی التَّمْرِ وَ کَذَا عِنْدَ الْبَذْرِ(1).
فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ مِنَ السُّنْبُلِ وَ الْکَفَّ مِنَ التَّمْرِ إِذَا خُرِصَ قَالَ وَ سَأَلْتُ هَلْ یَسْتَقِیمُ إِعْطَاؤُهُ إِذَا أَدْخَلَهُ [بَیْتَهُ] قَالَ لَا هُوَ أَسْخَی لِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ یدخل [یُدْخِلَهُ] بَیْتَهُ.
وَ عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: قُلْتُ إِنْ لَمْ یَحْضُرِ الْمَسَاکِینُ وَ هُوَ یَحْصُدُ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(2).
فس، [تفسیر القمی] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً(3) قَالَ هُوَ غَیْرُ الزَّکَاةِ(4).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حِصَادِهِ وَ لَا تُسْرِفُوا أَیْشٍ الْإِسْرَافُ قَالَ هَکَذَا یَقْرَأُهَا مَنْ قِبَلَکُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ افْتَحِ الْفَمَ بِالْحَاءِ قُلْتُ حَصادِهِ وَ کَانَ أَبِی علیه السلام یَقُولُ مِنَ الْإِسْرَافِ فِی الْحَصَادِ وَ الْجَدَادِ أَنْ یَصَّدَّقَ الرَّجُلُ بِکَفَّیْهِ جَمِیعاً وَ کَانَ أَبِی علیه السلام إِذَا حَضَرَ حَصْدُ شَیْ ءٍ مِنْ هَذَا فَرَأَی أَحَداً مِنْ غِلْمَانِهِ یَصَّدَّقُ بِکَفَّیْهِ صَاحَ بِهِ وَ قَالَ أَعْطِهِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ مِنَ السُّنْبُلِ وَ أَنْتُمْ تُسَمُّونَهُ عِنْدَکُمُ الْأَنْدَرَ(5).
ص: 94
روایت7.
علل الشرایع: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در شب میوه چینی نکن و در شب درو نکن. و گفت: هرگاه آن را درو کردی، دو مشت پس از دو مشت و یک مشت پس از مشتی دیگر می دهی. و همچنین هنگام رسیدن ثمره ها و میوه ها و همچنین هنگام بذر پاشیدن و در شب بذر نپاش؛ زیرا که از بذر، همان مقداری را می دهی که از درو می دهی.(1)
روایت8.
معانی الاخبار: قاسم بن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت میکند که ایشان از ثمره چینی در شب، یعنی خرما چینی و میوه چینی نهی کرده زیرا در شب بینوایان نزد او حضور ندارند. (2)
روایت9.
ابوبصیر گوید: این سخن خداوند «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً»، {کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند} را به امام صادق علیه السلام گفتم: فرمود: این آیه درباره زکات نمیباشد.(3)
روایت10.
امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که در مورد این سخن خداوند «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»،(4)
{و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است، برای سائل و محروم.} سؤال کردم این حق معلوم چیست؟ فرمود: آن چیزی که شخص از مالش پرداخت میکند از جمله زکات نیست، پس برای نوائب (مصائب) و صله رحم است. (5)
روایت11.
تفسیر عیاشی: عیاشی از حسن بن علی، از امام رضا علیه السلام نقل کرده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، {و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید} سؤال کردم. فرمودند: یک چنگ و دو چنگ که به فقرای حاضر می دهی و فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از درو کردن در هنگام شب نهی کرد. (6)
ص: 95
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَجُدَّ بِاللَّیْلِ وَ لَا تَحْصُدْ بِاللَّیْلِ قَالَ وَ تُعْطِی الْحَفْنَةَ بَعْدَ الْحَفْنَةِ وَ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ إِذَا حَصَدْتَهُ وَ کَذَلِکَ عِنْدَ الصَّرَامِ وَ کَذَلِکَ الْبَذْرُ وَ لَا تَبْذُرْ بِاللَّیْلِ لِأَنَّکَ تُعْطِی فِی الْبَذْرِ کَمَا تُعْطِی فِی الْحَصَادِ(1).
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ رَفَعَهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ الْجَدَادِ بِاللَّیْلِ یَعْنِی جَدَادَ النَّخْلِ وَ الْجَدَادُ الصَّرَامُ وَ إِنَّمَا نَهَی عَنْهُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ الْمَسَاکِینَ لَا یَحْضُرُونَهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً قَالَ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ قَالَ هُوَ الشَّیْ ءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ فَیَکُونُ لِلنَّائِبَةِ وَ الصِّلَةِ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ وَ الِاثْنَیْنِ تُعْطِی مَنْ حَضَرَکَ وَ قَالَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْحَصَادِ بِاللَّیْلِ (5).
ص: 95
روایت12.
تفسیر عیاشی: از هاشم بن مُثَنَّی نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: این فرموده خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» یعنی چه؟ فرمودند: به هر که در هنگام درو کردن حاضر باشد بده، چه مشرک باشد چه غیر مشرک. (1)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از عبدالله بن سنان، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» پرسیدم. فرمودند: به مسلمانان حاضر هنگام درو بده، و اگر کسی حاضر نبود مگر یک فرد مشرک، به او نیز بده. (2)
روایت14.
تفسیر عیاشی: از معاویه بن مَیسَره نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می گوید: در کشت، دو حق است: حقی که بر تو واجب است و حقی که می دهی؛ اما (حقی که) بر تو واجب است، یک دهم و نصف یک دهم است، و اما حقی را که می دهی، همان است که خداوند در مورد آن میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، مشتی از آن می دهی و سپس مشتی دیگر تا این که (درو) تمام شود.
و در روایت عبدالله بن سنان، از وی علیه السلام نقل شده است که فرمودند: از آن به فقرا و بیچارگانی که حاضر باشند می دهی، حتی اگر غیرمشرک حاضر نباشد.(3)
روایت15.
تفسیر عیاشی: از زراره و حمران بن اعین و محمد بن مسلم، از امام صادق و امام باقر علیهما السلام روایت کرده است که در باره گفته خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، فرمودند: چنگی از آن می دهی و از خوشه های گندم مشتی پس از مشتی دیگر می دهی. (4)
روایت16.
تفسیر عیاشی: از زراره و محمد بن مسلم و ابو بصیر از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، فرمودند: این حقی است که با صدقه فرق می کند و از آن به بیچارگان، مشتی پس از مشتی می دهی و از محصولات چیده شده، مشت مشت می دهی تا این که تمام شود و برای شخص چیننده، دستمزدی مشخص پرداخت می کنی و خرمای بی ارزش و نامرغوب رها می شود و چیده نمی شود و
ص: 96
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْمُثَنَّی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ أَعْطِ مَنْ حَضَرَکَ مِنْ مُشْرِکٍ وَ غَیْرِهِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ أَعْطِ مَنْ حَضَرَکَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنْ لَمْ یَحْضُرْکَ إِلَّا مُشْرِکٌ فَأَعْطِهِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ مَیْسَرَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ فِی الزَّرْعِ حَقَّیْنِ حَقٌّ تُؤْخَذُ بِهِ وَ حَقٌّ تُعْطِیهِ فَأَمَّا الَّذِی تُؤْخَذُ بِهِ فَالْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ أَمَّا الْحَقُّ الَّذِی تُعْطِیهِ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ فَالضِّغْثَ تُعْطِیهِ ثُمَّ الضِّغْثَ حَتَّی تَفْرُغَ.
وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: تُعْطِی مِنْهُ الْمَسَاکِینَ الَّذِینَ یَحْضُرُونَکَ وَ لَوْ لَمْ یَحْضُرْکَ إِلَّا مُشْرِکٌ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالا تُعْطِی مِنْهُ الضِّغْثَ تَقْبِضُ مِنَ السُّنْبُلِ قَبْضَةً وَ الْقَبْضَةَ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ هَذَا مِنْ غَیْرِ الصَّدَقَةِ تُعْطِی مِنْهُ الْمِسْکِینَ وَ الْمِسْکِینَ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ مِنَ الْجَدَادِ الْحَفْنَةَ ثُمَّ الْحَفْنَةَ حَتَّی تَفْرُغَ وَ یَتْرُکُ لِلْخَارِصِ أَجْراً مَعْلُوماً وَ یَتْرُکُ مِنَ النَّخْلِ مِعَافَأْرَةٍ وَ أُمَّ جُعْرُورٍ لَا یُخْرَصَانِ وَ یُتْرَکُ
ص: 96
آن چه از خوشه ها یکی دو تا سه تا خوشه خرما یا انگور که بر روی دیوار می ماند، برای نگهبان به عنوان دستمزد مراقبت و محافظتی که انجام داده است، گذاشته می شود. (1)
روایت17.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السلام، روایت شده است که فرمودند: درو کردن و چیدن را نمی شود در هنگام شب انجام داد، زیرا که خدا می فرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» فرمودند: فلانی فرزند فلان انصاری - از وی نام برده است - کشت داشت و در هنگام چیدن محصول، همه آن را به عنوان صدقه می داد و خود و خانواده اش بی بهره می ماندند. خدا این کار او را اسراف خوانده است. (2)
روایت18.
تفسیر عیاشی: از احمد بن محمد، از امام رضا علیه السلام در باره اسراف در درو کردن و چیدن روایت شده است که فرمودند: مرد اگر با هر دو مشت خود صدقه دهد اسراف کرده است و هر گاه پدرم در صحنه درو حاضر می شد و یکی از پسرانش را میدید که با هر دو مشت خود صدقه می دهد، با صدای بلند به او می گفت: با یک دست، مشت مشت و چنگی پس از چنگی از خوشه ها را بده.(3)
روایت19.
تفسیر عیاشی: سماعه، از امام صادق علیه السلام در باره این فرموده حق تعالی روایت کرده است که: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمود: حق او روز درو بر تو واجب است و آن از زکات نیست. مشتی پس از مشتی و چنگی پس از چنگی از خوشه ها به سائلان کمک می کنی. محصول در شب درو نمی شود و همچنین میوه و خرما در شب یده نمی شود. همانا خدای عز وجل می فرماید: «یَوْمَ حَصَادِهِ»، پس اگر در شب درو کنی، هیچ کسی حاضر نخواهد بود تا درخواست کمک کند و همچنین در شب قربانی نمی شود.(4)
روایت20.
تفسیر عیاشی: از سَماعه، از امام صادق علیه السلام، از پدرش، از پیامبر اکرم که سلام و درود خدا بر ایشان باد، روایت شده است که وی از چیدن خرما در شب و درو کردن کشت در شب کراهت داشتند، زیرا که خدا می فرماید:
ص: 97
لِلْحَارِسِ یَکُونُ فِی الْحَائِطِ الْعَذْقُ وَ الْعَذْقَانِ وَ الثَّلَاثَةُ لِنَظَرِهِ وَ حِفْظِهِ لَهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ الْحَصَادُ وَ الْجَدَادُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ قَالَ کَانَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ الْأَنْصَارِیُّ سَمَّاهُ وَ کَانَ لَهُ حَرْثٌ وَ کَانَ إِذَا أجذه [جَذَّهُ] تَصَدَّقَ بِهِ وَ بَقِیَ هُوَ وَ عِیَالُهُ بِغَیْرِ شَیْ ءٍ فَجَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ سَرَفاً(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: یَقُولُ فِی الْإِسْرَافِ فِی الْحَصَادِ وَ الْجَدَادِ أَنْ یَصَّدَّقَ الرَّجُلُ بِکَفَّیْهِ جَمِیعاً وَ کَانَ أَبِی إِذَا حَضَرَ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَرَأَی أَحَداً مِنْ غِلْمَانِهِ تَصَدَّقَ بِکَفَّیْهِ صَاحَ بِهِ أَعْطِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ مِنَ السُّنْبُلِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ عَلَیْکَ وَاجِبٌ وَ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ تَقْبِضُ مِنْهُ الْقَبْضَةَ وَ الضِّغْثَ مِنَ السُّنْبُلِ لِمَنْ یَحْضُرُکَ مِنَ السُّؤَالِ لَا یَحْصُدُ بِاللَّیْلِ وَ لَا یَجِدُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ حَصادِهِ فَإِذَا أَنْتَ حَصَدْتَهُ بِاللَّیْلِ لَمْ یَحْضُرْکَ سُؤَّالٌ وَ لَا یُضَحَّی بِاللَّیْلِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یُصْرَمَ النَّخْلُ بِاللَّیْلِ وَ أَنْ یُحْصَدَ الزَّرْعُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ:
ص: 97
«وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» گفتند: ای پیامبر خدا! چه حقی بر آن واجب است؟ فرمودند: مقداری از آن را به بیچاره و درخواست کننده کمک بده. (1)
روایت21.
تفسیر عیاشی: از جراح مداینی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمودند: مقداری از آن را به بیچارگانی که نزد تو حاضرند، می دهی. با دستت مشت مشت می دهی تا این که تمام شود. (2)
روایت22.
تفسیر عیاشی: از محمد ابن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمودند: درو کردن و چینش را نمی شود در شب انجام داد، چرا که خدا میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، و حقی که بر آن محصول واجب است، مقداری از خوشه های حبوبات است. (3)
روایت23.
تفسیر عیاشی: از محمد حلبی، از امام صادق، از امام باقر، از علی ابن الحسین صلوات الله علیهم اجمعین روایت شده است که به قهرمان خود (مسئول مالی) فرمودند (پس از این که به وی خبر رسید که او چیدن خرما را از آخر شب شروع کرده است): این کار را نکن، مگر نمی دانی که رسول خدا صل صلی الله علیه و آله و سلم از درو کردن و چیدن در شب نهی کرده است؟ و می فرمودند: به درخواست کننده از انباشته های خوشه ها را می دهی و این حق وی در روزِ درو کردن است. (4)
روایت24.
تفسیر عیاشی: از ابو بصیر، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» پرسیدم، فرمودند: با دستت خوشه ها را برمی داری و میدهی و خدا آن را حق نامیده است. - گفت:- گفتم: و حق آن در روز درو کردن چیست؟ فرمودند: خوشه هایی را به اهل خاصه (شیعه) که نزد تو حاضر هستند، می دهی. (5)
روایت25.
تفسیر عیاشی: از حلبی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: از ایشان در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، پرسیدم که چگونه این حق داده می شود؟ فرمودند: با دستت قبضه ای از خوشه ها را می گیری و به اشخاص بیچاره یکی ﭘس از دیگری می دهی تا این که (برداشت محصول) تمام شود و در هنگام بریدن و جمع کردن و چیدن، مشت مشت می دهی تا این که تمام می شود. (6)
روایت26.
تفسیر عیاشی: از ابو جارود زیاد بن مُنذر نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام این آیه را تلاوت کردند:
ص: 98
وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قِیلَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ مَا حَقُّهُ قَالَ نَاوِلْ مِنْهُ الْمِسْکِینَ وَ السَّائِلَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ تُعْطِی مِنْهُ الْمَسَاکِینَ الَّذِینَ یَحْضُرُونَکَ تَأْخُذُ بِیَدِکَ الْقَبْضَةَ وَ الْقَبْضَةَ حَتَّی تَفْرُغَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ الْجَدَادُ وَ الْحَصَادُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ حَقُّهُ فِی شَیْ ءٍ ضِغْثٌ یَعْنِی مِنَ السُّنْبُلِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِقَهْرَمَانِهِ (4)
وَ وَجَدَهُ قَدْ جَدَّ نَخْلًا لَهُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ فَقَالَ لَهُ لَا تَفْعَلْ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الْجَدَادِ وَ الْحَصَادِ بِاللَّیْلِ وَ کَانَ یَقُولُ الضِّغْثَ تُعْطِیهِ مَنْ یَسْأَلُ فَذَلِکَ حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ کَیْفَ یُعْطَی قَالَ تَقْبِضُ بِیَدِکَ الضِّغْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ حَقّاً قَالَ قُلْتُ وَ مَا حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ قَالَ الضِّغْثُ تُنَاوِلُهُ مَنْ حَضَرَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ(6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ کَیْفَ یُعْطَی قَالَ تَقْبِضُ بِیَدِکَ الضِّغْثَ فَتُعْطِیهِ الْمِسْکِینَ ثُمَّ الْمِسْکِینَ حَتَّی تَفْرُغَ وَ عِنْدَ الصَّرَامِ الْحَفْنَةَ ثُمَّ الْحَفْنَةَ حَتَّی تَفْرُغَ مِنْهُ (7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام:
ص: 98
«وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» و فرمودند: قبضه ای از خوشه ها را از جاهای مختلف یکی ﭘس از دیگری جمع آوری می کنی و به اشخاص بیچاره می دهی. (1)
روایت27.
الهدایه: خدای تبارک و تعالی میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» و آن این گونه است که با دستت قبضه ای از خوشه ها را یکی پس از دیگری می گیری و به اشخاص بیچاره یکی ﭘس از دیگری می دهی تا این که (برداشت محصول) تمام شود همچنین بذر پاشیدن و چیدن خرما و نیز بدین گونه است و برداشت محصول و چیدن خرما و بذرپاشیدن در شب جایز نیست زیرا بینوایان حضور ندارند.
از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» (2){و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد.} سؤال شد. فرمود: اسراف این است که با هر دو مشت به فقیر بدهد.
و از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ معلوم»(3) {و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است.} سؤال شد. ایشان فرمود: این چیزی جدا از زکات است، و باید هر کس پرداخت آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا سالانه برای خویش مقرّر دارد.
و از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند «وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» (4) {و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.} سؤال شد. فرمود: قرض را به کسی میدهی، کار نیک در حق کسی انجام میدهی و متاع خانه را به کسی عاریت میدهی.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرموده است: از قرض دادن خمیر و نان خودداری نکنید، چراکه ندادن آن فقر میآورد.
روایت28.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده است که در مورد این سخن خدای عزّ و جلّ «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمود: حق واجب آن از زکات است و انباشته خوشهها و مشت مشت به بینوا داده میشود و این کار به صورت داوطلبانه انجام میگیرد و حق واجبی نیست که به مانند، زکات خداوند عزّ و جلّ آن را واجب کرده باشد. (5)
جعفر ابن محمد از پدرش از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: زکات آنچه از بارش آسمان و نهرها سیراب می شود، ده یک است. این حدیثی است که خاصه و عامّه صدور آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم تأیید کرده اند، و در آن با آشکارترین بیان گفته شده است که هر چه از زمین بروید زکات دارد، چراکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم هیچ چیز را از این جمله استثنا نکرده است. ما (شیعه) این حدیث را از اهل
ص: 99
وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ مِنَ الْمَکَانِ بَعْدَ الْمَکَانِ تُعْطِی الْمِسْکِینَ (1).
الْهِدَایَةُ،: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ هُوَ أَنْ تَقْبِضَ بِیَدِکَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ فَتُعْطِیَهُ الْمِسْکِینَ ثُمَّ الْمِسْکِینَ حَتَّی تَفْرُغَ مِنْهُ وَ کَذَلِکَ فِی الْبَذْرِ وَ کَذَلِکَ عِنْدَ جَدَادِ النَّخْلِ وَ لَا یَجُوزُ الْحَصَادُ وَ الْجَدَادُ وَ الْبَذْرُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ الْمِسْکِینَ لَا یَحْضُرُهُ وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ قَالَ الْإِسْرَافُ أَنْ یُعْطِیَ بِیَدَیْهِ جَمِیعاً.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ قَالَ هَذَا شَیْ ءٌ سِوَی الزَّکَاةِ وَ هُوَ شَیْ ءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی نَفْسِهِ کُلَّ یَوْمٍ أَوْ کُلَّ جُمُعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ قَالَ الْقَرْضُ تُقْرِضُهُ وَ الْمَعْرُوفُ وَ مَتَاعُ الْبَیْتِ تُعِیرُهُ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تُمَانِعُوا قَرْضَ الْحَمِیرِ(2) وَ الْخُبْزِ فَإِنَّ مَنْعَهُمَا یُورِثَانِ الْفَقْرَ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ حَقَّهُ الْوَاجِبَ عَلَیْهِ مِنَ الزَّکَاةِ وَ یُعْطَی الْمِسْکِینُ الضِّغْثَ وَ الْقَبْضَةَ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ تَطَوُّعٌ وَ لَیْسَ بِحَقٍّ وَاجِبٍ کَالزَّکَاةِ الَّتِی أَوْجَبَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ مَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَنْهَارُ فَفِیهِ الْعُشْرُ. فهذا حدیث أثبته الخاص و العام عن رسول الله صلی الله علیه و آله و فیه أبین البیان علی أن الزکاة یجب علی کل ما أنبتت الأرض إذ لم یستثن (4) رسول الله صلی الله علیه و آله من ذلک شیئا دون شی ء رویناه عن أهل
ص: 99
بیت علیهم السلام از طرق گوناگون، و به اسناد عامّه (هل سنّت) از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از طرق فراوان روایت کرده ایم.
و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرده ایم که از ایشان درباره کنجد و برنج و دیگر دانه ها سؤال شد که آیا زکات آن داده میشود؟ فرمود: بله، همانند گندم و خرما.
قاسم بن ابراهیم علوی تقل میکند که از ایشان درباره برنج، عدس، نخود، باقلا و دانههای شبیه اینها و انجیر و زیتون و میوه سؤال شد که آیا زکات به آنها تعلق میگیرد؟ فرمود: هر دانه ای که از زمین روییده شود، بنا بر این گفته خداوند: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ»،(1){از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن.} زکات به آن تعلق میگیرد.
و از علی علیه السلام روایت کرده ایم که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم در میان ما برخاست سپس فرمود: زکات آنچه از بارش آسمان و یا آب جاری سیراب میشود یک ده است، و و زکات آنچه با دلو آبیاری شود نصف یک دهم است.
پس این سخن او «و ما سقت السماء» یعنی با باران و «سیح»: آب جاری رودخانهها و «الغرب» به معنای دلو است.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: زکات آنچه از بارش آسمان و سیح سیراب می شود، ده یک است و آنچه با دلو یا دالیه آبیاری شود نصف یک دهم است. سیح: آب جاری در روی زمین است. این کلمه از سیاحه (روان شدن آب بر روی زمین) گرفته شده است. و «دالیه»: چرخ چاهی است آسیاب دار که بر آن دلوهای کوچک یا کوزههایی میچرخد.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سنتی را بر جای نهاد که زکات آنچه از بارش آسمان و یا با «سیل» و یا «غیل» و «بعل» سیراب میشود، یک ده است و آنچه با نواضح آبیاری میشود نصف یک دهم (یک بیستم) میباشد.
سخن ایشان: «فیما سقت» یعنی با باران و «سیل»: آنچه از باران که در دشتهای جریان مییابد، و «غیل»: رودخانه جاری است، و «بعل» (زمین دیم): چیزی است که با ریشههایش از آب زمین مینوشد.
ص: 100
البیت صلوات الله علیهم من طرق شتی و بإسناد العامة عن رسول الله صلی الله علیه و آله من وجوه کثیرة.
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ السِّمْسِمِ وَ الْأَرُزِّ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْحُبُوبِ هَلْ تُزَکَّی فَقَالَ نَعَمْ کَالْحِنْطَةِ وَ التَّمْرِ.
وَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْأَرُزِّ وَ الْعَدَسِ وَ الْحِمَّصِ وَ الْبَاقِلَاءِ وَ أَشْبَاهِهَا وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ الْفَاکِهَةِ هَلْ فِیهَا زَکَاةٌ فَقَالَ کُلُّ مَا خَرَجَ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ نَابِتَةٍ فَفِیهِ الزَّکَاةُ لِقَوْلِ اللَّهِ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها(1).
وَ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَامَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ فِیمَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ سَیْحاً(2)
الْعُشْرُ وَ فِیمَا سُقِیَ بِالْغَرْبِ نِصْفُ الْعُشْرِ.
فقوله ما سقت السماء یعنی بالمطر و السیح الماء الجاری من الأنهار و الغرب الدلو.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ سَیْحاً فَفِیهِ الْعُشْرُ وَ مَا سُقِیَ بِالْغَرْبِ أَوِ الدَّالِیَةِ فَفِیهِ نِصْفُ الْعُشْرِ.
فالسیح الماء الجاری علی وجه الأرض أخذ من السیاحة و الدالیة السانیة ذات الرحی التی یدور علیها الدلاء الصغار أو الکیزان.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ بِالسَّیْلِ أَوِ الْغَیْلِ أَوْ کَانَ بَعْلًا الْعُشْرَ وَ مَا سُقِیَ بِالنَّوَاضِحِ نِصْفَ الْعُشْرِ.
فقوله فیما سقت السماء یعنی بالمطر و السیل ما سال من الأودیة عن المطر و الغیل النهر الجاری و البعل ما کان یشرب بعروقه من ماء الأرض
ص: 100
و «نواضخ» (ناضخه): ماده شتری است که با آن از چاه آب بکشند.
و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم روایت شده که در عسل یک دهم زکات را واجب کرده است. (1)
باب یازدهم : داستان باغ دارانی که از پرداخت حق خداوند در اموالشان خودداری کردند
روایات
روایت1.
تفسیر قمی: سعید ابن جبیر از ابن عباس، برای من نقل کرده است: به وی گفته شد: گروهی از این امت مدّعی هستند که بنده ای که گناهی مرتکب می شود، از رزق و روزی محروم می شود، آیا این گونه است؟ ابن عباس گفت: سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، در قرآن، این امر از آفتاب نیم روز واضح تر است، و خداوند آن را در سوره «ن وَالْقَلَمِ» ذکر نمود، که پیرمردی دارای باغ هایی بود، که هیچ محصول از آن باغ ها وارد منزلش نمی شد، مگر آن که حق هر صاحب حقی را می داد و هنگامی که آن پیرمرد از دنیا رفت، پسرانش وارث او شدند. او دارای پنج پسر بود. در آن سالی که پدرشان از دنیا رفت، باغ های آنها محصولی که قبلا نداده بود، داد. آنها بعد از نماز عصر به باغ های خویش رفتند و به آن همه محصول نگاه کردند که در روزگار پدرشان نظیر آن را ندیده بودند.
بنابراین هنگامی که آن همه محصول را دیدند طغیان و سرکشی کردند و به همدیگر گفتند: پدر ما پیر مرد سالخورده ای بود که عقل خویش را از دست داده بود. پس بیایید پیمان ببندیم که امسال چیزی از محصول خویش را به هیچ یک از مسلمانان فقیر ندهیم تا این که پولدار شویم و مال ما زیاد شود. آن گاه، همان روش پدر را در سال های آینده در پیش می گیریم. چهار نفر از آنان این پیشنهاد را پذیرفتند، ولی یکی از آنان قبول نکرد و عصبانی شد، و این همان کسی است که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ»،(2) {خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟».} آن مرد گفت: ای ابن عباس! از نظر سِنّی، در میانه آنها بود؟ گفت: خیر، بلکه از نظر سِنّی از همه آنها کوچک تر بود، ولی از نظر عقلی از همه آنها بزرگ تر. میانه قوم، بهترین آنهاست، و دلیل بر آن، سخن خداوند عزّ و جلّ در قرآن که
ص: 101
و النواضح الإبل التی یستقی علیها من الآبار.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أَوْجَبَ فِی الْعَسَلِ الْعُشْرَ(1).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ قِیلَ لَهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ قَدْ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ بِهِ الرِّزْقَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَوَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَهَذَا أَنْوَرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ ذَکَرَ اللَّهُ فِی سُورَةِ ن وَ الْقَلَمِ أَنَّهُ کَانَ شیخا [شَیْخٌ] وَ کَانَتْ لَهُ جَنَّةٌ وَ کَانَ لَا یُدْخِلُ بَیْتَهُ ثَمَرَةً مِنْهَا وَ لَا إِلَی مَنْزِلِهِ حَتَّی یُعْطِیَ کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ فَلَمَّا قُبِضَ الشَّیْخُ وَرِثَهُ بَنُوهُ وَ کَانَ لَهُ خَمْسٌ مِنَ الْبَنِینَ فَحَمَلَتْ جَنَّتُهُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ الَّتِی هَلَکَ فِیهَا أَبُوهُمْ حَمْلًا لَمْ یَکُنْ حَمَلَتْ قَبْلَ ذَلِکَ فَرَاحُوا الْفِتْیَةُ إِلَی جَنَّتِهِمْ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ فَأَشْرَفُوا عَلَی ثَمَرَةٍ وَ رِزْقٍ فَاضِلٍ لَمْ یُعَایِنُوا مِثْلَهُ فِی حَیَاةِ أَبِیهِمْ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی الْفَضْلِ طَغَوْا وَ بَغَوْا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّ أَبَانَا کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ ذَهَبَ عَقْلُهُ وَ خَرِفَ فَهَلُمَّ فَلْنَتَعَاقَدْ عَهْداً فِیمَا بَیْنَنَا أَنْ لَا نُعْطِیَ أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ فِی عَامِنَا هَذَا شَیْئاً حَتَّی نَسْتَغْنِیَ وَ تَکْثُرَ أَمْوَالُنَا ثُمَّ نَسْتَأْنِفُ الصَّنِیعَةَ فِیمَا یَسْتَقْبِلُ مِنَ السِّنِینَ الْمُقْبِلَةِ فَرَضِیَ بِذَلِکَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ سَخِطَ الْخَامِسُ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ؟ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ کَانَ أَوْسَطَهُمْ فِی السِّنِّ فَقَالَ لَا بَلْ کَانَ أَصْغَرَ الْقَوْمِ سِنّاً وَ کَانَ أَکْبَرَهُمْ عَقْلًا وَ أَوْسَطُ الْقَوْمِ خَیْرُ الْقَوْمِ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ فِی الْقُرْآنِ قَوْلُهُ
ص: 101
شما، ای امت محمد صلی الله علیه و آله! کوچک ترین امت ها هستید، ولی در عین حال بهترین آنها هستید «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا»،(1)
{و بدین گونه شما را امّتی میانه قرار دادیم.}
پس برادرشان به آنها گفت: تقوای خدا پیشه کنید، و به همان راه و روش پدرتان عمل کنید، سلامت خواهید ماند و سود خواهید برد، ولی آنان به وی حمله کردند و به شدت به وی آسیب رساندند و وقتی برادرشان فهمید که قصد جان وی را دارند، از روی اجبار شریک آنها در آن کار شد.
به خانه خویش رفتند و سوگند یاد کردند که صبحگاهان میوه آن بچینند بدون آن که به خواست و اراده خداوند توجه داشته باشند. بنابراین خداوند سزای آن گناهاشان را به آنها داد و آن محصول را که در شُرُف برداشت آن بودند، از دست ایشان ربود و داستان آنان را در قرآن ذکر کرد: «إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ* وَلَا یَسْتَثْنُونَ* فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ* فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ»،(2) {ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آن گاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و [لی] «ان شاء اللَّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید.} می گوید: مانند چیزی سوخته شده باشد.
آن مرد گفت: ای ابن عباس! «صَریم» چیست؟ پاسخ داد: شب ظلمانی، شبی که هیچ اثری از نور در آن نباشد. بنابراین هنگامی که صبح شد: «فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ* أَنِ اغْدُوا عَلَی حَرْثِکُمْ إِن کُنتُمْ صَارِمِینَ»،(3) {پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.»} ابن عباس ادامه داد: «فَانطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ»،(4) {پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند.} آن مرد گفت: ای ابن عباس! «تخافت» چیست؟ پاسخ داد: به آرامی با همدیگر صحبت می کردند تا این که شخص دیگری صحبت های آنان را نشنود. و گفتند: «لَّا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُم مِّسْکِینٌ* وَغَدَوْا عَلَی حَرْدٍ قَادِرِینَ»، (5) {«که: امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید.» و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند.} و به گمان خویش می روند که محصول آن را برچینند و از بلا و عذاب الهی که بر آنها نازل گشته بود، اطلاعی نداشتند.
زمانی که آن را دیدند و آن بلایی که بر باغ های آنها نازل شده بود را مشاهده کردند «قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ»،(6) {گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم.
[نه!] بلکه ما محرومیم.»} بنابراین خداوند به خاطر آن گناهی که مرتکب شدند، آنها را از آن رزق و روزی محروم کرد، و در واقع در حق آنان ظلمی نکرده است «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ* قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ* فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ»،(7) {خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند.} ابن عباس می گوید: همدیگر را به خاطر آن تصمیم شومی که گرفته بودند، سرزنش می کردند «قَالُوا یَا وَیْلَنَا إِنَّا کُنَّا طَاغِینَ* عَسَی رَبُّنَا أَن یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِّنْهَا إِنَّا إِلَی رَبِّنَا رَاغِبُونَ»،(8) {گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم! امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم} پس خداوند فرمود: «کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»،(9) {عذاب [دنیا] چنین است، و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود.}
ص: 102
إِنَّکُمْ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَصْغَرُ الْقَوْمِ وَ خَیْرُ الْأُمَمِ قَالَ اللَّهُ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً(1) فَقَالَ لَهُمْ أَوْسَطُهُمُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا عَلَی مِنْهَاجِ أَبِیکُمْ تَسْلَمُوا وَ تَغْنَمُوا فَبَطَشُوا بِهِ وَ ضَرَبُوهُ ضَرْباً مُبَرِّحاً فَلَمَّا أَیْقَنَ الْأَخُ أَنَّهُمْ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی مَشُورَتِهِمْ کَارِهاً لِأَمْرِهِمْ غَیْرَ طَائِعٍ فَرَاحُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ ثُمَّ حَلَفُوا بِاللَّهِ أَنْ یَصْرِمُوا إِذَا أَصْبَحُوا وَ لَمْ یَقُولُوا إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّنْبِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ذَلِکَ الرِّزْقِ الَّذِی کَانُوا أَشْرَفُوا عَلَیْهِ فَأَخْبَرَ عَنْهُمْ فِی الْکِتَابِ قَالَ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ قَالَ کَالْمُحْتَرِقِ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا الصَّرِیمُ قَالَ اللَّیْلُ الْمُظْلِمُ ثُمَّ قَالَ لَا ضَوْءَ لَهُ وَ لَا نُورَ فَلَمَّا أَصْبَحَ الْقَوْمُ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ قَالَ فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ قَالَ وَ مَا التَّخَافُتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ قَالَ یَتَشَاوَرُونَ یُشَاوِرُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً لِکَیْ لَا یَسْمَعَ أَحَدٌ غَیْرُهُمْ فَقَالُوا لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ أَنْ یَصْرِمُوهَا وَ لَا یَعْلَمُونَ مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ مِنْ سَطَوَاتِ اللَّهِ وَ نَقِمَتِهِ فَلَمَّا رَأَوْها وَ عَایَنُوا مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ فَحَرَمَهُمُ اللَّهُ ذَلِکَ الرِّزْقَ بِذَنْبٍ کَانَ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَظْلِمْهُمْ شَیْئاً قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قَالَ یَلُومُونَ أَنْفُسَهُمْ فِیمَا عَزَمُوا عَلَیْهِ قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ فَقَالَ اللَّهُ کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (2).
ص: 102
روایت2.
تفسیر عیاشی: زرعه از سماع نقل میکند که گفته است: خداوند در اموال ثروتمندان برای فقراء فریضهای واجب کرده است که با پرداخت آن ستوده نمیشوند. این فریضه، زکات است که با دادن آن، خونشان حفظ میشود و مسلمان خوانده میشوند. اما خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات واجب کرده است. و خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً»،(1)
{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم، پنهان و آشکارا انفاق کنند.} (2)
باب دوازدهم : واجب بودن زکات فطر و فضیلت آن
آیات
- قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی. (3)
{رستگار آن کس که خود را پاک گردانید،و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.}
روایات
روایت1.
توحید،(4)
معانی الاخبار،(5)
امالی صدوق: ابان و دیگران از امام صادق علیه السلام روایت میکنند که فرمود: هر کس روزه اش را با گفتار نیکو یا کردار نیکو به پایان رساند، خداوند روزه اش را از او قبول میکند. به او گفته شد: ای فرزند رسول خدا، گفتار نیکو چیست؟ فرمود: گواهی بر اینکه هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست، و کردار نیکو، دادن زکات فطریه است. (6)
امالی صدوق: همدانی از علی از پدرش از محمد ابن زیاد مثل این روایت را نقل کرده است. (7)
روایت2.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ»،(8) {و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.} فرمود: منظور از آن زکات سرانه (فطر) است، چرا که همه مردم از مال و ثروت برخوردار نیستند، و پرداخت فطریه بر فقیر، غنی،
ص: 103
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(1).
الأعلی: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی (2).
ید،(3)[التوحید] مع،(4) [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ خَتَمَ صِیَامَهُ بِقَوْلٍ صَالِحٍ أَوْ عَمَلٍ صَالِحٍ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ صِیَامَهُ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الْقَوْلُ الصَّالِحُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ(5).
لی، [الأمالی للصدوق] الهمدانی عن علی عن أبیه عن محمد بن زیاد: مثله (6).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ(7) قَالَ زَکَاةُ الرُّءُوسِ لِأَنَّ کُلَّ النَّاسِ لَیْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ عَلَی الْفَقِیرِ وَ الْغَنِیِ
ص: 103
کوچک و بزرگ است. (1)
روایت3.
تفسیر قمی: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی»،(2) {رستگار آن کس که خود را پاک گردانید.} فرمود: زکات فطر است، پس هرگاه آن را قبل از نماز عید فطر پرداخت کند. «وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»،(3)
{و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.} فرمود: نماز عید فطر و عید قربان است. (4)
روایت4.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از ایشان پرسیدم، آیا فطریه ماه رمضان بر هر انسانی واجب است یا بر کسی که روزه گرفته است و نماز را شناخت؟ فرمود: آن، بر هر کوچک و بزرگ خانواده واجب است. (5)
روایت5.
علل الشرایع: معتب از امام صادق روایت میکند که فرمود: برو و فطره عیال من را پرداخت کن و فطره همه بردگان را نیز بده و مبادا که یکی را ندهی که اگر یکی را ندهی، من خوف دارم که فوت شود. من عرض کردم که فوت چیست؟ فرمود: مُردن.(6)
روایت6.
تفسیر عیاشی: اسحاق ابن عمار میگوید: از امام صادق در مورد این سخن خداند «وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»،(7) {و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.} پرسیدم. فرمود: آن فطریه ای است که خداوند بر مومنان واجب کرده است. (8)
روایت7.
تفسیر عیاشی: ابراهیم ابن عبدالحمید از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که از ایشان در مورد صدقه فطر پرسیدم که آیا مانند زکات واجب است؟ فرمود: صدقه فطر مصداق این سخن خداوند است: «وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»، (9) {و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.} و آن واجب است. (10)
روایت8.
تفسیر عیاشی: هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: حکم زکات در حالی نازل شد که مردم هیچ مالی نداشتند و بدین ترتیب فقط فطره به آنها تعلّق می گرفت نه زکات مال. (11)
ص: 104
وَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ(1).
فس، [تفسیر القمی]: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی قَالَ زَکَاةُ الْفِطْرِ فَإِذَا أَخْرَجَهَا قَبْلَ صَلَاةِ الْعِیدِ وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی قَالَ صَلَاةُ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی (2).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فِطْرَةِ شَهْرِ رَمَضَانَ عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ هِیَ أَوْ عَلَی مَنْ صَامَ وَ عَرَفَ الصَّلَاةَ قَالَ هِیَ عَلَی کُلِّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مِمَّنْ یَعُولُ (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مُعَتِّبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اذْهَبْ فَأَعْطِ عَنْ عِیَالِیَ الْفِطْرَةَ وَ أَعْطِ عَنِ الرَّقِیقِ بِأَجْمَعِهِمْ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِنَّکَ إِنْ تَرَکْتَ مِنْهُمْ إِنْسَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَیْهِ الْفَوْتَ فَقُلْتُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ هِیَ الْفِطْرَةُ الَّتِی افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أَ وَاجِبَةٌ هِیَ بِمَنْزِلَةِ الزَّکَاةِ فَقَالَ هِیَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ هِیَ وَاجِبَةٌ(6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ الْأَمْوَالُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَةُ(7).
ص: 104
روایت9.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر از پدرانش علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: هر کس زکات فطر را بپردازد خداوند نقص و کاستی را که در زکات مال داشته، کامل میگرداند. (1)
باب سیزدهم : مقدار زکات فطره و کسی که بر او واجب است و کسانی که از طرف آنها باید پرداخت شود و مستحقان آن
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: علی گفت: از برادرم امام موسی کاظم علیه السلام درباره (برده) مکاتب پرسیدم که آیا فطریه ماه رمضان بر او واجب است یا بر کسی است که او را مکاتب کرده است؟ و آیا گواهی او جایز است؟ فرمود: شهادتش جایز نیست و فطریه بر او واجب است. (2)
روایت2.
در روایت اعمش از امام صادق علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: زکات فطره به طور سرانه بر هر صغیر و کبیر، آزاد یا بنده، مرد یا زن چهار مد از گندم و جو و خرما و مویز واجب است، و آن یک صاع کامل است، و جایز نیست که زکات به غیر اهل ولایت و معرفت داده شود. (3)
عیون الاخبار: در یکی از نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت همین حدیث آمده است. (4)
روایت3.
علل الشرایع: اسحاق از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که از ایشان در مورد صدقه فطر پرسیدم که آیا زکات فطر را به غیر نزدیکانم از همسایه های فقیر خود بدهم؟ فرمود: آری، همسایگان سزاوارترند به آن، زیرا حالشان ظاهر و روشن است.(5)
روایت4.
علل الشرایع:
ص: 105