بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 89

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی أکمل علی عباده الامتنان بتنزیل القرآن و حثهم علی التضرع و الدعاء و الحمد و الثناء لیحضرهم علی موائد الإحسان و الصلاة علی سید المرسلین محمد و أهل بیته الذین هم حملة علم القرآن و بهم أخرج الله عباده من ظلمات الکفر إلی نور الإیمان.

أما بعد فهذا هو المجلد التاسع عشر من کتاب بحار الأنوار فی فضائل القرآن و آدابه و ما یتعلق به و الحث علی الذکر و الدعاء و أنواعهما و آدابهما من مؤلفات أحقر العباد محمد باقر بن محمد تقی عفا الله عن جرائمهما و حشرهما مع موالیهما(1).

کتاب القرآن

[أبواب فضله و أحکامه و إعجازه]

باب 1 فضل القرآن و إعجازه و أنه لا یتبدل بتغیر الأزمان و لا یتکرر بکثرة القراءة و الفرق بین القرآن و الفرقان

الآیات

البقرة: الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ و قال تعالی وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا الآیة(2)

و قال تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا


1- 1. کتب المؤلّف العلامة الآیات بخط یده و فی أعلی الصفحة« ینبغی تفریقها علی الأبواب» یعنی الآیات المذکورة، لکنه لم یفرق بعد.
2- 2. البقرة: 23- 24.

جمه بحارالانوار جلد 89: کتاب قرآن

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی :

ص: 1

اشاره

بسم الله الرحمن الرحیم

ستایش از آن خداوندی که با فرو فرستادن قران، منت را بر بندگان خود تمام کرد و آنان را بر زاری (تضرع) و دعا و ستایش و ثنا (به درگاه خویش) تشویق نمود تا آنان را بر سفره های نیکی خود حاضر کند. و درود بر آقا و سرور رسولان حضرت محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیتش علیهم السلام که حاملان دانش (فهم و تفسیر) قران اند و به واسطه آنان است که خداوند بندگانش را از تاریکی های کفر خارج و به نور ایمان رهنمون می کند.

اما بعد: این جلد نوزدهم از کتاب بحار الانوار است که به موضوع فضیلت های قرآن و آداب آن و آنچه در این زمینه است، می پردازد و نیز در مورد ترغیب و تشویق به ذکر و دعا و انواع و آداب این دو است که از تالیفات کمترین بندگان، محمد پسر باقر پسر محمد تقی است که خداوند از گناهانشان درگذرد و با امامانشان محشور کند .

کتاب القرآن

باب های فضیلت و أحکام و إعجاز قرآن

باب اول : در فضیلت قرآن و معجزه بودن آن و این که با گذشت زمان دگرگونی نمی پذیرد و با کثرت خواندن، تکراری و ملال آور نمی شود و نیز در فرق بین قرآن و فرقان

آیات

- الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ.(1)

{این است کتابی که در [حقانیت] آن هیچ تردیدی نیست؛ [و] مایه هدایت تقواپیشگان است.}

- وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا.(2)

{و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس - اگر راست می گویید - سوره ای مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را - غیر خدا - فرا خوانید.}

- إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ.(3)

{خدای را از اینکه به پشه ای - یا فروتر [یا فراتر] از آن - مَثَل زند، شرم نیاید. پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن [مَثَل] از جانب پروردگارشان بجاست؛ ولی کسانی که به کفر گراییده اند می گویند: «خدا از این مَثَل چه قصد داشته است؟» [خدا] بسیاری را با آن گمراه، و بسیاری را با آن راهنمایی می کند؛ و[لی] جز نافرمانان را با آن گمراه نمی کند.}

- وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ.(4)

{و همانا بر تو آیاتی روشن فرو فرستادیم، و جز فاسقان [کسی] آن ها را انکار نمی کند.}

- الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ.(5)

{کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم، [و] آن را چنانکه باید می خوانند، ایشانند که بدان ایمان دارند. و[لی] کسانی که بدان کفر ورزند، همانانند که زیانکارانند.}

- ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِید.(6). بقره / 185(7). بقره / 231(8). آل عمران / 3(9). آل عمران / 58(10). آل عمران / 62(11). آل عمران / 108(12). آل عمران / 138


1- . بقره / 1 - 2
2- . بقره / 23 - 24
3- . بقره / 26
4- . بقره/ 99
5- . بقره/ 121
6- . بقره /176§ٍ {چرا که خداوند کتاب [تورات] را به حق نازل کرده است، و کسانی که در باره کتاب [خدا] با یکدیگر به اختلاف پرداختند، در ستیزه ای دور و درازند.} - شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ.
7- {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.} - وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ.
8- {و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به [وسیله] آن به شما اندرز می دهد، به یاد آورید؛ و از خدا پروا داشته باشید، و بدانید که خدا به هر چیزی داناست.{ - نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ.
9- {این کتاب را در حالی که مؤیّد آنچه [از کتاب های آسمانی] پیش از خود می باشد، به حق [و به تدریج] بر تو نازل کرد، و تورات و انجیل را پیش از آن برای رهنمود مردم فرو فرستاد، و فرقان [- جداکننده حق از باطل] را نازل کرد. کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند، بی تردید عذابی سخت خواهند داشت، و خداوند، شکست ناپذیر و صاحب انتقام است.} - ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ.
10- {این هاست که ما آن را از آیات و قرآن حکمت آمیز بر تو می خوانیم.} - إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُ.
11- {آری، داستان درست [مسیح] همین است.} - تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعالَمِینَ.
12- {اینها آیات خداست که آن را به حق بر تو می خوانیم؛ و خداوند هیچ ستمی بر جهانیان نمی خواهد.} - هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ.

الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ (1)

و قال تعالی: وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ (2)

و قال تعالی: الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (3)

و قال سبحانه: ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ(4)

و قال تعالی: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (5)

و قال تعالی: وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ (6)

آل عمران: نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ (7)

و قال تعالی: ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ (8)

و قال تعالی: إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُ (9)

و قال سبحانه: تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعالَمِینَ (10)

و قال تعالی: هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ (11)

ص: 2


1- 1. البقرة: 26.
2- 2. البقرة: 99.
3- 3. البقرة: 121.
4- 4. البقرة: 176.
5- 5. البقرة: 185.
6- 6. البقرة: 231.
7- 7. آل عمران: 3.
8- 8. آل عمران: 58.
9- 9. آل عمران: 62.
10- 10. آل عمران: 108.
11- 11. آل عمران: 138.

- أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً.(1)

{آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً.(2)

{ای مردم، در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است، و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم.}

- قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.(3)

{قطعاً برای شما از جانب خدا روشنایی و کتابی روشنگر آمده است. خدا هر که را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن [کتاب] به راه های سلامت رهنمون می شود، و به توفیق خویش، آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون می برد و به راهی راست هدایتشان می کند.}

- وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ.(4)

{و این قرآن به من وحی شده تا به وسیله آن، شما و هر کس را [که این پیام به او] برسد، هشدار دهم.}

- ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ.(5)

{ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم.}

- وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ.(6)

{و این خجسته کتابی است که ما آن را فرو فرستادیم، [و] کتاب هایی را که پیش از آن آمده تصدیق می کند.}

- وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.(7)

{و این، خجسته کتابی است که ما آن را نازل کردیم؛ پس، از آن پیروی کنید و پرهیزگاری نمایید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید.}

- المص کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ.(8)

{الف، لام، میم، صاد. کتابی است که به سوی تو فرو فرستاده شده است - پس نباید در سینه تو از ناحیه آن، تنگی باشد - تا به وسیله آن هشدار دهی و برای مؤمنان پندی باشد.}

- وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(9)

{و در حقیقت، ما برای آنان کتابی آوردیم که آن را از روی دانش، روشن و شیوایش ساخته ایم، و برای گروهی که ایمان می آورند هدایت و رحمتی است.}

- وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ.(10)

{و کسانی که به کتاب [آسمانی] چنگ درمی زنند و نماز برپا داشته اند [بدانند که] ما اجر درستکاران را تباه نخواهیم کرد.}

- خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.(11)

{و [یاد کن] هنگامی را که کوه [طور] را بر فرازشان سایبان آسا، برافراشتیم، و چنان پنداشتند که [کوه] بر سرشان فرو خواهد افتاد. [و گفتیم:] آنچه را که به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید، و آنچه را در آن است به یاد داشته باشید. شاید که پرهیزگار شوید.} - وَ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ.(12)

{و اینگونه آیات [خود] را به تفصیل بیان می کنیم، و باشد که آنان [به سوی حقّ] بازگردند.}

ص: 3


1- . نساء / 82
2- . نساء / 174
3- . مائده / 15-16
4- .[4] انعام / 19
5- . انعام / 38
6- . انعام / 92
7- . انعام / 155
8- . اعراف / 1- 3
9- . اعراف / 52
10- . اعراف / 170
11- . اعراف / 171
12- . اعراف / 174

النساء: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً(1)

و قال: یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً(2)

المائدة: قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (3)

الأنعام: وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ (4)

و قال تعالی: ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(5)

و قال تعالی: وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ (6)

و قال تعالی: وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (7)

الأعراف: المص کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ و قال تعالی وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (8)

و قال سبحانه: وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ (9)

و قال تعالی: خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (10)

و قال تعالی: وَ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (11)

ص: 3


1- 1. النساء: 82.
2- 2. النساء: 174.
3- 3. المائدة: 15- 16.
4- 4. الأنعام: 19.
5- 5. الأنعام: 38.
6- 6. الأنعام: 92.
7- 7. الأنعام: 155.
8- 8. الأعراف: 52.
9- 9. الأعراف: 170.
10- 10. الأعراف: 171.
11- 11. الأعراف: 174.

- هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(1)

{این [قرآن] رهنمودی است از جانب پروردگار شما و برای گروهی که ایمان می آورند هدایت و رحمتی است.}

- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ.(2)

{الف، لام، راء. این است آیاتِ کتابِ حکمت آموز.}

- وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ.(3)

{و چنان نیست که این قرآن از جانب غیر خدا [و] به دروغ ساخته شده باشد. بلکه تصدیق [کننده] آنچه پیش از آن است می باشد، و توضیحی از آن کتاب است، که در آن تردیدی نیست، [و] از پروردگار جهانیان است. یا می گویند: «آن را به دروغ ساخته است؟» بگو: «اگر راست می گویید، سوره ای مانند آن بیاورید، و هر که را جز خدا می توانید، فرا خوانید.»}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ.(4)

{ای مردم، به یقین، برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آنچه در سینه هاست، و رهنمود و رحمتی برای گروندگان [به خدا] آمده است. بگو: «به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند.» و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.}

- الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ.(5)

{الف، لام، راء. کتابی است که آیات آن استحکام یافته، سپس از جانب حکیمی آگاه، به روشنی بیان شده است.}

- أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.(6)

{یا می گویند: «این [قرآن] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.» پس اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست ، و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟}

- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ.(7)

{الف، لام، راء. این است آیات کتاب روشنگر. ما آن را قرآنی عربی نازل کردیم، باشد که بیندیشید. ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحی کردیم، بر تو حکایت می کنیم، و تو قطعاً پیش از آن از بی خبران بودی.}

- ما کانَ حَدِیثاً یُفْتَری وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(8)

{سخنی نیست که به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیق آنچه [از کتاب هایی] است که پیش از آن بوده و روشنگر هر چیز است و برای مردمی که ایمان می آورند رهنمود و رحمتی است.} - وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً.(9)

{و اگر قرآنی بود که کوه ها بدان روان می شد، یا زمین بدان قطعه قطعه می گردید، یا مردگان بدان به سخن درمی آمدند [باز هم در آنان اثر نمی کرد.] نه چنین است، بلکه همه امور بستگی به خدا دارد.}

- وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیًّا.(10)

{و بدین سان آن [قرآن] را فرمانی روشن نازل کردیم.}

ص: 4


1- . اعراف / 203
2- . یونس / 1
3- . یونس / 37 - 38
4- . یونس / 57 - 58
5- . هود / 1
6- . هود / 13 - 14
7- . یوسف / 1 - 3
8- . یوسف / 111
9- . رعد / 31
10- . رعد / 37

و قال تعالی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (1)

یونس: الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ و قال تعالی وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (2)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (3)

هود: الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ و قال سبحانه أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (4)

یوسف: الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ و قال تعالی ما کانَ حَدِیثاً یُفْتَری وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (5)

الرعد: وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً(6)

و قال تعالی: وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیًّا(7)

ص: 4


1- 1. الأعراف: 203.
2- 2. یونس: 37.
3- 3. یونس: 57- 58.
4- 4. هود: 13- 14.
5- 5. یوسف: 111.
6- 6. الرعد: 31.
7- 7. الرعد: 37.

- الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ.(1)

{الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آوری: به سوی راه آن شکست ناپذیر ستوده.}

- هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِیَذَّکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.(2)

{این [قرآن] ابلاغی برای مردم است [تا به وسیله آن هدایت شوند] و بدان بیم یابند و بدانند که او معبودی یگانه است، و تا صاحبان خرد پند گیرند.}

- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قرآن مُبِینٍ.(3)

{الف، لام، راء. این است آیات کتاب [آسمانی] و قرآن روشنگر.}

- إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.(4)

{بی تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود.} - وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ.(5)

{و به راستی، به تو سبع المثانی [- سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا کردیم.}

- وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.(6)

{و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی، و امید که آنان بیندیشند.}

- وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(7)

{و ما [این] کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای اینکه آنچه را در آن اختلاف کرده اند، برای آنان توضیح دهی، و [آن] برای مردمی که ایمان می آورند، رهنمود و رحمتی است.}

- وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ.(8)

{و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم.}

- قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ.(9)

{بگو: «آن را روح القدس از طرف پروردگارت به حق فرود آورده، تا کسانی را که ایمان آورده اند استوار گرداند، و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است. و نیک می دانیم که آنان می گویند: «جز این نیست که بشری به او می آموزد.» [نه چنین نیست، زیرا] زبان کسی که [این] نسبت را به او می دهند غیر عربی است و این [قرآن] به زبان عربی روشن است. »}

- إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ.(10)

{قطعاً این قرآن به [آیینی] که خود پایدارتر است راه می نماید.}

- ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ.(11)

{این [سفارش ها] از حکمت هایی است که پروردگارت به تو وحی کرده است.}

- وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا

ص: 5


1- . ابراهیم / 1
2- . ابراهیم / 52
3- . حجر / 1
4- . حجر / 9
5- . حجر / 87
6- . نحل / 44
7- . نحل / 64
8- . نحل / 89
9- . نحل / 102- 103
10- . اسراء / 9
11- .[2] اسراء / 39

إبراهیم: الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ و قال تعالی هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِیَذَّکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ (1)

الحجر: الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ و قال تعالی إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (2)

و قال تعالی: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (3)

النحل: وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (4)

و قال تعالی: وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (5)

و قال تعالی: وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ (6)

و قال تعالی: قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ (7)

أسری: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ (8)

و قال تعالی: ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ(9)

و قال تعالی: وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا

ص: 5


1- 1. إبراهیم: 52.
2- 2. الحجر: 9.
3- 3. الحجر: 87.
4- 4. النحل: 44.
5- 5. النحل: 64.
6- 6. النحل: 89.
7- 7. النحل: 102- 3.
8- 8. أسری: 9.
9- 9. أسری: 39.

نُفُوراً.(1)

{و به راستی، ما در این قرآن [حقایق را] گونه گون بیان کردیم، تا پند گیرند؛ و[لی] آنان را جز نفرت نمی افزاید.}

- قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً.(2)

{بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخی از آن ها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.»}

- وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا.(3)

{و آن [قرآن] را به حق فرود آوردیم و به حق فرود آمد، و تو را جز بشارت دهنده و بیم رسان نفرستادیم. و قرآنی [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی، و آن را به تدریج نازل کردیم.} - الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ.(4)

{ستایش خدایی را که این کتاب [آسمانی] را بر بنده خود فرو فرستاد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد، [کتابی] راست و درست، تا [گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد.}

- وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلًا.(5)

{و به راستی در این قرآن، برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم، و[لی] انسان بیش از هر چیز سَرِ جدال دارد.}

- فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا.(6)

{در حقیقت، ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی.}

- ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی إِلَّا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشی تَنْزِیلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی.(7)

{قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی، جز اینکه برای هر که می ترسد، پندی باشد. [کتابی است] نازل شده از جانب کسی که زمین و آسمان های بلند را آفریده است.}

- کَذلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ ما قَدْ سَبَقَ وَ قَدْ آتَیْناکَ مِنْ لَدُنَّا ذِکْراً مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً.(8)

{این گونه از اخبار پیشین بر تو حکایت می رانیم، و مسلماً به تو از جانب خود قرآنی داده ایم. هر کس از [پیروی] آن روی برتابد، روز قیامت بار گناهی بر دوش می گیرد.}

- کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً. (9)

{و این گونه آن را [به صورت] قرآنی عربی نازل کردیم، و در آن از انواع هشدارها سخن آوردیم، شاید آنان راه تقوا در پیش گیرند، یا [این کتاب] پندی تازه برای آنان بیاورد.}

- لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ.(10)

{در حقیقت، ما کتابی به سوی شما نازل کردیم که یادِ شما در آن است. آیا نمی اندیشید؟}

- وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ.(11)

{و این [کتاب] - که آن را نازل کرده ایم - پندی خجسته است. آیا باز هم آن را انکار می کنید؟}

ص: 6


1- . اسراء / 41
2- . اسراء / 88 - 89
3- . اسراء / 105 - 106
4- . کهف / 1- 2
5- . کهف / 54
6- . مریم / 97
7- . طه / 3 - 4
8- .[5] طه / 99
9- .[1] طه / 113
10- . انبیاء / 10
11- . انبیاء / 50

نُفُوراً(1)

و قال تعالی: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً(2)

و قال تعالی: وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا(3)

الکهف: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ و قال تعالی وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلًا(4)

مریم: فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا(5)

طه: ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی إِلَّا تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشی تَنْزِیلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی و قال تعالی کَذلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ ما قَدْ سَبَقَ وَ قَدْ آتَیْناکَ مِنْ لَدُنَّا ذِکْراً مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً(6)

و قال تعالی: کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً(7)

الأنبیاء: لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (8)

و قال تعالی: وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ (9)

ص: 6


1- 1. أسری: 41.
2- 2. أسری: 88 و 89.
3- 3. اسری: 105 و 106.
4- 4. الکهف: 54.
5- 5. مریم: 97.
6- 6. طه: 99.
7- 7. طه: 113.
8- 8. الأنبیاء: 10.
9- 9. الأنبیاء: 50.

- إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ.(1)

{به راستی در این [امور] برای مردم عبادت پیشه ابلاغی [حقیقی] است.}

- وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یُرِیدُ.(2)

{و بدین گونه [قرآن] را [به صورت] آیاتی روشنگر نازل کردیم، و خداست که هر که را بخواهد راه می نماید.}

- سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها وَ أَنْزَلْنا فِیها آیاتٍ بَیِّناتٍ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.(3)

{[این] سوره ای است که آن را نازل و آن را فرض گردانیدیم و در آن آیاتی روشن فرو فرستادیم، باشد که شما پند پذیرید.}

- وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ مَثَلًا مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ.(4)

{و قطعاً به سوی شما آیاتی روشنگر و خبری از کسانی که پیش از شما روزگار به سر برده اند، و موعظه ای برای اهل تقوا فرود آورده ایم.}

- لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.(5)

{قطعاً آیاتی روشنگر فرود آورده ایم، و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند.}

- تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً.(6)

{بزرگ [و خجسته] است کسی که بر بنده خود، فرقان [- کتاب جداسازنده حق از باطل] را نازل فرمود، تا برای جهانیان هشداردهنده ای باشد.}

- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً.(7)

{و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «این [کتاب] جز دروغی که آن را بربافته [چیزی] نیست، و گروهی دیگر او را بر آن یاری کرده اند.» و قطعاً [با چنین نسبتی] ظلم و بهتانی به پیش آوردند. و گفتند: «افسانه های پیشینیان است که آن ها را برای خود نوشته، و صبح و شام بر او املا می شود.» بگو: «آن را کسی نازل ساخته است که رازِ نهان ها را در آسمان ها و زمین می داند، و هموست که همواره آمرزنده مهربان است.»}

- وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً.(8)

{و پیامبر [خدا] گفت: «پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.»}

- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً. (9)

{و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟» این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی [بر تو] خواندیم. و برای تو مَثَلی نیاوردند، مگر آنکه [ما] حق را با نیکوترین بیان برای تو آوردیم.}

- طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ.(10)

{طا، سین، میم. این است آیه های کتاب روشنگر.}

- وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ.(11)

{و راستی که این [قرآن] وحی پروردگار جهانیان است. «روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشداردهندگان باشی؛ به زبان عربی روشن، و [وصفِ] آن در کتاب های پیشینیان آمده است. آیا برای آنان، این خود دلیلی روشن نیست که علمای بنی اسرائیل از آن اطّلاع دارند؟ و اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم، و [پیامبر] آن را بر ایشان می خواند به آن ایمان نمی آوردند.}

ص: 7


1- . انبیاء / 106
2- . حج / 16
3- . نور / 1
4- . نور / 34
5- . نور / 46
6- . فرقان / 1
7- . فرقان / 4 - 6
8- . فرقان / 30
9- . فرقان / 32 - 33
10- . شعراء / 1 - 2
11- . شعراء / 192 - 199

و قال تعالی: إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ (1)

الحج: وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یُرِیدُ(2)

النور: سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها وَ أَنْزَلْنا فِیها آیاتٍ بَیِّناتٍ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ و قال تعالی وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ مَثَلًا مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ (3)

و قال تعالی: لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (4)

الفرقان: تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً إلی قوله تعالی وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً(5)

و قال تعالی: وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً(6)

و قال تعالی: وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً(7)

الشعراء: طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ و قال تعالی وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (8)

ص: 7


1- 1. الأنبیاء: 106.
2- 2. الحجّ: 16.
3- 3. النور: 34.
4- 4. النور: 46.
5- 5. الفرقان: 1- 6.
6- 6. الفرقان: 30.
7- 7. الفرقان: 32.
8- 8. الشعراء: 192- 199.

- طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ.(1)

{طا، سین. این است آیات قرآن و [آیاتِ] کتابی روشنگر، که [مایه] هدایت و بشارت برای مؤمنان است.} - وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ.(2)

{و حقّاً تو قرآن را از سوی حکیمی دانا دریافت می داری.}

- إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ.(3)

{بی گمان، این قرآن بر فرزندان اسرائیل بیشترِ آنچه را که آنان در باره اش اختلاف دارند حکایت می کند. و به راستی که آن، رهنمود و رحمتی برای مؤمنان است.}

- طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ.(4)

{طا، سین، میم. این است آیات کتاب روشنگر.}

- اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ.(5)

{آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان.}

- وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ.(6)

{و همچنین ما قرآن را بر تو نازل کردیم. پس آنان که بدیشان کتاب داده ایم بدان ایمان می آورند، و از میان اینان کسانی اند که به آن می گروند، و جز کافران [کسی] آیات ما را انکار نمی کند. و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی، و گر نه باطل اندیشان قطعاً به شک می افتادند. بلکه [قرآن] آیاتی روشن در سینه های کسانی است که علم [الهی] یافته اند، و جز ستمگران منکر آیات ما نمی شوند.} - أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(7)

{آیا برای ایشان بس نیست که این کتاب را که بر آنان خوانده می شود بر تو فروفرستادیم؟ در حقیقت، در این [کار] برای مردمی که ایمان دارند، رحمت و یادآوری است.}

- وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ.(8)

{و به راستی در این قرآن برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم.}

- الم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ.(9)

{الف، لام، میم. این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] برای نیکوکاران رهنمود و رحمتی است.}

- الم تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ.(10)

{الف، لام، میم. نازل شدن این کتاب - که هیچ [جای] شک در آن نیست - از طرف پروردگار جهان هاست.آیا می گویند: «آن را بربافته است»؟ [نه چنین است] بلکه آن حقّ و از جانب پروردگار توست، تا مردمی را که پیش از تو بیم دهنده ای برای آنان نیامده است هشدار دهی، امید که راه یابند.}

- وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ.(11)

{و کسانی که از دانش بهره یافته اند، می دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، حق است و به راه آن عزیزِ ستوده[صفات] راهبری می کند.}

- إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ.(12)

{در حقیقت، کسانی که کتاب خدا را می خوانند و نماز برپا می دارند.}

- وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ.(13)

{و آنچه از کتاب به سوی تو وحی کرده ایم، خود حق [و] تصدیق کننده [کتاب های] پیش از آن است. قطعاً خدا نسبت به بندگانش آگاهِ بیناست. سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم؛ پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو، و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند؛ و این خود توفیق بزرگ است.}

ص: 8


1- . نمل / 1 - 2
2- . نمل / 6
3- . نمل / 76 - 77
4- . قصص / 1 - 2
5- . عنکبوت / 45
6- . عنکبوت / 47 - 49
7- . عنکبوت / 51
8- . روم / 58
9- .[3] لقمان / 1 - 3
10- . سجده / 1 - 3
11- . سبا / 6
12- . فاطر / 29
13- . فاطر / 31 - 32

النمل: طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ إلی قوله تعالی وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ و قال تعالی إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (1)

القصص: طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ العنکبوت اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ (2)

و قال تعالی: وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ إلی قوله تعالی أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (3)

الروم: وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ (4)

لقمان: الم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ التنزیل الم تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ سبأ وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ(5)

فاطر: إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إلی قوله تعالی وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ(6)

ص: 8


1- 1. النمل: 1- 6.
2- 2. العنکبوت: 45.
3- 3. العنکبوت: 47- 51.
4- 4. الروم: 58.
5- 5. سبأ: 6.
6- 6. فاطر: 31- 32.

- إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیمٍ.(1)

{بیم دادن تو، تنها کسی را [سودمند] است که کتاب حقّ را پیروی کند و از [خدایِ] رحمان در نهان بترسد. [چنین کسی را] به آمرزش و پاداشی پر ارزش مژده ده.}

- فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً.(2)

{و به زجرکنندگان - که به سختی زجر می کنند - و به تلاوت کنندگان [آیات الهی]}

- وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ.(3)

{صاد. سوگند به قرآن پراندرز.}

- کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.(4)

{[این] کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده ایم تا در [باره] آیات آن بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.} - إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ.(5)

{این [قرآن] جز پندی برای جهانیان نیست.}

- تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ.(6)

{نازل شدن [این کتاب] از جانب خدایِ شکست ناپذیرِ سنجیده کار است.

ما [این] کتاب را به حقّ به سوی تو فرود آوردیم.}

- اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ.(7)

{خدا زیباترین سخن را [به صورت] کتابی متشابه، متضمّن وعده و وعید، نازل کرده است. آنان که از پروردگارشان می هراسند، پوست بدنشان از آن به لرزه می افتد، سپس پوستشان و دلشان به یاد خدا نرم می گردد. این است هدایت خدا، هر که را بخواهد، به آن راه نماید، و هر که را خدا گمراه کند او را راهبری نیست.}

- وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ.(8)

{و در این قرآن از هر گونه مَثَلی برای مردم آوردیم، باشد که آنان پندگیرند.

قرآنی عربی، بی هیچ کژی؛ باشد که آنان راه تقوا پویند.}

- إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِ.(9)

{ما این کتاب را برای [رهبریِ] مردم به حق بر تو فروفرستادیم.}

- حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ.(10)

{ما این کتاب را برای [رهبریِ] مردم به حق بر تو فروفرستادیم.} - حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ بَشِیراً وَ نَذِیراً.(11)

{حاء، میم. وحی [نامه]ای است از جانب [خدای] رحمتگر مهربان. کتابی است که آیات آن، به روشنی بیان شده. قرآنی است به زبان عربی برای مردمی که می دانند. بشارتگر و هشداردهنده است.}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ.(12)

{کسانی که به این قرآن - چون بدیشان رسید - کفر ورزیدند [به کیفر خود می رسند] و به راستی که آن کتابی ارجمند است. از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید؛ وحی [نامه]ای است از حکیمی ستوده[صفات].}

- وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ

ص: 9


1- . یس / 11
2- . صافات / 2 - 3
3- . ص/ 2
4- . ص / 29
5- . ص / 87
6- . زمر / 1- 2
7- . زمر / 23
8- . زمر / 27 - 28
9- . زمر / 41
10- . مؤمن / 1- 2
11- . فصلت / 1 - 4
12- . فصلت / 41 - 42

یس: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیمٍ (1)

الصافات: فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً(2)

ص: وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ و قال تعالی کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ (3)

و قال: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ (4)

الزمر: تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِ و قال تعالی اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ(5)

و قال تعالی: وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (6)

و قال تعالی: إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِ (7)

المؤمن: حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ السجدة حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ بَشِیراً وَ نَذِیراً و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ إلی قوله تعالی وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ

ص: 9


1- 1. یس: 11.
2- 2. الصافّات: 2 و 3.
3- 3. ص: 29.
4- 4. ص: 87.
5- 5. الزمر: 23.
6- 6. الزمر: 27- 28.
7- 7. الزمر: 41.

لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ.(1)

{کسانی که به این قرآن - چون بدیشان رسید - کفر ورزیدند [به کیفر خود می رسند] و به راستی که آن کتابی ارجمند است. از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید؛ وحی [نامه]ای است از حکیمی ستوده[صفات].}

- وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا.(2)

{و بدین گونه قرآن عربی به سوی تو وحی کردیم.}

- اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ.(3)

{خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد.} - حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ.(4)

{حاء، میم. سوگند به کتاب روشنگر. ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم، باشد که بیندیشید. و همانا که آن در کتاب اصلی [- لوح محفوظ] به نزد ما سخت والا و پرحکمت است.}

- فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ.(5)

{پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ دَرْزَنْ، که تو بر راهی راست قرار داری. و به راستی که [قرآن] برای تو و برای قوم تو [مایه] تذکّری است، و به زودی [در مورد آن] پرسیده خواهید شد.}

- حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ.(6)

{حاء، میم. سوگند به کتاب روشنگر، [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم، [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم.}

- فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ.(7)

{در حقیقت، [قرآن] را بر زبان تو آسان گردانیدیم، امید که پند پذیرند.}

- حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ.(8)

{حاء، میم. فروفرستادن این کتاب، از جانب خدای ارجمند سنجیده کار است.}

- تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ.(9)

{این[ها]ست آیات خدا که به راستی آن را بر تو می خوانیم. پس، بعد از خدا و نشانه های او به کدام سخن خواهند گروید؟} - هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ.(10)

{این [کتاب] برای مردم، بینش بخش و برای قومی که یقین دارند، رهنمود و رحمتی است.}

- حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ.(11)

{حاء، میم. فروفرستادن این کتاب، از جانب خدای ارجمند حکیم است.}

- وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ.(12)

{و این [قرآن] کتابی است به زبان عربی که تصدیق کننده [آن] است، تا کسانی را که ستم کرده اند هشدار دهد و برای نیکوکاران مژده ای باشد.}

- أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها.(13)

{آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟}

ص: 10


1- . فصلت / 44
2- . شوری / 7
3- . شوری / 17
4- . زخرف / 1 - 4
5- . زخرف / 43 - 44
6- . دخان / 1 - 3
7- .[4] دخان / 58
8- . جاثیه / 1 - 2
9- . جاثیه / 6
10- . جاثیه / 20
11- . احقاف / 1 - 2
12- . احقاف / 12
13- . محمد / 24

لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ(1)

حمعسق: وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا(2)

و قال تعالی: اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ (3)

الزخرف: حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ و قال تعالی فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ (4)

الدخان: حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ و قال تعالی فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (5)

الجاثیة: حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ و قال تعالی تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6)

و قال تعالی: هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (7)

الأحقاف: حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ و قال تعالی وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ (8)

محمد: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها(9)

ص: 10


1- 1. السجدة: 41- 44.
2- 2. الشوری: 7.
3- 3. الشوری: 17.
4- 4. الزخرف: 43- 44.
5- 5. الدخان: 58.
6- 6. الجاثیة: 6.
7- 7. الجاثیة: 20.
8- 8. الأحقاف: 12.
9- 9. القتال: 24.

- ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ.(1)

{قاف، سوگند به قرآن باشکوه.}

- أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ.(2)

{یا می گویند: «آن را بربافته.» [نه،] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند، سخنی مثل آن بیاورند.}

- وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.(3)

{و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم؛ پس آیا پندگیرنده ای هست؟}

- الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ.(4)

{[خدای] رحمان، قرآن را یاد داد.}

- فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.(5)

{نه [چنین است که می پندارید]، سوگند به جایگاه های [ویژه و فواصل معیّن] ستارگان. اگر بدانید، آن سوگندی سخت بزرگ است! که این [پیام] قطعاً قرآنی است ارجمند، در کتابی نهفته، که جز پاک شدگان بر آن دست نزنند، وحیی است از جانب پروردگار جهانیان. آیا شما این سخن را سَبُک [و سُست] می گیرید؟ و تنها نصیب خود را در تکذیب [آن] قرار می دهید؟}

- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.(6)

{اگر این قرآن را بر کوهی فرومی فرستادیم، یقیناً آن [کوه] را از بیم خدا فروتن [و] از هم پاشیده می دیدی. و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.}

- مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.(7)

{مَثَل کسانی که [عمل به] تورات بر آنان بار شد [و بدان مکلّف گردیدند] آنگاه آن را به کار نبستند، همچون مَثَلِ خری است که کتاب هایی را بر پشت می کشد. [وه] چه زشت است وصف آن قومی که آیات خدا را به دروغ گرفتند. و خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید.}

- فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا.(8)

{پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فروفرستادیم ایمان آورید.}

- فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ.(9)

{پس نه [چنان است که می پندارید]، سوگند یاد می کنم به آنچه می بینید، و آنچه نمی بینید، که [قرآن] قطعاً گفتار فرستاده ای بزرگوار است. و آن گفتار شاعری نیست [که] کمتر [به آن] ایمان دارید. و نه گفتار کاهنی [که] کمتر [از آن] پند می گیرید. [پیام] فرودآمده ای است از جانب پروردگار جهانیان.}

- وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ.(10)

{و در حقیقت، [قرآن] تذکاری برای پرهیزگاران است. و ما به راستی می دانیم که از [میان] شما تکذیب کنندگانی هستند. و آن واقعاً بر کافران حسرتی است. و این [قرآن]، بی شبهه، حقیقتی یقینی است.}

- فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ.(11)

{هر چه از قرآن میسّر می شود بخوانید.}

- فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ.(12)

{هر چه از آن [قرآن] میسّر می شود بخوانید.}

- کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ.(13)

{نه چنان است! در حقیقت این(سخن) اندرزی است، تا هر که خواهد، از آن پند گیرد. و[لی] تا خدا نخواهد [از آن] پند نگیرند.}

ص: 11


1- . ق / 1
2- . طور / 33- 34
3- . قمر / 17
4- . رحمن / 1- 2
5- . واقعه / 75 - 82
6- . حشر / 21
7- . جمعه / 5
8- . تغابن / 8
9- . حاقه / 38 - 43
10- . حاقه / 48 - 51
11- . مزمل / 20
12- . مزمل / 20
13- . مدثر / 54 - 56

ق: ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ الطور أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (1)

القمر: وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ(2)

الرحمن: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ الواقعة فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (3)

الحشر: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (4)

الجمعة: مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (5)

التغابن: فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا(6)

الحاقة: فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ إلی قوله تعالی وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (7)

المزمل: فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ إلی قوله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ (8)

المدثر: کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (9)

ص: 11


1- 1. الطور: 23- 24.
2- 2. الآیات: 17 و 22 و 32 و 40.
3- 3. الواقعة: 75- 82.
4- 4. الحشر: 21.
5- 5. الجمعة: 5.
6- 6. التغابن: 8.
7- 7. الحاقّة: 38- 51.
8- 8. المزّمّل: 20.
9- 9. المدّثّر: 54- 56.

- لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ.(1)

{زبانت را [در هنگام وحی] زود به حرکت درنیاور تا در خواندن [قرآن] شتابزدگی بخرج دهی. در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر [عهده] ماست. پس چون آن را برخواندیم [همان گونه] خواندن آن را دنبال کن. سپس توضیح آن [نیز] بر عهده ماست!}

- فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ.(2)

{پس به کدامین سخن پس از [قرآن] ایمان می آورند؟}

- کَلَّا آن ها تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ.(3)

{زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است. تا هر که خواهد، از آن پند گیرد. در صحیفه هایی ارجمند، والا و پاک شده، به دست فرشتگانی، ارجمند و نیکوکار.}

- إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (4)

{که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است.}

- وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ.(5)

{و [قرآن] نیست سخن دیوِ رجیم. پس به کجا می روید؟ این [سخن] بجز پندی برای عالمیان نیست؛ برای هر یک از شما که خواهد به راه راست رَوَد.}

- بَلْ هُوَ قرآن مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ.(6)

{آری، آن قرآنی ارجمند است، که در لوحی محفوظ است.} - إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ.(7)

{[که] در حقیقت، قرآن گفتاری قاطع و روشنگر است. و آن شوخی نیست.}

- إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر.(8). بینه / 2 - 3(9). باب پانزدهم از همین جلد


1- . قیامت / 16 - 19
2- . مرسلات / 50
3- . عبس / 11 - 16
4- . تکویر / 19
5- . تکویر / 25 - 28
6- . بروج / 21 - 22
7- . طارق / 13 - 14
8- . قدر / 1§ِ {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم.} - رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ.
9- {فرستاده ای از جانب خدا که [بر آنان] صحیفه هایی پاک را تلاوت کند، که در آن ها نوشته های استوار است.} مؤلف بسیاری از این آیات و روایات را در باب اعجاز قرآن از کتاب سرگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله آورده ام و نیز برخی از آنچه که مربوط به این باب است در باب جنبه های اعجاز قرآن خواهد آمد.

القیامة: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ (1)

المرسلات: فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (2)

عبس: کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ(3)

التکویر: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ إلی قوله تعالی وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ (4)

البروج: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ(5)

الطارق: إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ (6)

القدر: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ البینة رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ(7)

أقول

قد أوردت کثیرا من تلک الآیات و الروایات فی باب إعجاز القرآن من کتاب أحوال النبی صلی الله علیه و آله (8)

و یأتی بعض ما یتعلق بهذا الباب فی باب وجوه إعجاز القرآن أیضا(9).

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُرُمَاتٍ ثَلَاثاً لَیْسَ مِثْلَهُنَّ شَیْ ءٌ کِتَابُهُ وَ هُوَ نُورُهُ وَ حِکْمَتُهُ وَ بَیْتُهُ الَّذِی جَعَلَهُ لِلنَّاسِ

ص: 12


1- 1. القیامة: 16- 19.
2- 2. المرسلات: 50.
3- 3. عبس: 11- 16.
4- 4. التکویر: 19- 28.
5- 5. البروج: 21- 22.
6- 6. الطارق: 13- 14.
7- 7. البینة: 2 و 3.
8- 8. راجع ج 17 ص 225- 159 من هذه الطبعة الحدیثة.
9- 9. هو الباب الخامس عشر من هذا المجلد.

قبله مردم قرار داده است که از کسی قبله ای جز آن نمی پذیرد و عترت پیامبرتان، محمد، صلی الله علیه و آله.(1)

معانی الاخبار و امالی صدوق: پدرم از حمیری از یقطینی از یونس از ابن سنان از امام صادق علیه السلام مانند این حدیث را روایت کرده است.(2)

روایت2.

عیون اخبار الرضا: امام رضا به نقل از پدرانش علیهم السلام، فرمود: رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: چنین می یابم که باید دعوت حق را به زودی اجابت کنم [و از دنیا بروم]. من دو چیز گرانسنگ را در میان شما باقی می گذارم که یکی از آن دو بزرگ تر از دیگری است: کتاب خداوند تبارک و تعالی که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است و عترت و اهل بیتم علیهم السلام. پس مواظب باشید که چگونه حق من را در باره این دو به جا خواهید آورد.(3)

می گویم

احادیث مربوط به ثقلین را در کتاب امامت آورده ایم و در اینجا تکرار نمی کنیم.(4)

روایت3.

معانی الاخبار: رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی که خداوند به او قرآن را عطا کرده است، گمان برد که کسی چیزی برتر از آنچه به او داده شده، دارد، همانا امر عظیمی را کوچک و امر کوچکی را بزرگ شمرده است.(5)

روایت4.

تفسیر قمی: «لایاتیه الباطل من بین یدیه و لامن خلفه» {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید} فرمود: «من بین یدیه» یعنی تورات و انجیل و زبور، قرآن را باطل و بی اعتبار نمی کنند. و اما «من خلفه» یعنی پس از قرآن کتابی که آن را باطل و بی اعتبار کند، نخواهد آمد.(6)

روایت5.

علل الشرایع: در خطبه فدکیه حضرت فاطمه سلام الله علیها آمده است:

شما ای بندگان خدا پرچمداران امر و نهی او، و حاملان دین و وحی او، و امین های خدا بر یکدیگر، و مبلّغان او به سوی امّت هایید، زمامدار حق در میان شما بوده، و پیمانی است که از پیشاپیش به سوی تو فرستاده، و باقیمانده ای است که برای شما باقی گذارده، و آن کتاب گویای الهی و قرآن راستگو و نور فروزان و شعاع درخشان است، که بیان و حجّت های آن روشن، اسرار باطنی آن آشکار و ظواهر آن جلوه گر می باشد، پیروان آن مورد غبطه جهانیان بوده، و تبعیّت از او خشنودی الهی را باعث می گردد، و شنیدن آن راه نجات است. به وسیله آن می توان به حجّت های نورانی الهی، و واجباتی که تفسیر شده، و محرّماتی که از ارتکاب آن منع گردیده، و نیز به گواهی های جلوه گرش و برهان های کافی اش و

ص: 13


1- . خصال 1 :71
2- . معانی الاخبار: 118، امالی صدوق: 175
3- . عیون اخبار الرضا 2 : 31
4- . بحار الانوار، جلد 23
5- . معانی الاخبار: 279
6- . تفسیر قمی: 594

قِبْلَةً لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْ أَحَدٍ وَجْهاً إِلَی غَیْرِهِ وَ عِتْرَةُ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).

مع (2)، [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] أبی عن الحمیری عن الیقطینی عن یونس عن ابن سنان عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (3).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَأَنِّی قَدْ دُعِیتُ فَأَجَبْتُ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَکْبَرُ مِنَ الْآخَرِ کِتَابُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا(4).

أقول

قد أوردنا أخبار الثقلین فی کتاب الإمامة فلا نعیدها(5).

«3»

مع، [معانی الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فَرَأَی أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ شَیْئاً أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغِیراً(6).

«4»

فس، [تفسیر القمی]: لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ قَالَ لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ قِبَلِ التَّوْرَاةِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ أَمَّا مِنْ خَلْفِهِ لَا یَأْتِیهِ مِنْ بَعْدِهِ کِتَابٌ یُبْطِلُهُ (7).

«5»

ع، [علل الشرائع] فِی خُطْبَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی أَمْرِ فَدَکَ: لِلَّهِ فِیکُمْ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَیْکُمْ وَ بَقِیَّةٌ اسْتَخْلَفَهَا عَلَیْکُمْ کِتَابُ اللَّهِ بَیِّنَةٌ بصائرها [بَصَائِرُهُ] وَ آیٌ مُنْکَشِفَةٌ سَرَائِرُهَا وَ بُرْهَانٌ مُتَجَلِّیَةٌ ظَوَاهِرُهُ مُدِیمٌ لِلْبَرِیَّةِ اسْتِمَاعُهُ وَ قائدا [قَائِدٌ] إِلَی الرِّضْوَانِ أَتْبَاعَهُ وَ مؤدیا [مُؤَدٍّ] إِلَی النَّجَاةِ أَشْیَاعَهُ فِیهِ تِبْیَانُ حُجَجِ اللَّهِ الْمُنِیرَةِ وَ مَحَارِمِهِ الْمُحَرَّمَةِ وَ فَضَائِلِهِ

ص: 13


1- 1. الخصال ج 1 ص 71.
2- 2. معانی الأخبار: 118.
3- 3. أمالی الصدوق: 175.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 31.
5- 5. راجع ج 23 ص 166- 104 من هذه الطبعة الحدیثة.
6- 6. معانی الأخبار: 279 فی حدیث.
7- 7. تفسیر القمّیّ: 594 فی حدیث أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام.

فضائل پسندیده اش، و رخصت های بخشیده شده اش و قوانین واجبش دست یافت.

روایت6.

عیون اخبار الرضا: روزی امام رضا علیه السلام قرآن را ذکر کرد و حجت آن و معجزه در نظم قرآن را بزرگ داشت و فرمود: قرآن، ریسمان محکم خداوند و رشته ای محکم و استوار و راه ایده آل او است که به بهشت منجر می شود و از آتش جهنم نجات می دهد؛ در طول زمان کهنه نمی شود و با گذشت زمان ها، ضعیف و بی ارزش جلوه نمی کند؛ زیرا قرآن، تنها برای یک زمان نیست؛ بلکه دلیل و برهان و حجتی برای تمام انسان ها است. «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(1) {از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید؛ وحی (نامه)ای است از حکیمی ستوده(صفات)}.(2)

روایت7.

امالی طوسی: امام باقر از پدرانش علیهم السلام از رسول خداوند صلی الله علیه و آله روایت کردند که فرمود: پنج چیز به من داده شد که به هیچ پیامبری پیش از من داده نشد: من پیامبر مردم سفید و سیاه و سرخ شدم و زمین برای من سجده گاه واقع شد

ص: 14


1- . فصلت / 42.
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 130

الْمُدَوَّنَةِ وَ جُمَلِهِ الْکَافِیَةِ وَ رُخَصِهِ الْمَوْهُوبَةِ وَ شَرَائِطِهِ (1)

الْمَکْتُوبَةِ وَ بَیِّنَاتِهِ الْجَالِیَةِ(2).

«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: ذَکَرَ الرِّضَا علیه السلام یَوْماً الْقُرْآنَ- فَعَظَّمَ الْحُجَّةَ فِیهِ وَ الْآیَةَ الْمُعْجِزَةَ فِی نَظْمِهِ فَقَالَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَی وَ طَرِیقَتُهُ الْمُثْلَی الْمُؤَدِّی إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمُنْجِی مِنَ النَّارِ لَا یَخْلُقُ مِنَ الْأَزْمِنَةِ وَ لَا یَغِثُّ عَلَی الْأَلْسِنَةِ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِیلَ الْبُرْهَانِ وَ حُجَّةً عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ(3).

«7»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُوسَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنِی نَصْرُ بْنُ الْجَهْمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ وَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ أَعْیَنَ (4)

عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهُنَّ نَبِیٌّ کَانَ قَبْلِی أُرْسِلْتُ إِلَی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَحْمَرِ وَ جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً

ص: 14


1- 1. و شرائعه خ ل.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 236.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 130، و فی الطبع الحجری ص 271 قال الجوهریّ غث اللحم إذا کان مهزولا، و کذلک حدیث القوم و أغث: أی ردؤ و فسد. و فی الاساس سمعت صبیا من هذیل یقول« غثت علینا مکّة فلا بدّ من الخروج»، و فی المثل: حدیثکم غث و سلامکم رث» و المعنی أن القرآن لا یبلی و لا یرغب عنه و لا یمل منه بتکرر القراءة و الاستماع بل کلما أکثر الإنسان من تلاوته کان عنده غضا طریئا.
4- 4. فی بعض نسخ المصدر« محمّد بن مسلم بن زوارة، و فی بعضها« زرارة» و الصحیح ما فی المتن کما فی الأصل، و هو محمّد بن مسلم بن عثمان بن عبد اللّه الرازیّ المعروف بابن زوارة یروی عن محمّد بن موسی بن أعین کما فی تهذیب التهذیب ج 9 ص 479/ 451 فما فی نسخة المصدر و الکمبانیّ و نسخة الأصل محمّد بن مسلم بن أعین تارة و موسی بن جعفر تارة أخری تصحیف.

و با رعب [از جانب خداوند] یاری شدم و غنیمت ها برای من حلال شد که برای احدی پیش از من حلال نشده بود (و یا فرمود: برای پیامبری پیش از من) و جوامع کلم [کلمات جامع علم و حکمت] به من اعطاء شد. راوی می گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: جوامع کلم چیست؟ حضرت فرمود: قران.(1)

روایت8.

عیون اخبار الرضا: امام رضا از پدرش موسی بن جعفر علیهما السلام روایت می کند که مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: چگونه است که نشر و آموزش قرآن بر تازگی آن می افزاید؟ فرمود: زیرا خداوند متعال قرآن را تنها مخصوص یک زمان و یا یک گروه از مردم قرار نداده است، در نتیجه، قرآن در هر زمانی جدید و برای هر قومی تا روز قیامت، تازه و با طراوت است.(2)

روایت9.

امالی طوسی: راوی می گوید از امام هادی علیه السلام در باره قرآن [مانند سئوال روایت فوق] پرسیدم و امام همین جواب [مانند جواب امام صادق علیه السلام در روایت فوق] را داد.(3)

روایت10.

معانی الاخبار: راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا قرآن و فرقان دو چیزند یا یک چیز؟ امام فرمود: قرآن همه کتاب است و فرقان محکمات کتاب است که عمل به آن واجب می باشد.(4)

روایت11.

تفسیر عیاشی: ابن سنان می گوید: از امام صادق علیه السلام در باره قرآن و فرقان پرسیدم. امام فرمود: قرآن همه کتاب و اخبار آنچه واقع می شود، است و فرقان آیات محکمی است که بدان عمل می شود و هر محکمی فرقان است.(5)

ص: 15


1- . امالی طوسی 2 : 193
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 87
3- . امالی طوسی 2 : 193
4- . معانی الاخبار: 189
5- . تفسیر عیاشی 1 : 9

وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّتْ لِیَ الْغَنَائِمُ وَ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ أَوْ قَالَ لِنَبِیٍّ قَبْلِی وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ قَالَ عَطَاءٌ فَسَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قُلْتُ مَا جَوَامِعُ الْکَلِمِ قَالَ الْقُرْآنُ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ هَذَا حَدِیثُ حَرَّانٍ وَ لَمْ یُحَدِّثْ بِهِ فِی هَذَا الطَّرِیقِ إِلَّا مُوسَی بْنُ أَعْیَنَ الْحَرَّانِیُ (1).

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَالُ الْقُرْآنِ لَا یَزْدَادُ عَلَی النَّشْرِ وَ الدَّرْسِ إِلَّا غَضَاضَةً فَقَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ وَ لَا لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ فَهُوَ فِی کُلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ کُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(2).

«9»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ السِّکِّیتِ النَّحْوِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الثَّالِثَ علیه السلام مَا بَالُ الْقُرْآنِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3).

«10»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ وَ غَیْرِهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقُرْآنِ وَ الْفُرْقَانِ أَ هُمَا شَیْئَانِ أَمْ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ قَالَ فَقَالَ الْقُرْآنُ جُمْلَةُ الْکِتَابِ وَ الْفُرْقَانُ الْمُحْکَمُ الْوَاجِبُ الْعَمَلِ بِهِ (4).

«11»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقُرْآنِ وَ الْفُرْقَانِ قَالَ الْقُرْآنُ جُمْلَةُ الْکِتَابِ وَ أَخْبَارُ مَا یَکُونُ وَ الْفُرْقَانُ الْمُحْکَمُ الَّذِی یُعْمَلُ بِهِ وَ کُلُّ مُحْکَمٍ فَهُوَ فُرْقَانٌ (5).

ص: 15


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 98، و فی الطبع الحجری ص 309.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 87.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 193.
4- 4. معانی الأخبار: 189.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 9.

روایت12.

علل الشرایع: در سئوالات ابن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله است که دلیل نامگذاری [قران به] فرقان چیست؟ حضرت فرمود: زیرا قرآن به صورت آیات و سوره های جداگانه نازل شده است و به صورت الواح نازل نشده است. اما غیر قران، از صحف و تورات و انجیل و زبور همگی در الواح و اوراق یکجا نازل شدند.(1)

روایت13.

تفسیر قمی: ابن سنان می گوید: از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند تبارک و تعالی «الم الله لا اله الا هو الحی القیوم» تا «و أنزل الفرقان» پرسیدم. امام فرمود: فرقان هر امر محکم است و کتاب تمام قرآن است که تمام انبیای پیشین آن را تصدیق می کنند.(2)

در تفسیر عیاشی نیز این روایت آمده است.(3)

روایت14.

محاسن: راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: برای قرآن حدود و مرزهایی مثل مرزهای خانه است.(4)

روایت15.

الخرایج: روایت شده است که ابن ابی العوجا و سه نفر دیگر از دهری مسلکان قرار گذاشتند که هر یک از آنان با یک چهارم قرآن معارضه کنند. آنان در مکه بودند که هم پیمان شدند تا در سال آینده به معارضه با قرآن اقدام کنند. چون سال جدید فرا رسید و در مقام ابراهیم علیه السلام گرد آمدند، یکی از آنان گفت: چون من این آیه را دیدم که «وَ قیلَ یا أَرْضُ ابْلَعی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعی وَ غیضَ الْماء»(5){و گفته شد: «ای زمین ! آب خود را فرو بر، و ای آسمان، [از باران] خودداری کن} از معارضه دست کشیدم. دیگری گفت: همچنین من وقتی به این آیه رسیدم که «فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا»(6){پس چون از او نومید شدند، رازگویان کنار کشیدند} از معارضه نا امید شدم. و در حال نجوا و صحبت خصوصی پیرامون همین موضوع بودند که امام صادق علیه السلام از کنار آنان می گذشت. امام رو به آنان کرد و این آیه را تلاوت فرمود: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِه»(7) {بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد،} پس آنان همگی مبهوت شدند.(8)

ص: 16


1- . علل الشرایع 2 : 155
2- . تفسیر قمی: 87
3- . تفسیر عیاشی 1 : 162
4- . محاسن: 273
5- . هود / 44
6- . یوسف / 80
7- . اسراء / 88
8- . مختار الخرائج: 242. مشروح این روایت در کتاب احتجاج ص 205 آمده است.
«12»

ع، [علل الشرائع] فِی مَسَائِلِ ابْنِ سَلَّامٍ: أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرُهُ مِنَ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ (1).

«13»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الم اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ قَالَ الْفُرْقَانُ هُوَ کُلُّ أَمْرٍ مُحْکَمٍ وَ الْکِتَابُ هُوَ جُمْلَةُ الْقُرْآنِ الَّذِی یُصَدِّقُهُ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ(2).

شی، [تفسیر العیاشی] عن ابن سنان: مثله (3).

«14»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَوَّاضٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِلْقُرْآنِ حُدُوداً کَحُدُودِ الدَّارِ(4).

«15»

یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ ابْنَ أَبِی الْعَوْجَاءِ وَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الدَّهْرِیَّةِ اتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یُعَارِضَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ رُبُعَ الْقُرْآنِ وَ کَانُوا بِمَکَّةَ عَاهَدُوا عَلَی أَنْ یَجِیئُوا بِمُعَارَضَتِهِ فِی الْعَامِ الْقَابِلِ فَلَمَّا حَالَ الْحَوْلُ وَ اجْتَمَعُوا فِی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَیْضاً قَالَ أَحَدُهُمْ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُ قَوْلَهُ وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ(5) کَفَفْتُ عَنِ الْمُعَارَضَةِ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ کَذَا أَنَا لَمَّا

وَجَدْتُ قَوْلَهُ فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا(6) أَیِسْتُ مِنَ الْمُعَارَضَةِ وَ کَانُوا یُسِرُّونَ بِذَلِکَ إِذْ مَرَّ عَلَیْهِمُ الصَّادِقُ علیه السلام فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ وَ قَرَأَ عَلَیْهِمْ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ (7) فَبُهِتُوا(8).

ص: 16


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 155.
2- 2. تفسیر القمّیّ 87 فی سورة آل عمران.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1/ 162.
4- 4. المحاسن: 273.
5- 5. هود: 44.
6- 6. یوسف: 80.
7- 7. أسری: 88.
8- 8. مختار الخرائج: 242، و تراه فی الاحتجاج: 205 مبسوطا.

روایت16.

تفسیر عیاشی: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم! شما در زمان هدنه هستید و شما مسافرید و حرکت شما سریع است. شما دیده اید که شب و روز، و خورشید و ماه، هر جدیدی را کهنه می کنند و هر دوری را نزدیک می کنند و هر امر موعودی را می آورند؛ پس وسایل خود را آماده کنید؛ چرا که راه بس طولانی و دور است. مقداد ایستاد و گفت: ای رسول خدا! «دار هدنه» چیست؟ فرمود: دار مصیبت و جدایی؛ پس زمانی که فتنه ها شما را همچون شب تاریک فرا بگیرند، باید به قرآن پناه ببرید؛ چرا که قرآن سعایت و بدگویی کننده ای(1) مورد تصدیق است. هر کس آن را مقابل خود قرار دهد، او را به سوی بهشت، هدایت می کند؛ و هر کس آن را پشت سر خود قرار دهد، او را به سوی آتش جهنم سوق می دهد؛ و قرآن راهنمایی است که به سوی بهترین راه هدایت می کند؛ قرآن کتابی است که دارای تفصیل و بیان و تحصیل است؛ و جدا کننده بین حق و باطل است و شوخی بردار نیست؛ دارای ظاهر و باطن است، ظاهر آن حکمت و باطن آن علم است؛ ظاهر آن زیبا و باطن آن عمیق است؛ قرآن ستارگانی دارد و ستارگان او نیز ستارگانی دارند؛(2) شگفتی های آن قابل شمارش نیست و عجایب آن کهنه نمی شود؛ قرآن دارای چراغ های هدایت و منزلگاه های(3) حکمت است؛ قرآن راهنمایی به سوی خوبی ها است؛ البته برای هر کس که آن را بشناسد.(4)

روایت17.

نوادر راوندی: امام کاظم از پدرانش علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله مانند حدیث قبل را روایت کرده و در ادامه آن آمده است: قرآن راهنمای معرفت است برای اهل فهم و انصاف. بنابراین، هر کسی می بایست بصیرت خویش را به کار گیرد و دقت نظر خویش را اعمال کند تا از نابودی و گرفتاری نجات یابد، زیرا تفکّر مایه زنده دلی شخص بصیر است، همان طور که شخصی که چراغ دارد، در شب ظلمانی حرکت می کند، و نور رهایی را آسان، و انتظار را اندک و راحت می گرداند.(5)

روایت18.

جامع الاخبار: رسول خداوند صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای سلمان! تو را به خواندن قرآن سفارش می کنم، زیرا خواندن آن کفاره گناهان و مایه نجات از آتش و امان از عذاب است. برای خواننده قرآن در ازای خواندن هر آیه ای ثواب صد شهید است و در ازای هر سوره ای ثواب یک پیامبر است و بر خواننده اش رحمت را فرو می فرستد

ص: 17


1- . در متن عربی «ماحل مصدق» است. ماحل یعنی سعایت و بدگویی کننده. یعنی اگر قران در قیامت از کسی بدگویی کند، خداوند بدگویی او را در باره آن شخص می پذیرد. (مترجم)
2- . در بعضی کتب روایی به جای عبارت «له نجوم و علی نجومه نجوم» آمده است: «له تخوم و علی تخومه تخوم» یعنی برای قران حد و مرزهایی است که برای آن مرزها نیز مرزهایی است. (مترجم)
3- . در بعضی نسخه ها به جای منازل الحکمة ، منار الحکمة آمده است.
4- . تفسیر عیاشی 1 : 2
5- . نوادر راوندی: 22
«16»

شی، [تفسیر العیاشی] بِأَسَانِیدَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ فِی زَمَانِ هُدْنَةٍ وَ أَنْتُمْ عَلَی ظَهْرِ السَّفَرِ وَ السَّیْرُ بِکُمْ سَرِیعٌ فَقَدْ رَأَیْتُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ یُبْلِیَانِ کُلَّ جَدِیدٍ وَ یُقَرِّبَانِ کُلَّ بَعِیدٍ وَ یَأْتِیَانِ بِکُلِّ مَوْعُودٍ فَأَعِدُّوا الْجَهَازَ لِبُعْدِ الْمَفَازِ فَقَامَ الْمِقْدَادُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا دَارُ الْهُدْنَةِ قَالَ دَارُ بَلَاءٍ وَ انْقِطَاعٍ فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ (1)

مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَی النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَی خَیْرِ سَبِیلٍ وَ هُوَ کِتَابُ تَفْصِیلٍ وَ بَیَانٍ وَ تَحْصِیلٍ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَظَاهِرُهُ حِکْمَةٌ وَ بَاطِنُهُ عِلْمٌ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَهُ نُجُومٌ وَ عَلَی نُجُومِهِ نُجُومٌ لَا تُحْصَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تُبْلَی غَرَائِبُهُ فِیهِ مَصَابِیحُ الْهُدَی وَ مَنَازِلُ الْحِکْمَةِ(2) وَ دَلِیلٌ عَلَی الْمَعْرُوفِ لِمَنْ عَرَفَهُ (3).

«17»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ دَلِیلٌ عَلَی الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ النَّصَفَةَ فَلْیَرْعَ رَجُلٌ بَصَرَهُ وَ لْیُبْلِغِ النَّصَفَةَ نَظَرَهُ یَنْجُو مِنْ عَطَبٍ وَ یَخْلُصُ مِنْ نَشَبٍ فَإِنَّ التَّفَکُّرَ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ یُحْسِنُ التَّخَلُّصَ وَ یُقِلُّ التَّرَبُّصَ (4).

«18»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا سَلْمَانُ عَلَیْکَ بِقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ قِرَاءَتَهُ کَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ سِتْرٌ فِی النَّارِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْعَذَابِ وَ یُکْتَبُ لِمَنْ یَقْرَؤُهُ بِکُلِّ آیَةٍ ثَوَابُ مِائَةِ شَهِیدٍ وَ یُعْطَی بِکُلِّ سُورَةٍ ثَوَابَ نَبِیٍّ وَ یَنْزِلُ عَلَی صَاحِبِهِ الرَّحْمَةُ

ص: 17


1- 1. الماحل: الذی یخبر السلطان عن رعیته سعایة، فالقرآن ما حل مصدق: اذا سعی عن رجل إلی اللّه عزّ و جلّ صدقه، لانه صادق، و سیجی ء بیانه أبسط من ذلک.
2- 2. منار الحکمة خ ل.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 2.
4- 4. نوادر الراوندیّ: 22. و فیه تخوم بدل نجوم.

و فرشتگان برای او طلب آمرزش می کنند. بهشت مشتاق اوست و خداوند از او راضی است. مؤمن هر گاه قرآن بخواند، خداوند با رحمت به او می نگرد و در ازای هر آیه هزار حور العین به او می بخشد و در ازای هر حرف، نوری برای عبور از صراط برایش قرار می دهد. پس هر گاه قرآن را ختم کند خداوند پاداش سیصد و سیزده پیامبر را که رسالت های خداوند را ابلاغ کرده اند، به او می دهد و گویا همه کتب آسمانی را قرائت کرده است و خداوند بدنش را بر آتش حرام می کند و از جایش برنمی خیزد مگر آن که خداوند او و پدر و مادرش را می آمرزد، و در ازای هر سوره قرآن شهری در بهشت فردوس نصیبش می کند که هر شهر از مروارید سبز [ساخته شده] است. در دل هر شهر هزار خانه است و در هر خانه هزار حجره است و در هر حجره هزار اتاق از نور است. بر هر اتاقی صد هزار در از رحمت و بر هر در هزار دربان است. در دست هر دربان هدیه ای از رنگ و نوعی دیگر است. بر سر هر دربان دستمالی از ابریشم و حریر است که از همه دنیا برتر است و در هر اتاق صد سکّو از عنبر است که پهنای هر سکّو از شرق تا غرب است . و بر بالای هر سکّو صد هزار تخت است و بر هر تخت صد هزار بستر است که از هر تخت تا تخت دیگر هزار ذراع(1) است و بر هر بالای هر تخت حور العینی درشت چشم است که قطر باسنش هزار ذراع است و بر آن هزار لباس نو است که مغز ساقش از پشت این لباس ها دیده می شود و بر سرش هزار تاج از عنبر است که آراسته به درّ و یاقوت است و بر سرش شصت هزار گیسو از مشک و غالیه است و در گوش هایش گوشواره ها است و در گردنش هزار گردنبند جواهر نشان است. پهنای هر گردنبند هزار ذراع است و در پیشگاه هر حوری هزار خدمتگذار است که در دست هر خدمتگذار جامی از طلاست و در هر جام صد هزار نوع از شراب است که هیچ یک مانند دیگری نیست. همچنین در هر اتاق هزار سفره و بر هر سفره هزار کاسه بزرگ است و در هر کاسه هزار گونه غذا است که هیچ یک مانند دیگری نیست و ولیّ خدا از هر گونه غذا هزار لذت را می برد.

ای سلمان! هر گاه مؤمن قرآن بخواند خداوند درهای رحمت را به روی او می گشاید و در ازای هر حرفی که از دهن او بیرون می آید، خداوند فرشته ای را می آفریند که تا روز قیامت از جانب او خداوند را تسبیح کند. بعد از دانش آموزی نزد خداوند هیچ عملی محبوب تر از خواندن قرآن نیست و گرامی ترین بندگان نزد خداوند بعد از انبیا علما و سپس حاملان [قاریان، حافظان و عاملان به] قرآن هستند که چون انبیا از دنیا خارج می شوند و از همان

ص: 18


1- . از نوک انگشت تا آرنج را ذراع گویند. (مترجم)

وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ اشْتَاقَتْ إِلَیْهِ الْجَنَّةُ وَ رَضِیَ عَنْهُ الْمَوْلَی وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا قَرَأَ الْقُرْآنَ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ بِالرَّحْمَةِ وَ أَعْطَاهُ بِکُلِّ آیَةٍ أَلْفَ حُورٍ وَ أَعْطَاهُ بِکُلِّ حَرْفٍ نُوراً عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا خَتَمَ الْقُرْآنَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ نَبِیّاً بَلَّغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَ کَأَنَّمَا قَرَأَ کُلَّ کِتَابٍ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی أَنْبِیَائِهِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ وَ لَا یَقُومُ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِأَبَوَیْهِ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ سُورَةٍ فِی الْقُرْآنِ مَدِینَةً فِی الْجَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ کُلُّ مَدِینَةٍ مِنْ دُرَّةٍ خَضْرَاءَ فِی جَوْفِ کُلِّ مَدِینَةٍ أَلْفُ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ مِائَةُ أَلْفِ حُجْرَةٍ فِی کُلِّ حُجْرَةٍ مِائَةُ أَلْفِ بَیْتٍ مِنْ نُورٍ عَلَی کُلِّ بَیْتٍ مِائَةُ أَلْفِ بَابٍ مِنَ الرَّحْمَةِ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِائَةُ أَلْفِ بَوَّابٍ بِیَدِ کُلِّ بَوَّابٍ هَدِیَّةٌ مِنْ لَوْنٍ آخَرَ وَ عَلَی رَأْسِ کُلِّ بَوَّابٍ مِنْدِیلٌ مِنْ إِسْتَبْرَقٍ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ مِائَةُ دُکَّانٍ مِنَ الْعَنْبَرِ سَعَةُ کُلِّ دُکَّانٍ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ فَوْقَ کُلِّ دُکَّانٍ مِائَةُ أَلْفِ سَرِیرٍ وَ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ مِائَةُ أَلْفِ فِرَاشٍ مِنَ الْفِرَاشِ إِلَی الْفِرَاشِ أَلْفُ ذِرَاعٍ وَ فَوْقَ کُلِّ فِرَاشٍ حَوْرَاءُ عَیْنَاءُ اسْتِدَارَةُ عَجِیزَتِهَا أَلْفُ ذِرَاعٍ وَ عَلَیْهَا مِائَةُ أَلْفِ حُلَّةٍ یُرَی مُخُّ سَاقَیْهَا مِنْ وَرَاءِ تِلْکَ الْحُلَلِ وَ عَلَی رَأْسِهَا تَاجٌ مِنَ الْعَنْبَرِ مُکَلَّلٌ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ عَلَی رَأْسِهَا سِتُّونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ مِنَ الْمِسْکِ وَ الْغَالِیَةِ وَ فِی أُذُنَیْهَا قُرْطَانِ وَ شَنْفَانِ وَ فِی عُنُقِهَا أَلْفُ قِلَادَةٍ مِنَ الْجَوْهَرِ بَیْنَ کُلِّ قِلَادَةٍ أَلْفُ ذِرَاعٍ وَ بَیْنَ یَدَیْ کُلِّ حَوْرَاءَ أَلْفُ خَادِمٍ بِیَدِ کُلِّ خَادِمٍ کَأْسٌ مِنْ ذَهَبٍ فِی کُلِّ کَأْسٍ مِائَةُ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الشَّرَابِ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً فِی کُلِّ بَیْتٍ أَلْفُ مَائِدَةٍ وَ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ أَلْفُ قَصْعَةٍ وَ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ مِائَةُ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً یَجِدُ وَلِیُّ اللَّهِ مِنْ کُلِّ لَوْنٍ مِائَةَ لَذَّةٍ.

یَا سَلْمَانُ الْمُؤْمِنُ إِذَا قَرَأَ الْقُرْآنَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ وَ خَلَقَ اللَّهُ بِکُلِّ حَرْفٍ یَخْرُجُ مِنْ فَمِهِ مَلَکاً یُسَبِّحُ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ بَعْدَ تَعَلُّمِ الْعِلْمِ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ أَکْرَمَ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلَةُ الْقُرْآنِ یَخْرُجُونَ مِنَ الدُّنْیَا کَمَا یَخْرُجُ الْأَنْبِیَاءُ وَ یُحْشَرُونَ مِنْ

ص: 18

قبرهایشان با پیامبران محشور می شوند و همراه با پیامبران از صراط عبور می کنند و پاداش پیامبران را می گیرند. پس خوشا بر جوینده علم و حامل قرآن به خاطر کرامت و شرافتی که نزد خداوند دارند.

و رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: فضیلت قرآن بر دیگر سخنان مثل فضیلت خداوند بر مخلوقاتش است. و فرمود: قرآن بی نیازی ای است که بی آن یافت نشود و ناداری ای پس از آن نیست. و فرمود: قرآن بزم خداوند است، پس هر چه می توانید آن را فرا بگیرید. این قرآن ریسمان خداوند است و نور آشکار کننده و شفا دهنده سودمند است، پس بخوانید آن را که خداوند در ازای تلاوت هر حرف از آن ده حسنه به شما پاداش خواهد داد. بدانید که من نمی گویم الم یک حرف است بلکه آن سه حرف است که پاداش خواندن آن سی حسنه است.

و فرمود: قرآن برتر از هر چیزی به جز خداوند است، پس آن کس که قرآن را بزرگ و محترم می شمارد، در حقیقت خداوند را بزرگ شمرده است و هر کس قرآن را بزرگ نشمارد، حرمت خداوند را پاس نداشته است و حرمت قرآن بر خداوند مثل حرمت پدر بر فرزندش است. و فرمود: حاملان قران، غرق در رحمت خدا عزّ و جلّ و پوشیده با نور اویند. ای حاملان قران! با بزرگداشت کتاب خداوند به او دوستی ورزید تا بر دوستی تان بیفزاید و شما را محبوب خلقش گرداند. [بدانید] که بدی دنیا از شنونده قرآن دفع و از تلاوت کننده آن عذاب آخرت برداشته می شود. و شنیدن یک آیه از قرآن ارزشمندتر از ثبیری(1) از طلا است و تلاوت یک آیه از قرآن بهتر است از آنچه زیر عرش تا انتهای عمق زمین است.

و فرمود: اگر طالب زندگی سعادتمندان و مردن شهیدان و نجات در روز حسرت هستید و نیز طالب سایه روز داغ و سوزان و هدایت روز گمراهی هستید، پس قرآن بیاموزید که آن سخن خداوند رحمان و باعث حفاظت از شیطان و مایه سنگینی میزان است.

از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: قرائت قرآن در نماز برتر از قرائت آن در غیر نماز است و قرائت قرآن در غیر نماز، برتر از ذکر خداوند است و ذکر خداوند برتر از صدقه دادن است و صدقه دادن برتر از روزه گرفتن است و روزه سپری در برابر آتش است. و نیز فرمود: قرآن بخوانید و از آن کمک بخواهید که خداوند قلبی را که ظرف [قرائت و حفظ] قرآن بوده است عذاب نمی کند. و فرمود: هر کس از قرآن کمک بجوید و آن را حفظ کند و حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمرد، خداوند او را

ص: 19


1- . در ادامه حدیث خواهد آمد که ثبیر نام کوهی در یمن است. (مترجم)

قُبُورِهِمْ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ یَمُرُّونَ عَلَی الصِّرَاطِ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ یَأْخُذُونَ ثَوَابَ الْأَنْبِیَاءِ فَطُوبَی لِطَالِبِ الْعِلْمِ وَ حَامِلِ الْقُرْآنِ مِمَّا لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الشَّرَفِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضْلُ الْقُرْآنِ عَلَی سَائِرِ الْکَلَامِ کَفَضْلِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله الْقُرْآنُ غِنًی لَا غِنَی دُونَهُ وَ لَا فَقْرَ بَعْدَهُ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله الْقُرْآنُ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدُبَتَهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ وَ هُوَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ فَاقْرَءُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْجُرُکُمْ عَلَی تِلَاوَتِهِ بِکُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ الم حَرْفٌ وَاحِدٌ وَ لَکِنْ أَلِفٌ وَ لَامٌ وَ مِیمٌ ثَلَاثُونَ حَسَنَةً وَ قَالَ علیه السلام الْقُرْآنُ أَفْضَلُ کُلِّ شَیْ ءٍ دُونَ اللَّهِ فَمَنْ وَقَّرَ الْقُرْآنَ فَقَدْ وَقَّرَ اللَّهَ وَ مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْقُرْآنَ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَةِ اللَّهِ وَ حُرْمَةُ الْقُرْآنِ عَلَی اللَّهِ کَحُرْمَةِ الْوَالِدِ عَلَی وُلْدِهِ وَ قَالَ علیه السلام حَمَلَةُ الْقُرْآنِ هُمُ الْمَحْفُوفُونَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ الْمَلْبُوسُونَ نُورَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا حَمَلَةَ الْقُرْآنِ تَحَبَّبُوا إِلَی اللَّهِ بِتَوْقِیرِ کِتَابِهِ یَزِدْکُمْ حُبّاً وَ یُحَبِّبْکُمْ إِلَی خَلْقِهِ یُدْفَعُ عَنْ مُسْتَمِعِ الْقُرْآنِ شَرُّ الدُّنْیَا وَ یُدْفَعُ عَنْ تَالِی الْقُرْآنِ بَلْوَی الْآخِرَةِ وَ الْمُسْتَمِعُ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ ثَبِیرٍ ذَهَباً وَ لَتَالِی آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ إِلَی تُخُومِ السُّفْلَی وَ قَالَ علیه السلام إِنْ أَرَدْتُمْ عَیْشَ السُّعَدَاءِ وَ مَوْتَ الشُّهَدَاءِ وَ النَّجَاةَ یَوْمَ الْحَسْرَةِ وَ الظَّلَلَ یَوْمَ الْحَرُورِ وَ الْهُدَی یَوْمَ الضَّلَالَةِ فَادْرُسُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ کَلَامُ الرَّحْمَنِ وَ حِرْزٌ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ رُجْحَانٌ فِی الْمِیزَانِ.

رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی الصَّلَاةِ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ أَفْضَلُ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ ذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَی أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصِّیَامِ وَ الصِّیَامُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَ قَالَ علیه السلام اقْرَءُوا الْقُرْآنَ وَ اسْتَظْهِرُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُعَذِّبُ قَلْباً وَعَی الْقُرْآنَ.

وَ قَالَ علیه السلام مَنِ اسْتَظْهَرَ الْقُرْآنَ وَ حَفِظَهُ وَ أَحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ

ص: 19

داخل بهشت می کند و شفاعت او را در باره ده تن از اهل خانواده اش که ورود به جهنم برای آن ها واجب بوده است، می پذیرد.

و فرمود: هر کس آیه از قرآن را بشنود، برای او بهتر از ثبیری از طلاست و ثبیر اسم کوهی بزرگ در یمن است.

و فرمود: باید همه سخنانتان ذکر خداوند و قرائت قرآن باشد. از رسول خداوند صلی الله علیه و آله پرسیده شد: چه عملی نزد خداوند با فضیلت تر است؟ پاسخ فرمود: قرائت قران. تو می میری در حالی که زبانت مرطوب به ذکر خداوند است.

و فرمود: قرائت از روی قرآن بهتر از قرائت از حفظ است. و فرمود: هر کس روزی صد آیه از روی قرآن با ترتیل(1) و خشوع و آرامش بخواند، خداوند پاداشی به اندازه پاداش عمل همه اهل زمین برای او خواهد نوشت و هر کس دویست آیه بخواند، خداوند پاداشی به اندازه پاداش عمل اهل آسمان و زمین برای او خواهد نوشت.

امام حسین علیه السلام فرمود: کتاب خداوند دارای چهار بخش است: عبارت و اشارت و لطائف و حقایق. پس عبارت برای عوام، اشارت برای خواص، لطائف برای اولیا و حقایق برای انبیا است.

و فرمود: ظاهر قرآن زیبا و شگفت انگیز و باطن آن ژرف است.(2)

روایت19.

المجازات النبویة: حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش مورد پذیرش خداوند است و شکایت کننده ای است که شکایتش در حق افراد پذیرفته است. و این سخن پیامبر صلی الله علیه و اله مجاز است و مقصود آن است که قرآن سبب ثواب برای عمل کننده به آن و عقاب برای عدول کننده و پشت کننده به آن است. پس گویا برای نفر اول شفاعت می کند و شفاعتش مورد قبول واقع می شود و از نفر دوم شکایت می کند و شکایتش مورد تصدیق قرار می گیرد. و مقصود از ماحل در اینجا شاکی است و گاهی نیز به معنای مکر کننده است. مثلا گفته می شود: «محل فلان بفلان»، یعنی فلانی به فلانی نیرنگ زد، «اذا مکر به» وقتی که به او نیرنگ می زند. شاعر گفته است:

آیا نمی بینی که این مردم ما را به اندازه آنچه فریب دادند و نیرنگ زدند، نصیحت کردند!(3)

روایت20.

نهج البلاغة: علی علیه السلام فرمود: قران، فرمان دهنده و بازدارنده است. ساکت و گویا است. و حجت خداوند بر مردم است که پیمانش را از آن ها گرفته و همگی را در گرو دستورات آن قرار داده است. خداوند با قرآن نور خود را تمام گرداند و دینش را با آن گرامی داشت.(4) روح

ص: 20


1- . ترتیل یعنی زیبا و با آداب تلاوت کردن. (مترجم)
2- . جامع الأخبار: 46- 48
3- . المجازات النبویّة: 197
4- . در بعضی نقل قول ها از این روایت چنین است که : و دینش را با آن کامل کرد. (مترجم)

أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فِی عَشَرَةٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ کُلُّهُمْ قَدْ وَجَبَ لَهُ النَّارُ وَ قَالَ علیه السلام مَنِ اسْتَمَعَ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ خَیْرٌ لَهُ مِنْ ثَبِیرٍ ذَهَباً وَ الْثَبِیرُ اسْمُ جَبَلٍ عَظِیمٍ بِالْیَمَنِ قَالَ علیه السلام لِیَکُنْ کُلُّ کَلَامِهِمْ ذِکْرَ اللَّهِ وَ قِرَاءَةَ الْقُرْآنِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سُئِلَ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ قَالَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ أَنْتَ تَمُوتُ وَ لِسَانُکَ رَطْبٌ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ قَالَ علیه السلام الْقِرَاءَةُ فِی الْمُصْحَفِ أَفْضَلُ مِنَ الْقِرَاءَةِ ظَاهِراً وَ قَالَ مَنْ قَرَأَ کُلَّ یَوْمٍ مِائَةَ آیَةٍ فِی الْمُصْحَفِ بِتَرْتِیلٍ وَ خُشُوعٍ وَ سُکُونٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ بِمِقْدَارِ مَا یَعْمَلُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَیْ آیَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ بِمِقْدَارِ مَا یَعْمَلُهُ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ.

قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ عَلَی الْعِبَارَةِ وَ الْإِشَارَةِ وَ اللَّطَائِفِ وَ الْحَقَائِقِ فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِّ وَ الْإِشَارَةُ لِلْخَوَاصِّ وَ اللَّطَائِفُ لِلْأَوْلِیَاءِ وَ الْحَقَائِقُ لِلْأَنْبِیَاءِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْقُرْآنُ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ (1).

«19»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْقُرْآنَ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ هَذَا الْقَوْلُ مَجَازٌ وَ الْمُرَادُ أَنَّ الْقُرْآنَ سَبَبٌ لِثَوَابِ الْعَامِلِ بِهِ وَ عِقَابِ الْعَادِلِ عَنْهُ فَکَأَنَّهُ یَشْفَعُ لِلْأَوَّلِ فَیُشَفَّعُ وَ یَشْکُو مِنَ الْآخِرِ فَیُصَدَّقُ وَ الْمَاحِلُ هَاهُنَا الشَّاکِی وَ قَدْ یَکُونُ أَیْضاً بِمَعْنَی الْمَاکِرِ یُقَالُ مَحَلَ فُلَانٌ بِفُلَانٍ إِذَا مَکَرَ بِهِ قَالَ الشَّاعِرُ

أَ لَا تَرَی أَنَّ هَذَا النَّاسَ قَدْ نَصَحُوا لَنَا عَلَی طُولِ مَا غَشُّوا وَ مَا مَحَلُوا(2).

«20»

نهج، [نهج البلاغة]: فَالْقُرْآنُ آمِرُ زَاجِرٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَخَذَ عَلَیْهِمْ مِیثَاقَهُ وَ ارْتَهَنَ عَلَیْهِمْ أَنْفُسَهُمْ أَتَمَّ نُورَهُ وَ أَکْرَمَ بِهِ دِینَهُ وَ قَبَضَ نَبِیَّهُ

ص: 20


1- 1. جامع الأخبار ص 46- 48.
2- 2. المجازات النبویّة ص 197.

پیامبرش را زمانی قبض کرد که تمام احکام هدایت را به آنان به واسطه قرآن گفت. پس خداوند را بزرگ دارید، آن گونه که خویش را بزرگ داشته است. چه آن که او هیچ چیز از دین خویش را از شما پنهان نداشته و تمام آنچه را که خشنود یا ناخشنودش می دارد، با شما گفته است و برای آن شاخص هایی آشکار و نشانه ای محکم گذاشته است که تا منع [از زشتی ها] و دعوت [به خوبی ها] کند. پس خشنودی و ناخشنودی اش در حال و گذشته به یک منوال بوده است.(1)

روایت21.

نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام در ضمن خطبه ای طولانی فرمود: سپس قرآن را بر او [پیامبر صلی الله علیه و آله] نازل فرمود: قرآن نوری است که خاموشی ندارد، چراغی است که درخشندگی آن زوال نپذیرد، دریایی است که ژرفای آن درک نشود، راهی است که رونده آن گمراه نگردد، شعله ای است که نور آن تاریک نشود، جدا کننده حق و باطلی است که درخشش برهانش خاموش نگردد، بنایی است که ستون های آن خراب نشود، شفا دهنده ای است که بیماری های وحشت انگیز را بزداید، قدرتی است که یاورانش شکست ندارند، و حقّی است که یاری کنندگانش مغلوب نشوند. قرآن، معدن ایمان و اصل آن است، چشمه های دانش و دریاهای علوم است، سرچشمه عدالت، و نهر جاری دل است، پایه های اسلام و ستون های محکم آن است، نهرهای جاری زلال حقیقت، و سرزمین های آن است. دریایی است که تشنگان آن، آبش را به تمام نتوانند کشید، و چشمه ای است که آبش کمی ندارد، محل برداشت آبی است که هرچه از آن برگیرند کاهش نمی یابد، منزلی است که مسافران راه آن را فراموش نخواهند کرد، و نشانه هایی است که روندگان از آن غفلت نمی کنند، کوهسار زیبایی است که از آن نمی گذرند. خدا قرآن را فرو نشاننده عطش علمی دانشمندان، و باران بهاری برای قلب فقیهان، و راه گسترده و وسیع برای صالحان قرار داده است. قرآن دارویی است که با آن

ص: 21


1- . نهج البلاغه، خطبه 181

صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ فَرَغَ إِلَی الْخَلْقِ مِنْ أَحْکَامِ الْهُدَی بِهِ فَعَظِّمُوا مِنْهُ سُبْحَانَهُ مَا عَظَّمَ مِنْ نَفْسِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یُخْفِ عَنْکُمْ شَیْئاً مِنْ دِینِهِ وَ لَمْ یَتْرُکْ شَیْئاً رَضِیَهُ أَوْ کَرِهَهُ إِلَّا وَ جَعَلَ لَهُ عَلَماً بَادِیاً وَ آیَةً مُحْکَمَةً تَزْجُرُ عَنْهُ أَوْ تَدْعُو إِلَیْهِ فَرِضَاهُ فِیمَا بَقِیَ وَاحِدٌ وَ سَخَطُهُ فِیمَا بَقِیَ وَاحِدٌ(1).

«21»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ لَهُ علیه السلام: ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ نُوراً لَا تُطْفَأُ مَصَابِیحُهُ وَ سِرَاجاً لَا یَخْبُو تَوَقُّدُهُ وَ بَحْراً لَا یُدْرَکُ قَعْرُهُ وَ مِنْهَاجاً لَا یُضِلُّ نَهْجُهُ وَ شُعَاعاً لَا یُظْلِمُ ضَوْؤُهُ وَ فُرْقَاناً لَا یُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَ تِبْیَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْکَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَی أَسْقَامُهُ وَ عِزّاً لَا تُهْزَمُ أَنْصَارُهُ وَ حَقّاً لَا تُخْذَلُ أَعْوَانُهُ فَهُوَ مَعْدِنُ الْإِیمَانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ بُحُورُهُ وَ رِیَاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرَانُهُ (2) وَ أَثَافِیُّ الْإِسْلَامِ وَ بُنْیَانُهُ وَ أَوْدِیَةُ الْحَقِّ وَ غِیطَانُهُ (3)

وَ بَحْرٌ لَا یَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُونَ وَ عُیُونٌ لَا یُنْضِبُهَا الْمَاتِحُونَ (4) وَ مَنَاهِلُ لَا یَغِیضُهَا الْوَارِدُونَ وَ مَنَازِلُ لَا یَضِلُّ نَهْجَهَا الْمُسَافِرُونَ وَ أَعْلَامٌ لَا یَعْمَی عَنْهَا السَّائِرُونَ وَ آکَامٌ لَا یَجُوزُ عَنْهَا الْقَاصِدُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ رِیّاً لِعَطَشِ الْعُلَمَاءِ وَ رَبِیعاً لِقُلُوبِ الْفُقَهَاءِ وَ مَحَاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ وَ دَوَاءً لَیْسَ بَعْدَهُ

ص: 21


1- 1. نهج البلاغة الرقم 181 من الخطب.
2- 2. الغدران جمع غدیر، و هو القطعة من الماء یغادرها السیل، و الاثافی جمع الاثفیة، و هی الاحجار الثلاثة التی یوضع علیه القدر لیطبخ.
3- 3. الغیطان: جمع الغوط بالفتح و هو المطمئن الواسع من الأرض یجتمع و یسیل الیه الماء من کل جانب کالغدیر.
4- 4. الماتح: الذی ینزع الماء من الحوض، و فی بعض النسخ المائحون و المائح: الذی یدخل البئر لنزع الماء لعدم الرشاء أو لقلة الماء فیملأ الدلو بالاغتراف بالید، و الذی ینزع الدلو من فوق البئر یسمی ماتح، و سئل الأصمعی عن المتح و المیح فقال: الفوق للفوق و التحت للتحت، یعنی أن المتح أن یستقی و هو علی رأس البئر، و المیح أن یملأ الدلو و هو فی قعرها و من أمثالهم: هو أعرف به من المائح باست الماتح. و یقال: نضب البئر، أی غار ماؤها فی الأرض، و مثله غاض.

بیماری وجود ندارد، نوری است که با آن تاریکی یافت نمی شود، ریسمانی است که رشته های آن محکم، پناهگاهی است که قلّه آن بلند، و توان و قدرتی است برای آن که قرآن را برگزیند، محل امنی است برای هر کس که وارد آن شود، راهنمایی است تا از او پیروی کند، وسیله انجام وظیفه است برای آن که قرآن را راه و رسم خود قرار دهد، برهانی است بر آن کس که با آن سخن بگوید، عامل پیروزی است برای آن کس که با آن استدلال کند، نجات دهنده است برای آن کس که حافظ آن باشد و به آن عمل کند، و راهبر آن که آن را به کار گیرد، و نشانه هدایت است برای آن کس که در او بنگرد، سپر نگهدارنده است برای آن کس که با آن خود را بپوشاند، و دانش کسی است که آن را به خاطر بسپارد، و حدیث کسی است که از آن روایت کند، و فرمان کسی است که با آن قضاوت کند.(1)

روایت22.

الامامة و التبصرة: امام موسی بن جعفر از پدرش و از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: تعداد درجات بهشت به اندازه آیات قرآن است، پس وقتی که شخصِ همراه و مانوس با قرآن وارد بهشت می شود به او گفته می شود: بالا بیا و بخوان! برای هر آیه درجه ای است و درجه و جایگاهی بالاتر از درجه و جایگاه حافظ قرآن در بهشت وجود ندارد.

روایت23.

نهج البلاغه: و از خطبه های امیر المؤمنین علیه السلام است: آگاه باشید، در دنیا چیزی نیست مگر آن که صاحبش به زودی از آن سیر و از داشتن آن دلگیر می شود، جز ادامه زندگی، زیرا در مرگ آسایشی نمی نگرند. حیات و زندگی چونان حکمت و دانش است که حیات دل مرده، و بینایی چشم های نابیناست و مایه شنوایی برای گوش های کر و آبی گوارا برای تشنگان می باشد که همه در آن سالم و بی نیازند. این قرآن است که با آن می توانید راه حق را بنگرید و با آن سخن بگویید و به وسیله آن بشنوید. بعضی از قرآن از بعضی دیگر سخن می گوید، و برخی بر برخی دیگر گواهی می دهد، آیاتش در شناساندن خدا اختلافی نداشته، و کسی را که همراهش شد از خدا جدا نمی سازد. مردم! گویا به خیانت و کینه ورزی اتّفاق دارید، و در رفتار ریاکارانه، گیاهان روییده از سرگین را می مانید، در دوستی با آرزوها به وحدت رسیدید، و در

ص: 22


1- . نهج البلاغه، خطبه 196

دَاءٌ وَ نُوراً لَیْسَ مَعَهُ ظُلْمَةٌ وَ حَبْلًا وَثِیقاً عُرْوَتُهُ وَ مَعْقِلًا مَنِیعاً ذِرْوَتُهُ وَ عِزّاً لِمَنْ تَوَلَّاهُ وَ سِلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ وَ هُدًی لِمَنِ ائْتَمَّ بِهِ وَ عُذْراً لِمَنِ انْتَحَلَهُ وَ بُرْهَاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ وَ شَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ بِهِ وَ فَلْجاً لِمَنْ حَاجَّ بِهِ وَ حَامِلًا لِمَنْ حَمَلَهُ وَ مَطِیَّةً لِمَنْ أَعْمَلَهُ وَ آیَةً لِمَنْ تَوَسَّمَ وَ جُنَّةً لِمَنِ اسْتَلْأَمَ (1) وَ عِلْماً لِمَنْ وَعَی وَ حَدِیثاً لِمَنْ رَوَی وَ حُکْماً لِمَنْ قَضَی (2).

«22»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَدَدُ دَرَجِ الْجَنَّةِ عَدَدُ آیِ الْقُرْآنِ فَإِذَا دَخَلَ صَاحِبُ الْقُرْآنِ الْجَنَّةَ قِیلَ لَهُ ارْقَأْ وَ اقْرَأْ لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةٌ فَلَا تَکُونُ فَوْقَ حَافِظِ الْقُرْآنِ دَرَجَةٌ.

«23»

نهج، [نهج البلاغة] مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ یَکَادُ صَاحِبُهُ یَشْبَعُ مِنْهُ وَ یَمَلُّهُ إِلَّا الْحَیَاةَ فَإِنَّهُ لَا یَجِدُ فِی الْمَوْتِ رَاحَةً وَ إِنَّمَا ذَلِکَ بِمَنْزِلَةِ الْحِکْمَةِ الَّتِی هِیَ حَیَاةٌ لِلْقَلْبِ الْمَیِّتِ وَ بَصَرٌ لِلْعَیْنِ الْعَمْیَاءِ وَ سَمْعٌ لِلْأُذُنِ الصَّمَّاءِ وَ رِیٌّ لِلظَّمْآنِ وَ فِیهَا الْغِنَی کُلُّهُ وَ السَّلَامَةُ کِتَابُ اللَّهِ تُبْصِرُونَ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ (3)

وَ یَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَ یَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ وَ لَا یَخْتَلِفُ فِی اللَّهِ وَ لَا یُخَالِفُ بِصَاحِبِهِ عَنِ اللَّهِ قَدِ اصْطَلَحْتُمْ عَلَی الْغِلِّ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ نَبَتَ الْمَرْعَی عَلَی دِمَنِکُمْ (4) وَ تَصَافَیْتُمْ عَلَی حُبِّ الْآمَالِ وَ تَعَادَیْتُمْ فِی

ص: 22


1- 1. الجنة بالضم الدرقة أو کل ما به یتقی من الضرر، و استلام: لبس اللأمة و هی الدرع أو کل ما یحذر به من سلاح العدو، و یتقی من بأسه، فالقرآن جنة و درع لمن أراد أن یظهر علی الشبهات و الضلالات.
2- 2. نهج البلاغة الرقم 196 من الخطب.
3- 3. یعنی أن کتاب اللّه هو الحکمة التی بها حیاة القلب المیت تبصرون به کما تنتفعون بالحیاة من أبصارکم و تسمعون به کما تنتفعون بالحیاة من أسماعکم إلخ.
4- 4. یعنی کأنکم قد اتفقتم و أزمعتم علی أن تغشوا فیما بینکم و یأخذ کل أحد متاع غیره فی خفیة خیانة و نفاقا، و مع ذلک الغش و النفاق و الخیانة و الغلول التی هی حاکمة علی شئونکم و تری فی أرجاء مجامیعکم و أفنیة دورکم کالدمن و الارواث فی المزبلة تظاهرون بالنصح و الإخلاص و الإصلاح فیما بینکم فکأن المرعی الخضر نبت علی مزابلکم هذه فسترها عن أعین الناس، و لکن الرائحة الکریهة باقیة بعد.

جمع آوری ثروت به دشمنی پرداختید، شیطان شما را در سرگردانی افکنده و غرور شما را به هلاکت می کشاند، برای خود و شما از خدا یاری می طلبم.(1)

روایت24.

نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بر شما باد عمل کردن به قرآن، که ریسمان محکم الهی، و نور آشکار و درمانی سودمند است، که تشنگی را فرونشاند؛ نگهدارنده کسی است که به آن تمسّک جوید و نجات دهنده آن کس است که به آن چنگ آویزد؛ کجی ندارد تا راست شود، و گرایش به باطل ندارد تا از آن بازگردانده شود، و تکرار و شنیدن پیاپی آیات، کهنه اش نمی سازد، و گوش از شنیدن آن خسته نمی شود. کسی که با قرآن سخن بگوید، راست گفته و هر کس بدان عمل کند پیشتاز است(2)

و نیز فرمود: خداوند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را هنگامی فرستاد که پیامبران حضور نداشتند، و امّت ها در خواب غفلت بودند، و رشته های دوستی و انسانیّت از هم گسسته بود. پس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به میان خلق آمد در حالی که کتاب های پیامبران پیشین را تصدیق کرد، و با «نوری» هدایتگر انسان ها شد که همه باید از آن اطاعت نمایند، و آن، نور قرآن کریم است. از قرآن بخواهید تا سخن گوید، که هرگز سخن نمی گوید، امّا من شما را از معارف آن خبر می دهم؛ بدانید که در قرآن علم آینده، و حدیث روزگاران گذشته است، شفادهنده دردهای شما، و سامان دهنده امور فردی و اجتماعی شما است.(3)

ص: 23


1- . نهج البلاغه، خطبه 131
2- . نهج البلاغه، خطبه 154
3- . نهج البلاغه، خطبه 156

کَسْبِ الْأَمْوَالِ لَقَدِ اسْتَهَامَ بِکُمُ الْخَبِیثُ وَ تَاهَ بِکُمُ الْغُرُورُ(1)

وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَی نَفْسِی وَ أَنْفُسِکُمْ (2).

«24»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ فَإِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ وَ الرِّیُّ النَّاقِعُ وَ الْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّکِ وَ النَّجَاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ لَا یَعْوَجُّ فَیُقَوَّمَ وَ لَا یَزِیغُ فَیُسْتَعْتَبَ وَ لَا تَخْلُقُهُ کَثْرَةُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْعِ مَنْ قَالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ سَبَقَ-(3)

وَ قَالَ علیه السلام أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ وَ انْتِفَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ (4)

فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ النُّورِ الْمُقْتَدَی بِهِ ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ(5)

ص: 23


1- 1. استهام بکم أی ذهب بفؤادکم و عقولکم، من هام یهیم هیما و هیمانا: تحیر من العشق و الحب الذی یذهب بالعقول فهو مستهام کالمجنون، و الخبیث هو الشیطان و هو المراد بالغرور- بفتح الغین- الذی تاه بالناس و حیرهم فی الضلالات و الشبهات و الشهوات.
2- 2. نهج البلاغة الرقم 131 من الخطب.
3- 3. نهج البلاغة الرقم 154 من الخطب.
4- 4. الهجعة: النوم بعد ما أرخی اللیل أسدال ظلماته، و هاهنا کنایة عن غفلتهم فی ظلمات الجهالة و العمیاء، و المبرم هو حبل اللّه الذی ابرم و احکم فی الکتب السماویة و الأدیان الإلهیّة و النظامات الدینیة، لکنهم نقضوا هذا الحبل طاقة طاقة و حلوه بأهوائهم و آرائهم.
5- 5. نهج البلاغة الرقم 156 من الخطب.

و نیز فرمود: آگاه باشید! همانا این قرآن پند دهنده ای است که نمی فریبد، و هدایت کننده ای است که گمراه نمی سازد، و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی گوید. کسی با قرآن همنشین نشد مگر آن که بر او افزود یا از او کاست، در هدایت او افزود و از کوردلی و گمراهی اش کاست. آگاه باشید کسی با داشتن قرآن، نیازی ندارد و بدون قرآن بی نیاز نخواهد بود. پس درمان خود را از قرآن بخواهید، و در سختی ها از قرآن یاری بطلبید، که در قرآن درمان بزرگ ترین بیماری ها یعنی کفر و نفاق و سرکشی و گمراهی است. پس به وسیله قرآن خواسته های خود را از خدا بخواهید، و با دوستی قرآن به خدا روی آورید، و به وسیله قرآن از خلق خدا چیزی نخواهید، زیرا وسیله ای برای تقرّب بندگان به خدا، بهتر از قرآن وجود ندارد. آگاه باشید، که شفاعت قرآن پذیرفته، و سخنش تصدیق می گردد، آن کس که در قیامت، قرآن شفاعتش کند بخشوده می شود، و آن کس که قرآن از او شکایت کند محکوم است. در روز قیامت ندا دهنده ای بانگ می زند که: «آگاه باشید! امروز هر کس گرفتار بذری است که کاشته و عملی است که انجام داده، جز اعمال منطبق با قرآن.» پس شما در شمار عمل کنندگان به قرآن باشید، از قرآن پیروی کنید، با قرآن خدا را بشناسید، و خویشتن را با قرآن اندرز دهید، و رأی و نظر خود را برابر قرآن متّهم کنید، و خواسته های خود را با قرآن نادرست بشمارید. و خطبه حضرت تا اینجا ادامه پیدا می کند که فرمود: همانا خداوند سبحان کسی را به چیزی چون قرآن پند نداده است، که قرآن ریسمان استوار خدا، و وسیله ایمنی بخش است. در قرآن بهار دل، و چشمه های دانش است، برای قلب جلایی جز قرآن نتوان یافت، به خصوص در جامعه ای که بیداردلان در گذشته و غافلان و تغافل کنندگان حضور دارند.(1)

روایت25.

تفسیر عیاشی: حارث اعور می گوید: خدمت امیر مؤمنان علی علیه السلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: ای امیر مؤمنان! ما وقتی نزد شما هستیم مطالبی را می شنویم که دینمان را با آن تقویت می کنیم، اما وقتی از نزد شما بیرون می رویم مطالبی پراکنده و مبهم و مغشوش می شنویم که برایمان قابل فهم نیست. حضرت فرمود: آیا از آنان [مخالفان ما] شنیده اید؟ عرض کردم: بله. حضرت فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: روزی جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمد! به زودی در امت تو فتنه ای رخ خواهد داد. گفتم: راه برون رفت از آن چیست؟ جیرئیل گفت: قرآن که در آن اخبار گذشتگان

و آیندگان است و احکامی که [در زندگی فردی و اجتماعی] بدان نیاز دارید، در آن است. قرآن جدا کننده حق از باطل است که شوخی در آن را ندارد.

ص: 24


1- . نهج البلاغه، خطبه 174

وَ قَالَ علیه السلام وَ اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یَغُشُّ وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یَکْذِبُ وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ زِیَادَةٍ فِی هُدًی أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًی وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَةٍ وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًی فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِکُمْ وَ اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَی لَأْوَائِکُمْ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ الدَّاءِ وَ هُوَ الْکُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْغَیُّ وَ الضَّلَالُ فَاسْأَلُوا اللَّهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوا إِلَیْهِ بِحُبِّهِ وَ لَا تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَی اللَّهِ بِمِثْلِهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ

وَ قَائِلٌ (1)

مُصَدَّقٌ وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُفِّعَ فِیهِ وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ صُدِّقَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ کُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًی فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَةِ عَمَلِهِ غَیْرَ حَرَثَةِ الْقُرْآنِ فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَ أَتْبَاعِهِ وَ اسْتَدِلُّوهُ عَلَی رَبِّکُمْ وَ اسْتَنْصِحُوهُ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ اتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُمْ وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ فَإِنَّهُ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ سَبَبُهُ الْأَمِینُ وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ مَا لِلْقَلْبِ جَلَاءٌ غَیْرُهُ مَعَ أَنَّهُ قَدْ ذَهَبَ الْمُتَذَکِّرُونَ وَ بَقِیَ النَّاسُونَ وَ الْمُتَنَاسُونَ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ(2).

«25»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُوسُفَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ رَفَعَهُ إِلَی الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّا إِذَا کُنَّا عِنْدَکَ سَمِعْنَا الَّذِی نَسُدُّ بِهِ دِینَنَا وَ إِذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِکَ سَمِعْنَا أَشْیَاءَ مُخْتَلِفَةً مَغْمُوسَةً لَا نَدْرِی مَا هِیَ قَالَ أَ وَ قَدْ فَعَلُوهَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ سَیَکُونُ فِی أُمَّتِکَ فِتْنَةٌ قُلْتُ فَمَا الْمَخْرَجُ مِنْهَا فَقَالَ کِتَابُ اللَّهِ فِیهِ بَیَانُ مَا قَبْلَکُمْ مِنْ خَیْرٍ(3)

وَ خَبَرُ مَا بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ مَنْ

ص: 24


1- 1. الصحیح« ما حل مصدق» کما فی سائر الخطب، و یثبته ما یجی ء بعده من قوله علیه السلام« و من محل به القرآن یوم القیامة صدق علیه».
2- 2. نهج البلاغة الرقم 174 من الخطب.
3- 3. خبر، ط.

هر جباری به غیر قرآن عمل کند خداوند او را در هم خواهد کوبید و هر کس هدایت را در غیر از قرآن بجوید، خداوند او را گمراه خواهد کرد. قرآن ریسمان محکم خداوند و ذکر استوار و حکیم و صراط مستقیم است. خواهش های نفسانی آن را ناسره و زبان ها آن را مشتبه و مغشوش نتوانند کرد و تکرار آن را کهنه نمی کند. شگفتی های آن پایانی ندارد و دانشمندان از آن سیر نخواهند شد. این قرآن بود که وقتی جنیان آن را شنیدند، نتوانستند عظمت و شگفتی آن را در دل پنهان کنند و لذا چنین گفتند: «ما قرانی شگفت شنیدیم که به راه رشد هدایت می کرد». هر کس با قرآن سخن گوید راست گفته است و هر کس به آن عمل کند، پاداش گرفته است و هر کس بدان چنگ زند به راه راست هدایت شده است. قرآن کتاب عزیزی است که هیچ باطلی از پیش رو و پشت سر در آن راه ندارد، چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.(1)

روایت26.

تفسیر عیاشی: از امام صادق، از پدرش، از جدش علیهم السلام روایت شده است که فرمود: امیر مؤمنان علیه السلام برای ما خطبه خواند و در آن خطبه فرمود: گواهی می دهم که خدایی جز خداوند یکتا وجود ندارد، او شریکی ندارد و محمد، بنده و فرستاده او است؛ او را با کتابی فرستاد که این کتاب را مایه جدایی حق از باطل و حکم در میان مردمان قرار داد؛ آن را عزیز داشت و با علم خود حفظ نمود و با نورش محکم ساخت و با قدرتش آن را یاری نموده و از تحریف در برابر هوا و هوس یا تمایلات مردمان، صیانت کرد و اجازه نداد باطل، از مقابل آن و یا از پشت، وارد شود. قرآن از جانب خداوند حکیم و ستوده نازل شده است، و گذشت زمان، آن را کهنه نمی کند و شگفتی های آن پایان نمی یابد؛ هر کس با قرآن سخن بگوید، راست گفته است و هر که به آن عمل کند، پاداش گیرد؛ و هر کس به وسیله قرآن با دشمنانش رو به رو شود، موفق می شود و هر که به کمک قرآن بجنگد پیروز خواهد شد و هرکه آن را به پا دارد، به سوی راه راست هدایت می شود. اخبار گذشتگان شما و حکم آنچه در بین شما اتفاق می افتد و نیز آبادی آخرت شما در قرآن است. خداوند، قرآن را با علم خود نازل نمود و فرشتگان را برای تایید آن شاهد قرار داد؛ خداوند متعال فرمود: «لَّکِنِ اللّهُ یشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیکَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِکَةُ یشْهَدُونَ وَکَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا» {لیکن خدا به (حقانیت) آنچه بر تو نازل کرده است گواهی می دهد (او) آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان (نیز) گواهی می دهند و کافی است خدا گواه باشد.}

بنابراین خداوند قرآن را نوری قرار داد که به راه بهتر و استوارتر هدایت می کند و نیز فرمود: «فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» {پس هر گاه آن را خواندیم از خواندن آن پیروی کن.} و فرمود: «اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَیکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِیاء قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ» {آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است پیروی کنید و جز او از معبودان (دیگر) پیروی مکنید چه اندک پند می گیرید.} و فرمود: «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَکَ وَلاَ تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» {پس همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن و هر که با تو توبه کرده (نیز چنین کند) و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می دهید، بیناست.}

ص: 25


1- . تفسیر عیاشی 1 : 3

وَلِیَهُ مِنْ جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ قَصَمَهُ اللَّهُ وَ مَنِ الْتَمَسَ الْهُدَی فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ هُوَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ لَا تُزَیِّفُهُ الْأَهْوَاءُ وَ لَا تُلَبِّسُهُ الْأَلْسِنَةُ وَ لَا یَخْلُقُ عَنِ الرَّدِّ وَ لَا تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ وَ لَا یَشْبَعُ مِنْهُ الْعُلَمَاءُ هُوَ الَّذِی لَمْ تُکِنَّهُ الْجِنُّ إِذَ سَمِعَهُ أَنْ قَالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ مَنْ قَالَ بِهِ صُدِّقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ أُجِرَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِهِ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ هُوَ الْکِتَابُ الْعَزِیزُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ(1).

«26»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خُطْبَةً فَقَالَ فِیهَا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِکِتَابٍ فَصَّلَهُ وَ أَحْکَمَهُ وَ أَعَزَّهُ وَ حَفِظَهُ بِعِلْمِهِ وَ أَحْکَمَهُ بِنُورِهِ وَ أَیَّدَهُ بِسُلْطَانِهِ وَ کَلَأَهُ مَنْ لَمْ یَتَنَزَّهْ هَوًی أَوْ یَمِیلُ بِهِ شَهْوَةٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ لَا یُخْلِقُهُ طُولُ الرَّدِّ وَ لَا یَفْنَی عَجَائِبُهُ مَنْ قَالَ بِهِ صُدِّقَ وَ مَنْ عَمِلَ أُجِرَ وَ مَنْ خَاصَمَ بِهِ فَلَجَ وَ مَنْ قَاتَلَ بِهِ نُصِرَ وَ مَنْ قَامَ بِهِ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فِیهِ نَبَأُ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ الْحُکْمُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ خَبَرُ مَعَادِکُمْ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ أَشْهَدَ الْمَلَائِکَةَ بِتَصْدِیقِهِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَجْهُهُ لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً(2) فَجَعَلَهُ اللَّهُ نُوراً یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ قَالَ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (3) وَ قَالَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (4) وَ قَالَ فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(5)

ص: 25


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 3.
2- 2. النساء: 166.
3- 3. القیامة: 18.
4- 4. الأعراف: 3.
5- 5. هود: 112.

پس اگر از آنچه که از سوی خداوند آمده است تبعیت کنید، پیروزی بزرگ در انتظار شماست و اگر دستورات آن را ترک کنید، خطای آشکاری است. و فرمود: «فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًی فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَی» {پس اگر برای شما از جانب من رهنمودی رسد، هر کس از هدایتم پیروی کند، نه گمراه می شود و نه تیره بخت.} بنابراین خداوند هر خیری را که در دنیا و آخرت، امید رسیدن به آن می رود، در تبعیت از قرآن، قرار داد. قرآن، امر کننده و منع کننده است؛ حدود در آن مشخص شده است و سنت ها در آن ذکر شده است و مثال ها در آن زده شده است و دین در آن تشریع شده است تا جای بهانه ای باقی نماند و حجت را برخلق، تمام کند. خداوند با قرآن از مردمان، پیمان گرفته و براساس قرآن، عهدی از آنان گرفته تا گناه و تقوای آنان را برایشان آشکار سازد و در نتیجه آن کس که هلاک می گردد یا آن کس که زنده می ماند (در بهشت) از روی دلیل و برهان باشد و خداوند، شنوای داناست.(1)

روایت27.

تفسیر عیاشی: ابی سخیله می گوید: من با سلمان فارسی در کوفه بحث و گفتگو می کردیم که به ابوذر رسیدیم. ابوذر گفت: هوشیار باشید، بعد از من فتنه ای رخ خواهد داد؛ پس آن گاه باید به دو چیز روی بیاورید، یکی قرآن و دیگری علی بن ابی طالب علیه السلام. من خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که درباره علی علیه السلام فرمود: او اولین کسی بود که به من ایمان آورد و اولین کسی است که در روز قیامت با من مصافحه خواهد کرد. او صدّیق اکبر و فاروق است که حق را از باطل جدا می کند. او پیشوای مؤمنان است در حالی که مال، پیشوای منافقان است.(2)

روایت28.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: امر حکومت و خلافت هرگز به خاندان ابی بکر و خاندان عمر و خاندان بنی امیه و نیز به فرزندان طلحه و زبیر نمی رسد، چرا که اینان قرآن را عقیم گذاشتند [بدان عمل نکردند] و سنت ها[ی پیامبر] را باطل و احکام الهی را تعطیل کردند.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: قرآن مایه هدایت و رهایی از گمراهی و آشکار کننده ابهام ها و مجهولات و بازدارنده از لغزش ها و روشنایی در [برابر تاریکی] غم ها و نگهدارنده از هلاکت و روشنگر فتنه ها و راه عبور به سلامت از دنیا به آخرت است و کمال دینتان در قرآن است. این توصیف رسول خدا صلی الله علیه و آله در باره قرآن است و هر کس که از قرآن عدول کند،

ص: 26


1- . تفسیر عیاشی 1 : 7
2- . تفسیر عیاشی 1 : 4

فَفِی اتِّبَاعِ مَا جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ فِی تَرْکِهِ الْخَطَأُ الْمُبِینُ قَالَ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی (1) فَجَعَلَ فِی اتِّبَاعِهِ کُلَّ خَیْرٍ یُرْجَی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَالْقُرْآنُ آمِرٌ وَ زَاجِرٌ حُدَّ فِیهِ الْحُدُودُ وَ سُنَّ فِیهِ السُّنَنُ وَ ضُرِبَ فِیهِ الْأَمْثَالُ وَ شُرِعَ فِیهِ الدِّینُ إِعْذَاراً أَمْرَ نَفْسِهِ وَ حُجَّةً عَلَی خَلْقِهِ أَخَذَ عَلَی ذَلِکَ مِیثَاقَهُمْ وَ ارْتَهَنَ عَلَیْهِ أَنْفُسَهُمْ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ مَا یَأْتُونَ وَ مَا یَتَّقُونَ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ (2).

«27»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی سُخَیْلَةَ قَالَ: حَجَجْتُ أَنَا وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ مِنَ الْکُوفَةِ فَمَرَرْتُ بِأَبِی ذَرٍّ فَقَالَ انْظُرُوا إِذَا کَانَتْ بَعْدِی فِتْنَةٌ وَ هِیَ کَائِنَةٌ فَعَلَیْکُمْ بِخَصْلَتَیْنِ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ أَوَّلُ مَنْ یُصَافِحُنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ هُوَ الْفَارُوقُ یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُوَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یَعْسُوبُ الْمُنَافِقِینَ (3).

«28»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یُرْفَعُ الْأَمْرُ(4) وَ الْخِلَافَةُ إِلَی آلِ أَبِی بَکْرٍ أَبَداً وَ لَا إِلَی آلِ عُمَرَ وَ لَا إِلَی آلِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ لَا فِی وُلْدِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ أَبَداً وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ بَتَّرُوا الْقُرْآنَ وَ أَبْطَلُوا السُّنَنَ وَ عَطَّلُوا الْأَحْکَامَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقُرْآنُ هُدًی مِنَ الضَّلَالَةِ وَ تِبْیَانٌ مِنَ الْعَمَی وَ اسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ ضِیَاءٌ مِنَ الْأَحْزَانِ وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ رُشْدٌ مِنَ الْغَوَایَةِ وَ بَیَانٌ مِنَ الْفِتَنِ وَ بَلَاغٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَی الْآخِرَةِ وَ فِیهِ کَمَالُ دِینِکُمْ فَهَذِهِ صِفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْقُرْآنِ وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ

ص: 26


1- 1. طه: 123.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 7.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 4.
4- 4. أی لا یبلغهم و فی بعض النسخ لا یرجع.

سرنوشتی جز ورود به جهنم ندارد.(1)

روایت29.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند ولایت ما اهل بیت علیهم السلام را قطب و مرکز قرآن و بلکه قطب همه کتب آسمانی قرار داد. محکمات قرآن بر محور ولایت ما اهل بیت می چرخد و کتب آسمانی با ولایت ما به [امت ها] بخشیده می شود و و ایمان با ولایت ما آشکار می گردد. رسول خدا صلی الله علیه و اله در آخرین خطبه ای که ایراد کرد، امر فرمود که به قرآن و آل محمد اقتدا شود. در آن خطبه چنین گفت: من در میان شما دو چیز گرانسنگ به یادگار می گذارم: یکی ثقل اکبر و دیگری ثقل اصغر. اما ثقل اکبر کتاب پروردگارم و ثقل اصغر عترت و اهل بیتم است. پس سفارش من را در مورد این دو پاس دارید و تا زمانی که به این دو ملتزم هستید، هرگز گمراه نخواهید شد.(2)

روایت30.

تفسیر عیاشی: امام حسن علیه السلام فرمود: به رسول خداوند صلی الله علیه و آله گفته شد: امت شما در آینده ای نزدیک به فتنه گرفتار خواهد شد، پس راه نجات از این فتنه چیست؟ حضرت فرمود: کتاب عزیز خداوند که باطل از پیش رو و پشت سرش در آن راه ندارد و نازل شده ای از جانب خداوند حکیم و ستوده است. هر کس دانش و معرفت را در غیر آن جوید، خداوند گمراهش خواهد کرد و هر جباری امر حکومت را به دست گیرد و بر اساس غیر قرآن عمل کند، خداوند او را در هم خواهد کوبید. قرآن ذکر حکیم و استوار و نور روشنگر و صراط مستقیم است. در آن خبر گذشته و آینده و مایه قضاوت [در امور فردی و اجتماعی] شما است و جدا کننده [بین حق و باطل] است و شوخی نیست. این قرآن بود که وقتی جنیان آن را شنیدند، نتوانستند عظمت و شگفتی آن را در دل پنهان کنند و لذا چنین گفتند: «ما قرانی شگفت شنیدیم که به راه رشد هدایت می کرد». قرآن با مرور زمان کهنه نمی شود و عبرت هایش تمام نمی شود و شگفتی هایش پایان ندارد.(3)

روایت31.

تفسیر عیاشی: سعد اسکاف می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که به نقل از رسول خداوند صلی الله علیه و آله می فرمود: به من سوره های طولانی به جای تورات و سوره های صدگان به جای انجیل و مثانی به جای زبور داده شد و با سوره های مفصل که شصت و هفت سوره است [بر دیگر رسولان صاحب کتاب] برتری داده شدم.(4)

ص: 27


1- . تفسیر عیاشی 1 : 5
2- . تفسیر عیاشی 1 : 5
3- . تفسیر عیاشی 1 : 6
4- . تفسیر عیاشی 1 : 25 مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان گفته است: مقصود از سوره های طولانی بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال همراه با توبه است. مثانی سوره های بعد از سوره های طولانی است که اول آن ها یونس و آخر آن ها نحل است. و به آن ها مثانی می گویند چون به دنبال سوره های طولانی آمده اند. (ثنی در لغت عرب به معنای در پی آمدن می باشد) پس سوره های طولانی مبادی و سوره های مثانی ثوانی می باشند. و اما سوره های صدگان، سوره هایی هستند که حدود صد آیه دارند و آن ها هفت سوره اند که اولشان بنی اسراییل و آخرشان مؤمنون است. و اما سوره های مفصل ، بعد از حوامیم تا آخر قران می باشند که کوتاه و کم آیه اند و از آن رو به آن ها مفصل گفته شده است که بین آن ها با بسم الله الرحمن الرحیم فراوان فاصله انداخته شده است.

إِلَّا إِلَی النَّارِ(1).

«29»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ وَلَایَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قُطْبَ الْقُرْآنِ وَ قُطْبَ جَمِیعِ الْکُتُبِ عَلَیْهَا یَسْتَدِیرُ مُحْکَمُ الْقُرْآنِ وَ بِهَا یُوهَبُ الْکُتُبُ وَ یَسْتَبِینُ الْإِیمَانُ وَ قَدْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقْتَدَی بِالْقُرْآنِ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ذَلِکَ حَیْثُ قَالَ فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ الثَّقَلَ الْأَکْبَرَ وَ الثَّقَلَ الْأَصْغَرَ فَأَمَّا الْأَکْبَرُ فَکِتَابُ رَبِّی وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَعِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی فَاحْفَظُونِی فِیهِمَا فَلَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا(2).

«30»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أُمَّتَکَ سَیَفْتَتِنُ فَسُئِلَ مَا الْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ کِتَابُ اللَّهِ الْعَزِیزُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ مَنِ ابْتَغَی الْعِلْمَ فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ وَلِیَ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ قَصَمَهُ اللَّهُ وَ هُوَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِیهِ خَبَرُ مَا قَبْلَکُمْ وَ نَبَأُ مَا بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ هُوَ الَّذِی سَمِعَتْهُ الْجِنُّ فَلَمْ تناها [تَنَاهَی] أَنْ قَالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ لَا یَخْلُقُ عَلَی طُولِ الرَّدِّ وَ لَا یَنْقَضِی عِبَرُهُ وَ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ (3).

«31»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیتُ الطِّوَالَ مَکَانَ التَّوْرَاةِ وَ أُعْطِیتُ الْمِئِینَ مَکَانَ الْإِنْجِیلِ وَ أُعْطِیتُ الْمَثَانِیَ مَکَانَ الزَّبُورِ وَ فُضِّلْتُ بِالْمُفَصَّلِ سَبْعٍ وَ سِتِّینَ سُورَةً(4).

ص: 27


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 5.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 5.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 6.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 25، و قال الطبرسیّ رحمه اللّه فی المجمع: قد شاع فی الخبر عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه قال: اعطیت مکان التوراة السبع الطوال، و مکان الإنجیل المثانی، و مکان الزبور المئین، و فضلت بالمفصل، و فی روایة واثلة بن الاسقع: أعطیت مکان الإنجیل المئین، و مکان الزبور المثانی، و أعطیت فاتحة الکتاب و خواتیم البقرة من تحت العرش لم یعطها نبی قبلی، و أعطانی ربی المفصل نافلة. فالسبع الطوال: البقرة و آل عمران و النساء و المائدة و الانعام و الأعراف، و الأنفال مع التوبة لأنّهما یدعیان القرینتین و لذلک لم یفصل بینهما ببسم اللّه الرحمن الرحیم و قیل ان السابعة سورة یونس، و انما سمیت هذه السور الطوال لأنّها أطول سور القرآن، و أمّا المثانی فهی السور التالیة للسبع الطوال، و اولها یونس و آخرها النحل، و انما سمیت مثانی لانها ثنت الطول أی تلتها، فکان الطول هی المبادی، و المثانی لها ثوانی. و أمّا المئون فهی کل سورة تکون نحوا من مائة آیة، و هی سبع أولها سورة بنی إسرائیل و آخرها المؤمنون و قیل: ان المئین ما ولی السبع الطول ثمّ المثانی بعدها و هی التی تقصر عن المئین و تزید علی المفصل، و أمّا المفصل فما بعد الحوامیم من قصار السور إلی آخر القرآن سمیت مفصلا لکثرة الفصول بین سورها ببسم اللّه الرحمن الرحیم.

روایت32.

تفسیر عیاشی: راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام در باره قرآن و فرقان پرسیدم که آیا آن ها دوچیزند یا یک چیز؟ امام علیه السلام پاسخ داد: قرآن همه کتاب است و فرقان آیات محکم است که عمل به آن ها واجب است.(1)

روایت33.

تفسیر امام حسن عسکری: سخن خدای عزّ و جلّ که: «وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ* فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ * وَبَشِّرِ الَّذِین آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَ-ذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»(2) {و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس - اگر راست می گویید - سوره ای مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را - غیر خدا - فرا خوانید. پس اگر نکردید - و هرگز نمی توانید کرد - از آن آتشی که سوختش مردمان و سنگ ها هستند، و برای کافران آماده شده، بپرهیزید. و کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغ هایی خواهد بود که از زیر [درختان] آن ها جوی ها روان است. هر گاه میوه ای از آن روزیِ ایشان شود، می گویند: «این همان است که پیش از این [نیز ]روزیِ ما بوده.» و مانند آن [نعمت ها] به ایشان داده شود؛ و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت؛ و در آنجا جاودانه بمانند.]

حضرت امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند برای کفرپیشگانی که آشکارا پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله را انکار می کردند و نیز برای دشمنان منافق رسول خدا صلی الله علیه و آله که کلام محمّد صلی الله علیه و آله را در باره برادرش علی علیه السلام نمی پذیرفتند و باور نمی کردند که محمد صلی الله علیه و آله از جانب خداوند سخن می گوید، نشانه ها و معجزات

ص: 28


1- . تفسیر عیاشی 1 : 9
2- . بقره / 21 - 25
«32»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقُرْآنِ وَ الْفُرْقَانِ أَ هُمَا شَیْئَانِ أَوْ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَقَالَ الْقُرْآنُ جُمْلَةُ الْکِتَابِ وَ الْفُرْقَانُ الْمُحْکَمُ الْوَاجِبُ الْعَمَلُ بِهِ (1).

«33»

م،(2)

[تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ-(3) قَالَ الْعَالِمُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَلَمَّا ضَرَبَ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلْکَافِرِینَ الْمُجَاهِرِینَ الدَّافِعِینَ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ النَّاصِبِینَ الْمُنَافِقِینَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الدَّافِعِینَ مَا قَالَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی أَخِیهِ عَلِیٍّ- وَ الدَّافِعِینَ أَنْ یَکُونَ مَا قَالَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِیَ آیَاتُ

ص: 28


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 9 و قد مر.
2- 2. فی هامش الأصل بخط یده قده: أوردناه فی باب اعجاز القرآن من کتاب الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
3- 3. البقرة: 21- 25.

محمّد صلی الله علیه و آله و نیز نشانه هایی را که در باره علی علیه السلام در مکه و مدینه آشکار کرد را مثال آورد، آنان سرکش تر شدند و بیشتر گردنکشی کردند، فرمود: «اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید» تا جایی که انکار می کنید محمّد صلی الله علیه و آله رسول خداست و آنچه بر او نازل شده کلام من است؛ حال آن که نشانه های شگفت انگیزی در اثبات امر او برایتان نمایان ساخته ام؛ نشانه هایی چون ابری که در سفرهایش بر او سایه می افکند یا اجسام بی جانی همچون کوه ها و صخره ها و سنگ ها و درختان که بر او درود می فرستادند یا مصون ماندن او از شر کسانی که قصد جانش را کرده بودند و قتل آن ها به دست او، یا آن دو درخت دور از هم که به هم پیوستند تا او در پشتشان بنشیند و پس از آن که نیازش برآورده گشت همچون قبل، به مکان خود بازگشتند. یا آن درختی که او فرایش خواند، پس اجابت کرد و سر به زیر و رام به سوی او به راه افتاد و سپس به آن فرمان داد که بازگردد، پس گوش به حرف و فرمان بر به جای خود برگشت؛ «فأتوا» ای گروه قریش و یهود و ای گروه دشمنان که اسلام آورده اید اما از آن سرباز می زنید، و ای گروه فصیحان و بلیغان و سخنوران «سُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ» مانند محمّد صلی الله علیه و آله، مردی از میان شما که خواندن و نوشتن نمی دانست و درسی نخواند و در جهان رفت و آمدی نکرد و نزد کسی دانشی نیاموخت و شما از او چه در وطن بود و چه در سفر با خبر بودید و چهل سال بدین سان بر او گذشت و سپس به ناگاه، صاحب کامل ترین دانش ها از دانش اولین انسان ها گرفته تا دانش آخرین آن ها شد. حال اگر در این آیات شک دارید همچون این مرد، همانند این کلام را بیاورید تا ثابت شود که او چنان که می پندارید دروغ می گوید؛ چرا که اگر کسی جز خدا چیزی داشته باشد در میان آفریدگان او، کس دیگری نیز باشد که همانند آن چیز را داشته باشد؛ پس ای جماعت کتاب خوان یهودی و نصرانی اگر در قوانین دینی که محمّد صلی الله علیه و آله برایتان آورده تردید دارید و در این که او سرور اوصیا برادرش علی بن ابی طالب علیه السلام را در مقام وصی خود منصوب کرده شک دارید، حال آن که او معجزات خود را برایتان آشکار کرد و دیدید که گوشت مسموم کتف گوسفند با او حرف زد، یا گرگ با او سخن گفت، یا چوب منبر از شوق او به صدا درآمد، یا خداوند خطر سمی را که یهودیان در غذایشان ریخته بودند از او دفع کرد و این بلا را به خودشان بازگرداند و با آن هلاکشان کرد، و یا غذای کم را بر ایشان زیاد کرد «فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ» یعنی از دیگر کتاب های آسمانی مثل قرآن از جمله تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و کتاب های چهارده گانه. اما شما در هیچ یک از دیگر کتاب های خداوند متعال سوره ای را همچون یک سوره از این قرآن نمی یابید؛ پس ای جماعت یهودی و مسیحی، چگونه کلام محمّد صلی الله علیه و آله کلام خود اوست وقتی از دیگر سخنان و کتاب های خداوند برتر است؟

سپس به آن جماعت فرمود: «وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ» ای بت پرستان! بت هایی که

ص: 29

مُحَمَّدٍ وَ مُعْجِزَاتُهُ مُضَافَةً إِلَی آیَاتِهِ الَّتِی بَیَّنَهَا لِعَلِیٍّ بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ لَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا عُتُوّاً وَ طُغْیَاناً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمَرَدَةِ أَهْلِ مَکَّةَ وَ عُتَاةِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا حَتَّی تَجْحَدُوا أَنْ یَکُونَ محمدا [مُحَمَّدٌ] رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْمُنْزَلُ عَلَیْهِ کَلَامِی مَعَ إِظْهَارِی عَلَیْهِ بِمَکَّةَ الْبَاهِرَاتِ مِنَ الْآیَاتِ کَالْغَمَامَةِ الَّتِی کَانَتْ تُظِلُّهُ بِهَا فِی أَسْفَارِهِ وَ الْجَمَادَاتِ الَّتِی کَانَتْ تُسَلِّمُ عَلَیْهِ مِنَ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَحْجَارِ وَ الْأَشْجَارِ وَ کَدِفَاعِهِ قَاصِدِیهِ بِالْقَتْلِ عَنْهُ وَ قَتْلِهِ إِیَّاهُمْ وَ کَالشَّجَرَتَیْنِ الْمُتَبَاعِدَتَیْنِ اللَّتَیْنِ تَلَاصَقَتَا فَقَعَدَ خَلْفَهُمَا لِحَاجَتِهِ ثُمَّ تَرَاجَعَتَا إِلَی أَمْکِنَتِهِمَا کَمَا کَانَتَا وَ کَدُعَائِهِ الشَّجَرَةَ فَجَاءَتْهُ مُجِیبَةً خَاضِعَةً ذَلِیلَةً ثُمَّ أَمْرِهِ لَهَا بِالرُّجُوعِ فَرَجَعَتْ سَامِعَةً مُطِیعَةً فَأْتُوا یَا قُرَیْشُ وَ الْیَهُودُ وَ یَا مَعْشَرَ النَّوَاصِبِ الْمُنْتَحِلِینَ الْإِسْلَامَ الَّذِینَ هُمْ مِنْهُ بِرَاءٌ وَ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ الْفُصَحَاءِ الْبُلَغَاءِ ذَوِی الْأَلْسُنِ بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ مُحَمَّدٍ مِنْ مِثْلِ رَجُلٍ مِنْکُمْ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ وَ لَمْ یَدْرُسْ کِتَاباً وَ لَا اخْتَلَفَ إِلَی عَالِمٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْ أَحَدٍ وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُ فِی أَسْفَارِهِ وَ حَضَرِهِ بَقِیَ کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ أُوتِیَ جَوَامِعَ الْعِلْمِ حَتَّی عَلِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنْ هَذِهِ الْآیَاتِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِ هَذَا الرَّجُلِ مِثْلِ هَذَا الْکَلَامِ لِیَتَبَیَّنَ أَنَّهُ کَاذِبٌ کَمَا تَزْعُمُونَ لِأَنَّ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ فَسَیُوجَدُ لَهُ نَظِیرٌ فِی سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُمْ مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْکُتُبِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فِی شَکٍّ مِمَّا جَاءَکُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ مِنْ شَرَائِعِهِ وَ مِنْ نَصْبِهِ أَخَاهُ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَصِیّاً بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ لَکُمْ مُعْجِزَاتِهِ مِنْهَا أَنْ کَلَّمَتْهُ الذِّرَاعُ الْمَسْمُومَةُ وَ نَاطَقَهُ ذِئْبٌ وَ حَنَّ إِلَیْهِ الْعُودُ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ السَّمَّ الَّذِی دَسَّتْهُ الْیَهُودُ فِی طَعَامِهِمْ وَ قَلَّبَ عَلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ أَهْلَکَهُمْ بِهِ وَ کَثَّرَ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مٍنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْکُتُبِ الْمِائَةِ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَإِنَّکُمْ لَا تَجِدُونَ فِی سَائِرِ کُتُبِ اللَّهِ سُورَةً کَسُورَةٍ مِنْ هَذَا الْقُرْآنِ وَ کَیْفَ یَکُونُ کَلَامُ مُحَمَّدٍ الْمَنْقُولُ أَفْضَلَ مِنْ سَائِرِ کَلَامِ اللَّهِ وَ کُتُبِهِ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی ثُمَّ قَالَ لِجَمَاعَتِهِمْ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ادْعُوا أَصْنَامَکُمُ الَّتِی

ص: 29

می پرستید را فراخوانید و ای نصرانی ها و یهودیان شیطان های خود را فراخوانید و ای کسانی که در میان مسلمانانید و نفاق می ورزید رفیقان بی دین خود، همان دشمنان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله و دیگر یارانتان را فراخوانید تا در آنچه می خواهید یاری تان کنند. «إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» که محمّد صلی الله علیه و آله این قرآن را از جانب خود و از زبان خود آورده و خدای عز و جل آن را بر او فرو نفرستاده و آنچه در برتری علی علیه السلام بر همه امّت خود بیان کرده و اداره امورشان را به او سپرده به فرمان خداوندی که بهترین داوران است، نمی باشد.

سپس خداوند عز و جل فرمود: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ» یعنی ای ستیزه جویان با حجت های پروردگار جهانیان! اگر نیاورید «وَلَن تَفْعَلُواْ» یعنی هرگز نخواهید توانست چنین کنید؛ «فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» هیزم آن انسان و سنگ باشد، شعله ور شود و دوزخیان را عذاب کند. «أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ» کسانی که کلام خدا و پیامبرش را دروغ می شمارند و با حضرت علی علیه السلام ولی او و وصی او آتش دشمنی می افروزند. پس بدانید که از آوردن چنین سوره ای ناتوانید؛ چرا که این کتاب از سوی خدای متعال است و اگر از سوی آفریدگان او بود یارای ستیز با آن را داشتید. پس از آن که در مقابل سرزنش قرآن و مبارزطلبی آن ناتوان شدند، خداوند عز و جل فرمود: «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا» {بگو: اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخی از آن ها پشتیبان برخی (دیگر) باشند.}

حضرت امام سجاد علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل فرمود: «وَإِن کُنتُمْ» ای بت پرستان و یهودیان و دیگر ستیزه جویانی که قرآن محمّد صلی الله علیه و آله را انکار می کنید و نمی پذیرید که او برادرش علی علیه السلام را برتری داد، او را که برترین ارجمندان و ارجمندترین جهادگران است و در یاری پرهیزکاران و سرکوب گناهکاران و نابود کردن کفرپیشگان و گستراندن دین خدا در بین جهانیان هیچ همتایی ندارد. «وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا» تا پرستش بت ها را به جای خدا براندازد و از دوستی دشمنان خدا و دشمنی دوستان او باز دارد و شما را بر آن دارد که از برادر رسول خدا پیروی کنید و او را امام گیرید و باور داشته باشید که او چنان ارجمند و برتر است که خدای عز و جل هیچ ایمانی را بدون او و هیچ طاعتی را بدون ولایت او نمی پذیرد؛ و می پندارید که محمّد آن کتاب را از خود درآورده و به خداوند نسبت می دهد، پس اگر چنین است که شما می پندارید «فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ»، یعنی همانند محمّد، او که بی سواد بود و هیچ گاه نزد با سوادان آمد و شد نداشت و نزد هیچ کس شاگردی نکرد و دانشی نیاموخت. کسی که از او چه در وطن بود و چه در سفر، باخبر بودید و هرگز شما را به سوی دیاری دگر ترک نگفت مگر این که گروهی از شما از

ص: 30

تَعْبُدُونَهَا أَیُّهَا الْمُشْرِکُونَ وَ ادْعُوا شَیَاطِینَکُمْ یَا أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ ادْعُوا قُرَنَاءَکُمُ الْمُلْحِدِینَ یَا مُنَافِقِی الْمُسْلِمِینَ مِنَ النُّصَّابِ لِآلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ وَ سَائِرِ أَعْوَانِکُمْ عَلَی إِرَادَتِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بِأَنَّ مُحَمَّداً یَقُولُ هَذَا مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَمْ یُنْزِلْهُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنَّ مَا ذَکَرَهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ علیه السلام عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ قَلَّدَهُ سِیَاسَتَهُ لَیْسَ بِأَمْرِ أَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا أَیْ لَمْ تَأْتُوا أَیُّهَا الْمُقْرِءُونَ بِحُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ لَنْ تَفْعَلُوا أَیْ وَ لَا یَکُونُ هَذَا مِنْکُمْ أَبَداً فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا حَطَبُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ تُوقَدُ فَتَکُونُ عَذَاباً عَلَی أَهْلِهَا أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ الْمُکَذِّبِینَ بِکَلَامِهِ وَ نَبِیِّهِ النَّاصِبِینَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ قَالَ فَاعْلَمُوا بِعَجْزِکُمْ عَنْ ذَلِکَ أَنَّهُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَوْ کَانَ مِنْ قِبَلِ الْمَخْلُوقِینَ لَقَدَرْتُمْ عَلَی مُعَارَضَتِی فَلَمَّا عَجَزُوا بَعْدَ التَّقْرِیعِ وَ التَّحَدِّی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً(1).

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ کُنْتُمْ أَیُّهَا الْمُشْرِکُونَ وَ الْیَهُودُ وَ سَائِرَ النَّوَاصِبِ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ لِمُحَمَّدٍ فِی الْقُرْآنِ فِی تَفْضِیلِهِ عَلِیّاً أَخَاهُ الْمُبَرِّزَ عَلَی الْفَاضِلِینَ الْفَاضِلَ عَلَی الْمُجَاهِدِینَ الَّذِی لَا نَظِیرَ لَهُ فِی نُصْرَةِ الْمُتَّقِینَ وَ قَمْعِ الْفَاسِقِینَ وَ إِهْلَاکِ الْکَافِرِینَ وَ بَثِّ دِینِ اللَّهِ فِی الْعَالَمِینَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فِی إِبْطَالِ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ فِی النَّهْیِ عَنْ مُوَالاةِ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاةِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ فِی الْحَثِّ عَلَی الِانْقِیَادِ لِأَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اتِّخَاذِهِ إِمَاماً وَ اعْتِقَادِهِ فَاضِلًا رَاجِحاً لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِیمَاناً وَ لَا طَاعَةً إِلَّا بِمُوَالاتِهِ وَ تَظُنُّونَ أَنَّ مُحَمَّداً تَقُولُهُ مِنْ عِنْدِهِ وَ نَسَبَهُ إِلَی رَبِّهِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِثْلِ مُحَمَّدٍ أُمِّیٍّ لَمْ یَخْتَلِفْ قَطُّ إِلَی أَصْحَابِ کُتُبٍ وَ عِلْمٍ وَ لَا تَتَلْمَذَ لِأَحَدٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْهُ وَ هُوَ مَنْ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ فِی حَضَرِهِ وَ سَفَرِهِ لَمْ یُفَارِقْکُمْ قَطُّ إِلَی بَلَدٍ لَیْسَ مَعَهُ مِنْکُمْ جَمَاعَةٌ یُرَاعُونَ

ص: 30


1- 1. تفسیر الإمام ص 73- 74 فی ط و ص 58- 59 فی ط.

حالش باخبر و از اخبارش آگاه بود. سپس این کتاب را با چنین شگفتی هایی برایتان آورد. اگر چنان که می پندارید این کتاب کلام خودش باشد، شما فصیحان و بلیغان و شاعران و ادیبانی هستید که در هیچ دین و امّت دیگری همانندی ندارید و اگر او دروغگو باشد، زبانش زبان شما و جنسش جنس شما و سرشتش، سرشت شماست. از این رو، نبرد با کلام او برایتان ممکن خواهد بود؛ زیرا گروهی چون شما می توانید کلامی بهتر از آن و یا مثل آن بیاورید؛ چرا که اگر چیزی از سوی بشر و نه از سوی خداوند آمده باشد، به حتم انسانی دیگر نیز خواهد توانست چیزی همانند آن بیاورد. پس همانند این کلام را بیاورید تا مرتبت آن را بشناسید و در احوالتان به دیگر همتایان خود بپیوندید، بدون شک ادعایتان ناروا و دروغی است که به خدای متعال می بندید. «وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ» کسانی که می پندارید بر حقانیت شما و همانندی کلامتان با کلام محمّد صلی الله علیه و آله، گواهی می دهند و گواهان شما آنانند که می پندارید نزد پروردگار جهانیان به عبادت های شما گواهی می دهند و نزد او برای شما شفیع می گردند؛ «إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ» در سخن خود که می گویید محمّد صلی الله علیه و آله، آن کتاب را از خود درآورده است.

سپس خداوند عز و جل فرمود: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ» کاری که شما را در آن به مبارزه طلبیدم «وَلَن تَفْعَلُواْ» یعنی هرگز آن کار از شما بر نمی آید و توان آن را ندارید؛ پس بدانید که شما یاوه گویید و محمّد راستگوی امانتداری است که برای پیام آوری پروردگار جهانیان برگزیده شده و توسط «جبرئیل» روح الامین و برادر خویش، امیر مؤمنان و سرور اوصیا علی علیه السلام تأیید شده است. آنچه را که از امر و نهی خدای متعال، برایتان باز می گوید و آنچه را که در فضیلت علی علیه السلام وصی و برادر خود، نزدتان بیان می کند تأیید کنید «فَاتَّقُواْ» از آن عذاب «النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا - یعنی هیزم آن - النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» سنگ زاج که داغ ترین چیزهاست «أُعِدَّتْ» آن آتش «لِلْکَافِرِینَ» به محمّد صلی الله علیه و آله و گله مندان به پیامبری وی و آنان که علی علیه السلام را از رسیدن به حقش باز می دارند و از پذیرفتن امامت او سرباز می زنند.(1)

روایت34.

تفسیر امام حسن عسکری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا این قرآن، نور آشکار و ریسمان محکم و پیوند استوار و مقام والا و شفای پایدار و فضیلت برتر و سعادت شکوهمند است. هر کس از آن نور جُوید، خداوند وجودش را نورانی می کند؛ و هر کس کارهایش را به وسیله آن استوار کند، خداوند او را از گناه به دور می دارد؛ و هر کس به آن چنگ زند، خداوند او را نجات می دهد؛ و هر کس او را وانگذارد، خداوند او را والا می دارد؛ و هر کس از آن شفا جوید، خداوند او را شفا می دهد؛ و هر کس آن را بر دیگر چیزها برتری دهد، خداوند او را هدایت می کند؛ و هر کس هدایت را در غیر از آن جوید، خداوند او را گمراه می کند؛ و هر کس آن را

ص: 31


1- . تفسیر امام حسن عسکری: 97 - 98

أَحْوَالَهُ وَ یَعْرِفُونَ أَخْبَارَهُ ثُمَّ جَاءَکُمْ بَعْدُ بِهَذَا الْکِتَابِ الْمُشْتَمِلِ عَلَی هَذِهِ الْعَجَائِبِ فَإِنْ کَانَ مُتَقَوِّلًا کَمَا تَزْعُمُونَهُ فَأَنْتُمُ الْفُصَحَاءُ وَ الْبُلْغَاءُ وَ الشُّعَرَاءُ وَ الْأُدَبَاءُ الَّذِینَ لَا نَظِیرَ لَکُمْ فِی سَائِرِ الْأَدْیَانِ وَ مِنْ سَائِرِ الْأُمَمِ فَإِنْ کَانَ کَاذِباً فَاللُّغَةُ لُغَتُکُمْ وَ جِنْسُهُ جِنْسُکُمْ وَ طَبْعُهُ طَبْعُکُمْ وَ سَیَتَّفِقُ لِجَمَاعَتِکُمْ أَوْ بَعْضِکُمْ مُعَارَضَةُ کَلَامِهِ هَذَا بِأَفْضَلَ مِنْهُ أَوْ مِثْلِهِ لِأَنَّ مَا کَانَ مِنْ قِبَلِ الْبَشَرِ لَا عَنِ اللَّهِ فَلَا یَجُوزُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی الْبَشَرِ مَنْ یَتَمَکَّنُ مِنْ مِثْلِهِ فَأْتُوا بِذَلِکَ لِتَعْرِفُوهُ وَ سَائِرَ النُّظَّارِ إِلَیْکُمْ فِی أَحْوَالِکُمْ أَنَّهُ مُبْطِلٌ مُکَذِّبٌ عَلَی اللَّهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ بِزَعْمِکُمْ أَنَّکُمْ مُحِقُّونَ وَ أَنَّ مَا تَجِیئُونَ بِهِ نَظِیرٌ لِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ- وَ شُهَدَاءَکُمُ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شُهَدَاؤُکُمْ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِینَ لِعِبَادَتِکُمْ لَهَا وَ تَشْفَعُ لَکُمْ إِلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فِی قَوْلِکُمْ إِنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا هَذَا الَّذِی تَحَدَّیْتُکُمْ بِهِ وَ لَنْ تَفْعَلُوا أَیْ وَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ مِنْکُمْ وَ لَا تَقْدِرُونَ عَلَیْهِ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُبْطِلُونَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً الصَّادِقُ الْأَمِینُ الْمَخْصُوصُ بِرِسَالَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْمُؤَیَّدُ بِالرُّوحِ الْأَمِینِ وَ أَخِیهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ فَصَدِّقُوهُ فِیمَا یُخْبِرُ بِهِ عَنِ اللَّهِ مِنْ أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ وَ فِیمَا یَذْکُرُهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ وَصِیِّهِ وَ أَخِیهِ فَاتَّقُوا بِذَلِکَ عَذَابَ النَّارِ الَّتِی وَقُودُهَا وَ حَطَبُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ حِجَارَةُ الْکِبْرِیتِ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ حَرّاً أُعِدَّتْ تِلْکَ النَّارُ لِلْکافِرِینَ بِمُحَمَّدٍ وَ الشَّاکِّینَ فِی نُبُوَّتِهِ وَ الدَّافِعِینَ لِحَقِّ أَخِیهِ عَلِیٍّ وَ الْجَاحِدِینَ لِإِمَامَتِهِ (1).

«34»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الدَّرَجَةُ الْعُلْیَا وَ الشِّفَاءُ الْأَشْفَی وَ الْفَضِیلَةُ الْکُبْرَی وَ السَّعَادَةُ الْعُظْمَی مَنِ اسْتَضَاءَ بِهِ نَوَّرَهُ اللَّهُ وَ مَنْ عَقَدَ بِهِ أُمُورَهُ عَصَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَمَسَّکَ بِهِ أَنْقَذَهُ اللَّهُ وَ مَنْ لَمْ یُفَارِقْ أَحْکَامَهُ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنِ اسْتَشْفَی بِهِ شَفَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ آثَرَهُ عَلَی مَا سِوَاهُ هَدَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ طَلَبَ الْهُدَی فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ جَعَلَهُ

ص: 31


1- 1. تفسیر الإمام ص 97- 98.

پوشش تن و جان خود کند، خداوند او را کامیاب می سازد؛ و هر کس آن را امام خود گیرد و از آن پیروی کند و آن را تکیه گاه خود قرار دهد و رو به سویش گذارد، خداوند او را در نیک بختی بهشت و زندگی سالم پناه می دهد؛ و از این روست که فرمود: «وَهُدًی» یعنی این قرآن هدایت است. «وَ بُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ» یعنی نوید بخش مؤمنان در آخرت است. از این قرار، که قرآن در روز قیامت، به همراه مردی رنگ پریده، وارد می شود و می گوید: پروردگارا! این مرد را در روز، تشنه و در شب، بیدار نگاه داشتم و طمعش را به مهر تو افزون و امیدش را به آمرزشت، بسیار ساختم؛ اکنون، آن چنان که ما هر دو، تو را می پنداشتیم عمل فرما. خداوند متعال می فرماید: فرمانروایی را به دست راستش و جاودانگی را به دست چپش بسپارید و او را همدم همسرانش، همان حوریان سیاه چشم قرار دهید، و بر پدر و مادرش دیبایی بپوشانید که تمامی دنیا در برابرش هیچ باشد. در آن دم، حاضران، به پدر و مادر او می نگرند و غبطه می خورند و آن دو از آنچه به خود می بینند، به شگفت می آیند و می گویند: پروردگارا! ما را چنین مقامی داده ای، حال آن که اعمال ما درخور آن نیست.

خداوند عز و جل می فرماید: افزون بر این ها، تاج کرامتی به شما عطا می کنم که نه چشمی آن را دیده و نه گوشی از آن چیزی شنیده و نه اندیشه ای به آن راه یافته باشد. این، از آن رو نصیبتان شد که به فرزندتان قرآن آموختید، و چشمش را به دین اسلام بینا کردید و او را در دوستی محمّد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، ولی خدا پروراندید، و بر اساس دانش ایشان، به او دانش آموختید؛ چرا که خداوند متعال هرگز عملی را از کسی نمی پذیرد جز آن که با دوستی ایشان و دشمنی با دشمنان ایشان همراه باشد، حتی اگر کسی، از خاک تا به افلاک را از طلا آکنده باشد، و همه را در راه خدا صدقه داده باشد. این ها بشارت هایی است که بدان بشارت داده اند. و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: «وَ بُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ» یعنی شیعیان محمّد و علی و خاندان و تبار ایشان که پس از ایشان آمدند.(1)

روایت35.

عدد: امام حسن علیه السلام فرمود: در قرآن چراغ های نور و مایه شفای دل ها است. پس، جلا دهنده، باید که به نور آن [دیده دل خویش را] جلا دهد و اوصاف قرآن را [به دل خویش ] پیوند زند؛ زیرا که اندیشیدن [در قرآن] مایه حیات دل شخص با بصیرت است، همچنان که آدمی در تاریکی ها، با کمک نور راه خود را می پیماید.(2)

روایت36.

نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: در قرآن اخبار پیشینیان و آیندگان شماست و فرمان

ص: 32


1- . تفسیر امام: 203 - 204
2- . العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیة، رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر حلی (برادر علامه حلی)، ص 38. این کتاب حاوی ادعیه و زیارات است. (مترجم)

شِعَارَهُ وَ دِثَارَهُ أَسْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ جَعَلَهُ إِمَامَهُ الَّذِی یَقْتَدِی بِهِ وَ مُعَوَّلَهُ الَّذِی یَنْتَهِی إِلَیْهِ آوَاهُ اللَّهُ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ الْعَیْشِ السَّلِیمِ فَلِذَلِکَ قَالَ وَ هُدیً یَعْنِی هَذَا الْقُرْآنُ هُدًی وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ (1) یَعْنِی بِشَارَةٌ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْقُرْآنَ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِالرَّجُلِ الشَّاحِبِ یَقُولُ لِرَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا رَبِّ هَذَا أَظْمَأْتُ نَهَارَهُ وَ أَسْهَرْتُ لَیْلَهُ وَ قَوَّیْتُ فِی رَحْمَتِکَ طَمَعَهُ وَ فَسَّحْتُ فِی مَغْفِرَتِکَ أَمَلَهُ فَکُنْ عِنْدَ ظَنِّی فِیکَ وَ ظَنِّهِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَعْطُوهُ الْمُلْکَ بِیَمِینِهِ وَ الْخُلْدَ بِشِمَالِهِ وَ اقْرِنُوهُ بِأَزْوَاجِهِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ اکْسَوْا وَالِدَیْهِ حُلَّةً لَا یَقُومُ لَهَا الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا فَیَنْظُرُ إِلَیْهِمَا الْخَلَائِقُ فَیُعَظِّمُونَهُمَا وَ یَنْظُرَانِ إِلَی أَنْفُسِهِمَا فَیَعْجَبَانِ مِنْهَا فَیَقُولَانِ یَا رَبَّنَا أَنَّی لَنَا هَذِهِ وَ لَمْ تَبْلُغْهَا أَعْمَالُنَا فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعَ هَذَا تَاجُ الْکَرَامَةِ لَمْ یَرَ مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَ لَمْ یَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا یَتَفَکَّرُ فِی مِثْلِهِ الْمُتَفَکِّرُونَ فَیُقَالُ هَذَا بِتَعْلِیمِکُمَا وَلَدَکُمَا الْقُرْآنَ وَ بِتَصْیِیرِکُمَا إِیَّاهُ بِدِینِ الْإِسْلَامِ وَ بِرِیَاضَتِکُمَا إِیَّاهُ عَلَی حُبِّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ تَفْقِیهِکُمَا إِیَّاهُ بِفِقْهِهِمَا لِأَنَّهُمَا اللَّذَانِ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لِأَحَدٍ عَمَلًا إِلَّا بِوَلَایَتِهِمَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِهِمَا وَ إِنْ کَانَ مَا بَیْنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ ذَهَباً یَتَصَدَّقُ بِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتِلْکَ الْبِشَارَاتُ الَّتِی یُبَشِّرُونَ بِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ مَنْ تَبِعَهُمَا مِنْ أَخْلَافِهِمْ وَ ذَرَارِیِّهِمْ (2).

«35»

د، [العدد القویة] قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام: إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ فِیهِ مَصَابِیحُ النُّورِ وَ شِفَاءُ الصُّدُورِ فَلْیَجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ وَ لْیُلْحِمِ الصِّفَةَ(3)

فِکْرَهُ فَإِنَّ التَّفَکُّرَ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ.

«36»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: فِی الْقُرْآنِ نَبَأُ مَا قَبْلَکُمْ وَ خَبَرُ مَا بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ

ص: 32


1- 1. البقرة: 97.
2- 2. تفسیر الإمام ص 203- 204.
3- 3. کذا فی نسخة الأصل بخط یده قدّس سرّه مکتوبا علیها« کذا» و فی نسخة الکافی ج 2 ص 600« و یفتح للضیاء نظره» و قد مر عن النوادر ص 17« و لیبلغ النصفة نظره».

[امور فردی و اجتماعی] شماست.(1)

و نیز در خطبه ای طولانی در باره بعثت انبیاء فرمود: تا این که خدای سبحان، برای وفای به وعده خود، و کامل گردانیدن دوران نبوّت، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد، پیامبری که از همه پیامبران پیمان پذیرش نبوّت او را گرفته بود، نشانه های او شهرت داشت، و تولّدش بر همه مبارک بود. در روزگاری که مردم روی زمین دارای مذاهب پراکنده، خواسته های گوناگون، و روش های متفاوت بودند: عدّه ای خدا را به پدیده ها تشبیه کرده و گروهی نام های ارزشمند خدا را انکار و به بت ها نسبت می دادند، و برخی به غیر خدا اشاره می کردند. پس خدای سبحان، مردم را به وسیله محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از گمراهی نجات داد و هدایت کرد، و از جهالت رهایی بخشید. سپس دیدار خود را برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برگزید، و آنچه نزد خود داشت برای او پسندید و او را با کوچ دادن از دنیا گرامی داشت، و از گرفتاری ها و مشکلات رهایی بخشید و کریمانه قبض روح کرد.

رسول گرامی اسلام، در میان شما مردم جانشینانی برگزید که تمام پیامبران گذشته برای امّت های خود برگزیدند، زیرا آن ها هرگز انسان ها را سرگردان رها نکردند و بدون معرّفی راهی روشن و نشانه های استوار، از میان مردم نرفتند.

کتاب پروردگار میان شماست، که بیان کننده حلال و حرام، واجب و مستحب، ناسخ و منسوخ، مباح و ممنوع، خاصّ و عام، پندها و مثل ها، مطلق و مقیّد، محکم و متشابه می باشد. عبارات مجمل خود را تفسیر، و نکات پیچیده خود را روشن می کند، از واجباتی که پیمان شناسایی آن را گرفت و مستحبّاتی که آگاهی از آن ها لازم نیست. قسمتی از احکام دینی در قرآن واجب شمرده شد که ناسخ آن در سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده، و بعضی از آن، در سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم واجب شده که در کتاب خدا ترک آن مجاز بوده است، بعضی از واجبات، وقت محدودی داشته که در آینده از بین رفته است. محرّمات الهی از هم جدا می باشند، برخی از آن ها، گناهان بزرگ است که وعده آتش دارد و بعضی کوچک که وعده بخشش داده است، و برخی از اعمال که اندکش مقبول و در انجام بیشتر آن آزادند.(2)

و فرمود: قرآن در میان شماست، گوینده ای است که زبانش دچار لکنت نمی شود و خانه ای است که پایه هایش ویران نمی گردد و عزیزی است که یارانش شکست ناپذیرند.(3)

ص: 33


1- . نهج البلاغه، حکمت 313
2- . نهج البلاغه، خطبه 1
3- . نهج البلاغه، خطبه 131

مَا بَیْنَکُمْ-(1)

وَ قَالَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ یَذْکُرُ فِیهَا بِعْثَةَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام قَالَ علیه السلام إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ تَمَامِ نُبُوَّتِهِ مَأْخُوذاً عَلَی النَّبِیِّینَ مِیثَاقُهُ مَشْهُورَةً سِمَاتُهُ (2) کَرِیمَةً مِیلَادُهُ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَةٌ وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِّتَةٌ بَیْنَ مُشَبِّهٍ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ أَوْ مُلْحِدٍ فِی اسْمِهِ أَوْ مُشِیرٍ إِلَی غَیْرِهِ فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ ثُمَّ اخْتَارَ سُبْحَانَهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لِقَاءَهُ وَ رَضِیَ لَهُ مَا عِنْدَهُ فَأَکْرَمَهُ عَنْ دَارِ الدُّنْیَا وَ رَغِبَ بِهِ عَنْ مَقَامِ الْبَلْوَی فَقَبَضَهُ إِلَیْهِ کَرِیماً وَ خَلَّفَ فِیکُمْ مَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِیَاءُ فِی أُمَمِهَا إِذْ لَمْ یَتْرُکُوهُمْ هَمَلًا بِغَیْرِ طَرِیقٍ وَاضِحٍ وَ لَا عَلَمٍ قَائِمٍ کِتَابَ رَبِّکُمْ مُبَیِّناً حَلَالَهُ وَ حَرَامَهُ وَ فَرَائِضَهُ وَ فَضَائِلَهُ وَ نَاسِخَهُ وَ مَنْسُوخَهُ وَ رُخَصَهُ وَ عَزَائِمَهُ وَ خَاصَّهُ وَ عَامَّهُ وَ عِبَرَهُ وَ أَمْثَالَهُ وَ مُرْسَلَهُ وَ مَحْدُودَهُ وَ مُحْکَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ مُفَسِّراً جُمْلَتَهُ وَ مُبَیِّناً غَوَامِضَهُ بَیْنَ مَأْخُوذٍ مِیثَاقُ عِلْمِهِ وَ مُوَسَّعٍ عَلَی الْعِبَادِ فِی جَهْلِهِ وَ بَیْنَ مُثْبَتٍ فِی الْکِتَابِ فَرْضُهُ [وَ] مَعْلُومٍ فِی السُّنَّةِ نَسْخُهُ وَ وَاجِبٍ فِی السُّنَّةِ أَخْذُهُ [وَ] مُرَخَّصٍ فِی الْکِتَابِ تَرْکُهُ وَ بَیْنَ وَاجِبٍ بِوَقْتِهِ وَ زَائِلٍ فِی مُسْتَقْبَلِهِ وَ مُبَایَنٍ بَیْنَ مَحَارِمِهِ مِنْ کَبِیرٍ أَوْعَدَ عَلَیْهِ نِیرَانَهُ أَوْ صَغِیرٍ أَرْصَدَ لَهُ غُفْرَانَهُ وَ بَیْنَ مَقْبُولٍ فِی أَدْنَاهُ وَ مُوَسَّعٍ فِی أَقْصَاهُ-(3)

وَ قَالَ علیه السلام وَ کِتَابُ اللَّهِ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ نَاطِقٌ لَا یَعْیَا لِسَانُهُ وَ بَیْتٌ لَا تُهْدَمُ أَرْکَانُهُ وَ عِزٌّ لَا تُهْزَمُ أَعْوَانُهُ (4).

ص: 33


1- 1. نهج البلاغة الرقم 313 من الحکم.
2- 2. السمات جمع سمة: العلامة، و هی التی ذکرت فی الکتب السالفة المبشرة به.
3- 3. نهج البلاغة فی أواخر الخطبة الأولی.
4- 4. نهج البلاغة الرقم 131 من الخطب.

باب دوم : فضیلت نوشتن و انشای قرآن و آداب آن و نهی از پاک کردن آن با آب دهان

روایات

روایت1.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شش خصلت است که مؤمن پس از مرگش از آن سود می برد: فرزند صالحی که برایش استغفار می کند، قرآنی که از روی آن می خواند، چاه [آبی] که حفر می کند، درختی را که می کارد، آب صدقه ای که آن را [برای استفاده دیگران] روان می سازد و سنت نیکویی که پس از وی بدان عمل شود.(1)

روایت2.

قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام می پرسد: آیا برای شخص جایز است قرآن را با زعفران [یا آب طلا] بنویسد؟ امام فرمود: اشکالی ندارد.(2)

روایت3.

امالی صدوق: در امور نهی شده از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله است که از پاک کردن چیزی از قرآن با آب دهان و یا نوشتن با آن نهی فرمودند.(3)

روایت4.

منیة المرید: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به بعضی از کاتبانش فرمود: دوات را لیقه بگذار، قلم را کج برش زن، حرف باء [در بسم اللّه الرحمن الرحیم ] را بکش، سین را باز بنویس، میم را شکم نده، اللّه را زیبا بنویس، رحمان را بکش و رحیم را نیکو بنویس و قلمت را بر گوش چپت بگذار که یادآورتر برای توست.

و از زید بن ثابت روایت شده است که رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: هر گاه بسم الله الرحمن الرحیم را نوشتی، سین را در آن آشکار بنویس.

و از ابن عباس روایت شده است که رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: [در بسم الله] باء را به میم نچسبانید، مگر آن که سین را واضح و برجسته نوشته باشی.

و از انس روایت شده است که رسول خداوند صلی الله علیه و آله فرمود: هر گاه کسی از شما بسم الله الرحمن الرحیم را نوشت،

ص: 34


1- . خصال 1 : 156
2- . قرب الاسناد: 164. در بعضی از مصادر حدیثی و در صفحه دیگری از همین مصدر، به جای بالاحمر در عبارت «یکتب المصحف بالاحمر»، بالاجر آمده است که در این صورت معنای آن این است که: آیا می توان برای نوشتن قران مزد گرفت؟ (مترجم)
3- . امالی صدوق: 254

باب 2 فضل کتابة المصحف و إنشائه و آدابه و النهی عن محوه بالبزاق

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی کَهْمَشٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سِتُّ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یُقْرَأُ مِنْهُ وَ قَلِیبٌ یَحْفِرُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ صَدَقَةُ مَاءٍ یُجْرِیهِ وَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ یُؤْخَذُ بِهَا بَعْدَهُ (1).

«2»

ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَکْتُبَ الْمُصْحَفَ بِالْأَحْمَرِ قَالَ لَا بَأْسَ (2).

«3»

لی، [الأمالی للصدوق]: فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ نَهَی مِنْ أَنْ یُمْحَی شَیْ ءٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْبُزَاقِ أَوْ یُکْتَبَ مِنْهُ (3).

«4»

مُنْیَةُ الْمُرِیدِ، رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ کُتَّابِهِ أَلِقِ الدَّوَاةَ وَ حَرِّفِ الْقَلَمَ وَ انْصِبِ الْبَاءَ وَ فَرِّقِ السِّینَ وَ لَا تُعَوِّرِ الْمِیمَ وَ حَسِّنِ اللَّهَ وَ مُدَّ الرَّحْمَنَ وَ جَوِّدِ الرَّحِیمَ وَ ضَعْ قَلَمَکَ عَلَی أُذُنِکَ الْیُسْرَی فَإِنَّهُ أَذْکَرُ لَکَ.

وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا کَتَبْتَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَبَیِّنِ السِّینَ فِیهِ.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَمُدَّ الْبَاءَ إِلَی الْمِیمِ حَتَّی تَرْفَعَ السِّینَ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَتَبَ أَحَدُکُمْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ص: 34


1- 1. الخصال ج 1 ص 156.
2- 2. قرب الإسناد ص 164.
3- 3. أمالی الصدوق ص 254.

شایسته است که الرحمن را کشیده بنویسد.

و نیز از حضرتش صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: هر کس بسم الله الرحمن الرحیم را زیبا بنویسد، خداوند او را می آمرزد.

و از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: مردی بسم الله الرحمن الرحیم را مرتب و نیکو نوشت و همین موجب آمرزشش شد.

روایت5.

عدة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: قرآنی در دریا افتاد، وقتی آن را یافتند، مشاهده کردند که همه آیات آن جز این آیه: «ألا الی الله تصیر الامور» {همه کارها به سوی خداوند باز می گردد} محو شده بود .

باب سوم : نویسندگان وحی و آنچه مربوط به سرگذشت آنان است

آیات

- وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللّهِ کَذِبًا أَوْ قَالَ أُوْحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنَزلَ اللّهُ.(1)

{و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد، و آن کس که می گوید به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم.}

روایات

روایت1.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: امام صادق علیه السلام فرمود: عبدالله بن سعد بن ابی سرح، برادر رضاعی عثمان بود. اسلام آورده بود و به مدینه آمده بود. او خوش خط بود و هرگاه وحی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل می شد، آن حضرت او را می خواست تا آنچه را بر او نازل شده، بنویسد و هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی می فرمود: «سَمِیعٌ بَصِیرٌ»، او سمیع علیم می نوشت و هرگاه می فرمود: «وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» به جای خبیر، بصیر می نوشت و میان حرف تاء و یاء فرق می گذاشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: او یگانه است. پس کافر و مرتد شد و به مکه بازگشت و به قریش گفت: به خدا قسم محمد نمی داند چه می گوید. من به سیاق گفته های او، چیزهایی را می گویم و به خاطر آنچه که می گویم، به من هیچ اعتراضی نمی کند. پس من نیز همان طور که خدا (آیه) نازل می کند، (آیه) نازل می کنم. خداوند بر پیامبر که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، این آیه را نازل کرد: «وَمَنْ

ص: 35


1- . انعام / 93

فَلْیَمُدَّ الرَّحْمَنَ.

وَ عَنْهُ علیه السلام أَیْضاً: مَنْ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَجَوَّدَهُ تَعْظِیماً لِلَّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تَنَوَّقَ رَجُلٌ فِی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- فَغُفِرَ لَهُ.

«5»

عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: وَقَعَ مُصْحَفٌ فِی الْبَحْرِ فَوَجَدُوهُ قَدْ ذَهَبَ مَا فِیهِ إِلَّا هَذِهِ الْآیَةَ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.

باب 3 کتاب الوحی و ما یتعلق بأحوالهم

الآیات

الأنعام: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ (1).

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی]: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ- وَ کَانَ أَخَا عُثْمَانَ مِنَ الرَّضَاعَةِ.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ أخو [أَخَا] عُثْمَانَ مِنَ الرَّضَاعَةِ أَسْلَمَ وَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ کَانَ لَهُ خَطٌّ حَسَنٌ وَ کَانَ إِذَا نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَاهُ فَکَتَبَ مَا یُمْلِیهِ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ إِذَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمِیعٌ بَصِیرٌ یَکْتُبُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ إِذَا قَالَ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ یَکْتُبُ بَصِیرٌ وَ یُفَرِّقُ بَیْنَ التَّاءِ وَ الْیَاءِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ هُوَ وَاحِدٌ فَارْتَدَّ کَافِراً وَ رَجَعَ إِلَی مَکَّةَ وَ قَالَ لِقُرَیْشٍ وَ اللَّهِ مَا یَدْرِی مُحَمَّدٌ مَا یَقُولُ أَنَا أَقُولُ مِثْلَ مَا یَقُولُ فَلَا یُنْکِرُ عَلَیَّ ذَلِکَ فَأَنَا أُنْزِلُ مِثْلَ مَا یُنْزِلُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ وَ مَنْ

ص: 35


1- 1. الأنعام: 93 و الآیة ساقطة عن نسخة الکمبانیّ.

أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللّهِ کَذِبًا أَوْ قَالَ أُوْحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنَزلَ اللّهُ».(1) {و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد و آن کس که می گوید به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم.}

زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مکه را فتح کرد، دستور داد تا او (عبدالله بن سعد بن ابی سرح) را بکشند. عثمان در حالی که دست او را گرفته بود، وی را به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که در مسجد بود، آورد و گفت: ای رسول خدا! او را ببخش. رسول خدا لب به سخن نگشود. عثمان گفته اش را تکرار کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله باز هم ساکت ماند. سپس عثمان همان درخواست را تکرار کرد. رسول خدا که سلام و درود خدا بر ایشان باد، فرمود: او را به تو بخشیدم. هنگامی که وی از آن جا رفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرم-ود: مگر نگفتم هر که او را دید، باید او را بکشد؟ مردی گفت: چشمم به شما بود - ای رسول خدا - (و توقع داشتم) به من اشاره کنید تا او را بکشم. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: پیامبران با اشاره، (کسی را) نمی کشند. پس او از جمله طُلَقا (آزاد شدگان) بود.(2)

روایت2.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حالی که معاویه نزد آن حضرت مشغول نوشتن وحی بود، دستش را با شمشیر به طرف او دراز کرد و فرمود: هر کس روزی این را بر مسند امارت دید، با شمشیر پهلویش را بدرد. روزی مردی از کسانی که این سخن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده بود، معاویه را در شام مشغول ایراد خطبه برای مردم دید؛ شمشیرش را برکشید و به طرف او رفت. مردم راه را بر او گرفتند و گفتند چه می کنی بنده خدا؟ گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هر کس این مرد را روزی بر مسند خلافت دید، با شمشیر پهلوی او را بدرد. گفتند: آیا می دانی چه کسی او را برگماشته است؟ گفت: نه. گفتند امیرالمؤمنین عمر. مرد گفت: فرمان امیرالمؤمنین مطاع است.

شیخ صدوق رضوان الله علیه گوید: مردم در باره معاویه دچار شبهه شده اند که می گویند او کاتب وحی بوده است، در حالی که این امر موجب فضیلتی برای او نمی شود؛ زیرا عبدالله بن ابی سرح هم کاتب وحی بود. هر دوی این ها کاتب وحی پیامبر بودند. عبدالله کسی است که گفت: «به زودی مانند آنچه را خدا نازل کرده، نازل خواهم کرد.» پیامبر صلی الله علیه و آله به او املا می کرد: «والله غفور رحیم» و او می نوشت: «والله عزیز حکیم». یا «والله عزیز حکیم» املا می کرد و او «والله علیم حکیم» می نوشت، و پیامبر صلی الله علیه و آله به او می فرمود: یکی است. عبدالله بن سعد گفت: محمد نمی داند چه می گوید! او می گوید و من غیر آنچه را او می گوید، می گویم [و می نویسم] و او به من می گوید: یکی است، یکی است. اگر اینطور باشد، پس من هم مانند آنچه را خدا نازل کرده است، نازل خواهم کرد. پس خداوند تبارک و تعالی در باره او نازل کرد: «و آن کس که گفت: من هم مانند آنچه را خدا نازل کرده، نازل خواهم کرد»،

ص: 36


1- . انعام / 93
2- . تفسیر قمی: 198

أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَلَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ أَمَرَ بِقَتْلِهِ فَجَاءَ بِهِ عُثْمَانُ قَدْ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اعْفُ عَنْهُ فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَعَادَ فَسَکَتَ ثُمَّ أَعَادَ فَقَالَ هُوَ لَکَ فَلَمَّا مَرَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ أَ لَمْ أَقُلْ مَنْ رَآهُ فَلْیَقْتُلْهُ فَقَالَ رَجُلٌ عَیْنِی إِلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُشِیرَ إِلَیَّ فَأَقْتُلَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا یَقْتُلُونَ بِالْإِشَارَةِ فَکَانَ مِنَ الطُّلَقَاءِ(1).

«2»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُعَاوِیَةُ یَکْتُبُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی خَاصِرَتِهِ بِالسَّیْفِ مَنْ أَدْرَکَ هَذَا یَوْماً أَمِیراً فَلْیَبْقُرَنَّ خَاصِرَتَهُ بِالسَّیْفِ فَرَآهُ رَجُلٌ مِمَّنْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ هُوَ یَخْطُبُ بِالشَّامِ عَلَی النَّاسِ فَاخْتَرَطَ سَیْفَهُ ثُمَّ مَشَی إِلَیْهِ فَحَالَ النَّاسُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ فَقَالُوا یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا لَکَ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَدْرَکَ هَذَا یَوْماً أَمِیراً فَلْیَبْقُرْ خَاصِرَتَهُ بِالسَّیْفِ قَالَ فَقَالُوا أَ تَدْرِی مَنِ اسْتَعْمَلَهُ قَالَ لَا قَالُوا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرُ فَقَالَ الرَّجُلُ سَمْعاً وَ طَاعَةً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ.

قَالَ الصَّدُوقُ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ: إِنَّ النَّاسَ شُبِّهَ عَلَیْهِمْ أَمْرُ مُعَاوِیَةَ بِأَنْ یَقُولُوا کَانَ کَاتِبَ الْوَحْیِ وَ لَیْسَ ذَاکَ بِمُوجِبٍ لَهُ فَضِیلَةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَرَنَ فِی ذَلِکَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ- فَکَانَا یَکْتُبَانِ لَهُ الْوَحْیَ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُمْلِی عَلَیْهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَیَکْتُبُ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ وَ یُمْلِی عَلَیْهِ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ فَیَکْتُبُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ فَیَقُولُ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هُوَ وَاحِدٌ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعْدٍ إِنَّ مُحَمَّداً لَا یَدْرِی مَا یَقُولُ إِنَّهُ یَقُولُ وَ أَنَا أَقُولُ غَیْرَ مَا یَقُولُ فَیَقُولُ لِی هُوَ وَاحِدٌ هُوَ وَاحِدٌ إِنْ جَازَ هَذَا فَإِنِّی سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ

ص: 36


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 198.

و گریخت و پیامبر را هجو کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس عبدالله بن سعد بن ابی سرح را یافت، اگرچه به پرده کعبه چنگ زده باشد، او را بکشد. علت آنکه وقتی عبدالله بن سعد چیزی [از کلمات قرآن] را تغییر می داد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: «یکی است، یکی است» این است که آنچه عبدالله می خواست [یعنی تغییر و دستکاری] ثبت نمی شد؛ بلکه همان چیزی را که پیامبر صلی الله علیه و آله به او املا می کرد، ثبت می گردید. لذا فرمود: همان یکی است؛ تغییر دهی یا تغییر ندهی! آنچه تو می نویسی، ثبت نمی شود؛ بلکه آن چیزی ثبت می شود که من از جانب جبرئیل املا می کنم، و جبرئیل علیه السلام اصلاحش می کند. این، خود دلیلی است برای پیامبر صلی الله علیه و آله.

علت اینکه که پیامبر صلی الله علیه و آله، معاویه و عبدالله بن سعد را با وجود آن که دشمن بودند، کاتب وحی قرار داد، این است که مشرکان گفتند: محمد این قرآن را از پیش خودش می گوید و در هر رخدادی یک آیه می آورد و ادعا می کند که بر او نازل شده است. کسی که در خصوص حوادثی که در اوقات گوناگون رخ می دهد، سخنی می گوید، در صورت تکرار همان سخن، الفاظ را تغییر می دهد و در بار دوم و پس از گذشت مدت زمانی بر آن سخن، قطعاً [و خواه ناخواه] در لفظ و معنای آن یا فقط در لفظش تغییر می دهد. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله برای نوشتن آنچه در رخدادهای مختلف بر او نازل می شد، از دو تن - که دشمن دین او بودند و نزد دشمنانش عادل به شمار می رفتند - کمک گرفت تا کافران و مشرکان بدانند که سخن او در بار دوم، با سخن او در بار اول، یکی است و هیچ گونه تغییری یا انحراف جهتی در آن حاصل نشده است و در نتیجه، حجیت آن در برابر دشمنانش، رساتر و قوی تر می شد، در صورتی که اگر برای این کار از دو دوست و طرفدار خود، مانند سلمان و ابوذر و نظیر ایشان کمک گرفته بود، این تأثیر را در دشمنانش نداشت؛ بلکه گمان تبانی و سازش در آن می شد. این است علت به کار گرفتن آن دو در کتابت وحی، و این کاملاً روشن است. سپاس خدای را!

روایت3.

تفسیر عیاشی: حسین بن سعید، از یکی از دو امام [باقر یا صادق] علیهما السلام، روایت کرده است که در مورد این سخن خدای تبارک و تعالی: «أَوْ قَالَ أُوْحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ» از ایشان پرسیدم. فرمودند: این آیه در مورد ابن ابی سرح که عثمان او را بر مصر گماشته بود، نازل شد و او از جمله کسانی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز فتح مکه، خون آنان را مباح کرده بود. ابن ابی سرح، کاتب وحی بود و آیات نازل شده بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را می نوشت. هر گاه که خداوند متعال «فَإنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» را بر آن حضرت نازل می کرد، او می نوشت: فَإنَّ اللهَ عَلیمٌ حَکِیمٌ . ابن ابی سرح به منافقین می گفت: من به سیاق آنچه او می آورد، چیزهایی را می گویم،

ص: 37

فَهَرَبَ وَ هَجَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ وَجَدَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ وَ لَوْ کَانَ مُتَعَلِّقاً بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ فَلْیَقْتُلْهُ وَ إِنَّمَا کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ فِیمَا یُغَیِّرُهُ هُوَ وَاحِدٌ هُوَ وَاحِدٌ لِأَنَّهُ لَا یَنْکَتِبُ مَا یُرِیدُهُ عَبْدُ اللَّهِ إِنَّمَا کَانَ یَنْکَتِبُ مَا کَانَ یُمْلِیهِ علیه السلام فَقَالَ هُوَ وَاحِدٌ غَیَّرْتَ أَمْ لَمْ تُغَیِّرْ لَمْ یَنْکَتِبْ مَا تَکْتُبُهُ بَلْ یَنْکَتِبُ مَا أُمْلِیهِ عَنِ الْوَحْیِ وَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُصْلِحُهُ وَ فِی ذَلِکَ دَلَالَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی اسْتِکْتَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْوَحْیَ مُعَاوِیَةَ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَعْدٍ وَ هُمَا عَدُوَّانِ هُوَ أَنَّ الْمُشْرِکِینَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یَقُولُ هَذَا الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ وَ یَأْتِی فِی کُلِّ حَادِثَةٍ بِآیَةٍ یَزْعُمُ أَنَّهَا أُنْزِلَتْ عَلَیْهِ وَ سَبِیلُ مَنْ یَضَعُ الْکَلَامَ فِی حَوَادِثَ یَحْدُثُ فِی الْأَوْقَاتِ أَنْ یُغَیِّرَ الْأَلْفَاظَ إِذَا اسْتُعِیدَ ذَلِکَ الْکَلَامُ وَ لَا یَأْتِی بِهِ فِی ثَانِی الْأَمْرِ وَ بَعْدَ مُرُورِ الْأَوْقَاتِ عَلَیْهِ إِلَّا مُغَیِّراً عَنْ حَالَةِ الْأُولَی لَفْظاً وَ مَعْنًی أَوْ لَفْظاً دُونَ مَعْنًی فَاسْتَعَانَ فِی کَتْبِ مَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ فِی الْحَوَادِثِ الْوَاقِعَةِ بِعَدُوَّیْنِ لَهُ فِی دِینِهِ عَدْلَیْنِ عِنْدَ أَعْدَائِهِ لِیَعْلَمَ الْکُفَّارُ وَ الْمُشْرِکُونَ أَنَّ کَلَامَهُ فِی ثَانِی الْأَمْرِ کَلَامُهُ فِی الْأَوَّلِ غَیْرَ مُغَیَّرٍ وَ لَا مُزَالٍ عَنْ جِهَتِهِ فَیَکُونَ أَبْلَغَ لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِمْ وَ لَوِ اسْتَعَانَ فِی ذَلِکَ بِوَلِیَّیْنِ مِثْلِ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ أَشْبَاهِهِمَا لَکَانَ الْأَمْرُ عِنْدَ أَعْدَائِهِ غَیْرَ وَاقِعٍ هَذَا الْمَوْقِعَ وَ کَانَتْ یُتَخَیَّلُ فِیهِ التَّوَاطِی وَ التَّطَابُقُ فَهَذَا وَجْهُ الْحِکْمَةِ فِی اسْتِکْتَابِهِمَا وَاضِحٌ مُبَیَّنٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ (1).

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ قَالَ نَزَلَتْ فِی ابْنِ [أَبِی] سَرْحٍ الَّذِی کَانَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ اسْتَعْمَلَهُ عَلَی مِصْرَ وَ هُوَ مِمَّنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ هَدَرَ دَمَهُ وَ کَانَ یَکْتُبُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (2) کَتَبَ فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعْهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ وَ قَدْ کَانَ ابْنُ أَبِی سَرْحٍ یَقُولُ لِلْمُنَافِقِینَ إِنِّی لَأَقُولُ الشَّیْ ءَ مِثْلَ مَا یَجِی ءُ بِهِ هُوَ

ص: 37


1- 1. معانی الأخبار ص 346.
2- 2. الزیادة من نسخة الکافی.

ولی به خاطر آنچه که می گویم به من هیچ اعتراضی نمی کند. سپس خدا آن آیه ها را در مورد او نازل کرد.(1)

روایت4.

کافی: در کتاب کافی نیز مثل همین حدیث با روایت ابو بصیر آمده است.(2)

می گویم

در روایت طولانی مفضل بن عمر که در کتاب غیبت آن را ذکر کردیم از امام صادق علیه السلام خطاب به مفضل نقل شده بود: ای مفضل! قرآن در بیست و سه سال نازل شد. خداوند می فرماید: «شهر رمضان الذی أنزل فیه القران»(3) {ماه رمضان که در آن قرآن فرو فرستاده شده است} و نیز می فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین* فیها یفرق کل أمر حکیم * أمرا من عندنا انا کنا مرسلین»(4) {که ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم. در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد. این کاری است [که] از جانب ما [صورت می گیرد] ما فرستنده [پیامبران] بودیم.} و نیز می فرماید: «...لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ»(5) {کسانی که کافر شدند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم.}

مفضل گفت: مولایم! این آیاتی است که خداوند در باره نزول قرآن آورده است اما چگونه وحی ظرف بیست و سه سال ظاهر شد؟ امام فرمود: آری ای مفضل! خداوند قرآن را در ماه رمضان [یکجا و به طور کامل] بر پیامبر صلی الله علیه و آله اعطا فرمود اما [به طور تدریجی] هر جا که نیازی برای نزول وحی بود و امر یا نهی ای از جانب خداوند باید صورت می گرفت، جبرئیل فرود می آمد و آیات قرآن را به پیامبر ابلاغ می کرد. و از همین رو بود که خداوند فرمود: «لاتحرک به لسانک لتعجل به»(6) {زبانت را بخاطر عجله برای خواندن آن [قرآن] حرکت مده.} مفضل گفت: گواهی می دهم که با دانش خداوند شما دانا شدید و با قدرت او قدرت یافتید و به حکم و فرمان او سخن گفتید و به دستور او عمل می کنید .

ص: 38


1- . تفسیر عیاشی 1: 369
2- . کافی 8 : 200
3- . بقره / 185
4- . دخان / 3 - 5
5- . فرقان / 32
6- . قیامت / 18

فَمَا یُغَیِّرُ عَلَیَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ الَّذِی أَنْزَلَ (1).

«4»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: مِثْلَهُ (2).

أَقُولُ

فِی خَبَرِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الَّذِی مَضَی بِطُولِهِ فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ أَنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَا مُفَضَّلُ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ فِی ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ اللَّهُ یَقُولُ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ (3) وَ قَالَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ-(4)

وَ قَالَ لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ-(5) قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَهَذَا تَنْزِیلُهُ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ کَیْفَ ظَهَرَ الْوَحْیُ فِی ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً قَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ لَا یُبَلِّغُهُ إِلَّا فِی وَقْتِ اسْتِحْقَاقِ الْخِطَابِ وَ لَا یُؤَدِّیهِ إِلَّا فِی وَقْتٍ أَمَرَ وَ نَهَی فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْوَحْیِ فَبَلَّغَ مَا یُؤْمَرُ بِهِ وَ قَوْلُهُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ (6) فَقَالَ الْمُفَضَّلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْتُمْ وَ بِقُدْرَتِهِ قَدَرْتُمْ وَ بِحُکْمِهِ نَطَقْتُمْ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ (7).

ص: 38


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 369.
2- 2. الکافی ج 8 ص 200.
3- 3. البقرة: 185.
4- 4. الدخان: 3- 5.
5- 5. الفرقان: 32.
6- 6. القیامة: 18.
7- 7. راجع ج 53 ص 1 من هذه الطبعة الحدیثة.

باب چهارم : زدن بعضی از قرآن به بعض دیگر و معنای آن

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: آن کس که بعضی از قرآن را به بعضی دیگر بزند، کفر ورزیده است.(1)

محاسن: مانند این روایت آمده است.

تفسیر عیاشی: مانند این روایت آمده است.

مرحوم شیخ صدوق گفته است: از ابن ولید [استاد صدوق] در باره معنای این حدیث پرسیدم. او گفت: یعنی این که کسی آیه ای از قرآن را با آیه ای دیگر تفسیر کند.(2)

باب پنجم : اولین و آخرین سوره نازل شده از قرآن

روایات

روایت1.

عیون الاخبار: امام رضا به نقل از پدرشان علیهما السلام فرمود: اولین سوره ای که نازل شد سوره علق (اقرأ باسم ربک) و آخرین سوره سوره نصر (اذا جاء نصر الله) بود.(3)

ص: 39


1- . معانی الاخبار: 190
2- . معانی الاخبار: 190
3- . عیون الاخبار 2 : 6

باب 4 ضرب القرآن بعضه ببعض و معناه

الأخبار

«1»

ثو،(1)

[ثواب الأعمال] مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا ضَرَبَ رَجُلٌ الْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلَّا کَفَرَ(2).

سن، [المحاسن] أبی عن النضر: مثله (3).

شی، [تفسیر العیاشی] عن القاسم: مثله (4).

قال الصدوق رحمه الله سألت ابن الولید عن معنی هذا الحدیث فقال هو أن تجیب الرجل فی تفسیر آیة بتفسیر آیة أخری (5).

باب 5 أول سورة نزلت من القرآن و آخر سورة نزلت منه

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: أَوَّلُ سُورَةٍ نَزَلَتْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ وَ آخِرُ سُورَةٍ نَزَلَتْ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (6).

ص: 39


1- 1. ثواب الأعمال ص 249.
2- 2. معانی الأخبار ص 190.
3- 3. المحاسن ص 212.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 18.
5- 5. قاله فی کتاب معانی الأخبار.
6- 6. عیون الأخبار ج 2 ص 6.

باب ششم : سوره های سجده دار قرآن

روایات

روایت1.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: عزائم (سوره های سجده دار) قرآن چهار تا است: علق، نجم، تنزیل سجده (فصلت) و حم سجده.(1)

باب هفتم : آنچه در باره چگونگی جمع آوری قرآن و دگرگون شدن آن آمده است

اشاره

(2)

(و رساله سعد بن عبد الله اشعری قمی در مورد انواع آیات قرآن نیز در این باب است)

روایات

روایت1.

می گویم: در کتاب فتن در باب غصب خلافت به نقل از کتاب سلیم بن قیس به روایت از سلمان رضی الله عنه گذشت که وقتی امیر المؤمنین علیه السلام عهدشکنی و بی وفایی صحابه را دید، خانه نشینی اختیار کرد و مشغول به تنظیم و جمع آوری قرآن شد، و از خانه اش خارج نشد تا آنکه آن را جمع آوری نمود در حالی که قبلا در اوراق و تکه چوب ها و پوست ها و کاغذها (نوشته شده) بود. وقتی حضرت همه قرآن را جمع می نمود و آن را با دست مبارک خویش طبق تنزیل و تأویلش و ناسخ و منسوخش می نوشت، ابو بکر به سراغ او فرستاد که بیرون بیا و بیعت کن. علی علیه السّلام جواب داد: «من مشغول هستم و با خود قسم یاد کرده ام که عبا بر دوش نیندازم جز برای نماز، تا آنکه قرآن را تنظیم و جمع نمایم». آنان هم چند روز در باره او سکوت اختیار کردند.

امیر المؤمنین علیه السّلام قرآن را در یک پارچه جمع آوری نمود و آن را مهر کرد. سپس بیرون آمد در حالی که مردم با ابو بکر در مسجد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله اجتماع کرده بودند. حضرت با صدایی رسا فرمود:

«ای مردم! من از روزی که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از دنیا رفته به غسل آن حضرت و سپس به قرآن مشغول بوده ام تا آنکه همه آن را به صورت یک مجموعه در این پارچه جمع آوری نمودم. خداوند بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آیه ای نازل نکرده مگر آنکه آن را جمع آوری کرده ام، و آیه ای از قرآن نیست مگر آنکه آن را جمع نموده ام، و آیه ای از آن نیست مگر آنکه برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آن را خوانده ام و تأویلش را به من آموخته است». سپس فرمود:

ص: 40


1- . خصال 1 : 120
2- . در باره این که آیا قران موجود عینا همان است که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده است و یا آن که تغییرات و دگرگونی هایی در آن رخ داده است، اختلاف نظرهایی وجود دارد. هم در اهل تسنن و هم در شیعه کسانی قائل به ایجاد دگرگونی هایی در قران بوده اند، اما اعتقاد مشهور و غالب در میان مسلمانان اعم از شیعه و سنی عدم دگرگونی و تحریف در قران است. اکثریت علمای شیعه روایاتی را که دال بر تحریف در قران است یا به لحاظ سند معتبر ندانسته و یا آن را حمل بر تحریف معنوی و تفسیری قران کرده اند و نه تحریف لفظی آن. کتاب «البیان» نوشته آیت الله العظمی خویی رحمه الله فصلی را به دفاع از عدم تحریف قران و انطباق قران موجود با قران نازل شده بر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله اختصاص داده است. این نکته نیز گفتنی است که در برخی از روایاتی که دال بر تحریف است - با فرض صحت سند و دلالت آن - بر این نکته تصریح شده است که قران موجود برای مسلمانان و شیعیان تا ظهور حضرت مهدی سلام الله علیه حجت بوده و باید مورد مراجعه علمی و عملی باشد. (مترجم)

باب 6 عزائم القرآن

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَزَائِمَ أَرْبَعٌ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ وَ النَّجْمُ وَ تَنْزِیلُ السَّجْدَةُ وَ حم السَّجْدَةُ(1).

باب 7 ما جاء فی کیفیة جمع القرآن و ما یدل علی تغییره و فیه رسالة سعد بن عبد الله الأشعری القمی فی أنواع آیات القرآن أیضا

اشاره

الأخبار

«1»

أَقُولُ قَدْ مَضَی فِی کِتَابِ الْفِتَنِ فِی بَابِ غَصْبِ الْخِلَافَةِ مِنْ کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ رَاوِیاً عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمَّا رَأَی غَدَرَ الصَّحَابَةِ وَ قِلَّةَ وَفَائِهِمْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْقُرْآنِ یُؤَلِّفُهُ وَ یَجْمَعُهُ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ حَتَّی جَمَعَهُ وَ کَانَ فِی الصُّحُفِ وَ الشِّظَاظِ وَ الْأَسْیَارِ وَ الرِّقَاعِ (2)

فَلَمَّا جَمَعَهُ کُلَّهُ وَ کَتَبَهُ بِیَدِهِ تَنْزِیلَهُ وَ تَأْوِیلَهُ وَ النَّاسِخَ مِنْهُ وَ الْمَنْسُوخَ بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ أَنِ اخْرُجْ فَبَایِعْ فَبَعَثَ إِلَیْهِ أَنِّی مَشْغُولٌ فَقَدْ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی یَمِیناً أَلَّا أَرْتَدِیَ بِرِدَاءٍ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ وَ أَجْمَعَهُ فَسَکَتُوا عَنْهُ أَیَّاماً فَجَمَعَهُ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ خَتَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَی عَلِیٌّ بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَمْ أَزَلْ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَشْغُولًا بِغُسْلِهِ ثُمَّ بِالْقُرْآنِ حَتَّی جَمَعْتُهُ کُلَّهُ فِی هَذَا الثَّوْبِ الْوَاحِدِ فَلَمْ یُنْزِلِ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا وَ قَدْ جَمَعْتُهَا وَ لَیْسَتْ مِنْهُ آیَةٌ إِلَّا وَ قَدْ أَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا ثُمَّ قَالَ

ص: 40


1- 1. الخصال ج 1 ص 120.
2- 2. الشظاظ: خشبة عقفاء تدخل فی عروتی الجوالق، و الاسیار جمع سیر: قدة من الجلد مستطیلة، و الرقاع جمع الرقعة: القطعة من الورق.

«برای آنکه فردا نگوئید: ما از این مطلب بی خبر بودیم»! و بعد فرمود: «و بدین جهت که روز قیامت نگوئید: من شما را به یاری خویش دعوت نکردم و حق خود را برایتان یادآور نشدم، و شما را به کتاب خدا از ابتدا تا انتهایش دعوت نکردم»! عمر گفت: قرآنی که همراه خود داریم ما را از آنچه بدان دعوت می کنی بی نیاز می کند!» سپس علی علیه السّلام داخل خانه اش شد.(1)

می گویم

و نیز در باب احتجاج امیر المؤمنین علیه السلام با مردم در زمان عثمان بر اساس روایت سلیم گذشت که طلحه به علی علیه السلام گفت: ای أبو الحسن! می خواهم چیزی را از شما بپرسم؛ یادم هست که شما پارچه بسته ای را در آورده و گفتی: «ای مردم! من پیوسته مشغول غسل و کفن و دفن پیامبر بودم و پس از آن سرگرم جمع آوری قرآن بودم، پس این قرآنی است که به صورت مجموع و عاری از هر افتادگی پیش روی شما است»، ولی مکتوب و جمع آوری شما را ندیدم، و یادم هست که عمر از تو آن قرآن را خواست ولی شما جواب منفی دادید، و پس از آن عمر قانونی گذراند که اگر دو نفر بر آیه ای که نوشته اند شهادت می داد مکتوب می نمود و در صورت شهادت یک نفر، آن را به تأخیر انداخته و کتابت نمی کرد.

و در آن اثنا عمر گفت - و من به آن گوش می دادم - که: در روز یمامه گروهی را کشتند که همه ایشان قاری قرآن به قرائتی خاصّ بود که جز ایشان کسی قرآن را بدان صورت نمی خواند، و عثمان در آن جمعی که قرآن کتابت می کردند از آن مجلس برخاست و بیرون رفت و گوسفندی بدان جا آمده صحیفه و کتابی را که می نوشتند خورد و آن از بین رفت، و خود شنیدم که عمر و اصحابش که کتابت آنان را جمع می کردند، می گفتند که: سوره احزاب معادل سوره بقره، و سوره نور یکصد و شصت آیه و سوره حجر یکصد و نود آیه می باشد؛ ماجرا از چه قرار بود؟ و خدا رحمتت کند چه چیز مانع از آن شد که قرآن خود را بر مردم عرضه داری، در حالی که عثمان وقتی جمع آوری قرآن عمر را گرفت آن را به صورت یک مجموع گرد آورده و مردم را به سوی قرائتی واحد سوق داد، و مصحف ابیّ بن کعب و ابن مسعود را پاره پاره ساخته و سوزانید؟ حضرت أمیر علیه السّلام فرمود: ای طلحه! هر آیه ای که خداوند عزّ و جلّ بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نازل فرمود به خطّ من و املای آن حضرت نزد من محفوظ است، هر حلال و حرام و حدّ و حکمی از آن و خلاصه هر آنچه که امّت تا روز قیامت بدان نیازمندند نزد من کتابت شده به املاء پیامبر و خطّ من موجود است، حتی دیه خراشیدن صورت.

ص: 41


1- . کتاب سلیم بن قیس: 71 ، احتجاج: 52

عَلِیٌّ علیه السلام لَا تَقُولُوا غَداً إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام لَا تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنِّی لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی نُصْرَتِی وَ لَمْ أُذَکِّرْکُمْ حَقِّی وَ لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ مَا أَغْنَانَا بِمَا مَعَنَا مِنَ الْقُرْآنِ عَمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ ثُمَّ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْتَهُ (1).

أَقُول

وَ قَدْ مَضَی أَیْضاً فِی بَابِ احْتِجَاجِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْقَوْمِ فِی زَمَنِ عُثْمَانَ بِرِوَایَةِ سُلَیْمٍ: أَنَّهُ قَالَ طَلْحَةُ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَبَا الْحَسَنِ- شَیْ ءٌ أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ رَأَیْتُکَ خَرَجْتَ بِثَوْبٍ مَخْتُومٍ فَقُلْتَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَمْ أَزَلْ مُشْتَغِلًا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغُسْلِهِ وَ کَفْنِهِ وَ دَفْنِهِ ثُمَّ اشْتَغَلْتُ بِکِتَابِ اللَّهِ حَتَّی جَمَعْتُهُ فَهَذَا کِتَابُ اللَّهِ عِنْدِی مَجْمُوعاً لَمْ یَسْقُطْ عَنِّی حَرْفٌ وَاحِدٌ وَ لَمْ أَرُدَّ لَکَ الَّذِی کَتَبْتَ وَ أَلَّفْتَ وَ قَدْ رَأَیْتُ عُمَرَ بَعَثَ إِلَیْکَ أَنِ ابْعَثْ بِهِ إِلَیَّ فَأَبَیْتَ أَنْ تَفْعَلَ فَدَعَا عُمَرُ النَّاسَ فَإِذَا شَهِدَ رَجُلَانِ عَلَی آیَةٍ کَتَبَهَا وَ إِذَا لَمْ یَشْهَدْ عَلَیْهَا غَیْرُ رَجُلٍ وَاحِدٍ أَرْجَأَهَا فَلَمْ یَکْتُبْ فَقَالَ عُمَرُ وَ أَنَا أَسْمَعُ إِنَّهُ قَدْ قُتِلَ یَوْمَ الْیَمَامَةِ قَوْمٌ کَانُوا یَقْرَءُونَ قُرْآناً لَا یَقْرَؤُهُ غَیْرُهُمْ فَقَدْ ذَهَبَ وَ قَدْ جَاءَتْ شَاةٌ إِلَی صَحِیفَةٍ وَ کِتَابٍ یَکْتُبُونَ فَأَکَلَتْهَا وَ ذَهَبَ مَا فِیهَا وَ الْکَاتِبُ یَوْمَئِذٍ عُثْمَانُ وَ سَمِعْتُ عُمَرَ وَ أَصْحَابَهُ الَّذِینَ أَلَّفُوا مَا کَتَبُوا عَلَی عَهْدِ عُمَرَ وَ عَلَی عَهْدِ عُثْمَانَ یَقُولُونَ إِنَّ الْأَحْزَابَ کَانَتْ تَعْدِلُ سُورَةَ الْبَقَرَةِ وَ إِنَّ النُّورَ نَیِّفٌ وَ مِائَةُ آیَةٍ وَ الْحِجْرَ تِسْعُونَ وَ مِائَةُ آیَةٍ فَمَا هَذَا وَ مَا یَمْنَعُکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنْ تُخْرِجَ کِتَابَ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ عَهِدْتَ عُثْمَانَ حِینَ أَخَذَ مَا أَلَّفَ عُمَرُ فَجَمَعَ لَهُ الْکِتَابَ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی قِرَاءَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَزَّقَ مُصْحَفَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ أَحْرَقَهُمَا بِالنَّارِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام یَا طَلْحَةُ- إِنَّ کُلَّ آیَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ جَلَّ وَ عَلَا عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدِی بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّ یَدِی وَ تَأْوِیلَ کُلِّ آیَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ کُلِّ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ أَوْ حَدٍّ أَوْ حُکْمٍ أَوْ شَیْ ءٍ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَکْتُوبٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّ یَدِی حَتَّی أَرْشِ الْخَدْشِ فَقَالَ

ص: 41


1- 1. کتاب سلیم بن قیس: 72، الاحتجاج ص 52.

طلحه گفت: یعنی هر چیز کوچک یا بزرگ یا خاصّ یا عام تا روز قیامت نزد تو مکتوب است؟

فرمود: آری، و جز آن نیز رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به هنگام مریضی از روی سرّ هزار باب از علم بر من گشود که هر باب آن کلید هزار باب دیگر از علم است، و چنانچه امّت اسلام پس از وفات پیامبر از من پیروی می کردند، از بالای سر تا زیر پایشان از تمام نعمت های الهی برخوردار می شدند. و حدیث ادامه می یابد تا اینجا که طلحه گفت: می بینم که هیچ پاسخی به سؤال اصلی من در مورد قرآن ندادی؛ آیا قرآن خود را برای مردم ظاهر نمی کنید؟ فرمود: ای طلحه! از سر عمد از آن طفره رفتم، حال تو بگو آیا قرآنی که عمر و عثمان جمع نمودند همه اش آیات قرآن بود یا چیزی از غیر قرآن هم در آن بود؟ طلحه گفت: بلکه همه آن قرآن بود.

فرمود: در این صورت اگر بدان عمل کنید از آتش رهایی یافته و به بهشت روید، زیرا در آن حجّت ما و دلیل حقّ ما و وجوب طاعت ما ظاهر و هویدا است. طلحه گفت: مرا کافی است، همان که قرآن باشد برای من کافی و بسنده است.

سپس طلحه گفت: حال مرا از قرآنی که در دست شما است و تأویل آن و حرام و حلال آن، باخبر فرما، که آن را پس از خود به که می دهی و صاحب آن کیست؟

فرمود: آن را که به امر پیامبر باید قرآن را به او بدهم وصیّ من و برتر از همه مردم، فرزندم حسن است، سپس آن را به فرزند دیگرم حسین خواهد داد، سپس به همین ترتیب به فرزندان حسین علیهم السلام خواهد رسید تا اینکه آخرین ایشان در حوض بر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وارد شود، ایشان با قرآنند و قرآن با ایشان است و هیچ یک از دیگری جدا نخواهد شد.(1)

روایت2.

احتجاج: ابوذر غفاری رضی الله عنه روایت می کند که وقتی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافت، حضرت علیّ علیه السّلام به جمع قرآن پرداخته و آن را نزد مهاجرین و انصار آورده بر ایشان عرضه داشت. زیرا این بنا به سفارشی بود که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به او فرموده بود، و وقتی أبو بکر آن را گشود، در همان اوّلین صفحه ذکر رسوایی های قوم بود. عمر با شنیدن آن از جا پریده و گفت: ای علیّ! این مصحف را بردار ببر که ما را به آن نیازی نیست! آن حضرت نیز آن را برداشت و بازگشت.

آنان سپس زید بن ثابت از قاریان قرآن را احضار کرده و عمر به او گفت: علیّ نزد ما قرآنی آورد که در آن ذکر رسوایی های قوم از مهاجر و انصار بود، و ما قصد داریم قرآنی جمع آوری کنیم که عاری از هر گونه فضیحت و هتک حرمت مهاجرین و انصار باشد [آیا عهده دار آن می شوی؟]؛ زید بن ثابت نیز پذیرفته و گفت: اگر در آخر کار که قرآن مطابق خواست شما آماده شد علی قرآن خود را ظاهر نمود، آیا فکر نمی کنید همه آنچه انجام داده ایم

ص: 42


1- . کتاب سلیم بن قیس: 108 و 110 ، احتجاج: 81

طَلْحَةُ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ أَوْ خَاصٍّ أَوْ عَامٍّ کَانَ أَوْ یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَهُوَ عِنْدَکَ مَکْتُوبٌ قَالَ نَعَمْ وَ سِوَی ذَلِکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسَرَّ إِلَیَّ فِی مَرَضِهِ مِفْتَاحَ أَلْفِ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ وَ لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّبَعُونِی وَ أَطَاعُونِی لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ قَالَ طَلْحَةُ لَا أَرَاکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ- أَجَبْتَنِی عَمَّا سَأَلْتُکَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْقُرْآنِ أَلَّا تُظْهِرَهُ لِلنَّاسِ قَالَ یَا طَلْحَةُ عَمْداً کَفَفْتُ عَنْ جَوَابِکَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ مَا کَتَبَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ أَ قُرْآنٌ کُلُّهُ أَمْ فِیهِ مَا لَیْسَ بِقُرْآنٍ قَالَ طَلْحَةُ بَلْ قُرْآنٌ کُلُّهُ قَالَ إِنْ أَخَذْتُمْ بِمَا فِیهِ نَجَوْتُمْ مِنَ النَّارِ وَ دَخَلْتُمُ الْجَنَّةَ فَإِنَّ فِیهِ حُجَّتَنَا وَ بَیَانَ حَقِّنَا وَ فَرْضَ طَاعَتِنَا قَالَ طَلْحَةُ حَسْبِی أَمَّا إِذَا کَانَ قُرْآناً فَحَسْبِی ثُمَّ قَالَ طَلْحَةُ فَأَخْبِرْنِی عَمَّا فِی یَدَیْکَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ تَأْوِیلِهِ وَ عِلْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ إِلَی مَنْ تَدْفَعُهُ وَ مَنْ صَاحِبُهُ بَعْدَکَ قَالَ إِلَی الَّذِی أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أَدْفَعَهُ إِلَیْهِ وَصِیِّی وَ أَوْلَی النَّاسِ بَعْدِی بِالنَّاسِ ابْنِی الْحَسَنِ- ثُمَّ یَدْفَعُهُ ابْنِی الْحَسَنُ إِلَی ابْنِی الْحُسَیْنِ- ثُمَّ یَصِیرُ إِلَی وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ- حَتَّی یَرِدَ آخِرُهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا یُفَارِقُهُمْ (1).

«2»

ج، [الإحتجاج] فِی رِوَایَةِ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ عَلِیٌّ علیه السلام الْقُرْآنَ وَ جَاءَ بِهِ إِلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ عَرَضَهُ عَلَیْهِمْ کَمَا قَدْ أَوْصَاهُ بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا فَتَحَهُ أَبُو بَکْرٍ خَرَجَ فِی أَوَّلِ صَفْحَةٍ فَتَحَهَا فَضَائِحُ الْقَوْمِ فَوَثَبَ عُمَرُ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ ارْدُدْهُ فَلَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ فَأَخَذَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ انْصَرَفَ ثُمَّ أَحْضَرُوا زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ وَ کَانَ قَارِئاً لِلْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ إِنَّ عَلِیّاً جَاءَنَا بِالْقُرْآنِ وَ فِیهِ فَضَائِحُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ قَدْ رَأَیْنَا أَنْ نُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ وَ نُسْقِطَ مِنْهُ مَا کَانَ فِیهِ فَضِیحَةٌ وَ هَتْکٌ لِلْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَأَجَابَهُ زَیْدٌ إِلَی ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ فَإِنْ أَنَا فَرَغْتُ مِنَ الْقُرْآنِ عَلَی مَا سَأَلْتُمْ وَ أَظْهَرَ عَلِیٌّ الْقُرْآنَ الَّذِی أَلَّفَهُ أَ لَیْسَ قَدْ

ص: 42


1- 1. کتاب سلیم بن قیس ص 108 و 110، الاحتجاج ص 81.

باطل خواهد شد؟ عمر گفت: چاره چیست؟ زید گفت: شما به حیله و سیاست داناترید، عمر گفت: هیچ چاره ای جز قتل و راحت شدن از دست او نیست؛ پس به طرح ترور او به دست خالد پرداخت که عملی نشد و شرح آن نیز گذشت.

پس چون دوره خلافت عمر آغاز شد، از حضرت علیّ علیه السّلام خواست که قرآن خود را بدو تحویل دهد تا آن را مطابق قرآن خود تحریف نماید و گفت: ای أبو الحسن خوب است که آن قرآن که در زمان أبو بکر آوردی نزد ما آری تا بر آن اجتماع کنیم. حضرت فرمود: هرگز، هیچ راهی بدان نیست، من آن را فقط برای اتمام حجّت بر أبو بکر عرضه داشتم، که در روز قیامت نگوئید: ما از این مطلب غافل و بی خبر بودیم، یا بگوئید: آن را نزد ما نیاوردی! آری آن قرآنی که نزد من است جز مطهّرون و اوصیای پس از من که از نسل منند دستشان بدان نرسد. عمر گفت: آیا وقت مشخّصی برای اظهار آن معلوم است؟ حضرت فرمود: آری؛ وقتی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از اولاد من ظهور کند، مردم را بر اساس آن راه برده و سنّت به دست او جاری شود.(1)

روایت3.

احتجاج: امّا لغزش­های پیامبران علیهم السلام و آنچه خداوند در کتابش بیان فرمود و نشستن کنایه به جای اسم برای کسانی که جرمی بزرگ تر از جرم­های پیامبران مرتکب شده­اند و کتاب خدا به ستمگری آنان گواهی داده است؛ این از بزرگ ترین دلایل حکمت درخشان و قدرت چیره و عزّت آشکار خداوند عزّ و جلّ است. او می­دانست که برهان­های پیامبران در سینه­های امّت­هایشان، بزرگ می­نشیند و برخی از آنان برخی دگر را به خدایی می­گیرند. همچون آنچه نصرانی­ها درباره فرزند مریم علیه السلام کردند. از این رو چنین فرمود تا دلالتی باشد بر این که آن ها از کمالی که ویژه خداوند عزّ و جلّ است، به دور هستند؛ مگر نشنیدی خداوند در وصف عیسی علیه السلام در آن جا که درباره او و مادرش علیها السلام سخن می گفت، فرمود: «کَانَا یَأْکُلاَنِ الطَّعَامَ» [هر دو غذا می خوردند](2)، یعنی هر که غذا بخورد، زایده (مدفوع) دارد و هر که زایده داشته باشد، از آنچه نصرانیون درباره فرزند مریم علیه السلام ادعا می­کنند، به دور است. خداوند عزّ و جلّ نام پیامبران را از روی فخر فروشی و تکبّر پنهان نداشت، بلکه چنین کرد تا اهل بصیرت بدانند پنهان داشتن نام منافقانی که گناهان بزرگ مرتکب می­شوند، در قرآن از فعل خداوند متعال نیست، بلکه این کار از سوی تغییردهندگان و تبدیل کنندگانی است که قرآن را جزءجزء کردند و دنیا را به جای دین برگزیدند.

خداوند متعال در بیان قصّه­های تغییر دهندگان فرمود: «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ

ص: 43


1- . احتجاج، ص 82
2- .[1] مائده/75

بَطَلَ مَا قَدْ عَلِمْتُمْ قَالَ عُمَرُ فَمَا الْحِیلَةُ قَالَ زَیْدٌ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِالْحِیلَةِ فَقَالَ عُمَرُ مَا حِیلَةٌ دُونَ أَنْ نَقْتُلَهُ وَ نَسْتَرِیحَ مِنْهُ فَدَبَّرَ فِی قَتْلِهِ عَلَی یَدِ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی ذَلِکَ وَ قَدْ مَضَی شَرْحُ ذَلِکَ فَلَمَّا اسْتَخْلَفَ عُمَرُ سَأَلَ عَلِیّاً علیه السلام أَنْ یَدْفَعَ إِلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَیُحَرِّفُوهُ فِیمَا بَیْنَهُمْ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنْ جِئْتَ بِالْقُرْآنِ الَّذِی کُنْتَ جِئْتَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ حَتَّی نَجْتَمِعَ عَلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَیْهَاتَ لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلٌ إِنَّمَا جِئْتُ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ لِتَقُومَ الْحُجَّةُ عَلَیْکُمْ وَ لَا تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ أَوْ تَقُولُوا مَا جِئْتَنَا بِهِ إِنَّ الْقُرْآنَ الَّذِی عِنْدِی لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ الْأَوْصِیَاءُ مِنْ وُلْدِی فَقَالَ عُمَرُ فَهَلْ وَقْتٌ لِإِظْهَارِهِ مَعْلُومٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام نَعَمْ إِذَا قَامَ الْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی یُظْهِرُهُ وَ یَحْمِلُ النَّاسَ عَلَیْهِ فَتَجْرِی السُّنَّةُ عَلَیْهِ (1).

«3»

ج، [الإحتجاج] فِی خَبَرِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ أَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَا بَیَّنَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ وُقُوعُ الْکِنَایَةِ عَنْ أَسْمَاءِ مَنِ اجْتَرَمَ أَعْظَمَ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِیَاءُ مِمَّنْ شَهِدَ الْکِتَابُ بِظُلْمِهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَدَلِّ الدَّلَائِلِ عَلَی حِکْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْبَاهِرَةِ وَ قُدْرَتِهِ الْقَاهِرَةِ وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَةِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِینَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام تَکْبُرُ فِی صُدُورِ أُمَمِهِمْ وَ أَنَّ مِنْهُمْ [مَنْ] یَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهاً کَالَّذِی کَانَ مِنَ النَّصَارَی فِی ابْنِ مَرْیَمَ فَذَکَرَهَا دَلَالَةً عَلَی تَخَلُّفِهِمْ عَنِ الْکَمَالِ الَّذِی تَفَرَّدَ بِهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِهِ فِی صِفَةِ عِیسَی حَیْثُ قَالَ فِیهِ وَ فِی أُمِّهِ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ (2) یَعْنِی أَنَّ مَنْ أَکَلَ الطَّعَامَ کَانَ لَهُ ثُفْلٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ ثُفْلٌ فَهُوَ بَعِیدٌ مِمَّا ادَّعَتْهُ النَّصَارَی لِابْنِ مَرْیَمَ وَ لَمْ یُکَنِّ عَنْ أَسْمَاءِ الْأَنْبِیَاءِ تَجَبُّراً وَ تَعَزُّزاً بَلْ تَعْرِیفاً لِأَهْلِ الِاسْتِبْصَارِ أَنَّ الْکِنَایَةَ عَنْ أَسْمَاءِ ذَوِی الْجَرَائِرِ الْعَظِیمَةِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فِی الْقُرْآنِ لَیْسَتْ مِنْ فَعْلِهِ تَعَالَی وَ أَنَّهَا مِنْ فِعْلِ الْمُغَیِّرِینَ وَ الْمُبَدِّلِینَ الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ وَ اعْتَاضُوا الدُّنْیَا مِنَ الدِّینِ وَ قَدْ بَیَّنَ اللَّهُ تَعَالَی قِصَصَ الْمُغَیِّرِینَ بِقَوْلِهِ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ

ص: 43


1- 1. الاحتجاج ص 82.
2- 2. المائدة: 75.

بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ لِیَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلاً» {پس وای بر کسانی که کتاب (تحریف شده ای) با دست های خود می نویسند، سپس می گویند این از جانب خداست تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند}(1) و «وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُم بِالْکِتَابِ» {و از میان آنان گروهی هستند که زبان خود را به (خواندن) کتاب (تحریف شده ای) می پیچانند}(2) و «إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ» {و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی (بدان) خشنود نیست}(3)، یعنی آنچه که پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پایه­های باطل خود را بر آن بنا کردند؛ همچون کاری که یهودیان و نصرانی­ها پس از در گذشتن موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام کردند و تورات و انجیل را تغییر دادند و کلمات را از جای خود تحریف کردند. حق تعالی فرمود: «یُرِیدُونَ أَن یُطْفِؤُواْ نُورَ اللّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَیَأْبَی اللّهُ إِلاَّ أَن یُتِمَّ نُورَهُ» {می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمی گذارد تا نور خود را کامل کند}(4) یعنی برای آن که امر را بر مردم مبهم کنند، در کتاب خدا چیزی را ثبت کردند که کلام خدا نبود، پس خداوند نیز دل­هایشان را کور کرد تا آنان آنچه را که در کتاب او بر اموری دلالت دارد که آنان در آن بدعت می­گذارند و آن را تحریف می­کنند، رها کنند و از دروغگویی و دغل کاری و پنهانکاری آنان در آنچه خود از کتاب او می دانند، پرده برداشت.

از این رو به آنان فرمود: «لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ» {چرا حق را به باطل درمی آمیزید؟}(5) و درباره آنان مثالی زد و فرمود: «فَامّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَامّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الأَرْضِ» {امّا کف بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین (باقی) می ماند}(6) کف در این جا همان کلامی است که ملحدان در قرآن ثبت کردند و این کلام، به هنگام برداشت، نابود و باطل و متلاشی می­شود. امّا آنچه که مردم را سود می­رساند، تنزیل راستین است که بطلان، نه از پیش و نه از پس، به آن راه نمی­یابد و دل­ها آن را می­پذیرند و زمین نیز در این جا همان محل و جایگاه علم است. پس بسته به امر فراگیر تقیّه، آشکار کردن نام های تبدیل کنندگان روا نیست، همان گونه که افزودن بر آیات درباره آنچه آنان از جانب خود در کتاب خدا ثبت کردند نیز روا نیست؛ چرا که این کار، سبب نیرومند شدن دلایل اهل تعطیل و کفرپیشگان و ملّت­های منحرف از قبله ما می­شود و به باطل شدن این علم آشکار می­انجامد. علمی که موافق و مخالف به آن گردن نهاده­اند؛ چرا که برای آنان سودمند می­افتد و خشنودی آنان را فراهم می­آورد و از این رو آن را می­پذیرند. از سوی دیگر این کنایه گویی بدان خاطر است که چه در گذشته و چه در حال، تعداد اهل باطل بیشتر از اهل حق بوده و نیز بدان سبب است که بر اساس آنچه خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم فرمود، شکیبایی بر والیان امر واجب شده است، «فَاصْبِرْ

ص: 44


1- . بقره/79
2- . آل عمران/78
3- . نساء/ 108
4- . توبه/32
5- . آل عمران/71
6- . رعد/17

بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا(1) وَ بِقَوْلِهِ وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ (2) وَ بِقَوْلِهِ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ (3) بَعْدَ فَقْدِ الرَّسُولِ مِمَّا یُقِیمُونَ بِهِ أَوَدَ بَاطِلِهِمْ حَسَبَ مَا فَعَلَتْهُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی بَعْدَ فَقْدِ مُوسَی وَ عِیسَی مِنْ تَغْیِیرِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ تَحْرِیفِ الْکَلِمِ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ بِقَوْلِهِ یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ-(4) یَعْنِی أَنَّهُمْ أَثْبَتُوا فِی الْکُتُبِ مَا لَمْ یَقُلْهُ اللَّهُ لِیَلْبِسُوا عَلَی الْخَلِیقَةِ فَأَعْمَی اللَّهُ قُلُوبَهُمْ حَتَّی تَرَکُوا فِیهِ مَا دَلَّ عَلَی مَا أَحْدَثُوهُ فِیهِ وَ حَرَّفُوا مِنْهُ وَ بَیَّنَ عَنْ إِفْکِهِمْ وَ تَلْبِیسِهِمْ وَ کِتْمَانِ مَا عَلِمُوهُ مِنْهُ وَ لِذَلِکَ قَالَ لَهُمْ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ (5) وَ ضَرَبَ مَثَلَهُمْ بِقَوْلِهِ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ-(6)

فَالزَّبَدُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ کَلَامُ الْمُلْحِدِینَ الَّذِینَ أَثْبَتُوهُ فِی الْقُرْآنِ فَهُوَ یَضْمَحِلُّ وَ یَبْطُلُ وَ یَتَلَاشَی عِنْدَ التَّحْصِیلِ وَ الَّذِی یَنْفَعُ النَّاسَ مِنْهُ فَالتَّنْزِیلُ الْحَقِیقِیُّ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ وَ الْقُلُوبُ تَقْبَلُهُ وَ الْأَرْضُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ هِیَ مَحَلُّ الْعِلْمِ وَ قَرَارُهُ وَ لَیْسَ یَسُوغُ مَعَ عُمُومِ التَّقِیَّةِ التَّصْرِیحُ بِأَسْمَاءِ الْمُبَدِّلِینَ وَ لَا الزِّیَادَةُ فِی آیَاتِهِ عَلَی مَا أَثْبَتُوهُ مِنْ تِلْقَائِهِمْ فِی الْکِتَابِ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ تَقْوِیَةِ حُجَجِ أَهْلِ التَّعْطِیلِ وَ الْکُفْرِ وَ الْمِلَلِ الْمُنْحَرِفَةِ عَنْ قِبْلَتِنَا وَ إِبْطَالِ هَذَا الْعِلْمِ الظَّاهِرِ الَّذِی قَدِ اسْتَکَانَ لَهُ الْمُوَافِقُ وَ الْمُخَالِفُ بِوُقُوعِ الِاصْطِلَاحِ عَلَی الِایتِمَارِ لَهُمْ وَ الرِّضَا بِهِمْ وَ لِأَنَّ أَهْلَ الْبَاطِلِ فِی الْقَدِیمِ وَ الْحَدِیثِ أَکْثَرُ عَدَداً مِنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ لِأَنَّ الصَّبْرَ عَلَی وُلَاةِ الْأَمْرِ مَفْرُوضٌ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- فَاصْبِرْ

ص: 44


1- 1. البقرة: 79.
2- 2. آل عمران: 78.
3- 3. النساء: 108.
4- 4. الصف: 8.
5- 5. آل عمران: 71.
6- 6. الرعد: 17.

کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» {پس همان گونه که پیامبران نستوه صبر کردند، صبر کن}(1) حق تعالی این شکیبایی را بر دوستداران و فرمانبران خود نیز واجب کرد و فرمود: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» {قطعاً برای شما در (اقتدا به) رسول خدا سرمشقی نیکوست.}(2) پس آنچه شنیدی در پاسخ به پرسش تو در این باره برایت بسنده است و آن این که شریعت تقیّه بیش از این آشکارگویی را بر نمی­تابد.

سپس حضرت بعد از ذکر بعضی از آیات وارده در شأن اولیای الهی و تاویل آن ها فرمود: البته خداوند تبارک و تعالی این رموز را که تنها او و پیامبران و حجّت هایش در زمین می­شناسند، در کتاب خود قرار داد؛ چرا که می­دانست تبدیل کنندگان با حذف نام­های حجّت­های او از کتابش در آن بدعت می­گذارند و این امر را مبهم می­کنند تا امّت، آنان را در راه باطلشان یاری دهند. از این رو حق تعالی این رموز را در کتابش استوار ساخت و دل­ها و دیده­های آنان را کور کرد تا ناگزیر شوند این رمزها و دیگر آیات را رها سازند؛ همان رموز و آیاتی که بر اموری دلالت­گرند که آن ها آن امور را تحریف می­کنند.

و نیز خدای عزّ و جلّ - که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد - اهل کتاب (قرآن) و برپا ­دارندگان کتاب و کسانی را که به ظاهر و باطن آن آگاهی کامل دارند، از شجره­ای قرار دارد که ریشه­اش برقرار و شاخه­اش در آسمان است و به اذن پروردگارش همیشه میوه می­دهد؛ یعنی همانند این علم را در هر زمانی برای در بردارندگانش پدید می­آورد. دشمنان آن شجره را نیز از شجره ملعون قرار داد؛ همان کسانی که کوشیدند نور خدا را با دهان­هایشان خاموش کنند، امّا خداوند تنها روا دید که نور خود را کامل کند.

اگر منافقان - که لعنت خدا بر آنان باد - می­دانستند چگونه ناگزیر شده­اند آیاتی را که تأویل آن ها را برایت بیان کردم، رها کنند، هر آینه آن ها را به همراه آنچه حذف کرده­اند، از میان می­بردند، امّا حکم خداوند - که نامش با شکوه و بلند مرتبه باد - بر اتمام حجّت بر بندگانش جاری شد؛ همان گونه که فرمود: «فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ»(3) {برهان رسا ویژه خداست}، دیدگان آنان را پوشانید و بر دل­هایشان پرده­هایی کشید تا در این امر نیندیشند و این گونه شد که منافقان، آن را به حال خود رها کردند. پس نیک بختان بر آن ثابت قدم شدند و نگون بختان از دیدنش کور شدند: «وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ» {و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود}(4).سپس خداوند جَلَّ ذِکرُهُ به سبب فراخی رحمت و مهربانی­اش در حقّ آفریدگان و نیز از آن جا که می­دانست تبدیل کنندگان در کتابش تغییر به وجود می­آورند، کلام خود را بر سه گونه تقسیم کرد: گونه­ای را چنان قرار داد که دانا و نادان در می­یابند، گونه ای را چنان قرار داد که تنها دارندگان ذهن پالوده و احساس لطیف وتشخیص درست درمی­یابند؛ یعنی همان کسانی که خود، سینه ایشان را از برای اسلام گشود، و گونه­ای دیگر را چنان قرار داد که تنها خدا و امنای او و ریشه­داران در علم - که سلام و درود خدا بر ایشان باد - در می یابند.

ص: 45


1- . احقاف/35
2- . احزاب/21
3- . انعام/ 149
4- . نور/40

کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (1) وَ إِیجَابُهُ مِثْلَ ذَلِکَ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ بِقَوْلِهِ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ(2) فَحَسْبُکَ مِنَ الْجَوَابِ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّ شَرِیعَةَ التَّقِیَّةِ تَحْظُرُ التَّصْرِیحَ بِأَکْثَرَ مِنْهُ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام بَعْدَ ذِکْرِ بَعْضِ الْآیَاتِ الْوَارِدَةِ فِی شَأْنِهِمْ علیهم السلام وَ تَأْوِیلِهَا وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ هَذِهِ الرُّمُوزَ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا غَیْرُهُ وَ غَیْرُ أَنْبِیَائِهِ وَ حُجَجِهِ فِی أَرْضِهِ لِعِلْمِهِ بِمَا یُحْدِثُهُ فِی کِتَابِهِ الْمُبَدِّلُونَ مِنْ إِسْقَاطِ أَسْمَاءِ حُجَجِهِ مِنْهُ وَ تَلْبِیسِهِمْ ذَلِکَ عَلَی الْأُمَّةِ لِیُعِینُوهُمْ عَلَی بَاطِلِهِمْ فَأَثْبَتَ فِیهِ الرُّمُوزَ وَ أَعْمَی قُلُوبَهُمْ وَ أَبْصَارَهُمْ لِمَا عَلَیْهِمْ فِی تَرْکِهَا وَ تَرْکِ غَیْرِهَا مِنَ الْخِطَابِ الدَّالِّ عَلَی مَا أَحْدَثُوهُ فِیهِ وَ جَعَلَ أَهْلَ الْکِتَابِ الْقَائِمِینَ بِهِ الْعَالِمِینَ بِظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ مِنْ شَجَرَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها(3) أَیْ یُظْهِرُ مِثْلَ هَذَا الْعِلْمِ لِمُحْتَمِلِیهِ فِی الْوَقْتِ بَعْدَ الْوَقْتِ وَ جَعَلَ أَعْدَاءَهَا أَهْلَ الشَّجَرَةِ الْمَلْعُونَةِ الَّذِینَ حَاوَلُوا إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ: وَ لَوْ عَلِمَ الْمُنَافِقُونَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ مَا عَلَیْهِمْ مِنْ تَرْکِ هَذِهِ الْآیَاتِ الَّتِی بَیَّنْتُ لَکَ تَأْوِیلَهَا لَأَسْقَطُوهَا مَعَ مَا أَسْقَطُوا مِنْهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ اسْمُهُ مَاضٍ حُکْمُهُ بِإِیجَابِ الْحُجَّةِ عَلَی خَلْقِهِ کَمَا قَالَ اللَّهُ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ أَغْشَی أَبْصَارَهُمْ وَ جَعَلَ عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً عَنْ تَأَمُّلِ ذَلِکَ فَتَرَکُوهُ بِحَالِهِ وَ حَجَبُوا عَنْ تَأْکِیدِ الْمُلْتَبِسِ بِإِبْطَالِهِ فَالسُّعَدَاءُ یَنْتَبِهُونَ عَلَیْهِ وَ الْأَشْقِیَاءُ یَعْمَهُونَ عَنْهُ وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ وَ رَأْفَتِهِ بِخَلْقِهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا یُحْدِثُهُ الْمُبَدِّلُونَ مِنْ تَغْیِیرِ کَلَامِهِ قَسَمَ کَلَامَهُ ثَلَاثَةَ أَقْسَامٍ فَجَعَلَ قِسْماً مِنْهُ یَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِلُ وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُهُ مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَ قِسْماً لَا یَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ

ص: 45


1- 1. الأحقاف: 35.
2- 2. الأحزاب: 21.
3- 3. إبراهیم: 24.

البته خداوند چنین کرد تا اهل باطل، یعنی همان کسانی که بر میراث رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنگ زده و مستولی شدند، درباره دانش کتاب خدا ادعای چیزی را نکنند که خداوند برای آنان قرار نداده است و به خاطر نیازی که به دانستن علم کتاب دارند، مجبور شوند سر به آستان کسانی دیگر بگذارند و به سراغ کسانی بروند که خداوند، امر خویش را به آنان سپرده بود؛ امّا آنان بزرگی فروختند و از طاعت او سرباز زدند و به خداوند عزّ و جلّ بهتان زدند و از زیادی یاران و پشتیبانان خود و دشمنان خداوند و رسولش - که سلام و درود خدا بر او باد - فریفته شدند و از این رو در برابر اطاعت از خداوند، تکبّر پیشه کردند.

و امّا آنچه که دانا و نادان از ذکر برتری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کتاب خدا می­دانند، کلام حق تعالی است که فرمود: «مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ» {هر کس از پیامبر فرمان برد، در حقیقت، خدا را فرمان برده} و «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا» {خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید! بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید}(1)، که این آیه ظاهری دارد و باطنی، ظاهرش آنجاست که فرمود: «صَلُّوا عَلَیْهِ» و باطنش آن جاست که فرمود: «وَ سَلِّمُوا تَسْلِیمًا»؛ یعنی تسلیم کسی شوید که او را وصیّ و جانشین خود قرار داد و بر شما برتری­اش بخشید و تسلیم آنچه که به او سپرد، شوید. این از جمله آیاتی بود که گفتم تأویلش را تنها دارندگان احساس لطیف و ذهن پالوده و تشخیص درست می دانند.

همچنین این کلام خداوند متعال: «سَلَامٌ عَلَی إِلْ یَاسِینَ» {درود بر پیروان الیاس}(2) چرا که خداوند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را بدین اسم نامید و فرمود: «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ» {یس (یاسین)، سوگند به قرآن حکمت آموز که قطعاً تو از (جمله) پیامبرانی}(3) زیرا می­دانست که آنان کلام او - یعنی درود بر خاندان محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را - همچون دیگر کلام­هایی که حذف کردند، از میان می­برند. در همین حال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همواره با آنان مأنوس بود و به خود نزدیکشان می­داشت و آنان را بر چپ و راست خود می­نشاند تا این که خداوند عزّ و جلّ فرمان به دوری از آنان داد و فرمود: «وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا» {و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر}(4) و «فَمَالِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ * عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ * أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ * کَلَّا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّمَّا یَعْلَمُونَ» {چه شده است که آنان که کفر ورزیده اند، به سوی تو شتابان، گروه گروه از راست و از چپ (هجوم می آورند)، آیا هر یک از آنان طمع می بندد که در بهشت پر نعمت درآورده شود؟! نه چنین است، ما آنان را از آنچه (خود) می دانند آفریدیم}(5) و نیز این کلام حق تعالی عزّ و جلّ: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِامامهِمْ» {(یاد کن) روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم}(6) حال آن که از آنان با اسم­هایشان و اسم­های پدران و مادرانشان نام نبرد .

و امّا درباره این کلام حق تعالی: «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» {جز ذات او همه چیز نابود شونده است}(7) باید گفت: در این جا مراد این است که همه چیز نابود می شود، به جز دین او؛ چرا که محال است از او همه چیز نابود شود به جز وجه او. او عزّ و جلّ بزرگ تر و ارجمندتر و

ص: 46


1- . احزاب/56
2- . صافات/130
3- . یس/1-3
4- . مزمل/10
5- . معارج/ 36-39
6- . اسراء/71
7- . قصص/88

وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِئَلَّا یَدَّعِیَ أَهْلُ الْبَاطِلِ مِنَ الْمُسْتَوْلِینَ عَلَی مِیرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِلْمِ الْکِتَابِ مَا لَمْ یَجْعَلْهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ لِیَقُودَهُمُ الِاضْطِرَارُ إِلَی الِایتِمَارِ بِمَنْ وَلَّاهُ أَمْرَهُمْ فَاسْتَکْبَرُوا عَنْ طَاعَتِهِ تَعَزُّزاً وَ افْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اغْتِرَاراً بِکَثْرَةِ مَنْ ظَاهَرَهُمْ وَ عَاوَنَهُمْ وَ عَانَدَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله.

فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (1) وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(2) وَ لِهَذِهِ الْآیَةِ ظَاهِرٌ وَ بَاطِنٌ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلُّوا عَلَیْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً أَیْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَیْکَمْ [وَ] فَضَّلَهُ وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَیْهِ تَسْلِیماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُ لَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا مَنْ لَطُفَ حِسُّهُ وَ صَفَا ذِهْنُهُ وَ صَحَّ تَمْیِیزُهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ (3)

لِأَنَّ اللَّهَ سَمَّی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِهَذَا الِاسْمِ حَیْثُ قَالَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ لِعِلْمِهِ أَنَّهُمْ یُسْقِطُونَ قَوْلَ سَلَامٌ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا أَسْقَطُوا غَیْرَهُ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُقَرِّبُهُمْ وَ یُجْلِسُهُمْ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ حَتَّی أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِی إِبْعَادِهِمْ بِقَوْلِهِ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا(4) وَ بِقَوْلِهِ فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ (5) وَ کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (6) وَ لَمْ یُسَمِّ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ فَالْمُرَادُ کُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا دِینَهُ لِأَنَّ مِنَ الْمُحَالِ أَنْ یَهْلِکَ مِنْهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ یَبْقَی الْوَجْهُ هُوَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ

ص: 46


1- 1. النساء: 80.
2- 2. الأحزاب: 56.
3- 3. الصافّات: 130.
4- 4. المزّمّل: 10.
5- 5. المعارج: 36- 39.
6- 6. القصص: 88.

والاتر از چنین امری است و تنها کسی نابود می­شود که از او نیست؛ مگر نمی­بینی که فرمود: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ* وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ» {هرچه بر (زمین) است فانی شونده است، و ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند}(1) و این گونه آفریدگان خود را از وجه خویش جدا کرد.

و امّا اظهار نا آگاهی تو از این کلام حق تعالی: «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَی فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء» {و اگر در اجرای عدالت میان دختران یتیم بیمناکید، هر چه از زنان (دیگر) که شما را پسند افتاد به زنی گیرید}(2) دادگری در حقّ یتیمان با ازدواج با زنان همانند نیست و تمامی زنان نیز یتیم نیستند. این آیه از جمله آن سخنی است که برایت درباره حذف شدن از قرآن به دست منافقان گفتم. میان سخنان مربوط به یتیمان و خطاب­ها و قصّه­های مربوط به ازدواج با زنان، بیش از یک سوم قرآن قرار دارد. این آیه و همانندهای آن از جمله آیاتی است که بدعت­ها و دست­کاری های منافقان در آن ها برای اهل نظر و اندیشه آشکار است و خرابکاران و مردمان ملّت­های مخالف اسلام در آن ها جایی برای کاهش در قرآن یافتند. اگر می­خواستم همه حذف­ها و تحریف­ها و تبدیل­های مربوط به این موضوع را برایت شرح دهم، بی شک سخن به درازا می­کشید. در این جا تقیّه، آشکار کردن فضیلت­های دوستان و رذیلت­های دشمنان را بر نتافته است.(3)

روایت4.

می گویم: در احتجاج امام حسن علیه السلام و یارانش با معاویه گذشت که آن حضرت فرمود: نظر ما اهل بیت این است که بی شکّ امامان از ما هستند، و خلافت جز برای ما خانواده شایسته دیگری نیست، و خداوند تبارک و تعالی بی هیچ شکّی به تصریح در کتاب و سنّت ما را اهل آن ساخته، و علم نزد ما و فقط ما اهل آنیم، و مجموع آن در نزد ما ثابت و عیان و درخشان است و آنچه بر ما ظاهر است چیزی بر آن تا روز قیامت حادث و زیادت نخواهد شد، حتّی دیه خراش که آن تنها نزد ما به املاء رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و خطّ مبارک حضرت علیّ علیه السّلام محفوظ و مکتوب است.

و گروهی پنداشتند که اینان از ما به امر خلافت شایسته ترند، حتّی تو ای پسر هند نیز ادّعای آن را نمودی، و پنداشتی که عمر به دنبال پدرم (علیّ علیه السّلام) فرستاده و گفت: من قصد کتابت قرآن را در مصحفی دارم؛ آنچه از مکتوبات قرآن نزد خود داری نزد من بفرست. او نیز آمده و گفت: به خدا اگر چنین می کردم قبل از رسیدن آن به دستت، گردن مرا می زدی، عمر گفت: برای چه؟ حضرت گفت: زیرا خداوند در قرآن می فرماید: «و راسخان در علم»(4) مراد خداوند من هستم نه تو و اصحابت. عمر غضبناک شده و گفت: ای پسر ابی طالب، فکر می کنی هیچ کس جز تو علمی ندارد!؟ پس هر که مقداری از قرائت قرآن می داند آن را

ص: 47


1- . الرحمن/ 26-27
2- . نساء/3
3- . احتجاج: 131 - 133
4- . در متن عربی کتاب عبارت «و قال تعالی: و الراسخون فی العلم» افتاده است. (مترجم)

وَ أَکْرَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا یَهْلِکُ مَنْ لَیْسَ مِنْهُ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ (1) فَفَصَّلَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ وَجْهِهِ وَ أَمَّا ظُهُورُکَ عَلَی تَنَاکُرِ قَوْلِهِ وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامی فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ(2) وَ لَیْسَ یُشْبِهُ الْقِسْطُ فِی الْیَتَامَی نِکَاحَ النِّسَاءِ وَ لَا کُلُّ النِّسَاءِ أَیْتَاماً فَهُوَ لِمَا قَدَّمْتُ ذِکْرَهُ مِنْ إِسْقَاطِ الْمُنَافِقِینَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ بَیْنَ الْقَوْلِ فِی الْیَتَامَی وَ بَیْنَ نِکَاحِ النِّسَاءِ مِنَ الْخِطَابِ وَ الْقِصَصِ أَکْثَرَ مِنْ ثُلُثِ الْقُرْآنِ وَ هَذَا وَ مَا أَشْبَهَهُ ظَهَرَتْ حَوَادِثُ الْمُنَافِقِینَ فِیهِ لِأَهْلِ النَّظَرِ وَ التَّأَمُّلِ وَ وَجَدَ الْمُعَطِّلُونَ وَ أَهْلُ الْمِلَلِ الْمُخَالِفَةِ لِلْإِسْلَامِ مَسَاغاً إِلَی الْقَدْحِ فِی الْقُرْآنِ وَ لَوْ شَرَحْتُ لَکَ کُلَّ مَا أُسْقِطَ وَ حُرِّفَ وَ بُدِّلَ مِمَّا یَجْرِی هَذَا الْمَجْرَی لَطَالَ وَ ظَهَرَ مَا تَحْظُرُ التَّقِیَّةُ إِظْهَارَهُ مِنْ مَنَاقِبِ الْأَوْلِیَاءِ وَ مَثَالِبِ الْأَعْدَاءِ(3).

«4»

أَقُولُ قَدْ مَضَی فِی احْتِجَاجِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَصْحَابِهِ عَلَی مُعَاوِیَةَ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ نَقُولُ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنَّا وَ إِنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا فِینَا وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَنَا أَهْلَهَا فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ الْعِلْمَ فِینَا وَ نَحْنُ أَهْلُهُ وَ هُوَ عِنْدَنَا مَجْمُوعٌ کُلُّهُ بِحَذَافِیرِهِ وَ إِنَّهُ لَا یَحْدُثُ شَیْ ءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ إِلَّا وَ هُوَ عِنْدَنَا مَکْتُوبٌ بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِیَدِهِ وَ زَعَمَ قَوْمٌ أَنَّهُمْ أَوْلَی بِذَلِکَ مِنَّا حَتَّی أَنْتَ یَا ابْنَ هِنْدٍ تَدَّعِی ذَلِکَ وَ تَزْعُمُ أَنَّ عُمَرَ أَرْسَلَ إِلَی أَبِی- أَنِّی أُرِیدُ أَنْ أَکْتُبَ الْقُرْآنَ فِی مُصْحَفٍ فَابْعَثْ إِلَیَّ بِمَا کَتَبْتَ مِنَ الْقُرْآنِ فَأَتَاهُ فَقَالَ تَضْرِبُ وَ اللَّهِ عُنُقِی قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِیَّایَ عَنَی وَ لَمْ یَعْنِکَ وَ لَا أَصْحَابَکَ فَغَضِبَ عُمَرُ ثُمَّ قَالَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ یَحْسَبُ أَنَّ أَحَداً لَیْسَ عِنْدَهُ عِلْمٌ غَیْرَهُ مَنْ کَانَ یَقْرَأُ مِنَ الْقُرْآنِ شَیْئاً

ص: 47


1- 1. الرحمن: 37.
2- 2. النساء: 3.
3- 3. الاحتجاج: 131- 133.

نزد من آرد. بدین ترتیب هر که مقداری از قرآن را در سینه داشت و یک نفر هم شهادت می داد، آن آیه را مکتوب می داشت وگرنه نمی پذیرفت. سپس شایع ساختند که مقدار زیادی از قرآن ضایع شد؛ به خدا سوگند که دروغ گفتند، تمامی قرآن در نزد أهل قرآن محفوظ است.(1)

می گویم

روایات زیادی حاکی از این هستند که برخی از آیات بر خلاف قرائت رایج و مشهور نازل شده اند. مانند آیۀ الکرسی و آیه «و کذلک جعلناهم ائمة وسطا» و مواردی دیگر غیر از این دو آیه .

روایت5.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ کس از این امت قرآن را [به نحو شایسته] جز وصی حضرت محمد صلی الله علیه و آله [امیر المؤمنین علیه السلام] جمع نکرد.(2)

روایت6.

قرب الاسناد: ابن عبد الحمید می گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم. ایشان قرآنی را به من نشان داد و من شروع به ورق زدن آن کردم که چشمم به جایی از قرآن خورد که در آن نوشته شده بود: «هذه جهنم التی کنتما بها تکذبان * فاصلیا فیها لاتموتان فیها و لا تحییان» {این جهنمی است که شما دو تن آن را تکذیب می کردید. پس داخل آن شده که در آن می میرید و نه زنده می مانید} منظور اولی و دومی بود.(3)

روایت7.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: علی! قرآن، بالای بستر من در صحیفه و حریر و کاغذهایی است. آن را برگیرید و جمعش کنید و آن را ضایع نکنید، آن گونه که یهود تورات را ضایع کردند. پس علی علیه السلام اقدام به جمع آوری آن در پارچه ای زرد نمود و بر آن مهری زد و در خانه اش گذاشت. و گفت: ردا و عبا بر تن نخواهم کرد تا آن که قرآن را جمع آوری کنم. و چون کسی به سراغ او می رفت بدون ردا به استقبالش می رفت تا این که قرآن را جمع آوری کرد. امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر مردم قرآن را آن گونه که نازل شد بخوانند، حتی دو نفر دچار اختلاف نمی شدند.(4)

روایت8.

تفسیر قمی: ابو بصیر می گوید:

ص: 48


1- . احتجاج: 156
2- . تفسیر قمی: 744
3- . قرب الاسناد: 12
4- . تفسیر قمی: 745

فَلْیَأْتِنِی فَإِذَا جَاءَ رَجُلٌ فَقَرَأَ شَیْئاً مَعَهُ وَ فِیهِ آخَرُ کَتَبَهُ وَ إِلَّا لَمْ یَکْتُبْهُ ثُمَّ قَالُوا قَدْ ضَاعَ مِنْهُ قُرْآنٌ کَثِیرٌ بَلْ کَذَبُوا وَ اللَّهِ بَلْ هُوَ مَجْمُوعٌ مَحْفُوظٌ عِنْدَ أَهْلِهِ (1).

أقول

قد وردت أخبار کثیرة فی کثیر من الآیات أنها نزلت علی خلاف القراءات المشهورة کآیة الکرسی و قوله وَ کَذَلِکَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً وَسَطاً و غیرهما.

«5»

فس، [تفسیر القمی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ جَمَعَ الْقُرْآنَ إِلَّا وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).

«6»

ب، [قرب الإسناد] الْیَقْطِینِیُّ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَخْرَجَ إِلَیَّ مُصْحَفاً قَالَ فَتَصَفَّحْتُهُ فَوَقَعَ بَصَرِی عَلَی مَوْضِعٍ مِنْهُ فَإِذَا فِیهِ مَکْتُوبٌ هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ فَاصْلَیَا فِیهَا لَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ (3).

«7»

فس، [تفسیر القمی] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ یَا عَلِیُّ الْقُرْآنُ خَلْفَ فِرَاشِی فِی الْمُصْحَفِ وَ الْحَرِیرِ وَ الْقَرَاطِیسِ فَخُذُوهُ وَ اجْمَعُوهُ وَ لَا تُضَیِّعُوهُ کَمَا ضَیَّعَتِ الْیَهُودُ التَّوْرَاةَ فَانْطَلَقَ عَلِیٌّ فَجَمَعَهُ فِی ثَوْبٍ أَصْفَرَ ثُمَّ خَتَمَ عَلَیْهِ فِی بَیْتِهِ وَ قَالَ لَا أَرْتَدِی حَتَّی أَجْمَعَهُ وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ لَیَأْتِیهِ فَیَخْرُجُ إِلَیْهِ بِغَیْرِ رِدَاءٍ حَتَّی جَمَعَهُ قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ النَّاسَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ مَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ (4).

«8»

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ

ص: 48


1- 1. الاحتجاج: 156.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 744.
3- 3. قرب الإسناد ص 12.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 745.

نزد امام صادق علیه السلام عرض کردم: «هذا کتابنا یَنطِق علیکم بالحق»(1) {این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می گوید} امام فرمود: قرآن سخن نگفته و نمی گوید و لکن رسول خداوند صلی الله علیه و آله گویای از جانب کتاب است. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «هذا کتابنا یُنطَق علیکم بالحق» {این کتاب ماست که به حق از جانب آن برای شما سخن گفته می شود.} به امام عرض کردم: ولی ما این را این گونه قرائت نمی کنیم. امام فرمود: سوگند به خدا جبرئیل آن را این چنین بر محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد و این از جمله آیات تحریف شده قرآن است.(2)

روایت9.

خصال: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز قیامت سه چیز نزد خداوند شکایت می کنند: قرآن، مسجد و عترت (من). قرآن می گوید: پروردگارا! مرا تحریف و پاره پاره کردند. مسجد می گوید: پروردگارا! مرا تعطیل و ضایع نمودند. و عترت می گوید: پروردگارا! ما را کشتند و طرد کردند و آواره ساختند. (پیامبر می فرماید:) پس من به جهت دادرسی زانو به زمین می زنم. خداوند می فرماید: من به این کار شایسته ترم.(3)

روایت10.

خصال: حماد بن عثمان می گوید به امام ششم علیه السلام عرض کردم: احادیث مختلفی از شما امامان به ما رسیده است؟ حضرت فرمود: قرآن به هفت حرف نازل شده است. کمترین رخصتی که امام دارد این است که به هفت طریقه فتوا دهد. سپس فرمود: «هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب»(4) {این بخشش ماست، [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.}

روایت11.

خصال: عیسی بن عبد الله الهاشمی از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پیک الهی به من رسید و گفت: همانا خداوند به تو دستور می دهد که قرآن را با یک حرف بخوانی. گفتم: پروردگارا! بر من وسعت بده. گفت: خداوند به تو دستور می دهد که قرآن را با یک حرف بخوانی، گفتم: پروردگارا! بر امّت من وسعت بده. گفت: همانا خداوند دستور می دهد که قرآن را با یک حرف بخوانی. گفتم: پروردگارا! بر امّت من وسعت بده .

گفت: همانا خداوند به تو دستور می دهد

ص: 49


1- . جاثیه / 29
2- . تفسیر قمی: 620
3- . خصال 1 : 83
4- . ص / 39

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ (1) قَالَ إِنَّ الْکِتَابَ لَمْ یَنْطِقْ وَ لَا یَنْطِقُ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ النَّاطِقُ بِالْکِتَابِ قَالَ اللَّهُ هَذَا کِتَابُنَا یُنْطَقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ فَقُلْتُ إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَکَذَا فَقَالَ هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّهُ فِیمَا حُرِّفَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ (2).

«9»

ل، [الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الزِّبْرِقَانِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنِ الْأَجْلَحِ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ الْمُصْحَفُ وَ الْمَسْجِدُ وَ الْعِتْرَةُ یَقُولُ الْمُصْحَفُ یَا رَبِّ حَرَّفُونِی وَ مَزَّقُونِی وَ یَقُولُ الْمَسْجِدُ یَا رَبِّ عَطَّلُونِی وَ ضَیَّعُونِی وَ تَقُولُ الْعِتْرَةُ یَا رَبِّ قَتَلُونَا وَ طَرَدُونَا وَ شَرَّدُونَا فَأَجْثُوا لِلرُّکْبَتَیْنِ لِلْخُصُومَةِ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِی أَنَا أَوْلَی بِذَلِکَ (3).

«10»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّیْرَفِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْأَحَادِیثَ تَخْتَلِفُ عَنْکُمْ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ وَ أَدْنَی مَا لِلْإِمَامِ أَنْ یُفْتِیَ عَلَی سَبْعَةِ وُجُوهٍ ثُمَّ قَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (4).

«11»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَتَانِی آتٍ مِنَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْرَأَ الْقُرْآنَ عَلَی حَرْفٍ وَاحِدٍ فَقُلْتُ یَا رَبِّ وَسِّعْ عَلَیَّ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْرَأَ الْقُرْآنَ عَلَی حَرْفٍ وَاحِدٍ فَقُلْتُ یَا رَبِّ وَسِّعْ عَلَی أُمَّتِی فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْرَأَ الْقُرْآنَ عَلَی حَرْفٍ وَاحِدٍ فَقُلْتُ یَا رَبِّ وَسِّعْ عَلَی أُمَّتِی فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقْرَأَ الْقُرْآنَ

ص: 49


1- 1. الجاثیة: 29.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 620.
3- 3. الخصال ج 1 ص 83.
4- 4. الخصال ج 2 ص 10.

که قرآن را با هفت حرف بخوانی.(1) (منظور از حرف در اینجا لهجه است و هفت حرف یعنی هفت لهجه.)

روایت12.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در باره آیه «و تجعلون رزقکم أنکم تکذبون»(2) {و تنها نصیب خود را در تکذیب [آن] قرار می دهید؟} فرمود: آری، و شکرتان را در تکذیب قرآن قرار می دهید.(3)

روایت13.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: آیه (11 سوره جمعه) این چنین نازل شد: «وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ - لِلَّذِینَ اتَّقَوْا - وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِین. {و چون داد و ستد یا سرگرمیی ببینند، به سوی آن روی آور می شوند، و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند. بگو: «آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد - برای پرهیزگاران - بهتر است، و خدا بهترین روزی دهندگان است.}

روایت14.

عیون الاخبار: رجاء بن ضحاک روایت می کند که امام رضا علیه السلام (آیه 11) سوره جمعه را چنین می خواند: «قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ - لِلَّذِینَ اتَّقَوْا - وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِین»

روایت15.

ثواب الاعمال: عبد الله بن سنان می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره احزاب را زیاد بخواند، روز قیامت در همسایگی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و همسرانش خواهد بود. سپس فرمود: در سوره احزاب رسوایی های مردان و زنان قریش و غیر قریش است. ای پسر سنان! سوره احزاب زنان عرب قریشی را رسوا کرد و این سوره از سوره بقره طولانی تر بود، اما آن را کوتاه و تحریف کردند.(4)

روایت16.

بصائر الدرجات: بزنطی روایت می کند: در قادسیه به دیدار امام رضا علیه السلام رفتم و به حضرتش سلام کردم. به من فرمود: برای من اتاقی دو درب کرایه کن که یک در آن به خان [مغازه یا کاروانسرا] و در دیگر آن به بیرون باشد، زیرا این برای حفاظت تو بهتر است. آن حضرت برای من زنبیلچه ای را فرستاد که در آن دینارهایی زیاد و مصحفی قرار داشت.

ص: 50


1- . خصال 1 : 11
2- . واقعه / 56
3- . تفسیر قمی: 663
4- . ثواب الاعمال: 100

عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ (1).

«12»

فس، [تفسیر القمی] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فِی قَوْلِهِ وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ قَالَ بَلَی هِیَ وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (2).

«13»

فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (3).

«14»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فِی خَبَرِ رَجَاءِ بْنِ الضَّحَّاکِ: أَنَّ الرِّضَا علیه السلام کَانَ یَقْرَأُ فِی سُورَةِ الْجُمُعَةِ قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (4).

«15»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ کَثِیرَ الْقِرَاءَةِ لِسُورَةِ الْأَحْزَابِ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی جِوَارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَزْوَاجِهِ ثُمَّ قَالَ سُورَةُ الْأَحْزَابِ فِیهَا فَضَائِحُ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ یَا ابْنَ سِنَانٍ إِنَّ سُورَةَ الْأَحْزَابِ فَضَحَتْ نِسَاءَ قُرَیْشٍ مِنَ الْعَرَبِ وَ کَانَتْ أَطْوَلَ مِنْ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ لَکِنْ نَقَصُوهَا وَ حَرَّفُوهَا(5).

«16»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: اسْتَقْبَلْتُ الرِّضَا علیه السلام إِلَی الْقَادِسِیَّةِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی اکْتَرِ لِی حُجْرَةً لَهَا بَابَانِ بَابٌ إِلَی خَانٍ وَ بَابٌ إِلَی خَارِجٍ فَإِنَّهُ أَسْتَرُ عَلَیْکَ قَالَ وَ بَعَثَ إِلَیَّ بِزِنْفِیلَجَةٍ(6) فِیهَا دَنَانِیرُ صَالِحَةٌ وَ مُصْحَفٌ

ص: 50


1- 1. الخصال ج 2 ص 11.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 663، و الآیة فی سورة الواقعة: 56.
3- 3. تفسیر القمّیّ: 679 فی آیة الجمعة: 11.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 183.
5- 5. ثواب الأعمال ص 100.
6- 6. الزنفیلجة معرب زنبیلچه.

فرستاده امام علیه السلام برای تامین نیازهای حضرت به من مراجعه می کرد و من آن ها را برای ایشان می خریدم. روزی تنها بودم، مصحف را گشودم تا آن را قرائت کنم. چون آن را ورق زدم و در سوره «لم یکن» [لم یکن الذین کفروا] نظر کردم، آیات آن چند برابر قرآنی که در بین ماست بود. من شروع به خواندن آن ها کردم، در حالی که چیزی از آن ها را قبلا ندیده بودم. قلم و کاغذ را برداشتم تا آن ها را بنویسم و در باره آن ها [از حضرت] جویا شوم که ناگاه مسافری از راه رسید و در دستنش دستمال و نخ و مهر آن حضرت بود. به من گفت: مولایم به تو فرمان داده است که مصحف را در دستمال قرار دهی و آن را ببندی و مهر کنی و به همراه مهر نزد حضرتش بفرستی. پس من هم چنین کردم.(1)

روایت17.

بصائر الدرجات: فردی نزد امام صادق علیه السلام این آیه را تلاوت کرد: «علمنا منطق الطیر و اوتینا من کلِّ شئ»(2) حضرت فرمود: کلمه «من» در آیه نیست بلکه آیه «اوتینا کلَّ شئ» است.(3)

روایت18.

مناقب: و از شگفتی های امیر المؤمنین علیه السلام این است که هیچ دانشی نیست مگر این که اهل آن دانش علی علیه السلام را الگو و پیشتاز آن می دانند، پس سخن امیر المؤمنین در امر شریعت مورد اقتدای همه است. پس قرآن نیز باید از او شنیده شود. شیرازی در کتاب نزول قرآن و ابویوسف یعقوب در تفسیرش از ابن عباس در ذیل آیه «و لاتحرک به لسانک»(4) نقل کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام دریافت وحی آیات را تکرار می کرد تا آن را حفظ کند. خداوند به او فرمود: زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن [قرآن] حرکت مده، قبل از آن که از دریافت کامل آن فارغ شوی. «ان علینا جمعه و قرانه»(5)، {بر عهده ماست جمع آوری و خواندن آن}. ابن عباس گفت: خداوند برای پیامبر صلی الله علیه و آله ضمانت کرد که پس از وی علی علیه السلام قرآن را جمع آوری خواهد کرد.(6) پس خداوند قرآن در قلب علی علیه السلام جمع کرد و حضرتش در مدت شش ماه پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را جمع آوری نمود.

و در اخبار ابی رافع است که پیامبر صلی الله علیه و اله در بیماری ای که به فوتش انجامید، به علی علیه السلام فرمود: یا

ص: 51


1- . بصائر الدرجات: 246
2- . نمل / 16
3- . بصائر الدرجات: 342
4- . قیامت / 16
5- . قیامت / 17
6- . این آیه بدین صورت نیز قرائت شده است: «ان علیا جمعه و قرأ به» یعنی علی علیه السلام آن را جمع و قرائت خواهد کرد.

وَ کَانَ یَأْتِینِی رَسُولُهُ فِی حَوَائِجِهِ فَأَشْتَرِی لَهُ وَ کُنْتُ یَوْماً وَحْدِی فَفَتَحْتُ الْمُصْحَفَ لِأَقْرَأَ فِیهِ فَلَمَّا نَشَرْتُهُ نَظَرْتُ فِیهِ فِی «لَمْ یَکُنْ» فَإِذَا فِیهَا أَکْثَرُ مِمَّا فِی أَیْدِینَا أَضْعَافَهُ فَقَدِمْتُ عَلَی قِرَاءَتِهَا فَلَمْ أَعْرِفْ شَیْئاً فَأَخَذْتُ الدَّوَاةَ وَ الْقِرْطَاسَ فَأَرَدْتُ أَنْ أَکْتُبَهَا لِکَیْ أَسْأَلَ عَنْهَا فَأَتَانِی مُسَافِرٌ قَبْلَ أَنْ أَکْتُبَ مِنْهَا شَیْئاً مَعَهُ مِنْدِیلٌ وَ خَیْطٌ وَ خَاتَمُهُ فَقَالَ مَوْلَایَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَضَعَ الْمُصْحَفَ فِی الْمِنْدِیلِ وَ تَخْتِمَهُ وَ تَبْعَثَ إِلَیْهِ بِالْخَاتَمِ قَالَ فَفَعَلْتُ (1).

«17»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فَتَلَا رَجُلٌ عِنْدَهُ هَذِهِ الْآیَةَ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(2) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَ فِیهَا مِنْ إِنَّمَا هِیَ وَ أُوتِینَا کُلَّ شَیْ ءٍ(3).

«18»

قب، المناقب لابن شهرآشوب و من عجب أمره فی هذا الباب أنه لا شی ء من العلوم إلا و أهله یجعلون علیا قدوة فصار قوله قبلة فی الشریعة فمنه سمع القرآن ذکر الشیرازی فی نزول القرآن و أبو یوسف یعقوب فی تفسیره عن ابن عباس فی قوله لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ (4) کان النبی یحرک شفتیه عند الوحی لیحفظه فقیل له لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ یعنی بالقرآن لِتَعْجَلَ بِهِ من قبل أن یفرغ به من قراءته علیک إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ (5) قال ضمن الله محمدا أن یجمع القرآن بعد رسول الله صلی الله علیه و آله علی بن أبی طالب علیه السلام قال ابن عباس فجمع الله القرآن فی قلب علی و جمعه علی بعد موت رسول الله صلی الله علیه و آله بستة أشهر(6)

وَ فِی أَخْبَارِ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ لِعَلِیٍ:

ص: 51


1- 1. بصائر الدرجات ص 246.
2- 2. النمل: 16.
3- 3. بصائر الدرجات ص 342.
4- 4. القیامة: 16 و ما بعدها: 17.
5- 5. و قد یقرأ« ان علیا جمعه و قرأ به».
6- 6. مناقب ابن شهرآشوب ج 2 ص 40.

علی! این کتاب خداست آن را بگیر. علی علیه السلام آن را در پارچه ای پیچید و آن را به خانه خود برد و آن گاه که رسول خدا صلی الله علیه و اله وفات کرد، علی علیه السلام در خانه اش نشست و قرآن را آن گونه که خداوند نازل کرده بود و او به آن عالم بود، جمع آوری کرد.

ابو علا عطار و موفق خطیب خوارزم حدیث کرده اند مرا در کتاب هایشان به سندشان از علی بن رباح که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور داد که قرآن را جمع آوری کند و آن حضرت آن را جمع آوری و مکتوب کرد.

جبلة بن سحیم از پدرش از امیر المؤمنین روایت کرده است که فرمود: اگر قدرت در دست من قرار می گرفت و حق من شناخته می شد، برای مردم قرآنی را که پیامبر صلی الله علیه و آله بر من املاء کرد و من آن را نوشتم، عرضه می کردم.

همچنین روایت شده است که علی علیه السلام بیعت با ابوبکر را به دلیل آن که مشغول جمع آوری قرآن بود، به تاخیر انداخت.

ابونعیم در کتاب حلیة و خطیب در اربعین با سندشان از سدی، از عبد خیر، از علی علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: چون پیامبر صلی الله علیه و اله رحلت کرد، سوگند یاد کردم که عبایم را نپوشم [از خانه خارج نشوم] تا این که آنچه را بین دو لوح بود جمع کنم. و این چنین بود که قرآن را جمع آوری کردم .

و در روایات اهل بیت علیهم السلام است که علی علیه السلام سوگند یاد کرد که عبایش را جز برای نماز بر دوشش نیاندازد تا این که قرآن را جمع آوری و تدوین کند. پس مدتی از مردم دور بود تا این که قرآن را جمع آوری کرد و در حالی که آن را در پارچه ای پیچیده بود، به سراغ مردم در مسجد رفت. مردم پس از چندی غیبت حضرت از آمدنش تعجب کردند و گفتند: ابوالحسن برای کار مهمی آمده است. پس چون حضرت به میان آنان رفت، قرآن را به آنان عرضه کرد و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من در بین شما چیزی را باقی می گذارم که تا وقتی به آن چنگ زده اید، هرگز گمراه نخواهید شد: قرآن و اهل بیتم. و اینک این کتاب است و من هم عترتم. دومی از جا برخاست و به علی علیه السلام گفت: اگر پیش تو قرآنی هست، نزد ما نیز مانند آن هست و ما را نیازی به شما دو [قرآن و عترت] نیست. علی علیه السلام پس از این اتمام حجت، قرآن را برداشت و بازگشت.

و در روایتی طولانی از امام صادق علیه السلام است که علی علیه السلام قرآن را برداشت و در حالی که به سوی خانه خود بازمی گشت، این آیه را تلاوت فرمود: «وَإِذَ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلاَ تَکْتُمُونَهُ» «فَنَبَذُوهُ وَرَاء ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَبِئْسَ مَا یَشْتَرُونَ»(1) {و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده پیمان گرفت که حتما باید آن را [به وضوح] برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید}، {پس آن [عهد] را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بد معامله ای کردند} و از همین رو ابن

ص: 52


1- . آل عمران / 187

یَا عَلِیُّ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ خُذْهُ إِلَیْکَ فَجَمَعَهُ عَلِیٌّ فِی ثَوْبٍ فَمَضَی إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَلَسَ عَلِیٌّ فَأَلَّفَهُ کَمَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ وَ کَانَ بِهِ عَالِماً.

وَ حَدَّثَنِی أَبُو الْعَلَاءِ الْعَطَّارُ وَ الْمُوَفِّقُ خَطِیبُ خُوارِزْمَ فِی کِتَابَیْهِمَا بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رَبَاحٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ عَلِیّاً علیه السلام بِتَأْلِیفِ الْقُرْآنِ فَأَلَّفَهُ وَ کَتَبَهُ.

جَبَلَةُ بْنُ سُحَیْمٍ (1)

عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَوْ ثُنِیَ لِیَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِی حَقِّی لَأَخْرَجْتُ لَهُمْ مُصْحَفاً کَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

و رویتم أیضا: أنه إنما أبطأ علی علیه السلام عن بیعة أبی بکر لتألیف القرآن.

أَبُو نُعَیْمٍ فِی الْحِلْیَةِ وَ الْخَطِیبُ فِی الْأَرْبَعِینِ بِالْإِسْنَادِ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْسَمْتُ أَوْ حَلَفْتُ أَنْ لَا أَضَعَ رِدَایَ عَنْ ظَهْرِی حَتَّی أَجْمَعَ مَا بَیْنَ اللَّوْحَیْنِ فَمَا وَضَعْتُ رِدَایَ حَتَّی جَمَعْتُ الْقُرْآنَ.

وَ فِی أَخْبَارِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام: أَنَّهُ آلَی أَنْ لَا یَضَعَ رِدَاءَهُ عَلَی عَاتِقِهِ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی یُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ وَ یَجْمَعَهُ فَانْقَطَعَ عَنْهُمْ مُدَّةً إِلَی أَنْ جَمَعَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَیْهِمْ بِهِ فِی إِزَارٍ یَحْمِلُهُ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِی الْمَسْجِدِ فَأَنْکَرُوا مَصِیرَهُ بَعْدَ انْقِطَاعٍ مَعَ التِّیهِ (2) فَقَالُوا لِأَمْرٍ مَا جَاءَ أَبُو الْحَسَنِ فَلَمَّا تَوَسَّطَهُمْ وَضَعَ الْکِتَابَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ هَذَا الْکِتَابُ وَ أَنَا الْعِتْرَةُ فَقَامَ إِلَیْهِ الثَّانِی فَقَالَ لَهُ إِنْ یَکُنْ عِنْدَکَ قُرْآنٌ فَعِنْدَنَا مِثْلُهُ فَلَا حَاجَةَ لَنَا فِیکُمَا فَحَمَلَ علیه السلام الْکِتَابَ وَ عَادَ بِهِ بَعْدَ أَنْ أَلْزَمَهُمُ الْحُجَّةَ.

وَ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ حَمَلَهُ وَ وَلَّی رَاجِعاً نَحْوَ حُجْرَتِهِ وَ هُوَ یَقُولُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ (3) وَ لِهَذَا

ص: 52


1- 1. عنونه فی التقریب و ضبطه سحیم بمهملتین- مصغرا- و قال: کوفیّ ثقة من الثالثة، مات سنة خمس و عشرین بعد المائة.
2- 2. هکذا فی الأصل و فی بعض النسخ: الالبة و هی بالکسر یعنی الجماعة.
3- 3. آل عمران: 187.

مسعود [آیه 17 و 18سوره قیامت را] چنین قرائت کرد: «إن علیا جمعه و قرأ به و اذا قرأ فاتبعوه قراءته» {علی قرآن را جمع کرد و آن را قرائت نمود، پس هر گاه علی آن را قرائت کرد شما نیز از قرائت او پیروی کنید}

و اما این که روایت شده است که ابوبکر و عمر و عثمان قرآن را جمع کرده اند، ابوبکر خود اعتراف کرده است که چون مردم از او درخواست جمع آوری قرآن را کردند، گفت: چگونه من کاری را انجام دهم که رسول خدا آن را انجام نداده و من را نیز مأمور به انجام آن نکرده است. بخاری این مطلب در کتابش (صحیح بخاری) ذکر کرده است. اما علی علیه السلام مدعی است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را مامور به جمع آوری قرآن کرده است. آن گاه خلفا (ی سه گانه)، زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبدالرحمن بن حارث بن هشام و عبدالله بن زبیر را مامور جمع آوری قرآن کردند و قرآن (موجود) نتیجه جمع آوری اینان است.

و نیز عالمان به قرائت های چند گانه قرآن مانند احمد بن حنبل و ابن بطّه و ابو یعلی در کتاب هایشان خبری طولانی به نقل از اعمش از ابی بکر بن ابی عیاش آورده اند که دو نفر، سی آیه از سوره احقاف را خواندند و در قرائتشان با هم اختلاف کردند. ابن مسعود گفت من این اختلاف را تایید نمی کنم. آن گاه آن دو را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برد، پس پیامبر غضبناک شد. علی علیه السلام که نزد پیامبر بود، گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما فرمان می دهد که همان گونه که به شما آموخته شده است، قرائت کنید. این ماجرا دلیل بر علم امیر المؤمنین علیه السلام به قرائت های گوناگون قرآن است.

و روایت شده است که زید چون واژه «التابوة» را خواند، علی علیه السلام بدو گفت آن را «التابوت» بنویس و او چنین کرد.

و قاریان هفت گانه قرآن به قرائت امیر المؤمنین علیه السلام رجوع می کنند. حمزه و کسائی به قرائت علی علیه السلام و ابن مسعود تکیه می کنند اما مصحفشان مصحف ابن مسعود نیست. پس در واقع این دو نیز به علی علیه السلام مراجعه می کنند و با ابن مسعود در مواردی که موضوع اعراب گذاری است موافقت دارند. ابن مسعود گفته است: من در قرائت قرآن خبره تر و آگاه تر از علی بن ابی طالب علیه السلام ندیده ام.

و اما عمده قرائت های نافع و ابن کثیر و ابوعمرو به ابن عباس برمی گردد و ابن عباس نزد ابیّ بن کعب و علی علیه السلام قرآن را قرائت کرده است و آنچه که این قاریان قرائت کرده اند، متفاوت با قرائت ابیّ است و قرائت ابیّ گرفته شده از قرائت علی علیه السلام است .

و اما عاصم قرآن را نزد ابی عبد الرحمن سلمی قرائت کرد و فرا گرفت. عبد الرحمن گفته است: من کل قرآن را نزد علی علیه السلام قرائت کرده ام. و (اهل خبره) گفته اند فصیح ترین قرائت ها قرائت عاصم است، چون او قرائت اصلی را ارائه کرده است، از آن رو که او آنچه را که دیگران ادغام می کنند، اظهار می کند و آنچه از همزه که دیگران آن را به نرمی ادا می کنند، او با وضوح بیان می دارد و الف هایی را که دیگران اماله می کنند، او با فتحه ادا می کند. عدد کوفی در قرآن(1) منسوب

ص: 53


1- . کوفیان به تبعیت از علی علیه السلام تعداد آیات قران را 6236 آیه می دانند. اختلاف در تعداد آیات قران ناشی از چگونگی محاسبه آیات است که برخی مثلا آیه ای را که دیگران یکی دانسته اند، دو آیه یا بیشتر قلمداد کرده اند و یا به عکس. (مترجم)

قَرَأَ ابْنُ مَسْعُودٍ إِنَّ عَلِیّاً جَمَعَهُ وَ قَرَأَ بِهِ وَ إِذَا قَرَأَ فَاتَّبِعُوا قِرَاءَتَهُ (1).

فأما ما روی أنه جمعه أبو بکر و عمر و عثمان فإن أبا بکر أقر لما التمسوا منه جمع القرآن فقال کیف أفعل شیئا لم یفعله رسول الله صلی الله علیه و آله و لا أمرنی به ذکره البخاری فی صحیحه و ادعی علی أن النبی صلی الله علیه و آله أمره بالتألیف ثم إنهم أمروا زید بن ثابت و سعید بن العاص و عبد الرحمن بن الحارث بن هشام و عبد الله بن الزبیر بجمعه فالقرآن یکون جمع هؤلاء جمیعهم.

و منهم العلماء بالقراءات أحمد بن حنبل و ابن بطة و أبو یعلی فی مصنفاتهم عن الأعمش عن أبی بکر بن أبی عیاش فی خبر طویل: أنه قرأ رجلان ثلاثین آیة من الأحقاف فاختلف فی قراءتهما فقال ابن مسعود هذا الخلاف ما أقرؤه فذهبت بهما إلی النبی صلی الله علیه و آله فغضب و علی عنده فقال علی رسول الله صلی الله علیه و آله یأمرکم أن تقرءوا کما علمتم. و هذا دلیل علی علم علی بوجوه القراءات المختلفة.

و روی: أن زیدا لما قرأ التابوة قال علی اکتبه التابوت فکتبه کذلک.

و القراء السبعة إلی قراءته یرجعون فأما حمزة و الکسائی فیعولان علی قراءة علی و ابن مسعود و لیس مصحفهما مصحف ابن مسعود فهما إنما یرجعان إلی علی و یوافقان ابن مسعود فیما یجری مجری الإعراب و قد قال ابن مسعود ما رأیت أحدا أقرأ من علی بن أبی طالب علیه السلام للقرآن.

و أما نافع و ابن کثیر و أبو عمرو فمعظم قراءاتهم یرجع إلی ابن عباس و ابن عباس قرأ علی أبی بن کعب و علی و الذی قرأه هؤلاء القراء یخالف قراءة أبی فهو إذا مأخوذ عن علی علیه السلام.

و أما عاصم فقرأه علی أبی عبد الرحمن السلمی و قال أبو عبد الرحمن قرأت القرآن کله علی علی بن أبی طالب علیه السلام فقالوا أفصح القراءات قراءة عاصم لأنه أتی بالأصل و ذلک أنه یظهر ما أدغمه غیره و یحقق من الهمز ما لینه غیره و یفتح من الألفات ما أماله غیره و العدد الکوفی فی القرآن منسوب

ص: 53


1- 1. راجع سورة القیامة الآیة 17- 18 المصدر ص 41.

به علی علیه السلام است و به کس دیگری از صحابه نسبت داده نشده است و تعداد آیات قرآن را هر شهری به نقل از برخی تابعین نوشته اند.(1)

روایت19.

تفسیر عیاشی: عیاشی از بُرَید عجلی روایت کرده است که گفت: مشغول قرائت آیه «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ»(2) {برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند.} بودم که امام صادق علیه السلام شنید و سپس فرمود: کافی است! چطور می شود که تعقیب کنندگان، رو به روی او باشند؛ بی گمان، تعقیب کنندگان، پشت سر او هستند و خداوند، آیه را این چنین نازل کرده است: له رقیب من بین یدیه و معقّبات من خلفه یحفظونه بأمر من الله. یعنی هر انسانی محافظانی در پیش رو و تعقیب کنندگانی در پشت سر دارد که به فرمان خداوند از او مواظبت می کنند.(3)

روایت20.

مناقب: حمران بن اعین گفت: وقتی آیه «له معقبات من بین یدیه و من خلفه» را قرائت کردم، امام باقر علیه السلام به من فرمود: شما مردمی عرب هستید .

آیه تعقیب کنندگان رو به روی فرد هستند؟ عرض کردم: چگونه آن را تلاوت کنم؟ فرمود: «و له معقبات من خلفه و رقیب من بین یدیه یحفظونه بامر الله.»(4)

روایت21.

رجال کشّی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در قرآن اسامی هفت نفر را ذکر فرمود، ولی قریش اسم شش نفر را محو کرده(5) و تنها اسم ابولهب را باقی گذاشتند.(6)

روایت22.

رجال کشّی: راوی می گوید: وقتی امام رضا علیه السلام (از جانب مأمون به سمت طوس) برده می شد، در قادسیه او را متوقف کردند و هنوز داخل کوفه نشده بود که در بیرون بصره نیز آن حضرت را متوقف کردند. وقتی من در قادسیه بودم، امام علیه السلام قرآنی را برای من فرستاد. من آن را گشودم که با سوره «لم یکن الذین کفروا» مواجه شدم. این سوره طولانی تر و بیشتر از آنی بود که مردم آن را می خواندند. من بخش هایی از آن را حفظ کردم. پس مسافری [از جانب حضرت] آمد که با او دستمال و گل و مهری بود و به من گفت قرآن را بده و من به او دادم. پس آن را در دستمال نهاد و بر

ص: 54


1- . مناقب آل ابی طالب 2 : 42 - 43
2- . رعد / 11
3- . تفسیر عیاشی 2: 205
4- . مناقب آل ابی طالب 4 : 197
5- . از این رو که ابولهب عموی پیامبر صلی الله علیه و آله بود. (مترجم)
6- . رجال کشّی: 247

إلی علی علیه السلام و لیس فی أصحابه من ینسب إلیه العدد غیره و إنما کتب عدد ذلک کل مصر عن بعض التابعین (1).

«19»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: سَمِعَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَقْرَأُ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ (2) فَقَالَ مَهْ وَ کَیْفَ یَکُونُ الْمُعَقِّبَاتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ إِنَّمَا یَکُونُ الْمُعَقِّبَاتُ مِنْ خَلْفِهِ إِنَّمَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ لَهُ رَقِیبٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ بِأَمْرِ اللَّهِ (3).

«20»

قب، [المناقب لابن شهرآشوب] حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: وَ قَدْ قَرَأْتُ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ قَالَ وَ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَرَبٌ أَ یَکُونُ الْمُعَقِّبَاتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ قُلْتُ کَیْفَ نَقْرَؤُهَا قَالَ لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ خَلْفِهِ وَ رَقِیبٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ یَحْفَظُونَهُ بِأَمْرِ اللَّهِ (4).

«21»

کش، [رجال الکشی] خَلَفُ بْنُ حَامِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَلْحَةَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ سَبْعَةً بِأَسْمَائِهِمْ فَمَحَتْ قُرَیْشٌ سِتَّةً وَ تَرَکُوا أَبَا لَهَبٍ (5).

«22»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزْدَادَ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: لَمَّا أُتِیَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أُخِذَ بِهِ عَلَی الْقَادِسِیَّةِ وَ لَمْ یُدْخَلِ الْکُوفَةَ أُخِذَ بِهِ عَلَی بَرَّانِیِّ الْبَصْرَةِ قَالَ فَبَعَثَ إِلَیَّ مُصْحَفاً وَ أَنَا بِالْقَادِسِیَّةِ فَفَتَحْتُهُ فَوَقَعَتْ بَیْنَ یَدَیَّ سُورَةُ لَمْ یَکُنْ فَإِذَا هِیَ أَطْوَلُ وَ أَکْثَرُ مِمَّا یَقْرَؤُهَا النَّاسُ قَالَ فَحَفِظْتُ مِنْهُ أَشْیَاءَ قَالَ فَأَتَی مُسَافِرٌ وَ مَعَهُ مِنْدِیلٌ وَ طِینٌ وَ خَاتَمٌ فَقَالَ هَاتِ فَدَفَعْتُهُ إِلَیْهِ فَجَعَلَهُ فِی الْمِنْدِیلِ وَ وَضَعَ

ص: 54


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 2 ص 42 و 43.
2- 2. سورة الرعد: 11.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 205.
4- 4. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 197.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 247.

او گل نهاد و آن را مهر کرد. آنچه من از آن قرآن از حفظ کرده بودم از یادم رفت و هر چه تلاش کردم حرفی از آن را به یاد آورم نتوانستم.(1)

روایت23.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: حوادث گذشته و رخدادهای آینده و حوادث کنونی، همگی در قرآن آمده است. حتی اسامی اشخاص در قرآن آمده بود ولی حذف شد و یک اسم آن در مورد افراد بی شماری است که فقط اوصیا آن را می دانند.(2)

روایت24.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر قرآن آن گونه که نازل گردید خوانده می شد، می دیدید که نام ما در قرآن آمده است. سعید بن حسین همین حدیث را از امام باقر علیه السلام روایت کرده است با این عبارت اضافه که: همان طور که کسانی که قبل از ما بودند، در قرآن نام برده اند.(3)

روایت25.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر افزایش و کاهش در قرآن صورت نمی گرفت، حق ما بر عاقلان، پوشیده نمی ماند. اگر قائم ما قیام کند و سخن بگوید، قرآن سخنان او را تأیید می کند.(4)

روایت26.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: عبد الله بن عمرو بن عاص از نزد عثمان بیرون رفت و امیر مؤمنان، حضرت علی علیه السلام را دید، به ایشان عرض کرد: ای علی! دیشب کاری را در سر پروراندیم که امید داریم خداوند آن را میان این امت استوار کند. امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: آنچه در سر پرورانده اید از من پنهان نخواهد بود، شما نهصد حرف را تحریف کردید و تغییر دادید و تبدیل ساختید، سیصد حرف را تحریف و سیصد حرف را تغییر دادید و سیصد حرف را تبدیل ساختید. «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ»(5)

تا آخر آیه و مما یکسبون» {پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دست های خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند؛ پس وای بر ایشان از آنچه دست هایشان نوشته، و وای بر ایشان از آنچه [از این راه] به دست می آورند.}(6)

روایت27.

کنز جامع الفوائد: ابو بصیر نقل می کند: از امام جعفر صادق علیه السلام در خصوص آیه «قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَمَن مَّعِیَ أَوْ رَحِمَنَا فَمَن یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ»(7){بگو:

«به من خبر دهید، اگر خدا مرا و هر که را با من است هلاک کند یا ما را مورد رحمت قرار دهد، چه کسی کافران را از عذابی پردرد پناه خواهد داد؟»} پرسیدم و ایشان فرمود: این آیه از جمله آیاتی است که آن را تغییر داده و تحریف کردند. خداوند به هیچ وجه محمد صلی الله علیه و آله و

ص: 55


1- . رجال کشی: 492
2- . تفسیر عیاشی 1: 47
3- تفسیر عیاشی 1 : 13
4- 3. تفسیر عیاشی 1 : 13
5- . بقره / 79
6- . تفسیر عیاشی 1 : 47
7- . ملک / 28

عَلَیْهِ الطِّینَ وَ خَتَمَهُ فَذَهَبَ عَنِّی مَا کُنْتُ حَفِظْتُ مِنْهُ فَجَهَدْتُ أَنْ أَذْکُرَ مِنْهُ حَرْفاً وَاحِداً فَلَمْ أَذْکُرْهُ (1).

«23»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ فِی الْقُرْآنِ مَا مَضَی وَ مَا یَحْدُثُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ کَانَتْ فِیهِ أَسْمَاءُ الرِّجَالِ فَأُلْقِیَتْ وَ إِنَّمَا الِاسْمُ الْوَاحِدُ مِنْهُ فِی وُجُوهٍ لَا تُحْصَی یَعْرِفُ ذَلِکَ الْوُصَاةُ(2).

«24»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ قَدْ قُرِئَ الْقُرْآنُ کَمَا أُنْزِلَ لَأَلْفَیْتَنَا فِیهِ مُسَمَّیْنَ.

وَ قَالَ سَعِیدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْکِنْدِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام بَعْدَ مُسَمَّیْنَ: کَمَا سُمِّیَ مَنْ قَبْلَنَا(3).

«25»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَا أَنَّهُ زِیدَ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ نُقِصَ مِنْهُ مَا خَفِیَ حَقُّنَا عَلَی ذِی حِجًی وَ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا فَنَطَقَ صَدَّقَهُ الْقُرْآنُ (4).

«26»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ: خَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِ عُثْمَانَ فَلَقِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ بِتْنَا اللَّیْلَةَ فِی أَمْرٍ نَرْجُو أَنْ یُثَبِّتَ اللَّهُ هَذِهِ الْأُمَّةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَنْ یَخْفَی عَلَیَّ مَا بُیِّتُّمْ فِیهِ حَرَّفْتُمْ وَ غَیَّرْتُمْ وَ بَدَّلْتُمْ تِسْعَمِائَةِ حَرْفٍ ثَلَاثَمِائَةٍ حَرَّفْتُمْ وَ ثَلَاثَمِائَةٍ غَیَّرْتُمْ وَ ثَلَاثَمِائَةٍ بَدَّلْتُمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ مِمَّا یَکْسِبُونَ (5).

«27»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ (6) الْآیَةَ تَأْوِیلُهُ رَوَی عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ هَذِهِ الْآیَةُ مِمَّا غَیَّرُوا وَ حَرَّفُوا مَا کَانَ اللَّهُ لِیَهْلِکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ لَا

ص: 55


1- 1. رجال الکشّیّ ص 492.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 12.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 13.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 13.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 47، و الآیة فی سورة البقرة: 79.
6- 6. الملک: 28.

یاران مؤمن وی را هلاک نخواهد کرد، در حالی که وی والاترین فرزندان آدم علیه السلام است، بلکه خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَکم اللَّهُ جَمِیعاً أَوْ رَحِمَنَا فَمَن یُجِیرُ الْکَافِرِینَ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ» {بگو: به من خبر دهید، اگر خداوند تمامی شما را نابود کند یا بر ما رحمت آورد، پس کیست که کافران را از عذابی دردناک پناه دهد؟}(1)

روایت28.

کنز جامع الفوائد: به امام صادق علیه السلام عرض شد: «قل أرایتم إن أهلکنی الله و من معی ...» {بگو به من خبر دهید اگر خدا مرا و هر که را با من است هلاک کند} فرمود: خداوند این آیه را چنین نازل نکرده است. خداوند پیامبرش و کسانی را که با اویند، هلاک نخواهد کرد بلکه آیه را چنین نازل فرمود: «قل أرأیتم إن أهلکهم الله...» . سپس به پیامبرش فرمود که به آنان بگوید: «قل هو الرحمن آمنّا به و علیه توکلنا فستعلمون من هو فی ضلال مبین»(2)

{بگو اوست خدای بخشایشگر به او ایمان آوردیم و بر او توکل کردیم و به زودی خواهید دانست چه کسی است که خود در گمراهی آشکاری است.}

روایت29.

تفسیر فرات: حمران می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که این آیه را (إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ(3))چنین

می خواند: «إنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ و آل محمد عَلَی الْعَالَمِینَ». عرض کردم آیه چنین خوانده نمی شود. فرمود: حرفی به جای حرف دیگر قرار داده شده است.(4)

روایت30.

کافی: ابو بصیر روایت کرده است که از امام صادق علیه السلام در باره آیه «هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلیْکُم بِالحَقِّ»(5)

{این است کتاب ما که علیه شما به حق سخن می گوید} سئوال کردم. امام فرمود: قرآن سخن نگفته و نمی گوید بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را بیان می کند و او ناطق به کتاب است. خداوند می فرماید: «هَذَا کِتَابُنَا یُنطَقُ عَلیْکُم بِالحَقِّ» گفتم: فدایت شوم! ما آن را این گونه [یعنی به صیغه مجهول در ینطق] نمی خوانیم. امام فرمود: به خدا قسم! جبرئیل این آیه را این گونه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد. اما این جزو آیاتی است که از کتاب خدا تحریف شده است.(6)

روایت31.

تفسیر فرات: میسره نقل کرده است که از امام رضا علیه السلام شنیدم که می گفت: حتی دو نفر از شما در آتش دیده نمی شوند، نه به خدا قسم حتی یک نفر. به امام علیه السلام عرض کردم: خدایت تو را خیر دهد، این در کجای کتاب خدا وجود دارد؟ فرمود: در سوره رحمن آن جا که خداوند عز و جل می فرماید: «فَیَومَئِذٍ لا یُسْأَل عَن ذَنبِهِ - منکم - إِنسٌ ولا جَانٌّ» به او گفتم: اما در آیه کلمه «منکم» وجود ندارد. فرمود: اولین کسی که آن را تغییر داد ابن اروی بود. زیرا این آیه، برهانی بر علیه او و یارانش بود. اگر در آن آیه کلمه «منکم» وجود نداشته باشد عذاب خداوند از همه مخلوقاتش برداشته می شود.(7)

ص: 56


1- . تأویل الآیات 2: 707
2- . ملک / 29
3- . آل عمران / 33
4- . تفسیر فرات : 18
5- . جاثیه / 29
6- . کافی 8 : 50
7- . تفسیر فرات : 77

مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ خَیْرُ وُلْدِ آدَمَ وَ لَکِنْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً الْآیَةَ.

«28»

کنز، [کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة] رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ یَرْفَعُهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَلَّامٍ الْأَشْهَلِ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ قَالَ مَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ هَکَذَا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُهْلِکَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ مَعَهُ وَ لَکِنْ أَنْزَلَهَا قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَکُمُ اللَّهُ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَقُولَ لَهُمْ قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ.

«29»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَی الْعَالَمِینَ قُلْتُ لَیْسَ یُقْرَأُ کَذَا فَقَالَ أُدْخِلَ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ (1).

«30»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْکِتَابَ لَمْ یَنْطِقْ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ النَّاطِقُ بِالْکِتَابِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا کِتَابُنَا یُنْطَقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَکَذَا فَقَالَ هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّهُ فِیمَا حُرِّفَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ (2).

«31»

فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنْ مَیْسَرَةَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَا یُرَی فِی النَّارِ مِنْکُمُ اثْنَانِ أَبَداً وَ اللَّهِ وَ لَا وَاحِدٌ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَیْنَ هَذَا فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی لَا یُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ مِنْکُمْ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ قَالَ قُلْتُ لَیْسَ فِیهَا مِنْکُمْ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَمُثْبَتٌ فِیهَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ غَیَّرَ ذَلِکَ لَابْنُ أَرْوَی وَ لَوْ لَمْ یُقْرَأْ فِیهَا مِنْکُمْ لَسَقَطَ عِقَابُ اللَّهِ عَنِ الْخَلْقِ (3).

ص: 56


1- 1. تفسیر فرات ابن إبراهیم ص 18.
2- 2. الکافی ج 8 ص 50.
3- 3. تفسیر فرات ص 177 و ابن أروی عثمان نسب الی أمه.

روایت32.

کافی: امام صادق علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «وَ کُنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا [بِمُحَمَّدٍ]»(1)

و [فرمود:] سوگند به خدا جبرئیل این آیه را چنین بر محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد.(2)

روایت33.

کافی: امام صادق علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مَا [به جای مِمّا] تُحِبُّونَ»(3)،

پس فرمود این چنین آن را بخوان.(4)

روایت34.

کافی: امیر المؤمنین علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ [بِظُلْمِهِ وَ سُوءِ سِیرَتِهِ] وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ»(5) (6)

روایت35.

کافی: امام باقر علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّوَاغِیتُ»(7) (8)

روایت36.

کافی: امام کاظم علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری(9)

[عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ] مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»(10) (11)

روایت37.

کافی: امام صادق علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ ... تا آخرش «وَ هُوَ الْعَلِیُ

ص: 57


1- . آل عمران / 103
2- . کافی 8 : 183
3- . آل عمران /92
4- . کافی 8 : 183
5- . بقره / 257
6- .[2] کافی 8 : 289
7- . بقره / 257
8- . کافی 8 : 289
9- . طه / 6
10- . بقره / 255
11- . کافی 8 : 290
«32»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ کُنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا بِمُحَمَّدٍ(1) هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).

«33»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مَا تُحِبُّونَ (3)

هَکَذَا فَاقْرَأْهَا(4).

«34»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ بِظُلْمِهِ وَ سُوءِ سِیرَتِهِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ(5).

«35»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّوَاغِیتُ (6).

«36»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ الْقُمِّیِّ وَ هُوَ مُحَمَّدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ فِی نُسْخَة عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری- عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ (7).

«37»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَ آخِرُهَا وَ هُوَ الْعَلِیُ

ص: 57


1- 1. آل عمران: 103.
2- 2. الکافی ج 8 ص 183.
3- 3. آل عمران: 92.
4- 4. الکافی ج 8 ص 183.
5- 5. الکافی ج 8 ص 289، و الآیة فی سورة البقرة: 205.
6- 6. المصدر نفسه و الآیة فی سورة البقرة: 257.
7- 7. المصدر ص 290، و الآیة فی سورة البقرة: 255.

الْعَظِیمُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(1) و دو آیه بعد از آن را [به عنوان آیة الکرسی] تلاوت کردند.(2)

روایت38.

کافی: ابی بکر بن محمد گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمودند: «وَ زُلْزِلُوا [ثُمَّ زُلْزِلُوا] حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ»(3)

(4)

روایت39.

کافی: امام صادق علیه السلام این آیه را چنین تلاوت فرمود: «وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّیَاطِینُ [بِوَلَایَةِ الشَّیَاطِینِ] عَلَی مُلْکِ سُلَیْمَانَ»(5) و نیز این آیه را چنین تلاوت فرمود: «سَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ [فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ بَدَّلَ] وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»(6) (7)

روایت40.

کافی: فیض بن مختار روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: چگونه «و علی الثلاثة الذین خُلِّفُوا»(8) را می خوانید؟ فرمود: اگر «خُلِّفُوا» بود در حال اطاعت بودند، بلکه آنان مخالفت کردند؛ یعنی عثمان و دو رفیقش. به خدا قسم صدای سم اسب یا به هم خوردن سنگ­ها را نمی شنیدند، مگر این که می گفتند ما را گرفتند. و خدا ترس را تا صبح بر آنان مسلط کرد.(9)

ص: 58


1- . بقره / 255
2- . کافی 8 : 290
3- . بقره / 214
4- . کافی 8 : 290
5- . بقره / 214
6- . بقره / 211
7- . کافی 8 : 290
8- . توبه / 118
9- . کافی 8 : 377

الْعَظِیمُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ آیَتَیْنِ بَعْدَهَا(1).

«38»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقْرَأُ وَ زُلْزِلُوا ثُمَّ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ (2).

«39»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّیَاطِینُ بِوَلَایَةِ الشَّیَاطِینِ عَلَی مُلْکِ سُلَیْمَانَ وَ یَقْرَأُ أَیْضاً سَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ بَدَّلَ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (3).

«40»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ فَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَیْفَ تَقْرَأُ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا قَالَ لَوْ کَانُوا خُلِّفُوا لَکَانُوا فِی حَالِ طَاعَةٍ وَ لَکِنَّهُمْ خَالَفُوا عُثْمَانُ وَ صَاحِبَاهُ أَمَا وَ اللَّهِ مَا سَمِعُوا صَوْتَ حَافِرٍ وَ لَا قَعْقَعَةَ حَجَرٍ إِلَّا قَالُوا أُتِینَا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْخَوْفَ حَتَّی أَصْبَحُوا(4).

ص: 58


1- 1. الکافی ج 8 ص 290 و قوله و ذکر آیتین بعدها أی ذکرهما وعدهما من آیة الکرسیّ فیکون اطلاق« آیة الکرسیّ» علیها علی إرادة الجنس و هی ثلاث آیات.
2- 2. المصدر ص 290، و الآیة فی سورة البقرة: 214، و قوله« عن أبی بکر بن محمّد» الظاهر أنّه کان« عن بکر بن محمّد» فزید فیه« أبی» من قبل النسّاخ، منه رحمه اللّه.
3- 3. الکافی ج 8 ص 290. و الآیة فی سورة البقرة: 211.
4- 4. الکافی ج 8 ص 377، و القعقعة حکایة صوت الحجر إذا تدکدکت و تدهدهت و صوت السلاح إذا تحرکت و قرع بعضها ببعض. قال الطبرسیّ رحمه اللّه: القراءة المشهورة« الَّذِینَ خُلِّفُوا» بتشدید اللام، و قرأ علی ابن الحسین و أبو جعفر الباقر و جعفر الصادق علیهم السلام و أبو عبد الرحمن السلمی« خالفوا» و قرء عکرمة و زر بن حبیش و عمرو بن عبید« خلفوا» بفتح الخاء و تخفیف اللام.

روایت41.

کافی: ابو بصیر می گوید: این آیه را چنین تلاوت کردم که «التائبون العابدون.»(1) امام باقر علیه السلام فرمود: نه، این چنین قرائت کن: «التائبین العابدین.» از علت آن از حضرت سئوال شد، فرمود: آیه چنین است: «اشتری من المؤمنین التائبین العابدین»(2)

روایت42.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند این آیه را چنین نازل فرمود: «لَقَدْ جَاءَنَا رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِنَا عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتْنَا حَرِیصٌ عَلَیْنَا بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ» به جای «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیم» (3)

(4)

روایت43.

کافی: ابن فضّال از امام رضا علیه السلام روایت می کند که آیه را چنین تلاوت کرد: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ {به جای علیه} وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا.»(5)

گفتم چنین است؟ فرمود: ما آن را چنین قرائت می کنیم و تنزیل آن نیز چنین است.(6)

روایت44.

غیبت نعمانی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: چنین می بینم که [پس از ظهور امام مهدی علیه السلام] شیعیان ما خیمه هایی را در مسجد کوفه برافراشته و قرآن را آن گونه که نازل شده است، به مردم می آموزند.(7)

روایت45.

امام صادق علیه السلام فرمود: گویا شیعه علی علیه السلام را می نگرم در حالی که قرآن در دست هایشان است و آن را [آن گونه که نازل شده] می آموزند.(8)

روایت46.

غیبت نعمانی:

ص: 59


1- . توبه / 112
2- . کافی 8 : 378
3- . توبه / 128
4- . کافی 8 : 378
5- . توبه / 40
6- . کافی 8 : 378
7- . غیبت نعمانی: 94
8- . غیبت نعمانی: 94
«41»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: تَلَوْتُ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ (1) فَقَالَ لَا اقْرَأْ التَّائِبِینَ الْعَابِدِینَ إِلَی آخِرِهَا فَسُئِلَ مِنَ الْعِلَّةِ فِی ذَلِکَ فَقَالَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ التَّائِبِینَ الْعَابِدِینَ (2).

«42»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ هَکَذَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ جَاءَنَا رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِنَا عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتْنَا حَرِیصٌ عَلَیْنَا بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (3).

«43»

کا، [الکافی] مُحَمَّدٌ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا قُلْتُ هَکَذَا قَالَ هَکَذَا نَقْرَؤُهَا وَ هَکَذَا تَنْزِیلُهَا(4).

«44»

نی، [الغیبة للنعمانی] ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَیْ عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی شِیعَتِنَا بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ قَدْ ضَرَبُوا الْفَسَاطِیطَ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ الْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ (5).

«45»

نی، [الغیبة للنعمانی] عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَأَنِّی بِشِیعَةِ عَلِیٍّ فِی أَیْدِیهِمُ الْمَثَانِی یُعَلِّمُونَ الْقُرْآنَ (6).

«46»

نی، [الغیبة للنعمانی] أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ صَبَّاحٍ

ص: 59


1- 1. براءة: 112.
2- 2. المصدر ج 8 ص 378، و نقل الطبرسیّ أن قراءة أبی و ابن مسعود و الأعمش« التائبین العابدین» بالیاء إلی آخرها، قال و روی ذلک عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام.
3- 3. المصدر نفسه، و الآیة فی سورة براءة: 128.
4- 4. المصدر نفسه، و الآیة فی سورة براءة: 40.
5- 5. غیبة النعمانیّ ص 194، و قد خرج فی ج 52 ص 364 من هذه الطبعة فراجع.
6- 6. غیبة النعمانیّ ص 194، و قد خرج فی ج 52 ص 364 من هذه الطبعة فراجع.

ابن نباته روایت می کند که از علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: «گویا من مردم عجم(1) را می بینم که در خیمه های بر افراشته شان در مسجد کوفه قرآن را آن گونه که نازل شده است به مردم می آموزند.» عرض کردم: مگر این قرآن همان قرآن نازل شده نیست؟ حضرت فرمود: خیر، از قرآن، نام هفتاد نفر از قریش همراه با نام پدرانشان حذف شده است، الا نام ابولهب که آن را برای سرزنش رسول خدا صلی الله علیه و آله به دلیل آن که عمویش بوده است، باقی گذاشته اند.(2)

مؤلف

در تفسیر نعمانی مطالبی که بیانگر تغییر قرآن است، خواهد آمد.

{رساله سعد بن عبدالله اشعری قمی}

روایت47.

رساله ای قدیمی را یافتم که سند آن چنین است: جعفر بن محمد بن قولویه از سعد اشعری قمی و سعد که مؤلف این رساله است، می گوید مشایخ و اساتید ما از یاران ما از امام صادق علیه السلام و ایشان از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده اند... تا این که حدیث به اینجا می رسد: باب تحریف در آیاتی که بر خلاف تنزیل خداوند است و اساتید

ما رحمهم الله از دانایان آل محمد صلوات الله علیه و علیهم روایت کرده اند

«سخن خداوند عز و جل «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(3){شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند بازمی دارید و به خدا ایمان دارید.} امام صادق علیه السلام به خواننده این آیه فرمود: وای بر تو! آیا بهترین امت، فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله را می کشند؟ خواننده آیه گفت: فدایتان شوم، پس آیه چگونه است؟ حضرت فرمود: خداوند آیه را چنین نازل فرموده است: «کُنْتُمْ خَیْرَ أَئِمَّةٍ...» یعنی شما بهترین امامانی هستید که... مگر نمی بینی که خداوند آنان را با این عبارت که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خداوند ایمان می آورید، ستوده است و همین ستایش دلیل بر این است که خداوند همه امت را از آیه اراده نکرده است. مگر نمی دانی که در این امت زانیان و لواط گران و سارقان و راه بندان بر مردم و ستمکاران و فاسقان وجود دارند. آیا می پنداری که خداوند اینان را مدح کرده است و از آنان به عنوان آمران به معروف و ناهیان از منکر نام برده است؟ هرگز خداوند اینان را مدح نکرده و آنان را به عنوان نیکان نام نبرده است، بلکه اینان همان اشرار در سوره نحل [آیه 92] هستند، بر اساس قرائت کسی که آن را چنین قرائت کرده است: «أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّة» {که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات] افزون ترند.} ٍامام صادق علیه السلام به کسی که این آیه را چنین قرائت کرد، فرمود: وای بر تو! «أربی» نیست. آن شخص عرض کرد: فدایتان شوم، پس چیست؟ حضرت فرمود: خداوند عز و جل آن را چنین نازل فرموده است: «أَنْ تَکُونَ أَئِمَّةٌ هُمْ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ

ص: 60


1- . عجم در لغت هم بر غیر عرب و هم بر خصوص ایرانیان اطلاق می شود. (مترجم)
2- . عیبت نعمانی: 194
3- . آل عمران / 110

الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ کَأَنِّی بِالْعَجَمِ فَسَاطِیطُهُمْ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ الْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ وَ لَیْسَ هُوَ کَمَا أُنْزِلَ فَقَالَ لَا مُحِیَ مِنْهُ سَبْعُونَ مِنْ قُرَیْشٍ- بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ مَا تُرِکَ أَبُو لَهَبٍ إِلَّا لِلْإِزْرَاءِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُ عَمُّهُ (1).

أقول

سیأتی فی تفسیر النعمانی ما یدل علی التغییر و التحریف.

و وجدت فی رسالة قدیمة سنده هکذا.

«47»

جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیِّ الْقُمِّیِّ أَبِی الْقَاسِمِ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ هُوَ مُصَنِّفُهُ رَوَی مَشَایِخُنَا عَنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ بَابُ التَّحْرِیفِ فِی الْآیَاتِ الَّتِی هِیَ خِلَافُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا رَوَاهُ مَشَایِخُنَا رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ عَنِ الْعُلَمَاءِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ: قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ (2) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِقَارِئِ هَذِهِ الْآیَةِ وَیْحَکَ خَیْرُ أُمَّةٍ یَقْتُلُونَ ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ هِیَ فَقَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ کُنْتُمْ خَیْرَ أَئِمَّةٍ أَ مَا تَرَی إِلَی مَدْحِ اللَّهِ لَهُمْ فِی قَوْلِهِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ فَمَدْحُهُ لَهُمْ دَلِیلٌ عَلَی أَنَّهُ لَمْ یَعْنِ الْأُمَّةَ بِأَسْرِهَا أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ فِی الْأُمَّةِ الزُّنَاةَ وَ اللَّاطَةَ وَ السُّرَّاقَ وَ قُطَّاعَ الطَّرِیقِ وَ الظَّالِمِینَ وَ الْفَاسِقِینَ أَ فَتَرَی أَنَّ اللَّهَ مَدَحَ هَؤُلَاءِ وَ سَمَّاهُمُ الْآمِرِینَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِینَ عَنِ الْمُنْکَرِ کَلَّا مَا مَدَحَ اللَّهُ هَؤُلَاءِ وَ لَا سَمَّاهُمْ أَخْیَاراً بَلْ هُمُ الْأَشْرَارُ فِی سُورَةِ النَّحْلِ وَ هِیَ قِرَاءَةُ مَنْ قَرَأَ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ-(3)

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَنْ قَرَأَ هَذِهِ عِنْدَهُ وَیْحَکَ مَا أَرْبَی فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا هُوَ فَقَالَ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ أَنْ تَکُونَ أَئِمَّةٌ هُمْ أَزْکَی مِنْ أَئِمَّتِکُمْ

ص: 60


1- 1. غیبة النعمانیّ ص 194.
2- 2. آل عمران: 110.
3- 3. النحل: 92.

إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ...» {این که امامانی باشند پاک تر از امامان شما. جز این نیست که خداوند شما را بدین می آزماید..} و نیز روایت شده است که مردی این آیه را نزد امیر المؤمنین چنین خواند: «ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عامٌ فِیهِ یُغاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ»(1){آنگاه پس از آن سالی فرا می رسد که به مردم در آن [سال] باران می رسد و در آن آب میوه می گیرند.} حضرت فرمود: وای بر تو، آب چه چیزی را می گیرند؟ آیا شراب گیری می کنند؟ آن شخص گفت: ای امیر مؤمنان! پس آیه چگونه است؟ حضرت فرمود: تنزیل آیه چنین است: «ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یُعْصَرُونَ» یعنی آنگاه پس از آن سالی می رسد که در آن سال به فریاد مردم رسیده می شود و بر آن ها باران باریده می شود. و این همان سخن خداوند است که «وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً»(2){و از ابرهای متراکم آبی ریزان فرود آوردیم.} و نیز شخصی نزد امام صادق علیه السلام این آیه را خواند: «فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ»(3){پس چون [سلیمان] فرو افتاد برای جنیان روشن گردید که اگر غیب می دانستند در آن عذاب خفت آور [باقی] نمی ماندند.} امام فرمود: جنیان می دانستند که دانای به غیب نیستند. مرد گفت: پس آیه چگونه است؟ حضرت فرمود: خداوند چنین نازل کرده است: «فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنْ لَوْ کَانَ الْجِنُّ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ» {برای انسان ها روشن شد که اگر جنیان غیب می دانستند، در آن عذاب خفت آور باقی نمی ماندند.} و از همین موارد است این آیه سوره هود: «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً»(4) {آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او پیرو آن است و پیش از وی [نیز] کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است [دروغ می بافد].} امام صادق علیه السلام فرمود: نه، به خدا سوگند، خداوند آیه را چنین نازل نفرموده است، بلکه آیه این است: «فَمَنْ کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ إِمَاماً وَ رَحْمَةً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی»، یعنی آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجتی روشن است و شاهدی از او پیرو آن است، در حالی که امام و رحمت است و پیش از وی کتاب موسی بوده است. و مانند آن در سوره آل عمران است: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ»(5) {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند.} امام صادق علیه السلام فرمود: تنزیل آیه چنین است: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ» {هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست که [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کنی زیرا آنان ستمکارند.} و نیز از همین موارد است آیه: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ»(6){و این چنین شما را امت میانه قرار دادیم تا گواهان بر مردم باشید} که بوده است: «أَئِمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ» یعنی و این چنین شما را امامان میانه قرار دادیم تا گواهان بر مردم باشید. و نیز این آیه در سوره نبأ: «وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً»(7) {کافر [در قیامت] می گوید ای کاش من خاک بودم} که چنین بوده است:

ص: 61


1- . یوسف / 49
2- . نبأ / 14
3- . سبأ / 14
4- . هود / 17
5- . آل عمران / 128
6- . بقره / 143
7- . نبأ /

إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا قَرَأَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عامٌ فِیهِ یُغاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یَعْصِرُونَ (1) قَالَ وَیْحَکَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَعْصِرُونَ یَعْصِرُونَ الْخَمْرَ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَکَیْفَ فَقَالَ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَ فِیهِ یُعْصَرُونَ أَیْ فِیهِ یُمْطَرُونَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً-(2) وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ (3) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْجِنُّ کَانُوا یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَکَیْفَ هِیَ فَقَالَ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنْ لَوْ کَانَ الْجِنُّ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ وَ مِنْهُ فِی سُورَةِ هُودٍ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً(4) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا وَ اللَّهِ مَا هَکَذَا أَنْزَلَهَا إِنَّمَا هُوَ فَمَنْ کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ إِمَاماً وَ رَحْمَةً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی وَ مِثْلُهُ فِی آلِ عِمْرَانَ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ-(5) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ وَ قَوْلُهُ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ-(6)

وَ هُوَ أَئِمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَ قَوْلُهُ فِی سُورَةِ عَمَّ یَتَساءَلُونَ- وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً إِنَّمَا هُوَ

ص: 61


1- 1. یوسف: 49.
2- 2. النبأ: 14.
3- 3. سبأ: 14.
4- 4. هود: 17.
5- 5. آل عمران: 128.
6- 6. البقرة: 143.

«یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَابِیّاً» یعنی ای کاش من علوی بودم و این از آن رو است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین کنیه ابوتراب داده بودند. و مانند آن در سوره شمس است که بوده است: «وَ إِذَا الْمَوَدَّةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ» یعنی آن گاه که از مودّت [اهل بیت علیهم السلام] پرسیده می شود. به جای «و اذا المؤودة سئلت»{پرسند از آن دخترک زنده به گور.} و از همین قبیل است آیه: «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً»(1) {و کسانی اند که می گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.} امام صادق علیه السلام فرمود: آنان امر بزرگی را از خدا خواستند: این که آنان را پیشوایان پرهیزکاران قرار دهد! اما آیه چنین نازل شده است: «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْ لَنَا مِنَ الْمُتَّقِینَ إِمَاماً» یعنی: «و کسانی اند که می گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشد و برای ما از میان متقین امامی قرار ده.» و مانند آن این آیه سوره نساء است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»(2){و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند.} امام صادق علیه السلام از خواننده این آیه پرسید: این که آیه می گوید: نزد تو می آیند، مقصود چه کسی است؟ آن مرد پاسخ داد: نمی دانم. امام علیه السلام فرمود: «جاؤُکَ یَا عَلِیُ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ...» یعنی «ای علی! مردم نزد تو می آیند پس طلب آمرزش می کنند از خدا، و رسول هم برای آنان طلب آمرزش می کند...» و نیز این آیه که: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(3){ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دل هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند} نزول این آیه بدان خاطر بود که در حجة الوداع چهار تن وارد کعبه شده و هم قسم شدند و نوشته ای را تنظیم کردند که هرگاه خداوند جان حضرت محمد صلی الله علیه و آله را گرفت، دیگر اجازه ندهند که امر خلافت به بنی هاشم برگردد. در این هنگام خدا و رسولش بر این امر آگاه شدند و این آیه از جانب خداوند نازل شد که: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ. أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ»(4){یا در کاری ابرام ورزیده اند ما [نیز] ابرام می ورزیم. آیا می پندارند که ما راز آن ها و نجوایشان را نمی شنویم؛ چرا و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند.} مردی نزد امام صادق علیه السلام سوره حمد را بر اساس آنچه که در قرآن است، خواند. امام به وی فرمود: این گونه بخوان: «صِرَاطَ مَنْ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ غَیْرِ الضَّالِّینَ»{راه کسانی که به آن ها نعمت دادی نه غضب شدگان بر آن ها و نه گمراهان.} و فردی دیگر خواند: «فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ»(5){و بر زنان از کار افتاده ای که [دیگر] امید زناشویی ندارند گناهی نیست که پوشش خود را کنار نهند [به شرطی که] زینتی را آشکار نکنند.} امام علیه السلام فرمود: «لَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ مِنْ ثِیَابِهِنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةِ» یعنی: گناهی نیست که بخشی از پوشش خود را کنار نهند [به شرطی که] زینتی را آشکار نکنند.

ص: 62


1- . فرقان / 74
2- . نساء / 64
3- . نساء / 65 این آیه تفاوتی با آنچه در قران آست ندارد. (مترجم)
4- . زخرف /79 - 80
5- . نور / 60

یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَابِیّاً أَیْ عَلَوِیّاً وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَنَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا بِأَبِی تُرَابٍ.

وَ مِثْلُهُ فِی إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ قَوْلُهُ وَ إِذَا الْمَوَدَّةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ وَ مِثْلُهُ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً(1) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَقَدْ سَأَلُوا اللَّهَ عَظِیماً أَنْ یَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً لِلْمُتَّقِینَ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْ لَنَا مِنَ الْمُتَّقِینَ إِمَاماً وَ مِثْلُهُ فِی سُورَةِ النِّسَاءِ قَوْلُهُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً-(2) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ عُنِیَ بِقَوْلِهِ جاؤُکَ فَقَالَ الرَّجُلُ لَا نَدْرِی قَالَ إِنَّمَا عَنَی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی قَوْلِهِ جاؤُکَ یَا عَلِیُ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ الْآیَةَ وَ قَوْلُهُ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً(3) وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا أَنْ کَانَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ دَخَلَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ فِی الْکَعْبَةِ فَتَحَالَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ کَتَبُوا کِتَاباً لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً لَا یَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِی بَنِی هَاشِمٍ فَأَطْلَعَ اللَّهُ رَسُولَهُ عَلَی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ عَلَیْهِ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ الْآیَةَ-(4)

وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سُورَةَ الْحَمْدِ عَلَی مَا فِی الْمُصْحَفِ فَرَدَّ عَلَیْهِ وَ قَالَ اقْرَأْ صِرَاطَ مَنْ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ غَیْرِ الضَّالِّینَ وَ قَرَأَ آخَرُ فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ-(5) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ مِنْ ثِیَابِهِنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةِ

ص: 62


1- 1. الفرقان: 74.
2- 2. النساء: 64.
3- 3. النساء: 65.
4- 4. الزخرف: 79.
5- 5. النور: 60.

همچنین امام علیه السلام این آیه را چنین می خواند: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی - صَلَاةِ الْعَصْرِ - وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ - فِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ.»(1) {بر نمازها و نماز میانه - نماز عصر - مواظبت کنید و خاضعانه برای خدا - در نماز مغرب - به پا خیزید.} و نیز امام صادق علیه السلام به جای آیه «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله واطیعوا الرسول و اولی الامر منکم فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله والرسول ان کنتم تومنون بالله»(2) {ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید پس هر گاه در امری اختلاف نظر یافتید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید...} می خواند: «....فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَارْجِعُوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» یعنی اگر در امری اختلاف نظر یافتید آن را به خدا و به رسول و به صاحبان امرتان بازگردانید. و این آیه را که در دعای ابراهیم است این چنین می خواند: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوُلْدِی» یعنی خدایا من و فرزندانم - اسماعیل و اسحاق - را بیامرز، به جای «ربنا اغفر لی و لوالدی»(3) {خدایا من و پدر و مادرم را بیامرز.} و نیز می خواند: «کَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ [وَ طُبِعَ کَافِرا]ً»(4) {پدر و مادر این نوجوان مؤمن بودند [اما او بر سرشت کفر بود].} و نیز: «إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا [مِنْ نَفْسِی]»(5) {در حقیقت قیامت فرارسنده است می خواهم آن را پوشیده دارم [از خودم].} و نیز: «وَ مَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ [وَ لَا مُحَدَّثٍ]»(6) {ما پیش از تو هیچ رسول و نبی [و محدّثی] نفرستادیم مگر آن که...} و مقصود از محدَّث ائمه علیهم السلام هستند. و نیز امام علیه السلام خواند: «الشَّیْخُ وَ الشَّیْخَةُ فَارْجُمُوهُمَا الْبَتَّةَ فَإِنَّهُمَا قَدْ قَضَیَا الشَّهْوَةَ»(7) یعنی: پیرمرد و پیرزن زناکار را حتما رجم کنید، زیرا اینان دوره شهوترانی شان به پایان رسیده است. و نیز خواند: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ [وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ]»(8) {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیک تر] است و همسرانش مادران ایشانند [و او پدر ایشان است].}و خواندند: «وَ جَاءَتْ سَکَرَةُ الْحَقِّ بِالْمَوْتِ» یعنی سکرات حق مرگ را به پیش آورد. به جای «و جاءت سکرة الموت بالحق»(9) {و سکرات مرگ، حقیقت را [به پیش] آورد} و خواندند: «وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ [به جای: ذِکرَکُم] أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ»(10) {و سپاس [روزی] خود را تکذیب آن قرار می دهید؟} و خواندند: «وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْصَرَفُوا [به جای: انفضوا] إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ [با اضافه: لِلَّذِینَ اتَّقَوْا] وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»(11) {و چون داد و ستد یا سرگرمی ای ببینند به سوی آن روی آور می شوند و تو را در حالی که ایستاده ای ترک می کنند. بگو آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد [برای پرهیزکاران] بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است.} و خواندند: «إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَامْضُوا [به جای: فاسعوا] إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ»(12) {چون برای نماز جمعه ندا درداده شد به سوی ذکر خدا بشتابید.} و خواندند: «فَسَتُبْصِرُونَ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْفُتُونُ [به جای: المفتون]»(13) {به زودی خواهی دید و خواهند دید که کدام یک از شما دستخوش جنونید.} و خواندند: «وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلَّا فِتْنَةً [با اضافه: لَهُمْ لِیَعْمَوْا فِیهَا]»(14) {و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم [تا در آن گمراه شوند].} و خواندند: «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ ضُعَفَاءُ [به جای: أذلّة]»(15) {و خداوند شما را در جنگ بدر یاری کرد در حالی که خوار بودید [ در قرائت امام: ضعیف بودید].} امام علیه السلام فرمود: آنان در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در میانشان بود، ذلیل و خوار نبودند. و خواندند: «وَ کَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ [با اضافه: صَالِحَةٍ} غَصْباً»(16) {پیشاپیش آنان پادشاهی بود که هر کشتی [درستی] را به زور می گرفت.} و خواندند: «أَ فَلَمْ یَتَبَیَّنِ [به جای: أفَلم یَیاسِ(17)] الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشَاءُ اللَّهُ

ص: 63


1- . بقره / 238
2- . نساء / 59
3- . ابراهیم / 41
4- . کهف / 80
5- . طه / 15
6- . انبیاء / 25
7- . چنین آیه ای در قران نیست. (مترجم)
8- . احزاب / 6
9- . ق / 19
10- . واقعه / 82
11- . جمعه / 11
12- . جمعه / 9
13- . قلم / 5
14- . اسراء / 60
15- . آل عمران / 123
16- . کهف / 79
17- . «یئس» نیز در لغت گاه به معنای «علم» می آید. (مترجم)

وَ کَانَ یَقْرَأُ حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ فِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ (1)

وَ کَانَ یَقْرَأُ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَارْجِعُوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (2)

وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ فِی دُعَاءِ إِبْرَاهِیمَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوُلْدِی (3) یَعْنِی إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ کَانَ یَقْرَأُ وَ کَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ وَ طُبِعَ کَافِراً(4)

وَ کَانَ یَقْرَأُ إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا مِنْ نَفْسِی (5)

وَ قَرَأَ وَ مَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ (6) یَعْنِی الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَ قَرَأَ الشَّیْخُ وَ الشَّیْخَةُ فَارْجُمُوهُمَا الْبَتَّةَ فَإِنَّهُمَا قَدْ قَضَیَا الشَّهْوَةَ.

وَ قَرَأَ النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ-(7) وَ قَرَأَ وَ جَاءَتْ سَکَرَةُ الْحَقِّ بِالْمَوْتِ (8) وَ قَرَأَ وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (9) وَ قَرَأَ وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انْصَرَفُوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (10) وَ قَرَأَ إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَامْضُوا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ (11) وَ قَرَأَ فَسَتُبْصِرُونَ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْفُتُونُ (12) وَ قَرَأَ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلَّا فِتْنَةً لَهُمْ لِیَعْمَوْا فِیهَا(13)

وَ قَرَأَ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ ضُعَفَاءُ(14) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا کَانُوا أَذِلَّةً وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِمْ وَ قَرَأَ وَ کَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَةٍ غَصْباً(15) وَ قَرَأَ أَ فَلَمْ یَتَبَیَّنِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشَاءُ اللَّهُ

ص: 63


1- 1. البقرة: 238.
2- 2. النساء: 59.
3- 3. إبراهیم: 41.
4- 4. الکهف: 80.
5- 5. طه: 15.
6- 6. الأنبیاء: 25.
7- 7. الأحزاب: 6.
8- 8. ق: 19.
9- 9. الواقعة: 82.
10- 10. الجمعة: 11.
11- 11. الجمعة: 9.
12- 12. القلم: 5.
13- 13. أسری: 60.
14- 14. آل عمران: 123.
15- 15. الکهف: 79.

لَهَدَی النَّاسَ جَمِیعاً»(1) {آیا کسانی که ایمان آورده اند ندانسته اند که اگر خدا می خواست قطعا تمام مردم را به راه می آورد.} و خواندند: «هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمْ بِهَا تُکَذِّبَانِ اصْلَیَاهَا فَلَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ» یعنی این جهنمی است که شما دو تن [اولی و دومی] آن را دروغ می پنداشتید. پس بچشید آن را که نه می میرید در آن و نه زنده اید. به جای: «هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ» {این جهنمی است که مجرمان آن را دروغ می پنداشتند.} و خواندند: «فَإِنَّ اللَّهَ بَیَّتَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ» به جای: «فَأَتَی اللّهُ بُنْیَانَهُم مِّنَ الْقَوَاعِدِ»(2) {خدا از پایه بر بنیانشان زد.} امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند بر مکرشان شبیخون زد. آیه این چنین نازل شده است. و خواندند: «یَحْکُمُ بِهِ ذُو [به جای: ذوا] عَدْلٍ مِنْکُمْ»(3) {دو صاحب عدالت [در قرائت امام: یک صاحب عدالت] به آن داوری می کنند.} مقصود از صاحب عدالت امام است. و خواندند: «وَ مَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ آمَنُوا [به جای: أن یؤمنوا] بِاللَّهِ»(4) {و از آن ها انتقام نگرفتند جز بدین خاطر که ایمان می آورند [در قرائت امام: ایمان آوردند] به خدا} و خواندند: «وَ یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفَالَ [به جای عن الانفال]»(5) {از تو در باره انفال می پرسند. [در قرائت امام: انفال را از تو طلب می کنند].}

از امام باقر علیه السلام روایت کرده اند که جبرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ [آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً»(6) {و ستمکاران [به حقوق آل محمد] گفتند جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید}. امام باقر علیه السلام این آیه را چنین قرائت کرد: «لَکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِمَا أَنْزَلَ إِلَیْکَ [فِی عَلِیٍّ] أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلَائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً»(7) {لیکن خدا به حقانیت آنچه بر تو [در باره علی] نازل کرده است گواهی می دهد. او آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان نیز گواهی می دهند و کافی است خدا گواه باشد.} امام باقر علیه السلام این آیه را چنین تلاوت کرد و فرمود: جبرئیل آن را بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله چنین نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا [آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرا»(8). بقره / 59(9). طور / 47


1- . رعد / 31
2- . نحل / 26
3- . اعراف / 87
4- . بروج / 8
5- . انفال / 1
6- . فرقان / 8
7- . نساء / 166
8- . نساء / 168 - 169§ً {کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند [در حق آل محمد] خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند؛ مگر راه جهنم که همیشه در آن جاودانند و این برای خدا آسان است.} امام باقر علیه السلام فرمود: جبرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «وَ قَالَ الظَّالِمُونَ [آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا [آلَ مُحَمَّدِ] رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ»
9- {اما کسانی که ستم کرده بودند [در حق آل محمد] آن سخن را به سخن دیگری غیر از آنچه به ایشان گفته شده بود تبدیل کردند و ما نیز بر آنان که ستم کردند [به آل محمد] به سزای اینکه نافرمانی پیشه کرده بودند عذابی از آسمان فرو فرستادیم.} و نیز امام باقر علیه السلام فرمود: جبرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «فَإِنَّ لِلظَّالِمِینَ [آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] عَذَاباً دُونَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ»

لَهَدَی النَّاسَ جَمِیعاً-(1)

وَ قَرَأَ هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمْ بِهَا تُکَذِّبَانِ اصْلَیَاهَا فَلَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ (2) وَ قَرَأَ فَإِنَّ اللَّهَ بَیَّتَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ(3) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَیَّتَ مَکْرَهُمْ هَکَذَا نَزَلَتْ وَ قَرَأَ یَحْکُمُ بِهِ ذُو عَدْلٍ مِنْکُمْ (4) یَعْنِی الْإِمَامَ وَ قَرَأَ وَ مَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ آمَنُوا بِاللَّهِ (5) وَ قَرَأَ وَ یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفَالَ (6).

وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا وَ قَالَ الظَّالِمُونَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً(7) وَ قَرَأَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِمَا أَنْزَلَ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلَائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً(8)

وَ قَرَأَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ وَ قَالَ هَکَذَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(9)

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا وَ قَالَ الظَّالِمُونَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدِ رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (10) وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا فَإِنَّ لِلظَّالِمِینَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ عَذَاباً دُونَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (11) یَعْنِی عَذَاباً فِی الرَّجْعَةِ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَبَی أَکْثَرُ

ص: 64


1- 1. الرعد: 31.
2- 2. الرحمن: 43.
3- 3. النحل: 26، فأتی اللّه بنیانهم من القواعد.
4- 4. الأعراف: 87.
5- 5. البروج: 8.
6- 6. الأنفال: 1.
7- 7. الفرقان: 8.
8- 8. النساء: 166.
9- 9. النساء: 168- 169.
10- 10. البقرة: 59.
11- 11. الطور: 47.

النَّاسِ [بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ] إِلَّا کُفُوراً»(1) [ولی بیشتر مردم جز سر انکار[نسبت به ولایت علی علیه السلام] ندارند.]

مردی نزد امام باقر علیه السلام خواند: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»(2) {هر کسی مرگ را خواهد چشید.} امام اضافه فرمود: «و منشورة» یعنی زنده شونده. و فرمود: سوگند به خدا جبرئیل آیه را چنین بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرود آورد. کسی از این امت نیست جز آن که محشور و زنده می شود. اما مؤمنان به سوی روشنی چشمشان می روند و فاجران برای خواری و عذاب دردناک خداوند محشور می شوند. همچنین امام باقر علیه السلام فرمودند این آیه چنین نازل شد: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ [آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] الا خسارا»(3) {و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می کنیم ولی ستمگران [در حق آل محمد] را جز زیان نمی افزاید.} و فرمودند: جیرئیل این آیه را چنین نازل کرد: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ {آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ] نَاراً أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا»(4) [و بگو حق از پروردگارتان رسیده است پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند که ما برای ستمگران [در حق آل محمد] آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را در بر می گیرد.} از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که این آیه را چنین تلاوت کردند: «أَ فَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ [فَیَقْضُوا مَا عَلَیْهِمْ مِنَ الْحَقِّ] أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(5){آیا به آیات قرآن نمی اندیشند [تا داوری کنند در آنچه که از حق بر گردن آنان است] یا مگر بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است.} و شنیدم که امام علیه السلام می خواند: «وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جَبْرَئِیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ [عَلِیّاً]»(6) {و اگر شما دو زن علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقت خدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [علی علیه السلام] نیز یاور اویند{. امامان باقر و صادق علیهما السلام این آیه را چنین قرائت کردند: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ [إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی] فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَ»(7) {و زنانی را که متعه کرده اید [تا وقتی معین] مهرشان را به آنان بدهید.} و امام علیه السلام خواند: «إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ زَاغَتْ [به جای: صَغَت] قُلُوبُکُمَا»(8) {اگر شما دو زن به درگاه خدا توبه کنید بهتر است. واقعا دل هایتان انحراف پیدا کرده است.} و امام صادق علیه السلام خواند: «إِنِّی أَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ [با حذف: یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ} وَ سَبْعَ سَنَابِلَ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یَابِسَاتٍ»(9) {من در خواب دیدم هفت گاو فربه [که هفت گاو لاغر آن ها را می خورند] و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشگیده دیگر} و خواندند: «یَأْکُلْنَ مَا قَرَّبْتُمْ [به جای: مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ] لَهُنَّ»(10){می خورند آنچه را اختصاص به آن ها داده اید [ذخیره برای آن ها کرده اید]} و خواندند: «یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْرا»(11). تفاوتی بین آنچه در قران است با آنچه در این روایت آمده است، وجود ندارد. (مترجم)


1- . اسراء / 89
2- . آل عمران / 185 ، أنبیاء / 35، عنکبوت / 57
3- . اسراء / 82
4- . کهف / 29
5- . محمد / 24
6- . تحریم / 4
7- . نساء / 24
8- . تحریم / 40
9- . یوسف / 43
10- . یوسف / 48
11- . انعام / 158§ً

النَّاسِ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ إِلَّا کُفُوراً(1): وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ (2) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَنْشُورَةٌ هَکَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا سَیَنْشُرُ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیَنْشُرُونَ إِلَی قُرَّةِ أَعْیُنِهِمْ وَ أَمَّا الْفُجَّارُ فَیَحْشُرُونَ إِلَی خِزْیِ اللَّهِ وَ أَلِیمِ عَذَابِهِ وَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هَکَذَا وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ (3) وَ قَالَ وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ الْآیَةِ هَکَذَا وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ نَاراً أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا(4).

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام: أَنَّهُ قَرَأَ أَ فَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ فَیَقْضُوا مَا عَلَیْهِمْ مِنَ الْحَقِّ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا(5) وَ سَمِعْتُهُ یَقْرَأُ وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جَبْرَئِیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً(6) وَ قَرَأَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَ (7) وَ قَرَأَ إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ زَاغَتْ قُلُوبُکُمَا(8) وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ وَ سَبْعَ سَنَابِلَ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یَابِسَاتٍ (9) وَ قَرَأَ یَأْکُلْنَ مَا قَرَّبْتُمْ لَهُنَّ-(10)

وَ قَرَأَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً(11) وَ قَرَأَ فِی سُورَةِ مَرْیَمَ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ

ص: 65


1- 1. أسری: 89.
2- 2. آل عمران: 185، الأنبیاء: 35، العنکبوت: 57.
3- 3. أسری: 82.
4- 4. الکهف: 29.
5- 5. القتال: 24.
6- 6. التحریم: 4.
7- 7. النساء: 24.
8- 8. التحریم: 40.
9- 9. یوسف: 43 و 48.
10- 10. یوسف: 48.
11- 11. الأنعام: 158.

صَمْتاً [به جای: صَوما]»(1) {من برای خداوند رحمن سکوتی را [روزه ای] نذر کردم.} مردی نزد امیر المؤمنین خواند: «فَإِنَّهُمْ لایُکَذِّبُونَکَ»(2){آنان تو را تکذیب نمی کنند.} ایشان فرمودند: «به خدا سوگند او را به شدیدترین وجه تکذیب کردند. آیه با تخفیف (یَکذِبُونَکَ) نازل شده است: «یَکْذِبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ»(3) {[به تو دروغ می گویند] و لیکن ستمگران آیات الهی را انکار می کنند.} یعنی نمی توانند حقی بیاورند که با آن حق تو را باطل کنند. امام صادق علیه السلام در نمازی که با گروهی خواند، چنین خواندند: «قُتِلَ أَصْحَابُ الْخُدُود(4) [به جای: الأخدود]»(5). واقعه / 29(6). عصر / 1 - 2(7). فیل / 1(8). فیل / 2(9). فجر / 1(10). توبه / 73(11). توبه / 117


1- . مریم / 26
2- . انعام / 33
3- . انعام / 33
4- . خدّ به معنای حفره و گودال می باشد. (مترجم)
5- . بروج / 4§ِ {مرگ بر آدم سوزان خندق} و فرمودند: اخدود چیست؟! و مردی نزد ایشان خواند: «وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ
6- » {و درخت های موز که میوه اش خوشه خوشه روی هم چیده است.} امام علیه السلام فرمود: نه! چنین است: «طَلْعٍ مَنْضُودٍ»{درخت خرما که میوه اش خوشه خوشه روی هم چیده است.} و امام علیه السلام خواندند: : «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ
7- [وَ إِنَّهُ فِیهِ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ]» {سوگند به عصر که انسان در زیانکاری است [ و او تا اخر روزگار در زیانکاری است]} و نیز خواندند: «إِذَا جَاءَ فَتْحُ اللَّهِ وَ النَّصْرُ» [به جای: اذا جاء نصر الله و الفتح] {و زمانی که یاری و پیروزی خداوند در رسد.} و نیز قرائت کردند: «أَ لَمْ یَأْتِکَ [به جای: ألَم تَرَ] کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ»
8- {[آیا با خبر نشدی] آیا ندیدی پروردگارت چه بر سر اصحاب فیل آورد.} و نیز خواندند: «إِنِّی جَعَلْتُ [به جای: ألم یجعل] کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ»
9- {و من نیرنگشان را بر باد دادم [آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟]} فردی از امام صادق علیه السلام در باره آیه «والفجر»
10- {سوگند به سپیده دم} پرسید. امام فرمود: واو در آن نیست، الفجر است. و فردی نزد امام صادق علیه السلام خواند: «جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ»
11- {ای پیامبر! با کافران و منافقان پیکار کن.} امام فرمود: آیا دیده و شنیده اید که رسول خدا صلی الله علیه و آله با منافقی بجنگد. رسول خدا تالیف قلوب آنان را می کرد. اصل آیه این است: «جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ.» یعنی با استفاده از منافقان با کفار پیکار کن. از امام رضا علیه السلام روایت شده است که به فردی فرمود: چگونه این آیه را می خوانی: «لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ»

صَمْتاً(1)

وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ- فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ (2) فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَذَّبُوهُ أَشَدَّ التَّکْذِیبِ وَ لَکِنْ نَزَلَتْ بِالتَّخْفِیفِ یَکْذِبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ أَیْ لَا یَأْتُونَ بِحَقٍّ یُبْطِلُونَ بِهِ حَقَّکَ وَ صَلَّی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَرَأَ قُتِلَ أَصْحَابُ الْخُدُودِ(3)

وَ قَالَ مَا الْأُخْدُودُ وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَیْهِ وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ فَقَالَ لَا طَلْعٍ مَنْضُودٍ(4) وَ قَرَأَ وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ وَ إِنَّهُ فِیهِ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ قَرَأَ إِذَا جَاءَ فَتْحُ اللَّهِ وَ النَّصْرُ وَ قَرَأَ أَ لَمْ یَأْتِکَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ وَ قَرَأَ إِنِّی جَعَلْتُ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ وَ سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْفَجْرِ فَقَالَ

لَیْسَ فِیهَا وَاوٌ وَ إِنَّمَا هُوَ الْفَجْرُ وَ قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ (5) فَقَالَ هَلْ رَأَیْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاتَلَ مُنَافِقاً إِنَّمَا کَانَ یَتَأَلَّفُهُمْ وَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ کَیْفَ تَقْرَأُ لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ(6) قَالَ فَقَالَ هَکَذَا نَقْرَؤُهَا قَالَ لَیْسَ هَکَذَا قَالَ اللَّهُ إِنَّمَا قَالَ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ(7).

باب تألیف القرآن و أنه علی غیر ما أنزل الله عز و جل

فمن الدلالة علیه فی باب الناسخ و المنسوخ منه الآیة فی عدة النساء فی المتوفی عنها زوجها و قد ذکرنا ذلک فی باب الناسخ و المنسوخ و احتجنا إلی

ص: 66


1- 1. مریم: 26.
2- 2. الأنعام: 33.
3- 3. البروج: 4.
4- 4. الواقعة: 29.
5- 5. براءة: 73.
6- 6. براءة: 117.
7- 7. قد کان فی هذه القطعة من رسالة الأشعریّ تصحیفات و اغلاط صححناها بالمقابلة و العرض علی سائر المصادر کتفسیر القمّیّ و تفسیر فرات و تفسیر العیّاشیّ و نسخة الکافی و غیر ذلک.

تکرار می کنیم. مدت عده در دوران جاهلیت یک سال بود. خداوند در این باره آیه ای را نازل کرد و این مدت را به دلیلی که در باب ناسخ و منسوخ ذکر کردیم، تایید کرد. اما بعدا این آیه را نسخ و آیه چهار ماه و ده روز را نازل فرمود که هر دو در سوره بقره و در همین قرانی است که در دست مردم است که اول آیه ناسخ را می خوانند: «وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْرا»(1). نساء / 240


1- . نساء / 234§ً {و کسانی از شما که می میرند و همسرانی بر جای می گذارند، [همسران] چهار ماه و ده روز انتظار می برند.} و سپس بعد از ده آیه، آیه منسوخ می آید: «وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ»

إعادة ذکره فی هذا الباب لیستدل علی أن التألیف علی خلاف ما أنزل الله جل و عز لأن العدة فی الجاهلیة کانت سنة فأنزل الله فی ذلک قرآنا فی العلة التی ذکرناها فی باب الناسخ و المنسوخ و أقرهم علیها ثم نسخ بعد ذلک فأنزل آیة أربعة أشهر و عشرا و الآیتان جمیعا فی سورة البقرة فی التألیف الذی فی أیدی الناس فیما یقرءونه أولا الناسخة و هی الآیة التی ذکرها الله قوله وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً ثم بعد هذا بنحو من عشر آیات تجی ء الآیة المنسوخة قوله وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ (1) فعلمنا أن هذا التألیف علی خلاف ما أنزل الله جل و عز و إنما کان یجب أن یکون المتقدم فی القراءة أولا الآیة المنسوخة التی ذکر فیها أن العدة متاعا إلی الحول غیر إخراج ثم یقرأ بعد هذه الآیة الناسخة التی ذکر فیها أنه قد جعل العدة أربعة أشهر و عشرا فقدموا فی التألیف الناسخ علی المنسوخ.

و مثله فی سورة الممتحنة فی الآیة التی أنزلها الله فی غزوة الحدیبیة و کان بین فتح مکة و الحدیبیة ثلاث سنین و ذلک أن الحدیبیة کانت فی سنة ست من الهجرة و فتح مکة فی سنة ثمان من الهجرة فالذی نزل فی سنة ست قد جعل فی آخر السورة و التی نزلت فی سنة ثمانی فی أول السورة و ذلک: أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما کان فی غزوة الحدیبیة شرط لقریش فی الصلح الذی وقع بینه و بینهم أن یرد إلیهم کل من جاء من الرجال علی أن یکون الإسلام ظاهرا بمکة لا یؤذی أحد من المسلمین و لم یقع فی النساء شرط و کان رسول الله صلی الله علیه و آله علی هذا یرد إلیهم کل من جاء من الرجال إلی أن جاءه رجل یکنی أبا بصیر.

فبعثت قریش رجلین إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و کتبوا إلیه یسألونه بأرحامهم أن یرد إلیهم أبا بصیر فقال له رسول الله صلی الله علیه و آله ارجع إلی القوم فقال یا رسول الله تردنی إلی المشرکین یعینونی و یعذبونی و قد آمنت بالله و صدقت برسول الله

ص: 67


1- 1. النساء: 234 و 240.

پیامبر فرمود: ابو بصیر! ما با آن ها شرط و عهدی بسته ایم و ما به عهد خود پایبندیم. خداوند برای تو گشایشی قرار خواهد داد. آن گاه او را به دو فرستاده قریش تحویل دادند.

ابوبصیر با آن ها به راه افتاد. وقتی که به ذو الحلیفه رسیدند، ابوبصیر کیسه ای را که همراه خود داشت و در آن تکه ای از گوشت شتر و مقداری خرما بود، بیرون آورد و به آنان تعارف کرد که از خوراکی اش بخورند. آنان امتناع کردند. ابو بصیر به آنان گفت اما اگر شما من را غذای خودتان دعوت کنید، من از آن خواهم خورد. آنان آمدند و شروع به خوردن از غذای ابوبصیر کردند. همراه یکی از این دو شمشیری بود که به دیوار آویخته بود. ابو بصیر به او گفت: این شمشیر توست؟ آن مرد گفت: آری. ابوبصیر گفت: آن را به من بده. آن مرد قبضه شمیر را در دست ابو بصیر گذاشت که ناگاه ابوبصیر آن را از غلاف بیرون کشید و آن مرد را کشت. فرد دیگر فرار کرد و به مدینه برگشت و به سراغ رسول خدا رفت و گفت: محمد! رفیق شما رفیق من را کشت و من در حالی از دست او جان به در بردم که او مشغول جمع آوری اشیاء رفیقم بود .

در همین هنگام ابوبصیر در حالی که با شمشیر و شتر آن فرد بود وارد شد. رسول خدا به ابوبصیر فرمود: از مدینه خارج شو. زیرا قریش این کار تو را به حساب من خواهند نوشت. ابو بصیر به سمت ساحل رفت و گروهی از اعراب را گرد آورد. او با این گروه راه را بر کاروان های قریش می بست و بر هر کسی دست می یافت می کشت تا این که گروهش به هفتاد نفر رسید. قریش نامه ای به رسول خدا نوشت و از ایشان خواستند که اجازه دهند ابوبصیر و گروهش به مدینه برگردند. آنان ابو بصیر را از پیمانشان با رسول الله استثناء کردند. نامه به ابوبصیر رسید در حالی که مریض شده و در آخرین لحظات حیاتش بود و بالاخره مرد و در همانجا وی را به خاک سپردند و یارانش به مدینه بازگشتند.

در مکه زنی بود به نام کلثم دختر عقبه (دختر عقبة ابن ابی معیط) که ایمان آورده بود، ولی ایمانش را کتمان می کرد و دو برادرش کافر بودند و خانواده اش او را آزار و اذیت می کردند و از او می خواستند که از اسلام برگردد. کلثم به مدینه گریخت و مردی از خزاعه او را به مدینه رساند. کلثم به سراغ ام سلمه همسر پیامبر رفت و به وی گفت: رسول خدا با قریش عهد کرده است که مردان را برگرداند و در مورد زنان تعهدی به آنان نداده است. زنان ضعیف و بی پناه اند؛ اگر رسول الله من را به مکه بازگرداند، من نگرانم که آنان من را آزار و شکنجه بدهند. پس از رسول الله بخواه که من را به آنان برنگرداند.

پیامبر بر ام سلمه در حالی که کلثم نزد او بود، وارد شد و ام سلمه ماجرا را برای رسول الله باز گفت، اما رسول الله چیزی در پاسخ وی نگفت تا این که وحی نازل شد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ

ص: 68

فقال یا أبا بصیر إنا قد شرطنا لهم شرطا و نحن وافون لهم بشرطهم و الله سیجعل لک مخرجا فدفعه إلی الرجلین.

فخرج معهما فلما بلغوا ذا الحلیفة أخرج أبا بصیر جرابا کان معه فیه کسر و تمرات فقال لهما ادنوا فأصیبا من هذا الطعام فامتنعا فقال أما لو دعوتمانی إلی طعامکما لأجبتکما فدنیا فأکلا و مع أحدهما سیف قد علقه فی الجدار فقال له أبو بصیر أ صارم سیفک هذا قال نعم قال ناولنیه فدفع إلیه قائمة السیف فسله فعلاه به فقتله و فر الآخر و رجع إلی المدینة فدخل إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا محمد إن صاحبکم قتل صاحبی و ما کدت أن أفلت منه إلا بشغله بسلبه.

فوافی أبو بصیر و معه راحلته و سلاحه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا أبا بصیر اخرج من المدینة فإن قریشا تنسب ذلک إلی فخرج إلی الساحل و جمع جمعا من الأعراب فکان یقطع علی عیر قریش و یقتل من قدر علیه حتی اجتمع إلیه سبعون رجلا و کتبت قریش إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و سألوه أن یأذن لأبی بصیر و أصحابه فی دخول المدینة و قد أحلوه من ذلک فوافاه الکتاب و أبو بصیر قد مرض و هو فی آخر رمق فمات و قبره هناک و دخل أصحابه المدینة.

و کانت هذه سبیل من جاءه و کانت امرأة یقال لها کلثم بنت عقبة بمکة و هی بنت عقبة بن أبی معیط مؤمنة تکتم إیمانها و کان أخواها کافرین أهلها یعذبونها و یأمرونها بالرجوع عن الإسلام فهربت إلی المدینة و حملها رجل من خزاعة حتی وافی بها إلی المدینة فدخلت علی أم سلمة زوج النبی صلی الله علیه و آله فقالت یا أم سلمة إن رسول الله صلی الله علیه و آله قد شرط لقریش أن یرد إلیهم الرجال و لم یشرط لهم فی النساء شیئا و النساء إلی ضعف و إن ردنی رسول الله صلی الله علیه و آله إلیهم فتنونی و عذبونی و أخاف علی نفسی فاسألی رسول الله صلی الله علیه و آله أن لا یردنی إلیهم.

فدخل رسول الله صلی الله علیه و آله علی أم سلمة و هی عندها فأخبرته أم سلمة خبرها فقالت یا رسول الله هذه کلثم بنت عقبة و قد فرت بدینها فلم یجبها رسول الله صلی الله علیه و آله بشی ء و نزل علیه الوحی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ

ص: 68

الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَ تا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ»(1) {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون زنان با ایمان مهاجر نزد شما آیند آنان را بیازمایید خدا به ایمان آنان داناتر است. پس اگر آنان را باایمان تشخیص دادید دیگر ایشان را به سوی کافران بازنگردانید نه آن زنان بر ایشان حلالند و نه آن [مردان] بر این زنان حلال و هر چه خرج [این زنان] کرده اند به [شوهران] آن ها بدهید و بر شما گناهی نیست که در صورتی که مهرشان را به آنان بدهید با ایشان ازدواج کنید و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید [و پایبند نباشید] و آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراری خود که به کفار پناهنده شده اند] خرج کرده اید [از کافران] مطالبه کنید و آن ها هم باید آنچه را خرج کرده اند [از شما] مطالبه کنند این حکم خداست [که] میان شما داوری می کند و خدا دانای حکیم است* و در صورتی که [زنی] از همسران شما به سوی کفار رفت [و کفار مهر مورد مطالبه شما را ندادند] و شما غنیمت یافتید، پس به کسانی که همسرانشان رفته اند معادل آنچه خرج کرده اند بدهید و از آن خدایی که به او ایمان دارید بترسید.} پس حکم خداوند در این مورد این است که چنین زنی به کفار بازگردانده نمی شود و هر گاه او را به آزمایش اسلام آزمودند، به این صورت که زن به خداوندی که جز او معبودی نیست قسم بخورد که پیوستنش به مسلمین به خاطر کینه به شوهر کافرش و یا علاقه اش به فردی از مسلمین نبوده است بلکه تنها علاقه اش به اسلام انگیزه او از این کار بوده است. پس اگر قسم خورد و معلوم شد که واقعا چنین است، به کفار بازگردانده نمی شود در حالی که هیچ کافر یا مسلمانی نمی تواند با او ازدواج کند تا این که مهریه اش را به شوهر کافرش برگرداند. هر گاه چنین کرد آن گاه می تواند ازدواج کند. و این همان آیه است که: «وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا» یعنی آنچه را کفار برای این زنان هزینه کرده اند بدانان برگردانید. و سپس خداوند فرمود: «وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ»(2) {و بر شما گناهی نیست که در صورتی که مهرشان را به آنان بدهید با ایشان ازدواج کنید و به پیوندهای قبلی کافران متمسک نشوید و پایبند نباشید.} و افزود: «وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ علی نسائکم الذی یلحقن بالکفار وَلْیَسْأَلُوا مَا أَنفَقُوا ذلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ» {و آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراری خود که به کفار پناهنده شده اند خرج کرده اید [از کافران] مطالبه کنید و آن ها هم باید آنچه را خرج کرده اند [از شما] مطالبه کنند این حکم خداست [که] میان شما داوری می کند و خدا دانای حکیم است.} آن گاه فرمود: «وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْ ءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ» {و در صورتی که [زنی] از همسران شما به سوی کفار رفت} پس آنچه را که هزینه آن ها کرده اید از کفار طلب کنید و اگر از پرداخت آن امتناع ورزیدند، پس هر گاه به غنیمتی از کفار دست یافتید ابتدا و قبل از هر گونه تقسیم، طلب فرد مسلمانی که زنش به کفار پیوسته است به او داده می شود. هم مسلمانان و هم کافران به این امر رضایت دادند. این ماجرا همان است که در سوره ممتحنه منعکس شده است و آیات مربوط به آن در سال ششم هجری نازل شده است.

و اما آنچه در آغاز سوره است مربوط به ماجرای حاطب بن ابی بلتعه است. رسول خدا اراده کرد که به سمت مکه حرکت کند. پس دعا کرد: خدایا چشم ها را بپوشان و خبرها را از قریش پنهان بدار تا آنکه ناگهان بر آن ها در خانه شان فرود آییم. خانواده حاطب در مکه بودند. به قریش خبر حرکت پیامبر به سوی مکه رسید و سخت هراسناک شدند. آنان از خانواده حاطب خواستند که به حاطب بنویسند که خبر حرکت پیامبر به سوی مکه را به قریش برساند تا بتوانند تدابیر لازم را اتخاذ کنند. حاطب در نامه خبر تصمیم رسول الله را برای حرکت به سوی مکه را نوشت و آن را به زنی سپرد. آن زن نامه را در میان موهای خود پنهان کرد و به سوی مکه به راه افتاد. در این هنگام وحی نازل شد و پیامبر را از ماجرا آگاه کرد. ایشان امیرالمؤمنین و زبیر بن عوام را به تعقیب آن زن فرستاد و آنان در منطقه عسفان به وی رسیدند. او را بازرسی کردند اما نامه را نیافتند.

ص: 69


1- . ممتحنه / 10 - 11
2- . ممتحنه / 10

الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَ (1) إلی قوله جل و عز وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ فحکم الله فی هذا أن النساء لا یرددن إلی الکفار و إذا امتحنوا بمحنة الإسلام أن تحلف المرأة بالله الذی لا إله إلا هو ما حملها علی اللحاق بالمسلمین بغضا لزوجها الکافر أو حبا لأحد من المسلمین و إنما حملها علی ذلک الإسلام فإذا حلفت و عرف ذلک منها لم ترد إلی الکفار و لم تحل للکافر و لیس للمؤمن أن یتزوجها و لا تحل له حتی یرد علی زوجها الکافر صداقها فإذا رد علیه صداقها حلت له و حل له مناکحتها.

و هو قوله جل و عز وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا یعنی آتوا الکفار ما أنفقوا علیهن.

ثم قال وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ ثم قال وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ علی نسائکم الذی یلحقن بالکفار ذلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ ثم قال وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْ ءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فاطلبوا من الکفار ما أنفقتم علیهم فإن امتنع به علیکم فَعاقَبْتُمْ أی أصبتم غنیمة فلیؤخذ من أول الغنیمة قبل القسمة ما یرد علی المؤمن الذی ذهبت امرأته إلی الکفار فرضی بذلک المؤمنون و رضی به الکافرون.

فهذه هی القصة فی هذه السورة فنزلت هذه الآیة فی هذا المعنی فی سنة ست من الهجرة و أما فی أول السورة: فهی قصة حاطب بن أبی بلتعة أراد رسول الله صلی الله علیه و آله أن یصیر إلی مکة فقال اللهم أخف العیون و الأخبار علی قریش حتی نبغتها فی دارها و کان عیال حاطب بمکة فبلغ قریشا ذلک فخافوا خوفا شدیدا فقالوا لعیال حاطب اکتبوا إلی حاطب لیعلمنا خبر محمد صلی الله علیه و آله فإن أرادنا لنحذره فکتب حاطب إلیهم أن رسول الله صلی الله علیه و آله یریدکم و دفع الکتاب إلی امرأة فوضعته فی قرونها فنزل الوحی علی رسول الله صلی الله علیه و آله و أعلمه الله ذلک فبعث رسول الله صلی الله علیه و آله أمیر المؤمنین و الزبیر بن العوام فلحقاها بعسفان ففتشاها فلم یجدا معها شیئا

ص: 69


1- 1. راجع سورة الممتحنة: 10- 13.

زبیر مایوسانه گفت چیزی نیافتیم. علی علیه السلام فرمود: رسول الله هرگز به من دروغ نگفته است و جبرئیل نیز هرگز به پیامبر دروغ نگفته است. آنان بالاخره نامه را یافتند و به رسول الله تحویل دادند. پیامبر به حاطب فرمود: این نامه چیست؟ حاطب گفت: به خدا سوگند من تغییر نکرده ام و دینم را به کفر مبدل نکرده ام و نفاق نیز نورزیده ام اما از آنجا که خانواده ام این درخواست را از من کردند، من به درخواست آن ها پاسخ دادم تا قریش معیشت آن ها را تامین کنند و با آنان خوشرفتاری نمایند.

حاطب از قبیله لخم بود و آنان هم پیمان با اسد بن عبد العزّی بودند. عمر بن خطاب برخاست و گفت: ای رسول الله! به من اجازه بده تا گردنش را بزنم. رسول الله فرمود: ساکت شو! در همین لحظه این آیات را خداوند نازل فرمود: «یأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ - تا - وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیر» {ای کسانی که ایمان آورده اید دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید ....خداوند به آنچه می کنید آگاه است.} سپس در مورد دوستی با کسانی که با مسلمانان دشمنی نورزیده اند، به آن ها اجازه داد: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ إلی قوله وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ.»(1)

تا اینجای سوره در سال هشتم هجری که رسول الله مکه را فتح کرد، نازل شد، اما آن آیاتی که در مورد زن مهاجر به مدینه بود در سال ششم هجری نازل شد و می بینیم که این آیات با وجود آن که زودتر نازل شده اند، بعد از آیات نازل شده در سال هشتم هجری در سوره ممتحنه قرار گرفته اند و این دلیلی دیگر بر این مطلب است که قرآن بر اساس و ترتیبی که نازل شده است، گردآوری و تنظیم نشده است.

و از همین قبیل است این آیه در سوره نساء: «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً»(2) {اگر ترسیدید که عدالت نورزید، پس به یک همسر اکتفاء کنید.} این آیه با آیات قبل هیچ ارتباطی ندارد. توضیح این که رسم عرب بر این بود وقتی دختر یتیمی را بزرگ می کردند از ازدواج با او - به خاطر همین تربیت کردن - امتناع می ورزیدند و ازدواج با او را بر خویش حرام می کردند. آنان بعد از هجرت از رسول الله در این باره سئوال کردند که خداوند این آیات را نازل کرد: «وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّساءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ فِی یَتامَی النِّساءِ اللَّاتِی لا تُؤْتُونَهُنَّ ما کُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَی بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیمًا»(3) {و در باره آنان رای تو را می پرسند بگو خدا در باره آنان به شما فتوا می دهد و [نیز] در باره آنچه در قرآن بر شما تلاوت می شود در مورد زنان یتیمی که حق مقرر آنان را به ایشان نمی دهید و تمایل به ازدواج با آنان دارید و [در باره] کودکان ناتوان و اینکه با یتیمان [چگونه] به داد رفتار کنید [پاسخگر شماست] و هر کار نیکی انجام دهید قطعا خدا به آن داناست.} اکنون می گوییم آیه «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ»

ص: 70


1- . ممتحنه / 8 - 9
2- . نساء / 3
3- . نساء / 127

فقال الزبیر ما نجد معها شیئا فقال أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و الله ما کذبنی رسول الله صلی الله علیه و آله و لا کذب جبرئیل رسول الله صلی الله علیه و آله لتظهرن الکتاب فرده إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال رسول الله لحاطب ما هذا فقال یا رسول الله و الله ما غیرت و لا بدلت و لا نافقت و لکن عیالی کتبوا إلی فأحببت أن أداری قریشا لیحسنوا معاش عیالی و یرفقوا بهم.

و حاطب رجل من لخم و هو حلیف لأسد بن عبد العزی فقام عمر بن الخطاب فقال یا رسول الله اومرنی بضرب عنقه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اسکت فأنزل الله جل و عز یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ إلی قوله وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(1) ثم أطلق لهم فقال لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ إلی قوله وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (2).

فإلی هذا المکان من هذه السورة نزل فی سنة ثمانی من الهجرة حیث فتح رسول الله صلی الله علیه و آله مکة و الذی ذکرنا فی قصة المرأة المهاجرة نزل فی سنة ست من الهجرة فهذا دلیل علی أن التألیف لیس علی ما أنزل الله.

و مثله فی سورة النساء فی قوله جل و عز فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً(3) و لیس هذا من الکلام الذی قبله فی شی ء و إنما کانت العرب إذا ربت یتیمة یمتنعون من أن یتزوجوا بها فیحرمونها علی أنفسهم لتربیتهم لها فسألوا رسول الله صلی الله علیه و آله عن ذلک بعد الهجرة فأنزل الله علیه فی هذه السورة وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّساءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ فِی یَتامَی النِّساءِ اللَّاتِی لا تُؤْتُونَهُنَّ ما کُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدانِ (4) فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فهذه الآیة

ص: 70


1- 1. الآیة الأولی من سورة الممتحنة.
2- 2. الممتحنة: 8 و 9.
3- 3. النساء: 3.
4- 4. النساء: 127 و ما بعدها الآیة: 3.

به اضافه آیه «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً» ادامه آیات یاد شده در فوقند که در جای خود قرار نگرفته اند.

و از همین قبیل است در سوره عنکبوت در آیات «وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ.»(1) در تالیف کنونی قرآن بعد از این آیات مربوط به حضرت ابراهیم علیه السلام آیاتی می آید که مربوط به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است: «وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ - تا - أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ.» بعد به دنبال آن این آیه می آید: «فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» در حالی که این آیه مربوط به ماجرای ابراهیم است و باید بعد از آیاتی که با «الیه ترجعون» پایان یافته می آمد. و این دلیلی دیگر بر این مطلب است که جمع آوری قرآن بر اساس تنزیل الهی که در هر زمانی متناسب با امور و وقایع بوده، صورت نگرفته است و آنان به جهت کمی دانش و آگاهی شان از کیفیت نزول آیات، آن ها را بدون وجه مقدم و یا مؤخر داشته اند و بر اساس آرای شخصی شان قرآن را جمع آوری کرده اند. ای بسا حرف و آیه ای را در جایی غیر از جای واقعی اش گذاشته اند که نشانه کمی شناخت نسبت بدان است. اگر اینان علم این کار را از معدن آن که قرآن در آن نازل شده است و از اهل قرآن که قرآن بر آن ها نازل شده می گرفتند، در جمع آوری قرآن دچار اختلاف نمی شدند و مردم از همه آنچه که از ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام احتیاج داشتند، مطلع می شدند.

و از همین قبیل است در سوره نساء در ماجرای یاران رسول الله در جنگ احد که علی رغم آن که دچار شکست شده و کشته و مجروح فراوانی داده بودند، خداوند بدان ها فرمان تعقیب قریش را داد. آنان در پی این فرمان گفتند چگونه ما با این حال و وضعیتی که داریم و دچار زخم و درد شدید هستیم به تعقیب قریش بپردازیم که خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ

ص: 71


1- . عنکبوت / 16 - 17

هی مع تلک التی فی أول السورة فغلطوا فی التألیف فأخروها و جعلوها فی غیر موضعها.

و مثله فی سورة العنکبوت فی قوله عز و جل وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (1) فأما التألیف الذی فی المصحف بعد هذا وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ إلی قوله جل و عز أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ فهذه الآیة مع قصة إبراهیم صلی الله علیه متصلة بها فقد أخرت و هذا دلیل علی أن التألیف علی غیر ما أنزل الله جل و عز فی کل وقت للأمور التی کانت تحدث فینزل الله فیها القرآن و قد قدموا و أخروا لقلة معرفتهم بالتألیف و قلة علمهم بالتنزیل علی ما أنزله الله و إنما ألفوه بآرائهم و ربما کتبوا الحرف و الآیة فی غیر موضعها الذی یجب قلة معرفة به و لو أخذوه من معدنه الذی أنزل فیه و من أهله الذی نزل علیهم لما اختلف التألیف و لوقف الناس علی عامة ما احتاجوا إلیه من الناسخ و المنسوخ و المحکم و المتشابه و الخاص و العام.

و مثله فی سورة النساء فی قصة أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله یوم أحد حیث أمرهم الله جل و عز بعد ما أصابهم من الهزیمة و القتل و الجراح أن یطلبوا قریشا وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ

ص: 71


1- 1. العنکبوت: 16 و 17.

مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ»(1) {و در تعقیبِ گروه [دشمنان] سستی نورزید. اگر شما درد می کشید، آنان [نیز] همان گونه که شما درد می کشید، درد می کشند، و حال آنکه شما چیزهایی از خدا امید دارید که آن ها امید ندارند، و خدا همواره دانای سنجیده کار است.} ادامه این آیه در سوره آل عمران آمده است: «إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ»(2) {اگر به شما آسیبی رسیده، آن قوم را نیز آسیبی نظیر آن رسید؛ و ما این روزها[ی شکست و پیروزی] را میان مردم به نوبت می گردانیم [تا آنان پند گیرند] و خداوند کسانی را که [واقعاً] ایمان آورده اند معلوم بدارد، و از میان شما گواهانی بگیرد، و خداوند ستمکاران را دوست نمی دارد.}

این دو آیه در حالی که به هم مرتبط هستند و در موضوعی واحد بر رسول الله نازل شدند، نیمی از آن در سوره نساء و نیمی دیگر در سوره آل عمران آورده شده است!

گروهی از علما از امامان علیهم السلام روایت کرده اند که فرمودند: «گروهی از مردم بعضی از آیات قرآن را به بعضی دیگر زدند و با ناسخ در حالی که آن را جزء محکمات می دانستند احتجاج کردند و به خاص در حالی که آن را عام می دانستند استدلال کردند. به اول آیه استدلال کردند و دلیل آن را واگذاشتند و توجه به آغاز و انجام سخن و این که شأن صدور و نزول آن چیست، نکردند.»

من از دانش قرآن اموری را بازگو خواهم کرد تا روشن شود که کسی که این امور را نداند دانای به قرآن نیست؛ آن کس که ناسخ را از منسوخ و خاص را از عام و مکی را از مدنی و محکم را از متشابه باز نمی شناسد و همچنین اسباب و علل نزول آیات را نمی داند و آیات مبهم و الفاظی که برای معانی خاص کنار هم قرار گرفته اند و آنچه از دانش سنجش [آیات] است را درک نمی کند و مقدم و موخر و عمق و جواب و سبب و قطع و وصل و اتفاق و مستثنی منه و مجاز و صفت در قبل و بعد و مفصل را که ملحدان در آن به هلاکت افتادند و الفاظ متصل و آنچه بر قبل و یا بعدش حمل می شود و تاکید را نمی فهمد.

ما در این کتاب بعضی از این امور را توضیح داده ایم، اگر چه همه آن را ذکر نکرده ایم.

و از دیگر مواردی که دلیل بر جمع آوری قرآن بر خلاف ترتیب نزول الهی است، این آیه سوره احزاب است: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً - تا - وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا»(3) {ای پیامبر، ما تو را [به سِمَتِ] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم، و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی تابناک. و مؤمنان را مژده دِه که برای آنان از جانب خدا بخشایشی فراوان خواهد بود. و کافران و منافقان را فرمان مبَر، و از آزارشان بگذر و بر خدا اعتماد کن و کارسازی [چون] خدا کفایت می کند.}

ص: 72


1- . نساء / 104
2- . آل عمران / 140
3- . احزاب / 45 - 48

مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ (1) فلما أمرهم الله بطلب قریش قالوا کیف نطلب و نحن بهذه الحال من الجراحة و الألم الشدید فأنزل الله هذه الآیة وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ و فی سورة آل عمران تمام هذه الآیة عند قوله إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (2) الآیة إلی آخرها و الآیتان متصلتان فی معنی واحد و نزلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله متصلة بعضها ببعض فقد کتب نصفها فی سورة النساء و نصفها فی سورة آل عمران.

و قد حکی جماعة من العلماء عن الأئمة علیهم السلام أنهم قالوا إن أقواما ضربوا القرآن بعضه ببعض و احتجوا بالناسخ و هم یرونه محکما و احتجوا بالخاص و هم یرونه عاما و احتجوا بأول الآیة و ترکوا السبب و لم ینظروا إلی ما یفتحه الکلام و ما یختمه و ما مصدره و مورده فضلوا و أضلوا عن سواء السبیل و سأصف من علم القرآن أشیاء لیعلم أن من لم یعلمها لم یکن بالقرآن عالما من لم یعلم الناسخ و المنسوخ و الخاص و العام و المکی و المدنی و المحکم و المتشابه و أسباب التنزیل و المبهم من القرآن و ألفاظه المؤتلفة فی المعانی و ما فیه من علم القدر و التقدیم منه و التأخیر و العمق و الجواب و السبب و القطع و الوصل و الاتفاق و المستثنی منه و المجاز و الصفة فی قبل و ما بعد و المفصل الذی هلک فیه الملحدون و الوصل من الألفاظ و المحمول منه علی ما قبله و ما بعده و التوکید منه و قد فسرنا فی کتابنا هذا بعض ذلک و إن لم نأت علی آخره.

و من الدلیل أیضا فی باب تألیف القرآن أنه علی خلاف ما أنزله الله تبارک و تعالی فی سورة الأحزاب فی قوله یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً(3) إلی قوله وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا و هذه الآیة

ص: 72


1- 1. النساء: 104.
2- 2. آل عمران: 140.
3- 3. الأحزاب: 45.

این آیات در مکه نازل شده، اما قبل از آن آیاتی است که در مدینه نازل شده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرا(1). احزاب / 22 - 23(2). احزاب / 18 - 19


1- . احزاب / 9§ً {ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود به یاد آرید، آنگاه که لشکرهایی به سوی شما [در]آمدند، پس بر سر آنان تندبادی و لشکرهایی که آن ها را نمی دیدید فرستادیم، و خدا به آنچه می کنید همواره بیناست.} تا «وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ»
2- {و چون مؤمنان دسته های دشمن را دیدند، گفتند: «این همان است که خدا و فرستاده اش به ما وعده دادند و خدا و فرستاده اش راست گفتند»، و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود. از میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند.} در این ماجرا محنت و سختی بر مومنان و منافقان هر دو وارد شد که خداوند مومنان را با آیه «ما زادهم الا ایمانا و تسلیما» ستوده است که آیه 22 احزاب است و منافقان را با آیه «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ - تا - وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً»

نزلت بمکة و قبل هذه الآیة ما نزل بالمدینة و هو قوله عز و جل فی سورة الأحزاب یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً(1) إلی قوله وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ (2) و فی هذه الآیة و هذه القصة وقعت المحنة علی المؤمنین و المنافقین فأما المؤمنون فما مدحهم الله به من قوله جل و عز ما زادهم ما کانوا فیه من الشدة إلا إیمانا و تسلیما من المؤمنین و أما المنافقون فما قص الله من خبرهم و حکی عن بعضهم قوله تبارک و تعالی قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ إلی قوله وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(3) و قد أجمعوا أن أول سورة نزلت من القرآن اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ و لیس تقرأ فی ما ألفوا من المصحف إلا قریبا من آخره و إن من أواخر ما نزلت من القرآن سورة البقرة و قد کتبوها فی أول المصحف.

و روی بعض العلماء أنه لما ظفر عمرو بن عبد ود الخندق قال رجل من المنافقین من قریش لبعض إخوانه أن قریشا لا یریدون إلا محمدا فهلموا نأخذه فندفعه فی أیدیهم و نسلم نحن بأنفسنا فأخبر جبرئیل رسول الله صلی الله علیه و آله فتبسم و أنزل الله علیه هذه الآیات قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا الآیة.

«48»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مَطَرِ بْنِ أَرْقَمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَمْرٍو الْفُقَیْمِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قَرَأْتُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَبْعِینَ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ أَخَذْتُهَا مِنْ فِیهِ وَ زَیْدٌ ذُو ذُؤَابَتَیْنِ یَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ وَ قَرَأْتُ

ص: 73


1- 1. الأحزاب: 9.
2- 2. الأحزاب: 22 و 23.
3- 3. الأحزاب: 18.

و باقی قرآن را نزد بهترین این امت و داناترین شان پس از پیامبرشان، علی بن ابی طالب علیه السلام آموختم.(1)

می گویم

از شیخ مفید رحمه الله در کتاب «مسائل سرویه» سئوال شده است که آیا قرآن همین است که بین دو جلد در دستان مردم است یا آن که بخشی از آیاتی که خداوند بر پیامبرش نازل فرمود از بین رفته است؟ و آیا این قرآن همان قرانی است که امیرالمؤمنین علیه السلام جمع کرده است یا بر اساس آنچه سنی ها می گویند قرآنی است که عثمان آن را جمع آوری کرده است؟

مرحوم مفید جواب داده است: آنچه بین دو جلد است [یعنی همین قرآن موجود] همه اش کلام و تنزیل خداوند است و چیزی از کلام بشر در آن نیست و حاوی اکثریت آیات نازل شده است و باقی آنچه که خداوند از قرآن نازل کرده نزد نگهبان شریعت و حافظ احکام الهی است [امام معصوم علیه السلام] و چیزی از آن ضایع نشده است، اگرچه جمع آوری کننده قرآن کنونی همه آیات نازله را در آن قرار نداده است و این ناشی از انگیزه های گوناگونی بوده است که از جمله آن ها کمی دانش و معرفت او به برخی آیات و یا شک او نسبت به برخی دیگر بوده است و برخی از آیات را نیز عمدا حذف کرده است.

امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن نازل شده را از اول تا آخرش جمع آوری کرده و بر اساس ضابطه خودش آن را تدوین کرده است. آیات مکی را بر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشته است و هر آیه ای را در جای خودش قرار داده است. از همین روست که امام صادق علیه السلام فرموده است: اگر قرآن آن گونه که نازل شده است خوانده شود، نام ما را در آن خواهید یافت، همان گونه که نام پیشینیان ما [از انبیاء و اوصیاء] در آن آمده است. و نیز فرمود: قرآن در چهار بخش نازل شده است: یک چهارم آن در باره ما و یک چهارم در باره دشمن ما و یک چهارم آن قصه ها و مثل ها است و یک چهارم دیگر آن قضایا و احکام الهی است و فضائل قرآن در حق ما اهل بیت است.

فصل

با وجود آنچه گفتیم اما از اهل بیت علیهم السلام روایت صحیح و معتبر وارد شده است که ما را به قرائت همین قرآن موجود و تجاوز نکردن از آن نه به نحو اضافه کردن به آن و نه کم کردن از آن تا قیام حضرت مهدی علیه السلام فرمان داده اند. هر گاه آن حضرت ظهور فرمایند، قرآن را آن گونه که خداوند نازل فرموده است و امیرالمؤمنین علیه السلام آن را جمع کرده است، به مردم ارائه خواهند کرد. همچنین ما را از خواندن برخی از حروف و کلماتی که برخی از روایات حاکی از آن است که از قرآن حذف شده اند و یا تغییر کرده اند و در قرآن کنونی نیامده اند، نهی کرده اند، چرا که این روایات متواتر نبوده و خبر واحد می باشند و راوی واحد گاهی در آنچه نقل می کند دچار خطا می شود. ضمن آن که

ص: 74


1- . امالی 2 : 19

سَائِرَ أَوْ قَالَ بَقِیَّةَ الْقُرْآنِ عَلَی خَیْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَقْضَاهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ صلی الله علیه و آله عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).

أقول

سئل الشیخ المفید رحمه الله فی المسائل السرویة ما قوله أدام الله تعالی حراسته فی القرآن أ هو ما بین الدفتین الذی فی أیدی الناس أم هل ضاع مما أنزل الله تعالی علی نبیه منه شی ء أم لا و هل هو ما جمعه أمیر المؤمنین علیه السلام أم ما جمعه عثمان علی ما یذکره المخالفون.

الجواب أن الذی بین الدفتین من القرآن جمیعه کلام الله تعالی و تنزیله و لیس فیه شی ء من کلام البشر و هو جمهور المنزل و الباقی مما أنزله الله تعالی قرآنا عند المستحفظ للشریعة المستودع للأحکام لم یضع منه شی ء و إن کان الذی جمع ما بین الدفتین الآن لم یجعله فی جملة ما جمع لأسباب دعته إلی ذلک منها قصوره عن معرفة بعضه و منه ما شک فیه و منه ما عمد بنفسه و منه ما تعمد إخراجه منه.

و قد جمع أمیر المؤمنین علیه السلام القرآن المنزل من أوله إلی آخر و ألفه بحسب ما وجب من تألیفه فقدم المکی علی المدنی و المنسوخ علی الناسخ و وضع کل شی ء منه فی حقه فلذلک قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ قُرِئَ الْقُرْآنُ کَمَا أُنْزِلَ لَأَلْفَیْتُمُونَا فِیهِ مُسَمَّیْنَ کَمَا سُمِّیَ مَنْ کَانَ قَبْلَنَا وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَزَلَ الْقُرْآنُ أَرْبَعَةَ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِینَا وَ رُبُعٌ فِی عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ قِصَصٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ قَضَایَا وَ أَحْکَامٌ وَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَضَائِلُ الْقُرْآنِ.

فصل

غیر أن الخبر قد صح عن أئمتنا علیهم السلام أنهم أمروا بقراءة ما بین الدفتین و أن لا نتعداه بلا زیادة فیه و لا نقصان منه حتی یقوم القائم علیه السلام فیقرئ الناس القرآن علی ما أنزله الله تعالی و جمعه أمیر المؤمنین علیه السلام و إنما نهونا علیهم السلام عن قراءة ما وردت به الأخبار من أحرف یزید علی الثابت فی المصحف لأنها لم یأت علی التواتر و إنما جاء بالآحاد و قد یغلط الواحد فیما ینقله و لأنه

ص: 74


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 219.

وقتی انسان قرآن را بر خلاف قرآن کنونی بخواند، در میان مخالفان شیعه به خویش ضرر می رساند و جباران را نیز مخالفان را به ضرر رساندن به شیعه تشویق و تحریک خواهند کرد و این نتیجه ای جز قرار دادن خویش در معرض هلاکت ندارد و از همین رو اهل بیت علیهم السلام ما را از قرائت بر خلاف قرآن موجود، منع کرده اند.

فصل

اگر کسی گوید چگونه این حرف درست است که قرآن کنونی بدون کمی و زیادی سخن خداوند است در حالی که شما از اهل بیت علیهم السلام روایت می کنید که آنان برخی آیات را متفاوت از آنچه در قرآن کنونی است، قرائت کرده اند. مانند: «کنتم خیر أئمة أخرجت للناس» و «کذلک جعلناکم أئمة وسطا» و «یسألونک الأنفال»؟ در پاسخ وی گفته خواهد شد: همان گونه که گفتیم روایاتی که حاکی از قرائت متفاوت اهل بیت علیهم السلام در مورد برخی از آیات است، همگی خبر واحدند که نمی توان به صحّت مضمون آن قطع پیدا کرد. از همین رو ما در باره این روایات توقف کرده و بر اساس فرمانی نیز که از اهل بیت علیهم السلام صادر شده از قرآن کنونی عدول نکرده ایم. ضمن آن که بعید نیست که برخی آیات به دو قرائت نازل شده باشند که یک قرائت آن در قرآن موجود منعکس است و قرائت دیگر در روایاتی که نقل شد. همان گونه که مخالفان ما (سنی ها) نیز معترف به نزول قرآن با قرائت های گوناگون هستند. از همین قبیل است آیه «وَ مَا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِظَنِینٍ»(1) که ظنین به معنای متهم است اما بر اساس قرائت دیگری چنین است: «وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ» که ضنین به معنای بخیل است. و نیز مانند آیه «جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» بر اساس یک قرائت و بر اساس قرائت دیگر: «تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ» و مانند این آیه: «إِنْ هذانِ لَساحِرانِ»(2) و در قرائت دیگر: «إِنَّ هَذَیْنِ لَسَاحِرَانِ» و موارد مشابه دیگر که فراوان است و ذکر آن موجب طولانی شدن مطلب خواهد شد. پس آنچه گفتیم برای روشن شدن موضوع کافی است.

مؤلف

در کتاب صحیح بخاری و نیز در صحیح ترمذی روایت شده است (در کتاب جامع الاصول نیز در باب ترتیب و تالیف و جمع آوری قرآن ذکر شده است) که زید بن ثابت گفت: بعد از کشتار اهل یمامه، ابوبکر من را خواست در حالی که عمر نیز نزد او بود. ابوبکر گفت عمر نزد من آمده و می گوید کشتار روز یمامه بسیاری از قاریان قرآن را از بین برد و نگرانم که این اتفاق در مورد قاریان قرآن در دیگر مناطق نیز رخ دهد و بخش زیادی از قرآن از بین برود، لذا نظر من این است که

ص: 75


1- . تکویر / 24
2- . طه / 63

متی قرأ الإنسان بما یخالف ما بین الدفتین غرر بنفسه مع أهل الخلاف و أغری به الجبارین و عرض نفسه الهلاک فمنعونا علیهم السلام من قراءة القرآن بخلاف ما یثبت بین الدفتین لما ذکرناه.

فصل

فإن قال قائل کیف تصح القول بأن الذی بین الدفتین هو کلام الله تعالی علی الحقیقة من غیر زیادة و لا نقصان و أنتم تروون عن الأئمة علیهم السلام أنهم قرءوا کنتم خیر أئمة أخرجت للناس و کذلک جعلناکم أئمة وسطا و قرءوا یسألونک الأنفال و هذا بخلاف ما فی المصحف الذی فی أیدی الناس.

قیل له قد مضی الجواب عن هذا و هو أن الأخبار التی جاءت بذلک أخبار آحاد لا یقطع علی الله تعالی بصحتها فلذلک وقفنا فیها و لم نعدل عما فی المصحف الظاهر علی ما أمرنا به حسب ما بیناه مع أنه لا ینکر أن تأتی القراءة علی وجهین منزلتین أحدهما ما تضمنه المصحف و الثانی ما جاء به الخبر کما یعترف مخالفونا به من نزول القرآن علی وجوه شتی فمن ذلک قوله تعالی وَ مَا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِظَنِینٍ (1) یرید بمتهم و بالقراءة الأخری وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ یرید به ببخیل و مثل قوله جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ علی قراءة و علی قراءة أخری تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ و نحو قوله تعالی إِنْ هذانِ لَساحِرانِ (2) و فی قراءة أخری إِنَّ هَذَیْنِ لَسَاحِرَانِ و ما أشبه ذلک مما یکثر تعداده و یطول الجواب بإثباته و فیما ذکرناه کفایة إن شاء الله تعالی.

أقول

روی البخاری و الترمذی فی صحیحیهما و ذکره فی جامع الأصول فی حرف التاء فی باب ترتیب القرآن و تألیفه و جمعه عن زید بن ثابت قال أرسل إلی أبو بکر بعد مقتل أهل الیمامة فإذا عمر جالس عنده فقال أبو بکر إن عمر جاءنی فقال إن القتل قد استحر یوم الیمامة بقراء القرآن و إنی أخشی أن یستحر القتل بالقراء فی کل الموطن فیذهب من القرآن کثیر و إنی أری أن

ص: 75


1- 1. التکویر: 24.
2- 2. طه: 63.

تو اقدام به جمع آوری قرآن کنی. زید می گوید: به عمر گفتم من چگونه کاری را انجام دهم که رسول الله انجام نداده است؟ عمر گفت: سوگند به خدا این کار لازم و شایسته ای است. پیوسته عمر در این مورد به سراغ من می فرستاد تا این که خداوند سینه من را برای این کار گشاده کرد، همان گونه که سینه عمر را برای آن گشاده کرده بود (توفیق انجام این کار نصیبم کرد) و من با عمر در این مساله هم نظر شدم.

ابوبکر به من گفت تو جوان عاقلی هستی و مورد اتهام و بدگمانی ما نیستی. تو بودی که وحی را برای رسول خدا می نوشتی، پس بی درنگ به جمع آوری قرآن اقدام کن .

زید گفت: سوگند به خدا اگر ابوبکر من را به جابجایی کوهی فرمان داده بود، سنگین تر از ماموریت جمع آوری قرآن نبود.

زید گفت: به ابوبکر و عمر گفتم چگونه شما اقدام به کاری می خواهید بکنید که رسول الله خود آن را انجام نداده است؟ ابوبکر گفت: سوگند به خدا این کار لازم و شایسته است. زید می گوید: ابوبکر پیوسته سراغ من می فرستاد و در روایتی دیگر است که عمر پیوسته سراغ من می فرستاد تا این که خداوند سینه من را برای این کار گشاده کرد، همان گونه که سینه ابوبکر را برای آن گشاده کرده بود.

زید گفت: پس قرآن را از پاره های پوست و چوب و سنگ (یا سفال) و نیز سینه های مردان جمع آوری نمودم و آیه آخر سوره توبه (لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْه) را از خزیمه یا ابی خزیمه انصاری گرفتم که کس دیگری از این آیه اگاهی نداشت.

زید گفت: این صحیفه ها تا زمان مرگ ابی بکر نزد او بود و پس از وی نزد عمر بود و بعد از مرگ عمر نزد حفصه دختر عمر بود. یکی از راویان گفته که بعضی از آیات بر سفال نوشته شده بود. مولف جامع الاصول می گوید: این روایت را بخاری و ترمذی نقل کرده اند و همچنین ابن شهاب در کتاب استیعاب از عبید بن سباق از زید بن ثابت این روایت را آورده است. و نیز بخاری و ترمذی و صاحب جامع الاصول از از زهری از انس بن مالک روایت کرده اند که حذیفة بن یمان در ایامی که همراه با عراقی ها مشغول جنگ با شامی ها در فتح ارمنستان و آذربایجان بود، نزد عثمان آمد و از اختلاف مسلیمن در مورد قرآن شکایت کرد و به عثمان گفت: ای امیر مؤمنان! پیش از آن که این امت در کتابشان مانند یهود و نصاری اختلاف کنند آنان را دریاب. آن گاه عثمان از حفصه خواست که صحیفه ها را برایش بفرستد تا از آن ها نسخه برداری کرده و سپس به وی برگرداند. حفصه صحیفه ها را فرستاد و عثمان زید بن ثابت و عبد الله بن زبیر و سعید بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مامور به نسخه برداری از آن ها کرد. عثمان به قریشی های این گروه گفت هرگاه بین شما و زید بن ثابت در قرائت کلمه و عبارتی از قرآن اختلاف کردید، آن را به زبان قریشی بنویسید، چرا که قرآن به

ص: 76

تذهب بجمع القرآن قال قلت لعمر و کیف أفعل شیئا لم یفعله رسول الله صلی الله علیه و آله فقال عمر هو و الله خیر فلم یزل یراجعنی فی ذلک حتی شرح الله صدری للذی شرح له صدر عمر و رأیت فی ذلک الذی رأی عمر قال زید فقال لی أبو بکر إنک رجل شاب عاقل لا نتهمک قد کنت تکتب الوحی لرسول الله صلی الله علیه و آله فتتبع القرآن فاجمعه قال زید فو الله لو کلفنی نقل جبل من الجبال ما کان أثقل علی مما أمرنی به من جمع القرآن.

قال قلت کیف تفعلان شیئا لم یفعله رسول الله فقال أبو بکر هو و الله خیر قال فلم یزل أبو بکر یراجعنی و فی روایة أخری فلم یزل عمر یراجعنی حتی شرح الله صدری للذی شرح له صدر أبی بکر قال فتتبعت القرآن أجمعه من الرقاع و العسب و اللخاف و صدور الرجال حتی وجدت آخر سورة التوبة مع خزیمة أو أبی خزیمة الأنصاری لم أجدها مع أحد غیره لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ خاتمة براءة قال فکانت الصحف عند أبی بکر حتی توفاه الله ثم عند عمر حتی توفاه الله ثم حفصة بنت عمر قال بعض الرواة فیه اللخاف یعنی الخزف قال فی جامع الأصول أخرجه البخاری و الترمذی و قد روی هذه الروایة فی الإستیعاب عن ابن شهاب عن عبید بن السباق عن زید بن ثابت و روی البخاری و الترمذی و صاحب جامع الأصول فی الموضع المذکور عن الزهری عن أنس بن مالک أن حذیفة بن الیمان قدم علی عثمان و کان یغازی أهل الشام فی فتح إرمینیة و أذربیجان مع أهل العراق فأفزع حذیفة اختلافهم فی القرآن فقال حذیفة لعثمان یا أمیر المؤمنین أدرک هذه الأمة قبل أن یختلفوا فی الکتاب اختلاف الیهود و النصاری فأرسل عثمان إلی حفصة أن أرسلی إلینا بالصحف ننسخها فی المصاحف ثم نردها إلیک فأرسلت بها إلیه فأمر زید بن ثابت و عبد الله بن الزبیر و سعید بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام فنسخوها فی المصاحف و قال عثمان للرهط القرشیین إذا اختلفتم أنتم و زید بن ثابت فی شی ء من القرآن فاکتبوه بلسان قریش فإنما نزل

ص: 76

زبان قریش نازل شده است .

آنان از صحیفه ها نسخه برداری های متعدد کردند و عثمان صحیفه های اولیه را به حفصه برگرداند و به هر منطقه و ناحیه ای از سرزمین اسلامی از این صحیفه فرستاد و دستور داد هر صحیفه ای از قرآن که غیر این صحیفه باشد سوزانده شود.

ابن شهاب می گوید: خارجة بن زید بن ثابت به من خبر داد که من آیه ای را از سوره احزاب را هنگام نسخه برداری گم کرده بودم، در حالی که آن را از رسول الله شنیده بودم. پس به دنبال آن گشتم تا این که آن را نزد خزیمة بن ثابت انصاری یافتم. آن آیه این بود: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» پس این آیه را به سوره احزاب در مصحف اضافه کردیم.

در روایت ابی یمان است که خزیمة بن ثابت کسی است که رسول الله صلی الله علیه و آله گواهی او را معادل گواهی دو مرد قرار داده بود.

ابن شهاب در روایتی دیگر می گوید که روزی گروه نسخه برداری قرآن در کتابت کلمه التابوت اختلاف کردند. زید آن را التابوة می نوشت اما ابن زبیر و سعید بن عاص التابوت می نوشتند. آنان اختلاف خود را به عثمان عرضه کردند، عثمان گفت: التابوت بنویسید، چون قرآن به زبان قریش نازل شده است.

مولف جامع الاصول می گوید: این روایت را بخاری و ترمذی نقل کرده اند و ترمذی اضافه کرده است که زهری گفت: عبید الله بن عبد الله برای من روایت کرد که عبد الله بن مسعود با نسخه برداری زید بن ثابت مخالف بود و می گفت: ای مسلمانان! من از نسخه برداری قرآن برکنار داشته می شوم و مردی مسئول این کار می شود که سوگند به خدا وقتی من مسلمان شده بودم، او در پشت مردی کافر بود و منظورش زید بن ثابت بود. از همین رو عبد الله بن مسعود به مردم عراق توصیه می کرد که قرآن های خود را پنهان کنید و آن ها را پنهان کنید که خداوند می فرماید: «وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ»(1){هر کس چیزی را مخفی کند در قیامت با آن چیز محشور می شود.} پس خدا را در قیامت همراه با قرآن های خود ملاقات کنید .

ترمذی می گوید: مطلع شدم که از این سخن ابن مسعود جمعی از یاران فاضل رسول خدا ناراحت شدند.

بخاری و مسلم بن حجاج و ترمذی در کتب صحیحشان(2) - که جامع الاصول نیز آن را ذکر کرده است - از انس روایت کرده اند که قرآن را چهار تن در عهد رسول الله جمع آوری کردند که همگی از انصار بودند. این چهار تن عبارت بودند از:

ابی بن کعب و معاذ بن جبل و ابو زید و زید یعنی زید بن ثابت. راوی می گوید: به انس گفتم ابو زید که بوده است؟ گفت: یکی از عموهای من بوده است. بخاری در روایتی دیگر از انس می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت کرد در حالی که قرآن را غیر از چهار نفر، ابودردا، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابوزید جمع آوری نکرده بودند. بخاری همچنین از ابن عباس روایت کرده است که من آیات محکم را در عهد رسول الله جمع آوری کردم. راوی می گوید به ابن عباس گفتم مقصود از محکم چیست؟ گفت: آیات برتر .

ص: 77


1- . آل عمران / 161
2- . کتب روایی این سه شخص در اهل سنت موسوم است به صحیح بخاری، صحیح مسلم و صحیح یا سنن ترمذی. (مترجم)

بلسانهم ففعلوا حتی إذا نسخوا الصحف فی المصاحف رد عثمان الصحف إلی حفصة و أرسل إلی کل أفق بمصحف مما نسخوا و أمر بما سوی ذلک من القرآن فی کل صحیفة أو صحف أن یحرق.

قال ابن شهاب و أخبرنی خارجة بن زید بن ثابت یقول فقدت آیة من سورة الأحزاب حین نسخت الصحف قد کنت أسمع رسول الله یقرأ بها فالتمسناها فوجدناها مع خزیمة بن ثابت الأنصاری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فألحقناها فی سورتها من المصحف قال و فی روایة أبی الیمان خزیمة بن ثابت الذی جعل رسول الله صلی الله علیه و آله شهادته شهادة رجلین.

قال و زاد فی روایة أخری قال ابن شهاب اختلفوا یومئذ فی التابوت فقال زید التابوة و قال ابن الزبیر و سعید بن العاص التابوت فرفع اختلافهم إلی عثمان فقال اکتبوه التابوت فإنه بلسان قریش.

قال فی جامع الأصول أخرجه البخاری و الترمذی و زاد الترمذی قال الزهری فأخبرنی عبید الله بن عبد الله أن عبد الله بن مسعود کره لزید بن ثابت نسخ المصاحف و قال یا معشر المسلمین اعزل عن نسخ المصاحف و یتولاها رجل و الله لقد أسلمت و إنه لفی صلب رجل کافر یرید زید بن ثابت و لذلک قال عبد الله بن مسعود یا أهل العراق اکتموا المصاحف التی عندکم و غلوها فإن الله تعالی یقول وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ فألقوا الله بالمصاحف.

قال الترمذی فبلغنی أنه کره ذلک من مقالة ابن مسعود رجال من أفاضل أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و روی البخاری و مسلم بن حجاج و الترمذی فی صحاحهم و ذکره فی جامع الأصول عن أنس قال جمع القرآن علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله أربعة کلهم من الأنصار أبی بن کعب و معاذ بن جبل و أبو زید و زید یعنی ابن ثابت قلت لأنس من أبو زید قال أحد عمومتی و روی البخاری بروایة أخری عن أنس قال مات النبی صلی الله علیه و آله و لم یجمع القرآن غیر أربعة أبو الدرداء و معاذ بن جبل و زید بن ثابت و أبو زید و روی البخاری عن ابن عباس قال جمعت المحکم فی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله قلت له و ما المحکم قال المفضل.

ص: 77

باب هشتم: قران ظاهر و باطن دارد و دانش هر چیزی در قرآن است و این دانش به طور کامل نزد ائمه علیهم السلام است و غیر آنان کس دیگری آگاه به این دانش نیست مگر به تعلیم آنان

روایات

مؤلف

بسیاری از روایات مربوط به این باب را در کتاب امامت ذکر کردیم و در اینجا گزیده ای از آن ها را می آوریم و روایت مفصلی در این باره نیز در باب احتجاج امیرالمؤمنین با زندیقی که مدعی تناقض در قرآن بود، آوردیم و نیز روایاتی هم در این موضوع در زمره روایاتی که با سندهایش در باب «سلونی قبل ان تفقدونی» (پیش از آن که من را از دست بدهید، از من بپرسید) آوردیم، ذکر کردیم.(1)

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: به خدا سوگند اگر مسند برایم بیندازند و بر آن نشینم، برای اهل تورات از روی تورات خودشان فتوا می دادم، به گونه ای که تورات به سخن درآید و بگوید علی راست می گوید و به آنچه خدا در من نازل کرده فتوا داد. و انجیلیان را بر اساس انجیل خودشان فتوا می دادم، به گونه ای که انجیل بگوید علی راست می گوید، دروغگو نیست و به آنچه خدا در من نازل کرده فتوا داد. و اهل قرآن را فتوا می دهم بر اساس قرآن به گونه ای که قرآن سخن بگوید و بگوید علی راست می گوید و دروغگو نیست. فتوا داد به آنچه خدا در من نازل نموده و شما که شب و روز قرآن می خوانید. آیا در میان شما کسی هست که بداند محتوای قرآن چیست؟ اگر نبود یک آیه در قرآن، هر آینه خبر می دادم به شما در باره آنچه اتفاق افتاد و آنچه هست و آنچه خواهد شد تا روز قیامت و آن این آیه است: «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتاب»(2) {خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می کند، و اصل کتاب نزد اوست.}

روایت1.

احتجاج: امام صادق از پدران گرامش از حضرت علیّ علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: از من پیرامون آیات قرآن سؤال کنید، که به خدا قسم هیچ آیه ای از آن در شب و روز،

ص: 78


1- . بحار الانوار 10 : 117 - 128
2- . رعد / 39

باب 8 أن للقرآن ظهرا و بطنا و أن علم کل شی ء فی القرآن و أن علم ذلک کله عند الأئمة علیهم السلام و لا یعلمه غیرهم إلا بتعلیمهم

الأخبار

أقول

قد مضی کثیر من تلک الأخبار فی أبواب کتاب الإمامة و نورد هنا مختصرا من بعضها و قد مضی مفصل ذلک فی باب احتجاج أمیر المؤمنین صلوات الله علیه علی الزندیق المدعی للتناقض فی القرآن (1)

و کذا فی الأخبار التی ذکرت بأسانید فی باب سلونی قبل أن تفقدونی (2).

فَإِنَّهُ قَدْ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ فَجَلَسْتُ عَلَیْهَا لَأَفْتَیْتُ أَهْلَ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ حَتَّی تَنْطِقَ التَّوْرَاةُ فَتَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَفْتَیْتُ أَهْلَ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ حَتَّی یَنْطِقَ الْإِنْجِیلُ فَیَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَفْتَیْتُ أَهْلَ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ حَتَّی یَنْطِقَ الْقُرْآنُ فَیَقُولَ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا کَذَبَ لَقَدْ أَفْتَاکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَّ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْقُرْآنَ لَیْلًا وَ نَهَاراً فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ یَعْلَمُ مَا نَزَلَ فِیهِ وَ لَوْ لَا آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَخْبَرْتُکُمْ بِمَا کَانَ وَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ هَذِهِ الْآیَةُ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ (3).

«1»

ج، [الإحتجاج] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: سَلُونِی عَنْ کِتَابِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ آیَةٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فِی لَیْلٍ وَ لَا نَهَارٍ وَ لَا

ص: 78


1- 1. راجع احتجاج الطبرسیّ ص 125.
2- 2. راجع ج 10 ص 117- 128 من هذه الطبعة، و تراه فی الاحتجاج: 137 أمالی الصدوق ص 205- 208.
3- 3. الرعد: 39.

و در سفر و حضر نازل نشد جز این که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آن را بر من تلاوت فرموده و از تأویلش باخبرم ساخت.

پس ابن کوّاء برخاسته و گفت: ای أمیر المؤمنین، آن آیاتی که در غیاب شما بر آن حضرت نازل می شد چگونه بود؟ فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را رسم بر این بود که در یک چنین حالتی وقتی از راه می رسیدم، آن را بر من قرائت نموده و می فرمود: ای علیّ! خداوند متعال این آیات را در غیابت بر من نازل فرمود که تأویلش این است، و تنزیل و تأویل آن را به من می آموخت.(1)

در امالی طوسی نیز همین روایت آمده است.(2)

روایت2.

امالی صدوق: عباد بن عبد اللّه گفت: علی علیه السلام می گفت: در قرآن آیه ای نازل نشده است، مگر اینکه من می دانم کجا نازل شده و درباره چه کسی و چه چیزی نازل شده و در بیابان یا کوه نازل شده است.

از حضرت سئوال شد: در باره شما چه آیه ای نازل شده است؟ حضرت فرمود: اگر نپرسیده بودید، چیزی به شما نمی گفتم. آیه «انما أنت منذر و لکل قوم هاد»(3) { تو بیم دهنده هستی و برای هر مردمی هدایتگری است} در باره من نازل شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بیم دهنده و من هدایتگر به آنچه که ایشان آورده است، می باشم.(4)

روایت3.

عیون الأخبار: امام رضا از پدران گرامی اش از امام حسین علیهم السلام نقل می کند که روزی امیر المؤمنین علیه السلام برای ما خطبه خواند و فرمود: در باره قرآن از من بپرسید تا من شما را از آیات آن که در باره چه کسی و کجا نازل شده است، آگاه کنم.(5)

روایت4.

امالی طوسی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هیچ آیه ای نازل نشده مگر آن که من به

ص: 79


1- . احتجاج : 139
2- . امالی طوسی 2 : 136
3- . رعد / 7
4- . امالی صدوق: 166
5- . عیون الأخبار 2 : 67

مَسِیرٍ وَ لَا مُقَامٍ إِلَّا وَ قَدْ أَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا فَقَامَ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا کَانَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ وَ أَنْتَ غَائِبٌ عَنْهُ قَالَ کَانَ یَحْفَظُ عَلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ یَنْزِلُ عَلَیْهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ أَنَا غَائِبٌ عَنْهُ حَتَّی أَقْدَمَ عَلَیْهِ فَیُقْرِئُنِیهِ وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ أَنْزَلَ اللَّهُ بَعْدَکَ کَذَا وَ کَذَا وَ تَأْوِیلُهُ کَذَا وَ کَذَا فَعَلَّمَنِی تَأْوِیلَهُ وَ تَنْزِیلَهُ (1).

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بإسناد المجاشعی عن الصادق علیه السلام عن آبائه عن علی علیهم السلام: مثله (2).

«2»

لی، [الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ وَ مَنْصُورِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا نَزَلَتْ فِی الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمْتُ أَیْنَ نَزَلَتْ وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ نَزَلَتْ وَ فِی سَهْلٍ نَزَلَتْ أَمْ فِی جَبَلٍ نَزَلَتْ قِیلَ فَمَا نَزَلَ فِیکَ فَقَالَ لَوْ لَا أَنَّکُمْ سَأَلْتُمُونِی مَا أَخْبَرْتُکُمْ نَزَلَتْ فِیَّ الْآیَةُ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَرَسُولُ اللَّهِ ص الْمُنْذِرُ وَ أَنَا الْهَادِی إِلَی مَا جَاءَ بِهِ (3).

«3»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَطَبَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ: سَلُونِی عَنِ الْقُرْآنِ أُخْبِرْکُمْ عَنْ آیَاتِهِ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ أَیْنَ نَزَلَتْ (4).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَعْلَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا نَزَلَتْ آیَةٌ إِلَّا وَ أَنَا عَالِمٌ مَتَی

ص: 79


1- 1. الاحتجاج: 139.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 136.
3- 3. أمالی الصدوق: ص 166.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 67.

زمان نزول آن و این که در باره چه کسی نازل شده آگاهم و اگر شما از تمام آنچه بین دو جلد قرآن است بپرسید، در باره آن برایتان سخن خواهم گفت.(1)

روایت5.

امالی طوسی: ام سلمه می گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله در بیماری ای که منجر به رحلتشان شد، شنیدم که خطاب به اصحاب که در اطاق او کنار بسترش جمع شده بودند، فرمود: «ای مردم! نزدیک است که به سرعت جانم گرفته شود و از میان شما بروم. به شما چیزی می گویم که عذر من باشد نزد شما: «آگاه باشید که من در میان شما کتاب پروردگارم و عترتم یعنی اهل بیتم را از خود باقی می گذارم.» سپس دست علی علیه السلام را گرفت و آن را بلند کرد و گفت: «این علی با قرآن است و قرآن با علی است، دو جانشین بصیر من، تا زمانی که بر سر حوض (در رستاخیز) بر من وارد شوند از یک دیگر جدا نخواهند شد، و من از آن ها خواهم پرسید که چه رفتاری با آن ها کرده اید!»(2)

روایت6.

امالی طوسی: ام سلمه می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: علی با قرآن است و قرآن نیز با علی است. این دو از هم جدا نخواهند شد تا این که در حوض کوثر بر من وارد شوند.(3)

می گویم

کامل این حدیث در باب های جنگ جمل آمده است.

روایت7.

تفسیر قمی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: آگاه باشید که تمام دانشی که آدم با خود از آسمان به زمین آورد و همه آنچه که پیامبران تا پیامبر خاتم صلوات الله علیهم بدان برتری داده شدند، نزد من و نزد عترت پیامبر است. پس به کدامین سو سرگردانید و به کجا رو آورده اید؟(4)

روایت8.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با فضیلت ترین راسخان در علم است که همه آنچه را که خداوند بر او از

ص: 80


1- . امالی طوسی 1 : 172
2- . امالی طوسی 2 : 120
3- . امالی طوسی 2 : 120
4- . تفسیر قمی: 5

نَزَلَتْ وَ فِیمَنْ نَزَلَتْ وَ لَوْ سَأَلْتُمُونِی عَمَّا بَیْنَ اللَّوْحَیْنِ لَحَدَّثْتُکُمْ (1).

«5»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقَیْسِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَزِیدَ الطَّائِیِّ عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ مَوْلَی أَبِی ذَرٍّ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ یَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ أَیُّهَا النَّاسُ یُوشِکُ أَنْ أُقْبَضَ قَبْضاً سَرِیعاً فَیُنْطَلَقَ

بِی وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إِلَیْکُمْ أَلَا إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمْ کِتَابَ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَرَفَعَهَا فَقَالَ هَذَا عَلِیٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِیٍّ خَلِیفَتَانِ بَصِیرَانِ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلَهُمَا مَا ذَا خُلِّفْتُ فِیهِمَا(2).

«6»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَمَّادِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ مَوْلَی أَبِی ذَرٍّ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ: إِنَّ عَلِیّاً مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنَ مَعَ عَلِیٍّ لَا یَفْتَرِقَانِ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (3).

أقول

تمامه فی أبواب غزوة الجمل.

«7»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَلَا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِی هَبَطَ بِهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ جَمِیعَ مَا فُضِّلَتْ بِهِ النَّبِیُّونَ إِلَی خَاتَمِ النَّبِیِّینَ عِنْدِی وَ عِنْدَ عِتْرَةِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ فَأَیْنَ یُتَاهُ بِکُمْ بَلْ أَیْنَ تَذْهَبُونَ (4).

«8»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ أَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ فَقَدْ عَلِمَ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ

ص: 80


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 172.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 92.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 120.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 5.

تاویل و تنزیل فرو فرستاده است، آگاهی دارد و آیه ای نبوده است که خداوند بر پیامبر نازل کرده باشد اما تاویل آن را به او نگفته باشد و اوصیای پیامبر بعد از او نیز همه این ها را می دانند.(1)

روایت9.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در قرآن بیان و توضیح هر چیزی را قرار داده است و هیچ مطلبی را که مورد نیاز مردم باشد، در آن وانگذاشته است تا این که بنده ای نگوید ای کاش این مطلب در قرآن بود.(2)

روایت10.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: قرآن، بازدارنده و امرکننده است؛ به رفتن به بهشت امر می کند، از آتش جهنم باز می دارد و در آن آیات محکم و متشابه وجود دارد؛ محکمات، آنهایی است که به آن ها ایمان آورده و عمل می شود و از آن ها پند و عبرت گرفته می شود و آیات متشابه، آیاتی است که به آن ها ایمان آورده می شود ولی عمل نمی شود. و این گفته خداوند است که می فرماید: «فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا» و فرمود: آل محمد علیهم السلام همان راسخان در علم هستند.(3)

روایت11.

تفسیر قمی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ای مردم! خداوند تبارک و تعالی پیامبر را به سوی شما فرستاد و این کتاب را به حق بر او نازل کرد و شما در باره کتاب و کسی که آن را نازل نموده و در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی نمی دانید و خداوند او را زمانی فرستاد که مدت ها بود پیامبری فرستاده نشده بود و امت ها در خواب بودند و جهل گسترش یافته بود و فتنه ها همه جا را گرفته بود و مرزهای خدا شکسته شده بود و چشمان مردمان بر حق، بسته شده بود و همه به راه ستم، منحرف شده بودند و دین، باطل شده بود و آتش جنگ ها، شعله ور بود و باغ های دنیا،

ص: 81


1- . تفسیر قمی: 87
2- . تفسیر قمی: 745
3- . تفسیر قمی: 745

اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ التَّأْوِیلِ وَ التَّنْزِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنَزِّلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ التَّأْوِیلَ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ (1).

«9»

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیَانَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ شَیْئاً یَحْتَاجُ الْعِبَادُ إِلَیْهِ إِلَّا بَیَّنَهُ لِلنَّاسِ حَتَّی لَا یَسْتَطِیعَ عَبْدٌ [أَنْ] یَقُولَ لَوْ کَانَ هَذَا نَزَلَ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ (2).

سن، [المحاسن] علی بن حدید: مثله (3).

«10»

فس، [تفسیر القمی] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْقُرْآنَ زَاجِرٌ وَ آمِرٌ یَأْمُرُ بِالْجَنَّةِ وَ یَزْجُرُ عَنِ النَّارِ وَ فِیهِ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ فَأَمَّا الْمُحْکَمُ فَیُؤْمِنُ بِهِ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَدِینُ بِهِ وَ أَمَّا الْمُتَشَابِهُ فَیُؤْمِنُ بِهِ وَ لَا یَعْمَلُ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا-(4) وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (5).

«11»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْهُدَی وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَ أَنْتُمْ أُمِّیُّونَ عَنِ الْکِتَابِ وَ مَنْ أَنْزَلَهُ وَ عَنِ الرَّسُولِ وَ مَنْ أَرْسَلَهُ أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ وَ انْبِسَاطٍ مِنَ الْجَهْلِ وَ اعْتِرَاضٍ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ انْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ وَ عَمًی عَنِ الْحَقِّ وَ اعْتِسَافٍ مِنَ الْجَوْرِ وَ امْتِحَاقٍ مِنَ الدِّینِ وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ وَ عَلَی حِینِ

ص: 81


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 87.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 745 و الآیة فی سورة النحل: 88.
3- 3. المحاسن ص 267.
4- 4. آل عمران: 7 و 8.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 745.

زرد شده بود و شاخه هایش خشکیده بود و برگ هایش ریخته بود و امیدی به ثمر دادن آن نبود و آب آن نیز خشک شده بود، و در زمانی که نشانه های هدایت، کهنه، شده و نشانه های مرگ، آشکار گشته و دنیا، تاریک شده بود و در چشم اهل دنیا، تیره و تار می نمود و دنیا، روی از آنان برگرفته بود، به گونه ای که هیچ گاه باز نمی آمد، ثمره آن فتنه بود و طعامش مردار و لباس آن ترس و ردای آن شمشیر؛ به طوری که هر آنچه را که می توانستید دریدید؛ در حالی که چشمان اهل دنیا، کور بود و روزگارشان، تیره و تار. زمانی که مردمان، رشته های خانوادگی را گسستند و خون خویش را ریختند و دخترانشان را زنده به گور کردند، رفاه و آسایش از آنان رخت بربسته بود و آنان نه به ثواب خدا امیدوار بودند و نه از مجازات او می ترسیدند. زنده های آنان نابینا و ناقص بودند و مردگانشان نومیدانه در آتش جای داشتند. در چنین شرایطی کتابی برای ایشان آورد که در کتاب های پیامبران پیشین نبود، بلکه آن ها را تأیید می کرد و حلال و حرام را از هم متمایز می ساخت. آن کتاب، قرآن است از او بخواهید برایتان سخن بگوید ولی هرگز با شما سخن نخواهد گفت. من شما را آگاه می کنم که در این قرآن، دانش همه پیشینیان و همه آیندگان تا روز قیامت وجود دارد. قرآن داوری است بین شما و مایه حل و فصل اختلافات شما، اگر در باره قرآن از من بپرسید، من شما را آگاه خواهم کرد. زیرا من داناترین شمایم.(1)

أقول

قد سبقت أخبار الثقلین فی کتاب الإمامة.

روایت12.

احتجاج: امام باقر علیه السلام فرمود: هر گاه در باره چیزی با شما سخن گفتم، از جایگاه آن در قرآن از من بپرسید. سپس در برخی از سخنانش فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله از جدال بیهوده و به تباهی کشاندن ثروت و پرسش زیاد و بیجا نهی فرمود. در این هنگام کسی از امام پرسید: در کجای قرآن به چنین مطلبی توصیه شده است؟ حضرت فرمود: در این آیه که: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ»(2) {در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست، مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشی میان مردم، فرمان دهد.} و نیز این آیه: «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً»(3) {و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.} و نیز: «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(4) {از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید.}

ص: 82


1- . تفسیر قمی : 4
2- . نساء / 114
3- . نساء / 5
4- . مائده / 101

اصْفِرَارٍ مِنْ رِیَاضِ جَنَّاتِ الدُّنْیَا وَ یُبْسٍ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ انْتِشَارٍ مِنْ وَرَقِهَا وَ یَأْسٍ مِنْ ثَمَرَتِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِهَا قَدْ دَرَسَتْ أَعْلَامُ الْهُدَی وَ ظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَی وَ الدُّنْیَا مُتَجَهِّمَةٌ فِی وُجُوهِ أَهْلِهَا مُکْفَهِرَّةٌ مُدْبِرَةٌ غَیْرُ مُقْبِلَةٍ ثَمَرَتُهَا الْفِتْنَةُ وَ طَعَامُهَا الْجِیفَةُ وَ شِعَارُهَا الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّیْفٌ قَدْ مَزَّقَهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ فَقَدْ أَعْمَتْ عُیُونَ أَهْلِهَا وَ أَظْلَمَتْ عَلَیْهِمْ أَیَّامَهَا قَدْ قَطَّعُوا أَرْحَامَهُمْ وَ سَفَکُوا دِمَاءَهُمْ وَ دَفَنُوا فِی التُّرَابِ الْمَوْءُودَةَ بَیْنَهُمْ مِنْ أَوْلَادِهِمْ یَخْتَارُ دُونَهُمْ طِیبَ الْعَیْشِ وَ رَفَاهِیَةَ خُفُوضِ الدُّنْیَا لَا یَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ثَوَاباً وَ لَا یَخَافُونَ وَ اللَّهِ مِنْهُ عِقَاباً حَیُّهُمْ أَعْمَی نَجِسٌ وَ مَیِّتُهُمْ فِی النَّارِ مُبْلِسٌ فَجَاءَهُمْ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله بِنُسْخَةِ مَا فِی الصُّحُفِ الْأُولَی وَ تَصْدِیقِ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلِ الْحَلَالِ مِنْ رَیْبِ الْحَرَامِ ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ لَکُمْ أُخْبِرُکُمْ فِیهِ عِلْمَ مَا مَضَی وَ عِلْمَ مَا یَأْتِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حُکْمِ مَا بَیْنَکُمْ وَ بَیَانِ مَا أَصْبَحْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ فَلَوْ سَأَلْتُمُونِی عَنْهُ لَأَخْبَرْتُکُمْ عَنْهُ لِأَنِّی أَعْلَمُکُمْ (1).

أقول

قد سبقت أخبار الثقلین فی کتاب الإمامة.

«12»

ج، [الإحتجاج] عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِذَا حَدَّثْتُکُمْ بِشَیْ ءٍ فَاسْأَلُونِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ فِی بَعْضِ حَدِیثِهِ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الْقِیلِ وَ الْقَالِ وَ فَسَادِ الْمَالِ وَ کَثْرَةِ السُّؤَالِ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- أَیْنَ هَذَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَوْلُهُ لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ (2) وَ قَالَ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً(3) وَ قَالَ لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ (4).

ص: 82


1- 1. تفسیر القمّیّ: 4.
2- 2. النساء: 114.
3- 3. النساء: 5.
4- 4. الاحتجاج: 193، و الآیة فی سورة المائدة: 101.

روایت13.

خصال: حماد بن عثمان می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: گاهی سخنان متفاوت و متعارضی از شما صادر می شود. امام علیه السلام فرمود: قرآن بر هفت حرف و وجه نازل شده است و کمترین چیزی که برای امام است، این است که بر هفت وجه فتوا بدهد. سپس فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1){این بخشش ماست، [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.}(2)

در تفسیر عیاشی نیز این روایت آمده است.(3)

روایت14.

معانی الاخبار: حمران بن اعین می گوید: از امام باقر علیه السلام در باره ظاهر و باطن قرآن پرسیدم. فرمود: ظاهر قرآن کسانی اند که قرآن در میان آنان نازل شد و باطن قرآن کسانی هستند که مانند گروه قبلی عمل کردند و آنچه در باره آنان جاری بوده، در میان اینان نیز جاری بوده و مصداق دارد.(4)

روایت15.

معانی الاخبار: ذریح محاربی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: خداوند در قرآن فرمانی داده است که دوست دارم در باره آن بدانم. امام علیه السلام فرمود: آن چیست؟ عرض کردم: آیه «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ»(5) {سپس باید آلودگی خود را بزدایند و به نذرهای خود وفا کنند.} امام فرمود: مقصود از زدودن آلودگی، دیدار با امام و مقصود از وفای به نذر، انجام مناسک حج است. عبدالله بن سنان می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: فدایت شوم، مقصود از آیه «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» چیست؟ امام فرمود: گرفتن شارب و چیدن ناخن ها و مواردی شبیه آن . عرض کردم: فدایت شوم، اما ذریح محاربی به من گفت که شما برای وی «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» را دیدار امام و «وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» را به انجام مناسک حج تفسیر فرموده اید؟ امام علیه السلام فرمود: ذریح و تو هر دو راست می گویید.

ص: 83


1- . ص / 39
2- . خصال 2 : 10
3- . تفسیر عیاشی 1 : 11
4- . معانی الاخبار: 259
5- . حج / 29
«13»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّیْرَفِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْأَحَادِیثَ تَخْتَلِفُ عَنْکُمْ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ وَ أَدْنَی مَا لِلْإِمَامِ أَنْ یُفْتِیَ عَلَی سَبْعَةِ وُجُوهٍ ثُمَّ قَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عن حماد: مثله (2).

«14»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَ بَطْنِهِ فَقَالَ ظَهْرُهُ الَّذِینَ نَزَلَ فِیهِمُ الْقُرْآنُ وَ بَطْنُهُ الَّذِینَ عَمِلُوا بِأَعْمَالِهِمْ یَجْرِی فِیهِمْ مَا نَزَلَ فِی أُولَئِکَ (3).

«15»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْقَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی فِی کِتَابِهِ بِأَمْرٍ فَأُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَهُ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ (4) قَالَ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ لُقَی الْإِمَامِ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ تِلْکَ الْمَنَاسِکُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ قَالَ أَخْذُ الشَّارِبِ وَ قَصُّ الْأَظْفَارِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِنَّ ذَرِیحاً الْمُحَارِبِیَّ حَدَّثَنِی عَنْکَ أَنَّکَ قُلْتَ لَهُ ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ لُقَی الْإِمَامِ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ تِلْکَ الْمَنَاسِکُ فَقَالَ صَدَقَ ذَرِیحٌ وَ صَدَقْتَ إِنَ

ص: 83


1- 1. الخصال ج 2 ص 10.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 11.
3- 3. معانی الأخبار ص 259.
4- 4. الحجّ: 29.

برای قرآن ظاهر و باطن است، اما چه کسی تحمل شنیدن آنچه را که ذریح می شنود و می پذیرد، دارد؟(1)

روایت16.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند بیان هیچ چیزی را که - در امر هدایت - امت تا روز قیامت بدان نیاز دارد، وانگذاشته است و آن را در قرآن نازل کرده و برای پیامبرش بیان کرده است و برای هر چیزی حدّ و مرزی قرار داده و برای توضیح آن راهنمایی گماشته است.(2)

روایت17.

بصایر الدرجات: راوی می گوید: خدمت امام موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! در باره پیامبر صلی الله علیه و آله با من بگو، آیا پیامبر از همه پیامبران ارث می برد؟ فرمود: آری. پرسیدم: از حضرت آدم تا آن که به خودش منتهی شود؟ فرمود: خداوند، پیامبری را مبعوث نکرده است، مگر آن که محمد صلی الله علیه و آله از او داناتر بوده است. عرض کردم: آیا عیسی بن مریم به اذن خداوند، مردگان را زنده می کرد؟ فرمود: بله، راست گفتی، و سلیمان بن داود، زبان پرندگان را می دانست. راوی می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چون سلیمان بن داود، هدهد را نیافت و در کار او تردید کرد، گفت: «مَا لِیَ لَا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ»(3) {مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم یا شاید از غایبان است.} وقتی وی را ندید، خشم گرفت و گفت: «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِیدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ»(4) {قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می بُرم، مگر آن که دلیلی روشن برای من بیاورد.} سلیمان به این خاطر خشمگین شد که معمولاً هدهد محل آب را به او نشان می داد. خداوند به هدهد، قدرتی برای تشخیص آب داده بود که سلیمان آن توانایی را نداشت. بادها، مورچگان، انسان ها و جنّیان و شیاطین و همه سرکشان، مطیع سلیمان بودند، ولی جای آب را در زیر آسمان نمی دانست و هدهد از آن با خبر بود.

خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَی»

ص: 84


1- . معانی الاخبار: 340
2- . بصائر الدرجات / 6
3- . نمل/ 20
4- . نمل/ 21

لِلْقُرْآنِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مَنْ یَحْتَمِلُ مَا یَحْتَمِلُ ذَرِیحٌ (1).

«16»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَدَعْ شَیْئاً تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَّا أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ وَ بَیَّنَهُ لِرَسُولِهِ وَ جَعَلَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَدّاً وَ جَعَلَ عَلَیْهِ دَلِیلًا یَدُلُّ عَلَیْهِ (2).

یر، [بصائر الدرجات] ابن هاشم عن یحیی بن أبی عمران عن یونس عن الحسین بن المنذر: مثله (3).

«17»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَرِثَ مِنَ النَّبِیِّینَ کُلِّهِمْ (4)

قَالَ لِی نَعَمْ مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَی أَنِ انْتَهَتْ إِلَی نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ کَانَ مُحَمَّدٌ أَعْلَمَ مِنْهُ قَالَ قُلْتُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ کَانَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ قُلْتُ وَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْدِرُ عَلَی هَذِهِ الْمَنَازِلِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِینَ فَقَدَهُ وَ شَکَّ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ (5) وَ غَضِبَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (6) وَ إِنَّمَا غَضِبَ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ کَانَ یَدُلُّهُ عَلَی الْمَاءِ فَهَذَا وَ هُوَ طَیْرٌ قَدْ أُعْطِیَ مَا لَمْ یُعْطَ سُلَیْمَانُ وَ قَدْ کَانَتِ الرِّیحُ وَ النَّمْلُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ الْمَرَدَةُ لَهُ طَائِعِینَ وَ لَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ فَکَانَ الطَّیْرُ یُعَرِّفُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً(7)

ص: 84


1- 1. معانی الأخبار ص 340.
2- 2. بصائر الدرجات ص 6.
3- 3. بصائر الدرجات ص 6.
4- 4. علم النبیین کلهم خ.
5- 5. النمل: 21.
6- 6. النمل: 22.
7- 7. الرعد: 31.

و ما وارث قرآنی هستیم که در آن چنان قدرتی هست که کوه ها را روان کرده و سرزمین ها را قطعه قطعه کرده و مردگان با آن به سخن در می آیند. ما آب را در زیر آسمان می دانیم. در کتاب خدا آیاتی هست که از این آیات، کاری قصد نمی شود، مگر آن که خداوند برای انجام آن کار، اذن می دهد، وانگهی، در قرآن، اموری هست که گذشتگان نگاشته اند - انجام داده اند - و ممکن است خداوند به انجام آن ها اذن بدهد و همه این امور را در قرآن برای ما ذکر کرده است. خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ»(1) {و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر این که در کتابی روشن (درج) است.} سپس فرمود: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا»(2) {سپس این کتاب را به آن بندگان خود که (آنان را) برگزیده بودیم به میراث دادیم.} ما همانانی هستیم که خداوند، ما را برگزید و این قرآنی که در آن بیان و توضیح همه چیز هست را ما به ارث برده ایم.(3)

روایت18.

بصائر الدرجات: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله خاتِم یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر علیهم السلام است و من نیز خاتم یکصد و بیست و چهار هزار وصیّ هستم و آنچه اوصیای قبل از من بدان مکلف شدند، من نیز مکلف شدم و خداوند است یاری دهنده. رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیماری [منجر به رحلتشان] فرمود: من نگران لغزش و گمراهی بعد از هدایت در مورد تو نیستم، بلکه نگران فاسقان قریش و دشمنی و ظلم آن ها نسبت به تو هستم. خداوند ما را کافی و خوب پشتیبانی است.

آری! دو سوم قرآن در باره ما و شیعیان ما است. آنچه خیر است برای ما و شیعیان ما است و در یک سوم باقی دیگر مردم با ما شریک هستند. پس آنچه از بیان بدی ها است برای دشمنان ماست. سپس حضرت این آیه را تلاوت کردند: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ»(4) {آیا آن ها که می دانند و آگاه هستند با نادانان و بی خبران برابرند؟} تا آخر آیه. ما اهل البیت و شیعیان ما خردمندانند و آنان که نادانند دشمنان ما هستند و تنها شیعیان ما هدایت یافتگان به شمار می روند.(5)

روایت19.

بصائر الدرجات: راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: من به آنچه در آسمان و زمین است آگاهی دارم و از آنچه در بهشت و جهنم جریان دارد نیز مطلّعم و آنچه را رخ داده و

ص: 85


1- . نمل/ 75
2- . فاطر/ 32
3- . بصائر الدرجات: 121
4- . زمر / 9
5- . بصائر الدرجات: 121

فَقَدْ وَرِثْنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ فَفِیهِ مَا یُقَطَّعُ بِهِ الْجِبَالُ وَ یُقَطَّعُ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ یُحْیَا بِهِ الْمَوْتَی وَ نَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَی وَ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَاتٍ مَا یُرَادُ بِهَا أَمْرٌ إِلَّا أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ مَعَ مَا قَدْ یَأْذَنُ اللَّهُ فَمَا کَتَبَهُ لِلْمَاضِینَ جَعَلَهُ اللَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ (1) ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا-(2)

فَنَحْنُ الَّذِینَ اصْطَفَانَا اللَّهُ فَوَرَّثَنَا هَذَا الَّذِی فِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ(3).

«18»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی الْحِجَازِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَتَمَ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ وَ خَتَمْتُ أَنَا مِائَةَ أَلْفِ وَصِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ وَصِیٍّ وَ کُلِّفْتُ مَا تَکَلَّفَتِ الْأَوْصِیَاءُ قَبْلِی وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فِی مَرَضِهِ لَسْتُ أَخَافُ عَلَیْکَ أَنْ تَضِلَّ بَعْدَ الْهُدَی وَ لَکِنْ أَخَافُ عَلَیْکَ فُسَّاقَ قُرَیْشٍ وَ عَادِیَتَهُمْ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ عَلَی أَنَّ ثُلُثَیِ الْقُرْآنِ فِینَا وَ فِی شِیعَتِنَا فَمَا کَانَ مِنْ خَیْرٍ فَلَنَا وَ لِشِیعَتِنَا وَ الثُّلُثُ الْبَاقِی أَشْرَکْنَا فِیهِ النَّاسَ فَمَا کَانَ مِنْ شَرٍّ فَلِعَدُوِّنَا ثُمَّ قَالَ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (4) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَنَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ شِیعَتُنَا أُولُو الْأَلْبَابِ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ عَدُوُّنَا وَ شِیعَتُنَا هُمُ الْمُهْتَدُونَ (5).

«19»

یر، [بصائر الدرجات] عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاءِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا کَانَ

ص: 85


1- 1. النمل: 75.
2- 2. فاطر: 32.
3- 3. بصائر الدرجات ص 114 و 115 و فیه اختلاف یسیر.
4- 4. الزمر: 9.
5- 5. بصائر الدرجات 121، و فی المطبوعة رمز الاحتجاج و هو سهو.

رخ خواهد داد نیز می دانم و همه این ها را از قرآن دریافته ام. خداوند می فرماید: «فیه تبیان کلّ شئ»(1) {در قرآن بیان و شرح هر چیزی هست.}(2)

روایت20.

بصائر الدرجات: حمّاد لحّام می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: سوگند به خدا ما آنچه را در آسمان ها و زمین است و آنچه را در بهشت و جهنم و مابین آن است، می دانیم. حماد می گوید: من مبهوت به حضرت نگاه می کردم. ایشان فرمود: حمّاد! این سخن من مبتنی بر کتاب خدا است، (و سه بار این حرف را تکرار فرمود) و سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ»(3) {و [به یاد آور] روزی را که در هر امتی گواهی از خودشان برایشان برانگیزیم، و تو را [هم] بر این [امت] گواه آوریم، و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم.} آری! این از کتاب خداست. در این کتاب شرح هر چیزی موجود است، و این عبارت را تکرار فرمود.(4)

روایت21.

بصائر الدرجات: راویان شنیدند که امام صادق علیه السلام می فرماید: من دانای به آنچه در آسمان ها و زمین ها است، هستم و نیز آنچه را در بهشت و جهنم است و آنچه رخ داده است و رخ خواهد داد را می دانم. آن گاه حضرت درنگی کوتاه کرده و مشاهده کردند که این سخن بر شنوندگان سنگین آمده است! پس در ادامه فرمودند: من این ها را از قرآن به دست آورده ام. خداوند می فرماید: در قرآن شرح هر چیزی است.(5)

روایت22.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام در باره آیه «هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی»(6){این است یادنامه هر که با من است و یادنامه هر که پیش از من بوده} فرمود: ذکر کسی که با من است، یعنی اطلاع آنچه محقق شده است و ذکر کسی که پیش از من است، یعنی اطلاع از آنچه در گذشته رخ داده است.(7)

ص: 86


1- . نحل / 89 اصل آیه در قران چنین است: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ» و ظاهرا در متن حدیث نقل به معنا شده است.
2- . بصائر الدرجات: 128
3- . نحل / 89
4- . بصائر الدرجات: 128
5- . بصائر الدرجات: 128
6- . انبیاء / 24
7- . بصائر الدرجات: 129

وَ أَعْلَمُ مَا یَکُونُ عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ(1).

«20»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ وَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَحْنُ وَ اللَّهِ نَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ مَا فِی النَّارِ وَ مَا بَیْنَ ذَلِکَ فَبُهِتُّ أَنْظُرُ إِلَیْهِ قَالَ فَقَالَ یَا حَمَّادُ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ إِنَّهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ(2).

«21»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ عُبَیْدَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ الْخَثْعَمِیِّ سَمِعُوا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرَضِینَ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ ثُمَّ مَکَثَ هُنَیْئَةً فَرَأَی أَنَّ ذَلِکَ کَبُرَ عَلَی مَنْ سَمِعَهُ فَقَالَ عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ(3).

«22»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی (4) فَقَالَ ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ مَا هُوَ کَائِنٌ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی مَا قَدْ کَانَ (5).

ص: 86


1- 1. بصائر الدرجات ص 128، و قد کثر فی الروایات نقل الآیة هکذا، و فی المصحف الشریف:« وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ» النحل: 89، و الظاهر أنّه نقل بالمعنی کما یفهم من الحدیث الآتی.
2- 2. بصائر الدرجات ص 128.
3- 3. بصائر الدرجات ص 128.
4- 4. الأنبیاء: 24.
5- 5. بصائر الدرجات ص 129.

می گویم

روایات بسیاری در کتاب امامت در بابی در باره این که اهل بیت علیهم السلام به آنچه رخ داده و در حال رخ دادن است و یا رخ خواهد داد، آگاه هستند، و نیز در بابی در این باره که دانش کتاب نزد آنهاست و نیز در باب دانش امام علی علیه السلام ذکر کردیم.

روایت23.

بصائر الدرجات: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هیچ مردی از قریش بالغ نشد مگر آن که در مورد او آیه یا دو آیه نازل شد که یا او را به بهشت رهنمون می کند یا به جهنم می فرستد. و هیچ آیه ای نیست که در خشکی یا دریا، دشت یا کوهستان نازل شده باشد مگر این که من زمان نزول آن و مورد نزول آن را می دانم. و اگر برای من مسندی گذاشته می شد بین اهل تورات بر اساس توراتشان و بین اهل انجیل بر اساس انجیلشان و بین اهل زبور بر اساس زبورشان و بین اهل فرقان با فرقانشان قضاوت می کردم تا نزد خداوند بدرخشد.(1)

روایت24.

بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته روایت کرده: زمانی که امیر مؤمنان علیه السلام وارد کوفه شد، چهل صبح با ایشان نماز خواند و این آیه را در نماز، تلاوت کرد: «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»(2) {نام پروردگار والای خود را به پاکی بستای.} منافقین گفتند: به خدا قسم ابن ابی طالب علیه السلام نمی تواند قرآن بخواند و اگر می توانست قرآن بخواند، غیر از این سوره را نیز برای ما می خواند. این سخن به گوش حضرت رسید و فرمود: وای بر شما! من ناسخ قرآن را از منسوخش و محکم آن را از متشابه آن و فصل آن را از وصلش و حروف آن را از معانی اش تشخیص می دهم. حرفی نیست که بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شده باشد، مگر این که می دانم در مورد چه کسی، و در چه روزی، و در چه مکانی نازل شده است. وای بر شما، آیا نمی خوانند: «إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی* صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی»(3) {قطعاً در صحیفه های گذشته این (معنی) هست* صحیفه های ابراهیم و موسی] به خدا قسم، من این دو کتاب را از رسول خدا صلی الله علیه و آله به ارث بردم و رسول خدا کتاب های ابراهیم و موسی علیهما السلام را بر من ابلاغ کرد، وای بر شما، به خدا قسم من کسی هستم که در مورد من خداوند نازل کرد: «وَتَعِیَهَا أُذُنٌ وَاعِیَةٌ»(4) {و گوش های شنوا آن را نگاه دارد.} نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که ما را از وحی باخبر نمود. من آن را حفظ کردم اما دیگران فراموش کردند. چون از نزد رسول خدا بیرون آمدیم، گفتند: الان چه گفت؟(5)

ص: 87


1- . بصائر الدرجات: 133
2- . أعلی/ 1
3- . أعلی/ 19-18
4- . حاقه/ 12
5- . بصائر الدرجات: 135
أقول

قد مضی کثیر من الأخبار فی کتاب الإمامة فی باب أنهم یعلمون علم ما کان و ما یکون و باب أن عندهم علم الکتب و فی باب علم علی علیه السلام.

«23»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ مِنْهَالَ بْنَ عَمْرٍو یَقُولُ أَخْبَرَنِی زَاذَانُ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ جَرَتْ عَلَیْهِ الْمَوَاسِی إِلَّا وَ قَدْ نَزَلَتْ فِیهِ آیَةٌ أَوْ آیَتَانِ تَقُودُهُ إِلَی الْجَنَّةِ أَوْ تَسُوقُهُ إِلَی النَّارِ وَ مَا مِنْ آیَةٍ نَزَلَتْ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أَوْ سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ إِلَّا وَ قَدْ عَرَفْتُهُ حَیْثُ نَزَلَتْ وَ فِی مَنْ أُنْزِلَتْ وَ لَوْ ثُنِیَتْ لِی وِسَادَةٌ لَحَکَمْتُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الزَّبُورِ بِزَبُورِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْفُرْقَانِ بِفُرْقَانِهِمْ حَتَّی تَزْهَرَ إِلَی اللَّهِ (1).

«24»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام الْکُوفَةَ صَلَّی بِهِمْ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَقَرَأَ بِهِمْ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ وَ اللَّهِ مَا یُحْسِنُ أَنْ یَقْرَأَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ الْقُرْآنَ وَ لَوْ أَحْسَنَ أَنْ یَقْرَأَ لَقَرَأَ بِنَا غَیْرَ هَذِهِ السُّورَةِ قَالَ فَبَلَغَهُ ذَلِکَ فَقَالَ وَیْلَهُمْ إِنِّی لَأَعْرِفُ نَاسِخَهُ وَ مَنْسُوخَهُ وَ مُحْکَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ وَ فَصْلَهُ مِنْ وَصْلِهِ وَ حُرُوفَهُ مِنْ مَعَانِیهِ وَ اللَّهِ مَا حَرْفٌ نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ أَنَا أَعْرِفُ فِیمَنْ أُنْزِلَ وَ فِی أَیِّ یَوْمٍ نَزَلَ وَ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ نَزَلَ وَیْلَهُمْ أَ مَا یَقْرَءُونَ إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ إِنَّهَا عِنْدِی وَرِثْتُهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَرِثَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَیْلَهُمْ وَ اللَّهِ إِنِّی أَنَا الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیَ وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ(2) فَإِنَّا کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیُخْبِرُنَا بِالْوَحْیِ فَأَعِیهِ وَ یَفُوتُهُمْ (3) فَإِذَا خَرَجْنَا قَالُوا ما ذا قالَ آنِفاً(4).

ص: 87


1- 1. بصائر الدرجات ص 133.
2- 2. الحاقّة: 12.
3- 3. و ما یعونه خ ل.
4- 4. بصائر الدرجات ص 135.

در تفسیر عیاشی نیز مانند این روایت آمده است.(1)

روایت25.

بصائر الدرجات: امام علی علیه السلام فرمود: هیچ مرد قریشی ای نیست که تیغ سلمانی بر او کشیده شده باشد [کنایه از بالغ شدن. مترجم] مگر آن که یک یا دو آیه در باره او نازل شده است که یا او را به بهشت راهبری می کند و یا به جهنمش می کشاند [و من این آیات را می دانم] و نیز هیچ آیه ای نیست که در خشکی یا دریا و در بیابان و یا کوهستان نازل شده باشد، مگر آن که من می دانم چگونه و در باره که و چه نازل شده است.(2)

روایت26.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ کس نمی تواند مدعی شود که ظاهر و باطن قرآن را جمع کرده است مگر اوصیا.(3)

روایت27.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس بگوید او قرآن را به طور کامل آن گونه که نازل شده است، جمع کرده است، دروغ گفته است. تنها علی بن ابی طالب و امامان بعد از او علیهم السلام هستند که قرآن را آن گونه که نازل شده، جمع و حفظ کرده اند.(4)

روایت28.

بصائر الدرجات: سالم بن ابی سلمه روایت می کند: شخصی نزد امام صادق علیه السلام قرآن می خواند؛ من حروفی را از قرائت او می شنیدم که بر خلاف قرآنی بود که مردم قرائت می کنند. امام صادق علیه السلام فرمود: دست نگهدار! از این قرائت اجتناب کن و همان گونه که مردم قرآن را می خوانند، تو نیز همان گونه بخوان تا قائم - عج الله تعالی فرجه الشریف - قیام کند. پس هر گاه قیام کرد، آنگاه قرآن را بر اصلش قرائت کن. آنگاه امام علیه السلام قرآنی را که علی علیه السلام نوشته بود، بیرون آورد و فرمود: علی علیه السلام وقتی از نوشتن این قرآن فارغ شد، آن را به مردم ارائه کرد و به آنان گفت: این قرآن بر وفق آنچه خداوند بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل کرده می باشد و من آن را بین دو لوح (چوبی یا کاغذی و یا پوست) جمع کرده ام. مردم در پاسخ او گفتند: نزد ما صحیفه ای جامع است که قرآن در آن است و نیازی به قرآن تو نیست. علی علیه السلام در پاسخ فرمود: سوگند به خدا دیگر

ص: 88


1- . تفسیر عیاشی 1 : 14
2- . بصائر الدرجات: 139
3- . بصائر الدرجات: 193
4- . بصائر الدرجات: 193

شی، [تفسیر العیاشی] عن الأصبغ: مثله (1).

«25»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ جَرَتْ عَلَیْهِ الْمَوَاسِی إِلَّا وَ قَدْ نَزَلَتْ فِیهِ آیَةٌ أَوْ آیَتَانِ تَقُودُهُ إِلَی الْجَنَّةِ أَوْ تَسُوقُهُ إِلَی النَّارِ وَ مَا مِنْ آیَةٍ نَزَلَتْ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أَوْ سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ إِلَّا وَ قَدْ عَرَفْتُ کَیْفَ نَزَلَتْ وَ فِیمَا أُنْزِلَتْ (2).

«26»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا یَسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یَدَّعِیَ أَنَّهُ جَمَعَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ ظَاهِرَهُ وَ بَاطِنَهُ غَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ(3).

«27»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ یَقُولُ إِنَّهُ جَمَعَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ کَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَّا کَذَبَ وَ مَا جَمَعَهُ وَ مَا حَفِظَهُ کَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ علیهم السلام (4).

«28»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ هَاشِمٍ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ قَالَ: قَرَأَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ حُرُوفاً مِنَ الْقُرْآنِ لَیْسَ عَلَی مَا یَقْرَؤُهَا النَّاسُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَهْ مَهْ کُفَّ عَنْ هَذِهِ الْقِرَاءَةِ اقْرَأْ کَمَا یَقْرَأُ النَّاسُ حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ فَإِذَا قَامَ أَقْرَأَ کِتَابَ اللَّهِ عَلَی حَدِّهِ وَ أَخْرَجَ الْمُصْحَفَ الَّذِی کَتَبَهُ عَلِیٌّ وَ قَالَ أَخْرَجَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی النَّاسِ حَیْثُ فَرَغَ مِنْهُ وَ کَتَبَهُ فَقَالَ لَهُمْ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ کَمَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ جَمَعْتُهُ بَیْنَ اللَّوْحَیْنِ فَقَالُوا هُوَ ذَا عِنْدَنَا مُصْحَفٌ جَامِعٌ فِیهِ الْقُرْآنُ لَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَا تَرَوْنَهُ

ص: 88


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 14.
2- 2. بصائر الدرجات ص 139.
3- 3. بصائر الدرجات ص 193.
4- 4. بصائر الدرجات ص 193.

آن را نخواهید دید. وظیفه من بود که پس از جمع آوری قرآن به شما خبر دهم تا آن را قرائت کنید.(1)

روایت29.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام در پاسخ به سئوال شخصی در باره قرآن گفت: هیچ کس جز اوصیا نمی تواند مدعی جمع آوری کل قرآن باشد.(2)

روایت30.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی را از این امت سراغ ندارم که قرآن را به طور کامل جمع کرده باشد، مگر اوصیا.(3)

روایت31.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: پیوسته خداوند کسانی را در میان ما اهل بیت مبعوث می کند که کتاب خدا را از آغاز تا انتهایش می دانند.(4)

روایت32.

امام صادق علیه السلام فرمود: سوگند به خدا من دانای به قرآن از آغاز تا انتهایش هستم و گویا قرآن در کف دستم هست. در قرآن خبر از آسمان و زمین و خبر از آنچه رخ می دهد و رخ داده است، موجود است. خداوند خود فرموده است: در قرآن شرح و بیان هر چیزی است.(5)

روایت33.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: فضل بن عبد الملک نوفلی نزد من آمد و غلامی که معروف به شبیب معتزلی بود، همراهش بود. ما در منی بودیم که به در خیمه آمدم و شبی مهتابی بود. پس غلام معتزلی شروع به سخن گفتن کرد. به او گفتم معنای سخنت را که به هم بافته ای نمی فهمم. خداوند مردم را به دو گروه آفرید و نیکان و برگزیدگانش را در یک گروه قرار داد. سپس آن ها را سه گروه کرد و نیکان را در یکی از آن سه گروه قرار داد. آنگاه پیوسته افرادی را از میان آن برمی گزید تا این که عبد مناف را برگزید و از فرزندان عبد مناف هاشم را انتخاب کرد و از هاشم هم عبد المطلب را و از عبد المطلب عبد الله را و از عبد الله محمد رسول الله صلی الله علیه و آله را برگزید. پس او پاک ترین مردم از جهت نسب و ولادت بود و خداوند او را به حق مبعوث کرد و بر او قرآن را نازل کرد

ص: 89


1- . بصائر الدرجات: 193
2- . بصائر الدرجات: 193
3- . بصائر الدرجات: 194
4- . بصائر الدرجات: 194
5- . بصائر الدرجات: 194

بَعْدَ یَوْمِکُمْ هَذَا أَبَداً إِنَّمَا کَانَ عَلَیَّ أَنْ أُخْبِرَکُمْ بِهِ حِینَ جَمَعْتُهُ لِتَقْرَءُوهُ (1).

«29»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مَا یَسْتَطِیعُ أَحَدٌ یَقُولُ جَمَعَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ غَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ(2).

«30»

یر، [بصائر الدرجات] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَا أَجِدُ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَنْ جَمَعَ الْقُرْآنَ إِلَّا الْأَوْصِیَاءُ(3).

«31»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مُرَازِمٍ وَ مُوسَی بْنِ بُکَیْرٍ قَالا سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ یَبْعَثُ فِینَا مَنْ یَعْلَمُ کِتَابَهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ (4).

«32»

یر، [بصائر الدرجات] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ کَأَنَّهُ فِی کَفِّی فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ مَا یَکُونُ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ قَالَ اللَّهُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ(5).

«33»

سن، [المحاسن] ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَانِی الْفَضْلُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ النَّوْفَلِیُّ وَ مَعَهُ مَوْلًی لَهُ یُقَالُ لَهُ شَبِیبٌ مُعْتَزِلِیُّ الْمَذْهَبِ وَ نَحْنُ بِمِنًی فَخَرَجْتُ إِلَی بَابِ الْفُسْطَاطِ فِی لَیْلَةٍ مُقْمِرَةٍ فَأَنْشَأَ الْمُعْتَزِلِیُّ یَتَکَلَّمُ فَقُلْتُ مَا أَدْرِی مَا کَلَامُکَ هَذَا الْمُوَصَّلُ الَّذِی قَدْ وَصَّلْتَهُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ ثُمَّ جَعَلَهُمْ أَثْلَاثاً فَجَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی إِحْدَی الْأَثْلَاثِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَخْتَارُ حَتَّی اخْتَارَ عَبْدَ مَنَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ هَاشِماً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ هَاشِمٍ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَبْدَ اللَّهِ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ أَطْیَبَ النَّاسِ وِلَادَةً فَبَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْحَقِّ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ

ص: 89


1- 1. بصائر الدرجات ص 193.
2- 2. بصائر الدرجات ص 193.
3- 3. بصائر الدرجات ص 194.
4- 4. بصائر الدرجات ص 194.
5- 5. بصائر الدرجات ص 194.

که هیچ چیز نیست مگر آن که بیان آن در کتاب خداوند هست.(1)

روایت34.

محاسن: ابو لبید بحرانی می گوید: مردی نزد امام باقر علیه السلام در مکه آمد و از ایشان سئوالاتی را پرسید و حضرت جواب او را داد. آنگاه آن مرد به امام علیه السلام عرض کرد: شما معتقدید که هیچ چیز نیست مگر آن که از کتاب خدا قابل دریافت و شناخت است؟ حضرت فرمود: من چنین نگفته ام، بلکه هیچ چیز از کتاب خدا نیست مگر آن که برای او دلیل گویایی از جانب خداوند است که مردم آن را نمی دانند. آن مرد به امام عرض کرد: پس شما بر این باورید که در کتاب خدا هیچ چیز نیست مگر آن که مردم به آن احتیاج دارند؟ امام فرمود: بله، و حتی یک حرف از آن. آن مرد گفت: تفسیر المص چیست؟ ابولبید گفت: امام به او جوابی داد که الان به خاطر ندارم. پس مرد از نزد امام بیرون رفت. امام باقر علیه السلام به من فرمود: این تفسیر قرآن در ظاهرش بود. آیا تو را از تفسیر آن در باطنش با خبر سازم؟ عرض کردم: آیا قرآن ظاهر و باطن دارد؟ فرمود: بله برای کتاب خدا ظاهر و باطن و معانی است و نیز دارای ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و سنت ها و مَثل ها و فصل و وصل و حروف و تصریف است. پس آن کس که گمان کند کتاب خدا مبهم است مایه هلاک خود و دیگران شده است. سپس فرمود: به خاطر بسپار: الف یک و لام سی و میم چهل و صاد نود است. عرض کردم این صد و شصت و یک است، فرمود: وقتی وارد سال صد و شصت و یک شدی، خداوند حکومت را از قومی سلب خواهد کرد.(2)

روایت35.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند کتاب صادق و نیکش را بر شما نازل کرد. در آن خبر شما و خبر اقوام قبل و بعد از شما وجود دارد و نیز خبر آسمان و زمین در آن است. پس اگر کسی بیاید شما را از اخبار و مطالب این قرآن آگاه کند، در شگفت خواهید شد.(3)

تفسیر عیاشی نیز مانند این روایت را آورده است.(4)

روایت36.

محاسن:

ص: 90


1- . محاسن: 267
2- . محاسن: 270
3- . محاسن: 267
4- . عیاشی 1 : 8

فَلَیْسَ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا فِی کِتَابِ اللَّهِ تِبْیَانُهُ (1).

«34»

سن، [المحاسن] مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنْ خُثَیْمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی لَبِیدٍ الْبَحْرَانِیِّ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام بِمَکَّةَ فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُ فِیهَا ثُمَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَنْتَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِلَّا مَعْرُوفٌ قَالَ لَیْسَ هَکَذَا قُلْتُ وَ لَکِنْ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِلَّا عَلَیْهِ دَلِیلٌ نَاطِقٌ عَنِ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ مِمَّا لَا یَعْلَمُهُ النَّاسُ قَالَ فَأَنْتَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِلَّا وَ النَّاسُ یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَا حَرْفٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ فَمَا المص قَالَ أَبُو لَبِیدٍ فَأَجَابَهُ بِجَوَابٍ نَسِیتُهُ فَخَرَجَ الرَّجُلُ فَقَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ- هَذَا تَفْسِیرُهَا فِی ظَهْرِ الْقُرْآنِ أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا فِی بَطْنِ الْقُرْآنِ قُلْتُ وَ لِلْقُرْآنِ بَطْنٌ وَ ظَهْرٌ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ لِکِتَابِ اللَّهِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مَعَانِیَ وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ مُحْکَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ سُنَناً وَ أَمْثَالًا وَ فَصْلًا وَ وَصْلًا وَ أَحْرُفاً وَ تَصْرِیفاً فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ کِتَابَ اللَّهِ مُبْهَمٌ فَقَدْ هَلَکَ وَ أَهْلَکَ ثُمَّ قَالَ أَمْسِکْ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ

الْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ الصَّادُ تِسْعُونَ فَقُلْتُ فَهَذِهِ مِائَةٌ وَ إِحْدَی وَ سِتُّونَ فَقَالَ یَا لَبِیدُ إِذَا دَخَلْتَ سَنَةَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ مِائَةٍ- سَلَبَ اللَّهُ قَوْماً سُلْطَانَهُمْ (2).

«35»

سن، [المحاسن] عُثْمَانُ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ کِتَابَهُ الصَّادِقَ الْبَارَّ فِیهِ خَبَرُکُمْ وَ خَبَرُ مَا قَبْلَکُمْ وَ خَبَرُ مَا بَعْدَکُمْ وَ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ فَلَوْ أَتَاکُمْ مَنْ یُخْبِرُکُمْ عَنْ ذَلِکَ لَعَجِبْتُمْ (3).

شی، [تفسیر العیاشی] عن سماعة: مثله (4).

«36»

سن، [المحاسن] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ

ص: 90


1- 1. المحاسن ص 267. و فی المطبوعة رمز البصائر، و هو سهو.
2- 2. المحاسن ص 270.
3- 3. المحاسن ص 267.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 8.

امام باقر علیه السلام فرمود: هر گاه در مورد موضوعی با شما سخن گفتم، از جایگاه آن در قرآن از من بپرسید. روزی امام علیه السلام در بعضی از سخنانشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله از قیل و قال و تباه کردن مال و تباه کردن زمین و زیاد سئوال کردن نهی فرمودند. اصحاب از ایشان پرسیدند: جایگاه این موضوعات در قرآن کجاست؟ فرمود: خداوند در قرآن می فرماید: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ»(1) {در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست، مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشی میان مردم، فرمان دهد.} و فرموده: «لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً»(2) {و اموال خود را - که خداوند آن را وسیله قوام [زندگی] شما قرار داده - به سفیهان مدهید.} و «وَ لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(3) {از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید.}(4)

روایت37.

محاسن: جابر بن یزید جعفی می گوید: از امام باقر علیه السلام در باره مطلبی از تفسیر پرسیدم. ایشان جواب من را دادند و من باری دیگر مجددا از همان موضوع پرسیدم. این بار جوابی دیگر به من دادند. به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم، جواب امروزتان در پاسخ به سئوال من با جواب دیروزتان در باره همین سئوال متفاوت بود؟ امام علیه السلام فرمود: جابر! برای قرآن باطنی است و برای باطن آن نیز باطنی دیگر. برای آن ظاهری است و برای ظاهر آن ظاهری دیگر است. جابر! هیچ چیز دیریاب تر برای اندیشه انسان ها از تفسیر قرآن نیست. آیه ای اول آن در باره یک موضوع است و آخر آن در باره موضوعی دیگر است و در حالی که سخنی متصل و پیوسته به هم است، بر معانی گوناگونی حمل می شود.(5)

روایت38.

کشف الیقین: انس بن مالک می گوید: خادم رسول الله صلی الله علیه و آله بودم. یک بار که مشغول کمک به حضرت برای شستشویشان بودم، فرمود: الان مردی داخل می شود که او امیر مؤمنان و سرور مسلمانان و بهترین اوصیا و نزدیک ترین مردم به پیامبران است و امیر روسفیدان است. انس می گوید: با خود گفتم ای کاش مردی از انصار باشد که ناگاه علی علیه السلام داخل شد. پس عرقی شدید بر چهره رسول الله نشست و حضرت شروع به مالیدن عرق خود به صورت علی علیه السلام کرد. علی عرض کرد: آیا در باره من

ص: 91


1- [4]. نساء / 114
2- . نساء / 5
3- . مائده / 101
4- محاسن: 269
5- . محاسن: 300

أَبِی الْجَارُودِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِذَا حَدَّثْتُکُمْ بِشَیْ ءٍ فَاسْأَلُونِی عَنْهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ فِی بَعْضِ حَدِیثِهِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الْقِیلِ وَ الْقَالِ وَ فَسَادِ الْمَالِ وَ فَسَادِ الْأَرْضِ وَ کَثْرَةِ السُّؤَالِ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَیْنَ هَذَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ (1) وَ قَالَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً(2) وَ لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ (3).

«37»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ بِشْرٍ الْوَابِشِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ مِنَ التَّفْسِیرِ فَأَجَابَنِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ عَنْهُ ثَانِیَةً فَأَجَابَنِی بِجَوَابٍ آخَرَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنْتَ أَجَبْتَنِی فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ بِجَوَابٍ غَیْرِ هَذَا قَبْلَ الْیَوْمِ فَقَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ بَطْنٌ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ لِلظَّهْرِ ظَهْرٌ یَا جَابِرُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ إِنَّ الْآیَةَ یَکُونُ أَوَّلُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ آخِرُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ مُتَصَرِّفٌ عَلَی وُجُوهِ (4).

«38»

شف، [کشف الیقین] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْکَاتِبُ الْأَصْفَهَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْذِرِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ الْعُرَنِیِّ عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: کُنْتُ خَادِمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَیْنَا أَنَا أُوَضِّیهِ فَقَالَ یَدْخُلُ دَاخِلٌ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّبِیِّینَ وَ أَمِیرُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ فَإِذَا عَلِیٌّ قَدْ دَخَلَ فَعَرِقَ وَجْهُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَقاً شَدِیداً فَجَعَلَ یَمْسَحُ عَرَقَ وَجْهِهِ بِوَجْهِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَ نَزَلَ فِیَ

ص: 91


1- 1. النساء: 114.
2- 2. النساء: 5.
3- 3. المحاسن ص 269، و الآیة فی سورة المائدة: 101.
4- 4. المحاسن ص 300.

چیزی نازل شده است؟ حضرت رسول فرمود: تو از من هستی، دین من را ادا و ذمه من را بری و رسالتم را ابلاغ می کنی. حضرت علی عرض کرد: آیا شما رسالتتان را ابلاغ نفرموده اید؟ حضرت رسول فرمود: بله ابلاغ کرده ام، اما تو بعد از من به مردم آن بخش از تاویل قرآن را که مردم نمی دانند، می آموزی و به آن ها خبر می دهی.(1)

در کشف الیقین ابراهیم بن محمد ثقفی نیز مانند این روایت آمده است.

روایت39.

تفسیر عیاشی: برید بن معاویه می گوید: از امام باقر علیه السلام در باره قول خداوند: «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» پرسیدم. حضرت فرمود یعنی تاویل کل قرآن را جز خداوند و راسخان در علم نمی دانند و رسول خدا برترین راسخان در علم است که خداوند همه آنچه را که از تنزیل و تاویل نازل کرده است، به وی آموخته است و چیزی نیست که خداوند بر او نازل کرده باشد اما تاویل آن را به وی نیاموخته باشد و اوصیای بعد از پیامبر همه این تاویلات را می دانند. کسانی که تاویل آن را نمی دانند به خداوند گفتند وقتی ما تاویل آیه ای را ندانستیم چه بگوییم؟ خداوند بدانان پاسخ داد: «یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا.» برای قرآن خاص و عام و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه است و راسخان در علم این ها را می دانند.(2)

روایت40.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام در باره آیه «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» فرمود: ما تاویل آن را می دانیم.(3)

روایت41.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: ما راسخان در علم هستیم و ما تاویل قرآن را می دانیم.(4)

روایت42.

مناقب: از جمله کسانی که منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام هستند،

ص: 92


1- . کشف الیقین
2- . تفسیر عیاشی 1 : 164
3- . تفسیر عیاشی 1 : 164
4- . تفسیر عیاشی 1 : 164

شَیْ ءٌ قَالَ أَنْتَ مِنِّی تُؤَدِّی عَنِّی وَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی وَ تُبَلِّغُ عَنِّی رِسَالَتِی قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ تُبَلِّغِ الرِّسَالَةَ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ تُعَلِّمُ النَّاسَ مِنْ بَعْدِی مِنْ تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ مَا لَمْ یَعْلَمُوا وَ تُخْبِرُهُمْ (1).

شف، [کشف الیقین] من کتاب إبراهیم بن محمد الثقفی عن إبراهیم بن منصور و عثمان بن سعید عن عبد الکریم بن یعقوب عن أبی الطفیل عن أنس: مثله (2).

شف، [کشف الیقین] إبراهیم عن ابن محبوب عن الثمالی عن أبی إسحاق عن أنس: مثله (3).

شف، [کشف الیقین] محمد بن أحمد بن الحسن بن شاذان عن محمد بن حماد بن بشیر عن محمد بن الحسین بن محمد بن جمهور عن أبیه عن الحسین بن عبد الکریم عن إبراهیم بن میمون و عثمان بن سعید عن عبد الکریم عن یعقوب عن جابر الجعفی عن أنس: مثله (4).

«39»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ قَالَ یَعْنِی تَأْوِیلَ الْقُرْآنِ کُلِّهِ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَرَسُولُ اللَّهِ أَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْهِ مِنَ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ مُنْزِلًا عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ فَقَالَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ مَا نَقُولُ إِذَا لَمْ نَعْلَمْ تَأْوِیلَهُ فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ الْقُرْآنُ لَهُ خَاصٌّ وَ عَامٌّ وَ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ وَ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ فَالرَّاسِخُونُ فِی الْعِلْمِ یَعْلَمُونَهُ (5).

«40»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ نَعْلَمُهُ (6).

«41»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَنَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ (7).

«42»

قب، المناقب لابن شهرآشوب من الجماعة الذین ینتسبون إلی أمیر المؤمنین صلوات الله علیه

ص: 92


1- 1. راجع الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین ص 1 و 31 و 40 و 58، و فیها روایات کثیرة من ذلک.
2- 2. راجع الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین ص 1 و 31 و 40 و 58، و فیها روایات کثیرة من ذلک.
3- 3. راجع الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین ص 1 و 31 و 40 و 58، و فیها روایات کثیرة من ذلک.
4- 4. راجع الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین ص 1 و 31 و 40 و 58، و فیها روایات کثیرة من ذلک.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 164.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 164.
7- 7. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 164.

مفسران قرآن هستند، مانند عبد الله ابن عباس و عبد الله بن مسعود و ابی بن کعب و زید بن ثابت که همگی به تقدم امیرالمؤمنین در دانش تفسیر معترفند.

تفسیر نقاش: ابن عباس گفت: عمده آنچه که من در تفسیر آموختم از علی بن ابی طالب بوده است. و ابن مسعود گفته است: قرآن بر هفت حرف نازل شده است که هر یک از آن ها ظاهر و باطنی دارد و علی بن ابی طالب ظاهر و باطن قرآن را می داند .

فضایل عکبری: شعبی گفته است: بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله هیچ کس داناتر به قرآن از علی علیه السلام نیست.

تاریخ بلاذری و حلیة الاولیاء: علی علیه السلام فرمود: سوگند به خدا هیچ آیه ای نازل نشده مگر آن که من می دانم در باره چه و کجا نازل شده است، آیا شب نازل شده یا روز، در دشت بوده است یا در کوهستان. پروردگارم به من قلبی بسیار خردورز و زبانی بسیار پرسشگر(از رسول الله) قرار داده است.

قوت القلوب: علی علیه السلام فرمود: اگر می خواستم، می توانستم تفسیری از سوره فاتحة الکتاب ارائه بدهم که حجم اوراق آن بار هفتاد شتر شود.

مفسران در هر جا که قول علی علیه السلام را در باره آیه ای می یافتند، فقط به همان اعتنا می کردند (و از اقوال دیگران صرف نظر می کردند.)

ابن کوّاء از امیرالمؤمنین علیه السلام که بر منبر بود سئوال کرد: معنای «والذاریات ذروا»(1) چیست؟ فرمود: بادها. سئوال کرد: «فَالْحامِلاتِ وِقْراً»(2) یعنی چه؟ فرمود: ابرها. سئوال کرد: «فَالْجارِیاتِ یُسْراً»(3) یعنی چه؟ فرمود: یعنی آسمان. سئوال کرد: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً»(4) یعنی چه؟ فرمود: فرشتگان. مفسران همگی (در تفسیر این آیات) بر نظر علی علیه السلام هستند.

مفسران در باره آیه «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ» بی اطلاع بودند تا این که شخصی از حضرت پرسید: آیا کعبه اولین خانه ای بود که ساخته شد؟ حضرت فرمود: خیر، بلکه پیش از آن خانه هایی ساخته شده بود. ولی کعبه اولین خانه ای بود که برای مردم ساخته شد، در حالی که در آن هدایت و رحمت و برکت بود و اولین کسی که آن را ساخت ابراهیم علیه السلام بود، سپس قومی از عرب آن را تجدید بنا کردند، بعد از آن ویران شد و به دست عمالقه(5) ساخته شد. باز در برهه ای دیگر ویران و به دست قریش تجدید بنا شد. نظر ابن عباس در این باره پذیرفته شده است چون آن را از علی علیه السلام گرفته است.

احمد در مسند خود می گوید: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت کرد، ابن عباس ده ساله بود و در حال فراگیری سوره های محکم یعنی مفصل بود.(6) (7)

ص: 93


1- . ذاریات / 1
2- . ذاریات / 2
3- . ذاریات / 3
4- . ذاریات / 4
5- . قومی از اقوام قدیم ساکن در عربستان که مردمی بسیار تنومند بودند. (مترجم)
6- . بر اساس روایتی در تفسیر عیاشی به شصت و هفت سوره از سوره فتح تا آخر قران سوره های مفصل می گویند. (مترجم)
7- . مناقب آل ابی طالب 2 : 43

المفسرون کعبد الله بن العباس و عبد الله بن مسعود و أبی بن کعب و زید بن ثابت و هم معترفون له بالتقدم.

تفسیر النقاش قال ابن عباس جل ما تعلمت من التفسیر من علی بن أبی طالب و ابن مسعود إن القرآن أنزل علی سبعة أحرف ما منها إلا و له ظهر و بطن و إن علی بن أبی طالب علیه السلام علم الظاهر و الباطن.

فضائل العکبری قال الشعبی ما أحد أعلم بکتاب الله بعد نبی الله من علی بن أبی طالب علیه السلام.

تاریخ البلاذری و حلیة الأولیاء وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ آیَةٌ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمْتُ فِیمَا نَزَلَتْ وَ أَیْنَ نَزَلَتْ أَ بِلَیْلٍ نَزَلَتْ أَمْ بِنَهَارٍ نَزَلَتْ فِی سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ إِنَّ رَبِّی وَهَبَ لِی قَلْباً عَقُولًا وَ لِسَاناً سَئُولًا.

قُوتُ الْقُلُوبِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: قَالَ لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً فِی تَفْسِیرِ فَاتِحَةِ الْکِتَابِ.

و لما وجد المفسرون قوله لا یأخذون إلا به

سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ مَا الذَّارِیاتِ ذَرْواً فَقَالَ الرِّیَاحُ فَقَالَ وَ مَا فَالْحامِلاتِ وِقْراً قَالَ السَّحَابُ قَالَ فَالْجارِیاتِ یُسْراً قَالَ الْفَلَکُ قَالَ فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً قَالَ الْمَلَائِکَةُ.

فالمفسرون کلهم علی قوله و جهلوا تفسیر قوله إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ (1) فقال له رجل هو أول بیت قال لا قد کان قبله بیوت و لکنه أول بیت وضع الناس مبارکا فیه الهدی و الرحمة و البرکة و أول من بناه إبراهیم علیه السلام ثم بناه قوم من العرب من جرهم ثم هدم فبنته العمالقة ثم هدم فبنته قریش.

و إنما استحسن قول ابن عباس فیه لأنه قد أخذ منه.

أحمد فی المسند لما توفی النبی صلی الله علیه و آله کان ابن عباس ابن عشر سنین و کان قرأ المحکم یعنی المفصل (2).

ص: 93


1- 1. آل عمران: 96.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 2 ص 43.

روایت43.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما باد عمل به قرآن، پس هر گاه آیه ای را یافتید که گذشتگان با عمل آن نجات یافتند، شما نیز بدان عمل کنید و آنچه را یافتید که گذشتگان با انجام آن هلاک شدند، شما از آن اجتناب کنید.(1)

روایت44.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که خداوند، مخلوقات را آفرید، آن ها را به دو گروه تقسیم کرد، و بعد بهترین آن ها را در یکی از این دو گروه قرار داد. سپس آن ها را به سه گروه تقسیم کرد و بهترین آن ها را در یکی از این سه گروه قرار داد؛ خداوند همچنان به برگزیدن ادامه داد تا این که عبد مناف را برگزید؛ آن گاه از نسل عبد مناف، هاشم را برگزید، سپس از نسل هاشم، عبدالمطلب را برگزید، و از فرزندان عبدالمطلب عبد الله را انتخاب کرد و از عبد الله، محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله را برگزید، که پاک ترین و بهترین مردم بود و خداوند او را به حق به عنوان بشارت دهنده و هشدار دهنده، مبعوث کرد و این کتاب را بر او نازل کرد و هیچ چیزی نیست، مگر این که در این کتاب، بیان شده است.(2)

روایت45.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: جابر! برای قرآن باطنی است و برای باطن آن نیز باطنی دیگر. برای آن ظاهری است و برای ظاهر آن ظاهری دیگر است. جابر! هیچ چیز دیریاب تر برای اندیشه انسان ها از تفسیر قرآن نیست. آیه ای اول آن در باره یک موضوع است و آخر آن در باره موضوعی دیگر است و در حالی که سخنی متصل و پیوسته به هم است بر معانی گوناگونی حمل می شود.(3)

روایت46.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: ظاهر قرآن کسانی اند که در باره آن ها نازل شده است و باطن قرآن کسانی اند که مانند آن ها عمل کرده اند.(4)

روایت47.

. تفسیر عیاشی: از فضیل بن یسار نقل شده که: از امام باقر علیه السلام در مورد این روایت پرسیدم: هر آیه ای که در قرآن است دارای ظاهر و باطنی است و هر حرفی که در آن است، دارای حدی است و هر حدی دارای آغازی است. پرسیدم: منظور از این سخن که قرآن دارای ظاهر و باطنی است چیست؟ فرمود: ظاهر آن، تنزیل قرآن است و باطن آن، تأویل قرآن. برخی از آن در باره حوادث گذشته است و برخی از آن مربوط به حوادثی است که هنوز اتفاق نیفتاده است؛ همچنان که خورشید و ماه در جریان هستند، هر وقت، مصداق (تأویل) آیه ای فرا برسد، اتفاق خواهد افتاد، خداوند متعال فرمود: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ» {با آن که تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند} و ما آن را می دانیم.(5)

ص: 94


1- . تفسیر عیاشی 1 : 5
2- . تفسیر عیاشی 1 : 6
3- . تفسیر عیاشی 1 : 11
4- . تفسیر عیاشی 1 : 11
5- . تفسیر عیاشی 1 : 11
«43»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: عَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَمَا وَجَدْتُمْ آیَةً نَجَا بِهَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاعْمَلُوا بِهِ وَ مَا وَجَدْتُمُوهُ مِمَّا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاجْتَنِبُوهُ (1).

«44»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ فَجَعَلَهُ فِرْقَتَیْنِ جَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ ثُمَّ جَعَلَهُمْ أَثْلَاثاً فَجَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی أَحَدِ الْأَثْلَاثِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَخْتَارُ حَتَّی اخْتَارَ عَبْدَ مَنَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ هَاشِماً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ هَاشِمٍ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَبْدَ اللَّهِ وَ اخْتَارَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ أَطْیَبَ النَّاسِ وِلَادَةً وَ أَطْهَرَهَا فَبَعَثَهُ اللَّهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ فَلَیْسَ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا فِی الْکِتَابِ تِبْیَانُهُ (2).

«45»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا جَابِرُ إِنَّ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ ظَهْراً ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْهُ إِنَّ الْآیَةَ لَتَنْزِلُ أَوَّلُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ أَوْسَطُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ آخِرُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ مُتَصَرِّفٌ عَلَی وُجُوهٍ (3).

«46»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ظَهْرُ الْقُرْآنِ الَّذِینَ نَزَلَ فِیهِمْ وَ بَطْنُهُ الَّذِینَ عَمِلُوا بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ (4).

«47»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ مَا فِی الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ مَا فِیهِ حَرْفٌ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ وَ لِکُلِّ حَدٍّ مَطْلَعٌ مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ قَالَ ظَهْرُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِیلُهُ مِنْهُ مَا مَضَی وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَکُنْ بَعْدُ یَجْرِی کَمَا تَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ کُلَّمَا جَاءَ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَقَعَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ نَعْلَمُهُ (5).

ص: 94


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 5.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 6.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 11.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 11.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 11.

روایت48.

تفسیر عیاشی: از جابر نقل شده است که: از امام باقر علیه السلام در مورد موضوعی در تفسیر قرآن پرسیدم. آن حضرت به من پاسخ داد. سپس بار دیگر پرسیدم و ایشان جواب دیگری به من داد. گفتم: فدای تو بشوم، پیش از این، در مورد این مسئله جواب دیگری به من دادید. پس به من فرمود: ای جابر، قرآن دارای باطنی است که آن باطن نیز باطنی دارد و دارای ظاهری است که آن ظاهر نیز ظاهری دارد. ای جابر! هیچ چیز مانند قرآن از فهم و عقل انسان، دورتر نیست؛ زیرا ابتدای آیات قرآن در مورد یک موضوع و وسط آن در موضوع دیگر و آخر آن نیز در زمینه ای دیگر، نازل شده است؛ قرآن، کلام پیوسته ای است که حاوی معانی گوناگونی است.(1)

روایت49.

تفسیر عیاشی: از ابو عبد الرحمن سلمی روایت شده که علی علیه السلام بر یک قاضی، گذر کرد و به او فرمود: آیا ناسخ و منسوخ را می دانی؟ گفت: نه، فرمود: خود هلاک شده و دیگران را نیز هلاک کرده ای! تأویل هر حرفی از قرآن به شکل های گوناگون است.(2)

روایت50.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: اخبار حوادث گذشته و حوادث کنونی و حوادث آینده در قرآن آمده است. اسماء مردانی در قرآن آمده بود که حذف شد. یک اسم در قرآن بر مصادیق متفاوتی دلالت دارد که قابل شمارش نیست و فقط اوصیای الهی از آن آگاهند.(3)

روایت51.

تفسیر عیاشی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اگر حکومت به من برسد و امارات در اختیار من قرار گیرد به یهودیان همان گونه حکم خواهم راند که خداوند در تورات نازل کرده است تا آن که تورات به خداوند ابلاغ کند که من براساس فرامین الهی موجود در آن حکم کرده ام، و بر مسیحیان همان گونه حکم خواهم راند که خداوند در انجیل نازل کرده است تا آن که انجیل به خداوند ابلاغ کند که من براساس فرامین الهی موجود در آن حکم کرده ام، و بر مسلمانان همان گونه حکم خواهم راند که خداوند در قرآن نازل کرده است تا قرآن به خداوند ابلاغ کند که من براساس فرامین الهی موجود در آن حکم کرده ام.(4)

روایت52.

تفسیر عیاشی: از ایوب بن حر نقل شده که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا برخی از ائمه علیهم السلام از برخی دیگر داناترند؟ فرمود: بله، ولی علم آن ها به حلال و حرام و تفسیر قرآن یکی است. (5)

روایت53.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام صاحب حلال و حرام و علم به قرآن بود و ما

ص: 95


1- 4. تفسیر عیاشی 1 : 24
2- 1. تفسیر عیاشی 1: 24
3- 2. تفسیر عیاشی 1: 24
4- . تفسیر عیاشی 1: 28-27
5- . تفسیر عیاشی 1: 27
«48»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ فِی تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ فَأَجَابَنِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ ثَانِیَةً فَأَجَابَنِی بِجَوَابٍ آخَرَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنْتَ أَجَبْتَ فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ بِجَوَابٍ غَیْرِ هَذَا قَبْلَ الْیَوْمِ فَقَالَ لِی یَا جَابِرُ إِنَّ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ بَطْنٌ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ لِلظَّهْرِ ظَهْرٌ یَا جَابِرُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ إِنَّ الْآیَةَ لَتَکُونُ أَوَّلُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ آخِرُهَا فِی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ یُتَصَرَّفُ عَلَی وُجُوهٍ (1).

«49»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَرَّ عَلَی قَاضٍ فَقَالَ هَلْ تَعْرِفُ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ فَقَالَ لَا فَقَالَ هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ تَأْوِیلُ کُلِّ حَرْفٍ مِنَ الْقُرْآنِ عَلَی وُجُوهٍ (2).

«50»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ فِی الْقُرْآنِ مَا مَضَی وَ مَا یَحْدُثُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ کَانَتْ فِیهِ أَسْمَاءُ الرِّجَالِ فَأُلْقِیَتْ وَ إِنَّمَا الِاسْمُ الْوَاحِدُ مِنْهُ فِی وُجُوهٍ لَا یُحْصَی یَعْرِفُ ذَلِکَ الْوُصَاةُ(3).

«51»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَوِ اسْتَقَامَتْ لِیَ الْأَمْرِ وَ کُسِرَتْ أَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ لَحَکَمْتُ لِأَهْلِ التَّوْرَاةِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی التَّوْرَاةِ حَتَّی تَذْهَبَ إِلَی اللَّهِ إِنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهَا وَ لَحَکَمْتُ لِأَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْإِنْجِیلِ حَتَّی یَذْهَبَ إِلَی اللَّهِ إِنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ لَحَکَمْتُ فِی أَهْلِ الْقُرْآنِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ حَتَّی یَذْهَبَ إِلَی اللَّهِ إِنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ (4).

«52»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْأَئِمَّةُ بَعْضُهُمْ أَعْلَمُ مِنْ بَعْضٍ قَالَ نَعَمْ وَ عِلْمُهُمْ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَاحِدٌ(5).

«53»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَفْصِ بْنِ قُرْطٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام صَاحِبَ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ وَ عِلْمٍ بِالْقُرْآنِ وَ نَحْنُ

ص: 95


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 12.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 12.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 12.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 15.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 15.

نیز در طریق او هستیم.(1)

روایت54.

تفسیر عیاشی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در میان شما کسی است که به خاطر تأویل قرآن می جنگد، هم چنان که من به خاطر تنزیل آن جنگیدم و او علی بن ابی طالب علیه السلام است.(2)

روایت55.

. تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند، اطاعت از ما را در کتابش واجب نمود و مردم نمی توانند آن را نادیده بگیرند. گزیده مال، انفال و کرامت های قرآن از آن ماست. من نمی گویم ما اصحاب غیب هستیم و کتاب خدا را می دانیم؛ همه چیز در کتاب خدا هست. خداوند علمی را به ما آموخت که احدی غیر از او آن را نمی دانست و علمی را که فرشتگان و پیامبرانش آن را می دانستند و علمی را که فرشتگان و پیامبرانش نیز آن را نمی دانستند به ما آموخت.(3)