بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 81

ترجمه بحارالانوار جلد 81: کتاب نماز - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب الصلاة

ادامه باب های مکان نمازگزار و احکام آن

باب هشتم : ادامه باب فضیلت مسجد و آداب و احکام مربوط به آن

روایات{از جلد قبل}

روایت68.

الخصال و عیون الاخبار: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: شش خصلت از نشانه­های جوانمردی است که سه خصلت مربوط به دوره اقامت در وطن شخص است و عبارتند از تلاوت کتاب خدا، آبادانی مساجد و برادری با دیگران در راه خدا، و سه خصلت مربوط به سفر است که عبارت است از بخشش توشه راه، اخلاق نیکو، مزاح کردن در مواردی که معصیت نباشد.(1)

روایت69.

الخصال: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خداوند به عیسی بن مریم وحی کرد که به بزرگان بنی اسرائیل بگو در هیچ یک از خانه­های من داخل نشوند مگر با دلی پاک و دیدگانی خاشع و دستهایی آراسته، ادامه روایت .(2)

توضیح

مقصود از «پاک» در «دلی پاک» پاکی از عقاید پوچ و باطل، اخلاق پست و ناشایست است، و منظور از دیدگان خاشع چشمی است که به آنچه خدا حرام کرده است نگاه نمی­کند، و به خاطر ارتکاب معصیت گریه می­کند و در نماز به چیزی که نمازگزار را از یاد خدا منحرف می­سازد نظر نمی­کند، و دستهای آراسته دستی است که به حرام و آنچه شبهه حرام داشته باشد آلوده نشده باشد، و به این دلیل که انجام حرام غالبا به وسیله دست صورت می­گیرد، آراستگی به دست نسبت داده شده است .

روایت70.

المحاسن: ابن

ص: 1

الْعُلَی رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَ الْحَصَی فِی الْمَسْجِدِ لِلنُّخَامَةِ(1).

علی که خداوند او را ارجمند گرداند فرمود: شن در مساجد فقط برای خاک کردن آب بینی قرار داده شده است.(1)

توضیح

این سخن بر این نکته دلالت دارد که اگر در مسجد آب بینی انداخته شود لازم است که با خاک پوشانده شود تا زشتی آن از بین رود یا کاسته شود، چنانچه علی علیه السلام فرمود: انداختن آب دهان در مسجد خطا است و کفاره­اش پنهان کردن آن در خاک است(2)،

این سخن گرچه درباره آب دهان است اما صحت حکم را درباره آب بینی تأیید می­کند.

روایت71.

الخصال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: در روزی که هیچ سایه­ای جز سایه عرش خدا وجود ندارد، هفت تن زیر این سایه هستند: امام عادل، جوانی که با عبادت خداوند پرورش یافت، مردی که با دست راستش صدقه می­دهد در حالی که از دست چپش پنهان می­کند، مردی که در خلوت خدا را یاد کند و از شدت خوف چشمانش پر اشک می­شود، مردی که وقتی با برادر مؤمنش رو به رو شود به او بگوید: من به خاطر خدا تو را دوست دارم، مردی که با این نیت از مسجد خارج شود که دوباره به آن برگردد، و مردی که زنی زیبا او را به سوی خود بخواند ولی او بگوید من از خدای رب العالمین خوف دارم.(3)

می­گویم: پیش از این احادیث متعددی نزدیک به این مضمون ذکر شد که در آن­ها آمده بود: و مردی که دلش با مسجد گره خورده است، بنابراین به این نیت از آن خارج می­شود که بازگردد.

روایت72.

الخصال: رسول اکرم صلّی الله علیه و آله فرموده است کسی که عادت دارد مداوم و پیوسته به مسجد رفت و آمد داشته باشد، به برادری که در راه خدا به او فایده رساند، دست می­یابد یا دانشی جدید، یا سخنی که او را به سوی

ص: 2

هُدًی أَوْ أُخْرَی تَصْرِفُهُ عَنِ الرَّدَی أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ تَرَکَ الذَّنْبَ حَیَاءً أَوْ خَشْیَةً(1).

هدایت رهنمون شود، یا از هلاکت باز دارد، یا رحمتی مورد انتظار را کسب می­کند، و یا به ترک گناه از روی حیا یا خوف دست پیدا می­کند .

روایت73.

المحاسن: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرموده است: هر کس که به مسجد رفتن خو کند به هشت خصلت دست می یابد: دلیلی استوار یا فریضه­ای که به آن عمل شده یا سنتی استوار - موجود - یا دانشی جدید یا برادری سودمند یا سخنی که او را به سوی هدایت رهنمون گردد یا از هلاکت دور سازد، و ترک گناه از روی خوف یا حیا.(1)

و نیز از المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت است: کسی که بعد از نماز به انتظار نماز بعد در مسجد بنشیند مهمان خداست، و بر خداست که مهمانش را گرامی بدارد.(2)

روایت74.

خصال: امیر مؤمنین علیه السلام فرمود: حریم مسجد چهل ذراع است و همسایگی تا چهل خانه از چهار طرف می­باشد.(3)

توضیح

اغلب محدثین حریم مسجد را ذکر نکرده اند، در الدروس به روایت از صدوق آمده است: حریم مسجد چهل ذراع از هر جهت است، و احتیاط این است که این حریم درباره اراضی مواتی که بر بنای مسجد سبقت دارد رعایت شود، این روایت بر این امر دلالت دارد که مستحب است تا چهل خانه از هر چهار طرف در مسجد حضور یابند مگر آن که مسجدی دیگر به ایشان نزدیکتر باشد.

روایت75.

مجالس ابن شیخ: امام صادق علیه السلام فرمود: ای فضل از هر قبیله فقط نماینده آن و از هر خانواده فقط عضو ممتاز و برجسته آن به مسجد می­آید. ای فضل

ص: 3

لَا یَرْجِعُ صَاحِبُ الْمَسْجِدِ بِأَقَلَّ مِنْ إِحْدَی ثَلَاثٍ إِمَّا دُعَاءٌ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِمَّا دُعَاءٌ یَدْعُو بِهِ فَیَصْرِفُ اللَّهُ عَنْهُ بَلَاءَ الدُّنْیَا وَ إِمَّا أَخٌ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ فَائِدَةِ الْإِسْلَامِ مِثْلَ أَخٍ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ (1).

شخصی که اهل مسجد است حداقل به همراه یکی از این سه باز می­گردد: دعایی که در آن از خدا می­خواهد که او را وارد بهشت سازد، یا دعایی که به وسیله آن از خدا طلب می­کند که بلایای دنیا را از او دور سازد، و یا برادری که در راه خدا به او فایده می رساند. سپس اضافه کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بعد از فایده حاصل از اسلام، هیچ فرد مسلمانی فایده­ای چون فایده برادری که در راه خدا به او سود رساند را به دست نیاورده است.(1)

توضیح

منظور از نماینده در حدیث فوق، پیشرو، مقدم و رئیس قبیله در آخرت است، و یا کسی است که مستحق این است که در دنیا رئیس قبیله باشد، در القاموس «رافد» به معنای شتر پیشرو در دسته شتران آمده است.

روایت76.

مجالس ابن شیخ: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: مسجد یکی از بازارهای آخرت است که مهمان نوازیش مغفرت و ارمغانش بهشت است.(2)

و نیز از مجالس ابن شیخ: امام باقر علیه السلام به نقل از پدرانش روایت کرد: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جبرئیل سؤال فرمود: چه مکانی نزد خداوند محبوب­تر است؟ جبرئیل پاسخ گفت: مساجد، و مجبوب­ترین فرد از اهالی مسجد نزد خداوند کسی است که زود­تر از سایرین در آن وارد می شود و دیر­تر از آن­ها آنجا را ترک می­کند. دوباره سوال فرمود: کدام مکان نزد خداوند منفور­تر است؟ جبرئیل پاسخ داد: بازار، و منفور­ترین اهل بازار نزد خداوند کسی است که زود­تر از دیگران در آن داخل می­شود و دیر­تر از آن­ها آنجا را ترک می کند.(3)

و نیز از مجالس ابن شیخ: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که مسجدی بنا سازد هر چند به اندازه آشیانه مرغ سنگ­خواره باشد، خداوند در بهشت برایش خانه­ای می­سازد.(4)

ص: 4

توضیح

در النهایه آمده است: منظور از آشیانه مرغ سنگ­خواره محلی است که این پرنده در آن فرود می­آید و تخم می­گذارد، گویی که در خاک به دنبال تخم می­گردد و به جست و جو می­پردازد، و واژه «فحص» به معنای جست و جو و بررسی است، واژه «مفحص» نیز از همین ریشه درحدیث ذکر شده که: هر کس برای خداوند مسجدی بنا سازد هر چند که مانند آشیان مرغ سنگ­خواره باشد، که مانند «مفحص» اسم مکان از ریشه فحص است مانند افحوص. پایان. اما وجه شبه میان آن دو یا کوچک بودن است، یا عدم وجود ساختمان و دیوار، که در حالت اول یا حقیقی است یعنی فقط محل سجده یا محلی است که برای سجده در آن وارد می­شوند و یا از باب مبالغه است یا معنا این است که آن مکان نسبت به نمازگزار مانند آشیان برای مرغ سنگ­خواره باشد یعنی بز­رگ­تر از مکان نماز نباشد. و نیز گفته شده است که گروهی در ساخت آن مشارکت داشته باشند، یا اینکه به اندازه نیاز به وسعت آن مکان بیافزایند.

ابو عبیده(1)

نیز حدیث فوق را از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که این امر صحت حالت دوم را تأیید می­کند، ابوعبیده گفته است: در حالی که بین مکه و مدینه سنگ­ها را بر روی هم می­چیدم امام باقرعلیه السلام بر من گذر کرد، از ایشان سؤال کردم: آیا این از همان است؟ فرمود: آری.

روایت77.

علل الشرایع: رسول خدا در خطاب به مردم فرمود: ای مردم! خداوند به موسی و هارون امر کرد که در مصر خانه­هایی برای قوم خویش بنا سازند و همچنین بر آن دو امر کرد که غیر از هارون و خانواده­اش هیچ کس در حالت جنب در مسجد شب را به صبح نرساند، و جز هارون و خانواده­اش برای هیچ کس جایز نیست که در آنجا با زنان نزدیکی کند، و علی برای من به منزله هارون برای موسی است، پس غیر از علی و فرزندانش برای کسی جایز نیست که در مسجد من با زنان نزدیکی کند و در حالت جنب شب را سر کند، و هر کس آن را بخواهد پس به آنجا برود و با دست به سوی شام اشاره کرد.(2)

توضیح

می­گویم: نظیر حدیث فوق با اسناد بسیاری قبلا ذکر شد(3)، و منظور از “هر کس آن را بخواهد» این است که هر کس بخواهد حقیقت امر را بداند باید به شام برود و موقعیت خانه­های آنها را مشاهده کند پس متوجه می­شود که خانه

ص: 5

هارون کان مفتوحا إلی المسجد.

هارون به مسجد گشوده می­شده است .

روایت78.

علل الشرائع: ابو بصیر روایت کرد: از امام صادق علیه السلام در باره علت تکریم و بزرگداشت مساجد سؤال کردم، او پاسخ گفت: همانا به این علت که مساجد خانه خدا بر روی زمین است به تکریم آن امر شده است.(1)

و نیز از علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات آمده است که مساجد، خانه­های خدا بر روی زمین است پس خوشا به حال کسی که در خانه خود وضو بگیرد سپس مرا در خانه­ام زیارت بکند، و بر زیارت­شونده لازم است که زیارت­کننده را گرامی بدارد.

ثواب الأعمال و المقنع مانند همین روایت را آورده است.

روایت79.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات آمده است که مساجد، خانه های خدا بر روی زمین است پس خوشا به حال بنده­ای که در خانه خود وضو بگیرد سپس مرا در خانه­ام زیارت بکند، و البته که تکریم زیارت­کننده بر زیارت­شونده واجب است.

توضیح

این سخن بر مستحب بودن طهارت و وضو برای ورود به مسجد دلالت می­کند.

روایت80.

علل الشرائع: ابو ضحاک از امام صادق علیه السلام روایت کرد: به او گفتم: مردی خانه­ای خرید و در آن بنایی بر پا کرد و قطعه زمینی خالی باقی ماند و در آن انبار غله­ای ایجاد کرد، آیا می­تواند آن را وقف مسجد کند؟ وی پاسخ گفت: مجوس

ص: 6

وَقَفُوا عَلَی بَیْتِ النَّارِ(1).

بر آتشکده­های خود وقف کرده است.(1)

توضیح

ظاهر حدیث همان گونه که در میان اصحاب مشهور است جایز دانستن وقف است، یعنی وقتی مجوس بر آتشکده­های خود وقف کرده است، پس شما به وقف کردن بر عبادتگاه­های خویش سزاوارتر هستید، و ممکن است به این علت که این وقف، عمل مجوس بوده است مقصود از حدیث منع کردن از آن باشد، و شاید صدوق –ره- این گونه دریافته و در باب نماز از کتاب الفقیه(2)

نیز این گونه نقل کرده است که از او درباره وقف کردن بر مساجد سؤال شد، پس پاسخ گفت: جایز نیست؛ زیرا مجوس بر آتشکده­های خود وقف کرده است، و این یکی از معایب نقل معنایی است، و قرینه این که صدوق در باب وقف از کتاب الفقیه(3)

نیز آنچه که در علل و دیگران در سایر کتب(4) روایت کرده اند را آورده است که در هیچ یک از آنها عدم جواز وقف ذکر نشده است.

با فرض صحیح بودن عدم جواز مذکور شاید به وقف کردن با قصد تملک مسجد تفسیر می­گردد، در صورتی که مسجد به مالکیت کسی در نمی­آید، بلکه هدف باید مصالح مسلمانان باشد، و اگر مطلق بیاورد مقصود همین - مصالح مسلمین - خواهد بود. و شهید در ذکری گفته است: وقف کردن بر مساجد از ثواب­های بزرگ به شمار می آید؛ زیرا حفظ آبادانی مساجد که از اهداف بزرگ شارع اسلام است غالبا به آن وابسته است، سپس روایت فقیه را ذکر کرده و افزوده است: برخی از اصحاب در پاسخ گفته­اند که این روایت مرسل است، و می­توان آن را بر عدم جواز وقف آنچه که حرام است از قبیل آراستن و عکس تفسیر نمود. برخی از اصحاب آن را به وقف کردن برای قربانی در راه خدا، یا وقف اولاد برای خدمت به آن، چنان که در شرع سابق وجود داشته است، تفسیر کرده­اند.

روایت81.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: هرگاه یکی از شما سنگ ­ریزه­ای را از مسجد خارج کند باید آن را به مکان سابقش و یا به مسجد دیگری باز گرداند؛ زیرا آن سنگ­ ریزه تسببیح می­کند.(5)

ص: 7

توجیه یمکن أن یکون تسبیحها کنایة عن کونها من أجزاء المسجد فإن المسجد لکونه محلا لعبادة الله سبحانه یدل علی عظمته و جلاله فهو بجمیع أجزائه ینزّه الله تعالی عما لا یلیق به أو المعنی أنها تسبح أحیانا کما سبحت فی کفّ النبی صلی الله علیه و آله أو تسبّح مطلقا

بالمعنی الذی أرید فی قوله سبحانه وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (1) فوجه الاختصاص کونها سابقا فیها و الحاصل لا تقولوا إنها جماد و لا یضرّ إخراجها إذ لکل شی ء تسبیح فلا ینبغی إخراجها و إخلاء المسجد عن تسبیحها وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ و یمکن أن یقرأ یسبح بالفتح أی ینزه عن النجاسات و سائر ما لا یلیق بالمسجد فیکون کنایة أیضا عن الجزئیة و المشهور بین الأصحاب حرمة إخراج الحصی من المساجد و قیده جماعة بما إذا کان تعدّ من أجزاء المسجد أو من الأبنیة أما لو کانت قمامة کان إخراجها مستحبا و اختار المحقق فی المعتبر و جماعة کراهة إخراج الحصی و کذا حکم الأکثر بوجوب الإعادة إلی ذلک المسجد و قال الشیخ لو ردها إلی غیرها من المساجد أجزأ کما دل علیه الخبر.

توجیه: ممکن است که تسبیح سنگ ریزه کنایه­ای باشد از این که سنگ ریزه جزئی از مسجد است و از آنجا که مسجد محل عبادت خداوند سبحان است بر عظمت و جلال آن دلالت دارد؛ زیرا با همه اجزایش خداوند را از آنچه که شایسته او نیست تنزیه می­کند، یا به این معنا است که سنگ ریزه گاهی تسبیح می­کند همان گونه که در دستان نبی اکرم صلّی الله علیه و آله تسبیح گفت، یا اینکه با توجه به معنای این سخن خداوند “وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او می گوید}(1) همیشه تسبیح می­گوید. بنابراین وجه اختصاص سنگ ریزه مقدم بودن آن بر سایر اجزای مسجد است، و نتیجه سخن این که نگویید که سنگ ریزه از جمادات است و خارج کردن آن ضرری برایش ندارد، زیرا هر چیزی تسبیحی دارد، پس بیرون بردن آن و خالی کردن مسجد از تسبیح آن شایسته نیست،«و من أظلم ممن منع مساجد الله أن یذکر فیها اسمه» و هیچ کس ظالم تر از فردی نیست که مانع از این شود که اسم خداوند در مساجد ذکر شود.

و ممکن است که یسبّح با حرکت فتحه ( و به صورت مجهول) خوانده شود که در این صورت به این معنا است که سنگ ریزه از نجاسات و از هر آنچه که شایسته مسجد نیست پاک و مبرّا می­گردد، که در این حالت نیز کنایه از جزئیه است، و قول مشهور نزد اصحاب حرام بودن خارج کردن سنگ ریزه از مساجد است، که جمعی حرام بودن آن را مشروط به این دانسته­اند که از اجزا یا از ساختمان مسجد به شمار آید، اما اگر از زباله و خاکروبه باشد بیرون بردن آن مستحب است، محقق در کتاب المعتبر و نیز گروهی مکروه بودن خارج کردن سنگ ریزه را برگزیده­اند، و این چنین اغلب اصحاب به وجوب بازگرداندن آن به مسجد حکم داده اند، و شیخ گفته است: اگر به مسجد دیگری نیز بازگردانده شود کفایت می­کند، همان گونه که خبر مذکور نیز بر آن دلالت دارد.

روایت82.

علل الشرائع: از اشعری روایت است که مردی به مسجدی آمد درحالی که در جست وجو گم شده­ای فریاد می­کرد، پس رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: به او بگویید: خداوند به تو بازنگرداند، مسجد برای غرضی غیر از عملی که تو انجام می­دهی، بنا شده است.(2)

و نیز گفته است: بلند کردن صدا در مسجد مکروه است، رسول الله صلّی الله علیه و آله بر مردی گذر کرد که پیکان تیرها را تیز می­کرد پس او را از آن عمل نهی نمود و به فرمود: مسجد برای غرضی غیر از عملی که تو انجام می­دهی بنا شده است.(3)

توضیح

این علتی که آورده بر مکروهیت مطلق انجام دادن پیشه و حرفه در مسجد دلالت دارد، همان طور که اصحاب نیز آن را ذکر کرده اند، و در صورتی که این پیشه­وری با ممانعت از اقامه نماز نمازگزاران، یا آزار رساندن به آن ها همراه باشد، حرام بودن آن روشن­تر است.

روایت83.

علل الشرائع: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: از او درباره سیر سؤال کردم،

ص: 8

فَقَالَ إِنَّمَا نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهُ لِرِیحِهِ فَقَالَ مَنْ أَکَلَ هَذِهِ الْبَقْلَةَ الْمُنْتِنَةَ فَلَا یَقْرَبْ مَسْجِدَنَا فَأَمَّا مَنْ أَکَلَهُ وَ لَمْ یَأْتِ الْمَسْجِدَ فَلَا بَأْسَ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَلَفٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَکْلِ الْبَصَلِ وَ الْکُرَّاثِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ مَطْبُوخاً وَ غَیْرَ مَطْبُوخٍ وَ لَکِنْ إِنْ أَکَلَ مِنْهُ مَا لَهُ أَذًی فَلَا یَخْرُجْ إِلَی الْمَسْجِدِ کَرَاهِیَةَ أَذَاهُ عَلَی مَنْ یُجَالِسُ (2).

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ الْکُرَّاثَ فَقَطْ(3).

پاسخ گفت: رسول الله صلّی الله علیه و آله فقط به خاطر بوی آن، از آن نهی نمود و فرمود: هر کس این گیاه بدبو را بخورد به مسجد ما نزدیک نشود، اما اگر کسی از آن بخورد و به مسجد نیاید ایرادی بر او وارد نیست.(1)

و نیز از علل الشرائع: از محمد بن سنان روایت است: از امام صادق علیه السلام در مورد خوردن پیاز و تره فرنگی سؤال کردم، پس فرمود: خوردن آن به صورت پخته یا خام ایرادی ندارد، اما اکر به مقداری خورده شود که آزار رساند، به دلیل مکروه بودن آزار آن برای همنشینان، شخص نباید به مسجد برود.(2)

المحاسن: روایت فوق را وشّا از ابن سنان روایت کرده است با این تفاوت که درآن فقط تره فرنگی آمده است.(3)

روایت84.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که از این سبزی خورده است به مسجد ما نزدیک نشود، و نفرموده است که خوردن آن حرام است.(4)

توضیح

نظر مشهور میان اصحاب مکروه بودن ورود به مسجد برای کسی است که یکی از گیاهانی را خورده باشد که بوی آن ها آزار دهنده است و بر مکروه بودن سیر تأکید می­گردد، و از برخی از اخبار این گونه روشن است که غیر از خوردن، اگر شخص آن را به عنوان دارو نیز استفاده کند ورودش به مسجد مکروه است.

و شیخ در الاستبصار با سند صحیحی(5)

از زراره نقل کرده است که گفته: یکی از اصحاب مورد تأیید برایم روایت کرد که از یکی از آن دو امام درباره سیر سؤال کردم، پس پاسخ داد: هر نمازی که در زمان سیر خوردن اقامه کرده ای اعاده کن.

سپس شیخ ادامه داد: وجه این خبر آن است که آن را به نوعی تأکید و تشدید بر مکروه بودن تفسیر نمائیم، بدون ممنوع دانستن خوردن آن به طوری که هر کس بخورد مستحق مذمت و عقوبت باشد، به دلیل اخبار نخستین که ذکر شد و نیز اجماعی که در این مورد وجود دارد که خوردن این چیز­ ها موجب اعاده نماز نمی­گردد.

ص: 9

روایت85.

معانی الاخبار: از عبدالله بن سنان به نقل از امام صادق علیه السلام روایت است: شنیدم که امام علیه السلام می­فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله مسجدش را با آجر بنا کرده بود، سپس بر تعداد مسلمانان افزوده شد. پس به پیامبر گفتند: ای رسول خدا اگر امر فرمایی بر وسعت مسجد بیافزاییم، پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: بله، پس بر آن افزوده شد و با سعیده بنا شد، سپس بار دیگر بر تعداد مسلمانان افزوده شد، پس به پیامبر گفتند: یا رسول الله اگر امر کنی بر وسعت مسجد بیافزاییم، پیامبر فرمود: بله، و به آن امر نمود، پس گسترش یافت و با آجر نر و ماده بنا شد.

سپس گرما برایشان تحمل­ناپذیر شد، پس به پیامبر گفتند: ای رسول خدا اگر امر فرمایی برای مسجد سایبان ایجاد کنیم، پیامبر صلّی الله علیه و آله اجازه فرمود، پس در مسجد ستون­هایی از تنه­های نخل برپا شد و بر روی آن­ها تیر­های حمال سقف و برگ نخل و علف انداختند، و با آن زیستند تا اینکه باران باریدن گرفت و از سقف چکه کرد. پس به پیامبر گفتند: یا رسول خدا اگر دستور فرمایی آن را با خاک بنا کنیم؟، پیامبر فرمود: نه سایبانی مانند سایبان موسی علیه السلام باشد.

و تا زمان وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله به همین شکل بود، و دیوارش قبل از ایجاد سایبان به اندازه قامت انسان بود، و زمانی که سایه به اندازه یک ذراع که اندازه یک آغل بز ماده است می­شد نماز ظهر اقامه می­شد و زمانی که سایه به دو ذراع یعنی دو برابر اندازه سابق می­رسید نماز عصر اقامه می­گردید.

وی ادامه داد: امام فرمود سمیط یعنی یک آجر تک تک، و سعیده یک آجر و نصف آن، و ماده و نر دو آجر مخالف است.(1)

توضیح

جوهری گفته است: «الساریة» ستون است، و «العارضة» یکی از تیر­های حمال سقف است، و «الخصف» اگر حرکت داشته باشد جمع الخصفة است که پارچه­ای است که از برگ نخل بافته می­شود. وی افزوده است: «السمیط» آجری است که یکی از آن بر روی دیگری چیده می­شود، ابو عبید گفته است: سمیط همان است که در فارسی براستق نامیده می شود، و فیروزآبادی گفته است: السعد ثلث یک آجر و کزبیر ربع یک آجر است پایان سخن وی. و آجر نر و ماده در بین بناها معروف است، و «یکف» در سخن امام به معنای چکه کردن است.

بنابراین اختلاف در نوع است زیرا هر چه مکان وسیع­تر باشد دیوارش طولانی­تر است، و هرچه

ص: 10

کان الجدار أطول فالمناسب أن یکون عرضه أوسع و سمکه أرفع (1) و یدل علی جواز هدم المسجد و تغییره و توسیعه عند الضرورة و الحاجة و تردد فی الذکری فی ذلک ثم استدل علی الجواز بهذا الخبر ثم قال نعم الأقرب أن لا ینقض إلا بعد الظن الغالب بوجود العمارة و قرب جواز إحداث الباب و الروزنة للمصلحة العامة و احتمل جوازها للمصلحة الخاصة و ما قربه فی الکل قریب.

دیوار بلند­تر باشد به تناسب، عرضش نیز بیشتر و سقفش بلند­تر است، و این دلالت بر این دارد که در صورت نیاز و ضرورت خراب کردن، تغییر و توسعه مسجد جایز است. شهید در الذکری در این مورد تردید کرده است، سپس از این خبر جایز بودن آن را استنباط نموده و گفته است: نزدیک­تر این است که خراب نشود مگر اینکه احتمال آبادانی­اش بیشتر باشد، و جایز بودن ایجاد در و روزنه را به خاطر مصلحت عمومی محتمل دانسته، و جایز بودن آن برای مصلحت خاص را نیز احتمال داده است، و همه مواردی که محتمل دانسته، به طور کلی نزدیک است.

روایت86.

المحاسن: هاشم حلال گوید: به همراه ابو صباح کنانی نزد امام صادق علیه السلام رفتم پس او خطاب به ابو صباح فرمود: ای ابو صباح درباره مساجدی که حجاج در مسیر مکه بنا کرده­اند چه نظری داری؟ او پاسخ داد: به به! این مساجد بهترین مساجد هستند، هر کس که مسجدی مانند آشیانه مرغ سنگ خواره بسازد خداوند خانه­ای در بهشت برای او بنا می­کند.(1)

و نیز از المحاسن: در روایت ابو عبیده حذّاء آمده است که فرمود: در حالی که در مسیر بین مکه و مدینه سنگ­ها را بر روی هم می­چیدم، آن گونه که سایر مردم این کار را انجام می­دهند، به او گفتم: آیا این از همان قسم است؟ فرمود: آری(2)

روایت87.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: بادیه نشینی از قبیله بنی عامر نزد نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آمد و از او سؤال کرد و امام حدیثی طولانی ذکر کرد که در پایان آن می­فرماید که آن بادیه نشین درباره صلیعا، قریعا، و بهترین و بد­ترین نقطه زمین از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله سوال نمود. فرمود: پس از این که جبرئیل نزدش آمد به وی خبر داد که صلیعاء زمین شوره­زاری است که سیراب نمی­کند و چراگاهش سیر نمی­کند، و قریعا زمینی است که برکت ندارد و چشمه­ای از آن نمی­جوشد و حفری که در آن انجام شود به جایی نمی­رسد، و بد­ترین نقطه زمین بازار است که عرصه شیطان است که هر سپیده دم با بیرقش در آن وارد می­شود و تخت خویش را آنجا می­نهد و فرزندانش را میان کسانی که پیمانه را کم می­دهند یا کفه ترازویی که حامل جنس است را سبک می­گیرند، یا از متراژ دزدی می­کنند، یا دروغ گویی که درباره جنسش دروغ می­گوید، پراکنده می­سازد، و به آنها می­گوید به شما درباره مردی که پدرش فوت کرده در حالی پدر شما زنده است، سفارش می­ کنم، و همواره همراه اولین فردی است که وارد بازار می­شود و با آخرین فردی که از آن خارج می­گردد همراه است.

و بهترین مکان، مساجد هستند و محبوب­ترین فرد از اهالی مسجد نزد خداوند کسی است که زود­تر از دیگران در آن داخل و دیر­تر از دیگران از آن خارج می­گردد. این

ص: 11

الْحَدِیثُ طَوِیلًا اخْتَصَرْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ(1).

حدیث طولانی بود که ما به قدر نیاز آن را کوتاه کردیم.(1)

توضیح

شیخ در النهایة گفته است: بادیه نشین در باره صلیعاء و قریعاء از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله سؤال کرد. صلیعاء اسم مصغر صلعاء است که زمینی است که چیزی در آن نمی­روید، و واژه صلع از واژه «صلع الرأس» است که به معنای خالی شدن مو از سر می­باشد، و قریعاء زمینی است که خداوند آن را نفرین کرده است و اگر چیزی در خود برویاند یا در آن کشت شود فقط در کناره­های آن می­روید و در عرصه اصلی آن چیزی نمی­روید، و افزوده است واژه قرع با حرکت است که به این معنا است که در زمین سرسبز محلی باشد که در آن گیاهی وجود نداشته باشد مانند طاسی در سر. پایان

واژه نبع در این عبارت حدیث: «لایخرج نبعها» به معنای خارج شدن آب از چشمه است، و در برخی نسخه­ها «ینع» آمده است که «ینع الثمرة» به معنای رسیدن میوه است، و «التطفیف» کم کردن از پیمانه است، و «الطیش» به معنی سبکی در وزن، و «السلعة» با حرکت کسره به معنی جنس و متاع است. منظور شیطان از پدرش در عبارت «کسی که پدرش فوت کرده» آدم علیه السلام، و مقصودش از «پدرتان زنده است» خود شیطان رانده شده است که لعنت خدا بر او باد.

روایت88.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: جوانمردی بر دو نوع است: جوانمردی در دوره اقامت در دیار خویش، و جوانمردی در سفر، جوانمردی در دوره اقامت تلاوت قرآن، حضور در مساجد، هم نشینی با نیکان و تأمل در فقه است، و جوانمردی در سفر عبارت است از بخشیدن زاد و توشه، مزاح در غیر از مواردی که خشم خدا را موجب شود، کم کردن مشاجره با همراهان، و سخن نگفتن علیه آنان وقتی از ایشان جدا شدی.(2)

به سندی دیگر مانندش را از امام صادق علیه السلام آورده

روایت89.

مجالس صدوق: در مناهی نبی اکرم صلّی الله علیه و آله آمده است که وی دماغ گرفتن در مسجد، خواندن شعر، جست و جوی گم شده و بیرون کشیدن شمشیر از غلاف در آن را نهی کرده است.(3)

ص: 12

روایت90.

ثواب الاعمال: امام صادق از پدرش علیهما السلام نقل فرمود:رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که آب دهانش را به احترام حق مسجد فرو خورد، خداوند آن را مایه سلامتی در بدنش قرار می­دهد و از سختی و آزمایش بدنی معاف می­شود.(1)

و نیز از ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که در مسجد سینه صاف کند سپس آن را فرو خورد، به هر نوع بیماری که مبتلا شود آن مایع بلیعیده شده تندرستی را به او باز می­گرداند.(2)

توضیح

در قاموس نخاعه با حرکت ضمه به معنای آنچه که از سینه یا بینی بیرون می­آید، آمده است، و تنخّع بیرون انداختن نخامه است، شیخ در النهایه گفته است: در این باره آمده است نخامه در مسجد گناه است و منظور بزاقی است که از انتهای دهان و آن قسمتی که به دنبال نخاع می آید خارج می شود. پایان سخن او.

این خبر بر حرام نبودن نفس بیرون انداختن آب دهان یا بینی دلالت می­کند، و جمعی به دلیل خباثتش قائل به حرمت آن شده­اند. حرمت هر چیز خبیث با توجه به معنایی که اصحاب ذکر کرده اند یعنی هر آنچه که طبع انسان از آن دوری بجوید، نامعلوم است. اما این که خود نخامه قبل از خارج شدن از دهان، خبیث باشد درست نیست و شاید بتوان تفسیر کرد که نخامه تا زمانی که وارد فضای دهان نشده است، چنین است؛ البته ضرورتی بر این تفسیر وجود ندارد. بحث مفصل در این زمینه در جای خود خواهد آمد.

روایت91.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به سوی مسجد گام بردارد بر هیچ چیز تَر و خشکی پا نمی­گذارد مگر اینکه زمین تا هفت زمین دیگر او را مدح و ثنا می­گوید.(3)

توضیح

در کتاب الفقیه «مگر اینکه تا زمین های دیگر او را تسبیح می­گوید»(4) آمده است، و در برخی از نسخه­های این دو کتاب «تا زمین هفتم» آمده است، و بر اساس عبارت نخست به اعتبار قسمت­ها و نواحی زمین جمع بسته شده است و گفته­اند: منظور زمین های دیگر تا زمین هفتم است، و ضعیف بودن این قول پوشیده نیست، و ممکن است که منظور اعطای ثواب

ص: 13

التقدیری أو تسبیح أهلها أو هو کنایة عن أنه یظهر أثر عبادته فی جمیع الأرضین لکون عمارة الأرض بالعبادة فکأنها تسبح له شکرا و علی النسختین یحتمل أن یکون المراد من تحت قدمیه فی عمق الأرض أو من الجوانب الأربعة فی سطح الأرض و الأول أظهر.

از روی قدردانی، و یا اعطای تسبیح اهل زمین باشد، یا اینکه کنایه­ای است از اینکه تأثیر عبادت او در همه زمین­ها ظاهر می­شود؛ زیرا آبادانی زمین به عبادت است، پس گویی زمین به نشانه شکرگزاری از عبادت کننده، او را تسبیح می­گوید. در هر دو نسخه این احتمال وجود دارد که منظور هفت زمین از زیر پاهای او تا عمق زمین، یا از جهات چهارگانه بر روی زمین باشد که احتمال نخست بهتر است.

روایت92.

ثواب الاعمال: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرمود: آگاه باشید که مساجد خانه­های من بر روی زمین است، و همان گونه که ستاره برای زمینیان می­درخشد، مساجد نبز برای اهل آسمان می­تابد، خوشا به سعادت کسی که مساجد خانه او است، و خوشا به حال بنده­ای که در خانه خود وضو می­سازد سپس مرا در خانه­ام زیارت می­کند، به هوش باشید که تکریم و احترام زیارت کننده بر زیارت شونده بایسته است، ای پیامبر کسانی را که در تاریکی­ها به سوی مساجد من گام برمی­دارند به نوری تابناک در روز قیامت بشارت ده.(1)

در محاسن مانندش آمده(2)

روایت93.

ثواب الاعمال: از اصبغ بن نباته روایت است: رسول الله صلّی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خداوند به عذاب همه زمینیانی که مرتکب معصیت و گناه شده­اند مصمم است و هیچ یک از آن ها را مستثنا نمی­سازد وقتی گناه کردند و پرده سیّئات را دریدند، اما چون به سالخوردگانی برسد که به سوی نماز گام برمی­دارند، و به جوانانی نظر کند که قرآن می­آموزند، بر آن­ها رحمت آورده و عذاب آن­ها را به تأخیر می­افکند.(3)

ص: 14

العلل، عن محمد بن موسی بن المتوکل عن علی بن الحسین السعدآبادی عن أحمد بن أبی عبد الله البرقی عن علی بن الحکم: مثله (1)

توضیح

فیروز آبادی گفته است: «حاشا منهم فلاناً» یعنی او را از آن­ها مستثنا ساخت، و واژه «شیب» به همراه کسره جمع أشیب یعنی سپید مو می­باشد، و یا اینکه با ضمه شین و تشدید یاء همراه است که در این صورت جمع شائب است مانند رکّع و سجّد که جمع راکع و ساجد است.

روایت94.

ثواب الاعمال: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: هر کس در یکی از مساجد خدا چراغی بیافروزد ملائکه و ساکنان عرش تا زمانی که نوری از آن چراغ در آن مسجد وجود دارد برای او طلب آمرزش می­کنند.(1)

المحاسن و المقنع نیز مانند همین را روایت کرده­اند.

روایت95.

ثواب الاعمال: علی علیه السلام فرمود: یک نماز در بیت المقدس به منزله هزار نماز، و یک نماز در مسجد اعظم به منزله صد هزار نماز، و یک نماز در مسجد قبیله به منزله بیست و پنج نماز، و یک نماز در مسجد بازار به منزله دوازده نماز، و نماز فرد در خانه خویش یک نماز است.(2)

المحاسن: حدیث فوق را از نوفلی نیز روایت کرده است فقط با این تفاوت که در آن آمده است که یک نماز در مسجد اعظم مانند صد نماز است.(3)

ص: 15

توضیح

در مورد نکته فوق ظاهرا واژه «هزار» از جانب راویان یا نسخه­پردازان اضافه شده است، هر چند که در اغلب نسخه­ها وجود دارد، و شیخ در النهایه(1) این حدیث را از سکونی نقل کرده است که در آن نیز صد نماز ذکر شده است، و مفید نیز در کتاب المقنعة(2)

به همین صورت روایت کرده است. با این فرض - که صد هزارباشد-، منظور از مسجد اعظم مسجد الحرام است و در غیر این فرض که صد باشد، مقصود از آن مسجد جامع شهر است، و شاید در زمان ما مسجد محله را بتوان به جای مسجد قبیله در نظر گرفت، و منظور از مسجد بازار، مسجدی است که ویژه بازاریان باشد نه هر مسجدی که به بازار چسبیده باشد، هرچند که آن مسجد، مسجد جامع یا یکی از مساجد چهارگانه یا مسجد قبیله باشد.

روایت96.

ثواب الاعمال: جعفر بن محمد به نقل از اجدادش ائمه علیهم السلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ هرگاه اراده می­کند که اهل زمین را به عذابی دچار سازد می­گوید: اگر نبودند کسانی که در راه من یکدیگر را دوست می­دارند، و مساجد مرا آباد می­سازند و در سحرها استغفار می کنند، قطعا عذابم را بر آن ها نازل می­کردم.(3)

روایت97.

المحاسن: علی علیه السلام فرمود: کسی که به مساجد ارج نهد خداوند، در روز ملاقات در حالی که شاد و خندان است با او دیدار می­کند، و نامه اعمالش در دست راستش گذاشته می­شود.(4)

امام علیه السلام همچنین فرمود: کسی که آب دهانش را به احترام حق مسجد فرو خورد، خداوند آن را مایه قدرت در بدنش قرار می­دهد، و این عمل را به عنوان کار نیکی برایش ثبت می­کند. و نیز فرمود: به مرضی در شکمش مبتلا نمی­شود مگر اینکه آن مایع فرو خورده تندرستی را به او باز می­گرداند.(5)

توضیح

در تهذیب(6)

و کتب دیگر با همین سند این گونه آمده است: کسی که با فروخوردن آب دهان به مسجد احترام بگذارد در روز قیامت خندان با خداوند دیدار می­کند، در حالی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده است.

روایت98.

المحاسن: موسی بن عمران علیه السلام فرمود: پروردگارا!

ص: 16

أَهْلُکَ الَّذِینَ تُظِلُّهُمْ فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ الطَّاهِرَةُ قُلُوبُهُمْ وَ التَّرِبَةُ أَیْدِیهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ جَلَالِی إِذَا ذَکَرُوا رَبَّهُمْ الَّذِینَ یَکْتَفُونَ بِطَاعَتِی کَمَا یَکْتَفِی الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ بِاللَّبَنِ الَّذِینَ یَأْوُونَ إِلَی مَسَاجِدِی کَمَا تَأْوِی النُّسُورُ إِلَی أَوْکَارِهَا وَ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِمَحَارِمِی إِذَا اسْتُحِلَّتْ مِثْلَ النَّمِرِ إِذَا حَرِدَ(1).

پیروان تو که در روزی که هیچ سایه­ای جز سایه تو وجود ندارد تو آن­ها را در سایه عرش خود پناه می­دهی، چه کسانی هستند؟ خداوند بر او وحی کرد: کسانی که دلهایشان پاک، و دست هایشان خاک آلود است، کسانی که چون پروردگارشان را یاد می کنند جلال و عظمت مرا به یاد می­آورند، کسانی که بسان کودکی که به شیر قانع است به عبادت من بسنده می­کنند، کسانی که به مساجد من پناه می­آورند همان طور که عقاب­ها به آشیانه­های خود پناه می­برند. کسانی که اگر کسی حرام مرا حلال کند چون پلنگی خشمگین به خشم و خروش می­افتند.(1)

توضیح

«دستان خاک آلود»، کنایه از فقر است، و جوهری گفته است: «ترِبَ الشیء» به معنی خاک بر او بارید، می­باشد، و «ترب الرجل» از همین ریشه به معنی مرد فقیر شد گویی که به خاک چسبید، می­باشد، «تربت یداک«که جمله نفرین است استعمال می­شود که به معنی «خیر نبینی» است، وی افزوده است: «الحرد» به معنای غضب است، و از این ریشه حرِد استعمال می­گردد که در این صورت یه کسی که این حالت به او دست دهد حارد و حردان یعنی خشمگین و عصبانی گفته می­شود، و أسد حارد یعنی شیر خشمگین از این ریشه است.

تکمله

اصحاب مکروه بودن دور کردن سنگ ریزه از مسجد را خاطر نشان کرده­اند، و شیخ- رحمت خدا بر او باد - در النهایة به عدم جواز آن حکم داده است، و در خبر آمده است(2)

«سنگ­ریزه تا زمانی که بازگردد نفرین می­کند» و آشکار کردن ناف، ران و زانو در مسجد نیز بر همین حکم است، و ظاهر کلام شیخ در نهایه عدم جایز بودن این عمل است، و در خبر سکونی(3) آمده است که آشکار کردن آن در مسجد جزء عورت به حساب می­آید.

این گروه -رحمت خدا بر آنان باد- مستحب بودن ورود به مسجد با پای راست و خروج از آن با پای چپ را، آن طور که در خبر یونس آمده است(4)، ذکر کرده­اند.

و در خصوص نقل سخنان دنیا و قصه های بیهوده در مسجد در حسن(5) روایت شده است که

ص: 17

أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَأَی قَاصّاً فِی الْمَسْجِدِ فَضَرَبَهُ بِالدِّرَّةِ وَ طَرَدَهُ.

و ترک التکلم فیه بالعجمیة لروایة السکونی (1)

و ترک تعلیته و تظلیله لما رواه الْحَلَبِیُ (2)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسَاجِدِ الْمُظَلَّلَةِ یُکْرَهُ الْقِیَامُ فِیهَا قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ لَا یَضُرُّکُمُ الصَّلَاةُ فِیهَا الْیَوْمَ.

و قال فی الذکری لعل المراد تظلیل جمیع المسجد أو تظلیل خاص أو فی بعض البلدان و إلا فالحاجة ماسة إلی التظلیل لدفع الحر و البرد(3).

ص: 18

امیر مؤمنان علیه السلام قصه­گویی در مسجد دید پس او را با تازیانه زد و بیرونش کرد، بنا بر روایت سکونی صحبت کردن به زبان غیر عربی در داخل مسجد نیز چنین است.(1)

و بلند کردن دیوار مساجد و ایجاد سایبان بر اساس این روایت حلبی صحیح نیست که گفته است(2):

از حضرت سؤال کردم که آیا اقامه نماز در مساجد دارای سایبان مکروه است؟ پاسخ گفت، بله ولی امروز نماز خواندن در آن برای شما ضرری ندارد.

و شهید در ذکری آورده است: شاید منظور ایجاد سایبان برای کل مسجد، یا سایبانی خاص یا ایجاد سایبان در برخی از سرزمین­ها باشد، زیرا در غیر این صورت برای دفع گرما و سرما نیاز شدیدی به ایجاد سایبان وجود دارد.

ص: 18

باب نهم : نماز تحیت و دعا به هنگام حرکت به سمت نماز و به هنگام ورود به مسجد و خروج از آن

روایات

روایت1.

مجالس صدوق: در مناهی رسول الله صلّی الله علیه و آله آمده است که فرمود: مساجد را در مسیر خود قرار ندهید، مگر اینکه دو رکعت نماز در آن به پا دارید.(1)

روایت2.

الخصال و معانی الاخبار: ابوذر (ره) فرمود: بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد شدم در حاله که به تنهایی در مسجد نشسته بود، تنهایی­اش را مغتنم شمردم، پس خطاب به من فرمود: ای ابوذر برای مسجد تحیتی است، عرض کردم تحیتش چیست؟ پاسخ گفت دو رکعت نمازی که به جای می­آوری ادامه روایت.(2)

روایت3.

مجالس ابن شیخ: امام رضا علیه السلام به نقل از پدرانش فرمود: امام صادق علیه السلام زمانی که به قصد نماز حرکت می­کرد می­فرمود: خداوندا! به حق درخواست کنندگان از تو، و به حق این بیرون آمدنم که نه برای گستاخی و سرکشی، ریا و نام آوری است، بلکه برای طلب رضای تو و دوری از خشم توست، از تو می­خواهم که با قدرتت مرا از آتش مصون بداری.(3)

روایت4.

المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که در بازار جماعتی و در مسجد ناصبیان وارد شود و یک مرتبه بگوید: «أشهد

ص: 19

أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عَدَلَتْ حَجَّةً مَبْرُورَةً(1).

أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له و الله أکبر کبیرا و الحمد لله کثیرا و سبحان الله بکرة و أصیلا و لا حول و لا قوة إلا بالله و صلی الله علی محمد و آله و أهل بیته» {شهادت می­دهم که هیچ خدایی جز خدای واحد وجود ندارد، و شریکی برای او نیست، خداوند بسیار بزرگ است و حمد بسیار از آن اوست، و پاک و منزه است خداوند سبحان سپیده دم و غروب هنگام، هیچ قدرتی برتر از قدرت خدا نیست، و درود خداوند بر محمد و اهل بیت او باد}، این گفته­اش با حجی مقبول برابری می­کند.(1)

روایت5.

کتاب صفین: از عبدالرحمن و دیگران روایت است: زمانی که امیر مؤمنان علیه السلام وارد کوفه شد، حرکت کرد و در مسجد داخل شد و دو رکعت نماز خواند و سپس از منبر بالا رفت. ادامه روایت.

روایت6.

عدة الداعی و اعلام الدین: رسول الله صلّی الله علیه و آله فرمود: کسی که وضو بگیرد و به سوی مسجد روانه شود و به هنگام خروج از خانه بگوید: «الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ» {آن کس که مرا آفریده و همو راهنماییم می کند} خداوند او را به راه صحیح ایمان هدایت می­کند، و زمانی که بگوید: «وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ» {و آن کس که او به من خوراک می دهد و سیرابم می گرداند}خداوند او را با غذای بهشتی اطعام می­کند و از شراب بهشتی سیراب می­سازد، و اگر بگوید: «وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ» {و چون بیمار شوم او مرا درمان می بخشد} خداوند این سخنش را کفاره گناهان او قرار می­دهد، و زمانی که بگوید: «وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ» {و آن کس که مرا می میراند و سپس زنده ام می گرداند} خداوند عزّ و جلّ او را به مرگ شهدا می­میراند و حیات سعادتمندان را به او می­بخشد، و اگر بگوید: «وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ» {و آن کس که امید دارم روز پاداش گناهم را بر من ببخشاید} خداوند عزّ و جلّ همه گناهانش را هرچند که بیشتر از کف دریا باشد، می­آمرزد.

و زمانی که بگوید: «رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» {پروردگارا به من دانش عطا کن و مرا به صالحان ملحق فرمای} خداوند حکمت و دانش به او می­بخشد و او را به فرد صالحی که در گذشته و نیز به فرد صالحی که در قید حیات است ملحق می­سازد، و چون بگوید: «وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ» {و برای من در [میان] آیندگان آوازه نیکو گذار} خداوند عزّ و جلّ در ورقی سفید می­نویسد «فلان بن فلان از صادقان است»، و زمانی که بگوید: «وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ» {و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان} (2)، خداوند عزّ و جلّ منزل­هایی در بهشت به عطا می­کند، و چون بگوید: «پدر و مادرم را بیامرز» خداوند پدر و مادرش را مورد آمرزش قرار می­دهد.

توضیح

«پروردگارا حکمتی به من عطا کن» در این آیه به حکم کردن میان مردم بر اساس حق تفسیر شده است که این عمل از برترین اعمال است، و همچنین به کمال در علم و عمل تفسیر شده است، که بنابراین عطف کردن علم به حکم در حدیث فوق چنان که در برخی نسخه­ها آمده از قبیل تجرید و اراده عمل است نه چیز دیگر یا برای تأکید بر یکی از آن دو جزء است. «لسان صدق» می­تواند به دو وجه تفسیر ­شود: وجه اول شهرت نیکو و نام

ص: 20

الجمیل بین من تأخر عنه من الأمم و قد استجیب الثانی اجعل من ذریتی صادقا یجدد معالم دینی و یدعو الناس إلی ما کنت أدعوهم إلیه و هو نبینا أو أمیر المؤمنین علیه السلام کما ورد فی الأخبار و الداعی یقصد ذکره الجمیل بعد موته أو أن یرزقه الله ولدا صالحا یدعو الناس إلی الخیر.

زیبا میان امت­های آینده است که استجابت شده است، و وجه دوم این است که: فرزندان مرا انسان­های صادقی قرار بده که تعلیمات دینم را زنده سازند، و مردم را به آنچه که من دعوت کردم فرا بخوانند، و آن گونه که در اخبار آمده است این شخص نبی اکرم صلّی الله علیه و آله یا امیر مؤمنان علیه السلام است، پس دعا کننده نام نیک پس از مرگ یا فرزندی صالح که مردم را به سوی خیر و نیکی دعوت کند از خداوند درخواست کرده است.

روایت7.

کتاب جعفر بن محمد بن شریح: امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی که به قصد نشستن، وارد مسجد شدی، حتما پاک و طاهر باش، و چون داخل شدی به سوی قبله روی کن، سپس خدا را بخوان و از او بخواه، و هنگامی که وارد می­شوی بسم الله بر زبان بیاور، و خدا را حمد و ثنا بگوی، و بر نبی اکرم صلّی الله علیه و آله صلوات بفرست.

روایت8.

تهذیب: حدیث مرسلی مانند فوق را ذکر می­کند، با این تفاوت که در آن آمده است: و زمانی که وارد می­شوی بسم الله بگوی.(1)

و نیز از تهذیب: در حدیثی موثق از ابن سماعة روایت شده است: زمانی که وارد مسجد شدی، بگو:«بسم الله و السلام علی رسول الله سلام الله و سلام ملائکته علی محمد و آل محمد و السلام علیهم و رحمة الله و برکاته رب اغفر لی ذنوبی و افتح لی أبواب فضلک» {بسم الله و سلام و درود بر رسول الله (سلام خدا و سلام(2))ملائکه

خدا بر محمد و خاندان محمد، و سلام، رحمت و برکات خداوند بر آنان باد، پروردگارا گناهانم را ببخش، درهای فضل و کرمت را برمن بگشای،} و زمانی که از مسجد خارج شدی بگو:«اللهم اغفر لی و افتح لی أبواب فضلک» {پروردگارا مرا بیامرز و درهای فضل و کرمت را برمن بگشای.}(3)

و نیز در تهذیب: عبدالله بن حسن فرمود: زمانی که وارد مسجد شدی بگو: «اللهم اغفر لی و افتح أبواب رحمتک» {پروردگارا مرا بیامرز و درهای رحمتت را بر من بگشای،} و به هنگام خروج بگو:«اللهم اغفر لی و افتح أبواب فضلک» {پروردگارا مرا بیامرز و در های فضل و بخششت را بر من بگشای.}(4)

و نیز تهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که وارد مسجد شدی و زمانی که آن را ترک گفتی بر نبی اکرم صلّی الله علیه و آله صلوات بفرست.(5)

و نیز از تهذیب: یونس از ائمه علیهم السلام روایت کرد: در ورود به مسجد

ص: 21

تَبْدَأَ بِرِجْلِکَ الْیُمْنَی إِذَا دَخَلْتَ وَ بِالْیُسْرَی إِذَا خَرَجْتَ (1).

بهتر این است که با پای راست داخل شوی و با پای چپ از آن خارج شوی.

روایت9.

فلاح السائل: امام صادق علیه السلام فرمود:رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: زمانی که یکی از شما نماز فریضه را بجای آورد و از مسجد خارج شد باید در ورودی مسجد بایستد و بگوید: "پروردگارا مرا خواندی و من دعوتت را اجابت کردم، و فریضه­ات را به جای آوردم، و آن گونه که امر فرمودی در زمین گسترش دادم، پس از تو می­خواهم که با فضل و کرمت، به جای آوردن طاعتت و گریز از معصیتت، و قناعت داشتن به رحمتت در روزی را، به من عنایت فرمایی."(1)

روایت10.

مصباح شیخ: زمانی که فرد از مسجد خارج می شود باید دعای فوق را بگوید، شیخ سپس افزوده است: و نبز دعایی دیگر که "پروردگارا آنچه واجب ساختی را به پا داشتم، و آنچه که به آن حکم کردی را به جای آوردم، و همان گونه که امر فرمودی دعوت کردم، پس بر محمد و آل محمد صلوات بفرست، و آنچه که تعهد نمودی را عملی ساز، و آن گونه که وعده کردی استجابت بنما، «سبحان ربک رب العزة عما یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد لله رب العالمین» {پروردگار تو، پروردگار قدرت و عزت از آنچه که وصفش می کنند پاک و منزه است، سلام و درود بر همه فرستاده شدگان، و حمد و سپاس از آن خداوند رب العالمین است،} پروردگارا بر محمد و آل محمد صلولت بفرست و درهای رحمت و فضل و بخششت را بر من بگشای و درهای خشم و معصیتت را بر من ببند.(2)

روایت11.

مجالس ابن شیخ: رسول الله صلّی الله علیه و آله زمانی که وارد مسجد می­شد بر نبی اکرم صلوات می­فرستاد و می­فرمود: پروردگارا گناهان مرا مورد مغفرت قرار بده درهای رحمتت را بر من بگشای، و زمانی که خارج می­شد بر نبی اکرم صلوات می­فرستاد و می­فرمود: پروردگارا گناهان مرا مورد مغفرت قرار بده، و درهای فضل و بخششت را بر من بگشای.

توضیح

هنگام ورود به مسجد رحمت را ذکر کرده است فقط به این دلیل که رحمت غالبا به امور اخروی مربوط می­شود و شخص هنگام ورود خواستار آن است، و زمان خروج فضل و کرم را ذکر کرده است به این علت که این واژه بر برکات دنیوی اطلاق می­گردد و شخص به هنگام خروج خواستار آن است، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» {و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید

ص: 22

مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (1).

و فضل خدا را جویا شوید}(1)

روایت12.

دعائم اسلام: از علی علیه السلام روایت است که هنگام ورود به مسجد می­فرمود: «بسم الله و بالله السلام علیک أیها النبی و رحمة الله و برکاته السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» {به نام خدا و با خدا، و سلام، رحمت و برکات خداوندی نثار تو باد ای نبی اکرم، و سلام بر ما و بر بندگان صالح خدا}(2)،

و همچنین می­فرمود: یکی از حقوق مسجد این است که زمانی که در آن وارد می­شوی دو رکعت نماز اقامه کنی، و حق آن دو رکعت این است که در آن ام القرآن را بخوانی، و حق قرآن عمل کردن به آن است.(3)

روایت13.

الهدایة: امام صادق علیه السلام فرمود: به هنگام ورود به مسجد ابتدا پای راستت را داخل کن و بر نبی اکرم و خاندان او صلوات بفرست {و هنگامی که خارج می­شوی ابتدا پای چپت را بیرون بگذار و بر نبی و خاندان او صلوات بفرست.}(4)

روایت14.

کتاب امامت: از فاطمه کبری علیها السلام دختر رسول الله صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: نبی اکرم صلّی الله علیه و آله زمانی که وارد مسجد می­شد می­فرمود: «بسم الله اللهم صل علی محمد و آل محمد فاغفر ذنوبی و افتح أبواب رحمتک» {با نام خدا، پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و گناهان مرا بر من ببخشای و درهای رحمتت را بر من بگشای}، و به هنگام خروج می­فرمود: «بسم الله اللهم صل علی محمد و آل محمد و اغفر ذنوبی و افتح لی أبواب فضلک» {با نام خدا، پروردگارا برمحمد و آل محمد صلوات بفرست و گناهان مرا بر من ببخشای و درهای فضل و کرمت را بر من بگشای.}(5)

روایت15.

المقنعة: زمانی که به مسجد آمدی پای راستت را پیش از پای چپ در آن وارد کن و بگو: «سلام، رحمت و برکات خداوندی نثار تو باد ای نبی اکرم، پروردگارا برمحمد و آل محمد صلوات بفرست و

ص: 23

لَنَا بَابَ رَحْمَتِکَ وَ اجْعَلْنَا مِنْ عُمَّارِ مَسَاجِدِکَ جَلَّ ثَنَاءُ وَجْهِکَ- فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ فَأَخْرِجْ رِجْلَکَ الْیُسْرَی قَبْلَ الْیُمْنَی وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْتَحْ لَنَا بَابَ فَضْلِکَ (1).

الْفَقِیهُ،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی دُعَاءِ الدُّخُولِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(2).

درهای رحمتت را بر ما بگشای و ما از آبادگران مساجدت قرار بده، پروردگارا باعظمت و شکوهمند است مدح و ثنای تو»، و زمانی که قصد خروج داشتی پای چپ را پیش از پای راست بیرون بگذار و بگو: "پروردگارا برمحمد و آل محمد صلوات بفرست و درهای فضل و کرمت را بر من بگشای."(1)

در الفقیه نیز مانند حدیث فوق آمده است فقط با این تفاوت که در آن در دعای ورود گفته است: با نام خدا و با خدا، سلام بر تو، و ادامه دعا.(2)

روایت16.

مکارم الاخلاق: هنگامی وارد مسجد می­شوی نخست پای راست داخل کن و بگو: «با نام خدا، با خدا، از خدا و به سوی خدا، و بهترین نام ها همگی از آن خداست، بر خدا توکل کردم، هیچ قدرتی برتر از او وجود ندارد، پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و درهای رحمت و توبه­ات را بر من بگشای و درهای معصیتت را بر من ببند، و مرا از زیارت کنندگانت و نیز از آبادگران مساجدت، و در زمره کسانی که شب و روز با تو مناجات می­کنند و نیز کسانی که در نمازشان خشوع دارند قرار بده، و شیطان رانده شده و همه یارانش را از من دور ساز» سپس آیة الکرسی و سوره های فلق و ناس را قرائت کن، و هفت مرتبه سبحان الله، هفت مرتبه الحمد لله، هفت مرتبه الله اکبر، و هفت مرتبه لا اله الّا الله را تکرار کن . سپس بگو: «پروردگارا حمد از آن توست به خاطر آنچه که بر من ارزانی داشتی، و حمد و سپاس از آن توست به خاطر آنچه که به وسیله آن به من آبرو بخشیدی، و از آن توست به خاطر هر امتحان نیکویی که مرا بدان آزمودی، پروردگارا نماز و دعای مرا بپذیر، و قلبم را پاک و طاهر گردان، و بر من گشایش ببخش و توبه ام را بپذیر که تو مهربان و بسیار توبه پذیر هستی.»(3)

مصباح شیخ: و زمانی که شخص قصد ورود به مسجد را داشت پای راستش را پیش از پای چپ وارد کند و بگوید: با نام خدا و با خدا و ادامه دعای فوق تا - وجنود ابلیس اجمعین - .

توضیح

عبارت «از زیارت کنندگانت» یعنی از جمله کسانی که بسیار به مساجد می­آیند، زیرا مسجد خانه خداست و کسی که به آنجا بیاید گویی خداوند را زیارت کرده است، یا از جمله کسانی که در آمدن به مسجد جلوه مهربان تو را قصد می­کنند نه اغراض دنیوی را، و «آبادگران مساجدت» یعنی کسانی که با ساخت، نظافت، فرش کردن، چراغ افروختن و امثال آن، و با رفت و آمد زیاد به آن و پر ساختن آن با عبادت و پاک ساختنش از اعمال دنیوی و پیشه­وری، همان گونه که در تفاسیر گذشت، آن را آباد می­سازند، و واژه «و ادحر» بر وزن اعلم، فعل امر به معنی دور کن می­باشد، و کلمه الرجیم

ص: 24

فعیل بمعنی مفعول أی المطرود الممنوع من رحمة الله أو المرجوم بأحجار الملائکة أو بلعن الله و الملائکة و الناس أجمعین علی کل بلاء حسن أبلیتنی أی کل نعمة حسنة أنعمت بها علی.

صفت مشبهه بر وزن فعیل و به معنای اسم مفعول، یعنی طرد شده محروم از رحمت خدا یا سنگسار شده با سنگ های ملائکه، یا با لعن و نفرین خدا، ملائکه و مردم می­باشد، و «هر آزمون نیکویی که مرا بدان آزمودی» یعنی هر نعمت نیکویی که بر من ارزانی داشتی.

روایت17.

مکارم الاخلاق: در مسجد ننشین مگر این که دو رکعت نماز تحیت در آن بخوانی، و در صورتی که دو رکعت نماز صبح را نخوانده باشی، ادای آن تو را از نماز تحیت بی نیاز می­سازد.(1)

و زمانی که قصد خروج از مسجد را داشتی بگو: «پروردگارا تو مرا خواندی و من دعوتت را اجابت کردم» تا پایان دعا به شکلی در فلاح سائل آمده است.

سپس گفته است: در خروج از مسجد پای چپت را قبل از پای راست بیرون بگذار و بگو: «پروردگارا بر محمد و آل محمد صلوات بفرست و درهای فضل و رحمتت را بر من بگشای ای مهربان ترین مهربانان.»

روایت18.

فلاح السائل: هنگامی که قصد خروج از مسجد را داشتی به قبله روی کن و بگو: «با نام خدا، با خدا، از خدا» و سپس آنچه که در مکارم الخلاق آمده است را تا پایان ذکر کن.

و پای راستت را بر پای چپ مقدم کن و داخل شو و بگو: "پروردگارا درهای رحمت و توبه­ات را بر من بگشای و درِ خشم و درِ همه معصیت هایت را بر من ببند، پروردگارا در این جایگاه، همه نیکی­هایی که به اولیائت عطا کردی را بر من نیز عنایت بفرما و همه بدی­ها و زشتی­هایی که از آن ها دور کردی را از من نیز دور ساز، «ربنا لا تؤاخذنا إن نسینا أو أخطأنا ربنا و لا تحمل علینا إصرا کما حملته علی الذین من قبلنا ... و لا تحملنا ما لا طاقة لنا به و اعف عنا و اغفر لنا و ارحمنا أنت مولانا فانصرنا علی القوم الکافرین» {پروردگارا اگر فراموش کردیم یا مرتکب خطا شدیم ما را مؤاخذه نکن و ما را متحمل زحمتی نکن که بر پیشینیان تحمیل کردی، و آنچه که در توان ما نیست را بر ما واگذار نکن، و از ما بگذر و ما را بیامرز و مورد رحمتت قرار ده، تو حامی و ولی ما هستی پس در مقابل کافران ما را یاری کن}، پروردگارا گوش جانم را نسبت به ذکرت شنوا ساز و یاری آل محمد را بر من ارزانی دار و مرا نسبت به راه آن ها ثابت قدم کن، و میان من و آن ها پیوند و ارتباط برقرار ساز، و آنان را از مقابل، پشت سر، و چپ و راست محافظت کن، و از بدی رسیدن به آن ها جلوگیری کن، پروردگارا تو را در خانه­ات زیارت می­کنم، و کسی که زیارت می­کند را حقی است بر کسی که زیارت می­شود و تو ارزنده­ترین دیدار شونده و برترین زیارت شونده هستی، و بهترین کسی هستی که نیاز ها از او درخواست می­شود، ای رحمان و ای رحیم به رحمتت که همه چیز را فرا گرفته و به حق این علاقه از تو می­خواهم که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستی و مرا در بهشت داخل سازی و با رهایی از

ص: 25

بِفَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ(1).

آتش بر من منت بگذاری.(1)

أقول

ذکر الشیخ فی المصباح هذا الدعاء مع الدعاء الذی قبله عند دخول المسجد یوم الجمعة و ذکر دعاء أطول من ذلک عند دخول المسجد لصلاة اللیل أوردناه هاهنا.

روایت19.

جامع الاخبار: رسول اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که یکی از شما وارد مسجد می­شود نخست پای راستش را داخل کند و بگوید: «بسم الله و علی الله توکلت لا حول و لا قوة إلا بالله» {با نام خدا، بر خدا توکل کردم و هیچ قدرتی برتر از قدرت او وجود ندارد.} و زمانی که خارج می­شود نخست پای چپش را خارج سازد و بگوید: «بسم الله و أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» {با نام خدا، از شر شیطان رانده شده به خدا پناه می­برم.} سپس ادامه داد: ای علی هر کسی که وارد مسجد می­شود و آنچه که من گفتم را تکرار کند خداوند نمازش را می­پذیرد و به ازای هر یک رکعتی که اقامه کرده است فضل و ارزش صد رکعت را می­نویسد، و اگر در زمان خروج آنچه که من گفتم را بگوید خداوند گناهانش را می­بخشد و به ازای هر گامش یک درجه بر ارزش او می­افزاید و در مقابل هر گامش صد نیکی برایش می­نویسد.(2)

وی فرمود: زمانی که بنده­ای وارد مسجد می­شود بگوید: از شر شیطان رانده شده به خداوند پناه می­برم، شیطان می­گوید: او کمر مرا شکست، و خداوند عبادت یک سال را برایش می­نویسد، و زمانی که از مسجد خارج می­شود دوباره آن را تکرار نماید خداوند به ازای هر تار مویی که در بدن اوست صد نیکی برایش می­نویسد و صد درجه او را ترفیع می­بخشد.

و همچنین فرمود: زمانی که مؤمنی وارد مسجد می­شود و پای راستش را بر زمین می­گذارد ملائکه می­گویند: خداوند تو را مورد مغفرت قرار دهد، و چون به هنگام خروج پای چپش را بر زمین بگذارد، می­گویند: خداوند تو را حفظ کند و حاجتت را برآورده سازد و پاداشت را بهشت قرار دهد.(3)

روایت20.

مجالس شیخ: فاطمه دختر امام حسین علیه السلام ازپدرش از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول الله صلّی الله علیه و آله زمانی که وارد مسجد می­شد می­فرمود: پروردگارا درهای رحمتت را بر من بگشای، و زمانی که خارج می­شد می­فرمود: پروردگارا درهای

ص: 26

رِزْقِکَ (1).

روزی­ات را بر من بگشای.(1)

روایت21.

جمال الاسبوع: رجاء بن یحیی بن سامان کاتب گوید: این خبر مربوط به زمانی است که در سال دویست و پنجاه و پنجم به همراه مولایمان ابومحمد حسن عسکری علیه السلام از منزل سرورمان خارج شدیم، وی فرمود: زمانی که قصد ورود به مسجد را داری پای چپ را بر پای راست مقدم بدار و بگو: با نام خدا، با خدا، و از خدا و تا «ابلیس اجمعین» همان طور که گذشت(2)،

با این تفاوت که در این روایت «درهای رحمت تو» و «از جمله کسانی که در نماز توجه و عنایت دارند» ذکر شده است.

سپس گفت: در پایان روایت آمده است: و زمانی که به سوی قبله روی آوردی بگو: پروردگارا به سوی تو روی آورده­ام، پروردگارا خواستار رضایت تو هستم و ثواب تو را می­خواهم، به تو ایمان آوردم و بر تو توکل کردم، پروردگارا دلم را نسبت به ذکرت شنوا ساز و قلبم را بر دینت و دین نبی­ات ثابت قدم ساز، و پس از این که هدایتم کردی قلبم را رها نکن، و از جانب خودت رحمتی بر من ارزانی دار که تو بسیار بخشنده هستی.

توضیح

مقدم کردن پای چپ در این خبر با سایر اخبار و اقوال اهل حدیث مغایرت دارد که شاید از اشتباه نسخه­پردازان یا راویان باشد.

ص: 27

باب دهم : قبله و احکام مربوط به آن

آیات

- وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ(1)

{و مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست آری خدا گشایشگر داناست.}

ص: 28

و قال سبحانه: سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ

ص: 29

- سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ* قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ* وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ

ص: 29

إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ (1)

و قال تعالی: وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (2)

و قال سبحانه: لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ الآیة(3)

الأعراف: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(4)

یونس: وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(5)

الروم: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(6)

إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ.(1)

{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند رویگردان کرد بگو مشرق و مغرب از آن خداست هر که را خواهد به راه راست هدایت می کند،و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم هر چند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت[شان] کرده سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است، ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید در حقیقت اهل کتاب نیک می دانند که این [تغییر قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه می کنند غافل نیست، و اگر هر گونه معجزه ای برای اهل کتاب بیاوری [باز] قبله تو را پیروی نمی کنند و تو [نیز] پیرو قبله آنان نیستی و خود آنان پیرو قبله یکدیگر نیستند و پس از علمی که تو را [حاصل] آمده اگر از هوسهای ایشان پیروی کنی در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود.}

- وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ* وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ.(2)

{و برای هر کسی قبله ای است که وی روی خود را به آن [سوی] می گرداند پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید هر کجا که باشید خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می آورد در حقیقت خدا بر همه چیز تواناست، و از هر کجا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان و البته این [فرمان] حق است و از جانب پروردگار تو است و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست، و از هر کجا بیرون آمدی [به هنگام نماز] روی خود را به سمت مسجدالحرام بگردان و هر کجا بودید رویهای خود را به سوی آن بگردانید تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد پس از آنان نترسید و از من بترسید تا نعمت خود را بر شما کامل گردانم و باشد که هدایت شوید.}

- لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ تا پایان آیه.(3)

{نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورد} و ادامه آیه

- أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(4)

{در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید}

- وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(5)

{و [به من دستور داده شده است] که به دین حنیف روی آور و زنهار از مشرکان مباش}

تفسیر

«و مشرق و مغرب از آن خداست» یعنی همه آنچه که در جهت شرق و غرب سرزمین ها وجود دارد از آن خداوند متعال است و او مالک آن هاست، پس در هر مکانی که روی کنید به سمت قبله روی کرده­اید، -به دلیل این سخن خداوند:«فول وجهک و حیث ما کنتم فولوا» {و روی کن و هر کجا بودید روی­های خود را به سوی آن بگردانید}- پس آنجا همان سمت خداست که به آن امر شده و رضایت داده است، و معنایش این است که اگر از اقامه نماز در مسجد الحرام یا بیت المقدس منع شدید، پس زمین را برایتان مسجد قرار دادیم پس در هر نقطه­ای از آن که اراده کردید نماز بخوانید و به سوی خدا روی گردانید، بنابراین روی گردانیدن، به مسجد یا مکان خاصی مختص نیست، چنان که جمعی از مفسران خاصه و عامه با توجه جملات ما قبل عبارت فوق یعنی «و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد...» این نظر را داده­اند. گفته شده است عبارت «پس آنجاست روی خدا» یعنی پس آنجا ذات خداست و می­بیند و می­داند. نیز گفته شده است:

ص: 30

فثم رضا الله أی الوجه الذی یؤدی إلی رضوانه و فی المجمع قیل معناه بأی مکان تولوا فثم الله یعلم و یری فادعوه کیف توجهتم قال و قیل نزلت فی التطوع علی الراحلة حیث توجهت حال السفر و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام و فی الجوامع لم یقید بحال السفر قال و هو مروی عنهم علیهم السلام و نحوه فی التذکرة عن أبی عبد الله علیه السلام و فی المعتبر قد استفاض النقل أنها فی النافلة.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (1)

رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ: أَنَّهُ قَالَ بَعَثَ النَّبِیُّ سَرِیَّةً کُنْتُ فِیهَا وَ أَصَابَتْنَا ظُلْمَةٌ فَلَمْ نَعْرِفِ الْقِبْلَةَ فَقَالَ طَائِفَةٌ مِنَّا قَدْ عَرَفْنَا الْقِبْلَةَ هِیَ هَاهُنَا قِبَلَ الشِّمَالِ فَصَلُّوا وَ خَطُّوا خُطُوطاً وَ قَالَ بَعْضُنَا الْقِبْلَةُ هَاهُنَا قِبَلَ الْجَنُوبِ فَخَطُّوا خُطُوطاً فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ أَصْبَحَتْ تِلْکَ الْخُطُوطُ لِغَیْرِ الْقِبْلَةِ فَلَمَّا رَجَعْنَا مِنْ سَفَرِنَا سَأَلْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِکَ فَسَکَتَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ.

و ذکر فی الجوامع قریبا منه عن عامر بن ربیعة عن أبیه و سیأتی ما یدل علی أنها نزلت فی الخطإ فی القبلة و فی قبلة المتحیر و قال الصدوق فی الفقیه و نزلت هذه الآیة فی قبلة المتحیر ذکر ذلک بعد نقل صحیحة معاویة(2)

فیحتمل أن یکون من الخبر و من کلامه و لو کان من کلامه أیضا فالظاهر أنه لا یقول إلا عن روایة و روی الشیخ فی التهذیب (3)

عن محمد بن الحصین قال: کتبت إلی عبد صالح الرجل یصلی فی یوم غیم فی فلاة من الأرض و لا یعرف القبلة فیصلی حتی إذا فرغ من صلاته بدت له الشمس فإذا هو قد صلی لغیر القبلة أ یعتد بصلاته أم یعیدها فکتب یعیدها ما لم یفته الوقت أ و لم تعلم أن الله یقول و قوله الحق فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ.

و قال الشیخ فی النهایة بعد نقل الآیة

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هَذَا فِی النَّوَافِلِ خَاصَّةً فِی حَالِ السَّفَرِ.

انتهی.

و قد تحمل علی النافلة و الفریضة فی الجملة جمعا بین الروایات و مراعاة لعموم

ص: 31

پس آنجا رضایت خداست یعنی جهتی که به رضایت خداوند منتهی می گردد آنجاست. و در مجمع البیان(1)

آمده است معنایش این است که به هر مکانی روی گردانید پس آنجا خداوند می­بیند و می­داند، پس با هر جا که روی کردید او را بخوانید. مؤلف مجمع البیان گفته است: و آورده­اند که این آیه در این مورد نازل شده است که فرد در طول سفر بر روی مرکب، مختار است که به هر جهتی که مرکبش روی کرد، روی نماید. که این مورد در جوامع از ائمه علیهم السلام روایت است در حالی که به طول سفر مقید نشده است. گفت: این قول از ائمه علیهم السلام روایت شده است، و در تذکره مانند این روایت از امام صادق علیه السلام روایت شده است. در المعتبر به صورت مستفاض آمده است که این آیه در باره نمازهای نافله می­باشد.

و در مجمع البیان(2)

از جابر روایت است که گفته است: پیامبر صلّی الله علیه و آله لشکری را گسیل داشت که من نیز در آن حضور داشتم، پس به تاریکی برخوردیم و قبله را تشخیص ندادیم، پس جمعی گفتند قبله را یافتیم اینجا، سمت شمال است پس نماز خواندند و خطوطی را ترسیم کردند و برخی دیگر گفتند قبله اینجاست، این سمت جنوب است، آن ها نیز خطوطی بر روی زمین ترسیم کردند و زمانی که صبح برآمد و خورشید طلوع کرد، آن خطوط در جهتی غیر از قبله واقع شده بود، پس زمانی که از سفر بازگشتیم از پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره آن سؤال کردیم، وی سکوت کرد پس خداوند این آیه را نازل فرمود.

و در جوامع روایتی نزدیک به روایت فوق از عامر بن ربیعه به نقل از پدرش آمده است، و در آینده مباحثی ذکر خواهد شد که دلالت بر این دارد که این آیه درباره خطا در تشخیص قبله و درباره قبله شخص متحیر نازل شده است. صدوق در الفقیه گفته است: این آیه درباره قبله شخص متحیر نازل شده است، و پس از نقل صحیحه معاویه آن را ذکر می کند که ممکن است جزء خبر باشد و یا اینکه از کلام خود او باشد، که در صورتی که جزئی از کلام خود او نیز باشد روشن است که وی جز از طریق روایت سخن به میان نمی آورد. شیخ در تهذیب(3) از محمد بن حصین روایت کرده است که وی گفته: برای امام موسی کاظم علیه السلام نوشتم: مردی در روزی ابری در دشتی نماز می­خواند و نمی داند قبله کدام سمت است، و پس از اتمام نماز آفتاب نمایان می شود، در این حالت اگر او به جهتی غیر از قبله نماز خوانده باشد آیا نمازش معتبر است یا اینکه باید آن را اعاده کند؟ امام پاسخ داد: تا وقتی که زمان از دست نرفته است آن را اعاده کند، آیا نمی دانی که خداوند می فرماید: «پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست» و قول او حق است؟

و شیخ در النهایه بعد از نقل آیه گفته است: و از امام صادق علیه السلام روایت است: این امر درباره نمازهای نافله خصوصا در طول سفر می باشد پایان سخن.

به جهت جمع بین این روایات و با توجه به عمومیت

ص: 31

اللفظ ما أمکن قال فی کنز العرفان اعلم أنه مهما أمکن تکثیر الفائدة مع بقاء اللفظ علی عمومه کان أولی فعلی هذا یمکن أن یحتج بالآیة علی أحکام الأول صحة صلاة الظان و الناسی فیتبین خطاؤه و هو فی الصلاة غیر مستدبر و لا مشرق و لا مغرب.

الثانی صحة صلاة الظان و الناسی فیتبین خطاؤه بعد فراغه و کان التوجه بین المشرق و المغرب.

الثالث الصورة بحالها و کان صلاته إلی المشرق و المغرب و تبین بعد خروج الوقت.

الرابع المتحیر الفاقد للأمارات یصلی إلی أربع جهات تصح صلاته.

الخامس صحة صلاة شدة الخوف حیث توجه المصلی.

السادس صحة صلاة الماشی ضرورة عند ضیق الوقت متوجها إلی غیر القبلة.

السابع صحة صلاة مریض لا یمکنه التوجه بنفسه و لم یوجد غیره عنده یوجهه.

و أما الاحتجاج بها علی صحة النافلة حضرا ففیه نظر لمخالفة فعل النبی صلی الله علیه و آله فإنه لم ینقل عنه فعل ذلک و لا أمره و لا تقریره فیکون إدخالا فی الشرع ما لیس فیه نعم یحتج بها علی موضع الإجماع و هو حال السفر و الحرب و یکون ذلک مخصصا لعموم حَیْثُ ما کُنْتُمْ بما عدا ذلک و هو المطلوب انتهی (1).

و أقول الآیة بعمومها و إطلاقها تدل علی جواز الصلاة علی غیر القبلة مطلقا و صحة ما وقع منها لغیرها مطلقا و نسخها غیر معلوم (2)

فما خرج منها بدلیل من إجماع

ص: 32

لفظ تا جایی که امکان پذیر است، شاید بتوان این آیه را به همه نمازهای نافله و فریضه تفسیر کرد. در کنز العرفان گفته است: بدان تا زمانی که به همراه بقای لفظ بر عمومیتش افزودن فایده امکان پذیر باشد، سزاوارترخواهد بود، بر این اساس برای احکام زیر می توان بر این آیه استناد کرد:

اول: صحیح بودن نماز شخص ظنین و فراموشکار، پس از اینکه اشتباهش روشن می شود،در حالی که او در بین نماز است البته در صورتی که نه پشت به قبله بوده و نه به سمت شرق و یا غرب روی کرده باشد.

دوم: صحیح بودن نماز شخص ظنین و فراموشکار،پس از این که اشتباهش بعد از اتمام نماز روشن می­شود، در صورتی که به جهتی مابین شرق و غرب روی کرده باشد .

سوم: صحیح بودن نماز ظنین و فراموشکار که نمازش به سمت شرق یا غرب بوده است و خطایش پس از پایان یافتن وقت نماز مشخص می شود.

چهارم: شخص متحیری که علائم و نشانه­ها را گم کرده است و به چهار جهت نماز می­خواند، نمازش صحیح است.

پنجم: صحیح بودن نماز خوف، به هرجهتی که روی شود.

ششم: نماز شخصی که عازم است، در صورت اضطرار و تنگی وقت به جهت غیرقبله نیز صحیح است.

هفتم: صحیح بودن نماز شخص بیماری که نمی­تواند به تنهایی به قبله روی کند، و شخص دیگری نیز درکنارش وجود ندارد که او را به سمت قبله برگرداند.

اما استناد کردن به این آیه برای صحیح بودن نماز نافله، در حالی که شخص در دیار خودمقیم باشد، مورد مناقشه است؛ به این دلیل که با عمل نبی اکرم صلّی الله علیه وآله مخالفت دارد، زیرا عمل کردن به آن، یا امر به آن، یا تقریر آن از وی نقل نشده است، وآن چه که جزء یکی از این موارد (عمل، امر، تقریر) نباشد، ادخال در شرع به حساب می­آید. بله، برای یک مورد که در آن اجماع وجود دارد یعنی حال سفر و جنگ به این آیه استناد می­شود، و این تخصیص زننده­ی عمومِ عبارتِ «حیث ما کنتم» به غیر از آن است و همین، مطلوب است پایان.(1)

می­گویم: این آیه با عمومیت لفظ و مطلق بودنش بر جواز همه نمازها در جهتی غیر از قبله و صحیح بودن مطلق نمازی که به غیر قبله واقع گردد، دلالت دارد و منسوخ بودن آن مشخص نیست، پس هرچیزی که به دلیل اجماع

ص: 32

أو غیره فهو خارج به و غیر ذلک داخل فیها و أما آیة القبلة الآتیة فهی معارضة لهذه الآیة فی أکثر الأحکام و هذه مؤیدة بأصل البراءة فما لم ینضم إلیه شی ء آخر من إجماع أو نص فالعمل بهذه الآیة فیه أقوی.

ففی المسائل الخلافیة التی لم یرد فیها نص أو ورد من الجانبین و لم یکن جانب البطان أقوی یمکن الاستدلال بتلک الآیة فیها ففی الرابع تدل علی جواز الصلاة إلی أی جهة شاء و لا یجب القضاء مع تبین الخطإ و إن کان مستدبرا و قید ضیق الوقت فی السادس غیر محتاج إلیه و أما صحة النافلة حضرا إذا کان ماشیا أو راکبا فهی داخلة فی الآیة و مؤیدة بالنصوص و التقیید بموضع الإجماع یقلل جدوی الآیة بل ینفیها مع أنه ره قد استدل بها علی موضع الخلاف أیضا هذا بالنظر إلی الآیة مع قطع النظر عن

الأخبار و ستطلع علی ما تدل علیه الأخبار من اختصاص هذه الآیة بالنافلة و آیات التولیة بالفریضة و نزول هذه الآیة فی قبلة المتحیر أو الخاطی فی الاجتهاد.

و فی الکشاف و قیل معناه فأینما تولوا للدعاء و الذکر و لم یرد الصلاة و فی المعالم قال مجاهد و الحسن لما نزلت وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ قالوا

ص: 33

و یا هر دلیل دیگری از شمولیت این آیه خارج شود، خارج از آن به حساب می آید، و غیر از آن شامل آیه می شود. اما آیه مربوط به قبله که پس از آیه فوق می­آید، در اغلب این احکام با این آیه در تعارض است، و این آیه با اصل برائت تأیید می­شود، پس تا زمانی که چیزی از اجماع یا نص به آن ضمیمه نشده باشد عمل کردن به این آیه قوی­تر است .

در مسائل مورد اختلافی که درباره آن نصی نیامده و یا اینکه از دو جهت متفاوت آمده است، در صورتی که جانب بطلان قوی­تر نباشد، می توان به آن آیه استدلال نمود، پس درباره حکم چهارم، آیه برجایز بودن نماز به هرجهتی که فرد بخواهد، دلالت دارد، و روشن شدن خطای او حتی اگر پشت به قبله نیز بوده باشد، قضای نماز را واجب نمی­سازد، و در مورد ششم نیازی به قید تنگی وقت نیست، اما صحیح بودن نماز نافله در حالی که شخص در دیار خود سواره یا پیاده است، در این آیه داخل می­گردد، و از طریق نصوص نیز تأیید می­شود، و مقید کردن به «اجماعی بودن» از فایده آیه در این مورد می­کاهد، بلکه آن را نفی می­کند، هرچند که شیخ – ره- در موضع اختلاف نیز به این آیه استناد کرده است. این امر در صورتی بود که به آیه توجه شود و از روایات، صرف نظر شود، و در آینده از اخباری آگاه خواهی شد که بر اختصاص داشتن آیه مذکور به نمازهای نافله، و اختصاص داشتن آیات مربوط به روی کردن به قبله در نمازهای فریضه و بر نزول این آیه درباره قبله شخص متحیر و یا خطاکار در اجتهاد، دلالت دارد.

در کشاف آمده است: عبارت «به هرجهت که روی کنید» فقط در مورد دعا و ذکر است و نماز را اراده نکرده است. در معالم آمده است: مجاهد و حسن گفته­اند: زمانی که «قال ربّکم ادعونی أستجب لکم» {و پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم}نازل شد گفتند:

ص: 33

أین ندعوه فأنزل الله الآیة و قال أبو العالیة لما صرفت القبلة قالت الیهود لیس لهم قبلة معلومة فتارة یصلون هکذا و تارة هکذا فنزلت.

و قال البیضاوی و قیل هذه الآیة توطئة لنسخ القبلة و تنزیه للمعبود أن یکون فی حیز و جهة و علی هذه الأقوال لیست بمنسوخة و قیل کان للمسلمین التوجه فی صلاتهم حیث شاءوا ثم نسخت بقوله فَوَلِ و هذا غیر ثابت بل الأخبار تدل علی خلافه ثم إنها علی بعض التفاسیر تدل علی إباحة الصلاة فی أی مکان کان.

إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ علما و قدرة و رحمة و توسعة علی عباده عَلِیمٌ بمصالح الکل و ما یصدر عن الکل فی کل مکان و جهة.

سَیَقُولُ السُّفَهاءُ الخفاف الأحلام مِنَ النَّاسِ قیل هم الیهود لکراهتهم التوجه إلی الکعبة و أنهم لا یرون النسخ و قیل المنافقون لحرصهم علی الطعن و الاستهزاء و قیل المشرکون قالوا رغب عن قبلة آبائه ثم رجع إلیها و لیرجعن إلی دینهم و قیل یرید المنکرین لتغییر القبلة من هؤلاء جمیعا ما وَلَّاهُمْ حرفهم عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها یعنی بیت المقدس و القبلة کالجلسة فی الأصل الحال التی علیها الإنسان من الاستقبال ثم صارت لما یستقبله فی الصلاة و نحوها.

و فائدة الإخبار به قبل وقوعه أن مفاجأة المکروه أشد و العلم به قبل وقوعه أبعد من الاضطراب إذا وقع لما یتقدمه من توطین النفس و أن یستعد للجواب فإن الجواب العتید قبل الحاجة إلیه أقطع للخصم بل ربما کان علم الخصم بمعرفة ذلک منهم و استعدادهم للجواب رافعا لاهتمامه علی أنه سبحانه ضمن هذا الإخبار من حقارة الخصوم و سخافة عقولهم و کلامهم ما فیه تسلیة عظیمة و علم الجواب المناسب و قارنه بألطاف عظیمة و فی کل ذلک تأیید و تعظیم له و للمسلمین و حفظ لهم عن الاضطراب و ملاقاة المکروه.

قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ له الأرض و البلاد و العباد فیفعل فیها ما یشاء و یَحْکُمُ ما یُرِیدُ علی مقتضی الحکم و وفق المصلحة و علی العباد الانقیاد و الاتباع فبعد أمر الله بذلک لا یتوجه الإنکار و طلب العلة و المصلحة فلا یبعد أن یکون المقول فی الجواب هذا المقدار لا غیر کما هو المناسب لترک تطویل الکلام مع السفهاء و

ص: 34

او را کجا بخوانیم؟ پس خداوند این آیه را نازل فرمود. ابوعالیه گفته است: زمانی که قبله تغییر یافت، یهودیان گفتند: آنها قبله مشخصی ندارند گاه این گونه نماز می­خوانند و گاه آن گونه، پس این آیه نازل شد.

بیضاوی گفته است: آورده­اند که این آیه مقدمه­ای برای منسوخ کردن قبله، و منزه ساختن معبود از این که در یک جهت و جانب باشد، است. بر اساس این اقوال آیه منسوخ نیست، نیزگفته شده است: مسلمانان در نماز به هر جهتی که اراده می­کردند، می­توانستند روی کنند، سپس این امر با{پس روی کن} نسخ شد، که این سخن اثبات نشده است، بلکه اخبار بر خلاف آن دلالت دارند، و بر اساس برخی از تفاسیر این آیه بر مباح بودن نماز در هر مکانی دلالت دارد .

{آری خداوند گشایش­گر است} یعنی از نظر علم، قدرت، رحمت و توسعه بر بندگانش، گشایش­گر است،«داناست» به مصالح همه و به آنچه که از همگان در هر مکان و هر جهتی سر می­زند.

{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت} کم خردان، مردم ساده لوح هستند،گفته شده است که آنان یهودیان هستند، به این دلیل که از روی کردن به کعبه کراهت دارند و گروهی که قائل به این نظر هستند، قائل به نسخ این آیه نیستند، وگفته شده: که منظور منافقان است به سبب حرص واشتیاق آنها درطعنه واستهزاء. وگفته شده است: آنها مشرکان هستند که گفتند از قبله پدرانشان روی برگرداند سپس دوباره به آن بازگشت، و قطعا دوباره به دین پدرانش بازخواهد گشت. ونیز گفته شده: که منظور کسانی است که از میان همه گروههای مذکور، تغییر یافتن قبله را انکار کردند، {چه چیز آنان را روی­گردان کرد} یعنی آنها را منصرف کرد، {از قبله­ای که برآن بودند} یعنی از بیت المقدس، و واژه قبله بر وزن جلسة، و در اصل حالتی است که انسان در زمان استقبال برآن واقع می­شود، سپس اصطلاحی شد برای آنچه که انسان در نماز و مانند آن رو به قبله می کند.

فایده خبر دادن از تغییر قبله قبل از وقوع آن، این است که غافلگیری حاصل از امر مورد کراهت شدیدتر است وآگاهی ازآن پیش از وقوع، از شدت آشفتگی بعد از وقوع می­کاهد، زیرا نفس را برای پذیرش آن آرام ساخته و برای پاسخ­گویی آماده کرده است، زیرا پاسخی که قبل از نیاز مهیا شده باشد برای دشمن متقاعد­کننده­تر است، و حتی آگاهی دشمن از اینکه آنها از این امر اطلاع داشته و پاسخشان نیز مهیا است شاید اهتمام و تلاش آنها را خنثی کند, با توجه به این که خداوند خبر دادن از خواری دشمنان و سستی عقل و کلام آنها را نیز همراه این خبر دادن آورده است که در آن آرامش بزرگی است. اوپاسخ مناسب را به پیامبر صلّی الله علیه و آله آموخت و او را با الطاف عظیمی همراه ساخت، که در همه این موارد تأیید و تکریمی برای او و برای مسلمانان، و نیز مصونیتی برای آنان از آشفتگی و رویارویی با امر مکروه و ناپسند وجود دارد .

{بگو مشرق ومغرب ازآن خداست} یعنی زمین، شهرها و بندگان از آن اوست پس هرچه بخواهد در آن انجام می­دهد و برآنچه که اراده کند بر اساس اقتضای حکم و طبق مصلحت حکم می­کند، و بر بندگان است که فرمانبرداری و اطاعت کنند و پس از آن که خداوند امر فرمود هیچ انکار، علت­جویی و مصلحت­ خواهی وجود ندارد، و بعید نیست که کلام در پاسخ به همین مقدار باشد نه غیر آن، چنان که برای اجتناب از اطاله کلام با سفیهان و

ص: 34

عدم الاشتغال ببیان خصوص مصلحة فما بعد هذا الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله تسلیة له عن عدم إیمانهم و امتنانا علیه و علی المؤمنین بهدایتهم لدین الإسلام أو لما هو مقتضی الحکمة و المصلحة و یجوز دخوله فی الجواب توبیخا لهم و تبکیتا علی عدم هدایتهم لذلک مع ما تقدم کذا قیل.

و یحتمل أن یکون المراد أن المشرق و المغرب و ما فیهما مخلوقه تعالی و معلوله و لا اختصاص له بشی ء منها حتی یتعین التوجه إلیه فکلما علم المصلحة من التوجه إلی جهة لقوم یأمرهم بذلک یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ و هو ما تقتضیه الحکمة و المصلحة من توجیههم تارة إلی بیت المقدس و الأخری إلی الکعبة.

وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً أی عدلا أو أشرف الأمم فلذا هدیناکم إلی أشرف قبلة و أفضلها لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ یوم القیامة و قد مر تفسیر الآیة فی کتاب الإمامة(1) و أن الخطاب إلی الأئمة و أن فی قراءتهم علیهم السلام أئمة وسطا.

وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها قیل الموصول لیس صفة للقبلة بل ثانی مفعولی جعل أی و ما جعلنا القبلة بیت المقدس إلا لامتحان الناس کأنه أراد أن أصل أمرک أن تستقبل الکعبة و استقبالک بیت المقدس کان عارضا لغرض.

و قیل یرید و ما جعلنا القبلة الآن التی کنت علیها بمکة أی الکعبة و ما رددناک إلیها إلا امتحانا لأن رسول الله صلی الله علیه و آله کان یصلی بمکة إلی الکعبة(2)

ص: 35

پرداختن به توضیح درباره مصلحت نیز همین اندازه مناسب است. پس آنچه که پس از این خطاب می­آید آرامشی است برای پیامبر در مورد ایمان نیاوردن آنها، و نیز لطفی است بر او و بر مؤمنان به خاطر هدایت یافتنشان به دین اسلام، یا به دلیل اینکه اقتضای حکمت و مصلحت است، و جایز است که این امر به عنوان توبیخ و نکوهش آنها، به دلیل هدایت نیافتن­شان به سوی دین، و نیز به دلیل آنچه که پیش از این ذکر شد در پاسخ داخل شده باشد، چنان که گفته­اند.

و ممکن است که منظور این باشد که شرق و غرب و آنچه در آنهاست مخلوق و معلول خداوند است، که هیچ یک از آنها نسبت به دیگری تمایزی ندارد، تا روی کردن به آن معین و واجب گردد، پس زمانی که مصلحت روی آوردن به جهتی، برای قومی مشخص شود آنها را به آن امر می­کند، {هر که را خواهد به راه راست هدایت می­کند} و این چیزی است که حکمت و مصلحت اقتضا می­کند که گاه به سوی بیت المقدس روی آورند و گاه به سوی کعبه.

{و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم} یعنی امتی عدل یا شریف­ترین امت­ها، و بدین جهت شما را به سوی شریف­ترین و برترین قبله هدایت کردیم تا در روز قیامت بر مردم گواه باشید، و تفسیر این آیه در کتاب امامت گذشت و ذکر شد که این خطاب به ائمه علیهم السلام بوده است و در قرائت آن بزرگواران، «ائمة وسطا» آمده است.

{و قبله­ای را که چندی بر آن بودی مقرر نکردیم} گفته­اند: موصول التی صفت قبله نیست، بلکه مفعول دوم فعل جعل است یعنی قبله را بیت المقدس قرار ندادیم، مگر برای آزمودن مردم، گویی خواسته است این مطلب را بگوید که اصل دستور تو این است که به سوی کعبه روی کنی، و روی آوردن تو به سوی بیت المقدس به دلیل قصد و غرضی پیش آمده است.

ونیز گفته­اند: منظور این است که الآن قبله را آنچه که پیش از این در مکه بر آن بودی یعنی کعبه مقرر نکردیم و تو را دوباره به آن باز نگردانیدیم، مگر برای آزمون و امتحان، زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله در مکه به سوی کعبه نماز می­خواند،

ص: 35

ثم أمر بالصلاة إلی صخرة بیت المقدس بعد الهجرة تألیفا للیهود ثم حول إلی الکعبة و قیل بل کانت قبلته بمکة بیت المقدس إلا أنه کان یجعل الکعبة بینه و بینه کما روی عن ابن عباس و سیأتی من تفسیر الإمام علیه السلام فیمکن أن یراد ذلک أیضا باعتبار جعله الکعبة بینه و بین بیت المقدس فکأنها کانت قبلة له فی الجملة.

و قیل القبلة التی کنت مقبلا و حریصا علیها و مدیما علی حبها أن تجعل قبلة

ص: 36

سپس بعد از هجرت برای الفت با یهود به نمار به سوی بیت المقدس امر شد. سپس دوباره به سوی کعبه تغییر یافت. گفته شده است: که قبله پیامبر در مکه نیز بیت المقدس بوده است و فقط کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار می­داده است، همان طور که از ابن عباس روایت شده است و در تفسیر امام علیه السلام نیز خواهد آمد. پس ممکن است این نکته مورد نظر باشد که به اعتبار اینکه کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار می­داده است گویی در هر دو مورد قبله او همان بوده است. نیز گفته شده است: قبله­ای که به آن روی می­آوردی و به آن تمایل داشتی و با علاقه مصر بودی که قبله گذارده شود،

ص: 36

و ربما یضمن الجعل معنی التحویل أو یحذف المفعول الثانی أی منسوخة أو یحذف مضاف أی تحویل القبلة و لا یخفی ضعف الجمیع و یحتمل أن یکون المعنی و ما شرعنا و قررنا القبلة التی کنت علیها قبل ذلک أو یکون المفعول الثانی محذوفا أی مقررة أو مفروضة و الموصول علی الوجهین صفة للقبلة.

إِلَّا لِنَعْلَمَ إلا امتحانا للناس لنعلم من یثبت علی الدین ممیزا ممن یرتد و ینکص علی عقبیه فعلی الوجه الأول و بعض الوجوه الأخیرة یمکن أن یراد لنعلم ذلک عند کونها قبلة أو الآن عند الصرف إلی الکعبة ذلک أو الأعم و لعله أولی.

و قیل فی تأویل ما توهمه الآیة من توقف علمه سبحانه علی وجود المعلوم وجوه الأول أن المراد به و بأمثاله العلم الذی یتعلق به الجزاء أی العلم به موجودا حاصلا.

و الثانی أن المراد به التمییز فوضع العلم موضع التمیز لأن العلم یقع به التمیز و هو الذی یقتضیه قوله مِمَّنْ یَنْقَلِبُ کما أومأنا إلیه کما قال تعالی لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ و یشهد له قراءة لیعلم علی بناء المجهول.

و الثالث أن المراد به علم الرسول و المؤمنین مع علمه فعلمه و إن کان أزلیا لکن لا ریب فی جواز عدم حصول علم الجمیع إلا بعد الجعل کما هو الواقع.

الرابع أن المراد علم الرسول صلی الله علیه و آله و المؤمنین و إنما أسند علمهم إلی ذاته لأنهم خواصه و أهل الزلفی لدیه.

و الخامس أن المقصود بالذات علم غیره من الرسول صلی الله علیه و آله و المؤمنین و الملائکة لکنه ضمهم إلی نفسه و علمهم إلی علمه إشارة إلی أنهم من خواصه و هذا قریب مما تقدمه.

و السادس أنه علی التمثیل أی فعلنا ذلک فعل من یرید أن یعلم.

وَ إِنْ کانَتْ إن هی المخففة التی یلزمها اللام الفارقة بینها و بین النافیة و الضمیر لما دل علیه قوله وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ من الردة و التحویلة و الجعلة

ص: 37

و شاید «جعل» معنای تغییر دادن را در برداشته باشد، یا اینکه مفعول دوم یعنی «منسوخة» حذف شده باشد، و یا اینکه قبله مضاف الیه باشد و مضاف یعنی «تحویل» محذوف باشد، و روشن است که همه این وجوه ضعیف است.

و ممکن است که معنا این باشد قبله­ای که پیش از این قبله، بر آن بودی را وضع و مقرر نکردیم، یا اینکه مفعول دوم یعنی«مقررة» یا «مفروضة» حذف شده باشد که در هر دو صورت موصول، صفت قبله است.

{جز آنکه باز شناسیم} یعنی جز برای امتحان مردم، تا کسی را که بر دین ثابت قدم است را از کسی که مرتد است و از عقیده خود باز می­گردد باز شناسیم، که در حالت اول و برخی از حالات اخیر ممکن است مقصود این باشد: تا این مطلب را در زمانی که بیت المقدس قبله بود و اکنون هنگام تغییر یافتن به کعبه بدانیم، و ممکن است این باشد یا اعم از این، و شاید این معنی مناسب­تر باشد .

و در تأویل آنچه که این آیه درباره منوط بودن علم خداوند به وجود معلوم به ذهن متبادر می­سازد چند وجه ذکر شده است: اول اینکه منظور از آن و امثال آن، علمی است که جزا به آن تعلق می­گیرد یعنی علمی که موجود و حاصل باشد.

و دوم اینکه منظور از علم تمییز و تشخیص است، پس علم در جایگاه تشخیص قرار گرفته است به این دلیل که تشخیص و تمییز به وسیله علم صورت می­گیرد، و این چیزی است که عبارت {از کسی که از عقیده خود بر می­گردد} اقتضا می­کند، چنان که به آن اشاره کردیم، و همان گونه که خداوند می­فرماید: «حتّی لیمیز الله الخبیث من الطیّب» {تا خدا ناپاک را از پاک جدا کند} و قرائت فعل «لیعلم» به صورت مجهول نیز بر این معنی گواهی می­دهد.

وسوم اینکه منظور از آن علم رسول خدا صلی الله علیه و آله و مؤمنان به همراه علم خداوند است، پس علم خداوند هر چند که ازلی است، اما شکی نیست که علم همگان حاصل نمی­شود مگر بعد از مقرر کردن چنان که واقعیت چنین است.

چهارم: منظور علم رسول خدا صلی الله علیه و آله و مؤمنان است، و علم آنها فقط به این دلیل به ذات خداوند اسناد داده شده است که آنها نزد او خواص و دارای مقام و منزلت هستند.

پنجم: مقصود از ذات، علم غیر از خود او از قبیل رسول الله صلی الله علیه و آله، مؤمنان و ملائکه است، اما همه آنها را برای اشاره به اینکه آنان از خواص او هستند، به خودش ملحق کرده و علم ایشان را به علم خویش نسبت داده و این تفسیر به موردی که ذکر کردیم نزدیک است.

ششم: از باب تمثیل و تشبیه است یعنی ما آن عمل را مانند عمل کسی که می­خواهد آگاه شود انجام دادیم.

«إن» در «و إن کانت» مخففه از مثقله است، که لام فارقه­ای که میان این نوع إن و إن نافیه، تفاوت ایجاد می­کند به همراه آن می­آید و مرجع ضمیر، چیزی است که {و مقرر نکردیم قبله} بر آن دلالت دارد از قبیل بازگشت، تغییر و مقرر کردن،

ص: 37

و قیل للکعبة لَکَبِیرَةً أی ثقیلة شاقة إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ أی هداهم الله للثبات و البقاء علی دینه و الصدق فی اتباع الرسول صلی الله علیه و آله.

وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ اللام لام الجحود لتأکید النفی ینتصب الفعل بعدها بتقدیر أن و الخطاب للمؤمنین تأییدا لهم و ترغیبا فی الثبات إِیمانَکُمْ قیل أی ثباتکم علی الإیمان و رسوخکم فیه و قیل إیمانکم بالقبلة المنسوخة أو صلاتکم إلیها کما سیأتی فی الروایة و عن ابن عباس لما حولت القبلة قال ناس کیف أعمالنا التی کنا نعمل فی قبلتنا الأولی و کیف بمن مات من إخواننا قبل ذلک فنزلت إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ فلا یضیع أجورهم (1).

ص: 38

و گفته­اند که مرجع آن کعبه است، {سخت گران است} یعنی سنگین و دشوار است جز بر کسانی که خدا هدایت­شان کرد، یعنی خداوند آنها را به ثبات و پای­بندی بر دین و صداقت در پیروی از رسول الله صلی الله علیه و آله هدایت کرد .

«و ما کان الله لیضیع»{و خداوند بر آن نبود که ضایع گرداند} لام موجود در این آیه لام جحود و برای تأکید نفی است و فعل بعد از آن با تقدیر «أن» منصوب می­شود، و خطاب آیه به مؤمنان است به جهت تأیید آنها و راغب ساختن آنان به ثبات، { ایمان شما} گفته شده است منظور از ایمان، ثبات شما بر ایمان و پای­بندی شما بر آن است، نیز گفته­اند منظور ایمان شما به قبله منسوخه، یا نماز شما به سوی آن است، چنان که در روایت ذکر خواهد شد، و از ابن عباس روایت است که زمانی که قبله تغییر یافت گروهی از مردم گفتند اعمال ما که پیش از این در قبله نخست انجام می­دادیم چه خواهد شد، و تکلیف برادرانی که قبل از این قبله، وفات یافته­اند چه خواهد بود؟ پس این آیه نازل شد: {زیرا خدا نسبت به مردم دلسوز و مهربان است، پس اجر و پاداش آنان را ضایع نمی گرداند.}

{ما (به هر سو) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم} گفته شده است: یعنی به هر سو گردانیدن رویت به سمت آسمان به انتظار وحی را می­بینیم، زیرا بر اساس آنچه که علی بن ابراهیم(1)

ص: 38

قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ قیل أی تردد وجهک فی جهة السماء تطلعا للوحی، روی: أن رسول الله صلی الله علیه و آله صلی مدة مقامه بمکة إلی بیت المقدس ثلاث عشرة سنة و بعد مهاجرته إلی المدینة سبعة أشهر علی ما رواه علی بن إبراهیم (1) و ذکره جماعة.

و قال الصدوق رحمه الله تسعة عشر شهرا کما سیأتی و المشهور بین العامة ستة عشر شهرا أو سبعة عشر شهرا فقالت الیهود تعییرا إن محمدا تابع لنا یصلی إلی قبلتنا فاغتم لذلک رسول الله و إنه کان قد استشعر أنه سیحول إلی الکعبة أو کان وعد ذلک کما قیل أو کان یحبه و یترقبه لأنها أقدم القبلتین و قبلة أبیه إبراهیم و أدعی للعرب إلی الإسلام لأنها مفخرهم و مزارهم و مطافهم فاشتد شوقه إلی ذلک مخالفة علی الیهود و تمییزا منهم و خرج فی جوف اللیل ینظر إلی آفاق السماء منتظرا فی ذلک من الله أمرا.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام وَدِدْتُ أَنْ یُحَوِّلَنِی اللَّهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِثْلُکَ وَ أَنْتَ کَرِیمٌ عَلَی رَبِّکَ فَاسْأَلْ فَإِنَّکَ عِنْدَ اللَّهِ بِمَکَانٍ فَعَرَجَ جَبْرَئِیلُ وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُدِیمُ النَّظَرَ إِلَی السَّمَاءِ رَجَاءَ أَنْ یَنْزِلَ جَبْرَئِیلُ بِمَا یُحِبُّ مِنْ أَمْرِ الْقِبْلَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ قَدْ صَلَّی مِنْهَا رَکْعَتَیْنِ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ وَ حَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری الْآیَةَ فَصَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ(2).

ص: 39

نقل کرد و جمعی ذکر نموده­اند، روایت است که رسول الله صلی الله علیه و آله در طول اقامتش در مکه سیزده سال به سوی بیت المقدس نماز خواند، و بعد از هجرتش به مدینه نیز هفت ماه به سوی آن نماز اقامه کرد، و صدوق رحمه الله گفته است نوزده ماه، که در آینده ذکر خواهد شد، و قول مشهور بین عامه شانزده یا هفده ماه است. پس یهودیان به سرزنش گفتند که محمد تابع ماست و به سوی قبله ما نماز می­خواند. رسول الله صلی الله علیه و آله بدین خاطر اندوهگین شد، وی احساس کرد بود که قبله به سوی کعبه تغییر خواهد یافت و آن گونه که گفته شده برای این کار، به او وعده داده شده بود یا دوست داشت و منتظر آن بود، زیرا کعبه، قدیمی­ترین قبله ها و قبله پدرش ابراهیم علیه السلام بود، و عرب را نیز بیش­تر به سوی اسلام ترغیب می­کرد، زیرا افتخار، زیارت­گاه و محل طواف آنهاست، و تفاوت داشتن با یهودیان و جدایی از آنها نیز اشتیاقش به کعبه را افزون می­ساخت، پس شبانگاه خارج شد و در انتظار امری از خداوند در این مورد به آسمان چشم دوخت، و روایت است که به جبرئیل علیه السلام ف و/رمود: دوست داشتم که خداوند مرا به سوی کعبه تغییر می­داد. پس جبرئیل علیه السلام پاسخ داد: من فقط بنده­ای هستم مثل تو، تو نزد پروردگارت ارزنده­تر هستی پس از او بخواه، تو نزد او جایگاهی ویژه داری. پس جبرئیل عروج کرد و رسول الله صلی الله علیه و آله به امید آنکه جبرئیل آنچه که او هدرباره قبله دوست دارد را نازل سازد همچنان به آسمان نگاه می­کرد. زمانی که صبح بر آمد و وقت نماز ظهر رسید و دو رکعت از آن را به جای آورد جبرئیل فرود آمد و بازوانش را گرفت و او را به سوی کعبه منتقل ساخت، و آیه «قد نری» را بر او نازل ساخت، پس پیامبر دو رکعت آخر را به سوی کعبه اقامه نمود.

ص: 39

و قیل قد هنا علی أصله من التوقع و التحقیق من غیر اعتبار تقلیل و لا تکثیر و قیل هنا للتکثیر و قیل للتقلیل لقلة وقوع المرئی من تقلب وجهه علیه السلام و الرؤیة منه تعالی علمه سبحانه بالمرئی و لیس بآلة کما فی حقنا.

فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً فلنعطینک و لنمکننک من استقبالها من قولک ولیته کذا إذا جعلته والیا له أو فلیجعلنک تلی سمتها تَرْضاها تحبها و تمیل إلیها لأغراضک الصحیحة فلا یستلزم ذلک سخط بیت المقدس و لا سخط التوجه إلیه.

و الشطر النحو و الجهة و المراد بالمسجد الحرام (1) إما الکعبة کما هو المشهور

ص: 40

و گفته­اند که «قد» در اینجا به معنای اصلی آن یعنی توقع و تحقیق، و بدون در نظر گرفتن تقلیل یا تکثیر آمده است، و نیز آورده­اند که در اینجا به معنای تکثیر است. همچنین گفته شده است: برای تقلیل است چون به دلیل گردیدن صورت نبی رسول الله صلی الله علیه و آله دید او اندک بوده است، و رؤیت خداوند متعال، علم او به مرئی است وهمانند ما با وسیله و ابزار صورت نمی­گیرد.

{تا تو را به قبله­ای برگردانیم} یعنی تا به تو عطا کنیم و تو را قادر به روی کردن به آن سازیم، و این فعل مانند این است که هنگامی که چیزی را پشت به خودت قرار بدهی یا طوری قرار بگیری که پشت به آن باشی بگویی «ولّیته کذا»، {بدان خشنود شوی} یعنی آن را دوست داری و به خاطر اهداف صحیحت به آن گرایش داری، که این امر مستلزم ناخشنودی از بیت المقدس و آزردگی از روی کردن به آن نیست.

و شطر یعنی سمت و جهت و منظور از مسجد الحرام(1)، یا کعبه است چنان که مشهور است،

ص: 40

تسمیة للجزء الأشرف باسم الکل أو لأن البیت بنفسه مسجد أیضا و محترم کما یقال البیت الحرام أو الحرم تسمیة للکل باسم أشرف الأجزاء إشعارا بالتعظیم أو لمشارکته مع المسجد فی وجوب الاحترام کما قیل فی قوله سبحانه سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (1) و کما روی عن ابن عباس فی قوله تعالی فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ أن المراد به الحرم بحمل الآیة علی البعید الخارج عن الحرم بناء علی کون الحرم قبلة لهم کما سیأتی تحقیقه فی شرح الأخبار و أما جعله بمعناه الشرعی بتخصیص الآیة بأهل الحرم بناء علی کونه قبلة لهم فعلی تقدیر تسلیم مبناه تقلیل فائدة الآیة یضعفه بل ینفیه.

وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ خص الرسول بالخطاب أولا تعظیما له و إیجابا لرغبته ثم عمم تصریحا بعموم الحکم جمیع الأمة و سائر الأمکنة و تأکیدا لأمر القبلة و تحضیضا للأمة علی المتابعة و قیل لا ریب فی اتحاد المراد بالشطر فی الخطابین و أن الظاهر العموم و شمول القریب و البعید و أنه یصدق علی المشاهد للعین المتوجه إلیها أنه مول وجهه شطرها فلا یکون معنی الشطر ما یخص البعید بل یشمل القریب أیضا و عن ابن عباس أنه أول نسخ وقع فی القرآن.

وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ قیل هم الیهود أو الأعم منهم و النصاری لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ تحویل القبلة الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ قیل لعلمهم جملة أن کل شریعة لا بد لها من قبلة و تفصیلا لتضمن کتبهم أنه یصلی إلی القبلتین لکنهم لا یعترفون لشدة عنادهم

ص: 41

به سبب نام گذاری جز شریف­تر به نام کل یا به این علت که نفس بیت نیز مسجد و مورد احترام است همان گونه که بیت الحرام گفته می­شود، یا منظور از آن حرم است به دلیل نام گذاری کل با نام شریف­ترین اجزاء برای اشاره به تعظیم و تکریم آن، یا به دلیل سهیم بودن آن با مسجد در وجوب احترام، همان گونه که درباره این سخن خداوند «سبحان الّذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام(1)» {منزه است آن خدایی که بنده اش را شبانگاهی از مسجد الحرام سیر داد} گفته شده است، و چنان که در باره این سخن خداوند متعال «فلایقربوا المسجد الحرام» {پس نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند}از ابن عباس روایت است که با تفسیر کردن آیه بر (مکان) دور خارج از حرم منظور از مسجد الحرام، حرم است به اعتبار اینکه حرم قبله آنهاست، چنان که تحقیق این مطلب در شرح اخبار خواهد آمد، اما با در نظر گرفتن آن به معنای شرعی آن، با اختصاص دادن آیه به اهل حرم، و با توجه به اینکه حرم قبله آنهاست، با فرض پذیرش مبنای آن، تقلیل فایده آیه، آن را تضعیف و بلکه نفی می کند.

عبارت {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا که بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} به جهت احترام و در پاسخ به علاقه پیامبر، ابتدا او را مورد خطاب قرار داده است، سپس برای تصریح به عمومیت حکم و برای تأکید بر امر قبله و ترغیب امت بر پیروی، همه امت و سایر مکان­ها را در برگرفته است، و گفته­اند شکی نیست که در هر دو خطاب، منظور از شطر یکی است، و ظاهر آیه بر عمومیت دلالت دارد و قریب و بعید را شامل می­شود و این که بر مشاهده کننده با چشمی که به سوی آن توجه کرده است صدق می­کند که گفته شود چهره­اش را به سمت آن گردانده است. پس معنای «شطر» آنچه که مختص بعید باشد، نیست بلکه قریب را نیز شامل می­شود و از ابن عباس روایت است که این امر اولین مسأله­ای است که در قرآن منسوخ شد.

{در حقیقت اهل کتاب} گفته شده که منظور یهودیان یا اعم از آنان و مسیحیان است، {نیک می­دانند که این} یعنی تغییر قبله، {از جانب پروردگارشان ( بجا و ) درست است} آورده­اند که به خاطر اینکه همه آنان می­دانند که هر شریعتی باید قبله­ای داشته باشد و نیز به جهت تفصیلی که در محتوای کتبشان آمده است که او (پیامبر) به دو قبله نماز می­خواند، اما از شدت عناد و مخالفتشان اقرار نمی­کنند،

ص: 41

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ بالیاء وعید لأهل الکتاب و بالتاء وعد لهذه الأمة أو وعد و وعید مطلقا بِکُلِّ آیَةٍ أی بکل برهان و حجة ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ لأن المعاندین لا تنفعهم الدلالة وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ قطع لأطماعهم وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ لتصلب کل حزب فیما هو فیه وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ علی الفرض المحال أو المراد به غیره من أمته من قبیل إیاک أعنی و اسمعی یا جارة.

إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ أکد تهدیده (1)

و بالغ فیه تعظیما للحق و تحریصا علی اقتفائه و تحذیرا عن متابعة الهوی و استعظاما لصدور الذنب عن الأنبیاء.

وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ أی و لکل أمة قبلة و ملة و شرعة و منهاج أو لکل قوم من المسلمین جهة و جانب من الکعبة یتوجهون إلیها هُوَ مُوَلِّیها الله مولیها إیاهم أو هو مولیا وجهه فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ من أمر القبلة و غیره مما تنال به سعادة الدارین و فِی الْکَافِی عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: الْخَیْرَاتُ الْوَلَایَةُ.

أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً قیل أی فی أی موضع تکونوا من موافق و مخالف مجتمع الأجزاء أو مفترقها یحشرکم الله إلی المحشر للجزاء أو أینما تکونوا من أعماق الأرض و قلل الجبال یقبض أرواحکم أو أینما تکونوا من الجهات المتقابلة یأت بکم الله جمیعا و یجعل صلواتکم کأنها إلی جهة واحدة و فی بعض أخبارنا

ص: 42

{و خدا از آنچه می­کنید غافل نیست} در این جمله فعل «یعلمون» با یاء تهدیدی برای اهل کتاب، و با تاء وعده­ای برای این امت است، و یا مطلقا به معنای وعده و تهدید است.

{هر گونه معجزه­ای} یعنی هر گونه برهان و حجتی، {قبله تو را پیروی نمی­کنند} زیرا ارشاد و راهنمایی برای عناد ورزان بی فایده است، عبارت {و تو نیز پیرو قبله آنان نیستی} برای قطع کردن آز و طمع آنها ذکر شده است، {و خود آنان پیرو قبله یکدیگر نیستند} برای بیان انعطاف­ناپذیری و جمود هر گروه بر آنچه که بر آن هستند آمده است، {و پس از علمی که تو را حاصل آمده اگر از هوس­های ایشان پیروی کنی} بر فرض محال، این چنین ذکر شده و یا منظور از آن سایر افراد امت است یعنی از قِسم «به در می­گویم دیوار بشنود» است.

{در آن صورت جدا از ستمکاران خواهی بود} خداوند در این عبارت بر تهدیدش تأکید کرده، و به جهت بزرگ داشت حق و ترغیب به پیروی از آن و بر حذر داشتن از متابعت هوی و هوس، و مهم پنداشتن ارتکاب گناه توسط انبیاء در تاکید آن مبالغه نموده است.

{و بر ای هر کس قبله­ای است} یعنی و برای هر امتی قبله، آیین، قانون و روشی است، یا هر گروهی از مسلمانان جهت و جانبی خاص از کعبه دارند که به سوی آن روی می­کنند. {وی روی خود را به آن (سوی) می­گرداند} یعنی خداوند روی آنها را به سمت کعبه می­گرداند، یا اوست که روی او را به سمت کعبه بر می­گرداند، {پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید} یعنی در کارهای نیک مربوط به امر قبله و سایر مواردی که منجر به سعادت دنیا و اخرت می­گردد، و در الکافی از امام باقر علیه السلام روایت است که منظور از کارهای نیک، ولایت است.

{هر کجا که باشید خداوند همگی شما را ( به سوی خود ) باز می­آورد} گفته شده است یعنی در هر جایگاهی که باشید، موافق یا مخالف، متحد باشید یا پراکنده، خداوند شما را در محل اجتماع روز جزا گرد هم می­آورد، یا هر جا که باشید اعم از اعماق زمین یا قله کوه­ها خداوند جانتان را می­گیرد، یا در هر یک از جهت­های متقابل که باشید خداوند همه شما را به دور هم جمع می­کند، و نماز­های شما را طوری قرار می­دهد که گویی همگی به یک جهت واحد است، و در برخی از اخبار این گونه آمده است

ص: 42

أن لو قام قائمنا لجمع الله جمیع شیعتنا من جمیع البلدان و فی بعضها لقد نزلت هذه الآیة فی أصحاب القائم و أنهم مفتقدون عن فرشهم لیلا فیصبحون بمکة و بعضهم یسیر فی السحاب نهارا نعرف اسمه و اسم أبیه و حلیته و نسبه.

إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فیقدر علی الإماتة و الإحیاء و الجمع.

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ للسفر فی البلاد(1) فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إذ صلیت وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ أی و إن التوجه إلی الکعبة للحق الثابت المأمور به من ربک.

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ قیل کرر هذا الحکم لتکرر علله فإنه تعالی ذکر للتحویل ثلاث علل تعظیم الرسول بابتغاء مرضاته و جری العادة الإلهیة علی أن یولی کل أهل ملة و صاحب دعوة وجهة یستقبلها و یتمیز بها و دفع حجج المخالفین و قرن بکل علة معلولها کما یقرن المدلول بکل واحد من دلائله تقریبا و تقریرا مع أن القبلة لها شأن و النسخ من مظان الفتنة و الشبهة فبالحری أن یؤکد أمرها و یعاد ذکرها مرة بعد أخری.

لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ علة لقوله فَوَلُّوا(2) و المعنی أن التولیة

ص: 43

که اگر قائم ما عج به پا خیزد خداوند همه شیعیان ما را از همه سرزمین­ها به دور هم جمع می­کند، و در برخی دیگر آمده است که این آیه درباره یاران امام قائم عج نازل شده است که آنها شبانه بستر خود را ترک کرده و در مکه صبح می­کنند و برخی از آنان در طول روز رهسپار می­شوند، و ما نام او، نام پدرش، شکل و شمایل و نسبتش را می­دانیم.

{در حقیقت خدا بر همه چیز تواناست} یعنی خداوند بر ­میراندن، زنده کردن و جمع کردن تواناست.

{از هر کجا بیرون آمدی} مربوط به سفر در بلاد است(1)، {روی خود را به سوی مسجد الحرام بگردان} زمانی که نماز می­خوانی، {و البته این فرمان حق است و از جانب پروردگار تو است} یعنی روی کردن به کعبه، به حق اثبات شده و امر شده است و از جانب پروردگار است .

{از هر کجا بیرون آمدی} گفته شده که این حکم به خاطر تکرار علت تکرار شده است، زیرا خداوند برای تغییر قبله سه علت ذکر فرموده است: بزرگداشت رسول با تأمین رضایت او، جاری شدن عادت الهی بر اینکه که صاحب هر دین و دعوتی را به جهتی که به آن روی می­کند، و به آن باز شناخته می­شود رو بگرداند، و رد برهان­های مخالفان، و به هر علتی، معلول آن را مرتبط ساخت، و چنان که به جهت نزدیک سازی و تقریر یک مدلول را به هر یک از دلایلش مقرون می­سازد، علاوه بر این قبله دارای شأن و منزلت است، و منسوخ شدن آن از مظان فتنه و شبهه است، پس شایسته است که بر آن تأکید کند و بار دیگر آن را تکرار نماید.

{تا برای مردم بر علیه شما حجتی نباشد} این سخن دلیلی بر سخن خداوند {پس روی کنید}(2) است، و معنی این است که روی گردانیدن

ص: 43

عن بیت المقدس إلی الکعبة تدفع احتجاج الیهود بأن المنعوت فی التوراة قبلة الکعبة و أن محمدا یجحد دیننا و یتبعنا فی قبلتنا و احتجاج المشرکین بأنه یدعی ملة إبراهیم و یخالف قبلته.

إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قیل أی إلا الحجة الداحضة من المعاندین بأن قالوا ما تحول إلی الکعبة إلا میلا إلی دین قومه و حبا لبلده فرجع إلی قبلة آبائه و یوشک أن یرجع إلی دینهم و قال علی بن إبراهیم إلا هاهنا بمعنی (1) لا و لیست استثناء یعنی و لا الذین ظلموا منهم و قیل الاستثناء للمبالغة فی نفی الحجة رأسا کقول الشاعر:

و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم *** بهن فلول من قراع الکتاب

للعلم بأن الظالم لا حجة له فَلا تَخْشَوْهُمْ أی فلا تخافوهم فإن مطاعنهم لا تضرکم وَ اخْشَوْنِی فلا تخالفونی ما أمرتکم به.

وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ علة للمحذوف أی و أمرتکم لإتمامی النعمة علیکم و إرادتی اهتداءکم أو معطوف علی علة مقدرة مثل و اخشونی لأحفظکم عنهم و

ص: 44

از بیت المقدس به سوی کعبه این عذر و بهانه یهودیان را رد می­کند که آنچه که در تورات توصیف شده است قبله کعبه می­باشد، و نیز اینکه محمد دین ما را نفی می­کند ولی در قبله از ما پیروی می­کند و همچنین حجت و برهان مشرکان مبنی بر اینکه محمد ادعای دین ابراهیم را دارد ولی با قبله او مخالفت می­کند را نیز رد می کند.

{غیر از ستمگرانشان} گفته­اند که منظور این است: غیر از حجت و برهان بی اعتبار از جانب عناد­ورزان مبنی بر اینکه محمد به سوی کعبه تغییر قبله نداد مگر به خاطر تمایل به دین قومش و علاقه به شهرش، پس به قبله پدرانش بازگشت و به زودی به دین آنها باز خواهد گشت. وعلی بن ابراهیم گفته است: «إلّا» در این آیه به معنای استثنا نیست بلکه به معنای «لا»(1)

می­باشد، یعنی نه ستمگران آنها، و نیز ذکر شده که به معنای استثنا است برای مبالغه در نفی حجت و برهان از ریشه، مانند این سخن شاعر:

هیچ عیبی در آنها وجود ندارد جز اینکه در شمشیر های آنان در اثر برخورد با لشکریان شکستگی هایی وجود دارد.

به جهت اطلاع از این موضوع که ظالم هیچ حجت و برهانی ندارد، {پس از آنان نترسید} یعنی از آنها خوف به دل راه ندهید زیرا افتراهای آنان صدمه­ای به شما نمی­رساند {و از من بترسید} یعنی درباره آنچه که شما را به آن امر کردم با من مخالفت نکنید.

{تا نعمت خود را بر شما کامل گردانم} این عبارت علتی است برای معلولی مخدوف، یعنی برای کامل ساختن نعمتم بر شما، به شما امر کردم و قصد من هدایت یافتن شما است، یا عبارت برعلتی مقدر معطوف است مانند «و از من بترسید تا شما را در مقابل آنان محافظت کنم و نعمتم را بر شما کامل گردانم، یا اینکه به فعل «لئلا یکون» عطف شده است.

ص: 44

لأتم نعمتی علیکم أو علی لِئَلَّا یَکُونَ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ (1) البر کل فعل مرضی قیل الخطاب لأهل الکتاب فإنهم أکثروا الخوض فی أمر القبلة حین حولت و ادعی کل طائفة أن البر هو التوجه إلی قبلته فرد الله علیهم و قال لیس البر ما أنتم علیه فإنه منسوخ و لکن البر ما نبینه و اتبعه المؤمنون و قیل عام لهم و للمسلمین أی لیس البر مقصورا بأمر القبلة أو لیس البر العظیم الذی یحسن أن تذهلوا بشأنه عن غیره أمرها.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام (2) قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا فَضَّلَ عَلِیّاً علیه السلام وَ أَخْبَرَ عَنْ جَلَالَتِهِ عِنْدَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَبَانَ عَنْ فَضِیلَةِ شِیعَتِهِ وَ أَنْصَارِ دَعْوَتِهِ وَ وَبَّخَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی عَلَی کُفْرِهِمْ وَ کِتْمَانِهِمْ لِذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا فِی کُتُبِهِمْ بِفَضَائِلِهِمْ وَ مَحَاسِنِهِمْ فَخَرَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی عَلَیْهِمْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ مُوسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَی قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ عِیسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ أَ تَرَی رَبَّنَا یُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْکَثِیرَةَ وَ صَلَوَاتِنَا إِلَی قِبْلَتِنَا لِئَلَّا نَتَّبِعَ مُحَمَّداً عَلَی هَوَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ أَخِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قُلْ یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ الْبِرَّ الطَّاعَةَ الَّتِی تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُّونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَ الرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ بِصَلَاتِکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ أَیُّهَا النَّصَارَی وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ أَیُّهَا الْیَهُودُ(3) وَ أَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ مُغْتَاظُونَ

ص: 45

{نیکوکاری در آن نیست که روی خود را بگردانید}(1) نیکوکاری هر عمل مورد رضایت و پسند است، و گفته شده که در این آیه خطاب به اهل کتاب است زیرا آنان زمانی که قبله تغییر یافت درباره آن پیگیری بسیار کردند، و هر گروهی ادعا کرد که مقصود از نیکوکاری روی کردن به قبله آنان است. پس خداوند به آنان پاسخ داد و فرمود: نیکوکاری آنچه که شما می پندارید نیست، زیرا آن منسوخ شده است بلکه نیکوکاری آن چیزی است که ما بیان نمودیم و مؤمنان از آن پیروی کردند، و همچنین گفته شده است که نیکواری میان اهل کتاب و مسلمانان مشترک است، یعنی نیکوکاری منحصر به امر قبله نیست، یا نیکوکاری کار بزرگی نیست که شایسته باشد به خاطر آن امور دیگر را نادیده بگیرید.

و در تفسیر امام عسکری علیه السلام(2)

از علی بن حسین علیه السلام آمده است زمانی که رسول الله صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برتر شمرد، و از جلال و بزرگی او نزد خداوند خبر داد و از فضیلت پیروان وی و یاران دعوتش پرده برداشت، و یهودیان و مسیحیان را به خاطر کفرشان و نیز به این خاطر که نام محمد، علی و خاندان آن دو به همراه فضائل و محاسنشان در کتاب های آنها ذکر شده ولی آنان این مطلب را کتمان می­کنند، سرزنش کرد، یهودیان و مسیحیان بر آنان فخر­فروشی کردند و یهودیان گفتند: ما به این قبله بسیار نماز گزاردیم و در میان ما کسانی هستند که شب را با نماز به سوی این قبله زنده­ می­دارد، و آن قبله موسی علیه السلام است که ما را به آن امر کرده است. مسیحیان گفتند: ما به سوی این قبله بسیار نماز اقامه کردیم و در میان ما کسانی هستند که شب را با نماز به سوی آن زنده می­دارد، و آن قبله عیسی علیه السلام است که ما را به آن امر فرموده است. هر یک از این دو گروه گفت: آیا پروردگار ما همه این اعمال و نماز­های ما را به سوی این قبله به این دلیل که از محمد در هواهایش در مورد خودش و برادرش پیروری نکردیم باطل می­سازد .

پس خداوند این گونه نازل کرد: ای محمد بگو {نیکوکاری نیست} آن طاعتی که به وسیله آن به بهشت دست یابید و مستحق غفران و رضایت باشید، به این نیست که ای مسیحیان در نماز {روی خود را به سوی مشرق بگردانید}، و ای یهودیان(3)

به این نیست که به سوی مغرب روی بگردانید در حالی که با امر و فرمان خداوند مخالف هستید، و بر علی که ولی خداست خشمگین هستید،

ص: 45

وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ بِأَنَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ یُعَظِّمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُکْرِمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُهِینُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُذِلُّهُ لَا رَادَّ لِأَمْرِهِ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ آمَنَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّتِی أَفْضَلُ مَنْ بُوِّئَ فِیهَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ بَعْدَهُ أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الَّتِی لَا یَحْضُرُهَا مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِیهَا أَنْوَارُهُ فَسَارَ فِیهَا إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ هُوَ وَ إِخْوَانُهُ وَ أَزْوَاجُهُ وَ ذُرِّیَّاتُهُ وَ الْمُحْسِنُونَ إِلَیْهِ وَ الدَّافِعُونَ فِی الدُّنْیَا عَنْهُ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِطُولِهِ.

وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ (1) قال الطبرسی رحمه الله (2) قیل فیه وجوه أحدها أن معناه توجهوا إلی قبلة کل مسجد فی الصلاة علی استقامة و ثانیها أن معناه أقیموا وجوهکم إلی الجهة التی أمرکم الله بالتوجه إلیها فی صلاتکم و هی الکعبة و المراد بالمسجد أوقات السجود و هی أوقات الصلاة و ثالثها أن المراد إذا أدرکتم الصلاة فی مسجد فصلوا و لا تقولوا حتی أرجع إلی مسجدی و المراد بالمسجد موضع السجود و رابعها أن معناه اقصدوا المسجد فی وقت کل صلاة أمرا بالجماعة لها ندبا عند الأکثرین و حتما عند الأقلین و خامسها أن معناه أخلصوا وجوهکم لله فی الطاعات و لا تشرکوا به وثنا و لا غیره.

ص: 46

{بلکه نیکی آن است که کسی به خدا ایمان آورد} به اینکه او واحد احد یگانه بی­نیاز است، هر که را بخواهد تعظیم می­کند و هر که را بخواهد تکریم می­کند، و هر که را بخواهد خوار می­سازد و به ذلت می­کشاند و هیچ منع کننده­ای برای امر و فرمان او وجود ندارد، و هیچ تغییر دهنده­ای برای حکمش نیست، و کسی که به روز {بازپسین} ایمان آورد، منظور روز قیامت است، که برترین کسی که در آن جای گرفت محمد، سید و سرور مرسلین و پس از او برادر و وصی او سید الوصیین است، روزی که هیچ یک از پیروان محمد در آن حاضر نمی­شود مگر اینکه انوارش را در آن روز روشن سازد پس او به همراه برادران، همسران، فرزندان و نیکوکاران و کسانی که در دنیا از او دفاع کردند و همه کسانی که ذکر شدند، به سوی بهشت­های نعمت و آسایش حرکت می­کند .

{روی خود را مستقیم ( به سوی قبله ) کنید}(1)

طبرسی گفته است(2): درباره این آیه چند وجه وجود دارد: یکی اینکه به این معناست که در هر نماز به سوی قبله هر مسجد به درستی روی کنید، و دوم اینکه در نمازتان به جهتی که خداوند به روی کردن به آن امر فرموده روی کنید، که همان کعبه است و مقصود از مسجد اوقات سجده یعنی اوقات نماز است، و سوم اینکه مقصود این است که زمانی که در مسجدی وقت نماز فرا می­رسد، نماز را به جای آورید و نگویید که به مسجد خودم بر می­گردم، و منظور از مسجد مکان سجده است و چهارم اینکه معنایش این است که در زمان هر نماز، مسجد را قصد کنید در حالی که اقامه آن به صورت جماعت از روی اختیار نزد اکثریت، و از روی وجوب نزد اقلیت امر شده است، و پنجم اینکه معنایش این است که در طاعات نیتتان را برای خدا خالص کنید و با بت­پرستی و غیر آن به او شرک نورزید .

ص: 46

و فی التهذیب (1)

عن الصادق علیه السلام هذه فی القبلة و عنه علیه السلام مساجد محدثة فأمروا أن یقیموا وجوههم شطر المسجد الحرام کما سیأتی بروایة العیاشی (2).

وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ (3) قال الطبرسی (4)

أی استقم فی الدین بإقبالک علی ما أمرت به من القیام بأعباء الرسالة و تحمل أمر الشریعة بوجهک و قیل معناه أقم وجهک فی الصلاة بالتوجه نحو الکعبة حَنِیفاً أی مستقیما فی الدین.

در تهذیب(1)

از امام صادق علیه السلام روایت است که این آیه درباره قبله و درباره مساجد جدید الاحداث می­باشد، پس بر شما امر شده است که به سوی مسجد الحرام روی گردانید، چنان که این مطلب به روایت عیاشی(2) نیز ذکر خواهد شد .

{(و به من دستور داده شده است) که به دین روی آور}(3) طبرسی گفته است(4):

یعنی با روی آوردن به آنچه که بدان امر شدی، در پرداختن به مسئولیت­های رسالت و بر عهده گرفتن امر شریعت، بر دین پایدار بمان. و نیز گفته شده است: به این معناست که با روی کردن به کعبه در نماز، روی خود را مستقیم به سوی قبله قرار بده {حنیفاً} یعنی صحیح و استوار در دین.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: {مشرق و مغرب از آن خداست پس به هرسوی رو کنید آنجا روی ( به ) خداست} امام کاظم علیه السلام فرمود: این آیه درباره نماز نافله نازل شده است، پس زمانی که در سفر بودی، به هر سمتی که روی کردی آن را به جای بیاور، اما عبارت {و هر کجا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} نمازهای فریضه را در نظر دارد که فقط باید به سمت قبله اقامه شود.

ص: 47

توضیح

بدان که اغلب اصحاب وجود اجماع بر وجوب روی کردن به قبله در نمازهای فریضه چه یومیه باشد و چه غیر آن را نقل کرده­اند، غیر از نماز خوف و حالت ضرورت، و با صرف از نظر این اجماع، ثابت کردن این نظر با استفاده از آیات و روایات درباره نمازهایی غیر از نماز­های یومیه با دشواری همراه است، و فرائضی که در خبر آمده است احتمال دارد که به نمازهای یومیه اختصاص داشته باشد اما قرار گرفتن فرائض در مقابل نافله در این خبر عمومیت آن را تأیید می­کند.

اما قول مشهور درباره نمازهای نافله میان اصحاب، شرط بودن روی کردن به قبله در آن است، البته در صورتی که فرد پیاده یا سوار، در حال حرکت نباشد بلکه بر روی زمین مستقر و ساکن باشد، و ظاهر کلام محقق و شیخ در کتاب الخلاف و نیز برخی از متأخران بر جایز بودن مطلق نمازهای نافله به جهتی غیر از قبله دلالت دارد، و به مستحب بودن روی کردن به قبله در آن نظر داده­اند، و در این باره چنان که مشاهده کردی به آیه نخست استدلال کرده­اند. در المعتبر گفته است: در نقل ها به وفور آمده است که این آیه درباره نمازهای نافله است، و در المنتهی و تذکره به نقل از امام صادق علیه السلام آمده است: که این آیه درباره نماز نافله است و مقید ساختن آن به سفر در خبر فوق، با سخن امام علیه السلام در تعارض است و این مسأله خالی از اشکال نیست، بنابراین رعایت احتیاط در عبادات به رستگاری و نجات نزدیک­تر است .

در خصوص جایز بودن نماز نافله بر روی مرکب، در کتاب المعتبر گفته است: علما بر جایز بودن آن اتفاق نظر دارند چه اینکه سفر طولانی باشد چه کوتاه، اما شیخ در المبسوط و الخلاف بر جایز بودن آن در طول اقامت فرد در دیار خود تصریح کرده، و جمعی از متأخرین نیز از این نظر او پیروی کرده­اند، و ابن ابو عقیل از آن منع کرده است، اما نظر بهتر در اخبار فراوانی که بر این موضوع دلالت دارند جایز بودن نماز نافله برای فرد پیاده و سواره، در سفر و در طول اقامت در دیار خود، در حالت ضرورت و اختیار است، اما اقامه نماز در حالت استقرار بهتر است و شاید احوط این باشد که شخص پیاده در طول اقامت در دیار خود نماز نافله اقامه کند، هر چند نظر بهتر در این باره نیز به سبب وجود اخبار جوازاست، و روی آوردن به قبله هنگام تکبیره الاحرام مستحب است، و ابن ادریس قاطعانه بر وجوب آن نظر داده است، که به صورت مطلق آمدن این موضوع در اغلب اخبار نظر او را رد می­کند، و در رکوع و سجده ایماء و اشاره کافی است، اما سجده پایین­تر است و در ایماء برای سجده قرار دادن پیشانی بر آنچه که سجده کردن بر آن صحیح است واجب نیست و اگر شخص پیاده، در صورت امکان، رکوع و سجده کند بهتر است.

ص: 48

روایت2.

المعتبر: حسین بن مختار از امام صادق علیه السلام روایت کرد: از او درباره مردی سؤال کردم که در حالی که راه می­رود نماز نافله می­خواند. او فرمود: بله - مشکلی نیست -(1)

روایت3.

فقه القرآن رواندی: واز آن دو بزرگوار روایت است که این سخن خداوند {و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} درباره نمازهای فرض، و سخن {پس به هر سو رو کنید آنجا رو به خداست} درباره نمازهای نافله است.

روایت4.

علل الشرائع: از ابو غره روایت است که امام صادق علیه السلام به من فرمود: بیت الحرام قبله مسجد، و مسجد قبله مکه، و مکه قبله حرم و حرم قبله دنیا است. (2)

و نیز از علل الشرائع: مفضل بن عمر گفت: از امام صادق علیه السلام درباره متمایل شدن یارانمان به سمت چپ قبله و علت آن سؤال کردم پس پاسخ گفت زمانی که حجر الأسود از بهشت فرود آمد و در مکانش قرار گرفت انصاب حرم در

ص: 49

حَیْثُ لَحِقَهُ النُّورُ نُورُ الْحَجَرِ فَهُوَ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ أَرْبَعَةُ أَمْیَالٍ وَ عَنْ یَسَارِهَا ثَمَانِیَةُ أَمْیَالٍ کُلُّهُ اثْنَا عَشَرَ مِیلًا فَإِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْیَمِینِ خَرَجَ عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ لِعِلَّةِ [لِقِلَّةِ] أَنْصَابِ الْحَرَمِ وَ إِذَا انْحَرَفَ ذَاتَ الْیَسَارِ لَمْ یَکُنْ خَارِجاً عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ الْکَعْبَةَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الْمَسْجِدِ وَ جَعَلَ الْمَسْجِدَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الْحَرَمِ وَ جَعَلَ الْحَرَمَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الدُّنْیَا(2).

جایی که نور حجر به آن برخورد می­کرد قرار داده شد، که از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن هشت میل و همه آن در مجموع دوازده میل بود، پس زمانی که انسان به سمت راست متمایل شود به دلیل کم بودن انصاب حرم، از حد قبله خارج می­شود، و اگر به سمت چپ متمایل گردد از حد قبله خارج نمی­گردد.(1)

و نیز از علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی کعبه را قبله اهل مسجد، و مسجد را قبله اهل حرم، و حرم را قبله مردم دنیا قرار داد.(2)

روایت5.

فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: زمانی که قصد کردی به سمت قبله رو کنی پس دو برابر اندازه ای که به سمت راست رو می­کنی، به سمت چپ رو کن، زیرا حرم از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن هشت میل است.(3)

ص: 50

روایت6.

النهایه شیخ: شیخ فرمود: هر یک از ساکنان عراق و مشرق که به قبله رو می­کند باید اندکی به سمت چپ متمایل شود تا به سمت حرم رو کرده باشد، و خبر ائمه علیهم السلام بر این آمده است.(1)

اصلاح، تدقیق، تجدید نظر و توضیح

بدان که قبله از نظر لغوی حالتی است که انسان در موقعیت استقبال از چیزی بر آن واقع می­شود سپس در عرف به آنچه که در نماز روی کردن به آن یا جهت آن واجب است، انتقال یافت، و اصحاب درباره آنچه که روی کردن به آن واحب است دچار اختلاف شده­اند، و مرتضی، ابن جنید، ابو صلاح، ابن ادریس، و محقق در المعتبر و النافع و علامه و اغلب متأخرین بر این نظرند که محل استقبال برای کسی که بتواند بدون تلاش زیاد و به عادت آن را تشخیص دهد مانند فرد نمازگزار در خانه­های مکه، خود کعبه، و برای دیگران جهت کعبه است، و دو شیخ به همراه جمعی از جمله سلار، ابن براج، ابن حمزه و محقق در شرائع بر این عقیده هستند که کعبه قبله کسی است که در مسجد است، و مسجد قبله کسی است که در حرم است، و حرم قبله کسی است که خارج از آن است، و شهید در ذکری این سخن را به اغلب اصحاب نسبت داده است و شیخ مدعی شده است که بر این موضوع اجماع وجود دارد .

ظاهراً درباره وجوب روی کردن به کعبه برای کسی که آن را مشاهده می­کند و یا در حکم کسی است که مشاهده می­کند، هر چند که خارج از مسجد باشد، میان دو گروه اختلافی وجود ندارد، و از میان طرفداران قول دوم، شیخ در المبسوط، ابن حمزه و ابن زهره به آن تصریح کرده­اند و محقق اجماع بر آن را نقل کرده است، اما ظاهر کلام شیخ درالنهایه و الخلاف، مخالف آن است وهمچنین ظاهراً گروه دوم نیز بر اساس توافق آنان بر وجوب اعتماد به علائم و نشانه­ها درصورت دشوار بودن مشاهده، بر این موضوع توافق دارند که بر کسی که دور ( از حرم ) است،روی کردن به جهت حرم واجب است(2)،

نه خود حرم، هرچند که به صراحت این موضوع را بیان نکرده­اند، و روشن است که این علائم به اندازه علم حاصل از رویارویی واقعی مفید نخواهد بود.اما متأخران از سخن گروه

ص: 51

الثانی عدم اعتبار الجهة فقالوا یلزم علیهم خروج بعض الصف المستطیل عن سمت القبلة.

ثم الظاهر من أکثر الأخبار أن الکعبة هی القبلة عینا أو جهة و ظاهر تلک الأخبار التی نقلناها أخیرا التفصیل الذی اختاره الفریق الثانی فربما تحمل الأخبار الأولة علی المسامحة من حیث إن الکعبة أشرف أجزاء الحرم و المنظور إلیه فیها و یمکن أن تکون العلة فی تلک المسامحة التقیة أیضا لأن الکعبة قبلة عند جمهور العامة.

و ربما تحمل الأخبار الأخیرة علی أن الغرض فیها بیان اتساع الجهة بحسب البعد فکلما کان البعد أکثر کانت الجهة أوسع و قد تحمل علی التقیة(1) أیضا لأن العامة رووا مثله عن مکحول بسنده عن النبی صلی الله علیه و آله و هو بعید لأنه خبر شاذ بینهم و المشهور عندهم هو الأول.

و الحق أن المسألة لا تخلو من إشکال إذ الأخبار متعارضة و إن رجحت الأخبار الأولة بقوة أسانیدها و کثرتها فالأخبار الأخیرة معتضدة بالشهرة بین القدماء و مخالفة العامة و کون التأویل فیها أبعد و الآیة غیر دالة علی أحد المذهبین کما عرفت.

فالاحتیاط یقتضی استقبال عین الکعبة إذا أمکن و کذا عین المسجد إذا تیسر و کذا عین الحرم إذا أمکن ذلک و أما النائی الذی لا یمکنه تحصیل عین الحرم فالظاهر عدم النزاع فی التوجه إلی الجهة و لا فرق بین جهة الکعبة و جهة الحرم فإن الأمارات مشترکة و أما القول بنفی اعتبار الجهة أصلا فلا یخفی بطلانه.

ثم اعلم أن التیاسر الذی دل علیه خبر المفضل المشهور بین الأصحاب استحبابه لأهل العراق قلیلا و ظاهر الشیخ فی النهایة و الخلاف و المبسوط الوجوب و استدل علیه فی

ص: 52

دوم عدم معتبر بودن جهت را دریافته­اند وگفته­اند برآنان واجب است که قسمتی از صف مستطیل از سمت قبله خارج گردد.

بنابراین آنچه که از ظاهر اغلب اخبار بر می­آید این است که خود کعبه یا جهت آن قبله است و ظاهر اخباری که اخیراً نقل کردیم توضیحی است که گروه دوم آن را برگزیده­اند، پس از آنجا که کعبه شریف­ترین جزء حرم است و محلی که به آن نظر می­شود درکعبه قرار دارد، ممکن است که این اخبار بر مسامحه حمل شود، و شاید علت این مسامحه درآن اخبار تقیه باشد، زیرا قبله نزد جمهور عامه کعبه است.

و شاید اخبار اخیر این گونه تفسیر شود که مقصود از آن بیان وسعت جهت براساس مسافت و فاصله است پس هرچه فاصله بیش­تر باشد جهت وسیع تر می­شود، و شاید این اخبار بر تقیه نیز حمل شود. زیرا عامه مشابه آن را به صورت مستند از نبی صلی الله علیه و آله به نقل از مکحول روایت کرده­اند که این نظر بعید است، زیرا این خبر نادر و شاذ است و قول مشهور نزد آنان نظر نخست است.

و در واقع این مسئله خالی از اشکال نیست، زیرا اخبار با یکدیگر تعارض دارند و اگر اخبار نخست به دلیل محکم بودن اسناد و کثرتش ترجیح داده شود، اخبار اخیر از شهرت میان قدماء و مخالفت با نظر عامه برخوردار است و امکان تأویل در آن بعید است، و چنان که دریافتی آیه بر هیچ یک از این دو نظر دلالت ندارد.

پس احتیاط اقتضا می­کند که درصورت امکان به خود کعبه روی شود، و اگر امکان پذیر بود به خود مسجد، و اگر میسر بود به خود حرم رو شود، اما فردی که دور است و نمی­تواند به خود حرم دست­رسی داشته باشد ظاهر امر عدم وجود اختلاف درباره روی کردن او به جهت است، و میان جهت کعبه و جهت حرم تفاوتی وجود ندارد زیرا نشانه­ها مشترک است، اما بطلان عدم معتبر بودن کلی جهت، روشن است.

سپس بدان نظر مشهور اصحاب درباره تیاسُر که خبر مفضل بر آن دلالت داشت، مستحب بودن آن برای اهل عراق با درجه اندک است، وظاهر سخن شیخ در النهایه، الخلاف والمبسوط وجوب آن است و شیخ در

ص: 52

الخلاف بإجماع الفرقة و بهذه الروایة و أیدت بروایة أخری مرفوعة(1)

و هو مبنی علی أن قبلة البعید هی الحرم کما صرح به المحقق.

و احتمل العلامة اطراده علی القولین و الإجماع غیر ثابت و الخبران ضعیفان و التعلیل الوارد فی هذا الخبر مما یصعب فهمه جدا إذ لو فرض أن البعید حصل عین الکعبة و کان بالنسبة إلیه القبلة عین الحرم کان انحرافه إلی الیسار مما یجعله محاذیا لوسط الحرم و أنی للبعید تحصیل عین الکعبة و علی تقدیر تسلیمه فبأدنی انحراف یصیر خارجا عن الحرم بعیدا عنه بفراسخ کثیرة إلا أن یقال الجهة مما فیه اتساع کثیر و بالانحراف الیسیر لا یخرج عنها و کون الحرم من جهة الیسار أکثر صار سببا مناسبا لاستحباب الانحراف من تلک الجهة و فیه أیضا ما تری.

و قد جری فی ذلک مراسلات بین المحقق صاحب الشرائع و المحقق الطوسی قدس الله روحهما و کتب المحقق الأول رسالة فی ذلک و هی مذکورة فی المهذب لابن فهد ره و من أرادها فلیرجع إلیه و هو رحمه الله و إن بالغ فی المجادلة و إتمام ما حاوله لکن لم ینفع فی حل عمدة الإشکال.

و الذی یخطر فی ذلک بالبال أنه یمکن أن یکون الأمر بالانحراف لأن محاریب الکوفة و سائر بلاد العراق أکثرها کانت منحرفة عن خط نصف النهار کثیرا مع أن الانحراف فی أکثرها یسیر بحسب القواعد الریاضیة کمسجد الکوفة فإن انحراف قبلته إلی الیمین أزید مما تقتضیه القواعد بعشرین درجة تقریبا و کذا مسجد السهلة و مسجد یونس و لما کان أکثر تلک المساجد مبنیة فی زمن عمر و سائر خلفاء الجور لم یمکنهم القدح فیها تقیة فأمروا بالتیاسر و عللوا بتلک الوجوه الخطابیة لإسکاتهم و عدم التصریح بخطإ خلفاء الجور و أمرائهم.

و ما ذکره أصحابنا من أن محراب مسجد الکوفة محراب المعصوم لا یجوز الانحراف عنه إنما یثبت إذا علم أن الإمام علیه السلام بناه و معلوم أنه علیه السلام لم یبنه أو صلی فیه من غیر انحراف عنه و هو أیضا غیر ثابت بل ظهر من بعض ما سنح لنا

ص: 53

الخلاف با اجماع فرقه و این روایت برآن استدلال کرده است و با روایت مرفوعه دیگری نیز تایید شده است(1)، و وجوب آن بر این اساس است که قبله شخص دور همان حرم است، چنان که شیخ در المحقق به آن تصریح کرده است.

علامه متابعت خویش از هردو قول مذکور را محتمل دانسته است و اجماع اثبات نشده است، و هردو خبر ضعیف است وتعلیل وارد شده دراین خبر ازجمله مواردی است که فهمش بسیار دشوار است، زیرا اگر فرض شود که شخصی که در فاصله دوراست عین کعبه را تحصیل کند درحالی که قبله برای او عین حرم است، تیاسر او را مقابل عرصه حرم قرار می­دهد؛ اما شخص بعید چگونه عین کعبه را تحصیل کند؟ و با فرض پذیرش این مسأله با کوچک­ترین انحراف، از حرم خارج می­شود و چندین فرسخ ازآن دور می­شود، مگر اینکه گفته شود: جهت، چیزی است که دارای وسعت زیاد است و با انحراف اندک از آن خارج نمی­شود و بیشتر بودن حرم از سمت چپ دلیل مناسبی برای مستحب بودن انحراف از آن جهت گردیده است، و این امر نیز جای تأمل دارد.

و در این مورد مکاتباتی بین محقق صاحب الشرائع و محقق طوسی انجام گرفته است، و محقق ابتدا در این­باره یادداشتی نوشته که در مهذب برای ابن فهد ذکر شده است که هرکس آن را بخواهد به آن کتاب مراجعه نماید، و او هرچند در مجادله و مباحثه و به نتیجه رساندن تلاش خود، کوشش بسیار کرده است اما در حل غالب اشکال کمکی نکرده است .

و آنچه که در این مورد به ذهن خطور می­کند این است که ممکن است امر به انحراف بوده باشد، زیرا اکثر محراب­های کوفه و سایر شهرهای عراق از خط نصف النهار بسیار منحرف است، و علاوه بر آن انحراف اغلب آن­ها بر اساس قواعد ریاضی نظیر انحراف مسجد کوفه اندک است، پس انحراف قبله در آن به سمت راست تقریبا بیست درجه از آنچه که قاعده می­طلبد بیشتر است و مسجد سهله و مسجد یونس نیز چنین است و از آنجا که بیشتر این مساجد در زمان عمر و سایر خلفای ستمکار بنا شده است به جهت تقیه برایشان امکان­پذیر نبوده است که اندازه­گیری نمایند، پس برای ساکت کردن آنها و عدم تصریح به خطای خلفای جور و امرای آنان به تیاسر امر کرده­اند و با آن وجوه خطابی، تعلیل نموده­اند.

وآنچه که اصحاب ما درباره اینکه محراب مسجد کوفه، محراب معصوم است و انحراف از آن جایز نیست ذکر کرده­اند، فقط زمانی اثبات می­شود، که معلوم شود امام علیه السلام آن را بنا کرده است، و روشن است که وی آن را بنا ننهاده است، یا اینکه مشخص گردد که وی بدون انحراف از آن در آن نماز خوانده است که این نیز اثبات نشده است،

ص: 53

من الآثار القدیمة عند تعمیر المسجد فی زماننا ما یدل علی خلافه کما سیأتی ذکره (1) مع أن الظاهر من بعض الأخبار أن هذا البناء غیر البناء الذی کان فی زمان أمیر المؤمنین علیه السلام بل ظهر لی من بعض الأدلة و القرائن أن محراب مسجد النبی صلی الله علیه و آله بالمدینة أیضا قد غیر عما کان فی زمانه صلی الله علیه و آله لأنه علی ما شاهدنا فی هذا الزمان موافق لخط نصف النهار و هو مخالف للقواعد الریاضیة من انحراف قبلة المدینة إلی الیسار قریبا من ثلاثین درجة و مخالف لما رواه الخاصة و العامة من أنه صلی الله علیه و آله زویت له الأرض و رأی الکعبة فجعله بإزاء المیزاب فإن من وقف بحذاء المیزاب یصیر القطب الشمالی محاذیا لمنکبه الأیسر و مخالف لبناء بیت الرسول الذی دفن فیه مع أن الظاهر أن بناء البیت کان موافقا لبناء المسجد و بناء البیت أوفق للقواعد من المحراب و أیضا مخالف لمسجد قباء و مسجد الشجرة و غیرهما من المساجد التی بناها النبی صلی الله علیه و آله أو صلی فیها.

و لذا خص بعض الأفاضل ممن کان فی عصرنا ره حدیث المفضل و أمثاله علی مسجد المدینة و قال لما کانت الجهة وسیعة و کان الأفضل بناء المحراب علی وسط الجهات إلا أن تعارضه مصلحة کمسجد المدینة حیث بنی محرابه علی خط نصف النهار لسهولة استعلام الأوقات مع أن وسط الجهات فیه منحرف نحو الیسار فلذا حکموا باستحباب التیاسر فیه لیحاذی المصلی وسط الجهة المتسعة(2)

و سیأتی مزید توضیح لتلک المقاصد مع الأخبار و القرائن الدالة علیها فی کتاب المزار و الله أعلم و حججه علیهم السلام بحقائق الأخبار و الآثار.

و الذی یسهل العسر و یهین الأمر فی ذلک أنه یظهر من الآیة و الأخبار الواردة

ص: 54

بلکه آنچه به هنگام تعمیر مساجد در عصر ما از آثار قدیمی برای ما پیش آمده است، بر می­آید، چنان که در آینده ذکر خواهد شد(1)، بر امری بر خلاف این نظر دلالت دارد.

با وجود آنکه از ظاهر برخی اخبار این گونه بر­ می­آید که بنای حاضر غیر از بنایی است که در زمان امیر المومنان علیه السلام بوده است، بلکه از برخی ادله و شواهد بر من روشن شد که محراب مسجد النبی صلّی الله علیه و آله در مدینه نیز از آنچه که در زمان وی بوده است تغییر یافته است، زیرا آنچه که ما از آن بنا در این عصر مشاهده کردیم موافق خط نصف النهار است که این امر تقریبا سی درجه با قواعد ریاضی مربوط به انحراف قبله مدینه به چپ اختلاف دارد، و با آنچه که خاصه و عامه مبنی بر اینکه زمین برای نبی اکرم صلّی الله علیه و آله جابه جا شد و او کعبه را مشاهده کرد، سپس قبله را مقابل میزاب قرار داد، تعارض دارد، زیرا هر کس که رو به روی میزاب قرار بگیرد قطب شمال مقابل شانه چپ وی و مخالف ساختمان بیت رسول صلّی الله علیه و آله که وی در آن مدفون است واقع می­گردد، با اینکه واضح است که ساختمان بیت موافق ساختمان مسجد بوده است و بنای خانه بیش از محراب با قواعد هماهنگ­تر است، همچنین با مسجد قبا، مسجد شجره و سایر مساجد که پیامبر آن­ها را بنا نهاد و یا در آن نماز گزارد، مخالف است.

و بدین جهت برخی از افاضل عصر، حدیث مفضل و امثال آن را به مسجد مدینه اختصاص داده­اند و گفته­اند بدین خاطر که جهت وسیع بوده است، این گونه بنا شده­اند و بهتر این بود که برای استعلام اوقات، محراب در میانه جهات ساخته می­شد، مگر اینکه تعارض با این قضیه از روی مصلحت باشد، مانند مسجد مدینه که برای سهولت تشخیص اوقات محرابش روی خط نصف النهار بنا شده است، در کنار این مطلب که میانه جهات در آن به سمت چپ انحراف دارد، و بدین سبب بر مستحب بودن تیاسر در آن حکم کرده­اند، تا نماز­گزار مقابل میانه جهتی وسیع قرار بگیرد(2)، توضیح بیشتر درباره این اهداف به همراه اخبار و شواهدی که بر آن دلالت دارند در کتاب مزار ذکر خواهد شد، و خداوند و حجت­های او ائمه علیهم السلام بر حقیقت اخبار و آثار آگاه­تر هستند.

و آنچه که مساله دشوار را آسان می­سازد و کار را سبک می­کند این است که از آیه و اخبار وارد شده

ص: 54

فی القبلة أن فیها اتساعا کثیرا و أنه یکفی فیها التوجه إلی ما یصدق علیه عرفا أنه جهة الکعبة و ناحیتها لما عرفت من تفسیر الآیة و أنه لا یستفاد منها إلا الشطر و الجهة

وَ لِقَوْلِهِمْ علیهم السلام: مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ. وَ قَوْلِهِمْ علیهم السلام: ضَعِ الْجَدْیَ عَلَی قَفَاکَ وَ صَلِّ. فإن بناء الأمر علی هذه العلامة التی تختلف بحسب البلاد اختلافا فاحشا یرشد إلی توسعة عظیمة و خلو الأخبار عما زاد علی ذلک و کذا کتب الأقدمین مع شدة الحاجة و توفر الدواعی علی النقل و المعرفة و عظم إشفاقهم علی الشیعة مما یؤید ذلک.

و الظاهر أنه لا تجب الاستعانة بعلم الهیئة و تعلم مسائله لأنه علم دقیق و مسائلها مبنیة علی مقدمات کثیرة یحتاج تحصیلها إلی زمان طویل و همة عظیمة و فطرة سلیمة و التکلیف بذلک لجمهور الناس مباین للشریعة السمحة السهلة و إن أمکن أن یقال أکثر مسائل الفقه تحقیقها و ترجیحها موقوف علی مقدمات کثیرة لا یطلع علیها و لا یحققها إلا أوحدی الناس و سائر الناس یرجعون إلیه بالتقلید فیمکن أن یکون أمر القبلة أیضا کذلک لأن الظن الحاصل من ذلک أقوی من سائر الأمارات المفیدة له و لا ریب أنه أحوط و أولی.

لکن الحکم بوجوبه و تعیینه مشکل إذ لو کان ذلک واجبا لکان له فی طرق الأصحاب أو سائر فرق المسلمین خبر أو یجی ء به أثر فلما لم یکن ذلک فی الأخبار و لا عمل المتقدمین الآنسین بسیر أهل البیت علیهم السلام علمنا انتفاءه مع أن غایة ما یحصل عنه بعد بذل غایة الجهد لیس إلا الظن و التخمین لا القطع و الیقین و کل ذلک لا ینافی کون الرجوع إلیه أولی لکونه أوفق من سائر الظنون و أقوی و الله الموفق للخیر و الهدی.

درباره قبله روشن می­شود که قبله دارای وسعت زیادی است، و بر اساس آنچه که از تفسیر آیه دریافتی، و اینکه غیر از شطر و جهت برداشت دیگری از آن نمی­گردد و بر اساس این سخن ائمه علیهم السلام که مابین مشرق و مغرب قبله­ای است، صرف روی کردن به آنچه که عرف آن را جهت و سمت قبله می­داند کافی است، علاوه بر آن این سخن ائمه علیهم السلام «ستاره جدی را پشت سر خود قرار بده و نماز بخوان» نیز بیانگر نظر فوق است، پس مبنا قرار دادن این ستاره که بر اساس شهر­ها اختلاف زیادی پیدا می­کند بیان کننده وسعت زیاد است. و خالی بودن اخبار و کتب قدماء از مطلبی بیش از این، علی­رغم شدت نیاز به ذکر آن و معطوف شدن انگیزه­ها به نقل و شناخت، در کنار دلسوزی زیاد آنان نسبت به شیعه از اموری است که این موضوع را تأیید می­کند.

روشن است که مدد گرفتن از علم نجوم و فراگیری مسائل مربوط به آن واجب نیست، زیرا علم دقیقی است و مسائل آن بر مقدمات بسیاری بنا شده است که فراگیری اش به زمانی طولانی و همتی بزرگ و سرشتی پاک نیاز دارد و تکلیف کردن آن برای عامه مردم با شریعت آزادمنش و ساده­گیر مغایرت دارد، و اگر بتوان گفت تحقیق اغلب مسائل فقهی و ترجیح دادن یکی از آنها به مقدمات بسیاری وابسته است که فقط خواص مردم می­توانند بر آن آگاهی یابند و آن را عملی سازند و سایر مردم از طریق تقلید به او مراجعه می­کنند، پس در مورد قبله نیز مسأله چنین می­تواند باشد، زیرا ظن و گمان حاصل از این علم از سایر نشانه­هایی که در این مورد مفید است قوی­تر است و شکی نیست که این امر احوط­ و مناسب­تر است.

اما حکم دادن به وجوب آن و تعیین کردن آن مشکل است، زیرا اگر این دو امر واجب بود در شیوه اصحاب یا سایر فرقه های مسلمانان خبر یا اثری از آن ذکر می­شد، و زمانی که این مورد در اخبار و عمل پیشینیان که به سیره اهل بیت خو کرده­اند، وجود ندارد منتفی بودن آن را در می­یابیم با وجود آنکه بعد از تلاش بسیار نهایت نتیجه­ای که حاصل می­شود فقط ظن و تخمین است نه قطعیت و تعیین، که البته همه این موارد با مراجعه به علم اختر­شناسی منافاتی ندارد، زیرا از سایر گمان­ها مناسب­تر و محکم­تر است، و خداست که به سوی خیر و هدایت توفیق می­دهد.

روایت7.

عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: رویت را به سوی قبله بگردان، و التفات نکن که نمازت تباه می­شود، زیرا خداوند به نبی­اش صلی الله علیه و آله درباره نماز فرضیه می­فرماید: {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید.}(1)

ص: 55

توضیح

ظاهر این خبر بر باطل بودن نماز در صورت التفات دلالت دارد، چه اینکه به سمت پشت باشد چه به راست و چپ، و چه با صورت باشد و یا کل بودن، و قول مشهور این است که التفات با صورت اگر به پشت و با همه بدن و از روی عمد باشد نماز مطلقاً باطل است. از کلام شهید در الذکری و البیان این گونه به نظر می­رسد که اطلاق موجود در همه بدن، اعم از این است که اندک باشد و به شرق و غرب نرسد، یا اینکه به یکی از آن دو جهت برسد، اما در مورد التفات با صورت، اگر فقط به یکی از طرفین باشد باطل کننده نیست، و ظاهر کلام المنتهی بیانگر اتفاق نظر اصحاب بر این موضوع است، و در المعتبر و التذکره مخالفت با این نظر به برخی از عامه منسوب شده است، و از شیخ فخر الدین باطل شدن نماز ( در این صورت ) نقل شده است .

شهید در الذکری از برخی از مشاهیر هم عصرش ذکر می­کند که آنان بر این نظر هستند که التفات با صورت به طور مطلق نماز را باطل می­کند که التفات با صورت در سخن وی اعم از این است که کاملا به یکی از طرفین باشد، و یا به ما بین قبله و طرفین باشد، و شاید استناد او به یکی از این روایات باشد، که شهید در ذکری بر اساس آنچه که زراره(1)

در خبری صحیح از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: التفات اگر با همه بدن باشد نماز را باطل می­کند، این روایات را به التفات با کل بدن تفسیر کرده است، و گاه گفته می­شود: این سخن به منطوق کلام امام باقر علیه السلام در این روایت حلبی(2)

مقید است که فرمود: اگر التفات زیاد بود، نماز را اعاده کن. پس روشن است که زیاد بودن زمانی حاصل می­شود که التفات با صورت، خصوصا به یکی از طرفین باشد .

و همه مواردی که ذکر کردیم درباره حالت عمد است، اما درباره حالت سهو، در سخن اصحاب اختلاف و تدافع وجود دارد و از برخی اقوال آن­ها این گونه بر­می­آید که سهو نیز در حکم عمد است، و برخی دیگر بیانگر این است که نماز اصلا اعاده نمی­شود. و از برخی دیگر چنین به نظر می­رسد که نماز فقط در وقت خودش باید اعاده شود، و برخی دیگر از آن اقوال، بیانگر همان شرح و تفصیلی است که در نماز به غیر قبله به همراه ظن وجود دارد، که چنان که پیش از این اشاره کردیم اشتباه آن واضح است.

سید در المدارک گوید: اگر التفات اندک باشد طوری که به حد راست و چپ نرسد ضرری ندارد، و اگر به یکی از طرفین برسد و در آن حالت فعلی از نماز انجام دهد در وقت آن، باید آن را اعاده کند، در غیر این صورت اعاده لازم نیست، و روشن­تر این است که شخص نماز­گزاری که به عمد با همه بدن از قبله خارج می­شود طوری که از جهت خارج می­گردد، هر چند که به حد چپ و راست نرسد، نمازش باطل می­شود، و چنین است اگر با صورتش التفات کند طوری که به

ص: 56

الخلف أی رأی ما خلفه و أما الالتفات إلی الیمین و الیسار بالوجه فقط فعدم البطلان لا یخلو من قوة و الأحوط فیه الإعادة و عدم البطلان بالتوجه بالوجه إلی ما بین المشرق و المغرب أقوی و أظهر و إن کان الأحوط الترک و معه الإعادة لا سیما إذا فعل شیئا من أفعال الصلاة کذلک خصوصا إذا فعل ما لا یمکن تدارکه.

هذا کله مع العلم بالمسألة و مع الجهل یشکل الحکم بالبطلان فی الجمیع و الأحوط الإعادة فی جمیع ما اخترنا إعادته جزما أو احتیاطا لا سیما مع تقصیره فی الطلب.

و أما الناسی فإذا کان الانحراف فیما بین المشرق و المغرب فالظاهر عدم الإعادة سواء بکل البدن أم لا لإطلاق صحیحة معاویة(1)

بن عمار و غیرها و ظاهر الآیة الأولی و إن کان نهایة الاحتیاط فیه الإعادة لا سیما إذا کان بکل البدن و فی المشرق و المغرب و المستدبر المسألة فی غایة الإشکال و الإعادة مهمة لا سیما فی الوقت إذا فعل معه شیئا من الأفعال.

و لو ظن الخروج عن الصلاة فانحرف عامدا فالمشهور أنه فی حکم العامد و بعض الروایات تدل علی عدم البطلان و الأحوط العمل بالمشهور و فی المکره خلاف و الأشهر و الأحوط إلحاقه بالعامد.

پشت برسد، یعنی پشت سرش را ببیند، اما در صورتی که التفات به چپ و راست فقط با صورت باشد، عدم باطل شدن نماز خالی از قوت نیست، و اعاده نماز در این حالت احوط است، و عدم بطلان نماز در التفات با صورت به ما بین شرق و غرب قوی­تر و روشن­تر است، هر چند که ترک آن همراه با اعاده احوط است، به ویژه اگر در آن حالت یکی از اعمال نماز خصوصا عملی که قابل تدارک نباشد را به جای آورده باشد.

همه این موارد در صورت علم به مسأله است، و در صورت جهل نسبت به آن، حکم دادن بر بطلان نماز در همه حالات را با اشکال مواجه می­سازد و اعاده نماز در همه حالاتی که از روی جزم یا احتیاط برگزیدم خصوصا همراه با تقصیر در طلب، احوط است .

اما در مورد شخص فراموشکار، اگر التفات به سمتی مابین شرق و غرب باشد بر اساس اطلاق موجود در صحیحه معاویه(1)

بن عمار و سایرین و نیز ظاهر آیه نخست، ظاهر، عدم اعاده نماز است، چه اینکه التفات با همه بدن باشد، یا غیر آن، هر چند که نهایت احتیاط در این مورد اعاده نماز است، خصوصا اگر التفات با کل بدن بوده باشد. در مورد التفات به شرق و غرب و پشت به قبله، مسأله در غایت اشکال است و اعاده نماز خصوصا در وقت آن مهم است، به ویژه این که در حالت التفات یکی از اعمال نماز را به جای آورده باشد.

واگر گمان کند که از نمار خارج شده است پس به عمد منحرف شود، قول مشهور در این­باره این است که او در حکم متعمد است، و برخی از روایات بر عدم بطلان نماز دلالت می­کنند، و عمل به قول مشهور احوط است و در مورد شخص مجبور اختلاف وجود دارد، و نظر مشهور و احوط ملحق ساختن او به فرد متعمد است.

روایت8.

علل الشرائع، توحید و مجالس: امام صادق علیه السلام در پاسخ به ابو العوجاء، زمانی که وی حج و طواف را انکار کرد فرمود: این خانه­ای است که خداوند عز و جل خلقش را با آن به بندگی درآورد تا به وسیله آن طاعت و فرمانبرداری آنها را در آمدن به آنجا بیازماید و آنها را به تعظیم و زیارت آن ترغیب نمود و آن را محل انبیاء و قبله نماز­گزاران قرار داد.(2)

روایت9.

فلاح السائل: سید – ره – گوید: در احادیث منقول دیدم که خداوند

ص: 57

تَعَالَی أَمَرَ آدَمَ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَی الْمَغْرِبِ وَ نُوحاً أَنْ یُصَلِّیَ إِلَی الْمَشْرِقِ وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام [أَنْ] یَجْمَعَهُمَا وَ هِیَ الْکَعْبَةُ فَلَمَّا بَعَثَ مُوسَی علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ آدَمَ وَ لَمَّا بَعَثَ عِیسَی علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ نُوحٍ وَ لَمَّا بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ أَنْ یُحْیِیَ دِینَ إِبْرَاهِیمَ (1).

متعال آدم علیه السلام را امر فرمود که به سوی مغرب نماز گزارد، و به نوح امر کرد که سوی مشرق نماز بپا دارد، و به ابراهیم امر نمود که میان شرق و مغرب را جمع ببندد که همان کعبه است، پس زمانی که موسی علیه السلام را مبعوث کرد او را امر کرد که دین آدم علیه السلام را احیا کند، و چون عیسی علیه السلام را مبعوث ساخت به او امر نمود که دین نوح را زنده کند، و زمانی که محمد صلّی الله علیه و آله را مبعوث ساخت به او امر فرمود که دین ابراهیم را زنده نماید.(1)

توضیح

منظور از میان آن دو را جمع ببندند این است که روی کردن به کعبه گاه با شرق و گاه با غرب مطابق است، یا اینکه غالبا میان آن دو قرار دارد، پس گویی که کعبه میان شرق و غرب را جمع بسته است.

روایت10.

المحاسن: بشیر در حدیث سلیمان مولی طربال گوید: این گرایشات را نزد امام صادق علیه السلام ذکر کردم، پس او فرمود: خیر، به خدا سوگند آنها بر هیچ یک از آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله با خود آورد، نبودند مگر روی کردن به کعبه.(2)

روایت11.

قرب الاسناد و کتاب المسائل: علی بن جعفر علیه السلام به نقل از برادرش فرمود: از او درباره مردی سؤال کردم که در نماز است و گمان می­کند که لباسش پاره شده یا به چیزی خورده است، آیا صحیح است که وی به لباسش نگاه کند یا آن را وارسی نماید؟ او پاسخ گفت: اگر در جلوی لباس یا دو طرف آن باشد، ایرادی بر او دارد نیست اما اگر در پشت سرش باشد نباید به سمت آن برگردد زیرا این عمل برایش صحیح نیست.(3)

و همچنین فرمود: و از درباره مردی سؤال کردم که در نماز التفات می­کند، آیا آن نماز قطع می­شود؟ پاسخ گفت: اگر نماز از فرائض باشد و او به پشت سر التفات کرده باشد، نمازش را قطع کرده است، اما اگر نمازش نافله باشد این حرکت نمازش را قطع نکرده است، ولی دوباره نباید برگردد.(4)

توضیح

پاسخ نخست قول مشهور درباره غیر باطل کننده بودن التفات به طرفین را تایید می­کند، اما استدلال کردن به آن در مورد اینکه توجه به پشت سر باطل کننده نماز است مشکل است، زیرا واژه «مناسب نیست» برای این نتیجه­گیری شایسته نیست، و پاسخ دوم بر اختصاص هر دو حکم به نماز­های فریضه دلالت می­کند که فرق میان فریضه

ص: 58

و بین النافلة لم أره فی کلام الأصحاب و لعله یؤید القول بعدم وجوب الاستقبال فی النافلة مطلقا کما مر.

و نافله را در سخن اصحاب مشاهده نکردم، و شاید این سخن چنان که پیش از این نیز گذشت، عدم وجوب روی کردن به قبله در نماز­های نافله را به صورت مطلق تأیید می­کند.

روایت12.

احتجاج: امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: زمانی که رسول الله صلّی الله علیه و آله در مکه بود خداوند به او امر فرمود که در نمازش به سوی بیت المقدس روی کند، و اگر امکان پذیر بود کعبه را میان خود و بیت المقدس قرار دهد، و اگر نیز امکان پذیر نبود به هر کیفیتی که شد به سوی بیت المقدس روی کند و رسول خدا در طول سیزده سال اقامتش در مکه چنین می­کرد، و زمانی که در مدینه بود با روی کردن به بیت المقدس به عبادت می­پرداخت و آن را قبله خود قرار داد و به مدت هفده یا شانزده ماه از کعبه منحرف شد و باعث شد که گروهی از مرتدان یهودی بگویند: به خدا سوگند محمد نمی­دانست چگونه نماز به جای آورد تا اینکه به سوی قبله ما روی کرد و در نمازش سبک و شیوه ما را در پیش گرفت.

این سخن به دلیل آنچه که از یهودیان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرتبط می­شد برای وی سخت و دردناک آمد و از قبله آنان بیزار و به کعبه علاقه­مند شد، پس جبرئیل نزدش آمد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود: ای جبرئیل دوست دارم که خداوند مرا از بیت المقدس به سوی کعبه باز گرداند، که به خاطر آنچه که از جانب یهود و قبله آنان به من رسیده است مورد اهانت قرار گرفتم، پس جبرئیل علیه السلام فرمود: از پروردگارت بخواه که تو را به سوی کعبه بازگرداند، که او تو را از خواسته­ات منع نمی­کند و از طلبت ناامید نمی­سازد، پس زمانی که دعایش پایان گرفت جبرئیل بالا رفت، سپس بعد از ساعتی بازگشت و خطاب به محمد گفت: ای محمد بخوان «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} پس یهودیان در آن هنگام گفتند: چه چیز آن­ها را از قبله­ای که به آن بودند روی­گردان ساخت؟ پس خداوند به بهترین شیوه به آنان پاسخ گفت و فرمود: «قل لله المشرق و المغرب»{بگو مشرق و مغرب از آن خداست} و اوست مالک آن­ها، و مکلف ساختن او به چرخش به یک سو مانند جابه جا کردن به سویی دیگر است، «یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم»{هر که را بخواهد به راه راست هدایت می­کند} و این مصلحت آن­هاست و طاعت و فرمانبرداری­شان آن­ها را به بوستان­های پرنعمت می­رساند.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: گروهی از قوم یهود نزد پیامبر آمده و گفتند: ای محمد این قبله بیت المقدس است که چهارده سال به سوی آن نماز گزاردی و اکنون آن را ترک کرده­ای، آیا آنچه که بر آن بودی حق بود و اکنون آن را به مقصد باطل رها کرده­ای، که حق فقط با باطل در تضاد است، یا اینکه آن باطل بود و تو در طول این مدت بر آن بودی، پس چه چیزی به ما این یقین را می­دهد که تو الان بر باطل نباشی؟

ص: 59

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ کَانَ ذَلِکَ حَقّاً وَ هَذَا حَقٌّ یَقُولُ اللَّهُ قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَکُمْ یَا أَیُّهَا الْعِبَادُ فِی اسْتِقْبَالِ الْمَشْرِقِ أَمَرَکُمْ بِهِ وَ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَکُمْ فِی اسْتِقْبَالِ الْمَغْرِبِ أَمَرَکُمْ بِهِ وَ إِنْ عَرَفَ صَلَاحَکُمْ فِی غَیْرِهِمَا أَمَرَکُمْ بِهِ فَلَا تُنْکِرُوا تَدْبِیرَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ قَصْدَهُ إِلَی مَصَالِحِکُمْ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ تَرَکْتُمُ الْعَمَلَ یَوْمَ السَّبْتِ ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ سَائِرَ الْأَیَّامِ ثُمَّ تَرَکْتُمُوهُ فِی السَّبْتِ ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ أَ فَتَرَکْتُمُ الْحَقَّ إِلَی بَاطِلٍ أَوِ الْبَاطِلَ إِلَی حَقٍّ أَوِ الْبَاطِلَ إِلَی بَاطِلٍ أَوِ الْحَقَّ إِلَی حَقٍّ قُولُوا کَیْفَ شِئْتُمْ فَهُوَ قَوْلُ مُحَمَّدٍ وَ جَوَابُهُ لَکُمْ قَالُوا بَلْ تَرْکُ الْعَمَلِ فِی السَّبْتِ حَقٌّ وَ الْعَمَلُ بَعْدَهُ حَقٌّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ قِبْلَةُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی وَقْتِهِ حَقٌّ ثُمَّ قِبْلَةُ الْکَعْبَةِ فِی وَقْتِهِ حَقٌّ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَ فَبَدَا لِرَبِّکَ فِیمَا کَانَ أَمَرَکَ بِهِ بِزَعْمِکَ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ حِینَ نَقَلَکَ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَدَا لَهُ عَنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُ الْعَالِمُ بِالْعَوَاقِبِ وَ الْقَادِرُ عَلَی الْمَصَالِحِ لَا یَسْتَدْرِکُ عَلَی نَفْسِهِ غَلَطاً وَ لَا یَسْتَحْدِثُ رَأْیاً یُخَالِفُ الْمُتَقَدِّمَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یَقَعُ أَیْضاً عَلَیْهِ مَانِعٌ یَمْنَعُ مِنْ مُرَادِهِ وَ لَیْسَ یَبْدُو إِلَّا لِمَنْ کَانَ هَذَا وَصْفَهُ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مُتَعَالٍ عَنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ عُلُوّاً کَبِیراً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّه أَیُّهَا الْیَهُودُ أَخْبِرُونِی عَنِ اللَّهِ أَ لَیْسَ یُمْرِضُ ثُمَّ یُصِحُّ وَ یُصِحُّ ثُمَّ یُمْرِضُ أَ بَدَا لَهُ فِی ذَلِکَ أَ لَیْسَ یُحْیِی وَ یُمِیتُ أَ لَیْسَ یَأْتِی بِاللَّیْلِ فِی أَثَرِ النَّهَارِ ثُمَّ بِالنَّهَارِ فِی أَثَرِ اللَّیْلِ أَ بَدَا لَهُ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا لَا قَالَ فَکَذَلِکَ اللَّهُ تَعَبَّدَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً بِالصَّلَاةِ إِلَی الْکَعْبَةِ بَعْدَ أَنْ تَعَبَّدَهُ بِالصَّلَاةِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَا بَدَا لَهُ فِی الْأَوَّلِ ثُمَّ قَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَأْتِی بِهِ بِالشِّتَاءِ فِی أَثَرِ الصَّیْفِ وَ الصَّیْفِ فِی أَثَرِ الشِّتَاءِ أَ بَدَا لَهُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا لَا قَالَ فَکَذَلِکَ لَمْ یَبْدُ لَهُ فِی الْقِبْلَةِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَلْزَمَکُمْ فِی الشِّتَاءِ أَنْ تَحْتَرِزُوا مِنَ الْبَرْدِ بِالثِّیَابِ الْغَلِیظَةِ وَ أَلْزَمَکُمْ فِی الصَّیْفِ أَنْ تَحْتَرِزُوا مِنَ الْحَرِّ أَ فَبَدَا لَهُ فِی الصَّیْفِ حَتَّی أَمَرَکُمْ بِخِلَافِ مَا کَانَ أَمَرَکُمْ بِهِ فِی الشِّتَاءِ قَالُوا لَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَذَلِکَ اللَّهُ تَعَبَّدَکُمْ فِی وَقْتٍ

ص: 60

رسول خدا صلّی الله علیه و اله پاسخ داد: هم آن حق بود و هم این، خداوند می­فرماید: «قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم»{بگو مشرق و مغرب از آن خداست هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند} ای بندگان! زمانی که صلاح شما را در روی کردن به مشرق دید شما را به آن امر نمود و زمانی که صلاحتان را در روی آوردن به مغرب دید شما را به آن امر فرمود، و اگر صلاح شما را در چیزی غیر از شرق و غرب بداند شما را به آن امر می­نماید، پس منکر تدبیر خدا درباره بندگانش و قصد و نیتش درباره صلاح­تان نباشید، سپس رسول خدا ادامه داد: کار کردن در روز شنبه را رها کردید و در سایر روز­های بعد از ان به کار پرداختید، سپس در روز شنبه دوباره آن را رها کردید و در روز­های بعد از آن دوباره به آن عمل کردید، آیا حق را به سوی باطل رها کردید، یا باطل را برای حق، یا باطل را برای باطل، یا حق را برای حق؟ هر طور که بخواهید سخن بر زبان برانید، پس این سخن محمد و پاسخ او به شماست، گفتند: ترک کردن کار در روز شنبه حق و کار در روز های بعد از آن نیز حق است، پس رسول خدا صلّی الله علیه و اله فرمود: همچنین قبله بیت المقدس در زمان خودش حق و سپس قبله کعبه در وقت خودش حق است.

پس گفتند: ای محمد آیا به گمان تو پروردگار تو زمانی که تو را به نماز به سوی بیت المقدس امر کرد و زمانی که تو را به سوی کعبه منتقل ساخت از روی بدا عمل نمود؟ پس رسول خدا صلّی الله علیه و اله پاسخ گفت: در مورد آن بدا برای او حاصل نشده است، که او به عواقب عالم و بر مصالح تواناست، هیچ اشتباهی را برخودش اصلاح و جبران نمی­کند و هیچ نظری را که مخالف نظر پیشین باشد ایجاد نمی­کند، او برتر و عالی­تر از آن است و همچنین بر او هیچ مانعی وارد نمی­شود که او را از خواسته­اش باز دارد، و بدا فقط برای کسی حاصل می­شود که متصف به چنین صفاتی باشد که ذکر شد، و او از همه این صفات متعالی است، سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود: ای یهودیان درباره خداوند به من خبر دهید آیا او نیست که بیمار می­کند و سپس تندرست می­سازد، تندرستی می­بخشد و سپس بیمار می­کند، آیا در این مورد بدا بر او حاصل شده است؟ آیا او زنده نمی­کند و نمی­میراند، آیا او شب را به دنبال روز و سپس روز را به دنبال شب نمی­آورد؟ آیا در هر یک از این­ها او از روی بدا عمل نموده است؟ گفتند: خیر، پس فرمود: پس همچنین است که خداوند نبی­اش محمد را به نماز خواندن به سوی کعبه به عبادت گمارد، پس از آنکه او را به نماز به سوی بیت المقدس به بندگی گمارده بود، و در مورد اول بدا به او دست نداده است.

سپس فرمود: آیا این گونه نیست که خداوند زمستان را به دنبال تابستان و تابستان را به دنبال زمستان می­آورد؟ آیا در هر یک از این موارد بدا بر او حاصل شده است؟ پاسخ گفتند: خیر، پس فرمود: پس همچنین در مورد قبله نیز بر اساس بدا عمل ننموده است، امام حسن عسگری علیه السلام در ادامه حدیث افزود: رسول خدا صلّی الله علیه و اله سپس فرمود: آیا این گونه نیست که شما را ملزم ساخته است که در زمستان با لباس­های ضخیم از سرما بر حذر باشید، و در تابستان در مقابل حرارت مراقب خود باشید، آیا در زمستان بدا به او دست داد که شما را به خلاف آنچه که در تابستان به آن امر فرموده بود، امر نماید؟ پاسخ گفتند: خیر، رسول خدا صلّی الله علیه و اله فرمود: پس این چنین است که خداوند در زمانی

ص: 60

لِصَلَاحٍ یَعْلَمُهُ بِشَیْ ءٍ ثُمَّ تَعَبَّدَکُمْ فِی وَقْتٍ آخَرَ لِصَلَاحٍ آخَرَ یَعْلَمُهُ بِشَیْ ءٍ آخَرَ فَإِذَا أَطَعْتُمُ اللَّهَ فِی الْحَالَیْنِ اسْتَحْقَقْتُمْ ثَوَابَهُ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ أَیْ إِذَا تَوَجَّهْتُمْ بِأَمْرِهِ فَثَمَّ الْوَجْهُ الَّذِی تَقْصِدُونَ مِنْهُ اللَّهَ وَ تَأْمُلُونَ ثَوَابَهُ.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنْتُمْ کَالْمَرْضَی وَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ کَالطَّبِیبِ فَصَلَاحُ الْمَرْضَی فِیمَا یَعْلَمُهُ الطَّبِیبُ یُدَبِّرُهُ بِهِ لَا فِیمَا یَشْتَهِیهِ الْمَرِیضُ وَ یَقْتَرِحُهُ أَلَا فَسَلِّمُوا لَهُ أَمْرَهُ تَکُونُوا مِنَ الْفَائِزِینَ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَلِمَ أَمَرَ بِالْقِبْلَةِ الْأُولَی فَقَالَ لِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها وَ هِیَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ إِلَّا لِنَعْلَمَ ذَلِکَ مِنْهُ مَوْجُوداً بَعْدَ أَنْ عَلِمْنَاهُ سَیُوجَدُ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَوَی أَهْلِ مَکَّةَ کَانَ فِی الْکَعْبَةِ فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُبَیِّنَ مُتَّبِعَ مُحَمَّدٍ مِنْ مُخَالِفِهِ بِاتِّبَاعِ الْقِبْلَةِ الَّتِی کَرِهَهَا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُ بِهَا وَ لَمَّا کَانَ هَوَی أَهْلُ الْمَدِینَةِ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَمَرَهُمْ بِمُخَالَفَتِهَا وَ التَّوَجُّهِ إِلَی الْکَعْبَةِ لِیُبَیِّنَ مَنْ

یُوَافِقُ مُحَمَّداً فِیمَا یَکْرَهُهُ فَهُوَ مُصَدِّقُهُ وَ مُوَافِقُهُ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ إِنَّمَا کَانَ التَّوَجُّهُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ کَبِیرَةً إِلَّا عَلَی مَنْ یَهْدِی اللَّهُ فَعَرَفَ أَنَّ اللَّهَ یَتَعَبَّدُ بِخِلَافِ مَا یُرِیدُهُ الْمَرْءُ لِیَبْتَلِیَ طَاعَتَهُ فِی مُخَالَفَةِ هَوَاهُ (1).

شما را به صلاحی که از آن آگاه است وا می­دارد، پس در زمانی دیگر به صلاحی دیگر که از آن آگاه است وا می­دارد، پس اگر در هر دو حال از او اطاعت کردید به ثوابش دست می­یابید، و خداوند نازل فرمود:«و لله المشرق و المغرب فأینما تولوا فثم وجه الله» {مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید آنجا روی ( به ) خداست} یعنی اگر از فرمانش جانبرداری کردید پس همان سمت و جهتی است که از آن خدا را قصد می­کنید و ثوابش را آرزو می­نمایید،سپس رسول خدا صلّی الله علیه و اله افزود: ای بندگان خدا! شما مانند بیمار هستید و خداوند رب العالمین بسان طبیب است، و صلاح بیمار در چیزی است که طبیب می­داند و به وسیله آن سامان می­بخشد، نه در چیزی که مریض می­پسندد و پیشنهاد می­دهد، پس امر خدا را به او واگذار کنید تا از رستگاران باشید.

پس به امام حسن عسگری علیه السلام گفتند: ای پسر رسول خدا! پس چرا به قبله نخستین امر نمود؟ پاسخ گفت:به این دلیل که خدا فرمود: «و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها»{و قبله ای که (چندی) بر آن بودی را مقرر نکردیم} یعنی بیت المقدس، «إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه»{جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می­کند از آن کسی که از عقیده خود بر می­گردد باز شناسیم} یعنی بدانیم این از کدام یک از پیروان آن حضرت برمی­آید بعد از این که دانستیم برخواهد آمد؛ زیرا علاقه و گرایش مردم مکه بر کعبه بود، پس خداوند خواست که با پیروی از قبله­ای که آن را ناپسند می­دانند پیرو محمد صلّی الله علیه و اله را از مخالف او باز شناسد. پس محمد را بر آن امر کرد، و چون علاقه و تمایل مردم مدینه به بیت المقدس بود آنان را با مخالفت با بیت المقدس و روی کردن به کعبه امر نمود تا روشن سازد چه کسی با محمد درباره آنچه که از آن بیزار است همراه می­شود، که او تأیید کننده و موافق محمد صلّی الله علیه و اله است،

سپس فرمود: «و إن کانت لکبیرة إلا علی الذین هدی الله» {هر چند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت[شان] کرده سخت گران بود} روی کردن به بیت المقدس در آن زمان سخت و بزرگ بود مگر برای کسی که خداوند او را هدایت می­کند، پس دریافت که خداوند بر خلاف آنچه که شخص می­خواهد به عبادت وا می دارد تا اطاعت کردن او از آنچه که بر خلاف میل و علاقه­اش است را بیازماید.(1)

توضیح

«یا شانزده ماه» که در سخن امام حسن عسگری علیه السلام آمده است، در برخی از نسخه­ها موجود نیست و با فرض وجود آن، تردید و شک موجود، یا از جانب راوی یا از جانب خود امام است که به اختلاف عامه در این مورد اشاره دارد.

روایت13.

تفسیر علی بن ابراهیم: آیه: «سیقول السفهاء من الناس ما ولاهم عن قبلتهم التی کانوا علیها»{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند رویگردان کرد} بر آیه: «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم} متقدم است، و خداوند ابتدا آیه {ما (به هر سو ) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می­بینیم} را نازل ساخت، و سپس {به زودی مردم کم خرد خواهند گفت} را نازل نمود، به این دلیل که یهودیان به رسول خدا توهین می­کردند و می­گفتند:

ص: 61

وَ یَقُولُونَ لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ خَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَنْظُرُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ وَ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ کَانَ فِی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ قَدْ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ فَحَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ السُّفَهَاءُ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها وَ تَحَوَّلَتِ الْقِبْلَةُ إِلَی الْکَعْبَةِ بَعْدَ مَا صَلَّی النَّبِیُّ بِمَکَّةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ بَعْدَ مُهَاجَرَتِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ حَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْقِبْلَةَ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یَعْنِی وَ لَا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِلَّا فِی مَوْضِعِ وَ لَا وَ لَیْسَتْ هِیَ اسْتِثْنَاءً(1).

وَ مِنْهُ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (2) فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ هُوَ یُصَلِّی نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَعْجَبَ ذَلِکَ الْیَهُودَ فَلَمَّا صَرَفَهُ اللَّهُ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَجَدَتِ الْیَهُودُ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ صَرْفُ الْقِبْلَةِ صَلَاةَ الظُّهْرِ فَقَالُوا صَلَّی مُحَمَّدٌ الْغَدَاةَ وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ یَعْنُونَ الْقِبْلَةَ حِینَ اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَی قِبْلَتِنَا(3).

تو پیرو ما هستی و به سوی قبله ما نماز می­گزاری، پس رسول خدا از این سخن بسیار اندوهگین شد و در دل شب بیرون رفت و به پهنای آسمان نظر کرد و منتظر امر خداوند در این مورد شد، چون صبح کرد و وقت نماز ظهر فرا رسید، در مسجد بنی سالم دو رکعت از نماز ظهر را به عنوان امام آنان اقامه کرده بود که جبرئیل بر او فرود آمد و بازوانش را گرفت و او را به سوی کعبه جا به جا کرد و خداوند آیه «قد نری» را بر او نازل فرمود، پس دو رکعت را به سوی بیت المقدس و دو رکعت را به سوی کعبه نماز خواند، پس یهودیان و سفیهان گفتند: خداوند آنان را از قبله­ ایشان که برآن بودند تغییر نداد.بعد از اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله سیزده سال در مکه و هفت ماه بعد از هجرتش به مدینه، به سوی بیت المقدس نماز خواند، قبله به سوی کعبه تغییر یافت، سپس خداوند قبله را به سوی بیت الحرام تغییر داد و سپس خداوند فرمود:«و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره لئلا یکون للناس علیکم حجة إلا الذین ظلموا منهم» {بگردان و هر کجا بودید رویهای خود را به سوی آن بگردانید تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد} یعنی و نه کسانی از آنان که ظلم کردند، و «إلا» در اینجا در جایگاه «لا» قرار گرفته است و به معنی استثنا نیست.(1)

و نیز تفسیر علی بن ابراهیم: در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام درباره سخن خداوند«وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» {و جماعتی از اهل کتاب گفتند در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ایمان بیاورید و در پایان [روز] انکار کنید شاید آنان [از اسلام] برگردند}(2) آمده است: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مدینه آمد و به سوی قبله آنان نماز خواند، این امر یهودیان را خشنود ساخت، سپس زمانی که خداوند او را از بیت المقدس به سوی بیت الله الحرام تغییر داد یهودیان از آن به وجد آمدند، و در حالی که این تغییر قبله در نماز ظهر صورت گرفت، گفتند: محمد نماز صبح را به جای آورد و به سمت قبله ما رو کرد، پس به آنچه که در روز محمد نازل شد ایمان بیاورید، و در پایان روز آن را انکار کنید، که مقصودشان قبله بود زمانی که رسول خدا به سمت مسجد الحرام روی کرد، شایدآنان دوباره به قبله ما باز گردند.(3)

روایت14.

مجالس ابن شیخ:

ص: 62

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا صُرِفَتِ الْقِبْلَةُ أَتَی رَجُلٌ قَوْماً فِی صَلَاتِهِمْ فَقَالَ إِنَّ الْقِبْلَةَ قَدْ تَحَوَّلَتْ فَتَحَوَّلُوا وَ هُمْ رُکُوعٌ (1).

علی علیه السلام فرمود: زمانی که قبله تغییر یافت مردی در هنگام نماز بر قومش وارد شد و گفت: قبله تغییر کرده است، پس آنان نیز در حالی که در رکوع بودند جابه­جا شدند.(1)

توضیح

امثال این خبر برحجت بودن خبر­های واحد دلالت دارد، خصوصا اگر با شواهدی همراه باشد زیرا نبی اکرم صلی الله علیه و آله آن را تقریر کرده است، چرا که اگر نهی ای از وی صادر شده باشد در یکی از آن خبرها نقل می­شد.

روایت15.

قرب الاسناد: علی علیه السلام می­فرمود: کسی که بر غیر قبله نماز گزارد در حالی که بر این عقیده است که به سوی قبله ایستاده است، و پس از آن در یابد که به غیر قبله بوده است، اگر ما بین شرق و غرب ایستاده باشد اعاده نماز صورت نمی­گیرد.(2)

توضیح

این خبر بر این امر دلالت دارد که اگر فرد به این گمان نماز بخواند که به سوی قبله روی کرده است، سپس خطایش روشن شود، اگر در نماز به سوی ما بین شرق و غرب رو کرده باشد، اعاده نماز نه در وقت نماز و نه در خارج از وقت نماز، بر او واجب نیست، این همان نظر قاطع در سخن اغلب اصحاب است و فاضلان بر این مدعی هستند که در این مورد اجماع وجود دارد اما عبارات برخی از قدماء از قبیل مفید در المقنعه و شیخ در المبسوط، النهایه و الخلاف، و ابن زهره و ابن ادریس بر وجوب مطلق اعاده نماز در وقت آن، اگر به غیر قبله نماز خوانده باشد؛ دلالت می­کند و شاید بر اساس این قول مشهور که میان شرق و غرب قبله­ای وجود دارد، منظور آنها از نماز به سوی غیر قبله آن چیزی است که ما بین شرق و غرب نبوده است، بنا بر دلالت اخباری معتبر از صحیحه و غیر آن، و نیز با تکیه بر ظاهر آیه، و شهرت زیاد آن میان اصحاب، هیچ گونه شکی درباره این حکم وجود ندارد.

اما اگر روشن شود که نماز­گزار به شرق و غرب روی کرده است، نظر مشهور در این مورد اعاده نماز خصوصا در وقت خود آن است و فاضلان به همراه جمعی، اجماع بر این نظر را نقل کرده­اند، و اطلاق اخبار صحیح نیز بر این امر دلالت دارد .

و اگر روشن شود که او پشت به قبله بوده است، شیخان، سلار، ابوصلاح، ابن براح و ابن زهره به همراه جمعی بر این نظر هستند که نماز­گزار باید نماز را در وقت خودش و نیز در خارج از وقت آن اعاده نماید. سید مرتضی، ابن ادریس، محقق و علامه در المختلف و شهید و جمعی از متأخران بر این عقیده هستند که این مورد نظیر مورد سابق است

ص: 63

یعید فی الوقت خاصة و هو ظاهر ابن الجنید و الصدوق و هو أقوی لشمول إطلاق الأخبار الصحیحة لهذا القسم أیضا و هو أوفق بالآیة کما عرفت و بأصل البراءة و الأخبار التی استدل بها الفریق الأولی إما غیر صحیحة أو غیر صریحة و لعل الأحوط القضاء أیضا.

و هل الناسی کالظان فی الأحکام السابقة قیل نعم و قیل لا بل یعید مطلقا و کذا الجاهل و المسألة فیهما فی غایة الإشکال لتعارض إطلاق الروایات فیهما و الأحوط لهما الإعادة مطلقا سواء فعلا بعض الصلاة علی غیر القبلة أو کلها و فرق الشهید ره بین البعض و الکل لا نعلم له وجها.

و نماز باید خصوصا در وقت آن اعاده شود. این عقیده ظاهر سخن ابن جنید و صدوق نیز می­باشد که به دلیل شمولیت اطلاق اخبار صحیح بر این قسم، این نظر قوی­تر است و نیز این نظر، چنان که دریافتی با آیه و اصل برائت هماهنگ­تر است و اخباری که گروه اول بدان استدلال کرده­اند یا غیر صحیح است و یا غیر صریح و شاید احوط قضای آن نیز باشد

آیا شخص فراموش­کار نیز در احکام پیشین مانند شخص ظان است؟ گفته شده بله، و نیز گفته شده: خیر، بلکه مطلقا باید نماز را اعاده کند، و حکم در مورد شخص جاهل نیز چنین است، و مسأله در خصوص آن دو (ناسی و جاهل )، به دلیل تعارض اطلاق روایات در مورد آنها، در نهایت اشکال است، و احوط در مورد آن دو اعاده مطلق نماز است جه در صورتی که بخشی از نماز به غیر قبله بوده باشد چه اینکه کل آن، و شهید – ره – میان بخشی از نماز و همه آن تفاوت قائل شده که ما وجهی برای آن سراغ نداریم .

روایت16.

قرب الاسناد: علی علیه السلام فرمود: التفات در نماز، سرقتی از جانب شیطان است، پس از التفات در نماز بر حذر باشید، که خداوند تبارک و تعالی زمانی که بنده به نماز می­ایستد، به او روی می­کند، و چون روی برگرداند می­فرماید: ای پسر آدم از چه کسی روی برمی­گردانی؟ و چون بار چهارم التفات کند، خداوند از او روی بر می­گرداند.(1)

توضیح

«سرقتی از جانب شیطان» یعنی شیطان نماز انسان یا فضیلت آن را به طور ناگهانی به یغما می­برد، و التفات در اینجا ممکن است با صورت، چشم یا اعم از آن دو، و یا اعم از آن دو و قلب باشد، و مورد وسط مقبول­تر است، و به هیچ رو نمی توان به وسیله این روایت به باطل شدن نماز در صورت التفات استدلال نمود.

روایت17.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند «فأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً» {و به سوی دین حنیف روی بیاور و زنهار از مشرکان مباش} فرمود: زمانی که نماز را به پا می­داری، به چپ و راست التفات نکن.(2)

توضیح

شاید او بنا بر این تفسیر از «صلاة» با دین تعبیر کرده است(3)، که نمار از لوازم دین است، چنان که در آیه دیگری از نماز، با واژه ایمان تعبیر کرده است، و این سخن بر عدم جواز التفات با صورت به چپ

ص: 64

و شمالا و لا یبعد شمولهما لما بین المشرق و المغرب أیضا عرفا.

و راست دلالت می­کند، و بنا بر عرف، بعید نیست که چپ و راست، آنچه که ما بین شرق و غرب است را نیز شامل شود.

روایت18.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله به مدت هفده ماه به سوی بیت المقدس روی کرد و سپس در حالی که در نماز عصر بود به سوی کعبه تغییر قبله داد.(1)

روایت19.

تفسیر علی بن ابراهیم: نماز حیرت بر سه وجه است، و یک از وجه آن این است که شخصی در بیابان باشد و قبله را تشخیص ندهد و به چهار جهت نماز گزارد .(2)

توضیح

قول مشهور بین اصحاب این است که کسی که قبله را تشخیص نمی­دهد، با استفاده از نشانه های مفید، برای کسب ظن و گمان تلاش کند، و فاضلان وجود اجماع بر این نظر را مدعی شده­اند، و از برخی اخبار و

برخی از اصحاب این گونه به نظر می­رسد که کسی که قبله را تشخیص ندهد باید به چهار جهت نماز گزارد که این نظر متروک است و اخبار صحیح، بر نظری خلاف آن دلالت دارند. در مورد کسی که اصلا به ظن و گمان نیز نمی­تواند قبله را تشخیص دهد، قول مشهور­تر این است که او باید به چهار جهت یعنی، اطراف دو خط متقاطع با زوایای قائمه نماز بخواند که یکی از آنها بدون شک میان شرق و غرب خواهد بود، و اگر امکان پذیر بود، به تبعیت از نص به سه جهت نیز می­تواند بخواند، و در صورتی که به خاطر تنگی وقت یا ترس یا غیر آن، امکان­پذیر نبود، آنچه برایش میسر بود را اقامه نماید، و در غیر این صورت به یکی از جهاتی می­خواهد روی کند.

و ابن ابی عقیل گوید: اگر به خاطر مه، باد یا تاریکی، قبله بر او پنهان شد و نتوانست قبله را تشخیص دهد به هر جهتی که بخواهد، چه رو به قبله باشد و چه نباشد، نماز به پا دارد، و زمانی که بعد از فوت وقت نماز دریابد که او به غیر قبله نماز گزارده است اعاده نماز بر او لازم نیست، و تخییری که او برگزیده است قوی­تر است، و گروهی از متاخیرین نیز آن را برگزیده­اند. از اختیار ابن بابویه نیز همین آشکار است، و در المختلف بعید بودن آن را نفی شده است، و در ذکری به آن متمایل شده است، و اخبار صحیح بر این دلالت دارند که آیه:«فأینما تولوا فثم وجه الله» {پس به هر سو روی کنید آنجا روی (به) خداست} چنان که دریافتی درباره قبله شخص سردرگم نازل شده است، اما درباره اعاده نماز یا عدم اعاده آن در حالت روشن شدن خطا، سخن گفته شد، و سید ابن طاووس به استفاده کردن از قرعه در نماز مذکور نظر داده است که این امر بعید است، و پیروی از نظر مشهور به احتیاط نزدیک­تر است .

ص: 65

روایت20.

عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که خداوند نبی­اش را از بیت المقدس به سوی کعبه منتقل ساخت مسلمانان به نبی اکرم صلّی الله علیه و آله گفتند: آیا نمازهایی را که به سوی بیت المقدس می­خواندیم مشاهده کردی، وضعیت ما درباره آن­ها چیست و وضعیت امواتمان که به سوی بیت المقدس نماز می­خواندند چیست؟ پس خداوند نازل کرد«و ما کان الله لیضیع إیمانکم إن الله بالناس لرؤف رحیم» {خداوند بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خداوند نسبت به مردم دلسوز و مهربان است} پس خداوند نماز را ایمان نامید.(1)

و نیز از عیاشی: ابو بصیر به نقل از یکی از آن دو بزرگوار علیهما السلام درباره آیه:«و أقیموا وجوهکم عند کل مسجد»{در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید}(2) گوید: و منظور به سوی قبله است.(3)

و نیز از عیاشی: امام صادق و امام باقر علیهما السلام درباره این سخن خداوند «وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» {در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید} فرمودند: مساجد نوسازی وجود دارد پس امر شده­اید که روی خود را به سوی مسجد الحرام بگردانید.(4)

و ابو بصیر از یکی از دو بزرگوار ( امام باقر و امام صادق علیهما السلام ) روایت کرد: آن یعنی به سوی قبله است که خالصانه و مخلصانه از عبادت بت ها خالی است.(5)

و نیز از عیاشی: جعفر بن محمد علیه السلام ازپدرانش از علی بن أبی طالب علیه السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمود: «آنان با کمک ستاره هدایت می­شوند» که منظور از ستاره، جدی است، زیرا ستاره­ای است که هیچ گاه محو نمی­شود و ساخت قبله نیز بر اساس آن است و اهل خشکی و دریا به کمک آن هدایت می­شود.(6)

روایت21.

در تفسیر نعمانی: به اسناد مذکور در کتاب قرآن، از امیر مؤمنان علیه السلام روایت است که فرمود: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شد، نمار به سوی قبله بیت المقدس خوانده می­شد، و در آغاز بعثتش و در تمام مدت اقامتش در مکه، و چند ماه پس از هجرتش به مدینه به سوی بیت المقدس نماز می­خواند، پس یهودیان به او اهانت کردند و گفتند: تو پیر و قبله ما هستی، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله این سخن آنان را ننگ شمرد پس خداوند در حالی که پیامبر به آسمان رو کرده و منتظر امر خدا بود آیه«قد نری تقلب وجهک فی السماء» {ما ( به هر سو ) گردانیدن رویت

ص: 66

فِی السَّماءِ إِلَی قَوْلِهِ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ(1) یَعْنِی الْیَهُودَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَخْبَرَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعِلَّةَ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا لَمْ یُحَوِّلْ قِبْلَتَهُ مِنْ أَوَّلِ الْبِعْثَةِ فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَی قَوْلِهِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ-(2)

فَسَمَّی سُبْحَانَهُ الصَّلَاةَ هَاهُنَا إِیمَاناً(3)

وَ قَالَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (4) قَالَ مَعْنَی شَطْرِهِ نَحْوُهُ إِنْ کَانَ مَرْئِیّاً وَ بِالدَّلَائِلِ وَ الْأَعْلَامِ إِنْ کَانَ مَحْجُوباً فَلَوْ عُلِمَتِ الْقِبْلَةُ لَوَجَبَ اسْتِقْبَالُهَا وَ التَّوَلِّی وَ التَّوَجُّهُ إِلَیْهَا وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الدَّلِیلُ عَلَیْهَا مَوْجُوداً حَتَّی تَسْتَوِیَ الْجِهَاتُ کُلُّهَا فَلَهُ حِینَئِذٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِاجْتِهَادِهِ حَیْثُ أَحَبَّ وَ اخْتَارَ حَتَّی یَکُونَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الدَّلَالاتِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْعَلَامَاتِ الْمَبْثُوثَةِ فَإِنْ مَالَ عَنْ هَذَا التَّوَجُّهِ مَعَ مَا ذَکَرْنَا حَتَّی یَجْعَلَ الشَّرْقَ غَرْباً وَ الْغَرْبَ شَرْقاً زَالَ مَعْنَی اجْتِهَادِهِ وَ فَسَدَ حَالُ اعْتِقَادِهِ-(5)

قَالَ وَ قَدْ جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَبَرٌ مَنْصُوصٌ مُجْمَعٌ عَلَیْهِ أَنَّ الْأَدِلَّةَ الْمَنْصُوبَةَ عَلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لَا تَذْهَبُ بِکُلِّیَّتِهَا حَادِثَةٌ مِنَ الْحَوَادِثِ مَنّاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَی عِبَادِهِ فِی إِقَامَةِ مَا افْتَرَضَ عَلَیْهِمْ (6).

در آسمان را نیک می­بینیم} را تا «لئلا یکون للناس علیکم حجة»{تا برای مردم بر شما حجتی نباشد}(1) نازل کرد، و منظور از مردم در اینجا یهودیان هستند.

سپس خداوند عزوجل درباره سببی که به خاطر آن قبله را از ابتدای بعثت تغییر نداد خبر داد و فرمود: {قبله ای را که (چندی) بر آن بودی مقرر نکردم} تا {دلسوز و مهربان است}(2)

و در اینجا خداوند سبحان نماز را ایمان نامید.(3)

علی علیه السلام درباره آیه {پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن}(4) فرمود: شطر به معنای سمت و جهت است اگر قابل رویت باشد، و اگر که پوشیده باشد نیز با دلایل و نشانه­ها قابل تشخیص باشد، پس اگر قبله را تشخیص دادی روی کردن به آن و توجه کردن به آن واجب است و اگر راهنمایی به سوی قبله وجود نداشت طوری که همه جهات در یک سطح و با هم برابر بودند پس نماز­گزار باید با اجتهاد خود به هر سمتی که دوست داشت و انتخاب کرد نماز گزارد تا اینکه از راهنماهای موجود و علامت­های پراکنده به یقین برسد، و اگر با آنچه که ذکر کردیم از این توجه و روی کردن روی برتافت، طوری که شرق را غرب و غرب را شرق قرار داد معنای اجتهادش از بین رفته و حال اعتقادش تباه شده است.(5)

و نیز فرمود: از نبی اکرم صلّی الله علیه و آله خبر منصوص و مورد اجماعی وارد شده است مبنی بر این که به عنوان عنایتی ازجانب خداوند بر بندگان، در بر پا داشتن آنچه که بر آنان مفروض داشته است هیچ حادثه ای نمی­تواند کلّیت نشانه­های گمارده شده برای بیت الله الحرام را از بین ببرد­.(6)

توضیح

«اگر روی برتافت» در سخن امام شاید به این معنا باشد که بعد از اینکه فرد خطاهایش روشن شد بر این اجتهاد و اعتقاد، تکیه نمی شود زیرا عمل کردن به آن فقط مختص حالت اضطرار بود، و ذکر صورت مفروض به عنوان مثال است، و مقصود روشن شدن پشت به قبله بودن است و منظور از زوال معنای اجتهادش،

ص: 67

بطلان ثمرته لوجوب الإعادة علیه.

و معنی الروایة الأخیرة أن العلامات المنصوبة للقبلة من الکواکب و غیرها لا تذهب بالکلیة ما دام التکلیف باقیا و إنما تخفی أحیانا لبعض العوارض ثم تظهر و یحتمل أن یکون المراد أنه لا یمکن أن یخلو الإنسان من أمارة و قرینة تظهر علیه بعد الاجتهاد و الطلب و إن کانت ضعیفة لکنه بعید و مخالف للتجربة أیضا و حمله علی الغالب أبعد(1).

باطل شدن نتیجه اجتهاد به خاطر وجوب اعاده نماز است.

و معنای روایت اخیر این است که علامت­های منصوب برای قبله از قبیل ستارگان و غیره تا زمانی که تکلیف باقی است به صورت کلی ازبین نمی­رود، بلکه گاهی به خاطر برخی پیش آمدها پنهان می­شود و سپس آشکار می­گردد، و ممکن است که مقصود این باشد که ممکن نیست که انسان از نشانه و شواهدی که بعد از اجتهاد و جست و جو بر او آشکار می­شود به دور باشد، هر چند که آن نشانه ضعیف باشد. اما این نظر بعید و همچنین مخالف تجربه است و حمل آن بر غالب - غالبا چنین است -، دور­تر است.

روایت22.

معانی الاخبار و مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: برای خداوند عزوجل مقدسات سه­گانه­ای است که چیزی مثل آن وجود ندارد: کتابش، که حکمت و نور است، خانه­ای که آن را قیامی برای مردم قرار داد و از کسی توجه به غیر آن را نمی­پذیرد، و خاندان نبیتان صلّی الله علیه و آله.

الخصال: از ابن عباس است نظیر روایت فوق نقل شده است با این تفاوت که در

ص: 68

أَنَّهُ قَالَ قِبْلَةً لِلنَّاسِ (1).

آن آمده است: قبله­­ای برای مردم.(1)

روایت23.

مسار الشیعه: تألیف مفید: گوید: قبله در نیمه رجب سال دوم هجرت، از بیت المقدس به کعبه تغییر یافت، و مردم در نماز عصر بودند، پس در نماز به سوی بیت الحرام روی کردند.(2)

روایت24.

النهایه: تألیف شیخ: گوید: روایت شده است کسی که پشت به قبله نماز بخواند و پس از خارج شدن ازوقت نماز، از آن آگاه شود، اعاده نماز بر او واجب است، و این به احتیاط نزدیک و عمل به آن لازم است. پایان(3)

و نیز از النهایه: از امام صادق علیه السلام درباره {به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست} روایت است که فرمود: این آیه درباره نماز­های نافله خصوصا در طول سفر است، اما در نماز­های فریضه حتما باید به سوی قبله رو شود.(4)

روایت25.

مجمع البیان: ازامام باقر و امام صادق علیهما السلام درباره{به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست} روایت است که: این آیه، منسوخ نیست، بلکه مختص نماز­های نافله در طول سفر است.(5)

روایت26.

نوادر راوندی: علی علیه السلام فرمود: کسی که به غیر قبله نماز گزارد و جهتش به سوی شرق یا غرب باشد اعاده نماز بر او لازم نیست.(6)

توضیح

ممکن است که این سخن را به خارج از وقت نماز یا بر حالتی که دقیقا به سمت شرق و غرب نماز نخوانده باشد بلکه مایل به شرق و غرب بوده باشد تفسیر کرد و اگر برابر با اخبار اعاده نماز باشد، ممکن است به مستحب بودن تفسیر شود به علاوه، این نظر با اطلاق موجود در برخی اخبار و ظاهر آیه نخست مورد تأیید قرار می­گیرد .

ص: 69

روایت27.

دعائم الاسلام: ازجعفر بن محمد علیه السلام درباره {(به من دستور داده شد) که به حنیف روی آور و زنهار از مشرکان مباش}(1) روایت است که فرمود: خداوند به او امر فرمود که به سوی قبله روی کند در حالی که مؤمن راستین است و از عبادت بت­ها پاک و خالص و مخلص باشد.(2)

امام باقر علیه السلام فرمود: در نماز از قبله التفات نکن که نمازت تباه می­شود، زیرا خداوند به نبی­اش صلّی الله علیه و آله فرمود:{پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید} و چشمانت را به زیر افکن و به سوی آسمان بالا نبر، نگاهت باید به محل سجده­ات باشد.(3)

روایت28.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: از او درباره مردی سوال کردم که در حالی که بر پشت چهار­پا است­ سجده را قرائت می­کند، فرمود به هر سمتی که روی کند سجده نماید، که رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر پشت شتر در حالی که رو به مدینه بود نماز می­خواند، خداوند می­فرماید: {به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست}(4)

روایت29.

عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند این آیه را {پس به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست آری خداوند گشایشگر داناست} در مورد نماز مستحبی نازل نمود، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله زمانی که به سوی خیبر خارج شد به ایماء و اشاره بر پشت شتر به هر سمتی که شتر به آن روی کرد، نماز گزارد و هنگامی که از مکه بازگشت چنین کرد در حالی که کعبه را پشت سرش قرار داد.

و نیز افزوده است: زراره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز در سفر با کشتی و سفر با محمل هر دو با هم برابر است؟ فرمود: در نافله همه آن­ها برابر هستند، به هر سمتی که چار­پا و کشتی ات روی کند، به ایماء نماز بخوان، و در نماز فریضه از محمل به زمین فرود آی، مگر اینکه ترس وجود داشته باشد، که اگر ترسیدی با ایماء نماز می خوانی و بر روی کشتی ایستاده نماز بخوان و قبله را با تلاش خود در نظر بگیر، که نوح علیه السلام نماز فرضیه را در کشتی ایستاده و رو به قبله خواند، در حالی که قبله با آن­ها موافق بود.

ص: 70

قَالَ قُلْتُ وَ مَا کَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَةِ فَیَتَوَجَّهَهَا وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ قَالَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا قَالَ قُلْتُ فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِی کُلِّ تَکْبِیرَةٍ قَالَ أَمَّا فِی النَّافِلَةِ فَلَا إِنَّ مَا یُکَبِّرُ فِی النَّافِلَةِ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ أَکْثَرُ ثُمَّ قَالَ کُلُّ ذَلِکَ قِبْلَةٌ لِلْمُتَنَفِّلِ إِنَّهُ قَالَ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ (1).

زراره در ادامه حدیث گوید: به امام گفتم: وی قبله را تشخیص نمی­داد و به آن روی کرد در حالی که قبله موافق آنان بود؟ فرمود: جبرئیل او را به سوی قبله قائم ساخته بود. زراره گوید: از او سؤال کردم: پس در هر تکبیری به قبله روی کنم؟ امام پاسخ گفت: در نافله خیر، در نافله تکبیر بیش­تر به غیر قبله است، سپس ادامه داد: همه جهت­ها برای کسی که نافله می­خواند قبله است، سپس افزود: {پس به هر سو رو کنید آنجا روی (به) خداست آری خداوند گشایشگر داناست}(1)

روایت30.

احتجاج: تفسیر عسکری علیه السلام در احتجاج نبی اکرم برمشرکان گوید: ما بندگان خدا، مخلوق و و مربوب او هستیم و در آنچه که به ما امر نماید از او اطاعت امر می­کنیم و از آنچه که ما را از آن منع کرده است دوری می جوئیم تا به اینجا رسید که فرمود: پس زمانی که به ما امر کرد با روی کردن به کعبه او را عبادت کنیم اطاعت کردیم، پس به ما امر نمود که در سایر شهرهایی که در آن هستیم با روی کردن به کعبه به عبادت او بپردازیم، پس اطاعت کردیم و در هیچ یک از آن­ها از پیروی امر خارج نشدیم.(2)

روایت31.

تفسیر سعد بن عبدالله: امام صادق علیه السلام از امیر المؤمنان علیه السلام نقل فرمود: زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شد، قبله به سنت بی اسرائیل به سوی بیت المقدس بود و این سخن بر این اساس است که خداوند در قرآن خبر داده است که با این سخن «وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» {و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و خانه هایتان را رو به روی هم قرار دهید}(3) به موسی بن عمران امر فرمود که خانه­اش را قبله قرار دهد و نیز بنا بر این امر که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در طول مدت اقامتش در مکه و چند ماه بعد از هجرت، به سوی بیت المقدس نماز می­خواند تا اینکه یهودیان او را نکوهش کردند و گفتند: تو تابع ما هستی و به سوی قبله ما و خانه نبی ما نماز می­خوانی، پس پیامبر از این سخن اندوهگین شد و دوست داشت که خداوند قبله­اش را به سوی کعبه تغییر دهد، پس به انتظار امر خداوند به پهنه آسمان چشم می­دوخت که خداوند آیه {ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم} را تا پایان {تا برای مردم بر شما حجتی نباشد} بر او نازل ساخت، و منظور از مردم در این آیه یهودیان است

ص: 71

ثُمَّ أَخْبَرَ لِأَیِّ عِلَّةٍ لَمْ یُحَوِّلْ قِبْلَتَهُ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّةِ فَقَالَ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها الْآیَةَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَصَلَاتُنَا الَّتِی صَلَّیْنَاهَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْجَوَارِحِ مِنَ الطَّهُورِ وَ الصَّلَاةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا صَرَفَ نَبِیَّهُ إِلَی الْکَعْبَةِ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ

الْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِیِّ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ صَلَاتَنَا الَّتِی کُنَّا نُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُهَا وَ حَالُنَا فِیهَا وَ حَالُ مَنْ مَضَی مِنْ أَمْوَاتِنَا وَ هُمْ یُصَلُّونَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ فَسَمَّی اللَّهُ الصَّلَاةَ إِیمَاناً.

سپس خبر می دهد که به چه دلیلی قبله را در آغاز نبوت تغییر نداده است پس فرمود: {و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی مقرر نکردیم} پس گفتند: ای رسول خدا پس نمازهایی که به سوی بیت المقدس به پا داشتیم چه می­شود؟ پس خداوند این آیه را نازل فرمود {و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است} و علی علیه السلام در جایی دیگر درباره فرض ساختن طهارت و نماز بر اعضاء و جوارح فرمود: و آن به این سبب است که زمانی که خداوند نبی­اش را از کعبه به سوی بیت المقدس منتقل ساخت مسمانان به نبی صلّی الله علیه و آله گفتند: ای رسول خدا آیا نمازهایی که به سوی بیت المقدس خواندیم را دیدی، تکلیف آن­ها و تکلیف ما نسبت به آن­ها چه می­شود؟ و تکلیف امواتمان که به سوی بیت المقدس نماز خواندند چه می­شود؟ پس خداوند این گونه نازل کرد: {و خداوند بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند} پس خداوند نماز را ایمان نامید.

نظر نویسنده: بسیاری از اخبار ابن باب در باب استقرار، باب نماز به مرداب افتاده و غریق، و باب­های نماز خوفف و تعقیب خواهد آمد.

***

مؤلف

این باب را با ذکر رساله­ای که شیخ جلیل ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی درباره قبله [در سال 558] نوشته است به پایان می­رسانیم، اصحاب از این رساله بسیار ذکر می­کنند و بر آن تکیه می­کنند و این رساله چنان که در پایان کتاب خواهی دانست، در اجازات بیشتر اصحاب وارد شده است.

شهید که خداوند ضریح او را نورانی کند در ذکری گوید: شیخ ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی که از فقهای عالی قدر ماست در کتاب «إزاحة العلة فی معرفه القبلة» فصلی از آن را آورده است، و بر برخی از اصحاب مشتبه شده است و گمان کرده­اند­ که آن فصل تألیف فضل بن شاذان است، در حالی که آن طور که خود شهید و دیگران بدان تصریح کرده­اند چنین نیست.

ص: 72

إزاحة العلة فی معرفة القبلة لمؤلفه أبی الفضل شاذان بن جبرئیل القمی

ص: 73

تبیین زوایای تاریک موضوع شناخت قبله

تألیف

ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی

ص: 73

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قال قدس سره سألنی الأمیر فرامرز بن علی الجرجانی إملاء مختصر یشتمل علی ذکر معرفة القبلة من جمیع أقالیم الأرض مما ورد عن أئمة الهدی علیهم السلام فامتثلت مرسومه أدام الله نعمته فأول ما ابتدأت بذکره وجوب التوجه إلی القبلة ثم ذکرت بعد ذلک أقسام القبلة و أحکامها و ذکرت کیفیة ما یستدل به أهل کل إقلیم إلی منتهی حدوده علی معرفة قبلتهم إن شاء الله تعالی.

بسم الله الرحمن الرحیم

ابوالفضل شاذان قدس سره گوید: امیر فرامرز بن علی جرجانی املای مختصری از من تقاضا کرد که شامل ذکر شناخت قبله از همه مناطق زمین، براساس آنچه که از ائمه هدی علیهم السلام وارد شده است باشد، پس فرمانش را اطاعت کردم - خداوند نعمتش را دوام بخشد- پس با ذکر وجوب روی کردن به قبله شروع کردم و پس از آن اقسام قبله و احکام مربوط به آن، و چگونگی آنچه که همه اهالی هر ناحیه برای شناخت قبله خود، به آن استدلال می­کنند را بیان نمودم. ان شاء الله تعالی.

فصل

وجوب روی کردن به قبله

خداوند متعال به نبی­اش فرمود: «قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره»{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید}(1)، که در این آیه شطر یعنی سمت و جهت، وسپس فرمود: «و من حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام و إنه للحق من ربک و ما الله بغافل عما تعملون»{و از هر کجا بیرون آمدی روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان و البته این [فرمان] حق است و از جانب پروردگار تو است و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست}(2)پس خداوند متعال بنا به ظاهر این الفاظ روی کردن به مسجد الحرام را بر کسی که از آن دور است واجب ساخته است.(3)

ص: 74

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً(1) قَالَ أَمَرَهُ أَنْ یُقِیمَ وَجْهَهُ لِلْقِبْلَةِ خَالِصاً مُخْلِصاً لَیْسَ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ (2).

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ أَیْضاً قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(3) قَالَ هَذِهِ الْقِبْلَةُ(4) أَیْضاً.

فوجه وجوب معرفة القبلة التوجه إلیها فی الصلاة کلها فرائضها و سننها مع الإمکان و عند الذبح و النحر و عند إحضار الأموات و غسلهم و الصلاة علیهم و دفنهم و الوقوف بالموقفین و رمی الجمار و حلق الرأس لا وجه لوجوب معرفة القبلة سوی ذلک.

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد که: از او درباره این سخن خداوند:«فأقم وجهک للدین حنیفا» { پس روی خود را با گرایش تمام به حق به سوی این دین کن}(1) سوال کردم، پاسخ داد: خداوند به نبی اکرم صلّی الله علیه و آله امر کرد که رویش را خالصانه و مخلصانه، و بری از عبادت بت­ها به سوی قبله بگرداند.(2)

و نیز از ابو بصیر روایت است که: از او درباره این سخن خداوند:«و أقیموا وجوهکم عند کل مسجد» {در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید}(3) سوال کردم، او پاسخ داد: این نیز قبله(4) است.

پس وجه وجوب شناخت قبله، روی کردن به آن در همه نمازها، چه واجب چه مستحب، در صورت امکان است، و هنگام ذبح و کشتار، و هنگام حاضر ساختن اموات و غسل آن­ها و نماز خواندن بر آن­ها و دفن آن­ها، وقوف در منی و مشعر، رمی جمرات، و تراشیدن سر ( در حج ) است، و غیر از این وجه، هیچ وجه دیگری برای وجوب شناخت قبله وجود ندارد .

فصل

اقسام قبله و احکام مربوط به آن

افراد مکلف درباره توجه به قبله سه گروه هستند: گروهی که توجه به خود کعبه بر آنها لازم است و نیازی به جست­و­جوی نشانه ندارند، که او کسی است که با حضور در مسجد الحرام شاهد کعبه است یا اینکه در حکم شاهد است به این صورت که نابینا است یا اینکه میان او و کعبه حایل و مانعی باشد یا اینکه خارج از مسجدالحرام باشد اما طوری که جهت کعبه بر او پنهان نباشد.

قسم دوم کسی است که توجه به خود مسجد الحرام بر او لازم است، و او هر شخصی است که شاهد مسجد الحرام باشد یا در حکم شاهد باشد، یا توسط کسی که در حرم بوده است جهتش را احتمال دهد، و این گروه نیز به جست­و­جوی نشانه­هایی که فرد خارج از حرم به آن نیاز دارد، نیازمند نیست.

گروه سوم کسی است که توجه به حرم بر او لازم است، و او فردی است که خارج از حرم و دور از آن باشد، و اوست که به جست و جوی آن نشانه­ها از دیگر مناطق زمین نیاز دارد.

ص: 75

فصل

روی گرداندن رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به سوی کعبه از بیت المقدس

معاویه بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: رسول خدا صلّی الله علیه و آله چه زمانی به سوی کعبه روی کرد؟ پاسخ داد: بعد از رجعتش از بدر، در حالی که او در مدینه به مدت هفده ماه به سوی بیت المقدس نماز می­خواند، سپس به سوی کعبه باز گردانده شد.(1)

از ابو بصیر روایت است که گوید: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند:«و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و إن کانت لکبیرة إلا علی الذین هدی الله و ما کان الله لیضیع إیمانکم إن الله بالناس لرؤف رحیم» {و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم هر چند [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت[شان] کرده سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است}(2) سوال کردم، پس وی پاسخ گفت: گمان می کنم بنو عبد اشهل بود که به سوی بیت المقدس در حال نماز بودند، پس به آنان خبر رسید که نبی­تان به سوی کعبه روی کرده است، پس زنان به جای مردان و مردان به جای زنان منتقل شدند، و دو رکعت مانده را به سوی کعبه به جای آوردند، و یک نماز را به سوی دو قبله نماز خواندند، و بدین خاطر مسجد­شان را که در مدینه و نزدیک بئر رومه است(3) مسجد القبلتین(4)

نامیدند.

فصل

کسی که در داخل کعبه یا بالای آن یا حیاط بدون دیوار

آن باشد

اگر شخص در داخل کعبه باشد، به هر جهتی که بخواهد غیر از در آن نماز بخواند، که اگر درِ آن گشوده باشد روی کردن به آن جایز نیست، و اگر شخص بالای آن نیز باشد حکمش چنین است، چه اینکه بام آن، پوششی از خود بنا باشد، یا آن که به آن وصل شده باشد یا اینکه پوششی بر روی آن نباشد، پس در هر جایگاهی که بایستد جایز است، مگر اینکه طوری کنار دیوار قرار بگیرد که قسمتی از ساختمان بیت در مقابلش قرار نگیرد که در این حالت نمازش جایز نیست، زیرا او به قبله پشت کرده است.

ص: 76

و یجوز لمن کان فوق الکعبة أیضا أن یصلی مستلقیا متوجها إلی البیت المعمور الذی یسمی الضراح فی السماء الرابعة أو الثالثة علی خلاف فیه و تکون صلاته إیماء.

و متی انهدم البیت و العیاذ بالله جازت الصلاة إلی عرصته و إن وقف وسط عرصته و صلی کان أیضا جائزا ما لم یقف علی طرف قواعده بحیث لم یبق بین یدیه جزء من أساسه.

کسی که بر بالای کعبه است نیز جایز است که در حالت دراز کشیده و رو به بیت معموری که ضراح نامیده می­شود و بر اساس اختلاف نظرات موجود در آسمان چهارم یا سوم قرار دارد نماز بخواند و نمازش به ایماء خواهد بود.

و زمانی که العیاذ بالله کعبه خراب شود نماز در عرصه آن جایز است و اگر در وسط زمین کعبه بایستد و نماز اقامه کند نیز نمازش جایز است البته تازمانی که که کنار ستون­های آن قرار نگیرد که جزئی از بنای آن روبرویش واقع نگردد.

فصل

توجه به قبله از جهات چهارگانه کعبه

بدان که مردم از چهار جهت زمین به قبله رو می­کنند: مردم عراق و خراسان تا گیلان و کوه­های دیلم و آنچه که در محدوده آن باشد مثل کوفه و بغداد وحلوان تا ری و طبرستان تا کوه شاپور و ماوراء النهر و تا خوارزم و شاش(1) تا پایان محدوده آن و همه ساکنان شرق که به قبله خودشان یعنی جایی که روبروی مقام و باب واقع می گردد نماز می­خوانند.

و برای یافتن جهت قبله به ستارگان استدلال می­کنند، به این صورت که دب اصغر و دب اکبر را در پشت گوش راست، و جدی اگر طلوع کند پشت شانه راست، و فجر را موازی شانه چپ و شفق را موازی شانه راست، هنعة را اگر طلوع کند میان دو شانه(2)، و باد غربی را در سمت مقابل، و صبا را پشت سر، و باد شمال را بر سمت راست، و باد جنوب را بر سمت چپ(3)

قرار می­دهند، ویا با قرار دادن عین الشمس در هنگام زوال بر ابروی راست به سمت قبله رهنمون می­گردند .

برای اهل عراق و هر کسی از اهل شرق که به قبله آنان نماز می­خواند اندکی تیاسر لازم است و از امام صادق علیه السلام درباره تیاسر سوال شد پس فرمود: زمانی که حجر الاسود از بهشت فرو فرستاده شد

ص: 77

وَ وُضِعَ فِی مَوْضِعِهِ جُعِلَ أَنْصَابُ الْحَرَمِ مِنْ حَیْثُ یَلْحَقُهُ نُورُ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَهِیَ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ أَرْبَعَةُ أَمْیَالٍ وَ عَنْ یَسَارِهَا ثَمَانِیَةُ أَمْیَالٍ کُلُّهَا اثْنَا عَشَرَ مِیلًا فَإِذَا انْحَرَفَ الْإِنْسَانُ ذَاتَ الْیَمِینِ خَرَجَ عَنْ جِهَةِ الْقِبْلَةِ لِقِلَّةِ أَنْصَابِ الْحَرَمِ وَ إِذَا انْحَرَفَ ذَاتَ الْیَسَارِ لَمْ یَکُنْ خَارِجاً عَنْ حَدِّ الْقِبْلَةِ(1).

و الأنصاب هی الأعلام المبنیة علی حدود الحرم و الفرق بین الحل و الحرم.

و در جایگاهش قرار گرفت انصاب حرم در جایی که نور حجر الاسود به آن می­رسد قرار داده شد که از سمت راست کعبه چهار میل و از سمت چپ آن چهار میل و در مجموع دوازده میل است، پس اگر انسان از سمت راست منحرف شود به خاطر کم بودن انصاب حرم، از جهت

قبله خارج می­شود، و اگر به سمت چپ منحرف شود از حد قبله خارج نمی­گردد.(1)

و انصاب همان نشانه­های نهاده شده بر حدود حرم، و مرز میان حرم و غیر حرم است.

فصل

در توجه به قبله از مالطه و شمشاط(2)

و جزیره تا موصل و ماوراء آن از آذربایجان و ابواب تا جایی که مقابل مابین رکن شام یا سمت مقام است، برای یافتن آن از ستارگان نشانه می­جویند، به این صورت که دب اصغر و اکبر را در پس گوش راست، و عیوق(3)

را اگر که طلوع کند در پس گوش چپ، سهیل را اگر در آستانه پنهان شدن باشد میان

ص: 78

العینین و الجدی إذا طلع بین الکتفین و الشرق علی یده الیسری و الشمال علی صفحة الخد الأیمن و الدبور علی العین الیمنی و الجنوب علی العین الیسری.

دو چشم، و جدی را اگر طلوع کند میان دو کتف، شرق را بر دست چپ و باد شمال را بر صفحه گونه راست، و باد غربی را بر چشم راست و باد جنوب را بر چشم چپ قرار می­دهند.

فصل

در ذکر توجه به قبله از شام، عسفان(1)،

ینبع، مدینه، حرّ دمشق(2)، حلب، حمص، حصان، آمد، میافارقین، و اقلاد تا روم، سماوة، و جوذا تا مدین شعیب، طور، تبوک و دار و از بیت المقدس و همه بلاد ساحل و دمشق تا جایی که مقابل میزاب تا رکن شامی واقع می گردد، این مناطق در یافتن قبله از ستارگان راهنمایی می­جویند به این صورت که دب اکبر و اصغر را هنگامی که غروب کند در پس گوش راست، و جدی را اگر طلوع کند در پس کتف چپ، و محل پنهان شدن سهیل را بر چشم راست و محل طلوع آن را بین دو چشم، و مشرق را بر چشم چپ، و صبا را بر گونه راست و جنوب را مقابل صورت قرار می­دهند.

فصل

در ذکر توجه به قبله از بلاد مصر، اسکندریه و قیروان تا تاهرت، بربر و سوس(3) اقصی از سرزمین مغرب، و تا روم، و دریای سیاه تا جایی که مقابل ما­بین رکن غربی و میزاب واقع می­ شود، در همه این بلاد برای یافتن قبله چنین

ص: 79

بتصییر الصلیب (1)

إذا طلع بین العینین و بنات نعش إذا غابت بین الکتفین و الجدی إذا طلع علی الأذن الیسری و المشرق علی العین الیسری و الصبا علی المنکب الأیسر و الشمال بین العینین و الدبور علی الید الیمنی و الجنوب علی العین الیسری.

عمل می­کنند که صلیب(1)

را آنگاه که طلوع کند میان دو چشم، دب اصغر و دب اکبر را به هنگام غایب شدن میان دو کتف،ستاره جدی را به هنگام طلوع بر روی گوش چپ، شرق را بر روی چشم چپ، صبا را بر روی شانه چپ، باد شمال را ما بین دو چشم، باد غربی را بر روی دست راست، و باد جنوب را بر روی چشم چپ قرار می­دهند.

فصل

در ذکر توجه به قبله از سرزمین­های حبشه، نوبه، و از صعید علیا در سرزمین های مصر، بلاد حبشه، نوبه، نحه، زعاوه، دمانس، تکرور، زیلع(2)، و ما وراء آن از سرزمین های سودان تا جایی که مقابل ما بین رکن غربی و رکن یمانی است، که در این سرزمین ها با قرار دادن ثریا و عیوق زمانی در زمان طلوع آن ها در سمت راست و چپ، و شوله(3)

به هنگام غیبت، در میانه دو کتف، و جدی بر روی صفحه گونه چپ، مشرق در میان دو چشم، . صبا بر روی چشم چپ، و باد غربی بر روی شانه راست و جنوب بر روی چشم چپ برای یافتن قبله راهنمایی می­گردند .

فصل

در ذکر توجه به قبله از چین، یمن، تهایم(4)، و صعده تا صنعاء، عدن، حرمس(5)،

حضرموت، و هم چنین تا بحر اسود تا جایی که مقابل مستجار و رکن یمانی قرار می گیرد، که در همه این بلاد از طریق ستارگان به قبله رهنمون می­گردند، به این صورت که ستاره جدی را در زمان طلوع میان دو چشم،

ص: 80

و سهیل إذا غاب بین الکتفین و المشرق علی الأذن الیمنی و الصبا علی صفحة الخد الأیمن و الشمال علی العین الیسری و الدبور علی المنکب الأیسر و الجنوب علی مرجع الکتف الیمنی.

و سهیل را در زمان غیبتش میان دو کتف، و مشرق را بر روی گوش چپ، و باد صبا را بر روی صفحه گونه راست، و باد شمال را بر روی چشم چپ، و باد غربی را بر روی شانه چپ و باد جنوب را بر روی مرجع کتف راست قرار می­دهند.

فصل

در ذکر توجه به قبله از جانب سند، هند و غیره، و و نیز توجه به قبله از جانب سند، هند، ملتان، کابل، قندهار، جزیره سیلان و ماوراء آن در بلاد هند تا آن جا که مقابل رکن یمانی تا حجر الأسود قرار می گیرد، که در همه این بلاد برای یافتن قبله با ستارگان رهنمون می شوند، به این صورت که دب اکبر و دب اصغر را به هنگام غیبتش بر روی گونه راست، جدی را به هنگام طلوع بر روی گونه راست و ثریا را در صورت غیبتش بر روی چشم چپ، و سهیل را در صورت طلوع پشت گوش چپ، و شرق را بر روی دست راست، و باد صبا را بر روی صفحه گونه راست و باد شمال مقابل صورت، باد غربی را بر روی شانه چپ و باد جنوب را میان دو کتف قرار می دهند .

فصل

در ذکر توجه به قبله از جانب بصره و غیر آن، و توجه از ناحیه بصره، بحرین، یمامه، اهواز، خوزستان، فارس {و اصفهان}، سجستان، تا تبت، چین، و تا جایی که مقابل ما بین باب و حجر الاسود قرار می گیرد، که در همه این بلاد برای یافتن قبله از ستارگان راهنمایی می جویند، به این صورت که نسر طائر را در صورت طلوع در میان دو کتف، و جدی را نیز در صورت طلوع بر روی گوش چپ، و شوله را زمانی که برای غروب فرود می آید در میان دو چشم، و مشرق را بر اصل شانه راست، و باد صبا را بر روی گوش راست، و باد شمال را بر روی چشم راست، و باد غربی را بر روی گونه چپ و باد جنوب را ما بین دو کتف قرار می دهند.

فصل

کسی که نشانه­های یاد شده در شناخت قبله را از دست

داده باشد.

کسی که به این نشانه­ها دسترسی ندارد و امر بر او مشتبه شده است، یا در خانه حبس شده طوری که راهنمایی به سوی قبله ندارد، در حالت اختیار باید یک نماز را به چهار جهت و به سوی هر جهت یک بار به جای آورد، و در حالت اضطرار به هر جهتی که بخواهد به پا دارد، و به کار بستن اجتهاد و جست­و­جو در طلب قبله بر حالتی جایز نیست، همچنین است حکم، اگر انسان در خشکی یا دریا باشد و آسمان مه آلود ( ابر آلود ) باشد، پس او یک نماز را چهار بار به چهار جهت بخواند.

ص: 81

و قد تعلم القبلة بالمشاهدة أو بخبر عن مشاهدة یوجب العلم أو بأن نصبها النبی صلی الله علیه و آله بمسجده کقبلة المدینة و قباء و فی بعض أسفاره و غزواته بنی مساجد معروفة إلی الآن مثل مسجد الفضیخ و مسجد الأعمی و مسجد الإجابة و مسجد البغلة و مسجد الفتح و سلع و غیرها من المواضع التی صلی فیها النبی صلی الله علیه و آله و کالقبور المرفوعة بحضوره مثل قبر إبراهیم بن رسول الله صلی الله علیه و آله و فاطمة بنت أسد و قبر حمزة سید الشهداء بأحد و غیره أو بأن نصبها أحد الأئمة علیهم السلام مثل قبلة الکوفة و البصرة و غیرهما أو یحکم بأنهم صلوا إلیها علیهم السلام فإن بجمیع ذلک تعلم القبلة.

ممکن است که قبله با مشاهده یا خبری از مشاهده که منجر به آگاهی شود، شناخته گردد، یا به این طریق شناخته شود که نبی اکرم صلّی الله علیه و آله قبله را در مسجدش نصب کرده باشد مانند قبله مدینه و قبا، و نیز در برخی از سفرها و غزواتش مساجدی را که تا به امروز معروف است بنا نهاده است مانند مسجد فضیح، مسجد اعمی، مسجد اجابت، مسجد بغله، مسجد فتح و سلع و جایگاه­های دیگری که پیامبر در آن نماز خواند و قبورهایی که در حضور خود وی بنا شده است مانند قبر ابراهیم پسر رسول الله، و فاطمه بنت اسد و قبر حمزه سید الشهدا در احد و دیگران، یا اینکه یکی از ائمه علیهم السلام آن را بنا نهاده باشد مانند قبله کوفه و بصره و غیره، یا اینکه بر این حکم شود که ( ائمه ) به سوی آن قبله نماز گزارده است، پس با همه این امور قبله شناخته می­شود.

فصل

شخص غریبی که وارد شهری می­شود و قبله را نمی­شناسد چگونه باید نماز بخواند؟

برای این فرد جایز است که به قبله آن شهر نماز بخواند و اگر نادرست بودن قبله آنان را احتمال داد بر او واجب است که در صورت امکان و از بین رفتن عذر و بهانه، در نمازش به نشانه­های قبله مراجعه نماید و به سخن عادلانه استناد کند، و بر انسان واجب است که هرگاه که بخواهد نماز بخواند از نشانه­ها تبعیت کند مگر اینکه قبلاً به صورت دقیق قبله را شناخته باشد، و سپس بر او معلوم گردد که تغییر نیافته است، پس بر او واجب است که بدون اینکه مجدداً به دنبال نشانه ها برود، به همان روی کند.

فصل

چگونگی نماز کسی که در مکه خارج از مسجد الحرام است.

کسی که در مکه بیرون از مسجد الحرام یا در یکی از خانه های آن است بر او واجب است که از روی علم و آگاهی به سمت کعبه رو گرداند، چه اینکه غریب باشد یا ساکن، و بر او جایز نیست که در یکی از خانه های مکه اجتهاد کند زیرا راه شناخت بر او دشوار نیست .

کسی که در حرم، اما در یکی از کوه های مکه باشد و برایش مقدور باشد که از روی علم قبله را تشخیص دهد، بر او جایز نیست که بر اساس اجتهاد عمل کند، بلکه بر او واجب است که از روی علم قبله را بیابد، و کسی که از حرم دور است، گفتیم که در صورت امکان جهت حرم را قصد کند، و اگر برایش میسر باشدکه به طریقی از جهت حرم آگاه گردد، عمل بدان واجب است، اما اگر این امکان برایش وجود نداشته باشد باید به نشانه هایی که ذکر کردیم مراجعه کند

ص: 82

التی ذکرناها أو عمل علی غلبة الظن فإن فقد هذه الأمارات صلی إلی أربع جهات علی ما ذکرناه فإن لم یتسع الوقت أو لا یتمکن من ذلک یصلی إلی أی جهة شاء.

و یا به ظن و گمان غالب عمل نماید، و اگر به این نشانه ها دسترسی نداشت بر اساس آنچه که ذکر نمودیم به چهار جهت نماز گزارد، و اگر وقت به او اجازه نداد یا نتوانست اقامه کند، باید به هر جهتی که بخواهد نماز بخواند.

فصل

کسی که به نشانه ها دسترسی ندارد و می خواهد نماز جماعت اقامه کند.

زمانی که به دلیل گم کردن نشانه ها برای جمعی از مردم نمازخواندن به چهار جهت لازم شد، جایز است که به جهات چهارگانه به جماعت نماز بخوانند.

شخص بینا اگر به یکی از جهت ها نماز بخواند سپس بر او روشن شود که به غیر قبله نماز خوانده است و وقت، باقی باشد باید آن نماز را اعاده کند، و اگر فرد بینای دیگری به نماز او نماز می خواند و او کسی باشد که به خوبی استدلال نمی­کند یا اینکه به همراه او نماز نخوانده بلکه بر اساس گفته او نماز اقامه کرده است، چنانچه وقت پایان یافته باشد بر هیچ یک از آن دو اعاده نماز لازم نیست، مگر اینکه پشت به قبله بوده باشند، پس در این صورت بر اساس نظر صحیح، او و هر فرد دیگری که بر اساس سخنش نماز خوانده است، باید آن را اعاده نماید، و جمعی از اصحاب گفته اند وی نباید نماز را اعاده کند، نظر نخست صحیح­تر است.

اگر فرد در حال نماز باشد، و گمان کند که قبله در سمت راست یا چپ او قرار دارد به قبله رو کند و نمازش را به پایان برساند، و اگر پشت به قبله بوده باشد آن را از ابتدا اعاده کند، و در این مورد هیچ اختلافی وجود ندارد، و اگر شخص نابینا با او ماز می خواند با انحراف او منحرف شود.

اگر جمعی باشند و نشانه­های قبله را گم کرده باشند و بخواهند به جماعت نماز بخوانند، بر آن ها جایز است که اگر در تشخیص قبله همه بر یک نظر بودند به فردی از میان خود اقتدا کنند، و اگر در تشخیص جهت قبله ظن و گمان یکی از آنان قوی­تر و ظن سایرین در یک سطح بود، جایز است که به او اقتدا نمایند، زیرا نماز به چهار جهت در صورت امکان، و به یک جهت در حالت اضطرار بر آنان واجب است.

و این گروه اگرگمانشان درباره قبله بایکدیگر اختلاف داشت واجتهاد هریک از آنان به این ختم شد که قبله درجهتی خلاف جهت شخص دیگر قرار دارد، اقتدا نمودن به دیگری دارای وجه نیست پس نمازشان فرادا می شود، اما اگر به جماعت برگزار کردند سپس امام در نمازش ببیند که او قبله را اشتباه کرده است به شیوه ای که بیان کردیم به قبله بازگردد، و اگراین نظر امام بر گمان اقتداکنندگان غالب شد، در این امر از اوتبعیت کنند،واگربر ظنشان غلبه نیافت برآنچه که هستند بمانند ونمازشان را به انفراد به پایان برسانند، و حکم درباره برخی از اقتدا کنندگان نیز چنین است .

ص: 83

و من کان أعمی أو کان بصیرا إلا أنه لا یعرف استدلالات القبلة أو کان یحسن إلا أنه قد فقدها جاز أن یرجع فی معرفة القبلة إلی قول من یخبره بذلک إذا کان عدلا فإن لم یجد عدلا یخبره بذلک کان حکمه حکم من فقد الأمارات فی وجوب الصلاة علیه إلی أربع جهات مع الاختیار أو إلی جهة واحدة مع الاضطرار.

و یجوز للأعمی أن یقبل من غیره و یرجع إلی قوله فی کون القبلة فی بعض الجهات سواء کان طفلا أو بالغا فإن لم یرجع إلی قوله و صلی برأی نفسه و أصاب القبلة کانت صلاته ماضیة و إن أخطأ القبلة أعاد الصلاة لأن فرضه أن یصلی إلی أربع جهات فإن کان فی حال الضرورة کانت صلاته ماضیة.

و لا یجوز له أن یقبل من الکفار و لا ممن لیس علی ظاهر الإسلام و قول الفاسق لأنه غیر عدل و إذا دخل الأعمی فی صلاته بقول واحد ثم قال آخر القبلة فی جهة غیرها عمل علی قول أعدلهما عنده فإن تساویا فی العدالة مضی فی صلاته لأنه دخل فیها بیقین و لا یرجع عنها إلا بیقین مثله.

و إذا دخل الأعمی فی الصلاة بقول بصیر ثم أبصر و شاهد أمارات القبلة و کانت صحیحة بنی علی صلاته و إن احتاج إلی تأمل کثیر و تطلب أمارات و مراعاتها استأنف الصلاة لأن ذلک عمل کثیر فی الصلاة و هو یبطل الصلاة و فی أصحابنا من قال إنه یمضی فی صلاته و الأول أحوط.

فإن دخل بصیر فی الصلاة ثم عمی فعلیه أن یتمم صلاته لأنه توجه إلی القبلة بیقین ما لم ینحرف عن القبلة فإن التوی علیه التواء لا یمکنه الرجوع إلیها بیقین بطلت صلاته و یحتاج إلی استئنافها بقول من یسدده فإن کان له طریق رجع إلیها و تمم صلاته فإن وقف قلیلا ثم جاء من یسدده جازت صلاته و تممها و إن تساوت عنده الجهات فقد قلنا إنه یصلی إلی أربع جهات مع الإمکان و یکون مجزیا فی حال الضرورة.

فإن دخل فیها ثم غلب علی ظنه أن جهة القبلة فی غیر تلک الجهة مال إلیها و بنی علی صلاته ما لم یستدبر القبلة فإن کان مستدبرها أعاد الصلاة.

ص: 84

کسی که نابینا باشد یا اینکه بیناست ولی استدلالات قبله را نمی داند، یا اینکه به خوبی استدلال می کند اما آنها را گم کرده است، جایزاست که در شناخت قبله به سخن فرد عادلی که او را آگاه کند مراجعه نماید، اما اگر شخص عادلی که او را آگاه سازد پیدا نکند، حکم او حکم کسی است که نشانه ها را از دست داده است پس بر او واجب است که در حالت اختیار به چهار جهت، ودر اضطرار به یک جهت نماز گزارد.

و برای نابینا جایز است که سخن فرد دیگری را چه کودک باشد و چه بالغ، بپذیرد، وبه سخن وی در مورد قبله بودن یکی از جهات مراجعه کند، اما در صورتی که به سخن او مراجعه نکرد و بر اساس نظر خودش نماز خواند، اگر قبله را درست تشخیص داده باشد نمازش صحیح است، واگردر قبله اشتباه کرده باشد باید نمازش را اعاده کند، زیرا بر او فرض است که نماز را به چهار جهت بخواند واگر در حالت اضطرار باشد نمازش صحیح بوده است.

بر او جایز نیست که سخن کفار، وسخن کسی که بر ظاهر اسلام نیست و نیز سخن فاسق را بپذیرد زیرا او غیر عادل است،واگر نابینا با سخن یکی از آنها به نماز پرداخت وسپس شخص دیگری گفت که قبله در جهتی غیر از این است، باید به سخن کسی که نزدش عادل تر است عمل نماید واگردر عدالت برابر بودند نمازش را ادامه دهد، زیرا او با یقین نماز را شروع کرده است، و فقط با یقیینی بمانند آن می تواند از نمازش برگردد.

واگر فرد نابینا بر اساس سخن فرد بینایی وارد نماز شود وسپس بینا گردد ونشانه های قبله را مشاهده کند، وقبله اش را صحیح ببیند به نمازش ادامه دهد، و اما اگر برای تشخیص قبله به تأمل بسیار و جست وجوی نشانه ها ورعایت آنها نیاز داشت نماز را از ابتدا شروع کند، زیرا این عمل در اثنای نماز، فعل کثیر است ونماز را باطل می سازد،در میان اصحاب ما کسانی وجود دارند که بر این نظر هستند که چنین فردی به نمازش ادامه دهد، ولی نظر نخست احوط است.

اگر بینایی به نماز پرداخت وسپس نابینا شد بر اوست که نمازش را به پایان برساند، البته تا زمانی که ازقبله منحرف نشده باشد، زیرا او با یقیین به قبله رو کرده است، پس اگر از قبله منحرف شد طوری که نتوانست با یقین به آن بازگردد نمازش باطل است، و لازم است که با سخن کسی که او را راهنمایی کند نماز را از سر بگیرد، اما اگر راهی داشت، به قبله بازگردد و نمازش را خاتمه دهد، پس اگر اندکی توقف کرد سپس کسی بیاید که او را راهنمایی کند، نمازش جایز است پس آن را به پایان برساند، و در صورتی که همه جهت ها نزدش برابر بود پس گفتیم که در صورت امکان به چهار جهت نماز بخواند و در حالت اضطرار همان قبول است،

اگر در نماز داخل شود سپس احتمال دهدکه جهت قبله غیر از جهتی است که او بدان رو کرده، به آن منحرف شود ونمازش را ادامه دهد، البته در صورتی که پشت به قبله نبوده باشد، که اگر چنین باشد باید نماز را اعاده کند .

ص: 84

فصل

روی کردن به قبله برای کسی که بر روی چهارپا یا در کشتی یا در حال شمشیر زدن یا تعقیب نماز می گذارد.

بدان که مسافردر حالت اختیار، برروی چهار پا نماز فریضه را به جای نمی­آورد، و اگر غیر از این حالت برای او ممکن نبود، جایز است که نمازش را بر روی چهارپا اقامه نماید، البته درهرحالتی باید رو به قبله باشد و غیر از این برایش جایز نیست، اما درباره نوافل ایرادی ندارد که بر روی چهار پا به جا آورد، اما هیچ یک از نمازهای جنازه و واجب،یا قضای نماز های فریضه یا نماز کسوف ونماز عید و نماز نذر، در حالت اختیار بر روی چهارپا خوانده نمی شود، و در حالت اضطرار جایز است به دلیل عموم اخبار، همه این موارد در شهرها در حالت اضطرار و اختیار ممنوع است و باید بر روی زمین به جای آورده شود.

همچنین بر روی کشتی زمانی که کشتی می­چرخد عکس جهت آن بچرخد، واگر این امر برایش ممکن نبود بعد از آنکه با تکبیرة الاحرام به قبله رو کرد باید بر عرشه کشتی نماز بخواند.

اما در حالت شدت ترس ودر حال تعقیب وغرق شدن و شمشیر زدن، بر اساس آنچه اصحاب ما در کتب خود ذکر کرده اند فرض روی کردن به قبله ساقط می­شود، و فرد هر طور که بخواهد نماز می خواند و ممکن است که به ایماء و اشاره باشد یا به تکبیر اکتفاء کند.

ص: 85

مؤلف

این رساله را فقط به خاطر شهرتش در میان علمای متأخر و استناد آنان به آن در مورد احکام قبله ذکر نمودم، اما بسیاری از نشانه­هایی که ذکر کرده است بر خلاف تجربه و قواعد نجومی است و حتی برخی از آنها با برخی دیگر هماهنگ نیست که در این مورد صحبت به میان نیاوردیم، زیرا کامل ساختن سخن در این باره مستلزم بسط و تفصیلی است که مناسب کتاب نیست، و مراجعه به قواعد ریاضی و تجهیزات مربوط به آن از قبیل اسطرلاب و هندسه دقیق­تر و قوی­تر، و اعتماد به آن احوط و مناسب­تر است، زیرا پس از اطلاع از خط نصف النهار به میزانی که درباره انحراف هر شهر استنباط کرده­اند، به سمت راست یا چپ نصف النهار منحرف می­گردد.

و تفصیل آن این است که زمین را کاملا مسطح در نظر می­گیرند، که برای این حالت وجوهی را ذکر کرده­اند که به دلیل شهرت آن در میان بنایان از ذکر آن بی نیازیم، و مقیاسی در میانه آن سطح قرار می­گیرد، و و اطراف آن مقیاس دایره ای رسم می گردد که بر اساس آنچه که گفته­اند نصف قطر آن به اندازه دو برابر مقیاس باشد، هر چند که این عمل لازم نبوده است بلکه امر لازم این است که مقیاس به گونه­ای باشد که سایه آن قبل از زوال در دایره وارد شود و پس از زوال از آن خارج گردد، و ورود و خروج سایه به درون دایره، قبل و بعد از میانه روز رصد می­شود، و محل ورود و خروج سایه با علامت­هایی مشخص می­گردد، و قوس میان آن دو محل دو نیم می­گردد و با خطی صاف خط منتصف و مرکز به یکدیگر وصل می­شود که این خط همان نصف النهار است، و و با خارج شدن نوک سایه مقیاس از آن، ابتدای غروب فهمیده می­شود، و به اندازه انحراف از آن به سمت چپ و راست قبله شناخته می­شود.

میزان انحراف شهرهای مشهور را یر اساس آنچه که محققین کتب نجوم ذکر کرده­اند بیان می­کنیم، تا کسی که در این کتاب نظر می­کند از مراجه به کتب دیگر بی­نیاز گردد: پس شهرهایی که بر روی خط نصف النهار هستند(1) جهت قبله آن ها نقطه جنوب یا شمال است، شهرهایی که از نقطه جنوب به سمت راست منحرف هستند عبارتند از شهر ما اصفهان که چهل

ص: 86

درجة و تسع و عشرین دقیقة و کاشان بأربع و ثلاثین درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و قزوین بسبع و عشرین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة و تبریز بخمس عشرة درجة و أربعین دقیقة و مراغة بست عشرة درجة و سبع عشرة دقیقة و یزد بثمان و أربعین درجة و تسع و عشرین دقیقة و قم بإحدی و ثلاثین درجة و أربع و خمسین دقیقة و أسترآباد بثمان و ثلاثین درجة و ثمان و أربعین دقیقة و طوس و مشهد الرضا صلوات الله علیه بخمس و أربعین درجة و ست دقائق و نیسابور بست و أربعین درجة و خمس و عشرین دقیقة و سبزوار بأربع و أربعین درجة و اثنتین و خمسین دقیقة و بغداد باثنتی عشرة درجة و خمس و أربعین دقیقة و کوفة باثنتی عشرة درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و سرمن رأی بسبع درجات و ست و خمسین دقیقة و المدائن بثمان درجات و ثلاثین دقیقة و الحلة باثنتی عشرة درجة و بحرین بسبع و خمسین درجة و ثلاث و عشرین دقیقة و لحسا بتسع و ستین درجة و ثلاثین دقیقة و شیراز بثلاث و خمسین درجة و ثمان عشرة دقیقة و همدان باثنتین و عشرین درجة و ست عشرة دقیقة و ساوة بتسع و عشرین درجة و ست عشرة دقیقة و تون بخمسین درجة و عشرین دقیقة و طبس باثنتین و خمسین درجة و خمس و خمسین دقیقة و تستر بخمس و ثلاثین درجة و أربع و عشرین دقیقة و أردبیل بسبع عشرة درجة و ثلاث عشرة دقیقة و هراة بأربع و خمسین درجة و ثمان دقائق و قاین بأربع و خمسین درجة و دقیقة و سمنان بست و ثلاثین درجة و سبع عشرة دقیقة و دامغان بثمان و ثلاثین درجة و بسطام بتسع و ثلاثین درجة و ثلاث عشرة دقیقة و لاهیجان بثلاث و عشرین درجة و ساری باثنتین و ثلاثین درجة و أربع و خمسین دقیقة و آمل بأربع و ثلاثین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و قندهار بخمس و سبعین درجة و الری بسبع و ثلاثین درجة و ست و عشرین دقیقة و کرمان باثنتین و ستین درجة و إحدی و خمسین دقیقة و بصرة بثمان و ثلاثین درجة و واسط بعشرین درجة و أربع و خمسین دقیقة و الأهواز بأربعین درجة و ثلاثین دقیقة و گنجة بخمس عشرة درجة و تسع و أربعین دقیقة و بردع بست عشرة درجة و سبع و ثلاثین دقیقة و تفلیس بأربع عشرة درجة و

ص: 87

درجه و بیست و نه دقیقه، و کاشان سی و چهار درجه و سی و یک دقیقه، قزوین بیست و هفت درجه و سی و چهار دقیقه، و تبریز پانزده درجه و چهل دقیقه، مراغه شانزده درجه و هفده دقیقه، یزد چهل و هشت درجه و بیست و نه دقیقه، قم سی و یک درجه و پنجاه و یک دقیقه، استرآباد سی و هشت درجه و چهل و هشت دقیقه، طوس و مشهد الرضا صلوات الله علیه چهل و پنج درجه و شش دقیقه، نیشابور چهل و شش درجه و بیست و پنج دقیقه، سبزوار چهل و چهار درجه و پنجاه و دو دقیقه، بغداد دوازده درجه و چهل و پنج دقیقه، کوفه دوازده درجه و سی و یک دقیقه، سامرّا هفت درجه و پنجاه و شش دقیقه، مداین هشت درجه و سی دقیقه، حلّه دوازده درجه، بحرین پنجاه و هفت درجه و بیست و سه دقیقه، حسا شصت و نه درجه و سی دقیقه، شیراز پنجاه و سه درجه و هجده دقیقه، همدان بیست و دو درجه و شانزده دقیقه، ساوه بیست و نه درجه و شانزده دقیقه، تون پنجاه درجه و بیست دقیقه، طبس پنجاه و دو درجه و پنجاه و پنج دقیقه، شوشتر سی و پنج درجه و بیست و چهار دقیقه، اردبیل هفده درجه و سیزده دقیقه، هرات پنجاه و چهار درجه و هشت دقیقه، قائن پنجاه و چهار درجه و یک دقیقه، سمنان سی و شش درجه و هفده دقیقه، دامغان سی و هشت درجه، بسطام سی و نه درجه و سیزده دقیقه، لاهیجان بیست و سه درجه، ساری سی و دو درجه و پنجاه و چهار دقیقه، آمل سی و چهار درجه و سی و شش دقیقه، قندهار هفتاد و پنج درجه، ری سی و هفت درجه و بیست و شش دقیقه، کرمان شصت و دو درجه و پنجاه و یک دقیقه، بصره سی و هشت درجه، واسط بیست درجه و پنجاه و چهار دقیقه، اهواز چهل درجه و سی دقیقه، گنجه پانزده درجه و چهل و نه دقیقه، بردع شانزده درجه و سی و هفت دقیقه، تفلیس چهارده درجه و

ص: 87

إحدی و أربعین دقیقة و شیروان بعشرین درجة و تسع دقائق و کذا الشماخی و سجستان بثلاث و ستین درجة و ثمان عشرة دقیقة و طالقان بتسع و عشرین درجة و ثلاث و ثلاثین دقیقة و سرخس بإحدی و خمسین درجة و أربع و خمسین دقیقة و المرو باثنتین و خمسین درجة و ثلاثین دقیقة و البلخ بستین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و بخاری بتسع و أربعین درجة و ثمان و ثلاثین دقیقة و جنابد باثنتین و خمسین درجة و خمس و ثلاثین دقیقة و بدخشان بأربع و ستین درجة و تسع دقائق و سمرقند باثنتین و خمسین درجة و أربع و خمسین دقیقة و کاشغر بثمان و خمسین درجة و ست و ثلاثین دقیقة و خان بالغ بثلاث و سبعین درجة و ثلاثین دقیقة و غزنین بسبعین درجة و سبع و ثلاثین دقیقة و تبت بست و ستین درجة و ست و عشرین دقیقة و بست بثلاث و ستین درجة و ثلاثین دقیقة و هرموز بأربع و سبعین درجة و لهاور بثمان و سبعین درجة و ست و عشرین دقیقة و دهلی بسبع و ثمانین درجة و ست و عشرین دقیقة و ترشیز بثمان و أربعین درجة و إحدی عشرة دقیقة و خبیص بسبع و خمسین درجة و ثمان و أربعین دقیقة و أبهر بأربع و عشرین درجة و کازران بإحدی و خمسین درجة و ست و خمسین دقیقة و جرفادقان بثمان و ثلاثین درجة و خوارزم بأربعین درجة و خجند بخمسین درجة.

و أما الانحرافات من الجنوب إلی المشرق فالمدینة المشرفة منحرفة قبلتها من نقطة الجنوب إلی المشرق بسبع و ثلاثین درجة و عشر دقائق و مصر بثمان و خمسین درجة و ثمان و ثلاثین دقیقة و دمشق بثلاثین درجة و إحدی و ثلاثین دقیقة و حلب بثمان عشرة درجة و تسع و عشرین دقیقة و قسطنطینیة بثمان و ثلاثین درجة و سبع عشرة دقیقة و موصل بأربع درجات و اثنتین و خمسین دقیقة و بیت المقدس بخمس و أربعین درجة و ست و خمسین دقیقة.

و أما ما کان من الشمال إلی المغرب فبنارس بخمس و سبعین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة و أکرة بتسع و ثمانین درجة و دقیقة و سراندیب بسبعین درجة

ص: 88

چهل و یک دقیقه، شیروان بیست درجه و نه دقیقه، و شماخی نیز چنین است، سجستان شصت وسه دقیقه و هجده دقیقه، طالقان بیست و نه درجه و سی و سه ذقیقه، سرخس پنجاه و یک درجه و پنجاه و چهار دقیقه، مرو پنجاه و دو درجه و سی دقیقه، بلخ شصت درجه و سی و شش دقیقه، بخارا چهل و نه درجه و سی و هشت دقیقه، گناباد پنجاه و دو دقیقه، و سی و پنج دقیقه، بدخشان شصت و چهار درجه و نه دقیقه، سمرقند پنجاه و دو درجه و پنجاه و چهار دقیقه، کاشمر پنجاه و هشت درجه و سی و شش دقیقه، خان بالغ هفتاد و سه درجه و سی دقیقه، غزنین هفتاد درجه و سی و هفت دقیقه، تبت شصت و شش درجه و بیست و شش دقیقه، بست شصت و سه درجه و سی دقیقه، هرمز هفتاد و چهار درجه، لهاور هفتاد و هشت درجه و بیست و شش دقیقه، دهلی هشتاد و هفت درجه و بیست وشش دقیقه، ترشیز چهل و هشت درجه و یازده دقیقه، خبیص پنجاه و هفت درجه و چهل و هشت دقیقه، ابهر بیست و چهار درجه، کازرون پنجاه و یک درجه و پنجاه و شش دقیقه، جرفادقان سی و هشت درجه، خوارزم چهل درجه و خجند پنجاه درجه از جنوب به سمت راست منحرف هستند.

اما شهرهایی که قبله آنها از جنوب به سمت مشرق انحراف دارند عبارت است از: مدینه شریفه سی و هفت درجه و ده دقیقه، مصر پنجاه و هشت درجه و سی و هشت دقیقه، دمشق سی درجه و سی و یک دقیقه، حلب هجده درجه و بیست و نه دقیقه، قسطنطنیه سی و هشت درجه و هفده دقیقه، موصل چها درجه و پنجاه و دو دقیقه، بیت المقدس چهل و پنج درجه و پنجاه و شش دقیقه.

اما شهرهایی که از شمال به سمت مغرب انحراف دارند عبارت است از: نبراس هفتاد و پنج درجه و سی و چهار دقیقه، اکره هشتاد و نه درجه و یک دقیقه، سرندیب هفتاد درجه

ص: 88

و اثنتی عشرة دقیقة و چین بخمس و سبعین درجة و سومنات بخمس و سبعین درجة و أربع و ثلاثین دقیقة.

و أما ما کان من الشمال إلی المشرق فصنعاء بدرجة و خمس عشرة دقیقة و عدن بخمس درجات و خمس و خمسین دقیقة و جرمی دار ملک الحبشة بسبع و أربعین درجة و خمس و عشرین دقیقة و سائر البلاد القریبة من تلک البلاد و المتوسطة بینها یعرف انحرافها بالمقایسة و التخمین و الله الموفق و المعین

ص: 89

و دوازده دقیقه، چین هفتاد و پنج درجه، سومنات هفتاد و پنج درجه و سی و چهار دقیقه.

اما شهرهایی که از شمال به سمت مشرق انحراف دارند عبارت است از: صنعا یک درجه و پانزده دقیقه، عدن پنج درجه و پنجاه و پنج دقیقه، جرمی دار ملک الحبشة چهل و هفت درجه و بیست و پنج دقیقه، و انحراف سایر شهرهایی که به این بلاد نزدیک است یا میان آنها قرار دارد با قیاس و تخمین فهمیده می­شود . خداست توفیق دهنده و یاری کننده.

ص: 89

باب یازدهم : وجوب استقرار در نماز، و نماز بر روی چهارپا و محمل، کشتی و طاق معلق و بر علف و خوراکی و امثال آن

اشاره

باب یازدهم : وجوب استقرار در نماز، و نماز بر روی چهارپا و محمل، کشتی و طاق معلق و بر علف و خوراکی و امثال آن

روایات

روایت1.

کشف الغمة: به نقل از کتاب دلائل حمیری، از فیض بن مطر روایت است که گفته است: به قصد سؤال درباره نماز شب در محمل بر

ص: 90

فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی عَلَی رَاحِلَتِهِ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ (1).

امام باقر علیه السلام وارد شدم،پس او بدون مقدمه فرمود: رسول خدا بر روی چهارپایش و به هر جهتی که آن رو می کرد نماز می­خواند.(1)

توضیح

سخن فوق بر جایز بودن نماز نافله بر روی محمل و چهارپا در طول سفر دلالت دارد، آن گونه که ظاهر خبر نیز چنین است. در المعتبر آمده است علما بر آن اتفاق نظر دارند چه سفر طولانی باشد و چه کوتاه، اما درباره جایز بودن آن در طول اقامت در دیار خود، شیخ در المبسوط و الخلاف بر آن تصریح نموده و متأخران نیز از او تبعیت کردند، اما ابن ابو عقیل از آن منع نموده است، و نزدیک­تر - به صواب - این است که نماز مستحبی بر روی چهارپا برای شخص سواره در سفر و در طول اقامت، و در حالت اضطرار واختیار، جایز است، و چنان که دریافتی برای شخص پیاده نیز چنین است.

روایت2.

المحاسن: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که با روبند و بر روی چهارپا با ایماء و اشاره نماز می­خواند روایت است که فرمود: موضع سجده باید آشکار باشد.(2)

و نیز از المحاسن: علی بن حکم به نقل از شخصی که ذکر کرده است روایت کرد: امام صادق علیه السلام را در محمل دیدم که بر روی کاغذ سجده می کرد و اغلب آن ایماء و اشاره بود.(3)

توضیح

خبر اول بر این امر دلالت دارد که فردی که بر روی چهارپا نماز می­گزارد در صورت امکان بر روی چیزی سجده کند، و ظاهر خبر این است که کشف برای سجده است و اگر این امر برایش میسر نبود، اما اگر برایش امکان­پذیر بود که چیزی را بالا ببرد، بر آن سجده نماید، پس اولی این است که چنان که برخی از اصحاب به این نظر میل پیدا کرده اند. همه این موارد مربوط به نماز فریضه است، و ظاهر این است که جایز است که در نماز نافله بر ایماء و اشاره اکتفا کند هر چند در محمل باشد و سجده نیز برایش ممکن باشد. همان گونه که خبر دوم با حمل همه این موارد بر نماز نافله. به آن اشاره می­کند.

و آنچه که شیخ از عبدالرحمن بن ابو عبدالله از امام صادق علیه السلام روایت می­کند آن را تایید می­کند که فرمود: نماز فریضه بر روی چهارپا خوانده نمی­شود مگر بیماری که با صورت به سمت قبله رو کرده باشد، و سوره فاتحه برای او کافی است و صورتش رادر فریضه بر روی هر چه که ممکن است قرار بدهد و در نافله به ایماء نماز بخواند(4)،

برخی از نظرات در این مورد، در نماز بیمار ذکر خواهدشد.

روایت3.

مجالس ابن شیخ:

ص: 91

عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عُمَرَ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالُوا کُلُّهُمْ: إِذَا صَلَّیْتَ فِی السَّفِینَةِ فَأَوْجِبِ الصَّلَاةَ إِلَی قبلة [الْقِبْلَةِ] فَإِنِ اسْتَدَارَتْ فَأَثْبِتْ حَیْثُ أَوْجَبْتَ الْخَبَرَ(1).

تأیید قال فی الذکری إذا اضطر إلی الفریضة علی الراحلة أو ماشیا أو فی السفینة وجب مراعاة الشرائط و الأرکان مهما أمکن امتثالا لأمر الشارع فإن تعذر أتی بما یمکن فلو أمکن الاستقبال فی حال دون حال وجب بحسب مکنته و لو لم یتمکن إلا بالتحریم وجب فإن تعذر سقط.

ازعلی علیه السلام، ابوبکر و عبدالله بن عباس روایت است که فرمودند: اگر در کشتی نماز خواندی، واجب است که به سوی قبله باشد، پس اگر کشتی دایره­وار چرخ زد، در جایی که مجبور شدی ثابت بمان. ادامه روایت.(1)

تأیید: در ذکری آمده است، اگر مجبور شدی بر روی چهارپا یا در حالت پیاده یا در کشتی نماز فریضه به جای آوری، به جهت اطاعت از امر شارع، رعایت شرایط و ارکان تا جایی که ممکن است واجب است، پس اگر دشوار شد آنچه که ممکن است را به جای بیاور، و اگر در برخی حالات روی کردن به قبله میسر بود بر اساس امکان واجب است، واگر فقط با تحریم (به چهار جهت نماز خواندن) ممکن بود واجب است واگر امکان نداشت، ساقط است.

روایت4.

احتجاج: در آنچه که حمیری به امام قائم علیه السلام نوشته آمده است: مردی در محملش باشد و برف به اندازه قامت یک مرد باشد طوری که به دلیل فرو رفتن در آن از پایین آمدن نگران باشد، و چه بسا برف فرو می­ریزد و او در همان حالت باشد و به خاطر کثرت و انباشتگی برف،برایش ممکن نیست که مقداری از آن را بر روی هم فشرده و هموار سازد، آیا برای او جایز است که در محمل نماز فریضه را به جای آورد؟ ما چند روز بدین صورت عمل کردیم آیا بر ما لازم است که آن نمازها را اعاده کنیم یا خیر؟ پس امام علیه السلام پاسخ گفت:در حالت اضطرار و شدت ایرادی ندارد.(2)

توضیح

جواهری گفته است مقصود از «تهافت» تکه تکه فرود آمدن است.

می­گویم: روایت فوق بر جایز نبودن اقامه نماز واجب بر روی چهارپا در حالت اختیار، و جایز بودن آن در حالت اضطرار دلالت دارد، و آن گونه که از کتاب معتبر و کتب دیگر به نظر می­رسد، بر این دو حکم اجماع وجود دارد، و اقتضای اطلاق اصحاب، فرق نداشتن نمازهای یومیه با سایر نمازهای واجب در عدم جایز بودن آن بر روی چهارپا در حالت اختیار است، هر چند که در اثبات این حکم درباره نماز های غیر یومیه اشکال وجود دارد، زیرا آنچه از روایات مفهوم می­شود نمازهای پنج­گانه است و همچنین اقتضای مطلق آوردن آنان عدم وجود فرق میان واجبی است که در اصل واجب است، واجبی است که در شرایطی واجب می­شود مانند نماز نذر، و شیخ در المبسوط بدان تصریح کرده است.

شهید در ذکری گفته است: فرقی ندارد که شخص آن نماز را در حالت سواره، یا ساکن بر روی زمین نذر کرده باشد، زیرا آن نماز از طریق نذر حکم واجب را پیدا کرده است، آنچه که شیخ از امام

ص: 92

بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَنْ یُصَلِّیَ کَذَا وَ کَذَا صَلَاةً هَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یُصَلِّیَ ذَلِکَ عَلَی دَابَّتِهِ وَ هُوَ مُسَافِرٌ قَالَ نَعَمْ.

و یمکن حمله علی الضرورة و قال بعض المتأخرین یمکن القول بالفرق و اختصاص الحکم بما وجب بالأصل خصوصا مع وقوع النذر علی تلک الکیفیة عملا بمقتضی الأصل و عموم ما دل علی وجوب الوفاء بالنذر و أیده بالخبر المذکور و هو قریب.

موسی علیه السلام به نقل از برادرش علی ابن جعفر علیه السلام روایت می­کند با این امر منافات دارد، که وی فرمود: از موسی علیه السلام درباره مردی سوال کردم که که بر خود لازم ساخته که برای خداوند چنین و چنان نمازی بخواند، آیا برای او جایز است که در سفر آن را بر روی چهارپا اقامه کند؟ فرمود: بله، و می­توان این سخن را به حالت اضطرار اختصاص داد، و برخی از متأخران گفته­اند که می­توان تفاوت قائل شد، و برای عمل به اقتضای اصل و برای عمومیت آنچه که بر وجوب وفای به نذر دلالت کرده است، این حکم را به آنچه که در اصل واجب است اختصاص داد خصوصا در حالت وقوع نذر با آن کیفیت،و خبر مذکور این امر را تأیید کرده است که این نزدیک­تر است.

روایت5.

قرب الاسناد: علی ابن جعفر به نقل از برادرش که فرمود: از او درباره مردی سؤال کردم که آیا شایسته است که بر رفّ معلق میان دو نخل نماز بخواند؟ فرمود: اگر هموار است و نماز خواندن بر آن ممکن است، ایرادی بر او وارد نیست.(1)

و فرمود: از او درباره مردی پرسیدم که آیا صحیح است که بر روی علف روییده یا سبزه نماز بخواند در حالی که زمین سخت پیدا می­کند؟ فرمود: ایرادی ندارد.(2)

سپس فرمود: و از او درباره مردی سوال کردم که آیا صحیح است که بر روی زمین خرمن کوبی گل آلود نماز گزارد، فرمود: صحیح نیست.(3)

همچنین فرمود: از او درباره مردی سوال کردم که در کشتی است آیا صحیح است که حصیری را روی کالا، علوفه دام، کاه، گندم،جو و امثال آن قرار دهد و نماز بخواند؟ فرمود: ایرادی ندارد.(4)

همچنین فرمود: و از او درباره مردی سوال کردم که آیا صحیح است که او بر روی کشتی نماز فریضه را اقامه کند در حالی که می­تواند آن را بر روی ساحل اقامه نماید؟ پاسخ گفت: بلی، ایرادی ندارد.(5)

فرمود: از او درباره گروهی سوال کردم که در کشتی نماز جماعت خواندند، امام جماعت کجا بایستد؟ اگر زنان با آنها همراه باشند چگونه عمل کنند آیا ایستاده بخوانند یا نشسته؟ پاسخ گفت: ایستاده بخوانند، و اگر ایستاده نتوانستند، نشسته بخوانند و امام، پشاپیش آنان بایستد و زنان پشت سر او بنشیند، واگر کشتی تنگ بود زنان صرف نظر کنند

ص: 93

وَ صَلَّی الرِّجَالُ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تَکُونَ النِّسَاءُ بِحِیَالِهِمْ (1).

و مردان نماز بخوانند و ایرادی ندارد که زنان در مقابل آنان باشند.(1)

توضیح

پاسخ اول بر جایز بودن نماز بر رف آویزان میان دو نخل دلالت دارد که در سایر کتب با سند صحیح روایت شده است(2) و دارای دو وجه است: یکی اینکه مراد از آن بستن رف به دو نخل باشد و سؤال درباره احتمال حرکت آن دو نخل باشد، و جواب مبتنی بر این باشد که استقرار وسکون در لحظه و موقعیت کافی است و احتمال حرکت آن ضرری ندارد، و یا بر عدم ضرر امثال آن حرکت، مبتنی باشد، دوم اینکه منظور آویزان بودن رف با دو ریسمان بسته به نخل باشد، که این وجه به خاطر عدم محقق بودن استقرار و سکون در لحظه دارای اشکال است، و تفسیر به نظر نخست مناسب­تر و روشن­تر است، وآنچه فیروزآبادی در تفسیر ( الرَفّ ) آورده، یعنی شبیه به طاق، آن را تأیید می­کند.(3)

ص: 94

و توقف العلامة فی القواعد فی جواز الصلاة علی الأرجوحة المعلقة بالحبال و استقرب جوازه فی التذکرة و منعه فی المنتهی و اختاره الشهید رحمه الله و کذا اختلفوا فی الصلاة علی الدابة معقولة بحیث یأمن عن الحرکة و الاضطراب و الأشهر المنع لعموم المنع عن الصلاة علی الراحلة و لأن إطلاق الأمر بالصلاة ینصرف إلی القرار المعهود و هو ما کان علی الأرض و ما فی معناه و استقرب العلامة رحمه الله فی النهایة و التذکرة الجواز.

و الجواب الثانی محمول علی ما إذا تحقق الاستقرار فی السجود و لو بعد زمان و فی القاموس الثیل ککیس ضرب من النبت انتهی و الظاهر أنه الذی یقال له بالفارسیة مرغ و الجدد بالتحریک الأرض الصلبة.

و عدم صلاحیة الصلاة علی البیدر فی الجواب الثالث إما لعدم الاستقرار أو لمنافاته لإکرام الطعام أو لکراهة جعل المأکول مسجودا و إن کان بواسطة و الأوسط أظهر کما سیأتی فی الخبر و علی التقادیر الظاهر الکراهة و التجویز فی الرابع یؤیده و إن کان الظاهر أن التجویز للضرورة.

و الجواب الخامس یدل علی جواز الصلاة فی السفینة مع القدرة علی الجد بالضم أی شاطئ النهر و هو المشهور بین الأصحاب حیث ذهبوا إلی جواز الصلاة فی السفینة اختیارا و إن کانت سائرة و ذهب أبو الصلاح و ابن إدریس و الشهید فی الذکری إلی المنع اختیارا و لا ریب فی الجواز مع الضرورة و الجواز مطلقا أقوی.

و الجواب السادس یدل علی المنع من محاذاة النساء للرجال فی الصلاة و سیأتی القول فیه و قوله علیه السلام لا بأس أن یکون النساء بحیالهم أی فی حال عدم صلاة النساء.

علامه در القواعد درباره جواز نماز بر روی تاب آویزان با ریسمان از رأی دادن توقف کرده است و در تذکره جوازش را نزدیک پنداشته، و در المنتهی منع کرده است؛ وشهید رحِمهُ الله آن را برگزیده است، همچنین درباره نماز بر روی چهارپای بسته که از حرکت و تکان خوردن به دور است، اختلاف نظر دارند و قول مشهور منع کردن از آن به دلیل عمومیت منع از نماز بر روی چهارپا است، و نیز از آنجا که اطلاق امر به نماز به سکون معهود یعنی آنچه که برروی زمین است ویا در معنای آن است باز می­گردد، علامه در النهایه و تذکره جواز آن را محتمل پنداشته است.

و پاسخ دوم براساس این تفسیر است که سکون در سجده حاصل شود، هر چند که بعد از مدت زمانی باشد، ودر قاموس الثیّل بر وزن کیّس نوعی گیاه است و ظاهرا همان است که در فارسی به آن «مرغ» گفته می شود و الجدد با حرکت، زمین سخت را گویند.

و صحیح نبودن نماز بر روی زمین خرمن­کوبی در پاسخ سوم، یا به دلیل عدم سکون یا به خاطر منافاتش با اکرام غذا، یا به دلیل کراهت محل سجده قرار دادن خوراک است، هر چند که با واسطه باشد، و چنان که در خبر خواهد آمد گزینه وسط واضح­تر است، با این فرض­ها، ظاهر کراهت است و جایز دانستن در پاسخ چهارم، آن را تأیید می­کند، هر چند که ظاهر خبر، جایز دانستن آن در حالت اضطرار است.

جواب پنجم بر جایز بودن نماز در کشتی به همراه امکان دسترسی به ساحل دلالت دارد، و جُد به کناره رود گفته می­شود، و این نظر مشهور بین اصحاب است طوری که بر این نظر هستند که در حالت اختیار نماز در کشتی، هر چند که در حال حرکت نیز باشد جایز است، و ابو صلاح و ابن ادریس و شهید در ذکری به منع جواز در حالت اختیار نظر داده است، و شکی نیست که در حالت اضطرار جایز است، و جایز بودن مطلق آن قوی­تر است.

و پاسخ ششم بر منع روبرو بودن زنان با مردان در نماز دلالت دارد، و سخن در این باره ذکر خواهد شد واین سخن امام: «ایرادی ندارد که زنان روبروی مردان باشند» یعنی در حالتی که زنان نماز نخوانند.

روایت6.

الاختصاص: از عبدالملک روایت است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که از دزدان و درندگان می­ترسد سوال شد که او در حالی که از فوت وقت می­ترسد چگونه نماز بخواند؟ پس پاسخ گفت: باید با سرش اشاره کند و به قبله رو نماید، و چهارپایش به هر طرفی که

ص: 95

تَوَجَّهَتْ بِهِ (1).

خواست رو نماید.(1)

روایت7.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: مردم عراق درباره نماز در کشتی از پدرم سوال می­کردند، پس او پاسخ می­گفت: اگر توانستید به ساحل بروید پس این کار را انجام دهید، واگر نتوانستید پس ایستاده نماز بخوانید، و اگر این کار را هم نتوانستید، نشسته بخوانید و به قبله رو کنید.(2)

و نیز از قرب الاسناد: فضل واسطی گفت: برای او نوشتم، خورشید و ماه تیره و تار شد در حالی که من سوار بودم، برایم نوشت بر روی چهارپایی که هستی نماز بخوان.(3)

و نیز از قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول الله به قصد تبوک خارج شد و بر روی چهارپایش به هر سمتی که چهارپا رو می­کرد نماز می­خواند و ایماء واشاره می­کرد.(4)

روایت8.

اربعین شهید: با ذکر سند از حماد نیز مانند این روایت نقل شده است .

روایت9.

قرب الاسناد: جعفر بن محمد به نقل از پدرش از علی علیه السلام روایت کرد که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در غزوه تبوک بر روی چهارپایش نماز وتر می­خواند، و جعفر بن محمد افزود: علی علیه السلام زمانی که حرکت بر او تند می­شد بر روی چهارپایش نماز وتر می­خواند.(5)

توضیح

این خبر بر این دلالت دارد که خبر سابق نیز بر نافله حمل شده است و آمدن قید «زمانی حرکت بر او تند می شد» بر مستحب بودن، تفسیر شده است.

روایت10.

مشکاة الانوار: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 96

إِنَّ رَجُلًا أَتَی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَتَّجِرُ إِلَی هَذِهِ الْجِبَالِ فَنَأْتِی أَمْکِنَةً لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ قَالَ أَ لَا تَکُونُ مِثْلَ فُلَانٍ یَرْضَی بِالدُّونِ وَ لَا یَطْلُبُ التِّجَارَةَ فِی أَرْضٍ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ (1).

مردی نزد امام باقر علیه السلام آمد و به او گفت: خداوند تو را صالح بگرداند، در این کوه­ها تجارت می­کنم وبه مکان­هایی می­رسیم که فقط بر روی برف می­توانیم نماز بخوانیم، امام فرمود: آیا نمی­توانی مثل فلانی به کمتر راضی باشی و در سرزمینی که فقط بر روی برف باید نماز بخوانی به دنبال تجارت نباشی.(1)

روایت11.

المحاسن: هشام بن سالم فرمود: از امام صادق علیه السلام درباره یکی از اصحابمان که کشاورز است پرسیدم که بر روی سطح زمینش جو و گندم است و بر روی آنها پا می نهد و و نماز می­خوانند؟گفت: امام خشمگین شد وفرمود: اگر نمی­دانستم که او از یاران ماست قطعا او را نفرین می­کردم.(2)

مؤلف المحاسن می­ افزاید: ابو عیینة نظیر آن را از امام صادق علیه السلام روایت کرده و بر آن افزوده است: آیا نمی تواند محلی را به عنوان محل نماز اتخاذ کند، و در آن نماز بخواند، پس فرمود: همانا قومی در ارزاق دچار فراخی و گشایش شدند تا اینکه طغیان کردند به طوری که سنگ را (برای تطهیر خود) خشن یافتند و لذا به نان گندم روی آوردند و آن را به اندازه سنگهایی برای استنجا و تطهیر درست کردند و در دستشویی قرار دادند! و خداوند با قحطی و خشکسالی آنان را مواخذه کرد پس نانها را به غذایشان اختصاص دادند و آن را در خزاین قرار دادند، پس خداوند بر آنچه که در خزاین آنها بود چیزی فرو فرستاد که آن را فاسد ساخت، تا این که به همان نان هایی که طبق عادتشان به آن نظافت می­کردند محتاج شدند و آنها را می شستند و می خوردند.(3)

روایت12.

المقنعة: گوید: از امام علی علیه السلام درباره مردی سوال شد که در حر کت شتاب دارد، آیا او بر روی چهارپا نماز بخواند؟ فرمود: ایرادی ندارد، ایماء و اشاره نماید، و همچنین است پیاده اگر مجبور به اقامه نماز شود.(4)

توضیح

مشابهت پیاده یا در اصل جواز است یا در ایماء کردن همچنین در صورت عدم امکان سجود و رکوع، زیرا سواره نیز اگر قادر به رکوع و سجود بر روی چهارپا یا با پیاده شدن باشد، بر او واجب است، چنانکه اصحاب ذکر کردند.

روایت13.

کتاب المسائل: علی بن جعفر علیه السلام به نقل از برادرش موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: از او درباره قومی سؤال کردم که در کشتی هستند ونمی توانند خارج شوند جز به گِل وآب آیا صحیح است که

ص: 97

الْفَرِیضَةَ فِی السَّفِینَةِ قَالَ نَعَمْ (1).

نماز فریضه را در کشتی به جای آورند؟ فرمود: بله.(1)

توضیح

ظاهر روایت جایز بودن نماز در کشتی در صورت عدم امکان خروج از آن است، که این قید در کلام سوأل کننده است، و می­تواند به مستحب بودن نیز تفسیر گردد.

روایت14.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام به نقل از پدرانش فرمود: از علی علیه السلام درباره نماز در کشتی سؤال شد، پس پاسخ داد: آیا برایت کافی نیست که آن گونه که نبی خدا نوح علیه السلام و همراهانش از آنجا که کشتی­شان واژگون شده بود، شش ماه در حالت نشسته در آن نماز خواندند، نماز بخوانی، و اگر توانستی ایستاده نماز بخوانی، ایستاده بخوان.(2)

روایت15.

الهدایة: از امام صادق علیه السلام در باره مردی سؤال شد که در کشتی است و وقت نماز فرا می­رسد آیا باید به ساحل برود؟

پاسخ فرمود: خیر، آیا او از نماز نوح علیه السلام روی گردان است؟ سپس فرمود: در کشتی ایستاده نماز بخوان، اگر قیام برایت میسر نبود نشسته بخوان، واگر کشتی چرخید با آن بچرخ، و با تلاش قبله را قصد کن، و اگر باد وزیدن گرفت و برایت ممکن نبود که به سوی قبله بچرخی به سوی جلوی کشتی نماز بخوان و رو به قبله و پشت به آن جماع نکن.(3)

روایت16.

دعائم اسلام: از جعفر بن محمد علیه السلام روایت است که از او درباره نماز بر روی خرمن گندم سؤال شد، پس او را از آن نهی کرد، پس گفته شد: اگر فرش شود و مانند سطح باشد چطور؟ پس فرمود: بر هیچ چیزی از طعام نماز خوانده نشود، زیرا آن فقط روزی خدا برای خلقش و نعمت او بر آنان است پس آن را تعظیم کنید و آن را پامال نسازید، آن را بی ارزش نشمارید، که قومی پیش از شما خداوند در روزی آنان گشایش حاصل کرد، پس با نان پاک مانند سنگ استنجا برخورد کردند، و به وسیله آن خود را تطهیر می­کردند، پس خداوند آنان را به قحطی و گرسنگی مبتلا ساخت تا جایی که به دنبال چیزی که با آن استنجاء می­کردند می گشتند، و آن را خوردند و خداوند این آیه را در باره آنان نازل ساخت «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ» {و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می رسید پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید}(4)

ص: 98

روایت17.

فقه الرضا: امام علی علیه السلام فرمود: اگر در کشتی بودی و وقت نماز فرا رسید، به قبله رو کن و اگر برایت ممکن بود ایستاده نماز بخوان، واگر ممکن نبود بنشین و نشسته بخوان، و اگر کشتی چرخید با آن بچرخ و قبله را قصد کن، و اگر باد وزیدن گرفت و برایت ممکن نبود به سمت قبله بچرخی به سمت جلوی کشتی نماز بخوان، و به خاطر نماز به سمت ساحل از کشتی خارج نشو.

روایت است که اگر برایت خروج امکان داشت خارج شو، در حالی که از رفتن آن بیم نداری، واگر توانستی به قبله رو کن واگر نتوانستی در جای خود بمان.

این سخن درباره نمازهای واجب است، و در نافله کافی است که نماز را رو به قبله شروع کنی سپس ضرری ندارد که کشتی چگونه چرخید به خاطر این سخن خداوند: {پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست}(1) و در توجه به قبله (در نمازهای واجب) در حال قیام و قعود باید نهایت تلاش خود را بکنی ؛ سپس اینکه انسان (در کشتی) در جایش ثابت بماند سخت تر است از اینکه در نماز برای طلب قب----له بچرخد.

وفرمود: اگر راکب بودی و وقت نماز فرا رسید، و از پایین آمدن به خاطر درنده یا دزد یا غیر آن ترسیدی اگر توقف برایت ممکن بود، پس نمازت باید بر پشت چهار پا باشد و به قبله رو کن، ایماء و اشاره کن، و در غیر این صورت در شروع نماز به قبله رو کن سپس به راهی که قصد داری، به جهتی که چهار پایت به سمت شرق وغرب رو کرد ادامه بده، و برای رکوع و سجود خم شو و سجده باید پایین تر از رکوع باشد و نباید این کار را تا پایان وقت انجام دهی.(2)

وفرمود: اگر خواستی که نماز نافله بخوانی، در حالی که سواره هستی، به سوی سر چهارپایت که به تو رو کرده است رو کن چه رو به قبله باشد چه پشت به آن، چه راست باشد چه چپ، و اگر نماز فریضه را برروی چهار پا اقامه کردی به تکبیر افتتاح به سمت قبله رو کن و هر طور که چهارپایت تو را به آن روی­گردان ساخت، ادامه بده، قرائت کن واگر خواستی به رکوع وسجود بروی به قبله رو کن و بر چیزی که همراه توست از چیزهایی که سجده بر آن جایز است، رکوع وسجود کن، و این نماز را فقط در حالت بسیار اضطراری بخوان، و اگر در حالت پیاده نیز نماز خواندی مانند آن را انجام بده با این تفاوت که اگر خواستی سجده کنی باید بر زمین سجده کنی.(3)

ص: 99

روایت18.

عیاشی: حماد بن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت کرد: از او درباره مردی که بر پشت چهارپا سوره سجده قرائت می­کرد، سوال کردم، او پاسخ داد: جایی که چهارپا به آن رو کرد سجده کند که رسول خدا بر روی شترش نماز نافله می­خواند، در حالی که به مدینه رو کرده بود، خداوند می­فرماید: {پس به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست آری خدا گشایشگر داناست}(1)

روایت19.

علل الشرائع: حلبی از امام علیه السلام نظیر روایت فوق را نقل می­کند با این تفاوت که در آن نافله وجود ندارد.(2)

توضیح

این روایت بر ارجح بودن رو کردن به قبله در سجده در حالت اختیار، و نه وجوب آن دلالت دارد، چنان که واضح است، و سخن در این مورد ذکر خواهد شد.

روایت20.

از جامع بزنطی: محمد بن مضارب گفت: از امام صادق علیه السلام درباره خرمن گل اندود شده گندم سؤال کردم که آیا بر روی آن نماز بخوانم، فرمود: بر روی آن نماز نخوان، گفتم مانند یک سطح، صاف است، فرمود: بر روی آن نماز نخوان.(3)

توضیح

صاف بودن با عدم سکون که در برخی وجوه، مانند آن را بدان تفسیر کردیم منافات ندارد .

أقول

قد مرت الأخبار فی ذلک فی باب القبلة.

ص: 100

باب دوازدهم : درباره نماز شخص به گل نشسته، غرق شده و کسی که به خاطر وجود برف، زمین نمی­یابد.

روایات

روایت1.

السرائر: هشام بن حکم فرمود: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که بر روی برف نماز می­خواند سؤال کردم، او پاسخ فرمود: خیر اگر نتواند بر روی زمین نماز بخواند لباسش را پهن کند و بر روی آن نماز گزارد.(1)

و همچنین درباره مردی سؤال کردم که گرفتار باران شده است و در محلی است که از شدت گل نمی تواند سجده کند، و مکان خشکی نیز پیدا نمی­کند، فرمود: نماز را شروع کند و زمانی که به رکوع رسید باید آن گونه که در نماز رکوع می­کند رکوع نماید، و وقتی سرش را از رکوع بالا آورد در حالی که ایستاده است باید به سجده ایماء کند، و تا زمان پایان نماز باید این کار را انجام دهد و در حالی که ایستاده است تشهد بخواند، و سلام بگوید.(2)

روایت2.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام ازعلی علیه السلام که فرمود: اگر وقت نماز فرا رسید و فرد در آب بود با سرش ایماء کند و بر آب سجده نکند.(3)

تحقیق: در کلام اصحاب عدم جواز سجده بر گل و لایی که پیشانی در آن ساکن نمی­شود و نیز بر روی آب قطعی و مسلم است، و مقتضای خبر اول به طور صریح و ظاهر خبر دوم همین است، اطلاق کلام جمعی از اصحاب عدم وجوب نشستن برای سجده است، و شهید ثانی رحمه الله نشستن و نزدیک کردن پیشانی به زمین را بر حسب امکان واجب دانسته است، و برخی از آنها از قبیل سید در المدارک با استناد به اینکه امر ممکن و شدنی به خاطر امر دشوار ساقط نمی­گردد، و نیز بعد از ضعیف پنداشتن روایت فوق، وجوب نشستن وسجده کردن در حد امکان را مناسب­تر قرار داده­اند، زیرا آنان آنچه که شیخ درخبری موثق از عمار روایت کرد(4)

ص: 101

عن عمار أنه سأله عن الرجل یصیبه المطر و هو لا یقدر أن یسجد فیه إلی آخر ما مر فی روایة هشام.

و أجیب بأن ضعفها منجبر بالشهرة و غفلوا عن روایة هشام فإنها صحیحة و مؤیدة بالموثقة المذکورة بل بخبر الراوندی أیضا لأن ترک البیان عند الحاجة دلیل العدم فترک العمل بها و التمسک بتلک الوجوه الضعیفة غیر جید و تسمیته مخالفة النص أولی و جعله احتیاطا غریب و لو جعل الاحتیاط فی تعدد الصلاة لکان وجها و کون الجلوس و الانحناء واجبین مستقلین ممنوع بل یحتمل کون وجوبهما من باب المقدمة و یسقط بوجوب ذی المقدمة.

ص: 102

(مبنی بر اینکه: از او در باره مردی سوال کرد که گرفتار باران است و نمی­تواند در آن سجده کند و تا پایان آنچه که در روایت هشام آمده) را ذکر کرده­اند.

و این گونه به آنان پاسخ داده شد که ضعف روایت با شهرت آن جبران شده است، و آنان روایت هشام، که صحیحه است و با موثقه مذکور و حتی با خبر راوندی تایید شده است را نادیده انگاشته­اند، زیرا توضیح ندادن به هنگام نیاز دلیل عدم وجود توضیح است، و عمل نکردن به آن و تمسک به وجوه ضعیف، نامناسب و نامگذاری­اش به مخالفت به نص مناسب­تر، و احتیاط قلمداد کردن آن امری غریب است و اگر این احتیاط در تعدد نماز قرار داده شود مناسب تر است، و جلوس و خم شدن را دو واجب، مستقل از یکدیگر قرار دادن ممنوع است، بلکه ممکن است که وجوب آن دو از باب مقدمه باشد و با وجوب امری که دارای مقدمه است ساقط گردد .

باب سیزدهم : اذان و اقامه، فضیلت، تفسیر، احکام و شرایط آن­ها.

آیات

وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ.(1)

{و هنگامی که [به وسیله اذان مردم را] به نماز می خوانید آن را به مسخره و بازی می گیرند زیرا آنان مردمی اند که نمی اندیشند.}

- إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ.(2)

{چون برای نماز جمعه ندا درداده شد به سوی ذکر خدا بشتابید.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله درباره آیه نخست گفته(3):

در معنای آن دو قول است، یکی اینکه: زمانی که موذن به نماز فرا می­خواند آنان در جمع خود می­خندیدند واز روی هرزگی و لودگی، به خاطر جاهل جلوه دادن اهل نماز و دور ساختن مردم از آن و از کسی که به آن فرا می­خواند، با چشم به یکدیگر اشاره می­کردند،

و سخن دیگر اینکه: آنان به خاطر جهلشان به جایگاه نماز، کسی که به نماز فرا می­خواند را به منزله کسی می­دانند که با اقامه نماز به بازی و هذیان می­پردازد {زیرا آنان مردمی اند که نمی اندیشند} یعنی اینکه آنان از اجابت کردن نماز ثوابی نمی­برند و در استهزا کردن آن نیز دچار عقوبت نمی­شود، زیرا آنان به منزله فردی بی عقل هستند که عقلی ندارد که او را از زشتی باز دارد .

سدی گفته: مردی مسیحی در مدینه بود پس چون صدای موذن را شنید که به شهادتین می­خواند گفت: دروغگو دچار آتش سوزی می­شود، پس شب خدمتکارش با آتش وارد شد در حالی که او و خانواده­اش خواب بودند پس شعله­ای افتاد و او و خانواده­اش به همراه خانه در آتش سوختند.

در کنز العرفان آمده است: مفسرین بر این موضوع اتفاق نظر دارند که منظور از «نداء» اذان است(4)

به این دلیل که اذان و ندا دادن برای نماز جایز و بلکه امری ترغیب شده و از شعائر اسلام است وبه این امر اشاره دارد که کاری که یکی از شعائر اسلام

ص: 103

را خوار و بی ارزش بشمارد حرام است.

مفسرین درباره این سخن خداوند: {زمانی که برای نماز ندا در داده شد} گفته­اند: منظور از نداء، اذان برای نماز جمعه است که تفسیرش در آینده ذکر خواهد شد.

روایات

روایت1.

الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که ده سال را به امید پاداش اذان بگوید خداوند او را به اندازه دامنه گناهانش و وسعت صدایش در آسمان مورد مغفرت قرار می­دهد، و هر تر و خشکی که صدایش را بشنود، او را تصدیق می­کند، و از هر نمازگزاری که همراه او در مسجد نماز خواند سهمی می­برد، و از هر کسی که با صدای او نماز بخواند حسنه ای برای او وجود دارد.(1)

روایت2.

ثواب الاعمال: از محمد بن علی مانند روایت فوق نقل شده است.(2)

روایت3.

المقنعة: از امام صادق و امام باقر علیهما السلام روایت است که فرمودند: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند مؤذن را به وسعت نگاه و صدایش مورد مغفرت قرا می­دهد، و هر تر و خشکی او را تصدیق می کند، و از هر فردی که با اذان او نماز بخواند، کار نیکی برای او به حساب می­آید.(3)

توضیح

این سخن امام علی علیه السلام «به وسعت نگاه و صدایش» گویی از نوع تشبیه کردن شیء معقول به شیء محسوس است، یعنی این مقدار از گناه، یا این مقدار از مغفرت، یا اینکه به خاطر او گناهکاران موجود در آن مسافت را می­بخشاید، یا مقصود این است که مغفرت و بخشایش خداوند به اندازه پهنه صدا افزایش می­یابد وهر چه صدا بیشتر گردد مغفرت افزون می­گردد، و این فقط با روایتی تناسب دارد که در آن «وسعت نگاه» ذکر نشده است، و نیز آمده است که به اندازه صدا و آوایش و به اندازه نگاهش به خانه مسلمانان او را مورد مغفرت قرار می­دهد و آنچه که در این سخن وجود دارد پوشیده نیست، بنابراین لفظ «در آسمان» در سخن امام ممکن است که فقط قیدی برای عبارت آخر یعنی «صدایش» باشد، پس منظور از اندازه دامنه دید تقریبا یک میل است، و ممکن است که قید هر دو یعنی دید و صدا باشد، و صدا هر چند که به آسمان نرسد اما در برخی اخبار آمده است که خداوند متعال بادی را مأمور ساخت که صدا را به سمت آسمان بالا ببرد

ص: 104

و یومئ إلی أن ما یشعر بالتهاون بشعار من شعائر الإسلام حرام.

و قال المفسرون فی قوله تعالی إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ إن المراد بالنداء الأذان لصلاة الجمعة و سیأتی تفسیرها.

و ممکن است که مقصود از آسمان سمت بالا باشد.

و شیخ در النهایة گفته است: در «مؤذن به اندازه دامنه صدایش مورد مغفرت قرار می­گیرد» «اندازه دامنه» یعنی قدر و اندازه و منظور از آن اندازه گناهانش بوده است، یعنی خداوند گناهان او را تا انتهای وسعت صدایش می­آمرزد و آن تمثیلی است برای وسعت مغفرت خداوند، مانند سخن دیگرش: «اگر مرا به قدر همه خاک زمین از خطاها ملاقات کنی من تو را به مغفرت دیدار می کنم» و «و دامنه صدایش» نیز روایت ­شده است و «مدی» به معنای غایت و انتها است یعنی مغفرت وبخشش خداوند زمانی کامل می­شود که او همه توانش را در بالا بردن صدایش به کار گیرد، و در صدا به نهایت آن برسد، و گفته­اند این سخن تمثیل است یعنی محلی که صدا در آنجا پایان می­گیرد اگر دورترین نقطه از محل مؤذن در نظر گرفته شود و گناه موذن آن مسافت را پر کند خداوند آن گناهان را مورد بخشش قرار می­دهد.

و این سخن امام «او را تصدیق می­کند» ظاهرا منظور این است که آن مضامین راستینی که اذان شامل می­شود از قبیل شهادتین، بهترین عمل بودن نماز، و اینکه عاملی برای رستگاری است و ادای آن لازم است درباره او تصدیق می­شود، که این تصدیق ویژه ملائکه و مومنان است .

می توان قائل به تعمیم شد مبنی بر اینکه منظور از تصدیق فقط تصدیق زبانی و قلبی نیست بلکه شامل زبان حال نیز می­شود، زیرا همه ممکنات با زبان امکان، ندا می­دهند که آنها خالقی دارند که از هرچیزی بزرگتر است، و بزرگتر از این است که به وصف در آید، و ممکنات با احکام وحسن نظامی که دارند بیانگر این هستند که خدایشان و خالقشان واحد است و غیر او مستحق عبادت نیست و او حکیم، رئوف و رحیم است، پس با حکمت او تناسب ندارد که ثواب­های اخروی و لذت­های ماندگار را برای آنان پیش نیاورد و این امر حاصل نمی­شود مگر با مبعوث ساختن رسولان، آنچه که مناسب خالق رحمان رحیم است غایت تعظیم و تذلل در حضور اوست، که این امر فقط با نمازی شامل نهایت آنچه که متصور است حاصل می­شود و همه مخلوقات با زبان حال بر حق بودن آنچه که در اذان به آن ندا داده می­شود شهادت می­دهند وهمه مومنین ندای آن را با گوش ایمان و یقین می­شوند وتصدیق می­کنند.

و ممکن است که مقصود از آن، تصدیق او توسط اذان در روز قیامت، یا فقط توسط مومنان یا توسط همه کسانی که به ایمان اضطراری حاصل برای آنان، مکلف شده­اند، باشد، یا جمادات را نیز با به سخن در آمدن آنان توسط خداوند برای کامل ساختن شادی مؤذنان و خوش کردن دل آنان، شامل بشود.

و آنچه که بخاری روایت می­کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: نهایت صدای مؤذن را جن و انس وهیچ چیز نمی­شود مگر اینکه در

ص: 105

و یحتمل أن یکون المراد بالسماء جهة العلو.

و قال فی النهایة فیه أن المؤذن یغفر له مد صوته المد القدر یرید به قدر الذنوب أی یغفر له ذلک إلی منتهی مد صوته و هو تمثیل لسعة المغفرة کقوله الآخر لو لقیتنی بتراب الأرض خطایا لقیتک بها بمغفرة و یروی مدی صوته و المدی الغایة أی یستکمل مغفرة الله إذا استوفی وسعه فی رفع صوته فیبلغ الغایة فی الصوت و قیل هو تمثیل أی إن المکان الذی ینتهی إلیه الصوت لو قدر أن یکون ما بین أقصاه و بین مقام المؤذن ذنوب تملأ تلک المسافة لغفرها الله لها انتهی.

قوله علیه السلام و یصدقه الظاهر أن المراد أنه یصدقه فیما یذکره من المضامین الحقة التی تضمنها الأذان من الشهادتین و کون الصلاة خیر الأعمال و سببا للفلاح و أنه یلزم أداؤها فهو مختص بالملائکة و المؤمنین.

و یمکن القول بالتعمیم بأن لا یکون المراد التصدیق باللسان و القلب فقط بل ما یشمل لسان الحال أیضا فإن جمیع الممکنات تنادی بلسان الإمکان بأن لها خالقا هو أکبر من کل شی ء و أعظم من أن یوصف و بما فیها من الأحکام و حسن النظام بأن إلهها و خالقها واحد و لا یستحق العبادة غیره و أنه حکیم علیم رءوف رحیم فلا یناسب حکمته أن لا یعرضهم للمثوبات الأخرویة و اللذات الباقیة و لا یتأتی ذلک إلا ببعثة الرسل و المناسب للخالق الرحمن الرحیم غایة التعظیم و التذلل عنده و لا یکون ذلک إلا بالصلاة المشتمل علی غایة ما یتصور من ذلک فتشهد جمیع البرایا بلسان حالها علی حقیة ما ینادی به فی الأذان و یسمع نداءها بالتصدیق جمیع المؤمنین بسمع الإیمان و الإیقان.

و یحتمل أن یکون المراد تصدیقها إیاه یوم القیامة إما المؤمنون فقط أو جمیع المکلفین للإیمان الاضطراری الحاصل لهم أو الجمادات أیضا بإنطاق الله تعالی إیاها تکمیلا لسرور المؤذنین و تطییبا لقلوبهم.

و یؤید الأخیر مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَسْمَعُ مَدَی صَوْتِ الْمُؤَذِّنِ جِنٌّ وَ لَا إِنْسٌ وَ لَا شَیْ ءٌ إِلَّا یَشْهَدُ

ص: 105

روز قیامت بدان شهادت دهند، نظر اخیر را تأیید می­کند.

سپس بدان که عبارت «هر کسی که با صدا یا با اذان او نماز بخواند» اشاره­ای است به جایز بودن اعتماد به مؤذنان برای رسیدن وقت نماز، ودر مورد آخر اشاره­ای است به جواز اکتفاء به شنیدن اذان اعلام.

روایت3.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: بلندترین مردم از نظر گردن در روز قیامت مؤذنان هستند.(1)

روایت4.

عیون الأخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل فرمود: بلند ترین مردم از نظر گردن در روز قیامت مؤذنان هستند.(2)

توضیح

مخالفان نیز این روایت را در کتاب هایشان روایت کرده­اند، جزری گفته است در این باره آمده است: مؤذنان در روز قیامت بلندترین مردم از نظر گردن هستند، یعنی بیشترین از نظر اعمال، گفته می شود فلانی گردنی از خیر دارد، یعنی قطعه­ای از خیر دارد، و نیز گفته شده که طول گردن را قصد کرده است، زیرا در آن روز مردم در تشویش و دلهره به سر می­برند، در حالی که مؤذنان منتظرانه در انرژی تازه­ای به سر می­برند،تا به آنان اجازه ورود به بهشت داده شده است، و گفته شده که خواسته است این را بگوید که آنان در آن هنگامه رئیس وسرور هستند، زیرا عرب سروران را به طول گردن وصف می کند، این واژه با کسره «اطول إعناقا» نیز روایت شده است یعنی سریع­تر و شتابان­تر به سوی بهشت، و گفته می­شود أعنق، یعنق، إعناقا و اسم فاعلش معنق واسمش عنق با حرکت است.

وگفته شده: یعنی امیدوارترین آنان زیرا کسی که انتظار چیزی را دارد گردنش را به سوی آن دراز می­کند، و نیز گفته شده که منظور این بوده که عرق بر آنان راه نمی­یابد زیرا مردم در روز قیامت متناسب با اعمالشان در حال عرق ریزی هستند، وآورده­اند منظور از گردن جماعت است زیرا گفته می­شود جاء عنق من الناس یعنی گروهی از مردم آمدند، پس معنای حدیث این می­شود که جمع مؤذنان بیشتر است پس کسانی که (در دنیا) دعوت آنها را اجابت کرده­اند با آنان خواهد بود، پس طول، تعبیر مجازی از کثرت و فراوانی است زیرا وقتی جماعتی به مقصدی رو کنند در روی زمین دارای طول و امتداد خواهند بود، و گفته شده که طول گردن کنایه از عدم شرم

ص: 106

لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

ثم اعلم أن فی قولهم علیهم السلام کل من یصلی بصوته أو بأذانه إشعارا بجواز الاعتماد علی المؤذنین فی دخول الوقت و فی الأخیر إشعارا بجواز الاکتفاء بسماع أذان الإعلام.

و خجالت است، زیرا فرد خجالت زده، سر افکنده و گردن شکسته است چنان که خداوند می­فرماید: «وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ» {و کاش هنگامی را که مجرمان پیش پروردگارشان سرهاشان را به زیر افکنده اند می دیدی [که می گویند]}(1)

وگفته شده: معنایش به کنایه تلویحی، نزدیکی به خدا است زیرا طول گردن بر طول قامت دلالت دارد و شکی نیست که طول قامت به خودی خود مطلوب وپسندیده نیست، بلکه برجسته بودن آنان نسبت به سایر مردم و عالی بودن شأن و منزلت آنان است، همان طور که اسب های پیشانی سفید را به خاطر برجستگی و شهرتشان بی­مانند وصف می­کند.

وبرخی از آنان در توجیه وجه اول که جزری آن را ذکر کرد گفته­اند: این سخن مانند این کلام پیامبر است که سریع­ترین شما در پیوستن به من بلند­ترین شما از نظر دست است یعنی بخشنده­ترین شما، و عمل به اعتبار سنگینی آن گردن نامیده شده است، خداوند فرمود: «فمن ثقلت موازینه» {اما هر که سنجیده هایش سنگین برآید}،پس چون عمل، گردن خوانده شده است «بلندترین مردم» به عنوان ترشیح برای این مجاز آمده است،و همچنین است دست، زمانی که عطا و بخشش با آن نامیده شد، و به جهت رعایت تناسب، طول را نیز به دنبال دست آورده است.

می­گویم

می توان وجوه دیگری برای این تشبیه ذکر کرد که همان طور که روشن است از آنچه ذکر شد مناسب تر و روشن تر است.

روایت5.

کتاب سعد السعود تألیف سید بن طاوس: نبی اکرم صلّی الله علیه و آله در حدیث معراج فرمود: سپس جبرئیل برخاست و انگشت سبابه دست راست را در گوش راستش نهاد و دوبار دوبار اذان گفت، و در پایانش دوبار«حی علی خیر العمل» گفت، تا این که اذانش به پایان رسید و دو بار دوبار اقامه نماز را گفت.(2)

روایت6.

عیون الاخبار و علل الشرائع: امام رضا علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمود: زمانی که به سوی آسمان عروج کردم، جبرئیل دوبار دوبار اذان گفت و دوبار دوبار اقامه گفت،

ص: 107

و الخجل فإن الخجل متنکس الرأس متقلص العنق کما قال تعالی وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ (1) و قیل معناه الدنو من الله کنایة تلویحیة لأن طول العنق یدل علی طول القامة و لا ارتیاب فی أن طول القامة لیس مطلوبا بالذات بل لامتیازهم من سائر الناس و ارتفاع شأنهم کما وصفوا الغر المحجلین للامتیاز و الاشتهار.

و قال بعضهم فی توجیه الوجه الأول الذی ذکره الجزری هذا مثل قوله صلی الله علیه و آله: أسرعکن لحوقا بی أطولکن یدا.

أی أکثرکن عطاء سمی العمل بالعنق باعتبار ثقله قال تعالی فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فلما سمی العمل بالعنق جی ء بقوله أطول الناس کالترشیح لهذا المجاز و کذلک الید لما سمی بها العطاء أتبعها بالطول مراعاة للمناسبة.

و ادامه خبر همان طور است که در بالا ذکر شد.(1)

روایت7.

علل الشرایع: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان دوبار دوبار است و اقامه نیز دوبار دوبار است، و در فجر و مغرب، اذان و اقامه، در سفر و حضر باید گفته شود، زیرا در حضر و سفر از آنها کم نمی­شود، و در ظهر، عصر و عشای آخر، اقامه بدون اذان نیز کافی است، اما اذان و اقامه با همدیگر، در همه نمازها بهتر است .

تنقیح و تفصیل: بدان که در توضیح آنچه که این روایت صحیح در بردارد، بیان دو فصل لازم است:

اول: این خبر بر لزوم اذان و اقامه برای دو نماز صبح و مغرب در سفر و حضر، و لزوم اقامه در سایر نمازها دلالت دارد، و اصحاب در این مورد دچار اختلاف هستند، شیخ و سید در برخی از کتابهایشان و ابن ادریس، وسلار و اغلب متاخرین به مستحب بودن مطلق اقامه و اذان در نمازهای یومیه معتقد هستند، و مفید در نماز جماعت آن دو را واجب دانسته است، و شیخ نیر در برخی از کتابهایش، و نیز ابن براج و ابن حمزه بدان نظر داده اند، از ابوصلاح نقل است که آن دو در جماعت شرط هستند، و در مسبوط آمده است که هر کس بدون اذان و اقامه جماعت به جای آورد، به فضیلت نماز جماعت دست نیافته است و نمازش مقبول است .

و مرتضی در الجمل آن دو را در هر نماز جماعت در سفر و حضر، فقط بر مردان واجب کرده است، و در سفر و حضر، در نمازهای صبح، مغرب و نماز جمعه آن دو را بر مردان واجب دانسته و اقامه را در هر نماز فریضه، به ویژه برای مردان واجب کرده است.

و ابن جنید اقامه و نماز را برای مردان، در حالت جماعت و فرادی، در سفر و حضر، در نماز فجر، مغرب و نماز جمعه، و اقامه را در سایر نمازها واجب ساخته و گفته است: برای زنان فقط تکبیر و شهادتین واجب است .

و از ابن ابوعقیل نقل است که هر کس که از روی تعمد اذان و اقامه را ترک کند نمازش باطل است، به جز اذان

ص: 108

الْخَبَرَ بِطُولِهِ (1).

در نمازهای ظهر و عصر و عشای آخر که فقط اقامه کافی است و در صورت ترک اذان، نیازی به اعاده این نمازها نیست، اما ترک کردن اقامه از روی عمد نماز را باطل می­سازد و اعاده آن را واجب می­کند، و در المختلف نیز این گونه آمده است، و محقق از او و از مرتضی نقل کرده که برای مردان در نماز فرادی فقط اقامه واجب است و در نماز مغرب و عشاء اقامه و اذان بر آنان واجب است، سپس چند سطر پس از آن گفته است: علم الهدی نیز فرموده است اذان و اقامه در سفر و حضر واجب است.

حال که این فتوا ها را دانستی این را نیز بدان که خبرها در این مورد بسیار مختلف است، و اقتضای تلفیق میان آنها مستحب بودن مطلق اذان است، اما درباره اقامه اشکال وجود دارد، زیرا اخباری که بر جایز بودن ترک آن دلالت دارند فقط درباره اذان است، و درباره اقامه به نقض اجماع مرکب تمسک کرده­اند و در آن اشکالی است که بر همه ظاهر است، احوط عدم ترک اقامه در هیچ یک از نمازها، و عدم ترک اذان در نماز صبح، مغرب، جمعه و جماعت به ویژه در حضر می­باشد.

دوم: ظاهر روایت، اکتفا کردن به دو تکبیر در اول اذان و دو مرتبه تهلیل در پایان اقامه است، و اخبار بسیاری بر این دو دلالت دارند، اما نظر مشهور بین اصحاب، چهار بار تکبیر در اول اذان است همان طور که در صحیحه زراره و برخی روایات دیگر آمده است و این روایت را می توان به اغلب فصول حمل کرد، اما روایات دیگری وارد شده که به اکتفا کردن به دو تکبیر تصریح می­کند، پس می­توان بیش از دو تکبیر را حمل بر مستحب کرد، به اینکه دو تکبیر از مقدمات اذان باشد و در خود آن داخل نیست، آن گونه که برخی اخبار نیز به آن اشاره دارد، شیخ در الخلاف از برخی از اصحاب چهار بار تکبیر در آخر اذان را نقل می­کند که این روایت ضعیف است .

اما دو مرتبه ذکر تهلیل در پایان اقامه، از اغلب اخبار وارد در این مورد، ظاهر و آشکار است، و نظر مشهور این است که فصول آن هفده است، و مولف معتبر تعداد آن را به هفت و اتباع آن نسبت داده است، و در منتهی گفته است: علماء بر این عقیده هستند، و ابن زهره اجماع فرقه بر این موضوع را نقل کرده، و شیخ در الخلاف به نقل از برخی از اصحاب گفته است که او فصل اقامه را مثل فصول اذان قرار داده است و فقط دو مرتبه «قد قامت الصلاة» را بر آن افزوده است، ابن جنید گفته است: اگر اقامه کننده بعد از اذان اقامه بگوید، تهلیل در آخر اقامه یک مرتبه است، اما اگر اقامه بدون اذان باشد، در پایان دو مرتبه «لا اله الا الله» بگوید .

شیخ در النهایة بعد از ذکر اذان و اقامه براساس قول مشهور گفته است: نظری

ص: 109

فی الظهر و العصر و العشاء الآخرة فإن الإقامة مجزیة عنه و لا إعادة علیه فی ترکه فأما الإقامة فإنه إن ترکها متعمدا بطلت صلاته و علیه الإعادة و کذا فی المختلف و نقل المحقق عنه و عن المرتضی أن الإقامة واجبة علی الرجال دون الأذان إذا صلوا فرادی و یجبان علیهم فی المغرب و العشاء ثم قال بعد ذلک بأسطر و قال علم الهدی أیضا یجب الأذان و الإقامة سفرا و حضرا.

إذا علمت هذا فاعلم أن الأخبار فی ذلک مختلفة جدا و مقتضی الجمع بینها استحباب الأذان مطلقا و أما الإقامة ففیه إشکال إذ الأخبار الدالة علی جواز الترک إنما هی فی الأذان و تمسکوا فی الإقامة بخرق الإجماع المرکب و فیه ما فیه و الأحوط عدم ترک الإقامة مطلقا و الأذان فی الغداة و المغرب و الجمعة و الجماعة لا سیما فی الحضر.

الثانی ظاهر الروایة الاکتفاء بتکبیرتین فی أول الأذان و تثنیة التهلیل فی آخر الإقامة و دلت علیهما أخبار کثیرة لکن المشهور بین الأصحاب تربیع التکبیر فی أول الأذان کما ورد فی صحیحة زرارة و بعض الروایات الأخر و هذه الروایة یمکن حملها علی غالب الفصول لکن وردت روایات مصرحة بالاکتفاء بالتکبیرتین فیمکن حمل الزائد علی الاستحباب أو علی أنهما من مقدمات الأذان لیستا داخلتین فیه کما یومئ إلیه بعض الأخبار و حکی الشیخ فی الخلاف عن بعض الأصحاب تربیع التکبیر فی آخر الأذان و هو ضعیف.

و أما تثنیة التهلیل فی آخر الإقامة فهو الظاهر من أکثر الأخبار الواردة فیها و المشهور أن فصولها سبعة عشر و نسبه فی المعتبر إلی السبعة و أتباعهم و فی المنتهی قال ذهب إلیه علماؤنا و نقل ابن زهرة إجماع الفرقة علیه و حکی الشیخ فی الخلاف عن بعض الأصحاب أنه جعل فصول الإقامة مثل فصول الأذان و زاد فیها قد قامت الصلاة مرتین و قال ابن الجنید التهلیل فی آخر الإقامة مرة واحدة إذا کان المقیم قد أتی بها بعد الأذان فإن کان قد أتی بها بغیر أذان ثنی لا إله إلا الله فی آخرها.

و قال الشیخ فی النهایة بعد ما ذکر الأذان و الإقامة علی المشهور هذا الذی

ص: 109

که ذکر کردیم، همان نظر برگزیده و عمل شده است، و در برخی روایات سی و هفت فصل و در برخی دیگر سی و هشت، و در برخی دیگر چهل و دو فصل روایت شده است، اما کسی که آن را سی و هفت فصل روایت کرده در ابتدای اقامه چهار مرتبه الله اکبر می­گوید، و در سایر موارد همان گونه است که پیش از این گفتیم، و کسی که سی و هشت فصل روایت کرده به آنچه که پیش از این ذکر کردیم گفتن لا اله الا الله دیگری در پایان اقامه را می­افزاید، و کسی که آن را چهل و دو فصل روایت می­کند در پایان اذان چهار مرتبه تکبیر و در اول و در آخر اقامه نیز چهار بار تکبیر قرار می­دهد، و در آخر اقامه دو مرتبه لا اله الا الله می­گوید، و اگر کسی به یکی از این روایات عمل نماید دچار گناه نشده است. پایان سخن.

و منبع عمده مورد استناد در این نظر، روایت کلینی و شیخ(1) در خبری موثق از اسماعیل جعفی است که گفته: شنیدم که امام باقر علیه السلام می­فرمود: اذان و اقامه سی و پنج حرف است و آن را یک به یک با دستش شمرد، اذان هجده حرف و اقامه هفده حرف است، و این سخن هر چند که با نظر مشهور هماهنگ است اما به تعداد فصول و اینکه نقص در کدام یک از آن دو است، تصریح نکرده است .

اما شهرت بین اصحاب و آنچه که شیخ(2)

در صحیح از معاذ بن کثیر به نقل از امام صادق علیه السلام روایت می­کند این است که فرمود: اگر مردی داخل مسجد شود و دوستش را امام خود قرار دهد و یک یا دو آیه از امام عقب مانده باشد و بترسد که اگر اذان و اقامه بگوید، امام به رکوع برود، پس «قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة، الله اکبر الله اکبر، لا اله الا الله» بگوید، این دو روایت بر این دلالت دارد که کم بودن، مختص اقامه است و آنچه که در فقه الرضا و روایت دعائم اسلام خواهد آمد آن را تأیید می­کند.

در نظر من اختیار و مستحب بودن تهلیل آخر، یا ساقط کردنش در حالت اضطرار آشکارتر است، چنان که این خبر نیز بر آن دلالت می­کند، اما اجماعی که نقل شد بعد از اختلافی که میان قدماء وجود دارد، و با وجود دلالت اخبار صحیح بر نظری خلاف آن نظر، مورد اعتبار نیست.

ص: 110

ذکرناه هو المختار المعمول علیه و قد روی سبعة و ثلاثون فصلا فی بعض الروایات و فی بعضها ثمانیة و ثلاثون فصلا و فی بعضها اثنان و أربعون فصلا فأما من روی سبعة و ثلاثین فصلا فإنه یقول فی أول الإقامة أربع مرات الله أکبر و یقول فی الباقی کما قدمناه و من روی ثمانیة و ثلاثین فصلا یضیف إلی ما قدمناه قول لا إله إلا الله أخری فی آخر الإقامة و من روی اثنتین و أربعین فصلا فإنه یجعل فی آخر الأذان التکبیر أربع مرات و فی أول الإقامة أربع مرات و فی آخرها أیضا مثل ذلک أربع مرات و یقول لا إله إلا الله مرتین فی آخر الإقامة فإن عمل عامل علی إحدی هذه الروایات لم یکن مأثوما انتهی.

و العمدة فی مستند المشهور ما رواه الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ (1) فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ خَمْسَةٌ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً فَعَدَّدَ ذَلِکَ بِیَدِهِ وَاحِداً وَاحِداً الْأَذَانَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ حَرْفاً وَ الْإِقَامَةَ سَبْعَةَ عَشَرَ حَرْفاً.

و هذا و إن کان منطبقا علی المشهور لکن لیس فیه تصریح بعدد الفصول و لا أن النقص فی أیها.

لکن الشهرة بین الأصحاب و ما رواه الشَّیْخُ (2)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ یَأْتَمُّ بِصَاحِبِهِ وَ قَدْ بَقِیَ عَلَی الْإِمَامِ آیَةٌ أَوْ آیَتَانِ فَخَشِیَ إِنْ هُوَ أَذَّنَ وَ أَقَامَ أَنْ یَرْکَعَ فَلْیَقُلْ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ. یدلان علی تخصیص النقص بالأخیر و یؤیده ما سیأتی فی فقه الرضا و روایة دعائم الإسلام.

و الأظهر عندی القول بالتخییر و استحباب التهلیل الأخیر أو القول بسقوطه عند الضرورة کما یدل علیه هذا الخبر و أما الإجماع المنقول فلا عبرة به بعد ما عرفت من اختلاف القدماء و دلالة الأخبار الصحیحة علی خلافه.

ص: 110

صدوق –ره- در الهدایة(1)

به دو مرتبه بودن تهلیل در پایان اقامه تصریح کرده است طوری که گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: اذان و اقامه دو مرتبه دو مرتبه است، و آن دو با هم چهل و دو حرف هستند، اذان بیست حرف و اقامه بیست و دو حرف، و ظاهر خبر در الفقیه نیز این است که او نیز دو مرتبه بودن را برگزیده است، زیرا در الفقیه(2)

به نقل از ابوبکر حضرمی و کلیب اسدی از امام صادق علیه السلام، اذان را مطابق قول مشهور روایت کرده و در آخرش گفته است: اقامه نیز این چنین است، سپس آورده است: این همان اذان صحیح است، نه بر آن افزوده می­شود و نه از آن کاسته می­شود، و مفوضه که لعنت خدا بر آنان باد، اخباری را وضع کرده­اند و در اذان «محمد و آل محمد خیر البریة» را دو مرتبه، و در برخی روایات نیز بعد از «أشهد انّ محمدا رسول الله» دو مرتبه «أشهد ان علیا ولی الله» را افزودند، و برخی از آنان به جای آن دو مرتبه «اشهد انّ علیا امیر المؤمنین حقاً» را روایت کردند، و شکی نیست که علی علیه السلام ولی خدا و براستی امیر المؤمنین است و محمد و خاندانش که صلوات خدا بر آن باد، برترین مخلوقات هستند، اما این الفاظ در اصل اذان وجود ندارد، و فقط برای این ذکر شده که با این افزودن، افرادی که در میان ما به تفویض متهم هستند و خود را فریب داده­اند، شناخته شوند، و ظاهر امر عمل به این خبر در اقامه است .

می­گویم: بعید نیست که به شهادت شیخ، علامه، شهید و سایرین که اخباری را در این باره نقل کرده اند شهادت به ولایت از ارکان مستحب اذان باشد، شیخ در المسبوط فرمود: اما گفتن «اشهد انّ علیّا امیر المؤمنین و آل محمد خیر البریة» براساس آنچه که نقل شده است، از اخبار شاذ و نادر است، و در اذان معمولاً به آن عمل نمی­شود، و اگر کسی آن را انجام دهد گناه مرتکب نشده است، جز اینکه گفتن آن از فضایل اذان و تکمیل­کننده فصولش نیست .

شیخ در النهایة فرمود: اما آنچه که در اخبار شاذ و نادر درباره این سخن «ان علیّا ولی الله و انّ محمّدا و آله خیر البشر» ذکر شده است، از اموری که در اذان و اقامه معمول است، نمی­باشد، و اگر کسی آن را انجام دهد، خطاکار است،

ص: 111

و صرح الصدوق ره فی الهدایة(1) بتثنیة التهلیل فی آخر الإقامة حیث قال

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ مَثْنَی مَثْنَی وَ هُمَا اثْنَانِ وَ أَرْبَعُونَ حَرْفاً الْأَذَانُ عِشْرُونَ حَرْفاً وَ الْإِقَامَةُ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً.

و ظاهره فی الفقیه أیضا أنه اختار التثنیة لأنه روی فی الفقیه (2) عن أبی بکر الحضرمی و کلیب الأسدی عن أبی عبد الله علیه السلام الأذان موافقا للمشهور و قال فی آخره و الإقامة کذلک ثم قال هذا هو الأذان الصحیح لا یزاد فیه و لا ینقص عنه و المفوضة لعنهم الله قد وضعوا أخبارا و زادوا فی الأذان محمد و آل محمد خیر البریة مرتین و فی بعض روایاتهم بعد أشهد أن محمدا رسول الله أشهد أن علیا ولی الله مرتین و منهم من روی بدل ذلک أشهد أن علیا أمیر المؤمنین حقا مرتین و لا شک فی أن علیا ولی الله و أنه أمیر المؤمنین حقا و أن محمدا و آله صلوات الله علیهم خیر البریة و لکن ذلک لیس فی أصل الأذان و إنما ذکرت ذلک لیعرف بهذه الزیادة المتهمون بالتفویض المدلسون أنفسهم فی جملتنا انتهی و ظاهره العمل بهذا الخبر فی الإقامة أیضا.

و أقول لا یبعد کون الشهادة بالولایة من الأجزاء المستحبة للأذان لشهادة الشیخ و العلامة و الشهید و غیرهم بورود الأخبار بها(3)

قال الشیخ فی المبسوط فأما قول أشهد أن علیا أمیر المؤمنین و آل محمد خیر البریة علی ما ورد فی شواذ الأخبار فلیس بمعمول علیه فی الأذان و لو فعله الإنسان لم یأثم به غیر أنه لیس من فضیلة الأذان و لا کمال فصوله.

و قال فی النهایة فأما ما روی فی شواذ الأخبار من قول أن علیا ولی الله و أن محمدا و آله خیر البشر فمما لا یعمل علیه فی الأذان و الإقامة فمن عمل به کان مخطئا

ص: 111

و در منتهی آورده است: اما اینکه از میان اخبار شاذ و نادر «انّ علیّا ولی الله و آل محمد خیر البریّه» را آورده، از مواردی است که بر آن تکیه نمی شود.

و آنچه که شیخ احمد بن ابوطالب طبرسی در کتاب احتجاح(1) از قاسم بن معاویه روایت کرده است آن را تأیید می­کند که فرمود: به امام صادق علیه السلام گفتم: اینان درباره معراج حدیثی دارند که زمانی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را شبانه سیر دادند، ابوبکر صدیق بر عرش «لا اله الا الله، محمد رسول الله» را دید. امام فرمود: همه چیز را تغییر داده­اند حتی این را؟ گفتم: بله، و فرمود خداوند عزّوجل زمانی که عرش را خلق کرد، بر روی آن «لا اله الا الله محمد رسول الله علیٌ امیرالمؤمنین» را نگاشت، سپس امام علیه السلام کتابت این عبارت بر روی آب، کرسی، لوح، پیشانی اسرافیل، دو بال جبرئیل، و اطراف آسمان­ها و زمین­ها، و قله کوه­ها، خورشید و ماه را ذکر کرد، سپس امام علیه السلام فرمود: پس هر گاه یکی از شما «لا اله الا الله محمد رسول الله» گفت، باید علیٌ امیر المومنین نیز بگوید، پس این سخن بر مستحب بودن آن در حالت کلی دلالت دارد و اذان نیز یکی از آن موارد است، و امثال این سخن در باب مناقب امام علیه السلام گذشت. اگر موذن و اقامه دهنده آن را نه به قصد اینکه جزئی از اذان است بلکه به قصد تبرک بگوید مرتکب گناه نشده است. گروهی سخن در اثنای اذان و اقامه را مطلقا جایز دانسته­اند و این از اشرف ادعیه و اذکار است.

روایت8.

قرب الاسناد: علی بن جعفر علیه السلام از برادرش موسی علیه السلام روایت کرده و فرمود: از او درباره مردی سوال کردم که در اذان و اقامه اشتباه می­کند، و قبل از آنکه به نماز بپردازد متوجه می­شود تکلیفش چیست؟ فرمود: اگر در اذانش خطا کرده باشد به نمازش ادامه دهد، و اگر در اقامه اشتباه کرده باشد، بازگردد و فقط اقامه را اعاده نماید، و اگر پس از یک یا دو رکعت متوجه شود، به نمازش ادامه دهد و آن برای او کفایت می کند.(2)

و همچنین فرمود: از او درباره مردی سؤال کردم که اذان و اقامه را شروع می­کند در حالی که به غیر قبله رو کرده است، سپس به قبله روی می­کند فرمود: ایرادی ندارد.(3)

و فرمود: از او درباره مسافری سؤال کردم که بر روی چهارپا اذان می­گوید، پس اگر بخواهد که اقامه بگوید باید بر روی زمین باشد؟

ص: 112

و قال فی المنتهی و أما ما روی من الشاذ من قول أن علیا ولی الله و آل محمد خیر البریة فمما لا یعول علیه.

و یؤیده مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الطَّبْرِسِیُّ ره فِی کِتَابِ الْإِحْتِجَاجِ (1)

عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُعَاوِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَؤُلَاءِ یَرْوُونَ حَدِیثاً فِی مِعْرَاجِهِمْ أَنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی عَلَی الْعَرْشِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ غَیَّرُوا کُلَّ شَیْ ءٍ حَتَّی هَذَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا خَلَقَ الْعَرْشَ کَتَبَ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ ذَکَرَ علیه السلام کِتَابَةَ ذَلِکَ عَلَی الْمَاءِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ اللَّوْحِ وَ جَبْهَةِ إِسْرَافِیلَ وَ جَنَاحَیْ جَبْرَئِیلَ وَ أَکْنَافِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَإِذَا قَالَ أَحَدُکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلْیَقُلْ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ.

فیدل علی استحباب ذلک عموما و الأذان من تلک المواضع و قد مر أمثال ذلک فی أبواب مناقبه علیه السلام و لو قاله المؤذن أو المقیم لا بقصد الجزئیة بل بقصد البرکة لم یکن آثما فإن القوم جوزوا الکلام فی أثنائهما مطلقا و هذا من أشرف الأدعیة و الأذکار.

فرمود: بله ایرادی ندارد.(1)

توضیح

این خبر شامل چند حکم است:

اول: «در اذان و اقامه­اش دچار اشتباه شود» ممکن است که مقصود ترک اذان و اقامه باشد، یا ترک برخی از فصول آن دو، و اصحاب درباره ترک­کننده اذان و اقامه دچار اختلاف هستند که آیا در نماز وارد شود یا خیر؟ سید در مصباح و شیخ در الخلاف و اغلب اصحاب گفته­اند: اگر از روی تعمد باشد به نمازش ادامه دهد، و اگر فراموش کار باشد تا زمانی که رکوع نکرده است نماز را از سر بگیرد. شیخ در النهایة گفته است: برعکس نظر فوق عمل کند، و ابن ادریس آن را برگزیده و در المبسوط مطلق آورده و گفته است تا زمانی که رکوع نکرده است نماز را از سر بگیرد، و برخی اخبار به رجوع قبل از رکوع، و برخی دیگر به رجوع قبل از شروع قرائت، و برخی دیگر نیز به رجوع قبل از پایان یافتن نماز، تصریح کرده­اند، و اگر نماز پایان یافته بود اعاده آن لازم نیست، و شیخ در تهذیب آن را حمل بر مستحب بودن نموده و در معتبر گفته است: آنچه ذکر کرد محتمل است، اما بر باطل کردن نماز فریضه به استناد یک خبر نادر ایراد می گیرد.

می­گویم

تفسیر شیخ به خاطر صحت خبر محکم است، اما آنچه که در حکم آشکار است، مستحب بودن است به دلیل وجود روایت صحیح در مورد عدم وجوب رجوع و ظاهرا عدم وجود کسی که قائل به وجوب باشد، و ظاهر، احتیاط در عدم رجوع بعد از رکوع است، اما اخباری که درباره رجوع قبل از قرائت آمده است شاید به تأکید مستحب بودن تفسیر می­شوند.

سپس بدان این روایت ها مستحب بودن رجوع را فقط به خاطر جبران اذان و اقامه یا فقط اقامه صادر می­کنند، و در این روایت ها چیزی که بر جایز بودن قطع نماز برای جبران اذان، در صورت ذکر اقامه، دلالت نمایند وجود ندارد، و از سخن اغلب احزاب نیز عدم جایز بودن قطع نماز برای این امر آشکار است، و فخر المحققین اجماع بر عدم رجوع، در صورت ذکر اقامه را نقل کرده است، اما محقق در شرایع و ابن ابوعقیل به رجوع فقط برای اذان نظر داده­اند و شهید ثانی به جایز بودن رجوع برای جبران اذان، بدون اقامه حکم داده است که این امر غریب است .

سپس بدان که اگر این خبر را آن گونه که از ظاهر آن بر می­آید، به ترک برخی فصول اذان یا اقامه تفسیر کنیم چیزی که بدان تصریح کند یا با آن مخالفت نماید وجود ندارد و اثبات کردن آن به صرف این خبر، خالی از اشکال نخواهد بود، پس اگر رکعت را به معنای متبادر آن بگیریم، بر تفصیلی غیر از

ص: 113

قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ (1).

تفاصیل مشهوری که ذکر شد دلالت می­کند و اگر آن را به معنای رکوع چنان که در عرف اخبار نیز شایع است بگیریم و سخن این گروه را بر اتمام رکوع حمل کنیم، پس با نظر مشهور هماهنگ است، اما آنچه که از کلام آنان و از اخباری که بدان استدلال کردند بر می­آید این است که رسیدن به حد رکوع برای عدم رجوع کافی است، که این نیز تفصیلی مخالف تفصیل مشهور و سایر اخبار است، زیرا تمام کردن رکعت به رسیدن به حد رکوع در حد نهایی تفسیر شده است و در کل اعتقاد به مفاد این خبر دشوار است و الله یعلم.

دوم: این خبر بر عدم وجوب روی کردن به قبله در اذان و اقامه دلالت دارد، همان گونه که مشهور و قوی­تر است، و روی کردن به قبله در هر دو مورد مستحب است، و در اقامه و شهادتین در اذان نیز مورد تأکید است، و از مرتضی نقل است که او روی کردن به قبله را در اذان و اقامه واجب کرده، و مفید آن را در اقامه واجب شناخته است، و احوط عدم ترک آن در اذان و اقامه است .

سوم: این خبر بر جایز بودن اذان بر روی چهارپا و لزوم اقامه بر روی زمین دلالت دارد و اخبار بسیاری نیز بر این دو نکته دلالت می­کنند که در قول مشهور بر مستحب بودن تفسیر شده است، اما منع از اقامه در حالت سواره یا به دلیل عدم روی کردن به قبله است که از حکمش آگاه شدی، و یا به خاطر عدم قیام است، و قول مشهور مستحب بودن قیام در اذان و اقامه است، و ظاهر سخن مفید وجوب قیام در اقامه است که ممکن است به دلیل عدم ساکن بودن باشد به سبب آنچه که در برخی روایات وارد شده مبنی بر اینکه در اقامه شرایط نماز، مشروط است، و احوط رعایت همه آن شرایط در اقامه در حالت اختیار است.

و شهید در ذکری آورده است: اذان در حالت سواره و پیاده جایز است و ترک آن بهتر است و در اقامه مورد تأکید بیشتری است و اگر در حال پیاده برای نماز اقامه بگوید به خاطر نصی از امام صادق علیه السلام، ایرادی ندارد .

و نیز گفته است: ابن جنید گفته: اذان در حالت نشسته­ای که نماز در آن مباح است، مستحب نیست و همچنین در مورد سواره اگر در نبرد باشد و یا در سرزمینی غصب شده باشد، و اگر بخواهد که اذان بگوید باید دو پایش را از رکاب بیرون بیاورد و همچنین است، اگر بخواهد که سواره نماز بخواند، و هر دو مورد ( نماز و اذان ) برای پیاده جایز است و در تشهد در صورت امکان به قبله رو کند، اما اقامه جایز نیست مگر اینکه، در حالت عدم وجود مانع بر روی زمین بایستد .

گفت: ایرادی ندارد که مؤذن در اذانش پشت به قبله باشد ولی در زمان تکبیر و تهلیل و شهادت رو به قبله بایستد و در اقامه نباید پشت به قبله بایستد، و ایرادی ندارد که شخص اذان بگوید و کسی غیر از او اقامه نماید، و همچنین بر اذان گفتن بدون طهارت نیز ایرادی وارد نیست، اما اقامه باید با طهارت گفته شود و نیز با آنچه که جایز است فرد با آن در نماز داخل شود، و اگر به یاد آورد که اقامه اش بدون طهارت بوده است باید رجوع کند، وضو بگیرد و اقامه را از ابتدا شروع کند

ص: 114

التفاصیل المشهورة و إن حملناها علی الرکوع کما هو الشائع أیضا فی عرف الأخبار فإن حملنا کلام القوم علی إتمام الرکوع فیوافق المشهور لکن الظاهر من کلامهم و الأخبار التی استدلوا بها أنه یکفی لعدم الرجوع الوصول إلی حد الرکوع فهو أیضا تفصیل مخالف للمشهور و سائر الأخبار إذ حمل إتمام الرکعة علی الوصول إلی حد الرکوع فی غایة البعد و بالجملة التعویل علی مفاد هذا الخبر مشکل و الله یعلم.

الثانی أنه یدل علی عدم وجوب الاستقبال فی الأذان و الإقامة کما هو المشهور و الأقوی و یستحب الاستقبال فیهما و فی الإقامة و فی الشهادتین فی الأذان أیضا آکد و نقل عن المرتضی أنه أوجب الاستقبال فیهما و أوجبه المفید فی الإقامة و الأحوط عدم ترکه فیها.

الثالث یدل علی جواز الأذان علی الراحلة و لزوم کون الإقامة علی الأرض و یدل علیهما أخبار کثیرة حملت فی المشهور علی الاستحباب و المنع من الإقامة راکبا إما لعدم الاستقبال و قد عرفت حکمه أو لعدم القیام و المشهور استحبابه فیهما و ظاهر المفید وجوبه فی الإقامة أو لعدم الاستقرار أیضا لما ورد فی بعض الروایات أنه یشترط فیها شرائط الصلاة و الأحوط رعایة جمیعها فیها مع الاختیار.

و قال فی الذکری یجوز الأذان راکبا و ماشیا و ترکه أفضل و فی الإقامة آکد و لو أقام ماشیا إلی الصلاة فلا بأس للنص عن الصادق علیه السلام.

و قال قال ابن الجنید لا یستحب الأذان جالسا فی حال یباح فیها الصلاة کذلک و کذلک الراکب إذا کان محاربا أو فی أرض ملصة و إذا أراد أن یؤذن أخرج رجلیه جمیعا من الرکاب و کذا إذا أراد الصلاة راکبا و یجوزان للماشی و یستقبل القبلة فی التشهد مع الإمکان فأما الإقامة فلا تجوز إلا و هو قائم علی الأرض مع عدم المانع.

قال و لا بأس أن یستدبر المؤذن فی أذانه إذا أتی بالتکبیر و التهلیل و الشهادة تجاه القبلة و لا یستدبر فی إقامته و لا بأس بأن یؤذن الرجل و یقیم غیره و لا بالأذان علی غیر طهارة و الإقامة لا تکون إلا علی طهارة و بما یجوز أن یکون داخلا به فی الصلاة فإن ذکر أن إقامته کانت علی غیر ذلک رجع فتطهر و ابتدأ بها من أولها و لا یجوز

ص: 114

و بعد از «قد قامت الصلاة» سخن گفتن برای مؤذن و پیروان او جایز نیست، مگر برای امر واجبی که رها کردن آن برایشان جایز نباشد .

روایت9.

الخصال: در وصایای نبی اکرم صلّی الله علیه و آله به علی علیه السلام آمده است: ای علی برای زنان جمعه، جماعت، اذان و اقامه وجود ندارد.(1)

و نیز از الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: برای زنان اذان و اقامه وجود ندارد.(2)

توضیح

این سخن در نظر مشهور به عدم تأکید بر مستحب بودن برای زنان تفسیر شده است، و در منتهی آمده است برای زنان اذان و اقامه وجود ندارد، و در این مورد، اختلافی نمی­بینم، زیرا عبادتی شرعی است که تکلیف ساختن آن به شرع بستگی دارد، و وارد نشده است، و جایز است که زن برای زنان اذان بگوید و آنها به اذان او اعتماد کنند و علمای ما به این نظر معتقد بوده و گفته­اند: زمانی که زن اذان گفت باید صدایش را پنهان سازد تا به گوش مردان نرساند، که صدا جزء عورت اوست .

شیخ گفته است: به اذان زنان اعتماد می­شود، که این نظر ضعیف است، زیرا اگر صدایش را آشکار سازد، مرتکب معصیت شده است، و نهی کردن از آن بر فاسد بودن آن دلالت دارد، و در غیر این حالت نیز به خاطر نشنیدن صدایش، کسی به آن قانع نمی­شود، و ظاهر این است که مقصودش در ابتدای کلام نفی وجوب است به خاطر دلالت آخر کلام بر آن، و نیز به خاطر این سخنش در تذکره: در نظر علمای ما در نماز جماعت زنان، مستحب است که یکی از آنها اذان و اقامه بگوید، اما صدایش را به گوش مردان نرساند، اما مستحب بودن در خصوص مردان، مؤکدتر است، سپس افزوده است تکبیر و شهادتین برای زن کافی است، به خاطر این سخن امام صادق علیه السلام(3)

که در باره زنی که برای نماز اذان بگوید از او سؤال شد پس فرمود: خوب است اگر انجام دهد، و اگر انجام نداد برایش کافی است که تکبیر بگوید و به لا اله الا الله و ان محمد رسول الله شهادت بدهد .

می­گویم

در صحیحه زراره(4) آمده است که اگر زن شهادتین بگوید برایش کافی است.

روایت10.

مجالس صدوق و الخصال: با اسنادی که در باب فضیلت نماز ارائه شد،

ص: 115

الکلام بعد قد قامت الصلاة للمؤذن و لا للتابعین إلا لواجب لا یجوز لهم الإمساک عنه انتهی.

فرمود: عده ای از یهودیان نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند و درباره مسائلی از او سؤال کردند، تا اینکه داناترین آنان گفت: مرا از هفت خصلتی که خداوند از میان انبیایش به تو و از میان امتها به امت تو ارزانی کرده است آگاه کن، رسول خدا فرمود: خداوند فاتحة الکتاب، اذان، نماز جماعت در مسجد، روز جمعه، و بلند کردن صدا در سه نماز، تخفیف برای امتم در بیماری و سفر، نماز بر جنازه، و شفاعت برای صاحبان گناهان کبیره از امتم را به من ارزانی کرد، تا سخنش به این جا رسید که فرمود: اما درباره اذان، مؤذنان امتم با انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحان محشور می­شوند.(1)

روایت11.

سرائر: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بلال بر روی شتری از شتران جنت محشور می شود در حالی که اذان می­گوید: أشهد ان لا اله الا الله و ان محمد رسول الله، و زمانی که ندا دهد قبایی از قباهای بهشت بر او پوشانده می­شود.(2)

روایت12.

المقنعة: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت است که فرمودند: هر کسی که اذان و اقامه بگوید، دو صف از ملائکه پشت سر او نماز می­خوانند و هر کسی که بدون اذان اقامه بگوید صفی از ملائکه پشت سر او به نماز می­ایستند.(3)

روایت13.

مجالس شیخ: با اسنادی که در باب فضیلت نماز از ابوذر رضی الله عنه از نبی خدا در وصیت به او ذکر شد فرمود: ای ابوذر پروردگارت با سه گروه بر ملائکه­اش مباهات می­ورزد: مردی که در سرزمین خالی صبح می­کند پس اذان و اقامه می­گوید، سپس نماز می­خواند، پس پروردگار به ملائکه می­گوید: بنده مرا ببینید که نماز می­خواند در حالی که کسی غیر از من او را نمی­بیند، پس هفتاد هزار فرشته فرود می­آیند و در پشت سر او نماز می­گزارند، و تا فردای آن روز برای او استغفار می­کنند، و حدیث را تا اینجا ادامه داد که:(4)

ای ابوذر اگر بنده در سرزمینی خالی بود، پس وضو گرفت یا تیمم کرد سپس اذان و اقامه گفت و نماز به پا داشت، خداوند به ملائکه امر می­کند که پشت سر او صفی ببندید که دو طرف آن دیده نشود و با رکوع او رکوع کنید و با سجده­اش

ص: 116

قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ إِلَی أَنْ قَالَ أَعْلَمُهُمْ أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْطَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْأَذَانَ وَ الْجَمَاعَةَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِجْهَارَ فِی ثَلَاثِ صَلَوَاتٍ وَ الرُّخْصَ لِأُمَّتِی عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی الْجَنَائِزِ وَ الشَّفَاعَةَ لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا الْأَذَانُ فَإِنَّهُ یُحْشَرُ الْمُؤَذِّنُونَ مِنْ أُمَّتِی مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ علیهم السلام (1).

به سجده بروید و به دعایش آمین بگویید، و ای ابوذر کسی که اقامه بگوید و اذان نگوید، نماز نمی­خواند با او، مگر دو فرشته­ای که همراه اوست.(1)

توضیح

امثال این دو خبر بر جایز بودن ترک اذان به صورت مطلق در نمازها