جمه بحارالانوار جلد 72: کتاب آداب معاشرت - 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی :

ص: 1

ادامه کتاب آداب زندگی

ادامه باب های حقوق مؤمنین بر یکدیگر

باب سی و یکم : درباره معاشرت با یتیمان و خوردن مال آنان و ثواب جا دادن به آنها و ثواب مهرورزی با آنها و عقاب آزار کردن آنان

آیات

- و إذ أخذنا میثاق بنی إسرائیل لا تعبدون إلا الله و بالوالدین إحسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین.(1)

{و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید.}

- و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی.(2)

{و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد.}

- و یسئلونک عن الیتامی قل إصلاح لهم خیر و إن تخالطوهم فإخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح و لو شاء الله لأعنتکم إن الله عزیز حکیم .(3)

{و درباره یتیمان از تو می پرسند، بگو: به صلاح آنان کار کردن بهتر است، و اگر با آنان همزیستی کنید، برادران [دینی] شما هستند. و خدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد. و اگر خدا می خواست [در این باره] شما را به دشواری می انداخت. آری، خداوند توانا و حکیم است.} - و آتوا الیتامی أموالهم و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب و لا تأکلوا أموالهم إلی أموالکم إنه کان حوبا کبیرا و إن خفتم ألا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من نساء.(4)

{و اموال یتیمان را به آنان [باز] دهید، و [مالِ] پاک و [مرغوب آنان] را با [مال] ناپاک [خود] عوض نکنید و اموال آنان را همراه با اموال خود مخورید که این گناهی بزرگ است. و اگر در اجرای عدالت میان دختران یتیم بیمناکید، هر چه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنی گیرید.}

- و ابتلوا الیتامی حتی إذا بلغوا النکاح فإن آنستم منهم رشدا فادفعوا إلیهم أموالهم و لا تأکلوها إسرافا و بدارا أن یکبروا و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف فإذا دفعتم إلیهم أموالهم فأشهدوا علیهم و کفی بالله حسیبا.(5)

{و یتیمان را بیازمایید تا وقتی به [سنّ] زناشویی برسند پس اگر در ایشان رشد [فکری] یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید، و آن را [از بیم آنکه مبادا] بزرگ شوند، به اسراف و شتاب مخورید و آن کس که توانگر است باید [از گرفتنِ اجرت سرپرستی] خودداری ورزد و هر کس تهیدست است باید مطابق عرف [از آن] بخورد پس هر گاه اموالشان را به آنان ردّ کردید بر ایشان گواه بگیرید، خداوند حسابرسی را کافی است.}

- و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم فلیتقوا الله و لیقولوا قولا سدیدا- إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.(6)

{و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند. پس باید از خدا پروا دارند و سخنی [بجا و] درست گویند. در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.}

- و لا تقربوا مال الیتیم إلا بالتی هی أحسن حتی یبلغ أشده.(7)

{و به مال یتیم جز به نحوی [هر چه نیکوتر] نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد} در سوره اسری مانند آن آمده.(8)

- کلا بل لا تکرمون الیتیم- و لا تحاضون علی طعام المسکین.(9)

{ولی نه، بلکه یتیم را نمی نوازید و بر خوراک [دادن] بینوا همدیگر را بر نمی انگیزید.}

- فذلک الذی یدع الیتیم.(10)

{این همان کس است که یتیم را به سختی می راند.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام می فرمود: هر کس را خدای عزوجل خواهد در رحمت خود درآورد و به بهشت ببرد، باید خوش خو باشد، از خود انصاف دهد، به یتیم مهر ورزد، ناتوان را کمک دهد، و برای خدا که او را آفریده، تواضع کند. (11)

امالی طوسی: بر اساس سندش، حدیتی مانند این را آورده است.(12)

روایت2.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عیسی بن مریم به قبری گذر کرد که صاحب آن عذاب می کشید و سال دیگر بر آن گذر کرد و عذاب نداشت، گفت: پروردگارا! من سال پیش بر این گور گذشتم و مرده اش در عذاب بود و امسال که گذر کردم عذاب نداشت؟ خدای عزوجل به او وحی کرد: ای روح الله! فرزند خوب او بالغ شد و راهی را اصلاح کرد و یتیمی را در پناه گرفت و به سبب آنچه فرزندش کرد، آمرزیده شد.(13)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 2

و قال تعالی: وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً- إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1)

الأنعام: وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ (2) الإسراء مثله (3).

الفجر: کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ- وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ (4)

الماعون: فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ (5)

چون این آیه نازل شد: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.»(1) {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.} هر کس یتیمی نزد خود داشت او را بیرون کرد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه آن را خواستند، و خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: «یسئلونک عن الیتامی قل إصلاح لهم خیر و إن تخالطوهم فإخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح.»(2) {و درباره یتیمان از تو می پرسند، بگو: به صلاح آنان کار کردن بهتر است، و اگر با آنان همزیستی کنید، برادران [دینی] شما هستند. و خدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد.} و امام صادق علیه السلام فرمود: باکی ندارد که هم­خوراک یتیم باشی (با حصه برابر) زیرا خردسال هم چه بسا به اندازه بزرگسال می خورد، اما پوشاک بر کوچک و بزرگ، به اندازه نیاز حساب شود. (نه برابر)(3)

روایت4.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش، از پیغمبر صلی الله علیه و آله، که فرمود: «هر کس یتیمی را سرپرستی کند و خرج او را بدهد، با من در بهشت مانند این دو انگشت قرین است.» و دو انگشت مسبحه و میانه خود را به هم جفت کرد.(4)

روایت5.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن موسی از من پرسید درباره گوسفند یتیم و شتر درشت، که چه اندازه از آنها حلال است برای سرپرست آن؟ من گفتم: ابن عباس می گفت اگر سرپرست حوض آبشان را تعمیر کند و گم­شده آنها را بجوید و زخمیِ آنها را روغن مالی کند، حق دارد از شیر آنها بخورد، اما ته­دوش نکند و نسل را تباه نسازد.(5)

ص: 3

لَمَّا نَزَلَ إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1) أَخْرَجَ کُلُّ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ یَتِیمٌ وَ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی إِخْرَاجِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامی قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ (2) وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا بَأْسَ أَنْ تَخْلِطَ طَعَامَکَ بِطَعَامِ الْیَتِیمِ فَإِنَّ الصَّغِیرَ یُوشِکُ أَنْ یَأْکُلَ کَمَا یَأْکُلُ الْکَبِیرُ وَ أَمَّا الْکِسْوَةُ وَ غَیْرُهَا فَیُحْسَبُ عَلَی کُلِّ رَأْسٍ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ کَمْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ (3).

ترجمه نشده

روایت6.

خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: چهار خصلت است که هر کس آنها را داشته باشد، خدا خانه ای در بهشت برایش می سازد: هر کس یتیمی را پناه دهد، به ناتوانی مهربانی ورزد، به پدر و مادر خود دلسوزی کند، و به مملوکش نرمش نشان بدهد.(1)

در محاسن(2) و ثواب الاعمال(3) حدیثی مانند این آمده است.

مؤلف

برخی اخبار در «باب بِر به والدین» و «باب جوامع مکارم» آمده است.

روایت7.

امالی طوسی: پیغمبرصلی الله علیه و آله فرمود: ای ابوذر، راستش من آنچه برای خود دوست دارم برای تو نیز دوست می دارم؛ من تو را ناتوان می بینم، هرگز امیر دو کس مشو و تصدی مال یتیم را نپذیر.(4)

روایت8.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا از او بی نیاز گردد، خدا به سبب این کار بهشت را بر او واجب می کند، چنان که برای کسی که مال یتیمی را خورده، دوزخ را واجب ساخته است.(5)

روایت9.

ثواب الاعمال: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: مرد و زن مومنی نیست که دست ترحم بر سر یتیمی بکشد،

ص: 4

یُصِیبَ مِنْ لَبَنِهَا فِی غَیْرِ نَهْکٍ لِضَرْعٍ وَ لَا فَسَادٍ لِنَسْلٍ (1).

مگر آنکه خدا به شمار هر تار مو، که دست بر آن کشیده، حسنه ای برایش بنویسد.(1)

روایت10.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: بنده خدایی نیست که از سر مهر، دست بر سر یتیمی بکشد، مگر آنکه خدا به شمار هر تار مو، در قیامت نوری به او عطا کند.(2)

روایت11.

ثواب الاعمال: رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: هر کس نمی خواهد سخت­دل باشد، نزد یتیمی برود و به او مهر بورزد و دست بر سرش بکشد، تا به اذن خدا دلش نرم گردد؛ همانا یتیم حقی دارد.

و در حدیث دیگری آمده: او را بر سر سفره خود بنشاند و دست بر سرش بکشد تا دلش نرم شود. اگر چنین کند، به اذن خدای عزوجل دلش نرم می­گردد.(3)

روایت12.

ثواب الاعمال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون یتیم بگرید، عرش برای او می لرزد. خدای تبارک و تعالی می فرماید: کیست آن کسی که بنده ام را، که من پدر و مادرش را در خردسالی از او گرفتم، بگریاند؟ به عزت و جلالم قسم، کسی آن یتیم را آرام نمی­ کند، مگر آنکه بهشتم را بر او واجب سازم.(4)

روایت13.

فقه الرضا: از عالم روایت دارم: هر کس یک درهم از مال یتیم به ناحق بخورد، خدا برای همیشه او را در دوزخ می اندازد.

و روایت شده است: خوردن مال یتیم، از گناهان کبیره ای است که دوزخ بر آن وعده داده شده است، زیرا خدای عزوجل می فرماید: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.»(5) {همانا آنان که اموال یتیمان را به ستم می خورند جز آن نیست که در دل خود آتش خورند و البته دچار جهنم سوزان شوند.}

و روایت شده است: هر کس با مال یتیم تجارت کند، سود آن برای یتیم است و زیانش بر عهده تاجر؛ و هر کس مال یتیم را به دست بگیرد یا چیزی از آن به عنوان قرض بردارد، ضامن همه آن است و زکاتش بر او است، نه بر یتیم.

و روایت شده است: از مال یتیمان بپرهیزید و دست به آن نبرید، و آن را در بر نگیرید، و هر کس دست به آن ببرد و چیزی از آن بخورد، گویا تکه ای از آتش را خورده است .

و روایت شده است: از خدا بترسید و کسی از شما دست به

ص: 5

إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ یَدُهُ عَلَیْهَا حَسَنَةً(1).

مال یتیم نزند، زیرا خدای جل ثنائه، خودش به حساب او می رسد، آمرزیده شود یا عذاب کشد. و آخر حد یتیمی، احتلام است.

و من از عالم [امام موسی بن جعفر] روایت دارم که: پس از احتلام، یتیمی نیست؛ و چون محتلم شد، او را در کارهای خرد و میانه و کلان بیازمایند؛ اگر رشید و دانا باشد، مالش را به او بدهند، وگرنه به همان حال بماند تا به رشد برسد.

و روایت شده است: توانگرترین فرد خاندان که فقیه آنها است و عالم است، می تواند در مال یتیم به صلاح او تصرف کند، و زیان و سودی بر گردن او نیست، بلکه سود و زیان بر عهده یتیم است، و توفیق از خدا است.

روایت14.

تفسیر عیاشی: از علی بن ابی حمزه روایت شده است: از امام صادق پرسیدم، درباره قول خدا: «و لا تؤتوا السفهاء أموالکم.» {و ندهید به سفیهان اموال خود را.} فرمود: آنان یتیم ها هستند که باید مالشان را به آنها ندهید تا از میزان رشدشان آگاه شوید. گفتم: چطور مال آنها مال ما باشد؟ فرمود: چون شما وارث آنها هستید.

و در روایت عبدالله بن سنان آمده است که آن حضرت فرمود: ندهید به شراب خواران و زنان.(1)

روایت15.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: نجده نامی حروری، به ابن عباس نوشت: یتیم کی از یتیمی خارج می شود؟ در پاسخش نوشت: وقتی به اشد خود که احتلام است، رسید؛ مگر اینکه رشد او معلوم نباشد و سفیه یا ناتوان باشد که در این صورت باید به او کمک کرد.(2)

روایت16.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام پرسیدند درباره تفسیر: «فإن آنستم منهم رشدا فادفعوا إلیهم أموالهم.» {پس اگر در ایشان رشد [فکری] یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید.} که مقصود از باخبر شدن از رشد یتیمان چیست؟ فرمود: نگه داری از مالش.(3)

روایت17.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام پرسیدند درباره تفسیر قول خدا: «فإن آنستم منهم رشدا فادفعوا إلیهم أموالهم.» {پس اگر در ایشان رشد [فکری] یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید.} فرمود: چون دیدید آل محمد صلی الله علیه و آله را دوست دارند، یک درجه آنها را بالا ببرید.(4)

ص: 6

لِمَالِ الْیَتِیمِ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یَلِی حِسَابَهُ بِنَفْسِهِ مَغْفُوراً لَهُ أَوْ مُعَذَّباً وَ آخِرُ حُدُودِ الْیَتِیمِ الِاحْتِلَامُ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: لَا یُتْمَ بَعْدَ احْتِلَامٍ فَإِذَا احْتَلَمَ امْتُحِنَ فِی أَمْرِ الصَّغِیرِ وَ الْوَسَطِ وَ الْکَبِیرِ فَإِنْ أُونِسَ مِنْهُ رُشْدٌ دُفِعَ إِلَیْهِ مَالُهُ وَ إِلَّا کَانَ عَلَی حَالَتِهِ إِلَی أَنْ یُؤْنَسَ مِنْهُ الرُّشْدُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ لِأَیْسَرِ الْقَبِیلَةِ وَ هُوَ فَقِیهُهَا وَ عَالِمُهَا أَنْ یَتَصَرَّفَ لِلْیَتِیمِ فِی مَالِهِ فِیمَا یَرَاهُ خَطَاءً وَ صَلَاحاً وَ لَیْسَ عَلَیْهِ خُسْرَانٌ وَ لَا لَهُ رِبْحٌ وَ الرِّبْحُ وَ الْخُسْرَانُ لِلْیَتِیمِ وَ عَلَیْهِ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.

روایت18.

تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم روایت شده است که پرسیدم: مردی از برادرزاده یتیم خود که در سرپرستی او است، حیواناتی در دست دارد؛ او چه اندازه می تواند در کار آنها دخالت کند؟ پاسخ فرمود: اگر آبشخور آنها را تعمیر می کند و آنها را درمان می نماید و فراری آنها را به گله برمی گرداند، می تواند از شیر آنها بنوشد، بدون آنکه به سختی آنها را بدوشد و به بچه آنها زیان برساند. آنگاه فرمود: «و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف.»(1) {اگر توانگر است خودداری کند، و اگر ندار است، به اندازه از آنها بخورد.} (2)

روایت19.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر «فلیاکل بالمعروف» فرمود: مردی که خود را به مال یتیمان بند کرده و برای آنان از آن سرپرستی می کند، به نفع آنان برایشان کار می کند و خود را از معیشت جویی بازداشته، باکی ندارد که به اندازه متعارف از آن اموال بخورد، در صورتی که آن اموال را برای یتیمان اصلاح می کند، و اگر مال اندکی است، از آن چیزی نخورد.(3)

روایت20.

تفسیر عیاشی: از سماعه روایت شده است که از امام صادق یا هفتم علیه السلام پرسیدم درباره تفسیر قول خدا: «و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف.» {هر که توانگر است خودداری کند و هر که ندار است به اندازه بخورد.} فرمود: آری، هر کس متولی مال یتیمان شود در حالی که نیازمند است و چیزی از خود ندارد، و اموالشان را از دیگران وصول می کند،(4) و در مزرعه آنها کار می کند، به اندازه از آن بخورد و اسراف نکند؛ و اگر کار مزرعه آنها، او را از طلب روزی برای خود بازنمی دارد، چیزی از مال آنها برندارد.(5)

روایت21.

تفسیر عیاشی: در تفسیر آیه «و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف.» {هر که توانگر است خودداری کند و هر که ندار است به اندازه بخورد.} امام صادق علیه السلام فرمود: این درباره مردی است که خود را به مال یتیم، همچون کِشت و دام، بند کرده و به آن مشغول است،

ص: 7

و باید به اندازه از آن بخورد، و این مسأله درباره پول نقد طلا و نقره که نزد او باشد، نیست.(1)

روایت22.

تفسیر عیاشی: زراره گفت: از امام باقر علیه السلام در مورد قول خدا: «و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف.» {و هر که ندار است به اندازه بخورد.} پرسیدم. فرمود: درباره کسی است که خود را وقف مال آنها کرده و برای خود وقت طلب روزی ندارد و می تواند به اندازه از مال آنها بخورد.(2)

روایت23.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره «فلیأکل بالمعروف» فرمود: پدرم می فرمود: آن آیه نسخ شده است.(3)

روایت24.

تفسیر عیاشی: سماعه از امام صادق یا هفتم علیه السلام روایت کرده است که فرمودند: خدا درباره یتیم به دو کیفر تهدید کرده: یکی در آخرت که آتش دوزخ است، و دیگری در دنیا، که فرموده: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم فلیتقوا الله و لیقولوا قولا سدیدا.» {و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند. پس باید از خدا پروا دارند و سخنی [بجا و] درست گویند.} فرمود: مقصود این است که باید بترسد که با بازمانده اش همان کنند که با این یتیمان می کند.(4)

روایت25.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام آمده است: خورنده مال یتیم به ناحق، وبالش در این دنیا گردن گیر بازمانده او می شود. خدای عزوجل فرموده: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم.»(5) {و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند. پس باید از خدا پروا دارند.} و در آخرت هم خدا می فرماید: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.» {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.}(6)

روایت26.

تفسیر عیاشی از یکی از امامین روایت شده است که پرسیدند: در چه اندازه از خوردن مال یتیم، دوزخ واجب می شود؟ فرمود: در دو درهم (درهم بیش از 12 نخود نقره سکه دار بوده است.) (7)

روایت27.

تفسیر عیاشی: سماعه گفت: از امام صادق یا امام کاظم علیهم السلام پرسیدم: مردی مال یتیم را خورده، آیا این کار توبه دارد؟ فرمود: آن را به صاحبش برگرداند. و فرمود: این برای آن است که خدا می فرماید: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا.» {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند.}(8)

ص: 8

بِالْمَعْرُوفِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لَهُ فِی الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ الَّتِی عِنْدَهُ مَوْضُوعَةٌ(1).

روایت28.

تفسیر عیاشی: احمد بن محمد گفت: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: مردی که مال یتیم را در اختیار دارد و نیازمند می شود و از آن برمی دارد و خرج خود و عیالش می کند، به قصد اینکه آن را به یتیم برگرداند، آیا آیه عذاب خوردن مال یتیم، او را فرا می گیرد؟ فرمود: نه، ولی باید جز با قصد رد، نخورد،(1) و اسراف هم نکند. از آن حضرت پرسیدم: کمترین اندازه از مال یتیم که بخورد، بدون قصد رد، در حالی که در شکمش آتش می خورد، چه اندازه است؟ فرمود: کم و بیشِ آن یکی است، در صورتی که قصد رد کردن نداشته باشد.(2)

روایت29.

تفسیر عیاشی: زراره و محمد بن مسلم گفتند: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس با مال یتیم کار کند، ضامن آن است و سودش از آن یتیم است. به آن حضرت گفتیم: «من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف» چه می شود؟ فرمود: همانا آن در جایی است که خود را وقف مال آنها کند و برای خود کاری نکند، که در این صورت می تواند به اندازه از مالشان بخورد. (3)

روایت30.

تفسیر عیاشی: عجلان گفت: از امام صادق درباره خورنده مال یتیم پرسیدم؛ فرمود: او همان گونه است که خدا فرمود: «إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.» {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.} و بدون پرسش من، فرمود: هر کس از یتیمی نگه داری کند تا بالغ شود، یا خودکفا گردد، خدا برایش بهشت را واجب می کند، چنان که برای خورنده مال یتیم، دوزخ را واجب کرده است.(4)

روایت31.

تفسیر عیاشی: ابی ابراهیم گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مردی مالی از دیگری دارد؛ به معامله گرفته یا قرض کرده، و آن مرد می میرد، و او آن را نپرداخته، در حالی که یتیمان خردسالی از آن شخص باقی مانده و مال آنها در دست او است و به آنها نمی دهد؛ آیا او از کسانی است که به ناحق مال یتیم را خورده است؟ فرمود: «اگر قصد دارد که مالشان را به آنها بپردازد،

ص: 9

وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً(1).

نه.» احول گفت: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: آن کسی که می خورد و قصد ندارد که بپردازد، آیا از آنها است که مال یتیمان را می خورند؟ فرمود: آری.(1)

روایت32.

تفسیر عیاشی: عبید بن زراره گفت: پرسیدم ا امام صادق علیه السلام درباره گناهان کبیره؛ فرمود: یکی از آنها، خوردن مال یتیم است به ناحق، و در این باره میان اصحاب ما خلافی نیست، والحمدلله.(2)

روایت33.

تفسیر عیاشی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت، مردمی از قبرشان بیرون می آیند که از دهانشان آتش زبانه می کشد. پرسیدند: یا رسول الله! اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: «الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا.» {کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.}(3)

روایت34.

تفسیر عیاشی: ابی بصیر گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: اصلحک الله! کمترین چیزی که به سبب آن بنده به دوزخ می رود، چیست؟ فرمود: هر کس یک درهم مال یتیم را بخورد؛ و یتیم ما هستیم.(4)

روایت35.

تفسیر عیاشی: زراره گفت: از امام باقر علیه السلام پرسیدم درباره قول خدای تبارک و تعالی: «و إن تخالطوهم فإخوانکم.» {و اگر درآمیزید با آنها برادران شما باشند.} فرمود: یعنی این که از مال آنها به اندازه کفایتشان درآوری، و از مال خودت به اندازه کفایت خودت. گفتم: اگر یتیمان خردسالی به همراه بزرگسال باشند و برخی لباس بلندتری از دیگری بخواهند؟ فرمود: جامه هر کس باید به اندازه خود او باشد، اما خوراک همه به اندازه هم باشد، زیرا چه بسا خردسال به اندازه بزرگسال خوراک می خورد.(5)

روایت36.

تفسیر عیاشی: سماعه گفت: از امام صادق یا هفتم، درباره تفسیر «و إن تخالطوهم» پرسیدم. فرمود: مقصود یتیمان هستند. و فرمود: هر گاه مردی سرپرست یتیمانی است که در دامن او هستند، برابر هر کدام از آنها از مال خود خرج کند، با آنها بیامیزد، همه با هم بخورند، و از مالشان چیزی کم نکند، که آتش به دنبال دارد.(6)

روایت37.

تفسیر عیاشی: از کاهلی روایت شده است: نزد امام صادق علیه السلام بودم، یک مرد نابینا از آن حضرت پرسید: ما در خانه برادری می رویم که در آنجا یتیمان منزل دارند و خدمتکاری هم دارند؛ آیا روی فرش آنها بنشینیم و از آبشان بنوشیم و خدمتکارشان به ما خدمت کند، در حالی که چه بسا خوراکی از برادر خود می خوریم که خوراک یتیم ها هم در آن است؛ در این باره چه می فرمایی، اصلحک الله؟ فرمود: خدا فرموده: «بل الإنسان علی

ص: 10

فَلَا قَالَ الْأَحْوَلُ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام إِنَّمَا هُوَ الَّذِی یَأْکُلُهُ وَ لَا یُرِیدُ أَدَاءَهُ مِنَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی قَالَ نَعَمْ (1).

نفسه بصیرة.» {بلکه آدمی به حال خود بینا است.} و بر شما نهان نیست که خدا فرموده: «و إن تخالطوهم فإخوانکم... لأعنتکم.» {و اگر با آنها درآمیزید برادران شمایند...} تا آنجا که می فرماید: {شما را به رنج اندازد.} آنگاه امام علیه السلام فرمود: اگر ورود شما بر آنها سودی برایشان دارد، باکی ندارد، و اگر ضرر دارد، نباید این کار را انجام داد.(1)

روایت38.

تفسیر عیاشی: مردی نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله! برادرم مُرد و چند یتیم به جا نهاد، و آنها مقداری دام دارند؛ چه چیزی از آنها برای من حلال است؟ آن حضرت فرمود: اگر حوض آبشان را تعمیر کنی، حیوانات فراری آنها را برگردانی و از آنها نگه داری کنی، می توانی از شیرشان بنوشی، اما در دوشیدن حرص نزن و به بچه آنها زیان نرسان ، و خدا مفسد را از مصلح بازمی شناسد.(2)

روایت39.

تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم گفت: از امام علیه السلام پرسیدم: آیا مردی که دام برادرزاده یتیم تحت سرپرستی خود را در دست دارد، می تواند درآمد و خرج آنها را با دام خود درآمیزد؟ فرمود: اگر حوض آنها را تعمیر می کند و آنها را درمان می کند و گریزنده آنها را برمی گرداند، از شیرشان بنوشد، اما شیر آنها را تا ته ندوشد، و به بچه آنها آسیب نرساند. سپس فرمود: «من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیأکل بالمعروف- و الله یعلم المفسد من المصلح.» {و آن کس که توانگر است باید [از گرفتنِ اجرت سرپرستی] خودداری ورزد و هر کس تهیدست است باید مطابق عرف [از آن] بخورد و خدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد.}(3)

روایت40.

تفسیر عیاشی: محمد حلبی گفت: از

امام صادق علیه السلام پرسیدم درباره قول خدا: «و إن تخالطوهم فإخوانکم و الله یعلم المفسد من المصلح.» {اگر با آنها درآمیزید برادران شمایند وخدا تباهکار را از درستکار بازمی شناسد.} فرمود: یعنی از مالشان به اندازه کفایتشان درآوری، و از مال خود به اندازه کفایت خودت، و آنگاه مصرف کنی.(4)

محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام حدیثی مانند این آورده است.(5)

روایت41.

تفسیر عیاشی: علی گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم در مورد قول خدا درباره یتیمان: «و إن تخالطوهم فإخوانکم.» {و اگر با آنها درآمیزید برادران شمایند.} فرمود: آنان خرما و شیر دارند و تو هم مانند آن را داری، به اندازه ای که تو و آنها را بس است، و نزد خدا مفسد از مصلح نهان نیست.(6)

روایت42.

تفسیر عیاشی: عبدالرحمن بن حجاج گفت: به امام کاظم علیه السلام گفتیم: یتیمی نزد من مالی دارد و زیردست من است؛ از مال او برایش خرج می کنم و چه بسا از

ص: 11

نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ فَأَنْتُمْ لَا یَخْفَی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ إِلَی لَأَعْنَتَکُمْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ کَانَ دُخُولُکُمْ عَلَیْهِمْ فِیهِ مَنْفَعَةٌ لَهُمْ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ فِیهِ ضَرَرٌ فَلَا(1).

خوراکش می خورم، و آنچه من به او می دهم بیشتر است. فرمود: باکی ندارد، خدا مفسد را از مصلح بازمی شناسد.(1)

روایت43.

تفسیرعیاشی: یکی از بنی عطیه از امام صادق علیه السلام درباره مردی که با مال یتیم کار می کند، پرسید. فرمود: چیزی هم از سودش به آن یتیم بدهد، زیرا خدا می فرماید: «و لا تنسوا الفضل بینکم.»(2) {فراموش نکنید بخشش را میان خود.}(3)

روایت44.

تفسیر امام حسن عسکری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای عز و جل وادار کرده بر نیکی کردن به یتیمان، چرا که پدر ندارند و هر کس آنها را نگه دارد خدا نگاهش می دارد، و هر کس آنها را گرامی دارد خدایش گرامی می دارد؛ و هر کس از روی مهربانی دست بر سر یتیمی بکشد، خدا در بهشت به شمار هر تار مو که از زیر دستش می گذرد، کاخی به او می دهد، پهناورتر از دنیا، که هر آنچه دل بخواهد و چشم لذت ببرد، در آنها وجود دارد، و آنان در آن جاویدان اند.(4)

روایت45.

غوالی اللئالی: محمد بن مسلم از یکی از دو امام روایت کرده است: پرسیدم: آیا مردی که دام های برادرزاده یتیم زیردستش را در اختیار دارد، می تواند آنها را با دام های خود در هم آمیزد؟ فرمود: اگر حوض آبشان را تعمیر می کند، سرپرستی آنها را برعهده می گیرد، حیوان های فراری را به گله برمی گرداند، می تواند از شیر آنها بنوشد، ولی تا ته ندوشد و به بچه آنها زیان نرساند.(5)

و روایت شده است: مردی از برادرزاده یتیم خود مال بسیاری در دست داشت؛ هنگامی که آن یتیم به بلوغ رسید مال خود را درخواست کرد، اما به وی نداد و نزد پیغمبر به مرافعه رفتند. آن حضرت امر کرد که مالش را به او بدهد. گفت: فرمانبر خدا و رسولیم و به خدا پناه می بریم از گناه بزرگ. و مال را به او داد. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس بخل نکند و فرمان پروردگارش را ببرد، همانا از پلیدی خود رها شده. (یا بهشت به او حلال شده.)(6) چون آن جوان مال خود را دریافت کرد، در راه خدا خرج کرد و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: ثواب آمد و گناه به جا ماند. پرسیده شد: چگونه

ص: 12

مِمَّا یَکُونُ لَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ مَا یَکُونُ مِنِّی إِلَیْهِ أَکْثَرَ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ.

یا رسول الله؟ فرمود: ثواب برای آن پسر آمد، و گناهش برای پدر او به جا ماند.(1)

در حدیث دیگری آمده است: رضایت از دیگری است و رنج به گردن او است.

و از امام رضا علیه السلام پرسیدند: در خوردن مال یتیم، کمترین چیزی که به دوزخ می برد، چه اندازه است؟ فرمود: بیش و کم اش یکی است، اگر قصد رد نداشته باشد.

و از آن حضرت است که: در مال یتیم دو کیفر روشن است: یکی در دنیا که در قول خدای تعالی است: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا.» {و آنان که اگر فرزندان ناتوانی از خود بر جای بگذارند بر [آینده] آنان بیم دارند، باید [از ستم بر یتیمان مردم نیز] بترسند.} - تا آخر آیه؛ و دومی در کیفر آخرت است، در قول خدای تعالی: «إن الذین یأکلون أموال الیتامی... .»{آنان که می خورند اموال یتیمان را... .} - تا آخر آیه.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است: در کتاب علی علیه السلام آمده است: خورنده مال یتیم، وبالش به بازمانده هایش می رسد و در آخرت هم خودش عذاب می کشد.(2)

دعوات راوندی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: با بازمانده های دیگران خوبی کنید تا در حق بازمانده هاتان خوبی شود.

ص: 13

یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ ثَبَتَ لِلْغُلَامِ الْأَجْرُ وَ یَبْقَی الْوِزْرُ عَلَی وَالِدِهِ (1).

وَ جَاءَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: الرِّضَا لِغَیْرِهِ وَ التَّعَبُ عَلَی ظَهْرِهِ.

وَ سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام: کَمْ أَدْنَی مَا یَدْخُلُ بِهِ النَّارَ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ فَقَالَ کَثِیرُهُ وَ قَلِیلُهُ وَاحِدٌ إِذَا کَانَ مِنْ نِیَّتِهِ أَنْ لَا یَرُدَّهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ فِی مَالِ الْیَتِیمِ عُقُوبَتَیْنِ بَیِّنَتَیْنِ أَمَّا إِحْدَاهُمَا فَعُقُوبَةُ الدُّنْیَا فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً الْآیَةَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَعُقُوبَةُ الْآخِرَةِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی- إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی الْآیَةَ.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ سَیُدْرِکُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی عَقِبِهِ وَ یَلْحَقُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی الْآخِرَةِ(2).

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَحْسِنُوا فِی عَقِبِ غَیْرِکُمْ تُحْسِنُوا فِی عَقِبِکُمْ.

ص: 13

در نهج البلاغه هم مانند این حدیث آمده و افزوده شده: درباره بازمانده خود مراعات کنید.(1)

و امام علیه السلام در هنگام وفات، در وصیتش فرمود: خدا را... خدا را... در باره یتیمان: دهان هاشان گرسنه نماند و در حضور شما از میان نروند.(2)

باب سی و دوم: آداب معاشرت با نابینایان، و زمین گیران، و گرفتاران به دردهای مسری

آیات

- لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج و لا علی المریض حرج.

{بر نابینا و لنگ و بیمار و بر شما ایرادی نیست که از خانه های خودتان بخورید.}(3)

روایات

روایت1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام، از پدرانش، از پیغمبر صلی الله علیه و آله، که فرمود: ای امت، خدا بیست و چهار خصلت را برای شما ناروا داشته و شما را از آنها نهی کرده... - و حدیث را به آنجا رساند که فرمود: کراهت دارد برای هر کس که با مریضِ دچار خوره، سخن بگوید، مگر اینکه یک ذراع از او فاصله داشته باشد. و فرمود: از خوره دار بگریز، چنان که از شیر می گریزی.(4)

روایت2.

خصال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.(5)

مؤلف

من آن خبر را به تمامی در «باب مناهی پیغمبر صلی الله علیه و آله» آورده ام .

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امام باقر علیه السلام در تفسیر قول خدا: «لیس علی الأعمی حرج و لا علی الأعرج حرج و لا علی المریض حرج.» {بر نابینا و لنگ و بیمار و بر شما ایرادی نیست که از خانه های خودتان بخورید.} فرموده است:

ص: 14

نهج، [نهج البلاغة]: مِثْلَهُ وَ فِیهِ تَحْفَظُوا فِی عَقِبِکُمْ (1).

وَ قَالَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ عِنْدَ وَفَاتِهِ: اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا یَضِیعُوا بِحَضْرَتِکُمْ (2).

مردم مدینه پیش از مسلمانی، از نابینا و لنگ و بیمار دوری می کردند و با آنها چیزی نمی خوردند. انصار، سرِ بلندی و خودخواهی داشتند و می گفتند: نابینا خوراک را

نمی بیند و لَنگ، دست درازی به خوراک نمی تواند، و بیمار به اندازه شخص تندرست غذا نمی خورد؛ و برای آنها خوراکی در یک گوشه جدا می کردند، و به نظرشان هم غذا شدن با آنها گناه بود؛ و افراد نابینا و بیمار می گفتند که شاید هم غذا شدن با ما آنها را آزار می دهد. هنگامی که پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد، از آن حضرت در این باره پرسیدند، و خدا این آیه را فرستاد: «لیس علیکم جناح أن تأکلوا جمیعا أو أشتاتا.»(1) {بر شما باکی نیست که با هم بخورید یا پراکنده.}

روایت4.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پنج کس هستند که باید در هر حال از آنها دوری شود: جذامی، پیس، دیوانه، زنازاده و اعرابی.(2)

روایت5.

طب الائمه: امام صادق علیه السلام فرمود: چون بیماران خوره را دیدید، از پروردگارتان عافیت خواهید و از آن غفلت نکنید.

روایت6.

طب الائمه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نگاهِ پیوسته به گرفتاران و جذامیان مکنید، چرا که مایه اندوه آنها می گردد.

روایت7.

طب الائمه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به اهل بلا، کم نگاه کنید و بر آنها وارد نشوید، و چون بر آنها گذر کردید، زود بگذرید تا دردشان به شما نرسد.

روایت8.

تفسیر امام حسن عسکری: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به اندازه چهل گام دست یک نابینا را بر زمین هموار بگیرد، اگر به اندازه سر سوزنی از آن همه بر روی زمین طلا باشد، با آن برابر نمی گردد (که آن را صدقه دهد)؛ و اگر در جایی که از فرد نابینا دستگیری می کند پرتگاهی وجود داشته باشد و او را از آنجا بگذراند، روز قیامت،

ص: 15

الْمَدِینَةِ قَبْلَ أَنْ یُسْلِمُوا کَانُوا یَعْتَزِلُونَ الْأَعْمَی وَ الْأَعْرَجَ وَ الْمَرِیضَ کَانُوا لَا یَأْکُلُونَ مَعَهُمْ وَ کَانَتِ الْأَنْصَارُ فِیهِمْ تِیهٌ وَ تَکَرُّمٌ فَقَالُوا إِنَّ الْأَعْمَی لَا یُبْصِرُ الطَّعَامَ وَ الْأَعْرَجَ لَا یَسْتَطِیعُ الزِّحَامَ عَلَی الطَّعَامِ وَ الْمَرِیضَ لَا یَأْکُلُ کَمَا یَأْکُلُ الصَّحِیحُ فَعَزَلُوا لَهُمْ طَعَامَهُمْ عَلَی نَاحِیَةٍ وَ کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ عَلَیْهِمْ فِی مُؤَاکَلَتِهِمْ جُنَاحاً وَ کَانَ الْأَعْمَی وَ الْمَرِیضُ یَقُولُونَ لَعَلَّنَا نُؤْذِیهِمْ فِی مُؤَاکَلَتِهِمْ فَلَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَأَلُوهُ عَنْ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ- لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتاتاً(1).

در میزان حسنات خدا، صد هزار برابر بیشتر از همه دنیا نصیبش می شود، که به همه گناهانش می چربد و آنها را نابود می کند و او را در بالاترین بهشت ها و غرفه هایش منزل می دهد.(1)

روایت9.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: علی بن الحسین علیه السلام به چند جذامی گذر کرد و بر آنها سلام داد، در حالی که مشغول خوردن خوراک بودند، و از آنها گذشت. سپس فرمود: خدا متکبران را دوست ندارد. و نزد آنها برگشت و فرمود: من روزه دارم، شما به منزل من آیید. فرمود: جذامیان به منزل آن حضرت رفتند و وی خوراکشان داد و سپس به آنها بخشش کرد.(2)

روایت10.

دعوات راوندی: از امام سجاد علیه السلام درباره طاعون پرسیدند: آیا بیزار باشیم از کسی که به آن گرفتار است، زیرا که در عذاب به سر می برد؟ فرمود: اگر گنه کار است از او بیزار باش، طاعون داشته باشد یا نه؛ و اگر مطیع خدای عزوجل است، طاعون مایه پاک شدن او است از گناه؛ همانا خدای عزوجل قومی را با آن عذاب می کند، و رحمت بر قومی دیگر باشد، و قدرت خدا به هر چه خواهد، رسا است. آیا نمی بینید که او خورشید را روشنیِ بنده های خود ساخته و باعث رسیدن میوه های آنها و فرارسیدن خوراک آنها است؟ اما چه بسا که با همان، مردمی را به عذاب دچار می کند و به سوزش آن گرفتار می سازد، در روز قیامت به واسطه گناهان شان، و در دنیا به سبب بدی کارهایشان.

روایت11.

مشکاة الانوار: به نقل از محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: نگاه نکنید به اهل بلا، چرا که این کار باعث اندوه آنها می گردد.

و از امام باقر علیه السلام روایت شده است: دوست نداشت مبتلا، از بلا طلب پناه کند.(3)

ص: 16

مِنَ الدُّنْیَا مِائَةَ أَلْفِ مَرَّةٍ وَ رَجَحَ بِسَیِّئَاتِهِ کُلِّهَا وَ مَحَقَهَا وَ أَنْزَلَهُ فِی أَعْلَی الْجِنَانِ وَ غُرَفِهَا(1).

باب سی و سوم : درباره یاری ناتوانان و ستمدیدگان و به داد آنها رسیدن و گره گشایی از مؤمنان و جلوگیری از تجاوز به آنان، و پرده پوشی از عیوبشان

روایات

مؤلف

برخی از این اخبار در «باب قضاء حاجت مومن» و «باب اطعام مومن» نقل شده است.

روایت1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: مومن برادرش را وانمی نهد درحالی که قدرت یاری اش را دارد، مگر آنکه خدا او را در دنیا و آخرت وانهد و یاری نرساند.(1)

ثواب الاعمال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.(2)

روایت2.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل فرمود: کسی از شما حضور نیابد نزد کسی که سلطان زورگو و ناحق، او را از روی ستم و تجاوز می زند، نه اینکه قاتل باشد یا ظالم، در صورتی که او را یاری نمی کند؛ زیرا هر گاه نزد او حاضر باشد، یاری مومن بر مومن فرض و واجب است، و عافیت واسع است تا حجت روشنی بر عهده تو نباشد.(3)

ثواب الاعمال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است. (4)

روایت3.

قرب الاسناد: پیغمبر صلی الله علیه و آله به هفت چیز فرمان داده است: عیادت بیماران، تشییع جنازه، انجام سوگند، عافیت گفتن به کسی که عطسه می زند، یاری ستمدیده، آشکارا سلام کردن، و پذیرش از دعوت کننده.(5)

مؤلف

این خبر را با چند سند در «ابواب نواهی» آورده ایم.

روایت4.

ثواب الاعمال:

ص: 17

امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از نیکان را در قبرش نشاندند و به او گفته شد: ما بر اساس عذاب خدا صد تازیانه به تو می زنیم. گفت تاب آن را ندارم. با او گفتگو کردند تا به یک تازیانه رسیدند و گفتند از آن چاره ای نیست. گفت: برای چه آن را به من می زنید؟ گفتند: برای اینکه روزی بی وضو نماز خواندی، و بر ناتوانی گذشتی و یاری اش نکردی. فرمود: یک تازیانه عذاب بر او زدند و قبرش پر از آتش شد.(1)

محاسن: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.(2)

روایت5.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کار خوبی صدقه است، و راهنمای به کار خیر، مانند عمل کننده به آن است، و خدا دادرسی بیچاره را دوست می دارد.(3)

روایت6.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بخواهد خدای عزوجل او را در رحمت خود درآورد، و در بهشتش جای بدهد، باید خوشخو باشد؛ از طرف خود انصاف بدهد؛ به یتیم مهر ورزد؛ به ناتوان کمک کند؛ و در برابر خدایی که او را آفریده، تواضع نشان بدهد.(4)

روایت7.

امالی طوسی: حدیثی مانند این را نقل کرده است.(5)

مؤلف

در این باره، چند خبر در «باب بِر به والدین» نقل شده است .

روایت8.

امالی صدوق: در خبر مناهی آمده است از پیغمبر صلی الله علیه و آله، که فرمود: هر کس گره کار مومنی را در دنیا بگشاید، خدا هفتاد و دو گره از کار آخرتش، و هفتاد و دو گره از کار دنیایش را می گشاید، که آسان ترین همه آنها گلوگیری است.(6)

ص: 18

یَحْیَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُقْعِدَ رَجُلٌ مِنَ الْأَخْیَارِ فِی قَبْرِهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّا جَالِدُوکَ مِائَةَ جَلْدَةٍ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ فَقَالَ لَا أُطِیقُهَا فَلَمْ یَزَالُوا بِهِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی جَلْدَةٍ وَاحِدَةٍ فَقَالُوا لَیْسَ مِنْهَا بُدٌّ فَقَالَ فِیمَا تَجْلِدُونِّیهَا قَالُوا نَجْلِدُکَ لِأَنَّکَ صَلَّیْتَ یَوْماً بِغَیْرِ وُضُوءٍ وَ مَرَرْتَ عَلَی ضَعِیفٍ فَلَمْ تَنْصُرْهُ قَالَ فَجَلَدُوهُ جَلْدَةً مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَامْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً(1).

سن، [المحاسن] محمد بن علی عن ابن أبی نجران عن صفوان الجمال: مثله (2).

روایت9.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس چهار چیز را داشته باشد، خدا او را در سایه خود می گیرد و به رحمت خود به بهشت می برد: خوی خوشی که با آن در میان مردم زندگی کند؛ مدارا با گِرفتار؛ دلسوزی بر پدر و مادر، و خوش رفتاری با مملوک زیردست.(1)

روایت10.

معانی الاخبار و عیون اخبارالرضا: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزوجل به داود علیه السلام وحی کرد: یک بنده ام یک حسنه برایم آورد و او را به بهشت بردم. گفت: پروردگارا آن حسنه چیست؟ فرمود گره کار مومنی بگشاید، اگرچه با یک دانه خرما. فرمود: داود علیه السلام گفت: پروردگارا! کسی که تو را بشناسد، حق دارد که امیدش را از تو نَبُرد.(2)

روایت11.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل فرمود که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: خدای عزوجل به داود علیه السلام وحی کرد: یک بنده ام یک حسنه برایم می آورد و او را در بهشت حاکم می کنم. گفت: پروردگارا! آن حسنه چیست؟ فرمود: این که گره کار مومنی را بگشاید، اگرچه با یک دانه خرما. فرمود: داود علیه السلام گفت: پروردگارا! کسی که تو را بشناسد، حق دارد که امیدش را از تو نَبُرد. (3)

روایت12.

امالی طوسی: وهب بن منبه گفت: در زبور خواندم: از من بشنو چه می گویم و درست می گویم؛ هر کس یک حسنه برای من بیاورد، او را به بهشت می برم. داود گفت: آن حسنه چیست؟ فرمود: هر گاه که او گره از کار مسلمانی بگشاید. داود گفت: بارمعبودا! از این رو هر کس تو را بشناسد، نشاید که امیدش از تو قطع شود.(4)

روایت13.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: چهار شخص هستند که خدای عزوجل روز قیامت به آنها نظر دارد: هر کس کالای فرد پشیمانی را در معامله پس بگیرد، یا به داد بیچاره ای برسد، یا بنده ای را آزاد کند، یا عَزَبی را تزویج نماید.(5)

ص: 19

روایت14.

قرب الاسناد: از امام صادق علیه السلام، از پدرش، از امیر مومنان علیهم السلام، که فرمود: هر کس از مسلمانان از تجاوز آب یا آتش یا دشمن سرسخت جلوگیری کند، خدا گناهانش را می آمرزد.(1)

روایت15.

ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس چهار چیز داشته باشد، خدا برای او در بهشت خانه ای می سازد: یتیم را پناه بدهد، به ناتوان مهر ورزد، نسبت به والدینش دلسوز باشد، و با مملوکش مدارا کند.(2)

روایت16.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر شخص مومن که گره از گرفتاری مومنی بگشاید، خدا هفتاد گرفتاری دنیا و آخرتش را می گشاید. و فرمود: هر کس مشکل مومن تنگدستی را حل کند، خدا حوائج دنیا و آخرتش را روا می کند. و فرمود: هر کس عیب مومنی را که از آن نگران است، بپوشاند، خدا هفتاد عیبش را که از آنها در دنیا و آخرت نگران است، می پوشاند. و فرمود: همانا خدا یاری کننده مومن است، تا زمانی که او کمک رسان برادر مومن خود است. از پند و موعظه سود گیرید و به کار خیر، دل بدهید.(3)

مؤلف

در این باره، برخی اخبار در «باب قضاء حاجت مومن» آمده است.

روایت17.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: مومنی نیست که مومن مظلومی را یاری کند، مگر آنکه کار او بهتر باشد از روزه یک ماه و اعتکافش در مسجد الحرام؛ و مومنی نیست که برادرش را یاری کند و قدرت آن را هم داشته باشد، مگر آنکه خدا او را در دنیا و آخرت یاری کند؛ و مومنی نیست که برادرش را وانهد، در حالی که قدرت یاری اش را دارد، مگر آنکه خدا در دنیا و آخرت او را وانهد.(4)

روایت18.

ثواب الاعمال:

ص: 20

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به داد برادر مومنش برسد تا او را از غم و گرفتاری و پرتگاه برهاند، خدا برایش ده حسنه می نویسد، و ده درجه او را بالا می برد، و ثواب آزاد کردن ده بنده را به او می دهد، و ده بدی را از او می گرداند، و در قیامت دَه شفاعت از او می پذیرد.(1)

روایت19.

تفسیر امام حسن عسکری: رسول خدا فرمود: هر کس در انجام کار ناتوانی به او کمک بدنی برساند، خدا در کارش به او کمک می دهد، و در قیامت فرشته هایی روانه می دارد که در گذر از هراس ها به او کمک می رسانند، و از خندق های آتش می گذرانند و دود و سموم آن به او نمی رسد، و او را در امان و سالم از صراط به بهشت می رسانند؛ و هر کس در فهم و معرفت به ناتوانی کمک بدهد، و در برابر خصم دین و طلاب باطل به او دلیلی بیاموزد، خدا او را در سکرات مرگ، در شهادت به یگانگی خدا و اینکه محمد صلی الله علیه و آله بنده و رسول او است، کمک می دهد، و بر اقرار به آنچه به این دو موضوع مربوط است، و بر اعتقاد او، تا اینکه از دنیا بیرون برود و به سوی خدای عزوجل برگردد، با بهترین کردار و خوش ترین حال، و در آنجا، او را به روح و ریحان خوشامد می گویند و مژده اش می دهند به اینکه پروردگارش از او خشنود است و خشمی بر او ندارد؛ و هر کس کمک کند به کسی که مشغول مصالح دنیا یا دین خود است، تا بر او دشوار نباشد، خدا در اشتغال پیچیده و احوال پراکنده روز قیامت در برابر ملک جبار، به او کمک می دهد و او را از اشرار جدا می کند و با اخیار درمی آمیزد.

روایت20.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس صبح برخیزد و توجهی به کارهای مسلمانان نداشته باشد، از اسلام بهره ای ندارد؛ و هر کس که مردی را دریابد که فریاد می کشد: «ای مسلمانان به دادم برسید.» و جوابش را ندهد، از مسلمانان به شمار نمی آید.(2)

روایت21.

نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از جبران گناهان بزرگ، به داد بیچاره رسیدن و گره گشایی از گرفتاران است.(3)

روایت22.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به داد برادر مومن بیچاره خود برسد، در حالی که بی تاب شده، و گره از کار او بگشاید و در انجام حاجتش کمکش کند، در برابر این کار، نزد خدا

ص: 21

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَغَاثَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ حَتَّی یُخْرِجَهُ مِنْ هَمٍّ وَ کُرْبَةٍ وَ وَرْطَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ وَ أَعْطَاهُ ثَوَابَ عِتْقِ عَشْرِ نَسَمَاتٍ وَ دَفَعَ عَنْهُ عَشْرَ نَقِمَاتٍ وَ أَعَدَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَشْرَ شَفَاعَاتٍ (1).

هفتاد و دو رحمت دارد که یکی را زود به او می رساند تا زندگیش را بهتر سازد، و هفتاد و یکی را برای او ذخیره می کند، برای هراس های روز قیامت و دلهره های آن.(1)

روایت23.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس گره از کار مومنی بگشاید، خدا گره کار های آخرت او را می گشاید، و او با دل شاد و خنک از قبر بیرون می آید؛ و هر کس هنگام گرسنگی شخصی به او خوراک بدهد، خدا از میوه های بهشت به او می خوراند؛ و هر کس شربت آبی به او بنوشاند، خدا از رحیق مختوم (شراب سربسته بهشت) به او می نوشاند.(2)

روایت24.

ثواب الاعمال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس برادر مسلمانش را با یک کلمه ای گرامی دارد و به او مهر ورزد و گره از کارش بگشاید، پیوسته در سایه رحمت خدا است، تا به آن کار مشغول است.(3)

روایت25.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به داد برادر مومن بیچاره خود برسد، در حالی که بی تاب شده، و گره از کار او بگشاید و در انجام حاجتش به او کمک کند، در برابر این کار هفتاد و دو رحمت دارد، برای هراس های روز قیامت و دلهره های آن.(4)

روایت26.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: مومنی نیست که از یاری برادرش، در حالی که قدرت انجام آن را دارد، دست بکشد، مگر آنکه خدا او را در دنیا و آخرت به خود وانهد.(5)

روایت27.

محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: خدا، کشتن ذبیحه و اطعام و دادرسی بیچاره را دوست می دارد.(6)

روایت28.

تفسیر امام حسن عسکری: کسی نباشد که بیچاره ای را در راه ببیند، در حالی که مرکب او وامانده و درافتاده و کمک می خواهد،

ص: 22

اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ یُعَجِّلُ لَهُ مِنْهَا وَاحِدَةً یُصْلِحُ بِهَا مَعِیشَتَهُ وَ یَدَّخِرُ لَهُ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ رَحْمَةً لِأَفْزَاعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَهْوَالِهِ (1).

و کسی به او کمک نمی رساند و به دادش نمی رسد، و بر مرکبش سوار نمی کند و کارش را درست نمی کند، مگر آنکه خدای عزوجل می فرماید: خود را رنج دادی و نیرویت را مصرف کردی در کمک به این برادرت؛ من فرشته هایی بیشتر از شمار همه آدمیان، از آغاز روزگار تا پایانش، که هر کدام نیرومندترند از آنکه آسمان ها و زمین ها را بردارند، می آفرینم تا کاخ ها و مساکنی برای تو بسازند، و درجات تو را بالا ببرند، و تو در جنان من، چون یکی از ملوک برتر خواهی بود؛ و کسی که جلوگیری کند از زیانی که می خواهند به جان یا مال مظلومی برسانند، خدای عزوجل از حروف گفتار و هر حرکت و سکون کردارش برای او املاکی می سازد و از میان آنها فرشته هایی می آفریند به شمار هر حرفی صد هزار فرشته، که هر کدام به شیاطینی که برای گمراه کردن او می آیند، می تازند و با سنگ آنها را می کوبند و از پای درمی آورند؛ و خدا واجب می کند در برابر هر ذره ای از زیانی که از او دفع شده، و به کمترین دردی که جلوگیری شده، صد هزار خدمتکار بهشتی، و به اندازه آنان، حوریان زیبا، تا در آنجا او را ناز کنند و احترام نمایند و گویند این در برابر آن است که از زیان رساندن به مال یا تن فلانی جلوگیری کردی.(1)

باب سی و چهارم : کسی که سود به مردم می رساند، و فضیلت اصلاح میان مردم

آیات

- و أما ما ینفع الناس فیمکث فی الأرض.(2)

{ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین مردم، آن کسی است که مردم از او سود ببرند.(3)

روایت2.

معانی الاخبار:

ص: 23

فَلَا یُغَاثُ فَأَغَاثَهُ وَ حَمَلَهُ عَلَی مَرْکُوبِهِ وَ سَوَّی لَهُ إِلَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَدَدْتَ نَفْسَکَ وَ بَذَلْتَ جُهْدَکَ فِی إِغَاثَةِ أَخِیکَ هَذَا الْمُؤْمِنِ لَأَکُدَّنَّ مَلَائِکَةً هُمْ أَکْثَرُ عَدَداً مِنْ خَلَائِقِ الْإِنْسِ کُلِّهِمْ مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ إِلَی آخِرِهِ وَ أَعْظَمُ قُوَّةً کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِمَّنْ یَسْهُلُ عَلَیْهِ حَمْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لِیَبْنُوا لَکَ الْقُصُورَ وَ الْمَسَاکِینَ وَ یَرْفَعُوا لَکَ الدَّرَجَاتِ فَإِذَا أَنْتَ فِی جِنَانِی کَأَحَدِ مُلُوکِهَا الْفَاضِلِینَ وَ مَنْ دَفَعَ عَنْ مَظْلُومٍ قُصِدَ بِظُلْمٍ ضَرَراً فِی مَالِهِ أَوْ بَدَنِهِ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حُرُوفِ أَقْوَالِهِ وَ حَرَکَاتِ أَفْعَالِهِ وَ سُکُونِهَا أَمْلَاکاً بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ کُلُّ مَلَکٍ مِنْهُمْ یَقْصِدُونَ الشَّیَاطِینَ الَّذِینَ یَأْتُونَ لِإِغْوَائِهِ فَیُثْخِنُونَهُمْ ضَرْباً بِالْأَحْجَارِ الدَّافِعَةِ(1)

وَ أَوْجَبَ اللَّهُ بِکُلِّ ذَرَّةِ ضَرَرٍ دَفَعَ عَنْهُ وَ بِأَقَلِّ قَلِیلِ جُزْءِ أَلَمِ الضَّرَرِ الَّذِی کَفَّ عَنْهُ مِائَةَ أَلْفٍ مِنْ خُدَّامِ الْجِنَانِ وَ مِثْلَهُمْ مِنَ الْحُورِ الْحِسَانِ یَدُلُّونَهُ هُنَاکَ وَ یُشَرِّفُونَهُ وَ یَقُولُونَ هَذَا بِدَفْعِکَ عَنْ فُلَانٍ ضَرَراً فِی مَالِهِ أَوْ بَدَنِهِ (2).

امام صادق علیه السلام فرمود: پیغمبرفرمود: (مانند حدیث پیشین).(1)

روایت3.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خدای عزوجل: «و جعلنی مبارکا أین ما کنت.» {و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته.} فرمود: یعنی بسیار سودبخش.(2)

روایت4.

نهج البلاغه: از وصیت امیرالمومنین علیه السلام هنگام وفاتش، به حسن و حسین علیهماالسلام: به شما وصیت می کنم، و به همه فرزندانم و خاندانم و به هر کس که این نامه ام به او می رسد، به تقوای خدا و نظم کارهاتان و اصلاح میان خودتان، زیرا شنیدم از جدتان رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرمود: اصلاح میان خود، بهتر است از همه گونه نماز و روزه.(3)

باب سی و پنجم : انصاف و عدالت

آیات

- یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط. (4)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، پیوسته به عدالت قیام کنید.}

- یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط و لا یجرمنکم شنآن قوم علی ألا تعدلوا اعدلوا هو أقرب للتقوی. (5)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، برای خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید، و البتّه نباید دشمنیِ گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است.}

- و إذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا قربی.(6)

{و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد.}

- قل أمر ربی بالقسط.{بگو: «پروردگارم به دادگری فرمان داده است}- و ممن خلقنا أمة یهدون بالحق و به یعدلون.{و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حق هدایت می کنند و به حق داوری می نمایند.}(7)

- و أمرت لأعدل بینکم. {و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم.} الله الذی أنزل الکتاب بالحق و المیزان. {خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد} (8)

ص: 24

عن ابن عمیرة عن الثمالی عن الصادق علیه السلام عن النبی صلی الله علیه. مثله (1).

- و أقسطوا إن الله یحب المقسطین. (1)

{و عدالت کنید، که خدا دادگران را دوست می دارد.}

- لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط. (2)

{به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند.}

روایات

مؤلف

بسیاری از اخبار در این باره، در «باب کلیات مکارم» نقل شده است.

روایت1.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عادل ترین مردم، آن کسی است که بپسندد برای مردم، آنچه را که برای خود می پسندد؛ و بد بدارد برای ایشان، آنچه را که برای خود بد می دارد.(3)

روایت2.

امالی طوسی: در ضمن خبر شیخ شامی، آمده است که امیر مومنان علیه السلام فرمود: ای شیخ! بپسند برای مردم آنچه را که برای خود می پسندی، و بیاور برای مردم، آنچه را که دوست داری برای تو بیاورند.(4)

روایت3.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: دوست بدارید برای مردم، آنچه را که برای خود دوست می دارید. (5)

روایت4.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس از طرف خود به مردم انصاف بدهد، باید بپسندد که دیگری هم در آن، حَکَم باشد.(6)

روایت5.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس همدردی کند با مستمند، و از خود به مردم انصاف بدهد، او مومن راستین است. (7)

روایت6.

خصال: امام صادق علیه السلام می فرمود: هیچ بنده مسلمانی خدا را درباره خود خیرخواه نکرده،

ص: 25

الحجرات: وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (1)

الحدید: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(2)

به اینکه از طرف خود حق را بدهد و حق خود را هم بگیرد، مگر آنکه دو خصلت به او داده شود: روزی ای که او را بس باشد، و خشنودی خدا که او را نجات بدهد.

ثواب الاعمال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.

روایت7.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: سه شخص در روز قیامت نزدیک ترین مردم هستند به خدای عزوجل، تا هنگامی که از حساب فارغ شود: مردی که در حال خشم به زیردست خود ستم نمی کند؛ مردی که حَکَم است میان دو کس و به اندازه یک دانه جو، از یکی از آن دو طرفداری نمی کند؛ و کسی که حق را می گوید، به زیانش باشد، یا به سودش.

خصال: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است. (1)

روایت8.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: خدای تعالی وحی کرد به آدم علیه السلام که من همه خوبی را در چهار کلمه برایت گرد می آورم: یکی برای من، و یکی برای خودت، یکی میان من و تو، و یکی میان تو و مردم؛ آنکه برای من است، این است که مرا بپرستی و هیچ چیزی را شریک من نسازی؛ و آنکه برای تو است، این است که کار تو را پاداش می دهم، در جایی که به آن نیازمندتری؛ و آنکه میان من و تو است، بر تو دعا کردن است و بر من پذیرفتن؛ و آنچه میان تو و مردم است، این است که بپسندی برای مردم آنچه را که برای خود می پسندی.

روایت9.

عیون اخبارالرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: به کار زدن عدل و احسان، اعلام به دوام نعمت است .

روایت10.

خصال: ابی مالک گفت: به امام سجاد علیه السلام گفتم: کلیات مقررات دین را به من خبر بده. فرمود: گفتار

ص: 26

فَأَعْطَی الْحَقَّ مِنْهَا وَ أَخْذَ الْحَقَّ لَهَا إِلَّا أُعْطِیَ خَصْلَتَیْنِ رِزْقاً مِنَ اللَّهِ یَقْنَعُ بِهِ وَ رِضًی عَنِ اللَّهِ یُنْجِیهِ (1).

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن ابن عیسی: مثله (2).

حق، حکم به عدالت، و وفای به عهد.(1)

روایت11.

خصال: در وصیت پیغمبر صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام آمده است: ای علی! بالاترین اعمال سه تا است: انصاف دادن به مردم از طرف خودت، همراهی با برادر در راه خدای عزوجل، و یاد خدای تبارک و تعالی در هر حال. ای علی! سه چیز از حقایق ایمان است: انفاق در تنگدستی، انصاف دادن به مردم از خود، و بذل دانش به دانشجو.

و بر اساس سند دیگری فرمود: ای علی! سه چیز را این امت تاب نمی آورند: همراهی با برادر در مال، انصاف به مردم از طرف خود، و یاد خدا در هر حال.(2)

روایت12.

امالی طوسی: در وصیت علی علیه السلام در هنگام وفاتش آمده است: به تو وصیت می کنم، به عدالت در حال رضا و غضب.(3)

و در آنچه به محمد بن ابی بکر نوشت، آمده است: بخواه برای همه رعیت خود، آنچه برای خود و خاندانت می خواهی؛ و بد دار برای آنها، آنچه برای خود و خاندانت بد می داری، چرا که این حجت را ثابت تر می سازد و رعیت را بهتر اصلاح می کند.(4)

روایت13.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: می خواهی به تو خبر بدهم که سخت ترین واجب خدا بر خلقش چیست؟ انصاف دادن به مردم از طرف خود، همراهی با برادران در راه خدای عزوجل، و یاد خدا در هر حال، که چون طاعت خدا پیش بیاید، به کار ببندد، و چون نافرمانی پیش آید، آن را وانهد.(5)

روایت14.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: درخواست انصاف از برادران انصاف نیست.(6)

روایت15.

امالی طوسی:

ص: 27

الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ(1).

امام رضا علیه السلام از پدرانش، از امیر مومنان علیه السلام، که فرمود: مردی به پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: عملی به من آموز که دیگر میان من و بهشت حائلی نماند. فرمود: خشم مکن و از مردم چیز مخواه، و بپسند برای مردم آنچه برای خود می پسندی.(1)

روایت16.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام از پدرش، از جدش علیهم السلام، که فرمود: رسول خدا به مردمی گذر کرد که سنگی را به دامن می گرفتند. فرمود: این چیست؟ گفتند: به این وسیله سخت ترین و نیرومندترین افراد خودمان را می شناسیم. فرمود: آیا می خواهید من از سخت ترین و نیرومندترین افراد شما خبر بدهم؟ گفتند: بله یا رسول الله! فرمود: سخت ترین و نیرومندترین شما آن کسی است که چون خشنود شود، خشنودی اش او را به گناه و باطل نکشاند؛ و چون خشم کند، او را به ناحق نکشاند؛ و چون قدرت یابد، به آنچه حق ندارد دست دراز نکند.(2)

مؤلف

این حدیث بر اساس سندی دیگر، در «باب صفات مومن» ذکر شده است.

روایت17.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده ای پیش خود خیرخواه خدا نیست که حق را بدهد و حق را برای خود بگیرد، مگر آنکه دو خصلت به او داده شود: روزی فراوان، و رضایت خدا که نجات دهنده او است.(3)

روایت18.

اختصاص: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس سه خصلت داشته باشد، خصلت های کامل ایمان را دارد: آن کس که خشنودی اش او را به باطل نکشاند، و خشم اش او را از حق به در نبرد، و چون قدرتمند شود، به آنچه حق ندارد دست دراز نکند.(4)

ص: 28

مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقَیْسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلِّمْنِی عَمَلًا لَا یُحَالُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ قَالَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَسْأَلِ النَّاسَ شَیْئاً وَ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ (1).

امالی طوسی: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است.(1)

روایت19.

نوادر راوندی: امام صادق از پدرانش علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: خوشا به حال آنان که پیش می افتند به سوی سایه عرش. پرسیده شد: آنان چه کسانی هستند یا رسول الله؟ فرمود: کسانی که چون حق را می شنوند، می پذیرند؛ و چون چیزی از آنها خواسته می شود، می دهند؛ و همچون حَکَم بر خود، بر مردم حکم می کنند؛ آنانند سبقت گیرندگان به سایه عرش.(2)

روایت20.

امالی طوسی: ابی عبیده حذاء گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا از سخت ترین واجب خدا بر خلقش به تو خبر ندهم؟ گفتم: چرا. فرمود: سخت ترین چیزی که خدا به خلقش واجب کرده، انصاف دادن از طرف خود به مردم است، و همراهی کردن در مال با برادران مسلمان، و بسیار ذکر خدا کردن. آگاه باش که مقصود من گفتن «سبحان الله» و «الحمدلله» و «لا اله الا الله» نیست - گرچه آن هم ذکر خدا است - بلکه مقصود، یاد خدا است نزد حلال و حرام، که اگر طاعت است عمل کند، و اگر گناه است، وانهد.(3)

روایت21.

نهج البلاغه: امیرالمومنین علیه السلام در تفسیر قول خدا: «إن الله یأمر بالعدل و الإحسان.» {خدا فرمان دهد به عدل و احسان.} فرمود: عدل، انصاف است و احسان، تفضل و بخشش.(4)

و در وصیتش به پسرش امام حسن علیه السلام فرمود: پسرجانم! در آنچه میان تو و غیر تو است، خودت را میزان قرار بده؛ و دوست بدار برای دیگری، آنچه برای خود دوست می داری، و بد دار برایش آنچه برای خود بد می داری؛ ستم مکن، اگر نمی خواهی مورد ستم قرار بگیری؛ نیکی کن، همان گونه که دوست داری به تو نیکی شود؛ برای خویش زشت شمار، آنچه از دیگران زشت می شماری، و بپسند برای مردم، آنچه را که برای خود می پسندی؛ آنچه نمی دانی نگو، و آنچه می دانی بگو، و مگو آنچه نمی خواهی درباره تو بگویند.(5)

روایت22.

کافی:

ص: 29

عن عبد الله بن الحسن عن أمه فاطمة بنت الحسین علیه السلام عن أبیها عن النبی صلی الله علیه. مثله (1).

امام سجاد علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پایان خطبه اش می فرمود: خوشا بر کسی که خُلقش خوب است، سجیه و روشش پاکیزه، نهادش نیک، و عیانش زیبا است، و اضافه مالش را انفاق می کند، فزونی گفتارش را نگه می دارد، پُرگویی نمی کند، و از طرف خود، منصف ترین مردم است.(1)

توضیح

«طوبی» به معنی بهشت، یا به معنی درخت طوبی است که معروف است، یا به معنی خوشی در دنیا و آخرت است. خُلق خوش - با ضمه - به معنی اخلاق خوب است، و با فتحه، به معنی سرشت خوب است. «روش و سجیه اش پاکیزه است»: یعنی از اخلاق پست. و اگر خلق با ضمه باشد، این عبارت تاکید بر آن است.

در مصباح آمده: «سجیه» یعنی غریزه و جمع آن «سجایا» است. «سریره نیکو» یعنی دل آراسته به معارف الهیه و عقاید ایمانیه وخالی از کینه و نفاق و قصد ضرر به مسلمانان؛ یا اینکه درونش مخالف بیرون نباشد، مانند ریاکاران. در قاموس آمده: «سِر» یعنی آنچه پنهان است، مثل سریره؛ و عیان زیبا به این است که موافق آداب شرع باشد. «انفاق از زائد مال»: دادن حقوق واجبه و مستحبه، یا اعم از آن، به انفاق هر چه بیش از خرج خودش باشد. «امساک زیادی از کلام»: یعنی حفظ زبانش از آنچه فایده ای ندارد. «انصاف دادن از خود به مردم»: به این است که میان خود و دیگران به حق حکم کند، و بپسندد برای آنها آنچه برای خود می پسندد، و بد دارد برایشان، آنچه برای خود بد می دارد.

در مصباح آمده است: «انصفت الرجل» یعنی: با عدل و قسط عمل کرد. و اسم آن، «النصفه» با دو فتحه است؛ یعنی: حق را به او بدهی با این که خودت مستحق آنی.

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: کیست که به ازای چهار خانه در بهشت، چهار چیز را برایم ضمانت کند؟

ص: 30

أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَدِّهِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی آخِرِ خُطْبَتِهِ طُوبَی لِمَنْ طَابَ خُلُقُهُ وَ طَهُرَتْ سَجِیَّتُهُ وَ صَلُحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ عَلَانِیَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ (1).

انفاق کند و از فقر نترسد، سلام را در جهان افشاء کند، مراء و جدل را رها سازد، گرچه حق با او باشد؛ و به مردم از طرف خود انصاف بدهد.(1)

توضیح

«ضمانت»: این است که به گردن بگیرد و من هم چهار خانه برای او به گردن بگیرم. گویا کسی پرسیده که آن چهار چیز چیست؟ و امام به طور امر آنها را شرح کرده است. «انفاق»: زیادی مال است در راه خدا و آنچه موجب رضای او است. «از فقر ترس ندارد»: چون خدا عوض می دهد. «افشاء سلام»: نشر آن است، به اینکه به هر کس برخورد کند، سلام کند، جز در موارد نهی از آن، که در باب مربوطه خواهد آمد. «ترک مراء و ستیزه»: یعنی جدال و نزاع را رها کند، اگرچه در مسائل علمیه باشد، مگر برای اظهار حق، که مطلوب است. و خدای عزوجل فرموده: «و جادلهم بالتی هی أحسن.» {و جدال کن با آنها به وجه احسن.}(2)

که پیش از این در این باره سخن گفته شد.

روایت24.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: بالاترین اعمال این سه مورد است: انصاف تو با مردم، تا آنجا که نپسندی برایشان جز آنچه برای خود می پسندی؛ و همراهی با برادر دینی در مال؛ و ذکر خدا در هر حال، نه تنها با گفتن «سبحان الله» و «الحمدلله» و «لا اله الا الله»، بلکه با عمل کردن به آنچه خدای عزوجل پیش تو نهاده، و ترک آنچه که تو را از آن نهی کرده است.(3)

توضیح

«بالاترین عمل»: اشرف و افضل آنها. «نپسندی چیزی را برای خود»: از آنها نفعی نخواهی، جز آنکه نفعی به آنها برسانی؛ و ضرری به آنها نزنی، جز آنچه راضی باشی به تو بزنند، و برای آنها بر علیه خود حکم کنی. «همراهی با برادر در مال»: یعنی او را شریک مال خود بداند. درباره برادر در راه خدا توضیح داده می شود که: شامل یاری با جان و مال است، و هر گونه یاری که محتاج آن باشد.

ص: 31

أَنْفِقْ وَ لَا تَخَفْ فَقْراً وَ أَفْشِ السَّلَامَ فِی الْعَالَمِ وَ اتْرُکِ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کُنْتَ مُحِقّاً وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ (1).

در قاموس آمده: «مواسات» همراهی از مخارج شخصی است، و از مازاد آن، مواسات به حساب نمی آید. «ذکر خدا در هر حال»: چه در حال شریف باشد، یا پست، مانند حال جنابت، و در بیت الخلاء و غیر آنها، که منحصر به ذکر زبانی نیست که عوام می فهمند، گرچه آن را هم شامل می شود، ولی عمده آن است که در پی می آید:

بدان که ذکر سه گونه است: یک گونه زبانی و دو نوع قلبی؛ زبانی به خواندن قرآن است و دعا و نام بردن از صفات خدای سبحانه، و دلایل توحید و نبوت و امامت و عدل و معاد، و پند و اندرز دینی و ذکر اوصاف امامان علیهم السلام و فضائل و مناقب آنان، و آنچه را که روایت شده است از آنها. و ذکر ما، ذکر خدا است، و ذکر دشمنان ما ذکر شیطان است؛ و حاصل: هر چیزی که سبب یاد خدا است، حتی شرح مسائل فقه و اخباری که از ائمه علیه السلام رسیده است.

و ذکر قلبی دو نوع است: یکی اندیشیدن در دلایل آنچه که گفتیم، و یادآوری آن و یاد نعمت های خدا، و فکر در نابود شدن دنیا و برگزیدن دیگرسرا بر آن و مانند آن، که در «باب تفکر» نقل شد؛ و دومین نوع ذکر قلبی، یاد کیفرهای آخرت و ثواب های آن است، در جایی که امر و نهی خدا پیش می آید که سبب انجام امر و ترک نواهی است؛ و گفته اند: سومین نوع ذکر بهتر از دو تای اولی است، و برخی عامه اولی را از سومی برتر شمرده اند، به دلیل اینکه مایه فزونی عمل و کردار است، و موجب مزید ثواب. حق این است که اولی به همراه یکی از دو تای دیگر، مجموعاً بهتر از یکی به تنهایی است، مگر اینکه یاد به دل، بدون ذکر به زبان، با اخلاص تر است از جهاتی؛ و چه بسا به این جهت بهتر از مجموع باشد؛ اما ذکر به زبان، بدون یاد در دل، که نزد بیشتر مردم شایع است، و بر حسب عادت می گویند و از معنی آن غافلند، در حالی که دلشان جای دیگر است، نه به سوی خدا،

ص: 32

القدوة و المواساة المشارکة و المساهمة فی المعاش و الرزق و أصلها الهمزة فقلبت واوا تخفیفا و فی القاموس الأسوة بالکسر و الضم القدوة و آساه بماله مواساة أناله منه و جعله فیه أسوة أو لا یکون ذلک إلا من کفاف فإن کان من فضله فلیس بمواساة و قال واساه آساه لغة ردیئة انتهی و ذکر الله علی کل حال سواء کانت الأحوال شریفة أو خسیسة کحال الجنابة و حال الخلاء و غیرهما لیس أی ذکر الله سبحان إلخ أی منحصرا فیها کما تفهمه العوام و إن کان ذلک من حیث المجموع و کل واحد من أجزائه ذکرا أیضا و لکن العمدة فی الذکر ما سیذکر و اعلم أن الذکر ثلاثة أنواع ذکر باللسان و ذکر بالقلب و الأول یحصل بتلاوة القرآن و الأدعیة و ذکر أسماء الله و صفاته سبحانه و دلائل التوحید و النبوة و الإمامة و العدل و المعاد و المواعظ و النصائح و ذکر صفات الأئمة علیهم السلام و فضائلهم و مناقبهم فإنه روی عنهم إذا ذکرنا ذکر الله و إذا ذکر أعداؤنا ذکر الشیطان، و بالجملة کل ما یصیر سببا لذکره تعالی حتی المسائل الفقهیة و الأخبار المأثورة عنهم علیهم السلام.

و الثانی نوعان أحدهما التفکر فی دلائل جمیع ما ذکر و تذکرها و تذکر نعم الله و آلائه و التفکر فی فناء الدنیا و ترجیح الآخرة علیها و أمثال ذلک مما مر فی باب التفکر و الثانی تذکر عقوبات الآخرة و مثوباتها عند عروض شی ء أمر الله به أو نهی عنه فیصیر سببا لارتکاب الأوامر و الارتداع عن النواهی.

و قالوا الثالث من الأقسام الثلاثة أفضل من الأولین و من العامة من فضل الأول علی الثالث مستندا بأن فی الأول زیادة عمل الجوارح و زیادة العمل تقتضی زیادة الأجر و الحق أن الأول إذا انضم إلی أحد الأخیرین کان المجموع أفضل من کل منهما بانفراده إلا إذا کان الذکر القلبی بدون الذکر اللسانی أکمل فی الإخلاص و سائر الجهات فیمکن أن یکون بهذه الجهة أفضل من المجموع و أما الذکر اللسانی بدون الذکر القلبی کما هو الشائع عند أکثر الخلق أنهم یذکرون الله باللسان علی سبیل العادة مع غفلتهم عنه و شغل قلبهم بما یلهی عن الله

ص: 32

اگر هم این نوع ذکر ثوابی داشته باشد، اندک است، و یاد به دل، از آن بهتر است. همچنان است ذکر وعظ و اندرزی که وعاظ از روی ریا می گویند، در حالی که در دل خود تاثری ندارند، و این ذکر اگر عقابی نداشته باشد، ثوابی هم ندارد؛ و ترجیح میان دومی و سومی دشوار است، با اینکه برای هر کدام نمونه های بسیاری است که نمی توان آنها را به هم ترجیح داد. آنگاه میان عامه اختلاف است که فرشته ها ذکر قلبیِ تنها را می فهمند و می نویسند، یا نه؟ به قولی: آری، زیرا خدا نشانی به آنها می دهد که بفهمند. و به قولی: نه، زیرا از دل آگاه نیستند .

روایت25.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: علی علیه السلام در ضمن سخنی فرمود: آگاه باشید که هر کس نزد خود به مردم انصاف بدهد، خدا جز عزت او را نمی افزاید.(1)

بیان

کلمة من شرطیة.

روایت26.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: سه کس در قیامت نزدیک ترین مردم هستند به خدای عزوجل، تا از حساب فارغ شوند: مردی که در حال خشم، قدرتش او را به ستم به زیردست نکشاند؛ مردی که میان دو کس برود و یک جو، یکی را به دیگری ترجیح ندهد؛ و مردی که حق را بگوید، چه به سودش باشد، چه به زیانش.(2)

توضیح

«نزدیک ترین به خدا»: نزدیکی معنوی است، و کنایه از اینکه مشمول لطف و رحمت خدای تعالی است. یا مقصود نزدیکی به عرش خدا، یا به صف پیغمبران و اوصیا است که در کار حساب خلق اند. به معنی اول، مقصود این نیست که پس از حساب نزدیکی پایان می یابد، بلکه مقصود این است که در حالی که مردم ترسان و هراسان و مشغول حسابند، آنان در امن و قرب و زیر سایه عرش به سر می برند، و پس از آن هم به طریق اولی این گونه است.

ص: 33

فهذا الذکر لو کان له ثواب لکانت له درجة نازلة من الثواب و لا ریب أن الذکر القلبی فقط أفضل منه و کذا المواعظ و النصائح التی یذکرها الوعاظ رئاء من غیر تأثر قلبهم به فهذا أیضا لو لم یکن صاحبه معاقبا فلیس بمثاب و أما الترجیح بین الثانی و الثالث فمشکل مع أن لکل منها أفرادا کثیرة لا یمکن تفصیلها و ترجیحها ثم إن العامة اختلفوا فی أن الذکر القلبی هل تعرفه الملائکة و تکتبه أم لا فقیل بالأول لأن الله تعالی یجعل له علامة تعرفه الملائکة بها و قیل بالثانی لأنهم لا یطلعون علیها.

«او را نکشاند»: یعنی وادار نکند. «قدرت بر جور»: چه بسا شامل انتقام مشروع هم باشد، زیرا عفو بهتر است.

«رفتن میان دو»: یا رفت و آمد حقیقی است، یا کنایه از حکم بین آنها، یا شامل هر دو است، و بلکه شامل نامه رسانی و مصالحه و مذاکره هم می گردد. «به یک جو»: مبالغه در کمی میل است. مراد این است که هیچ گونه طرفداری در نفع و ضرر یکی از آنها نکند.

روایت27.

کافی: امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: آیا به شما خبر ندهم از سخت ترین واجب خدا بر خلقش؟ و سه تا ذکر کرد، که اولین آن انصاف دادن از طرف خود است به مردم.(1)

توضیح

واجب، چه بسا مستحب مؤکد را هم فرا می گیرد .

روایت28.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بالاترین اعمال، انصاف تو با مردم است، و همراهی با برادر دینی در راه خدا، و ذکر خدا در هر حال.(2)

توضیح

«برادر در راه خدا»: یعنی برادری اش برای رضای خدا باشد، نه به سبب غرض دنیوی. یا مقصود این است که همراهی برای رضای خدا باشد، نه به قصد افتخار و کسب شهرت. به هر تقدیر، همراهی شامل غیر مال هم می شود.(3)

روایت29.

کافی: حسن بزاز گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا به تو خبر ندهم از سخت ترین واجبات خدا بر خلقش، که سه گونه است؟ گفتم: چرا. فرمود: انصاف دادن از طرف خود به مردم است؛ و همراهی کردن با برادر مسلمان؛ و بسیار ذکر خدا را کردن در هر جایی. و آگاه باش که مقصود من، گفتن «سبحان الله» و «الحمدلله» و «لا اله الا الله» نیست

ص: 34

أو علی بناء المجهول و الظرف نائب الفاعل لم تدعه أی لم تحمله من دعا یدعو قدرة بالتنوین و الإضافة إلی الضمیر بعید أی قدرة علی الحیف و هو الجور و الظلم و یمکن حمله هنا علی ما یشمل الانتقام بالمثل المجوز أیضا فإن العفو أفضل و فی الخصال قدرته (1).

و رجل مشی بین اثنین بالمشی الحقیقی أو کنایة عن الحکم بینهما أو الأعم منه و من أداء رسالة أو مصالحة بشعیرة مبالغة مشهورة فی القلة و المراد ترک المیل بالکلیة فیما له و علیه أی فیما ینفعه فی الدنیا أو یضره فیها.

- گرچه آن هم ذکر خدا است - بلکه یاد خدا در هر حال است، به اینکه اگر طاعت است عمل کند، و اگر گناه است، وانهد.(1)

توضیح

«سه گونه»: در بعضی نسخه ها نیامده. اگر باشد، یا بدل است، یا عطف بیان برای «اشد»، و یا خبری است که مبتدایش حذف شده است. «طاعت به او هجوم آورد»: در قاموس آمده: یعنی به طور ناگهانی به او منتهی شود، یا بدون اذن داخل شود. در بعضی از نسخه ها به جای هجوم طاعت، «هممت» آمده، ولی اولی، هم بیشتر است و هم ظاهرتر.

روایت30.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: آزموده نشده مومن به چیزی سخت تر از سه خصلت، که از آنها محروم می شود. پرسیده شد: آنها چه هستند؟ فرمود: همراهی در هر آنچه به دست دارد، انصاف دادن از طرف خود، و بسیار یاد خدا بودن. و من نمی گویم گفتن «سبحان الله» و «الحمدلله» و «لا اله الا الله» باشد، بلکه یاد خدا است، هنگام برخورد با آنچه بر او حلال کرده؛ و یاد خدا است، هنگام برخورد با آنچه که بر او حرام کرده است.(2)

توضیح

«سخت تر بر او»: منظور در آخرت است. «از آنها محروم می شود»: بَدل اشتمال است برای خصلت ها؛ یعنی محروم شدن از آن خصلت ها. «هر آنچه به دست دارد»: از اموالی است که در دست او است و مال او است. طیبی گفته است: «ذات شی ء» یعنی نفس شیء و حقیقت آن، اصلاح ذات البین از آن است، یعنی إصلاح احوال بین شما تا اینکه احوال، الفت و محبت و اتفاق باشد، مثل «علیم بذات الصدور» یعنی به مضمرات آن. و در شرح جامع الاصول آمده: «فی ذات یده» یعنی در آنچه مالک است از ملک و اثاث.

ص: 35

اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ هَذَا مِنْ ذَاکَ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلَی طَاعَةٍ أَوْ عَلَی مَعْصِیَةٍ(1).

روایت31.

کافی: یک عرب بیابانی نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و آن حضرت عازم غزوه بود. آن شخص رکاب مرکب حضرت را گرفت و گفت: یا رسول الله! به من عملی بیاموز که به وسیله آن به بهشت بروم. فرمود: آنچه را دوست داری مردم به تو بدهند، تو به آنها بده، و آنچه را که بد داری مردم با تو کنند، با آنها مکن، و راه مرکب را آزاد کن.(1)

توضیح

«غرز راحله»: جوهری گفته: «الغرز» یعنی رکاب سواری که از پوست است. أبی الغوث می گوید: اگر از چوب یا آهن باشد، رکاب است. «راحله»: ماده شتر سواری است، و به قولی: هر شترِ سواری، خواه نر باشد یا ماده.

«أتی الأمر»: انجامش داد. و می توان بنا بر تفعیل خواند، چنان که می گویند: «أتیت الماء تأتیه»: یعنی راهش آسان شد. در المصباح گفته شده: «أتی الرجل یأتی أتیا»: یعنی آمد. «أتیته»، هم به صورت لازم و هم متعدی استعمال می شود.

روایت32.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: عدل، شیرین تر است از آبی که به تشنه کام می رسد؛ و چه قدر عدل گسترده است، اگر عدل در آن باشد، گرچه کم باشد.(2)

روایت33.

کافی: بر اساس سند دیگری، مانند این حدیث را آورده است. (3)

توضیح

عدل ضد جُور است، و نهادی است درونی که هر کاری را معتدل می کند و میانه افراط و تفریط را برمی گزیند. اجراء قوانین شرع را در امور جاری بین خلق را عدل می گویند. به قول راغب: «عدل دو قسم است: یکی حسن عقلی دارد که هیچ گاه منسوخ نمی شود و به هیچ وجهی تجاوز صورت نمی گیرد، همچون احسان کردن به عوض احسان دیدن، و کف آزار از کسی که به تو آزار نمی رساند. دومین نوع

ص: 36

عدل، آن است که از کلام شرع فهم می شود و چه بسا در زمانی نسخ می شود، همچون قصاص و ارش جنایات. از این رو خدای سبحان فرموده: «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه.»(1) {هر که به شما تجاوز کرد به او تجاوز کنید.} و همچنین فرموده: «و جزاء سیئة سیئة مثلها.»(2) {جزاء بد کردن بد کردن همانند آن است.} و آن را اعتداء و سیئه نامیده، و به این معنی عدل در: «إن الله یأمر بالعدل و الإحسان.»(3) {خدا به عدل و احسان فرمان داده.} آمده است؛ زیرا عدل، برابری در مکافات است، اگر خیر است، به خیر، و اگر شر است، به شر. و احسان، عوض دادن به خیر است، به بیشتر از آن؛ و شر، کمتر عوض دادن است.»(4)

«اگر عدل در آن باشد»: چند وجه در آن است. اول اینکه: ضمیر آن به امر و کار برگردد، اگرچه آن کار کم باشد؛ دوم اینکه: ضمیر به عدل برگردد؛ و مراد از عدل، کاری است که عدل در آن جاری شود، و به همان معنی اول برمی گردد و تاکید است. سوم اینکه: دوباره ضمیر به عدل برگردد. مراد این است که چه قدر عدل گسترده است اگر حقیقی و واقعی باشد، نه آن چیزی که مردم عدل می نامند؛ یا اینکه عدل خالص باشد و به جُور آمیخته نشده باشد؛ یا اینکه عدل در همه اعضا جاری شده باشد، نه اینکه مخصوص بعضی باشد، و در جمیع مردم جاری باشد و مختص به بعضی نباشد. چهارم اینکه: به صورت مجهول خوانده شود. مراد این است که در جمیع واقعه ها جاری شود، نه اینکه عدل فقط در صورتی جاری شود که غرضی به آن تعلق نگرفته باشد. «تعدیل»: رعایت تعادل و همسانی است در امور. چه بسا معنی«ان قل» این است که عدل میان مردم کم است.

روایت34.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس از طرف خود به مردم انصاف بدهد در اینکه به دیگری حکم کند، مورد پسند واقع می شود.(5)

توضیح

یعنی باید حاکم میان مردم کسی باشد که از طرف خود با دیگران به انصاف رفتار کند. چه بسا مقصود این است که هر کس از طرف خود به مردم انصاف بدهد، نیاز به حاکم دیگری ندارد، بلکه می تواند خودش حاکم میان خود و دیگری باشد، و معنی اول روشن تر است.

ص: 37

یعرف کونه عدلا بالشرع و یمکن أن یکون منسوخا فی بعض الأزمنة کالقصاص و أرش الجنایات و لذلک قال فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ و قال وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فسمّی ذلک اعتداء و سیئة و هذا النحو هو المعنیّ بقوله إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ

وَ الْإِحْسانِ فإن العدل هو المساواة فی المکافاة إن خیرا فخیرا و إن شرّا فشرّا و الإحسان أن یقابل الخیر بأکثر منه و الشر بأقل منه انتهی (1).

و قوله علیه السلام «إذا عدل فیه» یحتمل وجوها الأول أن یکون الضمیر راجعا إلی الأمر أی ما أوسع العدل إذا عدل فی أمر و إن قل ذلک الأمر الثانی أن یکون الضمیر راجعا إلی العدل و المراد بالعدل الأمر الذی عدل فیه فیرجع إلی المعنی الأول و یکون تأکیدا الثالث إرجاع الضمیر إلی العدل أیضا و المعنی ما أوسع العدل الذی عدل فیه أی یکون العدل واقعیا حقیقیا لا ما یسمیه الناس عدلا أو یکون عدلا خالصا غیر مخلوط بجور أو یکون عدلا ساریا فی جمیع الجوارح لا مخصوصا ببعضها و فی جمیع الناس لا یختص ببعضهم الرابع ما قیل إن عدّل علی المجهول من بناء التفعیل و المراد جریانه فی جمیع الوقائع لا أن یعدل إذا لم یتعلق به غرض فالتعدیل رعایة التعادل و التساوی و علی التقادیر یحتمل أن یکون المراد بقوله و «إن قلّ» بیان قلة العدل بین الناس.

روایت35.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزوجل به آدم علیه السلام وحی کرد: من همه سخن را در چهار کلمه برایت گرد می آورم. گفت: پروردگارا، آنها چیستند؟ فرمود: یکی برای من و یکی برای خودت، و یکی میان من و تو و یکی میان تو و مردم است؛ آنکه برای من است، این است که مرا بپرستی و هیچ چیزی را شریک من نسازی؛ و آنکه برای تو است، این است که کار تو را پاداش می دهم آنجا که به آن نیازمندتری؛ و آنکه میان من و تو است، بر تو دعا کردن است و بر من پذیرفتن؛ و آنچه میان تو و مردم است، این است که بپسندی برای مردم آنچه را که برای خود می پسندی، و کراهت داشته باشی از آنچه که نزد خودت از آن کراهت داری.(1)

توضیح

«همه سخن را برایت گرد می آورم»: یعنی کلمات حق که جامع منافع اند. «مرا بپرستی»: کلمه ای است جامع که همه عبادات حقه را در بر می گیرد، و اخلاص که بزرگ ترین شرط آنها است، و شناخت خدا به یگانگی، و برکناری از هر گونه کمبود با توکل به او، در همه امور.

روایت36.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: تقوای خدا داشته باشید و به عدالت رفتار کنید، چون خود شما نکوهش می کنید مردمی را که عادل نیستند.(2)

توضیح

«عدالت کنید»: یعنی میان خاندان و همکاران خود و هر کس که بر او ولایت و سرپرستی دارید.

و از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت شده است: همه شما سر کار هستید و نسبت به زیردستان خود مسئولیت دارید.

«شما نکوهش می کنید

ص: 38

مردمی را که عادل نیستند»: یعنی میان مردم، چون حکمرانان ستمکار، و شایسته نیست ملامت کنید کسی را به سبب کاری که خود انجامش می دهید.

روایت37.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: عدالت شیرین تر از عسل، نرم تر از کره، و خوشبوتر از مُشک است.(1)

توضیح

«شیرین تر است از عسل»: از باب تشبیه معقول است به امر محسوس، چون مردم با این لذت های بدنی آشنا هستند.

روایت38.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه خصلت است که هر کس همه یا یکی از آنها را داشته باشد، در سایه عرش خدا است، در روزی که جز سایه او سایه ای وجود ندارد: کسی که از خودش به مردم بدهد هر آنچه را که خواست آنها باشد؛ و کسی که گامی پیش و پس نمی نهد، تا بداند که آن مورد پسند خدا است؛ و کسی که عیبی از برادر مسلمانش نمی گیرد، تا آن را از خودش برگیرد؛ زیرا هیچ عیبی از خود برنمی گیرد، جز آنکه عیب دیگرش پدیدار گردد؛ و مرد را همین بس که به جای دیگران به خود بپردازد.(2)

توضیح

«روزی که سایه ای جز سایه او نیست»: یعنی جز سایه خدا، یا سایه عرش. به معنی اول، چه بسا که در روز قیامت برای خدا سایه هایی باشد غیر از سایه عرش، که آن اعظم و اشرف آنها است و مخصوص است به هر بنده ای که او را بخواهد، که صاحب این خصال از زمره آنان است. گفته شده: سایه داشتن عرش بر بنده ها، منافات دارد با آنچه روایت شده است از پیغمبر صلی الله علیه و آله که: زمین قیامت همه غرق آتش است، جز سایه مومن که صدقه اش سایه او می گردد. و از این رو گفته اند: در قیامت به حسب اعمال، سایه هایی است که صاحبان خود را از سوزش خورشید و آتش و از دم گرم مردمان نگه می دارند، ولی سایه عرش بزرگ تر و بهترین سایه است. جواب داده شده: در آنجا فقط سایه عرش است که هر مومنی به اندازه کردار نیکش از آن بهره ای می گیرد، و اعمال مختلف است؛ بنابراین، برای هر عمل کننده ای سایه ای از سایه عرش حاصل می شود. اضافه سایه به اعمال، به این دلیل است که اعمال سبب استقرار عمل کننده در آن سایه می شود.

ص: 39

علی قوم لا یعدلون» بین الناس من أمراء الجور فلا ینبغی لکم أن تفعلوا ما تلومون غیرکم علیه.

طیبی گفته: «سایه عرش» همان سایه خدا است که مانع سوزش و شراره است در هر موقف، و چه بسا که خدا حقیقتاً مومن را در سایه عرشش درآورد. نووی گفته: «ظل» همان آسایش و نعمت است، و کنایه از کرامت است، نه سایه ای از خورشید؛ زیرا همه عالم زیر عرشند و در سایه آن. و گفته شده: پاره ای از عرش زیر خورشید می آید و سایه می افکند. و گفته شده: مقصود این است که او را از ناگواری ها و از گرمای موقف نگه می دارد. «روزی که سایه ای نیست جز سایه او»: یعنی خورشید به آنها نزدیک می شود و گرما سخت می گردد و عرق آنها درمی گیرد. و گفته شده: یعنی هیچ کس را سایه ای نیست، همان گونه که در دنیا سایه دارد.

«گامی پیش و پس ننهد»: عبارت شایعی است در میان عرب و عجم، در عمومیت دادن اعمال، یا تقدیم، و کنایه از انجام دادن است و تاخیر، و کنایه از ترک. «حتی ینفی»: گفته شده: تا اینکه همانند آن را از خود برگیرد، همانند فرموده خداوند: «حتی یلج الجمل.» (1){مگر آنکه شتر داخل شود.} که معلق کردن به امر محال است.

«کفی بالمرء شغلا»: «باء» زائده است و «شغلا» تمیز آن است. مقصود این است که هر کس به عیب خود و اصلاح آن بپردازد، فرصت ندارد به عیب مردم بپردازد، و در این مورد کنکاش کند و آنان را به این سبب سرزنش نماید.

روایت39.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس با مالش فقیری را همراهی کند و از طرف خود به مردم انصاف بدهد، او است که به راستی مومن است.(2)

توضیح

«فذلک المؤمن حقا»: یعنی مومن برحق است و شایسته نام مومن است، چون ایمان کامل و اوصاف آن را دارد.

روایت40.

کافی: امام صادق فرمود: دو کس هرگز در امری کشمکش نمی کنند،

ص: 40

و قال الطیبی فی ظل عرش الله أی فی ظل الله من الحر و الوهج فی الموقف أو أوقفه الله فی ظل عرشه حقیقة و قال النووی قیل الظل عبارة عن الراحة و النعیم نحو هو فی عیش ظلیل و المراد ظل الکرامة لا ظل الشمس لأن سائر العالم تحت العرش و قیل یحتمل جعل جزء من العرش حائلا تحت فلک الشمس و قیل أی کنه من المکاره و وهج الموقف و «یوم لا ظلّ إلا ظلّه» أی دنت منهم الشمس و اشتد الحر و أخذهم العرق و قیل أی لا یکون من له ظل کما فی الدنیا.

قوله علیه السلام «لم یقدّم رجلا» بکسر الراء فی الموضعین و هی عبارة شائعة عند العرب و العجم فی التعمیم فی الأعمال و الأفعال أو التقدیم کنایة عن الفعل و التأخیر عن الترک کما یقال فی التردد فی الفعل و الترک یقدم رجلا و یؤخر أخری و أما قراءة رجلا بفتح الراء و ضم الجیم فهو تصحیف قوله علیه السلام «حتی ینفی» قیل حتی هنا مثله فی قوله تعالی حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ (1) فی التعلیق علی المحال لتتمة الخبر و «کفی بالمرء شغلا» الباء زائدة و شغلا تمیز و المعنی من شغل بعیوب نفسه و إصلاحها لا یحصل له فراغ لیشتغل بعیوب الناس و تفتیشها و لومهم علیها.

که یکی به انصاف با دیگری رفتار کند و او نپذیرد، مگر آنکه مغلوب گردد.(1)

توضیح

در قاموس آمده: «تداروا» یعنی: تدافع در خصومت. «و أدیل منه» یعنی: غلبه و نصرت برای او قرار می گیرد. گفته شده: «أدالنا الله علی عدونا.» یعنی: ما را برعلیه او یاری کرد و غلبه را برای ما قرار داد. در الفائق آمده: «أدال الله زیدا من عمرو.» یعنی: الله، دولت و شوکت را از عمرو گرفت و به زید داد.

روایت41.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: خدا را بهشتی است که در آن درنمی آید، مگر سه کس، که یکی از آنان کسی است که درباره خود حکم به­حق می کند.(2)

أقول

قد مضی کثیر من الأخبار فی باب جوامع المکارم.

باب سی و ششم : عوض دادن به خوبی ها و نکوهش بدی کردن در برابر نیکی، و درباره اینکه مؤمن گمنام است

آیات

- و ما آتیتم من ربا لیربوا فی أموال الناس فلا یربوا عندالله.(3)

{و آنچه [به قصد] ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد.}

- هل جزاء الإحسان إلا الإحسان. (4)

{مگر پاداش احسان جز احسان است؟}

- و لا تمنن تستکثر. (5)

{و منّت مگذار و فزونی مَطَلب.}

روایات

روایت1.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دست خدا بالای سر مکفرین (گمنامان) باشد که به رحمت در پرواز است. (6)

ص: 41

فِی أَمْرٍ قَطُّ فَأَعْطَی أَحَدُهُمَا النَّصَفَ صَاحِبَهُ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ إِلَّا أُدِیلَ مِنْهُ (1).

روایت2.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: مومن مکفر و گمنام است، زیرا کار خیرش به درگاه خدای عزوجل بالا می رود و در میان مردم منتشر نمی شود؛ و کافر، نامدار و مشهور است، زیرا کار خیرش در میان مردم منتشر می شود و به سوی آسمان بالا نمی رود.(1)

روایت3.

علل الشرائع: امام کاظم از پدرانش علیهم السلام نقل فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله گمنام است، و از احسانش قدردانی نشده، با اینکه به قریش و عرب و عجم احسان کرده است؛ و چه کسی بیشتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله به این خلق احسان کرده؟ ما خاندان نیز، مورد ناسپاسی قرار گرفتیم و احسان ما را قدر نمی شناسند؛ و مومنان خوب هم گمنام اند و از کارهای خیرشان قدردانی نمی شود.(2)

روایت4.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: امیر مومنان علیه السلام فرمود: هر کس عوضی بدهد در برابر خوبی که به او شده است، برابری کرده؛ و هر کس دو برابر عوض بدهد، شاکر است؛ و هر کس قدردانی کند کریم است؛ و هر کس بداند کار خوبش خوبی به خود او است، در نیکی کردن به مردم کندی نمی کند، و محبت زیاد ازآنها نمی خواهد؛ شکر آنچه را که به خود کرده ای و آبرویت را با آن حفظ کرده ای، از دیگری مخواه، و بدان که حاجت خواه تو، آبرویش را در برابر آبروی تو حفظ نکرده، پس تو نیز با جواب رد ندادن به او آبروداری کن.(3)

روایت5.

خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: چهار شخص هستند که زودتر کیفر می کشند: کسی که به او احسان کرده ای و در عوض به تو بدی کرده؛ کسی که به او ستمی نکرده ای و او به تو ستم کرده؛ کسی که با او پیمانی بسته ای و قصد تو وفا کردن است و قصد او پیمان شکستن؛ و کسی که با خویشانش صله رحم می کند و آنها با او قطع رحم می کنند.(4)

ص: 42

روایت6.

خصال: در وصیت پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام، مانند این حدیث آمده است.(1)

مؤلف

پاداش دادن به احسان، با چند سند، در «باب کلیات مکارم» آمده است.(2)

روایت7.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: در قرآن خدا یک آیه ثبت شده است. پرسیدم: کدام آیه؟ فرمود: این قول خدای تبارک و تعالی: «هل جزاء الإحسان إلا الإحسان.»(3) {مگر پاداش احسان جز احسان است؟} و بر هر چه کافر و مومن و نیک و بد حکم فرما است؛ و هر کس به او خوبی شده، بر او است که عوض بدهد، و عوض دادن همین نیست که به مانند او به وی خوبی کند، بلکه باید این را هم بداند که علاوه بر جبران آن، باید بدون عوض هم تفضل کند.

روایت8.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به نام خدا چیزی از شما درخواست کرد، به او بدهید؛ و هر کس احسانی به شما کرد، عوضش را بدهید؛ و اگر نتوانید عوض دهید، آنقدر به او دعا کنید که گمان کنید به او عوض داده اید.

روایت9.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند خلقی از بنده هایش آفریده که به مستمندان شیعه ما کمک می کنند تا به این وسیله ثوابشان بدهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در ستایش برادری که به تو احسانی کرده، همین بس است که بگویی: خدا جزای خیرت دهد. و چون در غیابش نام او را ببرند، بگویی: خدا جزای خیرش دهد. در این صورت به او عوض داده ای.

روایت10.

اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: لعنت خدا بر آن کسی که راه کار خیر را ببندد. و او، کسی است که در حقش احسان می شود و او ناسپاسی می کند، و مانع می شود که دوستش به دیگری خیری برساند.(4)

الدره الباهره: امام کاظم علیه السلام فرمود: احسان، یک غُل است بر گردن گیرنده که آن را نمی گشاید مگر آنکه عوض دهد، یا تشکر کند .

روایت11.

مجمع البیان: امام صادق علیه السلام فرمود: یک آیه در قرآن خدا ثبت است. پرسیدم: کدام آیه؟ فرمود: این قول خدای تبارک و تعالی: «هل جزاء الإحسان إلا الإحسان.» {مگر پاداش احسان جز احسان است؟}

ص: 43

و بر هر چه کافر و مومن و نیک و بد حکم فرما است. و هر کس به او خوبی شد، بر او است که عوض بدهد. و عوض دادن همین نیست که به مانند او به وی خوبی کند، بلکه باید این را هم بداند که علاوه بر جبران آن، باید بدون عوض هم تفضل کند.(1)

روایت12.

نهج البلاغه: امیر مومنان علیه السلام فرمود: با پاداش دادن به خوش کردار، بدکردار را بازدار.(2)

باب سی و هفتم : باز هم در اینکه مومن گمنام است و از کار خیرش قدردانی نمی شود.

مؤلف

اخبار بسیاری در باب جداگانه ای به همین عنوان، در «کتاب ایمان و کفر» آمده است. (3)

روایات

روایت1.

نوادر راوندی: امام صادق از پدرانش علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: نیکوکار، نکوهش شده و رانده شده است.

و بر اساس همین سند، آمده است که آن حضرت فرمود: برترین مردم از نظر مقام در درگاه خدا، و نزدیک ترین وسیله به خدا،

نیکوکاری است که احسانش مورد ناسپاسی قرار می گیرد.

و بر اساس همین سند، آن حضرت فرمود: دست خدا بالای سر گمنامان است، و به رحمت در پرواز است. (4)

باب سی و هشتم : هدیه

آیات

- و إنی مرسلة إلیهم بهدیة. (5)

{و [اینک] من ارمغانی به سویشان می فرستم.}

روایات

روایت1.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هدیه در مقابل درخواست حاجت، چه چیز خوبی است. و فرمود: به هم هدیه بدهید تا دوست هم باشید، زیرا هدیه کینه ها را از میان می برد.(6)

ص: 44

الْإِحْسانِ جَرَتْ فِی الْکَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَةُ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا صَنَعَ حَتَّی تُرَبِّیَ فَإِنْ صَنَعْتَ کَمَا صَنَعَ کَانَ لَهُ الْفَضْلُ بِالابْتِدَاءِ(1).

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هدیه سه گونه است: هدیه در عوض هدیه، هدیه سازش، هدیه برای خدای عزوجل.(1)

روایت3.

عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه خوب است هدیه؛ کلید برآوردن نیازها است.(2)

روایت4.

عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هدیه چه خوب است، زیرا کینه را از دل بیرون می کند.(3)

روایت5.

امالی طوسی: ابی قتاده گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: آیا به هم هدیه می دهید؟ گفت: آری یا ابن رسول الله! فرمود: ادامه بدهید هدیه را، وقتی که ظرف ها را نزد صاحبش پس می فرستید.(4)

روایت6.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از گرامی داشت مرد در حق برادر مسلمانش، این است که تحفه او را بپذیرد، یا از آنچه در دست دارد تحفه بدهد، و به سبب چیزی به تکلف و سختی نیفتد.(5)

روایت7.

نهج البلاغه: پیغمبر در شرح اهل فتنه فرمود: شراب را به نام نبیذ حلال می شمارند، و حرام و رشوه را به نام هدیه، و ربا را به نام بیع و خرید و فروش حلال می شمارند.(6)

باب سی و نهم : ماعون (ظرف عاریه)

آیات

- و یمنعون الماعون.(7)

{و از [دادن] زکات [و وسایل و مایحتاج خانه] خودداری می ورزند.}

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در معنی «یمنعون ماعون» فرمود: همچون چراغ و آتش و مایه خمیر و مانند آنها است که مردم به آنها نیاز دارند.

و در روایت دیگر، خمیر و آفتابه آب ذکر شده است.

ص: 45

روایت2.

قرب الاسناد: علی علیه السلام فرمود: جلوگیری از نمک و آتش روا نیست.(1)

روایت3.

امالی صدوق: در آنچه پیغمبر صلی الله علیه و آله نهی کرده است: دریغ کردن از ابزار زندگانی است. و فرموده: هر کس ماعون را از همسایه اش دریغ دارد، خدا در روز قیامت خیرش را از او دریغ می دارد و او را به خود وامی گذارد؛ و هر کس را به خود وانهد، او چه حال بدی خواهد داشت.(2)

باب چهلم : چشم پوشی از عیوب مردم، و ثواب کسی که بدی خود را (نه مردم را) دشمن می دارد

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خوشا بر کسی که عیب خودش، او را از پرداختن به عیوب مردم بازمی دارد.

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه کس در سایه عرش خدا هستند، در روزی که جز سایه آن، سایه ای نیست: کسی که انصاف بدهد به مردم از طرف خود؛ و کسی که گامی پیش و پس ننهد، تا بداند که آن کار مورد پسند یا خشم خدا است؛ و کسی که نکوهش نکند برادرش را به عیبی، تا آن را از خود دور کند؛ زیرا از خود عیبی برنمی دارد، مگر آنکه عیب دیگرش پدیدار گردد؛ و بس است برای مرد، اینکه به خود بپردازد نه به مردم دیگر.(3)

محاسن: بر اساس سندی، حدیثی مانند این را نقل کرده است، با اندک تغییری، که ما آن را در «باب جوامع مکارم» آورده ایم.(4)

ص: 46

روایت3.

تحف العقول: در وصیت امیر مومنان به پسرش امام حسین علیه السلام آمده است: هر کس عیب خود را دید، از عیب دیگر بازماند.(1)

روایت4.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای مرد همین عیب بس که بنگرد در مردم، آنچه را که در خود او است، و نبیند و سرزنش کند مردم را، به سبب آنچه خودش نمی تواند ترک کند، و آزار بدهد همنشین خود را، با آنچه که سودی برایش ندارد.(2)

روایت5.

خصال: پیغمبر صلی الله علیه و آله در وصیت به ابوذر، به او فرمود: باید آنچه که در وجود خود می دانی، تو را از مردم جلوگیر باشد، و بد نشماری در آنها، آنچه که خود می کنی. و فرمود: بس است برای مرد، این عیب که در مردم بشناسد آنچه را که در وجود خودش درنمی یابد، و مایه شرم آنها بداند، آنچه را که در خود او است، و آزار بدهد همنشین خود را، با آنچه که سودی برایش ندارد. (3)

روایت6.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ثواب نیکی از همه زودتر می رسد، و تجاوز، شری است که عقابش از همه زودتر می رسد؛ و بس است برای مرد، همین عیب که ببیند در مردم، عیبی را که در خود نمی بیند؛ و سرزنش کند مردم را به سبب آنچه که خود نمی تواند ترکش کند؛ و آزار بدهد همنشینش را با آنچه که سودی برایش در بر ندارد.(4)

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را آورده است.(5)

ص: 47

مجالس مفید: مانند این حدیث را آورده است.

و حسین بن سعید نیز مانند همین حدیث را نقل کرده است.

روایت7.

علل الشرائع: به محمد بن حمیم گفته شد: چرا مردم را نکوهش نمی کنی؟ گفت: من ازخودراضی نیستم، تا اینکه از نکوهش آن فارغ شوم و به بدی دیگری بپردازم. همانا مردم از خدا درباره گناهان مردم می ترسند و خود را از گناه خود در امان می دانند .

روایت8.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: کمترین چیزی که آدمی با آن از ایمان به در می شود، این است که کسی را برادر دینی بگیرد و لغزش های او را به شمار آورد، تا روزی به سبب آنها به او سرکوفت بزند.(1)

روایت9.

علل الشرائع: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که مردی در سمت راست تو است و درباره او عقیده ای داری، تا به سمت چپت برسد، درباره او جز خوبی مگو و از او بیزاری مجو، تا بشنوی از او همان سخنی را که در سمت راست شنیدی؛ زیرا دل ها میان دو انگشت خدا است و هر ساعتی آنها را به سویی می گرداند، و بنده چه بسا که توفیق خیر یابد.

صدوق (ره) گفته: مقصود از دو انگشت خدا، دو راه است که به آن سو رهنما است، یکی خیر و دیگری شر؛ زیرا خدا انگشت ندارد و به مانند خلق خود نیست، تعالی عن ذلک علوا کبیرا.(2)

روایت10.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دشمن خود باشد و دشمن مردم نباشد، خدا او را از هراس روز قیامت امان می دهد.(3)

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را آورده است.(4)

ص: 48

عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ.

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النضر عن ابن حمید: مثله.

روایت11.

دعوات راوندی: امیر مومنان علیه السلام فرمود: شریف ترین خصال کریم این است که از آنچه می دانی غفلت کنی.

روایت12.

نهج البلاغه: از شریف ترین کارهای کریم، به روی خود نیاوردن آن چیزی است که از آن باخبر است.

و فرمود: هر کس عیب خویش را ببیند، از عیب دیگری درمی گذرد.

و فرمود: هر کس عیوب مردم را ببیند و زشت بشمارد ولی آنها را برای خود بپسندد، خود او احمق است .

و فرمود: بزرگ ترین عیب این است که نکوهش کنی آنچه را که در خود تو است.

و فرمود: ای مردم! خوشا به کسی که پرداختن به عیب خودش او را از عیب دیگران بازدارد، و خوشا بر کسی که در خانه اش بماند، روزی اش را بخورد، به طاعت پروردگارش بپردازد، بر گناهش بگرید، مشغول کار خود باشد، و مردم از او آسوده باشند.(1)

باب چهل و یکم : ثواب پاک کردن و اصلاح راه عبور مردم، و راهنمایی در راه

روایات

روایت1.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بنده ای به بهشت رفته، برای اینکه یک شاخه خار را از راه مسلمانان پاک کرده است.(2)

روایت2.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عیسی بن مریم به قبری گذر کرد که صاحبش در عذاب بود، و سال آینده از آنجا گذر کرد و او عذابی نداشت؛ گفت: پروردگارا! من سال گذشته به این قبر گذر کردم و صاحبش در عذاب بود، و امسال به آن گذر کردم و عذابی نداشت؟ خدا به او وحی کرد: ای روح الله! او فرزند خوبی داشت که به بلوغ رسید و راهی را درست کرد و یتیمی را در پناه گرفت، و من او را آمرزیدم در برابر کاری که پسرش کرد.(3)

ص: 49

روایت3.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس پاک کند از راه مسلمانان آنچه را که آزارشان می دهد، خدا اجر خواندن چهارصد آیه را، که هر حرفش ده حسنه دارد، برایش می نویسد.(1)

مؤلف

این حدیث با سندش در «باب کلیات مکارم» نقل شده است.(2)

روایت4.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: شیوه علی بن حسین علیه السلام این بود که چون در میان راه به کلوخی برمی خورد، از مرکبش فرود می آمد تا آن را با دست خود از سر راه دور کند... . - تا آخر خبر.(3)

روایت5.

دعوات راوندی: از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: بر هر مسلمانی در هر روز یک صدقه است. گفته شد: چه کسی بر آن توانا است؟ فرمود: اینکه تو آنچه را که مایه آزار است از سر راه پاک کنی، صدقه است؛ و راهنمایی هر کسی به راهی که می خواهد برود، صدقه است؛ و عیادت بیمار صدقه است؛ امر به معروف صدقه است؛ نهی تو از منکر نیز صدقه است؛ و جواب دادن به سلام نیز صدقه است .

باب چهل و دوم : نرمش و آرامش و جلوگیری از آزار، و در همیاری در نیکی و تقوا

آیات

- فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم.(4)

{پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه.}

- و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الإثم و العدوان.(5)

{و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است.}

- و اخفض جناحک للمؤمنین.(6)

{و بال خویش برای مومنان فرو گستر.}

- و قل لعبادی یقولوا التی هی أحسن إن الشیطان ینزغ بینهم إن الشیطان کان للإنسان عدوا مبینا.(7)

{و به بندگانم بگو: آنچه را که بهتر است بگویند، که شیطان میانشان را به هم می زند، زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشکار است.}

ص: 50

- و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما.(1)

{و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.}

- و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین.(2)

{و برای آن مومنانی که تو را پیروی کرده اند، بال خود را فرو گستر.}

روایات

روایت1.

نهج البلاغه: چون مدارا مایه جدایی باشد، سخت گیری مدارا است؛ چه بسا دارو درد باشد و درد، دارو.(3)

روایت2.

امامت و تبصره: امام کاظم از پدرش، از پدرانش علیهما السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: نرمش میمنت دارد و سخت گیری شوم است.

و بر اساس همین سند فرمود: مدارا بر امری نهاده نمی شود، مگر آنکه زیورش باشد؛ و از چیزی کنده نمی شود، مگر آنکه زشتش کند.

روایت3.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: مسلمان آن کسی است که مردم از دست و زبانش در سلامت اند، و مومن آن کسی است که مردم او را بر مال و جان خود امین می سازند.

و در روایت دیگر: مومن آن کسی است که همسایه اش از شر و نیرنگش در امان است.(4)

روایت4.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به شما خبر ندهم از آن کسی که فردا دوزخ بر او حرام است؟ گفتند: چرا یا رسول الله! فرمود: آسان گیر به خویشاوندان، و نرمخوی خوش برخورد.(5)

خصال: مانند این حدیث را نقل کرده است.(6)

ص: 51

الفرقان: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً(1)

الشعراء: وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (2)

ثواب الاعمال: مانند این حدیث را نقل کرده است.(1)

روایت5.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خردمندترین مردم آن کسی است که با مردم خوشرفتار است و مدارا می کند؛ و زبون ترین مردم آن کسی است که به مردم توهین می کند.(2)

روایت6.

امالی صدوق: امام هادی علیه السلام فرمود: در مناجات موسی بن عمران علیه السلام با خدا، آمده بود: الهی! سزای کسی که باز گیرد آزارش را از مردم و ببخشد خیرش را به آنها، چیست؟ فرمود: ای موسی! دوزخ در روز قیامت بر او فریاد می زند: مرا به تو راهی نیست.(3)

روایت7.

امالی صدوق: امیر مومنان علیه السلام فرمود: هر کس عافیت از زیردست خود را بپسندد، سلامت از بالادستش به او روزی می شود... . - تا آخر خبر.(4)

روایت8.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شرف مومن به نماز شب او است، و عزتش، به بازگیری آزارش از مردم.(5)

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: «جبرئیل به پیامبر فرمود... .» - و مانند روایت گذشته را آورده، با اضافاتی در آن.(6)

خصال: از سهل بن سعد، مانند این حدیث را از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است.(7)

ص: 52

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن معروف عن سعدان: مثله (1).

روایت9.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: مردمی از قریش با دیگران سازش و مدارای کمی داشتند و از قریش نفی شدند، به خدا سوگند که نژادشان عیبی نداشت؛ و مردمی غیر از آنها سازش و مداراشان خوب بود و به خاندان والا پیوسته شدند. راوی می گوید: سپس امام علیه السلام فرمود: هر کس از آزار مردم دست بکشد، یک دست از آنها باز گرفته، و آنان دست های بسیاری را از او بازمی گیرند.(1)

مؤلف

برخی اخبار در این باره در «کلیات مکارم» نقل شده است.

روایت10.

خصال: حدیث اربعمأة: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: مومن خودش در رنج است و مردم از او آسوده اند.(2)

روایت11.

قرب الاسناد: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: دانش چه خوب وزیری است برای ایمان، و حلم و بردباری چه خوب وزیری است برای دانش، و مدارا چه خوب وزیری است برای حلم، و نرمخویی چه خوب وزیری است برای مدارا.(3)

روایت12.

امالی طوسی: جابر گفت: گفته شد: یا رسول الله، کدام مسلمان برتر است؟ فرمود: آن کسی که مسلمانان از دست و زبانش در امان باشند.(4)

روایت13.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما گروه پیغمبران ماموریم به مدارا با مردم، آن چنان که ماموریم به انجام واجبات.(5)

روایت14.

معانی الاخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خردمندترین مردم آن کسی است که با مردم خوشرفتار است و مدارا می کند.(6)

روایت15.

معانی الاخبار:

ص: 53

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا به شما خبر ندهم از بدترین مردم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: کسی که نسبت به مردم کینه دارد و مردم هم کینه او را دارند. و سپس فرمود: آیا شما را به بدتر از آن خبر ندهم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: کسی که از لغزش نگذرد و معذرت نپذیرد و از گناهی نگذرد .

سپس فرمود: آیا شما را به بدتر از آن هم خبر ندهم؟ گفتند: چرا یا رسول الله. فرمود: آن کسی که از شرش امان نباشد، و امیدی به خیرش نرود... . - تا آخر حدیث.(1)

روایت16.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس خود را از آبروی مردم بازدارد، خدا در روز قیامت او را از عذاب بازمی دارد؛ و هر کس خشمش را از مردم واگیرد، خدا در روز قیامت از او می گذرد.(2)

روایت17.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا نرمش کننده است، ثواب می دهد، هر نرم خویی را دوست دارد و در برابر نرمش، آنچه را که در برابر سخت گیری نمی دهد، عطا می کند.

روایت18.

کتاب حسین بن سعید و نوادر: معاذ بن مسلم گفت: نزد امام صادق علیه السلام رفتم و مردی در حضورش بود. آن حضرت به او فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: نرم خویی میمنت دارد و بدخویی شوم است.

روایت19.

دعوات راوندی: امام کاظم از پدرانش علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که به ابوذر غفاری فرمود: آزارت را از مردم بازگیر، زیرا آن صدقه ای است که به خودت می دهی.(3)

و بر اساس همین سند، از آن حضرت، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: نزد خدای تعالی و رسولش، عملی محبوب تر از ایمان به خدا و نرم خویی به بندگانش نیست؛ و نزد خدای تعالی، عملی مبغوض تر از شرک به خدای تعالی و سخت گیری به بندگانش وجود ندارد.(4)

و بر اساس همین سند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دو نفر با هم یار نمی شوند، مگر آن کسی که

ص: 54

عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرِّ النَّاسِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَبْغَضَ النَّاسَ وَ أَبْغَضَهُ النَّاسُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الَّذِی لَا یُقِیلُ عَثْرَةً وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةً وَ لَا یَغْفِرُ ذَنْباً ثُمَّ قَالَ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ الْخَبَرَ(1).

نسبت به یارش نرم خو تر است، و اجرش نزد خدای تعالی بیشتر، و او نزد خدای تعالی محبوب تر است.(1)

و بر اساس همین سند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نرم خویی را بر چیزی نمی نهند، مگر آنکه آن را زیور بخشد؛ و بدخویی را بر چیزی نمی نهند، مگر آنکه آن را زشت کند؛ به هر کس نرمخویی داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده، و هر کس از آن محروم است، از خیر دنیا و آخرت محروم است.(2)

و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس با خُلق مدارا بمیرد، شهید مرده است.(3)

روایت20.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: هر چیزی قفلی دارد، و قفل ایمان نرمخویی است.(4)

توضیح

در نهایه آمده: «رفق» نرم خویی است و خلاف سخت گیری است. از این معنا حدیثی آمده که: رفق در چیزی نباشد، جز آنکه زیور آن است. و مقصود، لطف و مهرورزی است. و در حدیث دیگری آمده است: «تو رفق و مدارا می کنی و خدا طبیب است.» یعنی تو به خوشی و مهر پرستاری بیمار را می کنی و او است که به او شفا و عافیت می دهد. و از آن است حدیث دیگر که: «در رفق کردن با ناتوان آنان و رفع نیازشان.» یعنی مدارا با آنها.

«هر چیزی قفل دارد»: یعنی نگهداری از اینکه تباهی به آن راه پیدا کند، یا صلاحیت از آن برود. و این تشبیه معقول است به محسوس. «قفل ایمان مدارا است»: مقصود از آن نرم خویی و مهربانی و ترک بدخویی و سخت گیری در کارها و در گفته ها نسبت به مردم است در هر حال، خواه از آنان خلاف ادب صادر شده باشد، یا نه. و در آن ایمان تشبیه به گوهری ارزشمند شده که باید آن را حفظ کرد. و دل گنجینه آن است و نرمش قفل آن است، که آن را از اینکه بیرون افتد، یا فسادی در آن راه پیدا کند، حفظ می کند، زیرا شیطان ایمان دزد است. و اگر قفل باز شود و رفق نباشد، آدمی به خشونت و دشنام و قهر و کتک زدن و مانند آنها - از اموری که مایه کمبود ایمان یا نابودی آن است - کشیده می شود .

یکی از افاضل گفته: این برای آن است که هر کس نرم خویی ندارد، سخت گیری می کند و بر او سخت گیری می کنند و به خشم می آید

ص: 55

أَجْراً عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَحَبُّهُمَا عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ (1).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا وُضِعَ الرِّفْقُ عَلَی شَیْ ءٍ إِلَّا زَانَهُ وَ لَا وُضِعَ الْخُرْقُ عَلَی شَیْ ءٍ إِلَّا شَانَهُ فَمَنْ أُعْطِیَ الرِّفْقَ أُعْطِیَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ حُرِمَهُ حُرِمَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(2) وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ مُدَارِیاً مَاتَ شَهِیداً(3).

و به گفته ای یا کرداری ایمان از دلش به در می آید. پس رفق، قفل ایمان است و آن را نگه می دارد.

روایت21.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: رفق نصیب هر کس شود، ایمان هم نصیبش شده است.(1)

توضیح

یعنی هر کس در علم خدا سهمی از رفق و نرمش مقدرش شده، ایمان کامل دارد.

روایت22.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تعالی رفیق و مدارا کننده است و رفق را دوست دارد و از رفق او به بنده هایش این است که کینه هاشان را خرده خرده از سینه هاشان بیرون می کشد، و هوس هایشان را با دل هاشان ضد هم می کند؛ و از رفقش به آنها، این است که آنان را به امری وامی نهد که می خواهد آن را از آنها براندازد، برای مدارا با آنها، تا اینکه رشته های زنجیری ایمان و سنگینی آن یکجا بر آنها فشار نیاورد که ناتوان شوند، و هرگاه آن را بخواهد، امری را با دیگری نسخ می کند و آن امر اول برداشته می شود.(2)

توضیح

«خدای تعالی رفیق است»: مسلم در صحیح خود از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: خدا رفیق است و رفق را دوست دارد و به واسطه رفق عطا می کند آنچه را که با سخت گرفتن، نمی دهد. قرطبی گفته: رفیق آن است که زیاد نرم خویی دارد، و رفق به معنی آسان گرفتن است و ضد عنف و سخت گیری و تعصب است، و همچنین به معنی ارفاق است، که عطا کردن وسیله سهولت است، و به معنی آرام کار کردن است که ضد شتاب زدگی است. و نسبت همه معانی به خدا، درست است، زیرا خدا آسان کننده و عطابخش و بی شتاب در کیفر دادن گنهکاران است. طیبی گفته: رفق، لطف است و انجام کار به بهترین و آسان ترین راه آن. و خدا رفیق است یعنی لطف دارد به بندگانش و از آنها آسانی می خواهد نه سختی و دشواری. و جائز نیست که خدا را به این نام بخوانند، زیرا در حدیث متواتر و قطعی وارد نشده، و در این حدیث به حساب اینکه نام خدا باشد نیامده، بلکه برای شرح مقدمه چینی است؛ یعنی رفق و نرمش مؤثرترین سبب و سودمندترین آنها است و سزاوار نیست حرص در طلب روزی، بلکه باید آن را به خدا وانهاد. نووی گفته: جائز است از خدا به نام رفیق و غیره نام برد، چون در خبر واحد صحیح برای خدا آمده، و اهل اصول در نام گذاری خدا به صرف خبر واحد، اختلاف دارند.

مصباح گفته: «رفق در عمل محکم کاری است.» و روا است که به این معنی بر خدا اطلاق شود. معنی این که خدا رفق را دوست دارد این است که به آن امر کند و تشویق نماید

ص: 56

الغضب علی قول أو فعل به یخرج الإیمان من قلبه فالرفق قفل الإیمان یحفظه.

و به سبب آن ثواب بخشد.

«سل و استلال»: در قاموس آمده: چیزی را خرده خرده از چیز دیگر به در آوردن. «ضغینه» به معنی کینه است، و مقصود این است که خدا خرده خرده کینه ها را به در می آورد وگرنه مردم همدیگر را نابود می کردند. و گفته شده: یعنی خدا مردم را تکلیف نکرده که یکباره کینه را از سینه به در کنند چون دشوار است، بلکه از آنها خواسته به تدریج آن را بزدایند و این معنی بعیدی است. چه بسا مقصود این باشد که خدا پیغمبران و اوصیا را فرموده تا با بنده های کافر و منافقش نرمش نشان بدهند، و به آنها نیکی کنند، و دل آنها را با دادن مال و خوش رفتاری به دست بیاورند، و بدین سبب کینه خدا و رسول و مؤمنان از دلشان خرده خرده به در آورده می شود. و چه بسا مقصود از بیرون کشیدن این است که کفر و نفاقشان را خرده خرده به مؤمنان اظهار می کند تا گول آنها را نخورند، چنانچه خداوند در آیه: «أم حسب الذین فی قلوبهم مرض أن لن یخرج الله أضغانهم.»(1) {آیا کسانی که در دل هایشان مرضی هست، پنداشتند که خدا هرگز کینه آنان را آشکار نخواهد کرد؟} یعنی کینه آنان را بر مؤمنان، و سپس فرموده: «و لو نشاء لأریناکهم فلعرفتهم بسیماهم و لتعرفنهم فی لحن القول و الله یعلم أعمالکم.» {و اگر بخواهیم، قطعاً آنان را به تو می نمایانیم، در نتیجه ایشان را به سیمای [حقیقی] شان می شناسی و از آهنگ سخن به [حال] آنان پی خواهی بُرد و خداست که کارهای شما را می داند.} و: «إنما الحیاة الدنیا لعب و لهو و إن تؤمنوا و تتقوا یؤتکم أجورکم و لا یسئلکم أموالکم- إن یسئلکموها فیحفکم تبخلوا و یخرج أضغانکم.» {زندگی این دنیا لهو و لعبی بیش نیست، و اگر ایمان بیاورید و پروا بدارید [خدا] پاداش شما را می دهد و اموالتان را [در عوض] نمی خواهد.اگر [اموال] شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب کند بخل می ورزید، و کینه های شما را برملا می کند.} گفته اند: «إن یسئلکموها فیحفکم.»{اگر [اموال] شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب کند.} یعنی همه آن را از شما بخواهد، یا اجر رسالت را بخواهد و در آن اصرار کند، «تبخلوا.» {بخل می ورزید.} و آن را نمی دهید. «و یخرج أضغانکم.» {و کینه های شما را برملا می کند.} یعنی بغض و دشمنی شما را برای خدا و رسول، ولی بر شما تنها یک چهارم از یک دهم واجب کرده و از شما مزد رسالت هم نخواسته، و این مؤید معنی گذشته است.

«ضد هم کرده هواها و دل هاشان را»: چند معنی دارد:

1.

اینکه معطوف بر «أضغان» باشد؛ یعنی از لطف خدا بر بنده هایش این است که هوا و دل شما را ضد هم ساخته تا به هم نزدیک شوید، و این نزدیک به همان فقره پیشین است.

2.

اینکه عطف بر «تسلیله» باشد؛ یعنی از لطف خدا به بنده های مؤمن خود این است که هوا و هوس و خواست مخالفین و کفار را ضد هم ساخته، و اگر همه یک دل بودند،

ص: 57

علیه و یثیب به و السل انتزاعک الشی ء و إخراجه فی رفق کالاستلال کذا فی القاموس و کان بناء التفعیل للمبالغة و الضغن بالکسر و الضغینة الحقد و الأضغان جمع الضغن کالأحمال و الحمل و المعنی أنه من رفقه بعباده و لطفه لهم أنه یخرج أضغانهم قلیلا قلیلا و تدریجا من قلوبهم و إلا لأفنوا بعضهم بعضا و قیل لم یکلفهم برفعها دفعة لصعوبتها علیهم بل کلفهم بأن یسعوا فی ذلک و یخرجوها تدریجا و هو بعید: و یحتمل أن یکون المعنی أنه أمر أنبیاءه و أوصیاءهم بالرفق بعباده الکافرین و المنافقین و الإحسان إلیهم و تألیف قلوبهم ببذل الأموال و حسن العشرة فیسل بذلک أضغانهم لله و للرسول و للمؤمنین برفق و یمکن أن یکون المراد بالتسلیل إظهار کفرهم و نفاقهم علی المؤمنین لئلا ینخدعوا منهم کما قال سبحانه أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (1) أی أحقادهم علی المؤمنین ثم قال وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ- إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ- إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ قالوا إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ أی یجهدکم بمسألة جمیعها أو أجرا علی الرسالة فیبالغ فیه تَبْخَلُوا بها فلا تعطوها وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ أی بغضکم و عداوتکم لله و الرسول و لکنه فرض علیکم ربع العشر أو لم یسألکم أجرا علی الرسالة و هذا یؤید المعنی السابق أیضا.

قوله و مضادتهم لهواهم و قلوبهم هذا أیضا یحتمل وجوها الأول أن یکون معطوفا علی الأضغان أی من لطفه بعباده رفع مضادة أهویة بعضهم لبعض و قلوب بعضهم لبعض فیکون قریبا من الفقرة السابقة علی بعض الوجوه.

الثانی أن یکون عطفا علی تسلیله أی من لطفه بعباده المؤمنین أن جعل أهویة المخالفین و الکافرین متضادة مختلفة فلو کانوا مجتمعین متفقین فی الأهواء لأفنوا

ص: 57

مؤمنان را نابود می کردند و از بن می کندند، چنانچه خدای تعالی فرموده: «لا یقاتلونکم جمیعا إلا فی قری محصنة أو من وراء جدر بأسهم بینهم شدید تحسبهم جمیعا و قلوبهم شتی ذلک بأنهم قوم لا یعقلون.»(1) {[آنان، به صورت] دسته جمعی، جز در قریه هایی که دارای استحکاماتند، یا از پشت دیوارها، با شما نخواهند جنگید. جنگشان میان خودشان سخت است. آنان را متّحد می پنداری و [لی] دل هایشان پراکنده است، زیرا آنان مردمانی اند که نمی اندیشند.}

3.

اینکه دوباره عطف بر «تسلیله» باشد، یعنی از لطف خدا است که هوس هر کسی را با دلش که روح و خرد او است ضد هم ساخته، وگرنه کسی آخرت را بر دنیا برنمی گزید. در نسخه ای «مضادته» آمده که مناسب تر با این معنا است. مضادة به معنی ضد هم ساختن چیزی با دیگری، شایع است؛ چنانچه امیر مؤمنان علیه السلام فرموده: روشنی را با تاریکی و خشکی را با تری ضد ساخت.

4.

اینکه «واو» به معنی «مع» باشد و تتمة فقرة گذشته باشد؛ یعنی کینه آنها را به در آورد با اینکه نباید درآید، چون سببش وجود دارد و هواهاشان با دل شان ضد هم اند.

5.

اینکه از لطف خدا است که تکلیف های ضد هوا و دلخواه را بر آنها واجب کرد، ولی با مدارا و آسان گیری به طوری که بر آنها سخت نباشند؛ چرا که اوامر و نواهی را خرده خرده بر آنها صادر کرد تا مایه نفرت آنها نگردند، مثلا چون عادت به شراب خواری داشتند، نخست آیه ای نازل کرد و مفاسد آن را گوشزد نمود و آنگاه آنها را از می خواری در نزدیکی وقت نماز نهی کرد، و سپس در همه حال آن را سخت گرفت و همه احکام را یکباره نازل نکرد تا بر آنها دشوار باشد، بلکه به تدریج مقرر کرد. همه اینها روشن است برای کسی که موارد نزول آیات را و موارد جعل احکام را تتبع کرده و در لفظ «مضادة» اشاره ای به آن دارد. فیروزآبادی گفته: ضدش در خصومت، یعنی غلبه بر او و منصرف کردن او از آن و منع او با رفق، و «ضاده» یعنی مخالفت با او.

و از رفقش به آنها این است که آنها را به امری وامی نهد. حاصلش اینکه: خواسته آنها را از یک امری بازگیرد، ولی می داند که اگر در این امر شتاب صورت بگیرد بر آنها گران می آید، از این رو آن را پس می اندازد تا بر آنها آسان گردد؛ سپس آنها را به امر دیگری می کشاند و امر اول نسخ می شود، چنانچه درباره قبله، خدای تعالی می دانست که پیغمبر توجه به کعبه را می خواهد، ولی این حکم در بدو آمدن به مدینه برای مسلمانان ناگوار بود، چون عادت به نماز به سوی بیت المقدس داشتند، و آنها را در آن کار وانهاد تا اینکه کامل شدند و به

ص: 58

المؤمنین و استأصلوهم کما قال تعالی لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلَّا فِی قُریً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ (1).

الثالث أن یکون عطفا علی تسلیله أیضا و المعنی أنه من لطفه جعل المضادة بین هوی کل امرئ و قلبه أی روحه و عقله فلو لم یکن القلب معارضا للهوی لم یختر أحد الآخرة علی الدنیا و فی بعض النسخ و مضادته و هو أنسب بهذا المعنی و المضادة بمعنی جعل الشی ء ضد الشی ء شائع کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْیُبْسَ بِالْبَلَلِ.

الرابع أن یکون الواو بمعنی مع و یکون تتمة للفقرة السابقة أی أخرج أحقادهم مع وجود سببها و هو مضادة أهوائهم و قلوبهم.

الخامس أن یکون المعنی من رفقه أنه أوجب علیهم التکالیف المضادة لهواهم و قلوبهم لکن برفق و لین بحیث لم یشق علیهم بل إنما کلف عباده بالأوامر و النواهی متدرجا کیلا ینفروا کما أنهم لما کانوا اعتادوا بشرب الخمر نزلت أولا آیة تدل علی مفاسدها ثم نهوا عن شربها قریبا من وقت الصلاة ثم عمم و شدد و لم ینزل علیهم الأحکام دفعة لیشد علیهم بل أنزلها تدریجا و کل ذلک ظاهر لمن تتبع موارد نزول الآیات و تقریر الأحکام و فی لفظ المضادة إیماء إلی ذلک قال الفیروزآبادی ضده فی الخصومة غلبه و عنه صرفه و منعه برفق و ضاده خالفه.

و من رفقه بهم أنه یدعهم علی الأمر حاصله أنه یرید إزالتهم عن أمر من الأمور لکن یعلم أنه لو بادر إلی ذلک یثقل علیهم فیؤخر ذلک إلی أن یسهل علیهم ثم یحولهم عنه إلی غیره فیصیر الأول منسوخا کأمر القبلة فإن الله تعالی کان یحب لنبیه صلی الله علیه و آله التوجه إلی الکعبة و کان فی أول وروده المدینة هذا الحکم شاقا علیهم لإلفهم بالصلاة إلی بیت المقدس فترکهم علیها فلما کملوا و آنسوا

ص: 58

احکام اسلام دل دادند و رو کردن به کعبه برایشان آسان شد .

«رشته های زنجیری اسلام»: احکام و قوانین آن است که همچون دسته کوزه اند و هر کس بخواهد از کوزه بنوشد، آن را می چسبد، و هر کس هم بخواهد از اسلام بهره مند شود، باید به قوانین و احکامش چنگ بزند.

«ثقل» را به مثاقله تعبیر کرده برای مبالغه، و چه بسا که در اصل «مثاقیل» بوده، به معنی «مئونه». و گفته شده: مقصود این است که خدا می داند صلاح بنده ها در دو چیز است و اگر هر دو را یک باره و در یک زمان بر آنها امر کند بر آنها گران می آید و از تحملش ناتوان می شوند، و از لطف خدا است که آنان را به یکی امر می کند تا زمانی که به آن دعوتشان کند. و چون بخواهد آنها را از آن رویگردان کند، امر اول را نسخ می کند و امر دیگری می آورد تا به هر دو مصلحت برسند. این توجیه دیگری است برای نسخ، غیر از آنچه معروف است، از اختصاص مصلحت بر امری به زمان خاصی، و در این توجیه اعتراض و اشکال روشنی وجود دارد.

و اینکه فرمود: «نسخ الامر بالآخر»، یا مؤید همان سهل گیری است - چون ترک کردن یک امر به صورت ناگهانی برای مردم سخت تر است از آنکه با امر دیگر بدل شود - یا برای این است که نسخ احکام چنین است، که خدای تعالی فرموده: «ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها.»(1) {هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را می آوریم.} و آنچه مؤید معنی یکم است، ذکر خواهد شد.

روایت23.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رفق میمنت دارد و خرق، شوم است.(2)

توضیح

«یمن» با ضمه، به معنی برکت است، همچون میمنت. در قاموس می گوید: رفق یعنی مبارک و میمون، و چون در امری به کار گرفته شود، آن امر مقرون به خیر دنیا و آخرت است، و «خرق» برعکس آن است. در قاموس، «خرق» با ضمه، ضد رفق است، و به این معنی است که کسی کاری را بد انجام بدهد و تصرف در امری بکند، و به معنی حماقت است .

ص: 59

بأحکام الإسلام و صار سهلا یسیرا علیهم حولهم إلی الکعبة.

و عری الإسلام أحکامه و شرائعه کأنها للإسلام بمنزلة العروة من جهة أن من أراد الشرب من الکوز یتمسک بعروته فکذا من أراد التمتع بالإسلام یستمسک بشرائعه و أحکامه و التعبیر عن الثقل بالمثاقلة للمبالغة اللازمة للمفاعلة و لا یبعد أن یکون فی الأصل مثاقیله یقال ألقی علیه مثاقیله أی مئونته و قیل المراد أنه تعالی یعلم أن صلاح العباد فی أمرین و أنه لو کلفهم بهما دفعه و فی زمان واحد ثقل ذلک علیهم و ضعفوا عن تحملهما فمن رفقه بهم أن یأمرهم بأحدهما و یدعهم علیه حینا ثم إذا أراد إزالتهم عنه نسخ الأمر الأول بالأمر الآخر لیفوزوا بالمصلحتین و هذا وجه آخر للنسخ غیر ما هو المعروف من اختصاص کل أمر بوقت دون آخر انتهی و لا یخفی ما فیه.

و قوله علیه السلام نسخ الأمر بالآخر إما من مؤیدات الیسر لأن ترک الناس أمرا رأسا أشق علیهم من تبدیله بأمر آخر أو لبیان أن النسخ یکون کذلک کما قال تعالی ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها(1) و سیأتی ما یؤید الأول.

روایت24.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عزوجل رفیق است و رفق را دوست دارد، و عطا می کند آنچه را که به عنف نمی دهد.(1)

توضیح

«به رفق عطا می کند»: یعنی از اجر دنیا و ثواب آخرت.

روایت25.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رفق بر چیزی نهاده نمی شود، مگر آنکه زیورش شود، و از چیزی برداشته نمی شود، مگر آنکه زشتش کند.(2)

توضیح

در مصباح آمده: «زان الشی ء صاحبه». «زینا» از باب «سار» است و «أزانه» مانند آن است. و اسم آن «زینت» است. «زینه تزیینا» مثل آن است. «زین» ضد «شین» است. «شانه شینا الشین» برخلاف زینت است.

روایت26.

کافی: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: رفق فزونی و برکت دارد و هر کس از آن محروم است، از خیر محروم است.(3)

توضیح

«رفق فزونی دارد»: یعنی در روزی، یا در همه خوبی ها و برکت و پایندگی در آنها. «هر کس از رفق محروم است»: بنا بر اینکه مجهول خوانده شود، یعنی از آن منع شده، یا موفق به آن نشده، و ازخیرات دنیا و آخرت محروم شده است. در قاموس آمده: «حرمه الشی ء» - مثل ضربه و علمه - «حریما» و «حرمانا» با کسره، یعنی منع از آن، و محروم یعنی ممنوع از خیر، و کسی که مال برایش افزوده نمی شود. «محارف» کسی است که اکتساب نکند.

روایت27.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رفق از خاندانی دور نمی شود، مگر آنکه خیر از آنان دور شود.(4)

توضیح

«ما زوی» - بناء بر مفعول - یعنی نحی و دور شدن. در قاموس آمده: «زواه زیا و زویا» یعنی دورش کرد و منزوی شد.

روایت28.

کافی:

ص: 60

امام صادق علیه السلام فرمود: به هر خاندانی بهره ای از رفق و نرمش دادند، خدا روزی شان را فراوان می سازد، و نرم خویی در زندگی متوسط بهتر است از فراوانی مال؛ هرگز درماندگی با رفق و مدارا همراه نیست، و با تبذیر چیزی نمی ماند، و خدا رفیق است و رفق را دوست دارد.(1)

توضیح

«بهره ای به آنها داده شده»: یعنی خدا سهم فراوانی از رفق به آنها داده تا با یکدیگر نرم خویی کنند، یا با خلق خدا مدارا کنند، یا در زندگی مدارا کنند و میانه رو باشند، بدون اسراف و تنگ گرفتن به خود؛ یا مقصود همه این معانی است. «خدا به آنها روزی فراوان داده»: زیرا مهم ترین اسباب روزی، مدارا با مردم و برخورد نیک با آنها است، که مایه توجه آنان است به وی، علاوه براینکه خدای تعالی توفیق طاعتش را به او داده، به ویژه با اندازه گیری در زندگی، چنانچه امام فرموده است. و «رفق در اندازه گیری زندگی» یعنی در خصوص معیشت یا به همراه آن است، بسته به اینکه «فی» به معنی «مع» باشد. و تقدیر زندگی به معنی تنگ گرفتن است، چنانچه خدای تعالی فرموده: «یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر.»(2) {خدا روزی را برای هر که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند.} و به معنی میانه روی هم آمده، و مقصود در اینجا همین است، که بهتر است از مال بسیار، همراه با مصرف بی اندازه.

و اینکه فرمود: درماندگی همراه با رفق نیست، گویا علت هر دو، مقدمه پیشین است؛ یعنی با میانه روی در زندگی ناتوانی و کمبود به وجود نمی آید، یا با کسبِ کم درماندگی وجود ندارد، زیرا همان درآمد کم با اندازه گیری بس است، و اندازه ضروری روزی را خدا ضامن است، و با تبذیر و اسراف، مال بسیار هم به جا نمی ماند.

و گفته شده: مقصود این است که با نرمش داشتن، به هر چه بخواهد توانا است، برخلاف بدکردار و سخت گیر. و سستی این سخن معلوم است. سپس فرمود: راز همه اینها این است که چون مردم از شخصی نرم خویی ببینند، او را دوست دارند و به او کمک می کنند و خدا لطف و دوستی آن شخص را به دل آنها می اندازد، و آنان نمی گذارند آن شخص به رنج بیفتد، یا مشکلی در کارش به وجود بیاید .

روایت29.

کافی:

ص: 61

بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ أَرْقَمَ الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا أَهْلِ بَیْتٍ أُعْطُوا حَظَّهُمْ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الرِّزْقِ وَ الرِّفْقُ فِی تَقْدِیرِ الْمَعِیشَةِ خَیْرٌ مِنَ السَّعَةِ فِی الْمَالِ وَ الرِّفْقُ لَا یَعْجِزُ عَنْهُ شَیْ ءٌ وَ التَّبْذِیرُ لَا یَبْقَی مَعَهُ شَیْ ءٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَفِیقٌ یُحِبُّ الرِّفْقَ (1).

هشام بن احمر گفت: میان من و مردی از قوم، حرفی پیش آمد؛ امام کاظم علیه السلام به من فرمود: با آنها نرمش کن، زیرا کفر هر کدام از آنها در خشم او است، و کسی که خشمش مایه کفر او است، خیری ندارد.(1)

توضیح

«کفر هر کدامشان در خشم او است»: زیرا بیشتر مردم هنگام خشم سخن کفرآمیز می گویند و به خدا و پیغمبران و اوصیا سخنان ناشایست نسبت می دهند؛ و چه خیری انتظار می رود از کسانی که در خشم خود باکی ندارند که از اسلام به در شوند، و در دنیا سزاوار کشتن باشند، و در آخرت دچار کیفر جاویدان شوند؛ و چون از این گرفتاری باکی ندارند، باکی از آن ندارند که تو را دشنام بدهند، یا بزنند و بکشند، و به تو افتراء بزنند؛ افترایی که چه بسا تو را ریشه کن کند. و چه بسا کفر در اینجا شامل گناه کبیره هم شود، چون یکی از معانی آن است.

روایت30.

کافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: رفق و نرم خویی نیمی از زندگانی است.(2)

توضیح

«نصف العیش»: یعنی نیمی از اسباب زندگی خوش است، زیرا خوشی زندگی یا به مال و جاه بسیار و حصول اسباب غلبه بر بدخواهان است، یا به نرمش و مدارا در زندگی و معاشرت با آنان، و این دومی بهتر است؛ و چون آن را بسنجی، درمی یابی که آن شامل همه امور است، حتی زندگی در درون خانه و رابطه با اهل خانه، زیرا رضایتمندی آنها یا به صرف مال فراوان است، یا نرمش و سازش با آنان در همه حال، و به هر کدام از این دو رضا می دهند و غالبا به دومی راضی ترند.

روایت31.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا دوست دارد رفق و مدارا را و به آن کمک می کند. چون سوار مرکب لاغر شدید، نسبت به توانش از آن استفاده کنید؛ اگر در زمین قحط قرار دارید، به وسیله آن خود را نجات دهید، و اگر در زمین پُرگیاه هستید، در هر منزلی از آن فرود بیایید.(3)

توضیح

«و به آن کمک می کند»: یعنی اسباب رفق را فراهم می سازد، یا به واسطه آن به امور دیگر کمک می رساند؛ - چنان که نقل شد؛ و نمونه ای آورده که نرمش با جانوران هم مطلوب است. در مغرب آمده: «عجف

ص: 62

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی وَ جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَ رَجُلٍ مِنَ الْقَوْمِ کَلَامٌ فَقَالَ لِی ارْفُقْ بِهِمْ فَإِنَّ کُفْرَ أَحَدِهِمْ فِی غَضَبِهِ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ کَانَ کُفْرُهُ فِی غَضَبِهِ (1).

یعنی هزال. «أعجف» یعنی «مهزول». «أنثی» یعنی «عجفاء»، و عجفاء جمع بسته می شود به «عجف»، مثل «صماء علی صم».

«فأنزلوها منازلها»: آنها را در جای خود وادارید. و این دو توجیه دارد؛ اول اینکه: مقصود جا دادن معنوی باشد، یعنی مقام معنوی آنها را مراعات کنید. و مقصود از تعبیر دومی، منزل جسمانی باشد. دوم اینکه: تعبیر اول مجمل باشد و دومی تفسیر آن باشد؛ و از قول مصباح می گوید: «جدب» بی بارانی و خشکی زمین است. جوهری می گوید: «نجوت» نجاء ممدود است، یعنی سرعت گرفتم و سبقت گرفتم. و «الناجیة» و «النجاة» به معنی ناقة سریع است. «الخصب» - با کسره - نقیض «جدب» است. «وأخصب القوم» یعنی عقب افتادند. «فأنزلوها منازلها»: یعنی منازل لائق به حال ایشان که آب و گیاه داشته باشد، یا اینکه چون مرکب لاغر است دو منزل را یک باره طی راه نکند، ولی در زمین جدب جایز است، چون به مصلحت او است.

روایت32.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر رفق مجسم شود، زیباترین آفریده خدای عزوجل است.(1)

روایت33.

کافی: یکی از دو امام علیه السلام فرمودند: خدای تعالی رفیق و مدارا کننده است و رفق را دوست دارد، و از رفق او به شما این است که کینه هاتان را خرده خرده از سینه هاتان بیرون می کشد و دل های شما را ضد هم می کند. خداوند گاهی می خواهد بنده کار دیگری انجام بدهد، اما او را به حال خویش رها می کند تا اینکه حکم ناسخ آن بیاید، برای اینکه انجام آن کار حق بر بنده سنگین نباشد.(2)

توضیح

و در توضیح می گوید: چند وجه برای فهم معنی آن گذشت، و بهترین این است که مقصود بیرون کشیدن کینه دل ها و ضدیت آنها با هم است، تا اشاره باشد به قول خدای تعالی در سوره الانفال: «لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألفت بین قلوبهم و لکن الله ألف بینهم.»(3){اگر آنچه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی.}

ص: 63

الهزال و الأعجف المهزول و الأنثی العجفاء و العجفاء یجمع علی عجف کصماء علی صم انتهی و قوله فأنزلوها منازلها أولا یحتمل وجهین الأول أن یکون المراد الإنزال المعنوی أی راعوا حالها فی إنزالها المنازل و المراد فی الثانی المعنی الحقیقی و الثانی أن یکون الأول مجملا و الثانی تفصیلا و تعیینا لمحل ذلک الحکم و علی التقدیرین الفاء فی قوله فإن کانت للتفصیل و فی المصباح الجدب هو المحل لفظا و معنی و هو انقطاع المطر و یبس الأرض یقال جدب البلد جدوبه فهو جدب و جدیب و أرض جدبة و جدوب و أجدبت إجدابا فهی مجدبة و قال الجوهری نجوت نجاء ممدود أی أسرعت و سبقت و الناجیة و النجاة الناقة السریعة تنجو بمن رکبتها و البعیر ناج و الخصب بالکسر نقیض الجدب و قد أخصبت الأرض و مکان مخصب و خصیب و أخصب القوم أی صاروا إلی الخصب قوله فأنزلوها منازلها أی منازلها اللائقة بحالها من حیث الماء و الکلاء أو لا تجعلوا منزلا لضعف الدابة و إنما یجوز ذلک مع جدب الأرض فإن مصلحتها أیضا فی ذلک.

و اینکه فرموده: «حکمی را نسخ می کند تا بر مکلف گران نیاید»، گفته اند: شرح علت حکم به ناسخ است، با اینکه منسوخ درست است، و گران آمدن برای این است که تکرار یک امر بر مکلف گران است و نشاط او در امر تازه است، یا بیان این است که امر به ناسخ و منسوخ، هر دو را متوجه مکلف نکند، با اینکه هر دو با هم مصلحت دارند و نرم خویی هم خواهان نسخ است تا حق بر او گران نیاید.

مؤلف

سستی هر دو وجه روشن است، زیرا ترک عمل به عادت سخت تر است بر آدمی، و از این رو پذیرش شریعت تازه بر امت ها گران می آید، گرچه آسان تر از شرع سابق باشد. و آنها رو داشتند به آنچه که به آن خو گرفته بودند و به روش پدران خود رفته بودند. آری، چه بسا یک حکم ناسخ آسان تر باشد از منسوخ، چنانچه در اسلام حکم عده سالیانه زنِ شوهر مرده را به چهار ماه و ده روز تخفیف داد، و ایستادگی در جهاد را از یک دهم بدون نیروی دشمن، به نیم بودن با آن تخفیف داد، ولی در بیشتر موارد حکم ناسخ سخت تر است از منسوخ.

اما وجه دوم برای این است که در بیشتر موارد جمع میان عمل به ناسخ و منسوخ ممکن نیست، مانند قبله بودن مسجد اقصی با وجود مکه، و یا عده یک سال با چهار ماه و ده روز، یا نصاب در باب جهاد، یا حلال بودن می و حرمت آن، و روا بودن جماع در شب ماه رمضان با حرمت آن، یا جواز خوردن و آشامیدن در آن، با منع از آن حکم اولی بوده است. آری، چه بسا در موارد اندک جمع میان هر دو ممکن باشد، چنانچه ابتدا روزه در عاشورا واجب بوده و با روزه در ماه رمضان نسخ شده، و توجیه بهتر همان است که ذیل حدیث شماره 22 شرح کردیم.

روایت34.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دو کس با هم همنشینی نمی کنند، مگر اینکه آن کس که بیشتر مدارا می کند، اجرش بیشتر است و در نزد خدای عزوجل محبوب تر به شمار می آید.(1)

توضیح

گفته شده: «اصطحب القوم» یعنی همنشینی بعضی از آنها با بعضی دیگر، و دلالت دارد بر فضل رفق، به خصوص در میان همنشینانی که با هم مدارا می کنند.

روایت35.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در کارش رفق و نرمش داشته باشد، آنچه از مردم بخواهد به دست می آورد.(2)

ص: 64

قوله کراهیة تثاقل الحق علیه قیل الکراهیة علة لتحویله بالناسخ و الحق الأمر المنسوخ و وجه التثاقل أن النفس یثقل علیها الأمر المکروه و ینشط بالأمر الجدید أو علة لتحویله بالناسخ دون جمعه معه مع أن فی کلا الأمرین صلاح العبد إلا أن الرفق یقتضی النسخ لئلا یتثاقل الحق علیه انتهی.

باب چهل و سوم : نصیحت به مسلمانان و اندرز به آنان و پذیرش نصیحت آنان

روایات

روایت1.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس پنج چیز را برایم ضمانت کند، بهشت را برایش ضمانت می کنم. پرسیده شد: آنها چه هستند یا رسول الله! فرمود: نصیحت برای خدا، نصیحت برای رسول خدا، نصیحت برای قرآن خدا، نصیحت برای دین خدا، و نصیحت برای جماعت مسلمانان.(1)

مؤلف

خبر پذیرش نصیحت در «باب کظم غیظ» نقل شده است.(2)

روایت2.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس ببیند برادرش در کار بدی است و با قدرت از کار او جلوگیری نکند، البته که به او خیانت کرده؛ و هر کس از رفاقت با احمق کناره گیری نکند، چه بسا به اخلاق او دچار می شود.(3)

روایت3.

تحف العقول: امام نقی علیه السلام فرمود: مؤمن نیاز به چند خصلت دارد: توفیق از خدا، پند دهنده ای از خودش، و پذیرش اندرزِ کسی که به او اندرز می دهد.(4)

روایت4.

تحف العقول: امام نقی علیه السلام به یکی از وابستگانش فرمود: از فلانی گله کن و به او بگو: چون خدا خیر کسی را بخواهد، گله­پذیرش می کند.(5)

ص: 65

روایت5.

فقه الرضا: از عالم روایت دارم که در ضمن سخنی طولانی فرموده: سه چیز هستند که دل مسلمان در آنها دغلی نمی کند: اخلاص در کار برای خدا، نصیحت و خیرخواهی برای ائمه مسلمانان، و پیوستن به جماعت آنان. و فرمود: حق مؤمن بر مؤمن این است که در حضور و غیابش خیرخواه او باشد، چنان که برای خود است. و روایت دارم: هر کس برای نیاز برادر خود روانه شود و خیرخواه او نباشد، چون محارب با خدا و رسول او است. و روایت دارم: هر کس شب را به صبح برساند و توجه به امور مسلمانان نکند، مسلمان نیست. و روایت دارم: خدا نمی پذیرد عمل بنده ای را که در دل خود بدی بر مؤمنی را نهان دارد. و روایت دارم: از ما نیست هر کس دغلی کند با مؤمنی، یا زیانی به او برساند، یا نیرنگ ببازد. و روایت دارم: مردم عیال خدایند و محبوب ترین خلق نزد خدا آن کسی است که خاندان مؤمنی را شاد کند و به همراه برادرش، برای رفع نیاز او روانه گردد.(1)

روایت6.

سرائر: از فلانی گله کن و به او بگو: چون خدا خیر کسی را بخواهد، از قبل او را گله­پذیر می کند.

روایت7.

درة الباهره: امام سجاد علیه السلام فرمود: زیادی اندرز دادن به تهمت کشیده می شود.

روایت8.

نهج البلاغه: امیرالمومنین به پسرش امام حسن علیهم السلام فرمود: چه بسا بدخواهی خیرخواه می شود، و نصیحت خواهی دغلکار می گردد.(2)

باب چهل و چهارم : در ادب داشتن، و درباره کسی که اندازه خود را بشناسد و از حد خود فراتر نمی رود

روایات

روایت1.

عیون اخبارالرضا: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هلاک نمی شود کسی که اندازه خود را بشناسد.(3)

ص: 66

خصال: مانند این حدیث را نقل کرده است.(1)

روایت2.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس پنج چیز را ندارد، چندان بهره ای نمی برد. پرسیده شد: آنها چه هستند یا ابن رسول الله؟ فرمود: دین، عقل، حیا، حسن خُلق، و حسن ادب.(2)

روایت3.

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هیچ شرفی رساتر از ادب نیست.

مؤلف

در این باره اخباری در «کلیات مکارم» نقل شده است.(3)

روایت4.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: متکبر انتظار ستایش خوب را نداشته باشد، و بخیل انتظار دوستان بسیار، و بی ادب انتظار شرافت، و شخص دریغ کننده انتظار صله رحم، و مسخره کننده انتظار محبت راستین، و کم فقاهت انتظار قضاوت، و غیبت کننده انتظار سلامت، و حسود انتظار آرامش دل، و کیفرده به گناه کودکان انتظار آقایی، و کم تجربة خودرای انتظار ریاست.(4)

روایت5.

خصال: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ادب، ریاست است.(5)

روایت6.

امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: دانش، ارث ارجمندی است؛ و آداب، زیورهای زیبا؛ و اندیشه، آینه زلال؛ و عذرخواهی، بیم دهنده خیرخواه؛ و همین برای ادب تو بس که وانهی آنچه را که از دیگری نمی پسندی.(6)

ص: 67

ل، [الخصال] الحسن بن حمزة العلوی عن یوسف بن محمد الطبری عن سهل بن نجدة عن وکیع عن زکریا بن أبی زائدة عن عامر الشعبی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (1).

روایت7.

نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر ادبی جامه ای نو به شمار می آید.

و فرمود: مردی که اندازه خود را نداند، هلاک می گردد.

و به یکی از هم­صحبت های خود که گفتار ناهنجاری آورد که شایان پذیرش نبود، فرمود: پر نکشیده پرواز آغاز کردی، و چون کره شتر خردسال بانگ برآوردی.

توضیح

«و الشکیر» در اینجا یعنی: اولین پری که از پرنده می روید، قبل از اینکه قوی شود. «السقب» یعنی شتر صغیر، که بانگ برنمی آورد مگر اینکه بزرگ شود.(1)

روایت8.

کنز کراجکی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ادب، انسان را از شرافت خانوادگی بی نیاز می سازد.

و فرمود: آداب ثمره فهم است، و نتیجه ذهن روشن.

و فرمود: ادب، نایب خوبی برای شرف خانوادگی است .

باب چهل و پنجم : فضیلت رازداری و نکوهش فاش کردن اسرار

روایات

روایت1.

مؤلف:

در «باب رفیقان شایسته»، از امام باقر، از پدرش، از جدش، از امیر مؤمنان علیهم السلام، روایت شد که فرمود: هر کس رازش را نهان دارد، اختیارش را دارد، و هر سخنی از میان دو نفر بگذرد، فاش می شود.(2)

روایت2.

خصال: امام رضا علیه السلام فرمود: مؤمن، مؤمن نیست مگر اینکه سه خصلت داشته باشد: روشی از پروردگارش، روشی از پیغمبرش و روشی از امامش؛ روش پروردگارش رازداری است. خدای عزوجل فرمود: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه أحدا إلا من ارتضی من رسول.»(3) {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند. جز پیامبری را که از او خشنود باشد.} و اما روش پیغمبرش مدارا و سازش با مردم است، زیرا خدای عزوجل پیغمبر خود را فرمان داد به مدارا با مردم و فرمود: «خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجاهلین.»(4) {گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.} اما روش امامش، شکیبایی است در هنگام تنگی و سختی، زیرا خدای عزوجل می فرماید:

ص: 68

«و الصابرین فی البأساء و الضراء.» (1)

{و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند.}(2)

معانی الاخبار: مانند این حدیث را نقل کرده است.(3)

روایت3.

عیون اخبارالرضا: مامون به امام رضا علیه السلام گفت: بهترین شعری که در باره رازداری داری، برایم بخوان، و آن حضرت فرمود:

از یاد می برم راز را تا فاش نسازمش/ ای آنکه راز را در فراموشی آن می دانی/ ترسم که روان گردد در خاطر من یاد آن/ وانگاه دل آن را اندازد و به زبان بخوانم/ بسا که رازی در دل جولان گیرد/ وانگاه توانایی حبس آن وجود نداشته نباشد. (4)

روایت4.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: چهار چیز است که از میان می رود: دوستی با بی وفا، احسان به ناسپاس، دانش آموختن به کسی که گوش نمی سپارد، و رازی که به بی تربیت سپرده می شود.(5)

روایت5.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خوشا به آن بنده خدا که خود را به خواب بزند، مردم را بشناسد، با بدنش با آنها رفاقت کند، با دلش همکار آنها نباشد، آنها را در ظاهر بشناسد، و آنان به باطن او پی نبرند.(6)

روایت6.

خصال: امام سجاد علیه السلام فرمود: دوست دارم برای شیعه خود دو خصلت را با دادن یک دستم بخرم: کج خُلقی، و رازداری اندک.(7) (یعنی یک دستم را بدهم تا این دو خصلت را نداشته باشند)

مؤلف

در باب های گذشته، سفارشی از امیر مؤمنان خطاب به فرزندش نقل شد

ص: 69

وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ(1).

مع، [معانی الأخبار] علی بن أحمد بن محمد عن الأسدی عن سهل عن مبارک مولی الرضا عنه علیه السلام: مثله (2).

که پاره ای از آن را در «باب تقیه» آوردیم و پاره ای را در «کتاب العلم.»

روایت7.

امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: رازداری اسرار ما جهاد در راه خدا به شمار می آید.

روایت8.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: خوشا بر آن بنده خدا که خود را به خواب بزند، مردم را بشناسد، با بدنش با آنها رفاقت کند، با دلش همکار آنها نباشد، آنها را در ظاهر بشناسد، و آنان به باطن او پی نبرند.(1)

روایت9.

معانی الاخبار: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: پس از من فتنه های تاریک و کور و شک آور خواهد بود، و به جا نمی ماند در آنها جز خواب زده. پرسیده شد: خواب زده چیست یا امیر المؤمنین؟ فرمود: آن کسی که مردم از آنچه او در دل دارد، بی خبر باشند.(2) (یعنی در عقیده خود تقیه کند)

روایت10.

خصال: امام کاظم علیه السلام فرمود: سه کس در سایه عرش خدا هستند، در روزی که جز سایه اش سایه ای نیست: کسی که برادر مسلمانش را تزویج کند، یا خدمتکاری به او بدهد، یا رازش را نهان دارد.(3)

روایت11.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هفت کس کارهای خود را تباه می کنند: مردی بردبار و پُردانش که او را نشناسند و نامش را نبرند؛ حکیم فرزانه ای که اختیار مالش را به هر دروغگو و بدکاری که به او چیزی داده نمی شود، وانهد؛(4) مردی که نیرنگ­باز خائن را امین خود سازد؛ آقای سخت دلی که رحم ندارد؛ مادری که راز فرزندش را نهان ندارد و بر او فاش سازد؛ کسی که در سرزنش برادران خود شتاب کند؛

ص: 70

أوردنا بعضها فی باب التقیة و بعضها فی کتاب العلم.

و آن کس که با برادرش بستیزد و با او خصومت ورزد.(1)

روایت12.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام به یکی از اصحابش فرمود: رازت را به یارت مگو، مگر رازی که اگر دشمنت بر آن آگاه شود زیانی برای تو در پی نداشته باشد، زیرا چه بسا روزی یار تو دشمنت می شود.(2)

روایت13.

تحف العقول: امام نقی علیه السلام فرمود: اظهار چیزی که جا نیفتاده، مفسده آن می شود.(3)

محاسن: مانند این حدیث را نقل کرده است.(4)

روایت14.

اختصاص: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خیر دنیا و آخرت در نهان داشتن راز و یار شدن با نیکان است، و همه بدی ها در فاش کردن راز و دوستی با بدان است.(5)

روایت15.

الدره الباهره: امام صادق علیه السلام فرمود: راز تو از خون تو است و مبادا جز در رگ هایت روان شود.

روایت16.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: پیروزی در حزم است، و حزم در رای سنجیده، و رای سنجیده در گرو حفظ رازها است.(6)

و فرمود: سینه خردمند صندوق راز او است.(7)

و فرمود: هر کس رازش را نهان دارد، اختیارش به دست او است.(8)

و فرمود: خود آدمی رازدارتر است برای خود.(9)

روایت17.

اعلام الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: سینه خودت جادارتر است برای رازت.

روایت18.

کافی: امام سجاد علیه السلام فرمود: به خدا، دوست دارم

ص: 71

یُجَادِلُ أَخَاهُ مُخَاصِماً لَهُ (1).

فدا دهم دو خصلت را در شیعه خود، با پاره ای از گوشت بازویم: کج خلقی و راز داری اندک.(1)

توضیح

«لوددت» - به کسر «دال» و فتح آن - یعنی دوست دارم. و گفته شده: «فداه یفدیه فداء و افتدی به و فاداه» یعنی اعطا کند شی ای را و نجاتش بدهد. گویا مقصود این است که می خواهم هلاک شوم تا این دو خصلت از شیعه دور شود، اگرچه کار به آنجا بکشد که پاره ای از گوشت بازویم را به عوض آنها بدهم. یا گفته می شود: «افتداء الأسیر»، یعنی اعطای شی ای برای اخذ اسیر از دست کسی که اسیرش کرده. مقصود این است که بدهم به شیعه که از دو خصلت رها شوند. و مقصود از رازداری، نهان داشتن احادیث ائمه و اسرار آنها است از مخالفان، در صورت ترس از زیان رسیدن بر آنها، یا شیعه آنها، و چه بسا شامل نهان داشتن اسرار علمی و اخبار پیچیده است، از کسانی که تحمل آنها را ندارند.

روایت19.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مردم به دو خصلت وادار شدند و هر دو را ضایع کردند تا از آنها بی بهره گشتند: صبر و رازداری.(2)

توضیح

«فصاروا منهما» یعنی به سبب ضایع کردن، آن دو خصلت برای آنها نمانده است؛ یعنی دینی نمانده، یا اینکه هیچ یک از آن دو را در دست ندارند، که یکی صبر بر بلاها و آزارهای دشمنان است، و دیگری نهان داشتن اسرار از آنها، چنانچه نقل شد در تفسیر قول خدای تعالی: «بما صبروا و یدرؤن بالحسنة السیئة.»(3) {آنانند که به [پاس] آنکه صبر کردند و [برای آنکه] بدی را با نیکی دفع می نمایند.}

روایت20.

کافی: سلیمان بن خالد گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: ای سلیمان! شما دینی دارید که هر کس نهانش دارد، خدا به او عزت می دهد؛ و هر کس آن را فاش کند، خدا خوارش می کند.(4)

توضیح

«عزتش دهد»: خبر است و احتمال دعا به دور است.

ص: 72

افْتَدَیْتُ خَصْلَتَیْنِ فِی شِیعَةٍ لَنَا بِبَعْضِ لَحْمِ سَاعِدِی النَّزَقَ وَ قِلَّةَ الْکِتْمَانِ (1).

روایت21.

کافی: مردی از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: ما گروهی نزد آن حضرت رفتیم و گفتیم: یا ابن رسول الله! ما قصد رفتن به عراق داریم، به ما سفارشی کنید. آن حضرت فرمود: باید نیرومند شما به ناتوانتان نیرو بخشد و توانگرتان بر مستمندتان کمک دهد؛ و راز ما را فاش نکنید؛ مرام ما را منتشر نسازید، و چون حدیثی از قول ما به شما رسید و یک یا دو گواه از قرآن خدا را با آن موافق یافتید، به آن عمل کنید، وگرنه توقف کنید و آن را به ما برگردانید تا برای شما روشن شود؛ و بدانید که منتظر این امر امامت، ثواب روزه دار شب زنده دار را دارد؛ و هر کس امام قائم ما را دریابد و به همراه او بیرون شود و دشمن ما را بکشد، ثواب بیست شهید را دارد؛ و هر کس با قائم ما همراه گردد و کشته شود، ثواب بیست و پنج شهید را دارد.(1)

توضیح

«جماعة» منصوب بر «حالیة» است، یعنی جمع شده با هم. «نیرو بخشد نیرومند شما به ناتوانتان»: یعنی با دادرسی و کمک و رفع ستم، یا درباره تقویت در دیانت و رفع شبهه و تردید دینی است. کمک مالی را «عائده» می گویند که به معنی احسان و صله است.

«راز ما را فاش نکنید»: یعنی احکامی که مخالف مذهب عامه عراق است. «امر ما را منتشر نکنید»: یعنی امر امامت و خلافت ایشان را، و احوال نادر و معجزات را نزد مخالفان و بلکه نزد شیعه سست عقیده هم فاش نکنید. «زیرا در دوران سختی بودند»: زیرا مردم از احوالشان بازرسی می کردند و شیعه و پیروانشان را می کشتند، اما اظهار آنها نزد شیعه خردمند و امین و پذیرا کار خوبی بوده، چنان که نقل شد.

«یک یا دو گواه از قرآن»: گویا مقصود آنجا است که مخالف باشد با آنچه در دست دارند، یا راوی ثقه نباشد، یا غرض موافقت حدیث است با عموم آیات، چنانچه شیخ عمل به خبر واحد را جائز ندانسته، مگر موافق مضمون قرآن و سنت متواتره باشد، به تفصیلی که در آغاز دو کتاب تهذیب و استبصار خود گفته است.

«وگرنه توقف کنید»: یعنی به آن عمل نکنید و ردش هم نکنید، بلکه توقف کنید تا از امام بپرسید. و گفته شده: مقصود این است که هر خبری از ما به شما رسید، لازم است به آن عمل کنید و اگر گواهی از قرآن دارد، نزد مخالفان راه گریز دارید، چون دلیلش را از شما بپرسند، با آن گواه آنها را ساکت کنید و از آنها تقیه نکنید،

ص: 73

اگرنه توقف کنید و نهانی به آن عمل کنید و نزد مخالفان اظهارش نکنید، و آن را به ما برگردانید و گواه آن را از قرآن، از ما بپرسید تا به شما بگوییم و آنگاه آن را به مخالفان اظهار کنید؛ و سستی این توصیه روشن است.

«منتظر این امر»: یعنی ظهور دولت قائم علیه السلام .

روایت22.

کافی: عبدالاعلی گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: پذیرش امامت ما تنها باور کردن و قبول نیست، بلکه کتمان آن و حفظ آن از نااهل هم شرط آن است. تو سلام ما را به آنها برسان و بگو رحمت کند خدا کسی را که محبت مردمِ دیگر را به سوی خود بکشاند. آنچه را می فهمند و قبول می کنند، به آنها بازگویید و آنچه که منکرند، از آنها نهان دارید. سپس فرمود: به خدا آن دشمنی که با ما بجنگد برای ما سخت تر نیست از آن کسی که بر ما گویا است آنچه را بد می داریم. و چون می فهمید که یک بنده خدا راز فاش می کند، نزد او بروید و او را از آن کار بازدارید. اگر از شما پذیرفت، که بسیار خوب، وگرنه کسی را نزد او بفرستید که بر او گران است و از او حرف شنوی دارد. چون یکی از شما حاجتی دارد، باید با نرمش آن را برآورده کند، و شما در حاجت من نرمش نشان بدهید، چنانچه در حوائج خود می کنید؛ و اگر آن شخص از شما پذیرفت، بسیار خوب، وگرنه کلامش را زیر پای خود زیر خاک کنید و نگویید که او «چنین می گوید و چنان می گوید»، زیرا سخنی که از او نقل می کنید، پای من و شما حساب می شود.

آگاه باشید که اگر شما بگویید آنچه را که من می گویم، اعتراف می کنم که شما اصحاب منید. این ابوحنیفه هم اصحابی دارد، این حسن بصری هم اصحاب دارد، من خود از قریشم و فرزند رسول خدا و دانا به کتاب خدا، که در آن است شرح هر چیزی، از آغاز آفرینش و کار آسمان و کار زمین، و کار اولین و کار آخرین، و هر آنچه بوده و خواهد بود، که گویا به چشم خود آنها را می بینم و در برابر چشمم هستند.(1)

توضیح

گویا مقصود از تصدیق و باور، اعتقاد قلبی است، و مقصود از قبول، اقرار زبانی تنها، یا با عمل به آن است. مقصود این است که قبول تکلیف خدایی در شیعه بودن، منحصر به اعتقاد قلبی و اقرار زبانی نیست، بلکه نهان داشتن و حفظ آن از نااهل هم جزء آن به شمار می آید، زیرا مقصود از نااهل، مخالفین

ص: 74

شاهدا فقفوا عنده أی فاعملوا به سرا و لا تظهروه عند المخالفین ثم ردوه إلی العلم بالشاهد إلیها أی سلونا عن الشاهد له من القرآن حتی نخبرکم بشاهده من القرآن فعند ذلک أظهروه لهم و لا یخفی ما فیه.

لهذا الأمر أی لظهور دولة القائم علیه السلام.

و شیعه کم فهم هستند. ضمیر به قرینه مقام، در «به آنها سلام برسان»، به تحمل کننده ها یا مطلق شیعیان برمی گردد. اینکه فرمود: «به آنها بازگویید هر چه پذیرایند»، شرح راه جلب دوستی مردم دیگر است. «به آنچه می فهمند»؛ یعنی از اموری که هر دو طائفه قبول دارند.

«کسی که بر او گران است»: یعنی او را بزرگ می شمارد یا رد کلامش برای او گران است. و به گفته ای: یعنی کسی که جز شنوایی از او چاره ای ندارد. در قاموس آمده: «حمله علی الأمر فانحمل» یعنی: او را وادار ساخت و امر را بر او تحمیل کرد و تحمل کرد. «تحامل فی الأمر» یعنی: با تکلف و مشقت پذیرفت. «کلفت بر او» یعنی بر آنچه طاقتش را ندارد. و گفته: لطف مثل نصر است، و لطفا با ضمه است.»

«دفن سخن زیر پاها»: کنایه است از نهان داشتن آن. «چنین می گوید و چنان می گوید»: مقصود این است که سخن او را نقل مجالس نکنید، گرچه برای نکوهش از او که مایه زیان من و شما است، یا اینکه مردم را بر من و شما می شوراند.

«اگر شما مانند من بگویید»: از تقیه و غیر آن، یا علنی کنید آنچه را که من علنی کردم. «چنانچه ابوحنیفه اصحابی دارد»: که می بینید از او شنوا هستند و امرش را اطاعت می کنند، با اینکه نادان و گمراه است. «و من از قریشم»: که شرافت دارند و ابوحنیفه و حسن بصری از قریش نیستند. «من زاده پیغمبرم»: این دلالت دارد که پسر دختر هم در حقیقت فرزند است، چنانچه عقیده جمعی از اصحاب ما است. و کسی «ولّدنی» را بناء بر باب تفعیل قرائت کرده، یعنی پیغمبر به ولادت و امامتم در حدیث لوح خبر داده، و این سخن باتکلفی است.

«گویا در برابر چشمم هستند»: یعنی از همه آنها به طور یقین از طریق قرآن آگاهم. در قاموس: «هذا نصب عینی» را با ضمه و فتحه، و یا فتحه تنها، به «لحن» معنی کرده است.

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام به عبدالله بن سلیمان فرمود:

ص: 75

و المستضعفون من الشیعة و الضمیر فی فأقرئهم راجع إلی المحتملین أو مطلق الشیعة بقرینة المقام و فی القاموس قرأ علیه أبلغه کأقرأه أو لا یقال أقرأه إلا إذا کان السلام مکتوبا و قال الجر الجذب کالاجترار و قوله حدثوهم بیان لکیفیة اجترار مودة الناس بما یعرفون أی من الأمور المشترکة بین الفریقین و المئونة المشقة فتحملوا علیه أی احملوا أو تحاملوا علیه أو تکلفوا أن تحملوا علیه بمن یثقل علیه أی یعظم عنده أو یثقل علیه مخالفته و قیل من یکون ثقیلا علیه لا مفر له إلا أن یسمع منه فی القاموس حمله علی الأمر فانحمل أغراه به و حمله الأمر تحمیلا فتحمله تحملا و تحامل فی الأمر و به تکلفه علی مشقة و علیه کلفه ما لا یطیق و قال لطف کنصر لطفا بالضم رفق و دنا و الله لک أوصل إلیک مرادک بلطف انتهی.

و دفن الکلام تحت الأقدام کنایة عن إخفائه و کتمه إنه یقول و یقول أی لا تکرروا قوله فی المجالس و لو علی سبیل الذم فإن ذلک یحمل أی الضرر علی و علیکم أو یغری الناس علی و علیکم لو کنتم تقولون ما أقول أی من التقیة و غیرها أو تعلنون ما أعلن له أصحاب أی ترونهم یسمعون قوله و یطیعون أمره مع جهالته و ضلالته و أنا امرؤ من قریش و هذا شرف و اللذان تقدم ذکرهما لیسا منهم قد ولدنی رسول الله صلی الله علیه و آله أی أنا من ولده فیدل علی أن ولد البنت ولد حقیقة کما ذهب إلیه جماعة من أصحابنا و من قرأ ولدنی علی بناء التفعیل أی أخبر بولادتی و إمامتی فی خبر اللوح فقد تکلف کأنی أنظر إلی ذلک نصب عینی أی أعلم جمیع ذلک من القرآن بعلم یقینی کأنی أنظر إلی جمیع ذلک و هی نصب عینی و فی القاموس هذا نصب عینی بالضم و الفتح أو الفتح لحن.

پیوسته راز ما نهفته بود، تا اینکه به دست اولاد کیسان افتاد که بر سر راه و در روستاهای عراق آنها را بازگفتند.(1)

توضیح

مقصود از اولاد کیسان، مختار است که خونخواه حسین علیه السلام شد. و بنا به گفته ای: مقصود از آنها کسانیان اند که با نیرنگ و به دروغ خود را به شیعه وابسته کردند، در حالی که از آنها نیستند. در قاموس می گوید: کیسان، نام غدر و عهدشکنی است، و لقب مختار بن ابی عبید است که کیسانیه به او منسوب اند. و «سواد» روستاهای بصره و کوفه است. و به قولی: سواد ناحیه ای است پیوسته به عراق و سی و پنج فرسنگ درازتر از آن است، و طولش از موصل است تا عبادان (آبادان)، و عرضش از عذیب تا حلوان، و به آن سواد می گویند، برای اینکه فضایش سبز است.

روایت24.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا محبوب ترین اصحابم نزد من، کسی است که پارساتر و فقیه تر باشد و بیشتر حدیث ما را بنویسد؛ و بدترینشان نزد من و مبغوض ترین آنان، کسی است که چون حدیثی می شنود که به ما وابسته است و از ما روایت می شود، آن را نمی پذیرد و از آن نفرت دارد و انکارش می کند، و کسی را که به آن اعتقاد دارد کافر می شمارد، و او نمی داند که شاید حدیث از ما باشد و به ما مستند باشد؛ و او با این انکار، از ولایت ما به در می شود.(2)

توضیح

«اشمئزاز»: تنفر نفس است از آنچه کراهت دارد. «تشمز وجهه»: یعنی رویش انبساط و انقباض شد. «اشمأز و انقبض و اقشعر أو ذعر»: چیزی است که کراهت آور است. مشمئز یعنی نفرت انگیز.»(3)

«او نمی داند»: اشاره است به قول خدای تعالی: «بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لما یأتهم تأویله.»(4) {بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است.} و دلالت دارد بر اینکه: جائز نیست انکار اخباری که از آنها به ما رسیده، اگرچه عقل ما به آن رسا نباشد، بلکه باید آن را به خودشان ارائه

کرد تا درباره اش توضیح بدهند.

روایت25.

کافی: معلی بن خنیس گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: ای معلی! امر ما را نهان دار و آن را فاش مکن، زیرا هر کس امر ما را نهان دارد و فاش نکند، خدایش در دنیا عزت می دهد و

ص: 76

لِی مَا زَالَ سِرُّنَا مَکْتُوماً حَتَّی صَارَ فِی یَدَیْ وُلْدِ کَیْسَانَ فَتَحَدَّثُوا بِهِ فِی الطَّرِیقِ وَ قُرَی السَّوَادِ(1).

در آخرت نوری میان چشمش وامی نهد که او را به بهشت می کشاند. ای معلی! هر کس فاش کند امر ما را و نهانش ندارد، خدا او را در دنیا خوار می کند و در آخرت، نور را از میان دو چشمش می ستاند و آن را تاریک می سازد تا او را به دوزخ کشاند. ای معلی! تقیه، از دین من و دین پدران من است، و دین ندارد آن کس که تقیه ندارد. ای معلی! خدا دوست دارد که در نهان پرستیده شود، چنان که دوست دارد در عیان پرستیده شود. ای معلی! فاش کننده امر ما همچون منکر ما است.(1)

توضیح

مضمون این خبر در پایان باب پیش نقل شد. گویا آن حضرت از کشته شدن معلی واهمه داشت، چون می دید حرص دارد به فاش کردن. از این رو در اینجا بسیار اندرزش داد، ولی اندرزش در او کارگر نشد و او به همین سبب کشته شد. اخبار عقوبت فاش کردن، در باب خود خواهد آمد، ان شاء الله.

روایت26.

کافی: عمار گفت: امام صادق به من فرمود: آیا به آنچه که خبرت دادم، خبر دادی کسی را؟ گفتم: نه، مگر به سلیمان بن خالد. فرمود: آفرین! آیا گفته شاعر را نشنیده ای:

راز من و راز تو به نفر سوم نمی رسد، راز اگر از دو دَر گذر کند شایع می شود(2)

توضیح

قول امام: «أخبرت» یا بناء بر الإفعال، به حذف حرف استفهام است، یا بناء بر تفعیل، به اثبات استفهام است، و اگر آفرین حقیقی باشد، در آن مدح شایانی از سلیمان است، و اگر از روی سرزنش باشد، مدحی نیست و این با شعر مناسب تر است، زیرا سلیمان شخص سوم است. مراد از «دو در» در شعر، دو شخص است، و اگر مقصود دو لب باشد، لطفی دارد، ولی مناسب این خبر نیست. گفته شده: گواه آوردن از شعر اشاره دارد به اینکه فاش کردن راز به حکم عقل زشت است و نیاز به حکم شرع ندارد .

روایت27.

کافی: ابن ابی نصر گفت: یک مسأله از امام رضا علیه السلام پرسیدم و جواب نداد و فرمود: اگر هر چه شما بخواهید به شما بدهیم

ص: 77

فِی الْآخِرَةِ یَقُودُهُ إِلَی الْجَنَّةِ یَا مُعَلَّی مَنْ أَذَاعَ أَمْرَنَا وَ لَمْ یَکْتُمْهُ أَذَلَّهُ اللَّهُ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ نَزَعَ النُّورَ مِنْ بَیْنِ عَیْنَیْهِ فِی الْآخِرَةِ وَ جَعَلَهُ ظُلْمَةً تَقُودُهُ إِلَی النَّارِ یَا مُعَلَّی إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ یَا مُعَلَّی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی السِّرِّ کَمَا یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی الْعَلَانِیَةِ یَا مُعَلَّی إِنَّ الْمُذِیعَ لِأَمْرِنَا کَالْجَاحِدِ لَهُ (1).

برای شما بدتر است و گردن صاحب این امر را می گیرند. امام باقر علیه السلام فرمود: راز ولایت را خدا به جبرئیل سپرده، و او به محمد صلی الله علیه و آله، و آن حضرت به علی علیه السلام، و او به هر کس که خدا خواسته، و آنگاه اگر شما آن را فاش کنید، کیست که دم فرو بندد از حرفی که شنیده؟ امام باقر علیه السلام فرمود: در حکمت آل داود است که: سزاوار است برای مسلمان، اینکه خوددار باشد، و اندازه خود را بداند و مردم زمانش را بشناسد. از خدا بترسید و حدیث ما را فاش نکنید، اگر نبود که خدا دفاع کند از دوستانش و انتقام بگیرد برای دوستانش از دشمنانش. ندیدی خدا چه کرد با آل برمک، و چه انتقامی کشید برای ابی الحسن علیه السلام، با اینکه بنی اشعث در خطر بزرگی بودند، و خدا به واسطه دوستی آنها با آن حضرت از آنها دفع خطر کرد؟ شما در عراق کردار این فرعون ها و مهلتی را که خدا به آنها داده، می بینید. بر شما باد به تقوا از خدا، و فریب ندهد شما را زندگی دنیا، و فریب نخورید به مهلت مهلت داران که گویا امر فرج به شما رسیده است.(1)

توضیح

«مسأله او»: گویا درباره امری بوده که تقیه در آن واجب بوده، یا از اخبار آینده بوده که فاش کردنش مصلحت نبوده، یا از امور پیچیده بوده که عقل بیشتر مردم به آن نمی رسد، مانند مقامات معنویه آنها علیهم السلام و مانند آن از معارف دقیقه. «أخذ» به صیغه مجهول است و عطف بر «کان» است، یا به صیغه تفضیل است و عطف بر «شر» است، یا نسبت أخذ به «الإعطاء»، إسناد به سبب است. و «صاحب هذا الأمر» امام علیه السلام است. «ولایت الله»: امامت و مقامات آن است و اسرار علوم آن و امارت و حکومت آن. و به قولی: مقصود پیشگویی پدیده ها است. و سستی این سخن روشن است. «هر کس خدا خواسته»: مقصود امامان هستند .

«سپس شماها»: برای تعجب است، و به قولی: استفهام انکاری است. «کیست که دم فرو بندد؟»: استفهام انکاری است، یعنی کسی از مردم این زمانه حرفی نمی شنود مگر اینکه آن را فاش سازد، و لذا ما به آنها اعتماد نداریم، یا شما به آنها اعتماد نکنید.

«در حکمت آل داود»: یعنی زبور یا کتب دیگرشان. «خوددار»: یعنی مسلط بر خویش، که آن را به هر چه سزد به کار می گیرد و از هر چه نسزد، بازمی دارد، یا مالک اسرار خود است که آنها را فاش نمی کند. «اندازه خود را بداند»: یعنی در کار بهسازی خود است، و در آنچه سودش می دهد، اندیشه می کند و آن را به سوی خود می کشد، و از آنچه

ص: 78

کَانَ شَرّاً لَکُمْ وَ أُخِذَ بِرَقَبَةِ صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَلَایَةَ اللَّهِ أَسَرَّهَا إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ أَسَرَّهَا جَبْرَئِیلُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرَّهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَسَرَّهَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تُذِیعُونَ ذَلِکَ مَنِ الَّذِی أَمْسَکَ حَرْفاً سَمِعَهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ یَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ یَکُونَ مَالِکاً لِنَفْسِهِ- مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ عَارِفاً بِأَهْلِ زَمَانِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُذِیعُوا حَدِیثَنَا فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ یَنْتَقِمُ لِأَوْلِیَائِهِ مِنْ أَعْدَائِهِ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ اللَّهُ بِآلِ بَرْمَکَ وَ مَا انْتَقَمَ اللَّهُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قَدْ کَانَ بَنُو الْأَشْعَثِ عَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِوَلَایَتِهِمْ لِأَبِی الْحَسَنِ أَنْتُمْ بِالْعِرَاقِ تَرَوْنَ أَعْمَالَ هَؤُلَاءِ الْفَرَاعِنَةِ وَ مَا أَمْهَلَ اللَّهُ لَهُمْ فَعَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ لَا تَغْتَرُّوا بِمَنْ قَدْ أُمْهِلَ لَهُ فَکَأَنَّ الْأَمْرَ قَدْ وَصَلَ إِلَیْکُمْ (1).

زیانش می دهد کناره می کند.

«و مردم زمانش را بشناسد»: و بفهمد کی رازدار است و کی اسرار فاش می کند، و چه کسی را باید دوست داشت و چه کسی را دشمن، و همنشینی با کی سود می دهد و با چه کسی زیان در پی دارد؟ «اگر نبود که خدا دفاع کند»: جزایش محذوف است، یعنی به واسطه ترک تقیه و مانند آن، سلسله اهل بیت و شیعه آنها قطع می شد.

«آیا ندیدی خدا با آل برمک چه کرد؟»: می گویم: دولت برمکیان و شوکت و برافتادن آن در تواریخ معروف است. «آن انتقامی که الله برای أبی الحسن گرفت»: یعنی برای کاظم علیه السلام، از برامکه.

«کردار این فرعون ها»: یعنی بنی عباس و پیروانشان. حاصل این است که: چه بسا خدای تعالی برای اولیای خود از اعدایش کین می کشد و گاهی به آنها مهلت می دهد، برای اتمام حجت، و شما در هر دو حال تقوا را از دست ندهید و راز ما را فاش نکنید و فریب دنیا را نخورید و آن را دوست ندارید که سبب فاش کردن راز ما می گردد برای غرض های بیهوده؛ یا توسل به مخالفین برای تحصیل دنیا، یا به واسطه نومیدی از فرج که آن را دیر کرده می شمارید. «با اینکه گویا به شما رسیده است»: این مژده نزدیک بودن ظهور امر قائم علیه السلام است و شرح یقینی بودن وقوعش.

روایت28.

کافی. امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: خوشا به حال بنده خواب زده که خدایش را بشناسد و مردم او را نشناسند؛ آنانند چراغ های هدایت و سرچشمه های دانش؛ هر فتنه تیره با آنها برطرف می شود، و از فاش کنندگان سخن چین و جفاکار خودنما نیستند.(1)

توضیح

در نهایه می گوید: علی علیه السلام در حدیثی، آخر الزمان و فتنه ها را ذکر کرد و سپس فرمود: بهترین مردم آن زمان نومه است، یعنی گمنامی که مورد اعتنا نیست. و به قولی: کسی که در میان مردم است و شر و اهل آن را تشخیص نمی دهد. و به قولی: یعنی کسی که زیاد بخوابد. و به این معنی است حدیث ابن عباس، که از علی علیه السلام پرسید: نومه کیست؟ فرمود: آن کس که هنگام فتنه دم فرو بندد و در آن شرکت نکند.

و اما قول امام علیه السلام: «عرفه الله»، بناء بر مجرد، تفسیری است برای نومه؛ یعنی

ص: 79

یضره فیجتنبه عارفا بأهل زمانه فیعرف من یحفظ سره و من یذیعه و من تجب مودته أو عداوته و من ینفعه مجالسته و من تضره حدیثنا أی الحدیث المختص بنا عند المخالفین و من لا یکتم السر فلو لا الفاء للبیان و جزاء الشرط محذوف أی لانقطعت سلسلة أهل البیت و شیعتهم بترککم التقیة أو نحو ذلک.

أ ما رأیت ما صنع الله بآل برمک أقول دولة البرامکة و شوکتهم و زوالها عنهم معروفة فی التواریخ و ما انتقم الله لأبی الحسن أی الکاظم علیه السلام أی من البرامکة ترون أعمال هؤلاء الفراعنة أی بنی عباس و أتباعهم و الحاصل أنه تعالی قد ینتقم لأولیائه من أعدائه و قد یمهلهم إتماما للحجة علیهم فاتقوا الله فی الحالتین و لا تذیعوا سرنا و لا تغتروا بالدنیا و حبها فیصیر سببا للإذاعة للأغراض الباطلة أو للتوسل بالمخالفین لتحصیل الدنیا أو بالیأس عن الفرج استبطاء فکان الأمر قد وصل إلیکم بشارة بقرب ظهور أمر القائم علیه السلام و بیان لتیقن وقوعه.

فقط خدا او را می شناسد و مردم نمی شناسند؛ یا کسی که خدا او را به خیر و صلاح و ایمان می شناسد و مردم او را با این اوصاف نمی شناسند، با اینکه آنها را دارد. و چه بسا که بناء بر تفعیل قرائت شود و مقصود کسی باشد که خدا، خود را و اولیایش و دینش را به وسیله حجج خود به او شناسانده، و از مردم دیگری که آموختن از آنها ناروا است، کسب معرفت نکرده، ولی این معنی بعید است. و آنها را وصف کرده که چراغ هدایتند، و اشاره دارد به اینکه مقصود از مردم، ستمکاران و مخالفان اهل حق که مؤمن و در راه خدایند، می باشد، و این وجه جمعی است میان اخباری که گوشه نشینی را ستوده، همچون این خبر، با اخباری که آن را نکوهش کرده که بسیارند؛ یا جمع آنها به اختلاف دوره ها و سرزمین ها است که در زمانی و یا در جایی خوب است و در جایی و یا زمان دیگر بد است. و اینکه فرموده: سرچشمه های دانش اند، دلالت دارد که مردم از دانش آنها بهره می برند.

«کشف فتنه های تیره»: یعنی فتنه ای که برای مردم مایه اشتباه حق و دین شود، و کشف آن به معنی این است که مایه گمراهی آنها نمی شود، بلکه آنها با وجود این فتنه های گمراه کننده، در پرتو نور حق و یقین قرار دارند. نهایه گفته: با استناد به حدیث فاطمه علیه السلام هنگام وفات نبی صلی الله علیه و آله، که به عایشه فرمود: من در این صورت بذر باشم، آن کس که راز را فاش کند و هر چه شنود به دیگران رساند. و از این معنا است حدیث علی علیه السلام در وصف صحابه که: آنان شایعه ساز و فاش کننده راز نیستند. «البذر»: جمع آن «بذور» است. گفته می شود: «بذرت الکلام بین الناس» همچنان که دانه ها بذر می شوند، یعنی افشا می کنند. و گفته: «المذاییع» جمع «مذیاع» است، و «أذاع الشی ء» یعنی افشای آن. و گفته شده: اراده کرده کسانی را که فواحش را فاش می کنند، و آن بناء بر مبالغه است، و نگفته: جفای طبع خشن است. و از این معنا است وصف پیغمبر صلی الله علیه و آله، که جافی (جفاکار) و مهین (خوارکننده) نبود. یا مقصود این است که به اصحابش جفا نمی کرد. در قاموس آمده: «البذور» و «البذیر» یعنی نمام و سخن چینی که استطاعت کتمان سِرش را ندارد. «رجل بذر» یعنی پرگو.» و به قولی: جافی، سخت گیر و بدخو است، که گویا آن را برای انقباض آن مقابل «منبسط اللسان» که کثیر الکلام است، گرفته، و مراد نهی از دوطرف افراط و تفریط است، و امر به لزوم رعایت حد وسط.

روایت29.

کافی:

ص: 80

فقط دون الناس أو عرفه الله بالخیر و الإیمان و الصلاح أی اتصف بها واقعا و لم یعرفه الناس بها و یمکن أن یقرأ علی بناء التفعیل أی عرفه الله نفسه و أولیاءه و دینه بتوسط حججه علیهم السلام و لم تکن معرفته من الناس أی من سائر الناس ممن لا یجوز أخذ العلم عنه لکنه بعید أولئک مصابیح الهدی أولئک إشارة إلی جنس عبد النومة و فیه إشارة إلی أن المراد بالناس الظلمة و المخالفون لا أهل الحق من المؤمنین المسترشدین و هذا وجه جمع حسن بین أخبار مدح العزلة کهذا الخبر و ذمها و هو أیضا کثیر أو باختلاف الأزمنة و الأحوال فإنه یومئ إلیه أیضا هذا الخبر کذا قوله و ینابیع العلم فإنه یدل علی انتفاع الناس بعلمهم.

ینجلی أی ینکشف و یذهب عنهم کل فتنة مظلمة أی الفتنة التی توجب اشتباه الحق و الدین علی الناس و انجلاؤها عنهم کنایة عن عدم صیرورتها سببا لضلالتهم بل هم مع تلک الفتن المضلة علی نور الحق و الیقین لیسوا بالبذر المذاییع

قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ فَاطِمَةَ علیها السلام عِنْدَ وَفَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: قَالَتْ لِعَائِشَةَ إِنِّی إِذاً لَبَذِرَةُ الْبَذْرِ الَّذِی یُفْشِی السِّرَّ وَ یُظْهِرُ مَا یَسْمَعُهُ.

و منه حدیث علی علیه السلام فی صفة الصحابة لیسوا بالمذاییع البذر جمع بذور یقال بذرت الکلام بین الناس کما تبذر الحبوب أی أفشیته و فرقته و قال المذاییع جمع مذیاع من أذاع الشی ء إذا أفشاه و قیل أراد الذین یشیعون الفواحش و هو بناء مبالغة.

و قال الجفاء غلظ الطبع و منه فی صفة النبی صلی الله علیه و آله لیس بالجافی و لا بالمهین أی لیس بالغلیظ الخلقة و الطبع أو لیس بالذی یجفو أصحابه و فی القاموس البذور و البذیر النمام و من لا یستطیع کتم سره و رجل بذر ککتف کثیر الکلام انتهی و قیل الجافی هو الکز الغلیظ السیئ الخلق کأنه جعله لانقباضه مقابلا لمنبسط اللسان الکثیر الکلام و المراد النهی عن طرفی الإفراط و التفریط و الأمر بلزوم الوسط.

از امام صادق علیه السلام، از امیر مؤمنان علیه السلام، که فرمود: خوشا به حال هر بنده گمنامی که به او اعتنا نمی شود، مردم را می شناسد و مردم او را نشناسند، و خدا او را اهل رضوان خود می شناسد؛ آنان چراغ های هدایتند که کشف می شود از آنها هر فتنه تیره، و گشوده می شود برایشان درِ هر رحمت، و فاش کننده و شایعه پراکننده و جفاکار و خودنما نیستند. و فرمود: خوب بگویید تا خوش نام باشید، و نیکی کنید تا خوش کردار باشید، و شتابزده و شایعه پراکننده نباشید، زیرا خوبان شما آنهایند که چون به آنها نگاه شود، خدا یاد می شود، و بَدان شما آنانند که دنبال سخن چینی هستند و دوستان را از هم جدا می کنند و برای پاکان عیب می جویند.(1)

توضیح

در نهایه می گوید: در حدیث است که بسا ژولیده خاک نشین که دو جامه کرباسین دارد و به او اعتنا نمی شود، و اگر به خدا قسم دهد، خدا قسمش را انجام می دهد. و «بهت له» به فتحه «باء» و کسره آن خوانده شده. «و بها» با سکون و فتحه است، و اصل «واو» همزه است. «مردم را شناسد»: یعنی حق گرا و ناحق گرای آنها را می شناسد و از آنها فریب نمی خورد. «خدا او را شناسد»: یعنی از او راضی است. «بگشاید بر وی باب هر رحمتی»: از رحمت های دنیا و آخرت، همچون فواید دنیویه و توفیقات اخرویه و فیوضات الهیه و هدایات ربانیه.

«و قولوا الخیر تعرفوا»: یعنی به آن شناخته شوید، یا آن را زیاد بگویید تا معروف شوید به قول خیر. بنا بر اول، مبنی بر این است که خیر از آن چیزی باشد که عقل آن را حسنه می شمارد، و معروفیة به آن ثمرة آن است، و این دو وجه در فقره «اخیرة» جاری اند. «عجل» با دو ضمه، جمع آن «عجول» است، و به شتابزده در امور، که به عواقب آن تفکر نمی کند، می گویند.

«با نگاه به آنها خدا یاد می شود»: یعنی نگاه به کردار و وضع آنها که مطابق قرآن و سنت اند، و اشاره دارند به فنای دنیا و اعلام به اختیار رضای خدا و دوستی او با یاد خدای سبحان و ثواب و عقاب او. در قاموس آمده: «نمیمه» یعنی «توریش» و إغراء. «رفع الحدیث»: یعنی اشاعه و افساد آن، و تزیین کلام به کذب، و نمیمه اسم است. «جدا افکنی میان

ص: 81

أَبِی الْحَسَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: طُوبَی لِکُلِّ عَبْدٍ نُوَمَةٍ لَا یُؤْبَهُ لَهُ یَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ یُعَرِّفُهُ اللَّهُ مِنْهُ بِرِضْوَانٍ أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الْهُدَی یَنْجَلِی عَنْهُمْ کُلُّ فِتْنَةٍ مُظْلِمَةٍ وَ یُفْتَحُ لَهُمْ بَابُ کُلِّ رَحْمَةٍ لَیْسُوا بِالْبُذُرِ الْمَذَایِیعِ وَ لَا الْجُفَاةِ الْمُرَاءِینَ وَ قَالَ قُولُوا الْخَیْرَ تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا الْخَیْرَ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا تَکُونُوا عُجُلًا مَذَایِیعَ فَإِنَّ خِیَارَکُمُ الَّذِینَ إِذَا نُظِرَ إِلَیْهِمْ ذُکِرَ اللَّهُ وَ شِرَارَکُمُ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ الْمُبْتَغُونَ لِلْبِرَاءِ الْمَعَایِبَ (1).

دوستان»: به سبب خبر بردن از آنها برای دیگری، به راست یا دروغ و مانند آن، که سبب دشمنی میان آنها شود. «عیب جو برای پاکان»: حقیقی یا ظاهری، که مردم عیب های نهانشان را بدانند یا افترا به آنها بزنند از روی حسد یا تجاوز.

روایت30.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: زبان خود را نگاه دارید و در خانه هاتان بمانید، زیرا به شما (امامیه) هرگز کار به خصوصی متوجه نیست و زیدیه پیوسته سپر شما هستند، تا همیشه.(1)

توضیح

«زبان خود را نگهدارید»: از فاش کردن راز مذهب نزد مخالفان و اظهار دین خود و طعن بر آنان. «در خانه هاتان بمانید»: و خیلی با مردم آمیزش نکنید تا سر زبان ها بیفتید، و به شما ضرری از مخالفان نرسد، درباره خصوص شیعه امامیه در صورتی که تقیه کنید و شما را نشناسند؛ و آنها به دنبال کسی هستند که مذهبشان را به کلی انکار کند و شما با تقیه از پی گیری محفوظید. و زیدیه که تقیه را روا نمی دارند و به امامان ما هم از این رو طعن می زنند، آشکارا با آنها مخالفت می کنند، بنابراین مورد تعرض آنان قرار می گیرند و آنها از شما غافل می گردند و شما را دنبال نمی کنند، پس سپر شما هستند.

در مصباح آمده: «وقاء» - بر وزن کتاب - هر آنچه از شی ای محافظت کند. و روایت کرده ابوعبیده از کسایی: «فتحه» را فی «وقایة» و همچنین در «وقاء.» و گفته شده: مقصود این است که زیدیه مقصود شما را درباره امامت و غصب خلافت اظهار می کنند و شما دیگر به اظهار آن نیازی ندارید تا خود را به هلاکت اندازید.

روایت31.

کافی: امام کاظم علیه السلام فرمود: اگر در این دستت چیزی است و می توانی دست دیگرت آن را نداند، همین کار را انجام بده.

ص: 82

الأحبة بنقل حدیث بعضهم إلی بعض صدقا أو کذبا لیصیر سبب العداوة بینهم و أمثال ذلک المبتغون للبراء المعایب أی الطالبون لمن برئ من العیب مطلقا أو ظاهرا العیوب الخفیة لیظهروه للناس أو یفتروا علیهم حسدا و بغیا و فی القاموس برأ المریض فهو بارئ و بری ء و الجمع ککرام و برئ من الأمر یبرأ و یبرؤ نادر براء و براءة و بروءا تَبَرَّأَ و أَبْرَأَکَ منه و بَرَّأَکَ و أنت بری ء و الجمع بریئون و کفقهاء و کرام و أشراف و أنصباء و رُخال (1).

شخصی نزد آن حضرت بود و گفتگو از نشر مذهب شد و فرمود: زبانت را نگهدار تا عزیز باشی، و گردن خود را به دست مردم نده تا خوار نگردی.(1)

توضیح

«اگر در این دستت چیزی است»: این نهایت مبالغه در رازداری است، حتی از نزدیک ترین دوستان؛ زیرا آن شخص گرچه از خواص تو باشد، از خودت رازدارتر تو نیست. «گردن به دست مردم نده»: کنایه است از تسلط مخالفان بر آدمی، به خاطر ترک تقیه و فاش کردن راز مذهب.

روایت32.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امر امامت ما پوشیده و زیر پرده است با میثاق، و هر کس پرده را از ما پاره کند، خدا او را خوار کند.(2)

توضیح

«المقنع» اسم مفعول بناء بر تفعیل است، یعنی پوشیده، و اصلش از «قناع» است. «با میثاق»: یعنی به عهدی که خدا و رسولش و امامان گرفتند که از نااهل نهان بماند. جمله آخر احتمال خبر و دعا دارد.

روایت33.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: نَفَس آن کسی که اندوه ما را دارد و برای ستم بر ما غمگین است، ثواب تسبیح گفتن دارد، و توجه او به امر ما عبادت است، و نهان کردن راز ما جهاد در راه خدا است. راوی می گوید: محمد بن سعید ناقل حدیث به من گفت: این حدیث را با طلا بنویس، که من خوب تر از آن را ننوشته ام.(3)

توضیح

«آن کس که اندوه ما را دارد»: یعنی اندیشمند در کار ما و طالب فرج ما، یا غمگین از اینکه به ما دسترسی ندارد. «المغتم لظلمنا»: یعنی برای مظلومیت ما. «تسبیح»: یعنی نوشته می شود برای هر نفَس، ثواب تسبیح. «توجه به امر ما»: یعنی توجه به خروج قائم ما، و سعی در اسباب خروج و دعا برای آن حضرت. «عبادة»: یعنی ثواب آن ثواب مشتغل به عبادت است. «کتمان سِر ما جهاد است»: چرا که حاصل نمی شود مگر با مجاهدت نفس. «قال لی»: این کلام محمد بن مسلم است.

«نوشتن با طلا»: یعنی با

ص: 83

قَالَ وَ کَانَ عِنْدَهُ إِنْسَانٌ فَتَذَاکَرُوا الْإِذَاعَةَ فَقَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ تَعِزَّ وَ لَا تُمَکِّنِ النَّاسَ مِنْ قِیَادِ رَقَبَتِکَ فَتَذِلَ (1).

آب طلا. و چه بسا کنایه است از شدت اهتمام به آن و ارزشمندی آن. و احتمال نوشتن حقیقی با طلا هم وجود دارد و منعی از آن نیست، مگر در باره قرآن، چنانچه در فصل مربوطه خواهد آمد.

روایت34.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزوجل مردمی را به فاش کردن راز سرزنش کرده: «و إذا جاءهم أمر من الأمن أو الخوف أذاعوا به.»(1) {و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند} شما از فاش کردن پرهیز کنید.}(2)

توضیح

گفته می شود: «ذاع الخبر یذیع ذیعا» یعنی انتشار آن، و «أذاعه غیره» یعنی افشای آن. «و إذا جاءهم أمر من الأمن أو الخوف أذاعوا به.» {و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد.}

بیضاوی گفته: یعنی آنچه سبب امن است یا خوف. «أذاعوا»: آن را فاش کنند. این کار مسلمانان ناتوان بود که چون خبری از طرف سپاهیان مجاهد می رسید، یا خود پیغمبر صلی الله علیه و آله از طریق وحی، به آنها خبری از وعده پیروزی یا بیم از کافران می داد، آن را پراکنده می کردند و این کار مفسده داشت. «اگر آن خبر را به پیغمبر یا اولوالامر و کارگزاران خود برمی گرداندند»: یعنی به نظر آن حضرت و بزرگان اصحاب که بینا به امور بودند، یا به نظر فرماندهان. «دانستند آن را»: به هر وجهی که باید ذکر می شد. «الذین یستنبطونه منهم»: آنان که استنباط­گر بودند از میان مسلمانان؛ یعنی چاره جویی می کردند درباره آن، بر اساس تجزیه و رای خودشان.

و گفته شده: مقصود این است که شایعه سازی های منافقان را می شنیدند و منتشر می کردند که وبال مسلمان ها می شد، و اگر درباره نشر آن به رسول و اهل نظر مراجعه می کردند، آنها می فهمیدند که مقصود منافقان چیست.»(3)

و در اخبار آمده: مقصود از اولوالامر، ائمه علیه السلام می باشند. به هر حال، آیه دلالت دارد به نکوهش فاش کردن آنچه فاش کردنش مفسده دارد و ضرر دارد برای امامان یا مؤمنان. و چه بسا فاش کردن برخی از علوم غامض و پیچیده را فرا می گیرد که عقل عموم مردم به آن نمی رسد.

ص: 84

أی بمائه و لعله کنایة عن شدة الاهتمام بحفظه و الاعتناء به و نفاسته و یحتمل الحقیقة و لا منع منه إلا فی القرآن کما سیأتی فی کتابه فما کتبت بالخطاب و یحتمل التکلم.

روایت35.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس حدیث ما را فاش کند، چون کسی است که حق ما را انکار کند. و به معلی بن خنیس فرمود: فاش کننده حدیث ما چون منکر ما است.(1)

توضیح

دلالت دارد بر اینکه فاش کننده و منکر، در بی ایمانی مشترکند؛ و بیزاری امام از آنها و یا کاری است که به امام و یا شیعه ضرر می رساند؛ و بلکه ضرر فاش کردن بیشتر است، زیرا ضرر انکار، تنها به خود منکر می رسد، ولی ضرر فاش کردن به فاش کننده و به معصوم و به همه مؤمنان می رسد؛ و چه بسا که چنین خطابی به معلی برای این بوده که در حفظ اسرار ناتوان بوده و همین مسئله سبب کشتن او شده است.

به نقل از کشی، با سندی از مفضل، آمده است: روزی که معلی را کشتند، نزد امام صادق علیه السلام رفتم و به آن حضرت گفتم: یا ابن رسول الله! نمی بینی امروز چه مصیبت بزرگی به شیعه رسید؟ فرمود: آن چیست؟ گفتم: کشته شدن معلی بن خنیس. فرمود: خدا رحمت کند معلی را، من انتظارش را داشتم، چون که سرّ ما را فاش کرد، و کسی که با ما اعلان جنگ دهد، ضررش برای ما بزرگ تر نیست از کار آن کس که راز ما را فاش می کند؛ و هر کس راز ما را بر نااهلش فاش کند، از دنیا نمی رود تا اینکه سلاحی او را بگزد، یا با ریسمان بمیرد. (یعنی دارش بزنند)

روایت36.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس حدیث ما را فاش کند، خدا ایمانش را می برد.(2)

توضیح

یعنی لطفش را از او دریغ می دارد و او در ایمان خود باقی نمی ماند.

روایت37.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که حدیث ما را فاش کند، ما را به خطا نکشته، بلکه به عمد کشته است.(3)

توضیح

گویا مقصود این است که گناهِ قتل عمد را دارد؛ چنانچه در خبر دیگری آمده است: «همچون کسی باشد که ما را کشته است.» نه اینکه در حکم قتل عمد باشد، که شامل قصاص و احکام دیگر می شود.

روایت38.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: روز قیامت یک بنده خدا محشور می شود، در حالی که دستش به خونی آلوده نشده، و برای او به اندازه یک خون حجامت یا بالاتر به حساب می آورند و می گویند: این سهم تو است از خون فلانی. و او می گوید: پروردگارا! تو خود می دانی که جان مرا گرفتی و من

ص: 85

خون کسی را نریختم. و خدا می فرماید: آری، فلان روایت را به این مضمون شنیدی و آن را از او روایت کردی و زبان به زبان به فلان حاکم جبار رسید و به واسطه آن، او را کشت، و این سهمی است از خونش که به تو می رسد.(1)

توضیح

«و ما ندی دما» در بعضی ازنسخ به «یاء» مکتوب شده و در بعضی دیگر به «ألف»، و دومی تصحیف است، و شاید آن «ندی» به کسره دال بدون تشدید باشد. «دما» یا تمیز است یا منصوب به نزع خافض، یعنی آنچه به خون مبتلا شده، که آن مجاز شایعی بین عرب و عجم است. در نهایه گفته: «هر کس ملاقات کند الله را، و به خون حرام آلوده نباشد، داخل جنت می شود؛ یعنی چیزی از خون به او نمی رسد. «لم ینله منه شی ء» یعنی رطوبت خون به او نرسیده باشد. گفته می شود: «ما ندینی من فلان شی ء» یعنی از آن کراهت دارم. راغب گفته: «ما ندیت بشی ء من فلان»، یعنی «ندی» از آن به من نرسید. «مندیات» یعنی کلمات خوار کننده که عرق شخص را در می آورد.

مؤلف

ممکن است بناء بر تفعیل قرائت شود، پس دما منصوب به نزع الخافض می شود، یعنی ابداً به خونی که خارج شد از او دخیل نیستم. همچنین احتمال دارد به «تندیة» إسناد شود تا به «الدم» بنا بر مجازیت. و آنچه ابتدا ذکر کردیم اظهر است. بعضی از فضلا به جای «ندی» قرائت کرده اند «بدا» - به «باء» تنها - یعنی آنچه به صورت خون ظاهر شد و خارج شد. و این تصحیف است.

روایت39.

کافی: امام صادق علیه السلام این آیه را خواند: «ذلک بأنهم کانوا یکفرون بآیات الله و یقتلون النبیین بغیر الحق ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون.»(2) { این به سزای آن است که آنان به نشانه های خدا کفر ورزیده بودند، و پیامبران را به ناحق می کشتند این، از آن روی بود که سرکشی نموده، و از حد درگذرانیده بودند.} و فرمود: به خدا که به دست خود آنها را نکشتند، و آنها را با شمشیر خود نزدند، ولی حدیث از آنها شنیدند و آن را فاش کردند، و برای آن دستگیر شدند و کشته شدند، و این شد کشتن و تجاوز و گناه.(3)

توضیح

«تلاوت نمود»: «واو» برای استئناف، یا حالیه از فاعل «قال» است که بعدش مذکور است؛ یا از فاعل روی مقدر است؛ یا برای عطف است بر جمله دیگری که راوی آن را ترک کرده. و «ذلک» اشاره است به آنچه پیش از آن است، از خواری و مستمندی و خشمگین شدن .

«بأنهم کانوا یکفرون بآیات الله.» {آنان به نشانه های خدا کفر ورزیده بودند.} یعنی به معجزه ها یا به کتابی که به آنها نازل شده بود. «و یقتلون النبیین.» {و پیغمبران را می کشتند.} همچون شعیا و یحیی

ص: 86

سَفَکْتُ دَماً فَیَقُولُ بَلَی سَمِعْتَ مِنْ فُلَانٍ رِوَایَةَ کَذَا وَ کَذَا فَرَوَیْتَهَا عَلَیْهِ فَنُقِلَتْ حَتَّی صَارَتْ إِلَی فُلَانٍ الْجَبَّارِ فَقَتَلَهُ عَلَیْهَا وَ هَذَا سَهْمُکَ مِنْ دَمِهِ (1).

و زکریا و دیگران. «ذلک بما عصوا.» {این برای این بود که نافرمان شدند.} یعنی ادامه نافرمانی، آنها را به کفر به آیات و کشتار پیغمبران کشید زیرا گناهان خُرد به گناهان کبیره می کشانند.

اینکه فرمود: «به خدا آنها را نکشتند»، چند توجیه دارد:

1.

کشتار پیغمبران از یهود نبود بلکه از فرعون ها بود، ولی چون یهود به سبب فاش کردن اسرارشان سبب آن بودند، کشتن به آنها نسبت داده شد.

2.

خدا آن را به همه یهود بسته، یا به پدرانی که در زمان قتل بودند و کار همه نبوده، بلکه کار بعضی بوده و به همه بسته شده؛ و اینکه آنان را نکشتند، یعنی همه یهود.

3.

مقصود از این آیه، خبر قاتلین نیست و به هر تقدیر، چه بسا مقصود از ناحق بودن، یعنی سبب ناحق بوده، و آن ذکر احادیث آنها در جای نامناسب است. و اینکه فرمود: «این برای این است که گناه کردند.» می شود مقصود این کشتن باشد، و یا نسبتش به آنها برای نافرمانی و تجاوز به ترک تقیه، چنان که فرمود: این فاش کردن حدیث، کشتن و تجاوز و گناه شد. و این تفسیر با آیه سازگارتر است از تفسیر دیگران.

روایت40.

کافی: امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خدای عزوجل: «و یقتلون الأنبیاء بغیر حق.»(1) {این بدان سبب بود که به آیات خدا کفر می ورزیدند و پیامبران را به ناحق می کشتند.} فرمود: به خدا آنان را با شمشیر خود نکشتند، ولی رازشان را فاش کردند و بر سر آن کشته شدند.(2)

توضیح

موافق مضمون خبر پیش است، ولی این آیه در سوره آل عمران است و آن آیه پیش در سوره بقره .

روایت41.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس فاش کند بر ما چیزی از امامت ما را، چون کسی است که ما را به عمد کشته، نه به خطا.(3)

ص: 87

و زکریا و غیرهم ذلِکَ بِما عَصَوْا قیل أی جرهم العصیان و التمادی و الاعتداء فیه إلی الکفر بالآیات و قتل النبیین فإن صغار المعاصی سبب یؤدی إلی ارتکاب کبارها.

قال و الله ما قتلوهم هذا یحتمل وجوها الأول أن قتل الأنبیاء لم یصدر من الیهود بل من غیرهم من الفراعنة و لکن الیهود لما تسببوا إلی ذلک بإفشاء أسرارهم نسب ذلک إلیهم الثانی أنه تعالی نسب إلی جمیع الیهود أو آباء المخاطبین القتل و لم یصدر ذلک من جمیعهم و إنما صدر من بعضهم و إنما نسب إلی الجمیع لذلک فقوله ما قتلوهم أی جمیعا الثالث أن یکون المراد فی هذه الآیة غیر القاتلین و علی التقادیر یمکن أن یکون المراد بغیر الحق أی بسبب أمر غیر حق و هو ذکرهم الأحادیث فی غیر موضعها فالباء للآلة و قوله تعالی ذلِکَ بِما عَصَوْا یمکن أن یراد به أن ذلک القتل أو نسبته إلیهم بسبب أنهم عصوا و اعتدوا فی ترک التقیة کما قال علیه السلام فصار أی الإذاعة قتلا و اعتداء و معصیة و هذا التفسیر أشد انطباقا علی الآیة من تفسیر سائر المفسرین.

توضیح

«به خطا نکشته»: یا تاکید است، یا برای احتراز از شبه­عمد، که عمد است از جهتی، و خطا است از جهت دیگر.

روایت42.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: فاش کننده راز، شک کننده است؛ و آن کس که راز را به نااهلش بگوید، کافر است؛ و هر کس به رشته محکم چسبید، نجات یابنده است. راوی می گوید: گفتم آن چیست؟ فرمود: تسلیم.(1)

توضیح

«فاش کننده راز، شک کننده است»: گویا مقصود گفتن آن به شیعه ای است که مورد اعتماد نباشد؛ و معنی «شاک» این است که یقین ندارد، زیرا کسی که یقین دارد، با امام علیه السلام در هیچ مورد مخالفت نمی کند و احتیاط می کند در اینکه به او زیانی نرسد. یا مقصود این است که چون درباره آن تردید دارد، آن را بسیار بازگو می کند. و می شود آن را توجیه کرد به اسراری که عقول عموم پذیرای آنها نیست، و می توان آن را حمل کرد به گفتار مخالف عامه. به قولی: یکی فاش کردن راز است نزد کسی که حالش معلوم نیست، و دومی، نزد کسی که می داند مخالف است. «گفتم آن چیست؟» یعنی مراد از تمسک به العروة الوثقی چیست؟ آنگاه فرمود: رشته محکم، تسلیم به امام است در هر چه گوید، چه عقول عمومی بپذیرد یا نه؛ و هم در آنچه موافق عامه باشد، یا مخالف آن. و اطاعت کردن ائمه، در رعایت تقیه و رازداری و امور دیگر است.

روایت43.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدا برای دین دو دولت ساخته: دولت آدم، که دولت خدا است، و دولت ابلیس. چون بخواهد آشکارا پرستیده شود، دولت آدم باشد، و چون بخواهد نهانی پرستیده شود، دولت ابلیس می آید؛ و آن کس که فاش می کند آنچه را که خدا خواسته نهان بماند، از دین گریخته است.(2)

توضیح

«جعل الدین دولتین»: گفته شده: مقصود از دین عبادت است. و ظهور دولت، عبارت از حکومتی است که عادل باشد یا جائر. و دولت آدم، دولت حق آشکار و مسلط است، چنان که در زمان آدم علیه السلام بود که بر شیطان غلبه کرد و حق را آشکار ساخت. و هر

ص: 88

دولت حقِ مسلط آشکار، دولت آدم است، و آن حکومت خداپسند است به او. چون خدا اصلاح بندگان را در پرستش آشکار خود می داند، وسیله ساز دولت حق می گردد، چون دولت آدم. و چون صلاح را در پرستش پنهانی خود داند، با تقیه آنان را به خود وامی نهد تا دنیاپرست شوند و باطل بر حق چیره گردد. و هر کس حق را در دولت باطل آشکار کند و تقیه نکند، و قضای خدا را نپسندد، و امر او را مخالفت کرده و مصلحت خدا را که برای بندگانش برگزیده ضایع سازد، از دین به در باشد، یا از عبادت درست به در باشد. «فهو مارق»: یعنی خارج از دین غیرعامل، به مقتضای آن، یا خارج از عبادت غیرعامل به آن. در قاموس گفته: «مرق» یعنی تیری که خارج شده از یک جانب به جانب دیگر. و خوارج را «مارقین» گفتند، برای اینکه از دین به در شدند.

روایت44.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس روزش را با فاش کردن راز ما بگشاید، خدا سوزش آهن یا تنگی زندان ها را بر او مسلط می کند.(1)

توضیح

روز گشودن را مثل آورده، به خاطر اینکه شدیدتر است، یا کنایه از تعمد است در برابر غفلت و سهو، و چه بسا به معنی یاری خواستن باشد، چنانچه در قول خدای تعالی است: «و کانوا من قبل یستفتحون علی الذین کفروا.»(2) {و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند.} و فرموده: «إن تستفتحوا فقد جاءکم الفتح.»(3) {[ای مشرکان] اگر شما پیروزی [حق] را می طلبید، اینک پیروزی به سراغ شما آمد [و اسلام پیروز شد]} یعنی در برابر مخالفان اظهار فتح و پیروزی می کند، با ذکر رازهایی که ائمه برای تسلیت و دلداری شیعه گفته اند، همچون انقراض دولت بنی امیه یا بنی عباس در فلان وقت.

«نهاره»: مقصود این است که در سراسر روز چنین افشاگری کند. «سوزش آهن»: یعنی درد و سختی حاصل از شمشیر و مانند آن است. و عرب، راحتی را به سردی و شدت و درد را به حرارت تعبیر می کند. در نهایه گفته: در حدیث علی علیه السلام است که به فاطمه علیها السلام فرمود: «کاش نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله می رفتی و از او خدمتکاری می خواستی تا سوزش کارهایت را از تو دور کند.» یعنی رنج و سختی کارهای خانه را. چون سوزش، کنایه از این دو تا است، چرا که حرارت مقرون به آن دو است، همچنان که سرما مقرون به راحتی

ص: 89

دولة حق غالب ظاهر فهو دولة آدم و هی دولة الحکومة التی رضی الله لعباده و کانت فی الموضعین تامة فإذا علم الله صلاح العباد فی أن یعبدوه ظاهرا سبب أسباب ظهور دولة الحق فکانت کدولة آدم و إذا علم صلاحهم فی أن یعبدوه سرا و تقیة وکلهم إلی أنفسهم فاختاروا الدنیا و غلب الباطل علی الحق فمن أظهر الحق و ترک التقیة فی دولة الباطل لم یرض بقضاء الله و خالف أمر الله و ضیع مصلحة الله التی اختارها لعباده فهو مارق أی خارج عن الدین غیر عامل بمقتضاه أو خارج عن العبادة غیر عامل بها قال فی القاموس مرق السهم من الرمیة مروقا خرج من الجانب الآخر و الخوارج مارقة لخروجهم عن الدین.

و سکون است و گرما، شاق و خسته کننده است. حدیث عیینة بن حصن نیز از همین باب است که: «أذیق نساءه من الحر مثل ما أذاق نسائی» و کینه قلبی ناشی از خشم و غیظ و مشقت را اراده کرده است. «ضیق المحابس»: یعنی زندان. در بعضی نسخ، «مجالس» آمده که معنی یکی است .

باب چهل و ششم : احتراز از جاهای تهمت آور و همنشینی با متهم

روایات

روایت1.

خصال: سفیان ثوری گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: پسرجانم! هر کس یار بد بگیرد، سالم نمی ماند؛ و هر کس به جای بدنام برود، متهم می گردد؛ و هر کس زبان خود را نگاه ندارد، پشیمانی می کشد.(1)

روایت2.

امالی طوسی: در ضمن وصیت امیر مؤمنان علیه السلام در هنگام وفاتش، آمده است: بپرهیز از جاهای تهمت آور و از مجلس مظنون به بدی، زیرا یار بد همنشین خود را فریب می دهد.(2)

روایت3.

معانی الاخبار: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: سزاوارترین مردم به تهمت، آن کسی است که با اهل تهمت بنشیند.(3)

امالی صدوق: مانند این حدیث را آورده است.(4)

روایت4.

امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هر کس در جایگاه تهمت بایستد، کسی را که به او بدبین می شود سرزنش نکند.(5)

ص: 90

و السکون و الحار الشاق المتعب و منه حدیث عیینة بن حصن حتی أذیق نساءه من الحر مثل ما أذاق نسائی یرید حرقة القلب من الوجع و الغیظ و المشقة و ضیق المحابس أی السجون و فی بعض النسخ المجالس و المعنی واحد.

روایت5.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به جایی تهمت خیز درآید و متهم شود، جز خود را سرزنش نکند.(1)

روایت6.

صحیفه الرضا: علی علیه السلام فرمود: هر کس خود را در جایگاه تهمت بیندازد، کسی را که به او بدبین می شود سرزنش نکند.(2)

روایت7.

سرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: پرهیز کنید از جاهای شک آور، و کسی از شماها با مادرش در سر راه نایستد، چون همه کس آن مادر را نمی شناسد.

روایت8.

نهج البلاغه: هر کس خود را در مواضع تهمت قرار دهد، کسی را که به او گمان بد برده، سرزنش نکند. (3)

هر کس به جایی تهمت خیز درآید، متهم می شود.(4)

باب چهل و هفتم : لزوم وفای به وعده و تعهد، و نکوهش مخالفت با آنها

آیات

- أ و کلما عاهدوا عهدا نبذه فریق منهم بل أکثرهم لا یؤمنون.(5)

{و مگر نه این بود که [یهود] هر گاه پیمانی بستند، گروهی از ایشان آن را دور افکندند؟ بلکه [حقیقت این است که] بیشترشان ایمان نمی آورند}

- الموفون بعهدهم إذا عاهدوا.(6)

{آنها که چون عهدی بندند به عهد خود وفا کنند.}

- و أوفوا بالعهد إن العهد کان مسؤلا.(7)

{ و به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.}

- و اذکر فی الکتاب إسماعیل إنه کان صادق الوعد.(8)

{و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.}

- و الذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون.(9)

{و آنان که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند.}

ص: 91

- یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون - کبر مقتا عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون.(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.}

- و الذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون.(2)

{و کسانی که امانت ها و پیمان خود را مراعات می کنند.}

روایات

روایت1.

خصال: ابی مالک گفت: به امام سجاد علیه السلام گفتم: از کل شرایع دین به من خبر ده. فرمود: گفتار درست، حکم عادلانه، و وفای به عهد.(3)

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است که کسی در آنها عذری ندارد: رد امانت به شخص نیک و یا بد، وفای به عهد و پیمان برای نیک و بد، و احسان به والدین، نیک باشند یا بد.(4)

روایت3.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است که کسی در آنها اجازه ندارد: احسان به والدین، نیک باشند یا بد؛ وفای به عهد و پیمان، برای نیک و بد؛ و رد امانت به شخص نیک و یا بد.(5)

روایت4.

خصال: امام رضا علیه السلام، از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: هر کس با مردم معامله کند و به آنها ستم نکند، و حدیث بگوید و به آنها دروغ نگوید، و وعده شان دهد و خلف نکند، او از آنها است که مردانگی اش کامل است و عدالتش روشن، و برادری با او لازم، و غیبت او حرام است.(6)

عیون اخبارالرضا: مانند این حدیث را آورده است.(7)

ص: 92

الصف: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (1)

المعارج: وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ (2)

در صحیفه الرضا مانند این حدیث آمده است.(1)

روایت5.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز را اگر کسی انجام دهد، چهار چیز بر مردم لازم می شود: (که در برابر انجام بدهند) هر کس با مردم حدیث بگوید، و به آنها دروغ نگوید، و مراوده کند و به آنها ستم نکند، و هرگاه به آنها وعده داد خلف نکند، واجب می شود که در میان مردم عدالتش روشن و مردانگی اش ظاهر شود، و غیبت او بر آنها حرام است، و برادری با او بر آنها لازم می شود.(2)

روایت6.

خصال: امام سجاد علیه السلام فرمود: هر کس چهار چیز دارد، اسلامش کامل است و گناهانش زائل، و پروردگارش عزوجل را در حالی که از او راضی است ملاقات می کند: کسی که برای خدای عزوجل وفا می کند آنچه را که برای مردم، بر خود تعهد کرده؛ و با مردم زبان راستگو دارد؛ و از انجام هر عملی که نزد خدای عزوجل و نزد مردم زشت است، شرم می کند، و با خاندانش خوشخو است.(3)

محاسن: مانند این حدیث را آورده است.(4)

روایت7.

خصال: امام باقر علیه السلام فرمود: عقوبت چهار کس زودتر می رسد: مردی که به او خوبی کرده ای و در عوض به تو بدی می کند؛ مردی که به او ستم نکردی و او به تو ستم می کند؛ مردی که با او پیمانی به امری بسته ای، و تو به او وفا می کنی و او پیمان شکنی می کند؛ و مردی که با خویشانش صله می کند و آنها از او قطع رحم کنند.(5)

روایت8.

خصال: در سفارش پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی، مانند این حدیث آمده و در آخرش افزوده که آن حضرت فرمود: ای علی! هر کس کج خلق بر او مستولی شود، آسایش از او می کوچد.(6)

ص: 93

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام: مثله (1).

روایت9.

خصال: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس چهار چیز را دارد، منافق است، و اگر یکی را دارد، یک خصلت از نفاق در او است، تا هنگامی که آن را وانهد: کسی که هنگامی که حدیث می کند دروغ بگوید؛ و چون وعده دهد، خلف وعده کند؛ و چون پیمان ببندد، بگسلد؛ و چون خصومت ورزد، نابکاری کند.(1)

مؤلف

برخی اخبار در«باب وفا» و برخی در «باب کلیات مکارم» نقل شده است.

در «کلیات مکارم» روایت شد(2) از پیغمبر صلی الله علیه و آله، که فرمود: شش چیز را از من بپذیرید تا بهشت را برای شما قبول کنم: چون حدیث می کنید دروغ نگویید، چون وعده می دهید تخلف نکنید، چون سپرده می پذیرید خیانت نورزید، دیده هاتان را فرو بندید، و دامن را حفظ کنید، و دست و زبان خود را بازدارید.

و در آن باب، از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شد: وفا، پیمانه است.

روایت10.

علل الشرائع: امام رضا علیه السلام به جعفری فرمود: می دانی چرا اسماعیل صادق الوعد نامیده شد؟ می گوید: گفتم نه. فرمود: به مردی وعده داد و یک سال چشم به راه او نشست.(3)

روایت11.

امالی طوسی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: وفا کنید به عهد هر کس که با او پیمان بستید... . - تا آخر خبر.(4)

روایت12.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فردا، نزدیک تر شما به من آن کسی است که راستگوتر است، و امانت پردازتر، و وفادارتر به عهد خود، و خوشخوتر، و به مردم نزدیک تر.(5)

ص: 94

روایت13.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا با مردی بر روی سنگی وعده گذاشت و فرمود: من در اینجا هستم تا بیایی. فرمود: خورشید بر آن حضرت سخت تابید و یارانش گفتند: یا رسول الله! کاش به سایه جابه­جا می شدی. فرمود: من در اینجا با او وعده کردم و اگر نیاید، او است که جدایی کرده است.(1)

مکارم الاخلاق: از امام صادق علیه السلام، حدیثی مانند این را، با کمی تغییر آورده است.

روایت14.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: اسماعیل پیغمبر خدا با مردی در گوشه بیابان وعده کرد و یک سال در آنجا انتظار کشید و مردم مکه جویایش بودند و نمی دانستند کجا است؛ تا مردی به او برخورد و گفت: ای پیغمبر خدا! ناتوان و هلاک شدیم پس از تو. فرمود: فلانی - که معلوم الحال بود - به من وعده داد که اینجا بنشینم و من تکان نمی خورم تا او بیاید. امام فرمود: مردم به سوی آن شخص رفتند و به او گفتند: ای دشمن خدا! به پیغمبر وعده دادی و خلف وعده کردی؟ و آن مرد آمد و به اسماعیل علیه السلام گفت: ای پیامبر خدا! یادم نیامد و فراموش کردم. فرمود: به خدا اگر نمی آمدی، کار به محشر می کشید. و خدا فرو فرستاد: «و اذکر فی الکتاب إسماعیل إنه کان صادق الوعد.»(2) {و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود.}

مؤلف

این حدیث با سند دیگری در «باب نبوت» نقل شده است.

روایت15.

تفسیر عیاشی: عبدالله بن سنان گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم درباره قول خدا: «یا أیها الذین آمنوا أوفوا بالعقود.»(3) {ای کسانی که ایمان آورده اید، به قراردادها [ی خود] وفا کنید.} فرمود: مقصود عهدها است.

روایت16.

مجالس مفید: عیسی بن عمر گفت: مردی از ابوعمرو بن علاء حاجتی خواست و او به وی وعده داد و انجامش برای عمرو فراهم نشد. آن مرد بعد از آن به او برخورد و از او گله کرد و ابوعمرو به او گفت: کدام یک از ما به غم خوردن سزاوارتریم، من یا تو؟ آن مرد گفت: من. ابوعمرو گفت: نه به خدا، بلکه من. به او گفت:

ص: 95

چطور؟ گفت: چون من به تو وعده دادم و تو به وعده شاد بودی، و من هم در فکر انجام وعده بودم، تو شب را شاد و خوش گذراندی و من در اندیشه و غم، و قضا مانع انجام وعده شد و تو به من برخوردی که خوارم کنی، و من به تو برخوردم در حالی که بزرگواری .

روایت17.

کشف الغمه: امام رضا از پدرانش، از علی علیهم السلام، که فرمود: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: وعده مؤمن، نذری است که کفاره ندارد.(1)

روایت18.

از کتاب قضاء الحقوق صوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «وعده مؤمن در حکم تعهد پرداخت است، وادار می کند به وفا کردن به وعده ها و انجام آنها.» مقصودش این است که چون مؤمن وعده ای بدهد، اعتماد به آن مانند آن است که به دستش آورده است. و فرمود: مؤمنان پایبند شرط و قرارداد خود هستند.

روایت19.

قصص الانبیاء: عمار گفت: من چند گوسفند خاندانم را می چراندم و محمد صلی الله علیه و آله نیز می چراند. گفتم: ای محمد! می خواهی گله را در وادی فج(2) به چرا ببریم که چون بستانی می درخشد؟ گفت: آری. فردا به آنجا رفتم. محمد پیش از من به آن جا رسیده بود و ایستاده بود و از رفتن گوسفندانش به آن بستان جلوگیری می کرد، و گفت: چون با تو وعده کرده بودم نخواستم پیش از تو گوسفندان را بچرانم.

روایت20.

نوادر راوندی: امام کاظم از پدرانش علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله، که فرمود: دین ندارد کسی که وفای به عهد ندارد.(3)

روایت21.

نهج البلاغه: امیرالمومنین در سفارش خود به اشتر فرمود: پرهیز کن از اینکه در احسانت به زیردستان به آنها منت بگذاری، یا کارت را بیشتر به حساب آنها بگذاری، یا به آنها وعده بدهی و تخلف کنی؛ زیرا منت نهادن احسان را نابود می کند؛ و بیشتر به حساب نهادن، نور حق را از میان می برد؛ و خلف وعده، مایه دشمنی است پیش خدا و خلق؛ خدای سبحانه فرموده: «کبر مقتا عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون.»(4) {نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.}

ص: 96

الرَّجُلُ وَ کَیْفَ ذَاکَ فَقَالَ لِأَنَّنِی وَعَدْتُکَ وَعْداً فَأُبْتَ بِفَرَحِ الْوَعْدِ وَ أُبْتُ بِهَمِّ الْإِنْجَازِ وَ بِتَّ فَرِحاً مَسْرُوراً وَ بِتُّ لَیْلَتِی مُفَکِّراً مَغْمُوماً ثُمَّ عَاقَ الْقَدَرُ عَنْ بُلُوغِ الْإِرَادَةِ فَلَقِیتَنِی مُذِلًّا وَ لَقِیتُکَ مُحْتَشِماً.

و فرمود: وفاداری با عهدشکنان، نزد خدا عهدشکنی است؛ و عهدشکنی با آنان، پیش خدا وفاداری به شمار می آید.(1)

و در خطبه ای فرمود: وفا همراه راستگویی است، و سپری که نگهدارتر از آن باشد، نمی شناسم، و کسی که دانسته عهد می شکند چگونه می تواند بازگردد؟ ما به زمانی گرفتار شده ایم که بیشتر مردمش عهدشکنی را زیرکی به حساب می آورند، و نادان ها آنها را چاره جویی به شمار می گیرند. چه باشد برایشان؟ خدا بکشدشان! چه بسا شخص پُرتحرک و پُرتلاش راه حیله را می داند و امر و نهی خدا، او را از آن کار بازمی دارد، و در حالی که قدرت انجام آن را دارد، در مقابل دیده وامی نهد، و کسی که در دین بی باک است از آن فرصت طلبی می کند.(2)

روایت22.

مشکاة الانوار: امام رضا علیه السلام فرمود: ما خاندانی هستیم که آنچه وعده می دهیم، بر خود دِین می شماریم؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل می کرد.(3)

و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده: شش چیز را از من بپذیرید تا بهشت را برای شما قبول کنم: چون حدیث می کنید دروغ نگویید، چون وعده می دهید تخلف نکنید، چون سپرده می پذیرید خیانت نکنید، دیده هاتان را فرو بندید، دامن را حفظ کنید، و دست و زبان خود را بازدارید.(4)

باب چهل و هشتم : درباره مشورت و پذیرش آن، و کسی که می سزد با او مشورت کرد، و خیرخواهی مشورتخواه، و نهی از خودرای بودن

آیات

- و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین.(5)

{و در کار [ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد.}

- و ما عند الله خیر و أبقی للذین آمنوا و علی ربهم یتوکلون.{و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است.}- و أمرهم شوری بینهم.(6) {و کارشان در میانشان مشورت است.}

ص: 97

وَ قَالَ علیه السلام: الْوَفَاءُ لِأَهْلِ الْغَدْرِ غَدْرٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ وَفَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ (1).

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: إِنَّ الْوَفَاءَ تَوْأَمُ الصِّدْقِ وَ لَا أَعْلَمُ جُنَّةً أَوْقَی مِنْهُ وَ مَا یَغْدِرُ مَنْ عَلِمَ کَیْفَ الْمَرْجِعُ وَ لَقَدْ أَصْبَحْنَا فِی زَمَانٍ قَدِ اتَّخَذَ أَکْثَرُ أَهْلِهِ الْغَدْرَ کَیْساً وَ نَسَبَهُمْ أَهْلُ الْجَهْلِ فِیهِ إِلَی حُسْنِ الْحِیلَةِ مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ قَدْ یَرَی الْحُوَّلُ الْقُلَّبُ وَجْهَ الْحِیلَةِ وَ دُونَهُ مَانِعٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ فَیَدَعُهَا رَأْیَ عَیْنٍ بَعْدَ الْقُدْرَةِ عَلَیْهَا وَ یَنْتَهِزُ فُرْصَتَهَا مَنْ لَا حَرِیجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ (2).

روایات

روایت1.

عیون اخبارالرضا: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: خود را در خطر می اندازد کسی که به رأی خود بی نیازی نشان می دهد.(1)

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگز کم تجربه و خودرأی طمع در ریاست نکند.(2)

روایت3.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز پشت شکن اند: آن کس که کارش را بیش می شمارد، آن کس که گناهانش را فراموش می کند، و کسی که خودرأی است.(3)

روایت4.

امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: در حدیث خود مشورت کن با کسانی که می ترسند از خدا؛ و برادران را به اندازه تقوایشان دوست بدار؛ و پرهیز کنید از زنان بد، و برحذر باشید از نیکان آنها، و اگر شما را به کار خیر هم وادارند با آنها مخالفت کنید تا در کار بد در شما طمع نبرند.(4)

روایت5.

خصال: امام صادق علیه السلام به سفیان ثوری سفارش کرد: در کار خود با کسانی مشورت کن که از خدای عزوجل می ترسند.(5)

روایت6.

خصال: در سفارش های پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام آمده است: بر زنان، جمعه و جماعت نباشد. تا آنجا که فرمود: و با آنان مشورت نشود.(6)

این حدیث در «باب احکام مخصوص زنان» بر اساس سندی دیگر، از امام باقر علیه السلام نقل خواهد شد.

روایت7.

عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مردمی را انجمن مشورتی است، و با آنها کسی که نامش محمد یا حامد یا محمود یا احمد است حاضر نیست، مگر اینکه اگر داخلشان کنند

ص: 98

حتماً برای آنها خیر دارند.(1)

صحیفه الرضا: مانند این حدیث را آورده است.(2)

روایت8.

عیون اخبارالرضا: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس دغلی کند با مسلمانان در مشورتی، البته که من از او بیزارم.(3)

روایت9.

علل الشرائع: عمار ساباطی گفت: امام صادق

علیه السلام به من فرمود: ای عمار! اگر می خواهی نعمت به تو تمام باشد، و مردانگی تو به کمال برسد، و زندگی تو بهتر گردد، در کار خود با بنده و رذل مشورت مکن؛ زیرا اگر امینشان کنی به تو خیانت ورزند، و اگر حدیثی برایت بگویند دروغ باشد، و اگر دچار نکبت شوی به تو کمک نمی کنند، و اگر وعده ای به تو بدهند، به تو راستی نمی کنند.(4)

روایت10.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: به حق قیام کن و به آنچه از دستت رفته، رو مکن؛ از آنچه سودی برایت ندارد کناره کن؛ از دشمنت دور شو و از دوستت، از هر مردمی باشد در حذر باش، جز آن کسی که امین است و امین، آن کسی است که از خدا بترسد؛ با بدکار یار مشو و او را به رازت آگاه مکن، و امانت به او مسپار، و در کارهایت با «الذین یخشون ربهم.» {کسانی که از پروردگارشان می ترسند.} مشورت کن.(5)

روایت11.

علل الشرائع: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! با ترسو مشورت مکن که راه کار را بر تو تنگ می سازد، با بخیل مشورت مکن که تو را از هدفت بازمی دارد، با حریص مشورت مکن که بدترین دو اقدام را برایت جلوه می دهد. ای علی! ترس و بخل و آز، یک نوع غریزه اند که جامع آنها بدگمانی است.(6)

روایت12.

امالی طوسی: در نامه امیرالمؤمنین به محمد بن ابی بکر آمده است: خیرخواه کسی باش که با تو مشورت می کند.(7)

ص: 99

فِی مَشُورَتِهِمْ إِلَّا خِیرَ لَهُمْ (1).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام: مثله (2).

روایت13.

امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به یمن فرستاد و به من سفارش کرد: ای علی! کسی که خبر جوید حیران نشود، و آن کس که مشورت کند پشیمان نگردد. ای علی! شب­رو(1) باش که زمین در شب کوتاه می گردد، نه در روز. ای علی! بامداد را به نام خدا بگشا که خدای تعالی برکت داده به امتم در بامداد آنها.(2)

روایت14.

امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از خردمند راه حق را بجویید و او را نافرمانی نکنید که پشیمان می شوید.(3)

روایت15.

خصال: علی علیه السلام در حدیث اربعماه فرمود: سقوط نمی کند کسی که مشورت می کند.(4)

روایت16.

محاسن: از رسول خدا پرسیده شد: دوراندیشی چیست؟ فرمود: مشورت با صاحب نظران و پیروی از آنان.(5)

روایت17.

محاسن: امام صادق فرمود: در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام آمده بود: پشتیبانی محکم تر از مشورت، و عقلی همچون تدبیر نیست.(6)

روایت18.

محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: این چهار سطر در تورات آمده است: هر کس مشورت نکند پشیمان می شود. فقر بزرگ ترین مرگ است. همچنان که جزا می دهی جزا می بینی. و هر کس پادشاه شود خودخواه می گردد.(7)

روایت19.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود:

ص: 100

در کار خود با «الذین یخشون ربهم.» {کسانی که از پروردگارشان می ترسند} مشورت کن.(1)

روایت20.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی از مشورت کردن هلاک نمی شود.(2)

روایت21.

محاسن: علی علیه السلام فرمود: در گفتار خود با کسانی مشورت کن که از خدا می ترسند.(3)

روایت22.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: آمدم با تو مشورت کنم. راستش حسن و حسین و عبدالله بن جعفر آمدند و دخترم را خواستگاری کردند. امیر مؤمنان فرمود: مستشار باید امین باشد. حسن بسیار طلاق می دهد، ولی او را به حسین بده که برای دخترت بهتر است.(4)

روایت23.

محاسن: معمر بن خلاد می گوید: یک بنده از امام رضا علیه السلام به نام سعد مُرد. آن حضرت به من فرمود: نظر بده درباره کسی که فضیلت و امانتی دارد. گفتم: من به شما نظر بدهم؟ خشمگینانه به من فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هم با اصحاب خود مشورت می کرد و سپس طبق آنچه خدا می خواست تصمیم می گرفت.(5)

روایت24.

محاسن: فضیل گفت: یک بار امام صادق علیه السلام در امری با من مشورت کرد و گفتم: اصلحک الله! کسی مانند من به تو رأی و نظر بدهد؟ فرمود: آری، هر گاه با تو مشورت کنم.(6)

روایت25.

محاسن: حسن بن جهم گفت: ما در حضور امام رضا علیه السلام بودیم و نام پدرش را بردیم. فرمود: عقلش را با عقل دیگران مقایسه نمی توان کرد، ولی با این حال، چه بسا که با یکی از برده های سیاه خود مشورت می کرد، و به آن حضرت گفته شد: تو با مانند این سیاه مشورت می کنی؟ فرمود: اگر خدای تبارک و تعالی بخواهد، زبانش را به صلاح می گشاید. فرمود: چه بسا به آن حضرت نظری می دادند و آن را به کار می بست، درباره مزرعه و بستان.(7)

روایت26.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: با مرد خردمند پارسا مشورت کن، زیرا او جز به خیر نظر نمی دهد، و مبادا خلاف آن کنی، زیرا مخالفت با پارسای

ص: 101

قَالَ: اسْتَشِرْ فِی أَمْرِکَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ (1).