بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 69

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب الإیمان و الکفر

تتمة أبواب مکارم الأخلاق

باب 94 فضل الفقر و الفقراء و حبهم و مجالستهم و الرضا بالفقر و ثواب إکرام الفقراء و عقاب من استهان بهم

الآیات

الکهف: وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً(1)

الفرقان: تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً(2)

الزخرف: وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ (3)

الفجر: فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ (4)


1- 1. الکهف: 28.
2- 2. الفرقان: 10.
3- 3. الزخرف: 33- 35.
4- 4. الفجر: 15- 16.

جمه بحارالانوار جلد 69: ایمان و کفر - 6

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ادامه کتاب ایمان و کفر

ادامه باب های مکارم اخلاق

باب نود و چهارم : فضیلت فقر و فقرا و دوست داشتن و همنشینی با آنان و خشنودی به فقر و پاداش گرامیداشت فقرا و گناه اهانت به آنان

آیات

- وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِیة الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً(1)

{و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند [و] خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن، و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی، و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن}

-

تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً (2)

{بزرگ [و خجسته] است کسی که اگر بخواهد بهتر از این را برای تو قرار می دهد: باغهایی که جویبارهایی که از زیر [درختان] آن روان است و برای تو کاخها پدید می آورد.} - وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ(3)

{و اگر نه آن بود که [همه] مردم [در انکار خدا] امّتی واحد گردند، قطعاً برای خانه های آنان که به [خدای] رحمان کفر می ورزیدند سقفها و نردبانهایی از نقره که بر آنها بالا روند قرار می دادیم و زر و زیورهای [دیگر نیز]. و همه اینها جز متاع زندگی دنیا نیست، و آخرت پیش پروردگار تو برای پرهیزگاران است.}

- فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ.(4)

{امّا انسان، هنگامی که پروردگارش وی را می آزماید، و عزیزش می دارد و نعمت فراوان به او می دهد، می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است و امّا چون وی را می آزماید و روزی اش را بر او تنگ می گرداند، می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است.}

ص: 1


1- 1. کهف /28
2- 2. فرقان / 10
3- . زخرف / 33- 35
4- . فجر / 15- 16

تفسیر

وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ أَیِ احْبِسْهَا وَ ثَبِّتْهَا قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ (1)

فِی نُزُولِهَا إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی سَلْمَانَ (2)

وَ أَبِی ذَرٍّ وَ صُهَیْبٍ وَ عَمَّارٍ وَ خَبَّابٍ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ فُقَرَاءِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُیَیْنَةُ بْنُ حِصْنٍ وَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ وَ ذَوُوهُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ جَلَسْتَ فِی صَدْرِ الْمَجْلِسِ وَ نَحَّیْتَ عَنَّا هَؤُلَاءِ وَ رَوَائِحَ صُنَانِهِمْ (3)

وَ کَانَتْ عَلَیْهِمْ جِبَابُ الصُّوفِ جَلَسْنَا نَحْنُ إِلَیْکَ وَ أَخَذْنَا عَنْکَ فَمَا یَمْنَعُنَا مِنَ الدُّخُولِ عَلَیْکَ إِلَّا هَؤُلَاءِ فَلَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَلْتَمِسُهُمْ فَأَصَابَهُمْ

فِی مُؤَخَّرِ الْمَسْجِدِ یَذْکُرُونَ اللَّهَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی أَمَرَنِی أَنْ أَصْبِرَ نَفْسِی مَعَ رِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی مَعَکُمُ الْمَحْیَا وَ مَعَکُمُ الْمَمَاتُ.

مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ إلخ أی یداومون علی الصلوات و الدعاء عند الصباح و المساء لا شغل لهم غیره فیستفتحون یومهم بالدعاء و یختمونه بالدعاء یُرِیدُونَ وَجْهَهُ أی رضوانه و قیل یریدون تعظیمه و القربة إلیه دون الرئاء و السمعة وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ أی و لا تتجاوز عیناک عنهم بالنظر إلی غیرهم من أبناء الدنیا تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ترید فی موضع الحال أی مریدا مجالسة أهل الشرف و الغناء و کان النبی صلی الله علیه و آله حریصا علی إیمان العظماء من المشرکین طمعا فی إیمان أتباعهم و لم یمل إلی الدنیا و زینتها قط و لا إلی أهلها و إنما کان یلین فی بعض الأحایین للرؤساء طمعا فی إیمانهم فعوتب بهذه الآیة و أمر بالإقبال علی فقراء المؤمنین

ص: 2


1- 1. مجمع البیان ج 6 ص 465.
2- 2. ذکر سلمان و المؤلّفة قلوبهم ممّا یوهن ذلک فان الآیات مکیة و سلمان و المؤلّفة قلوبهم انما أسلموا بالمدینة و الظاهر اختلاط أسامی الاصحاب علی الرواة.
3- 3. الصنان بالضم فر الابط و هو رائحة الابط المنتن، و فی الدّر المنثور بدل الصنان جبابهم، و هو الأصحّ فان الجباب جمع جبة و هو ثوب مقطوع الکم طویل یلبس فوق الثیاب و لذلک یقول بعده« و کانت علیهم جباب الصوف» و لکن صحفت الکلمة فی الأصل و المصدر بجبات.

تفسیر

«واصبر نفسک» یعنی آن را باز دار و استوار بدار. طبرسی رحمه الله(1)درباره شأن نزول این آیه می گوید: این آیه در شأن سلمان(2) و ابوذر و عمار و خبّات و دیگر صحابه فقیر پیامبر صلی­الله علیه و آله و سلم نازل شده است. موضوع از این قرار بود: افرادی که دل هایشان به اسلام متمایل بود، مانند عیینه بن حصن و اقرع بن حابس و غیره، نزد پیامبر آمده و در حالی که اشاره به این مردان با ایمان می کردند، گفتند: ای محمد! اگر تو در صدر مجلس بنشینی، و این گونه افراد که بوی زننده زیر بغل­شان(3)

مشام انسان را آزار می دهد، و لباس­های خشن و پشمینه در تن دارند، از خود دور سازی، ما نزد تو خواهیم آمد، و از سخنانت بهره می گیریم، ولی چه کنیم که با وجود این گروه جای ما نیست!

در این هنگام آیات فوق نازل شد، پیامبر صلی­الله علیه و آله به جستجوی این گروه برخاست، آن­ها را در حالی یافت که در آخر مسجد به ذکر خدا مشغول بودند. فرمود: خدا را سپاس می­گویم که نمردم وچنین دستوری به من داد که با امثال شما شکیبایی ورزم. آری زندگی با شما و مرگ هم با شما خوش است!

«مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ»{با کسانی که خدا را می خوانند} تا آخر آیه، یعنی کسانی که صبح و شب بر نماز و دعا مداومت می کنند و به کار دیگری نمی پردازند، روز خود را با دعا شروع کرده و با دعا به پایان می برند. «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ» یعنی در پی رضا و خشنودی خداوند هستند، گفته می شود بدون هیچ ریا و خودنمایی خداوند را بزرگ داشته و به او نزدیکی می جویند. «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا»{زینت دنیا را می خواهی} فعل «ترید» جمله حالیه است یعنی درحالی که بخواهی با بزرگان واشراف هم­نشین گردی مانندایشان در خطر این هستی که به جلوه­های دنیوی گرایش پیدا کنی در صورتی که پیامبرتلاش می­کرد با نزدیک شدن بدان­ها، بزرگان مشرکین را به اسلام دعوت نماید تا بدین وسیله پیروان­شان نیز اسلام آورند، و این هم نشینی با آنان هرگز به معنای تمایل به دنیا و زینت های دنیوی و میل به دنیاپرستان نبوده است و تنها گاهی اوقات برای جذب سران مشرکان با آنان هم­نشین می شد، که خداوند با این آیه ایشان

را از این کار به شدت نهی فرمود و به هم نشینی با مومنان فقیر فرمان داد.

ص: 2


1- 1. مجمع البیان 6: 465
2- 2. در اینجا، از سلمان و کسانی که دل هایشان به اسلام متمایل شده، نام برده است. این در حالی است که آیات مکی بوده و سلمان و کسانی که دل هایشان به اسلام متمایل شده، قطعا در مدینه ایمان آورده اند. این در هم امیختگی اسامی صحابه بر عهده راوی است. 3. صُنان به معنای زیر بغل و بوی متعفن زیر بغل است، در «الدّر المنثور» به جای الصنان، «جبابهم» آورده است که صحیح تر می باشد، زیرا الجباب جمع جبه و به معنای لباس بلند بدون استین است که روی لباس می پوشند. به همین دلیل، راوی پس از آن می گوید «جبه پشمی پوشیده بودند»، اما کلمه در اصل و مصدر به جبات تبدیل شده است.
3-

و أن لا یرفع بصره عنهم إلی مجالسة الأشراف.

وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا قیل فیه أقوال أحدها أن معناه و لا تطع من جعلنا قلبه غافلا عن ذکرنا بتعریضه للغفلة و لهذا قال وَ اتَّبَعَ هَواهُ و مثله فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ و ثانیها نسبنا قلبه إلی الغفلة کما یقال أکفره إذا نسبه إلی الکفر و ثالثها صادفناه غافلا و رابعها جعلناه غفلا لم نسمه بسمة قلوب المؤمنین و لم نعلم فیه علامة لتعرفه الملائکة بتلک السمة و خامسها ترکنا قلبه و خذلناه و خلینا بینه و بین الشیطان بترکه أمرنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ أی فی شهواته و أفعاله وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً أی سرفا و إفراطا و تجاوزا عن الحد أو ضیاعا و هلاکا.

و أقول فیها مدح عظیم للفقراء و حث علی مصاحبتهم و مجالستهم إذا کانوا زاهدین فی الدنیا مواظبین علی ذکر الله و الصلوات و منع عن مجالسة الأغنیاء المتکبرین اللاهین عن الله.

قوله تعالی تَبارَکَ (1) أی تقدس الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ أی فی الدنیا خَیْراً مِنْ ذلِکَ أی مما قالوا وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً فی الدنیا أو فی الآخرة علی القراءتین و معلوم من السیاق أن الآخرة خیر من الدنیا و اختارها الله لأحب خلقه.

وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ (2) قد مر تفسیره مرارا.

قوله سبحانه فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ (3) أی اختبره و امتحنه بالنعمة فَأَکْرَمَهُ بالمال وَ نَعَّمَهُ بما وسع علیه من أنواع الإفضال فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ أی فیفرح بذلک و یسرّ.

الأخبار

«1»

الْمُؤْمِنُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَاعِداً فَجَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ فَقَالَ صَدَقْتَ إِنَ

ص: 3


1- 1. الفرقان: 10.
2- 2. الزخرف: 33.
3- 3. الفجر: 15.

هم نشینی با اشراف مانع از نادیده گرفتن مومنان فقیر نشود.

«وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا» {و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم، اطاعت مکن}. این آیه چند معنا دارد: یکی آنکه از کسی که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم، اطاعت مکن؛ کنایه از غفلت شخص است. به همین دلیل است که در ادامه آیه می فرماید: «وَ اتَّبَعَ هَواهُ» {و از هوای نفس خود پیروی کرده} مثَل آن ها، مثل کسانی است که «فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» {پس چون [از حق] برگشتند، خدا دلهای­شان را برگردانید}. دومین معنا: قلبش را به غفلت و فراموشی نسبت دادیم، همان­طور که {وی را کافر کرد} یعنی نسبت کفر به او داد. سومین معنا: او راغافل یافتیم. چهارمین معنا: او را غافل کردیم، و نمی توان دلش را در شمار دل های مومنان آورد و نشانه­ایی که فرشتگان او را به آن بشناسند، در وی وجود ندارد. پنجمین معنا: با سرپیچی­کردن از فرمان ما و پیروی از هوا و هوس، قلب او را به حال خود واگذاشته و او را با شیطان رها کردیم؛ «وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» {[اساس] کارش بر زیاده روی است}، یعنی کارش بر اسراف وزیاده­روی و فراتر رفتن از حد و حدود ویا گمراهی و هلاکت است.

درباره این آیه معتقدم: خداوند در این آیه فقیران را بسیار ستوده و بر هم نشینی و هم صحبتی با آن ها ترغیب نموده است ، چرا که در دنیا زهد پیشه کردند و بر یاد خدا و نماز

مداومت نموده اند، وحضرت صلی­الله علیه و آله از هم نشینی با ثروت مندان منع شده است، همان افراد خود بزرگ ­بین که دیگران را از دوستی با خدا باز می دارند.

این آیه شریفه «تبارک»(1) یعنی پاک و منزه است، «الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ» {کسی که اگر بخواهد، به تو عطا می کند} منظور در دنیا است، «خَیْراً مِنْ ذلِکَ» {بهتر از آن قرار می دهد} یعنی از آنچه مشرکان گفتند؛ «یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً» {و برای تو قصرهای می آفریند} در دنیا و آخرت، بر اساس دو قرائت؛ و از سیاق آیه پیداست که آخرت بر دنیا برتری دارد و خداوند آن قصرها را برای محبوب ترین بندگان خود برگزیده است.

«وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ» {و اگر نه این بود که همه مردم یک امت می شدند}(2)

پیش از این بارها تفسیر آن بیان شده است.

«فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ» {اما انسان هنگامی که خداوند وی را می آزماید}(3)

یعنی وی را به نعمت آزمایش کرده و امتحان می نماید، «فَأَکْرَمَهُ»{عزیزش می دارد} یعنی به وسیله مال و «نَعَّمَهُ»{نعمت فراوان به او می دهد} همه نوع نعمتی به وی ارزانی می کند، «فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ» {می گوید پروردگارم مرا گرامی داشته است}، از این همه نعمت شاد گشته و خشنود است.

روایات

روایت1.

مومن، به استناد اصبغ نقل می کند: نزد امیرالمومنین علیه­السلام نشسته بودم، شخصی به حضرت عرض کرد: ای امیرالمومنین، به خدا سوگند من شما را برای رضای خدا دوست می دارم. امیرالمومنین علیه­السلام فرمود: راست گفتی،

ص: 3


1- 1. فرقان / 10
2- . زخزف / 33
3- . . فجر/ 15

طِینَتَنَا مَخْزُونَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا مِنْ صُلْبِ آدَمَ علیه السلام فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ إِنَّ الْفَقْرَ لَأَسْرَعُ إِلَی مُحِبِّیکَ مِنَ السَّیْلِ إِلَی بَطْنِ الْوَادِی (1).

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ حَدَّثَنِی بَکْرٌ الْأَرْقَطُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ دَخَلَ عَلَیْهِ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی رَجُلٌ مُنْقَطِعٌ إِلَیْکُمْ بِمَوَدَّتِی وَ قَدْ أَصَابَتْنِی حَاجَةٌ شَدِیدَةٌ وَ قَدْ تَقَرَّبْتُ بِذَلِکَ إِلَی أَهْلِ بَیْتِی وَ قَوْمِی فَلَمْ یَزِدْنِی بِذَلِکَ مِنْهُمْ إِلَّا بُعْداً قَالَ فَمَا آتَاکَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا أَخَذَ مِنْکَ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یُغْنِیَنِی عَنْ خَلْقِهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَسَمَ رِزْقَ مَنْ شَاءَ عَلَی یَدَیْ مَنْ شَاءَ وَ لَکِنِ اسْأَلِ اللَّهَ أَنْ یُغْنِیَکَ عَنِ الْحَاجَةِ الَّتِی تَضْطَرُّکَ إِلَی لِئَامِ خَلْقِهِ (2).

بیان

أصلحک الله مشتمل علی سوء أدب إلا أن یکون المراد إصلاح أحوالهم فی الدنیا و تمکینهم فی الأرض و دفع أعدائهم أو أنه جری ذلک علی لسانهم لإلفهم به فیما یجری بینهم من غیر تحقیق لمعناه و مورده إنی رجل منقطع إلیکم کأنه ضمّن الانقطاع معنی التوجّه أی منقطع عن الخلق متوجّها إلیکم بسبب مودتی لکم أو مودتی مختصة بکم و قد تقرّبت بذلک الإشارة إما إلی مصدر أصابتنی أو إلی الحاجة و المستتر فی قوله فلم یزدنی راجع إلی مصدر تقربت و مرجع الإشارة ما تقدم و قوله إلا بعدا استثناء مفرغ و هو مفعول لم یزدنی أی لم یزدنی التقرب منهم بسبب فقری شیئا إلا بعدا منهم.

ص: 4


1- 1. المؤمن مخطوط و روی الصدوق فی المعانی ص 182 عن أحمد بن المبارک قال: قال رجل لأبی عبد اللّه علیه السلام: حدیث یروی أن رجلا قال لأمیر المؤمنین علیه السلام انی احبک، فقال له: أعد للفقر جلبابا فقال: لیس هکذا قال، انما قال له: أعددت لفاقتک جلبابا، یعنی یوم القیامة.
2- 2. الکافی ج 2 ص 266.

همانا سرشت ما (اهل­بیت) گنجینه­ای است که خداوند میثاق آن را از صلب آدم گرفته است، پس برای فقر وتنگ­دستی خود پوشش{صبر} آماده کن، به درستی که از رسول خدا صلی­الله علیه و آله شنیدم که فرمود: ای علی، به خدا سوگند فقر به سوی محبان تو، شتابان تر از سیل در دره است.(طِینَتَنَا مَخْزُونَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا مِنْ صُلْبِ آدَمَ(1)

روایت2.

اصول کافی: شخصی خدمت امام صادق (ع ) آمد و عرض کرد: اصلحک الله (خداوند شما را اصلاح کند)، من مردی هستم که دوستی خود را تنها به شما متوجه ساخته و از دیگران بریده­ام، و اکنون گرفتاری­های شدیدی برایم پیش آمده که به واسطه آن به فامیل وقومم نزدیک شدم (که شاید گرفتاریم را بر طرف کنند) ولی جز دوری از آن­ها برایم نیفزود. امام فرمود: آنچه خدا به تو داده (ولایت اهل بیت علیهم­السلام ) از آنچه از تو گرفته (مال دنیا) بهتر است، عرض کرد: قربانت گردم، از خدابه خواه که مرا از خلقش بی نیاز کند. فرمود: همانا خداوند اراده کرده رزق بعضی را در دست برخی دیگر قرار دهد وروزی­شان را چنین تقسیم نموده (پس مردم به یکدیگر محتاج­اند)، لیکن از خدا بخواه ترا از محتاج شدن به مخلوق پست ولئیمش، بی نیاز کند.(2)

شرح

«أصلحک­الله» کلامی حمل بر بی ادبی است، مگر اینکه منظور از آن اصلاح امور آنان در دنیا و قدرت­دادن آن ها در زمین و دفع دشمن باشد و یا به کار بردن این لفظ به دلیل الفت و دوستی میان آن ها بوده و معنای ظاهری آن مورد نظر نیست.

«إنی رجل منقطع إلیکم: من مردی هستم که دوستی خود را تنها به شما متوجه ساخته ام»، شخص بریدن را به معنای توجه گرفته است، یعنی بریدن از خلق و توجه به شما به دلیل دوستی شما و یا منظور این است که دوستی من تنها مختص به شما است و «قد تقرّبت بذلک: به واسطه آن نزدیک شدم» این سخن به مصدر «أصابتنی: دچار شده ام» اشاره دارد و یا به نیاز و حاجت شخص برمی گردد؛ مرجع ضمیر در جمله مستتر است. و «فلم یزدنی : بر من نیفزود» به مصدر «تقرب: نزدیک­شدن» اشاره دارد و مرجع اشاره در این عبارت بیان شد. عبارت «إلا بعدا: جز بر دوری» استثنای مفرغ و مفعول لم یزدنی است، یعنی فقر من نه تنها بر نزدیکی به خویشان نیفزود و بلکه موجب دوری از آنها نیز شد.

ص: 4


1- . مومن نشان دار است. شیخ صدوق در معانی الأخبار نقل می کند: شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: روایتی است که شخصی به امیرالمؤمنین علیه­السلام عرض کرد: به راستی من شمارا دوست دارم. حضرت علیه­السلام در پاسخ او فرمود: پوششی در برابر فقر برای خود آماده کن. امام صادق علیه­السلام در توضیح این حدیث فرمود: چنین نیست، امیرالمومنین علیه­السلام فرمود: لباس و پوششی برای فقر و نداری ات آماده ساخته ای، یعنی برای روز قیامت.
2- . اصول کافی 2: 266

فما آتاک الله قیل الفاء للتفریع علی قوله إنی رجل منقطع إلیکم فقوله ما آتاک الله المودّة و قیل هو الفقر و الأول أظهر مما أخذ منک أی المال إلی لئام خلقه اللئام جمع اللئیم و فی المصباح لؤم بضم الهمزة لؤما فهو لئیم یقال ذلک للشحیح و الدنیّ النفس و المهین و نحوهم لأن اللؤم ضدّ الکرم و یومی الحدیث إلی أن الفقر المذموم ما یصیر سببا لذلک و غیره ممدوح و ذمه لأن اللئیم لا یقضی حاجة أحد و ربما یلومه فی رفع الحاجة إلیه و إذا قضاها لا یخلو من منة و یمکن أن یشمل الظالم و الفاسق المعلن

بفسقه و فی کثیر من الأدعیة اللهم لا تجعل لظالم و لا فاسق علیّ یدا و لا منّة و ذلک لأن القلب مجبول علی حبّ من أحسن إلیه و فی حبّ الظالم معاصیَ کثیرة کما قال تعالی وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ(1).

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْفَقْرُ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ مِنَ الدِّینِ (2).

بیان

قال فی النهایة و فیه تعلمون ما فی هذه الأمة من الموت الأحمر یعنی القتل لما فیه من حمرة الدم أو لشدته یقال موت أحمر أی شدید وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام: کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3). أی إذا اشتدّت الحرب استقبلنا العدو به و جعلناه لنا وقایة و قیل أراد إذا اضطرمت نار الحرب و تسعّرت کما یقال فی الشر بین القوم اضطرمت نارهم تشبیها بجمرة النار و کثیرا ما یطلقون الحمرة علی الشدة.

و لکن من الدین نظیره قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْفَقْرُ وَ الْغِنَی بَعْدَ الْعَرْضِ (4) عَلَی اللَّهِ. و المعنی أنهما یظهران بعد الحساب و هو ما أشار إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 5


1- 1. هود: 113.
2- 2. الکافی ج 2 ص 266.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 206.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 250.

«فما آتاک: آنچه خداوند به تو داده است» حرف فاء برای اقتباس معنای «مردی هستم که دوستی خود را تنها به شما متوجه ساخته ام»، آمده است. منظور از «ما آتاک الله» مودت و دوستی اهل­بیت علیهم­السلام است، گفته می شود: منظور فقر نیز می باشد، اما معنای اول روشن تر است. «مما أخذ منک: آنچه از تو گرفته» منظور مال است. «إلی لئام خلقه» اللئام جمع اللئیم و در مصباح لؤم لؤما با ضم همزه، به افراد پست اطلاق می شود، و این صفت به افراد خسیس و پست فطرت و خوار و مانند آن نیز نسبت می دهند، زیرا خساست، متضاد بخشش است. حدیث به این نکته اشاره دارد که فقر نکوهیده بوده و موجب خساست می شود، و غیر از آن پسندیده نیست و نکوهش شده است، چرا که شخص پست و فرومایه نیاز هیچ کس را برآورده نمی کند و چه بسا وی را به خاطر رفع نیازش سرزنش نماید، و هرگاه حاجت او را برآورده ساخت بر وی منت بگذارد.

ممکن است این معنا بر ظالم و فاسقی که به فسق و فجور شهره است نیز اطلاق شود، در بسیاری از دعاها آمده است: خداوندا فاسق و ظالم را بر من مسلط مساز، زیرا قلب بر محبت کسی که به وی نیکی کند، گرایش پیدا می­کند و دوست داشتن ظالم گناه بزرگی به شمار می رود، همان­طور که خداوند می فرماید: «و به کسانی که ستم کرده اند متمایل مشوید که آتش [دوزخ] به شما می رسد.»(1)

روایت3.

. اصول کافی: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: فقر مرگ سرخ است ، راوی گوید: به امام علیه­السلام عرض کردم : مقصود شما نداشتن دینار و درهم است ؟ فرمود: خیر، منظور فقر دین است . (2)

شرح

در النهایه ذکر شده: می دانید مرگ سرخ در این امت چیست؟ مرگ سرخ، قتل و کشته شدن است. به دلیل سرخی خون و یا سختی اش آن را مرگ سرخ می نامند. گفته می شود: مرگ سرخ یعنی مرگ سخت، و به این سخن امام علی علیه السلام استناد می شود که فرمود: هنگامی که رنج و سختی سرخی گراییده و جنگ بر ما فشار می آورد، به رسول خدا صلی­الله علیه و آله پناه می بردیم.(3) یعنی هنگامی که جنگ بر ما سخت می شد، به سوی پیامبر صلی­الله علیه و آله می شتافتیم و آن حضرت سپر ما بود.

گفته می شود منظور این است: هنگامی که آتش جنگ زبانه می کشید و شعله ور می شد؛ همان­طور که در درگیری میان قومی می گویند آتش اختلاف­شان شعله ور شد و آن را به آتش تشبیه می کنند.

اصطلاح «سرخی» بسیار بر شدت و سختی امری اطلاق می شود. «.لکن من الدین: اما فقر در دین منظور است» مانند این سخن امیرالمومنین علیه­السلام است که فرمود: فقر و ثروت واقعی پس از عرضه آن به خداست.(4)

به این معنا که بنا به فرموده رسول خدا صلی­الله علیه و آله، پس از حساب مشخص می شود.

ص: 5


1- 13. اصول کافی 2: 226
2- . اصول کافی 2: 266 .
3- . نهج البلاغه 2: 206
4- 3. نهج البلاغه 2: 206

بقوله أَ تَدْرُونَ مَا الْمُفْلِسُ فَقِیلَ الْمُفْلِسُ فِینَا مَنْ لَا دِرْهَمَ لَهُ وَ لَا مَتَاعَ لَهُ فَقَالَ الْمُفْلِسُ مِنْ أُمَّتِی مَنْ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِصَلَاةٍ وَ صِیَامٍ وَ زَکَاةٍ وَ یَأْتِی قَدْ شَتَمَ وَ قَذَفَ هَذَا وَ أَکَلَ مَالَ هَذَا وَ سَفَکَ دَمَ هَذَا وَ ضَرَبَ هَذَا فَیُعْطَی هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ وَ هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ فَإِنْ فَنِیَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ یُقْضَی مَا عَلَیْهِ أُخِذَ مِنْ خَطَایَاهُمْ فَطُرِحَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ طُرِحَ فِی النَّارِ.

بل قد یقال إن المفلس حقیقة هو هذا.

و یحتمل أن یراد بقوله علیه السلام و لکن من الدّین الفقر القلبیّ و ضدّه الغنی القلبیّ فالفقیر علی هذا من لیس له فی الدین معرفة و علم بأحکامه و لا تقوی و لا ورع و غیرها من الصفات الحسنة کذا قیل و أقول یحتمل أن یکون المعنی الذی یضرّ بالدین و لا یصبر علیه و یتوسّل بالظالمین و الفاسقین کما مرّ.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فُقَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ یَتَقَلَّبُونَ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِیَائِهِمْ بِأَرْبَعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ قَالَ سَأَضْرِبُ لَکَ مَثَلَ ذَلِکَ إِنَّمَا مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ سَفِینَتَیْنِ مُرَّ بِهِمَا عَلَی عَاشِرٍ فَنَظَرَ فِی إِحْدَاهُمَا فَلَمْ یَرَ فِیهَا شَیْئاً فَقَالَ أَسْرِبُوهَا وَ نَظَرَ فِی الْأُخْرَی فَإِذَا هِیَ مُوقَرَةٌ فَقَالَ احْبِسُوهَا(1).

بیان

فی القاموس تقلّب فی الأمور تصرّف کیف شاء و قال فی النهایة فیه فقراء أُمَّتی یدخلون الجنة قبل أغنیائهم بأربعین خریفا الخریف الزمان المعروف من فصول السنة ما بین الصیف و الشتاء و یرید به أربعین سنة لأن الخریف لا یکون فی السنة إلا مرة واحدة فإذا انقضی أربعون خریفا فقد مضت أربعون سنة انتهی.

وَ رُوِیَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ(2)

بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَبْداً مَکَثَ فِی النَّارِ سَبْعِینَ خَرِیفاً وَ الْخَرِیفُ سَبْعُونَ سَنَةً إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

و فسّره صاحب المعالم بأکثر من ذلک و فی بعض الروایات أنه ألف عام و العام ألف سنة و قیل:

ص: 6


1- 1. الکافی ج 2 ص 260.
2- 2. معانی الأخبار ص 227.

رسول­اللهِ صلی­الله علیه وسلم فرمود: آیا می دانید مفلس چه کسی است؟ گفتند: مفلس در میان ما کسی است که پول و کالایی نداشته باشد فرمودند: مفلس در میان امت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکات می آید در حالی که این را دشنام داده و این را به زنا متهم کرده، مال این را خورده، خون این را ریخته و این را زده است، به این از نیکی­ها و حسناتش داده می شود و به این هم از نیکی­ها و حسناتش داده می شود. اگر نیکی­هایش قبل از تمام شدن آنچه که بر گردن اوست، تمام شود از گناهان طلب­کاران بر دوش او گذاشته می شود و پس از آن در آتش جهنم انداخته می شود. البته گفته می شود مفلس حقیقی خود اوست. ممکن است منظور حضرت صلی­الله علیه و آله از «فقر دینی»، فقر قلبی باشد که ضد آن ثروت قلبی است، بر این اساس، فقیر در دین به کسی اطلاق می شود که نسبت به دین شناختی نداشته و احکام آن را نمی داند ودر عمل تقوا و پرهیزکاری نداشته و صفت های نیک دیگر نیز ندارد. من می گویم ممکن است منظور کسی باشد که به دین ضربه زده و بر آن صبر نمی کند و همان­طور که گفته شد از ظالمان و ستم­گران یاری می­طلبد.

روایت4.

کا: اصول کافی: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: مومنان فقیر چهل سال زودتر از ثروت­مندان مومن در بهشت جای خواهند گرفت. سپس فرمود: مثالی برای تو می زنم: مثل آن به دو کشتی می ماند که به گمرک رسند، مأمور گمرک یکی را خالی ببیند و گوید روانه کنید و دیگری را پر از بار ببیند و گوید نگهش دارید.(1)

شرح

در فرهنگ لغت «تقلب فی الأمور» به معنای رفتار­کردن هر طور که بخواهد، است. در النهایه آمده است: مومنان فقیر چهل پاییز زودتر از ثروت­مندان مومن در بهشت جای خواهند گرفت. پاییز، فصل بین تابستان و زمستان است، و معادل یک سال گرفته شده و منظور از چهل پاییز، چهل سال است، چرا پاییز تنها یک­بار در سال بوده و هنگامی که چهل پاییز بگذرد، چهل سال گذشته است.

در معانی­الأخبار (2)

از اباجعفر علیه­السلام نقل شده است که فرمود: بنده ای هفتاد پاییز در آتش می ماند و هفتاد پاییز همان هفتاد سال است، و صاحب المعالم تعداد سال ها را بیش از این می داند و در برخی از روایات آن را تا هزار قرن می دانند، هر قرن معادل هزار سال است، گفته می شود:

ص: 6


1- . کافی 2: 260
2- . معانی الاخبار: 227

إن التفاوت بهذه المدّة إذا کان الأغنیاء من أهل الصلاح و السداد و أدَّوا الحقوق الواجبة و لم یکتسبوا من وجه الحرام فیکون حبسهم بمجرَّد خروجهم عن عهدة الحساب و السؤال عن مکسب المال و مخرجه و إلا فهم علی خطر عظیم.

مُرَّ بهما علی بناء المجهول و الباء للتعدیة و الظرف نائب الفاعل و العاشر من یأخذ العُشر علی الطریق فی المصباح عشرت المال عشرا من باب قتل و عشورا أخذت عشره و اسم الفاعل عاشر و عشّار فقال أسربوها علی بناء الإفعال أی أرسلوها و خلّوها تذهب و السارب الذاهب علی وجهه فی الأرض فإذا هی موقرة بفتح القاف أو کسرها فی القاموس الوقر بالکسر الحمل الثقیل أو أعمّ و أوقر الدابّة إیقارا و قرة و دابة وقری موقرة و رجل موقر ذو وقر و نخلة موقِرة و موقَرة و موقِر و موقَّرة.

فقال احبسوها بالأمر من باب ضرب و التشبیه فی غایة الحسن و الکمال و الحدیث یدل علی أن الفقر أفضل من الغنی و من الکفاف للصابر و ما وقع فی بعض الروایات من استعاذتهم علیهم السلام من الفقر یمکن حمله علی الاستعاذة من الفقر الذی لا یکون معه

صبر و لا ورع یحجزه عما لا یلیق بأهل الدین أو علی فقر القلب أو علی فقر الآخرة و قد صرح به بعض العلماء و دل علیه بعض الروایات.

و للعامة فی تفضیل الفقر علی الغنی و الکفاف أو العکس أربعة أقوال ثالثها الکفاف أفضل و رابعها الوقف و معنی الکفاف أن لا یحتاج و لا یفضل و لا ریب أن الفقر أسلم و أحسن بالنسبة إلی أکثر الناس و الغنی أحسن بالنسبة إلی بعضهم فینبغی أن یکون المؤمن راضیا بکل ما أعطاه الله و علم صلاحه فیه و سؤال الفقر لم یرد فی الأدعیة بل ورد فی أکثرها الاستعاذة عن الفقر الذی یشقی به و عن الغنی الذی یصیر سببا لطغیانه.

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدَانَ قَالَ قَالَ

ص: 7

این تفاوت زمانی هنگامی است که ثروت­مندان اهل صلاح و عمل نیکو و پرداخت حقوق واجب باشند، و مال خود را از راه حرام به دست نیاورده باشند، و این نگه داشتن آن ها تنها برای حساب­رسی و پرسش از راه کسب درآمد و مصرف آن است و اگر غیر از این باشد به خطر بزرگی دچار شده اند.

«مر بهما» فعل مجهول و باء برای متعدی کردن آن است و ظرف نائب فاعل، العاشر کسی که یک دهم کالا را در مسیر می گیرد ،[ مأمور مالیات]. در المصباح آمده است: عشرت المال عشرا: عشر مال را تحویل گرفت، از باب قتل و عشورا به معنای گرفتن عشر بوده و اسم فاعل آن عاشر و عشار است. «فقال: أسربوها» بر وزن افعال یعنی آن را روانه کنید و اجازه دهید برود، السارب به معنای کسی که راه خود را طی می کند؛ «فإذا هی موقره» (با فتحه قاف و یا کسره آن)، در فرهنگ لغت الوِقر: بار سنگین یا بار سنگین بر حیوان گذاشتن و فشار آوردن و سنگین­کردن است و قری: موقره، رجل موقر:

مرد باوقار، نخله موقره: نخل پرثمر و موقره و موقر و موقره

«فقال أحبسوها: آن را نگه دارید» فرمان اوقف کشی از باب تشبیه در نهایت زیبایی و کمال است و این حدیث بر آن دلالت دارد که فقر برتر از ثروت است، اینکه در برخی از روایت ها معصومین علیهم­السلام از فقر به خدا پناه می برند، ممکن است منظور فقری باشد که با صبر همراه نیست، و نه با پرهیزکاری چون­که شخص را از آنچه شایسته دین دار نیست، باز دارد؛ و یا منظور فقر قلب و یا فقر آخرت است که برخی از علما به آن پرداخته و برخی روایت ها بر آن دلالت می کند.

در فضیلت فقر بر ثروت و کفاف روزی و یا بر عکس آن چهار نقل برای عموم مردم وجود دارد: سومین آن این است که کفاف روزی بهتر است و چهارمین نقل می گوید وقف وسکوت در این مورد بهتر است. معنای کفاف این است که نه نیازی باقی باشد و نه چیزی اضافه باشد، شکی نیست که فقر برای بسیاری از مردم سالم تر و بهتر است، و برخی دیگر نیز ثروت برای­شان بهتر است. شایسته است مومن در هر حال به آنچه خداوند به او ارزانی داشته، راضی باشد و بداند صلاح او در همان است. در دعاها درخواست فقر از خداوند وجود ندارد، بلکه در بسیاری از آن ها از فقری که انسان را به بدبختی می­کشاند، و از ثروتی که موجب سرکشی شود، به خدا پناه برده اند.

روایت5.

امام صادق علیه­السلام

ص: 7

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمَصَائِبُ مِنَحٌ مِنَ اللَّهِ وَ الْفَقْرُ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللَّهِ (1).

بیان

منح من الله المنح بکسر المیم و فتح النون جمع منحة بالکسر و هی العطیة فی القاموس منحه کمنعه و ضربه أعطاه و الاسم المنحة بالکسر و أقول الخبر یحتمل وجهین.

أحدهما أن ثواب المصائب منح و عطایا یبذلها الله فی الدنیا و ثواب الفقر مخزون عند الله لا یعطیه إلا فی الآخرة لعظمه و شرافته و الدنیا لا یصلح أن یکون عوضا عنه.

و ثانیهما أن المصائب عطایا من الله عز و جل یعطیها من یشاء من عباده و الفقر من جملتها مخزون عنده عزیز لا یعطیه إلا من خصه بمزید العنایة و لا یعترض أحد بکثرة الفقراء و ذلک لأن الفقیر هنا من لا یجد إلا القوت من التعفف و لا یوجد من هذه صفته فی ألف ألف واحد.

أقول

أو المراد به الفقر الذی یصیر سببا لشدة الافتقار إلی الله و لا یتوسل معه إلی المخلوقین و یکون معه أعلی مراتب الرضا و فیه تنبیه علی أنه ینبغی أن یفرح صاحب المصیبة بها کما یفرح صاحب العطیة بها.

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ سَرَّهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِثْلَ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلَی مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیْفٍ وَ لَا رُمْحٍ وَ لَکِنَّهُ قَتَلَهُ بِمَا نَکَی مِنْ قَلْبِهِ (2).

بیان

فقد قتله أی قتل المسئول السائل و العکس کما زعم بعید جدا فی المصباح نَکَأْتُ القَرْحَةَ أَنْکَؤُهَا مهموز بفتحتین قَشَرْتُهَا و نَکَأْتُ فی العدوّ نَکْأ من باب نفع أیضا لغة فی نَکَیْتُ فیه من أَنْکِی من باب رمی و الاسم النِّکَایَة بالکسر إذا قَتَلْتَ و أَثْخَنْتَ.

«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ دَاوُدَ الْحَذَّاءِ

ص: 8


1- 1. الکافی ج 2 ص 260.
2- 2. الکافی ج 2 ص 260.

فرمود: مصیبت ها بخشش های خداوند است و فقر در خزانه الهی محفوظ است.(1)

شرح

المِنح (به کسره میم و فتحه نون) جمع منحه و به معنای بخشش است. در فرهنگ لغت آمده: منحه بر وزن منعه، یعنی به وی عطا کرد، اسم آن المنحه (با کسره) بوده و به اعتقاد من، خبر ممکن است دو وجه داشته باشد:

اول اینکه پاداش مصیبت ها بخشش و عطایی است که خداوند در دنیا می دهد، و پاداش فقر در خزانه الهی بوده و به خاطر عظمت و شرافت فقر، تنها در آخرت به شخص عطا می شود و دنیا برای دریافت عوض این فقر شایسته نیست.

دوم اینکه: مصیبت ها، بخشش و عطاهای الهی است که بر یک از بندگان خود بخواهد عطا می کند و فقر نیز جزء این بخشش ها بوده و در خزانه الهی قرار دارد، این بخشش عزیز و گران­قدر بوده و تنها به کسانی تعلق می گیرد که توجه خاصی به او دارد، کسی نسبت به تعداد زیاد فقیران اعتراض نکند، فقیر در اینجا منظور کسی است که جز قوت ضروری خود نیابد و تعداد کسانی که این­گونه هستند یک در هزار هزار است.

من معتقدم

منظور از فقر آن است که موجب شدت نیاز به پروردگار شود، و با وجود این فقر به خلق روی نیاورد، و باعالی ترین درجات رضا و خشنودی همراه است، و این یادآوری است بر اینکه مصیبت دیده نیز شایسته است مانند کسی که نعمتی نصیبش شده است، شاد باشد.

روایت6.

اصول کافی: امام صادق علیه­السلام به نقل از پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمود: یا علی، خدا فقر را نزد خلق خود امانت نهاده، هر که آن را پنهان و پوشیده دارد خدای تعالی به او پاداشی همانند پاداش روزه دار شب زنده دار عطا کند، و هر کس آن را نزد کسی که قادر به برآوردن نیازش باشد، فاش سازد و شخص نیاز او را برآورده نکند، وی را به قتل رسانده است، او را با شمشیر و نیزه نکشته است، بلکه به وسیله زخمی که بر قلبش زده، وی را به قتل رسانده است.(2)

شرح

«فقد قتله: او را کشته است» یعنی کسی که از وی درخواست شده، درخواست­کننده را به قتل رسانده است. و عکس این موضوع بسیار بعید است. در مصباح آمده است: نکأت القرحه انکأها یعنی زخم را خراش داد، نکیت فی العدو نکأ: زخم عمیقی به دشمن وارد کردم، از باب نفع بوده هم چنین عبارت نکیت فیه أنکی از باب رمی است و اسم آن النکایه (با کسره) گویند هنگامی که کشته شود و تار و مار گردد.

روایت7.

ص: 8


1- . کافی 2: 260
2- . کافی 2: 260

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَغِیرٍ عَنْ جَدِّهِ شُعَیْبٍ عَنْ مُفَضَّلٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً ازْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ لَا إِلْحَاحُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی اللَّهِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَی حَالٍ أَضْیَقَ مِنْهَا(1).

بیان

الازدیاد هنا لازم بمعنی الزیادة و إیمانا و ضیقا تمیزان و فی المصباح ازداد الشی ء زاد و ازددت مالا زدته لنفسی زیادة علی ما کان و یؤیده ما نسب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام:

وَ کَمْ مِنْ أَدِیبٍ عَالِمٍ فَطِنٍ***مُسْتَکْمِلِ الْعَقْلِ مُقِلٌّ عَدِیمٌ

وَ کَمْ مِنْ جَهُولٍ یُکْثِرُ مَالَهُ***ذَاکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ

و السرّ ما مر من فوائد الابتلاء من المثوبات التی لیس لها انتهاء و أیضا الإکثار موجب للتکبر و الخیلاء و احتقار الفقراء و الخشونة و القسوة و الجفاء و الغفلة عن الله سبحانه بسبب اشتغالهم بحفظ أموالهم و تنمیتها مع کثرة ما یجب علیهم من الحقوق التی قل من یؤدیها و بذلک یتعرضون لسخط الله تعالی و الفقراء مبرءون من ذلک مع توسلهم بربهم و تضرعهم إلیه و توکلهم علیه و قربهم عنده بذلک مع سائر الخلال الحمیدة التی لا تنفک عن الفقر إذا صبر علی الشدائد التی هی من قواصم الظهر.

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا أُعْطِیَ عَبْدٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا اعْتِبَاراً وَ لَا زُوِیَ عَنْهُ إِلَّا اخْتِبَاراً(2).

بیان

إلا اعتبارا مفعول له و کذا اختبارا و کأن المعنی لا یعطیه إلا لیعتبر به غیره فیعلم أنه لا خیر فیه لما یظهر للناس من مفاسده الدنیویة و الأخرویة أو لیعتبر بحال الفقراء فیشکر الله علی الغنی و یعین الفقراء کما مر فی حدیث آدم علیه السلام حیث سأل عن سبب اختلاف ذریته فقال تعالی فی سیاق جوابه و ینظر الغنی إلی الفقیر فیحمدنی و یشکرنی و ینظر الفقیر إلی الغنی فیدعونی و یسألنی

ص: 9


1- 1. الکافی ج 2 ص 261.
2- 2. الکافی ج 2 ص 261.

امام صادق علیه­السلام فرمود: هرچه بر ایمان بنده افزوده شود، زندگی بر او سخت تر و تنگ تر می شود. و نیز می فرماید: اگر مومنان به درخواست روزی بر خداوند اصرار نورزند، زندگی بر آنان تنگ آمده و معیشت­شان رو به کاستی می نهد.(1)

شرح

الازدیاد در اینجا به معنای زیادشدن و «ایمانا و ضیقا» تمیز است. در مصباح آمده است: ازداد الشیء (بر چیزی افزود) زاد و ازددت مالا یعنی بر آنچه که بود افزودم، ابیاتی که به امیرالمومنین علی علیه­السلام نسبت داده شده است، این نکته را تایید می کند: چه بسیار ادیب دانشمند و زیرک و عاقلی که بهره ای از مال ندارد و چه بسیار انسان نادانی که غرق ثروت است، و این تقدیر خدای عزیز و داناست.

آنچه که گفته شد در باب پاداش بی پایان بلا و مصیبت است، مال و دارایی فراوان موجب خودپسندی و غرور است، و فقیران را تحقیر کرده، خشونت و سنگ دلی و ظلم وفراموشی از یاد خدا را به دنبال دارد، چرا که در پی جمع آوری و نگهداری از اموال هستند، و چه بسیار حقوقی که بر آن ها واجب شده و جز اندکی آن را نمی پردازند، و به همین دلیل در معرض خشم الهی قرار می گیرند؛ اما فقیران از این امور مبرا هستند، چرا که به سوی خدا توسل جسته و به درگاه الهی زاری نموده و بر او توکل کرده اند، و علاوه بر این موارد، ویژگی های پسندیده دیگری که همراه فقر است، آن ها را به خداوند نزدیک می کند، این در صورتی است که بر سختی های کمر شکن شکیبا باشد .

روایت8.

اصول کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: چیزی از دنیا به بنده عطا نشد، مگر برای عبرت گرفتن و چیزی از وی گرفته نشد، مگر برای آزمودن.(2)

شرح

«إلا إعتبارا» و «اختیارا» مفعول­له، و گویا معنا جز برای عبرت گرفتن دیگران تحقق نمی یابد، از این سخن بر می آید که خیری در آن ( عطای دنیوی) نیست، هنگامی که مفاسد دنیوی و اخروی آن آشکار می شود و یا برای این است که از وضع فقیر عبرت گرفته و خدا را به خاطر ثروت خود شکر گوید، و به یاری فقیری بشتابد، همان­طور که در حدیث آدم علیه­السلام ذکر شد، آنجا که از خداوند درباره اختلاف در میان فرزندان خود پرسید و خداوند تبارک وتعالی پاسخ داد: (این اختلاف در اموال از آن­رو است که) ثروت­مند به نگاه کند و مرا حمد می گوید و شکر مرا به جای می آورد و فقیر به ثروت­مند نگاه کرده و مرا به دعا می خواند و از من درخواست می کند

ص: 9


1- . کافی 2: 261
2- . کافی 2: 261

لکن الأول فی هذا المقام أنسب.

و قوله إلا اختبارا فی بعض النسخ بالیاء المثناة التحتانیة أی لأنه اختاره و فضله و أکرمه بذلک و فی بعضها بالموحدة أی امتحانا فإذا صبر کان خیرا له و الابتلاء و الاختبار فی حقه تعالی مجاز باعتبار أن فعل ذلک مع عباده لیترتب علیه الجزاء شبیه بفعل المختبر منا مع صاحبه و إلا فهو سبحانه عالم بما یصدر عن العباد قبل صدوره عنهم و زوی علی بناء المجهول فی القاموس زواه زیا و زویا نحاه فانزوی و سره عنه طواه و الشی ء جمعه و قبضه و أقول نائب الفاعل ضمیر الدنیا و قیل هذا مخصوص بزمان دولة الباطل لئلا ینافی ما سیأتی من الأخبار فی کتاب المعیشة.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ بَعْضِ مَشَایِخِهِ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ الْحَاجَةُ أَمَانَةُ اللَّهِ عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ کَتَمَهَا عَلَی نَفْسِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ مَنْ صَلَّی وَ مَنْ کَشَفَهَا إِلَی مَنْ یَقْدِرُ أَنْ یُفَرِّجَ عَنْهُ وَ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَقْتُلْهُ بِسَیْفٍ وَ لَا سِنَانٍ وَ لَا سَهْمٍ وَ لَکِنْ قَتَلَهُ بِمَا نَکَأَ مِنْ قَلْبِهِ (1).

بیان

من صلی أی فی اللیل کله أو واظب علیها.

«10»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ وَ أَبِی إِسْحَاقَ الْخَفَّافِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ لِمُصَاصِ شِیعَتِنَا فِی دَوْلَةِ الْبَاطِلِ إِلَّا الْقُوتُ شَرِّقُوا إِنْ شِئْتُمْ أَوْ غَرِّبُوا لَمْ تُرْزَقُوا إِلَّا الْقُوتَ (2).

بیان

قال الجوهری المصاص خالص کل شی ء یقال فلان مصاص قومه إذا کان أخلصهم نسبا یستوی فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المؤنث و فی النهایة و منه الحدیث اللهم اجعل رزق آل محمد قوتا أی بقدر ما یمسک الرمق من المطعم و فی المصباح القوت ما یؤکل لیمسک الرمق قاله ابن فارس و الأزهری انتهی و قیل هو البلغة یعنی قدر ما یتبلغ به من العیش و یسمی ذلک أیضا کفافا لأنه

ص: 10


1- 1. الکافی ج 2 ص 261.
2- 2. الکافی ج 2 ص 261.

اما اولین مورد در این خصوص متناسب تر است.

عبارت «الا إختبارا» در برخی از نسخه ها با یاء دونقطه زیرحرف ذکر شده است زیرا (خداوند آن بنده را به وسیله فقر) برگزیده و برتری داده و بزرگ داشته است، در برخی از نسخه ها همراه با ترکیب است و به معنای برای آزمایش است، پس اگر صبر پیشه کند برای او بهتر خواهد بود. ابتلا و آزمایش خداوند مجاز است به این اعتبار که خداوند برای عطای پاداش به بندگان، به این صورت عمل می نماید. این به کار به عمل ما در ارتباط با ممتحن و آزمایش شونده است، زیرا خداوند سبحان پیش از اینکه بندگان عملی انجام دهند، از آن آگاه است. «زوی» مجهول است، در فرهنگ لغت زواه زیا و زویا نحاه فانزوی: پوشاندن، پنهان­کردن و مخفی­ساختن است، و سُِّره عنه: آن را درهم­پیچید و برای اشیا یعنی آن را جمع کرد و نائب فاعل ضمیر دنیا است و گفته می شود این به زمان حکومت باطلان اختصاص دارد و چه بسا با اخباری که در کتاب معیشه خواهد آمد، منافات داشته باشد .

روایت9.

اصول کافی: امام صادق علیه­السلام از پیامبر صلی­الله علیه و آله نقل فرمود: ای علی، همانا خداوند نیاز را میان مخلوقاتش به امانت گذاشته است، پس هر کس آن را پنهان کند خداوند پاداش نمازگزار را به وی عطا کند و هر کس فقر خود را نزد کسی فاش سازد که قادر به یاری اوست، ولی کمکش نکند، وی را کشته است. این کشتن نه با شمشیر است و نه با تیر و نیزه، بلکه به وسیله جراحتی که بر قلبش وارد می کند، او را به قتل می رساند.(1)

شرح

منظور از نمازگزار کسی است که تمام شب را به عبادت می­پردازد و یا همواره آداب واحکام آن را به خوبی به جای می­آورد.

روایت10.

اصول کافی: از امام صادق علیه­السلام نقل شده است، شیعیان خالص ما در دولت باطل فقط به اندازه سد رمق سهم دارند، شما اگر به شرق عالم و یا به غرب آن بروید بیش از نیاز روزانه نمی توانید بدست بیاورید.(2)

شرح

جواهری می گوید: «المصاص» خالص هر چیزی را گویند، فلانی خالص قوم خود است، به این معنا که از نظر اصل ونسب خالص تر باشد، مفرد ومثنی و جمع در این کلمه یکسان به کار می رود. در کتاب نهایه آمده است: خداوندا رزق و روزی اهل­بیت محمد صلی­الله علیه و آله را قوت قرار ده، یعنی به اندازه ای که تنها رفع گرسنگی کند. در مصباح از ابن فارس و ازهری نقل شده است: قوت آن غذایی است که خورده می شود تا شخص زنده بماند؛ و نیز گفته می شود: قوت، کفاف / بسندگی است، یعنی به اندازه ای که از معیشت حاصل می شود، به آن کفاف هم می گویند،

ص: 10


1- . کافی 2: 261
2- . کافی 2: 261

قدر یکفه عن الناس و یغنیه عن سؤالهم ثم بالغ علیه السلام فی أن نصیبهم القوت بقوله شرقوا إلخ و هو کنایة عن الجد فی الطلب و السیر فی أطراف الأرض.

«11»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَعْدَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَلْتَفِتُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ شَبِیهاً بِالْمُعْتَذِرِ إِلَیْهِمْ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا أَفْقَرْتُکُمْ فِی الدُّنْیَا مِنْ هَوَانٍ بِکُمْ عَلَیَّ وَ لَتَرَوُنَّ مَا أَصْنَعُ بِکُمُ الْیَوْمَ فَمَنْ زَوَّدَ أَحَداً مِنْکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِیَدِهِ فَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ قَالَ فَیَقُولُ رَجُلٌ مِنْهُمْ یَا رَبِّ إِنَّ أَهْلَ الدُّنْیَا تَنَافَسُوا فِی دُنْیَاهُمْ فَنَکَحُوا النِّسَاءَ وَ لَبِسُوا الثِّیَابَ اللَّیِّنَةَ وَ أَکَلُوا الطَّعَامَ وَ سَکَنُوا الدُّورَ وَ رَکِبُوا الْمَشْهُورَ مِنَ الدَّوَابِّ فَأَعْطِنِی مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُمْ فَیَقُولُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَکَ وَ لِکُلِّ عَبْدٍ مِنْکُمْ مِثْلُ مَا أَعْطَیْتُ أَهْلَ الدُّنْیَا مُنْذُ کَانَتِ الدُّنْیَا إِلَی أَنِ انْقَضَتِ الدُّنْیَا سَبْعُونَ ضِعْفاً(1).

بیان

و لترون بسکون الواو و تخفیف النون أو بضم الواو و تشدید النون المؤکدة ما أصنع ما موصولة أو استفهامیة فمن زوّد علی بناء التفعیل أی أعطی الزاد للسفر کما ذکره الأکثر أو مطلقا فیشمل الحضر فی المصباح زاد المسافر طعامه المتخذ لسفره و تزود لسفره و زودته أعطیته زادا و نحوه قال الجوهری و غیره لکن قال الراغب الزاد المدخر الزائد علی ما یحتاج إلیه فی الوقت منکم أی أحدا منکم کما فی بعض النسخ و قیل من هنا اسم بمعنی البعض و قیل معروفا صفة للمفعول المطلق المحذوف أی تزویدا معروفا و فی النهایة التنافس من المنافسة و هی الرغبة فی الشی ء و الانفراد به و هو من الشی ء النفیس الجید فی نوعه و نافست فی الشی ء منافسة و نفاسا إذا رغبت فیه و نفس بالضم نفاسة أی صار مرغوبا فیه و نفست به بالکسر أی بخلت و نفست علیه الشی ء نفاسة إذا لم تره له أهلا.

و المشهور من الدواب التی اشتهرت بالنفاسة و الحسن فی القاموس المشهور

ص: 11


1- 1. الکافی ج 2 ص 261.

زیرا به اندازه ای است که ایشان را از مردم بی نیاز کرده و از درخواست از آنان باز می دارد، سپس آن حضرت علیه­السلام در به دست آوردن روزی مبالغه کرده و می فرماید «شرقوا و» الخ، کنایه از تلاش و کوشش در کسب روزی و پیمودن زمین است.

روایت11.

اصول کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: خداوند روز قیامت به بندگان فقیرمومن خود توجه کرده و با دلجویی به آن ها می فرماید: به عزت و جلالم سوگند، در دنیا شما را برای خواری و پستی فقیر نساختم و امروز خواهید دید که چه چیز به شما عطا می نمایم، پس هر کس در دنیا به شما نیکی کرده، دستش را بگیرید و وارد بهشت نمایید. حضرت علیه­السلام می فرماید: فقیری می گوید: بارالها، اهل دنیا با یکدیگر رقابت­ نمودند: ازدواج کردند، لباس های نرم و لطیف پوشیدند، غذا خوردند، در کاخ ها زندگی کردند، بر مرکب های مشهور سوار شدند، پس آنچه را به آنان بخشیدی به من نیز عطا فرما. خدای تبارک و تعالی می فرماید: ، هفتاد برابر آنچه که اهل دنیا از روز ازل تا روزی که دنیا زمانش پایان یافت ،به هر کدام از شما عطا می کنم.(1)

شرح

«و لترون» با سکون واو و تخفیف نون و یا ضم واو و تشدید نون مؤکد؛ «ما أصنع» ما موصوله یا استفهامیه است؛ «فمن زود» در جایگاه مفعول، یعنی زاد و توشه سفر را آماده کرد، بیشتر مفسران با این نظر موافق­اند و یا به طور مطلق بوده و شامل شهر و آبادی نیز می شود.

در مصباح آمده است: «الزاد» توشه اضافی را گویند که بیش از نیاز باشد. «منکم» یعنی یکی از شما؛ در برخی از نسخه ها به این صورت آمده است. می گویند: «من» در اینجا اسم و به معنای یکی است.

می گویند: «معروفا» صفت مفعول مطلق محذوف است، یعنی «تزویدا معروفا». در کتاب النهایه، تنافس از منافسه بوده و یه معنای تمایل در چیزی و بی همتا شدن در آن است و به شیء نفیس و ارزشمند که در نوع خود بی نظیر است، اطلاق می شود. نافس فی الشیء منافسه نفاسا هنگامی گویند که به چیزی میل و تمایل داشته باشد. نفس با ضمه و نفاسه یعنی مطلوب و خواستنی شد؛ «نفس» با کسره یعنی بخل ورزید؛ و نفست علیه الشیء نفاسه؛ هنگامی است که او را لایق آن چیز نداند.

«المشهور من الدواب» مرکبی را گویند که از نظر بها و نیکی شهره باشد. در فرهنگ لغت، مشهور

ص: 11


1- . کافی 2: 261

المعروف المکان المذکور و النبیه و فی النهایة فیه الضعف فی المعاد أی مثلی الأجر یقال إن أعطیتنی درهما فلک ضعفه أی درهمان و ربما قالوا تلک ضعفاه و قیل ضعف الشی ء مثله و ضعفاه مثلاه و قال الأزهری الضعف فی کلام العرب المثل فما زاد و لیس بمقصور علی مثلین فأقل الضعف محصور فی الواحد و أکثره غیر محصور.

«12»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِیعاً یَرْفَعَانِهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِیراً وَ لَا کَافِرٌ إِلَّا غَنِیّاً حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقَالَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا(1) فَصَیَّرَ اللَّهُ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً وَ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً(2).

بیان

رَبَّنا لا تَجْعَلْنا أقول هذا تتمة قول إبراهیم حیث قال فی سورة الممتحنة قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ قال فی مجمع البیان معناه لا تعذبنا بأیدیهم و لا ببلاء من عندک فیقولوا لو کان هؤلاء علی حق لما أصابهم هذا البلاء و قیل معناه لا تسلطهم علینا فیفتنونا عن دینک و قیل معناه ألطف لنا حتی نصبر علی أذاهم و لا نتبعهم فنصیر فتنة لهم و قیل معناه اعصمنا من موالاة الکفار فإنا إذا والیناهم ظنوا أنا صوبناهم و قیل معناه لا تخذلنا إذا حاربناهم فلو خذلتنا لقالوا لو کان هؤلاء علی الحق لما خذلوا انتهی (3).

ص: 12


1- 1. الممتحنة: 5.
2- 2. الکافی ج 2 ص 262.
3- 3. مجمع البیان ج 9 ص 271.

یعنی از نظر جایگاه معروف بوده و بزرگ باشد. در نهایه آمده است: «ضعف» پاداش دوبرابر است. می گویند: اگر یک درهم به من بدهی، دو برابر آن به تو می دهم، یعنی دو درهم. ممکن است گفته اند: آن دو برابرش است. ونیزگفته شده: «ضعف الشیء» مانند آن شیء است، و «ضعفاه» شبیه بودن آن دوچیز به هم دیگر است. ازهری می گوید: «ضعف» در زبان عربی، به مثل و مانند شیء و بیش از آن اطلاق می شود و معنای آن منحصردر دو برابر چیزی نیست. کم­ترین­مقداری که از معنای کلمه «ضعف» استفاده می­شود، منحصر در یک نمونه آن شیء به کار می رود و بیشتر از یک برابر آن تا بی نهایت می باشد.

روایت12.

کافی: امام صادق علیه­السّلام فرمود: در فرزندان آدم مؤمنان همواره فقیر بودند و کافران پیوسته توانگر؛ تا زمان حضرت ابراهیم علیه­السلام که از خداوند چنین خواست : بار خدایا ما را در برابر کافران آزمایش نکن(1)، و خداوند برای هر یک از آن دو گروه دارایی­ها و احتیاجاتی قرار داد، وگروهی را ثروت داده و گروهی را هم محتاج کرده است.(2)

شرح

«ربنا لاتجعلنا» من می گویم: این تکمیل سخن ابراهیم علیه­السلام است که خداوند در سوره ممتحنه می فرماید: «قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ* رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیم»

{قطعاً برای شما در [پیروی از] ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست: آنگاه که به قوم خود گفتند: «ما از شما و از آنچه به جای خدا می پرستید بیزاریم. به شما کفر می ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید.» جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ی] خود [گفت:] «حتماً برای تو آمرزش خواهم خواست، با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم.» «ای پروردگار ما! بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست. پروردگارا، ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] برای کسانی که کفر ورزیده اند مگردان، و بر ما ببخشای که تو خود توانای سنجیده کاری.»}

در مجمع­البیان آمده است: آیه به این معناست که ما را نه به وسیله ثروتمندان عذاب کن و نه به وسیله بلا و مصیبتی از جانب خود به سختی مفکن، تا سبب نشود آن ها بگویند: اگر این­ها{مومنان} بر حق بودند، به این بلا دچار نمی شدند.

گفته می شود: آیه به این معناست: آن ها را بر ما مسلط مساز که ما را از دین تو باز دارند. و نیز می گویند: به این معناست که بر ما لطف فرما تادر برابر آزار و اذیت آنان شکیبا باشیم ومجبور به پیروی ازآنان نگردیم، چرا که موجب فتنه و آزمایش آنان می شویم. و نیز می گویند: به این معناست که ما را از دوستی با کفار حفظ فرما، زیرا چنان­چه با آنان دوستی نماییم، گمان می کنند آنان­را برحق دانسته وتصدیق­شان می­کنیم. و می گویند: به این معناست: هنگام جنگ با کفار ما را فرو مگذار، زیرا اگر ما را فرو گذاری، خواهند گفت: اگر این مومنان بر حق بودند، خداوند آنان را ترک نکرده و یاری می نمود.(3)

ص: 12


1- 26. ممتحنه / 5
2- . کافی 2: 262
3- . مجمع البیان 9: 217

و أقول المعنی المستفاد من الخبر قریب من المعنی الأول لأن الفقر أیضا بلاء یصیر سببا لافتتان الکفار إما بأن یقولوا لو کان هؤلاء علی الحق لما ابتلوا بعموم الفقر فیهم أو بأن یفروا من الإسلام خوفا من الفقر فی هؤلاء.

أموالا و حاجة أی صار بعضهم ذوی مال و بعضهم محتاجین مفتاقین و لا ینافی هذا کون الأموال فی الکفار أو غیر الخلص من المؤمنین أکثر و الفاقة فی خلص المؤمنین أو کلهم أکثر و أشد.

«13»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مُوسِرٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَقِیُّ الثَّوْبِ فَجَلَسَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَ رَجُلٌ مُعْسِرٌ دَرِنُ الثَّوْبِ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِ الْمُوسِرِ فَقَبَضَ الْمُوسِرُ ثِیَابَهُ مِنْ تَحْتِ فَخِذَیْهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ خِفْتَ أَنْ یَمَسَّکَ مِنْ فَقْرِهِ شَیْ ءٌ قَالَ لَا قَالَ فَخِفْتَ أَنْ یُصِیبَهُ مِنْ غِنَاکَ شَیْ ءٌ قَالَ لَا قَالَ فَخِفْتَ أَنْ یُوَسِّخَ ثِیَابَکَ قَالَ لَا قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی قَرِیناً یُزَیِّنُ لِی کُلَّ قَبِیحٍ وَ یُقَبِّحُ لِی کُلَّ حَسَنٍ وَ قَدْ جَعَلْتُ لَهُ نِصْفَ مَالِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْمُعْسِرِ أَ تَقْبَلُ قَالَ لَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ لِمَ قَالَ أَخَافُ أَنْ یَدْخُلَنِی مَا دَخَلَکَ (1).

بیان

فجلس إلی رسول الله صلی الله علیه و آله قال الشیخ البهائی قدس سره إلی إما بمعنی مع کما قال بعض المفسرین فی قوله تعالی مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ (2) أو بمعنی عند کما فی قول الشاعر: أشهی إلی من الرحیق السلسل

و یجوز أن یضمن جلس معنی توجه أو نحوه درن الثوب بفتح الدال و کسر الراء صفة مشبهة من الدرن بفتحهما و هو الوسخ و أقول فی المصباح درن الثوب درنا فهو درن مثل وسخ وسخا فهو وسخ وزنا و معنی.

فقبض الموسر ثیابه قیل أی أطراف ثوبه من تحت فخذیه کان الظاهر

ص: 13


1- 1. الکافی ج 2 ص 262.
2- 2. الصف: 14.

می گویم: معنایی که از روایت برداشت می شود به معنای اول نزدیک تر است، زیرا فقر بلایی است که موجب آزمایش کفار می شود، به این صورت که بگویند: اگر اینان بر حق بودند بیشتر آنان به فقر مبتلا نمی شدند، و یا از بیم فقر از اسلام گریزان شوند.

«اموالا و حاجه» یعنی برخی ثروت­مند شده و برخی دیگر فقیر. اموال کفار و یا مومنان غیر مخلص بیشتر است، فقر در مومنان مخلص و یا عموم مومنان بیشتر می باشد .

روایت13.

کافی: یکی از راویان گوید: امام صادق علیه­السّلام فرمود: مرد توانگری خدمت حضرت رسول صلی­اللَّه علیه و آله آمد و در کنار آن جناب نشست، در این هنگام مرد فقیری آمد در کنار آن مرد توانگر خوش لباس نشست

مرد ثروت­مند هنگامی که دید شخص فقیر نزدیک اونشسته، لباسش را که زیر پای فرد فقیر رفته بود کشیده و خود را از او دور کرد، رسول اکرم صلی­اللَّه علیه و آله فرمود: آیا ترسیدی از فقر او چیزی به تو برسد که خود را از او کنار می کشی و فاصله می گیری؟.

مرد توانگر گفت: خیر، رسول اکرم فرمود: ترسیدی از داریی­هایت چیزی به او برسد[واز ثروتت چیزی کاسته شود]، گفت خیر این هم نیست، فرمود: ترسیدی لباست کثیف شود، گفت: خیر، فرمود: پس چه چیزی تورا واداشت که چنین رفتاری[زشت]را مرتکب شوی؟

آن مرد عرض کرد یا رسول­اللَّه در من،حالت وصفتی[بد] است که زشتی­ها را در نظرم زیبا جلوه می­دهد و نیکویی­ها وخوبی­ها را ناپسند و زشت می­نمایاند و اینک [برای دل­جویی

از وی] ،نصف دارایی خود را به او می دهم، رسول خدا به آن مرد فقیر گفت: قبول می کنی، گفت: خیر نمی گیرم، آن مرد گفت: چرا قبول نمی­کنی؟ گفت: برای اینکه می­ترسم من نیزمانند تو بشوم وبه آن­چه در تو راه یافته گرفتار شوم.(1)

شرح

شیخ بهایی قدس­سره، در شرح عبارت «فجلس إلی رسول­الله صلی­الله علیه وآله» می گوید: «الی» یا به معنای «مع» است، همان­طور که برخی از مفسران در نفسیر آیه شریفه «من أنصاری إلی الله»(2) {یاران من در راه خدا چه کسانی هستند؟} و یا به معنای «عندکما» (نزد شما) است، مانند گفتار شاعری که چنین سروده: «أشهی إلی ٌ من الرحیق السلسل؛ نزد من از نوشیدن جام­های پی در پی هم گواراتر است». و نیز می توان لفظ«جلس» را شامل معنای توجه­کردن، روکردن یا مانند آن­ دانست. «درن الثوب» با فتحه دال و کسره راء، صفت مشبهه از «درن» با فتحه حروف، بوده و به معنای آلودگی می باشد. من می گویم: در مصباح درن الثوب درنا فهو درن، معادل ومانند وسخ وسخا فهو وسخ است و هردو لفظ بر یک وزن ودارای یک معنا (آلوده­شدن) هستند.

گفته­شده، عبارت «فقبض الموسر ثیابه» به این معناست که گوشه لباسش را جمع کرد؛ به نظر می رسد «من تحت فخذیه»

ص: 13


1- . کافی 2: 262
2- . صف / 14

إرجاع ضمیر فخذیه إلی المعسر و لو کان راجعا إلی الموسر لما کان لجمع الطرف الآخر وجه إلا أن یکون لموافقة الطرف الآخر و فیه تکلفات أخر.

و قال الشیخ المتقدم رحمه الله ضمیر فخذیه یعود إلی الموسر أی جمع الموسر ثیابه و ضمها تحت فخذی نفسه لئلا تلاصق ثیاب المعسر و یحتمل عوده إلی المعسر و من علی الأول إما بمعنی فی أو زائدة علی القول بجواز زیادتها فی الإثبات و علی الثانی لابتداء الغایة و العود إلی الموسر أولی کما یرشد إلیه قوله علیه السلام فخفت أن یوسخ ثیابک لأن قوله علیه السلام فخفت أن یوسخ ثیابک الغرض منه مجرد التقریع للموسر کما هو الغرض من التقریعین السابقین أعنی قوله خفت أن یمسک من فقره شی ء خفت أن یصیبه من غناک شی ء و هذه التقریعات الثلاث منخرطة فی سلک واحد و لو کان ثیاب الموسر تحت فخذی المعسر لا یمکن أن یکون قبضها من تحت فخذیه خوفا من أن یوسخها.

أقول

ما ذکره قدس سره و إن کان التقریع فیه أظهر و بالأولین أنسب لکن لا یصیر هذا مجوزا لارتکاب بعض التکلفات إذ یمکن أن یکون التقریع لأن سرایة الوسخ فی الملاصقة فی المدة القلیلة نادرة أو لأن هذه مفسدة قلیلة لا یحسن لأجلها ارتکاب إیذاء المؤمن.

إن لی قرینا یزین لی کل قبیح قال رحمه الله أی إن لی شیطانا یغوینی و یجعل القبیح حسنا و الحسن قبیحا و هذا الفعل الشنیع الذی صدر منی من جملة إغوائه لی.

أقول

و یمکن أیضا أن یراد بالقرین النفس الأمارة التی طغت و بغت بالمال أو المال أو الأعم کما قال تعالی إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی (1) و قال فی النهایة و منه الحدیث ما من أحد إلا وکل به قرینه أی مصاحبه من الملائکة أو الشیاطین و کل إنسان فإن معه قرینا منهما فقرینه من الملائکة یأمره بالخیر و یحثه علیه و قرینه من الشیاطین یأمره بالشر و یحثه علیه.

ص: 14


1- 1. العلق: 6- 7.

ضمیر در «فخذیه» به فقیر بر می گردد، اگر مرجع ضمیر ثروت­مند بود، مرد فقیر دلیلی نداشته که لباسش را جمع کند، مگر اینکه بگوییم در مقابل رفتاری که از فرد ثروت­مند سر زده، او نیز چنین رفتاری از خود نشان داده است، واگر بخواهیم مرجع ضمیر را مرد ثروت­مند بدانیم، مفهوم جمله دچار پیچیدگی و اشکال­های دیگری نیزخواهد شد .

شیخ المتقدم رحمه­الله می گوید: ضمیر «فخذیه» به ثروت­مند بر می گردد، به این معنی که شخص ثروت­مند دنباله لباسش را جمع کرد و زیر پای خود گذاشت تا به لباس های فقیر نچسبد. و ممکن است مرد فقیر مرجع ضمیر باشد، و «من» با درنظر گرفتن احتمال اول [که مرد ثروت­مند مرجع ضمیر باشد] ،یا به معنای «فی» است یا بنا به قولی که در اثبات «من» می­تواند زایده قرار گیرد ،آن­را زایده بدانیم و اگر احتمال دوم را پذیرفتیم[ که مرد فقیر مرجع ضمیر است]،«من»برای ابتدای غایت به کار رفته است . وصحیح­تر آن است که مرد ثروت­مند را مرجع ضمیر بدانیم،و سخن پیامبر صلی­الله علیه و آله که فرمود: «ترسیدی لباست کثیف شود؟» نیز موید این نظرمی باشد؛ چون هدف حضرت صلی­الله علیه و اله از این سخن، نکوهش مرد ثروت­مند بوده است، همان­طور که منظور از دو عبارت «ترسیدی فقر او گریبان­گیر تو نیز بشود؟» و «ترسیدی چیزی از ثروت تو را بهره­مند گردد؟» برای نکوهش فرد ثروت­مند است.

این سه نکوهش، در یک راستا قرار دارند. حتی اگر لباس ثروت­مند زیر پای فقیر بود، نمی توان گفت وی از بیم کثیف شدن لباسش، آن را از زیر پای فقیر بیرون بکشد .

من می گویم

آنچه که ایشان قدس­سره بیان کرده است، گرچه نکوهش در آن آشکار بوده وبا معنای دو جمله اول در کلام رسول­الله مناسبت­ دارد ، اما مجوز چنین برخوردی نمی شود. ممکن است نکوهش به این دلیل باشد که انتقال آلودگی در چنین مدت کوتاهی بسیار کم اتفاق می­افتد ، و یا به این دلیل است که مفسده چنین چیزی [که لباس آلوده گردد]، کم بوده و ارزش آزردن مومن را ندارد.

«إن لی قرینا یزین لی کل قبیح» شیخ رحمه­الله می گوید: به این معناست که شیطان همراه من، مرا فریب داده و زشت را برای من زیبا و زیبا را برای من زشت جلوه می دهد، و چنین عمل زشتی که از من سرزده، به سبب فریب خوردن من از وسوسه های شیطانی است.

من می گویم

ممکن است منظور از هم­نشین، نفس اماره­ای می­باشد که به خاطر ثروت و مال زیاد طغیان کرده یا ثروت زیاد یا به طورکلی دارایی­های بسیاری که داشته است، خود را بی­نیاز احساس کرده وسبب سرکشی ونافرمانی او از حق گشته است ، همان­طور که خدای متعال می فرماید: «إن الانسان لیطغی» {حقّاً که انسان سرکشی می کند، همین که خود را بی نیاز پندارد.}(1)

در نهایه این حدیث نقل شده است هیچ کسی نیست مگر برای او هم­نشینی از فرشتگان وشیطان­ها قرار داده شده است، و پس هر فردی به همراهش فرشته ای قرار دارد که او را به انجام کار خوب بر می­انگیزاند و شیطانی که از راه خیر باز داشته و به بدی تشویق می­کند.

ص: 14


1- . علق 6 - 7

و جعلت له نصف مالی أی فی مقابلة ما صدر منی إلیه من کسر قلبه و زجرا للنفس عن العود إلی مثل هذه الزلة قال أخاف أن یدخلنی ما دخلک أی مما ذکرت أو من الکبر و الغرور و الترفع علی الناس و احتقارهم و سائر الأخلاق الذمیمة التی هی من لوازم التمول و الغنی.

«14»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی مُنَاجَاةِ مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ (1).

بیان

الشعار بالکسر ما ولی الجسد من الثیاب لأنه یلی شعره و یستعار للصفات المختصة و فی حدیث الأنصار أنتم الشعار دون الدثار و الشعار أیضا علامة یتعارفون بها فی الحرب و الفقر من خصائص الصالحین و مرحبا أی لقیت رحبا و سعة و قیل معناه رحب الله بک مرحبا و القول کنایة عن غایة الرضا و التسلیم.

ذنب عجلت عقوبته أی أذنبت ذنبا صار سببا لأن أخرجنی الله من أولیائه و اتصفت بصفات أعدائه أو ابتلانی بالمشقة التی ابتلی بها أصحاب الأموال کما قال تعالی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(2) و ما قیل من أن الذنب من الغنی فهو بعید جدا.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِلْمَسَاکِینِ بِالصَّبْرِ وَ هُمُ الَّذِینَ یَرَوْنَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (3).

ص: 15


1- 1. الکافی ج 2 ص 263.
2- 2. براءة: 55.
3- 3. الکافی ج 2 ص 263.

«و جعلت له نصف مالی» یعنی برای جبران عملی که از من سرزده و قلب او را شکسته ام و نیز به عنوان مجازاتی برای نفسش تا دیگر مرتکب چنین لغزشی نشود. «أخاف أن یدخلنی ما دخلک» یعنی از آنچه در مورد حالت درونیت ذکر کردی و یا از کبر و غرور و خودبزرگ­بینی نسبت به مردم و تحقیر آنان و دیگر اخلاق نکوهیده که در اثر ثروت­ زیاد واحساس بی­نیازی در انسان پدید می­آید

روایت14.

کافی: امام صادق علیه­السّلام فرمود: خداوند در مناجات خود به موسی علیه­السّلام فرمود: ای موسی: هرگاه مشاهده کردی که فقر به طرف تو می آید به او خوش آمد بگو، که فقر از شعار بندگان صالح می باشد، و هر گاه دیدی که مال به طرفت می آید بگو این گناهی است که مجازاتش زود تحقق یابد[در همین دنیا مجازتش فراهم گشته وبه آخرت گذاشته نمی­شود].(1)

شرح

«الشعار» به کسره شین، لباس زیری است که جسم را می پوشاند، زیرا بر روی موی بدن قرار می گیرد، و استعاره از ویژگی های خاصی است، در حدیثی درباره انصار آمده است: شما لباس زیرین هستید و نه جامه رو.

همچنین «الشعار» به معنای نشان وپرچمی است که به وسیله آن در جنگ شناخته می­شوند، و فقر از ویژگی­های صالحان است، «مرحبا» یعنی به مکان فراخ و وسیعی رسیده ای. گفته می شود: یعنی، خداوند جایگاه تو را وسیع گردانیده است، این سخن کنایه از نهایت خشنودی و تسلیم بودن فرد می باشد.

«ذنب عجلت عقوبته» یعنی گناهی مرتکب شده ام که باعث شده است خداوند مرا از زمره اولیای خود خارج ساخته و ویژگی دشمنان الهی را به دست آورده ام، ویا به این معناست که مرا به گرفتاری سختی مبتلا نموده است که ثرت­مندان را بدان می آزماید، همان­طور که خدای متعال می فرماید: «إنما یرید الله لیعذبهم فی الحیاه الدنیا» {جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله اینها عذابشان کند} و اینکه می گویند گناه از بی­نیازی سرچشمه می­گیرد ، بسیار بعید است.

روایت15.

امام صادق علیه السّلام از رسول خدا صلی­اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: خوشا به حال نیازمندانی که صبر می کنند، و آنها کسانی هستند که ملکوت آسمانها و زمین را مشاهده می کنند.(2)

ص: 15


1- . کافی 2: 263
2- . کافی 2: 263
بیان

قد مر تفسیر طوبی (1) و قوله بالصبر إما للسببیة أی طوبی لهم بسبب الصبر أو للملابسة فیکون حالا عن المساکین و لا یبعد أن یقرأ المساکین بالتشدید للمبالغة أی المتمسکین کثیرا بالصبر.

و رؤیة ملکوت السماوات و الأرض للکمل منهم و هم الأنبیاء و الأوصیاء و من یقرب منهم من الأولیاء و یمکن أن یکون لرؤیة ملکوت السماوات و الأرض مراتب یحصل لکل منهم مرتبة یلیق بهم فمنهم من یتفکر فی خلق السماوات و الأرض و نظام العالم فیعلم بذلک قدرته تعالی و حکمته و أنه لم یخلقها عبثا بل خلقها لأمر عظیم و هو عبادة الله سبحانه و معرفته کما قال تعالی یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا(2) و منهم من یتفکر فی أن خالق السماوات و الأرض لا یکون عاجزا و لا بخیلا فلم یفقرهم و یحوجهم إلا لمصلحة عظیمة فیصبر علی بلاء الله و یرضی بقضائه

ص: 16


1- 1. روی الصدوق فی المعانی ص 112 بإسناده عن أبی بصیر قال: قال الصادق علیه السلام: طوبی لمن تمسک بأمرنا فی غیبة قائمنا فلم یزغ قلبه بعد الهدایة، فقلت له جعلت فداک و ما طوبی؟ قال: شجرة فی الجنة أصلها فی دار علیّ بن أبی طالب علیه السلام و لیس مؤمن الا و فی داره غصن و أغصانها، و ذلک قول اللّه عزّ و جلّ« طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ». و روی العیّاشیّ فی تفسیره ج 2 ص 213 عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام فی حدیث: و طوبی شجرة فی الجنة أصلها فی دار رسول اللّه فلیس من مؤمن الا و فی داره غصن من أغصانها لا ینوی فی قلبه شیئا الا آتاه ذلک الغصن، و لو أن راکبا مجدا سار فی ظلها مائة عام ما خرج منها و لو أن غرابا طار من أصلها ما بلغ أعلاها حتّی یبیاض هرما. و قال الشرتونی فی الأقرب: الطوبی مصدر بمعنی الطیب أصله طیبی- بضم الطاء قلبت الیاء واوا لسکونها بعد ضمة و جمع الطیبة، هو من نوادر الجموع، و تأنیث الأطیب و الغبطة و السعادة و الحسنی و الخیر و الخیرة و شجرة فی الجنة أو الجنة بالهندیة، و یقال لها طیبی- بکسر الطاء- أیضا.
2- 2. آل عمران: 191.

شرح

تفسیر «طوبی»(1) بیان شد. عبارت «بالصبر» برای بیان سبب این خوش اقبالی است، یعنی خوشا به حال آن ها به خاطر صبرشان؛یا به خاطر اینکه فقرایی که صبر می­کنند به این خوش اقبالی خواهند رسید و در این صورت [بالصبر] برای بیان حالت مساکین [جمیله حالیه] است. بعید نیست که «مسّاکین» به تشدید وبرای مبالغه بوده و یعنی کسانی که بسیار صبر پیشه می کنند.

دیدن ملکوت آسمان و زمین برای افراد صاحب کمالی مانند انبیا و اوصیا و اولیایی است که به ایشان نزدیک اند. ممکن است منظور از دیدن ملکوت آسمان و زمین، مراتبی باشد که هر یک از آنان به فراخور مقام خود به آن می رسند، برخی در آفرینش آسمان و زمین و نظام جهان اندیشه کرده و از این رهگذر، به قدرت و حکمت الهی پی ببرد، و اینکه خداوند آن ها را بیهوده خلق نکرده بلکه هدف والایی در آن است، که همان پرستش پروردگار و شناخت اوست، همان­طور که خدای متعال می فرماید: «یتفکرون فی خلق السماوات و الأرض ربنا ما خلقت هذا باطلا» {و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند [که:] پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده ای}(2)

برخی می اندیشند آفریننده آسمان و زمین نه ناتوان است و نه بخیل، پس آنان را جز برای مصلحتی بزرگ فقیر و نیازمند نساخته است، پس براین بلایی که پروردگار آن­ها را گرفتار کرده شکیبایی می­ورزند و در برابر خواسته واراده او خشنود هستند

ص: 16


1- . شیخ صدوق در معانی: 112 به نقل از ابابصیر نقل می کند: امام صادق علیه­السلام فرمود: طوبی از آن کسی است که در غیبت قائم ما، به امر ما چنگ زند و قلبش پس از هدایت گمراه نگردد، عرض کردم: فدایتان شوم، طوبی چیست: فرمود: نام درختی است در بهشت که ریشه آن در خانه علی بن ابی طالب علیه­السلام قرار دارد، هیچ مومنی نیست مگر اینکه شاخه ای از آن در خانه اش وجود دارد، و خدای متعال می فرماید: «طوبی لهم و حسن مآب» {خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.} عیاشی در جلد 2 تفسیر خود ص 213 به نقل از ابابصیر و ایشان از امام صادق علیه­السلام نقل می کند: طوبی درختی بهشتی است که ریشه آن در خانه رسول خدا صلی­الله علیه و آله قرار دارد، هیچ مومنی نیست مگر اینکه شاخه ای از آن در خانه خود دارد، در قلب خود قصد هر کار خیری که نماید، به برکت آن شاخه است، اگر سوارکاری یکصد سال به طور پیوسته در سایه آن راه بپیماید، از سایه آن خارج نمی شود و اگر کلاغی از ریشه و ابتدای آن به پرواز در آید، بر سر آن نخواهد رسید، حتی اگر تمام عمر پرواز کند و پیر شود. شیخ شوشتری (ره) در اقرب می گوید: طوبی مصدری به معنای طیب و پاکیزه است که اصل آن «طیبی» - با ضمه طاء- و یاء در آن به دلیل اینکه پس از ضمه قرار گرفته، به «واو» تبدیل شده و جمع آن «طیبه» و از جمع های نادر به شمار می رود، و تأنیث واژه «أطیب» بوده و به معنای: غبطه و خوشبختی و نیکویی و خیر و بهتر و نام درختی در بهشت و یا جنه هندی و به آن طیبی – با کسره طاء- است.
2- . آل عمران: 191

و کان تفسیر المساکین هنا بالأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام أظهر و قد ورد فی بعض الأخبار تفسیره بهم علیهم السلام فإن المسکنة الخضوع و الخشوع و التوسل بجناب الحق سبحانه و الإعراض عن غیره قال فی النهایة قد تکرر فی الحدیث ذکر المسکین و المساکین و المسکنة و التمسکن و کلها یدور معناها علی الخضوع و الذلة و قلة المال و الحال السیئة و استکان إذا خضع و المسکنة فقر النفس و تمسکن إذا تشبه بالمساکین و هو جمع المسکین و هو الذی لا شی ء له و قیل هو الذی له بعض الشی ء و قد تقع المسکنة

علی الضعف و منه حدیث قیلة صدقت المسکنة أراد الضعف و لم یرد الفقر و فیه اللهم أحینی مسکینا و أمتنی مسکینا و احشرنی فی زمرة المساکین أراد به التواضع و الإخبات و أن لا یکون من الجبارین المتکبرین و فیه أنه قال للمصلی تبأس و تمسکن أی تذلل و تخضع و هو تمفعل من السکون.

«16»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا مَعْشَرَ الْمَسَاکِینِ طِیبُوا نَفْساً وَ أَعْطُوا اللَّهَ الرِّضَا مِنْ قُلُوبِکُمْ یُثِبْکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی فَقْرِکِمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَا ثَوَابَ لَکُمْ (1).

بیان

نفسا تمییز و یدل علی أن الثواب إنما هو علی الرضا بالفقر لا علی أصل الفقر و حمل علی أصول المتکلمین و هی أن الثواب هو الجزاء الدائم فی الآخرة و هو لا یکون إلا علی الفعل الاختیاری و أما ما یعطیه الله علی الآلام التی یوردها علی العبد فی الدنیا بغیر اختیاره فإنما هو الجزاء المنقطع فی الدنیا أو فی الآخرة أیضا علی قول بعضهم حیث جوزوا أن یکون انقطاعها علی وجه لا یشعر به فلا یصیر سببا لألمه و منهم من جوز کون العوض دائما فی الآخرة.

قال العلامة قدس الله روحه فی الباب الحادی عشر السادسة فی أنه تعالی یجب علیه فعل عوض الآلام الصادرة عنه و معنی العوض هو النفع المستحق الخالی

ص: 17


1- 1. الکافی ج 2 ص 263.

تفسیر مساکین در اینجا به انبیاء و اوصیاء علیهم­السلام آشکار است، در برخی از روایت ها از مساکین به ایشان علیهم­السلام تعبیر شده است، مسکنه به معنای خضوع و خشوع و توسل به حضرت حق و روی گرداندن از غیر خداست.

در نهایه آمده است: در حدیث واژه های مسکین و مسکنه و تمسکن تکرار شده و معنای خضوع و ذلت و کمی مال و ثروت و حال بد از آن برداشت می­شود. «استکان» هنگامی است که شخص فروتنی کند، و «مسکنه» فقر نفس؛ و «تمسکن» زمانی است که تظاهر به درویشی کند، این واژه جمع «مسکین» است، یعنی کسی که بی بهره باشد.

می گویند: مسکین کسی است که اندک مالی دارد، و گاهی «مسکنه» بر ضعف دلالت دارد.در حدیث قیله که می فرماید: «صدقت المسکنه» منظور ضعف و ناتوانی است ونه فقر. در این فراز دعا: بارالها مرا مسکین و فقیر زنده بدار و فقیر بمیران و در زمره فقیران محشور فرما؛ منظور از آن تواضع و فروتنی کردن است و اینکه در شمار ستمگران متکبر نباشد. باز نمونه­ای دیگر که به نمازگزار فرمود: تظاهر به فقر و بیچارگی کن، یعنی تواضع و فروتنی کن. تمسکن بر وزن تمفعل از ریشه «سکون» است.

روایت16.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرد: ای فقرا! نفس خود را پاکیزه دارید و از صمیم قلب راضی و خشنود باشید تا خداوند به خاطر فقرتان به شما پاداش عطا کند، و اگر چنین نکنید هیچ پاداشی نخواهید داشت.(1)

شرح

«نفسا» تمیز بوده و بر این دلالت دارد که پاداش تنها به خاطر رضایت به فقر است و نه به خاطر خود فقر؛ این سخن از اصول متکلمین نشأت گرفته، به این معنا که ثواب، همان پاداش دائم در آخرت است، و جز به عمل اختیاری تعلق نمی گیرد، اما آنچه که خداوند به جبران درد و رنج های غیر ارادی بنده در دنیا به وی عطا می کند، پاداشی متناوب و منقطع در دنیا و نیز در آخرت است، برخی معتقدند، این پاداش کم کم، می تواند به گونه ای باشد که آن را احساس نکند، پس علت درد ورنج او نیست؛ برخی دیگر جبران همیشگی آن را در آخرت می دانند.

علامه قدس الله روحه، در باب یازدهم می گوید: ششمین مطلب اینکه بر خدای متعال واجب است به جبران دردهایی که وارد کرده است، عوض و جبرانی داشته باشد، و معنای عوض این است که سود و منفعتی درخور بوده

ص: 17


1- . کافی2: 263

عن التعظیم و الإجلال و إلا لکان ظالما تعالی الله عن ذلک و یجب زیادته علی الآلام و إلا لکان عبثا.

و قال بعض الأفاضل فی شرحه الألم الحاصل للحیوان إما أن یعلم فیه وجه من وجوه القبح فذلک یصدر عنا خاصة أو لا یعلم فیه ذلک فیکون حسنا و قد ذکر لحسن الألم وجوه الأول کونه مستحقا الثانی کونه مشتملا علی النفع الزائد الثالث کونه مشتملا علی دفع الضرر الزائد عنه الرابع کونه بمجری العادة الخامس کونه متصلا علی وجه الدفع و ذلک الحسن قد یکون صادرا عنه تعالی و قد یکون صادرا عنا.

فأما ما کان صادرا عنه تعالی علی وجه النفع فیجب فیه أمران أحدهما العوض و إلا لکان ظالما تعالی الله عنه و یجب أن یکون زائدا علی الألم إلی حد یرضی عنه کل عاقل لأنه یقبح فی الشاهد إیلام شخص لتعویضه ألمه من غیر زیادة لاشتماله علی العبث و ثانیهما اشتماله علی اللطف إما للمتألم أو لغیره لیخرج عن العبث فأما ما کان صادرا عنا مما فیه وجه من وجوه القبح فیجب علیه تعالی الانتصاف للمتألم من المؤلم لعدله و لدلالة الأدلة السمعیة علیه و یکون العوض هنا مساویا للألم و إلا لکان ظلما.

و هنا فوائد الأولی العوض هو النفع المستحق الخالی عن تعظیم و إجلال فبقید المستحق خرج التفضل و بقید الخلو عن تعظیم خرج الثواب.

الثانیة لا یجب دوام العوض لأنه یحسن فی الشاهد رکوب الأهوال العظیمة لنفع منقطع قلیل.

الثالثة العوض لا یجب حصوله فی الدنیا لجواز أن یعلم الله تعالی المصلحة فی تأخره بل قد یکون حاصلا فی الدنیا و قد لا یکون.

الرابعة الذی یصل إلیه عوض ألمه فی الآخرة إما أن یکون من أهل الثواب أو من أهل العقاب فإن کان من أهل الثواب فیکفیه إیصال أعواضه إلیه بأن

ص: 18

و بزرگداشت و تکریم در پی آن نباشد؛ اگر چنین منفعتی در کار نباشد، ظالمانه بوده و لازم است این پاداش بیش از درد و رنج ها باشد، در غیر این صورت درد و رنج ها بیهوده خواهد بود.

برخی از دانشمندان در شرح آن گفته اند: درد و رنج حاصل شده برای حیوان است، خواه این درد و رنج را زشت و ناپسند بداند، که این امر در مورد ما انسان ها زیاد صدق می کند، و خواه آن را حسن و نیکی بداند.(کدام مفهوم صحیح است؟ چه در آن وجوهی از قبح و زشتی شناخته شود، که این مورد مخصوصا از ما سر می زند، و چه در آن شناخته نشود، و حسن و نیکی باشد.)

حسن و نیکی درد، فلسفه ای دارد: اول اینکه شخص مستحق دریافت آن بوده است، دوم: نفع زائدی را در بر دارد، سوم: ضرر زائدی را دفع می کند، چهارم: از روی عادت رخ می دهد، پنجم: به صورت پیوسته و دائمی شر و بدی را دفع می کند، این نیکی ممکن است توسط حق تعالی انجام شود و یا توسط ما .

اما آن نفع و سودی که توسط حق تعالی اتفاق می افتد، دو وجه دارد: یکی عوض بودن آن، چرا که در غیر این صورت، این درد و رنج توسط حق تعالی ظالمانه محسوب می شود، لازم است عوض آن، بیشتر از درد و رنج باشد تا هر عاقلی آن را بپذیرد، زیرا شاهد این درد و رنج، اگر ببیند برای جبران تنها چیزی معادل آن به رنج کشیده عطا شده است، آن را زشت و ناپسند می شمارد چرا که تحمل چنین درد و رنجی را بیهوده میداند. دوم اینکه: لطف کرم دانستن؛ خواه برای دردکشیده و خواه برای دیگران، تا درد و رنج بیهوده نباشد.

اما درد و رنجی را که ما زشت و ناپسند می شماریم، لازم است حق تعالی با دردمند به خاطر درد و رنجی که کشیده است، و نیز به خاطر گواهان سمعی بر آن، عادلانه رفتار نماید. عوض و جبران برابر با درد و رنج است، در غیر این صورت ظلم محسوب می شود.

این امر فوایدی دارد: اول اینکه: عوض و جبران همان نفع مستحق بدون بزرگداشت و تکریم است. پس به قید مستحق بودن، برتری وی اثبات می شود و به قید خالی بودن از تکریم و بزرگداشت، پاداشی نیز شامل او می گردد.

دوم اینکه: عوض و جبران لازم نیست پیوسته باشد، چرا که رویارویی با خطرهای بزرگ برای سود اندک و منقطع پسندیده است.

سوم اینکه: لازم نیست عوض و جبران تنها منحصر به دنیا باشد، چرا که خداوند مصلحت تاخیر آن را می داند، البته ممکن در دنیا عوض حاصل شود، و ممکن است حاصل نشود.

چهارم اینکه: کسی که پاداش درد و رنج خود را در آخرت می بیند یا سزاوار پاداش است یا سزاوار عقاب. اگر سزاوار پاداش است، پاداش­های گوناگون خواهد بود، به این صورت که

ص: 18

یفرقها الله علی الأوقات أو یتفضل الله علیه بمثلها و إن کان من أهل العقاب أسقط بها جزءا من عقابه بحیث لا یظهر له التخفیف بأن یفرق القدر علی الأوقات.

الخامسة الألم الصادر عنا بأمره أو إباحته و الصادر عن غیر العاقل کالعجماوات و کذا ما یصدر عنه تعالی من تفویت المنفعة لمصلحة الغیر و إنزال الغموم الحاصلة من غیر فعل العبد عوض ذلک کله علی الله تعالی لعدله و کرمه.

و أقول کون أعواض الآلام الغیر الاختیاریة منقطعة مما لم یدل علیه برهان قاطع و بعض الروایات تدل علی خلافه کالروایات الدالة علی أن حمی لیلة تعدل عبادة سنة و أن من مات له ولد یدخله الله الجنة صبر أم لم یصبر جزع أم لم یجزع و أن من سلب الله کریمتیه وجبت له الجنة و أمثال ذلک کثیرة و إن أمکن تأویل بعضها مع الحاجة إلیه.

و قیل للفقیر ثلاثة أحوال أحدها الرضا بالفقر و الفرح به و هو شأن الأصفیاء و ثانیها الرضا به دون الفرح و له أیضا ثواب دون الأول و ثالثها عدم الرضا به و الکراهة فی القسمة و هذا مما لا ثواب له أصلا.

و هو کلام علی التشهی لکن روی السید الرضی رضی الله عنه فی نهج البلاغة أنه قال أمیر المؤمنین علیه السلام لبعض أصحابه فی علة اعتلها جعل الله ما کان من شکواک حطا لسیئاتک. فإن المرض لا أجر فیه و لکنه یحط السیئات و یحتها حت الأوراق و إنما الأجر فی القول باللسان و العمل بالأیدی و الأقدام و إن الله سبحانه یدخل بصدق النیة و السریرة الصالحة من یشاء من عباده الجنة(1).

ثم قال السید رحمه الله و أقول صدق علیه السلام أن المرض لا أجر فیه لأنه من قبیل ما یستحق علیه العوض لأن العوض یستحق علی ما کان فی مقابلة فعل الله تعالی بالعبد من الآلام و الأمراض و ما یجری مجری ذلک و الأجر و الثواب یستحقان علی ما کان فی مقابلة فعل العبد فبینهما فرق قد بینه علیه السلام کما

ص: 19


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 153.

پرودگار در مقابل دردهایی که بنده دچار آن شده، در جاهای دیگر به او پاداش­هایی عنایت می­کند یا هر دردی کشیده خداوند، مانند همان چیزی که رنجش را کشیده، به وی عطا می­فرماید، و اگر از اهل دوزخ و عقاب باشد، به این سبب رنجی که کشیده، بخشی از عذاب وی برداشته می­شود، البته نه طوری که در عذاب او تخفیفی داده شود و برای کاهش عذابش پرودگار او را در جاهای دیگر زندگی­اش، به دردهایی مبتلا کند

پنجم اینکه: همه پاداش­هایی که پرودگار درمقابل درد و رنجی که از طرف ما به دستور خداوند انجام شود یا کاری که انجام دادن آن جایز است، یا کاری که غیر از موجوداتی که عقل ندارند مانند حیوانات نیز صادر ­­می­گردد، به بندگان عطا می­فرماید و هم­چنین زمانی که پروردگار برای مصلحت بزرگتر نعمتی را از او سلب می­کند و یا بدون اینکه بنده کاری کند که مستحق درد ورنج باشد، اندوه وغمی را برایش مقدر می­سازد، در مقابل به او پاداش­های زیادی ارزانی می­دارد، که همه این پاداش­ها جلوه هایی از عدل و کرم خدای متعال است .

من معتقدم، این گفتار :که پاداش­هایی که برای جبران رنج و دردهایی که اختیاری نیست،

در در دنیا به پایان می­رسد ومنقطع خواهد بود، از آن عقیده­هایی است که دلیل­ محکمی در اثبات آن وجود ندارد، و برخی از روایت ها خلاف این را بیان می­کند، از جمله روایتی که تب شبانه، معادل عبادت یک سال می­شمارد، و یا کسی که فرزند خود را از دست بدهد، خداوند وی را وارد بهشت می کند، خواه بر مصیبت خود صبر کند و خواه بی تابی نماید؛ ویا کسی که خداوند نعمت با ارزشی را از او می گیرد، بهشت بر او واجب می شود، روایت هایی از این دست زیاد است، گرچه برخی ازاین روایت­ها را درصورتی که نیاز باشد، ­می­توان تاویل دیگری نموند

گفته شده: فقیر سه حالت دارد: اول، رضایت به فقر، و شاد بودن از آن، که این مقام برگزیدگان است؛ دوم: رضایت به فقر بدون آنکه از آن خشنود باشد، این شخص نیز پاداش می برد اما کمتر از مورد اول. سوم: کسی که از فقر خود ناراضی بوده و از قسمتی که پرودگار برایش مقدر کرده کراهت دارد، چنین شخصی هیچ پاداشی ندارد.

این سخن خوشایندی است اما سید رضی رضی الله عنه در نهج البلاغه می گوید: امیر المومنین علیه السلام به یکی از یاران خود که بیمار شده بود، فرمود: خدا رنج تو را وسیله ریختن گناهانت قرار داد؛ زیرا بیماری به خودی خود اجری ندارد، ولی گناهان را همانند برگ درختان می ریزاند. همانا پاداش فقط در گفتار با زبان و کردار با دست ها و گام ها پدید می آید. به درستی که خدای سبحان هر کدام از بندگانش را که بخواهد، با توجه به صدق نیت و سیرت صالح آنان به بهشت می برد.(1)

سپس سید رحمه الله علیه می فرماید: امام علی، علیه السلام، درست فرموده است؛ در بیماری اجر و پاداشی نیست، زیرا بیماری از اموری است که با آن برای بندگان استحقاق عوض پیدا می شودنه استحقاق اجر. چون عوض، در برابر کارهایی است که از طرف خداوند به بندگان، مانند بیماری­ها و دردها وگرفتاری وسختی­هایی که شبیه آن­هاست صادر می­گردد و بند­گان استحقاق عوض آن را پیدا می­کنند . اما استحقاق پاداش و ثواب در برابر کار شایسته بندگان پدید می آید. و میان این دو فرق است که امام علی، علیه السلام، آن را بیان فرمودند،

ص: 19


1- . نهج البلاغه2: 153

یقضیه علمه الثاقب و رأیه الصائب انتهی.

و قوله علیه السلام اعتلها أی اعتل بها و الشکوی المرض و الحط الوضع و الحدر من علو إلی سفل و حت الورق کمد سقطت فانحتت و تحاتت و حت فلان الشی ء أی حطه یتعدی و لا یتعدی و السریرة ما یکتم کالسر و لو کانت الروایة صحیحة یؤید مذهب القوم فی الجملة.

و قال قطب الدین الراوندی فی شرحه علی النهج قول السید إن المرض لا أجر له لیس ذلک علی الإطلاق و ذلک لأن المریض إذا احتمل المشقة التی حملها الله علیه احتسابا کان له أجر الثواب علی ذلک و العوض علی المرض فعلی فعل العبد إذا کان مشروعا الثواب و علی فعل الله إذا کان ألما علی سبیل الاختیار العوض.

و قال ابن أبی الحدید(1)

ینبغی أن یحمل کلام أمیر المؤمنین علیه السلام فی هذا الفصل علی تأویل یطابق ما یدل علیه العقول و أن لا یحمل علی ظاهره و ذلک لأن المرض إذا استحق علیه الإنسان العوض لم یجز أن یقال العوض یحط السیئات بنفسه لا علی قول أصحابنا و لا علی قول الإمامیة.

أما الإمامیة فإنهم مرجئة لا یذهبون إلی التحابط و أما أصحابنا فإنهم لا تحابط عندهم إلا فی الثواب و العقاب فأما العقاب و العوض فلا تحابط بینهما لأن التحابط بین الثواب و العقاب إنما کان باعتبار التنافی بینهما من حیث کان أحدهما یتضمن الإجلال و الإعظام و الآخر یتضمن الاستخفاف و الإهانة و محال أن یکون الإنسان الواحد مهانا معظما فی حال واحد و لما کان العوض لا یتضمن إجلالا و إعظاما و إنما هو نفع خالص فقط لم یکن منافیا للعقاب و جاز أن یجتمع للإنسان الواحد فی الوقت الواحد کونه مستحقا للعقاب و العوض إما بأن یوفر العوض علیه فی الدار الدنیا و إما بأن یخفف عنه بعض عقابه و یجعل ذلک بدلا من العوض الذی کان سبیله أن یوصل إلیه.

ص: 20


1- 1. شرح النهج الحدیدی ج 4 ص 262.

چنان که علم نافذ و اندیشه درست ایشان اقتضا می کرد.

در سخن حضرت علیه السلام: «إعتلها: بیمارش کرد» یعنی «إعتل بها: به وسیله آن بیمار شد»، الشکوی به معنای بیماری است، الحط: تنزیل وضعیت و فرود آمدن از بالا به پایین است، «حت الورق: فرو ریختن برگ» مانند فرو افتادن و انتحت و تحاتت حت فلان الشیء: پایین گذاشتن، هم متعدی است و هم غیر متعدی؛ «السریره»: آنچه که مانند راز پنهان شود، و اگر این روایت درست باشد، عقیده این گروه را در جمله تایید می کند.

قطب الدین راوندی در شرح نهج البلاغه، سخن سید بزرگوار را نقل می کند: اینکه بیماری پاداشی ندارد، به طور مطلق اینگونه نیست، چرا که بیمار هنگامی که رنج و سختی را که خداوند بر دوش او گذاشته است، به خاطر خدا رنج بیماری را تحمل می کند، پاداش می برد و عوض بیماری را دریافت می کند. تنها زمانی عمل بنده مستحق پاداش است که وی کار شایسته انجام دهد و تنها زمانی به عمل خداوند عوض تعلق میگیرد که درد و رنجی اختیاری باشد .

ابن ابی الحدید(1)

می گوید: شایسته است سخن امیرالمومنین علیه السلام دراین روایت به گونه­ای تفسیر کنیم که عقل آن را بپذیرد ونباید ظاهر این کلام را معنای حقیقی گفتار حضرت علی(ع) بدانیم ، سخن این است: زمانی که انسان به سبب بیماری مستحق عوض می­گردد، نمی توان گفت: خود عوض، سبب ریزش گناهان می­شود، چنین سخنی را نه شیعه به آن معتقد است و نه امامیه.

متکلمان امامیه به رحمت پرودگار مهربان در معتقدند، ولی متکلمان شیعی ما، تنها در کیفر و پاداش به تحابط معتقدند. اما کیفر و عوض شامل تحابط نمی شود چرا که تحابط در کیفر و پاداش است، ، چرا که تحابط وبی اثر شدن اعمال در کیفر و پاداش از این روست که این دو با هم متضاد هستند و همدیگر را نفی می­کنند،چرا یکی ناشی از تکریم و بزرگ شمردن مقام پرودگار است و دیگری از کوچک شمردن و جایگاه پرودگار و ثمره اهانت به محضر پرودگار پدید آمده است، و محال است که یک انسان در آن واحد هم جایگاه پرودگار را بزرگ بداند و هم او را نادیده وکوچک بشمارد در عوض ، چیزی از تکریم و تعظیم وجود ندارد؛و تنها نفع و بهره­مندی خالص است،و با عقاب منافاتی ندارد، و یک انسان می تواند در آن واحد، هم مستحق کیفر شود و هم مستحق عوض؛ خواه این عوض در دنیا به وی داده شود و یا اینکه در آخرت سبب تخفیف در مجازات اوگردد، و این تخفیف در عذاب نیزی یکی از راه­هایی است که پرودگار عوض را به بنده­اش می رساند.

ص: 20


1- . شرح نهج حدیدی 4: 262

و إذا ثبت ذلک وجب أن یحمل کلام أمیر المؤمنین علیه السلام علی تأویل صحیح و هو الذی أراده علیه السلام لأنه کان أعرف الناس بهذه المعانی و منه تعلم المتکلمون علم الکلام و هو أن المرض و الألم یحط الله تعالی عن الإنسان المبتلی به ما یستحقه من العقاب علی معاصیه السالفة تفضلا منه سبحانه فلما کان إسقاطه للعقاب متعقبا للمرض و واقعا بعده بلا فصل جاز أن یطلق اللفظ بأن المرض یحط السیئات و یحتها حت الورق کما جاز أن یطلق اللفظ بأن الجماع یحبل المرأة و بأن سقی البذر الماء ینبته و إن کان الولد

و الزرع عند المتکلمین واقعا من الله تعالی علی سبیل الاختیار لا علی سبیل الإیجاب و لکنه أجری العادة بأن یفعل ذلک عقیب الجماع و عقیب سقی البذر الماء.

فإن قلت یجوز أن یقال إن الله تعالی یمرض الإنسان المستحق للعقاب و یکون إنما أمرضه لیسقط عنه العقاب لا غیر.

قلت لا لأنه قادر علی أن یسقط عنه العقاب ابتداء و لا یجوز إنزال الألم إلا حیث لا یمکن اقتناص العوض المجزی به إلیه إلا بطریق الألم و إلا کان فعل الألم عبثا أ لا تری أنه لا یجوز أن یستحق زید علی عمرو ألف درهم فیضربه و یقول إنما أضربه لأجعل ما یناله من ألم الضرب مسقطا لما أستحقه من الدراهم علیه و یذمه العقلاء و یسفهونه و یقولون له فهلا وهبتها له و أسقطتها عنه من غیر حاجة إلی أن تضربه و أیضا فإن الآلام قد تنزل بالأنبیاء و لیسوا ذوی ذنوب و معاص لیقال إنه یحطها عنهم.

فأما قوله علیه السلام و إنما الأجر فی القول إلی آخر الفصل فإنه علیه السلام قسم أسباب الثواب أقساما فقال لما کان المرض لا یقتضی الثواب لأنه لیس من فعل المکلف إنما یستحق المکلف الثواب علی ما کان من فعله وجب أن نبین ما الذی یستحق به المکلف الثواب.

الذی یستحق المکلف به ذلک أن یفعل فعلا إما من أفعال الجوارح و إما من أفعال القلوب فأفعال الجوارح إما قول باللسان أو عمل ببعض الجوارح و عبر

ص: 21

و اگر این موضوع ثابت شود، واجب است کلام امیر المومنین علیه السلام به درستی تفسیر شود، و این همان معنایی است که حضرت علیه السلام آن را اراده فرموده است چرا که ایشان آگاه ترین مردم نسبت به این معانی است و از همین گفتارهای والای ایشان است که متکلمان علم کلام را آموختند .

مفهوم سخن حضرت علیه السلام این است که خداوند سبحان از فضل و کرم خود درد و بیماری را دچار انسان می کند تا بدین وسیله عقاب و کیفری را که مستحق آن است، از بین ببرد، پس هنگامی که برداشتن عقاب در پی بیماری باشد و بلافاصله پس از آن صورت گیرد، می توان گفت که بیماری به طور مطلق گناهان را نابود می کند، و آن را مانند برگ درخت می ریزد، همانطور که به طور مطلق می توان گفت: نزدیکی زن را باردار می کند و آبیاری بذر، آن را می رویاند؛ گرچه به اعتقاد متکلمان وجود فرزند و محصول، با توجه به فاعلیت خداوند آن را در محدوده اختیار انسان قرار داده است وواقعا همه افعال ناشی از قدرت اوست نه اینکه تحقق آن­ها به صورت حتمی واختیار کامل انسان یا طبیعت باشد، ولی به طور طبیعی تولد فرزند پس از نزدیکی و به ثمر رسیدن محصول پس از آبیاری تحقق پیدا کرده است

و اینکه گفتم: می توان گفت خداوند انسان مستحق عقاب را بیمار می کند، بیماری وی تنها برای از بین رفتن عقاب است و علت دیگری ندارد؟ پاسخ دادم: خیر، زیرا خداوند قادر است همان ابتدا عقاب را از وی بردارد، و دیگر جایز نیست درد و رنجی به شخص برساند مگر اینکه عوضی که به وی داده می شود جز با درد و رنج امکان پذیر نباشد، در غیر این صورت، وجود درد و رنج بیهوده است. مگر نه اینکه زید جایز نیست هزار درهم به عمرو بدهد، سپس او را کتک زده و بگوید: تنها به این دلیل او را کتک می زنم که تا دردی که می کشد، جبران درهم هایی باشد که گرفته است. در چنین حالتی، عقلا وی را سرزنش کرده و او را نادان می شمارند و می گویند: مگر نه اینکه درهم ها را به او بخشیدی و از وی پس گرفتی، پس دیگر برای چه او را کتک می زنی؟ همچنین درد و رنج هایی که به پیامبران علیهم السلام می رسد، به خاطر خطا و گناهانشان نیست تا بگوییم این رنج ها موجب از بین رفتن گناهانشان می شود.

اما سخن حضرت علیه السلام که می فرماید «انما الأجر فی القول» تا آخر عبارت، ایشان اسباب ثواب را تقسیم بندی کرده اند؛ آنجا که می فرماید: بیماری موجب پاداش نمی شود چرا که شخص عملی را انجام نداده است، تنها زمانی ملکف سزاوار پاداش است که عملی انجام داده باشد، لازم است آنچه که مکلف را سزاوار پاداش می کند، به طور واضح بیان کنیم.

آنچه که مکلف را سزاوار پاداش می کند، عملی است که انجام می دهد، خواه این عمل فعل قلبی باشد و یا با اعضای بدن. فعل جوارحی مانند گفتار با زبان و یا عمل کردن با یکی از اعضا و جوارح؛

ص: 21

عن سائر الجوارح عدا اللسان بالأیدی و الأقدام لأن أکثر ما یفعل بها و إن کان قد یفعل بغیرها نحو مجامعة الرجل زوجته إذا قصد به تحصینها و تحصینه عن الزنا و نحو أن ینحی حجرا ثقیلا برأسه عن صدر إنسان قد کاد یقتله و غیر ذلک.

و أما أفعال القلوب فهی العزوم و الإرادات و النظر و العلوم و الظنون و الندم فعبر علیه السلام عن جمیع ذلک بصدق النیة و السریرة الصالحة و اکتفی بذلک عن تعدید هذه الأجناس.

فإن قلت فإن الإنسان قد یستحق الثواب علی أن لا یفعل القبیح و هذا یخرم الحصر الذی حصره أمیر المؤمنین علیه السلام.

قلت یجوز أن یکون یذهب مذهب أبی علی فی أن القادر بقدرة لا یخلو عن الفعل و الترک انتهی.

قال ابن میثم (1)

قدس سره دعا علیه السلام لصاحبه بما هو ممکن و هو حط السیئات بسبب المرض و لم یدع له بالأجر علیه معللا ذلک بقوله فإن المرض لا أجر فیه و السر فیه أن الأجر و الثواب إنما یستحق بالأفعال المعدة له کما أشار إلیه بقوله و إنما الأجر فی القول إلی قوله بالأقدام و کنی بالأقدام عن القیام بالعبادة و کذلک ما یکون کالفعل من عدمات الملکات کالصوم و نحوه فأما المرض فلیس هو بفعل العبد و لا عدم فعل من شأنه أن یفعله.

فأما حطه للسیئات فباعتبار أمرین أحدهما أن المریض تنکسر شهوته و غضبه اللذین هما مبدءا الذنوب و المعاصی و مادتهما الثانی أن من شأن المرض أن یرجع الإنسان فیه إلی ربه بالتوبة و الندم علی المعصیة و العزم علی ترک مثلها کما قال تعالی وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً الآیة(2).

فما کان من السیئات حالات غیر متمکنة من جوهر النفس فإنه یسرع زوالها منها و ما صار ملکة فربما یزول علی طول المرض و دوام الإنابة إلی الله تعالی

ص: 22


1- 1. شرح النهج لابن میثم ص 584.
2- 2. یونس: 12.

که از سایر جوارح به دست و پا، جز زبان،تعبیر می شود، زیرا بیشترین افعال را انسان با این اعضاء انجام می دهد، مانند نزدیکی مرد با همسرش، هنگامی که می خواهد زن را از گناه مصون دارد ویا زن می خواهد همسرش از زنا در امان باشد، و یا اینکه شخصی سنگ سنگینی را بالای سر برده و به قصد کشتن بر سینه انسانی بکوبد، و اعمالی از این قبیل.

اما افعال قلوب شامل عزم و اراده و تصمیم و دیدگاه و ظن و گمان و پشیمانی است، که حضرت علیه السلام از همه این ها به درستی نیت و وجدانی پاک تعبیر می نماید، همین مقدار مثال کفایت می کند.

پس اگر بگویم: انسان ممکن است به خاطر انجام ندادن عمل زشت سزاوار پاداش شود، این سخن به کلام امیر المومنین علیه السلام خدشه وارد می کند.

می گویم: جایز است در خصوص اینکه قادر متناسب با توانایی خود، عملی را انجام دهد و یا ترک نماید، با پدرم علی علیه السلام هم عقیده هستم.

ابن میثم(1)

قدس سره معتقد است: حضرت علیه السلام برای دوست خود دعایی می کند که تحقق آن ممکن بوده، و آن نابودی گناهان به وسیله بیماری است، آن حضرت برای بیماری او اجر و پاداشی از خداوند درخواست نکرد، و دلیل آن سخن حضرت است که فرمود «فان المرض لا اجر فیه، بیماری اجر و پاداشی ندارد»، دلیلش این است که اجر و پاداش تنها به افعالی تعلق می گیرد که پیش از این برشمردیم. همان­گونه که به این مطلب در سخن حضرت اشاره نموده که فرمود: «اجر فقط در گفتار با زبان است» تا آنجا که می فرماید: «و با عمل کردن به وسیله پاها»؛ حضرت علیه السلام پاها را کنایه از قیام برای عبادت کردن آورده است، همچنین حضرت (ع) چیزهایی که مانند فعل یا انجام دادن کاری به شمار می­آیند و از ویژگی­های فطری نیستند، مانند روزه و غیره، به صورت کنایه بیان فرموده است. و بیماری از جمله فعل یا عدم فعل بنده به شمار نمی­آید تا بخواهیم بنده آن را انجام دهد.

اینکه بیماری گناهان را می ریزد، به اعتبار دو امر صورت می گیرد: اول اینکه بیماری شهوت و غضب شخص را که دو مبدأ گناه و سرکشی است، می شکند؛ دوم اینکه: ذات بیماری به گونه ای است که انسان را با توبه و پشیمانی بر گناهان و تصمیم بر ترک آن، به درگاه الهی بازمی گرداند، همانطور که خداوند متعال می فرماید: «وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً» {هنگامی که رنج و سختی به انسان می رسد، در همه حال: به پلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده ما را به دعا می خواند.}(2)

برخی از گناهان در گوهر نفس جای نگرفته و به سرعت از بین می روند و عادت و خوی او نمی شوند، و چه بسا در طول بیماری و با توبه و انابه پیوسته به درگاه خداوند از بین بروند،

ص: 22


1- . شرح نهج ابن هیثم: 548
2- 40. یونس / 12 [1]

و استعار لزوالها لفظ الحت و شبهه فی قوة الزوال و المفارقة بحت الأوراق.

ثم نبه علیه السلام بقوله و إن الله إلی آخره علی أن العبد إذا احتسب المشقة فی مرضه لله بصدق نیته مع صلاح سریرته فقد یکون ذلک معدا لإفاضة الأجر و الثواب علیه و دخوله الجنة و یدخل ذلک فی أعدام الملکات المقرونة بنیة القربة إلی الله و کلام السید رحمه الله مقتضی مذهب المعتزلة انتهی.

و قال الکیدری نور الله ضریحه المرض لا أجر فیه للمریض بمجرد الألم بل فیه العوض و إذا احتمل المریض ما حمل احتسابا أثیب علی ذلک انتهی: و أقول إذا اطلعت علی ما ذکره المخالف و المؤالف فی هذا الباب فاعلم أنهم جروا فی ذلک علی ما نسجوه من قواعدهم الکلامیة نسج العنکبوت و لا طائل فی الخوض فیها لکن لا بد من الخوض فی الآیات و الأخبار الواردة فی ذلک و الجمع بینهما.

و الذی یظهر منها أن الله تعالی بلطفه و رحمته یبتلی المؤمنین فی الدنیا بأنواع البلایا علی قدر إیمانهم و سبب ذلک إما إصلاح نفوسهم و ردعها عن الشهوات أو تعریضهم بالصبر علیها لأجزل المثوبات أو لحط ما صدر عنهم من السیئات إذا علم أن صلاحهم فی العفو بعد الابتلاء لیکون رادعا لهم عن ارتکاب مثلها و مع ذلک یعوضهم أو یثیبهم بأنواع الأعواض و المثوبات.

و لو صح قولهم إن العوض لا یکون دائما یمکن أن یقال دخولهم الجنة و تنعمهم بنعیمه الدائم إنما هو بالإیمان و الأعمال الصالحة لکن لما کانت معاصیهم حائلة بینهم و بین دخولهم الجنة ابتداء قد یبتلیهم فی الدنیا لیطهرهم من لوثها و قد یؤخرهم إلی سکرات الموت أو عذاب البرزخ أو فی القیامة لیدخلوا الجنة مطهرین من لوث المعاصی و کل ذلک بحسب ما علم من صلاحهم فی ذلک.

ثم إن جمیع ذلک فی غیر الأنبیاء و الأوصیاء و الأولیاء علیهم السلام و أما فیهم علیهم السلام فلیس إلا لرفع الدرجات و تکثیر المثوبات کما عرفت مما سبق من الروایات

ص: 23

و برای بیان زوال و نابودی آن لفظ «حت: فرو ریختن» به کار برده، که از نظر نابودی و جدا شدن، به فرو ریختن برگ درخت تشبیه شده است. سپس حضرت علیه السلام با این سخن «إن الله ...» این نکته را خاطر نشان می کند که اگر بنده رنج و سختی حاصل از بیماری را با نیتی خالص و قلبی پاک برای رضای خدا تحمل کند، سبب می­شود که بنده آماده دریافت عنایت­های پرودگار و ثواب­های الهی و داخل شدن به بهشت گردد و با نیت نزدیکی به خدا، باعث از بین رفتن خوی و عادت های ناپسند می گردد. این سخن سید رحمه الله، بر اساس مذهب معتزله است.

کیدری، نور الله ، می گوید: بیماری به مجرد درد، پاداش و اجری ندارد بلکه عوض دارد و هنگامی که بیمار رنج و سختی را با رضایت و خشنودی تحمل کند، به وی پاداش عطا می گردد .

من معتقدم: اگر آنچه را که مخالفان در این باب گفته اند از نظر بگذرانید، در می یابید قواعد و اصول کلامی که در این خصوص بیان می کنند، مانند خانه عنکبوت سست و بی پایه است و نباید با فرورفتن در اندیشه­های ایشان زیاده گویی کرد، اما لازم است آیات و اخبار وارده در این مورد را به دقت بررسی نمود و بین آنها جمع نمود

آنچه از آیات وروایات آشکارمی­باشد، این است که خدای متعال از روی لطف و رحمت خاص خود، مومنان را متناسب به درجه ایمانشان در دنیا به انواع بلاها می آزماید، تا بدین وسیله نفسشان را اصلاح نماید و مانع از غرق شدن آن ها در شهوات شده ویاآنها را در معرض صبر و بردباری قرار داده تا به آنان پاداش­های بزرگی عطا فرماید یااگر پرودگار صلاح بداند با گرفتار کردن ایشان به سختی وبیماری، گناهانشان را محو و نابود نماید، تا دیگر مرتکب گناه نشوند. با این وجود عوض بیماری را به ایشان عطا می کند و یا آنان را از انواع عوض ها و پاداش ها، بهره­مند سازد

اگر این سخن «عوض دائم و همیشگی نیست» صحیح باشد، ممکن است چنین بگوییم که: ورود به بهشت و برخوردار شدن از نعمت های بهشتی تنها به وسیله ایمان و عمل صالح امکان پذیر است ولی چون در ابتدا گناهان بین آن ها و داخل شدن در بهشت فاصله انداخته بود بود، خداوند در دنیا ابتدا آنان را مبتلا می گرداند تا از آلودگی گناهان پاک شوند، ویا مجازات ایشان را تا به هنگام مرگ و سکرات موت یا عذاب برزخ و یا در قیامت تاخیر انداخته است تا ایشان را از وجود هر گناهی پاک گرداند و وارد بهشت شوند، و همه این ها بر اساس صلاح و مصلحتی است که خداوند درباره ایشان می داند.

بلا و مصیبت هایی که بر پیامبران و اوصیاء و اولیای الهی علیهم السلام وارد می شود، تنها برای بالا بردن درجه و مقام ایشان و پاداش بیش از پیش آنان بوده است، همانطور که در روایت های قبلی نیز به این موضوع پرداختیم. پس آنچه را که به تو رسیده است، بگیر و از شکرگذاران باش و به شبهه های گمراهان که پیش از این برخی از

ص: 23

فخذ ما آتیتک و کن من الشاکرین و لا تصغ إلی شبهات المضلین و قد سبق منا بعض القول فیه.

«17»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُنَادِیاً یُنَادِی بَیْنَ یَدَیْهِ أَیْنَ الْفُقَرَاءُ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ کَثِیرٌ فَیَقُولُ عِبَادِی فَیَقُولُونَ لَبَّیْکَ رَبَّنَا فَیَقُولُ إِنِّی لَمْ أُفْقِرْکُمْ لِهَوَانٍ بِکُمْ عَلَیَّ وَ لَکِنْ إِنَّمَا اخْتَرْتُکُمْ لِمِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ صَنَعَ إِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً لَمْ یَصْنَعْهُ إِلَّا فِیَّ فَکَافُوهُ عَنِّی بِالْجَنَّةِ(1).

بیان

کان تحتمل التامة و الناقصة کما مر بین یدیه أی قدام عرشه و قیل أی یصل نداؤه إلی کل أحد کما أنه حاضر عند کل أحد و فی النهایة فیه یخرج عنق من النار أی طائفة و قال عنق من الناس أی جماعة لهوان بکم علی أی لمذلة و هوان علی کان بکم و لکن إنما اخترتکم أی اصطفیتکم لمثل هذا الیوم أی لهذا الیوم فکلمة مثل زائدة نحو قولهم مثلک لا یبخل أو لهذا الیوم و مثله لأثیبکم قال فی المصباح المثل یستعمل علی ثلاثة أوجه بمعنی التشبیه و بمعنی نفس الشی ء و زائدة و قال صفحت الکتاب قلبت صفحاته و هی وجوه الأوراق و تصفحته کذلک و صفحت القوم صفحا رأیت صفحات وجوههم لم یصنعه إلا فی الجملة جزاء الشرط أو صفة لقوله معروفا أی معروفا یکون خالصا و الأول أظهر و یومئ إلیه قوله فکافوه عنی.

«18»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْحَذَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَغِیرٍ عَنْ جَدِّهِ شُعَیْبٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ لَا إِلْحَاحُ هَذِهِ الشِّیعَةِ عَلَی اللَّهِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَی مَا هُوَ أَضْیَقُ (2).

بیان

هذه الشیعة أی الإمامیة فإن الشیعة أعم منهم أو إشارة

ص: 24


1- 1. الکافی ج 2 ص 263.
2- 2. الکافی ج 2 ص 263.

آن ها را بیان کردیم، توجه مکن.

روایت17.

کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: چون روز قیامت شود، خداوند منادی را امر کرده تا مقابل عرش الهی ندا دهد: فقیران کجایند؟ پس گروهی زیادی از مردم

سر بلند می کنند. خداوند می فرماید: بندگان من. پاسخ می دهند: لبیک پروردگار ما. خداوند می فرماید: من شما را به این دلیل فقیر نگردانیدم که نزد من خوار و بی ارزش بوده­اید، اما شما را برای چنین روزی برگزیدم تا چهره های مردم را ببینید و هر کس در حق شما نیکی کرده است، در حقیقت برای من کار نیک انجام داده و من به پاداش آن نیکی، بهشت را به او می بخشم.(1)

شرح

«کان» ممکن است فعل تام باشد و یا ناقص. «مر بین یدیه» یعنی ایستادن درمقابل عرش الهی، و گفته می شود به این معناست که صدای او به همه می رسد گویادر مقابل هر یک ایستاده و آن ها را مخاطب قرار می دهد؛ و در آخر، عبارت «یخرج عنق من النار» یعنی گروهی؛ و «عنق من الناس» یعنی جماعت و گروهی؛ «لهوان بکم علی»: برای ذلت و خواری تان نزد من؛ «انما أخترتکم»: شما را برگزیدم؛ «لمثل هذا الیوم: برای این روز (قیامت)، «مثل» در اینجا زائد است، مانند عبارت «مثلک لایبخل» و یا منظور برای این روز و مانند آن تا شما را پاداش دهم.

در مصباح آمده است : «مثل» سه وجه دارد: به معنای تشبیه و یا مانند شیء و یا زائد است. «صفحت الکتاب» یعنی صفحه های کتاب را ورق زدم، که منظور ورق های آن است، «تصفحته» نیز به همین معناست، صفحت القوم صفحا یعنی چهره هایشان را دیدم، (لم یصنعه الا فی) این عبارت یا جزای شرط است یا صفت برای «معروفا» می باشد، به این معنا که کار نیک خالصانه ای انجام داده باشد،؛ معنای اول واضح تر است و عبارت «فکافوه عنی» به این مطلب اشاره دارد .

روایت18.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر شیعیان این چنین برای رزق بیشتر بردرگاه خداوند اصرار و پافشاری نمی­کردند ،پرودگار رزقشان را از آنچه که هست سخت تر می­نمود.(2)

شرح

«هذه الشیعه: یعنی امامیه، چرا که شیعه اعم از آن ها است و یا به یاران

ص: 24


1- . کافی 2: 263
2- . کافی 2: 236

إلی غیر الخلص منهم فإنهم لا یلحون و کأن الإشارة علی الأول لبیان الاختصاص و علی الثانی للتحقیر.

«19»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ کَثِیرٍ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی أَ مَا تَدْخُلُ السُّوقَ أَ مَا تَرَی الْفَاکِهَةَ تُبَاعُ وَ الشَّیْ ءَ مِمَّا تَشْتَهِیهِ فَقُلْتُ بَلَی فَقَالَ أَمَا إِنَّ لَکَ بِکُلِّ مَا تَرَاهُ فَلَا تَقْدِرُ عَلَی شِرَاهُ حَسَنَةً(1).

بیان

و الشی ء مما تشتهیه أی من غیر الفاکهة أعم من المأکول و الملبوس و غیرهما و الظاهر من الحسنة المثوبة الأخرویة و حمل علی العوض أو علی أن الحسنة للصبر و الرضا بالقضاء علی الأصل المتقدم.

«20»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَیَعْتَذِرُ إِلَی عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْوِجِ فِی الدُّنْیَا کَمَا یَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلَی أَخِیهِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا أَحْوَجْتُکَ فِی الدُّنْیَا مِنْ هَوَانٍ کَانَ بِکَ عَلَیَّ فَارْفَعْ هَذَا السَّجْفَ فَانْظُرْ إِلَی مَا عَوَّضْتُکَ مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَیَرْفَعُ فَیَقُولُ مَا ضَرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی مَعَ مَا عَوَّضْتَنِی (2).

بیان

لیعتذر کأنه مجاز کما یومئ إلیه ما مر فی التاسع (3) شبیها بالمعتذر و المحوج یحتمل کسر الواو و فتحها فی المصباح أحوج وزان أکرم من الحاجة و یستعمل أیضا متعدیا یقال أحوجه الله إلی کذا و فی القاموس السجف و یکسر و ککتاب الستر ما ضرنی ما نافیة ما منعتنی ما مصدریة مع ما عوضتنی ما موصولة و تحتمل المصدریة أیضا.

«21»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ قَامَ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ حَتَّی یَأْتُوا بَابَ الْجَنَّةِ

ص: 25


1- 1. الکافی ج 2 ص 264.
2- 2. الکافی ج 2 ص 264.
3- 3. یعنی الخبر التاسع فی کتاب الکافی و قد مر تحت الرقم 11.

غیر مخلص اشاره دارد، چرا که یاران حقیقی اصرار نمی ورزند، گویا اشاره اول برای بیان اختصاص است و اشاره دوم برای تحقیر.

روایت19.

کافی: محمد بن حسین بن کثیر خزار به نقل از امام صادق علیه السلام می گوید: حضرت به من فرمود: آیا وارد بازار شده ای و میوه ها را دیده ای که خرید و فروش می شوند وچیزهای دیگری که دوست داری آن ها را بخری اما نمی توانی؟ گفتم: آری. فرمود: برای هر چیزی که می بینی و قدرت خرید آن را نداری، حسنه ای برای تو نوشته می شود.

شرح

«الشیء مما تشتهه» شامل میوه ها و خوردنی ها و پوشیدنی ها و غیره می شود، و منظور از «حسنه» پاداش اخروی بوده ویا آن را به معنای عوض تفسیرکرده اند، و یابنا بر آن اصلی که پیش از این بیان شد، پاداش برای صبر و خشنودی به قضایی است که پرودگار آن راتقدیر فرموده است

روایت20.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای جل ثنائه، برای اینکه از بنده مومن فقیر خود دلجویی نماید، همانطور که برادر از برادر خود عذرخواهی می کند، می فرماید: به عزت و جلالم سوگند، برای خوار و ذلیل کردنت، تو را در دنیا نیازمند نساختم، اکنون این پرده را بلا بزن و ببین در عوض آنچه در دنیا به تو ندادم، چه چیز نصیب تو شده است، پس بنده سر خود را بلند کرده و می گوید: ، آنچه را که در دنیا از من دریغ فرمودی، در عوض آنچه که من عطا فرموده ای، به من ضرر نرساند.(1)

شرح

«لیعتذر» همانطور که در بند نُه ذکر شد. مجاز بوده و به دلجو تعبیر شده است. المحوج، امکان دارد با کسره واو ویا فتحه خوانده شود. در مصباح أحوج بر وزن أکرم بوده و از حاجه گرفته شده و به صورت متعدی نیز به کار می رود: أحوجه الله إلی کذا: خداوند وی را به فلان چیز نیازمند ساخت. در فرهنگ لغت السجف با کسره آمده است مانند کتاب الستر. ماضرنی: ما نافیه است. ما منعتنی: ما مصدریه است. مع ما عوضتنی: ما موصوله و ممکن است مصدریه نیز باشد.

روایت21.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در روز قیامت، برخی از مردم گردن برافراشته تا به در بهشت می رسند،

ص: 25


1- . کافی 2: 264

فَیَضْرِبُوا بَابَ الْجَنَّةِ فَیُقَالُ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُونَ نَحْنُ الْفُقَرَاءُ فَیُقَالُ لَهُمْ أَ قَبْلَ الْحِسَابِ فَیَقُولُونَ مَا أَعْطَیْتُمُونَا شَیْئاً تُحَاسِبُونَّا عَلَیْهِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقُوا ادْخُلُوا الْجَنَّةَ(1).

بیان

أ قبل الحساب أی أ تدخلون الجنة قبل الحساب علی التعجب أو الإنکار ما أعطیتمونا أی ما أعطانا الله شیئا و إضافته إلی الملائکة لأنهم مقربوا جنابه بمنزلة وکلائه تحاسبونا قیل یجوز فیه تشدید النون کما قرئ فی سورة الزمر تَأْمُرُونِّی (2) بالتخفیف و بالتشدید و بالنونین و المخاطب فی صدقوا الملائکة و فی ادخلوا الفقراء إذا قرئ علی بناء المجرد کما هو الظاهر و أمرهم بالدخول یستلزم أمر الملائکة بفتح الباب و یمکن أن یقرأ علی بناء الإفعال فالمخاطب الملائکة أیضا و قیل هو من قبیل ذکر اللازم و إرادة الملزوم أی افتحوا الباب و لذا حذف المفعول بناء علی أن فتح الباب سبب لدخول کل من یستحقه و إن کان الباعث الفقراء و کأنّ هذا مبنی علی ما سیأتی من أن الله تعالی لا یحاسب المؤمنین علی ما أکلوا و لبسوا و نکحوا و أمثال ذلک إذا کان من حلال.

«22»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُبَارَکٍ غُلَامِ شُعَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنِّی لَمْ أُغْنِ الْغَنِیَّ لِکَرَامَةٍ بِهِ عَلَیَّ وَ لَمْ أُفْقِرِ الْفَقِیرَ لِهَوَانٍ بِهِ عَلَیَّ وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَیْتُ بِهِ الْأَغْنِیَاءَ بِالْفُقَرَاءِ وَ لَوْ لَا الْفُقَرَاءُ لَمْ یَسْتَوْجِبِ الْأَغْنِیَاءُ الْجَنَّةَ(3).

بیان

و هو مما ابتلیت به الأغنیاء کان ضمیر هو راجع إلی التفاوت المفهوم من الکلام السابق أقول إذا کان من للتبعیض یدل علی أن ابتلاء الناس بعضهم ببعض یکون علی وجوه شتی منها ابتلاؤهم بالفقر و الغنی و یحتمل أن یکون من للتعلیل و لو لا الفقراء کان المعنی أن عمدة عبادة الأغنیاء إعانة الفقراء أو أنه یلزم الغنی أحوال لا یمکن تدارکها إلا برعایة الفقراء فتأمل.

ص: 26


1- 1. الکافی ج 2 ص 264.
2- 2. الزمر: 64.
3- 3. الکافی ج 2 ص 265.

در بهشت را می کوبند. می پرسند: شما که هستید؟ پاسخ می دهند: ما فقرا هستیم. به آن ها می گویند: آیا پیش از حساب وارد بهشت می شوید؟ می گویند: در دنیا چیزی به ما ندادند تا اکنون به خاطر آن محاسبه شویم. پس خدای عز و جل می فرماید: راست می گویند، وارد بهشت شان کنید.(1)

شرح

أ قبل الحساب: با حالت تعجب ویا انکار می پرسند: آیا پیش از اینکه محاسبه شوید وارد بهشت می شوید؟ ماأعطیتمونا: یعنی خداوند چیزی به ما عطا نفرمود و آن را به ملائکه اضافه کرده است زیرا فرشتگان مقربان درگاه الهی و وکلای خداوند هستند. تحاسبونا: می گویند: نون را می توان همانند سوره زمر «تأمرونّی»(2)

به صورت مشدد خواند و با دو نون و یا بدون تشدید. مخاطب در عبارت «صدقوا» ملائکه هستند، و در «أدخلوا» فقرا می­باشد؛ اگر به صورت فعل مجرد خوانده شود که ظاهر کلام این طور نیز به نظر می رسد. «أمرهم بالدخول» مستلزم فرمان دادن به ملائکه است تا درهای بهشت را بگشایند. ممکن است بر وزن افعال باشد که در این صورت نیز مخاطب ملائکه هستند. گفته می شود این عبارت از مواردی است که لازم را ذکر کرده اما مراد از آن ملزوم است، یعنی درها را بگشایید، بنابراین مفعول حذف شده است، بر این اساس که گشودن در، سبب می­شود همه کسانی که مستحق بهشت هستند وارد بهشت گردند. اگر چه فقرا موجب باز شدن درها شدند. گویا این امر که همه وارد بهشت میگردند، بر این اساس است که خداوند مومنان را در مورد آنچه که خوردند و پوشیدند و ازدواج شان و امثال آن، اگر از راه حال باشد، بازخواست نمی کند.

روایت22.

کافی: أبا الحسن موسی علیه السلام فرمود: خدای عز و جل می فرماید: من فقرا را برای اینکه در نظر من ذلیل وخوار بوده­اند، فقیر نساخته و اغنیا را برای اینکه نزد من عزت و کرامت داشته­اند ثروتمند نگردانیدم، بلکه برای آن بود تا ثروتمندان را به وسیله فقیران بیازمایم و اگر فقیران نبودند، ثروتمندان سزاوار بهشت نمی شدند.(3)

شرح

ضمیر هو در عبارت: «هو مما إبتلیت به الأغنیاء» ، به تفاوت مفهوم در جمله قبل باز می گردد. من معتقدم: اگر «مِن» برای تبعیض باشد، بر این امر دلالت دارد که آزمایش و ابتلای مردم به همدیگربه اشکال مختلف صورت می­پذیرد که یکی از آنها، گرفتار کردن آنها به فقر وثروت می­باشد، ممکن است «من» برای تعلیل باشد.

«و لو لا الفقرا» به این معناست که بیشترین عبادت ثروتمندان، یاری رساندن به فقراست، و یا به این مفهوم که برای ثروتمندان چیزهایی واجب است که جز با دستگیری از فقیران به آن دست نمی یابند، پس در این خصوص تفکر و تأمل کن.

ص: 26


1- . کافی 2: 264
2- . زمر / 64
3- . کافی 2: 265
«23»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عِیسَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَیَاسِیرُ شِیعَتِنَا أُمَنَاؤُنَا عَلَی مَحَاوِیجِهِمْ فَاحْفَظُونَا فِیهِمْ یَحْفَظْکُمُ اللَّهُ (1).

بیان

المیاسیر و المحاویج جمعا الموسر و المحوج لکن علی غیر القیاس لأن القیاس جمع مفعال علی مفاعیل قال الفیروزآبادی أیسر إیسارا و یسرا صار ذا غنی فهو موسر و الجمع میاسیر و قال صاحب مصباح اللغة أحوج وزان أکرم من الحاجة فهو محوج و قیاس جمعه بالواو و النون لأنه صفة عاقل و الناس یقولون محاویج مثل مفاطیر و مفالیس و بعضهم ینکره و یقول غیر مسموع انتهی.

و أقول وروده فی الحدیث یدل علی مجیئه لکن قال بعضهم إنهما جمعا میسار و محواج اسمی آلة استعملا فی الموسر و المحوج للمبالغة.

أمناؤنا علی محاویجهم کونهم أمناءهم علیهم السلام إما مبنی علی ما ذکره الکلینی رحمه الله (2) فی آخر کتاب الحجة أن الأموال کلها للإمام و إنما رخص لشیعتهم التصرف فیها فتصرفهم مشروط برعایة فقراء الشیعة و ضعفائهم أو علی أنهم خلفاء الله و یلزمهم أخذ حقوق الله من الأغنیاء و صرفها فی مصارفها و لما لم یمکنهم فی أزمنة التقیة و الغیبة أخذها منهم و صرفها فی مصارفها و أمروا الأغنیاء بذلک فهم أمناؤهم علی ذلک أو علی أنه لما کان الخمس و سائر أموالهم من الفی ء و الأنفال بأیدیهم و لم یمکنهم إیصالها إلیهم علیهم السلام فهم أمناؤهم فی إیصال ذلک إلی فقراء الشیعة فیدل علی وجوب صرف حصة الإمام من الخمس و میراث من لا وارث له و غیر ذلک من أموال الإمام إلی فقراء الشیعة و لا یخلو من قوة و الأحوط صرفها إلی الفقیه المحدث العادل لیصرفها فی مصارفها نیابة عنهم علیهم السلام و الله یعلم.

فاحفظونا فیهم أی ارعوا حقنا فیهم لکونهم شیعتنا و بمنزلة عیالنا یحفظکم الله أی یحفظکم الله فی أنفسکم و أموالکم فی الدنیا و من عذابه فی الآخرة و یحتمل

ص: 27


1- 1. الکافی ج 2 ص 265.
2- 2. راجع أصول الکافی ج 1 ص 407 باب أن الأرض کلها للامام علیه السلام و ص 538 باب الفی ء و الأنفال و تفسیر الخمس و حدوده و ما یجب فیه.

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ثروتمند ما، کارگزاران ما در امر نیازمندان هستند، پس از جانب ما امور آنان را حفظ و رعایت کنید تا خداوند شما را حفظ کند.(1)

شرح

المیاسر و المحاویج جمع الموسر(ثروتمند) و المحوج (نیازمند) بوده اما این جمع خلاف قاعده است. چرا که جمع مفاعل بر وزن مفاعیل می باشد، همانطور که فیروزآبادی می گوید: أیسر إیسارا و یسرا، به معنای ثروتمند شد و جمع آن میاسر است .

صاحب مصباح اللغه می گوید: أحوج بر وزن أکرم و از الحاجه گرفته شده و جمع آن با «واو و نون» است، چرا که صفت عاقل بوده و می گویند «محاویج» مانند مفاطیر و مفالیس است و برخی دیگر آن را انکار کرده و معتقدند که چنین استعمالی شنیده نشده است

من معتقدم: استعمال آن در حدیث، حاکی از آن است که چنین جمعی کاربرد دارد، اما عده ای عقیده دارند دو جمع میسار و محواج، اسم آلت هستند که برای مبالغه در موسر و محوج به کار رفته است.

«امنا بودن اغنیای شیعه از جانب ائمّه علیهم السلام»، یا بر مبنای سخنی است که کلینی- رحمه اللَّه- (2) در پایان «کتاب الحجّة» آورده و گفته است که همه اموال از آن امام بوده، و به شیعیان فقط اجازه تصرّف در آنها داده شده است، به شرط آنکه رعایت حال فقیران و ناتوانان شیعه را بکنند، یا بر این مبناست که ائمّه علیهم السلام خلفای خدایند، و بر ایشان لازم است که حقوق خدا را از ثروتمندان بگیرند و به مصارفی که باید برسانند.

اما هنگامی که در دوران تقیه و غیبت امکان چنین امری وجود نداشته باشد، ثروت را گرفته و در مصارفی که لازم است، می رسانند و ثروتمندان برای این کار مأمور شده اند. چرا که ایشان کارگزاران معصوم علیهم السلام هستند و یا به این دلیل که مواردی مانند خمس و فیء و انفال در اختیار شیعیان بوده ولی امکان رساندن اموال به دست امامان علیهم­السلام را ندارند بنابراین، ثروتمندان از جانب امام علیه السلام مأمور هستند تا آن ها را به دست شیعیان فقیر برسانند. و این امر دلالت دارد که برهمه شیعیان واجب است تا خمس و ارثیه بدون وارث و غیره از سهم امام، را در راه شیعیان فقیر هزینه نمایند. ولی احتیاط آن است که این اموال را در اختیار محدث فقیه و عادل است قرار داد تا به نیابت از امام علیه السلام در مصارفی که لازم است، استفاده نماید، خداوند به این امور آگاه تر است.

فاحفظونا فیهم: یعنی حقوق آن ها را رعایت کنید زیرا پیروان ما هستند و بمنزله خانواده ما قلمداد می شوند. یحفظکم الله: یعنی خداوند جان و مال شما را در دنیا حفظ و در آخرت از عذاب دور می سازد. ممکن است.

ص: 27


1- . کافی 2: 265
2- . ر. ک اصول کافی 1: 407، باب «همه زمین ها از آنِ إمام علیه السلام است ص 538» و باب «فیء و انفال و شرح خمس و حدود و امور واجب آن.»

أن تکون جملة دعائیة و قیل یدل علی أن الأغنیاء إذا لم یراعوا الفقراء سلبت عنهم النعمة لأنه إذا ظهرت الخیانة من الأمین یؤخذ ما فی یده

کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی عِبَاداً یَخُصُّهُمْ بِالنِّعَمِ لِمَنَافِعِ الْعِبَادِ فَیُقِرُّهَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا بَذَلُوهَا فَإِذَا مَنَعُوهَا نَزَعَهَا مِنْهُمْ ثُمَّ حَوَّلَهَا إِلَی غَیْرِهِمْ.

«24»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْفَقْرُ أَزْیَنُ لِلْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْعِذَارِ عَلَی خَدِّ الْفَرَسِ (1).

بیان

أزین للمؤمنین اللام للتعدیة و فی النهایة فیه الفقر أزین للمؤمن من عذار حسن علی خد فرس العذاران من الفرس کالعارضین من وجه الإنسان ثم سمی به السیر الذی یکون علیه من اللجام عذارا باسم موضعه انتهی.

و أقول یمکن أن یقال لتکمیل التشبیه إن الفقر یمنع الإنسان من الطغیان کما یمنع اللجام الفرس عن العصیان.

و قال بعض شراح العامة لأن صاحب الدنیا کلما اطمأن منها إلی سرور أشخصته إلی مکروه فطلبها شین و القلة زین.

«25»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً(2) قَالَ عَنَی بِذَلِکَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونُوا عَلَی دِینٍ وَاحِدٍ کُفَّاراً کُلَّهُمْ لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ لَوْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ بِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ لَحَزِنَ الْمُؤْمِنُونَ وَ غَمَّهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُنَاکِحُوهُمْ وَ لَمْ یُوَارِثُوهُمْ (3).

بیان

قد مر تفسیر الآیة و أما تأویله علیه السلام فلعل المعنی أن المراد بالناس

ص: 28


1- 1. الکافی ج 2 ص 265.
2- 2. الزخرف: 33.
3- 3. الکافی ج 2 ص 265.

جمله دعایی باشد، گفته شده: این کلام امام عیله السلام بر این امر دلالت دارد که اگر ثروتمندان حقوق فقیران را رعایت نکنند، نعمت از آن ها گرفته می شود، چرا که اگر خیانت امانت دار آشکار شود، امانت را از دست وی باز می ستانند، همانطور که امیرالمومنین علیه السلام می فرماید: خداوند متعال بندگانی را به نعمت خود مخصوص می گرداند تا منافع بندگان را تأمین نمایند و مادام که آن نعمت را بذل و بخشش می کنند، نعمت را در اختیار آنان قرار می دهد و چون از این کار خودداری نمایند، نعمت را از ایشان گرفته و به دیگری می دهد.

روایت24.

اصول کافی: امام صادق علیه السلام از امام علی علیه السلام نقل فرمود: فقر بر چهره مومن، از دنباله لگام بر گونه اسب زیباتر است.(1)

شرح

در «أزین للمومنین»، لام برای تعدیه بوده و در نهایه آمده است: فقر برای مومن زینت بخش تر از لگام بر چهره اسب است. لگام های دو طرف صورت اسب، مانند رستنگاه مو در دو طرف صورت انسان بوده و سپس به تکه چرمی که گام بر آن قرار می گیرد و به اسم موضع و محل آن اطلاق می شود.

من معتقدم: ممکن است برای تکمیل تشبیه بگویند: فقر انسان را از طغیان باز می دارد همانطور که لگام مانع از چموش شدن اسب می شود.

برخی از مفسران عامه می­گویند: زمانی که ثروتمندان بر دارایی­های خود تکیه کردند با اطمینان بر آن خوشحال می­شوند و به کارهای ناشایست گرایش پیدا می­کنند و آن را دنیابیشتر بابدی می­جویند نه با روش­های پسندیده وزیبا .

روایت25.

اصول کافی: سعید بن مسیب می گوید: از علی بن حسین علیه السلام درباره این سخن خداوند پرسیدم که می فرماید: «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً» {و اگر نه آن بود که [همه] مردم [در انکار خدا] امّتی واحد گردند}،(2) حضرت پاسخ داد: منظور از آن، امت محمد صلی الله علیه و آله است که همه بر یک عقیده گرد هم بیایند وبه خداوند کفر بورزند و ازپذیرفتن دین چشم پوشی ورزند «لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ» {قطعاً برای خانه های آنان که به [خدای] رحمان کفر می ورزیدند سقفها و نردبانهایی از نقره که بر آنها بالا روند، قرار می دادیم }. اگر خداوند با امت محمد صلی الله علیه و آله چنین رفتار نماید، مومنان ناراحت شده و این امر آنان را اندوهگین می سازد، وسبب می­شود که نه با آنان پیوند زناشویی بسته و نه از ایشان ارث برند. (3)

شرح

تفسیر آیه پیش از این بیان شد، و اما تأویل آن ممکن است این باشد: منظور از مردمی که در این آیه بدان اشاره شده،

ص: 28


1- . اصول کافی 2: 265
2- . زخرف / 33
3- . اصول کافی 2: 265

أمة محمد صلی الله علیه و آله بعد وفاته بقرینة المضارع فی یکون و یکفر و المراد بمن یکفر بالرحمن المخالفون المنکرون للإمامة و النص علی الإمام و لذا عبر بالرحمن إشعارا بأن رحمانیة الله تقتضی عدم إهمالهم فی أمور دینهم أو المراد أن المنکر للإمام کافر برحمانیة الملک العلام.

و الحاصل أنه لو لا أنه کان یصیر سببا لکفر المؤمنین لحزنهم و غمهم و انکسار قلبهم فیستولی علیهم الشیطان فیکفرون و یلحقون بالمخالفین إلا شاذ [شاذا] منهم لا یکفی وجودهم لنصرة الإمام أو یهلکون غما و حزنا و أیضا لو کان جمیع المخالفین بهذه الدرجة من الغناء و الثروة و جمیع المؤمنین فی غایة الفقر و المهانة و المذلة لم یناکحوهم أی المخالفون المؤمنین بأن یعطوهم بناتهم أو یأخذوا منهم بناتهم فلم یکن یحصل فیهم نسب یصیر سببا للتوارث فبذلک ینقطع نسل المؤمنین و یصیر سببا لانقراضهم أو لمزید غمهم الموجب لارتدادهم و بتلک الأسباب یصیر أمة محمد صلی الله علیه و آله کلهم کفرة و مخالفین فیکونوا أمة واحدة کفرة إما مطلقا أو إلا من شذ منهم ممن محض الإیمان محضا فعبر بالناس عن الأکثرین لقلة المؤمنین فکأنهم لیسوا منهم.

فالمراد بالأمة فی قوله عنی بذلک أمة محمد صلی الله علیه و آله أعم من أمة الدعوة و الإجابة قاطبة أو الأعم من المؤمنین و المنافقین و المخالفین و ذلک إشارة إلی الناس و المراد بالأمة فی قوله و لو فعل ذلک بأمة محمد المنافقون و المخالفون أو الأعم منهم و من سائر الکفار و الأول أظهر بقرینة و لم یناکحوهم فإن غیرهم من الکفار لا یناکحون الآن أیضا و الضمیر المرفوع راجع إلی المخالفین و المنصوب إلی المؤمنین و کذا و لم یوارثوهم.

«26»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً وَ کَادَ الْحَسَدُ أَنْ یَغْلِبَ الْقَدَرَ(1).

ص: 29


1- 1. أمالی الصدوق: 177.

امت محمد صلی الله علیه و آله پس از وفات آن حضرت است، قرینه آن «یکون و یکفر» بوده که به صورت مضارع بیان شده است. منظور از «من یکفر بالر حمن» مخالفان و منکران امامت و تصریحی است که پرودگار آن را از طریق پیامبرش به مردم ابلاغ نموده است و لذا با لفظ «الرحمن» بیان شده تا نشان دهد، رحمانیت خداوند اقتضا می کند که آنان در امور دین سهل انگاری نکنند و یا مراد این است که منکرامام، به رحمانیت خداوند کافر است.

و نتیجه اینکه: اگر این امر موجب کفر مومنان نشود، به خاطر غم و اندوه و دل شکستگی شان شیطان بر آن ها مسلط شد و ایشان را به کفار ملحق میکند و به مخالفان می پیوندند،

جز اندکی که تعدادشان برای یاری امام علیه السلام کافی نیست؛ و یا اینکه از شدت غم و غصه هلاک می شوند.

همچنین اگر همه مخالفان به همین اندازه ثروتمند بوده و همه مومنان در نهایت فقر و سختی و ذلت باشند، مخالفان با مومنان ازدواج نمی کنند، دختر به آن ها نداده و دختران آن ها نیز نمی گیرند، در نتیجه نسبی که موجب وراثت آن ها شود، پدید نمی­آید و بدین ترتیب نسل مومنان قطع و منقرض می گردد؛ ویا اینکه شدت غم و اندوه موجب ارتداد آن ها می شود. بنا به این دلائل، امت محمد صلی الله علیه و آله همه کافر و مخالف شمرده شد­ه­اند و همه آن ها به طور مطلق امتی یک پارچه کافر خواهند بود، جز کسانی که ایمانشان خالص است. به دلیل اندک بودن مومنان، از اکثریت کافران به «همه مردم» تعبیر شده است، گویا مومنان در شمار آن ها نیستند.

مراد از امت در این آیه، امت محمد صلی الله علیه و آله است. امتی که آنان را به اسلام دعوت کرده و آنان دعوت حضرتش را اجابت کرده اند و یا اعم از مومنان و منافقان و مخالفان بوده، و به عبارتی به همه مردم اشاره دارد. منظور از عبارت «و لو فعل ذلک بأمه محمد صلی الله علیه و آله» منافقان و مخالفان و یا اعم از آن ها، دیگر کافران را نیز شامل می شود. مورد اول واضح تر است چرا که قرینه «و لم یناکحوهم» بر این امر دلالت دارد، زیرا دیگر کافران به طور کلی با آنان پیمان زناشویی نمی بندند. ضمیر مرفوع به مخالفان برمی گردد و ضمیر منصوب به مومنان. در «و لم یوارثوهم» نیز همین طور.

روایت26.

از امام صادق علیه­السلام فرمودند: نزدیک است که فقر انسان را به کفر بکشاند و نزدیک است که حسادت ورزیدن بر تقدیرات الهی غلبه کند.

ص: 29

ل، [الخصال] عَنْ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (1).

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ.

توضیح

هذه الروایة من المشهورات بین الخاصة و العامة و فیها ذم عظیم للفقر و یعارضها الأخبار السابقة و ما رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ أَحْیِنِی مِسْکِیناً وَ أَمِتْنِی مِسْکِیناً وَ احْشُرْنِی فِی زُمْرَةِ الْمَسَاکِینِ.

وَ یُؤَیِّدُ هَذِهِ الرِّوَایَةَ مَا رَوَاهُ الْعَامَّةُ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ سَوَادُ الْوَجْهِ فِی الدَّارَیْنِ.

و قد قیل فی الجمع بینها وجوه.

قال الراغب فی المفردات الفقر یستعمل علی أربعة أوجه الأول وجود الحاجة الضروریة و ذلک عام للإنسان ما دام فی دار الدنیا بل عام للموجودات کلها و علی هذا قوله عز و جل یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ(2) و إلی هذا الفقر أشار بقوله فی وصف الإنسان ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ (3).

و الثانی عدم المقتنیات و هو المذکور فی قوله لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ إلی قوله یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ (4) إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ (5).

الثالث فقر النفس و هو الشره المعنی بقوله صلی الله علیه و آله: کاد الفقر أن یکون کفرا.

ص: 30


1- 1. الخصال ج 1 ص 9.
2- 2. فاطر: 15.
3- 3. الأنبیاء: 8.
4- 4. البقرة: 273.
5- 5. براءة: 60.

در کتاب الخصال نیز امام صادق علیه السلام روایت مشابهی را به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله بیان فرموده اند.(1)

در کتاب الامامه و التبصره، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارشان حدیث مشابهی را از پیامبر صلی الله علیه و آله بیان فرموده اند.

توضیح

این روایت بین خاص و عام مشهور است، که در آن فقر به شدت نکوهش شده است که با روایت های گذشته و با آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فقر بیان فرموده، مغایر است. از جمله: فقر تاج افتخار من است و به آن مفتخرم.

و یا حدیث: خداوندا بدرویشیم زنده دار، و بدرویشیم بمیران، و بزمره درویشان مرا برانگیزان.

آنچه که از به نقل از عامه از حضرت روایت شده است، بر این مطلب صحه می گذارد: فقر و بیچارگی، سروری دو جهان است. که برای جمع بین این دودسته از روایات وجوه گوناگونی بیان شده است.

راغب در مفردات خود نقل می کند: فقر چهار وجه دارد: اول، وجود نیازهای ضروری، این قسم، برای همه انسان ها، بلکه برای تمامی موجودات تا زمانی که در دنیا هستند وجود دارد، همانطور که خداوند می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِید»(2) {ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی نیازِ ستوده است} و خداوند در توصیف انسان به چنین فقری اشاره فرموده است: «ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ»(3) {و ایشان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم و جاویدان [هم] نبودند.}

دومین فقر، نداشتن اندوخته است، آنجا که خدای متعالی می فرماید: «لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(4) {این صدقات] برای آن [دسته از] نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند} تا آنجا که می فرماید: «یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ.»(5) {از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان تعلق دارد}

سومین نوع، فقر در نفس است، که بد و پلید به شمار می رود، در این خصوص است که حضرت صلی الله علیه و آله می فرماید: «نزدیک است که فقر به کفر بینجامد.»

ص: 30


1- . خصال 1 : 9
2- . فاطر / 15
3- . انبیاء / 8
4- . بقره / 273
5- . برائت / 60

و هو المقابل بقوله الغنی غنی النفس و المعنی بقولهم من عدم القناعة لم یفده المال غنی.

الرابع الفقر إلی الله المشار إلیه ب

قوله: اللهم أغننی بالافتقار إلیک و لا تفقرنی بالاستغناء عنک.

و إیاه عنی تعالی بقوله رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ(1) و بهذا ألم الشاعر فقال:

و یعجبنی فقری إلیک و لم یکن***لیعجبنی لو لا محبتک الفقر

و یقال افتقر فهو مفتقر و فقیر و لا یکاد یقال فقر و إن کان القیاس یقتضیه و أصل الفقیر هو المکسور الفقار انتهی (2).

و هذا أحسن ما قیل فی هذا المقام و منهم من حمل سواد الوجه علی المدح أی أنه کالخال الذی علی وجه المحبوب فإنه یزینه و لا یشینه و قیل المراد بالوجه ذات الممکن و من الفقر احتیاجه فی وجوده و سائر کمالاته إلی الغیر و کون ذلک الاحتیاج سواد وجهه عبارة عن لزومه لذاته بحیث لا ینفک کما لا ینفک السواد عن محله و لا یخفی بعدهما و الأظهر حمله مع صحته علی الفقر المذموم کما مر.

و قال الغزالی فی شرح هذا الخبر إذ الفقر مع الاضطرار إلی ما لا بد منه قارب أن یوقع فی الکفر لأنه یحمل علی حسد الأغنیاء و الحسد یأکل الحسنات و علی التذلل لهم بما یدنس به عرضه و ینثلم به دینه و علی عدم الرضا بالقضاء و تسخط الرزق و ذلک إن لم یکن کفرا فهو جار إلیه و لذلک استعاذ المصطفی من الفقر.

و قال بعضهم لأن أجمع عندی أربعین ألف دینار حتی أموت عنها أحب إلی من فقر یوم و ذل فی سؤال الناس و و الله ما أدری ما ذا یقع منی لو ابتلیت ببلیة من فقر أو مرض فلعلی أکفر و لا أشعر فلذلک قال کاد الفقر أن یکون کفرا

ص: 31


1- 1. القصص: 24.
2- 2. مفردات غریب القرآن 383.

این حدیث در مقابل روایاتی مانند، «بهترین بی نیازی، غنای نفس است» قرار دارد، و منظور این است که اگر ثروتمند قناعت پیشه نکند، ثروتش به او سود نرساند.

چهارمین نوع: فقر و نیاز به خدا است، حضرت به این سخن: بارالها مرا پیوسته به خودت نیازمند گردان ومرا با دچار کردن من به احساس بی نیازی به تو، به فقر مبتلا مساز ، و نیز آیه «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» {بارالها من به خیری که از سوی تو نازل شود، محتاجم}(1)

اشاره به همین موضوع دارد. شاعر نیز در این خصوص می گوید:

نیازمندیم به سوی تو مرا به شگفتی واداشت و اگر محبت و دوستی تو فقر و نیاز نبود، مرا اینچنین شگفت زده نمی کرد.

افتقر فهو مفتقر و فقیر (فقیر شد)، فعل «فقر» معمولا کاربرد ندارد گرچه قیاس آن اقتضا می کند، اصل کلمه فقیر، کمر شکن است.(2)

در این جایگاه این بهترین توصیف برای فقر است، مثلا «نشان چهره» مدح فقر بوده، به این معنا که خالی است بر چهره محبوب که زینت چهره اوست و نه باعث زشتی آن. گفته می شود منظور از صورت، ذات ممکن الوجود بوده و فقر، نیاز و احتیاج او در وجود و دیگر کمالات به دیگری است، و این نیاز نشان چهره او، همان نیاز به ذات است که این نیاز به غیر، از او جدایی ناپذیر است ، همانطور که خال سیاه از محل خود جدا نمی شود و این ویژگی نیاز در هر دو مثال همیشه آشکار است، همانطور که بیان شد تعبیر آن به سلامت ماندن او از فقر نکوهیده صحیح تر است.

غزالی در شرح این روایت می نویسد: هنگامی که فقر با اضطرار همراه باشد، دیری نمی پاید که به کفر منجر شود، زیرا در این حالت به ثروتمندان حسد ورزیده، و حسد نیکی ها را از بین می برد، ذلت و خواری حاصل از فقر، آبروی آن ها را می آلاید و دینشان را تباه می سازد، و ناخشنود از قضا و قدر و رزق و روزی را به دنبال دارد، و این حتی اگر کفر نباشد، به کفر منتهی می شود، به همین دلیل، پیامبر صلی الله علیه وآله از فقر به خدا پناه می برد.

برخی گفته­اند: اگر در هنگام مرگ چهل هزار دینار داشته باشم، بهتر از این است که حتی یک روز نیازمند گردم و به خواری درخواست از مردم تن دهم. والله نمی دانم اگر روزی فقیر و یا بیمار شوم، چه بر سر من خواهد آمد، چه بسا بدون آنکه متوجه شوم به خدا کفر بورزم. به همین دلیل حضرت صلی الله علیه و آله فرموده است: نزدیک است که فقر به کفر منجر شود.

ص: 31


1- . قصص / 24
2- . مفردات غریب القرآن: 383

لأنه یحمل المرء علی کل صعب و ذلول و ربما یؤدیه إلی الاعتراض علی الله و التصرف فی ملکه و الفقر نعمة من الله داع إلی الإنابة و الالتجاء إلیه و الطلب منه و هو حلیة الأنبیاء و زینة الأولیاء و زی الصلحاء و من ثم ورد خبر إذا رأیت الفقر مقبلا فقل مرحبا بشعار الصالحین فهو نعمة جلیلة بید أنه مولم شدید التحمل.

قال الغزالی هذا الحدیث ثناء علی المال و لا تقف علی وجه الجمع بین المدح و الذم إلا بأن تعرف حکمة المال و مقصوده و فوائده و غوائله حتی ینکشف لک أنه خیر من وجه شر من وجه و لیس بخیر محض و لا بشر محض بل هو سبب للأمرین معا یمدح مرة و یذم مرة و البصیر الممیز یدرک أن الممدوح منه غیر المذموم.

و قال بعض أصحابنا فی الدعاء نعوذ بک من الفقر و القلة قیل الفقر المستعاذ منه إنما هو فقر النفس الذی یفضی بصاحبه إلی کفران نعم الله و نسیان ذکره و یدعوه إلی سد الخلة بما یتدنس به عرضه و یثلم به دینه و القلة تحمل علی قلة الصبر أو قلة العدد.

و فی الخبر أنه صلی الله علیه و آله تعوذ من الفقر وَ قَالَ: الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَی سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ.

و قد جمع بین القولین بأن الفقر الذی تعوذ منه صلی الله علیه و آله الفقر إلی الناس و الذی دون الکفاف و الذی افتخر به الفقر إلی الله تعالی و إنما کان هذا فخرا له علی سائر الأنبیاء مع مشارکتهم له فیه لأن توحیده و اتصاله بالحضرة الإلهیة و انقطاعه إلیه کان فی الدرجة التی لم یکن لأحد مثلها فی العلو ففقره إلیه کان أتم و أکمل من فقر سائر الأنبیاء.

و قال الکرمانی فی شرح البخاری فی قَوْله صلی الله علیه و آله: أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ.

استدل به علی تفضیل الغنی و بقوله تعالی إِنْ تَرَکَ خَیْراً أی مالا و بأنه صلی الله علیه و آله توفی علی أکمل حالاته و هو موسر بما أفاء الله علیه و بأن الغنی وصف للحق و حدیث أکثر أهل الجنة الفقراء إخبار عن الواقع کما یقال أکثر أهل الدنیا الفقراء و أما ترکه الطیبات فلأنه لم یرض أن یستعجل من الطیبات.

ص: 32

زیرا فقر انسان را به مشقت و سختی و ذلت می اندازد و چه بسا به اعتراض در برابر خدا و تصرف در ملک الهی منجر شود. فقر نعمتی از نعمت های الهی است که به روی آوردن به درگاه الهی و پناه بردن به خدا و درخواست کردن از پروردگار دعوت می کند. فقر زینت انبیاء و اولیا و صالحان است، و روایت شده است: هرگاه دیدی فقر به تو روی آورد بگو: خوش آمدی که این شعار صالحان است؛ پس آن نعمت گران بهایی است به ویژه اینکه دردناک بوده و صبر و تحمل زیادی می طلبد.

غزالی می گوید: این سخن در مدح و ستایش مال است، و جمع بین مدح و ذم فقر امکان پذیر نیست مگر اینکه حکمت مال و هدف و فایده و نیز مفاسد آن

بر شما آشکار شود و بدانید از یک بعد خیر و از بعد دیگر شر بوده، نه خیر محض است و نه شر محض. بلکه خیر و شر با هم است، یکبار ستایش می شود و بار دیگر نکوهش می گردد، و انسان عاقل درمی یابد ستایش شده غیر از نکوهش شده است.

یکی از اصحاب ما در دعای خویش می­گفت: پرودگارا از فقر و کمی رزق به تو پناه می بریم. گفته می شود: فقری که از آن به خدا پناه می برند، تنها فقر نفس است که فقیر را به کفران نعمت های خدا سوق می دهد. آن ها به درگاه خدا دعا می کنند آنان را از صفت هایی که آبرو را لکه دار کرد و دینش را می آلاید حفظ کند. منظور از «القله» صبر اندک و یا تعداد اندک است.

در حدیث آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله از فقر به خدا پناه می برد .

حضرت صلی الله علیه و آله فرموده است: فقر تاج افتخار من است و به آن بر دیگر پیامبران می بالم. این دو حدیث به این صورت با هم جمع می شود: فقری که حضرت از آن به خدا پناه برده است، فقر و نیاز به مردم و فقری است که نیازهای انسان را کفایت نمی کند. دوم: فقر و نیاز به خداست، و تنها این فقر است که با وجود سهیم بودن دیگر پیامبران علیهم السلام در آن مایه مباهات رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد، چرا که توحید و پیوستگی ایشان با حضرت احدیت و پیوند ناگسستنی با پروردگار، در حدی است که هیچکس را یارای رسیدن به آن ندارد، این نوع فقر پیامبر صلی الله علیه و آله به خداوند کامل تر از فقر دیگر پیامبران علیهم السلام است.

کرمانی در شرح بخاری درباره حدیث «از فقر به تو پناه می برم»، می گوید: از این حدیث برای استدلال برتری فقر بر بی­نیازی استفاده می نماید و با توجه به آیه شریفه «إِنْ تَرَکَ خَیْراً» یعنی مالی را بر جای گذارد، رسول خدا صلی الله علیه و اله در بهترین حالت از دنیا رفت: بی نیاز بودن با آنچه خداوند به ایشان ارزانی داشته است، و بی نیازی صفت خداست. حدیث «بیشتر اهل بهشت فقرا هستند» یک واقعیت است چرا که گفته می شود بیشتر اهل دنیا را فقیران تشکیل می دهند، و اما ترک کردن لذت ها به این دلیل بوده است که حضرت صلی الله علیه و آله به تعجیل در لذت ها رضایت نمی داد.

ص: 32

و أجاب الآخرون بأنه إیماء إلی أن علة الدخول الفقر و ترکه الطیبات یدل علی فضل الفقر و استعاذته من الفقر معارض باستعاذته من الغنی و لا نزاع فی کون المال خیرا بل فی الأفضل و کان عند وفاته صلی الله علیه و آله درعه مرهونا و غنی الله تعالی بمعنی آخر انتهی.

و ذهب أکثرهم إلی أن الکفاف أفضل من الغنی و الفقر فإنه سالم من آفاتهما و لیس ببعید و قال بعضهم هذا کله صحیح لکن لا یدفع أصل السؤال فی أیهما أفضل الغنی أو الفقر لأن النزاع إنما ورد فی حق من اتصف بأحد الوصفین أیهما فی حقه أفضل و قیل إن السؤال أیهما أفضل لا یستقیم لاحتمال أن یکون لأحدهما من العمل الصالح ما لیس للآخر فیکون أفضل و إنما یقع السؤال عنهما إذا استویا بحیث یکون لکل منهما من العمل ما یقاوم به عمل الآخر فتعلم أیهما أفضل عند الله و لذا قیل صورة الاختلاف فی فقیر لیس بحریص و غنی لیس بممسک إذ لا یخفی أن الفقیر القانع أفضل من الغنی البخیل و أن الغنی المنفق أفضل من الفقیر الحریص قال و کل ما یراد لغیره و لا یراد لعینه ینبغی أن یضاف إلی مقصوده فیه لیظهر فضله فالمال لیس محذورا لعینه بل لکونه قد یعوق عن الله و کذا العکس فکم من غنی لم یشغله غناه عن الله و کم من فقیر شغله فقره عن الله.

إلی أن قال و إن أخذت بالأکثر فالفقیر عن الخطر أبعد لأن فتنة الغنی أشد من فتنة الفقر و قال بعضهم کلام الناس فی أصل المسألة یختلف فمنهم من فضل الفقر و منهم من فضل الغنی و منهم من فضل الکفاف و کل ذلک خارج عن محل الخلاف أی الحالین أفضل عند الله للعبد حتی یتکسب ذلک و یتخلق به هل التقلل من المال أفضل لیتفرغ قلبه عن الشواغل و ینال لذة المناجاة و لا ینهمک فی الاکتساب لیستریح من طول الحساب أو التشاغل باکتساب المال أفضل لیستکثر من القرب من البر و الصلة لما فی ذلک من النفع المتعدی.

قال و إذا کان الأمر کذلک فالأفضل ما اختاره النبی صلی الله علیه و آله و جمهور أصحابه من التقلل فی الدنیا و البعد عن زهرتها و یبقی النظر فیمن حصل له شی ء من الدنیا

ص: 33

دیگران در پاسخ به این مطلب گفته اند: این سخن اشاره به این دارد که انتخاب فقر و ترک لذت ها توسط پیامبر صلی الله علیه و آله، دلالت بر برتری فقر دارد؛ و استعاذه از فقر با استعاذه از ثروت مغایر است، در خیر بودن مال جای هیچ بحثی نیست، بلکه بحث درباره برتری فقر و ثروت است. در حالی که زره پیامبر صلی­الله علیه به هنگام وفاتش در گرو شخص دیگری بود.و بی نیازی خداوند به معنای دیگری است.

بیشتر مفسران بر این عقیده اند که بهره­مند مندی انسان از مال دنیا به اندازه­ کفاف ورفع نیازهایش بهتر از فقر یا ثروت است، چرا که آفات

فقر و ثروت گریبان گیرش نمی شود، که درستی این سخن بعید نیست. برخی می گویند: همه آنچه بیان شد، درست است اما سوال مطرح شده این است که کدامیک از فقر و ثروت برتر است؟ چرا که بحث درباره شخصیتی مطرح شده است که دارای یکی از این دو ویژگی است، کدامیک از این دو ویژگی در حق ایشان بهتر است.

می گویند: پرسش درباره برتری یکی از آن دو درست نیست، چرا که احتمال دارد یکی عمل صالح داشته و دیگری از آن بی بهره باشد، پس نمی توان برتری را تعیین نمود. این پرسش تنها زمانی می تواند مطرح شود که هر کدام به اندازه ای عمل نیک داشته باشند که با عمل دیگری در یک راستا باشد، تا از این رهگذر بتوان برتری آن ها را در پیشگاه خداوند دریافت.

بنابراین گفته می شود: وجه اختلاف در فقیری است که حریص نبوده و ثروتمندی است که بخل نمی ورزد. بر کسی پوشیده نیست که فقیر قانع از ثروتمند بخیل برتر بوده، و ثروتمند بخشنده نسبت به فقیر آزمند پسندیده تر است. آنچه برای دیگران می خواهد و برای خود نمی خواهد، بهتر است به هدفش اضافه شود تا برتری اش مشخص گردد، کسی از کسب مال منع نشده بلکه به این دلیل که ممکن است شخص را از یاد خدا باز دارد ناپسند می دانند، لذا عکس آن نیز درست است: چه بسا ثروتمندی که ثروتش او را از یاد خدا غافل نمی سازد و چه بسا فقیری که فقر و احتیاجش وی را از یاد خدا باز می دارد.

تا آنجا که می فرماید: اگر مال و دارایی بیشتری گرد آورید، فقیر از خطر دورتر است، چرا که فتنه ثروت بیشتر از فتنه فقر است. برخی می گویند: نظر مردم درباره اصل مسأله با یکدیگر متفاوت است. بعضی فقر را برتر می دانند، عده ای ثروت و برخی کفاف. هیچیک از این موارد قابل مقایسه با یکدیگر نیستند، به این معنی که کدامیک از این حالت ها برای بنده نزد خدا برتر است تا آن را به دست آورد و به آن آراسته گردد؟ آیا اندکی مال سودمند تر است تا بدین وسیله قلبش را از مشغله ها خالی نماید و لذت مناجات را دریابد و در جمع آوری دارایی اسیر نگردد و از محاسبه طولانی در قیامت نجات یابد؟ و یا به کسب مال و دارایی بپردازد تا با نیکی و بخشش آن به درگاهی الهی نزدیک شود، و سود بیشتری به دست آورد .

اگر به این صورت باشد، پس بهترین مورد آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله و بیشتر یارانش انتخاب کردند که همان دارایی اندک در دنیا و دوری از شکوه زندگی مادی است. پس، بحث درباره کسانی است که از مال دنیا برخوردار شدند

ص: 33

بغیر تکسّب منه کالمیراث و سهم الغنیمة هل الأفضل أن یبادر إلی إخراجه فی وجوه البر حتی لا یبقی منه شی ء أو یتشاغل بتثمیره لیستکثر من نفعه المتعدی.

قال و هو علی القسمین الأولین و قال ابن حجر مقتضی ذلک أن یبذل إلی أن یبقی فی حالة الکفاف و لا یضر ما یتجدد من ذلک إذا سلک هذه الطریقة.

و دعوی أن جمهور الصحابة کانوا علی التقلل و الزهد ممنوعة فإن المشهور من أحوالهم أنهم کانوا علی قسمین بعد أن فتحت علیهم الفتوح فمنهم من أبقی ما بیده مع التقرب إلی ربه بالبر و الصلة و المواساة مع الاتصاف بغنی النفس و منهم من استمر علی ما کان علیه قبل ذلک و کان لا یبقی شیئا مما فتح علیه و هم قلیل و الأخبار فی ذلک متعارضة و من المواضع التی وقع فیها التردد من لا شی ء له فالأولی فی حقه أن یستکسب للصون عن ذل السؤال أو یترک و ینتظر ما یفتح علیه بغیر مسألة انتهی.

و أقول مقتضی الجمع بین أخبارنا أن الفقر و الغنی کل منهما نعمة من نعم الله تعالی یعطی کلا منهما من شاء من عباده بحسب ما یعلم من مصالحه الکاملة و علی العبد أن یصبر علی الفقر بل یشکره و یشکر الغنی إن أعطاه و یعمل بمقتضاه فمع عمل کل منهما بما تقتضیه حاله فالغالب أن الفقیر الصابر أکثر ثوابا من الغنی الشاکر لکن مراتب أحوالهما مختلفة غایة الاختلاف و لا یمکن الحکم الکلی من أحد الطرفین و الظاهر أن الکفاف أسلم و أقل خطرا من الجانبین و لذا ورد فی أکثر الأدعیة طلبه و سأله النبی صلی الله علیه و آله لآله و عترته و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب المکاسب إن شاء الله.

و أما قوله صلی الله علیه و آله کاد الحسد أن یغلب القدر فقد شرحناه فی کتاب السماء و العالم و حمله أکثر المحققین علی تأثیر العین فإنه ینشأ غالبا من حسد العائن و هذا هو الظاهر و هو مبالغة فی تأثیر العین بأنه یقرب أن یغلب قضاء الله و قدره.

و هذا الحدیث مروی فی شهاب الأخبار عن أنس بن مالک عنه صلی الله علیه و آله و قال

ص: 34

و این برخورداری و ثروت، بدون تلاش برای کسب روزی و از طریق ارثیه و یا غنیمت بوده است. آیا بهتر است تمامی آن را در مصارف خیر به کار ببرند و چیزی برای خود باقی نگذارند؟ و یا آن را به جریان انداخته و با کارکردن وفعالیت اقتصادی، دیگران نیز از سود حاصل از آن بهرمند شوند؟

بر اساس دو تقسیم بندی اولیه، ابن حجر معتقد است: بر اساس مقتضای آن، این است که مالش را به اندازه ای ببخشد وبرای خودش به کفاف رزق بسنده کند. چنانچه این راه را در پیش بگیرد، تغییرات جدید به وی آسیب نمی رساند.

اینکه بیشتر صحابه زهد پیشه کرده و به روزی اندک اکتفا نموده اند، صحیح نیست. آنچه از وضعیت و احوال آن ها مشهور است، این است که پس از فتوحات، به دو گروه تقسیم شدند: عده ای ضمن خودکفایی، آنچه را که به دست آورده بودند با نیکی و بخشندگی به درگاه الهی تقرب می جستند؛ برخی نیز بر حال خود باقی مانده و تمام ثروت خود را در راه خدا بخشیدند، البته تعدادشان اندک بود.

روایت هایی که در این خصوص بیان شده با یکدیگر متفاوت است، از جمله مواردی که در مورد آن تردید وجود دارد، این است: شخصی که مال و ثروتی ندارد، بهتر است مال و دارایی به دست آورد تا از ذلت و خواری درخواست از مردم برحذر باشد و یا بدون آنکه دست نیاز به سوی مردم دراز کند، صبر پیشه سازد تا گشایشی در کار وی حاصل شود.

من معتقدم: همه این روایت ها به این صورت با یکدیگر جمع می شود که فقر و ثروت، هر کدام نعمتی از نعمت های الهی به شمار می رود که خداوند با توجه به مصلحت بنده، یکی از این دو را به وی عطا می کند، و بنده می بایست نه تنها بر فقر خود صبر پیشه کند بلکه شکر آن را نیز به جای آورد؛ و ثروتمند نیز به خاطر نعمتی که به وی عطا شده است شکرگزار باشد و با توجه به شرایط خود عمل کند .

پس عمل هر کس به مقتضای وضعیتش باشد، معمولا فقیر صبور بیش از ثروتمند شاکر پاداش می برد، اما وضعیت آن ها کاملا با یکدیگر اختلاف دارد و نمی توان حکم کلی برای دو طرف صادر کرد. به نظر می رسد کفاف در مقایسه با فقر و ثروت بهتر بوده و خطر کمتری دارد، لذا در بیشتر دعاها و نیز در دعای پیامبر صلی الله علیه و آله برای خود و خاندان مطهرش، کفاف رزق درخواست شده است. ان شاء الله در کتاب «مکاسب» به طور کامل به این بحث می پردازیم.

حضرت صلی الله علیه و آله می فرماید: نزدیک است که حسد بر قدر غلبه کند، این حدیث را در کتاب «السماء و العالم» بیان شده و بیشتر محققان تاثیر چشم زخم را، که غالبا از حسد چشم زخم زننده ناشی می شود، شرح داده اند. این ظاهر موضوع است که در مبالغه تاثیر چشم زخم گفته اند نزدیک است که بر قضاء و قدر الهی غلبه کند.

این حدیث در شهاب الأخبار از انس بن مالک، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است،

ص: 34

الراوندی فی الضوء المعنی أن للحسد تأثیرا قویا فی النظر فی إزالة النعمة من المحسود أو التمنی لذلک فإنه ربما یحمله حسده علی قتل المحسود و إهلاک ماله و إبطال معاشه فکأنه سعی فی غلبة المقدور لأن الله تعالی قد قدر للمحسود الخیر و النعمة و هو یسعی فی إزالة ذلک عنه و قیل الحسد یأکل الجسد انتهی.

و قال بعض المخالفین أی کاد الحسد فی قلب الحاسد أن یغلب علی العلم بالقدر فلا یری أن النعمة التی حسد علیها إنما صارت إلیه بقدر الله و قضائه فلا تزول إلا بقضائه و قدره و غرض الحاسد زوال نعمة المحسود و لو تحقق القدر لم یحسده و استسلم و علم أن الکل مقدر.

«27»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَسْتَخِفُّوا بِفُقَرَاءِ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ عِتْرَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَیُشَفَّعُ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ(1).

بیان

ربیعة و مضر(2)

قبیلتان عظیمتان یضرب المثل بهما فی الکثرة.

«28»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وُقِفَ عَبْدَانِ مُؤْمِنَانِ لِلْحِسَابِ کِلَاهُمَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقِیرٌ فِی الدُّنْیَا وَ غَنِیٌّ فِی الدُّنْیَا فَیَقُولُ الْفَقِیرُ یَا رَبِّ عَلَی مَا أُوقَفُ فَوَ عِزَّتِکَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ لَمْ تُوَلِّنِی وِلَایَةً فَأَعْدِلَ فِیهَا أَوْ أَجُورَ وَ لَمْ

ص: 35


1- 1. أمالی الصدوق ص 185.
2- 2. ربیعة و مضر ابنا نزار قبیلتان عظیمتان و هو نزار بن معد بن عدنان، قال ابن عبد البر فی الانباء ص 69 أن العرب و جمیع أهل العلم بالنسب أجمعوا علی أن اللباب و الصریح من ولد إسماعیل بن إبراهیم علیهما السلام ربیعة و مضر ابنا نزار بن معد بن عدنان، لا خلاف فی ذلک.

راوندی در «االضوء المعنی» می گوید: حسد چنان تاثیر قدرتمندی دارد که باعث از دست دادن نعمت شخص می شود و یا آرزوی از دست دادن نعمت وی را می کند. بنابراین چه بسا حسد او منجر به قتل شخص و یا از دست دادن مال و دارایی و یا قطع شدن روزی وی شود. گویا برای غلبه بر قضا و قدر الهی تلاش می کند، چرا که خداوند خیر و نعمت برای حسود می خواهد و او برای از بین بردنش تلاش می کند و گقته می شود حسد، جسم را می خورد.

برخی از مخالفان درباره این حدیث عقیده دارند: نزدیک است حسد در قلب شخص حسود، بر علم به قدر غلبه کند و درک نمی کند نعمتی که به آن حسادت می ورزد، به خواست الهی به شخص عطا شده است و جز به قضا و قدر الهی از بین نمی رود، در حالی که حسود می خواهد این نعمت از بین برود و اگر قدر الهی محقق شود، به وی حسادت نکرده و تسلیم می شود و می داند همه چیز مقدر شده است.

روایت27.

از ابالحسن اول از پدرانشان علیهم السلام و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: شیعیان وپیروان فقیر علی علیه السلام و خاندانش را خوار نشمارید، زیرا هر یک از آن ها می تواند معادل قبیله ربیعه و مضر از دیگران شفاعت نماید. (1)

شرح

ربیعه و مضر، (2)دو قبیله هستند که در کثرت و زیادی به آن ها مثل می زنند.

روایت28.

امام صادق علیه السلام فرمود: «روز قیامت دو بنده را که هر دو بهشتی اند برای حسابرسی می آورند که یکی در دنیا فقیر بوده و دیگری غنی. فقیر می گوید: پروردگارا! من چرا توقف کنم؟ به عزّتت سوگند! تو خود می دانی که به من حکومت ندادی تا در آن به عدالت رفتار کرده باشم یا به جور، مال ندادی

ص: 35


1- . امالی صدوق: 185
2- . ربیعه و مضر، فرزندان نزار دو قبیله بزرگ هستند. نزار، نزار بن عدنان است. ابن عبدالبر در الأنباء صفحه 69 نقل می کند: عرب و همه نسب شناسان معتقدند لباب و صریح فرزندان اسماعیل بن ابراهیم علیهم السلام، ربیعه و مضر فرزندان نزار بن معد بن عدنان هستند، جای هیچ شکی در این موضوع نیست.

تَرْزُقْنِی مَالًا فَأُؤَدِّیَ مِنْهُ حَقّاً أَوْ أَمْنَعَ وَ لَا کَانَ رِزْقِی یَأْتِینِی مِنْهَا إِلَّا کَفَافاً عَلَی مَا عَلِمْتَ وَ قَدَّرْتَ لِی فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ صَدَقَ عَبْدِی خَلُّوا عَنْهُ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ وَ یُبْقَی الْآخَرُ حَتَّی یَسِیلَ مِنْهُ مِنَ الْعَرَقِ مَا لَوْ شَرِبَهُ أَرْبَعُونَ بَعِیراً لَکَفَاهَا ثُمَّ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَیَقُولُ لَهُ الْفَقِیرُ مَا حَبَسَکَ فَیَقُولُ طُولُ الْحِسَابِ مَا زَالَ الشَّیْ ءُ یَجِیئُنِی بَعْدَ الشَّیْ ءِ یُغْفَرُ لِی ثُمَّ أُسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ آخَرَ حَتَّی تَغَمَّدَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ بِرَحْمَةٍ وَ أَلْحَقَنِی بِالتَّائِبِینَ فَمَنْ أَنْتَ فَیَقُولُ أَنَا الْفَقِیرُ الَّذِی کُنْتُ مَعَکَ آنِفاً فَیَقُولُ لَقَدْ غَیَّرَکَ النَّعِیمُ بَعْدِی (1).

بیان

وقف علی بناء المعلوم أو المجهول فإنه جاء لازما و متعدیا و الثانی أظهر لما سیأتی و لعل تصدیق الله تعالی العبد لسعة لطفه و کرمه و إلا فنعمة الله علی کل عبد أکثر من أن تحصی بل نعمة الفقر أیضا من أعظم النعم علیه أو التصدیق معناه أنه صدق أنی لا أحاسب العبد علی تلک النعم لسعة رحمتی و فی القاموس قال آنفا کصاحب و کتف و قرئ بهما أی مذ ساعة أی فی أول وقت یقرب منا انتهی (2) و لعل هذا نظرا إلی أیام الآخرة و ساعاتها.

«29»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی عُمَرَ الصَّنْعَانِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: رُبَّ أَشْعَثَ أَغْبَرَ ذِی طِمْرَیْنِ مُدْقِعٍ بِالْأَبْوَابِ لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ لَأَبَرَّهُ (3).

توضیح

قال فی النهایة الشعث أی بالتحریک انتشار الأمر و منه قولهم

ص: 36


1- 1. أمالی الصدوق ص 216.
2- 2. القاموس ج 3 ص 119، و الآیة:« وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً» القتال: 16 قال فی المجمع ج 9 ص 101 روی فی بعض الروایات عن ابن کثیر أنفا بالقصر، و القراءة المشهورة آنفا بالمد.
3- 3. أمالی الصدوق ص 232.

تا حقوق آن را ادا کرده باشم یا نه. روزی من بر اساس علم و تقدیر تو به قدر کفافم بود و بس. خداوند متعال می فرماید: بنده ام راست می گوید، راهش را باز کنید تا وارد بهشت گردد. اما آن دیگری را آنقدر نگه می دارند تا جایی که عرقهای ریخته شده از او چهل شتر را می تواند سیراب کند، پس از آن وارد بهشت می گردد. در آنجا فقیر به او می گوید: چه چیزی باعث شد که تو را نگه دارند؟ می گوید: حسابرسی به طول انجامید، دائما مسأله ای مطرح می شد و خداوند آن را می بخشید، بعد، از چیز دیگر سؤال می شد و خداوند رحمتش را بر من گسترانیده و مرا به توبه کنندگان ملحق می ساخت و ... (اما بگو ببینم) تو که هستی؟ می گوید: من آن فقیری هستم که قبلا با تو بودم، آنگاه غنی می گوید: نعمتهای بهشت، تو را تغییر داده است».(1)

شرح

«وقف» بنا بر معلوم و یا مجهول بودن، لازم و متعدی آمده است، مورد دوم (متعدی) برای آنچه که به دنبال خواهد آمد، واضح تر است. چه بسا خداوند از لطف و کرم خاص خود، بنده اش را تایید می کند و الا نعمت های خداوند نسبت به بنده اش در شمار نمی آید، البته نعمت فقر از بزرگترین نعمت های الهی است. ممکن است تصدیق الهی تاییدی بر این فرموده خداوند باشد: «من از روی رحمتم قطعا بنده ام را به خاطر آن نعمت ها محاسبه نمی کنم». در فرهنگ لغت «آنفا» به معنای دوست است. کتف و قرئ بهما یعنی از ساعتی، یعنی در اولین فرصتی که به ما می پیوندد.(2) ممکن است به روزها و ساعت های قیامت اشاره داشته باشد.

روایت29.

ابو هریره به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند: (3)چه بسا ژولیده موی غبار آلوده ای که لباسی کهنه دارد و به در خانه ها برای طلب حاجت می رود، اگر خداوند را قسم دهد حاجتش را روا کند.

توضیح

در نهایه شعث با حرکت به معنای گسترش کار است، از جمله سخن آنها

ص: 36


1- . امالی صدوق: 216
2- . قاموس 3: 119 و آیه «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً». القتال: 16. در مجمع9: 101 آمده: در برخی از روابت ها به نقل از ابن کثیر، «أنفا» با همزه ذکر شده اما قرائت مشهور «آنفا» با مد است.
3- . امالی صدوق: 232

لم الله شعثه و منه حدیث الدعاء أسألک رحمة تلم بها شعثی أی تجمع بها ما تفرق من أمری و منه حدیث رب أشعث أغبر ذی طمرین لا یؤبه له لو أقسم علی الله لأبره و قال الطمر أی بالکسر الثوب الخلق و قال فیه قال للنساء إنکن إذا جعتن دقعتن الدقع الخضوع فی طلب الحاجة مأخوذ من الدقعاء و هو التراب أی لصقتن به و منه الحدیث لا تحل المسألة إلا لذی فقر مدقع أی شدید یفضین بصاحبه إلی الدقعاء و قیل هو سوء احتمال الفقر و فی القاموس أبر الیمین أمضاها علی الصدق.

و أقول یدل علی جواز السؤال عند شدة الحاجة و کأن المراد بالشعث تفرق الشعر و تداخله و عدم تسریحه و إصلاحه و کذا المراد بالغبرة عدم تنظیف الجسد و ظهور آثار الفقر و ذلک إما لشدة الفقر أو کثرة الأشغال بالعبادة و قد مر الکلام فیه.

و أقول رُوِیَ هَذَا الْحَدِیثُ فِی الْمِشْکَاةِ(1)

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: رُبَّ أَشْعَثَ مَدْفُوعٍ بِالْأَبْوَابِ لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ لَأَبَرَّهُ.

و قال الطیبی فی شرحه قال البیضاوی الأشعث هو المغبر الرأس المتفرق الشعور و الصواب مدفوع بالدال أی یدفع عند الدخول علی الأعیان و الحضور فی المحافل و لا یترک أن یلج الباب فضلا عن أن یحضر معهم و یجلس فیما بینهم لو أقسم علی الله لأبره أی لو سأل الله شیئا و أقسم علیه أن یفعله لفعله فشبه إجابة المبر المقسم علی غیره بوفاء الحالف یمینه و بره فیها و قیل معناه لو حلف أن الله یفعله أو لا یفعله صدقه فی یمینه و أبره فیها بما یوافقها.

ثم قال الطیبی و مما یؤید الأول لفظة علی الله لأنه أراد به المسمی و لو أرید به اللفظ لقیل بالله و أما معنی الإبرار فعلی ما ذهب إلیه القاضی من باب الاستعارة و یجوز أن یکون من باب المشاکلة المعنویة.

«30»

لی، [الأمالی للصدوق] فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ صلی الله علیه و آله: أَلَا وَ مَنِ اسْتَخَفَ

ص: 37


1- 1. مشکاة المصابیح ص 446.

«لمّ الله شعته»، خداوند پریشانیش را سامان بخشید. و از رسول خدا نقل شده است که در دعا فرمود: پروردگارا، از تو رحمتی را می طلبم که پریشانیم را سامان بخشد. یعنی امور نابسامان مرا اصلاح کند. از حضرت چه بسا ژولیده موی غبار آلوده ای که لباسی کهنه دارد و به در خانه ها برای طلب حاجت می رود، اگر خداوند را قسم دهد حاجتش را روا کند. الطمر (با کسره) لباس کهنه و ژنده را گویند. نقل می کنند به زنان گفته می شود: شما هنگامی که گرسنه می شوید، با تهیدستی زندگی می کنید. الدقع: خواری و فروتنی در درخواست حاجت، از دقعاء که همان خاک است، گرفته شده، یعنی چسبیدن و پیوستن به آن.

و نیز از حضرت صلی الله علیه و آله نقل شده است: گشایش در کار صورت نمی­پذیرد مگر برای نیازمندی که باشدت درخواست خود بخواهد واصرار زیاد ورزد .

مدقع یعنی شدید، که صاحبش را به خاک ذلت می اندازد. می گویند فقر سخت است و در قاموس ابر الیمین به صدق خاتمه دادن است.

من معتقدم در اوج سختی و نیاز، درخواست کردن از دیگران را جایز می سازد. منظور از «شعث»، پریشانی مو و ژولیدگی آن و نامرتب بودن آن است. و «الغبره»، بر آلودگی جسم و ظهور نشانه های فقر دلالت دارد، این امر ممکن است به دلیل شدت فقر و یا اشتغال زیاد به عبادت حاصل شود. پیش از این توضیح آن بیان شد.

من معتقدم: در کتاب مشکات(1) ابوهریره به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: چه بسا ژولیده طرد شده از مقابل خانه ها که اگر سوگند بخورد، آن کار انجام شود.

طیبی در شرح این حدیث به نقل از بیضاوی می گوید: «اشعث» ژولیده و پریشان مو را گویند، کلمه صحیح «مدفوع» با دال است، یعنی کسی که از ورودش به خانه اشراف و حضور در محافل آنان جلوگیری شده و حتی به او اجازه کوبیدن در را نمی دهند چه رسد به اینکه وارد شده و با آنان هم نشین شود، اما همین شخص اگر به درگاه الهی عرض حاجت کند، اجابت شود.«لو أقسم علی الله لابرّه»، یعنی اگردرخواستی داشته باشد و خداوند را قسم دهد، که آن نیاز را برایش برآورد، پرودگار درخواستش را اجابت می­کند ، واین اجابت کردن نیازمندی که برای برآورده شدن خواسته­اش را با قسم از خدا می­خواهد به کسی تشبیه کرده­اند که دیگری قسم می­دهدتا کاری را برایش انجام دهد.و نیز گفته شده است معنایش این است، اگر خدارا قسم دهد، پرودگار خواسته­اش را اجابت می­کند، یا اینکه خواسته­اش را برآورده نمی­کند ولی او را در قسمش تصدیق می­کند ولی نعمتی به او عنایت می­فرماید که خواسته ونیازش را تامین می­کند .

طیبی می گوید: آنچه که مورد اول را تایید می کند، عبارت «علی الله» است، چرا که مسمی مورد نظر بوده و اگر لفظ مورد نظر ما باشد، می بایست بگوید: «بالله» .

و اما معنای «ابرار»، قاضی معتقد است: استعاره بوده و ممکن است از باب تشابه معنوی باشد.

روایت30.

در امالی شیخ صدوق درباره آنچه که نهی شده است، به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: هر کس مسلمان فقیری را خوار بشمارد،

ص: 37


1- . مشکاه المصاییح: 446

بِفَقِیرٍ مُسْلِمٍ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَسْتَخِفُّ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَکْرَمَ فَقِیراً مُسْلِماً لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ (1).

«31»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ فَضْلِ بْنِ کَثِیرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ لَقِیَ فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلَافَ سَلَامِهِ عَلَی الْغَنِیِّ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ (2).

«32»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ (3) فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّهُ کَانَ بِالْمَدِینَةِ قَوْمٌ فُقَرَاءُ مُؤْمِنُونَ یُسَمَّوْنَ أَصْحَابَ الصُّفَّةِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُمْ أَنْ یَکُونُوا فِی صُفَّةٍ یَأْوُونَ إِلَیْهَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَاهَدُهُمْ بِنَفْسِهِ وَ رُبَّمَا حَمَلَ إِلَیْهِمْ مَا یَأْکُلُونَ وَ کَانُوا یَخْتَلِفُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَیَقْرَبُهُمْ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ وَ کَانَ إِذَا جَاءَ الْأَغْنِیَاءُ وَ الْمُتْرَفُونَ مِنْ أَصْحَابِهِ ینکروا [أَنْکَرُوا] عَلَیْهِ ذَلِکَ وَ یقولوا [یَقُولُونَ] لَهُ اطْرُدْهُمْ عَنْکَ فَجَاءَ یَوْماً رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ أَصْحَابِ الصُّفَّةِ قَدْ لَزِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَسُولُ اللَّهِ یُحَدِّثُهُ فَقَعَدَ الْأَنْصَارِیُّ بِالْبُعْدِ مِنْهُمَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمْ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ لَعَلَّکَ خِفْتَ أَنْ یَلْزَقَ فَقْرُهُ بِکَ فَقَالَ الْأَنْصَارِیُّ اطْرُدْ هَؤُلَاءِ عَنْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ أَیِ اخْتَبَرْنَا الْأَغْنِیَاءَ بِالْغِنَی لِنَنْظُرَ کَیْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِلْفُقَرَاءِ وَ کَیْفَ یُخْرِجُونَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی أَمْوَالِهِمْ لَهُمْ وَ اخْتَبَرْنَا الْفُقَرَاءَ

ص: 38


1- 1. أمالی الصدوق ص 257.
2- 2. أمالی الصدوق: 265.
3- 3. الأنعام: 52- 53.

حق خداوند را خوار شکرده است و خداوند روز قیامت او را خوار و خفیف می گرداند، مگر اینکه توبه کند.

و نیز فرمود: هر کس مسلمان فقیری را اکرام نماید، روز قیامت خداوند را درحالی ملاقات می کند که از او راضی و خشنود است. (1)

روایت31.

امام رضا علیه السلام فرمود: هر کس آنطور که به ثروتمند سلام می کند، به فقیر سلام نکند، روز قیامت خدای عز و جل را خشمگین ملاقات خواهد کرد. (2)

روایت32.

تفسیر قمی: «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ» (3){و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند- در حالی که خشنودی او را می خواهند- مران. از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست، و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست، تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. } سبب نزول این آیه شریفه آن است که گروهی از فقراء مؤمنان در مدینه زندگی می کردند و آنها را اصحاب صفه می گفتند، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به آنها دستور داده بودند در صفه ای گرد هم آیند.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خودش از آنها سرپرستی می کرد و گاهی برای آنها غذا می آورد و آنها به محضر آن جناب رفت و آمد می کردند، رسول اکرم با آنها می نشست و به سخن گفتن مشغول می شد و با آنها انس می گرفت .

گاهی بعضی از اصحاب که از توانگران و افراد مرفه بودند نزد حضرت رسول می آمدند و هنگامی که می دیدند پیامبر خدا با آنها سخن می گوید ناراحت می شدند و زبان به اعتراض می گشودند که چرا رسول خدا آنها را از خود دور نمی کند.

یکی از روزها مردی از انصار نزد رسول آمد و مشاهده کرد مردی از اصحاب صفه در خدمت آن حضرت نشسته است، آن مرد فقیر خود را به پیامبر چسبانیده و رسول خدا نیز با او مشغول صحبت می باشد.

مرد انصاری از آنها فاصله گرفت و در کناری نشست، رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به آن مرد فرمودند نزدیک بیا، ولی او در جای خودنشست و نزدیک نشد، در این هنگام پیامبر خدا به آن مرد انصاری فرمود: می­ترسی از فقر او چیزی به تو برسد؟

آن مرد گفت: اینها را از خود دور گردان، در این هنگام این آیه نازل شد «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» تا آخر و بعد فرمود: وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ، یعنی ما توانگران را به وسیله مال آزمایش کردیم تا بنگریم با فقراء چه خواهند کرد.

اغنیاء چگونه واجبات خداوند را از اموال خود بیرون می کنند و به فقراء می دهند و ما فقرا را نیز آزمایش کردیم که آنها چگونه صبر می کنند و چشم خود را به اموال اغنیاء نمی دوزند و آنها می گویند: «أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ».

و سپس این آیه نازل شد «وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ»، یعنی ما ثروتمندان را به وسیله ثروتشان می آزماییم تا ببینیم چگونه با فقرا رفتار می کنند، و چگونه از مال خود حق و حقوقی را که خداوند بر آن ها واجب کرده است، می پردازند.

ص: 38


1- . امالی صدوق: 257
2- . امالی صدوق: 265
3- . انعام / 3

لِنَنْظُرَ کَیْفَ صَبْرُهُمْ عَلَی الْفَقْرِ وَ عَمَّا فِی أَیْدِی الْأَغْنِیَاءِ لِیَقُولُوا أَیِ الْفُقَرَاءُ أَ هؤُلاءِ الْأَغْنِیَاءُ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (1).

«33»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی عَمْرٍو عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَمْرِو بْنِ قَتَادَةَ عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: شَیْئَانِ یَکْرَهُهُمَا ابْنُ آدَمَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ الْمَوْتُ رَاحَةٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ یَکْرَهُ قِلَّةَ الْمَالِ وَ قِلَّةُ الْمَالِ أَقَلُّ لِلْحِسَابِ (2).

«34»

ل، [الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُضَاعِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَهْلَکَ النَّاسَ اثْنَانِ خَوْفُ الْفَقْرِ وَ طَلَبُ الْفَخْرِ(3).

«35»

ل، [الخصال] فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام: یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْرِ إِمَامٌ یَعْصِی اللَّهَ وَ یُطَاعُ أَمْرُهُ وَ زَوْجَةٌ یَحْفَظُهَا زَوْجُهَا وَ هِیَ تَخُونُهُ وَ فَقْرٌ لَا یَجِدُ صَاحِبُهُ لَهُ مُدَاوِیاً وَ جَارُ سَوْءٍ فِی دَارِ مُقَامٍ (4).

«36»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام شَیْ ءٌ یُرْوَی عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ ثَلَاثَةٌ یُبْغِضُهَا النَّاسُ وَ أَنَا أُحِبُّهَا أُحِبُّ الْمَوْتَ وَ أُحِبُّ الْفَقْرَ وَ أُحِبُّ الْبَلَاءَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا لَیْسَ عَلَی مَا تَرْوُونَ إِنَّمَا عَنَی الْمَوْتُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْحَیَاةِ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ الْفَقْرُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْغِنَی فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ الْبَلَاءُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الصِّحَّةِ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ (5).

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ

ص: 39


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 189.
2- 2. الخصال ج 1 ص 37.
3- 3. الخصال ج 1 ص 36.
4- 4. الخصال ج 1 ص 96.
5- 5. معانی الأخبار ص 165.

و فقیران را امتحان می کنیم تا صبر آن ها را بر فقر خود و بر آنچه در اختیار ثروتمندان است، بیازماییم. «لیقولوا» منظور فقیران، و «أهولاء» منظور ثروتمندان هستند که «مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (1)

روایت33.

خصال :رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بنی آدم دو چیز را ناپسند می دارد: مرگ را، حال آنکه مرگ رهایی مومن از فتنه هاست؛ و اندکی مال را، حال آنکه مال اندک راحتی حساب را در پی دارد.(2)

روایت34.

خصال: موسی بن جعفر علیه السلام از پدران بزرگوارشان از حسین بن علی علیه السلام و ایشان از امیر المومنین علیه السلام نقل فرمود: دو چیز مردم را به هلاکت می رساند: ترس از فقر و درخواست فخر و جاه طلبی. (3)

روایت35.

خصال: از سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر المومنین علیه السلام فرمودند: یا علی چهار چیز کمر را می شکنند، امامی که خدا را معصیت می کند، ولی مردم از او اطاعت می کنند، زنی که شوهرش او را حفظ می نماید ولی او به شوهر خیانت می کند، فقر ونیازی که صاحبش راهی برای رهایی از آن نمی­یابد، و همسایه بد.(4)

روایت36.

مع، معانی الأخبار: عقرقوفی نقل می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: شنیده ام که ابوذر رحمه الله علیه، گفته است: سه چیز را مردم ناپسند داشته و من آن ها را دوست می دارم: مرگ، فقر و بلا را دوست دارم. حضرت فرمود: چنین نیست، بلکه گفته است: مرگ در راه اطاعت خدا از زندگی در معصیت خدا برای من محبوب تر است، و فقر در طاعت پروردگار، دوست داشتنی تر از ثروت در معصیت خداست، و بلا در فرمانبرداری از خداوند از سلامتی که در نافرمانی او باشد، نزد من پسندیده تر است. (5)

ص: 39


1- . تفسیر قمی: 189
2- . خصال 1: 37
3- . خصال 1: 36
4- . خصال 1: 96
5- . معانی الأخبار: 165

مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ: مِثْلَهُ (1).

«37»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِیثٌ یُرْوَی أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنِّی أُحِبُّکَ فَقَالَ لَهُ أَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَقَالَ لَیْسَ هَکَذَا قَالَ إِنَّمَا قَالَ لَهُ أَعْدَدْتَ لِفَاقَتِکَ جِلْبَاباً یَعْنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

«38»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ حَارِثِ بْنِ الْحَسَنِ الطَّحَّانِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَبْلُغُ أَحَدُکُمْ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یَکُونُ الْمَوْتُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الْحَیَاةِ وَ الْفَقْرُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنَ الصِّحَّةِ قُلْنَا وَ مَنْ یَکُونُ کَذَلِکَ قَالَ کُلُّکُمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَی أَحَدِکُمْ یَمُوتُ فِی حُبِّنَا أَوْ یَعِیشُ فِی بُغْضِنَا فَقُلْتُ نَمُوتُ وَ اللَّهِ فِی حُبِّکُمْ أَحَبُّ إِلَیْنَا قَالَ وَ کَذَلِکَ الْفَقْرُ وَ الْغِنَی وَ الْمَرَضُ وَ الصِّحَّةُ قُلْتُ إِی وَ اللَّهِ (3).

«39»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَقِیلَ الْفَقْرُ مِنَ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ مِنَ الدِّینِ (4).

«40»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ: مَاتَ رَجُلٌ مِنْ آلِ أَبِی طَالِبٍ لَمْ یَکُنْ حَضَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَجَاءَهُ قَوْمٌ فَلَمَّا جَلَسَ أَمْسَکَ الْقَوْمُ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرَ فَکَانُوا فِی ذِکْرِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَوْتِ فَلَمَّا جَلَسَ علیه السلام قَالَ ابْتِدَاءً مِنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَیْنَ

ص: 40


1- 1. مجالس المفید ص 120.
2- 2. معانی الأخبار ص 182 و فی ج 67 ص 247 شرح مبسوط له فراجع.
3- 3. معانی الأخبار ص 189.
4- 4. معانی الأخبار ص 259.

جا، مجالس شیخ مفید نیز چنین روایتی نقل شده است. (1)

روایت37.

معانی الأخبار: مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: در حدیثی روایت شده است که مردی خدمت امیرالمومنین علیه السلام امد و عرض کرد: حقیقتا من شما را دوست دارم، حضرت به وی فرمود: جامه ای از فقر برای خودت آماده کرده ای. امام صادق عله السلام پاسخ داد: چنین نیست، بلکه حضرت فرمود: برای روز فقر و نداری ات جامه ای اماده کرده ای. منظور روز قیامت است. (2)

روایت38.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: هیچیک از شما حقیقت ایمان را در نمی یابد مگر اینکه سه ویژگی داشته باشد: مرگ را بیش تر از زندگی، فقر را بیش از ثروت، و بیماری را بیشتر از سلامتی دوست داشته باشد. عرض کردیم: چه کسی این گونه است؟ فرمود: همه شما. آنگاه افزود: هریک از شما کدام را ترجیح می دهد: اینکه در راه دوستی ما جان دهد و یا بر بغض و دشمنی ما زندگی کند؟ پاسخ دادم: جان می دهیم، به خدا سوگند مرگ در راه دوستی شما برایمان دوست داشتنی تر است. فرمود: فقر و ثروت، و بیماری و سلامتی نیز همین گونه است. گفتم: آری، به خدا سوگند چنین است. (3)

روایت39.

معانی الخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: فقر مرگ سرخ و سختی است. پرسیدند: فقر و نداشتن دینار و درهم را می گویید؟ فرمود: خیر، فقر دین. (4)

روایت40.

معانی الخبار: محمد بن عبد الحمید گوید: یکی از اولاد آل ابو طالب درگذشت. ابو الحسن علیه السّلام در آنجا حضور نداشتند، بعد از اینکه آمدند و در جای خود مستقر شدند مردم از سخن گفتن باز ماندند، آنها قبل از آمدن امام علیه السّلام در مسائل فقر و مرگ گفتگو می کردند.

هنگامی که ابو الحسن علیه السّلام در جای خود قرار گرفتند، فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بین

ص: 40


1- . مجالس شیخ مفید: 120
2- . معانی الخبار: 182 و ر. ک به شرح کامل آن در ج67: 247
3- . معانی الخبار: 189
4- . معانی الخبار: 259

السِّتِّینَ إِلَی السَّبْعِینَ مُعْتَرَکُ الْمَنَایَا ثُمَّ قَالَ الْفُقَرَاءُ محسن [مِحَنُ] الْإِسْلَامِ (1).

«41»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنِ الْبَقْبَاقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَا فُضَیْلُ لَا تَزْهَدُوا فِی فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا فَإِنَّ الْفَقِیرَ مِنْهُمْ لَیُشَفَّعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ(2).

أَقُولُ سَیَأْتِی فِی وَصَایَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی ذَرٍّ أَنَّهُ قَالَ: أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ أَنْ أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ دُونِی وَ لَا أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقِی وَ أَوْصَانِی بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ الدُّنُوِّ مِنْهُمْ (3).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحْبِبِ الْمَسَاکِینَ وَ مُجَالَسَتَهُمْ (4).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْکَ بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ مُجَالَسَتِهِمْ.

«42»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی (5) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ اسْتَوَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً ثُمَّ قَالَ مَنْ لَمْ یَعِزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ حَسَرَاتٍ وَ مَنْ أَتْبَعَ بَصَرَهُ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ طَالَ هَمُّهُ وَ لَمْ یُشْفَ غَیْظُهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْ لِلَّهِ عَلَیْهِ نِعْمَةً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ وَ مَشْرَبٍ قَصُرَ أَجَلُهُ وَ دَنَا عَذَابُهُ (6).

«43»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ: أُوصِیکَ بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ مُجَالَسَتِهِمْ (7).

ص: 41


1- 1. معانی الأخبار ص 402 و فیه: الفقر[ اء] محن الإسلام.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 46.
3- 3. تراه فی ج 77 ص 73 نقلا عن الخصال ج 2 ص 3.
4- 4. نقله فی کتاب الروضة ج 77 ص 73 من هذه الطبعة نقلا عن معانی الأخبار ص 332 الخصال ج 2 ص 103 أمالی الطوسیّ ج 2 ص 138.
5- 5. طه: 131.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 424.
7- 7. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 6.

شصت و هفتاد مرگ و میر زیاد است، و بیشترین مرگ ها در این سالها واقع می شود، و بعد فرمودند: فقراء تسلیم وفرمان­برداری­شان زیباتر وبهتر است. (1)((فقیران نیکوکارن اسلام هستند))

روایت41.

امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: ای فضیل، از شیعیان فقیر ما روی گردان مباشید که روز قیامت به اندازه قبیله ربیعه و مضر شفاعت می کند. (2)

در سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر بیان خواهد شد که ابوذر نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من سفارش فرمود که به افراد پایین تر از خودم نگاه کنم و نه کسانی که برتر از من هستند و مرا به دوستی درویشان و هم­نشینی با آن ها سفارش فرمود. (3)

در حدیث دیگری از ابوذر آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: درویشان و هم نشینی با آنان را دوست بدار. (4)

و نیز ابوذر در حدیث دیگری نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: بر تو باد به دوستی با درویشان و هم نشینی با ایشان.

روایت42.

تفسیر قمی: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی»ترجمه آیه نیامده است (5)

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله در جای خود مستقر شد، سپس فرمود: هر که با تسلی خدا آرامش نیابد، جانش از حسرت دنیا برآید؛ و هر کس به مال دنیا که در دست مردم است چشم دوزد، اندوهش بسیار شود و خشمش فرو ننشیند؛ و کسی که نعمت خدا را بر خویشتن جز در خوردن و نوشیدن در نیابد، عمرش کوتاه گشته و به عذاب نزدیک گردد.(6)

روایت43.

امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام وفات به امیر المومنین علیه السلام فرمود: تو را به دوستی با درویشان و هم نشینی با آنان سفارش می کنم. (7)

ص: 41


1- . معانی الخبار: 402، در آن آمده: فقر (اء) بوته آزمایش اسلام است.
2- . امالی طوسی 1: 46
3- . ر. ک ج 77: 73، به نقل از خصال 2: 3
4- . این حدیث در روضه 77: 73 نقل شده است، در همین کتاب به نقل از معانی الخبار: 332؛ خصال 2: 103؛ امالی طوسی 2: 138
5- . 5. طه / 131
6- . تفسیر قمی 1: 424
7- . امالی طوسی 1: 6
«44»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِحُمْرَانَ: یَا حُمْرَانُ انْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ دُونَکَ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقَکَ فِی الْمَقْدُرَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَقْنَعُ لَکَ بِمَا قُسِمَ لَکَ وَ أَحْرَی أَنْ تَسْتَوْجِبَ الزِّیَادَةَ مِنْ رَبِّکَ الْخَبَرَ(1).

«45»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: الْفَقْرُ هُوَ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ وَ قَالَ علیه السلام لَا تُحَقِّرُوا ضُعَفَاءَ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّهُ مَنِ احْتَقَرَ مُؤْمِناً لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمَا فِی الْجَنَّةِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ (2).

«46»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ أَ مَا تَدْخُلُ السُّوقَ أَ مَا تَرَی الْفَاکِهَةَ تُبَاعُ وَ الشَّیْ ءَ مِمَّا تَشْتَهِیهِ فَقُلْتُ بَلَی وَ اللَّهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّ لَکَ بِکُلِّ مَا تَرَاهُ وَ لَا تَقْدِرُ عَلَی شِرَائِهِ وَ تَصْبِرُ عَلَیْهِ حَسَنَةً(3).

«47»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُنَادِیاً فَیُنَادِی أَیْنَ الْفُقَرَاءُ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَأْتُونَ بَابَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ لَهُمْ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ قَبْلَ الْحِسَابِ فَیَقُولُونَ أَعْطَیْتُمُونَا(4) شَیْئاً فَتُحَاسِبُونَا عَلَیْهِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقُوا عِبَادِی مَا أَفْقَرْتُکُمْ هَوَاناً بِکُمْ وَ لَکِنِ ادَّخَرْتُ هَذَا لَکُمْ لِهَذَا الْیَوْمِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُمُ انْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ آتَی إِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ(5).

ص: 42


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 246.
2- 2. الخصال ج 2 ص 157.
3- 3. ثواب الأعمال ص 164.
4- 4. ما أعطونا خ ل.
5- 5. ثواب الأعمال ص 166.

روایت44.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام به حمران فرمود: ای حمران همواره به آنهائی که از خودت پایین هستند توجه داشته باش، و هرگز به کسانی که بالاتر از خودت می باشند نگاه نکن، اگر چنین کنی به آنچه در دست داری راضی خواهی شد و شایستگی پیدا می کنی که خداوند زیادتر به شما عطا می کند. (1)

روایت45.

خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: فقر، مرگ بزرگ تر است. حضرت علیه السلام فرمود: برادران ضعیف خود را خوار نشمارید، زیرا هر کس مومنی را خوار و حقیر بشمارد، خداوند آن ها را در بهشت با هم گرد نمی ورد مگر اینکه توبه کند. (2)

روایت46.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود فرمود: آیا وارد بازار شده ای و میوه ها و دیگر چیزهایی را که دوست داری، دیده ای؟ گفتم: والله آری. فرمود: در عوض هرآنچه که می بینی اما قدرت خرید آن را نداری و بر آن صبر پیشه می کنی، خداوند به تو پاداش می دهد. (3)

روایت47.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السلام خود فرمود: چون قیامت شود، خدای عز و جل منادی را ندا می دهد: فقرا کجا هستند؟ پس گروهی از مردم بر می خیزند، پس به آنان فرمان می دهد وارد بهشت شوند. ان ها به در بهشت می رسند .

دربان بهشت می گوید: پیش از حساب وارد بهشت می شوید؟ پاسخ می دهند: مگر چیزی به ما داده اید (4) که اکنون حساب آن را پس دهیم؟ خدای عز و جل می فرماید: بندگان من درست می گویند. من شما را به خاطر ذلیل و کوچک بودن نزد خود، فقیر نساختم، اما آن فقر را ذخیره امروزتان قرار دادم. سپس خداوند می فرماید: نگاه کنید و چهره های مردم را ببینید، و هر کس به شما نیکی کرده است، دستش را گرفته و با خود وارد بهشت نمایید. (5)

ص: 42


1- . علل الشرائع 2: 246
2- . خصال 2: 157
3- . ثواب الاعمال: 164
4- . ما أعطونا خ ل.
5- . ثواب الاعمال: 166

جع، [جامع الأخبار]: مِثْلَهُ (1).

«48»

ثو، [ثواب الأعمال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا مَعْشَرَ الْمَسَاکِینِ طِیبُوا نَفْساً وَ أَعْطَوُا الرِّضَا مِنْ قُلُوبِکُمْ یُثِبْکُمُ اللَّهُ عَلَی فَقْرِکُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَا ثَوَابَ لَکُمْ (2).

أقول

قد أوردنا بعض الأخبار فی باب من أذل مؤمنا فی کتاب العشرة(3).

«49»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی یَا مُوسَی لَا تَسْتَذِلَّ الْفَقِیرَ وَ لَا تَغْبِطِ الْغَنِیَّ بِالشَّیْ ءِ الْیَسِیرِ.

«50»

یر، [بصائر الدرجات] إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِنِّی لَأَدِینُ اللَّهَ بِوَلَایَتِکَ وَ إِنِّی لَأُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ طِینَتُکَ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ وَ عَلَی وَلَایَتِنَا أُخِذَ مِیثَاقُکَ وَ إِنَّ رُوحَکَ مِنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الْفَقْرَ إِلَی مُحِبِّینَا أَسْرَعُ مِنَ السَّیْلِ مِنْ أَعْلَی الْوَادِی إِلَی أَسْفَلِهِ (4).

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (5).

«51»

یر، [بصائر الدرجات] عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 43


1- 1. جامع الأخبار ص 131.
2- 2. ثواب الأعمال ص 167.
3- 3. راجع ج 75 ص 142- 147.
4- 4. بصائر الدرجات ص 390.
5- 5. بصائر الدرجات ص 391.

جامع الاخبار: حدیث مشابهی نقل شده است.(1)

روایت48.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: ای گروه درویشان، نفس خود را پاکیزه دارید و قلبا به آنچه دارید راضی باشید تا خداوند به خاطر فقرتان به شما پاداش دهد، و اگر چنین نکنید، پاداشی به شما نمی رسد. (2)

نویسنده

(علامه مجلسی ره): برخی از روایت ها را در کتاب «عشره» و در باب «کسی که مومنی را خوار کند» آورده ایم.(3)

روایت49.

قصص الانبیاء: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: خدای متعال به موسی علیه السلام فرمود: ای موسی، فقیر را خوار نساز و به مال اندک توانگران هم رشک نبر.

روایت50.

بصائر الدرجات: ابن نباته نقل می کند: مردی خدمت امیرالمومنین علیه السلام رسید و عرض کرد: من به ولایت شما نزد خداوند اعتقاد دارم، و شما را در نهان دوست می دارم همان گونه که در آشکارا به شما علاقمند می باشم. علی علیه السّلام فرمودند: شما راست می گویید زیرا سرشت شما از همان سرشت ما برداشته شده و به ولایت ما از شما پیمان گرفته اند، و روح شما از ارواح مؤمنان می باشد، اکنون برای فقر لباسی تهیه کنید،به پرودگاری که جانم در دستان اوست، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم فرمود: فقر به دوستان ما از جریان سیل به طرف پایین شتابان می آید.(4)

بصائر الدرجات: از ابن نباته نقل شده است: با امیرالمومنین علیه السلام همراه بودم، حدیث مشابهی را نقل کرده است.(5)

روایت51.

بصائر الدرجات: امام باقر علیه السلام فرمود: روزی امیر المومنین

ص: 43


1- . جامع الاخبار: 131
2- . ثواب الاعمال: 167
3- . ر. ک ج75: 142 – 147
4- . بصائر الدرجات: 390
5- . بصائر الدرجات: 391

علیه السلام یَوْماً جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ أَنِّی أَدِینُهُ بِحُبِّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُهُ بِحُبِّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَتَوَلَّاکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَتَوَلَّاکَ فِی الْعَلَانِیَةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَدَقْتَ أَمَا فَاتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً فَإِنَّ الْفَقْرَ أَسْرَعُ إِلَی شِیعَتِنَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی قَرَارِ الْوَادِی (1).

«52»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ أَوْ قِلَّةِ ذَاتِ یَدِهِ شَهَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَفْضَحُهُ (2).

وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا کَانَ وَ لَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مُؤْمِنٌ إِلَّا وَ لَهُ جَارٌ یُؤْذِیهِ (3).

«53»

یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی سَعِیدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ علیه السلام (4) أَشْکُو الْفَقْرَ ثُمَّ قُلْتُ فِی نَفْسِی أَ لَیْسَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْفَقْرُ مَعَنَا خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی مَعَ غَیْرِنَا وَ الْقَتْلُ مَعَنَا خَیْرٌ مِنَ الْحَیَاةِ مَعَ غَیْرِنَا فَرَجَعَ الْجَوَابُ أَنَّ اللَّهَ مَحَّصَ أَوْلِیَاءَهُ إِذَا تَکَاثَفَتْ ذُنُوبُهُمْ بِالْفَقْرِ وَ قَدْ یَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ وَ هُوَ کَمَا حَدَّثْتَ نَفْسَکَ الْفَقْرُ مَعَنَا خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی مَعَ غَیْرِنَا وَ نَحْنُ کَهْفٌ لِمَنِ الْتَجَأَ وَ نُورٌ لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِنَا وَ عِصْمَةٌ لِمَنِ اعْتَصَمَ مَنْ أَحَبَّنَا کَانَ مَعَنَا فِی السَّنَامِ الْأَعْلَی وَ مَنِ انْحَرَفَ عَنَّا فَإِلَی النَّارِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَشْهَدُونَ عَلَی عَدُوِّکُمْ بِالنَّارِ وَ لَا تَشْهَدُونَ لِوَلِیِّکُمْ بِالْجَنَّةِ مَا یَمْنَعُکُمْ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا

ص: 44


1- 1. بصائر الدرجات ص 391 فی حدیث.
2- 2. صحیفة الرضا ص 32، و تراه فی عیون أخبار الرضا ج 2 ص 33 و فی ط الحجری ص 201، و سیأتی.
3- 3. صحیفة الرضا علیه السلام ص 32، و لا یوجد فی بعض نسخ الصحیفة، عیون الاخبار ج 2 ص 33، و الحدیث لا یناسب الباب و انما نقل هاهنا لتوهم أن هذا الحدیث من تتمة الحدیث السابق ففی الأصل و هکذا نسخة الکمبانیّ هکذا: شهره اللّه یوم القیامة ثمّ قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یفصحه ما کان و لا یکون إلخ.
4- 4. یعنی أبا محمّد العسکریّ علیه السلام.

علیه السلام به همراه یاران خویش در مسجد نشسته بودند که مردی از پیروان ایشان نزد حضرت رفت وگفت: ای امیرالمومنین خداوند آگاه است، من ، شما را در نهان دوست می دارم همان گونه که در آشکارا به شما علاقمند می باشم و در نهان خود از شما پیروی واطاعت می­کنم همانطور که آشکارا از شما تبعیت میکنم. علی علیه السّلام فرمودند: شما راست می گویید ،اکنون برای فقر خود آماده، لباسی (از صبر)تهیه کنید، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم فرمود: فقر به دوستان ما از جریان سیل به طرف پایین شتابان می آید.(1)

روایت52.

صحیفه الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدرانشان علیهم السلام نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: هر کس زن یا مرد مومنی را خوار بشمارد و یا به خاطر فقرش و تهیدستی اش تحقیر کند، خدای متعال روز قیامت او را بدنام کرده و رسوا می گرداند. (2)

در حدیث دیگری در همین کتاب از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: از روز ازل تا به ابد، هیچ مومنی نیست مگر اینکه همسایه ای وی را آزار می رساند.(3)

روایت53.

الخرائج و الجرائح: محمد بن حسن بن شمعول نقل می کند: به امام رضا علیه السلام نامه نوشته و از فقر خود شکایت کردم.(4) با خود گفتم: مگر نه ینکه امام صادق علیه السلام فرموده است: فقر همراه با دوستی ما بهتر از ثروت با غیر ماست، و کشته شدن با ما بهتر از زندگی با غیر ماست. حضرت علیه السلام پاسخ داد: هنگامی که گناه اولیای خداوند زیاد شود، آنان را با فقر اصلاح می کند، حال آنکه از بسیاری از گناهان در می گذرد، و همانطور که با خود اندیشیدی: فقر همراه با دوستی ما بهتر از ثروت با غیر ماست، و کشته شدن با ما بهتر از زندگی با غیر ماست. ما پناهگاه هستیم برای کسی که به ما پناه آورد، و نور هستیم برای کسی که بخواهد از ما نور بگیرد، و حفاظی هستیم برای کسی که به ما متوسل شود، هر کس ما را دوست بدارد، همراه با ما در بلندای قله خواهد بود و هر کس از ما منحرف شود، به سوی آتش خواهد رفت؛ امام صادق علیه السلام فرمود: بر دوزخی بودن دشمنانتان شهادت می دهید اما بر بر بهشتی بودن ولی و سرور خود گواهی نمی دهید،

ص: 44


1- . بصائر الدرجات: 391
2- . صحیفه الرضا: 32، و نیز در عیون أخبار الرضا 2: 33؛ و در ط حجری: 201 که در ادامه خواهد آمد.
3- . صحیفه الرضا علیه السلام: 32؛ در بعضی از نسخه های صحیفه نقل نشده است؛ عیون الاخبار 2: 33؛ حدیث مناسب این باب نیست، تنها به این دلیل در اینجا ذکر شده است تا حدیث قبل را تکمبل نماید. اصل حدیث، همانطور که در نسخه کمبانی نیز آمده است، به این صورت است: «خداوند روز قیامت وی را رسوا می کند، سپس حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وی را رسوا می گرداند، از روز ازل تا الخ.
4- . منظور امام حسن عسکری علیه السلام است.

الضَّعْفُ (1).

کشف، [کشف الغمة] مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ: مِثْلَهُ (2).

کش، [رجال الکشی] أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ کُلْثُومٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ: مِثْلَهُ (3).

«54»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ(4).

«55»

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فُقَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ یَنْقَلِبُونَ فِی رِیَاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِیَائِهِمْ بِأَرْبَعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ قَالَ سَأَضْرِبُ لَکَ مِثَالَ ذَلِکَ إِنَّمَا مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ سَفِینَتَیْنِ مُرَّ بِهِمَا عَلَی عَاشِرٍ فَنَظَرَ فِی إِحْدَاهُمَا فَلَمْ یَجِدْ فِیهَا شَیْئاً فَقَالَ أَسْرِبُوهَا وَ نَظَرَ فِی الْأُخْرَی فَإِذَا هِیَ مُوقَرَةٌ فَقَالَ احْبِسُوهَا(5).

«56»

کش، [رجال الکشی] خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام بِمِنًی فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنَّا أَهْلَ بَیْتِ عَطِیَّةٍ وَ سُرُورٍ وَ نِعْمَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَذْهَبَ بِذَلِکَ کُلَّهُ حَتَّی احْتَجْتُ إِلَی مَنْ کَانَ یَحْتَاجُ إِلَیْنَا فَقَالَ لِی یَا أَحْمَدُ مَا أَحْسَنَ حَالَکَ یَا أَحْمَدَ بْنَ عُمَرَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَالِی مَا أَخْبَرْتُکَ فَقَالَ لِی یَا أَحْمَدُ أَ یَسُرُّکَ أَنَّکَ عَلَی بَعْضِ مَا عَلَیْهِ هَؤُلَاءِ الْجَبَّارُونَ وَ لَکَ الدُّنْیَا مَمْلُوَّةً ذَهَباً فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ تَرْجِعُ مِنْ هَاهُنَا إِلَی خَلَفٍ فَمَنْ أَحْسَنُ حَالًا مِنْکَ وَ بِیَدِکَ صِنَاعَةٌ لَا تَبِیعُهَا بِمِلْ ءِ الْأَرْضِ ذَهَباً

ص: 45


1- 1. لا یوجد فی مختار الخرائج المطبوع.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 300.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 448.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 120.
5- 5. مجالس المفید ص 91.

تنها به خاطر ضعف چنین می کنید. (1)

در کشف الغمه نیز حدیث مشابهی نقل شده است.(2)

در رجال کشی نیز حدیث مشابهی نقل شده است. (3)

روایت54.

تفسیر عیاشی: امیر المومنین علیه السلام فرمود: فقر مرگ بزرگتر است. (4)

روایت55.

مجالس: امام باقر علیه السلام فرمود: مومنان فقیر چهل پاییز زودتر از ثروتمندان مومن وارد بهشت می شوند. سپس فرمود: مثال آن را برای تو می زنم: مثل آن به دو کشتی می ماند که به بندرگاه رسند و مأمور مالیات به یکی نگاه کند و چیزی در آن نبیند، پس گوید: روانه اش کنید. و به کشتی دیگر نگاه کرده و آن را پر ببیند، پس بگوید: آن را نگه دارید. (5)

روایت56.

رجال: احمد بن عمر حلبی نقل می کند: در منا بر امام رضا علیه السلام وارد شده و عرض کردم: فدایتان شوم، ما خاندان بخشش و نعمت بودیم، خداوند همه آن ها را گرفت، تا جایی که به یکی از کسانی که به ما نیازمند بود، عرض حاجت کردم. حضرت به من فرمود: ای احمد، چقدر حال تو نیکوست.

ای احمد بن عمر. گفتم: فدایتان شوم، وضعیتم را برای شما شرح ندادم. به من فرمود: آیا دوست داری مانند این ستمگران از مال و دارایی برخوردار باشی و دنیایی سرتاسر طلا در اختیارت باشد؟ پاسخ دادم: به خدا سوگند خیر یابن رسول الله. حضرت خندید سپس فرمود: از همین جا برگرد، چه کسی موقعیتی بهتر از تو دارد، پیشه ای در اختیار داری که اگر بابت آن معادل زمین طلا بپردازند، آن را نمی فروشی.

ص: 45


1- . در «مختار الخرائج» چاپی وجود ندارد.
2- . کشف الغمه 3: 300
3- . رجال کشّیّ: 448
4- . تفسیر عیاشی 1: 120
5- . مجالس: 91

أَ لَا أُبَشِّرُکَ قُلْتُ نَعَمْ فَقَدْ سَرَّنِیَ اللَّهُ بِکَ وَ بِآبَائِکَ.

فَقَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما(1) لَوْحٌ مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ وَ مَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَغَیُّرَهَا بِأَهْلِهَا کَیْفَ یَرْکَنُ إِلَیْهَا وَ یَنْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ أَنْ لَا یَسْتَبْطِئَ اللَّهَ فِی رِزْقِهِ وَ لَا یَتَّهِمَهُ فِی قَضَائِهِ ثُمَّ قَالَ رَضِیتَ یَا أَحْمَدُ قَالَ قُلْتُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ عَنْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ (2).

«57»

ضه، [روضة الواعظین] قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَتْبَاعَ الْأَنْبِیَاءِ خُصُّوا بِثَلَاثِ خِصَالٍ السُّقْمِ فِی الْأَبْدَانِ وَ خَوْفِ السُّلْطَانِ وَ الْفَقْرِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِیبٌ فِی بَلَدِهِ طُوبَی لِمَنْ ذَکَرَ الْمَعَادَ وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ وَ قَنِعَ بِالْکَفَافِ الْغِنَی فِی الْغُرْبَةِ وَطَنٌ وَ الْفَقْرُ فِی الْوَطَنِ غُرْبَةٌ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ الْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اللَّهِ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ الْفُقَرَاءِ عَلَی الْأَغْنِیَاءِ اتِّکَالًا عَلَی اللَّهِ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ وَ قِلَّةِ ذَاتِ یَدِهِ شَهَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَفْضَحُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ أَحْیِنِی مِسْکِیناً وَ أَمِتْنِی مِسْکِیناً وَ احْشُرْنِی فِی زُمْرَةِ الْمَسَاکِینِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً فِی دَارِ الدُّنْیَا یُرْجِعُهُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ یُرْجِعُهُ قَالَ فِی مَوْضِعِ الطَّعَامِ الرَّخِیصِ وَ الْخَیْرِ الْکَثِیرِ وَلِیُّ اللَّهِ لَا یَجِدُ الطَّعَامَ مَا یَمْلَأُ بِهِ بَطْنَهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ عَلَی الْفُقَرَاءِ وَ الرَّحْمَةُ نَازِلَةٌ عَلَی الرُّحَمَاءِ وَ اللَّهُ رَاضٍ عَنِ الْأَسْخِیَاءِ.

ص: 46


1- 1. الکهف: 82.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 498.

آیا بشارتی به تو بدهم؟ گفتم آری، خداوند مرا به شما و پدرانتان شاد نموده است.

پس فرمود: امام باقر علیه السلام فرمود: آنجا که خداوند می فرماید «وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما» (آن گنج) بر لوحی طلایی نوشته بود: «به نام خدای بخشنده مهربان، خدایی جز خدای یکتا نیست، محمد صلی الله علیه و آله رسول خداست، در شگفتم از کسی که به مرگ یقین دارد، پس چگونه به خوشی گذرای آن شاد است؟ و از کسی که دنیا و تغییرات آن را می بیند، چگونه بر آن تکیه می کند؟ شایسته است انسان عاقل در رزق خود خداوند را رازق ببیند و او را در قضا و قدر متهم نگرداند. سپس فرمود: ای احمد،آیا راضی شدی؟ پاسخ دادم: از خدا و از شما اهل بیت علیهم السلام. (1)

روایت57.

روض الواعظین: ابوالحسن موسی علیه السلام فرمود: پیامبران و فرزندان پیامبران و پیروان پیامبران به سه ویژگی ممتاز شده اند: بیماری، ترس از حاکم و فقر.(2)

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: فقر برهان های خرد را از بین می برد و فرد فقیرو نیازمند در شهر خود غریب است ، خوشا به حال کسی که قیامت را یاد آورد و برای حساب کار کرد و به رزقش به اندازه کفاف قانع باشد؛

شهر غریب برای فرد ثروتمند مانند وطنش می­ماند و فقیر در شهر خودش هم غریبه به شمار می­آید. قناعت سرمایه ای بی پایان است. فقر مرگ بزرگتر است. چه زیباست تواضع ثروتمندان در برابر فقیران برای دریافت پاداشی که نزد خداست، و بهتر از آن، غرور تهیدستان در برابر ثروتمندان است، بخاطر اعتمادی که خداوند دارند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس زن یا مرد مومنی را خوار بشمارد و یا به خاطر فقرش و تهیدستی اش تحقیر کند، خدای متعال روز قیامت او را بدنام کرده و رسوا می گرداند.

- و نیز فرمود: پروردگارا، مرا با درویشان زنده بدار، با درویشان بمیران و با درویشان محشور فرما.

- و نیز فرمود: هرگاه خداوند بنده ای را در دنیا دوست داشته باشد، او را باز می گرداند. گفتند: یا رسول الله چگونه او را باز می گرداند؟ فرمود: او را به طعام اندک و خیر زیاد باز می گرداند، ولیّ خدا غذایی که شکمش را پر کند، نمی یابد.

- و نیز فرمود: درهای بهشت به روز فقیران گشوده است؛ و رحمت الهی بر رحم کنندگان نازل و خداوند از بخشندگان راضی و خشنود است .

ص: 46


1- . کهف / 82
2- . رجال: 498

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ فَقْرَانِ فَقْرُ الدُّنْیَا وَ فَقْرُ الْآخِرَةِ فَفَقْرُ الدُّنْیَا غِنَی الْآخِرَةِ وَ غِنَی الدُّنْیَا فَقْرُ الْآخِرَةِ وَ ذَلِکَ الْهَلَاکُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا أُوحِیَ إِلَیَّ أَنِ اجْمَعِ الْمَالَ وَ کُنْ مِنَ التَّاجِرِینَ وَ لَکِنْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنْ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.

وَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ: یَا بُنَیَّ لَا تُحَقِّرَنَّ أَحَداً بِخُلْقَانِ ثِیَابِهِ فَإِنَّ رَبَّکَ وَ رَبَّهُ وَاحِدٌ.

«58»

جع، [جامع الأخبار]: سُئِلَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا الْفَقْرُ فَقَالَ خِزَانَةٌ مِنْ خَزَائِنِ اللَّهِ قِیلَ ثَانِیاً یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْفَقْرُ فَقَالَ کَرَامَةٌ مِنَ اللَّهِ قِیلَ ثَالِثاً مَا الْفَقْرُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله شَیْ ءٌ لَا یُعْطِیهِ اللَّهُ إِلَّا نَبِیّاً مُرْسَلًا أَوْ مُؤْمِناً کَرِیماً عَلَی اللَّهِ تَعَالَی.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَقَالَ یَا إِبْرَاهِیمُ خَلَقْتُکَ وَ ابْتَلَیْتُکَ بِنَارِ نُمْرُودَ فَلَوِ ابْتَلَیْتُکَ بِالْفَقْرِ وَ رَفَعْتُ عَنْکَ الصَّبْرَ فَمَا تَصْنَعُ قَالَ إِبْرَاهِیمُ یَا رَبِّ الْفَقْرُ أَشَدُّ إِلَیَّ مِنْ نَارِ نُمْرُودَ قَالَ اللَّهُ فَبِعِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ فِی السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَشَدَّ مِنَ الْفَقْرِ قَالَ یَا رَبِّ مَنْ أَطْعَمَ جَائِعاً فَمَا جَزَاؤُهُ قَالَ جَزَاؤُهُ الْغُفْرَانُ وَ إِنْ کَانَ ذُنُوبُهُ یَمْلَأُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا رَحْمَةُ رَبِّی عَلَی فُقَرَاءِ أُمَّتِی کَادَ الْفَقْرُ یَکُونُ کُفْراً فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحَابَةِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا جَزَاءُ مُؤْمِنٍ فَقِیرٍ یَصْبِرُ عَلَی فَقْرِهِ قَالَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ غُرْفَةً مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ یَنْظُرُ أَهْلُ الْجَنَّةِ إِلَیْهَا کَمَا یَنْظُرُ أَهْلُ الْأَرْضِ إِلَی نُجُومِ السَّمَاءِ لَا یَدْخُلُ فِیهَا إِلَّا نَبِیٌّ فَقِیرٌ أَوْ شَهِیدٌ فَقِیرٌ أَوْ مُؤْمِنٌ فَقِیرٌ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْحَسَنِ علیه السلام: لَا تَلُمْ إِنْسَاناً یَطْلُبُ قُوتَهُ فَمَنْ عَدِمَ قُوتَهُ کَثُرَ خَطَایَاهُ یَا بُنَیَّ الْفَقِیرُ حَقِیرٌ لَا یُسْمَعُ کَلَامُهُ وَ لَا یُعْرَفُ مَقَامُهُ لَوْ کَانَ الْفَقِیرُ صَادِقاً یُسَمُّونَهُ کَاذِباً وَ لَوْ کَانَ زَاهِداً یُسَمُّونَهُ جَاهِلًا یَا بُنَیَّ مَنِ ابْتُلِیَ بِالْفَقْرِ

ص: 47

- و نیز فرمود: فقر دو نوع است: فقر دنیا و فقر آخرت. فقر دنیا، بی نیازی آخرت را در پی دارد؛ و بی نیازی دنیا، فقر آخرت را و چنین بی نیازی مایه هلاکت است.

- و نیز فرمود: به من وحی نرسیده است که مال و ثروت جمع کن و در شمار تاجران باش، اما به من وحی رسیده است که «سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» {به ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده کنان باش و پروردگار خویش را عبادت کن تا برایت یقین (مرگ ) فرا رسد} .

- لقمان به فرزندش گفت: ای فرزندم، هرگز کسی را به خاطر لباس کهنه اش تحقیر مکن، زیرا پروردگار تو و او یکی است.

روایت58.

جامع الاخبار: از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: فقر چیست؟ فرمود: گنجی از گنج های الهی است. بار دیگر پرسیدند: ای رسول خدا فقر چیست؟ فرمود: کرامتی الهی است. برای بار سوم پرسیدند: فقر چیست؟ حضرت صلی الله و آله فرمود: فقر چیزی است که خداوند جز به پیامبری فرستاده شده و یا مومنی که نزد او عزتی داشته باشد، ارزانی نمی دارد.

- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فقر سخت تر از قتل است.

- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدای متعال به ابراهیم علیه السلام وحی کرد: ای ابراهیم، تو را آفریدم و به آتش نمرود آزمودم. اگر تو را به فقر می آزمودم و صبر را از تو می گرفتم، چه می کردی؟ ابراهیم علیه السلام پاسخ داد: بارالها، فقر برای من از آتش نمرود سخت تر است. خداوند فرمود: به عزت و جلالم سوگند، در تمام آسمان و زمین سخت تر از فقر نیافریدم. ابراهیم عرض کرد: بارالها، کسی که گرسنه ای را سیر کند، چه پاداشی دارد؟خداوند فرمود: پاداش او آمرزش من است، گرچه گناهانش بین آسمان و زمین را پر کند.

- و نیز فرمود: اگر رحمت پروردگارم بر فقیران امتم نبود، نزدیک بود فقر آنان را به کفر بکشاند. یکی از صحابه برخاست و عرض کرد: پاداش مومن فقیری که بر فقر خود صبر پیشه می کند، چیست؟ فرمود: در بهشت خانه ای از یاقوت سرخ است که بهشتیان به آن نگاه می کنند، همانطور که زمینیان به ستارگان آسمان چشم می دوزند، جز پیامبر فقیر و یا شهید فقیر و یا مومن فقیر در آن راه نمی یابند.

امیر المومنین علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: کسی را که در طلب قوتی است، سرزنش مکن. کسی که قوتی ندارد، خطاهایش زیاد شود. فرزندم، فقیر خوار و حقیر است، نه سخنش شنیده می شود ونه مقام و منزلتش شناخته می گردد. اگر فقیر راستگو باشد، دروغگویش می خوانند و اگر زاهد باشد، نادان خطابش می کنند، فرزندم، هر کس مبتلا به فقر شود

ص: 47

ابْتُلِیَ بِأَرْبَعِ خِصَالٍ بِالضَّعْفِ فِی یَقِینِهِ وَ النُّقْصَانِ فِی عَقْلِهِ وَ الرِّقَّةِ فِی دِینِهِ وَ قِلَّةِ الْحَیَاءِ فِی وَجْهِهِ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفَقْرِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْفَقْرُ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللَّهِ بِمَنْزِلَةِ الشَّهَادَةِ یُؤْتِیهِ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ.

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَوَفَّرَ حَظُّهُ فِی الدُّنْیَا انْتَقَصَ حَظُّهُ فِی الْآخِرَةِ وَ إِنْ کَانَ کَرِیماً.

وَ قَالَ الْفُقَرَاءُ لِرَسُولِ اللَّهِ إِنَّ الْأَغْنِیَاءَ ذَهَبُوا بِالْجَنَّةِ یَحُجُّونَ وَ یَعْتَمِرُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا نَقْدِرُ عَلَیْهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ مَنْ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ مِنْکُمْ تَکُنْ لَهُ ثَلَاثُ خِصَالٍ لَیْسَ لِلْأَغْنِیَاءِ أَحَدُهَا أَنَّ فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یَنْظُرُ إِلَیْهَا أَهْلُ الْجَنَّةِ کَمَا یَنْظُرُ أَهْلُ الْأَرْضِ إِلَی نُجُومِ السَّمَاءِ لَا یَدْخُلُهَا إِلَّا نَبِیٌّ فَقِیرٌ أَوْ شَهِیدٌ فَقِیرٌ أَوْ مُؤْمِنٌ فَقِیرٌ وَ ثَانِیهَا یَدْخُلُ الْفُقَرَاءُ الْجَنَّةَ قَبْلَ الْأَغْنِیَاءِ بِخَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ ثَالِثُهَا إِذَا قَالَ الْغَنِیُّ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ قَالَ الْفَقِیرُ مِثْلَ ذَلِکَ لَمْ یَلْحَقِ الْغَنِیُّ الْفَقِیرَ وَ إِنْ أَنْفَقَ فِیهَا عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ کَذَلِکَ أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا فَقَالُوا رَضِینَا.

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: یَقُومُ فُقَرَاءُ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ ثِیَابُهُمْ خُضْرٌ وَ شُعُورُهُمْ مَنْسُوجَةٌ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ بِأَیْدِیهِمْ قُضْبَانٌ مِنْ نُورٍ یَخْطُبُونَ عَلَی الْمَنَابِرِ فَیَمُرُّ عَلَیْهِمُ الْأَنْبِیَاءُ فَیَقُولُونَ هَؤُلَاءِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ تَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَؤُلَاءِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَیَقُولُونَ نَحْنُ لَا مَلَائِکَةٌ وَ لَا أَنْبِیَاءُ بَلْ نَفَرٌ مِنْ فُقَرَاءِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ بِمَا نِلْتُمْ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُونَ لَمْ یَکُنْ أَعْمَالُنَا شدیدا [شَدِیدَةً] وَ لَمْ نَصُمِ الدَّهْرَ وَ لَمْ نَقُمِ اللَّیْلَ وَ لَکِنْ أَقَمْنَا عَلَی الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَ إِذَا سَمِعْنَا ذِکْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَاضَتْ دُمُوعُنَا عَلَی خُدُودِنَا.

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَلَّمَنِی رَبِّی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِذَا أَحْبَبْتُ عَبْداً أَجْعَلُ مَعَهُ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ قَلْبَهُ حَزِیناً وَ بَدَنَهُ سَقِیماً وَ یَدَهُ خَالِیَةً عَنْ حُطَامِ الدُّنْیَا وَ إِذَا أَبْغَضْتُ عَبْداً أَجْعَلُ مَعَهُ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ قَلْبَهُ مَسْرُوراً وَ بَدَنَهُ صَحِیحاً وَ یَدَهُ مَمْلُوَّةً مِنْ حُطَامِ الدُّنْیَا.

ص: 48

چهار ویژگی در او راه می یابد: ضعف در یقین؛ کاستی در عقل؛ سستی در دین؛ اندک بودن شرم وحیا در چهره. و پناه می بریم به خدا از فقر.

- و فرمود: فقر نیز مانند شهادت در خزانه الهی قرار دارد که به هریک از بندگان که بخواهد عطا می فرماید.

- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس بهره اش در دنیا زیاد شود، در آخرت کم می شود، گرچه بخشنده باشد.

فقیران نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت بردند: ثروتمندان به بهشت می روند، حج و عمره به جا آورده و صدقه می دهند و ما قدرت چنین کاری نداریم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس صبر پیشه کند و از خداوند پاداش خیر بخواهد، سه ویژگی خواهد داشت که ثروتمندان از آن بی بهره اند: اول: در بهشت خانه هایی از یاقوت سرخ است که بهشتیان به آن نگاه می کنند، همانطور که زمینیان به ستارگان آسمان چشم می دوزند، جز پیامبر فقیر و یا شهید فقیر و یا مومن فقیر در آن راه نمی یابند. دوم: فقرا پانصد سال زودتر از ثروتمندان وارد بهشت می شوند. سوم: اگر ثروتمند «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» و فقیر نیز این ذکر را بگوید، ثروتمند به پاداشی که به فقیر می رسد، دست نمی یابد گرچه ده ها هزار درهم انفاق کند، دیگر اعمال خیر نیز به همین صورت است. فقیران گفتند: راضی شدیم.

- أنس بن مالک از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل فرمود: فقیران امت من در روز قیامت بر می خیزند در حالی که لباسشان سبز و موهایشان با مروارید و یاقوت بافته شده است، و بر دستانشان دستبندهایی از نور قرار دارد، بر منبرها خطبه می خوانند. پیامبران علیهم السلام بر آن ها گذشته می گویند: این ها فرشتگان هستند و فرشتگان می گویند: اینان پیامبران الهی اند. پس پاسخ می دهند: ما نه فرشته ایم و نه پیامبر، بلکه جمعی از فقیران امت محمد صلی الله علیه و آله هستیم، نه اعمال سنگینی داشته ایم و نه روزه ای گرفته ایم، نه شب زنده داری کرده ایم، اما بر نمازهای پنجگانه مواظبت نموده و چون نام محمد صلی الله علیه و آله می شنیدیم، اشک از چشمان بر گونه هایمان می غلتید.

ابوهریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرد: خداوند با من سخن گفت و فرمود: ای محمد، هرگاه من بنده ای را دوست داشته باشم، سه ویژگی به وی ارزانی می نمایم: قلبی اندوهگین، بدنی بیمار و دستی خالی از بهره دنیا. و هرگاه از بنده ای به خشم آیم سه چیز به وی عطا می نمایم: قلبی شاد، بدنی سالم و دستی پر از بهره دنیا.

ص: 48

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ جَاعَ أَوِ احْتَاجَ فَکَتَمَهُ النَّاسَ وَ أَفْشَاهُ إِلَی اللَّهِ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَرْزُقَهُ رِزْقَ سَنَةٍ مِنَ الْحَلَالِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ أَحْیِنِی مِسْکِیناً وَ أَمِتْنِی مِسْکِیناً وَ احْشُرْنِی فِی زُمْرَةِ الْمَسَاکِینِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْفُقَرَاءُ مُلُوکُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ النَّاسُ کُلُّهُمْ مُشْتَاقُونَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْجَنَّةُ مُشْتَاقَةٌ إِلَی الْفُقَرَاءِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ فَخْرِی (1).

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ وَ قِلَّةِ ذَاتِ یَدِهِ شَهَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَفْضَحُهُ.

قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَتْبَاعَ الْأَنْبِیَاءِ خُصُّوا بِثَلَاثِ خِصَالٍ السُّقْمِ فِی الْأَبْدَانِ وَ خَوْفِ السُّلْطَانِ وَ الْفَقْرِ.

رُوِیَ: أَنَّ أَحَداً مِنَ الصَّحَابَةِ شَکَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْفَقْرِ وَ السُّقْمِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا قُلْتُهُ إِلَّا أَیَّاماً حَتَّی أَذْهَبَ عَنِّی الْفَقْرَ وَ السُّقْمَ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْفَقْرُ شَیْنٌ عِنْدَ النَّاسِ وَ زَیْنٌ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

عَنْ عُبَیْدٍ الْبَصْرِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ سَتَرَهُ کَانَ کَالصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلَی مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَلَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیْفٍ وَ لَا رُمْحٍ وَ لَکِنْ بِمَا أَنْکَی مِنْ قَلْبِهِ (2).

«59»

محص، [التمحیص] عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً ازْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ.

«60»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: أَکْرَمُ مَا یَکُونُ

ص: 49


1- 1. فی المصدر هنا تقدیم و تأخیر.
2- 2. جامع الأخبار ص 128- 130.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس گرسنه و یا نیازمند شود و آن را از مردم پنهان ساخته و تنها نزد خدا فاش سازد، بر خداوند است که رزقی معادل یک سال روزی حلال به وی عطا کند.

- و فرمود: پروردگارا مرا با درویشان زنده بدار، با درویشان بمیران و با درویشان محشور فرما.

- فقیران، پادشاهان اهل بهشت اند، و همه مردم مشتاق بهشت و بهشت مشتاق فقیران است.

- و فرمود: فقر تاج افتخار من است. (1)

- و فرمود: هر کس زن یا مرد مومنی را خوار بشمارد و یا به خاطر فقرش و تهیدستی اش تحقیر کند، خدای متعال روز قیامت او را بدنام کرده و رسوا می گرداند.

- ابوالحسن موسی علیه السلام فرمود: : پیامبران و فرزندان پیامبران و پیروان پیامبران به سه ویژگی ممتاز شده اند: بیماری، ترس از حاکم و فقر .

- روایت شده است یکی از صحابه از فقر و بیماری خود به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت برد، حضرت فرمود: صبح و شام بگو «هیچ نیرویی جز خدا نیست، برآن زنده ابدی توکل کرده ام و سپاس خدایی را که نه فرزندی گرفته و نه شریکی در ملک دارد» راوی می گوید: به خدا سوگند این ذکر را نگفتم مگر اینکه پس از چند روز فقر و بیماری من از بین رفت.

و فرمود: فقر پیش مردم زبونی است و روز قیامت پیش خدا زینت است.

- امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: ای علی، خداوند فقر را نزد بندگان خود به امانت گذاشته است، پس هر کس آن را پنهان سازد خداوند پاداش روزه دار شب زنده دار را به وی عطا کند و هر کس آن را نزد کسی فاش سازد که قادر به برآوردن حاجتش است اما نیازش را برآورده نسازد، وی را به قتل رسانده است، نه با شمشیر و نیزه بلکه با جراحتی که به قلبش وارد می کند. (2)

روایت59.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: هرچه بر ایمان بنده افزوده شود، زندگی بر او تنگ تر می گردد.

روایت60.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: گرامی ترین

ص: 49


1- . در منبع با تقدیم و تاخیر آمده است.
2- . جامع الخبار: 128 – 130

الْعَبْدُ إِلَی اللَّهِ أَنْ یَطْلُبَ دِرْهَماً فَلَا یَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا الْکَلَامَ وَ عِنْدِی مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَنَا الْیَوْمَ مَا أَمْلِکُ دِرْهَماً.

«61»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَوْ لَا أَنَّنِی أَسْتَحْیِی مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ مَا تَرَکْتُ لَهُ خِرْقَةً یَتَوَارَی بِهَا إِلَّا أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَکَامَلَ فِیهِ الْإِیمَانُ ابْتَلَیْتُهُ فِی قُوتِهِ فَإِنْ جَزَعَ رَدَدْتُ عَلَیْهِ قُوتَهُ وَ إِنْ صَبَرَ بَاهَیْتُ بِهِ مَلَائِکَتِی فَذَاکَ الَّذِی تُشِیرُ إِلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ بِالْأَصَابِعِ.

«62»

محص، [التمحیص] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: وُکِلَ الرِّزْقُ بِالْحُمْقِ وَ وُکِلَ الْحِرْمَانُ بِالْعَقْلِ وَ وُکِلَ الْبَلَاءُ بِالصَّبْرِ.

«63»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً لِقِلَّةِ ذَاتِ یَدِهِ شَهَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ لَا مَحَالَةَ.

«64»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمَصَائِبُ مِنَحٌ مِنَ اللَّهِ وَ الْفَقْرُ عِنْدَ اللَّهِ مِثْلُ الشَّهَادَةِ وَ لَا یُعْطِیهِ مِنْ عِبَادِهِ إِلَّا مَنْ أَحَبَّ.

«65»

محص، [التمحیص] عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَفَّانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیَعْتَذِرُ إِلَی عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْتَاجِ کَانَ فِی الدُّنْیَا کَمَا یَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلَی أَخِیهِ فَیَقُولُ لَا وَ عِزَّتِی مَا أَفْقَرْتُکَ لِهَوَانٍ بِکَ عَلَیَّ فَارْفَعْ هَذَا الْغِطَاءَ فَانْظُرْ مَا عَوَّضْتُکَ مِنَ الدُّنْیَا فَیَکْشِفُ فَیَنْظُرُ مَا عَوَّضَهُ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا فَیَقُولُ مَا یَضُرُّنِی مَا مَنَعْتَنِی مَعَ مَا عَوَّضْتَنِی.

«66»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهُ مَا اعْتَذَرَ إِلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِیٍّ مُرْسَلٍ إِلَّا إِلَی فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا قِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ یَعْتَذِرُ إِلَیْهِمْ قَالَ یُنَادِی مُنَادٍ أَیْنَ فُقَرَاءُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیَتَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّی وَ آلَائِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی مَا حَبَسْتُ عَنْکُمْ شَهَوَاتِکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا هَوَاناً بِکُمْ عَلَیَّ وَ لَکِنْ ذَخَرْتُهُ لَکُمْ لِهَذَا الْیَوْمِ أَ مَا تَرَی قَوْلَهُ مَا حَبَسْتُ عَنْکُمْ شَهَوَاتِکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا اعْتِذَاراً قُومُوا الْیَوْمَ وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ خَلَائِقِی فَمَنْ وَجَدْتُمْ لَهُ عَلَیْکُمْ مِنَّةً بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ فَکَافُوهُ عَنِّی بِالْجَنَّةِ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْ لِمُصَاصِ شِیعَتِنَا غَرِّبُوا أَوْ شَرِّقُوا لَنْ تُرْزَقُوا

ص: 50

بنده در نزد خداوند آن کسی است که هر گاه درهمی بخواهد نتواند آن را بدست آورد، عبد اللَّه گوید: هنگامی که امام این بیان را فرمودند من صد هزار درهم داشتم ولی اکنون یک درهم ندارم.

روایت61.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال می فرماید: سوگند به جلال و شکوه خود، اگر از بنده مؤمنم شرم نمی کردم، پاره رختی که بدنش را با آن بپوشاند، برایش باقی نمی گذاشتم، و من هر گاه بخواهم ایمان بنده خود را کامل کنم، او را به تنگدستی و بیماری مبتلا می سازم [پس اگر بی تابی نمود، نیرویش را به وی باز می گردانم ] و اگر صبر کرد، به وسیله او بر فرشتگانم فخر می کنم وآن بنده است که فرشتگان او را با اشاره انگشتان خود به همدیگر نشان می­دهند.

روایت62.

تمحیص: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: روزی با حماقت، محرومیت به عقل و بلا به صبر روزی بستگی پیدا کرده اند و به هم ارتباط دارند.

روایت63.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس مؤمنی را به خاطر تهی دستی اش خوار بشمارد، خداوند قطعا روز قیامت او را به مردم نشان می دهد و رسوایش می کند.

روایت64.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: مصیبت ها بخشش های الهی هستند، و فقر نزد خداوند جایگاه شهادت را دارد و جز به بندگان محبوبش عطا نمی کند.

روایت65.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند روز قیامت از بنده مومن و فقیر خود عذرخواهی می کند، همانطور که برادر از برادر عذرخواهی می نماید، و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند، تو را در دنیا فقیر نساختم چون نزد من خوار وکوچک بوده ای ، این پرده را کنار زن و ببین در عوض مال دنیا چه چیز به تو عطا نموده ام. پس پرده را کنار زده و عوض آنچه را که خداوند در دنیا به وی نداده است، می بیند و می گوید: با وجود آنچه که در این دنیا به من عطا فرموده ای، آنچه را که در دنیا از آن بی بهره بوده ام به من ضرر نرسانده است.

روایت66.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند از هیچ فرشته مقرب و هیچ پیامبر مبعوثی عذر خواهی نمی کند جز از شیعیان فقیر ما. به خداوند عرض می شود: چگونه از آنان عذرخواهی می کنی؟ خداوند می فرماید: منادی ندا می دهد: مومنان فقیر کجا هستند؟ پس جمعی از مردم بر می خیزند، خداوند بر آنان جلوه کرده و می فرماید: به عزت و جلالم و به رفعت و موهبت ها و بلندی جایگاهم سوگند، خواسته های شما را در دنیا از شما دریغ نداشتم چون نزد من کوچک و خوار بوده­ایدبلکه ، آن را ذخیره امروزتان قرار دادم. در عوض نعمت هایی که در دنیا به شما عطا نکردم امروز برخیزید و چهره خلایق را ببینید، هر کس به شربت آبی بر شما حق دارد، از طرف من با بهشت پاداش نیکی اش را جبران کنید.

- امام صادق علیه السلام فرمود: به شیعیان حقیقی ما بگو اگر شر ق و غرب را در نوردید،

ص: 50

إِلَّا الْقُوتَ (1).

«67»

محص، [التمحیص] عَنْ مُبَارَکٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ إِنِّی لَمْ أُغْنِ الْغَنِیَّ لِکَرَامَةٍ بِهِ عَلَیَّ وَ لَمْ أُفْقِرِ الْفَقِیرَ لِهَوَانٍ بِهِ عَلَیَّ وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَیْتُ بِهِ الْأَغْنِیَاءَ بِالْفُقَرَاءِ وَ لَوْ لَا الْفُقَرَاءُ لَمْ یَسْتَوْجِبِ الْأَغْنِیَاءُ الْجَنَّةَ.

«68»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِیرَ لَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی حَتَّی أَفْعَلَ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَیْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ ذَلِکَ مِنْهُ کَتَبَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا یَکْتُبُهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ.

«69»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَوْ لَا عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ لَعَصَّبْتُ رَأْسَ الْکَافِرِ بِعِصَابَةٍ مِنْ جَوْهَرٍ.

«70»

محص، [التمحیص] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ ضُیِّقَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَظُنَّ أَنَّ ذَلِکَ حُسْنُ نَظَرٍ مِنَ اللَّهِ لَهُ فَقَدْ ضَیَّعَ مَأْمُولًا وَ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَظُنَّ أَنَّ ذَلِکَ اسْتِدْرَاجٌ مِنَ اللَّهِ فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً.

«71»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا نُحِبُّ الْمَالَ وَ أَنْ لَا نُؤْتَی مِنْهُ خَیْرٌ لَنَا إِنَّ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَقُولُ أَنَا یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ أَکْثَرَ الْمَالَ عَدُوٌّ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَعْسُوبُ الْمُنَافِقِینَ.

«72»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ أَهْدَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَاعاً مِنْ رُطَبٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْخَادِمِ الَّتِی جَاءَتْ بِهِ ادْخُلِی فَانْظُرِی هَلْ تَجِدِینَ فِی الْبَیْتِ قَصْعَةً أَوْ طَبَقاً فَتَأْتِیَنِی بِهِ فَدَخَلَتْ ثُمَّ خَرَجَتْ إِلَیْهِ فَقَالَتْ مَا أَصَبْتُ قَصْعَةً وَ لَا طَبَقاً فَکَنَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِثَوْبِهِ مَکَاناً مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ لَهَا ضَعِیهِ هَاهُنَا عَلَی الْحَضِیضِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِثْقَالَ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ مَا أَعْطَی کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً مِنْهَا شَیْئاً.

ص: 51


1- 1. المصاص: خالص کل شی ء، یقال فلان مصاص قومه: إذا کان أخلصهم نسبا، یستوی فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المؤنث و المذکر، و یقال: غرب فلان إذا امعن فی سیره حتّی بلغ المغرب کما یقال شرق إذا بلغ المشرق کذلک.

جز قوتی روزی شما نیست.(1)

روایت67.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: من ثروتمند را به خاطر کرامتش نزذ من غنی نساخته و فقیر را برای خواری و ذلتش نزد خود، فقیر نگردانیدم، بلکه فقیران را مایه آزمایش ثروتمندان قرار دادم و اگر فقیران نبودند، ثروتمندان لایق بهشت نمی شدند.

روایت68.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: بنده مومن فقیر می گوید: بارالها، به من روزی ده تا من فلان و فلان کار خیر را انجام دهد. هر گاه صداقت او در نزد خداوند معلوم گردد خداوند به اندازه نیت او به وی پاداشی می­دهد که اگر آن عمل را انجام می­داد آن ثواب را بهره­مند میگشت. خداوند بزرگ و بخشنده است.

روایت69.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر به خاطر بنده مؤمن نبود سر کافر را به پارچه ای از جواهرات می بستم.

روایت70.

تمحیص: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: : هر کس برایش تنگی در زندگی پیش آمد خیال نکند که مورد عنایت خداوند قرار گرفته است زیرا ممکن است وی آرزویی داشته و به آن نرسیده است و نیز هر کس برای او وسعت زندگی و رفاه پیش آمد، گمان نکند که خداوند می خواهد او را مورد مواخذه قرار دهد، زیرا ممکن است خداوند او را از گزندی حفظ کند .

روایت71.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: ما مال و ثروت را دوست داریم ولی اگر به ما داده نشود برای ما بهتر است، امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: من یعسوب و امیر مؤمنان می باشم و مال زیاد دشمن مؤمنان و امیر منافقان است.

روایت72.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از انصار ظرف خرمایی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد. حضرت به خادمی که خرما را آورده بود، فرمود: داخل شو و ببین در خانه کاسه بزرگ و یا ظرفی می بینی، آن را بیاور. کنیز وارد خانه شده و سپس خارج شد و گفت: هیچ قدح و ظرفی ندیدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله با لباس خود گوشه ای از زمین را جارو زد، سپس به کنیز فرمود: خرما را همین جا روی زمین بگذار. آنگاه فرمود: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، اگر دنیا به اندازه بال مگسی نزد خدا ارزش داشت، کافر و منافق هیچ بهره ای از آن نداشتند.

ص: 51


1- . مصاص: خالص هر چیزی را گویند. می گویند فلانی خالص قوم خود است: از نظر اصل و نسب از دیگران برتر است. برای مفرد، کثنی و جمع و مذکر و مونث یکسان به کار می رود. غرب فلان یعنی مسیر را پیمود تا به مغرب رسید، شرق نیز به همین صورت، یعنی به شرق زمین رسید.
«73»

محص، [التمحیص] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا دُنْیَا تَمَرَّرِی عَلَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ بِأَنْوَاعِ الْبَلَاءِ وَ ضَیِّقِی عَلَیْهِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ لَا تَحْلَوْلِی فَیَرْکَنَ إِلَیْکِ (1).

«74»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَا کَثْرَةُ إِلْحَاحِ الْمُؤْمِنِ فِی الرِّزْقِ لَضُیِّقَ عَلَیْهِ مِنَ الرِّزْقِ أَکْثَرَ مِمَّا هُوَ فِیهِ.

«75»

محص، [التمحیص] عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ لَا إِلْحَاحُ هَذِهِ الشِّیعَةِ عَلَی اللَّهِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِی هُمْ عَلَیْهَا إِلَی مَا هُوَ أَضْیَقُ.

«76»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْفَقْرُ أَزْیَنُ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنَ الْعِذَارِ عَلَی خَدِّ الْفَرَسِ وَ إِنَّ آخِرَ الْأَنْبِیَاءِ دُخُولًا إِلَی الْجَنَّةِ سُلَیْمَانُ وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ مِنَ الدُّنْیَا.

«77»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا سَدَّ اللَّهُ عَلَی مُؤْمِنٍ بَابَ رِزْقٍ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً مِنْهُ قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ لَیْسَ یَعْنِی بِخَیْرٍ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ لَکِنْ یَعْنِی إِنْ کَانَ أَقَلَّ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ.

«78»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ حَقَّرَ مُؤْمِناً مِسْکِیناً لَمْ یَزَلِ اللَّهُ لَهُ حَاقِراً مَاقِتاً حَتَّی یَرْجِعَ عَنْ مَحْقَرَتِهِ إِیَّاهُ.

«79»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیُعْطِی الدُّنْیَا مَنْ یُحِبُّ وَ یُبْغِضُ وَ لَا یُعْطِی الْآخِرَةَ إِلَّا مَنْ یُحِبُّ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَسْأَلُ رَبَّهُ مَوْضِعَ سَوْطٍ فِی الدُّنْیَا فَلَا یُعْطِیهِ وَ یَسْأَلُهُ الْآخِرَةَ فَیُعْطِیهِ مَا شَاءَ وَ یُعْطِی الْکَافِرَ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَهُ مَا شَاءَ وَ یَسْأَلُهُ مَوْضِعَ سَوْطٍ فِی الْآخِرَةِ فَلَا یُعْطِیهِ شَیْئاً.

«80»

محص، [التمحیص] عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا یُعْطَاهَا الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ وَ إِنَّ هَذَا الدِّینَ دِینٌ لَا یُعْطِیهِ اللَّهُ إِلَّا خَاصَّتَهُ.

«81»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْفَقْرَ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللَّهِ لَا یَبْتَلِی بِهِ إِلَّا مَنْ أَحَبَّ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یُعْطِی

ص: 52


1- 1. تمر ری أی صیری مرة، و لا تحلولی: أی لا تصیری حلوة، من الاحلیلاء.

روایت73.

تمحیص: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خدای عز و جل می فرماید: ای دنیا، با انواع بلاها بر بنده مومن من بگذر و بر معیشت او سخت گیر و زندگی را بر او شیرین مگیر تا به تو تکیه نکند.(1)

روایت74.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر اصرار زیاد مومن برای گشایش روزی نباشد، خداوند بیشتر از این زندگی را بر او تنگ می گرفت.

روایت75.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر اصرار این شیعیان برای گشایش روزی به درگاه خداوند نبود، به شرایطی سخت تر از آنچه در آنند دچار می شدند.

روایت76.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: فقر بر چهره مومن، از دنباله لگام بر گونه اسب زیباتر است، آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود سلیمان علیه السلام است چرا که مال دنیا به وی عطا شد .

روایت77.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ درب روزی بر روی بسته نشد مگر اینکه خداوند بهتر از آن بر وی گشود، ابن ابی عمر می گوید: منظور از روزی بهتر، روزی بیشتر نیست، اما به این معناست که گرچه کمتر است اما برای او بهتر می باشد.

روایت78.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس مومن فقیری را تحقیر نماید، خداوند بر او خشمگین بوده و وی را کوچک می­شمارد تا زمانی که از تحقیر خود باز گردد.

روایت79.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: بی شک خدای متعال دنیا را هم به کسانی که دوست دارد عطا می کند و هم به کسانی که دشمن می دارد؛ اما آخرت را تنها به کسانی عطا می فرماید که آنان را دوست دارد. مؤمن از خداوند جایی در زمین به اندازه تازیانه می خواهد ولی خداوند به او نمی دهد و هر چه بخواهد به وی داده می شود. کافر در دنیا پیش از آنکه درخواست کند هر چه بخواهد به وی عطا می شود اما در آخرت حتی اگر به اندازه تازیانه می خواهد، به وی داده نمی شود.

روایت80.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: این دنیا به نیکوکار و بدکار داده می شود اما این دین، دینی است که خداوند جز به خواص خود عطا نمی فرماید.

روایت81.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: فقر در خزانه الهی محفوظ است و جز به مومنانی که دوست دارد، نمی بخشد. سپس فرمود: خداوند

ص: 52


1- . تمرری یعنی یکبار بگذر، ولاتحلولی: شیرین مشو، از احلیلاء.

الدُّنْیَا مَنْ أَحَبَّ وَ مَنْ أَبْغَضَ وَ لَا یُعْطِی دِینَهُ إِلَّا مَنْ أَحَبَّ.

«82»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا ثَلَاثَةٌ فِی ابْنِ آدَمَ مَا طَأْطَأَ رَأْسَهُ شَیْ ءٌ الْمَرَضُ وَ الْمَوْتُ وَ الْفَقْرُ وَ کُلُّهُنَّ فِیهِ وَ إِنَّهُ لَمَعَهُنَّ لَوَثَّابٌ.

«83»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الْغِنَی فِی الْغُرْبَةِ وَطَنٌ وَ الْفَقْرُ فِی الْوَطَنِ غُرْبَةٌ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: الْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِیبٌ فِی بَلْدَتِهِ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ(3).

وَ قَالَ علیه السلام لِابْنِهِ مُحَمَّدٍ: یَا بُنَیَّ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّینِ وَ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ دَاعِیَةٌ لِلْمَقْتِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی (5).

وَ قَالَ علیه السلام: أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ الْبَدَنِ تَقْوَی الْقَلْبِ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: الْغِنَی وَ الْفَقْرُ بَعْدَ الْعَرْضِ عَلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ (7).

«84»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ،: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ إِنِّی قَدْ ذُقْتُ الصَّبِرَ وَ أَنْوَاعَ الْمُرِّ فَلَمْ أَرَ أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ فَإِنِ افْتَقَرْتَ یَوْماً فَاجْعَلْ فَقْرَکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ

ص: 53


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 156.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 144.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 184.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 221.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 156.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 238.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 250.

دنیا را به هر که دوست دارد و هر که دشمن می شمارد، عطا می کند، اما دینش را تنها به کسی اختصاص می دهد که دوستش دارد.

روایت82.

دعوات راوندی: رسو خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر سه ویژگی در بنی آدم نبود، در مقابل هیچ چیز سر فرو نمی آورد: بیماری و مرگ و فقر. همه این ویژگی ها در وجود اوست و با وجود این بسیار گستاخ است .

روایت83.

نهج البلاغه: امبرالمومنین علیه السلام فرمود: غربت، برای ثروتمند وطن؛ و وطن برای فقیر غربت است. (1)

-. نیز فرمود: فقر، آدم باهوش را لال می کند و برهانش را از وی می گیرد، و آدم نیازمند در شهرش غریب است. (2)

- و فرمود: فقر، مرگ بزرگتر است.(3)

- حضرت به فرزندش محمد فرمود: ای فرزند می ترسم به فقر مبتلا گردی و به خداوند پناه بر از این که فقیر گردی، و بدان فقر در دین نقصان می آورد، و عقل را از کار می اندازد و آدمی را به دشمنی وامیدارد.(4)

- و فرمود: عفت، زینت فقر و شکر، زینت بی­نیازی است. (5)

- و فرمود: فقر و پریشانی یکی از گرفتاریها می باشد، و بدتر از فقر بیماری بدن است، و بدتر از بیماری بدن بیماری قلب خواهد بود، و یکی از نعمت ها فراوانی مال می باشد و بهتر از آن تندرستی بدن و بهتر از آن تقوای دل است.(6)

- و فرمود: فقر و ثروت پس از عرضه آن بر خداوند مشخص می شود. (7)

روایت84.

کنز الفوائد کراجکی: لقمان به پسرش گفت: بدان پسرم، من صبر و همه تلخی ها را چشیده ام، اما تلخ تر از فقر نیافتم. پس اگر روزی فقیر شدی، فقر خود را بین خود و خدای خود حفظ کن، و فقرت را نزد مردم باز گو مکن که نزد آنان خوار می شوی. بگذار این وضع بین شما و خدا باشد

ص: 53


1- . نهج البلاغه 2: 156
2- . نهج البلاغه 2: 144
3- . نهج البلاغه 2: 184
4- . نهج البلاغه 2 : 221
5- . نهج البلاغه 2: 156
6- . نهج البلاغه 2: 238
7- . نهج البلاغه 2: 250

وَ لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِفَقْرِکَ فَتَهُونَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ هَلْ مِنْ أَحَدٍ دَعَا اللَّهَ فَلَمْ یُجِبْهُ أَوْ سَأَلَهُ فَلَمْ یُعْطِهِ (1).

«85»

عِدَّةُ الدَّاعِی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْفَقْرُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنْ حَسَدِ الْجِیرَانِ وَ جَوْرِ السُّلْطَانِ وَ تَمَلُّقِ الْإِخْوَانِ.

وَ رَوَی حَسَّانُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا فَقِیراً أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ غَنِیٌّ فَکَفَّ ثِیَابَهُ وَ تَبَاعَدَ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ أَ خَشِیتَ أَنْ یَلْصَقَ فَقْرُهُ بِکَ أَوْ یَلْصَقَ غِنَاکَ بِهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا إِذَا قُلْتَ هَذَا فَلَهُ نِصْفُ مَالِی قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْفَقِیرِ أَ تَقْبَلُ مِنْهُ قَالَ لَا قَالَ وَ لِمَ قَالَ أَخَافُ أَنْ یَدْخُلَنِی مَا دَخَلَهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: فِی الْإِنْجِیلِ أَنَّ عِیسَی علیه السلام قَالَ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی غُدْوَةً رَغِیفاً مِنْ شَعِیرٍ وَ عَشِیَّةً رَغِیفاً مِنْ شَعِیرٍ وَ لَا تَرْزُقْنِی فَوْقَ ذَلِکَ فَأَطْغَی (2).

وَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام: مَنْ کَثُرَ اشْتِبَاکُهُ بِالدُّنْیَا کَانَ أَشَدَّ لِحَسْرَتِهِ عِنْدَ فِرَاقِهَا.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ وَ تَحَسَّرَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عِنْدَ مَوْتِهِ فَقِیلَ لَهُ عَلَامَ تَأَسُّفُکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَالَ لَیْسَ تَأَسُّفِی عَلَی الدُّنْیَا وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إِلَیْنَا وَ قَالَ لِیَکُنْ بُلْغَةُ أَحَدِکُمْ کَزَادِ الرَّاکِبِ وَ أَخَافُ أَنْ نَکُونَ قَدْ جَاوَزْنَا أَمْرَهُ وَ حَوْلِی هَذِهِ الْأَسَاوِدُ وَ أَشَارَ إِلَی مَا فِی بَیْتِهِ وَ قَالَ هُوَ دَسْتٌ وَ سَیْفٌ وَ جَفْنَةٌ.

وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: یَا رَسُولَ اللَّهِ الْخَائِفُونَ الْخَاشِعُونَ الْمُتَوَاضِعُونَ الذَّاکِرُونَ اللَّهَ کَثِیراً یَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَی الْجَنَّةِ قَالَ لَا وَ لَکِنَّ فُقَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ یَأْتُونَ فَیَتَخَطَّوْنَ رِقَابَ النَّاسِ فَیَقُولُ لَهُمْ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ کَمَا أَنْتُمْ حَتَّی تُحَاسَبُوا فَیَقُولُونَ بِمَ نُحَاسَبُ فَوَ اللَّهِ مَا مَلَکْنَا فَنَجُورَ وَ نَعْدِلَ وَ لَا أُفِیضَ عَلَیْنَا فَنَقْبِضَ

ص: 54


1- 1. کنز الکراجکیّ ص 214.
2- 2. عدّة الداعی ص 83.

زیرا اگر اظهار کنی نزد آنها خوار می کردی، و بعد از مردم سؤال کن و بنگر آیا کسی بوده که از خداوند درخواستی کرده باشد و پرودگار خواسته اورا اجابت نکرده باشد؟یا چیزی بخواهد و خدا به او ندهد.(1)

روایت85.

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: فقر برای مؤمن بهتر از حسادت همسایگان و جور حاکمان و چاپلوسی برادران می باشد.

- امام صادق علیه السلام فرمود: مرد فقیری نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد، ثروتمندی نیز نزد حضرت بود، وی لباس های خود را جمع کرده و از فقیر فاصله گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: چه چیز تو را به چنین کاری واداشت؟ آیا ترسیدی فقر او به تو بچسبد؟ و یا ثروت تو به او برسد؟ پاسخ داد: حال که چنین می فرمایید، من نیمی از ثروتم را به او می بخشم. پیامبر صلی الله علیه و آله رو به فقیر فرمود: آیا از او می پذیری؟ پاسخ داد: خیر. فرمود: چرا؟ گفت: بیم آن دارم آنچه بر وی وارد شده است، بر من نیز وارد شود.

و نیز فرمود: در انجیل آمده است که عیسی علیه السلام فرمود: بارالها، صبح و شام قرص نان جویی به من روزی فرما، و بیش از آن عطا مکن که سرپیچی و طغیان می کنم.(2)

- امیر المومنین علیه السلام فرمود: هر کس بیشتر به دنیا دلبستگی پیدا کند هنگام فراق از دنیا ناراحت تر خواهد شد.

_ امیرالمومنین علیه السلام: سبکبار باشید تا خود را به منزل برسانید، همانا که اولین شما منتظر پیوستن آخرین شما به اوست

سلمان فارسی رضوان اللَّه علیه در هنگام مرگ افسوس می خوردند، به او گفته شد چرا افسوس می خورید ای بنده خدا، فرمود: من از برای دنیا افسوس نمی خورم، من از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم به ما فرمودند: زندگی شما باید به اندازه یک سواری که می خواهد به جایی برود باشد.

در این هنگام سلمان فرمودند من می ترسم از فرمان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سرپیچی کرده باشم در حالی که اکنون پیرامون مرا اشیایی گرفته اند، و سلمان در به آن چیزهایی که در خانه­اش بود اشاره کرد به شمشیر و غلاف آن و یک رختخواب که در گوشه اطاق بود .

- ابوذر رحمة اللَّه علیه به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله عرض کردند یا رسول اللَّه خاضعان و خاشعان و فروتنان و کسانی که خداوند را ذکر می گویند پیش از همه به بهشت (3)می روند؟، رسول خدا فرمودند: خیر قبل از از ایشان فقراء مؤمنان می آیند و از بالای گردن های مردم عبور می کنند و خود را به بهشت می رسانند.

خازنان بهشت به آنها می گویند: شما در جای خود قرار گیرید تا به حساب شما رسیدگی شود، آنها می گویند: ما را چگونه به حساب می کشید به خداوند سوگند ما چیزی در اختیار نداشتیم تا ستم کنیم و یا عدالت داشته باشیم، ما چیزی را مالک نبودیم که آن را بدهیم

ص: 54


1- . کنز کراجکی: 214
2- . عده الداعی: 83
3- . عده الداعی: 84

وَ نَبْسُطَ وَ لَکِنْ عَبَدْنَا رَبَّنَا حَتَّی أَتَانَا الْیَقِینُ (1).

وَ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی علیه السلام: إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ (2).

وَ قَالَ عِیسَی علیه السلام: خَادِمِی یَدَایَ وَ دَابَّتِی رِجْلَایَ وَ فِرَاشِیَ الْأَرْضُ وَ وِسَادِیَ الْحَجَرُ وَ دِفْئِی فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقُ الْأَرْضِ (3)

وَ سِرَاجِی بِاللَّیْلِ الْقَمَرُ وَ إِدَامِیَ الْجُوعُ وَ شِعَارِیَ الْخَوْفُ وَ لِبَاسِیَ الصُّوفُ وَ فَاکِهَتِی وَ رَیْحَانَتِی مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ لِلْوُحُوشِ وَ الْأَنْعَامِ أَبِیتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ أُصْبِحُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَغْنَی مِنِّی.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیَعْتَذِرُ إِلَی عَبْدِهِ الْمُحْوِجِ کَانَ فِی الدُّنْیَا کَمَا یَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلَی أَخِیهِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی مَا أَفْقَرْتُکَ لِهَوَانٍ کَانَ بِکَ عَلَیَّ فَارْفَعْ هَذَا الْغِطَاءَ فَانْظُرْ مَا عَوَّضْتُکَ مِنَ الدُّنْیَا فَیَکْشِفُ فَیَنْظُرُ مَا عَوَّضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الدُّنْیَا فَیَقُولُ مَا ضَرَّنِی یَا رَبِّ مَا زَوَیْتَ عَنِّی مَعَ مَا عَوَّضْتَنِی (4).

وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِعِیسَی علیه السلام: إِنِّی وَهَبْتُ لَکَ الْمَسَاکِینَ وَ رَحْمَتَهُمْ تُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَکَ یَرْضَوْنَ بِکَ إِمَاماً وَ قَائِداً وَ تَرْضَی بِهِمْ صَحَابَةً وَ تَبَعاً وَ هُمَا خَلْقَانِ مَنْ لَقِیَنِی بِهِمَا لَقِیَنِی بِأَزْکَی الْأَعْمَالِ وَ أَحَبِّهَا إِلَیَّ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ.

وَ قَالَ عِیسَی علیه السلام: بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ أَکْنَافَ السَّمَاءِ لَخَالِیَةٌ مِنَ الْأَغْنِیَاءِ وَ لَدُخُولُ جَمَلٍ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ أَیْسَرُ مِنْ دُخُولِ غَنِیٍّ الْجَنَّةَ.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: اطَّلَعْتُ عَلَی الْجَنَّةِ فَوَجَدْتُ أَکْثَرَ أَهْلِهَا الْفُقَرَاءَ وَ الْمَسَاکِینَ

ص: 55


1- 1. عدّة الداعی ص 84.
2- 2. عدّة الداعی ص 85.
3- 3. یعنی ما یدفع و یدفأ به سورة الشتاء و برودته الرواح الی مشارق الأرض التی یکون شروق الأرض علیها أکثر یعنی البلاد الحارة.
4- 4. عدّة الداعی ص 86.

و یا بخل داشته باشیم، ما خداوند را عبادت کردیم، تا به درجه یقین رسیدیم.

- از جمله اموری که خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد، آن بود: هر گاه دیدی فقر به تو روی آورد بگو: خوش آمدی که این نشان صالحان است؛ و هر گاه دیدی ثروت به تو روی آورد بگو: گناهی است که کیفر آن تعجیل کرده است. (1)

- عیسی علیه السلام فرمود: خدمتگزار من، دستانم است و مرکبم دو پای من. فرشم زمین است و بالشم از سنگ. گرما بخش من در زمستان، زمینهایی است که آفتاب بر آن تابیده باشد.(2) مهتاب، چراغ شب من و خورشت غذایم گرسنگی است. ترس از پروردگار مرا می پوشاند و جامه ام پشم است. میوه و سبزیجات من،آن علفهایی است که زمین برای چارپایان و وحوش می رویاند. شب را به روز و روز را به شب می رسانم در حالی که مالک چیزی نیستم، با این حال در روی زمین کسی غنی تر از من وجود ندارد .

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند روز قیامت از بنده مومن و فقیر خود عذرخواهی می کند، همانطور که برادر از برادر عذرخواهی می نماید، و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند، تو را در دنیا فقیر نساختم چون نزد من خوار وناچیز بودی ، این پرده را کنار بزن و ببین در عوض مال دنیا چه چیز به تو عطا نموده ام. پس پرده را کنار زده و عوض آنچه را که خداوند در دنیا به وی نداده است، می بیند و می گوید: بار خدایا من در دنیا زیانی نکرده ام در مقابل آنچه در آخرت به من دادی. (3)

- خدای متعال به عیسی علیه السلام فرمود: ای عیسی، من فقرا و درویشان و رحمتشان را به تو بخشیدم، آنها تو را دوست می دارند و تو هم آنها را دوست بدار؛ تو را برای امامت قبول دارند و تو هم از یاری آنها و پیروی آنها راضی باش. این دو ویژگی است که هر کس مرا با این دو خلق ملاقات کند، با خالص ترین و محبوب ترین اعمال مرا دیدار کرده است.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فقر تاج افتخار من است و به آن می بالم.

- عیسی علیه السلام فرمود: من حقیقت را به شما می گویم، در اطراف آسمانها یک توانگر وجود ندارد، گذشتن یک شتر از سوراخ سوزن آسانتر است تا وارد شدن یک ثروتمند به بهشت.

- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به بهشت نگاه کردم، بیشتر بهشتیان فقرا و درویشان بودند.

ص: 55


1- . عده الداعی: 85
2- . آنچه که آفتاب بر آن تابیده وسوز سرما و خنکی شب را از بین برده است، به سوی مشارق پیش می روم، مشارق زمینی است که آفتاب در آن بیشتر می تابد، منظور زمین های گرم است.
3- . عده الداعی: 86

وَ إِذَا لَیْسَ فِیهَا أَحَدٌ أَقَلَّ مِنَ الْأَغْنِیَاءِ وَ النِّسَاءِ(1).

«86»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَائِلُوا الْعُلَمَاءَ وَ خَاطِبُوا الْحُکَمَاءَ وَ جَالِسُوا الْفُقَرَاءَ.

وَ مِنْهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِلْمَسَاکِینِ بِالصَّبْرِ هُمُ الَّذِینَ یَرَوْنَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ.

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی إِلَّا مَنْ حَمَلَ فِی مَغْرَمٍ وَ أَعْطَی فِی نَائِبَةٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ فَقْرُ الْقَلْبِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ رَاحَةٌ.

باب 95 الغنی و الکفاف

الآیات

المؤمنون: أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ (2)

العلق: إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی (3)

التکاثر: أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ إلی قوله ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ.

ص: 56


1- 1. عدّة الداعی ص 91.
2- 2. المؤمنون: 55 و 56.
3- 3. العلق: 6- 8.

در آنجا کمترین اشخاص اغنیاء و زنان می باشند.

روایت86.

کتاب الامامه والتبصره پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از دانشمندان بپرسید، با حکیمان هم کلام و با فقیران هم نشین باشید.

- امام صادق علیه السلام از پدرانشان و ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خوشا به حال درویشان به خاطر صبرشان، آن ها هستند که ملکوت آسمان و زمین را می بینند .

- پیامبر صلی الله علیه و آله نقل فرمود: فقر از توانگری بهتر است، مگر کسی که بخواهد از مالش وامداری را از وامش نجات دهد و یا مصیبت زده ای را مساعدت کند.

- و نیز فرمود: منظور از فقر، فقر قلب است.

- و فرمود: کم بودن ثروت، سبب راحتی است .

باب نود و پنجم : ثروت و کفاف

آیات

- مومنون: «أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ*(1)

علق: إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی (2)* تکاثر: أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ إلی قوله ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ».

{یا می پندارند که آنچه از مال و پسران که بدیشان مدد می دهیماز آن روی است که] می خواهیم به سودشان در خیرات شتاب ورزیم [نه] بلکه نمی فهمند.

علق: {آیه نیامده است} چنین نیست (که شما می پندارید) به یقین انسان طغیان می کند از اینکه خود را بی نیاز ببیند، و به یقین بازگشت (همه) به سوی پروردگار تو است.

تکاثر: {آیه نیامده است} تفاخر به بیشتر داشتن، شما را غافل داشت، تا آنجا که می فرماید: سپس در همان روز است که از نعمتِ [روی زمین] پرسیده خواهید شد.}

ص: 56


1- . مومنون / 55 و 56
2- . علق / 6 – 8

تفسیر

أَ یَحْسَبُونَ فی المجمع معناه أ یظن هؤلاء الکفار أن ما نعطیهم و نزیدهم فی الأموال و الأولاد أنما نعطیهم ثوابا و مجازاة لهم علی أعمالهم أو لرضانا عنهم و لکرامتهم علینا لیس الأمر کما یظنون بل ذلک إملاء لهم و استدراج لهوانهم علینا و للابتلاء فی التعذیب لهم.

وَ رَوَی السَّکُونِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ یَحْزَنُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ إِذَا قَتَّرْتُ عَلَیْهِ شَیْئاً مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ أَقْرَبُ لَهُ مِنِّی وَ یَفْرَحُ إِذَا بَسَطْتُ لَهُ فِی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ أَبْعَدُ لَهُ مِنِّی ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ إِلَی قَوْلِهِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ ذَلِکَ فِتْنَةٌ لَهُمْ.

و معنی نُسارِعُ نسرع و نتعجل و تقدیره نسارع لهم به فِی الْخَیْراتِ و الخیرات المنافع التی یعظم شأنها و نقیضها الشرور و هی المضار التی یشتد أمرها و الشعور العلم الذی یدق معلومه و فهمه علی صاحبه کدقة الشعر و قیل هو العلم من جهة المشاعر و هی الحواس و لهذا لا یوصف القدیم سبحانه به (1).

و قال البیضاوی أی بل هم کالبهائم لا فطنة بهم و لا شعور لهم لیتأملوا فیعلموا أن ذلک الإمداد استدراج لا مسارعة فی الخیر(2).

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِیَائِی عِنْدِی رجل [رَجُلًا] خَفِیفَ الْحَالِ ذَا حَظٍّ مِنْ صَلَاةٍ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ بِالْغَیْبِ وَ کَانَ غَامِضاً فِی النَّاسِ جُعِلَ رِزْقُهُ کَفَافاً فَصَبَرَ عَلَیْهِ عُجِّلَتْ مَنِیَّتُهُ فَقَلَّ تُرَاثُهُ وَ قَلَّتْ بَوَاکِیهِ (3).

بیان

الأغبط مأخوذ من الغبطة بالکسر و هی حسن الحال و المسرة خفیف

ص: 57


1- 1. مجمع البیان ج 1 ص 109.
2- 2. أنوار التنزیل: 288.
3- 3. الکافی ج 7 ص 140.

تفسیر

أیحسبون: در مجمع به این معناست: آیا این کافران گمان می کنند آنچه به آنان عطا نموده ایم و مال و فرزندان زیادشان، پاداش و نتیجه اعمالشان بوده و یا ما از آنان راضی و خشنود هستیم؟ و یا تصور می کنند به این دلیل است که آن ها را کرامت بخشیده و عزت داده ایم؟ آن گونه که تصور می کنند نیست، بلکه برای بهرمند کردن آن ها و استدراج و عذاب کردن آن هاست.

امام صادق علیه السلام از پدرانشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خدای متعال می فرماید: هنگامی که چیزی از این نعمت های دنیا بر بنده مومن کم می شود، اندوهگین می گردد، در حالی که این امر او را به من نزدیک می سازد، و هنگامی که دنیا به وی روی می آورد، شادمان می شود، در حالی که این امر او را از من دور می سازد. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود «بل لایشعرون»، سپس فرمود: این فتنه و آزمایش آن هاست.

نسارع: می شتابیم و عجله می کنیم، و در تقدیر چنین بوده است: در عطای این نعمت ها به آن ها تعجیل می کنیم. فی الخیرات: خیرات منافعی بزرگ ومهم را گویند، و متضاد آن شرور، به معنای ضرر و زیانی است که همه بدی ها را شامل می شود. «الشعور» علمی است که درک و همش بر صاحب علم بسیار دقیق است، مانند باریک بینی مو؛ و می گویند این علم برای مشاعر از قبیل حواس بوده و به همین دلیل خدای قدیم و سبحان را به این صفت توصیف نمی نمایند.(1)

بیضاوی می گوید: یعنی البته آن ها مانند حیوانات بوده و نه فهم دارند و نه شعور تا بدانند این نعمت ها برای استدراج است ؛که آنها را به تدریج به عذاب الهی نزدیک می­کند و نه تعجیل در خیر و نیکی. (2)

روایات

روایت1.

کافی: امام باقر علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای عز و جل می فرماید: خوشحال ترین بندگان در نزد من آن بنده ای است که سبکبار و خوشنود باشد، نمازش را ادا کند، و در خلوت بهتر ونیکوتر به عبادت خداوند بپردازد و در میان مردم گمنام باشد، از مردم بی نیاز بوده، مرگش زود برسد، میراثش کم باشد و گریه کنندگان او هم اندک باشند. (3)

شرح

أغبط از غبطه (با کسره) و به معنای حال خوش و شادی«خفیف

ص: 57


1- . مجمع البیان 1: 109
2- . انوار التنزیل: 288
3- . کافی 8: 140

الحال فی بعض النسخ بالحاء المهملة و فی بعضها بالمعجمة(1) فعلی الثانی أی قلیل المال و الحظ من الدنیا و الأول أیضا قریب منه قال فی النهایة فیه أنه صلی الله علیه و آله لم یشبع من طعام إلا علی حفف الحفف الضیق و قلة المعیشة یقال أصابه حفف و حفوف و حفت الأرض إذا یبس نباتها أی لم یشبع إلا و الحال عنده خلاف الرخاء و الخصب و منه حدیث قال له وفد العراق إن أمیر المؤمنین بلغ منا و هو حاف المطعم أی یابسه و قحله و منه رأیت أبا عبیدة حفوفا أی ضیق عیش و منه إن عبد الله بن جعفر حفف و جهد أی قل ماله انتهی.

ذا حظ من صلاة أی صاحب نصیب حسن وافر من الصلاة فرضا و نفلا کما و کیفا و یحتمل أن یکون من للتعلیل أی ذا حظ عظیم من القرب أو الثواب أو العفة و ترک المحرمات أو الأعم بسبب الصلاة لأنها تنهی عن الفحشاء و المنکر و هی قربان کل تقی. أحسن عبادة ربه بالغیب أی غائبا عن الناس و التخصیص لأنه أخلص و أبعد من الرئاء أو بسبب إیمانه بموعود غائب عن حواسه کما قال تعالی یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ أو الباء للآلة أی إحسان عبادتهم بالقلب لا بالجوارح الظاهرة فقط و الأول أظهر.

و کان غامضا فی الناس فی النهایة أی مغمورا غیر مشهور و أقول إما للتقیة أو المعنی أنه لیس طالبا للشهرة و رفعة الذکر بین الناس جعل علی بناء المفعول رزقه کفافا أی بقدر الحاجة و بقدر ما یکفه عن السؤال قال فی النهایة الکفاف هو الذی لا یفضل عن الشی ء و یکون بقدر الحاجة إلیه و منه لا تلام علی کفاف أی إذا لم یکن عندک کفاف لم تلم علی أن لا تعطی أحدا و فی المصباح قوته کفاف

ص: 58


1- 1. و لعلّ الصواب« خفیف الحاذ» و ان کان الحاذ و الحال بمعنی، قال الفیروزآبادی: هما بحاذة واحدة: أی بحالة واحدة، و قال فی التاج: الحاذ و الحاذة: الحال و الحالة، و اللام أعلی من الذال، و قال الجوهریّ: و فی الحدیث: مؤمن خفیف الحاذ» أی خفیف الظهر.

الحال» در برخی از نسخه ها با حاء مهمله آمده و در برخی دیگر با حاء معجمه، با حاء دوم به معنای کسی است که مال و بهره اش از دنیا اندک است، حال با حاء مهمله نیز معنایی مشابه همین را دارد. در کتاب نهایه آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز از غذایی سیر نشد مگر در حفف الحفف بود، یعنی به حالت سختی و مضیقه و اندک بودن معیشت.

أصابه حفف و حفوف : محدود کردن، حفت الأرض: هنگامی که گیاه آن خشک شود؛ متضاد راحتی و سرسبزی است.

نقل شده است نمایندگان عراق به او خبر دادند: امیر المومنین علیه السلام بر ما وارد شد در حالی که غذایش نان خالی یعنی خشک بود، معیشتش ناچیز بود، و نیز: رأیت ابا عبیده حفوفا: یعنی زندگی سختی داشت، و نیز إن عبد الله بن جعفر حفف و جهد: یعنی مالش اندک شد.

ذا حظ من صلاه: کسی که بهره نیکو و زیادی از نماز دارد. هم نمازهای واجب وهم نمازهای مستحب، و هم از نظر کمی وکیفی، ممکن است «من» برای تعلیل باشد، به این معنا که: به خاطر نماز بهره وافری از قرب و پاداش و پاکی و ترک محرمات و غیره دارد، چرا که نماز، انسان را، از هر زشتی و ناپسندی باز می دارد و باعث نزدیکی هر باتقوایی به خدا است.

أحسن عباده ربه بالغیب: یعنی هنگامی که در حضور مردم نیست، عبارت همراه با تخصیص است، چرا که عبادت کردن او در خلوت و دور از چشم مردم وی را خالص ترکرده واز ریا کردن دور داشته است ویا نیکوتر بودن این عبادت به دلیل ایمان به موعودی است که با حواس قابل درک نمی باشد، همانطور که خدای متعال می فرماید: «یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ»، باء در اینجا، باء آلت است؛ یعنی عبادت نیکویشان قلبی است و نه فقط بااعضای ظاهری. که معنای اول واضح تر است.

کان غامضا فی الناس: در نهایه به معنای بی نام و نشان و ناشناخته است. من معتقدم این گمنامی یا برای تقیه است و یا به این دلیل می باشد که وی طالب شهرت نیست تا نامش در میان مردم به بزرگی برده شود. «جعل»: در جایگاه مفعول قرار دارد. رزقه کفافا: به اندازه نیاز، و به اندازه ای که وی را از درخواست از مردم بی نیاز گرداند. در «نهایه» آمده است: کفاف، روزی است که اضافه نبوده و به اندازه نیاز می باشد. لاتلام علی کفاف یعنی: هنگامی که استطاعت نداری، حرجی بر تو نیست که انفاق نکنی.

در «مصباح» آمده است (قوته کفاف) ص: 58

بالفتح أی مقدار حاجته من غیر زیادة و لا نقص سمی بذلک لأنه یکف عن سؤال الناس و یغنی عنهم.

عجلت منیته کأن ذکر تعجیل المنیة لأنه من المصائب التی ترد علیه و علم الله صلاحه فی ذلک لخلاصه من أیدی الظلمة أو بذله نفسه لله بالشهادة و قیل کأن المراد بعجلة منیته زهده فی مشتهیات الدنیا و عدم افتقاره إلی شی ء منها کأنه میت

و قد ورد فی الحدیث المشهور موتوا قبل أن تموتوا.

أو المراد أنه مهما قرب موته قل تراثه و قلت بواکیه لانسلاله متدرجا عن أمواله و أولاده و أقول سیأتی نقلا عن مشکاة الأنوار مات فقل تراثه (1).

و قال فی الصحاح التراث أصل التاء فیه واو و قلة البواکی لقلة عیاله و أولاده و غموضه و عدم اشتهاره و لأنه لیس له مال ینفق فی تعزیته فیجتمع علیه الناس.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ أَسْلَمَ وَ کَانَ عَیْشُهُ کَفَافاً(2).

بیان

قال فی النهایة فیه فطوبی للغرباء طوبی اسم الجنة و قیل هی شجرة فیها و أصلها فعلی من الطیب فلما ضمت التاء انقلبت الیاء واوا(3)

و فی القاموس العیش الحیاة عاش یعیش عیشا و معاشا و معیشا و معیشة و عیشة بالکسر و الطعام و ما یعاش به و الخبز.

«3»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْعَفَافَ وَ الْکَفَافَ وَ ارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْمَالَ وَ الْوَلَدَ(4).

تبیان

العفاف بالفتح عفة البطن و الفرج أو التعفف عن السؤال من الخلق أو الأعم ثم إن هذه الأخبار تدل علی ذم کثرة الأموال و الأولاد

ص: 59


1- 1. مشکاة الأنوار: 22، و لم یخرجه.
2- 2. الکافی ج 2 ص 140.
3- 3. راجع ص 16 فیما سبق ففی الذیل شرح لذلک.
4- 4. الکافی ج 2 ص 140.

(با فتحه) یعنی به مقدار نیاز، نه زیاد است و نه کم، به این دلیل کفاف نامیده شده است که از درخواست از مردم باز می دارد و از آنان بی نیاز می سازد.

عجلت منیته: گویا بیان تعجیل مرگ به این دلیل است که مرگ از مصیبت هایی به شمار می رود که به او باز می گردد، و خداوند صلاح او را در این کار می داند که وی را از ظلمت نجات دهد و یا جان خود را با شهادت در راه خدا فدا کند، می گویند: منظور از «بعجله منیه» زهد او در تمایلات دنیوی و بی نیازی او به این امور بوده، گویا مرده است. و حدیث مشهوری است «بمیرید قبل از اینکه بمیرید».و یا منظور آن است: هرگاه مرگ وی نزدیک شود، میراث و گریه کنندگان او کم می شود پس به تدریج از اموال و فرزندانش دل می کند.

می گویم: نقلی از مشکاه النوار با عبارت «مات فقل تراثه»: (از دنیا رفت و میراثش کم شد)(1)

ذکر می شود .

در «صحاح» آمده است: در واقع تاء در التراث واو است. علت کم بودن گریه کنندگان، اندک بودن اهل و عیال و ناشناس بودن و عدم شهرت وی می­باشد، چرا که مالی ندارد تا در مراسم خاک­سپاری اش به مردم بدهند.

روایت2.

کافی: امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: خوشا به حال کسی که اسلام آورد و روزیش به قدر احتیاج باشد. (2)

شرح

در «نهایه» آمده است: فطوبی للغرباء (خوشا به حال غریبان)، طوبی نام بهشت است و می گویند نام درختی در بهشت است. اصل آن بر وزن فعلی بوده و از ریشه طیب، هنگامی که تاء به آن اضافه شده است، یاء به واو تبدیل شده است.(3) در فرهنگ لغت العیش الحیاة عاش یعیش عیشا و معاشا و معیشا و معیشة نقل شده و عیشه با کسر، به معنای غذا و آنچه که با آن زندگی بگذرانند و به معنای نان است.

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: بارالها، محمد صلی الله علیه و اله و خاندانش را و هر کس محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را دوست دارد، پاکی و عفاف روزی فرما و دشمن محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را مال زیاد و فرزند عطا کن.(4)

شرح

عفاف با فتحه، پاکی شکم و فرج است و یا منظور خودداری از درخواست از مردم و یا اعم از آن می باشد. این روایت ها، فراوانی مال و فرزند را نکوهش کرده است.

ص: 59


1- . مشکاه النوار: 22
2- . کافی2: 140
3- . ر. ک ص16، شرح آن در پایین آن بیان شده است.
4- . کافی 2: 140

و الأخبار فی ذلک مختلفة و ورد فی کثیر من الأدعیة طلب الغنی و کثرة الأموال و الأولاد و ورد فی کثیر منها ذم الفقر و الاستعاذة منه و الجمع بینها لا یخلو من إشکال.

و یمکن الجمع بینها بأن الغنی الممدوح ما یکون وسیلة إلی تحصیل الآخرة و لا یکون مانعا من الاشتغال بالطاعات کما ورد نعم المال الصالح للعبد الصالح و هو نادر و الفقر المذموم هو ما لا یصبر علیه و یکون سببا للمذلة و الافتقار إلی الناس و ربما یحمل الفقر و الغنی الممدوحان علی الکفاف فإنه غنی بحسب الواقع و یعده أکثر الناس فقرا و لا ریب فی أن کثرة الأموال و الأولاد و الخدم ملهیة غالبا عن ذکر الله و الآخرة کما قال سبحانه إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ(1) و قال إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی (2).

و أما إذا لم تکن حصول هذه الأشیاء مانعة عن تحصیل الآخرة و کان الغرض فیها طاعة الله و کثرة العابدین لله فهی من نعم الله علی من علم الله صلاحه فیه و کان هذه الأخبار محمولة علی الغالب و مضمون هذا الحدیث مروی فی طرق العامة أیضا

فَفِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: اللَّهُمَّ اجْعَلْ رِزْقَ مُحَمَّدٍ قُوتاً.

وَ عَنْهُ أَیْضاً: اللَّهُمَّ اجْعَلْ رِزْقَ مُحَمَّدٍ کَفَافاً.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: اللَّهُمَّ اجْعَلْ رِزْقَ آلِ مُحَمَّدٍ قُوتاً.

قال عیاض لا خلاف فی فضیلة ذلک لقلة الحساب علیه و إنما اختلف أیهما أفضل الفقر أو الغنی و احتج من فضل الفقر بدخول الفقراء الجنة قبل الأغنیاء قال القرطبی القوت ما یقوت الأبدان و یکف عن الحاجة و هذا الحدیث حجة لمن قال إن الکفاف أفضل لأنه صلی الله علیه و آله إنما یدعو بالأرجح و أیضا فإن الکفاف حالة متوسطة بین الفقر و الغنی و خیر الأمور أوسطها و أیضا فإنه حالة یسلم معها من آفات الفقر و آفات الغنی.

ص: 60


1- 1. التغابن: 15.
2- 2. العلق: 6 و 7.

اخبار در این موارد متفاوت است، در بسیاری از دعاها ثروت و مال و فرزند زیاد از خداوند درخواست شده است، و در بسیاری از دعاها فقر نکوهش شده و از آن به خدا پناه برده اند، جمع بین آن دو خالی از اشکال نیست.

ممکن است جمع بین آن ها به این صورت باشد که ثروت پسندیده، ثروتی است در راه آخرت به کار رود و مانع عبادت نشود، همانطور که روایت شده است بهترین مال نیکو برای بنده صالح است، این مورد نادر می باشد. فقر نکوهیده، فقری است که بر آن صبر نکرده و موجب ذلت و نیاز به مردم شود، چه بسا فقر و ثروتی که که در روایات ستایش شده را می­توان به معنای کفاف و به قدر احتیاج تفسیر کرد، زیرا در واقع بی نیازی محسوب می شود و بیشتر مردم آن را فقر می شمارند. بی شک زیاد بودن مال و فرزند و خدم و حشم غالبا مانع از یاد خدا و آخرت می شود، همانطور که خدای متعال می فرماید: «إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ» (1) و نیز «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی» آیه ترجمه نشده است(2)

اما اگر این مال و ثروت مانع از تحصیل آخرت نباشد، و هدف اطاعت از خداوند و افزایش بندگان وعبادت کنندگان درگاه الهی باشد، نعمتی از نعمت های الهی است که خداوند به هر کس صلاح بداند، عطا می فرماید. البته این روایت­ها بر معناهایی حمل می­شود که بیشتر درواقع تحقق پیدا می­کند و مضمون این روایت از طریق عامه نیز نقل شده است، در صحیح مسلم از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: بارالها، رزق محمد صلی الله علیه آله را قوت قرار ده. و نیز فرمود: بارالها، رزق محمد صلی الله علیه و آله را به قدر احتیاج قرار ده.در حدیث دیگری می فرماید: : بارالها، رزق محمد صلی الله علیه و آله را قوت قرار ده.

عیاض می گوید: در فضیلت فقر اختلاف نظری وجود ندارد، چرا که حساب رسی فقر اندک است، تنها مورد اختلاف در برتری فقر یا ثروت می باشد. برای برتری فقر، این دلیل را مطرح می کنند که فقرا پیش از ثروت­مندان وارد بهشت می شوند. قرطبی می کوید: قوت آن غذایی است که بدن را تغذیه کرده و از درخواست باز می دارد. و این حدیث حجتی است برای کسی که می گوید کفاف برتر است. چرا که حضرت صلی الله علیه و آله تنها به برترین امور دعوت می نماید. علاوه بر این، کفاف حالت متوسط بین فقر و بی­نیازی است وبهترین حالت، تعادل ومیانه­روی در امور است، نیز حالتی است که شخص را از آفت های فقر و ثروت حفظ می کند .

ص: 60


1- . تغابن / 15
2- . علق / 6 و 7

و قال الآبی فی إکمال الإکمال فی المسألة خلاف و المتحصل فیها أربعة أقوال قیل الغنی أفضل و قیل الفقر أفضل و قیل الکفاف أفضل و قیل بالوقف و قال المراد بالرزق المذکور ما ینتفع به صلی الله علیه و آله فی نفسه و فی أهل بیته و لیس المراد به الکسب لأنه کسب من خیبر و غیرها فوق القوت انتهی.

«4»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَاعِی إِبِلٍ فَبَعَثَ یَسْتَسْقِیهِ فَقَالَ أَمَّا مَا فِی ضُرُوعِهَا فَصَبُوحُ الْحَیِّ وَ أَمَّا مَا فِی آنِیَتِهَا فَغَبُوقُهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَکْثِرْ مَالَهُ وَ وُلْدَهُ ثُمَّ مَرَّ بِرَاعِی غَنَمٍ فَبَعَثَ إِلَیْهِ یَسْتَسْقِیهِ فَحَلَبَ لَهُ مَا فِی ضُرُوعِهَا وَ أَکْفَأَ مَا فِی إِنَائِهِ فِی إِنَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِشَاةٍ وَ قَالَ هَذَا مَا عِنْدَنَا وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ نَزِیدَکَ زِدْنَاکَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ ارْزُقْهُ الْکَفَافَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ دَعَوْتَ لِلَّذِی رَدَّکَ بِدُعَاءٍ عَامَّتُنَا نُحِبُّهُ وَ دَعَوْتَ لِلَّذِی أَسْعَفَکَ بِحَاجَتِکَ بِدُعَاءٍ کُلُّنَا نَکْرَهُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مَا قَلَّ وَ کَفَی خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ وَ أَلْهَی اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْکَفَافَ (1).

توضیح

الصبوح بالفتح شرب الغداة أو ما حلب أول النهار و الغبوق بالفتح أیضا الشرب بالعشی أو ما حلب آخر النهار و فی القاموس کفأه کمنعه صرفه و کبه و قلبه کأکفأه و قال الجوهری کفأت الإناء کببته و قلبته فهو مکفوء و زعم ابن الأعرابی أن أکفأته لغة و قال الکسائی کفأت الإناء کببته و أکفأته أملته و قال أسعفت الرجل بحاجته إذا قضیتها له.

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ(2) عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یَحْزَنُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ إِنْ قَتَّرْتُ عَلَیْهِ وَ ذَلِکَ أَقْرَبُ لَهُ مِنِّی وَ یَفْرَحُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ إِنْ وَسَّعْتُ عَلَیْهِ وَ ذَلِکَ أَبْعَدُ لَهُ مِنِّی (3).

بیان

الحزن بالضم الهم و حزن کفرح لازم و حزن کنصر متعد یقال:

ص: 61


1- 1. الکافی ج 2 ص 140 و 141.
2- 2. فی المصدر: عنه عن أبیه.
3- 3. الکافی ج 2 ص 141.

آبی در اکمال الاکمال گفته است: در این مساله اختلاف وجود دارد که در مجموع چهار قول ،در آن بیان شده است: قولی که ثروت را برتر می داند، نقلی که فقر را بهتر می شمارد، نقلی که کفاف را برتر دانسته و نقلی که وقف را مطرح می کند. آبی می گوید: منظور از رزق آن چیزی است که به حضرت صلی الله علیه و اله و اهل بیش از آن برخوردار می شوند. و منظور منفعت نیست زیرا منفعت و غنیمت خیبر و غیره بیش از قوت بود.

روایت4.

کافی: علی بن حسین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از شترچرانی گذشتند و کسی را فرستاد تا مقداری شیر از او بگیرد، شترچران به قاصد گفت: شیرهایی که در پستان شتران است صبحانه قبیله می باشد، و آنها که در ظرفها می باشد برای شب است.رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بار خدایا مال و فرزندان آنها را زیاد گردان، از آنجا گذشتند به چوپان گوسفندان رسیدند و شخصی را فرستادند تا شیر بیاورد، او رفت و از چوپان شیر طلب کرد او هم گوسفندان را دوشید و شیرها را در ظرف رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خالی کرد. چوپان شیر را همراه یک گوسفند برای حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرستاد و گفت اینها در نزد ما بود فرستادیم اگر می خواهید باز هم می فرستیم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: بار خدایا او را روزی در حد احتیاج عطا کن.

یکی از اصحاب عرض کرد یا رسول اللَّه آن کس که خواسته ما را اجابت نکرد او را چنان دعا کردی ولی کسی که خواسته ما را اجابت نمود چنین دعا میکنی، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند رزقی که به اندازه کفاف باشد بهتر است از اینکه زیاد باشد و آدمی را مشغول کند بار خدایا روزی محمد و آلش را به اندازه احتیاج قرار بده. (1)

شرح

الصبوح با فتحه، شراب صبحگاهی و یا شیری است که اول روز دوشیده شود. الغبوق با فتحه، شراب شامگاهی و یا آن مقدار از شیر که شبانگاه می دوشند. در فرهنگ لغت کفأه بر وزن منعه بوده و واژگون کردن و وارونه گردانید، مانند أکفأه (کج کردن). جوهری می گوید: کفأت الإناء (ظرف را واژگون کرد) کبته و قلبه (وارونه کردن) فهو مکفوء: واژگون شد. ابن اعرابی تصور می کند «أکفأته» خودش کلمه­ای ویژه است، کسایی می گوید: کفأت الإناء (ظرف را واژگون کردم) و أکفأته (آن را پر کردم)، أسعفت الرجل بحاجه: اگر نیازش را برآوری.

روایت5.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که چیزی از این نعمت های دنیا بر بنده مومن کم می شود، اندوهگین می گردد، در حالی که این امر او را به من نزدیک می سازد، و هنگامی که دنیا به وی روی می آورد، شادمان می شود، در حالی که این امر او را از من دور می سازد. (2)

شرح

حزن با ضمه، غم و اندوه است و مانند فرح، لازم بوده و مانند نصر متعدی است.

ص: 61


1- . کافی 2: 140 و 141
2- . کافی 2: 141

حزنه الأمر حزنا و أحزنه و هنا یحتمل الوجهین بأن یکون یحزن بفتح الزای و عبدی فاعله و إن بالکسر حرف شرط أو یحزن بالضم و عبدی مفعوله و أن بالفتح مصدریة فی محل الفاعل و التقتیر التضییق و کذا قوله یفرح یحتمل بناء المجرد و رفع عبدی و کسر إن أو بناء التفعیل و نصب عبدی و فتح أن و اللام فی له فی الموضعین للتعدیة.

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِیَائِی عِنْدِی عَبْداً مُؤْمِناً ذَا حَظٍّ مِنْ صَلَاحٍ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ عَبَدَ اللَّهَ فِی السَّرِیرَةِ وَ کَانَ غَامِضاً فِی النَّاسِ فَلَمْ یُشَرْ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ وَ کَانَ رِزْقُهُ کَفَافاً فَصَبَرَ عَلَیْهِ فَعُجِّلَتْ بِهِ الْمَنِیَّةُ فَقَلَّ تُرَاثُهُ وَ قَلَّتْ بَوَاکِیهِ (1).

بیان

السر و السریرة ما یکتم أی عبد الله خفیة فهو یؤید الغیب (2) بالمعنی الأول أو فی القلب عند حضور المخالفین فیؤید الأخیر و الأول أظهر فلم یشر علی بناء المجهول کنایة عن عدم الشهرة تأکیدا و تفریعا علی الفقرة السابقة و قد مر مضمونه فی الحدیث الأول و لله در من نظم الحدیثین فقال:

أخص الناس بالإیمان عبد***خفیف الحال (3) مسکنه القفار

له فی اللیل حظ من صلاة***و من صوم إذا طلع النهار

و قوت النفس یأتی من کفاف***و کان له علی ذاک اصطبار

و فیه عفة و به خمول***إلیه بالأصابع لا یشار

و قل الباکیات علیه لما***قضی نحبا و لیس له یسار

فذاک قد نجا من کل شر***و لم تمسسه یوم البعث نار

«7»

ل، [الخصال] عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَشْرَمٍ عَنْ عِیسَی عَنِ ابْنِ عُبَیْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ

ص: 62


1- 1. الکافی ج 2 ص 141.
2- 2. یعنی فی الحدیث الأول.
3- 3. و قد یروی« خفیف الحاذ».

حزنه الأمر حزنا و أحزنه (او را ناراحت کرد) دو وجه دارد: ممکن است یحزن با فتح زاء بوده و «عبدی» فاعلش باشد، و ممکن است یحزن با ضم بوده و عبدی مفعولش باشد. أن با فتح، أن مصدریه و در محل فاعل می باشد. التقتیر؛ فشار آوردن و سخت گرفتن است. عبارت «یفرح» ممکن است مجرد باشد. «عبدی» مرفوع و إن مکسور شده و یا بر وزن تفعیل است. «عبدی» منصوب و أن مفتوح و لام در «له» در هر دو مورد برای تعدیه است.

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال می فرماید خوشحال ترین بنده من کسی است که مؤمن باشد و قدم در راه پارسایی بگذارد، و از مواهب بهره مند گردد، عبادت خداوند را انجام دهد و خدا را در نهان پرستش کند، و گمنام باشد، به گونه­ای مشهور نیست که او را با اشاره به هم معرفی کنند ، روزیش به اندازه کفاف و به قدر رفع احتیاجاتش بوده وهمواره ، شکیبایی می­ورزد و مرگش زود فرا می­رسد، به سبب این وضعیت زندگی­اش ارثش کم و گریه کنندگانش هم اندک می­باشند. (1)

شرح

السر و السریره: آنچه که پنهان کنند، یعنی بنده حقیقی خدا پنهان است. پس، معنای اول غیب را تایید می کند،(2) و یا در قلب خود مومن بوده و ایمانش در حضور مخالفان پنهان است، پس معنای اخیر را تایید می کند، معنای اول واضح تر است. فلم یشر، فعل مجهول و کنایه از عدم شهرت داشته و تاکیدی بر پاراگراف قبلی است که محتوای آن در حدیث اول بیان شد. وآفرین بر شاعر توانایی که این دو حدیث را به نظم کشیده است.که گفته:

با ایمان ترین مردم بنده ای است که اهل و عیال اندکی دارد(3) و در مخروبه زندگی را می گذراند.

شب هنگام از نماز بهره دارد و چون روز شود، روزه دار است.

قوت او کفاف است و بر آن صبر پیشه می کند.

عفت می ورزد و گمنام است، با انگشت به او اشاره نمی کنند.

نوحه سرایان بر او کم هستند، آن هنگام که چشم از دنیا فرو بندد؛ در حالی که در این دنیا از راحتی وآسایش برخوردار نبوده است

وی پس از این­گونه زیستن در دینا ، با فرا رسیدن مرگش، از هر شر نجات یافته است و روز رستاخیز آتش او را در بر نمی گیرد.

روایت7.

الخصال:

ص: 62


1- . کافی 2: 141
2- . یعنی در حدیث اول
3- . ممکن است «خفیف الحاذ» روایت شده باشد.

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا أَتَخَوَّفُ عَلَی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی ثَلَاثَ خِلَالٍ أَنْ یَتَأَوَّلُوا الْقُرْآنَ عَلَی غَیْرِ تَأْوِیلِهِ أَوْ یَبْتَغُوا زَلَّةَ الْعَالِمِ أَوْ یَظْهَرَ فِیهِمُ الْمَالُ حَتَّی یَطْغَوْا وَ یَبْطَرُوا وَ سَأُنَبِّئُکُمُ الْمَخْرَجَ مِنْ ذَلِکَ أَمَّا الْقُرْآنُ فَاعْمَلُوا بِمُحْکَمِهِ وَ آمِنُوا بِمُتَشَابِهِهِ وَ أَمَّا الْعَالِمُ فَانْتَظِرُوا فَیْئَتَهُ وَ لَا تَبْتَغُوا زَلَّتَهُ وَ أَمَّا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَخْرَجَ مِنْهُ شُکْرُ النِّعْمَةِ وَ أَدَاءُ حَقِّهِ (1).

«8»

فس، [تفسیر القمی]: مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ یَعْنِی ثَوَابَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ (2) قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْمَالُ وَ الْبَنُونَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ (3).

«9»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْمُقْرِئِ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ (4).

«10»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: ذَکَرْنَا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنَ الشِّیعَةِ فَکَأَنَّهُ کَرِهَ مَا سَمِعَ مِنَّا فِیهِمْ قَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ إِذَا کَانَ الْمُؤْمِنُ غَنِیّاً رَحِیماً وَصُولًا لَهُ مَعْرُوفٌ إِلَی أَصْحَابِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ مَا یُنْفِقُ فِی الْبِرِّ أَجْرَهُ مَرَّتَیْنِ ضِعْفَیْنِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی

ص: 63


1- 1. الخصال ج 1 ص 78.
2- 2. الشوری: 20.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 601.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 77 و فیه: عن العمرکی الخراسانیّ ظ.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از مرگم از سه ویژگی بر امتم می ترسم: اینکه قرآن را بر غیر تأویل آن تفسیر نمایند، ویا دنباله رو لغزش عالم باشند، مال و ثروتشان زیاد شده تا آنجا که سرکشی کنند و به ناسپاسی وکفران نعمت­ها آلوده گردند . اینک شما را آگاه می کنم که چگونه از این خصلت ها رها گردید، اما قرآن را به محکمات آن عمل کنید و به متشابهات آن ایمان بیاورید، اما در مورد عالم باید منتظر باشید که او از لغزش خود باز گرددو از لغزش­های او پیروی نکنید ولی در مورد مال باید با شکر و سپاس و اداء حق آن خود را خلاص کنید.(1)

روایت8.

تفسیر قمی: «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ» یعنی ثواب آخرت، و «وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ»(2).

امام صادق علیه السلام فرمود: مال و فرزندان ثمره و دست­آورد دنیا و عمل صالح ثمره و اندوخته آخرت است و خداوند آن دو را با هم برای اقوام مختلف گرد می آورد. (3)

روایت9.

علل الشرائع: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرش نقل فرمود: خدای متعال به موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی، به زیادی مال و دارایی شادمان مشو و در هیچ حال از یاد من غافل مشو، چرا که مال و دارایی زیاد سبب فراموشی گناهان می­شودو غفلت از یاد من، قساوت قلب را به دنبال دارد. (4)

روایت10.

علل الشرائع: ابو بصیر گوید: خدمت امام باقر علیه السّلام بودیم و در مورد توانگران شیعه سخن به میان آمد وگویا حضرت از گفتگوی ما در این باره ناراحت شدند و فرمودند:

ای ابو محمد هر گاه مؤمن غنی و مهربان و به یارانش برسد خداوند پاداش انفاق های او را دو برابر می دهد. خداوند در قرآن مجید فرمود: «وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» مال و فرزندان شما وسیله تقرب شما به ما نخواهند بود، فقط ایمان و عمل صالح به درد شما می خورد و در آخرت شما را در منازل خود آسایش می دهد.

ص: 63


1- . خصال 1: 78
2- . شوری / 20
3- . تفسیر قمی: 601
4- . علل الشرائع 1: 77، و در آن از عمرکی خراسانی ظ. نقل شده است.

الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (1).

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَی إِنْسَانٍ أَعْطَتْهُ مَحَاسِنَ غَیْرِهِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ (2).

«12»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ لَمْ یَتَهَنَّ بِالْعَیْشِ الصِّحَّةُ وَ الْأَمْنُ وَ الْغِنَی وَ الْقَنَاعَةُ وَ الْأَنِیسُ الْمُوَافِقُ (3).

«13»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَتَانِی مَلَکٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنْ شِئْتَ جَعَلْتُ لَکَ بَطْحَاءَ مَکَّةَ ذَهَباً قَالَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ یَا رَبِّ أَشْبَعُ یَوْماً فَأَحْمَدُکَ وَ أَجُوعُ یَوْماً فَأَسْأَلُکَ (4).

«14»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُظَفَّرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ عِصَامِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ مَنْ أَحَبَّنِی فَارْزُقْهُ الْکَفَافَ وَ الْعَفَافَ وَ مَنْ أَبْغَضَنِی فَأَکْثِرْ مَالَهُ وَ وَلَدَهُ (5).

«15»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنِ ابْنِ مُقْبِلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَرَوِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ

ص: 64


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 291 و الآیة فی سورة سبأ: 37.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 130.
3- 3. أمالی الصدوق ص 175.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 30.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 132.

الْغُرُفاتِ آمِنُونَ. (1)

روایت11.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدرشان نقل فرمود: هنگامی که دنیا به انسان روی آورد، نیکی های دیگران را به او می دهد و چون پشت کند، نیکی های شخص را از او می گیرد. (2)

روایت12.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر کسی پنج چیز نداشته باشد زندگی بر او گوارا نخواهد بود، و آنها عبارتند از: تندرستی، امنیت، توانگری، قناعت و همنشین نزدیک و همسان.(3)

روایت13.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدرشان و از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: فرشته ای نزد من آمد و گفت: ای محمد خدایت تو را سلام می رساند و می فرماید: اگر بخواهید خداوند بطحا را برای شما پر از طلا کند، ولی رسول خدا سرش را به طرف آسمان بلند کرد و فرمود: بار خدایا یک روز گرسنگی می کشم تو را سپاس می گویم، و یک روز سیر می گردم و از تو درخواست می کنم. (4)

روایت14.

امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بارالها هر کس مرا دوست می دارد روزی به اندازه نیاز به او بده، و هر کس مرا دشمن می دارد مال و فرزندان او را زیاد گردان. (5)

روایت15.

امالی شیخ طوسی: علی بن حسین علیه السلام از پدرش علی علیه السلام و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: هر کس به رزق اندک از سوی خدا رضایت دهد،

ص: 64


1- . علل الشرائع 2: 291، و سبأ / 37
2- . عیون الاخبار 2: 130
3- . امالی الصدوق: 175
4- . عیون الاخبار 2: 30
5- . امالی طوسی 1: 132

اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ (1).

«16»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ قَابُوسَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَعْنَی الْحَدِیثِ مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ مِنْهُ بِالْیَسِیرِ مِنَ الْعَمَلِ قَالَ یُطِیعُهُ فِی بَعْضٍ وَ یَعْصِیهِ فِی بَعْضٍ (2).

«17»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْغَضَائِرِیُّ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الدُّهْنِیِّ وَ أَحْمَدَ بْنِ عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی أَیُّوبَ جَمِیعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَانِی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمِّهِ إِبْرَاهِیمَ ابْنِ أُمِّ الدَّرْدَاءِ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ مُعَافًی فِی جَسَدِهِ آمِناً فِی سَرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمِهِ فَکَأَنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیَا یَا ابْنَ جُعْشُمٍ یَکْفِیکَ مِنْهَا مَا سَدَّ جَوْعَتَکَ وَ وَارَی عَوْرَتَکَ وَ إِنْ یَکُنْ بَیْتٌ یَکُنُّکَ فَذَاکَ وَ إِنْ یَکُنْ دَابَّةٌ تَرْکَبُهَا فَبَخْ بَخْ وَ إِلَّا فَالْخُبْزُ وَ مَا بَعْدَ ذَلِکَ حِسَابٌ عَلَیْکَ أَوْ عَذَابُ (3).

«18»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنْ أَغْبَطِ أَوْلِیَائِی عِنْدِی عَبْداً مُؤْمِناً ذَا حَظٍّ مِنْ صَلَاحٍ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ عَبَدَ اللَّهَ فِی السَّرِیرَةِ وَ کَانَ غَامِضاً فِی النَّاسِ فَلَمْ یُشَرْ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ وَ کَانَ رِزْقُهُ کَفَافاً فَصَبَرَ عَلَیْهِ تَعَجَّلَتْ بِهِ الْمَنِیَّةُ فَقَلَّ تُرَاثُهُ وَ قَلَّتْ بَوَاکِیهِ ثَلَاثاً(4).

«19»

ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ الْغَنِیَّ الظَّلُومَ وَ الشَّیْخَ الْفَاجِرَ وَ الصُّعْلُوکَ الْمُخْتَالَ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا الصُّعْلُوکُ

ص: 65


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 19.
2- 2. معانی الأخبار ص 260.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 42.
4- 4. قرب الإسناد ص 20.

خداوند نیز به عمل اندک او خشنود می شود. (1)

روایت16.

معانی الخبار: نضر بن قاموس: از امام صادق علیه السلام درباره حدیث «هر کس به رزق اندک از سوی خدا خشنود باشد، خداوند نیز به عمل اندک او خشنود می شود»، پرسیدم. حضرت فرمود: یعنی خداوند از او راضی می­شود در حالی که در برخی احکام اطاعت کرده و در برخی دیگر سرپیچی نموده است. (2)

روایت17.

امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس صبح کند در حالی که سالم باشد و در خانه اش آرامش داشته باشد، و روزی روزانه اش فراهم گردد، مثل این است که از همه نعمت­های دنیا برخوردار است

ای فرزند جعشم تو را از نعمت­های دنیا همین اندازه کفایت می کند که خوراکت به اندازه­ای به دست آوری که گرسنگی­ات را برطرف سازد ، و عورت خود را بپوشانی، اگر خانه ای داشتی که تو را مسکن داده وحفظ کند که بسیار خوب است ، و اگر مرکبی داشتی که سوار شوی خوشا به حالت، و اگر نه همان نان کفایت می کند، و برخورداری تو بیشتر از این مقدار از دنیا حساب دارد و عذاب.(3)

روایت18.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین اولیاء در نزد من آن بنده مؤمنی است که عمل صالح داشته باشد و خدای خود را در نهان عبادت کند ولی میان مردم ناشناخته باشد، بطوری که مردم او را با انگشت به یکدیگر نشان ندهند (به گونه ای معروف نباشد که مردم با اشاره او را معرفی کنند) و رزقش هم به اندازه احتیاجات زندگیش باشد و به آن قناعت کرده همواره بر این وضع شکیبایی ورزد. مرگ زود به سراغ او بیاید و وارثان او و گریه کنندگان بر او کم باشد.(4)

روایت19.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال توانگر ظالم و پیر بدکار و فقیر متکبر را دشمن می دارد، امام سؤال کردند: می دانید فقیر

ص: 65


1- . امالی طوسی 2: 19
2- . معانی الاخبار: 260
3- . امالی طوسی 2: 42
4- . قرب الاسناد: 20

الْمُخْتَالُ قَالَ فَقُلْنَا الْقَلِیلُ الْمَالِ قَالَ لَا هُوَ الَّذِی لَا یَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْ ءٍ مِنْ مَالِهِ (1).

«20»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ أَغْبَطَ عِبَادِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَبْدٌ رُزِقَ حَظّاً مِنْ صَلَاحِهِ قَتَّرْتُ فِی رِزْقِهِ فَصَبَرَ حَتَّی إِذَا حَضَرَتْ وَفَاتُهُ قَلَّ تُرَاثُهُ وَ قَلَّ بَوَاکِیهِ.

وَ نَرْوِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ أَحَبَّهُمُ الْعَفَافَ وَ الْکَفَافَ وَ ارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْمَالَ وَ الْوَلَدَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ قَیِّماً کَانَ لِأَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ فِی غَنَمِهِ فَقَالَ قَدْ کَثُرَ الْغَنَمُ وَ وَلَدَتْ فَقَالَ تُبَشِّرُنِی بِکَثْرَتِهَا مَا قَلَّ وَ کَفَی مِنْهَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا کَثُرَ وَ أَلْهَی.

وَ رُوِیَ: طُوبَی لِمَنْ آمَنَ وَ کَانَ عَیْشُهُ کَفَافاً.

«21»

سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ ابْنِ تَغْلِبَ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَطِیَّةَ أَخِی أَبِی الْعُرَامِ (2) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّا لَنُحِبُّ الدُّنْیَا وَ لَا نُؤْتَاهَا وَ هُوَ خَیْرٌ لَنَا وَ مَا أُوتِیَ عَبْدٌ مِنْهَا شَیْئاً إِلَّا کَانَ أَنْقَصَ لِحَظِّهِ فِی الْآخِرَةِ وَ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ لَهُ مِائَةُ أَلْفٍ وَ لَا خَمْسُونَ أَلْفاً وَ لَا أَرْبَعُونَ أَلْفاً وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ ثَلَاثُونَ أَلْفاً لَقُلْتُ وَ مَا جَمَعَ رَجُلٌ قَطُّ عَشَرَةَ آلَافٍ مِنْ حِلِّهَا.

«22»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْفَقْرُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْغِنَی إِلَّا مَنْ حَمَلَ کَلًّا وَ أَعْطَی فِی نَائِبَةٍ قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَحَدٌ یَوْمَ الْقِیَامَةُ غَنِیٌّ وَ لَا فَقِیرٌ إِلَّا یَوَدُّ أَنَّهُ لَمْ یُؤْتَ مِنْهَا إِلَّا الْقُوتَ.

«23»

محص، [التمحیص] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَعْطَی اللَّهُ عَبْداً ثَلَاثِینَ أَلْفاً وَ هُوَ یُرِیدُ بِهِ خَیْراً وَ قَالَ مَا جَمَعَ رَجُلٌ قَطُّ عَشَرَةَ آلَافٍ مِنْ حِلٍّ وَ قَدْ جَمَعَهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ إِذَا أَعْطَوُا الْقَرِیبَ وَ رُزِقُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ قَدْ جَمَعَ اللَّهُ لِقَوْمٍ

ص: 66


1- 1. الخصال ج 1 ص 43.
2- 2. کذا فی الأصل، و لعله أخو أبی العوام، کما فی التهذیب باب الذبائح و الاطعمة و فی الکافی ج 6 ص 314 باب القدید من أبواب الاطعمة أخو أبی المغراء.

متکبر کیست؟ گوید: عرض کردیم، کسی که مالش اندک می باشد، فرمود: خیر صعلوک آن است که مال خود را برای نزدیک شدن به خدا در راه او انفاق نمی کند. (1)

روایت20.

فقه الرضا علیه السلام: حضرت فرمود: خدای عز و جل می فرماید: همانا خوشحال ترین بندگان من در روز قیامت آنهایی هستند که از اصلاح کردن و خودسازی بهره برده است و در رزق او سخت­گیری شده ولی او شکیبایی ورزیده است، در هنگام وفات، میراثش کم و گریه کنندگان بر او هم اندک باشند.

روایت شده رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: بار خدایا روزی محمد و آل محمد و کسانی که آنها را دوست می دارند به اندازه احتیاجشان قرار بده، و به آنها که با محمد و آلش دشمن می باشند مال و اولاد زیاد عطا کن.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بارالها، محمد صلی الله علیه و اله و خاندانش را و هر کس محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را دوست دارد، پاکی و عفاف روزی فرما و دشمن محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را مال و فرزند عطا فرما.

روایت شده که نگهبان گوسفندان ابوذر به او گفت: گوسفندان زیاد شده اند و زاد و ولد نموده اند، ابو ذر گفت: مرا به زیادی گوسفندان بشارت می دهید، هر چه باشد و زندگی را کفایت کند بهتر است از اینکه زیاد گردد و مشغول کند.

- و روایت شده است: خوشا به حال کسی که ایمان آورد و معیشت او به قدر کفاف باشد.

روایت21.

سرائر: عطیه برادر ابو العرام گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم فرمودند: ما دنیا را دوست می داریم ولی اگر به آن نرسیدیم برای ما بهتر است، هر کس در دنیا مال دار شد بهره اش در آخرت کم می شود، شیعیان ما بیش از صدهزار و یا پنجاه هزار و یا چهل هزار ندارند و اگر بخواهم می گویم سی هزار، و هیچ مردی نمی تواند بیش از ده هزار از حلال پیدا کند.

روایت22.

تمحیص: امام صادق علیه السلام: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: فقر برای مؤمن بهتر از توانگری می باشد، مگر کسی که باری از دوش دیگری بردارد و یا به مصیبت دیده ای کمک کند رسول خدا فرمود: در روز قیامت هیچ فردی از ثروت­مندان یا فقرا نیست مگر اینکه آرزو می­کند ای کاش در دنیا تنها به اندازه قوت و احتیاجش از نعمت­های دنیا برخوردار می­شد.

روایت23.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به بنده ای که خیر او را بخواهد، بیش از سی هزار درهم نمی دهد، و فرمود: هرگز ده هزار درهم از راه حلال جمع نمی شود و خداوند این دو را به گروهی می دهد که به خویشاوندان انفاق کنند و عمل صالح به جای آورند، بدین ترتیب خداوند به گروهی

ص: 66


1- . خصال 1: 48

الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ.

«24»

محص، [التمحیص] عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمَالُ أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ کَنْزٍ وَ لَمْ یَجْتَمِعْ عِشْرُونَ أَلْفاً مِنْ حَلَالٍ وَ صَاحِبُ الثَّلَاثِینَ أَلْفاً هَالِکٌ وَ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ یَمْلِکُ مِائَةَ أَلْفٍ.

«25»

محص، [التمحیص] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أُعْطِیَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا شَیْئاً کَثِیراً ثُمَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ کَانَ أَقَلَّ لِحَظِّهِ فِیهَا.

«26»

محص، [التمحیص] عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یُعْطِی الْمَالَ الْبَارَّ وَ الْفَاجِرَ وَ لَا یُعْطِی الْإِیمَانَ إِلَّا مَنْ أَحَبَّ.

«27»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا قَرُبَ عَبْدٌ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا تَبَاعَدَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَا کَثُرَ مَالُهُ إِلَّا اشْتَدَّ حِسَابُهُ وَ لَا کَثُرَ تَبَعُهُ إِلَّا کَثُرَ شَیَاطِینُهُ (1).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ أَسْلَمَ وَ کَانَ عَیْشُهُ کَفَافاً وَ قَوْلُهُ سَدَاداً(2).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْعَفَافَ وَ الْکَفَافَ وَ ارْزُقْ مَنْ أَبْغَضَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ کَثْرَةَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ(3).

«28»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی (5).

ص: 67


1- 1. نوادر الراوندیّ ص 4.
2- 2. المصدر نفسه، و فیه« و قواه سدادا» و فی أصل المؤلّف« و قواه شدادا» و التصحیح من نسخة الإمامة و التبصرة کما سیأتی.
3- 3. نوادر الراوندیّ ص 16.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 156، و المعنی أن المال یمد فی الشهوات و یدعو إلیها.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 225.

هم دنیا را عطا نمود و هم آخرت را.

روایت24.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: مال چهار هزار درهم است، دوازده هزار درهم، گنج است؛ و بیست هزار درهم از راه حلال جمع شدنی نیست؛ کسی که سی هزار درهم دارد، موجب هلاکت او می شود؛ از شیعیان ما کسی نیست که صد هزار درهم در اختیار داشته باشد

روایت25.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که در دنیا مال زیادی داشته باشد و بعد وارد بهشت گردد بهره اش در آن جا کم خواهد بود.

روایت26.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند مال و دارایی را هم به نیکوکار می دهد و هم به بدکار. اما ایمان را تنها به کسی اختصاص می دهد که او را دوست داشته باشد.

روایت27.

نوادر راوندی: امام موسی کاظم علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: هیچ بنده ای به پادشاهان نزدیک نشد، مگر آنکه از خدای متعال دور گشت، مالش افزایش نیافت مگر اینکه حسابش دشوارتر شد؛ و پیروانش بیشتر نشدند مگر اینکه شیاطین گرد او افزون گشت.(1)

- در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: خوشا به حال کسی که اسلام اختیار کند، و زندگیش به حد اعتدال برسد، و در گفتار خود استوار باشد. (2)

در همین سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: بارالها، محمد صلی الله علیه و اله و خاندانش را و هر کس محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را دوست دارد، پاکی و عفاف روزی فرما و دشمن محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله را مال و فرزند عطا فرما. (3)

روایت28.

نهج البلاغه: حضرت علیه السلام فرمود: مال اساس و ریشه همه شهوتها می باشد. (4)

- و نیز فرمود: پاکی زینت فقر و شکر زینت ثروت است.(5)5.

ص: 67


1- . نوادر راوندی: 4
2- . همان منبع، در آن «و قواه سدادا» است و در اصل مولف «و قواه شدادا» بوده که بر اساس نسخه «امامه و تبصره» اصلاح شده است.
3- . نوادر راوندی: 16
4- . نهج البلاغه2: 156، به این معناست که مال انسان را در شهوت غرق می کند و به آن دعوت می نماید.
5- . نهج البلاغه 2: 225

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا کَثُرَتِ الْمَقْدُرَةُ قَلَّتِ الشَّهْوَةُ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یَنْبَغِی لِلْعَبْدِ أَنْ یَثِقَ بِخَصْلَتَیْنِ الْعَافِیَةِ وَ الْغِنَی بَیْنَا تَرَاهُ مُعَافًی إِذْ سَقِمَ وَ بَیْنَا تَرَاهُ غَنِیّاً إِذِ افْتَقَرَ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: الدُّنْیَا دَارُ مُنِیَ لَهَا الْفَنَاءُ وَ لِأَهْلِهَا مِنْهَا الْجَلَاءُ وَ هِیَ حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ قَدْ عَجِلَتْ لِلطَّالِبِ وَ الْتَبَسَتْ بِقَلْبِ النَّاظِرِ فَارْتَحِلُوا عَنْهَا بَأَحْسَنِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ لَا تَسْأَلُوا فِیهَا فَوْقَ الْکَفَافِ وَ لَا تَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلَاغِ (3).

«29»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ أَسْلَمَ وَ کَانَ عَیْشُهُ کَفَافاً وَ قَوْلُهُ سَدَاداً.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: طُوبَی لِمَنْ رُزِقَ الْکَفَافَ ثُمَّ صَبَرَ عَلَیْهِ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْغِنَی فِی الْقَلْبِ وَ الْفَقْرُ فِی الْقَلْبِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله الْغِنَی عُقُوبَةٌ.

ص: 68


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 198.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 245.
3- 3. نهج البلاغة ج 1 ص 104.

- و نیز فرمود: هر گاه توانایی وقدرت زیاد شد خواسته ها کم می گردند.(1)

- و نیز فرمود: سزاوار نیست که انسان به دو خصلت اطمینان پیدا کند؛ عافیت و توانگری، زیرا بیماری عافیت را می برد، و توانگری را فقر زایل می سازد.(2)

- و نیز فرمود: دنیا خانه ای است فناپذیر، و ساکنانش در حال کوچ؛ در نظر (سطحی) شیرین است و خرّم، که به سوی طالب خود می شتابد و دل او را می رباید. از دنیا با بهترین توشه ای که در دسترس دارید آماده کوچیدن شوید، و بیش از کفاف مجویید، و در پی افزونتر از مقدار لازم نباشید. (3)

روایت29.

الامامه و التبصره: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خوشا به حال کسانی که اسلام اختیار کنند، و زندگی به حد احتیاج داشته باشند و در گفتار خود اهل حق و راستگوئی به حساب آیند.

_ در یک روایت دیگر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خوشا به حال کسانی که به اندازه نیاز روزی داشته باشند و صبر پیشه کنند.

- امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: غنا و فقر در قلب آدمیان قرار دارند، و در روایت دیگری فرمودند: بی­نیازی یک عقوبت می باشد.

ص: 68


1- . نهج البلاغه 2: 198
2- . نهج البلاغه 2: 245
3- . نهج البلاغه 1: 104

باب 96 ترک الراحة

روایات

«1»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا رَاحَةَ لِمُؤْمِنٍ عَلَی الْحَقِیقَةِ إِلَّا عِنْدَ لِقَاءِ اللَّهِ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ فَفِی أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ صَمْتٍ تَعْرِفُ بِهِ حَالَ قَلْبِکَ وَ نَفْسِکَ فِیمَا یَکُونُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ بَارِیکَ وَ خَلْوَةٍ تَنْجُو بِهَا مِنْ آفَاتِ الزَّمَانِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ جُوعٍ تُمِیتُ بِهِ الشَّهَوَاتِ وَ الْوَسْوَاسَ وَ الْوَسَاوِسَ وَ سَهَرٍ تُنَوِّرُ بِهِ قَلْبَکَ وَ تُنَقِّی (1) بِهِ طَبْعَکَ وَ تُزَکِّی بِهِ رُوحَکَ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ آمِناً فِی سَرْبِهِ مُعَافًی فِی بَدَنِهِ وَ عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمِهِ فَإِنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا.

وَ قَالَ وَهْبُ بْنُ مُنَبِّهٍ: فِی کُتُبِ الْأَوَّلِینَ مَکْتُوبٌ یَا قَنَاعَةُ الْعِزُّ وَ الْغِنَی مَعَکِ قَرُبَ مَنْ قَارَبَکِ.

قَالَ أَبُو دَرْدَاءَ: مَا قَسَمَ اللَّهُ لِی لَا یَفُوتُنِی وَ لَوْ کَانَ فِی جَنَاحِ رِیحٍ.

وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ: هُتِکَ سِتْرُ مَنْ لَا یَثِقُ بِرَبِّهِ وَ لَوْ کَانَ مَحْبُوساً فِی الصُّمِ (2)

الصَّیَاخِیدِ(3) فَلَیْسَ أَحَدٌ أَخْسَرَ وَ أَخْذَلَ وَ أَنْزَلَ مِمَّنْ لَا یُصَدِّقُ رَبَّهُ فِیمَا ضَمِنَ لَهُ وَ تَکَفَّلَ بِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ خَلَقَهُ لَهُ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَعْتَمِدُ عَلَی قُوَّتِهِ وَ تَدْبِیرِهِ وَ سَعْیِهِ وَ جُهْدِهِ وَ یَتَعَدَّی حُدُودَ رَبِّهِ بِأَسْبَابٍ قَدْ أَغْنَاهُ اللَّهُ عَنْهَا(4).

ص: 69


1- 1. فی المصدر المطبوع: و تصفی، و کلاهما بمعنی.
2- 2. الصم جمع الأصمّ و حجر اصم صلب مصمت.
3- 3. کذا فی الأصل، و الصلاخید کأنّه جمع صلخد- کجعفر- و هو القوی الشدید و الصحیح کما فی المصدر الصیاخید، و هو جمع صیخود و صخرة صیخود و صیخاد: شدیدة الصلابة.
4- 4. مصباح الشریعة ص 21.

باب نود و ششم : ترک آسایش

روایات

روایت1.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: آسایش و راحتی حقیقی برای شخص مؤمن نیست، مگر هنگامی که زندگی دنیوی او سپری شده و لقاء پروردگار متعال برای او حاصل شود، و تا لقاء اللَّه حاصل نشده است آسایش وراحتی او در چهار چیزاست:

اول:

سکوتی است که به حالات قلبی و روحی خود و آنچه بین خود و خداست توجه پیدا کند و به خود آید؛ دوم: خلوتی که در گوشه ای نشسته و از ابتلائات و گرفتاریهای ظاهری و باطنی فراغت پیدا کند. سوم: در حال گرسنگی است که وسوسه های نفسانی و شهوات حیوانی در این حالت قطع شده، و حال صفا و روحانیت پیدا شود. چهارم: در حال شب زنده داری است که قلب را نورانی ساخته، طبع را پاکیزه نموده و روح خود را صفا می بخشد.

- حضرت رسول اکرم (ص) فرمود: کسی که صبح کند در میان قوم خود به حالت امن و اطمینان و بدنش سالم بوده و معاش آن روزش را داشته باشد، مانند آنست که همه دنیا برای او فراهم و برقرار باشد.

- وهب بن منبه نقل می کند: در کتاب پیشینیان آمده: قناعت عزت می­آوردو توانگری به همراه تو و در درون توست، خود را به آنچه به همراه توست نزدیک کن وآن­را به دست بیاور.

- ابو درداء می گفت: هر چه خداوند برای من معین کرده از دست من نخواهد رفت، اگر چه روی بال بادها باشد .

- ابوذر نقل کرد: رسوا می شود کسی که به خداوند اعتماد ندارد و لو در میان سنگهای سفت و محکم حبس شده باشد، و فردی زیان­کارتر، ناتوان­تر، و پست­تر از آن کسی که خداوندش را در رزقی که برایش ضمانت کرده و عهده­دار شده است ، تصدیق نمی­کند با این وجود (که خدا رزقش را عهده دار شده)، آن را نادیده گرفته و بر نیرو وتدبیر واندیشه وتلاش وکار خویش تکیه می­کند و در حالی که پرودگار او را از راه­هایی نادرست برای تامین احتیاجاتش بی­نیاز کرده، حدود الهی را زیر پا گذاشته.

ص: 69

باب 97 الحزن

روایات

«1»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْحُزْنُ مِنْ شِعَارِ الْعَارِفِینَ لِکَثْرَةِ وَارِدَاتِ الْغَیْبِ عَلَی سَرَائِرِهِمْ وَ طُولِ مُبَاهَاتِهِمْ تَحْتَ تَسَتُّرِ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْمَحْزُونُ ظَاهِرُهُ قَبْضٌ وَ بَاطِنُهُ بَسْطٌ یَعِیشُ مَعَ الْخَلْقِ عَیْشَ الْمَرْضَی (1) وَ مَعَ اللَّهِ عَیْشَ الْقُرْبَی وَ الْمَحْزُونُ غَیْرُ الْمُتَفَکِّرِ لِأَنَّ الْمُتَفَکِّرَ مُتَکَلِّفٌ وَ الْمَحْزُونُ مَطْبُوعٌ وَ الْحُزْنُ یَبْدُو مِنَ الْبَاطِنِ وَ التَّفَکُّرُ یَبْدُو مِنْ رُؤْیَةِ الْمُحْدَثَاتِ وَ بَیْنَهُمَا فَرْقٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ یَعْقُوبَ علیه السلام إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (2) فَبِسَبَبِ مَا تَحْتَ الْحُزْنِ عِلْمٌ خُصَّ بِهِ مِنَ اللَّهِ دُونَ الْعَالَمِینَ.

وَ قِیلَ لِرَبِیعِ بْنِ خُثَیْمٍ: مَا لَکَ مُهْتَمٌّ قَالَ لِأَنِّی مَطْلُوبٌ وَ یَمِینُ الْحُزْنِ الِابْتِلَاءُ(3)

وَ شِمَالُهُ الصَّمْتُ وَ الْحُزْنُ یَخْتَصُّ بِهِ الْعَارِفُونَ لِلَّهِ وَ التَّفَکُّرُ یَشْتَرِکُ فِیهِ الْخَاصُّ وَ الْعَامُّ وَ لَوْ حُجِبَ الْحُزْنُ عَنْ قُلُوبِ الْعَارِفِینَ سَاعَةً لَاسْتَغَاثُوا وَ لَوْ وُضِعَ فِی قُلُوبِ غَیْرِهِمْ لَاسْتَنْکَرُوهُ فَالْحُزْنُ أَوَّلٌ ثَانِیهِ الْأَمْنُ وَ الْبِشَارَةُ وَ التَّفَکُّرُ ثَانٍ أَوَّلُهُ تَصْحِیحُ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ ثَالِثُهُ الِافْتِقَارُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِطَلَبِ النَّجَاةِ وَ الْحَزِینُ مُتَفَکِّرٌ وَ الْمُتَفَکِّرُ مُعْتَبِرٌ

ص: 70


1- 1. أراد جمع المریض و لیس بصحیح و جمع المریض مرضی، و فی المصدر المطبوع صححت الکلمة هکذا:« عیش المرضی، و مع اللّه عیش القربی».
2- 2. یوسف: 86.
3- 3. فی المصدر: الانکسار.

باب نود و هفتم : غم و اندوه

روایات

روایت1.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: اندوه و حزن قلبی، نشانه عارفان می باشد زیرا از عنایت­هایی که بر دل ایشان سرازیر می­شود سرشار هستند، و همواره از باطن جهان و اسرار نهانی آگاهند، و خداوند با لطف و عنایات خود آنها را پوشانده است.

کسی که محزون می باشد در ظاهر گرفته و غبارآلود و غمگین است ولی در باطن بسیار خوشحال می باشد، او در ظاهر در میان جامعه و رفت و آمد با مردم مانند بیماران بوده(1) ولی در رابطه با خداوند مانند خویشاوندان عمل می کند.

محزون، فکرش از دنیا وجلوه­هایش خالی است به حساب نمی آید زیرا کسی که مشغول می باشد خود را به سختی می اندازد ولی حزن یک امر طبیعی است که از طبیعت آدمی سرچشمه می گردد، حزن از باطن انسان بر می آید در صورتی که فکرکردن و اندیشیدن از محسوسات ناشی می گردد، و این دو با هم فرق دارند.

خداوند متعال در داستان یعقوب می گوید: «إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُ(2)، در ما ورای حزن و اندوه چیزی نهفته است که فقط خداوند آن را می داند و دیگران از آن آگاهی ندارند .

_ به ربیع بن خثیم گفته شد: چرا اندوهگین می باشی؟ گفت: برای اینکه دنبال من هستند و اعمال مرا در نظر دارند، طرف راست حزن گرفتاری وبلا می باشد(3) و طرف چپ آن سکوت است، حزن تنها به کسانی اختصاص دارد که از شناخت ومعرفت خداوندشان برخوردارند، ولی اندیشه به همه مردم ارتباط پیدا می کند.

اگر اندوه لحظه ای از دل عارفان پوشیده بماند، به طرف خداوند استغاثه می کنند، و اگر در دل دیگران گذاشته شود آن را نخواهند شناخت، حزن نخستین مرحله ای است که در انسان پدید می آید و دنباله اش آسایش و مژده خواهد آمد. اما تفکر مرحله دوم است که نخست مرحله ایمان به خداوند می باشد، و بعد از آن اندیشه و سوم احتیاج به خدا برای نجات یافتن و حزین نیز همواره در حال اندیشدیدن است، وآن کسی که می­اندیشد به نتیجه­هایی دست پیدا می­کند که از آن عبرت جوید،

ص: 70


1- . منظور جمع مریض است، اما این کلمه صحیح نیست زیرا جمع مریض، مرضی است. در نسخه چاپی کلمه به این صورت اصلاح شده است: «عیش المرضی، و مع الله عیش القربی»
2- . یوسف / 86
3- . در منبع: الانکسار

وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَالٌ وَ عِلْمٌ وَ طَرِیقٌ وَ عَلَمٌ یُشْرِقُ (1).

«2»

جا، [المجالس للمفید] الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام یَا عِیسَی هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ اکْحُلْ عَیْنَکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ وَ قُمْ عَلَی قُبُورِ الْأَمْوَاتِ فَنَادِهِمْ بِالصَّوْتِ الرَّفِیعِ لَعَلَّکَ تَأْخُذُ مَوْعِظَتَکَ مِنْهُمْ وَ قُلْ إِنِّی لَاحِقٌ بِهِمْ فِی اللَّاحِقِینَ (2).

«3»

محص، [التمحیص] عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَرَأْتُ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ یُمْسِی وَ یُصْبِحُ حَزِیناً وَ لَا یَصْلُحُ لَهُ إِلَّا ذَلِکَ (3).

ص: 71


1- 1. مصباح الشریعة ص 62، و فیه« و حلم و شرف».
2- 2. مجالس المفید ص 147.
3- 3. مشکاة الأنوار نقلا من کتاب روضة الواعظین: قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله اذا کثرت ذنوب العبد و لم یکن له من العمل ما یکفرها ابتلاه اللّه بالحزن لیکفرها. و قال الصادق علیه السلام: من کثرت ذنوبه و لم یجد ما یکفرها به ابتلاه اللّه عزّ و جلّ بالحزن فی الدنیا لیکفرها به فان فعل ذلک به، و الا عذبه فی قبره فیلقی اللّه عزّ و جلّ یوم یلقاه و لیس شی ء یشهد علیه لشی ء من ذنوبه. و من کتاب السیّد ناصح الدین: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ان اللّه یحب کل قلب حزین.

و هر کدام از آنها حالات ها ودانش­های خاص و روش­هاو دانش­های روشن­گری دارند، که باید از راه آن وارد شد.(1)

روایت2.

مجالس: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال به عیسی بن مریم علیه السلام وحی کرد: خداوند به عیسی بن مریم سلام اللَّه علیه وحی فرستاد که ای عیسی اشک دیدگان خود را با قلب خاشعت به من بده و دیدگان خود را با میله حزن سرمه بکش.

هنگامی که اهل باطل مشغول خنده هستند و اوقات خود را به بطالت می گذرانند شما در گورستان ها حاضر شوید و با صدای بلند آنها را مخاطب قرار دهید، شاید از آنها پند گیرید، و بگوئید من هم بزودی به اینها ملحق خواهم شد.(2)

روایت3.

تمحیص: امام صادق علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام خواندم: مومن شب را به صبح، و صبح را به شب می رساند در حالی که اندوهگین است، و چیزی جز غم برای او پسندیده نیست. (3) .

ص: 71


1- . مصباح الشریعه: 62، در آن «و حلم و شرف» ذکر شده است.
2- . مجالس مفید: 147
3- . مشکاه الانوار از کتاب روضه الواعظین نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه گناهان بنده زیاد شود، و عملی نداشته باشد تا کفاره گناهانش باشد، خداوند او را به غم و اندوه دچار می کند تا کفاره آن باشد. و امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه گناهان شخصی زیاد شود و کفاره ای برای آن نداشته باشد، خدای عز و جل در دنیا او را به غم و اندوه دچار میکند تا کفاره گناهانش باشد، خداوند با او چنین می کند، در غیر این صورت در قبر وی را عذاب می نماید و هنگامی که خدای عز و جل را ملاقات می کند، چیزی در اختیار ندارد تا بر گناهان او شهادت دهد. از کتاب سید ناصح الدین: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند هر قلب اندوهگینی را دوست دارد.

ص: 72

ص: 72

الجزء الثالث من کتاب الایمان و الکفر

أبواب الکفر و مساوی الأخلاق

أقول

ص: 73

باب های کفر و زشتی های اخلاقی

أقول

ص: 73

سیجی ء فی أبواب کتاب العشرة و کتاب الآداب و السنن و الأوامر و النواهی ما یتعلق بهذه الأبواب من الأخبار فانتظره.

باب 98 الکفر و لوازمه و آثاره و أنواعه و أصناف الشرک

الآیات

البقرة: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (1)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (2)

و قال تعالی: فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ

ص: 74


1- 1. البقرة: 6- 7.
2- 2. البقرة: 39.

سیجی ء فی أبواب کتاب العشرة و کتاب الآداب و السنن و الأوامر و النواهی ما یتعلق بهذه الأبواب من الأخبار فانتظره.

باب نود و هشتم : کفر و لوازم و آثار آن و انواع شرک

آیات

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ(1) {در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند- چه بیمشان دهی، چه بیمشان ندهی- برایشان یکسان است [آنها] نخواهند گروید. خداوند بر دلهای آنان، و بر شنوایی ایشان مُهر نهاده و بر دیدگانشان پرده ای است و آنان را عذابی بزرگ است}

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ(2){و [لی] کسانی که کفر ورزیدند و نشانه های ما را دروغ انگاشتند، آنانند که اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.} * فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ {و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد}.

ص: 74


1- . بقرة / 6- 7
2- . بقرة / 39

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ

قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (1)

و قال تعالی: وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ(2)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ (3)

و قال تعالی: وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (4)

و قال تعالی: وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ (5)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6)

و قال تعالی: وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (7)

آل عمران: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(8)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ (9)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ أُولئِکَ الَّذِینَ

ص: 75


1- 1. البقرة: 89- 91.
2- 2. البقرة: 102.
3- 3. البقرة: 161- 162.
4- 4. البقرة: 211.
5- 5. البقرة: 254.
6- 6. البقرة: 257.
7- 7. البقرة: 264.
8- 8. آل عمران: 4.
9- 9. آل عمران: 10- 11.

- بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ * قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ(1) {وه که به چه بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد آیاتی فرو می فرستد پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند و برای کافران عذابی خفت آور است. و چون به آنان گفته شود به آنچه خدا نازل کرده ایمان آورید می گویند ما به آنچه بر پیامبر خودمان نازل شده ایمان می آوریم و غیر آن را با آنکه کاملا حق و مؤید همان چیزی است که با آنان است انکار می کنند بگو اگر مؤمن بودید پس چرا پیش از این پیامبران خدا را می کشتید.} و فرمود: وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ(2) {و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان [صفت] ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ(3){کسانی که کافر شدند و در حال کفر مردند لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر آنان باد، در آن [لعنت] جاودانه بمانند نه عذابشان کاسته گردد، و نه مهلت یابند } * و فرمود: وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ(4){هر کس نعمت خدا را پس از آنکه برای او آمد [به کفران] بدل کند خدا سخت کیفر است.} * و فرمود: وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ(5) {کافران همان ظالمان هستند}

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ(6) {و [لی] کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان [همان عصیانگران] طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند. آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند. } * و فرمود: وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ(7) {خدا گروه کافران را هدایت نمی کند} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(8){کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند، بی تردید عذابی سخت خواهند داشت}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ(9){در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند، اموال و اولادشان چیزی [از عذاب خدا] را از آنان دور نخواهد کرد؛ و آنان خود، هیزم دوزخند.}

- إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ أُولئِکَ الَّذِینَ {کسانی که به آیات خدا کفر می ورزند، و پیامبران را بناحق می کشند، و دادگستران را به قتل می رسانند، آنان را از عذابی دردناک خبر ده} . .

ص: 75


1- . بقرة/ 89- 91
2- . بقرة / 102
3- . بقرة / 161- 162
4- . بقرة / 211
5- . بقرة / 254
6- . بقرة / 257
7- . بقرة / 264
8- . آل عمران / 4
9- . آل عمران / 10- 11

حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (1)

و قال تعالی: فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (2)

و قال تعالی: ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (3)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدی بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (4)

و قال سبحانه: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (5)

و قال سبحانه: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ مَثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ

الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (6)

و قال تعالی: وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ (7)

و قال تعالی: سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ (8)

ص: 76


1- 1. آل عمران: 21- 22.
2- 2. آل عمران: 56.
3- 3. آل عمران: 79- 80.
4- 4. آل عمران: 90- 91.
5- 5. آل عمران: 105.
6- 6. آل عمران: 116- 117.
7- 7. آل عمران: 141.
8- 8. آل عمران: 151.

- حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ(1) {آنان کسانی اند که در [این] دنیا و [در سرای] آخرت، اعمالشان به هدر رفته و برای آنان هیچ یاوری نیست.} * و فرمود: فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ(2)

{اما کسانی که کفر ورزیدند، در دنیا و آخرت به سختی عذابشان کنم و یاورانی نخواهند داشت}

- ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ(3){هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد؛ سپس او به مردم بگوید: «به جای خدا، بندگان من باشید.» بلکه [باید بگوید:] «به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید، علمای دین باشید.»}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدی بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ(4) {کسانی که پس از ایمان خود کافر شدند، سپس بر کفر [خود] افزودند، هرگز توبه آنان پذیرفته نخواهد شد، و آنان خود گمراهانند.} * و فرمود: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ(5) {و چون کسانی مباشید که پس از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند، و برای آنان عذابی سهمگین است} * - إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ * مَثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ(6){کسانی که کفر ورزیدند، هرگز اموالشان و اولادشان چیزی [از عذاب خدا] را از آنان دفع نخواهد کرد، و آنان اهل آتشند و در آن جاودانه خواهند بود. مثَل آنچه [آنان] در زندگی این دنیا [در راه دشمنی با پیامبر] خرج می کنند، همچون مثلِ بادی است که در آن، سرمای سختی است، که به کشتزار قومی که بر خود ستم نموده اند بوزد و آن را تباه سازد؛ و خدا به آنان ستم نکرده، بلکه آنان خود بر خویشتن ستم کرده اند.}

- وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ(7){و تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند خالص گرداند و کافران را [به تدریج] نابود سازد.} * و فرمود: سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ (8){به زودی در دلهای کسانی که کفر ورزیده اند بیم خواهیم افکند، زیرا چیزی را با خدا شریک گردانیده اند که بر [حقانیت] آن، [خدا] دلیلی نازل نکرده است. و جایگاهشان آتش است، و جایگاه ستمگران چه بد است.}

ص: 76


1- . آل عمران / 21- 22
2- . آل عمران / 56
3- . آل عمران/ 79- 80
4- . آل عمران / 90- 91
5- . آل عمران / 105
6- . آل عمران / 116- 117
7- . آل عمران / 141
8- . آل عمران / 15

و قال تعالی: وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (1)

النساء: إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً(2)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً(3)

و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً(4)

و قال تعالی: وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً(5)

و قال تعالی: وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً(6)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا أُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ حَقًّا وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً(7)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(8)

ص: 77


1- 1. آل عمران: 176- 177.
2- 2. النساء: 48.
3- 3. النساء: 56.
4- 4. النساء: 102.
5- 5. النساء: 115- 116.
6- 6. النساء: 136.
7- 7. النساء: 150- 151.
8- 8. النساء: 168- 169.

- وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ * إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ(1)

{و کسانی که در کفر می کوشند، تو را اندوهگین نسازند؛ که آنان هرگز به خدا هیچ زیانی نمی رسانند. خداوند می خواهد در آخرت برای آنان بهره ای قرار ندهد، و برای ایشان عذابی بزرگ است. در حقیقت، کسانی که کفر را به [بهای] ایمان خریدند، هرگز به خداوند هیچ زیانی نخواهند رسانید، و برای آنان عذابی دردناک است.} * و فرمود: إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً(2) {مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید، و هر کس به خدا شرک ورزد، به یقین گناهی بزرگ بربافته است.} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً(3){به زودی کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده اند، در آتشی [سوزان] درآوریم؛ که هر چه پوستشان بریان گردد، پوستهایِ دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند. آری، خداوند توانای حکیم است.} * و فرمود: إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً(4){بی گمان، خدا برای کافران عذاب خفّت آوری آماده کرده است.} * و فرمود: وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً * إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً(5){و هر کس، پس از آنکه راه هدایت برای او آشکار شد با پیامبر به مخالفت برخیزد، و [راهی] غیر راه مؤمنان در پیش گیرد، وی را بدانچه روی خود را بدان سو کرده واگذاریم و به دوزخش کشانیم، و چه بازگشتگاه بدی است. خداوند، این را که به او شرک آورده شود، نمی آمرزد؛ و فروتر از آن را بر هر که بخواهد می بخشاید. و هر کس به خدا شرک ورزد، قطعاً دچار گمراهیِ دور و درازی شده است.} * و فرمود: وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً (6){و هر کس به خدا و فرشتگان او و کتابها و پیامبرانش و روز بازپسین کفر ورزد، در حقیقت دچار گمراهی دور و درازی شده است} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا * أُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ حَقًّا وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً(7) {کسانی که به خدا و پیامبرانش کفر می ورزند، و می خواهند میان خدا و پیامبران او جدایی اندازند، و می گویند: «ما به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکار می کنیم» و می خواهند میان این [دو]، راهی برای خود اختیار کنند، آنان در حقیقت کافرند؛ و ما برای کافران عذابی خفّت آور آماده کرده ایم.} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً * إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً * إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً(8){بی تردید، کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، به گمراهیِ دور و درازی افتاده اند. کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند، مگر راه جهنّم، که همیشه در آن جاودانند؛ و این [کار] برای خدا آسان است.}

ص: 77


1- . آل عمران / 176- 177
2- . نساء / 48
3- . نساء / 56
4- . نساء / 102
5- . نساء / 115- 116
6- . نساء / 136
7- . نساء / 150- 151
8- . نساء: 168- 169

المائدة: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (1)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ (2)

و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (3)

و قال تعالی: فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (4)

و قال تعالی: وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ(5)

و قال تعالی: لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (6)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (7)

و قال تعالی: قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ (8)

الأنعام: ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ (9)

و قال تعالی: وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (10)

و قال تعالی: الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (11)

و قال تعالی: وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ

ص: 78


1- 1. المائدة: 10.
2- 2. المائدة: 36- 37.
3- 3. المائدة: 67.
4- 4. المائدة: 68.
5- 5. المائدة: 72.
6- 6. المائدة: 73.
7- 7. المائدة: 86.
8- 8. المائدة: 100.
9- 9. الأنعام: 1.
10- 10. الأنعام: 10.
11- 11. الأنعام: 12.

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ(1){و کسانی که کفر ورزیدند و آیات ما را دروغ انگاشتند، آنان اهل دوزخند.} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ * یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ(2){در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند، اگر تمام آنچه در زمین است برای آنان باشد، و مثلِ آن را [نیز] با آن [داشته باشند] تا به وسیله آن، خود را از عذاب روز قیامت بازخرند، از ایشان پذیرفته نمی شود و عذابی پر درد خواهند داشت. می خواهند که از آتش بیرون آیند، در حالی که از آن بیرون آمدنی نیستند، و برای آنان عذابی پایدار خواهد بود} - إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ(3){خدا گروه کافران را هدایت نمی کند} * و فرمود: فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ(4)

{. پس بر گروه کافران اندوه مخور.} * و فرمود: وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ(5) {کسانی که گفتند: «خدا همان مسیح پسر مریم است»، قطعاً کافر شده اند، و حال آنکه مسیح، می گفت: «ای فرزندان اسرائیل، پروردگار من و پروردگار خودتان را بپرستید؛ که هر کس به خدا شرک آوَرَد، قطعاً خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جایگاهش آتش است، و برای ستمکاران یاورانی نیست.»} * و فرمود: لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ(6)

{و اگر از آنچه می گویند باز نایستند، به کافران ایشان عذابی دردناک خواهد رسید} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ(7){و کسانی که کفر ورزیدند و آیات ما را دروغ پنداشتند، آنان همدم آتشند.} * و فرمود: قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ(8){بگو: «پلید و پاک یکسان نیستند، هر چند کثرت پلید[ها] تو را به شگفت آوَرَد. پس ای خردمندان، از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.»} * و فرمود: ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ(9) {کسانی که کفر ورزیده اند، [غیر او را] با پروردگار خود برابر می کنند.} * و فرمود: وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ(10) {و پیش از تو پیامبرانی به استهزا گرفته شدند. پس آنچه را ریشخند می کردند گریبانگیر ریشخندکنندگان ایشان گردید.} * و فرمود: الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُون(11){خودباختگان کسانی اند که ایمان نمی آورند.} * و فرمود: وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ * وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ * بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ {و آنان [مردم را] از آن باز می دارند و [خود نیز] از آن دوری می کنند، و[لی] جز خویشتن را به هلاکت نمی افکنند و نمی دانند. و ای کاش [منکران را] هنگامی که بر آتش عرضه می شوند، می دیدی که می گویند: «کاش بازگردانده می شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می شدیم.» [ولی چنین نیست] بلکه آنچه را پیش از این نهان می داشتند، برای آنان آشکار شده است. و اگر هم بازگردانده شوند قطعاً به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند.

ص: 78


1- . مائدة / 10
2- . مائدة / 36- 37
3- . مائدة / 67
4- . مائدة / 68
5- . مائدة / 72
6- . مائدة / 73
7- . مائدة / 86
8- . مائد/ 100
9- . أنعام: 1
10- . أنعام: 10
11- . انعام / 12

إلی قوله تعالی قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا یا حَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فِیها وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (1)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ مَنْ یَشَأِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2)

و قال تعالی: قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ إلی قوله تعالی وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (3)

و قال تعالی: وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ (4)

و قال تعالی: وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (5)

و قال تعالی: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ (6)

و قال تعالی: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً(7)

ص: 79


1- 1. الأنعام: 26- 31.
2- 2. الأنعام: 39.
3- 3. الأنعام: 47- 49.
4- 4. الأنعام: 70.
5- 5. الأنعام: 88.
6- 6. الأنعام: 136- 139.
7- 7. الأنعام: 151.

- قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ * قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا یا حَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فِیها وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ(1){و اگر بنگری هنگامی را که در برابر پروردگارشان باز داشته می شوند. [خدا] می فرماید: «آیا این حقّ نیست؟» می گویند: «چرا، سوگند به پروردگارمان [که حق است].» می فرماید: «پس به [کیفر] آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید.» کسانی که لقای الهی را دروغ انگاشتند قطعاً زیان دیدند. تا آنگاه که قیامت بناگاه بر آنان دررسد، می گویند: «ای دریغ بر ما، بر آنچه در باره آن کوتاهی کردیم.» و آنان بار سنگین گناهانشان را به دوش می کشند. چه بد است باری که می کشند.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ مَنْ یَشَأِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ(2){و کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند، در تاریکیها[یِ کفر] کر و لالند، هر که را خدا بخواهد گمراهش می گذارد؛ و هر که را بخواهد بر راه راست قرارش می دهد.} * و فرمود: قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ {بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا ناگهان یا آشکارا به شما برسد، آیا جز گروه ستمگران [کسی] هلاک خواهد شد؟»} تا آنجا که می فرماید: وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ(3){و کسانی که آیات ما را دروغ انگاشتند، به [سزای] آنکه نافرمانی می کردند، عذاب به آنان خواهد رسید.}

- وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ(4){و کسانی را که دین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است، رها کن؛ و [مردم را] به وسیله این [قرآن] اندرز ده؛ مبادا کسی به [کیفر] آنچه کسب کرده به هلاکت افتد، در حالی که برای او در برابر خدا یاری و شفاعتگری نباشد؛ و اگر [برای رهایی خود] هر گونه فدیه ای دهد، از او پذیرفته نگردد. اینانند که به [سزای] آنچه کسب کرده اند به هلاکت افتاده اند، و به [کیفر] آنکه کفر می ورزیدند، شرابی از آب جوشان و عذابی پر درد خواهند داشت.} * تا آنجا که فرمود: وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ(5){و اگر آنان شرک ورزیده بودند، قطعاً آن چه انجام می دادند از دستشان می رفت.}

- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ * وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ(6){و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دامها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: «این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.» پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و[لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند. و این گونه برای بسیاری از مشرکان، بتانشان کشتن فرزندانشان را آراستند، تا هلاکشان کنند و دینشان را بر آنان مشتبه سازند؛ و اگر خدا می خواست چنین نمی کردند. پس ایشان را با آنچه به دروغ می سازند رها کن. و گفتند: «آنچه در شکم این دامهاست اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است، و اگر [آن جنین] مرده باشد، همه آنان [از زن و مرد ] در آن شریکند. به زودی [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد، زیرا او حکیم داناست.} * و فرمود: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً(7) {بگو: «بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید}.

ص: 79


1- . انعام / 26 - 31
2- . الأنعام: 39
3- . أنعام / 49 - 47
4- . أنعام / 70
5- . أنعام / 88
6- . أنعام / 136- 139
7- . أنعام / 151

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ (1)

الأعراف: إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ إلی قوله تعالی فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ (2)

و قال تعالی: وَ قَطَعْنا دابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ ما کانُوا مُؤْمِنِینَ (3)

و قال سبحانه: سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ (4)

و قال تعالی: ساءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ أَنْفُسَهُمْ کانُوا یَظْلِمُونَ (5)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ (6)

الأنفال: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ ذلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ(7)

و قال سبحانه: ذلِکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ (8)

ص: 80


1- 1. الأنعام: 159.
2- 2. الأعراف: 40- 45.
3- 3. الأعراف: 72.
4- 4. الأعراف: 146- 147.
5- 5. الأعراف: 177.
6- 6. الأعراف: 182- 183.
7- 7. الأنفال: 13- 14.
8- 8. الأنفال: 18.

- إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُون(1) {کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی، کارشان فقط با خداست. آنگاه به آنچه انجام می دادند آگاهشان خواهد کرد.}

- إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ * لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ {در حقیقت، کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از [پذیرفتن] آنها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان را برایشان نمی گشایند و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن داخل شود. و بدینسان بزهکاران را کیفر می دهیم. برای آنان از جهنّم بستری و از بالایشان پوششهاست، و این گونه بیدادگران را سزا می دهیم.} تا آنجا که فرمود: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ * الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ(2){پس آواز دهنده ای میان آنان آواز درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.» همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می خواهند و آنها آخرت را منکرند} * و فرمود: وَ قَطَعْنا دابِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ ما کانُوا مُؤْمِنِینَ(3) {پس او و کسانی را که با او بودند به رحمتی از خود رهانیدیم؛ و کسانی را که آیات ما را دروغ شمردند و مؤمن نبودند ریشه کن کردیم.} * و فرمود: سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ * وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ(4) {به زودی کسانی را که در زمین، بناحق تکبّر می ورزند، از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند، بدان ایمان نیاورند، و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند، و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار دهند. این بدان سبب است که آنان آیات ما را دروغ انگاشتند و غفلت ورزیدند. و کسانی که آیات ما و دیدار آخرت را دروغ پنداشتند، اعمالشان تباه شده است. آیا جز در برابر آنچه می کردند کیفر می بینند؟}

- ساءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ أَنْفُسَهُمْ کانُوا یَظْلِمُونَ (5) {چه زشت است داستان گروهی که آیات ما را تکذیب و به خود ستم می نمودند.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ * وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ (6){و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج، از جایی که نمی دانند گریبانشان را خواهیم گرفت. و به آنان مهلت می دهم، که تدبیر من استوار است.} - ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ * ذلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ(7) {این [کیفر] بدان سبب است که آنان با خدا و پیامبر او به مخالفت برخاستند، و هر کس با خدا و پیامبر او به مخالفت برخیزد قطعاً خدا سخت کیفر است. این [عذاب دنیا] را بچشید، و [بدانید که] برای کافران عذاب آتش خواهد بود.} * و فرمود: ذلِکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ (8){[ماجرا] این بود، و [بدانید که] خدا نیرنگ کافران را سست می گرداند.}

ص: 80


1- . انعام / 159
2- . أعراف / 40- 45
3- . أعراف / 72
4- . أعراف / 146- 147
5- . أعراف / 177
6- . أعراف / 182- 183
7- . أنفال / 13- 14
8- . أنفال / 18

و قال سبحانه: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (1)

و قال سبحانه: کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ (2)

التوبة: وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ (3)

و قال تعالی: وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ (4)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ إلی قوله تعالی أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ (5)

و قال تعالی: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ (6)

یونس: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ (7)

و قال تعالی: وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (8)

هود: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ (9)

ص: 81


1- 1. الأنفال: 21- 23.
2- 2. الأنفال: 54- 56.
3- 3. براءة: 2.
4- 4. براءة: 3.
5- 5. براءة: 61- 63.
6- 6. براءة: 80.
7- 7. یونس: 4.
8- 8. یونس: 95.
9- 9. هود: 25- 26.

- وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ(1){و مانند کسانی مباشید که گفتند: «شنیدیم» در حالی که نمی شنیدند. قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی اند که نمی اندیشند. و اگر خدا در آنان خیری می یافت قطعاً شنوایشان می ساخت؛ و اگر آنان را شنوا می کرد، حتماً باز به حال اعراض، روی برمی تافتند.} * و فرمود: کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ * إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ (2){[رفتاری] چون رفتار فرعونیان و کسانی که پیش از آنان بودند، که آیات پروردگارشان را تکذیب کردند؛ پس ما آنان را به [سزای] گناهانشان هلاک، و فرعونیان را غرق کردیم و همه آنان ستمکار بودند. بی تردید، بدترین جنبندگان پیش خدا کسانی اند که کفر ورزیدند و ایمان نمی آورند. همانان که از ایشان پیمان گرفتی ولی هر بار پیمان خود را می شکنند و [از خدا] پروا نمی دارند.} توبة وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ (3){و این خداست که رسواکننده کافران است.} و فرمود: وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ(4){و کسانی را که کفر ورزیدند از عذابی دردناک خبر ده.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ تا آنجا که فرمود: أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ(5){و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند، عذابی پر درد [در پیش] خواهند داشت- آیا ندانسته اند که هر کس با خدا و پیامبر او درافتد برای او آتش جهنّم است که در آن جاودانه خواهد بود، این همان رسوایی بزرگ است.} * و فرمود: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ (6){چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است، حتّی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید، چرا که آنان به خدا و فرستاده اش کفر ورزیدند، و خدا گروه فاسقان را هدایت نمی کند}

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ(7){و کسانی که کفر ورزیده اند به [سزای] کفرشان شربتی از آب جوشان و عذابی پر درد خواهند داشت.} * و فرمود: وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ (8){و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش، که از زیانکاران خواهی بود.}

- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ * أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ (9){و به راستی نوح را به سوی قومش فرستادیم. [گفت:] من برای شما هشداردهنده ای آشکارم،که جز خدا را نپرستید، زیرا من از عذاب روزی سهمگین بر شما بیمناکم.} -

ص: 81


1- . انفال / 21- 23
2- . أنفال / 54- 56
3- . براءة / 2
4- . براءة / 3
5- . براءة / 61- 63
6- . براءة / 80
7- . یونس / 4
8- . یونس / 95
9- . هود / 25- 26

و قال تعالی: حاکیا عن هود یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ إلی قوله تعالی وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ عاداً کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ(1)

الرعد: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ (2)

و قال تعالی: وَ قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ(3)

إبراهیم: وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ(4)

و قال تعالی: وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ(5)

و قال تعالی: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ(6)

الحجر: رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ (7)

النحل: لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (8)

و قال تعالی: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ

ص: 82


1- 1. هود: 50- 60.
2- 2. الرعد: 33- 34.
3- 3. الرعد: 42.
4- 4. إبراهیم: 2.
5- 5. إبراهیم: 8.
6- 6. إبراهیم: 18.
7- 7. الحجر: 2.
8- 8. النحل: 60.

یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ تا آنجا که می فرماید: وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ * وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ عاداً کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِعادٍ قَوْمِ هُودٍ(1){«ای قوم من، خدا را بپرستید. جز او هیچ معبودی برای شما نیست. شما فقط دروغ پردازید.» و این، [قوم] عاد بود که آیات پروردگارشان را انکار کردند، و فرستادگانش را نافرمانی نمودند، و به دنبال فرمانِ هر زورگویِ ستیزه جوی رفتند. و [سرانجام] در این دنیا و روز قیامت، لعنت بدرقه [راه] آنان گردید. آگاه باشید که عادیان به پروردگارشان کفر ورزیدند. هان، مرگ بر عادیان: قوم هود.}

- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ * آیا کسی که بر هر شخصی بدانچه کرده است مراقب است [مانند کسی است که از همه جا بی خبر است]؟ و برای خدا شریکانی قرار دادند. بگو: «نامشان را ببرید» آیا او را به آنچه در زمین است و او نمی داند خبر می دهید، یا سخنی سطحی [و میان تهی] می گویید؟ [چنین نیست] بلکه برای کسانی که کافر شده اند نیرنگشان آراسته شده و از راه [حق] بازداشته شده اند و هر که را خدا بی راه گذارد رهبری نخواهد داشت.}* لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ(2){برای آنان در زندگی دنیا عذابی است، و قطعاً عذاب آخرت دشوارتر است، و برای ایشان در برابر خدا هیچ نگهدارنده ای نیست.} * و فرمود: وَ قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعاً یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ(3){و به یقین، کسانی که پیش از آنان بودند نیرنگ کردند، ولی همه تدبیرها نزد خداست. آنچه را که هر کسی به دست می آورد می داند. و به زودی کافران بدانند که فرجام آن سرای از کیست.} إبراهیم وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ(4) {وای بر کافران از عذابی سخت.} و فرمود: وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ(5){و موسی گفت: «اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان، خدا بی نیاز ستوده[صفات] است.»} * و فرمود: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ(6){مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای] نمی توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز.}

- رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ (7){چه بسا کسانی که کافر شدند آرزو کنند که کاش مسلمان بودند.}

- لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ(8){وصف زشت برای کسانی است که به آخرت ایمان ندارند، و بهترین وصف از آنِ خداست، و اوست ارجمند حکیم.} * و فرمود: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ {کسانی که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند به [سزای] آنکه فساد می کردند عذابی بر عذابشان می افزاییم.}

ص: 82


1- . هود / 50- 60
2- . رعد / 33- 34
3- . رعد / 42
4- . إبراهیم / 2
5- . إبراهیم / 8
6- . ابراهیم / 18
7- . حجر / 2
8- . نحل / 60

بِما کانُوا یُفْسِدُونَ (1)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ (2)

و قال تعالی: وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (3)

الإسراء: وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً(4)

الکهف: أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ رُسُلِی هُزُواً(5)

مریم: فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ (6)

طه: إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی (7)

و قال تعالی: وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقی (8)

الأنبیاء: وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (9) الحج إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئِینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ

ص: 83


1- 1. النحل: 88.
2- 2. النحل: 104- 105.
3- 3. النحل: 107.
4- 4. أسری: 10.
5- 5. الکهف: 102- 106.
6- 6. مریم: 37.
7- 7. طه: 74.
8- 8. طه: 127.
9- 9. الأنبیاء: 29.

بِما کانُوا یُفْسِدُونَ(1) {به [سزای] آنکه فساد می کردند} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ * إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ(2){در حقیقت، کسانی که به آیات خدا ایمان ندارند، خدا آنان را هدایت نمی کند و برایشان عذابی دردناک است.تنها کسانی دروغ پردازی می کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند.} * و فرمود: وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (3){خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}

- وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً(4){و اینکه برای کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند عذابی پر درد آماده کرده ایم.}

- أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا * قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً * أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً * ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ رُسُلِی هُزُواً(5){آیا کسانی که کفر ورزیده اند، پنداشته اند که [می توانند] به جای من، بندگانم را سرپرست بگیرند؟ ما جهنم را آماده کرده ایم تا جایگاه پذیرایی کافران باشد. بگو: «آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟». [آنان] کسانی اند که کوشش شان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند. [آری،] آنان کسانی اند که آیات پروردگارشان و لقای او را انکار کردند، در نتیجه اعمالشان تباه گردید، و روز قیامت برای آنها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد. این جهنم سزای آنان است، چرا که کافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به ریشخند گرفتند.}

- فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ (6){اما دسته ها[ی گوناگون] از میان آنها به اختلاف پرداختند، پس وای بر کسانی که کافر شدند از مشاهده روزی دهشتناک.}

- إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی(7){در حقیقت، هر که به نزد پروردگارش گنهکار رود، جهنم برای اوست: در آن نه می میرد و نه زندگی می یابد.} * و فرمود: وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقی (8){و این گونه هر که را به افراط گراییده و به نشانه های پروردگارش نگرویده است سزا می دهیم، و قطعاً شکنجه آخرت سخت تر و پایدارتر است.}

- وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (9){و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»، او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئِینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ {کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و صابئی ها و مسیحیان و زرتشتیان و

ص: 83


1- . نحل / 88
2- . نحل / 104- 105
3- . نحل / 107
4- . أسری / 10
5- . کهف / 102- 106
6- . مریم / 37
7- . طه / 74
8- . طه / 127
9- . أنبیاء / 29

وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ(1)

و قال تعالی: وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ (2)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (3)

و قال تعالی: وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ (4)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (5)

المؤمنون: فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (6)

و قال تعالی: وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (7)

النور: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ(8)

و قال تعالی: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ(9)

الفرقان: وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً(10)

و قال تعالی: وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ

ص: 84


1- 1. الحجّ: 17.
2- 2. الحجّ: 31.
3- 3. الحجّ: 51.
4- 4. الحجّ: 55.
5- 5. الحجّ: 57.
6- 6. المؤمنون: 44.
7- 7. المؤمنون: 117.
8- 8. النور: 39- 40.
9- 9. النور: 57.
10- 10. الفرقان: 23.

- وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَباب بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ(1) کسانی که شرک ورزیدند، البته خدا روز قیامت میانشان داوری خواهد کرد، زیرا خدا بر هر چیزی گواه است.} * و فرمود: وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ(2){کسانی که شرک ورزیدند، البته خدا روز قیامت میانشان داوری خواهد کرد، زیرا خدا بر هر چیزی گواه است.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ(3){و کسانی که در [تخطئه] آیات ما می کوشند [و به خیال خود] عاجزکنندگان ما هستند، آنان اهل دوزخند.} * و فرمود: وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ(4){و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند، همواره از آن در تردیدند، تا بناگاه قیامت برای آنان فرا رسد، یا عذاب روزی بدفرجام به سراغشان بیاید.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (5){و کسانی که کفر ورزیده و نشانه های ما را دروغ پنداشته اند، برای آنان عذابی خفّت آور خواهد بود.} *

- فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ(6){دور باد [از رحمت خدا] مردمی که ایمان نمی آورند.} * و فرمود: وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (7){و هر کس با خدا معبود دیگری بخواند،که برای آن برهانی نخواهد داشت، حسابش فقط با پروردگارش می باشد، در حقیقت، کافران رستگار نمی شوند.} *

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ * أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ(8){و کسانی که کفر ورزیدند، کارهایشان چون سرابی در زمینی هموار است که تشنه، آن را آبی می پندارد، تا چون بدان رسد آن را چیزی نیابد و خدا را نزد خویش یابد و حسابش را تمام به او دهد و خدا زودشمار است. یا [کارهایشان] مانند تاریکیهایی است که در دریایی ژرف است که موجی آن را می پوشاند [و] روی آن موجی [دیگر] است [و] بالای آن ابری است. تاریکیهایی است که بعضی بر روی بعضی قرار گرفته است. هر گاه [غرقه] دستش را بیرون آورد، به زحمت آن را می بیند، و خدا به هر کس نوری نداده باشد او را هیچ نوری نخواهد بود.}* و فرمود: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ(9){و مپندار کسانی که کفر ورزیدند [ما را] در زمین درمانده می کنند؛ جایگاهشان در آتش است و چه بد بازگشتگاهی است.}

- وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً (10){و به هر گونه کاری که کرده اند می پردازیم و آن را [چون] گَردی پراکنده می سازیم.} * و فرمود: وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ {و غیر از خدا چیزی را می پرستند که نه سودشان می دهد و نه زیانشان می رساند؛ و کافر همواره

ص: 84


1- . حجّ / 17
2- . حجّ / 31
3- . حجّ / 51
4- . حجّ / 55
5- . حجّ / 57
6- . مؤمنون / 44
7- . مؤمنون / 117
8- . نور / 39- 40
9- . نور / 57
10- فرقان / 23

عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً(1)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ(2)

النمل: إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ أُوْلئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ (3)

القصص: وَ یَوْمَ یُنادِیهِمْ فَیَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ (4)

العنکبوت: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5)

و قال تعالی: وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ (6)

و قال تعالی: وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ (7)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ إلی قوله تعالی یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (8)

الروم: وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ (9)

لقمان: وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(10)

التنزیل: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ إلی قوله تعالی وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ

ص: 85


1- 1. الفرقان: 55.
2- 2. الفرقان: 68.
3- 3. النمل: 4- 5.
4- 4. القصص: 65- 66.
5- 5. العنکبوت: 23.
6- 6. العنکبوت: 47.
7- 7. العنکبوت: 49.
8- 8. العنکبوت: 52- 54.
9- 9. الروم: 16.
10- 10. لقمان: 23.

عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً(1) در برابر پروردگار خود همپشت [شیطان] است.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ(2){و کسانی اند که با خدا معبودی دیگر نمی خوانند} –

- إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ أُوْلئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ (3){کسانی که به آخرت ایمان ندارند، کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم [تا همچنان] سرگشته بمانند. آنان کسانی اند که عذاب سخت برای ایشان خواهد بود، و در آخرت، خود زیانکارترین [مردم]اند.}

- وَ یَوْمَ یُنادِیهِمْ فَیَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ * یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ (4){و روزی را که [خدا] آنان را ندا درمی دهد و می فرماید: «فرستادگان [ما] را چه پاسخ دادید؟» پس در آن روز اخبار بر ایشان پوشیده گردد و از یکدیگر نمی توانند بپرسند.} * عنکبوت وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ(5){و کسانی که آیات خدا و لقای او را منکر شدند، آنانند که از رحمت من نومیدند و ایشان را عذابی پردرد خواهد بود} * و فرمود: وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ(6){و جز کافران [کسی] آیات ما را انکار نمی کند.} * و فرمود: وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ(7){و جز ستمگران منکر آیات ما نمی شوند.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ{و آنان که به باطل گرویده و خدا را انکار کرده اند همان زیانکارانند.} * و فرمود: یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (8){و شتابزده از تو عذاب می خواهند، و حال آنکه جهنّم قطعاً بر کافران احاطه دارد}

- وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ (9){و امّا کسانی که کافر شده و آیات ما و دیدار آخرت را به دروغ گرفته اند، پس آنان در عذاب حاضر آیند.}

- وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(10){و هر کس کفر ورزد، نباید کفر او تو را غمگین گرداند. بازگشتشان به سوی ماست، و به [حقیقتِ] آنچه کرده اند آگاهشان خواهیم کرد. در حقیقت، خدا به راز دلها داناست.} *

- تنزیل أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ {آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند.} تا آنجا که می فرماید: وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ {و اما کسانی که نافرمانی کرده اند، پس جایگاهشان آتش است. هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند، در آن بازگردانیده می شوند و به آنان گفته می شود:

ص: 85


1- . فرقان / 55
2- . فرقان / 68
3- . نمل / 4- 5
4- . قصص / 65- 66
5- . عنکبوت / 23
6- . عنکبوت / 47
7- . عنکبوت / 49
8- . عنکبوت / 52- 54
9- . روم / 16
10- . لقمان / 23

ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (1)

الأحزاب: لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(2)

سبأ: وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ إلی قوله تعالی بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ(3)

و قال تعالی: وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِی أَعْناقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ (4)

فاطر: الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(5)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ إلی قوله تعالی هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً(6)

ص: بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ (7)

و قال تعالی: فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ(8)

الزمر: إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ(9)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (10)

و قال تعالی: وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً(11)

ص: 86


1- 1. التنزیل: 18- 20.
2- 2. الأحزاب: 73.
3- 3. سبأ: 5- 8.
4- 4. سبأ: 33.
5- 5. فاطر: 2.
6- 6. فاطر: 36- 39.
7- 7. ص: 2.
8- 8. ص: 27.
9- 9. الزمر: 7.
10- 10. الزمر: 63.
11- 11. الزمر: 71.

ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (1) «عذابِ آن آتشی را که دروغش می پنداشتید بچشید.»} - لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ وَ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(2) {[آری، چنین است] تا خدا مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را عذاب کند و توبه مردان و زنان با ایمان را بپذیرد، و خدا همواره آمرزنده مهربان است.}

- وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ {و کسانی که در [ابطال] آیات ما کوشش می ورزند که ما را درمانده کنند، برایشان عذابی از بلایی دردناک باشد} * و فرمود: بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِید(3) {بلکه آنان که به آخرت ایمان ندارند در عذاب و گمراهیِ دور و درازند} * و فرمود: وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِی أَعْناقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ (4){و هنگامی که عذاب را ببینند پشیمانی خود را آشکار کنند. و در گردنهای کسانی که کافر شده اند غُلها می نهیم؛ آیا جز به سزای آنچه انجام می دادند می رسند} *

- الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(5){کسانی که کفر ورزیده اند، عذابی سخت خواهند داشت} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ تا آنجا که فرمود: هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً(6){و[لی] کسانی که کافر شده اند، آتش جهنّم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته شود. [آری،] هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم - اوست آن کس که شما را در این سرزمین جانشین گردانید. پس هر کس کفر ورزد کفرش به زیان اوست، و کافران را کفرشان جز دشمنی نزد پروردگارشان نمی افزاید،و کافران را کفرشان غیر از زیان نمی افزاید} * ص بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاق(7){آری، آنان که کفر ورزیدند در سرکشی و ستیزه اند} * و فرمود: فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ(8){پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند} * زمر إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ(9){اگر کفر ورزید، خدا از شما سخت بی نیاز است و برای بندگانش کفران را خوش نمی دارد}* و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ(10){و کسانی که نشانه های خدا را انکار کردند، آنانند که زیانکارانند} * و فرمود: وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً(11){و کسانی که کافر شده اند، گروه گروه به سوی جهنّم رانده شوند}

ص: 86


1- . تنزیل / 18- 20
2- . أحزاب / 73
3- . سبأ / 5- 8
4- . سبأ / 33
5- . فاطر / 2
6- . فاطر / 36- 39
7- . ص / 2
8- . ص / 27
9- . زمر / 7
10- . زمر / 63
11- . زمر / 71

المؤمن: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ(1)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ (2)

السجدة: إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(3)

حمعسق: وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ إلی قوله تعالی أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّینِ ما لَمْ یَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (4)

و قال تعالی: وَ الْکافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(5)

الزخرف: إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ (6)

الجاثیة: هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ (7)

و قال تعالی: وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا

ص: 87


1- 1. المؤمن: 6.
2- 2. المؤمن: 10.
3- 3. السجدة: 40.
4- 4. الشوری: 16- 21.
5- 5. الشوری: 26.
6- 6. الزخرف: 74- 75.
7- 7. الجاثیة: 11.

- وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ(1){و بدین سان فرمان پروردگارت درباره کسانی که کفر ورزیده بودند، به حقیقت پیوست که ایشان همدمان آتش خواهند بود} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ (2){سانی که کافر بوده اند مورد ندا قرار می گیرند که: «قطعاً دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است، آنگاه که به سوی ایمان فراخوانده می شدید و انکار می ورزیدید.}

- إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(3) {کسانی که در [فهم و ارائه] آیات ما کژ می روند بر ما پوشیده نیستند. آیا کسی که در آتش افکنده می شود بهتر است یا کسی که روز قیامت آسوده خاطر می آید؟ هر چه می خواهید بکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست}

- وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ تا آنجا که می فرماید: أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّینِ ما لَمْ یَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْباب لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ(4){و کسانی که درباره خدا پس از اجابت [دعوت] او به مجادله می پردازند، حجّتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی [از خدا] برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود ... آیا برای آنان شریکانی است که در آنچه خدا بدان اجازه نداده، برایشان بنیادِ آیینی نهاده اند؟ و اگر فرمان قاطع [درباره تأخیر عذاب در کار] نبود مسلّماً میانشان داوری می شد؛ و برای ستمکاران شکنجه ای پردرد است}* و فرمود: وَ الْکافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ(5){و[لی] برای کافران عذاب سختی خواهد بود.}

- إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ(6){بی گمان، مجرمان در عذاب جهنّم ماندگارند}

- هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ(7){این رهنمودی است؛ و کسانی که آیات پروردگارشان را انکار کردند، برایشان عذابی دردناک از پلیدی است} * و فرمود: وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ * وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ * وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ * وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا

ص: 87


1- . مؤمن / 6
2- . مؤمن / 10
3- . سجدة / 40
4- . شوری / 16- 21
5- . شوری / 26
6- . زخرف / 74- 75
7- . جاثیة / 11

وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ (1)

محمد: الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ إلی قوله تعالی ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ (2)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (3)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ (4)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (5)

و قال تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (6)

الفتح: وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً(7)

و قال تعالی: وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً(8)

الذاریات: فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یَسْتَعْجِلُونِ (9)

الحدید: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (10)

التغابن: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِینَ

ص: 88


1- 1. الجاثیة: 31- 34.
2- 2. القتال: 1- 3.
3- 3. القتال: 8- 9.
4- 4. القتال: 12.
5- 5. القتال: 32.
6- 6. القتال: 34.
7- 7. الفتح: 6.
8- 8. الفتح: 13.
9- 9. الذاریات: 59.
10- 10. الحدید: 19.

وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ (1){و اما کسانی که کافر شدند [بدانها می گویند:] «پس مگر آیات من بر شما خوانده نمی شد؟ و[لی] تکبّر نمودید و مردمی بدکار بودید.» و چون گفته شد: «وعده خدا راست است و شکی در رستاخیز نیست»، گفتید: «ما نمی دانیم رستاخیز چیست؟ جز گمان نمی ورزیم و ما یقین نداریم.» و [حقیقتِ] بدیهایی که کرده اند، بر آنان پدیدار می شود و آنچه را که بدان ریشخند می کردند، آنان را فرومی گیرد. و گفته شود: «همان گونه که دیدار امروزتان را فراموش کردید، امروز شما را فراموش خواهیم کرد، و جایگاهتان در آتش است و برای شما یاورانی نخواهد بود.}

- الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ تا آنجا که می فرماید: ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ(2){کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد... آنان که کفر ورزیدند، از باطل پیروی کردند} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ * ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ(3){و کسانی که کفر ورزیدند، نگونساری بر آنان باد؛ و [خدا] اعمالشان را برباد داد.} * و فرمود: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ(4){و [حال آنکه] کسانی که کافر شده اند، [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، می خورند، و[لی] جایگاه آنها آتش است.} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ(5){کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند و پس از آنکه راه هدایت بر آنان آشکار شد، با پیامبر [خدا] در افتادند، هرگز به خدا گزندی نمی رسانند؛ و به زودی [خدا] کرده هایشان را تباه خواهد کرد.} * و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (6){آنان که کفر ورزیدند و مانع راه خدا شدند، سپس در حال کفر مردند، هرگز خدا از آنان درنخواهد گذشت.}

- وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً(7){و [تا] مردان و زنان نفاق پیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد برده اند، عذاب کند؛ بَدِ زمانه بر آنان باد. و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنتشان کرده و جهنّم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است!} * و فرمود: وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً(8){و هر کس به خدا و پیامبر او ایمان نیاورده است [بداند که] ما برای کافران آتشی سوزان آماده کرده ایم.}

- فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یَسْتَعْجِلُونِ (9){پس برای کسانی که ستم کردند بهره ای است از عذاب، همانند بهره عذابِ یاران [قبلی]شان. پس [بگو:] در خواستنِ عذاب از من، شتابزدگی نکنند.} *

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (10){و کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند آنان همدمان آتشند.}

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِینَ

ص: 88


1- . جاثیة / 31- 34
2- . قتال / 1- 3
3- . قتال / 8- 9
4- . قتال / 12
5- . قتال / 32
6- . قتال / 34
7- . فتح / 6
8- . فتح / 13
9- . ذاریات / 59
10- . حدید/ 19

فِیها وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(1)

الملک: وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(2)

المزمل: فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً(3)

المدثر: فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ(4)

الإنشقاق: فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (5)

البروج: بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ (6)

الغاشیة: إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ(7)

البینة: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ(8)

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ مَعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْإِیمَانُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ (9)

عَلَی الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ وَ الصَّبْرُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الشَّوْقِ وَ الْإِشْفَاقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا تَهَاوَنَ بِالْمُصِیبَاتِ وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ.

ص: 89


1- 1. التغابن: 10.
2- 2. الملک: 6.
3- 3. المزّمّل: 17.
4- 4. المدّثّر: 8- 10.
5- 5. الانشقاق: 20- 24.
6- 6. البروج: 19.
7- 7. الغاشیة: 23- 24.
8- 8. البینة: 6.
9- 9. مر هذا الخبر بأسانید مختلفة فی الجزء 68 من هذه الطبعة باب دعائم الایمان و الإسلام، و هناک شرح مستوفی لمعضلات الحدیث فراجع و سیأتی فی الباب الآتی.

فِیها وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ {و کسانی که کفر ورزیده، و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان اهل آتشند [و ] در آن ماندگار خواهند بود، و چه بد سرانجامی است. و چه بد سرانجامی است}(1)

- وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(2){و کسانی که به پروردگارشان انکار آوردند، عذاب آتش جهنّم خواهند داشت و چه بد سرانجامی است.}

- فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً(3){پس اگر کفر بورزید، چگونه از روزی که کودکان را پیر می گرداند، پرهیز توانید کرد؟}

- فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ * فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسِیرٌ * عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ(4){پس چون در صور دمیده شود، آن روز [چه] روز ناگواری است! بر کافران آسان نیست}

- فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ * بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ * وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ* فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ(5){پس چرا آنان باور نمی دارند؟ و چون بر آنان قرآن تلاوت می شود چهره بر خاک نمی سایند؟ [نه!] بلکه آنان که کفر ورزیده اند، تکذیب می کنند. و خدا به آنچه در سینه دارند داناتر است. پس آنان را از عذابی دردناک خبر ده}

- بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ (6){[نه،] بلکه آنان که کافر شده اند در تکذیب اند؛} * غاشیة إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ * فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ(7){مگر کسی که روی بگرداند و کفر ورزد، که خدا او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند.}

- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها * أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ(8){کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخند، [و] در آن همواره می مانند؛ اینانند که بدترین آفریدگانند. در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند.}

روایات

روایت1.

خصال، امیرالمومنین علیه السلام: ایمان بر چهار ستون استوار است(9): صبر و یقین و عدل و جهاد.

صبر بر چهار شعبه است: شوق و ترس و زهد و انتظار: هر کس مشتاق بهشت باشد شهوات را از یاد می برد، و هر کس از آتش بترسد از گناهان پرهیز می کند، و هر کس نسبت به دنیا زهد و بی اعتنایی کند مصیبتها بر او آسان می شود، و هر کس به انتظار مرگ باشد به سوی کارهای نیک وخیرات می شتابد.

ص: 89


1- . تغابن / 10
2- . ملک / 6
3- . مزمل / 17
4- . مدثر / 8 – 10
5- . انشقاق / 20 – 24
6- . بروج / 19
7- . غاشیه / 23 – 24
8- . بیّنه / 6
9- . این خبر با سندهای مختلف در جزء 68 و در باب پایه های ایمان و اسلام شرح داده شد، و پیچیدگی ها و مشکلات حدیث به طور کامل بیان گردید،، به آن باب مراجعه کنید و در باب بعدی نیز ذکر می شود

وَ الْیَقِینُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ وَ تَأَوُّلِ الْحِکْمَةِ وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِینَ فَمَنْ تَبَصَّرَ فِی الْفِطْنَةِ تَأَوَّلَ الْحِکْمَةَ وَ مَنْ تَأَوَّلَ الْحِکْمَةَ عَرَفَ الْعِبْرَةَ وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَکَأَنَّمَا عَاشَ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْعَدْلُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی غَائِصِ الْفَهْمِ وَ غَمْرَةِ الْعِلْمِ وَ زَهْرَةِ الْحِکْمَةِ وَ رَوْضَةِ الْحِلْمِ فَمَنْ فَهِمَ فَسَّرَ جُمَلَ الْعِلْمِ وَ مَنْ عَلِمَ شَرَعَ غَرَائِبَ الْحِکَمِ وَ مَنْ کَانَ حَکِیماً لَمْ یُفَرِّطْ فِی أَمْرٍ یَلِیهِ فِی النَّاسِ (1) وَ الْجِهَادُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الصِّدْقِ فِی الْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِینَ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظَهْرَ الْمُؤْمِنِ وَ مَنْ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أَنْفَ الْمُنَافِقِ وَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ قَضَی الَّذِی عَلَیْهِ وَ مَنْ شَنَأَ الْفَاسِقِینَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ ذَلِکَ الْإِیمَانُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ وَ الْکُفْرُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَی الْفِسْقِ وَ الْعُتُوِّ وَ الشَّکِّ وَ

الشُّبْهَةِ وَ الْفِسْقُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْجَفَاءِ وَ الْعَمَی وَ الْغَفْلَةِ وَ الْعُتُوِّ فَمَنْ جَفَا حَقَّرَ الْحَقَّ وَ مَقَتَ الْفُقَهَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ وَ مَنْ عَمِیَ نَسِیَ الذِّکْرَ وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ وَ أَلَحَّ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ وَ مَنْ غَفَلَ غَرَّتْهُ الْأَمَانِیُّ وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ إِذَا انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ بَدَا لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُنْ یَحْتَسِبُ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ أَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ وَ صَغَّرَهُ لِجَلَالِهِ کَمَا فَرَّطَ فِی جَنْبِهِ وَ عَتَا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ الْکَرِیمِ وَ الْعُتُوُّ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی التَّعَمُّقِ وَ التَّنَازُعِ وَ الزَّیْغِ وَ الشِّقَاقِ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ إِلَی الْحَقِّ وَ لَمْ یَزْدَدْ إِلَّا غَرَقاً فِی الْغَمَرَاتِ فَلَمْ تَحْتَبِسْ عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ أُخْرَی وَ انْخَرَقَ دِینُهُ فَهُوَ یَهِیمُ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ وَ مَنْ نَازَعَ وَ خَاصَمَ قَطَعَ بَیْنَهُمُ الْفَشَلُ وَ ذَاقَ وَبَالَ أَمْرِهِ وَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّیِّئَةُ وَ مَنْ سَاءَتْ عَلَیْهِ الْحَسَنَةُ اعْتَوَرَتْ عَلَیْهِ طُرُقُهُ وَ اعْتَرَضَ عَلَیْهِ أَمْرُهُ وَ ضَاقَ عَلَیْهِ مَخْرَجُهُ وَ حَرِیٌّ أَنَّ یَرْجِعَ مِنْ دِینِهِ وَ یَتَّبِعَ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ.

ص: 90


1- 1. فی النهج ج 2 ص 150، و الکافی ج 2 ص 49، تحف العقول ص 158 أمالی الطوسیّ ج 1 ص 36، هکذا:« لم یفرط فی امره و عاش فی الناس حمیدا».

یقین بر چهار ستون استوار است: با زیرکی وباهوشی بینش­ها وبصیرت ها را به کسب کردن، و تأویل و تبیین حکمت­ها را به خوبی به دست آوردن، عبرت و درس گرفتن از پند ونصیحت­ها وبهرمندی از سنت­ وروش پیشینیان: آن کس با زیرکی ودقت بصیرت­ها وبینش­ها را دریابد، حکمت­ها برایش روشن گردد وهرکسی که حکمت­ها را دریابد، درس گیرد و عبرت آموز گرددد، و آن که عبرت و اندرزها را شناخت (و درس­هایی را از زندگی دیگران فراگرفت)، گوییا(در تمام تاریخ ) به همراه نخستین انسان­ها زیسته است

عدل بر چهار شعبه است: پیچیدگیها و دشواریهای فهم، فرو رفتن در دانش، حکم روشن و شکوفایی بردباری: آن کس که فهمید، دانش مجمل را تفسیر کند؛ و آن که آگاهی پیدا کرد ودانست، چشمه ساران حکمت به او روی آورد؛ وآن که از دریای حکمت سرشار گشت ، در زندگی و اموری که مردم باآن مواجه هستند،زیاده روی نمی­کند ب جهاد را چهار بخش است: امر به معروف و نهی از منکر، راستی و درستی در همه جا، خشم برای خدا، دشمنی و خشم بر فاسقان: آن کس که امر به معروف کند، پشت مؤمن را نیرومند گرداند؛ و آن که نهی از منکر نماید، بینی فاسق را به خاک مالد؛ آن که در همه جا صداقت داشت، آنچه وظیفه او است به جای آورد؛ و آن که با فاسقان دشمنی و بد خلقی نمود و برای رضای خدا خشمگین شد، خداوند به خاطر او بر دشمنش خشمگین شود. این ایمان، پایه ها و بخش هایش بود.

کفر بر چهار پایه بنا شده است: فسق و (العتو در متن کتاب آمده ولی جای دیگر غلوآمده استّ)تجاوز وتکبرنمودن یا غلوکردن و شک و شبهه.

فسق بر چهار شعبه است: جفا و کوردلی و غفلت و تجاوزکاری: هر کس جفا کند و ستم­گری ورزدحق را کوچک می شمرد و عالمان دین را به شدت دشمن می دارد و بر گناه بزرگ اصرار می ورزد. هر کسی کوردل باشد، یاد خدا را فراموش می کند واز گمان­ها وظن پیروی کند و شیطان پیوسته براو حکم­رانی کند(و او را بسیار به گمراهی خواند)و آن کس که غافل شد ، آرزوها وخواسته­هایش او را فریب دهد و زمانی که پرده از چشمانش گشوده شود (بمیرد) دچار حسرت خواهد شد، آن عذابی را پرودگارش وعده داده بود و گمان تحققش را نداشت، برایش آشکار می­شود.هر کس از امر خداوند تجاوز کند ، پرودگار،قدرت بزرگی و علوش را بر او آشکار می­کندو هما­گونه که در محضر پرودگار کریم به تجاوز وسرکشی پرداخته و در حدود الهی کوتاهی ورزیده(واوامر خدا را نادیده گرفته) با تسلط (و حکم­رانی که بر همه هستی دارد) او را به ذلت وخواری می­کشاند، و به خاطر شکوه وجلالش او را کوچک­ و ناچیز قرار می­دهد.

غلوّ بر چهار شعبه است: تعمّق و فرو رفتن اندیشه­های گوناگون و درگیری ومنازعه در آن و شک وانحراف ازحق و لجاجت ودشمنی­ورزیدن.

هر کس (بیش از حد) تعمّق کند، به حق باز نمی گردد و جز غرق شدن در امور پیچیده چیزی بر او نمی افزاید، و فتنه ای از او رفع نمی شود مگر آنکه فتنه دیگری او را در خود فرو می برد، و دینش از هم گسیخته می شود و در مسأله ای بهم پیچیده فرو می رود.

هر کس دشمنی­ورزد وبه درگیری در نظریه­پردازی­ها روی آورد،ارتباطشان سست گردد(وبه سردی گراید)و طعم تلخ رفتار ناشایستش را می­چشد،. نیکی به چشم او زشت می آید و زشتی به چشم او نیک و هر کس که نیکی­ها به چشمش زشتی جلوه کند از راه­های خوبی ونیکی منحرف خواهد شد و امرش به کجی وکارهایش بر ضرر خودش سوق پیداخواهد کرد، عرصه­ وراه نجات و رهایی از این گرداب انحراف برایش تنک میگردد و و سزاوار است (همان بهتر،این­گونه افراد)که از دین خود برگردند وراهی غیر از راه مومنین حقیقی را پیروی می­کنند

ص: 90

وَ الشَّکُّ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْهَوْلِ وَ الرَّیْبِ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ فَبِأَیِّ آلَاءِ رَبِّکَ یَتَمَارَی الْمُتَمَارُونَ فَمَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِی الرَّیْبِ سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ أَدْرَکَهُ الْآخِرُونَ وَ قَطَعَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیَاطِینِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ مَنْ نَجَا فَبِالْیَقِینِ وَ الشُّبْهَةُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْإِعْجَابِ بِالزِّینَةِ وَ تَسْوِیلِ النَّفْسِ وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ وَ تَلْبِیسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ ذَلِکَ بِأَنَّ الزِّینَةَ تَزِیدُ عَلَی الشُّبْهَةِ وَ أَنَّ تَسْوِیلَ النَّفْسِ یُقْحِمُ عَلَی الشَّهْوَةِ وَ أَنَّ الْعِوَجَ یَمِیلُ مَیْلًا عَظِیماً وَ أَنَّ التَّلْبِیسَ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ فَذَلِکَ الْکُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ وَ النِّفَاقُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَی الْهَوَی وَ الْهُوَیْنَا وَ الْحَفِیظَةِ وَ الطَّمَعِ فَالْهَوَی عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْبَغْیِ وَ الْعُدْوَانِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الطُّغْیَانِ فَمَنْ بَغَی کَثُرَتْ غَوَائِلُهُ وَ غِلَّاتُهُ وَ مَنِ اعْتَدَی لَمْ یُؤْمَنْ بَوَائِقُهُ وَ لَمْ یَسْلَمْ قَلْبُهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْزِلْ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ خَاضَ فِی الْخَبِیثَاتِ وَ مَنْ طَغَی ضَلَّ عَلَی غَیْرِ یَقِینٍ وَ لَا حُجَّةَ لَهُ وَ شُعَبُ الْهُوَیْنَا الْهَیْبَةُ وَ الْغِرَّةُ وَ الْمُمَاطَلَةُ وَ الْأَمَلُ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْهَیْبَةَ تَرُدُّ عَلَی دِینِ الْحَقِّ وَ تُفَرِّطُ الْمُمَاطَلَةُ فِی الْعَمَلِ حِینَ یَقْدَمُ الْأَجَلُ وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ عَلِمَ الْإِنْسَانُ حَسَبَ مَا هُوَ فِیهِ وَ لَوْ عَلِمَ حَسَبَ مَا هُوَ فِیهِ مَاتَ مِنَ الْهَوْلِ وَ الْوَجَلِ وَ شُعَبُ الْحَفِیظَةِ الْکِبْرُ وَ الْفَخْرُ وَ الْحَمِیَّةُ وَ الْعَصَبِیَّةُ فَمَنِ اسْتَکْبَرَ أَدْبَرَ وَ مَنْ فَخَرَ فَجَرَ وَ مَنْ حَمِیَ أَصَرَّ وَ مَنْ أَخَذَتْهُ الْعَصَبِیَّةُ جَارَ فَبِئْسَ الْأَمْرُ أَمْرٌ بَیْنَ الِاسْتِکْبَارِ وَ الْإِدْبَارِ وَ فُجُورٍ وَ جَوْرٍ وَ شُعَبُ الطَّمَعِ أَرْبَعٌ الْفَرَحُ وَ الْمَرَحُ وَ اللَّجَاجَةُ وَ التَّکَاثُرُ وَ الْفَرَحُ مَکْرُوهٌ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَرَحُ خُیَلَاءُ وَ اللَّجَاجَةُ بَلَاءٌ لِمَنِ اضْطَرَّتْهُ إِلَی حَبَائِلِ الْآثَامِ وَ التَّکَاثُرُ لَهْوٌ وَ شُغُلٌ وَ اسْتِبْدَالُ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ فَذَلِکَ النِّفَاقُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ (1).

ص: 91


1- 1. الخصال ج 1 ص 110- 111.

شک بر چهار شعبه است: بازگشتن ،ترسیدن از حق و شبهه­ناک­ گردیدن (شک کردن) و دودلی(تردد) و تن دادن وگردن نهادن (برجهل). و این همان کلام خداوند عز و جل است که می فرماید: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری، «پس به کدامیک از نعمتهای پروردگارت مجادله می کنی». هر کس از آنچه نزد اوست(حقی که یافته) وحشت کند به عقب(به سمت باطل) بر خواهد گشت. و هر کس در دین مجادله کند در شکّ و تردید می افتد، و اوّلین از مؤمنان(به واسطه یقینی که دارند در ایمان) از او سبقت می گیرند و آخرین از آنان به او می رسند، و سم های شیطان او را زیر پا لگد مال می­کند. هر کس در مقابل هلاکت دنیا و آخرت تسلیم شود (وخود را ببازد)بین این دو هلاک می گردد، و هر کس از آن نجات پیدا کرده تنها به سبب یقین است.

شبهه بر چهار شعبه است: اعجاب وخرسندی (وزینت بخشی )، و فریب دادن نفس(با تزیین کردن کردار وگفتار)، و توجیه کجروی ها، و پوشاندن حق به باطل.

به این صورت که زینت بخشیدن(و درست شمردن اندیشه­های باطل) سبب می­شود که شبهه­ها عمیق­تر وگسترده­تر گردند، و فریب دادن (آراسته کردن کردار وگفتار ناپسند )، نفس را به سمت شهوت­ها می­کشاند؛ و کجروی صاحبش را به انحراف عظیمی می اندازد، و پوشاندن حق به باطل، تاریکی­هایی است که برخی از بعضی دیگر بزرگتر است اینها، کفر و پایه ها و شعبه های آن است .

نفاق بر چهار پایه است: هوای نفس و سازشکاری و غضب و طمع.

هوای نفس بر چهار شعبه است: ظلم و دشمنی و شهوت و سرکشی: کسی که ظلم کند ،فساد وتباهی­اش و کینه­ها وتبهکاری­اش فزونی یابد و آن که تجاوزگری کرد از ستم وگمراهی او در امان نخواهند بود و قلب او(از بدی­ها) سالم نمی ماند و هر کس نتواند نفسش را از شهوت­ها بیرون کشد واز خواسته­های نفسش کناره گیرد، در ناپاکی­ها فرو خواهد رفت و هر کس از حدود خداوند سرکشی و طغیان نماید، گمراه خواهد شد بدون اینکه به راهی که می­رود یقین داشته باشد و در این انحراف هیچ حجتی برای عذر پذیرفته نمی­شود عمدا و بدون دلیل گمراه می شود.

سازشکاری بر چهار شعبه است: مغرور گشتن، طول دادن کارهاو بر حذر بودن و عقب انداختن وعده ها.و (امروز وفردا کشانیدن) وآرزوی بلند

و این بدان صورت است که بر حذر بودن از حق باز می دارد، و عقب انداختن وعده ها موجب تفریط در عمل تا هنگام اجل می شود و اگر آرزو نبود انسان حساب آنچه را در آن است می دانست، و اگر انسان حساب آنچه را در آن است می دانست ناگهان از وحشت و ترس می مرد. و مغرور شدن باعث کوتاهی انسان در عمل می شود.

غضب بر چهار شعبه است: تکبر و فخر و غیرت کاذب و تعصّب.

هر کس خود را بالا بگیرد و تکبر ورزد به حق پشت می کند. و هر کس فخربورزد به فسق و فجور مبتلا می شود، و هر کس غیرت کاذب نشان دهد بر گناهان اصرار می ورزد، و هر کس را تعصّب بگیرد ظلم می کند. و چه بد چیزی است در پل صراط کاری که بین پشت کردن به حق و فسق و فجور و اصرار بر گناهان و ظلم باشد.

طمع چهار شعبه است: خوشحالی و شادی بیش از حد و لجاجت و روی هم انباشتن وزیاده خواهی.

خوشحالی وشادمان شدن (به دنیا )نزد خداوند پسندیده نیست، شادی بیش از حد عجب وخودپسندی است، و لجاجت بلایی است برای کسی که او را مجبور به کشیدن بار گناهان کرده است. و روی هم انباشتن لهو و لعب و مشغولیّت است و تبدیل کردن چیزی پست تر به چیزی بهتر می باشد.

و اینها، نفاق و پایه ها و شعبه های آن است.(1)

ص: 91


1- . خصال 1: 110 – 111
«2»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عُمَرَ الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْکُفْرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَةِ وُجُوهٍ فَمِنْهُ کُفْرُ الْجُحُودِ وَ هُوَ عَلَی وَجْهَیْنِ جُحُودٌ بِعِلْمٍ وَ جُحُودٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَأَمَّا الَّذِینَ جَحَدُوا بِغَیْرِ عِلْمٍ فَهُمُ الَّذِینَ حکا [حَکَی] اللَّهُ عَنْهُمْ فِی قَوْلِهِ وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (1)

وَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (2) فَهَؤُلَاءِ کَفَرُوا وَ جَحَدُوا بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَ جَحَدُوا بِعِلْمٍ فَهُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ (3) فَهَؤُلَاءِ کَفَرُوا وَ جَحَدُوا بِعِلْمٍ.

وَ قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ (4) یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْزَلَ عَلَیْهِمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ صِفَةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صِفَةَ أَصْحَابِهِ وَ مَبْعَثَهُ وَ مُهَاجَرَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ (5) فَهَذِهِ صِفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ صِفَةُ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَفَهُ أَهْلُ الْکِتَابِ کَمَا قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ.

ص: 92


1- 1. الجاثیة: 24.
2- 2. البقرة: 6.
3- 3. البقرة: 89.
4- 4. البقرة: 146.
5- 5. الفتح: 29.

روایت2.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام: کفر در کتاب الهی بر پنج وجه است، از جمله کفر انکار، و آن بر دو وجه است: انکار آگاهانه و انکار ناآگاهانه. کسانی که ناآگاهانه انکار می کنند، همان کسانی هستند که خداوند در قرآن از آنان سخن گفته است: «وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»(1){و گفتند: «غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست؛ می میریم و زنده می شویم، و ما را جز طبیعت هلاک نمی کند.» و[لی] به این [مطلب] هیچ دانشی ندارند [و] جز [طریق] گمان نمی سِپرند.} و نیز آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(2){در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند -چه بیمشان دهی، چه بیمشان ندهی- برایشان یکسان است؛ [آنها] نخواهند گروید.} ، پس این افراد کسانی هستند که کفر ورزیده و بدون علم و آگاهی به انکار پرداختند. اما کسانی که آگاهانه انکار کردند، کسانی هستند که خداوند در این آیه معرفی کرده است: «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ»(3){و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند؛ ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد.} این ها کسانی هستند که کفر ورزیده و آگاهانه به انکار پرداختند .

امام صادق علیه السلام فرمود: این آیه در شأن یهود و نصاری نازل شده است: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ»(4) منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله است، «کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ» زیرا خداوند در تورات و انجیل و زبور نشانه های محمد صلی الله علیه و آله و ویژگی یاران و مبعث و مهاجرت ایشان را بیان فرموده بود. در این آیه که می فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ»(5){محمّد (ص) پیامبر خداست؛ و کسانی که با اویند، بر کافران، سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند. علامتِ [مشخصّه] آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است. این صفت ایشان است در تورات، و مَثَلِ آنها در انجیل} این ویژگی رسول خدا صلی الله علیه و آله در تورات و انجیل و نیز ویژگی یاران حضرت است. هنگامی که ایشان به رسالت مبعوث شد، اهل کتاب حضرت صلی الله علیه و آله را شناختند، خدای متعال نیز می فرماید: «فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ».

ص: 92


1- . جاثیه / 24
2- . بقره / 89
3- . بقره / 146
4- . بقره / 146
5- . فتح / 29

وَ کَانَتِ الْیَهُودُ یَقُولُونَ لِلْعَرَبِ قَبْلَ مَجِی ءِ النَّبِیِّ أَیُّهَا الْعَرَبُ هَذَا أَوَانُ نَبِیٍّ یَخْرُجُ بِمَکَّةَ وَ یَکُونُ مُهَاجَرُهُ بِالْمَدِینَةِ وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَفْضَلُهُمْ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَةٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ یَجْتَزِئُ بِالْکِسْرَةِ وَ التُّمَیْرَاتِ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَرِیَّةَ وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی مَنْ لَاقَی یَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ لَنَقْتُلَنَّکُمْ بِهِ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ قَتْلَ عَادٍ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ حَسَدُوهُ وَ کَفَرُوا بِهِ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ وَ مِنْهُ کُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ (1) أَیْ یَتَبَرَّأُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ مِنْهُ کُفْرُ التَّرْکِ لِمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ(2) أَیْ تَرَکَ الْحَجَّ وَ هُوَ مُسْتَطِیعٌ فَقَدْ کَفَرَ وَ مِنْهُ کُفْرُ النِّعَمِ وَ هُوَ قَوْلُهُ لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ(3) أَیْ وَ مَنْ لَمْ یَشْکُرْ نِعْمَةَ اللَّهِ فَقَدْ کَفَرَ فَهَذِهِ وُجُوهُ الْکُفْرِ فِی کِتَابِ اللَّهِ (4).

«3»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَی صَفَاةٍ سَوْدَاءَ فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ قَالَ کَانَ الْمُؤْمِنُونَ یَسُبُّونَ مَا یَعْبُدُ الْمُشْرِکُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَکَانَ الْمُشْرِکُونَ یَسُبُّونَ مَا یَعْبُدُ الْمُؤْمِنُونَ فَنَهَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ سَبِّ آلِهَتِهِمْ لِکَیْلَا یَسُبَّ الْکُفَّارُ إِلَهَ الْمُؤْمِنِینَ فَیَکُونَ الْمُؤْمِنُونَ قَدْ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ فَقَالَ وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (5) الْآیَةَ(6).

ص: 93


1- 1. العنکبوت: 25.
2- 2. آل عمران: 97.
3- 3. النمل: 40.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 28.
5- 5. الأنعام: 108.
6- 6. تفسیر القمّیّ ص 200.

یهودیان پیش از ظهور پیامبر صلی الله علیه و آله به عرب می گفتند: ای قوم عرب، اکنون زمان ظهور پیامبری است که از مکه مبعوث می شود، به مدینه مهاجرت می کند، آخرین و برترین پیامبران است، در چشمانش نشان سرخی و بین کتفش مهر و نشان نبوت را دارد، عبا به تن می کند، به قرصی نان و چند دانه خرما بسنده می کند، بر الاغ بی زین سوار می شود، گشاده رو است، جنگ جو بوده و شمشیرش را بر دوش می گذارد و از هیچ کس ابایی ندارد، حکومت او به دورترین نقاط خواهد رسید، ای قوم عرب بی شک با یاری او شما را همانند قوم عاد از پای در می آوریم.

هنگامی که خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را با این ویژگی ها مبعوث کرد، بر وی حسادت کرده و کفر ورزیدند، خدای متعال در این باره می فرماید: «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ» .

از انواع کفرها، کفر برائت است، آنجا که خداوند می فرماید: «ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ»(1) یعنی برخی از برخی دیگر برائت و بیزاری می جویند. و نیز کفر ترک و انجام ندادن است، آنجا که خداوند می فرماید: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ»(2) یعنی حج را ترک کند در حالی که استطاعت دارد. و از جمله کفر نعمت است، آنجا که خداوند می فرماید: « لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ»(3) یعنی کسی که شکر نعمت الهی را به جای نیاورد، کفر ورزیده است. این انواع کفر در کتاب الهی است.(4)

روایت3.

. تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: از حضرت علیه السلام درباره این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «شرک از حرکت مورچه بر سنگی صاف در شب تار پوشیده تر است» سوال شد. حضرت علیه السلام فرمود: مومنان، معبودانی را که مشرکان به جای خدا می پرستیدند، ناسزا می گفتند و مشرکان نیز خدایی را که مومنان می پرستیدند، دشنام می دادند. خداوند مومنان را از دشنام دادن به خدایان کافران نهی فرمود تا موجب نشود کافران نیز مقابله به مثل کنند و باعث نشود مومنان ناآگاهانه به خداوند شرک نورزند: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»(5)

این آیه بر همین موضوع دلالت دارد.(6)

ص: 93


1- . . عنکبوت / 25
2- . آل عمران / 97
3- . نمل / 40
4- . تفسیر قمی: 28
5- . انعام / 108
6- . تفسیر قمی: 200
«4»

فس، [تفسیر القمی] فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ (1) أَمَّا الْمَسِیحُ فَعَصَوْهُ وَ عَظَّمُوهُ فِی أَنْفُسِهِمْ حِینَ زَعَمُوا أَنَّهُ إِلَهٌ وَ أَنَّهُ ابْنُ اللَّهِ وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا هُوَ اللَّهُ وَ أَمَّا أَحْبَارُهُمْ وَ رُهْبَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ أَطَاعُوا وَ أَخَذُوا بِقَوْلِهِمْ وَ اتَّبَعُوا مَا أَمَرُوهُمْ بِهِ وَ دَانُوا بِمَا دَعَوْهُمْ إِلَیْهِ فَاتَّخَذُوهُمْ أَرْبَاباً بِطَاعَتِهِمْ لَهُمْ وَ تَرْکِهِمْ أَمْرَ اللَّهِ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ الْأَحْبَارُ وَ الرُّهْبَانُ اتَّبَعُوهُ وَ أَطَاعُوهُمْ وَ عَصَوُا اللَّهَ (2).

«5»

فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (3) قَالَ شِرْکُ طَاعَةٍ لَیْسَ شِرْکَ عِبَادَةٍ وَ الْمَعَاصِی الَّتِی یَرْتَکِبُونَ فَهِیَ شِرْکُ طَاعَةٍ أَطَاعُوا فِیهَا الشَّیْطَانَ فَأَشْرَکُوا بِاللَّهِ فِی الطَّاعَةِ لِغَیْرِهِ وَ لَیْسَ بِإِشْرَاکِ عِبَادَةٍ أَنْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ (4).

«6»

فس، [تفسیر القمی] جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا(5) یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَیْ یَکُونُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ اتَّخَذُوهُمْ آلِهَةً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ضِدّاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ مِنْ عِبَادَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَالَ لَیْسَ الْعِبَادَةُ هِیَ السُّجُودَ وَ لَا الرُّکُوعَ إِنَّمَا هِیَ طَاعَةُ الرِّجَالِ مَنْ أَطَاعَ الْمَخْلُوقَ فِی مَعْصِیَةِ الْخَالِقِ فَقَدْ عَبَدَهُ (6).

ص: 94


1- 1. براءة: 32.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 264.
3- 3. یوسف: 106.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 334.
5- 5. مریم: 81.
6- 6. تفسیر القمّیّ ص 415.

روایت4.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام درباره آیه « اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ»(1){اینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیّت گرفتند} فرمود: مسیح علیه السلام را نافرمانی کردند،و چون گمان کردند مسیح خدا و یا فرزند خداست وی را نزد خود بسیار بزرگ نمودند. برخی نیز گفتند مسیح سومین از سه است و عده ای نزی عقیده داشتند او خود خداست. اما خاخام های یهودی و راهب های مسیحی ایشان را اطاعت کرده و هر چه آن گروه گفتند راهبان هم آن را ترویج کردند، و عقائد آنها را نشر نمودند، آنها آن جماعت را برای خود ارباب گرفتند، و امر خدا و رسول و کتاب خدا را رها ساختند و هر چه احبار و راهبان گفتند بکار بستند و آنها را اطاعت کردند. «فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ» هر آنچه خاخام یهود و یا راهب مسیحی فرمان می داد، به کار بسته و پیروی کرده و خداوند را نافرمانی نمودند.(2)

روایت5.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام درباره آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(3) فرمود: شرک اطاعت با شرک عبادت متفاوت است، گناهانی که مرتکب می شوند ناشی از شرکت اطاعت آن ها ناشی می شود، آن ها از شیطان پیروی کردند پس به خداوند در اطاعت شرک ورزیدند و برای او شریک قرار دادند؛ این شرک با شرک عبادت که شریکی برای خدا قائل می شوند، متفاوت است.(4)

روایت6.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا»(5){و به جای خدا، معبودانی اختیار کردند تا برای آنان [مایه] عزت باشد. نه چنین است. به زودی [آن معبودان] عبادت ایشان را انکار می کنند و دشمن آنان می گردند.} فرمود: منظور روز قیامت است، یعنی کسانی را که به جای خداوند گرفتند، روز قیامت دشمن مشرکان شده و از آنان و عبادتشان بیزاری می جویند. سپس حضرت علیه السلام فرمود: عبادت تنها به سجود و رکوع نیست، بلکه عبادت در پیروی بندگان خلاصه می شود، هر کس مخلوقی را در معصیت خالق پیروی نماید، وی را عبادت کرده است.(6)

ص: 94


1- . براءه / 32
2- . تفسیر قمی / 264
3- . یوسف / 106
4- . تفسیر قمی: 334
5- . مریم 84
6- . تفسیر قمی: 415
«7»

فس، [تفسیر القمی]: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ قَالَ عَلَی شَکٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ(1) فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ- عَنِ ابْنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی قَوْمٍ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ دُونَ اللَّهِ وَ خَرَجُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ لَمْ یَعْرِفُوا أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُمْ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَلَی شَکٍّ فِی مُحَمَّدٍ وَ مَا جَاءَ بِهِ فَأَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالُوا نَنْظُرُ فَإِنْ کَثُرَتْ أَمْوَالُنَا وَ عُوفِینَا فِی أَنْفُسِنَا وَ أَوْلَادِنَا عَلِمْنَا أَنَّهُ صَادِقٌ وَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ غَیْرُ ذَلِکَ نَظَرْنَا(2)

فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ انْقَلَبَ مُشْرِکاً یَدْعُو غَیْرَ اللَّهِ وَ یَعْبُدُ غَیْرَهُ فَمِنْهُمْ مَنْ یَعْرِفُ وَ یَدْخُلُ الْإِیمَانُ قَلْبَهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ یُصَدِّقُ وَ یَزُولُ عَنْ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الشَّکِّ إِلَی الْإِیمَانِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْبَثُ عَلَی شَکِّهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْقَلِبُ إِلَی الشِّرْکِ (3).

ص: 95


1- 1. الحجّ: 11.
2- 2. قال البیضاوی فی أنوار التنزیل ص 278: روی أنّها نزلت فی اعاریب قدموا الی المدینة و کان أحدهم إذا صح بدنه و نتجت فرسه مهرا سریا و ولدت امرأته غلاما سویا و کثر ماله و ماشیته قال: ما أصبت منذ دخلت فی دینی هذا إلا خیرا و اطمأن، و ان کان الامر بخلافه قال: ما أصبت الا شرا و انقلب. قال: و عن أبی سعید أن یهودیا أسلم فأصابته مصائب فتشأم بالإسلام فأتی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال: أقلنی! فقال: ان الإسلام لا یقال، فنزلت. و روی مثله الطبرسیّ فی المجمع ج 7 ص 75 عن ابن عبّاس فراجع.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 436، و روی مثله الکلینی فی الکافی ج 2 ص 413 عن علی ابن إبراهیم بسندین آخرین فراجع.

روایت7.

تفسیر قمی: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ» حضرت علیه السلام فرمود: یعنی از روی شک و تردید؛ «فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ»(1){و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد. پس اگر خیری به او برسد بدان اطمینان یابد، و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است.} امام صادق علیه السلام فرمود: این آیه در شأن قومی نازل شده است که خدای یکتا را پرستش کرده و از عبادت غیر خدا روی گردان بودند، از شرک خارج شدند، ولی محمد صلی اللَّه علیه و آله را به پیامبری نشناختند و خداوند را با شک و تردید در نبوت محمد صلی اللَّه علیه و آله پرستیدند و به آن چه بر آن جناب فرمود آمده بود ایمان نیاوردند. آن جماعت خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله رسیدند و عرض کردند: یا رسول اللَّه ما صبر می کنیم اگر مال و فرزندان ما زیاد شد و حال ما بهبودی یافت می دانیم که شما رسول خدا می باشید و اگر این چنین نشد معلوم است که در گفته خود صداقت ندارید.(2)

پس آیه «فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ» یعنی اگر خیری به او برسد اطمینان پیدا می کند، و اگر گرفتار گردد بر می گردد و به حق پشت می کند، این اشخاص در دنیا و آخرت زیان می کنند، آنها خداوند را ترک می گویند و دنبال چیزهایی می روند که سود و زیان ندارند و آنها را عبادت می کنند.

گروهی از آنها کسانی هستند که خدا را می شناسند و ایمان هم در دل آنها جای دارد، و از شک و تردید به طرف ایمان می آیند، گروهی در شک خود می مانند و در حیرت فرو می روند و دسته ای هم از ایمان به طرف شرک می روند و غیر خدا را عبادت می کنند.(3)

ص: 95


1- . حج / 11
2- . بیضاوی در انوار التنزیل: 278 می گوید: روایت شده است این آیه در شأن اعرابی است که وارد مدینه شدند، یکی از آن ها هنگامی که جسمش سلامتی یافت و اسبش کره ای و همسرش پسری را به دنیا آورد و مال و چهارپایانش زیاد شدند، گفت: از زمانی که این دین را پذیرفته ام جز خیر ندیده ام. و اگر خلاف این بود می گفت: جز شر چیزی ندیده ام و از دین برمی گشت. از ابو سعید نقل شده است: یک یهودی پس از آنکه اسلام آورد، دچار مصیبت هایی شد و نسبت به اسلام بدبین گردید. نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفت اسلام مرا باطل کن وآن را از عهده من وارهان ، حضرت فرمودند که اسلام قابل فسخ نیست و نمی­توان آن را از عهده باز کرد پس آن مرد از حضور حضرت بازگشت روایت مشابهی را طبرسی از ابن عباس در مجمع 7: 75 نقل کرده است.
3- . تفسیر قمی: 436؛ روایت مشابهی را کلینی در کافی 2: 413 از علی بن ابراهیم با دو سند دیگر نقل کرده است.
«8»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْعَوَامَّ یَزْعُمُونَ أَنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ عَلَی الْمِسْحِ الْأَسْوَدِ(1)

فَقَالَ لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُشْرِکاً حَتَّی یُصَلِّیَ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَذْبَحَ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَدْعُوَ لِغَیْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

«9»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ وَ قَالَ مِنْهُ تَحْوِیلُ الْخَاتَمِ لِیَذْکُرَ الْحَاجَةَ وَ شِبْهُ هَذَا(3).

«10»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ قَالَ: حَدَّثَنِی مَنْ سَأَلَهُ یَعْنِی الصَّادِقَ علیه السلام هَلْ یَکُونُ کُفْرٌ لَا یَبْلُغُ الشِّرْکَ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْکُفْرَ هُوَ الشِّرْکُ ثُمَّ قَامَ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ نَعَمْ الرَّجُلُ یَحْمِلُ الْحَدِیثَ إِلَی صَاحِبِهِ فَلَا یَعْرِفُهُ فَیَرُدُّهُ عَلَیْهِ فَهِیَ نِعْمَةٌ کَفَرَهَا وَ لَمْ یَبْلُغِ الشِّرْکَ (4).

«11»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ سُئِلَ عَنِ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ أَیُّهُمَا أَقْدَمُ قَالَ الْکُفْرُ أَقْدَمُ وَ ذَلِکَ أَنَّ إِبْلِیسَ أَوَّلُ مَنْ کَفَرَ وَ کَانَ کُفْرُهُ غَیْرَ الشِّرْکِ لِأَنَّهُ لَمْ یَدْعُ إِلَی عِبَادَةِ غَیْرِ اللَّهِ وَ إِنَّمَا دَعَا إِلَی ذَلِکَ بَعْدُ فَأَشْرَکَ (5).

ص: 96


1- 1. المسح- بالکسر- البلاس یقعد علیه، و الکساء من شعر کثوب الرهبان، و فی نسخة الکمبانیّ:« المسیح» و المناسب من معانیه هنا: المندیل الاخشن کما فی اقرب الموارد.
2- 2. الخصال ج 1 ص 67.
3- 3. معانی الأخبار ص 379.
4- 4. معانی الأخبار ص 137.
5- 5. قرب الإسناد ص 23.

روایت8.

خصال، عباس بن زید از امام صادق علیه السلام نقل کرد: از حضرت علیه السلام پرسیدم: عرض کردم، عوام می پندارند شرک از حرکت مورچه بر پارچه سیاه(1) در شب تار پوشیده تر است. حضرت فرمود: بنده مشرک نمی شود مگر اینکه برای غیر خدا نماز بخواند، و یا برای غیر خدا قربانی کند و یا به غیر خدا دعوت کند.(2)

روایت9.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: شرک از حرکت مورچه هم مخفی تر می باشد، یکی از موارد شرک دادن انگشتری برای عرض حاجت و مانند آن می باشد.(3)

روایت10.

معانی الاخبار: عبد الغفار جازی نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا کفری هست که به شرک منجر نشود؟ حضرت علیه السلام فرمود: کفر همان شرک است. سپس برخاست و وارد مسجد شد، آنگاه رو به من کرده و فرمود: آری، انسان خوب آن است که حدیثی را برای رفیقش نقل کند، او هم حدیث را نفهمیده رد کند، این کفران نعمت هست ولی شرک نیست.(4)

روایت11.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: سوال می شود: کدامیک از کفر و شرک مقدم هستند؟ کفر مقدم بر شرک است، به این دلیل که ابلیس اولین کسی است که کفر ورزید و کفرش با شرک متفاوت است، چرا که او به عبادت غیر خدا فرا نخواند و و او کسی را به عبادت غیر خداوند دعوت نکرد، ولی بعد از آن دعوت کرد و مشرک شد.(5)

ص: 96


1- . مسح، با کسره، زیراندازی که روی آن می نشینند، جامه ای از مو مانند لباس راهبان، در نسخه کمبانی آمده است: «مسیح» و معنای مناسب آن در اینجا: دستمال و پارچه خشن است، همانطور که برای نزدیک ترین معانی به کار می رود
2- . خصال 1: 67
3- . معان الاخبار: 379
4- . معان الاخبار: 137
5- . قرب الاسناد: 23
«12»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (1) قَالَ الْعُتُلُّ الْعَظِیمُ الْکُفْرُ وَ الزَّنِیمُ الْمُسْتَهْتَرُ بِکُفْرِهِ (2).

«13»

یر، [بصائر الدرجات] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الْهَیْثَمِ التَّمِیمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا هَیْثَمُ التَّمِیمِیُّ إِنَّ قَوْماً آمَنُوا بِالظَّاهِرِ وَ کَفَرُوا بِالْبَاطِنِ فَلَمْ یَنْفَعْهُمْ شَیْ ءٌ وَ جَاءَ قَوْمٌ مِنْ بَعْدِهِمْ فَآمَنُوا بِالْبَاطِنِ وَ کَفَرُوا بِالظَّاهِرِ فَلَمْ یَنْفَعْهُمْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ لَا إِیمَانَ بِظَاهِرٍ إِلَّا بِبَاطِنٍ وَ لَا بِبَاطِنٍ إِلَّا بِظَاهِرٍ(3).

«14»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ الْوَاسِطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَنِ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ أَیُّهُمَا أَقْدَمُ فَقَالَ مَا عَهْدِی بِکَ تُخَاصِمُ النَّاسَ قُلْتُ أَمَرَنِی هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِی الْکُفْرُ أَقْدَمُ وَ هُوَ الْجُحُودُ قَالَ لِإِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ (4).

«15»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ (5) قَالَ تَرْکُ الْعَمَلِ الَّذِی أَقَرَّ بِهِ مِنْ ذَلِکَ أَنْ یَتْرُکَ الصَّلَاةَ مِنْ غَیْرِ سُقْمٍ وَ لَا شُغْلٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ الْکَبَائِرُ أَعْظَمُ الذُّنُوبِ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ هِیَ أَعْظَمُ مِنْ تَرْکِ الصَّلَاةِ قَالَ إِذَا تَرَکَ الصَّلَاةَ تَرْکاً لَیْسَ مِنْ أَمْرِهِ کَانَ دَاخِلًا فِی وَاحِدَةٍ مِنَ السَّبْعَةِ(6).

ص: 97


1- 1. القلم: 13.
2- 2. معانی الأخبار ص 149، و المستهتر- بالفتح علی بناء المفعول یقال: استهتر الرجل بکذا- علی ما لم یسم فاعله- صار مستهترا به أی مولعا به لا یتحدث بغیره و لا یفعل غیره، و فی اللسان: یقال« استهتر فلان فهو مستهتر: إذا کان کثیر الاباطیل، و فی نسخة الکمبانیّ« المستهزئ بکفره».
3- 3. بصائر الدرجات ص 536.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 34، و الآیة فی سورة البقرة: 34.
5- 5. المائدة: 5.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 296.

روایت12.

معانی الاخبار: محمد بن مسلم نقل می کند: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ»(1) پرسیدم، فرمود: عتل کسی را گویند که کفرش بزرگ باشد، و زنیم هم کسی است که علنا گناه می کند و حریص بر گناه می باشد.(2)

روایت13.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام فرمود: ای هیثم تمیمی، قومی در ظاهر ایمان اورده و در باطن کفر می ورزند، هیچ سودی برایشان ندارد. قومی پس از آن ها آمده و در باطن ایمان آوردند و در ظاهر کافر شدند، و این نیز سودی برایشان ندارد. ایمان به ظاهر و باطن بستگی دارد و بدون یکی از آنها سودی ندارد.(3)

روایت14.

تفسیر عیاشی: موسی بن بکر واسطی: از ابا الحسن موسی بن جعفر علیه السلام درباره اینکه کدامیک از شرک و کفر مقدم هستند، پرسیدم. من تا حال مشاهده نکرده بودم که تو با مردم مجادله کنی، گفت: هشام بن حکم به من گفته این موضوع را از شما سؤال نمایم، امام فرمود: کفر مقدم است و معنی آن انکار می باشد خداوند در باره ابلیس فرمود: أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ.(4)

روایت15.

تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ»(5) واگذاردن اعمالی است که به آن اقرار کرده است ولی به آن عمل نمی کند. یکی از آن موارد ترک نماز بدون هیچ عذری می باشد، گوید: عرض کردم گناهان کبیره بزرگترین گناهان هستند، فرمود: آری، گفتم: از ترک نماز هم بزرگتر می باشند، فرمود: هر گاه نماز را بدون سبب و عذری انجام ندهد از گناهان هفتگانه است.(6)

ص: 97


1- . قلم / 13
2- . معانی الاخبار: 146، المستهتر (بی توجه) – مفتوحه بنا بر مفعول بودن، می گویند: مرد درباره فلان موضوع سهل انگار است – بر آنچه که نامیده نمی شود فاعل است - صار مستهترا به: به آن مشتاق شده، جز در مورد آن صحبت نمی کند، و جز آن انجام نمی دهد. در «لسان» آمده: استهتر فلان فهو مستهتر: هرگاه دروغ هایش زیاد باشد. در نسخه کمبانی آمده است: «المستهزئ بکفره»: کفرش را مسخره می کند.
3- . بصائر الدرجات: 536 کمبانی
4- . تفسیر عیاشی 1: 34؛ بقره / 34
5- . مائده / 5
6- . تفسیر عیاشی 1: 296
«16»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: أَدْنَی مَا یَخْرُجُ بِهِ الرَّجُلُ مِنَ الْإِسْلَامِ أَنْ یَرَی الرَّأْیَ بِخِلَافِ الْحَقِّ فَیُقِیمَ عَلَیْهِ قَالَ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ قَالَ الَّذِی یَکْفُرُ بِالْإِیمَانِ الَّذِی لَا یَعْمَلُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ لَا یَرْضَی بِهِ (1).

«17»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ قَالَ هُوَ تَرْکُ الْعَمَلِ حَتَّی یَدَعَهُ أَجْمَعَ قَالَ مِنْهُ الَّذِی یَدَعُ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً لَا مِنْ شُغْلٍ وَ لَا مِنْ سُکْرٍ یَعْنِی النَّوْمَ (2).

«18»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ فَقَالَ یَعْنِی بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (3).

«19»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ قَالَ فَقَالَ مِنْ ذَلِکَ مَا اشْتُقَّ فِیهِ (4).

«20»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَعَ بَعْضِ أَصْحَابِنَا فِیمَا یَرْوِی النَّاسُ عَنِ النَّبِیِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ أَنَّهُ مَنْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ وَ مَنْ لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ أَمَّا مَنْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ فَهَذَا الشِّرْکُ الْبَیِّنُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ(5) وَ أَمَّا قَوْلُهُ مَنْ لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَاهُنَا النَّظَرُ هُوَ مَنْ لَمْ یَعْصِ اللَّهَ (6).

«21»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (7) قَالَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَا وَ حَیَاتِکَ (8).

ص: 98


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 297.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 297.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 297.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 297.
5- 5. المائدة: 72.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 335.
7- 7. یوسف: 106.
8- 8. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.

روایت16.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: نزدیک ترین چیزی که انسان را از اسلام خارج می کند، این است که ناحقی را ببیند و بر آن بماند. حضرت علیه السلام فرمود: «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» کسی که با وجود ایمان کفر می ورزد، کسی است که به دستورات الهی عمل نکرده و به آن خشنود نمی شود.(1)

روایت17.

تفسیر عیاشی: امام علیه السّلام فرمودند: تفسیر آیه شریفه وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ آن است که او اعمال دینی را ترک می گوید تا آنگاه که به هیچ یک عمل نمی کند، مانند کسی که از روی تعمد نماز نمی خواند یعنی به خاطرگرفتاری به کاری .آن را ترک نکرده است یا اینکه خواب نمانده است ولی نماز را بی جهت ترک کرده است(2)

روایت18.

تفسیر عیاشی: جابر از امام باقرعلیه السلام نقل کرد: از حضرت درباره آیه «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» {و هر کس در ایمان خود شکّ کند، قطعاً عملش تباه شده} پرسیدم. فرمود: منظور ولایت علی علیه السلام است، «وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ». {و در آخرت از زیانکاران است}(3)

روایت19.

تفسیر عیاشی: هارون بن خارجه نقل کرد: از امام صادق علیه السلام درباره «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» پرسیدم. فرمود: یکی از موارد آن اعمالی است که به خاطر سختی مورد عمل قرار نمی گیرد آدم راحت طلب بعضی از کارهای دینی را که انجام آن زحمت دارد ترک می کند و به آن اعتنایی ندارد.(4)

روایت20.

تفسیر عیاشی: زراره می گوید: به امام صادق علیه السلام نامه نوشته و از ایشان درباه این حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم که می فرماید: «هر کس به خداوند شرک بورزد، جهنم بر او واجب می شود، و هر کس به خدا شرک نورزد، بهشت بر او واجب می شود». حضرت علیه السلام فرمود: هر کس به خدا شرک بورزد، این شرک آشکار است، و خداوند می فرماید: «مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ» (5) و اما اینکه هر کس به خدا شرک نورزد بهشت بر او واجب می شود، امام صادق علیه السلام فرمود: منظور کسی است که گناه نکند وبر پرودگارش عصیان نورزد .(6)

روایت21.

تفسیر عیاشی: زراره می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(7){و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند.} پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: یکی از موارد شرک آن است که مردی به شما می گوید: به جانت سوگند. (8)

ص: 98


1- . تفسسیر عیاشی 1: 297
2- . تفسسیر عیاشی 1: 297
3- . تفسسیر عیاشی 1: 297
4- . تفسسیر عیاشی 1: 297
5- . مائده / 72
6- . تفسسیر عیاشی 1: 335
7- . یوسف / 106
8- . تفسسیر عیاشی 2: 199
«22»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ قَالَ کَانُوا یَقُولُونَ نُمْطَرُ بِنَوْءِ کَذَا وَ بِنَوْءِ کَذَا(1) وَ مِنْهَا أَنَّهُمْ کَانُوا یَأْتُونَ الْکُهَّانَ فَیُصَدِّقُونَهُمْ فِیمَا یَقُولُونَ (2).

«23»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: شِرْکٌ لَا یَبْلُغُ بِهِ الْکُفْرَ(3).

«24»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: شِرْکُ طَاعَةٍ قَوْلُ الرَّجُلِ لَا وَ اللَّهِ وَ فُلَانٍ وَ لَوْ لَا اللَّهُ وَ فُلَانٌ وَ الْمَعْصِیَةُ مِنْهُ (4).

«25»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ: هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا اللَّهُ وَ أَنْتَ مَا صُرِفَ عَنِّی کَذَا وَ کَذَا وَ أَشْبَاهَ ذَلِکَ (5).

«26»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: شِرْکُ طَاعَةٍ وَ لَیْسَ بِشِرْکِ عِبَادَةٍ وَ الْمَعَاصِی الَّتِی یَرْکَبُونَ مِمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهَا النَّارَ شِرْکُ طَاعَةٍ أَطَاعُوا الشَّیْطَانَ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ فِی طَاعَتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ بِشِرْکِ عِبَادَةٍ فَیَعْبُدُونَ مَعَ اللَّهِ غَیْرَهُ (6).

«27»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ: فِی قَوْلِهِ وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ قَالَ هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا فُلَانٌ لَهَلَکْتُ وَ لَوْ لَا

ص: 99


1- 1. النوء بالفتح: النجم إذا مال للغروب و أصل النوء سقوط نجم بالغد فی المغرب و طلوع نجم بحیاله من ساعته فی المشرق فی کل لیلة الی ثلاثة عشر یوما و هکذا کل نجم منها الی انقضاء السنة ما خلا الجبهة، فان لها أربعة عشر یوما. و انما یکون ذلک لنجوم الاخذ و هی منازل القمر و هی ثمانیة و عشرون نجما، فلکل نجم رقیب، هذا هو الأصل، ثمّ سموا کل نجم منها باسم فعله، فقالوا: استقینا بنوء کذا و استمطرنا به قال أبو عبید: و لم نسمع فی النوء أنّه السقوط الا فی هذه المواضع، و کانت العرب تضیف الامطار و الریاح و الحرّ و البرد الی الساقط منها، و قال الأصمعی: الی الطالع منها فی سلطانه فیقولون مطرنا بنوء کذا. راجع الصحاح ص 79، و سیأتی فی ج 58 من البحار من هذه الطبعة ص 312- 346 بحث فی ذلک.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 199.

روایت22.

تفسیر عیاشی: یعقوب بن شعیب: از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ» پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: آنها می گفتند: در هنگام غروب فلان ستاره و یا طلوع فلان ستاره باران خواهد بارید، و این عقیده یکی از موارد شرک می باشد(1)، و همچنین آنها به کاهنان معتقد بودند. (2)

روایت23.

تفسیر عیاشی: امام رضا علیه السّلام در تفسیر این آیه شریفه فرمودند: آن شرکی است که به حد کفر نمی رسد.(3)

روایت24.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: شرک اطاعت کردن از آن مردی است که چنین معتقد است: اگر فلان کس و خداوند نبودند، چنان کاری انجام نمی گرفت و یا اینکه اگر فلان شخص نبود کارم درست نمی شد و گناهی از او سر زند.(4)

روایت25.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: شرک طاعت آن است که مردی بگوید: اگر تو نبودی من گرفتار مشکلات می شدم و مانند این گونه سخنان.(5)

روایت26.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمودند: شرک طاعت غیر از شرک عبادت است گناهانی که موجب می شوند آدمی به جهنم سقوط کند، شرک طاعت به حساب می آیند، آنها از شیطان اطاعت کردند و در طاعت مشرک شدند، ولی آن طور نبود که غیر خداوند را عبادت کنند و او را پرستش نمایند.(6)

روایت27.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: تفسیر آیه شریفه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ» آن است که مردی به دیگری می گوید: اگر فلان شخص نبود من نابود می شدم، و اگر

ص: 99


1- . النوء، با فتحه، غروب و یا سقوط ستاره [ در منازل بیست و هشت گانه ماه] است. اصل «نوء» سقوط ستاره صبح هنگام در مغرب و طلوع ستاره ای دیگر در نقطه مقابلش در مشرق است. در هر سیزده شب یکبار ستاره غروب کرده، به غیر از منزل جبهه که چهارده روز به طول می انجامد، این روند تا پایان سال ادامه دارد. این مورد فقط در منازل بیست و هشت گانه ماه صورت می گیرد، اصل درداین است که هر ستاره نگهبانی داشته باشد، در ستاره شناسی عربی هر یک از این ستارگان را به حوادثی که در آن برهه زمانی اتفاق می افتاد، نسبت می دادند، مثلا می گفتند: با طلوع فلان ستاره آب درخواست نمودیم و باران طلب نمودیم. ابوعبیده می گوید: واژه «النوء» فقط در اینجا به سقوط تعبیر شده است و در جای دیگر نشنیده ایم. عرب باران و یاد و سرما و گرما را به سقوط این سترگن نسبت می دادند. اصمعی گوید: به ستاره ای نسبت می دادند که در زمان طلوعش آن اتفاق رخ داده بود، پس می گفتند: با طلوع این ستاره باران بارید. صحاح: 79 و نیز در ج 58 بحار چاپ بیروت ص 312 – 346 به این موضوع پرداخته شده است. به این کتاب مراجعه کنید.
2- . تفسیر عیاشی 2: 199
3- . تفسیر عیاشی 2: 199
4- . تفسیر عیاشی 2: 199
5- . تفسیر عیاشی 2: 199
6- . تفسیر عیاشی 2: 199

فُلَانٌ لَأَصَبْتُ کَذَا وَ کَذَا وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَضَاعَ عِیَالِی أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ لِلَّهِ شَرِیکاً فِی مُلْکِهِ یَرْزُقُهُ وَ یَدْفَعُ عَنْهُ قَالَ قُلْتُ فَیَقُولُ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفُلَانٍ لَهَلَکْتُ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهَذَا(1).

«28»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالُوا: سَأَلْنَاهُمَا فَقَالا شِرْکُ النِّعَمِ (2).

«29»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: قَالَ شِرْکُ طَاعَةٍ لَیْسَ شِرْکُ عِبَادَةٍ فِی الْمَعَاصِی الَّتِی یَرْتَکِبُونَ فَهِیَ شِرْکُ طَاعَةٍ أَطَاعُوا فِیهَا الشَّیْطَانَ فَأَشْرَکُوا بِاللَّهِ فِی الطَّاعَةِ غَیْرَهُ وَ لَیْسَ بِإِشْرَاکِ عِبَادَةٍ أَنْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ (3).

«30»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، بِالْإِسْنَادِ الْآتِی فِی کِتَابِ فَضْلِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: وَ أَمَّا الْکُفْرُ الْمَذْکُورُ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَخَمْسَةُ وُجُوهٍ مِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا کُفْرٌ فَقَطْ وَ الْجُحُودُ یَنْقَسِمُ عَلَی وَجْهَیْنِ وَ مِنْهَا کُفْرُ التَّرْکِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ مِنْهَا کُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ مِنْهَا کُفْرُ النِّعَمِ فَأَمَّا کُفْرُ الْجُحُودِ فَأَحَدُ الْوَجْهَیْنِ مِنْهُ جُحُودُ الْوَحْدَانِیَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ یَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ لَا بَعْثَ وَ لَا نُشُورَ وَ هَؤُلَاءِ صِنْفٌ مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ صِنْفٌ مِنَ الدَّهْرِیَّةِ الَّذِینَ یَقُولُونَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ذَلِکَ رَأْیٌ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ اسْتَحْسَنُوهُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (4) وَ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (5) أَیْ لَا یُؤْمِنُونَ بِتَوْحِیدِ اللَّهِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ هُوَ الْجُحُودُ مَعَ الْمَعْرِفَةِ بِحَقِیقَتِهِ قَالَ تَعَالَی وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا(6) وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ کانُوا مِنْ

ص: 100


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 200.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 200.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 200.
4- 4. البقرة: 78.
5- 5. البقرة: 6.
6- 6. النمل: 14.

فلان کس مانع نمی شد من به مقصود خود می رسیدم.

اگر آن شخص به داد من نرسیده بود خانواده ام از بین می رفتند، مگر شما در این موارد مشاهده نمی کنید که او برای خداوند شریک قائل شده و در دفع دشمنان و جلب روزی غیر از خدا را عنوان کرده است، گوید: گفتم: اگر بگوید خداوند بر من منت نهاد و فلان شخص را به کمک من رسانید چگونه است، فرمود: این چنین مانعی ندارد.(1)

روایت28.

تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرمود: از ایشان پرسیدیم و فرمودند: منظور شرک نعمت است. (2)

روایت29.

تفسیر عیاشی: زراره از امام باقر علیه السلام پرسید، حضرت فرمود: شرک طاعت از شرک عبادت جداست، شرک طاعت در گناهانی است که مرتکب می شوند. و شرکی است که شیطان در آن اطاعت شده، پس با اطاعت از غیر خدا، به خداوند شرک ورزیده اند، و به معنای شریک قرار دادن در پرستش خداوند نیست.(3)

روایت30.

تفسیر نعمانی: در کتاب فضل القرآن از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده: کفر ورزیدن در کتاب خدا بر پنج وجه است: کفر جحود، و جحود بر دو وجه است، و دیگر کفر به وسیله ترک آنچه خدا بدان فرمان داده، کفر برائت و کفر نعمت، اما کفر جحود همان انکار ربوبیّت است و آن قول کسانی است که گویند: نه پروردگاری و نه بهشتی و نه دوزخی و آن قول دو دسته از زنادقه است که به آنها دهری مذهب گویند، و هم آنهایند که گویند «ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ» {و هلاک نکند ما را جز دهر} و آن دینی است که از روی سلیقه و پسند خویش و بدون بررسی و تحقیق و کاوش برای خود مقرر کردند، و خدا (در باره آنان) فرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» (4)و نیز فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(5){راستی آن کسانی که کافرند برای آنها فرق ندارد که بیمشان دهی یا بیمشان ندهی، ایمان نمی آورند} مقصود کفر نسبت به توحید و شناسائی خدا تعالی است، این یکی از دو وجوه کفر است.

و وجه دیگرش: انکار با معرفت است و به این معنا که منکر بداند حق است و با این حال انکار کند، مطلب نزد او ثابت باشد و خدا عز و جل در این باره فرموده است: «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»(6) و نیز «وَ کانُوا مِنْ

ص: 100


1- تفسیر عیاشی 2: 200
2- . تفسیر عیاشی 2: 200
3- . تفسیر عیاشی 2: 200
4- . بقره / 78
5- . بقره / 6
6- . نمل / 14

قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ (1) أَیْ جَحَدُوهُ بَعْدَ أَنْ عَرَفُوهُ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْکُفْرِ فَهُوَ کُفْرُ التَّرْکِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ هُوَ مِنَ الْمَعَاصِی قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ إِلَی قَوْلِهِ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ (2) فَکَانُوا کُفَّاراً لِتَرْکِهِمْ مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِإِقْرَارِهِمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ عَلَی الظَّاهِرِ دُونَ الْبَاطِنِ فَلَمْ یَنْفَعْهُمْ ذَلِکَ لِقَوْلِهِ تَعَالَی فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْکُفْرِ فَهُوَ مَا حَکَاهُ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ (3) فَقَوْلُهُ کَفَرْنا بِکُمْ أَیْ تَبَرَّأْنَا مِنْکُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فِی قِصَّةِ إِبْلِیسَ وَ تَبَرِّیهِ مِنْ أَوْلِیَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ (4) أَیْ تَبَرَّأْتُ مِنْکُمْ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً(5) الْآیَةَ.

وَ أَمَّا الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْکُفْرِ وَ هُوَ کُفْرُ النِّعَمِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ سُلَیْمَانَ علیه السلام هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ(6) الْآیَةَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ(7) وَ قَالَ تَعَالَی فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ (8)

ص: 101


1- 1. البقرة: 89.
2- 2. البقرة: 85- 84.
3- 3. الممتحنة: 4.
4- 4. إبراهیم: 22.
5- 5. العنکبوت: 25.
6- 6. النمل: 40.
7- 7. إبراهیم: 7.
8- 8. البقرة: 152.

قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ»(1)

یعنی پس از اینکه آن را شناختند، آن را انکار کردند.

وجه سوم از وجوه کفر، کفر ترک است، ترک انچه خداوند به آن فرمان داده و ارتکاب گناهان است، خدای متعال می فرماید: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ» تا آنجا که می فرماید: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ»(2). به خاطر ترک دستورات الهی کافر شدند، و به خاطر اقرار به زبان، نسبت ایمان به آن ها داده شده است، اما اقراری که ظاهری بوده و باطنی نیست و هیچ سودی برایشان ندارد، خدای متعال در این خصوص می فرماید: «فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» تا آخر آیه.

وجه چهارم کفر، آن است که خدای متعال از قول ابراهیم علیه السلام می فرماید: «کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ»(3) آنجا که می فرماید: «کَفَرْنا بِکُمْ» یعنی از شما بیزاری جستم، و خداوند نیز در داستان ابلیس و بیزاری جستن تا روز قیامت از انسان هایی که پیرو او هستند «إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ»(4) یعنی از شما بیزاری جستم، خدای متعال می فرماید: «إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» تا آنجا که می فرماید «ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً»(5)

و اما وجه پنجم کفر، کفر نعمت است. خدای متعال درباره سخن سلیمان علیه السلام می فرماید: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ(6) تا آخر آیه و نیز می فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»(7) و نیز آنجا که می فرماید: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ»(8)

ص: 101


1- . بقره / 89
2- . بقره / 84 – 85
3- . ممتحنه / 4
4- . ابراهیم / 22
5- . عنکبوت / 25
6- . نمل / 40
7- . ابراهیم / 7
8- . بقره / 152

فَأَمَّا مَا جَاءَ مِنْ ذِکْرِ الشِّرْکِ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَمِنْ أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ قَوْلُهُ تَعَالَی لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ(1) فَهَذَا شِرْکُ الْقَوْلِ وَ الْوَصْفِ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الثَّانِی مِنَ الشِّرْکِ فَهُوَ شِرْکُ الْأَعْمَالِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (2) وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (3) أَلَا إِنَّهُمْ لَمْ یَصُومُوا لَهُمْ وَ لَمْ یُصَلُّوا وَ لَکِنَّهُمْ أَمَرُوهُمْ وَ نَهَوْهُمْ فَأَطَاعُوهُمْ وَ قَدْ حَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلَالًا وَ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ فَهَذَا شِرْکُ الْأَعْمَالِ وَ الطَّاعَاتِ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الشِّرْکِ فَهُوَ شِرْکُ الزِّنَی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(4) فَمَنْ أَطَاعَ نَاطِقاً فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کَانَ النَّاطِقُ یَنْطِقُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ کَانَ یَنْطِقُ عَنْ غَیْرِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَدْ عَبَدَ غَیْرَ اللَّهِ وَ أَمَّا الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الشِّرْکِ فَهُوَ شِرْکُ الرِّیَاءِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(5) فَهَؤُلَاءِ صَامُوا وَ صَلَّوْا وَ اسْتَعْمَلُوا أَنْفُسَهُمْ بِأَعْمَالِ أَهْلِ الْخَیْرِ إِلَّا أَنَّهُمْ یُرِیدُونَ بِهِ رِئَاءَ النَّاسِ فَأَشْرَکُوا لِمَا أَتَوْهُ مِنَ الرِّیَاءِ فَهَذِهِ جُمْلَةُ وُجُوهِ الشِّرْکِ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَمَّا مَا ذُکِرَ مِنَ الظُّلْمِ فِی کِتَابِهِ فَوُجُوهٌ شَتَّی فَمِنْهَا مَا حَکَاهُ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ لُقْمَانَ لِابْنِهِ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ (6) وَ مِنَ الظُّلْمِ مَظَالِمُ النَّاسِ فِیمَا بَیْنَهُمْ مِنْ مُعَامَلَاتِ الدُّنْیَا وَ هو [هِیَ] شَتَّی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ

ص: 102


1- 1. المائدة: 72.
2- 2. یوسف: 106.
3- 3. براءة: 31.
4- 4. أسری: 64.
5- 5. الکهف: 110.
6- 6. لقمان: 13.

و اما شرکی که در کتاب الهی بیان شده است، چهار وجه دارد: «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ»(1) و شامل شرک قول و وصف است .

دومین وجه شرک، شرک اعمال است. خدای متعال می فرماید: «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(2) و نیز « اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ»(3)

آن ها نه روزه گرفته و نه نماز خواندند، اما به آن ها امر کرده و انان اطاعت نمودند، حلال را بر آن ها حرام و حرام را بر آن ها حلال کردند، پس بی آنکه خود بدانند آن ها را پرستش کردند. این شرک اعمال و عبادت هاست.

اما وجه سوم شرک، شرک زناست. خدای متعال می فرماید: «شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»(4) هر کس به سخن­وری گوش فرا دهد او را عبادت کرده، اگر سخن­ور از خداوند سخن می گوید خدا را عبادت کرده و اگر غیر از خدا می گوید غیر خدا را پرستیده است.

قسمت چهارم از شرک، شرک ریا می باشد، خداوند متعال می فرماید: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» (5){هر کس می خواهد خدا را ملاقات کند باید کار نیک انجام دهد و در عبادت برای خداوند شریک نیاورد}.

این گونه جماعت روزه می گیرند و نماز بر پا می دارند و کارهای خیر هم انجام می دهند ولی در نیت خود خالص نمی باشند و برای خودنمائی و تظاهر کارها را می کنند. اینها که در بالا ذکر شد اقسام شرک می باشند که خداوند آنها را در کتاب خود ذکر کرده است.

اما ظلم در کتاب خداوند اقسامی دارد: یکی از آنها ظلمی است که خداوند از لقمان نقل می کند و می فرماید: «یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»(6)، {ای فرزند من شرک نیاور که شرک ظلم بزرگی می باشد}. یکی از اقسام ظلم، ظلم هائی است که مردم در باره یک دیگر انجام می دهند، و در معاملات و روابط خود با همدیگر نسبت به هم ستم می کنند، خداوند می فرماید:

وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ

ص: 102


1- . مائده / 72
2- [1] . یوسف / 106
3- . براءه / 31
4- . أسری / 64
5- . کهف / 110
6- . لقمان / 13

عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ (1) الْآیَةَ فَأَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ زِیَادَةَ الْکُفْرِ فَمِنْ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ(2) وَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ (3) وَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً(4) الْآیَةَ وَ غَیْرُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ.

«31»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنَ الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (5) قَالَ یُطِیعُ الشَّیْطَانَ مِنْ حَیْثُ یُشْرِکُ.

«32»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الرَّیْبُ کُفْرٌ.

ص: 103


1- 1. الأنعام: 93.
2- 2. براءة: 37.
3- 3. براءة: 125.
4- 4. النساء: 137.
5- 5. یوسف: 106.

عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ(1) کسانی که زیاده روی در کفر را انکار می کنند، باید متوجه شوند که خداوند گفته های آنان را رد کرده و فرموده: «إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ»(2)،

و یا در جای دیگر می فرماید: «وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ»(3)،

{کسانی که دلشان بیمار است پلیدی روی پلیدی می آید و آنها در حال کفر خواهند مرد} و در جای دیگر فرمودند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً}(4) تا آخر آیه، {کسانی که ایمان آوردند و بعد کافر شدند، بار دیگر ایمان آوردند و باز کافر شدند و بر کفر خود افزودند}، و آیه های دیگری که در این خصوص درکتاب الهی بیان شده است.

روایت31.

مشکاه الانوار به نقل از محاسن: امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(5)

فرمود: یعنی کسانی که از شیطان پیروی کرده و مشرک می شود.

روایت32.

الامامه و التبصره: موسی بن جعفر علیه السلام از پدران بزرگوارشان، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: شک و تردید، کفر محسوب می شود.

ص: 103


1- . انعام / 93
2- . براءه / 37
3- . براءه / 125
4- . نساء / 137
5- . یوسف / 106

باب 99 أصول الکفر و أرکانه

روایات

«1»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أُصُولُ الْکُفْرِ ثَلَاثَةٌ الْحِرْصُ وَ الِاسْتِکْبَارُ وَ الْحَسَدُ فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام حِینَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَی أَنْ أَکَلَ مِنْهَا وَ أَمَّا الِاسْتِکْبَارُ فَإِبْلِیسُ حِینَ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ اسْتَکْبَرَ وَ أَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَا آدَمَ حَیْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ (1).

بیان

کأن المراد بأصول الکفر ما یصیر سببا للکفر أحیانا لا دائما و للکفر أیضا معان کثیرة منها ما یتحقق بإنکار الرب سبحانه و الإلحاد فی صفاته و منها ما یتضمن إنکار أنبیائه و حججه أو ما أتوا به من أمور المعاد و أمثالها و منها ما یتحقق بمعصیة الله و رسوله و منها ما یکون بکفران نعم الله تعالی إلی أن ینتهی إلی ترک الأولی.

فالحرص یمکن أن یصیر داعیا إلی ترک الأولی أو ارتکاب صغیرة أو کبیرة حتی ینتهی إلی جحود یوجب الشرک و الخلود فما فی آدم علیه السلام کان من الأول ثم تکامل فی أولاده حتی انتهی إلی الأخیر فصح أنه أصل الکفر و کذا سائر الصفات.

و قیل قد کان إباء إبلیس من السجود عن حسد و استکبار و إنما خص الاستکبار بالذکر لأنه تمسک به حیث قال أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ (2) أو لأن الاستکبار أقبح من الحسد انتهی.

و قوله فأما الحرص فهو مبتدأ و قوله فإن إلی قوله أکل منها

ص: 104


1- 1. الکافی ج 2 ص 289.
2- 2. الأعراف 12، ص 76.

باب نود و نهم : اصول کفر و ارکان آن

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: ریشه های کفر بر سه گونه است: حرص، استکبار و حسد، اما حرص همان است که بر آدم غلبه کرد و او را وادار نمود تا از آن درخت بخورد، در صورتی که خداوند او را از نزدیک شدن به آن درخت نهی کرده بود.

اما استکبار و خودخواهی، همان است که شیطان را برای سجده کردن بر آدم علیه السّلام منع کرد و او به خاطر تکبر آدم را سجده ننمود، و اما حسد، آن است که دو فرزند آدم را با هم دشمن ساخت تا آنجائی که یکی از آنها برادرش را کشت. (1)

شرح

منظور از اصول کفر آن است که گاهی موجب کفر می گردد، و نه همیشگی نیست. کفر معانی زیادی دارد. یکی انکه موجب انکار خدای سبحان و کفر ورزیدن در صفات او می گردد، دیگر کفری است که به انکار پیامبران علیهم السلام و حجت های الهی و یا انکار معاد و امثال آن می شود. یکی آنکه موجب نافرمانی خدا و رسولش شده و دیگر آنکه به کفران نعمت های الهی می انجامد تا انجا که به ترک اولی منتهی می شود.

حرص ممکن است موجب ترک اولی و ارتکاب صغیره و کبیره شده تا انجا که به انکار بیانجامد و به شرک و دوام آن ختم شود. آنچه که در در ابتدا در وجود آدم علیه السلام قرار داشت، در فرزندانش تکامل یافت تا به آخرین نفر رسید. این سخن درست است که حرص مانند دیگر صفت ها اصل و ریشه کفر می باشد.

می گویند: خودداری ابلیس از سجده بر آدم، از حسد و خودبزرگ بینی او نشأت می گیرد، وی خودبزرگ بینی را در سخن اظهار کرده است، زیرا آنجا که می گوید «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»(2) به غرور و خودبزرگ بینی متوسل شده و یا به این دلیل که خود بزرگ بینی ناپسندتر از حسد است.

عبارت «فأما الحرص» مبتدا و «فإن» تا «أکل منها» خبر است.

ص: 104


1- . کافی 2: 289
2- . اعراف 12: 76

خبر و العائد تکرار المبتدإ وضعا للظاهر موضع المضمر مثل الْحَاقَّةُ مَا الْحَاقَّةُ و قوله فإبلیس بتقدیر فمعصیة إبلیس و کذا قوله فابنا آدم بتقدیر فمعصیة ابنی آدم أی معصیة أحدهما کما قیل.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْکَانُ الْکُفْرِ أَرْبَعَةٌ الرَّغْبَةُ وَ الرَّهْبَةُ وَ السَّخَطُ وَ الْغَضَبُ (1).

بیان

أرکان الکفر قریب من أصوله و لعل المراد بالرغبة الرغبة فی الدنیا و الحرص علیها أو اتباع الشهوات النفسانیة و بالرهبة الخوف من فوات الدنیا و اعتباراتها بمتابعة الحق أو الخوف من القتل عند الجهاد و من الفقر عند أداء الزکاة و من لؤم اللائمین عند ارتکاب الطاعات و إجراء الأحکام.

و قیل الخوف من فوات الدنیا و الهم من زوالها و هو یوجب صرف العمر فی حفظها و المنع من أداء حقوقها و بالسخط عدم الرضا بقضاء الله و انقباض النفس فی أحکامه و عدم الرضا بقسمه و بالغضب ثوران النفس نحو الانتقام عند مشاهدة ما لا یلائمها من المکاره و الآلام.

«3»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَوَّلَ مَا عُصِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سِتٌّ حُبُّ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ وَ حُبُّ الطَّعَامِ وَ حُبُّ النَّوْمِ وَ حُبُّ الرَّاحَةِ وَ حُبُّ النِّسَاءِ(2).

بیان

حب الدنیا أی مال الدنیا و البقاء فیها للذاتها و مألوفاتها لا للطاعة و حب الرئاسة بالجور و الظلم و الباطل أو فی نفسها لا لإجراء أوامر الله و هدایة عباده و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و حب الطعام لمحض اللذة لا لقوة الطاعة أو الإفراط فی حبه بحیث لا یبالی من حلال حصل أو من حرام و کذا حب النوم أی الإفراط فیه بحیث یصیر مانعا عن الطاعات الواجبة أو المندوبة أو

ص: 105


1- 1. الکافی ج 2 ص 289.
2- 2. الکافی ج 2 ص 289.

ضمیر عائد تکرار مبتدا بوده که در موضع ضمیر به کار رفته است، مانند «الْحَاقَّةُ مَا الْحَاقَّةُ». عبارت «فإبلیس»، معصیت إبلیس را در تقدیر دارد. همچنین منظور از عبارت «فابنا ادم»، در واقع گناه فرزندان آدم است، یعنی معصیت یکی از فرزندان آدم.

روایت2.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: کفر چهار رکن دارد: رغبت وشوق ومیل، رهبت وبیم، خشم از نارضایت و غضب.(1)

شرح

پابه های کفر به اصول ان نزدیک است، ممکن است منظور از رغبت، میل و تمایل به دنیا و حرص نسبت به ان و یا پیروی از شهوت های نفسانی باشد. رهبت، ترس بخاطر از دست دادن دنیا و اعتبارهای دنیوی با پیروی از حق بوده و یا ترس از کشته شدن در جهاد، و ترس از فقر هنگام پرداخت زکات، و ترس از سرزش سرزنش کنندگان هنگام اطاعت از خدا و اجرای احکام الهی است.

ترس بخاطر از دست دادن دنیا و غم و اندوه بابت زوال آن است که موجب می شود انسان عمر خود را در راه حفظ آن صرف نماید، و نیز مانع از ادای حقوق می گردد. سخط: ناخشنودی از قضای الهی و گرفتگی خاطر بابت احکام الهی و نارضایتی از قسمت است. غضب: تحریک نفس برای انتقام جویی است، هنگامی که درد و رنج هایی به او رسد و با ناملایمت ها رو به رو شود .

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل فرمود: اولین سسب نافرمانی خداوند شش چیز بود: حب دنیا، حب ریاست، حب خوراک، حب خواب، حب راحتی، حب زنان.(2)

شرح

منظور از حب دنیا، حب مال و جاودانگی در آن و برخوردار شدن از لذت ها و چیزهایی است که به آن انس گرفته است و نه اطاعت از خدا. حب ریاست: منظور ریاست با ظلم و جور و باطل و یا ریاست به نوبه خود، چرا که هدف از آن اجرای احکام الهی و هدایت خلق و امر به معروف و نهی از منکر نیست. حب خوراک: طعام خوردن فقط برای لذت نه اینکه به او قدرت عبادت دهد و نیز افراط در حب خوراک به طوری که ابایی نداشته باشد که از راه حلال به دست آمده است و یا حرام. حب خواب: به گونه ای که مانع از اطاعت های واجب و یا محوله شده

ص: 105


1- . کافی 2: 289
2- . کافی 2: 289

فی نفسه لا للتقوی علی الطاعة و کذا حب الاستراحة علی الوجهین و کذا حب النساء أی الإفراط فیه بحیث ینتهی إلی ارتکاب الحرام أو ترک السنن و الاشتغال عن ذکر الله بسبب کثرة معاشرتهن أو ما یوجب إطاعتهن فی الباطل و إلا فقد

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اخْتَرْتُ مِنْ دُنْیَاکُمْ الطِّیبَ وَ النِّسَاءَ.

«4»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ (1)

جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمُنْکَرِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمَعْرُوفِ (2).

بیان

المنکر ما حرمه الله أو ما علم بالشرع أو العقل قبحه و یحتمل شموله للمکروه أیضا.

و قال الشهید الثانی قدس سره المنکر المعصیة قولا أو فعلا و قال أیضا هو الفعل القبیح الذی عرف فاعله قبحه أو دل علیه و المعروف ما عرف حسنه عقلا أو شرعا و قال الشهید الثانی رحمه الله هو الطاعة قولا أو فعلا و قال رحمه الله یمکن بتکلف دخول المندوب فی المعروف.

«5»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ یَزِیدَ الصَّائِغِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ إِنْ حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِنْ وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِنِ ائْتُمِنَ خَانَ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ هِیَ أَدْنَی الْمَنَازِلِ مِنَ الْکُفْرِ وَ لَیْسَ بِکَافِرٍ(3).

ص: 106


1- 1. خثعم بن أنمار: قبیلة من القحطانیة تنتسب الی خثعم بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان، و قال الجوهریّ فی الصحاح ج 5 ص 1909 خثعم أبو قبیلة و هو خثعم بن أنمار و یقال لهم: من معد، و صاروا بالیمن و قال النووی فی تهذیب الأسماء و اللغات ص 289، قیل: خثعم جبل سمیت به لنزولها ایاه و تعاقدها علیه، و قیل غیر ذلک. راجع معجم قبائل العرب ج 1 ص 331.
2- 2. الکافی ج 2 ص 289 و 290.
3- 3. الکافی ج 2 ص 290.

و یا حب خواب به نوبه خود است، و نه برای تقوا و فرمانبرداری از خداوند. حب آسایش بر دو نوع است. حب زنان: یعنی زیاده روی در آن، به گونه ای که منجر به ارتکاب حرام و یا ترک سنت و به دلیل معاشرت زیاد با آن ها موجب سرگرم شدن و غافل شدن از یاد خدا گردد، و یا در امر باطل از آنان پیروی کند.

وگرنه به طور کلی ناپسند نمی­باشد، که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: از دنیای شما دو چیز را انتخاب کرده ام: عطر و زن.

روایت4.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی از قبیله خثعم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و عرض کرد: کدام عمل نزد خدا از همه ناپسندتر است؟ فرمود: شرک به خدا. عرض کرد: پس از آن کدام عمل؟ فرمود: رفت و آمد نکردن با خویشاوندان. عرض کرد: پس از آن کدام عمل؟ فرمود: امر به کار زشت و بازداشتن از کار خوب.(1)

شرح

منکر عملی را گویند که خداوند آن را حرام کرده است و یا در شرع و یا به وسیله عقل، زشتی آن عمل مشخص شود، ممکن است عمل مکروه را نیز شامل شود.

شهید الثانی قدس سره، می گوید: منکر، انجام معصیت است، با زبان و یا در عمل. و نیز می گوید: عمل زشتی است که شخص از زشتی آن باخبر باشد و یا چیزی بر زشتی آن دلالت کند. معروف: عملی است که عقلا و شرعا حسن آن را بدانند. شهید الثانی رحمه الله علیه، معتقد است: معروف اطاعت از خداست، زبانی باشد و یا عملی. و نیز می گوید: ممکن است انجام دادن مستحبات نیز از اقسام معروف به شمار آید

روایت5.

کافی: یزید صائغ نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم:شخصی دارای چنین صفاتی است ، اگر سخنی گوید، دروغ باشد؛، و اگر قولی دهد، خلف وعده کند و اگر امین قرارگیرد، خیانت کند، او چه جایگاهی دارد؟ فرمود: در نزدیکترین منازل کفر است، ولی کافر نیست (نزدیکست که گناهانش او را بکفر رساند).(2)

ص: 106


1- . کافی 2: 289 و 290
2- . کافی 2: 290
بیان

علی هذا الأمر صفة رجل و جملة إن حدث خبر أدنی المنازل أی أقربها من الکفر أی الذی یوجب الخلود فی النار و لیس بکافر بهذا المعنی و إن کان کافرا ببعض المعانی و یشعر بکون خلف الوعد معصیة بل کبیرة و المشهور استحباب الوفاء به.

«6»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ عَلَامَةِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ (1).

بیان

الشقاء و الشقوة و الشقاوة سوء العاقبة بالعقاب فی الآخرة ضد السعادة و هی حسن العاقبة باستحقاق دخول الجنة و جمود العین کنایة عن بخلها بالدموع و هو من توابع قسوة القلب و هی غلظته و شدته و عدم تأثره من الوعید بالعقاب و المواعظ قال الله تعالی فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ (2) و کون تلک الأمور من علامة الشقاء ظاهر و فیه تحریص علی ترک تلک الخصال

و طلب أضدادها بکثرة ذکر الله و ذکر عقوباته علی المعاصی و التفکر فی فناء الدنیا و عدم بقاء لذاتها و فی عظمة الأمور الأخرویة و مثوباتها و عقوباتها و أمثال ذلک.

«7»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله الَّذِی یَمْنَعُ رِفْدَهُ وَ یَضْرِبُ عَبْدَهُ وَ یَتَزَوَّدُ وَحْدَهُ فَظَنُّوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً هُوَ شَرٌّ مِنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِمَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی لَا یُرْجَی خَیْرُهُ وَ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ فَظَنُّوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً هُوَ شَرٌّ مِنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِمَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْمُتَفَحِّشُ اللَّعَّانُ الَّذِی إِذَا ذُکِرَ عِنْدَهُ الْمُؤْمِنُونَ لَعَنَهُمْ وَ إِذَا ذَکَرُوهُ

ص: 107


1- 1. الکافی ج 2 ص 290.
2- 2. الزمر: 22.

شرح

«علی هذا الامر» صفت­های شخص منظور است. جمله «أن حدث» خبر، أدنی المنازل: نزدیک ترین منازل به کفر، یعنی موجب جاودانگی در آتش می شود، و با این وجود کافر محسوب نمی شود، گرچه در برخی از معانی و عبارت ها به معنای کافر است، خلف وعده گناهی بزرگ بوده و مستحب بودن وفای به عهد مشهور است.

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: از نشانه های شقاوت بدبختی، خشکی چشم و قساوت قلب و حرص زیاد در طلب دنیا و اصرار بر گناه است.(1)

شرح

الشقاء و شقوه و شقاوه: عاقبت بد و کیفر در آخرت است و متضاد سعادت است. سعادت به معنای عاقبت نیکو و ورود به بهشت می باشد. منظور از خشکی چشم، بخل ورزیدن نسبت به اشک چشم است که از پیامدهای قساوت قلب به شمار می رود. قساوت قلب، سخت شدن و تاثیر نپذیرفتن از پندها و وعده کیفر است. خداوند می فرماید: «فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ»(2){پس وای بر آنان که از سخت دلی یاد خدا نمی کنند}. این نشانه های ظاهری شقاوت است، و با ذکر زیاد خداوند و یادآوری کیفر گناهان و تفکر پیرامون فناپذیری دنیا و جاودانگی نبودن لذت های آن و عظمت امور اخروی و پاداش ها و کیفرهای آن و امثال این امور، به ترک این ویژگی ها و درخواست ضد آن تشویق می نماید.

روایت7.

کافی: امام باقر علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه خواند و فرمود: آیا شما را به بدترین مردم خبر دهم؟ گفتند آری، ای رسول خدا صلی الله علیه و آله. حضرت فرمود: کسی که از صله و بخشش دریغ کند، و بنده خود را بزند، و تنها بخورد، آنها گمان کردند خدا مخلوقی را بدتر از او نیافریده است.

سپس فرمود: بدتر از این را بشما خبر بدهم؟ گفتند: آری، یا رسول اللَّه! فرمود: کسی که بخیرش امید نیست و از شرش ایمنی نباشد، آنها گمان کردند خدا مخلوقی را بدتر از او نیافریده است.

سپس فرمود: شما را خبر بدهم به بدتر از این؟ عرض کردند: آری، یا رسول اللَّه! فرمود: کسی که زیاد فحش دهد و لعنت کند، چون مؤمنین را نزدش نام برند آنها را لعنت کند و چون آنها یادش کنند

ص: 107


1- . کافی 2: 290
2- . زمر / 22

لَعَنُوهُ (1).

بیان

الذی یمنع رفده الرفد بالکسر العطاء و الصلة و هو اسم من رفده رفدا من باب ضرب أعطاه و أعانه و الظاهر أنه أعم من منع الحقوق الواجبة و المستحبة و یضرب عبده أی دائما أو فی أکثر الأوقات أو من غیر ذنب أو زائدا علی القدر المقرر أو مطلقا فإن العفو من أحسن الخصال و یتزود وحده أی یأکل زاده وحده من غیر رفیق مع الإمکان أو أنه لا یعطی من زاده غیره شیئا من عیاله و غیرهم و قیل أی لا یأخذ نصیب غیره عند أخذ العطاء و هو بعید.

ثم اعلم أنه لا یلزم حمل هذه الخصال علی الأمور المحرمة فإنه یمکن أن یکون الغرض عد مساوی الأخلاق لا المعاصی.

و التفحش المبالغة فی الفحش و سوء القول و اللعان المبالغة فی اللعن و هو من الله الطرد و الإبعاد من الرحمة و من الخلق السب و الدعاء علی الغیر و قریب منه ما فی النهایة.

«8»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّی وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ (2) وَ قَالَ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ (3) وَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا(4).

بیان

اعلم أنه کما یطلق المؤمن و المسلم علی معان کما عرفت فکذلک

ص: 108


1- 1. الکافی ج 2 ص 290.
2- 2. الأنفال: 58.
3- 3. النور: 7.
4- 4. الکافی ج 2 ص 290، و الآیة فی مریم: 54.

لعنتش کنند.

شرح

«الذی یمنع رفده» رفد (با کسره) عطا و صله و ارتباط، و اسم است. از رفده رفدا، از باب ضرب، و به معنای: به او عطا کرد و بخشش نمود. این طور که مشخص است، شامل خودداری از حقوق واجب و مستحب می شود. «ضرب عبده» یعنی دائم و یا گاه گاهی، و یا به معنای بی گناه بودن بنده است و یا این زدن بیش از اندازه معین و یا زدن به طور مطلق معنا می دهد. چرا که بخشش از ویژگی های نیکو است.

«یتزود وحده» یعنی غذای خود را به تنهایی و بدون دوست و همراه می خورد، با وجود اینکه امکان همراهی دیگران برایش فراهم است. و یا به این معناست که از زاد و توشه خود به خانواده و دیگران نمی دهد، و برخی می گویند به این معناست که سهم دیگری را هنگام گرفتن عطا نمی پردازد، که البته این معنا بعید است.

در نظر داشته باشید، این ویژگی ها لزوما شامل امور حرام نشده و ممکن است منظور زشتی های اخلاقی باشد و نه گناهان.

«التفحش» مبالغه در فحش و بددهنی است. «اللعان» مبالغه در لعن و نفرین است، اگر از سوی خداوند باشد به معنای طرد شدن و دوری از رحمت الهی است و اگر از سوی مردم باشد، به معنای ناسزا و نفرین کردن کسی می باشد. آنچه در کتاب نهایه آمده است، به این معانی نزدیک است.

روایت8.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: سه ویژگی است که اگر در کسی وجود داشته باشد ، منافق است گرچه نماز بخواند و روزه بگیرد و گمان کنند مسلمان است: کسی که چون وی را امین بدانند، خیانت کند، چون سخن گوید، دروغ باشد و چون قول دهد، خلف وعده نماید. خدای عز و جل در کتاب خود می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ»(1){زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد.} و نیز «أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ»(2){لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد} و نیز می فرماید: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا».(3){و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود} .

شرح

همانطور که می دانید، مؤمن و مسلم بر معانی خاصی اطلاق می شود.

ص: 108


1- . انفال / 58
2- . نور / 7
3- . کافی 2: 290 و مریم / 54

یطلق المنافق علی معان منها أن یظهر الإسلام و یبطن الکفر و هو المعنی المشهور و منها الریاء و منها أن یظهر الحب و یکون فی الباطن عدوا أو یظهر الصلاح و یکون فی الباطن فاسقا و قد یطلق علی من یدعی الإیمان و لم یعمل بمقتضاه و لم یتصف بالصفات التی ینبغی أن یکون المؤمن علیها فکان باطنه مخالفا لظاهره و کأنه المراد هنا و سیأتی معانی النفاق فی بابه إن شاء الله تعالی و المراد بالمسلم هنا المؤمن الکامل المسلم لأوامر الله و نواهیه و لذا عبر بلفظ الزعم المشعر بأنه غیر صادق فی دعوی الإسلام.

من إذا ائتمن أی علی مال أو عرض أو سر خان صاحبه و قیل المراد به من أصر علی الخیانة کما یدل علیه قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ حیث لم یقل إن الله لا یحب الخیانة و یدل علی أنه کبیرة لا یقبل معها عمل و إلا کان محبوبا فی الجملة.

و أما الاستدلال بآیة اللعان فلأنه علق اللعنة بمطلق الکذب و إن کان مورده الکذب فی القذف و لو لم یکن مستحقا للعن لم یأمره الله بهذا القول و أما قوله علیه السلام و فی قوله عز و جل فلعله علیه السلام إنما غیر الأسلوب لعدم صراحة الآیة فی ذمه بل إنما یدل علی مدح ضده و بتوسطه یشعر بقبحه و إنما لم یذکر علیه السلام الآیة التی هی أدل علی ذلک حیث قال یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (1) و سیأتی الاستدلال به فی خبر آخر إما لظهوره و اشتهاره أو لاحتمال معنی آخر کما سیأتی و قیل کلمة «فی» فی «فی قوله» بمعنی مع أی قال فی سورة الصف ما هو مشهور فی ذلک مع قوله فی سورة مریم وَ اذْکُرْ لدلالته علی مدح ضده.

«9»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَبْعَدِکُمْ مِنِّی شَبَهاً؟

ص: 109


1- 1. الصف: 2 و 3.

بر این اساس، منافق نیز بر معانی خاصی اطلاق می شود، از جمله کسی که تظاهر به اسلام می کند و در باطن کافر است، و این مشهورترین معنای آن است؛ و نیز به معنای ریا می باشد؛ و کسی که تظاهر به دوستی می کند اما در باطن دشمن است، و یا تظاهر به صلاح و درستکاری نموده اما در باطن فاسق است. گاهی ممکن است بر کسی اطلاق شود که ادعای ایمان دارد اما بر حسب مقتضای ایمان عمل نمی کند، و به ویژگی هایی که لازم است یک مومن داشته باشد، پایبند نیست، پس باطنش با ظاهرش در تناقض است. گویا منظور از منافق در اینجا همین معناست. إن شاء الله، دیگر معانی منافق در باب مربوط به آن بیان می شود.

منظور از مسلمان در اینجا، مومنی می باشد که به طور کامل تسلیم اوامر و نواهی الهی است؛ لذا در اینجا از لفظ «الزعم» (ادعا و گمان) برای منافق استفاده شده است، و به این نکته اشاره دارد که وی در دعوی خود صادق نیست.

«اذا ائتمن» یعنی بر مال و آبرو و یا رازی خیانت کند. می گویند مراد از آن، کسی است که بر خیانت اصرار دارد، همانطور که خدای متعال می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ»، زیرا خداوند نفرمود: قطعا خداوند خیانت را دوست ندارد؛ این امر بر این نکته دلالت دارد که اصرار در خیانت گناه بزرگی بوده و با وجود آن عملی پذیرفته نمی شود. اگر غیر از این بود، در جمله عبارت «دوست داشتن» به کار می رفت.

اما استدلال به آیه «اللعان» به این دلیل است که لعن را به مطلق کذب و دروغ اطلاق می نماید، گرچه منظور از دروغ گفتن در لعان و رسواسازی باشد؛ اگر سزاوار لعن نبود، خداوند با چنین لفظی بیان نمی فرمود. اما سخن حضرت صلی الله علیه و آله که فرمود «فی قوله عز و جل»، ممکن است اسلوب تغییر داده باشد، چرا که آیه صراحتا دروغ را نکوهش نکرده است، بلکه فقط ضد آن (صداقت) را ستوده است، از این طریق می توان زشتی دروغ را دریافت .

حضرت صلی الله علیه و آله، آیه ای مانند «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ»(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.} که با صراحت بیشتری دروغ را نکوهش می کند، بیان نفرمود. این استدلال در جای دیگری بیان خواهد شد. این استدلال یا به دلیل مشخص بودن آن بوده است و یا به دلیل اشتهار و شناخته بودن آن و یا به احتمال دربرداشتن معنای دیگری است که ذکر خواهد شد.

کلمه «فی» در«فی قوله»، به معنای «مع» است. یعنی در سوره صف چنین فرمود. آنچه که در اینجا مشهور است، سخن خدای متعال در سوره مریم است که با لفظ «واذکر» بیان شده و دلالت بر مدح متضاد دروغ (راستگویی) دارد.

روایت9.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: می خواهید شما را به دورترین تان فرد در صفات و ویژگی­ها از من خبر دهم؟

ص: 109


1- . صف / 2 و 3

قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْفَاحِشُ الْمُتَفَحِّشُ الْبَذِیُّ الْبَخِیلُ الْمُخْتَالُ الْحَقُودُ الْحَسُودُ الْقَاسِی الْقَلْبِ الْبَعِیدُ مِنْ کُلِّ خَیْرٍ یُرْجَی غَیْرُ الْمَأْمُونِ مِنْ کُلِّ شَرٍّ یُتَّقَی (1).

بیان

الفحش القول السیئ و الکلام الردی و کل شی ء جاوز الحد فهو فاحش و منه غبن فاحش و التفحش کذلک مع زیادة تکلف و تصنع و قیل المراد بالمتفحش الذی یقبل الفحش من غیره فالفاحش المتفحش الذی لا یبالی ما قال و لا ما قیل له و الأول أظهر و بعد من کان کذلک من مشابهة الرسول صلی الله علیه و آله ظاهر لأنه صلی الله علیه و آله کان فی غایة الحیاء و کان یحترز عن الفحش فی القول حتی أنه کان یعبر عن الوقاع و البول و التغوط بالکنایات بل بأبعدها تأسیا بالرب سبحانه فی القرآن.

قال فی النهایة فیه إن الله یبغض الفاحش المتفحش الفاحش ذو الفحش فی کلامه و فعاله و المتفحش الذی یتکلف ذلک و یتعمده و قد تکرر ذکر الفاحش و الفاحشة و الفواحش فی الحدیث و هو کل ما یشتد قبحه من الذنوب و المعاصی و کثیرا ما ترد الفاحشة بمعنی الزنی و کل خصلة قبیحة فهی فاحشة من الأقوال و الأفعال و قال البذاء بالمد الفحش فی القول و فلان بذی اللسان.

و فی المصباح بذا علی القوم یبذو بذاء بالفتح و المد سفه و أفحش فی منطقه و إن کان کلامه صدقا فهو بذی علی فعیل و فی النهایة فیه من جر ثوبه خیلاء لم ینظر الله إلیه الخیلاء بالضم و الکسر الکبر و العجب یقال اختال فهو مختال و فیه خیلاء و مخیلة أی کبر و تقیید الخیر و الشر بکونه مرجوا أو یتقی منه إما للتوضیح أو للاحتراز و الأول کأنه أظهر.

«10»

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ إِلَی سَلْمَانَ قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَلَاکَ عَبْدٍ نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ فَإِذَا نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا خَائِناً مَخُوناً فَإِنْ کَانَ خَائِناً مَخُوناً نَزَعَ مِنْهُ الْأَمَانَةَ فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَةُ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا فَظّاً غَلِیظاً فَإِذَا کَانَ فَظّاً غَلِیظاً

ص: 110


1- 1. الکافی ج 2 ص 291.

عرض کردند بفرمائید. فرمود: کسی که فحش می دهد و بد زبان و بخیل است، انسان مغرور و کینه توز و متکبر و حسود می باشند، قساوت دارد، اهل خیر نیست، و مرتکب هر فسادی می شود.(1)

شرح

«الفحش» سخن زشت و پست را گویند و هر چیزی که از حد خود بگذرد آن را«فاحش» میخوانند، مانند: زیان آشکار. التفحش نیز ناسزاگویی همراه با تکلف زیاد است. می گویند منظور از متفحش، کسی است که ناسزا گویی دیگران را در مورد خود می پذیرد. «الفاحش المتفحش» کسی را گویند که به آنچه درباره او می گویند یا هر حرفی که به او زده می­شود، بی توجه است. معنای اول آشکارتر و واضح تر می باشد.

دور بودن چنین کس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، به این دلیل است که حضرت بسیار با حیا بوده و نه تنها از فحاشی کاملا به دور بودند، بلکه به پیروی از نحوه بیان خداوند در قرآن، عبارت هایی مانند: نزدیکی و ادرار و قضای حاجت کردن و حتی دیگر موارد را به صورت کنایه بیان می فرمود.

در نهایه آمده است: قطعا خداوند از فاحش متفحش بیزار است. فاحش: کسی که در کلام و در عمل ناسزا گوید، متفحش: کسی که از روی عمد و بسیار

ناسزاگویی می کند. عبارت فاحش (ناسزاگو) و فاحشه(روسپی) و فواحش (ج فاحشه: عمل زشت) در حدیث زیاد تکرار شده است، که بر شدت زشتی این گناهان دلالت دارد. کلمه فاحشه در بسیاری از موارد به معنای زنا بوده و هر گفتار یا کردار زشت و ناپسند را فاحشه گویند.

البذاء (با مد) به ناسزاگویی در سخن اطلاق می شود و به اصطلاح می گویند: فلانی بد دهن است.

در مصباح ذکر شده است: بذا علی القوم: آن قوم را دشنام داد، یبذو بذاء (با فتحه و مد) یعنی در منطق و سخن خود ناسزاگویی کرد، پس او بددهن است. بذیء بر وزن فعیل می باشد.

در نهایه آمده است: هر کس از روی غرور دنباله لباس خود را بر زمین بکشد، خداوند به او نظر نمی کند. الخیلاء (با ضمه و کسره) به معنای کبر و غرور است. می گویند: اختال یعنی تکبر ورزید، پس او متکبر است؛ و فیه خیلاء و مخیله: به معنای کبر و غرور می باشد. قید بستن خیر و شر، یعنی امید خیر به او داشتن و یا بازداشتن از شر وی، خواه برای مشخص شدن نیکی او باشد، و خواه برای پرهیز کردن از شر وی. معنای اول واضح تر است.

روایت10.

کافی: سلمان نقل کرد: هر گاه خدای عز و جل هلاک بنده ای را خواهد (او را مستحق لطف و توفیق نداند) حیا را از او بگیرد و چون حیا را از او گرفت او بمردم خیانت کند و مردم باو، و چون چنین کرد، امانت بکلی از او بر کنار شود، و چون امانت از او رخت بربست، همواره خشن و سخت دل شود، و چون خشن و سخت دل شد،

ص: 110


1- . کافی 2: 291

نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَةُ الْإِیمَانِ فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَةُ الْإِیمَانِ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا شَیْطَاناً مَلْعُوناً(1).

بیان

إذا أراد الله هلاک عبد لعله کنایة عن علمه سبحانه بسوء سریرته و عدم استحقاقه اللطف نزع منه الحیاء أی سلب التوفیق منه حتی یخلع لباس الحیاء و هو خلق یمنع من القبائح و التقصیر فی حقوق الخلق و الخالق فإذا نزع منه الحیاء المانع من ارتکاب القبائح لم تلقه إلا خائنا مخونا و قد مر معنی الخائن و ذمه.

و أما المخون فیحتمل أن یکون بفتح المیم و ضم الخاء أی یخونه الناس فذمه باعتبار أنه السبب فیه أو المراد أنه یخون نفسه أیضا و یجعله مستحقا للعقاب فهو خائن لغیره و لنفسه و بهذا الاعتبار مخون ففی کل خیانة خیانتان أو یکون بضم المیم و فتح الخاء و فتح الواو المشددة منسوبا إلی الخیانة مشهورا بها أو بکسر الواو المشددة أی ینسب الناس إلی الخیانة مع کونه خائنا فی القاموس الخون أن یؤتمن الإنسان فلا ینصح خانه خونا و خیانة و اختانه فهو خائن و قد خانه العهد و الأمانة و خونه تخوینا نسبه إلی الخیانة و نقضه نزعت منه الأمانة لأنها ضد الخیانة.

فإن قیل کان هذا معلوما لا یحتاج إلی البیان قلت یحتمل أن یکون المراد أنه إذا لم یبال من الخیانة یصیر بالآخرة إلی أنه یسلب منه الأمانة بالکلیة أو المعنی أنه یصیر بحیث لا یأتمنه الناس علی شی ء.

لم تلقه إلا فظا غلیظا فی القاموس الفظ الغلیظ السیئ الخلق القاسی الخشن الکلام انتهی و الغلظة ضد الرقة و المراد هنا قساوة القلب و غلظته کما قال تعالی وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ (2) و تفرع هذا علی نزع الأمانة ظاهر لأن الخائن لا سیما من یعلمه الناس کذلک لا بد من أن یعارض الناس و یجادلهم فیصیر

ص: 111


1- 1. الکافی ج 2 ص 291.
2- 2. آل عمران: 159.

رشته ایمان از او بریده شود، و چون رشته ایمان از او بریده شود، او را جز شیطانی ملعون نبینی (صفاتش همه شیطانی شود و مورد لعنت خدا و ملائکه قرار گیرد).(1)

شرح

«هرگاه خداوند هلاک بنده ای را بخواهد» ممکن است کنایه از علم خدای سبحان به ذات بد او و بی لیاقتی او برای دریافت لطف الهی باشد. «نزع منه الحیاء» یعنی توفیق الهی از او سلب شده تا آنجا که لباس حیا را بیرون می آورد ، حیایی که مانع از انجام عمل زشت و کوتاهی در حقوق مخلوق و خالق می گردد؛ هنگامی که حیا از او گرفته شود، حیایی که از انجام عمل زشت باز می دارد، جز خائن خیانت پیشه با وی هم راه نیست. معنای خائن و نکوهش او پیش از این گذشت.

اما «مخون» ممکن است با فتحه میم و ضمه خاء باشد، یعنی مردم به وی خیانت می کنند، او را سرزنش می نمایند به این دلیل که او خود سبب آن است؛ و یا منظور این است که او به خود نیز خیانت می کند و خود را مستحق کیفر می نماید، او هم به دیگران خیانت می کند و هم به خود. بر همین اساس، مخون نامیده می شود. پس در هر خیانتی دو خیانت وجود دارد. و یا مخون با ضمه میم و فتحه خاء و فتح واو مشدد است، یعنی کسی که به خیانت منسوب شده و به آن مشهور گردیده است؛ و یا مخون با کسره واو مشدد، یعنی با وجود اینکه خودش خائن است، مردم را به خیانت متهم می کند.

در فرهنگ لغت، «الخون» آن است که انسان امین شمرده شود اما در عمل خلاف آن را نشان دهد. خانه خونا و خیانه (خیانت کردن)، چنین شخصی را خائن گویند. وقد خانه العهد و الامانه و خونه تخوینا: به او نسبت خیانت در پیمان و امانت داد. «نقضه» یعنی امانت را از او گرفتند، امانت متضاد خیانت است.

ممکن است خورده بگیرند که این موضوع مشخص بوده و نیازی به شرح ندارد، پاسخ من این است: ممکن است منظور آن باشد که اگر وی از خیانت ابایی ندارد، در آخرت امانت را به طور کلی از وی باز می ستانند و یا به این معناست که دیگر مردم به هیچ وجه به وی اعتماد نمی کنند.

«لم تلقه الا فظا غلیظا»، در فرهنگ لغت الفظ الغلیظ به معناب بداخلاق و خشک و خشن است. الغلظه متضاد الرقه (لطافت) است و در اینجا منظور قساوت قلب و خشونت اوست. همانطور که خدای متعال نیز می فرماید: «وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ»(2){اگر تندخو و سختدل بودی} و از این عبارت برای ستاندن امانت استفاده شده است، زیرا هنگامی که مردم خائن را با این ویژگی بشناسند، وی چاره ای ندارد جز اینکه با آنان مخالفت کند، در این صورت

ص: 111


1- . کافی 2: 291
2- . آل عمران / 159

سیئ الخلق الخشن و لا یرحم الناس لذهابه بحقهم فیقسو قلبه و أیضا إصراره علی ذلک دلیل علی عدم تأثیر المواعظ فی قلبه فإذا کان کذلک نزع منه ربقة الإیمان لسلب أکثر لوازمه و صفاته عنه کما مر فی صفات المؤمن و المراد کمال الإیمان أو أحد المعانی التی مضت منه و لا أقل أنه ینزع منه الحیاء و هو رأس الإیمان لم تلقه إلا شیطانا أی شبیها به فی الصفات أو بعیدا من الله و هدایته و توفیقه ملعونا یلعنه الله و الملائکة و الناس أو بعیدا من رحمة الله تعالی.

«11»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ زِیَادٍ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثُ مَلْعُونَاتٍ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ الْمُتَغَوِّطُ فِی ظِلِّ النُّزَّالِ وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ وَ السَّادُّ الطَّرِیقَ الْمَقْرَبَةَ(1).

بیان

ثلاث مبتدأ و قد یجوز کون المبتدأ نکرة محضة لا سیما فی العدد و ملعون من فعلهن استئناف بیانی و المعنی أن اللعن لا یتعلق بالعمل حقیقة بل بفاعله و قرأ بعض الأفاضل بإضافة ثلاث إلی ملعونات فالجملة خبر و قوله المتغوط خبر مبتدإ محذوف بتقدیر مضاف أیضا و التقدیر هن صفة المتغوط و الضمیر لثلاث و یمکن عدم تقدیر المضاف فالتقدیر هو المتغوط و الضمیر لمن فعلهن.

و فی المصباح الغائط المطمئن الواسع من الأرض ثم أطلق الغائط علی الخارج المستقذر من الإنسان کراهة لتسمیته باسمه الخاص لأنهم کانوا یقضون حوائجهم فی المواضع المطمئنة فهو من مجاز المجاورة ثم توسعوا فیه حتی اشتقوا منه و قالوا تغوط الإنسان انتهی و کان نسبة اللعن إلی الفعل مجاز فی الإسناد أو کنایة عن قبحه و نهی الشارع عنه.

و المراد بظل النزال تحت سقف أو شجرة ینزلها المسافرون و قد یعم بحیث یشمل المواضع المعدة لنزولهم و إن لم یکن فیه ظل لاشتراک العلة أو بحمله علی

ص: 112


1- 1. الکافی ج 2 ص 292، و فیه« الطریق المعربة».

خشن و بداخلاق می شود، و در ادای حق به مردم رحم نمی کند، پس قلبش سخت می گردد، و نیز اصرار بر این امر، دلیل بر عدم تاثیر پندها در قلب اوست، در چنین مواقعی ایمان از او سلب می شود، چرا که بسیاری از ویژگی های و لوازم ایمان از وی گرفته شده است، این ویژگی ها را در بخش ویژگی های مومن برشمردیم، و منظور از آن، کمال ایمان و یا یکی از معانی است که بیان شد. گرفته شدن حیا از وی چیز کمی نیست چرا که حیا ریشه واساس ایمان است.

لم تلقه الا شیطانا: یعنی کسی که ویژگی های او را داشته باشد، ویا کسی که از خداوند و هدایت و توفیق های الهی به دور است. (ملعونا یلعنه الله و الملائکه و الناس)یعنی: خداوند و فرشتگان و مردم او را لعنت می کنند یا از رحمت الهی به دور است.

روایت11.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: سه کس ملعونند و ملعون بودن آنها ناشی از کار بد آنها است: آن کس که در سایه محل استراحت کاروانها قضای حاجت کند و آن کس که از آبی که به نوبت مورد استفاده عموم قرار می­گیرد ، جلوگیری کند و نگذارد صاحب نوبت از آن استفاده کند و آن کس که راه­های نزدیک تر و شاه­راه­های مسافران را به سمت مقصد خود از آن عبور می­کنند، ببندد و سدّ کند.(1)

شرح

ثلاث: مبتدا بوده و مبتدا، به ویژه هنگامی که عدد است، می تواند نکره محض باشد. ملعون من فعلهن: استئناف بیانی است. به این معنا که لعن به عمل تعلق نمی گیرد بلکه به فاعل اختصاص دارد، برخی از عالمان، «ثلاث» را به ملعونات اضافه کرده و کل آن را خبر می گیرند.

عبارت «المتغوط» خبر برای مبتدای محذوف و نیز مضاف مقدر است. «هن» صفت متغوط و ضمیر ثلاث است. ممکن است مضاف مقدر نبوده و هو المتغوط در تقدیر باشد که در این صورت، ضمیر به «من فعلهن» بر می گردد.

در مصباح، «الغائط» به زمین مطمئن و گسترده اطلاق می شود، سپس غائط به آلودگی هایی که از انسان خارج می شد، اطلاق گردید که به دلیل کراهت در نام بردن آن، به غائط تعبیر شد. و علت نام گذاری آن بود که حاجت خود را در جای مطمئن دفع می کردند، و این لفظ مجاز مجاوره بوده و سپس گسترش پیدا کرده و لفظ «تغوط» انسان از آن مشتق شد. نسبت لعن به عمل، مجاز در اسناد است و یا کنایه از زشت بودن آن کار و نهی آن توسط شارع دلالت دارد.

منظور از «ظل النزال» زیر سقف و یا درختی است که مسافران اتراق می کردند، و به مرور تعمیم یافته و مکان های اتراق، هرچند در سایه نباشد، اطلاق شده است، و این شمول یا به دلیل مشترک بودن علت آن(آلوده کردن مکان استراحت واتراق) است و یابه خطر این است که آن را به

ص: 112


1- . کافی 2: 292 و در آن «الطریق المعربه» آمده است.

الأعم و التعبیر بالظل لکونه غالبا کذلک و الظاهر اختصاص الحکم بالغائط لکونه أشد ضررا و ربما یعم لیشمل البول و المشهور بین الأصحاب کراهة ذلک و ظاهر الخبر التحریم إذ فاعل المکروه لا یستحق اللعن و قد یقال اللعن البعد من رحمة الله و هو یحصل بفعل المکروه أیضا فی الجملة.

و لا یبعد القول بالحرمة إن لم یکن إجماع علی خلافه للضرر العظیم فیه علی المسلمین لا سیما إذا کان وقفا فإنه تصرف مناف لغرض الواقف و مصلحة الوقف و لا یبعد القول بهذا التفصیل أیضا و یمکن حمل الخبر علی أن الناس یلعنونه و یشتمونه لکن یقل فائدة الخبر إلا أن یقال الغرض بیان علة النهی عن الفعل.

قال فی النهایة فیه اتقوا الملاعن الثلاث هی جمع ملعنة و هی الفعلة التی یلعن بها فاعلها کأنها مظنة للعن و محصل له و هو أن یتغوط الإنسان علی قارعة الطریق أو ظل الشجرة أو جانب النهر فإذا مر بها الناس لعنوا فاعلها و

منه الحدیث: اتَّقُوا اللَّاعِنِینَ.

أی الآمرین الجالبین للعن الباعثین للناس علیه فإنه سبب للعن من فعله فی هذه المواضع و لیس کل ظل و إنما هو الظل الذی یستظل به الناس و یتخذونه مقیلا و مناخا و أصل اللعن الطرد و الإبعاد من الله تعالی و من الخلق السب و الدعاء انتهی.

و المانع الماء المنتاب الماء مفعول أول للمانع إما مجرور بالإضافة من باب الضارب الرجل أو منصوب علی المفعولیة و المنتاب اسم فاعل بمعنی صاحب النوبة فهو مفعول ثان و هو من الانتیاب افتعال من النوبة و یحتمل أن یکون اسم مفعول صفة للماء من انتاب فلان القوم أی أتاهم مرة بعد أخری.

و الماء المنتاب هو الماء الذی یرد علیه الناس متناوبة و متبادلة لعدم اختصاصه بأحدهم کالماء المملوک المشترک بین جماعة فلعن المانع لأحدهم فی نوبته و الماء المباح الذی لیس ملکا لأحدهم کالغدران و الآبار فی البوادی فإذا ورد علیه الواردون کانوا فیه سواء فیحرم لأحدهم منع الغیر من التصرف فیه علی قدر الحاجة لأن فی المنع

ص: 113

اعم از سایه حمل می­کنند و تعبیر از سایه، به این دلیل است که غالبا مسافران برای استراحت به سایه پناه می­برند و ظاهر روایت این است که حکم (لعن) به کسی که در محل اتراق قضای حاجت(غایط) نموده است اختصاص داردبرای اینکه آلودگی وضرر در آن بیشتر است، ، ممکن است تغوط تعمیم یافته و ادرار را نیز شامل شود. آنچه که مشهور است، کراهت این عمل می باشد. به نظر می رسد حدیث مذکور این عمل را حرام دانسته چرا که انجام دهنده فعل مکروه، سزاوار لعن نیست؛ ممکن است بگویند: لعن به معنای دور بودن از رحمت خداست و فعل مکروه را نیز شامل می شود.

اگر اجماع مذکور بر خلاف مضمون حدیث وجود نداشت ،حرام دانستن این عمل بعید نیست، چرا که ضرر بزرگی را متوجه مسلمانان می کند، به ویژه هنگامی که آن چیز وقفی باشد، زیرا شخص برای منظوری به کار برده است که با هدف وقف کننده و مصلحت وقف منافات دارد. بیان چنین جزئیاتی از منظور اصلی به دور نیست. ممکن است خبر بر لعنت شدن توسط مردم و ناسزاگویی به وی دلالت کند، اما فائده خبر کم می شود مگر اینکه گفته شود: غرض، بیان علت نهی این عمل است.

در نهایه آمده است: اتقوا الملاعن الثلاث (از ملعون های سه گانه بپرهیزید). الملاعن جمع ملعنه و به معنای عملی است که فاعل آن بخاطرش لعن می شود، زیرا موجب لعن و نفرین شده است. قضای حاجت انسان بر سر راه و زیر درخت و یا کنار رودخانه موجب می شود مردم در رفت و آمد از آن محل، کسی را که مرتکب چنین عملی شده است، لعنت کنند.

و در حدیث آمده است: از لعنت شده ها بپرهیزید.یعنی کسانی که باعث می شوند مردم آن ها را لعنت کنند، چرا که علت لعن، عمل (زشت) آن ها در چنین مکان هایی است؛ منظور حضرت در حدیث هر سایه ای نیست، بلکه سایه هایی را شامل می شود که مردم در آن استراحت می کنند و اتراق می نمایند. اصل لعن اگر از سوی خداوند باشد، به معنای دوری و طرد شدن از رحمت الهی است و اگر از سوی مردم باشد، به معنای ناسزا و نفرین می باشد.

«المانع الماء المنتاب»، الماء مفعول اول برای «مانع» است یا مجرور است از باب «الضارب الرجل» یا منصوب است بنابر مفعول بودن، و «المتناوب»، اسم فاعل، به معنای صاحب نوبت (کسی که نوبت اوست تا آب را بردارد) و مفعول دوم است و آن از باب افتعال واز انتیاب مشتق شده است و احتمال دارد اسم مفعول و صفت برای «الماء» باشد ، انتاب فلان القوم یعنی آمدن هرکس بعد از دیگری به نوبت الماء المنتاب: آبی است که مردم به صورت نوبتی استفاده می کنند، و به دلیل اینکه به شخص خاصی اختصاص ندارد، بین آن ها تبادل می شود، مانند آبی که بین مردم مشترک است و کسی که نوبت دیگری را غصب کند، لعنت شده است، و آب مباحی که ملک کسی نیست، مانند رودخانه و چاه هایی که در دره ها وجود دارد، کسانی که برای نوشیدن آب می روند، با یکدیگر برابرند. پس حرام است که شخصی دیگران را در تصرف آن به قدر نیازشان باز دارد، زیرا جلوگیری

ص: 113

تعریض مسلم للتلف فلو منع حل قتاله قال الجوهری انتابه انتیابا أتاه مرة بعد أخری و فی النهایة نابه ینوبه نوبا و انتابه إذا قصده مرة بعد أخری

و منه حدیث الدعاء یَا أَرْحَمَ مَنِ انْتَابَهُ الْمُسْتَرْحِمُونَ.

و فی حدیث صلاة الجمعة کَانَ النَّاسُ یَنْتَابُونَ الْجُمُعةَ مِنْ مَنَازِلِهِمْ.

و الساد الطریق المعربة بالعین المهملة علی بناء المفعول أی الواضحة التی ظهر فیها أثر الاستطراق فی النهایة الإعراب الإبانة و الإفصاح و فی أکثر النسخ المقربة بالقاف فیمکن أن یکون بکسر الراء المشددة أی الطریق المقربة إلی المطلوب بأن یکون هناک طریق آخر أبعد منه فإن لم یکن طریق آخر فبطریق أولی.

و هذه النسخة موافقة لروایات العامة لکنهم فسروه علی وجه آخر قال فی النهایة فیه من غیر المطربة و المقربة فعلیه لعنة الله المطربة واحدة المطارب و هی طرق صغار تنفذ إلی الطرق الکبار و قیل هی الطرق الضیقة المتفرقة یقال طربت عن الطریق أی عدلت عنه و المقربة طریق صغیر ینفذ إلی طریق کبیر و جمعها المقارب و قیل هو من القرب و هو السیر باللیل و قیل السیر إلی الماء و منه الحدیث ثلاث لعینات رجل عور طریق المقربة.

و قال فی القاموس المقرب و المقربة الطریق المختصر و قال القرب بالتحریک سیر اللیل لورد الغد و البئر القریبة الماء و طلب الماء لیلا و فی الفائق المقربة المنزل و أصلها من القرب و هو السیر إلی الماء.

«12»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مَلْعُونَاتٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ الْمُتَغَوِّطُ فِی ظِلِّ النُّزَّالِ وَ الْمَانِعُ لِلْمَاءِ الْمُنْتَابِ وَ السَّادُّ الطَّرِیقَ الْمَسْلُوکَ (1).

بیان

تذکیر ضمیر الطریق هنا و تأنیثه فی ما تقدم باعتبار أن الطریق یذکر و یؤنث.

«13»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ

ص: 114


1- 1. الکافی ج 2 ص 292.

از مصرف آب کنایه از تلف شدن است، پس اگر مانع شد، قتل او حلال می باشد. جوهری می گوید: انتابه انتیابا، گاه گاهی این کار را انجام داد و در نهایه نابه ینوبه نوبا و انتابه: پی در پی انجام داد. در دعا آمده است: ای بخشنده ای که رحمت طلبان پی در پی بر او وارد می شوند.

و در حدیثی درباره نماز جمعه آمده است: مردم پی در پی از خانه های خود به نماز جمعه می آمدند.

«ساد الطریق المعربه» با عین مهمله، در جایگاه مفعول قرار دارد، و به معنای راه مشخصی است که در آن نشانه های رفت و آمد آشکار باشد. در کتاب نهایه، اعراب «ابانه» آشکار بوده و در بشتر نسخه ها «المقربه» با قاف ذکر شده است، و ممکن است با کسره راء مشدد آمده باشد که «راه نزدیک به مقصد» معنا می دهد، به این معنی که راه دیگری نیز وجود دارد که دورتر است، اگر راه دیگری وجود نداشته باشد، به معنای مطلق راه می باشد.

این نسخه با بسیاری از روایت های که از طریق عامه نقل شده است مطابق دارد، اما این واژه را به شکل دیگری نیز تفسیر کرده­اند. در نهایه آمده است: «هر کس راه آشکار و نزدیکی را تغییر دهد، لعنت خدا بر او باد.» المطربه، مفرد المطارب و به معنای راه ­های میان­بر است که به راه اصلی منتهی می شود، و نیز راه باریک و فرعی را گویند. «طربت عن الطریق» یعنی از آن مسیر منصرف شد. المقربه: راه کوتاه و میان­بری که به راه بزرگ وصل می شود، جمع آن المقارب بوده و از قرب گرفته شده است و به معنای حرکت شبانه و یا حرکت به سوی آب می باشد و نیز نقل شده است: سه چیز لعن می شود: مردی که راه­های اصلی و عمومی را می­بندد واز بین می­برد

در فرهنگ لغت، المقرب و المقربه: راه کوتاه را گویند و نیز می گویند: القرب (با حرکت) شبانه راه پیمودن است تا فردای آن به مقصد برسد، چاهی که آب آن نزدیک و در دسترس باشد، و شبانه در پی آب بودن نیز معنا می دهد. در کتاب فائق: کسی که خانه اش نزدیک باشد. ریشه آن قرب و به معنای حرکت به سوی آب است.

روایت12.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: سه کس ملعونند و ملعون بودنشان ناشی از کار بد آنها است: آن کس که در سایه محل استراحت کاروانها قضای حاجت کند و آن کس که از آبی که به نوبه مورد استفاده عموم است، جلوگیری کند و نگذارد صاحب نوبت از آن استفاده کند و آن کس که راه قابل عبوری را ببندد و سدّ کند.(1)

شرح

مذکر آمدن ضمیر «الطریق» در اینجا و مونث آمدن در حدیث قبلی، به این دلیل است که الطریق هم مذکر و هم مونث است.

روایت13.

کافی:

ص: 114


1- . کافی 2: 292

جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشِرَارِ رِجَالِکُمْ قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ مِنْ شِرَارِ رِجَالِکُمُ الْبَهَّاتَ الْجَرِی ءَ الْفَحَّاشَ الْآکِلَ وَحْدَهُ وَ الْمَانِعَ رِفْدَهُ وَ الضَّارِبَ عَبْدَهُ وَ الْمُلْجِئَ عِیَالَهُ إِلَی غَیْرِهِ (1).

بیان

البهات مبالغة من البهتان و هو أن یقول فی الناس ما لیس فیهم قال الجوهری بهته بهتا أخذه بغتة قال الله تعالی بَلْ تَأْتِیهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ (2) و تقول أیضا بهته بهتا و بهتا و بهتانا فهو بهات أی قال علیه ما لم یفعله فهو مبهوت انتهی (3) و الجری بالیاء

المشددة و بالهمزة أیضا علی فعیل و هو المقدام علی القبیح من غیر توقف و الاسم الجرأة و الفحاش ذو الفحش و هو کل ما یشتد قبحه من الأقوال و الأفعال و کثیرا ما یراد به الزنی و قد مر الکلام فیه.

الآکل وحده أقول لعل النکتة فی إیراد العاطف فی الأخیرات و ترکها فی الأول الإشعار بأن البهت و الجرأة و الفحش صارت لازمة له کالذاتیات فصرن کالذات التی أجریت علیها الصفات فناسب إیراد العاطف بین الصفات لتغایرها و یحتمل أن تکون العلة الفصل بالمعمول أی وحده و رفده و عبده بین الفقرات الأخیرة و عدمها فی الأول فتأمل و المانع رفده قد مر الکلام فیه و عدم حرمة هذه الخصلة لا ینافی کون المتصف بجمیع تلک الصفات من شرار الناس فإنه الظاهر من الخبر لا کون المتصف بکل منها من شرار الناس و قیل یفهم منه و مما سبقه أن ترک المندوبات و ما هو خلاف المروة شر فالمراد بشرار الرجال فاقد الکمال سواء کان فقده موجبا للعقوبة أم لا انتهی و الملجئ عیاله إلی غیره أی لا ینفق علیهم و لا یقوم بحوائجهم.

«14»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ

ص: 115


1- 1. الکافی ج 2 ص 292.
2- 2. الأنبیاء: 40.
3- 3. الصحاح ج 1 ص 244.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا شما را به بدترین مردم خبر دهم؟ گفتند آری، ای رسول خدا صلی الله علیه و آله. حضرت فرمود: بدترین شما کسی است که بسیار افتراء بندد و بی باک و هرزه گو باشد، ازخوراکی­هایی که در اختیار دارد،تنها بخورد و به مهمانش ندهد، و بنده اش را بزند، و عیالِ خود را به دیگران پناهنده کند.(1)

شرح

البهات، از بهتان گرفته شده ومبالغه در این کار را معنی می­دهد و به این معناست که در مورد مردم چیزی را بگوید که حقیقت ندارد. جوهری می گوید: بهته بهتانا: ناگهان او را گرفت. خدای متعال می فرماید: «بَلْ تَأْتِیهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ»(2)

{بلکه [آتش] به طور ناگهانی به آنان می رسد و ایشان را بهت زده می کند} و نیز بهته بهتا و بهتا و بهتانا: او تهمت می زند. یعنی کاری را به وی نسبت داد که انجام نداده، و به چنین شخصی تهمت زده اند.(3)

الجری، با یاء مشدد و همزه بر وزن فعیل بوده و بر کسی اطلاق می شود که بی وقفه بر زشتی جسارت می ورزد، اسم آن جرأت است. الفحاش: ناسزا گو و هر سخن و یا عملی که بسیار زشت باشد، در بسیاری از موارد به معنای زنا است، پیش از این شرح آن بیان شد.

عبارت «الآکل وحده»، به عقیده بنده اینکه کلمات در آخر حدیث آمده با حرف عطف آورد ولی در اول عبارت با عطف ذکر نشده، به این نکته اشاره دارد که تهمت و جسارت و ناسزا برای چنین شخصی مانند ویژگی های فطری اش جزئی از ذات او می باشد، و بخشی از فطرت او شده و موصوف به این صفت ها است، وحرف ربط بین این صفت ها قرار گرفته است تا متفاوت بودن آن ها را بیان کند؛ و ممکن است علتش این باشد که معمولا آخر سخن را بیشتر با فاصله بیان می­کنند برخلاف ابتدای کلام از این رو وحده و رفده و عبده در عبارت پایانی با ذکر حرف عطف بیان شده است ، در این باره خوب دقت کن .

پیش از این «مانع رفده» شرح داده شد،: کسی که همه این ویژگی ها را در خود جمع دارد، بدترین مردم به شمار رفته، و حرام نبودن این صفت ها منافاتی با این سخن ندارد، فردی را که دارای این صفات است بدترین مردم بدانیم.بلکه از ظاهر حدیث چنین بر می آید: بدترین مردم کسی است که همه این صفت ها را در خود گرد آورده است.

گفته شده: از این حدیث و حدیث قبلی این نکته برداشت می شود که ترک مستحبات و کارهای نیک و آنچه خلاف جوانمردی است، شر و بدی محسوب می شود. منظور از بدترین مردم، کسی است که از کمال بی بهره باشد، خواه این بی بهرگی وی موجب کیفر او شود، و خواه نشود. «ملجیء عیاله الی غیره» یعنی نفقه آن ها را نپرداخته و برای تامین نیازهای­شان اقدام نمی­کند

روایت14.

کافی:

ص: 115


1- . کافی 2: 292
2- . انبیاء / 40
3- . صحاح 1: 244

أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَمْسَةٌ لَعَنْتُهُمْ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسُنَّتِی وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِالْفَیْ ءِ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ (1).

بیان

کل نبی مجاب أقول یحتمل أن یکون عطفا علی فاعل لعنتهم و ترک التأکید بالمنفصل للفصل بالضمیر المنصوب مع أنه قد جوزه الکوفیون مطلقا و قیل کل منصوب علی أنه مفعول معه فقوله مجاب صفة للنبی أی لعنهم کل نبی أجابه قومه أو لا بد من أن یجیبه قومه أو أجاب الله دعوته فالصفة موضحة و یحتمل أن یکون کل مبتدأ و مجاب خبرا و الجملة حالیة أی و الحال أن کل نبی مستجاب الدعوة فلعنی یؤثر فیهم لا محالة و یحتمل العطف أیضا.

و یؤید الأول ما فی مجالس الصدوق و غیره من الکتب و لعنهم کل نبی و التارک لسنتی أی مغیر طریقته و المبتدع فی دینه و المکذب بقدر الله أی المفوضة الذین یقولون لیس لله فی أعمال العباد مدخل أصلا کالمعتزلة و قد مر تحقیقه و المستحل من عترتی ما حرم الله المراد بعترته أهل بیته و الأئمة من ذریته باستحلال قتلهم أو ضربهم أو شتمهم أو إهانتهم أو ترک مودتهم أو غصب حقهم أو عدم القول بإمامتهم أو ترک تعظیمهم.

و المستأثر بالفی ء المستحل له فی النهایة الاستیثار الانفراد بالشی ء و قال الفی ء ما حصل للمسلمین من أموال الکفار من غیر حرب و لا جهاد انتهی.

و أقول الفی ء یطلق علی الغنیمة و الخمس و الأنفال و کل ذلک یتعلق بالإمام کلا أو بعضا کما حقق فی محله.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِ

ص: 116


1- 1. الکافی ج 2 ص 293.

امام باقر علیه اسلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: پنج کس را من و هر پیغمبر مستجاب الدّعوه ای نفرین کرده ایم: آن کس که چیزی بر کتاب خدا بیفزاید، و آن کس که سنّت مرا فرو گذارد، آن کس که تقدیرات الهی را تکذیب کند (قدرت پروردگار را در عالم هستی موثر نداند) و کسی که آنچه را خداوند درباره اهل بیتم علیهم السلام حرام کرده است، حلال نماید و کسی که غنیمت جنگی (و اموال عمومی) را به خود اختصاص دهد و آن را برای خویش حلال شمارد.(1)

شرح

«کل نبی مجاب» ممکن است عطف بر فاعل لعنتهم باشد واین جمله تاکیدرا (کل نبی مجاب) جدا آورده تا با ضمیر منصوب(هم) اشتباه گرفته نشود واز آن جدا باشد در حالی که کوفیان آن راطور مطلق مجاز دانسته اند، و می گویند: (کلّ) همیشه منصوب ومفعول معه است، بر این اساس، «مجاب» صفت پیامبر صلی الله علیه و آله است، یعنی هر پیامبری که قومش دعوت او را اجابت کرده و یا پیامبری که مردم ملتزم به اجابت او هستند، و یا خداوند دعای او را اجابت کرده است، چنین کسی را لعنت می کنند،که این صفت برای پیامبر واضح وروشن است

ممکن است «کل» مبتدا بوده و مجاب خبر آن و جمله حالیه باشد، به این معنا که آن حالتی که هر پیامبری داراست که دعایش به طور قطع به اجابت می­رسد، پس لعنت من قطعا در مورد آن ها کارگر است، و ممکن است عطف نیز باشد.

در مجالس صدوقی و دیگر کتاب ها مورد اول تایید می شود: و هر پیامبری آن ها را لعنت می کند.

التارک لسنتی: یعنی راه و روش سنت را تغییر دهد و در دین بدعت گذارد. المکذب بقدر الله: یعنی کسانی مانند تفویضی­ها که قدرت خدا را در امور وهستی رد کرده واز جمله ایشان معتزله هستند که براین باورند : خداوند هیچ دخل و تصرفی در اعمال بندگان ندارد . تحقیق و بررسی در این مورد گذشت.

«المستحل من عترتی ما حرم الله»: منظور از عترت، اهل بیت و ائمه از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله است، یعنی قتل آن ها و یا ضرب و شتم و توهین ایشان را حلال بشمارد، و یا دوستی آن ها را رها کرده و یا حق و حقوقشان را غصب نمایند و یا امامت ایشان را نپذیرند و یا تکریم و بزرگ داشت آن ها را ترک کنند.

«المستاثر بالفیء المستحّل له»، در «النهایه» آمده است الاستیثار یعنی تنها به خود اختصاص دادن و گفته شده: «الفیء» آن اموال و غنیمت­هایی است که بدون جنگ و جهاد برای مسلیمن بدست آمده است

من معتقدم: فیء بر غنیمت جنگی و بر خمس و انفال اطلاق می شود و همه یا بخشی از این امور به امام تعلق دارد همان­گونه که این بحث در جای خود به طور مفصل بیان شده است

روایت15.

کافی:

ص: 116


1- . . کافی 2: 293

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: بُنِیَ الْکُفْرُ(1)

عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ الْفِسْقِ وَ الْغُلُوِّ

ص: 117


1- 1. هذا الحدیث جزء من خطبة خطبها علی علیه الصلاة و السلام فی داره أو فی القصر و أصحابه مجتمعون حوله، ثمّ أمر علیه السلام فکتب فی کتاب و قرئ علی الناس، و قد یقال أن عبد اللّه بن الکواء سأله صلوات اللّه علیه عن صفة الإسلام و الإیمان و الکفر و النفاق فخطبها، و الخطبة مرویة بطرق مختلفة رواها أرباب الجوامع الحدیثیة صدرها فی بیان شرف الإسلام و الإیمان و خصائصهما و بعده بیان دعائم الإیمان و الکفر و النفاق و شرح شعب کل واحد منها. فبعضهم رواها مفصلا من أوله إلی آخره فی فصل واحد کما تراه فی تحف العقول ص 158- 163( ط- اسلامیة) و هکذا رواها بأجمعها إبراهیم بن محمّد الثقفی فی کتاب الغارات علی ما أخرجه المؤلّف العلامة فی ج 68 ص 385 من طبعتنا هذه، کما مر فصوله الأخیرة عن خصال الصدوق ص 89 من هذا المجلد. و بعضهم جزءها فی فصول متعدّدة و روی فی کل فصل ما یناسب عنوانه کما فعله ثقة الإسلام الکلینی فی الکافی فروی صدرها فی باب صفة الإسلام ج 2 ص 49، و بعده فی باب صفة الایمان ص 50( و قد نقلهما المؤلّف العلامة مشروحا فی ج 68 فی باب واحد الباب 27 باب دعائم الإیمان و الإسلام). ثمّ ما بعده فی باب دعائم الکفر و شعبه ج 2 ص 391 و آخره فی باب صفة النفاق و المنافق ص 393 و قد جمع المؤلّف العلامة بینهما فی هذا الباب کما تراه و قد أراد أن یشرح فقراتها نقلا عن شرحه علی الکافی( مرآة العقول) فعاقه عن ذلک الأجل- رضوان اللّه علیه-. قال فی ج 68 ص 374: أقول: فرق الکلینی قدس اللّه روحه الخبر علی أربعة أبواب فجمعنا ما أورده فی بابی الإسلام و الإیمان هنا، و سنورد ما أورده فی بابی الکفر و النفاق فی بابیهما مع شرح تتمة ما أورده السیّد( یعنی الرضی فی نهج البلاغة) و صاحب التحف و غیرهما( کمجالس المفید ص 170 و مجالس الشیخ ج 1 ص 35). و لکن کما تری القارئ الکریم ما یتعلق بباب الکفر و النفاق منقول فی هذا الباب تماما من دون شرح فمن أراد شرح ذلک فلیراجع مرآة العقول ج 2 ص 379- 387 و لما کان الشرح طویلا لم ننقله هاهنا حذرا من التطویل، و انما ننقل منه ما لا بد منه فی فهم المراد و اللّه المستعان.

امیر المومنین علیه السلام فرمود: کفر بر(1)

چهار پایه استوار است: فسق و غلو

ص: 117


1- . این حدیث بخشی از خطبه ای است که علی علیه السلام در خانه خود و یا در دارالخلافه ایراد فرموده است، یاران گرداگرد حضرت علیه السلام را گرفته بودند، سپس امر فرمود تا آن نوشته و برای مردم بخوانند، نقل است که عبد الله بن کواء از ایشان درباره ویژگی های اسلام و ایمان و کفر و نفاق پرسید، و حضرت علیه السلام خطبه خواند. این خطبه با نقل های گوناگونی روایت شده است که راویان حدیث آن را نقل کرده اند. خطبه با بیان فضیلت اسلام و ایمان و ویژگی های آن ها شروع شده و سپس به بیان پایه های ایمان و کفر و نفاق و شرح شاخه های هر کدام از آن ها می پردازد. برخی آن را به طور مفصل از ابتدا تا انتها در یک باب گرد آورده اند، مانند تحف العقول: 158 – 163 (ط – اسلامیه)؛ همچنین ابراهیم بن محمد ثقفی نیز در کتاب الغارات آن را به صورت کامل نقل کرده است. علامه مجلسی (رحمه الله علیه) نیز در ج 68: 385 در همین چاپ آورده اند، که باب های اخیر آن به نقل از خصال صدوق: 89 در همین جلد بیان شد. برخی آن را در باب های مختلف بیان کرده اند و در هر باب عنوان مناسبی برای آن انتخاب نموده اند، ثقه الاسلام کلینی نیز در کافی به همین صورت نقل کرده است. باب را با ویژگی های اسلام 2: 49 و پس از آن ویژگی های ایمان: 50 را آورده است. (مولف علامه (رحمه الله علیه) در ج 68 در باب یک، باب 27، باب پایه های ایمان و اسلام آن را به صورت مفصل به نقل آن پرداخته است.) سپس در باب پایه های کفر و شاخه های آن ج 2: 391 و آخرین بخش را در باب ویژگی های نفاق و منافق ص393 بیان کرده است. همانطور که می بینید مرحوم علامه (رضوان الله علیه) در اینجا این دو باب را با هم گرد آورده، و قصد داشت بند های آن را به نقل از شرح ایشان بر کافی (مرآه العقول) بیان کند اما اجل به ایشان مهلت نداد. مرحوم علامه (رضوان الله علیه) در ج 68: 374 می گوید: شیخ کلینی قدس الله روحه این حدیث را در چهار باب آورده است، ما آن را در دو باب اسلام و ایمان در اینجا نقل کردیم. آنچه که در باب های کفر و نفاق بیان شده، همراه با شرح تکمیلی سید (سید رضی در نهج البلاغه) و شرح صاحب تحف و دیگران (مانند مجالس مفید ص 170 و مجالس شیخ 1: 35)، نقل خواهیم کرد. خوانندگان محترم همانطور که مستحضر هستید، احادیث مربوط به باب کفر و نفاق به طور کامل، بدون شرح آن، در این باب بیان شد. علاقمندان برای مشاهده شرح آن به مرآه العقول 2: 379 – 387 مراجعه کنند. این شرح بسیار مفصل است و ما برای جلوگیری از طولانی شدن کلام از بیان آن خوددای نموده و بخش های که ذکر آن برای فهم منظور لازم باشد، بیان می کنیم. و خداوند یاور است.

وَ الشَّکِّ وَ الشُّبْهَةِ(1)

وَ الْفِسْقُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْجَفَاءِ وَ الْعَمَی وَ الْغَفْلَةِ وَ الْعُتُوِّ فَمَنْ جَفَا احْتَقَرَ الْحَقَّ وَ مَقَتَ الْفُقَهَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ وَ مَنْ عَمِیَ نَسِیَ الذِّکْرَ وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ وَ بَارَزَ خَالِقَهُ وَ أَلَحَّ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ وَ طَلَبَ الْمَغْفِرَةَ بِلَا تَوْبَةٍ وَ لَا اسْتِکَانَةٍ وَ

لَا غَفْلَةٍ(2)

وَ مَنْ غَفَلَ جَنَی عَلَی نَفْسِهِ وَ انْقَلَبَ عَلَی ظَهْرِهِ وَ حَسِبَ غَیَّهُ رُشْداً وَ غَرَّتْهُ الْأَمَانِیُّ وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ وَ النَّدَامَةُ إِذَا قَضَی الْأَمْرُ وَ انْکَشَفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ وَ بَدَا لَهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَحْتَسِبُ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أَمْرِ اللَّهِ شَکَّ وَ مَنْ شَکَّ تَعَالَی اللَّهُ عَلَیْهِ فَأَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ وَ صَغَّرَهُ بِجَلَالِهِ کَمَا اغْتَرَّ بِرَبِّهِ الْکَرِیمِ وَ فَرَّطَ فِی أَمْرِهِ وَ الْغُلُوُّ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی التَّعَمُّقِ بِالرَّأْیِ (3)

وَ التَّنَازُعِ فِیهِ وَ الزَّیْغِ وَ الشِّقَاقِ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ إِلَی الْحَقِّ وَ لَمْ یَزْدَدْ إِلَّا غَرَقاً فِی الْغَمَرَاتِ وَ لَمْ

ص: 118


1- 1. قال الراغب فی المفردات ص 433: الکفر ستر الشی ء و وصف اللیل بالکافر لستره الاشخاص، و الزراع لستره البذر فی الأرض، و لیس ذلک باسم لهما و کفر النعمة و کفرانها سترها بترک أداء شکرها، قال تعالی:« فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ» و أعظم الکفر جحود الوحدانیة أو الشریعة أو النبوّة و الکفران فی جحود النعمة أکثر استعمالا، و الکفر فی الدین أکثر، و الکفور فیهما جمیعا. و قال ابن میثم فی شرح النهج 583: و أمّا الکفر: فرسمه أنّه جحد الصانع أو انکار أحد رسله علیهم السلام أو ما علم مجیئهم به بالضرورة، و له أصل، و هو ما ذکرناه و کمالات و متممات هی الرذائل الاربع التی جعلها دعائم له.
2- 2. قوله:« و لا غفلة» أی غفلة عن الذنوب و شبهة عرضت له فیها، و یحتمل أن یکون تصحیف:« نقلة» أی انتقال عن الذنوب و ترکها.
3- 3. أی التعمق و الغور فی الأمور بالآراء و المقاییس الباطلة یقال تعمق فی الامر: ای بالغ فی النظر فیه، و المراد به المبالغة المفضیة الی حدّ الافراط و بعد ظهور الحق کمن وصل فی البئر الی الماء و قضی الوطر، ثمّ غاص فی البئر فغرق- منه ره.

و شک و شبهه(1)، فسق چهار شاخه دارد: فسق بر چهار شعبه است: جفا و کوردلی و غفلت و تجاوزکاری: هر کس جفا کند حق را کوچک می شمرد و عالمان دین را به شدت دشمن می دارد و بر گناه بزرگ اصرار می ورزد. هر کسی کوردل باشد یاد خدا را فراموش می کند و در پی گمان می رود و با خالق خود به مبارزه بر می خیزد و شیطان بر او حکم­رانی کند و(همواره او را به کارهای ناشنایست فراخواند) و بدون توبه و خضوع و بدون آگاهی از غفلتش، از گناه طلب مغفرت می کند.(2) هر کس غفلت کند بر نفس خود جنایت کرده و کارش معکوس و منقلب می شود(هرکاری انجام می­دهد او را به سمت نابودی کشاند) و گمراهی خود را هدایت می پندارد و آرزوها او را فریب می دهد، و هنگامی حسرت و پشیمانی او را می گیرد که وقت آن گذشته و پرده از او برداشته شده و آنچه گمانش را نمی کرد(وعده عذاب الهی) برایش ظاهر شده باشد.

هر کس از امر خداوند و حدود الهی تجاوز کند، دچار شک می­گردد و هر کس شک کند خداوند بر او برتری نشان می دهد و او را به قدرت خویش ذلیل می گرداند و بجلالت خود او را کوچک می کند، همچنان که به پروردگار کریم خود مغرور شده و در کار خود افراط نموده است.

غلوّ بر چهار شعبه است: تعمّق و فرو رفتن در نظریّه­ها واندیشه­های گوناگون(3) و منازعه ودرگیری در آن و انحراف و لجاجت. هر کس (بیش از حد) تعمّق کند(به سختی دلایل روشن را بپذیرد)، به حق باز نمی گردد

ص: 118


1- . راغب در مفردات ص 433: کفر به معنای پوشاندن چیزی است، شب را کافر گویند چرا که اشخاص را می پوشاند، کشاورز را کافر گویند چرا که بذر را در زمین پنهان می کند، و گرچه به این نام خطاب نمی شود. کفر نعمت و کفران آن: با به جای نیاوردن شکر نعمت، آن نعمت را پنهان کرده است. خدای متعال می فرماید: «فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ» {برای تلاش او ناسپاسی نخواهد بود} و بزرگترین کفر، انکار یگانگی و یا شریعت و نبوت است. کفران در انکار نعمت بیشتر به کار می رود، و لفظ کفر بیشتر در مورد دین است، و کفور در هر دو مورد. ابن میثم در شرح نهج: 583 می گوید: اما کفر به این معناست که آفریننده و یا یکی از رسولان الهی علیهم السلام را انکار کند و یا ضرورت وجود آنان را درنیابد. کفر اصولی دارد که آن را ذکر کردیم، و آن موارد تکمیل رذیلت های چهارگانه ای است که پایه های کفر را تشکیل می دهند.
2- . عبارت «و لا غفله» یعنی غفلت از گناهان و شبهه آن که برای او رخ می دهد، و ممکن است که در این جا عبارت در تجدید نسخه برداری به غلط نوشته شده باشد و به صورت «نقله» باشد، یعنی انتقال از گناهان و ترک آن.
3- . یعنی تفکر عمیق و غوطه رفتن در امور با آراء و معیارهای باطل. تعمق فی الامر: یعنی در دقت در آن افراط کرد، و منظور از آن مبالغه ای است که پس از آشکار شدن حق به افراط می انجامد. مانند در چاه به آب رسیده است و نیازش برآورده شده، با این حال در آن فرو رفته و غرق می شود. به نقل از مرحوم علامه ره.

تَنْحَسِرْ عَنْهُ فِتْنَةٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ أُخْرَی وَ انْخَرَقَ دِینُهُ فَهُوَ یَهْوِی فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ (1) وَ مَنْ نَازَعَ فِی الرَّأْیِ وَ خَاصَمَ شُهِرَ بِالْعَثَلِ (2)

مِنْ طُولِ اللَّجَاجِ وَ مَنْ زَاغَ قَبُحَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّیِّئَةُ وَ مَنْ شَاقَّ اعْوَرَّتْ عَلَیْهِ طُرُقُهُ وَ اعْتَرَضَ عَلَیْهِ أَمْرُهُ فَضَاقَ مَخْرَجُهُ إِذَا لَمْ یَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الشَّکُّ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْمِرْیَةِ وَ الْهَوَی وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری (3) وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَلَی الْمِرْیَةِ وَ الْهَوْلِ مِنَ الْحَقِّ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ لِلْجَهْلِ وَ أَهْلِهِ فَمَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ مَنِ امْتَرَی فِی الدِّینِ تَرَدَّدَ فِی الرَّیْبِ وَ سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَدْرَکَهُ الْآخِرُونَ وَ وَطِئَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیْطَانِ (4) وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ مَنْ نَجَا مِنْ ذَلِکَ فَمِنْ فَضْلِ الْیَقِینِ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ خَلْقاً أَقَلَّ مِنَ الْیَقِینِ وَ الشُّبْهَةُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ إِعْجَابٍ بِالزِّینَةِ وَ تَسْوِیلِ النَّفْسِ وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ (5)

ص: 119


1- 1. أی أمر مختلط بالاباطیل المختلفة أو بالحق و الباطل.
2- 2. فی بعض النسخ بالعین المهملة و الثاء المثلثة أی الحمق و قد یقرأ بالتاء المثناة و معناه الاسراع الی الباطل، و فی أکثر النسخ« بالفشل» و هو الضعف و الجبن، قیل: و انما شهر بالفشل لان خصمه المبطل لا ینقاد للحق، بل لا یزال یجادل بالباطل لیدحض به الحق فیظهر ضعف هذا الحق فیشهر به، منه ره.
3- 3. النجم: 55، و التماری: المجادلة لاظهار قوة الجدل، و قد یکون المماری شاکا فی نفسه أو یعتقد خلافه، و مع ذلک یتماری مع الخصم لیغلب علیه.
4- 4. السنابک جمع سنبک کقنفذ، و هو طرف الحافر، کنایة عن استیلاء الشیطان و جنوده علیه، منه ره.
5- 5. أی تأول الامر المعوج و الباطل بما یظن أنّه حقّ و مستقیم، و قیل یعنی التأویل الغیر المستقیم، منه ره.

و جز غرق شدن در امور پیچیده چیزی بر او نمی افزاید، و فتنه ای از او رفع نمی شود مگر آنکه فتنه دیگری او را در خود فرو می برد و دینش از هم گسیخته می شود و در مسأله ای بهم پیچیده فرو می رود.(1) هر کس در نظریّه منازعه و دشمنی کند، در اثر لجاجت طولانی به احمق بودن مشهور می شود،(2) هر کس منحرف شود نیکی به چشم او زشت می آید و زشتی به چشم او نیک، هر کس لجاجت کند، راههای هدایت بر او پوشیده می شود، و نادرستی کارهایش بر عیله خودش آشکار می­شود(به سبب کارهای نادرست امورش به سختی ونادرستی گراید)، و زمانی که از راه و روش حقیقی مومنین خارج شد، بیرون آمدن از آن (انحراف)، برایش مشکل می شود، .

شک بر چهار شعبه است: جدل و هوای نفس و تردّد(دودلی) و تسلیم شدن(خودباختگی ). و این همان کلام خداوند عز و جل است که می فرماید: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری،(3) «پس به کدامیک از نعمتهای پروردگارت ستیزه می کنی؟».

در روایت دیگری آمده است که شعبه­های شک عبارت­اند از: مریه(سیتزه جویی)، و الهول(ترس از حق که ناشی از جهل است )، تردد و دودلی، استسلام و تسلیم جهل واهل آن بودن (خودباختگی درمقابل جهل و اهل آن )، هرکس از حقیقتی که یافته بترسد واز آن گریزان شود به عقب بازگشت خواهد کرد(به جهل پیش از آن گرفتار می­شود) و هر کس در دین مجادله کند در شکّ و تردید می افتد، و اوّلین از مؤمنان(به خاطر ایمانی که دارد) از او سبقت می گیرند و آخرین از آنان به او می رسند، و سم های شیطان او را زیر پا می گذارند.(4) هر کس در مقابل هلاکت دنیا و آخرت تسلیم شود بین این دو هلاک می گردد، و هر کس از آن نجات پیدا کند از زیادی یقین است، و خداوند مخلوقی کمتر از یقین خلق نکرده است.

شبهه بر چهار شعبه است: اعجاب و خوش آمدن و تزیین(اندیشه وکارهای باطل­)، و فریب دادن نفس، و توجیه کجروی ها(5)

ص: 119


1- . یعنی امری که با باطل، و یا با حق و باطل درهم آمیخته است.
2- . العثلدر برخی از نسخه ها با عین بدون نقطه و ثاء با سه نقطه آمده و به معنای حماقت است. ممکن است با تاء دو نقطه نیز خوانده شود، و به معنای شتافتن به سوی باطل است.به جای این کلمه در بیشتر نسخه ها «بالفشل» آمده که به معنای ضعف و ترس می باشد. گفته می شود: تنها به ترسو وضعیف شهرت دارد، چرا که دشمن باطل نه تنها در برابر حق تسلیم نمی شود، بلکه همچنان بر باطل مجادله کرده تا حق را بی اعتبار سازد، پس ضعف چنین حقی آشکار شده و به آن شهره میگردد. به نقل از مرحوم علامه ره.
3- . نجم / 55 و التماری: مجادله برای نشان دادن توانایی در مناظره و بحث، ممکن است المماری به کسی اطلاق شود که در مورد خود شک و تردید دارد و یا خلاف آن را معتقد است، اما با این حال، با دشمن بحث و جدل می کند تا بر او غلبه کند.
4- . سنابک، جمع سنبک بر وزن قنفذ(جوجه تیغی)، کنار یا جلو سم چهارپایان را گویند، کنایه از سیطره شیطان و سربازانش بر اوست. علامه ره.
5- . یعنی امر باطل و عجیب و غریب را حق و راه مستقیم می پندارد، می گویند به معنای تاویلی که درست نمی­باشد . علامه ره.

وَ لَبْسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ وَ ذَلِکَ بِأَنَّ الزِّینَةَ تَصْدِفُ عَنِ الْبَیِّنَةِ(1)

وَ أَنَّ تَسْوِیلَ النَّفْسِ تُقْحِمُ عَلَی الشَّهْوَةِ وَ أَنَّ الْعِوَجَ یَمِیلُ بِصَاحِبِهِ مَیْلًا عَظِیماً وَ أَنَّ اللَّبْسَ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ فَذَلِکَ الْکُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ وَ قَالَ وَ النِّفَاقُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَی الْهَوَی وَ الْهُوَیْنَا وَ الْحَفِیظَةِ وَ الطَّمَعِ فَالْهَوَی عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْبَغْیِ وَ الْعُدْوَانِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الطُّغْیَانِ فَمَنْ بَغَی کَثُرَتْ غَوَائِلُهُ وَ تُخُلِّیَ مِنْهُ وَ نُصِرَ عَلَیْهِ وَ مَنِ اعْتَدَی لَمْ یُؤْمَنْ بَوَائِقُهُ وَ لَمْ یَسْلَمْ قَلْبُهُ وَ لَمْ یَمْلِکْ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ لَمْ یَعْذِلْ نَفْسَهُ فِی الشَّهَوَاتِ خَاضَ فِی الْخَبِیثَاتِ وَ مَنْ طَغَی ظَلَّ عَلَی الْعَمَلِ بِلَا حُجَّةٍ(2)

وَ الْهُوَیْنَا(3) عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْغِرَّةِ وَ الْأَمَلِ وَ الْهَیْبَةِ وَ الْمُمَاطَلَةِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْهَیْبَةَ تَرُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ الْمُمَاطَلَةَ تُفَرِّطُ فِی الْعَمَلِ حَتَّی یَقْدَمَ عَلَیْهِ الْأَجَلُ وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ عَلِمَ الْإِنْسَانُ حَسَبَ مَا هُوَ فِیهِ وَ لَوْ عَلِمَ حَسَبَ مَا هُوَ فِیهِ مَاتَ خُفَاتاً(4)

مِنَ الْهَوْلِ وَ الْوَجَلِ وَ الْغِرَّةَ تَقْصُرُ بِالْمَرْءِ عَنِ الْعَمَلِ وَ الْحَفِیظَةُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْکِبْرِ وَ الْفَخْرِ وَ الْحَمِیَّةِ وَ الْعَصَبِیَّةِ فَمَنِ اسْتَکْبَرَ أَدْبَرَ عَنِ الْحَقِّ وَ مَنْ فَخَرَ فَجَرَ وَ مَنْ حَمِیَ أَصَرَّ عَلَی الذُّنُوبِ وَ مَنْ أَخَذَتْهُ الْعَصَبِیَّةُ جَارَ فَبِئْسَ الْأَمْرُ أَمْرٌ بَیْنَ إِدْبَارٍ وَ فُجُورٍ وَ إِصْرَارٍ وَ جَوْرٍ عَلَی الصِّرَاطِ وَ الطَّمَعُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ الْفَرَحِ وَ الْمَرَحِ وَ اللَّجَاجَةِ وَ التَّکَاثُرِ فَالْفَرَحُ مَکْرُوهٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْمَرَحُ خُیَلَاءُ وَ اللَّجَاجَةُ بَلَاءٌ لِمَنِ اضْطَرَّتْهُ إِلَی حَمْلِ الْآثَامِ

ص: 120


1- 1. یعنی أن زینة الباطل یمنع النظر و یصدفه عن الدلیل الذی یبین الحق من الباطل و هذا هو المراد بقوله« اعجاب بالزینة».
2- 2. فی بعض النسخ« علی عمد بلا حجة» کما فی المصدر المطبوع.
3- 3. الهوینا: التؤدة و الرفق، و هی تصغیر الهونی و الهونی تأنیث الاهون و یجوز أن تکون الهونی فعلی اسما من الهینة أی السکینة و الوقار، و لعلّ المراد هنا السکینة و الهوینا التی تراها علی الفراعنة و الجبارین، و هی المناسبة للغرة و الامل و الهیبة و المماطلة.
4- 4. أی مات فجاءة.

و پوشاندن حق به باطل. به این صورت که زینت از دلیل(حق و درست) منحرف می کند(1) و فریب دادن، نفس را به شهوت می اندازد؛ و کجروی صاحبش را به انحراف عظیمی می اندازد، و پوشاندن حق به باطل تاریکی­هایی است که برخی بر بعض دیگر بزرگ­تر (گمراه­کننده­تر) هستند ،اینها، کفر و پایه ها و شعبه های آن است.

نفاق بر چهار پایه است: هوای نفس و سازشکاری و غضب و طمع.

هوای نفس بر چهار شعبه است: ظلم و دشمنی و شهوت و طغیان وسرکشی: کسی که ظلم کند امور پیچیده اش زیاد می شود و مردم او را رها کرده و بر علیه او کمک می کنند. هر کس تجاوز کند مردم از شر او در امان نیستند و قلب او سلامت نمی ماند و در شهوات نمی تواند نفس خود را کنترل کند. هر کس از شهوات کناره گیری نکند واز مرداب شهوت­ها بیرون نکشد، در امور پست فرو می رود و هر کس طغیان وسرکشی نماید به واسطه کاری که برایش حجت ودلیلی نداشته است به گمراهی وانحراف کشده.(2)

سازشکاری(3) بر چهار شعبه است: بر مغرور شدن و آرزوهای بلند و بر حذر بودن (کناره گیری) و عقب انداختن وعده ها .

و این بدان صورت است که بر حذر بودن (کناره گیری) از حق باز می دارد، و عقب انداختن وعده ها موجب تفریط کوتاهی کردن در کارها تا هنگام فرا رسیدن زمان انجام آن کار می شود و اگر آرزو نبود انسان حساب آنچه را در آن است می دانست، و اگر انسان حساب آنچه را در آن است می دانست ناگهان از وحشت و ترس می مرد.(4) و مغرور شدن باعث کوتاهی ورزیدن انسان در عمل می شود.

غضب بر چهار شعبه است: تکبر و فخر و غیرت کاذب و تعصّب.

هر کس خود را بالا بگیرد به حق پشت می کند. و هر کس فخر بورزد به فسق و فجور مبتلا می شود، و هر کس غیرت کاذب نشان دهد بر گناهان اصرار می ورزد، و هر کس را تعصّب بگیرد ظلم می کند. و چه بد چیزی است در پل صراط کاری که بین پشت کردن به حق و فسق و فجور و اصرار بر گناهان و ظلم باشد.

طمع چهار شعبه است: خوشحالی و شادی بیش از حد و لجاجت و روی هم انباشتن .

خوشحالی نزد خداوند پسندیده نیست، شادی بیش از حد عُجب است، و لجاجت بلایی است برای کسی که او را مجبور به کشیدن بار گناهان کرده است.

ص: 120


1- . یعنی زینت باطل مانع از دیدن شده و او را از دلیلی که حق را از باطل مشخص می سازد، دور می کند. منظور از «اعجاب بالزینة» همین است.
2- . در برخی از نسخه ها، مانند این نسخه «علی عمد بلا حجة» آمده است.
3- . الهویناء: محبت نشان دادن و مهربانی، هویناء مصغر شده الهونی، و الهونی مونث الاهون است.ممکن است الهونی بر وزن فعلی، از الهینه یعنی وقار و آرامش گرفته شده باشد. شاید منظور در اینجا آرامش است و آرامشی که فرعونیان وستمگران دارند، آرامشی است که از غرور و آرزو و موقعیت و مقام و تاخیر در ادای حق و حقوق نشأت می گیرد.
4- . یعنی ناگهان از دنیا رفت.

وَ التَّکَاثُرُ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ شُغُلٌ وَ اسْتِبْدَالُ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ فَذَلِکَ النِّفَاقُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ وَ اللَّهُ قَاهِرٌ فَوْقَ عِبَادِهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ جَلَّ وَجْهُهُ وَ أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ انْبَسَطَتْ یَدَاهُ وَ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَتُهُ فَظَهَرَ أَمْرُهُ وَ أَشْرَقَ نُورُهُ وَ فَاضَتْ بَرَکَتُهُ وَ اسْتَضَاءَتْ حِکْمَتُهُ وَ هَیْمَنَ کِتَابُهُ وَ فَلَجَتْ حُجَّتُهُ وَ خَلَصَ دِینُهُ وَ اسْتَظْهَرَ سُلْطَانُهُ وَ حَقَّتْ کَلِمَتُهُ وَ أَقْسَطَتْ مَوَازِینُهُ وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ فَجَعَلَ السَّیِّئَةَ ذَنْباً وَ الذَّنْبَ فِتْنَةً وَ الْفِتْنَةَ دَنَساً وَ جَعَلَ الْحُسْنَی عُتْبَی وَ الْعُتْبَی تَوْبَةً وَ التَّوْبَةَ طَهُوراً فَمَنْ تَابَ اهْتَدَی وَ مَنِ افْتُتِنَ غَوَی مَا لَمْ یَتُبْ إِلَی اللَّهِ وَ یَعْتَرِفْ بِذَنْبِهِ وَ لَا یَهْلِکُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا هَالِکٌ اللَّهَ اللَّهَ فَمَا أَوْسَعَ مَا لَدَیْهِ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْبُشْرَی وَ الْحِلْمِ الْعَظِیمِ وَ مَا أَنْکَلَ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْأَنْکَالِ وَ الْجَحِیمِ وَ الْبَطْشِ الشَّدِیدِ فَمَنْ ظَفِرَ بِطَاعَتِهِ اجْتَلَبَ کَرَامَتَهُ وَ مَنْ دَخَلَ فِی مَعْصِیَتِهِ ذَاقَ وَبَالَ نَقِمَتِهِ وَ عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ.

«16»

ل (1)،[الخصال] لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أُصُولُ الْکُفْرِ ثَلَاثَةٌ الْحِرْصُ وَ الِاسْتِکْبَارُ وَ الْحَسَدُ فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام حِینَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ

الْحِرْصُ عَلَی أَنْ أَکَلَ مِنْهَا وَ أَمَّا الِاسْتِکْبَارُ فَإِبْلِیسُ حِینَ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ اسْتَکْبَرَ وَ أَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَا آدَمَ حِینَ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ حَسَداً(2).

«17»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَرْکَانُ الْکُفْرِ أَرْبَعَةٌ الرَّغْبَةُ وَ الرَّهْبَةُ وَ السَّخَطُ وَ الْغَضَبُ (3).

«18»

ل، [الخصال]: فِی مَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ

ص: 121


1- 1. الخصال ج 1 ص 45.
2- 2. أمالی الصدوق ص 251.
3- 3. المصدر نفسه، و ألفاظ هذه الأحادیث هی التی مرت عن الکافی مشروحا فراجع.

و روی هم انباشتن لهو و لعب و مشغولیّت است و تبدیل کردن چیزی پست تر به چیزی بهتر می باشد. اینها، نفاق و پایه ها و شعبه های آن است.

خداوند بر بندگانش قاهر است. یاد او بلند و وجه او با جلالت است و هر چه خلق کرده زیبا خلق کرده است. دو دست او باز و رحمت او هر چیزی را گرفته است و امر او ظاهر و نور او نور دهنده است و برکت او جوشان است و حکمت او نور می دهد. کتابش شاهد و حجّت او غالب و دین او خالص است. سلطان او ظاهر و کلمه او بر حق و میزان او از روی عدل است و پیامبران او ابلاغ کرده اند .

خداوند بدی را گناه، و گناه را فتنه، و فتنه را آلودگی قرار داده است. نیکی را رضایت، و رضایت را توبه، و توبه را پاک کننده قرار داده است. هر کس توبه کند هدایت می یابد، و هر کس به فتنه بیفتد گمراه می شود تا مادامی که به درگاه خدا توبه نکرده و به گناه خود اعتراف ننموده است. هیچ کس جز هلاک شونده بر علیه امر خداوند حرص و طمع نمی کند.

اللَّه! اللَّه! چه چیزی نزد پرودگار از توبه و رحمت و بشارت و حلم عظیم وسعت بیشتری دارد. و چه ترسناک است آنچه از زنجیرها و جهنّم و بلاهای شدید که نزد خداوند است. هر کس به اطاعت او دست یابد کرامت او را بخود جلب می کند، و هر کس در معصیت او وارد شود وبال عقاب او را خواهد چشید، به جز افراد اندکی همه فردای قیامت را پشیمان ودرمانده خواهند بود

روایت16.

خصال(1) امالی شیخ صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: ریشه های کفر بر سه گونه است: حرص، استکبار و حسد، اما حرص همان است که بر آدم غلبه کرد و او را وادار نمود تا از آن درخت بخورد، در صورتی که خداوند او را از نزدیک شدن به آن درخت نهی کرده بود.

اما استکبار و خودخواهی، همان است که شیطان را برای سجده کردن بر آدم علیه السّلام منع کرد و او به خاطر تکبر آدم را سجده ننمود، و اما حسد، آن است که دو فرزند آدم را با هم دشمن ساخت تا آنجائی که یکی از آنها برادرش را کشت.(2)

روایت17.

امالی شیخ صدوق: : امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: کفر چهار رکن دارد: رغبت(شوق)، رهبت(ترس وخوف)، خشم و غضب.

روایت18.

خصال: از جمله سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و اله به امیرالمومنین علیه السلام این بود: ای علی،

ص: 121


1- . خصال 1: 45
2- . امالی صدوق: 251

مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَشَرَةٌ الْقَتَّاتُ وَ السَّاحِرُ وَ الدَّیُّوثُ وَ نَاکِحُ الْمَرْأَةِ حَرَاماً فِی دُبُرِهَا وَ نَاکِحُ الْبَهِیمَةِ وَ مَنْ نَکَحَ ذَاتَ مَحْرَمٍ مِنْهُ وَ السَّاعِی فِی الْفِتْنَةِ وَ بَائِعُ السِّلَاحِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مَنْ وَجَدَ سَعَةً فَمَاتَ وَ لَمْ یَحُجَ (1).

«19»

ل، [الخصال] عَنِ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ مَعاً عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْکُفْرُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَی الْفِسْقِ وَ الْعُتُوِّ(2)

وَ الشَّکِّ وَ الشُّبْهَةِ وَ الْفِسْقُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْجَفَاءِ وَ الْعَمَی وَ الْغَفْلَةِ وَ الْعُتُوِّ فَمَنْ جَفَا حَقَّرَ الْحَقَّ وَ مَقَتَ الْفُقَهَاءَ وَ أَصَرَّ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ وَ مَنْ عَمِیَ نَسِیَ الذِّکْرَ وَ اتَّبَعَ الظَّنَّ وَ أَلَحَّ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ وَ مَنْ غَفَلَ غَرَّتُهُ الْأَمَانِیُّ وَ أَخَذَتْهُ الْحَسْرَةُ إِذَا انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ بَدَا لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُنْ یَحْتَسِبُ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ أَذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ وَ صَغَّرَهُ بِجَلَالِهِ کَمَا فَرَّطَ فِی جَنْبِهِ وَ عَتَا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ الْکَرِیمِ وَ الْعُتُوُّ(3) عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی التَّعَمُّقِ وَ التَّنَازُعِ وَ الزَّیْغِ وَ الشِّقَاقِ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ یُنِبْ إِلَی الْحَقِّ وَ لَمْ یَزْدَدْ إِلَّا غَرَقاً فِی الْغَمَرَاتِ فَلَمْ تَحْتَبِسْ مِنْهُ فِتْنَةٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ أُخْرَی وَ انْخَرَقَ دِینُهُ فَهُوَ یَهِیمُ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ وَ مَنْ نَازَعَ وَ خَاصَمَ قَطَعَ بَیْنَهُمُ الْفَشَلُ وَ ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّیِّئَةُ وَ مَنْ سَاءَتْ عَلَیْهِ الْحَسَنَةُ اعْتَوَرَتْ عَلَیْهِ طُرُقُهُ وَ اعْتَرَضَ عَلَیْهِ أَمْرُهُ وَ ضَاقَ عَلَیْهِ مَخْرَجُهُ وَ حَرِیٌّ أَنْ یَرْجِعَ مِنْ دِینِهِ وَ یَتَّبِعَ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الشَّکُّ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْهَوْلِ وَ الرَّیْبِ وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری الْمُتَمَارُونَ فَمَنْ هَالَهُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِی الرَّیْبِ سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ أَدْرَکَهُ الْآخِرُونَ وَ قَطَعَتْهُ سَنَابِکُ الشَّیَاطِینِ وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَکَةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ هَلَکَ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ مَنْ نَجَا فَبِالْیَقِینِ وَ الشُّبْهَةُ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الْإِعْجَابِ بِالزِّینَةِ وَ تَسْوِیلِ النَّفْسِ وَ تَأَوُّلِ الْعِوَجِ

ص: 122


1- 1. الخصال ج 2 ص 61.
2- 2. الغلو ظ.
3- 3. الغلو ظ.

ده گروه از این امت به خدای بزرگ کفر ورزیده اند: آدمکش، ساحر، دیّوث(آنکه همسرش زنا می کند و از آن باخبر است)، آنکه به حرام با زنی از عقب در آمیزد، آنکه با حیوان در آمیزد، و آن کس که با محرم خود زنا کند، سخن چین فتنه انگیز، کسی که به دشمنانی که در حال جنگ با اسلامند اسلحه فروشد و آنکه زکات ندهد، و هر کس که توانایی به جا آوردن حج را داشته باشد و بمیرد ولی حجش را به جا نیاورد .(1)

روایت19.

خصال: امیر المومنین علیه السلام فرمود: کفر بر چهار پایه بنا شده است: فسق و غلو(2) و شک و شبهه.

فسق بر چهار شعبه است: جفا و کوردلی و غفلت و تجاوزکاری: هر کس جفا کند حق را کوچک می شمرد و عالمان دین را به شدت دشمن می دارد و بر گناه بزرگ اصرار می ورزد. هر کسی کوردل باشد یاد خدا را فراموش می کند و در پی گمان می رود و با خالق خود به مبارزه بر می خیزد و شیطان بر(چیره می­شود) و براو اصرار می کند و بدون توبه و خضوع و بدون توجه به غفلتش از گناه طلب مغفرت می کند. هر کس غفلت کند بر نفس خود جنایت کرده و کارش معکوس و منقلب می شود و گمراهی خود را هدایت می پندارد و آرزوها او را فریب می دهد، و هنگامی حسرت و پشیمانی او را می گیرد که وقت آن گذشته و پرده از او برداشته شده و آنچه گمانش را نمی کرد برایش ظاهر شده باشد.

هر کس از امر خداوند تجاوز کند شکّ می کند، و هر کس شک کند خداوند بر او برتری نشان می دهد و او را به قدرت خویش ذلیل می گرداند و بجلالت خود او را کوچک می کند، همچنان که به پروردگار کریم خود مغرور شده و در کار خود افراط نموده است.

غلوّ(3) بر چهار شعبه است: تعمّق و فرو رفتن در نظریّه­ها واندیشه­های گوناگون و منازعه در آن و انحراف و لجاجت .

هر کس (بیش از حد در اندیشه­های گوناگون) تعمّق کند، به حق باز نمی گردد و جز غرق شدن در امور پیچیده چیزی بر او نمی افزاید، و فتنه ای از او رفع نمی شود مگر آنکه فتنه دیگری او را در خود فرو می برد، و دینش از هم گسیخته می شود و در مسأله ای بهم پیچیده فرو می رود.

هر کس در نظریّه واعتقادات خویش منازعه و دشمنی کند، در اثر لجاجت طولانی به احمق بودن مشهور می شود،. هر کس منحرف شود نیکی به چشم او زشت می آید و زشتی به چشم او نیک. هر کس لجاجت کند، راهها(هدایت) بر او پوشیده می شود، و اثر نادرستی کارش­های در امور خودش آشکار می­گردد ، و بیرون آمدن از آن(انحراف) برایش مشکل می شود، آنگاه که تابع راه مؤمنان نباشد.

شک بر چهار شعبه است: جدل و هوای نفس و تردّد و تسلیم شدن. و این همان کلام خداوند عز و جل است که می فرماید: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری، «پس به کدامیک از نعمتهای پروردگارت مجادله می کنی». هر کس از آنچه نزد اوست وحشت کند به عقب بر خواهد گشت.

و هر کس در دین مجادله کند در شکّ و تردید می افتد، و اوّلین از مؤمنان از او سبقت می گیرند و آخرین از آنان به او می رسند، و سم های شیطان او را زیر پا می گذارند. هر کس در مقابل هلاکت دنیا و آخرت تسلیم شود بین این دو هلاک می گردد، و هر کس از آن نجات پیدا کند از زیادی یقین است.

شبهه بر چهار شعبه است: اعجاب و خوش آمدن از زینت، و فریب دادن نفس، و توجیه کجروی ها

ص: 122


1- . خصال 2: 61
2- . غلو ظ.
3- . غلو ظ.

وَ تَلَبُّسِ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ وَ ذَلِکَ بِأَنَّ الزِّینَةَ تَزِیدُ عَلَی الشُّبْهَةِ وَ أَنَّ تَسْوِیلَ النَّفْسِ یُقْحِمُ عَلَی الشَّهْوَةِ وَ أَنَّ الْعِوَجَ یَمِیلُ مَیْلًا عَظِیماً وَ أَنَّ التَّلَبُّسَ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ فَذَلِکَ الْکُفْرُ وَ دَعَائِمُهُ وَ شُعَبُهُ (1).

«20»

سر، [السرائر] عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا دِینَ لِمَنْ دَانَ بِطَاعَةِ مَنْ یَعْصِی اللَّهَ وَ لَا دِینَ لِمَنْ دَانَ بِفِرْیَةِ بَاطِلٍ عَلَی اللَّهِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ دَانَ بِجُحُودِ شَیْ ءٍ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ.

باب 100 الشک فی الدین و الوسوسة و حدیث النفس و انتحال الإیمان

الآیات

البقرة: وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(2)

الأنعام: ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ (3)

الحج: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (4)

سبأ: إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ (5)

المؤمن: وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ حَتَّی إِذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ (6)

السجدة: وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (7)

ص: 123


1- 1. الخصال ج 1 ص 111، و قد مر فی ص 90 و 91 فیما سبق.
2- 2. البقرة: 284.
3- 3. الأنعام: 2.
4- 4. الحجّ: 11.
5- 5. سبأ: 54.
6- 6. المؤمن: 34.
7- 7. السجدة: 45.

پوشاندن حق به باطل.

به این صورت که زینت از دلیل منحرف می کند و فریب دادن، نفس را به شهوت می اندازد؛ و کجروی صاحبش را به انحراف عظیمی می اندازد، و پوشاندن حق به باطل ظلماتی تو در تو است. اینها، کفر و پایه ها و شعبه های آن است.(1)

روایت20.

سرائر: حضرت باقر علیه السلام فرمود: آن کس که از گناه کار و کسی که که معصیت پرودگار را مرتکب می­شود اطاعت کند، دین ندارد، و کسی که افتراء باطلی را بردین خدا وارد سازد وآن را پیروی کند دین ندارد ، و کسی که یکی از آیات خدا را انکار کند و آن را سرمشق خود قرار دهد نیز دین ندارد .

باب یکصدم : شک در دین و وسوسه و حدیث نفس و دستبردن در دین

آیات

- وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(2)

{و اگر آنچه در دلهای خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه می کند؛ آنگاه هر که را بخواهد می بخشد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.}

- ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ (3){[بعضی از] شما [در قدرت او] تردید می کنید.}

- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (4){و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد. پس اگر خیری به او برسد بدان اطمینان یابد، و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است. این است همان زیانِ آشکار.}

- إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ (5){زیرا آنها [نیز] در دودلیِ سختی بودند.} مؤمن: وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ حَتَّی إِذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ (6)

{و به یقین، یوسف پیش از این، دلایل آشکار برای شما آورد، و از آنچه برای شما آورد همواره در تردید بودید تا وقتی که از دنیا رفت، گفتید: «خدا بعد از او هرگز فرستاده ای را برنخواهد انگیخت.» این گونه، خدا هر که را افراطگر شکّاک است، بی راه می گذارد.}

- وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ(7){و در حقیقت آنان درباره آن به شکّی سخت دچارند.}

ص: 123


1- . خصال 1: 111 و در ص 90 و 91 نیز بیان شد.
2- . بقرة / 284
3- . أنعام / 2
4- . حجّ / 11
5- . سبأ / 54
6- . مومن / 34
7- . سجده / 45

حمعسق: وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (1)

الدخان: بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ (2)

الحجرات: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا(3)

النجم: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری (4)

الأخبار

«1»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] نَرْوِی: مَنْ شَکَّ فِی اللَّهِ بَعْدَ مَا وُلِدَ عَلَی الْفِطْرَةِ لَمْ یَتُبْ أَبَداً.

وَ أَرْوِی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِی کَلَامٍ لَهُ: إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ.

وَ أَرْوِی: لَا یَنْفَعُ مَعَ الشَّکِّ وَ الْجُحُودِ عَمَلٌ.

وَ أَرْوِی: مَنْ شَکَّ أَوْ ظَنَّ فَأَقَامَ عَلَی إحداهما [أَحَدِهِمَا] أُحْبِطَ عَمَلُهُ.

وَ أَرْوِی: فِی قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ (5) قَالَ نَزَلَتْ فِی الشُّکَّاکِ.

وَ أَرْوِی: فِی قَوْلِهِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (6) قَالَ الشَّکِّ الشَّاکُّ فِی الْآخِرَةِ مِثْلُ الشَّاکِّ فِی الْأُولَی نَسْأَلُ الثَّبَاتَ وَ حُسْنَ الْیَقِینِ.

وَ أَرْوِی: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ یَقُولُ بِالْحَقِّ وَ یُسْرِفُ عَلَی نَفْسِهِ بِشُرْبِ الْخَمْرِ وَ یَأْتِی الْکَبَائِرَ وَ عَنْ رَجُلٍ دُونَهُ فِی الْیَقِینِ وَ هُوَ لَا یَأْتِی مَا یَأْتِیهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَحْسَنُهُمَا یَقِیناً کَنَائِمٍ عَلَی الْمَحَجَّةِ إِذَا انبته [انْتَبَهَ] رَکَبِهَا وَ الْأَدْوَنُ الَّذِی یَدْخُلُهُ الشَّکُّ کَالنَّائِمِ عَلَی غَیْرِ طَرِیقٍ لَا یَدْرِی إِذَا انبته [انْتَبَهَ] أَیُّهُمَا الْمَحَجَّةُ.

«2»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا یَتَمَکَّنُ الشَّیْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ اسْتَهَانَ بِأَمْرِهِ وَ سَکَنَ إِلَی نَهْیِهِ وَ نَسِیَ اطِّلَاعَهُ عَلَی سِرِّهِ فَالْوَسْوَسَةُ مَا یَکُونُ مِنْ خَارِجِ الْبَدَنِ بِإِشَارَةِ مَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ مُجَاوَرَةِ الطَّبْعِ

ص: 124


1- 1. الشوری: 14.
2- 2. الدخان: 9.
3- 3. الحجرات: 15.
4- 4. النجم: 55.
5- 5. الأعراف: 102.
6- 6. الأنعام: 82.

- وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (1)

{. و کسانی که بعد از آنان کتاب [تورات] را میراث یافتند واقعاً درباره او در تردیدی سخت [دچار]اند.}

- بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ (2)

{ولی نه، آنها به شک و شبهه خویش سرگرمند.}

- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا(3)

{در حقیقت، مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده}

- فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری(4)

{پس به کدام یک از نعمتهای پروردگارت تردید روا می داری؟}

روایات

روایت1.

فقه الرضا علیه السلام: هر کس پس از آن که بر فطرت اسلام متولد شده به خداوند شک کند، او را توبه نمی دهند.

- حضرت به نقل از امیر المومنین علیه السلام فرمود: یکی از گرفتاریها فقر است، و از آن هم سخت تر بیماری بدن می باشد و بدتر از آن بیماری قلب است.

- روایت می کنم: با شک و انکارحق هیچ عملی سود ندارد.

- روایت می کنم: هر کس شک کند یا گمان برد و بر یکی از این دو بماند، عمل خویش را تباه ساخته است.

- روایت می کنم درباره فرموده خداوند عز و جل: «وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ»(5)

بیشتر آنان را بر سر پیمان خود نیافتیم؛ (بلکه) اکثر آنان را فاسق و گنهکار یافتیم}؛ حضرت فرمود: این آیه درباره شک کنندگان نازل شده است.

_ روایت می کنم درباره فرموده خداوند متعال: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»(6){آنان

که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند}، فرمود: کسانی که در باره آخرت شک می کنند مانند کسانی هستند که در آغاز هم گرفتار می باشند، از خداوند خواهانیم که ما را ثبات و حسن یقین عطا کند.

_ روایت می کنم: از حضرت علیه السلام درباره مردی سوال شد که به مذهب حق اعتقاد دارد، ولی به خود ظلم و اسراف می کند و شراب می نوشد و گناهان بزرگ انجام می دهد، ولی مردی دیگر که به مذهب حق چندان عقیده ای ندارد و گناهان او را هم مرتکب نمی شود، وضع این دو نفر چگونه خواهد بود.

امام علیه السّلام فرمودند: آن کس که اهل یقین است بهتر است، حال او مانند کسی است که در کنار راهی خوابیده هنگامی که از خواب بیدار شد راه خود را می گیرد و می رود، ولی آن دیگری که در شک می باشد مانند کسی است در کنار جاده خوابیده و بعد که بیدار شد نمی داند به کدام طرف برود.

روایت2.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: شیطان در راه وسوسه کردن برقرار و پابرجا نمی شود مگر آنکه انسان از ذکر پروردگار متعال اعراض کرده و فرمان ها و دستورهای الهی را سبک شمرده و در مقابل چیزهایی که نهی فرموده بی تفاوت باشد و فراموش کند که خداوند از اسرار ونهان او با خبر است ، وسوسه از خارج بدن نمی آید و عقل و طبع در آن دخالتی ندارد.

ص: 120


1- . شوری/ 14
2- . دخان / 9
3- . حجرات / 15
4- . نجم / 55
5- . اعراف / 102
6- . انعام / 82

وَ أَمَّا إِذَا تَمَکَّنَ فِی الْقَلْبِ فَذَلِکَ غَیٌّ وَ ضَلَالَةٌ وَ کُفْرٌ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَعَا عِبَادَهُ بِاللُّطْفِ دَعْوَةً وَ عَرَّفَهُمْ عَدَاوَتَهُ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (1) وَ قَالَ إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا(2) الْآیَةَ فَکُنْ مَعَهُ کَالْغَرِیبِ مَعَ کَلْبِ الرَّاعِی یَفْزَعُ إِلَی صَاحِبِهِ فِی صَرْفِهِ عَنْهُ وَ کَذَلِکَ إِذَا أَتَاکَ الشَّیْطَانُ مُوَسْوِساً لِیَصُدَّکَ عَنْ سَبِیلِ الْحَقِّ وَ یُنْسِیَکَ ذِکْرَ اللَّهِ فَاسْتَعِذْ بِرَبِّکَ وَ رَبِّهِ مِنْهُ فَإِنَّهُ یُؤَیِّدُ الْحَقَّ عَلَی الْبَاطِلِ وَ یَنْصُرُ الْمَظْلُومَ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ-(3)

وَ لَنْ تَقْدِرَ عَلَی هَذَا وَ مَعْرِفَةِ إِتْیَانِهِ وَ مَذْهَبِ وَسْوَسَتِهِ إِلَّا بِدَوَامِ الْمُرَاقَبَةِ وَ الِاسْتِقَامَةِ عَلَی بِسَاطِ الْخِدْمَةِ وَ هَیْبَةِ الْمُطَّلِعِ وَ کَثْرَةِ الذِّکْرِ وَ

أَمَّا الْمُهْمِلُ لِأَوْقَاتِهِ فَهُوَ صَیْدُ الشَّیْطَانِ لَا مَحَالَةَ وَ اعْتَبِرْ بِمَا فَعَلَ بِنَفْسِهِ مِنَ الْإِغْرَاءِ وَ الِاسْتِکْبَارِ مِنْ حَیْثُ غَرَّهُ وَ أَعْجَبَهُ عَمَلُهُ وَ عِبَادَتُهُ وَ بَصِیرَتُهُ وَ رَأْیُهُ قَدْ أَوْرَثَهُ عَمَلُهُ وَ مَعْرِفَتُهُ وَ اسْتِدْلَالُهُ بِمَعْقُولِهِ عَلَیْهِ اللَّعْنَةَ إِلَی الْأَبَدِ فَمَا ظَنُّکَ بِنَصِیحَتِهِ وَ دَعْوَتِهِ غَیْرَهُ فَاعْتَصِمْ بِحَبْلِ اللَّهِ الْأَوْثَقِ وَ هُوَ الِالْتِجَاءُ وَ الِاضْطِرَارُ بِصِحَّةِ الِافْتِقَارِ إِلَی اللَّهِ فِی کُلِّ نَفَسٍ وَ لَا یَغُرَّنَّکَ تَزْیِینُهُ الطَّاعَاتِ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ یَفْتَحُ لَکَ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ بَاباً مِنَ الْخَیْرِ لِیَظْفَرَ بِکَ عِنْدَ تَمَامِ الْمِائَةِ فَقَابِلْهُ بِالْخِلَافِ وَ الصَّدِّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ الْمُضَادَّةِ بِاسْتِهْزَائِهِ (4).

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ الْوَاسِطِیُّ: کَتَبْتُ إِلَی بَعْضِ الصَّالِحِینَ أَشْکُو الشَّکَّ فَقَالَ إِنَّمَا الشَّکُّ فِیمَا لَا یُعْرَفُ فَإِذَا جَاءَ الْیَقِینُ فَلَا شَکَّ یَقُولُ اللَّهُ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ (5) نَزَلَتْ فِی الشُّکَّاکِ (6).

ص: 125


1- 1. لفظ الآیات« إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»*.
2- 2. فاطر: 6.
3- 3. النحل: 99.
4- 4. مصباح الشریعة ص 26.
5- 5. الأعراف: 102.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 23.

و چون جنبه طبیعت و شهوات مادی بر جنبه عقل غالب شده و توجه و معرفت عقل رخت بربست، وسوسه چنان محکم و برقرار می گردد که به مرحله کفر و گمراهی منتهی می شود.

و خداوند متعال به لطف و مهربانی بندگان خود را به سوی خود دعوت فرموده، و و دشمن­شان را نیز به آنها معرفی نموده است، می فرماید: {شیطان دشمن محکم و آشکاری است با شما }(1). و باز می فرماید: {شیطان دشمن شما است پس او را دشمن خود قرار بدهید}.(2)

با شیطان مانند معامله شخص غریب با سگ چوپان که چون سگ به سوی او حمله کند ناچار از شر او به صاحب سگ که چوپان است، پناهنده خواهد شد رفتار کن، پس هنگام وسوسه و حمله شیطان که می خواهد تو را از راه حق منحرف کرده و از ذکر پروردگار متعال منصرف نماید، باید از او به خدای خود و خدای وی پناه ببری، چراکه پرودگار حق را بر باطل پیروز می­گرداندو مظلوم را یاری می­کند که خداوند متعال می فرماید: {شیطان را تسلط و حکومتی نیست در باره آن اشخاصی که ایمان و اعتماد به خدا پیدا کرده و امور خود را به او واگذاشته اند.}(3) وتو نمی­توانی زمان حمله شیطان را وروش هجوم وسوسه­هایش را بشناسی مگر با مراقبه مستمر و پایداری بر انجام وظایف الهی و کثرت ذکر او و ترس از پرودگاری که همواره بر تمام اسرار تو آگاه است و اما آن زمانی که از یاد خدا غافل باشی و اوقاتی که از ذکر پرودگار خالی است به طور قطع آن زمانی است که به دام شیطان گرفتار خواهی شد

از مغرور شدن شیطان وسرپیچی واستکباری که شیطان در حق خود روا داشته است پند بیاموز وعبرت بگیر ، هنگامی که عمل و بصیرت و عبادت و رأی و جرأت و جسارت او موجب غرور و فریفته شدن او گشته، و علم و معرفت و استدلال عقلی او باعث شده است که برای همیشه لعن قرار گیرد، پس چگونه می توان به چنین فردی اطمینان پیدا کرده و به نصیحت و دعوت و صلاحدید او اعتماد نمود.

پس به ریسمان محکم خداوند که همان پناهندگی و ناچاری بندگان به واسطه فقر نیازمندی که در هر نفسی به خداوند است ، چنگ بزن، و اطاعت­ها وعبادت­ها در نظرت زیبا جلوه نکند و تو را نفریبد ، ، زیرا ممکن است نود و نه باب از خیر و نیکویی را به روی تو باز کند،تا بر در صدم بر تو پیروز شود ، پس در مخالفت او پیوسته تلاش کن ، و راه نفوذ و فریب او را بگیر، و با میل و هوی خواهی و مقاصد او مبارزه کن.(4)

روایت3.

تفسیر عیاشی: حسین بن حکم واسطی نقل می کند: به یکی از بندگان صالح نامه نوشته و از شک و تردید شکوه نمودم. در پاسخ گفت: شک تنها در چیزی است که شناخته نشده باشد، پس هرگاه نسبت به چیزی یقین حاصل شود، جایی برای شک باقی نمی ماند. خدای متعال می فرماید: «وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ»(5) این آیه در شأن کسانی نازل شده است که شک و تردید دارند.(6){و در بیشتر آنان عهدی [استوار] نیافتیم و بیشترشان را جداً نافرمان یافتیم.}

ص: 125


1- . آیه «إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»
2- . فاطر / 6
3- . نحل / 99
4- . مصباح الشریعه: 26
5- . اعراف / 102
6- . تفسیر عیاشی 2: 23
«4»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ (1) یَقُولُ شَکّاً إِلَی شَکِّهِمْ (2).

«5»

جا، [المجالس للمفید] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الْکَاتِبُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ مِنْ خَلْقِهِ الْمُتَلَوِّنَ فَلَا تَزُولُوا عَنِ الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ فَإِنَّ مَنِ اسْتَبَدَّ بِالْبَاطِلِ وَ أَهْلِهِ هَلَکَ وَ فَاتَتْهُ الدُّنْیَا وَ خَرَجَ مِنْهَا صَاغِراً(3).

«6»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ الشَّکَّ وَ الْمَعْصِیَةَ فِی النَّارِ لَیْسَا مِنَّا وَ لَا إِلَیْنَا وَ إِنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَطْوِیَّةٌ بِالْإِیمَانِ طَیّاً فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ إِنَارَةَ مَا فِیهَا فَتَحَهَا بِالْوَحْیِ فَزَرَعَ فِیهَا الْحِکْمَةَ زَارِعَهَا وَ حَاصِدَهَا(4).

«7»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَوَّذُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سِتٍّ مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ الْحَمِیَّةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْیِ وَ الْحَسَدِ(5).

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیمَانٌ لَا شَکَّ فِیهِ وَ غَزْوٌ لَا غُلُولَ فِیهِ وَ حَجٌّ مَبْرُورٌ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ شَهِیدٌ وَ عَبْدٌ مَمْلُوکٌ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ نَصَحَ لِسَیِّدِهِ وَ رَجُلٌ عَفِیفٌ مُتَعَفِّفٌ ذُو عِبَادَةٍ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ أَمِیرٌ مُتَسَلِّطٌ لَمْ یَعْدِلْ وَ ذُو ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ لَمْ یُعْطِ الْمَالَ حَقَّهُ

ص: 126


1- 1. براءة: 125.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 118.
3- 3. مجالس المفید ص 88.
4- 4. قرب الإسناد ص 17.
5- 5. الخصال ج 1 ص 160.

روایت4.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: آیه «وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ»(1){امّا کسانی که در دلهایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدیشان افزود} ْ فرمودند: یعنی برای آنها شک بعد از شک می آید.(2)

روایت5.

مجالس مفید: امام صادق علیه السلام فرمود: بدانید خداوند از بندگانی که هر روز به رنگی درآیند بدش می آید و افراد چند رنگ را دشمن می دارد اینک از حق دوری نکنید و اهل حق را ترک ننمائید هر کس در باطل واهل آن پافشاری کند هلاک می گردد و دنیا را از دست می دهد و سر افکنده از دنیا می رود.(3)

روایت6.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام به نقل از امیرالمومنین علیه السلام فرمود: : «به درستی که شک و معصیت، در آتش دوزخ اند، و این دو از ما نیستند و به سوی ما باز نمی گردند. خداوند دلهای مؤمنان را پیچیده و بسته بایمان آفریده و هنگامی که بخواهد آنچه در آنست بدرخشد،با وحی به دل­های ایشان در­های حکمت را می­گشاید، و و آن را با نور خود بذر افشانی می­کند و انچه در دل­های ایشان می­کارد ونتیجه و محصولش حکمت وعلم است

روایت7.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز از شک و شرک و پابند بودن برسوم و عادات جاهلانه و خشم و ستم و حسد به درگاه خداوند پناه می برد.(4)

روایت8.

عیون الاخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: برترین اعمال نزد خدای عزو جل، آن ایمانی است که در آن شک و تردید نباشد و جهادی است که در آن مکر و فریب و خیانت نشود، و حجی که مورد قبول قرار گیرد. نخستین کسانی که وارد بهشت می گردند شهداء و بندگانی که از صاحبان خود اطاعت کنند و کارهایی که به مصلحت ونفع سرورش می­باشد انجام دهد، مردیکه عفت بخرج می دهد و اهل عبادت است، و نخستین کسی که وارد دوزخ می شود امیری است که به زور بر مردم مسلط شده و عدالت ندارد، و مال داری که حق مالش را نمی دهد

ص: 126


1- . براءه / 125
2- . تفسیر عیاشی 2: 118
3- . مجالس مفید: 88
4- . خصال 1: 160

وَ فَقِیرٌ فَخُورٌ(1).

«9»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْکِنَانِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الرَّیْبُ کُفْرٌ(2).

«10»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ الشَّکَّ وَ الْمَعْصِیَةَ فِی النَّارِ لَیْسَا مِنَّا وَ لَا إِلَیْنَا(3).

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (4).

«11»

سن، [المحاسن] ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَکَّ فِی اللَّهِ وَ فِی رَسُولِهِ فَهُوَ کَافِرٌ(5).

«12»

سن، [المحاسن] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ عَلِیّاً عَلَماً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ عَلَمٌ غَیْرُهُ فَمَنْ تَبِعَهُ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ کَانَ کَافِراً وَ مَنْ شَکَّ فِیهِ کَانَ مُشْرِکاً(6).

«13»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی أَنَّهُ: سُئِلَ الْعَالِمُ علیه السلام عَنْ حَدِیثِ النَّفْسِ فَقَالَ مَنْ یُطِیقُ أَلَّا تُحَدَّثَ نَفْسُهُ وَ سَأَلْتُ الْعَالِمَ علیه السلام عَنِ الْوَسْوَسَةِ إِنْ کَثُرَتْ قَالَ لَا شَیْ ءَ فِیهَا یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ.

وَ أَرْوِی: أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِلْعَالِمِ یَقَعُ فِی نَفْسِی أَمْرٌ عَظِیمٌ فَقَالَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

ص: 127


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 28.
2- 2. أمالی الصدوق ص 292.
3- 3. ثواب الأعمال ص 231.
4- 4. المحاسن ص 249.
5- 5. المحاسن ص 89.
6- 6. المصدر نفسه.

و فقیری که تکبر داشته باشد.(1)

روایت9.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شک و تردید کفر است.(2)

روایت10.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از امیر المومنین علیه السلام نقل فرمود: به درستی که شک و معصیت، در آتش دوزخ اند، و این دو از ما نیستند و به سوی ما باز نمی گردند.(3)

در محاسن نیز حدیث مشابهی از ابوبکر بن محمد نقل کرده است.(4)

روایت11.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس درمورد خدا و رسولش صلی الله علیه و آله شک کند، کافر است.(5)

روایت12.

محاسن: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل فرمود: امام علی علیه السّلام را نشانه ای بین خود و خلقش قرار داده است و جز او نشانه دیگری نیست. پیرو او مؤمن، منکر او کافر و کسی که در او شک کند، مشرک است.(6)

روایت13.

فقه الرضا علیه السلام: از امام علیه السّلام سؤال شد حدیث نفس چیست فرمودند: مگر کسی توانائی دارد حدیث نفس نداشته باشد، از امام علیه السّلام سؤال شد به هنگامی که در ما وسوسه زیاد شد چه کنیم؟، فرمودند چیزی نیست کلمه لا اله الا اللَّه را بر زبان جاری کنید .

- روایت می کنم: شخصی از حضرت علیه السلام پرسید: در دلم چیزهائی بزرگ پیدا می شود فرمود: در این هنگام بگوئید: لا اله الا اللَّه و در روایت دیگری آمده است بگوئید: لا حول و لا قوة الا باللَّه.

ص: 127


1- . عیون الاخبار 2: 28
2- . امالی صدوق: 292
3- . ثواب الاعمال: 231
4- . ثواب الاعمال: 231
5- . محاسن: 89
6- . همان منبع.

وَ نَرْوِی: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَفَا لِأُمَّتِی عَنْ وَسَاوِسِ الصَّدْرِ.

وَ نَرْوِی عَنْهُ: أَنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ لِأُمَّتِی عَمَّا تُحَدِّثُ بِهِ أَنْفُسَهَا إِلَّا مَا کَانَ یَعْقِدُ عَلَیْهِ.

وَ أَرْوِی: إِذَا خَطَرَ بِبَالِکَ فِی عَظَمَتِهِ وَ جَبَرُوتِهِ أَوْ بَعْضِ صِفَاتِهِ شَیْ ءٌ مِنَ الْأَشْیَاءِ فَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ عُدْتَ إِلَی مَحْضِ الْإِیمَانِ.

وَ أَرْوِی: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْقَطَ عَنِ الْمُؤْمِنِ مَا لَا یَعْلَمُ وَ مَا لَا یَتَعَمَّدُ وَ النِّسْیَانَ وَ السَّهْوَ وَ الْغَلَطَ وَ مَا اسْتُکْرِهَ عَلَیْهِ وَ مَا اتَّقَی فِیهِ وَ مَا لَا یُطِیقُ.

«14»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ (1) قَالَ هُوَ الشَّکُ (2).

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: وَ سُئِلَ عَنْ إِیمَانِ مَنْ یَلْزَمُنَا حَقُّهُ وَ أُخُوَّتُهُ کَیْفَ هُوَ وَ بِمَا یَثْبُتُ وَ بِمَا یَبْطُلُ فَقَالَ إِنَّ الْإِیمَانَ قَدْ یُتَّخَذُ عَلَی وَجْهَیْنِ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهُوَ الَّذِی یَظْهَرُ لَکَ مِنْ صَاحِبِکَ فَإِذَا ظَهَرَ لَکَ مِنْهُ مِثْلُ الَّذِی تَقُولُ بِهِ أَنْتَ حَقَّتْ وَلَایَتُهُ وَ أُخُوَّتُهُ إِلَّا أَنْ یَجِی ءَ مِنْهُ نَقْضٌ لِلَّذِی وَصَفَ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَظْهَرَهُ لَکَ فَإِنْ جَاءَ مِنْهُ مَا تَسْتَدِلُّ بِهِ عَلَی نَقْضِ الَّذِی ظَهَرَ لَکَ خَرَجَ عِنْدَکَ مِمَّا وَصَفَ لَکَ وَ ظَهَرَ وَ کَانَ لِمَا أَظْهَرَ لَکَ نَاقِضاً إِلَّا أَنْ یَدَّعِیَ أَنَّهُ إِنَّمَا عَمِلَ ذَلِکَ تَقِیَّةً وَ مَعَ ذَلِکَ یُنْظَرُ فِیهِ فَإِنْ کَانَتْ لَیْسَ مِمَّا یُمْکِنُ أَنْ یَکُونَ التَّقِیَّةُ فِی مِثْلِهِ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ ذَلِکَ لِأَنَّ لِلتَّقِیَّةِ مَوَاضِعَ مَنْ أَزَالَهَا عَنْ مَوَاضِعِهَا لَمْ تَسْتَقِمْ لَهُ وَ تَفْسِیرُ مَا یُتَّقَی مِثْلُ أَنْ یَکُونَ قَوْمُ سَوْءٍ ظَاهِرُ حُکْمِهِمْ وَ فِعْلِهِمْ عَلَی غَیْرِ حُکْمِ الْحَقِّ وَ فِعْلِهِ فَکُلُّ شَیْ ءٍ یَعْمَلُ الْمُؤْمِنُ بَیْنَهُمْ لِمَکَانِ التَّقِیَّةِ مِمَّا لَا یُؤَدِّی إِلَی الْفَسَادِ فِی الدِّینِ فَإِنَّهُ جَائِزٌ(3).

ص: 128


1- 1. الأنعام: 125.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 377.
3- 3. الکافی ج 2 ص 168.

- روایت می کنیم: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند وسوسه هائی را که در دل امت من پیدا می شود عفو می کند.

در روایت دیگری آمده که خداوند از حدیث نفس امت من در می گذرد مگر اینکه کسی حدیث نفس کند و در آن باره تصمیم بگیرد.

روایت شده هر گاه در دلت در باره عظمت و بزرگی خداوند و یا یکی از صفات او خطوری پیدا شد و حدیث نفس پیش آمد، بگو: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه و علی امیر المؤمنین، هر گاه این کلمات را گفتی ایمان خالص بشما بر می گردد.

روایت شده که خداوند متعال از مؤمن آنچه را که نمی داند ساقط کرده، و نیز آنچه را که بدون تعمد انجام داده و یا از روی فراموش و یا اشتباه و اکراه، مرتکب شده، و یا از روی تقیه و حفظ جان و بدون اختیار کاری کرده خداوند همه این گناهان را عفو می کند.

روایت14.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام درباره آیه « کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ»(1){این گونه، خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند قرار می دهد} فرمود: منظور شک و تردید است. (2)

روایت15.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد کدام ایمان است که ما را ملزم می کند تا حق آن را اداء کنیم، و صاحب ایمان را به عنوان برادر مؤمن بشناسیم و ایمان به چه چیز ثابت می گردد و چه چیز ایمان را باطل می کند؟

امام علیه السّلام فرمودند: ایمان گاهی به دو صورت معلوم می شود، یکی آن است که از رفیقت مشاهده می کنی، هر گاه دیدی رفیقت عقائدش مانند خودت می باشد و در اعمال و اقوال مثل تو عمل می کند، در این جا او مؤمن است و باید او را برادر خود بدانی و او را دوست داشته باشی.

اما اگر از او عقیده ای بر خلاف خود مشاهده کردی و سخنان ناروائی از او شنیدی که از باطن او حکایت می کند و معلوم می شود او با عقیده شما مخالف است، در این صورت او مؤمن نخواهد بود، مگر اینکه مدعی شود او در بعضی از اعمال و اقوال خود تقیه می کند.

در این صورت باید در گفته های او دقت کنید و بنگرید او حقیقا تقیه می کند و آیا اعمال او از موارد تقیه هست، زیرا تقیه مواردی دارد که باید روی آن عمل کرد و اگر کسی از موارد آن تجاوز کند مورد قبول قرار نمی گیرد، در هر صورت باید در اعمال او دقت شود تا حقیقت روشن گردد.

تفسیر تقیه این است که گروهی بد کار گرد هم جمع شده اند و کارهائی بر خلاف حق انجام می دهند، در این میان مؤمنی هم با آن ها کار می کند و در عمل تقیه می نماید، تا هنگامی که کارهای او به فساد آلوده نگردد و به دینش زیان نرساند تقیه جائز است و مانعی ندارد.(3)

ص: 128


1- . انعام / 125
2- . تفسیر عیاشی 1: 377
3- . کافی 2: 168
بیان

و سئل الواو للحال بتقدیر قد و إثبات الألف فی قوله بم فی الموضعین مع دخول حرف الجر شاذ و قوله فقال تکریر و تأکید لقوله یقول قوله قد یتخذ قد هنا للتحقیق.

و إنما اکتفی بذکر أحد وجهی الإیمان مع التصریح بالوجهین و کلمة أما التفصیلیة المقتضیة للتکرار لظهور القسم الآخر من ذکر هذا القسم و القسم الآخر هو ما یعرف بالصحبة المتأکدة و المعاشرة المتکررة الموجبة للظن القوی بل الیقین و إن کان نادرا فإن الإیمان أمر قلبی لا یظهر للغیر إلا بآثاره من القول و العمل المخبرین عنه کما مر تحقیقه أو القسم الآخر ما کان معلوما بالبرهان

القطعی کالحجج علیهم السلام و خواص أصحابهم الذین أخبروا بصحة إیمانهم و کماله کسلمان و أبی ذر و المقداد و أضرابهم رضی الله عنهم.

و نظیر هذا فی ترک معادل أما قوله تعالی وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ (1) إذ ظاهر أن معادله و أما الذین کفروا بالله و لم یعتصموا به فسیدخلهم جهنم حقت بفتح الحاء و ضمها لأنه لازم و متعد ولایته أی محبته و أخوته أی فی الدین و مع ذلک ینظر فیه أی فیه تفصیل فإن کان اسمه الضمیر الراجع إلی ما تستدل به و جملة لیس إلخ خبره و ذلک إشارة إلی الدعوی المذکورة فی ضمن إلا أن یدعی و تفسیر مبتدأ و یتقی علی بناء المجهول بتقدیر یتقی فیه و مثل خبره.

و قوم مضاف إلی السوء بالفتح و ظاهر صفة السوء و جملة حکمهم إلخ صفة للقوم أو ظاهر صفة القوم لکونه بحسب اللفظ مفردا أی قوم غالبین و حکمهم إلخ جملة أخری کما مر أو حکمهم فاعل ظاهر أی قوم سوء کون حکمهم و فعلهم علی غیر الحق ظاهر أو ظاهر مرفوع مضاف إلی حکمهم و هو مبتدأ و علی غیر خبره و الجملة صفة القوم.

ص: 129


1- 1. النساء: 174 و 175.

شرح

واو در «و سئل»، به تقدیر «قد» آمده است، اثبات الف در «بما» در دو جایگاه همراه با حرف جر، مخالف با قیاس است، عبارت «فقال» تکرار و تاکید «یقول» است. «قد» در عبارت «قد یتخذ» برای تحقیق می باشد.

با اینکه امام علیه­السلام به دو وجه از ایمان تصریح نموده، تنها به شرح یکی از آن دو بسنده کرده، کلمه «أمّا» تفصیلی و برای تکرار برای آشکار شدن وجود قسم دیگری غیر از این قسمی که توضیح یافته است. بخش دیگر که امام علیه­السلام با این روش معرفی می­کند که باید با شخص بسیار همراه شد وهمواره با او معاشرت داشت و بازیر نظرگرفتن ودقت کردن در رفتار او به ایمان داشتن او گمان یا آگاهی ویقین کامل پیدا کرد. هرچند این مورد کم باشد، زیرا ایمان امری قلبی بوده وشناخت آن جز با نشانه هایی که در سخن و عمل آشکار می­شود، امکان پذیر نیست، که بحث و بررسی درباره آن گذشت، وجه دوم که معرفی نشده اند با برهان قطعی مشخص و واضح است، مانند حجت های الهی علیهم السلام و یاران ایشان مانند سلمان و ابوذر و مقداد و دیگران – رضی الله عنهم - که به ایمان و کمالشان خبر داده اند.

نمونه­هایی دیگر از آیات که در عبارت معادل «أمّا» ترک شده وبیان نگردیده از جمله در آیه شریفه «و أنزلنا إالیکم نورا مبینا * فأما الذین آمنوا بالله و اعتصموا به فسیدخلهم فی رحمه منه و فضل»(1){و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم. و امّا کسانی که به خدا گرویدند و به او تمسّک جستند، به زودی [خدا] آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش درآورد} به نظر می رسد معادل آیه این است: کسانی که به خدا کفر ورزیدند و به او به ریسمان الهی چنگ نزده وراه هدایت اورا پیش نگرفته اند، وارد جهنم می شوند.

«حقت» با فتحه حاء و ضمه آن، زیرا لازم و متعدی است. «ولایته» یعنی محبت او؛ «إخوته» منظور در دین است؛ «مع ذلک ینظر فیه» یعنی جزییاتی دارد؛ «فإن کان» اسم آن ضمیری است که به «ما یستدل به» بر می گردد و جمله «لیس» تا آخر خبر آن است؛ «ذلک» اشاره به ادعای مذکور در عبارت «الا أن یدعی» دارد؛ «تفسیر» میتدا و «یتقی» به تقدیر یتقی فیه مجهول است؛ «مثل» خبر آن می باشد.

«قوم» مضاف به السوء با فتحه؛ «ظاهر» صفت السوء؛ جمله «حکمهم» تا آخر صفت قوم، و صفت قوم بر حسب لفظ مفرد است، یعنی قوم غالب؛ «حکمهم» تا آخر همانطور که بیان شد جمله دیگری است؛ و یا «حکمهم» فاعل؛ «ظاهر» یعنی قومی که حکم و عملشان بر غیر حق بودن آشکار است، و یا «ظاهر» مرفوع و مضاف به «حکمهم» بوده و مبتدا، و «علی غیره» خبر آن و جمله صفت برای قوم است.

ص: 129


1- . نساء / 174 و 175

و بالجملة یظهر منه أن التقیة إنما تکون لدفع ضرر لا لجلب نفع بأن یکون السوء بمعنی الضرر أو الظاهر بمعنی الغالب و یشترط فیه عدم التأدی إلی الفساد فی الدین کقتل نبی أو إمام أو اضمحلال الدین بالکلیة کما أن الحسین علیه السلام لم یتق للعلم بأن تقیته تؤدی إلی بطلان الدین بالکلیة.

فالتقیة إنما تکون فیما لم یصر تقیته سببا لفساد الدین و بطلانه کما أن تقیتنا فی غسل الرجلین أو بعض أحکام الصلاة و غیرها لا تصیر سببا لخفاء هذا الحکم و ذهابه من بین المسلمین لکن لم أر أحدا صرح بهذا التفصیل و ربما یدخل فی هذا التقیة فی الدماء و فیه خفاء و یمکن أن یراد بالإدّاء إلی الفساد فی الدین أن یسری إلی العقائد القلبیة أو یعمل التقیة فی غیر موضع التقیة.

ثم اعلم أنه یستفاد من ظاهر هذا الخبر وجوب المواخاة و أداء الحقوق بمجرد ثبوت التشیع قیل و هو علی إطلاقه مشکل کیف و لو کان کذلک للزم الحرج و صعوبة المخرج إلا أن یخصص التشیع بما ورد من الشروط فی أخبار صفات المؤمن و علاماته.

و أقول یمکن أن یکون الاستثناء الوارد فی الخبر بقوله إلا أن یجی ء منه نقض شاملا لکبائر المعاصی بل الأعم.

ص: 130

به طور کلی به نظر می­رسد که تقیه تنها زمانی است که برای دفع ضرر باشد و نه کسب منفعت، اگر السوء به معنای ضرر باشد. و یا «الظاهر» به معنای بیشتر و غالب بوده به شرط اینکه منجر به فساد در دین نشود، فسادی مانند قتل نبی و یا امام و یا به طور کلی موجب نابودی دین نگردد، همانطور که امام حسین علیه السلام در دین تقیه نفرمود چرا که می دانست تقیه ایشان باعث نابودی کل دین می شود.

پس تنها زمانی تقیه امکان پذیر است که موجب فساد در دین و نابودی آن نگردد، تقیه ما در غسل دو مرد و یا در برخی از احکام نماز موجب نابودی این احکام در بین مسلمانان نمی شود، اما هیچ کس چنین تفصیلی را بیان نکرده، چه بسا چنین تقیه ای شامل خون و جان می­شود که در آن از بین رفتن حق وموجب نابودی وفساد است و ممکن است که منظور(از فساد ) در دین این باشد که به عقاید قلبی رسوخ کند و یا یا تقیه را در غیراز جایگاه خودش به کار ببرد

از ظاهر روایت چنین برداشت می شود که به محظ استقرار تشیع برادری و ادای حقوق لازم می شود، می گویند: این مشکل وجود دارد که چنین امری چگونه امکان پذیر است؟ این تنگنا و سختی خروج از آن تنها در صورتی امکان پذیر است که تشیع ویژگی و نشانه های مومن را در روایت ها بیان کرده باشد.

نویسنده: ممکن است استثنایی که در عبارت «الا أن یجئ منه نقض، یعنی خلاف آن برای فرد ثابت شود» آمده، نه تنها شامل گناهان کبیره شده بلکه همه گناهان منظور باشد .

ص: 130

باب 101 کفر المخالفین و النصاب و ما یناسب ذلک

أقول

قد مضی الأخبار فی کتاب الإمامة باب أن مبغضهم کافر حلال الدم (1).

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً(2) قَالَ فَارَقَ الْقَوْمُ وَ اللَّهِ دِینَهُمْ (3).

«2»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ ... وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنِ ادَّعَی إِمَاماً لَیْسَتْ إِمَامَتُهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً إِمَامَتُهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً(4).

«3»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ النَّاصِبُ مَنْ نَصَبَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَجُلًا یَقُولُ أَنَا أُبْغِضُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ لَکِنَّ النَّاصِبَ مَنْ نَصَبَ لَکُمْ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّکُمْ تَتَوَلَّوْنَا وَ أَنَّکُمْ مِنْ شِیعَتِنَا(5).

ص: 131


1- 1. راجع کتاب الإمامة الباب 130 باب ذمّ مبغضیهم و أنّه کافر حلال الدم و ثواب اللعن علی أعدائهم.
2- 2. الأنعام: 159.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 210.
4- 4. الخصال ج 1 ص 52.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 289.

باب یکصد و یکم : کفر مخالفان و ناصب )دشمنان اهل­بیت­علیهم­السلام) و امور مربوط به آن

روایات

نویسنده

این احادیث در کتاب امامه باب دشمن اهل بیت علیهم السلام کافر و خونش حلال می باشد، نقل شده است.(1)

روایت1.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام درباره آیه « إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً»(2){کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند}، به خدا سوگند این مردم از دینشان جدا شده اند.(3)

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند روز قیامت به سه نفر توجه نمی کند و و با آنها سخن نمی­گوید واعمال آنها را پاک نمی سازد و به عذاب دردناکی گرفتار خواهند شد، هر کسی که ادعای امامت کند درحالی که خدا او را امام قرار نداده است، کسی که امام تعین شده از طرف خداوند را انکار کند و کسی که معتقد شود این دو گروه، بهره و نصیبی از اسلام دارند.(4)

روایت3.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: ناصب کسی نیست که با ما خاندان جملگی دشمنی ورزد، چون نمی توانی فردی را پیدا کنی که آشکارا بگوید: «من با محمّد و آل محمّد دشمن هستم»، و لکن «ناصب» کسی است که در مقابل شما قد علم کند، در حالی که میداند شما ولایت مارا پذیرفته­اید و از پیروان وشیعیان ماهستید.(5)

ص: 131


1- ر. ک الامامه باب 130، باب نکوهش دشمنان ایشان: کافری که خونش مباح می باشد، و پاداش لعن دشمنان شان.
2- . [2] انعام / 159
3- . تفسیر قمی: 210
4- . خصال 1: 52
5- . علل الشرائع 2: 289

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ: مِثْلَهُ (1).

«4»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: یُحْشَرُ الْمُرْجِئَةُ عُمْیَاناً إِمَامُهُمْ أَعْمَی فَیَقُولُ بَعْضُ مَنْ یَرَاهُمْ مِنْ غَیْرِ أُمَّتِنَا مَا تَکُونُ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ إِلَّا عُمْیَاناً فَأَقُولُ لَهُمْ لَیْسُوا مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ لِأَنَّهُمْ بَدَّلُوا فَبُدِّلَ مَا بِهِمْ وَ غَیَّرُوا فَغُیِّرَ مَا بِهِمْ (2).

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ: مِثْلَهُ (3).

«5»

ع، [علل الشرائع] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ کَثِیرٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ سَعِیدٍ الْبَلْخِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی وَقْتِ کُلِّ صَلَاةٍ یُصَلِّیهَا هَذَا الْخَلْقُ لَعْنَةً قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ بِجُحُودِهِمْ حَقَّنَا وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّانَا(4).

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (5).

«6»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمْزَةَ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَیْ حُمْرَانَ قَالا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِحُمْرَانَ: التُّرُّ تُرُّ حُمْرَانَ مُدَّ الْمِطْمَرَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الْعَالِمِ (6)

قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَا الْمِطْمَرُ فَقَالَ أَنْتُمْ تُسَمُّونَهُ خَیْطَ الْبَنَّاءِ فَمَنْ خَالَفَکَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ فَهُوَ زِنْدِیقٌ فَقَالَ حُمْرَانُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً

ص: 132


1- 1. ثواب الأعمال ص 187.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 289.
3- 3. ثواب الأعمال ص 188.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 289.
5- 5. ثواب الأعمال ص 188.
6- 6. انما قال علیه السلام ذلک لحمران بعد ما أقر بالعقائد الحقة و شهد عنده علیه السلام بالامامة و الرسالة.

در ثواب الاعمال نیز حدیث مشابهی از اشعری نقل شده است.(1)

روایت4.

علل الشرائع: امیر المومنین علیه السلام فرمود: مرجئه کور محشور می شوند و امام آنها هم از آن ها کورتر می باشد گروهی از غیر مسلمانان روز قیامت هنگامی که آن ها را مشاهده کنند می گویند امت محمد کور هستند، من به آنها می گویم این ها امت محمد نیستند، زیرا آنها سنت­هایی را جایگزین سنت­های دین محمد صلی­الله علیه وآله کردندو در دین تغییراتی دادند و لذا صورت آنها تغییر کرده است.(2)

در ثواب الاعمال نیز حدیث مشابهی از عطار بن اشری نقل شده است.(3)

روایت5.

علل الشرائع: امیر المومنین علیه السلام فرمود: پرودگار این گروه را به هنگام هر نمازی که می­خوانند لعنت می­کند، عرض کردم: چرا فدایت گردم؟! فرمود: به خاطر اینکه حقّ ما را انکار کردند، و ما را تکذیب نمودند.(4)

در ثواب الاعمال نیز حدیث مشابهی از محمد بن عیسی نقل شده است.(5)

روایت6.

معانی الاخبار:امام صادق علیه السلام به حمران فرمود: ای حمران «مطمری» بین خودت و جهان کشیدی.(6) گفتم: آقای من «مطمر» چیست؟ فرمود: شما آن را (شاقول یا) ریسمان بنّایی می نامید، پس هر کس که تو را در این امر مخالفت نماید، بی دین است. حمران گفت: و اگر چه نژاد او به حضرت علیّ علیه السّلام و فاطمه سلام اللَّه علیها رسد؟ امام علیه السّلام فرمود: و حتّی اگر تبارش محمّدی و علویّ

ص: 132


1- . ثواب الاعمال: 187
2- . علل الشرائع 2: 289
3- . ثواب الاعمال: 188
4- . علل الشرائع 2: 289
5- . ثواب الاعمال: 188
6- . حضرت علیه السلام، این سخن را هنگامی به حمران فرمود که نزد امام علیه السلام به عقاید حق اقرار کرده و به امامت و رسالت ایشان شهادت داده بود.

فَاطِمِیّاً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ مُحَمَّدِیّاً عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً(1).

«7»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَیْسَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ مَنْ خَالَفَکُمْ إِلَّا الْمِطْمَرُ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ الْمِطْمَرُ قَالَ الَّذِی تُسَمُّونَهُ التُّرَّ فَمَنْ خَالَفَکُمْ وَ جَازَهُ فَابْرَءُوا مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً(2).

«8»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ لَیْسَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ عَلَمٌ غَیْرُهُ فَمَنْ تَبِعَهُ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ کَانَ کَافِراً وَ مَنْ شَکَّ فِیهِ کَانَ مُشْرِکاً(3).

«9»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: عَلِیٌّ علیه السلام بَابُ هُدًی مَنْ خَالَفَهُ کَانَ کَافِراً وَ مَنْ أَنْکَرَهُ دَخَلَ النَّارَ(4).

سن، [المحاسن] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ: مِثْلَهُ (5).

«10»

ثو، [ثواب الأعمال] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ خَلَقْتُ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ وَ مَا فِیهِنَّ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعَ وَ مَنْ عَلَیْهِنَّ وَ مَا خَلَقْتُ مَوْضِعاً أَعْظَمَ مِنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً دَعَانِی مُنْذُ خَلَقْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ ثُمَّ لَقِیَنِی جَاحِداً لِوَلَایَةِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَأَکْبَبْتُهُ فِی سَقَرَ(6).

ص: 133


1- 1. معانی الأخبار ص 213.
2- 2. المصدر نفسه.
3- 3. ثواب الأعمال ص 189.
4- 4. ثواب الأعمال ص 189.
5- 5. المحاسن ص 89.
6- 6. ثواب الأعمال ص 189.

و فاطمیّ باشد. امام صادق علیه السلام فرمود: هرچند تبارش محمدی و علوی و فاطمی باشد.(1)

روایت7.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: میان شما و کسی که مخالف شما است، چیزی نیست مگر «مطمر»، عرض کردم: «مطمر» چیست؟ فرمود: چیزی است که شما آن را «تر» (ریسمان کار بنّایان) می نامید، پس هر گاه کسی با شما مخالفت کند و از آن بگذرد (یعنی به چپ و یا راست میل کند)، از او بیزاری جوئید، هر چند تبارش علویّ و فاطمیّ باشد.(2)

روایت8.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان نقل فرمود: «به درستی که خدای عز و جل علی علیه السلام را نشانه ای در میان خود و آفریدگانش قرار داد، و جز او نشانه دیگری قرار نداد. پس هر که از او پیروی کند، مؤمن باشد، و هر که او را انکار کند، کافر است، و هر که نسبت به او شک کند، مشرک است.(3)

روایت9.

ثواب الاعمال: امام صادق از پدرش علیهما السّلام روایت فرمود: حضرت علی علیه السّلام، در ورود به هدایت است. هر که با او مخالفت ورزد کافر باشد و هر که انکارش کند به دوزخ درآید.(4)

در محاسن نیز حدیث مشابهی از محمد بن سنان نقل شده است.(5)

روایت10.

ثواب الاعمال: در همان سند امام علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر اکرم نازل شد و فرمود: یا محمّد، خداوند سلام میرساند و میگوید آسمانهای هفتگانه و آنچه در آنها است و زمین های هفتگانه و هر چه در آنها است، آفریدم و محلی را عظیم تر از رکن و مقام خلق نکردم. اگر بنده ای از اول خلقت آسمانها و زمین ها مرا در آنجا بخواند و بملاقات من بیاید اما ولایت علی علیه السلام را انکار کند، او را با صورت در آتش جهنم میاندازم.(6)

ص: 133


1- . معانی الاخبار: 213
2- . همان منبع.
3- . ثواب الاعمال: 189
4- . ثواب الاعمال: 189
5- . محاسن: 89
6- . ثواب الاعمال: 189

سن، [المحاسن] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ: مِثْلَهُ (1).

«11»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْأَرْمَنِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَوْ جَحَدَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَمِیعُ مَنْ فِی الْأَرْضِ لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً وَ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ(2).

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِی عِمْرَانَ: مِثْلَهُ (3).

«12»

سن، [المحاسن] فِی رِوَایَةِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: التَّارِکُونَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام الْمُنْکِرُونَ لِفَضْلِهِ الْمُظَاهِرُونَ أَعْدَاءَهُ خَارِجُونَ عَنِ الْإِسْلَامِ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ عَلَی ذَلِکَ (4).

«13»

سن، [المحاسن] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَبْغَضَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ بَعَثَهُ اللَّهُ یَهُودِیّاً قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ شَهِدَ الشَّهَادَتَیْنِ قَالَ نَعَمْ إِنَّمَا احْتَجَبَ بِهَاتَیْنِ الْکَلِمَتَیْنِ عِنْدَ سَفْکِ دَمِهِ أَوْ یُؤَدِّیَ إِلَیَّ الْجِزْیَةَ وَ هُوَ صَاغِرٌ ثُمَّ قَالَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ بَعَثَهُ اللَّهُ یَهُودِیّاً قِیلَ وَ کَیْفَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنْ أَدْرَکَ الدَّجَّالَ آمَنَ بِهِ (5).

«14»

سن،(6)

[المحاسن] عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ الْوَلِیدِ وَ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ جَمِیعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةَ جَاهِلِیَّةِ کُفْرٍ وَ شِرْکٍ وَ ضَلَالَةٍ.

ص: 134


1- 1. المحاسن ص 90.
2- 2. ثواب الأعمال: 189.
3- 3. المحاسن: 89.
4- 4. المحاسن: 89.
5- 5. المحاسن: 90 و تری مثله فی ثواب الأعمال ص 184.
6- 6. کذا، و الطریق للصدوق.

در محاسن نیز حدیث مشابهی از محمد بن سنان قل شده است.(1)

روایت11.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر همه اهل زمین امامت امیر المؤمنین علیه السّلام را انکار کنند و از اطاعتش سر باز زنند، خداوند همه را عذاب خواهد کرد و بدوزخشان خواهد فرستاد.(2)

در محاسن نیز حدیث مشابهی از ابا عمران قل شده است.(3)

روایت12.

محاسن: امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: کسانی که ولایت علی علیه السلام را نمی پذیرند و فضل و برتری حضرت علیه السلام را انکار می کنند، و دشمنی خود را آشکار می سازند، اگر بر این عقیده از دنیا بروند، از اسلام خارج شده اند.(4)

روایت13.

محاسن: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: ای مردم، هر که ما خاندان را دشمن دارد، خدا روز قیامت او را یهودی مبعوث کند. گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله گرچه شهادتین را بگوید؟ فرمود: هر کس این دو کلمه شهادتین را بگوید خون خود را حفظ می کند، و یا اینکه باید جزیه بدهد و زیر بار احکام اسلام برود و در پناه حکومت اسلام زندگی کند، و بعد فرمودند: هر کس ما خاندان را دشمن بدارد خداوند او را یهودی مبعوث می کند، گفته شد یا رسول اللَّه چگونه می شود، فرمودند اگر دجال را درک کند، به او ایمان می آورد.(5)

روایت14.

محاسن(6) امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بمیرد و امامی نداشته باشد، به مرگ جاهلیت و با کفر و شرک و گمراهی مرده است.

ص: 134


1- . محاسن: 90
2- . ثواب الاعمال: 189
3- . محاسن: 89
4- . محاسن: 89
5- . محاسن: 90، حدیث مشابهی در ثواب الاعمال: 184 نقل شده است.
6- . و نیز در طریق صدوق بیان شده است.
«15»

سن (1)،[المحاسن] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَارِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قُدَامَةَ التِّرْمِذِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَکَّ فِی أَرْبَعَةٍ فَقَدْ کَفَرَ بِجَمِیعِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدُهَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ فِی کُلِّ زَمَانٍ وَ أَوَانٍ بِشَخْصِهِ وَ نَعْتِهِ.

أقول

أوردنا کثیرا منها فی باب وجوب معرفة الإمام (2).

«16»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: أَعْدَاءُ عَلِیٍّ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ قَالَ اللَّهُ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها(3).

«17»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ قَالَ أَعْدَاءُ عَلِیٍّ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (4).

«18»

سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ مِنْ مَسَائِلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ النَّاصِبِ هَلْ أَحْتَاجُ فِی امْتِحَانِهِ إِلَی أَکْثَرَ مِنْ تَقْدِیمِهِ الْجِبْتَ وَ الطَّاغُوتَ وَ اعْتِقَادِ إِمَامَتِهِمَا فَرَجَعَ الْجَوَابُ مَنْ کَانَ عَلَی هَذَا فَهُوَ نَاصِبٌ.

«19»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أُخَالِطُ النَّاسَ فَیَکْثُرُ عَجَبِی مِنْ أَقْوَامٍ لَا یَتَوَلَّوْنَکُمْ وَ یَتَوَلَّوْنَ فُلَاناً وَ فُلَاناً لَهُمْ أَمَانَةٌ وَ صِدْقٌ وَ وَفَاءٌ وَ أَقْوَامٍ یَتَوَلَّوْنَکُمْ لَیْسَ لَهُمْ تِلْکَ الْأَمَانَةُ وَ لَا الْوَفَاءُ وَ لَا الصِّدْقُ قَالَ فَاسْتَوَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَالِساً وَ أَقْبَلَ عَلَیَّ کَالْغَضْبَانِ ثُمَّ قَالَ لَا دِینَ لِمَنْ دَانَ بِوَلَایَةِ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللَّهِ وَ لَا عَتْبَ عَلَی مَنْ دَانَ بِوَلَایَةِ إِمَامٍ عَدْلٍ مِنَ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ لَا دِینَ لِأُولَئِکَ وَ لَا عَتْبَ عَلَی هَؤُلَاءِ فَقَالَ نَعَمْ لَا دِینَ لِأُولَئِکَ وَ لَا عَتْبَ عَلَی هَؤُلَاءِ ثُمَّ قَالَ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ یُخْرِجُهُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الذُّنُوبِ إِلَی نُورِ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ

ص: 135


1- 1. کذا، و الطریق للصدوق مثل السابق.
2- 2. راجع ج 23 ص 76- 95.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 317 و الآیة فی المائدة: 37 و البقرة: 163.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 317 و الآیة فی المائدة: 37 و البقرة: 163.

روایت15.

محاسن(1) امیر المومنین علی علیه السلام فرمود: هر کس در چهار چیز شک کند، به همه آنچه خدای عز و جل نازل کرده، کفر ورزیده است، یکی از آنها شناخت امام در هر زمان می باشد و اینکه صفات و خصوصیات امام را بشناسد.

نویسنده

در باب لزوم شناخت امام، احادیث بسیاری در این خصوص بیان شده است.(2)

روایت16.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: دشمنان علی علیه السلام، همان کسانی هستند که تا ابد در آتش جاودانند. خدای متعال می فرماید: {از آن بیرون آمدنی نیستند}(3)

روایت17.

تفسیر عیاشی: منصور بن حازم نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: {آن ها که در آتش جهنم جاودانند} چه کسانی هستند؟ فرمود: دشمنان علی علیه السلام، همان کسانی هستند که که تا برای ابد وتا زمانی که هستی برقرار است در جهنم خواهند بود.(4)

روایت18.

سرائر: محمد بن علی می گوید: به امام موسی کاظم علیه السلام نامه نوشته و از ایشان درباره ناصب پرسیدم و اینکه چه کسی ناصبی است و آیا برای شناخت ناصبی و امتحان او بیش از این لازم است که او جبت و طاغوت را مقدم داشته و عقیده به امامت آنان داشته باشد؟ پس در پاسخ آمد: هرکس چنین عقیده ای داشته باشد ناصبی و دشمن ما اهل­بیت علیهم­السلام است.

روایت19.

تفسیر عیاشی، عبد الله بن ابی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من با مردم آمیزش و رفت و آمد دارم، و در این میان با گروهی برخورد می کنم که ولایت شما را نپذیرفته­اند و دنبال دیگران می باشند ولی در عین حال اهل امانت­دار و راستگو و همواره به عهدهایشان خوب وفا می­کنند

اما گروهی دیگر نیز می باشند که نعمت ولایت شما برخوردارند ولی امانت­دار و راستگو نبوده وبه خوبی وفا به عهد نمی­کنند ، در این هنگام امام علیه­السلام راست و صاف در جای خود نشست و مانند فردی که خشم­گین است رو به من کرده ووفرمودند: دین ندارد کسی که به امامت ستمگران اعتقاد دارد، و باکی نیست بر کسانی که به امامت عادل معتقد می باشند. عرض کردم آیا آن گروه دین ندارند و این جماعت نیز مستحق سرزنش نیستند؟ فرمودند: آری چنین است. بعد از آن فرمود: مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ.» یعنی خداوند آنها را از تاریکی گناه به روشنائی توبه و آمرزش هدایت می کند،

ص: 135


1- . همچنین، در طریق صدوق نیز مانند قبلی بیان شده است.
2- . ر.ک ج 23: 76 – 95
3- . تفسیر عیاشی 1: 317 و مائده / 37 و بقره / 163
4- . تفسیر عیاشی 1: 317 و مائده / 37 و بقره / 163

لِوَلَایَتِهِمْ کُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ قَالَ قُلْتُ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَنَی بِهَا الْکُفَّارَ حِینَ قَالَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا قَالَ فَقَالَ وَ أَیُّ نُورٍ لِلْکَافِرِ وَ هُوَ کَافِرٌ فَأُخْرِجَ مِنْهُ إِلَی الظُّلُمَاتِ وَ إِنَّمَا عَنَی اللَّهُ بِهَذَا أَنَّهُمْ

کَانُوا عَلَی نُورِ الْإِسْلَامِ فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا کُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللَّهِ خَرَجُوا بِوَلَایَتِهِمْ إِیَّاهُمْ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامِ إِلَی ظُلُمَاتِ الْکُفْرِ فَأَوْجَبَ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْکُفَّارِ فَقَالَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (1).

«20»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ طَعَنَ فِی دِینِکُمْ هَذَا فَقَدْ کَفَرَ قَالَ اللَّهُ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ إِلَی قَوْلِهِ یَنْتَهُونَ (2).

«21»

ختص، [الإختصاص] عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْقَرَاطِیسِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْأَئِمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله اثْنَا عَشَرَ نَجِیباً مُفَهَّمُونَ مَنْ نَقَصَ مِنْهُمْ وَاحِداً أَوْ زَادَ فِیهِمْ وَاحِداً خَرَجَ مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْ وَلَایَتِنَا عَلَی شَیْ ءٍ(3).

«22»

ختص، [الإختصاص] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّائِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهِیکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَابِقِ بْنِ طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کَانَ مِمَّا قَالَ هَارُونُ لِأَبِی الْحَسَنِ حِینَ أُدْخِلَ عَلَیْهِ مَا هَذِهِ الدَّارُ فَقَالَ هَذِهِ دَارُ الْفَاسِقِینَ (4)

قَالَ سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا(5) الْآیَةَ فَقَالَ لَهُ هَارُونُ فَدَارُ مَنْ هِیَ قَالَ هِیَ لِشِیعَتِنَا فَتْرَةٌ وَ لِغَیْرِهِمْ فِتْنَةٌ قَالَ فَمَا بَالُ صَاحِبِ الدَّارِ لَا یَأْخُذُهَا فَقَالَ أُخِذَتْ مِنْهُ عَامِرَةً وَ لَا یَأْخُذُهَا

ص: 136


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 138، و الآیة فی سورة البقرة: 257.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 79، فی آیة التوبة: 12.
3- 3. الاختصاص: 233.
4- 4. یعنی قوله« سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ».
5- 5. الأعراف: 146.

زیرا آنها به امام عادلی که از طرف خداوند معین شده اعتقاد پیدا کرده اند، ولی خداوند می فرماید: آنها که کافر شده اند اولیاء آنها طاغوت می باشد که آنها را از نور بطرف تاریکی ها هدایت می کند.

گوید: عرض کردم آیا مقصود خداوند از آن جماعت کفار نمی باشند،؟ که در این آیه فرموده: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا»، امام فرمودند: مگر کافر هم نوری دارد تا آن ها را از آن نور و روشنائی بطرف تاریکی ها بکشاند؟

مقصود خداوند در این آیه این است که آنان در روشنائی اسلام قرار گرفتند ولی چون به امامت ستمگران اعتقاد پیدا کردند، با اعتقاد به امامت آنها از نور اسلام خارج شدند و به ظلمات کفر هدایت گردیدند و خداوند هم آنها را با کفار در آتش قرار داد، و فرمود: «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ».(1)

روایت20.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس شما را در دینتان طعنه زند، به خدا کفر ورزیده است. خدای متعال می فرماید: «وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ» تا آنجا که می فرماید: «یَنْتَهُونَ».(2){و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند.}

روایت21.

اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: تعداد ائمه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله دوازده نفر می باشند که همه از برگزیدگان و دانش عطاشدگان هستند، هر کس یکی از آنها را کم و زیاد گرداند از دین خدا خارج می باشد و از ولایت ما بهره ای ندارد.(3)

روایت22.

اختصاص: از طلحه انصاری نقل شده است: هنگامی که امام ابو الحسن علیه السّلام را بر هارون وارد کردند هارون پرسید: این خانه چیست؟ فرمودند: این خانه فاسقان است(4)، خداوند می فرماید: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا».(5){به زودی کسانی را که در زمین، بناحق تکبّر می ورزند، از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من] بنگرند، بدان ایمان نیاورند، و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند، و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار دهند} هارون گفت: پس این خانه از آن کیست؟ امام فرمودند: این خانه شیعیان ما می باشد ولی دیگران آن را غصب کرده اند، گفت: پس چرا صاحب خانه آن را نمی گیرد؟ فرمودند: این خانه را در حال آبادانی از وی گرفتند و اینک هم باید

ص: 136


1- . تفسیر عیاشی1: 138 و بقره / 257
2- . تفسیر عیاشی 2: 79 و توبه / 12
3- . اختصاص: 233
4- . منظور این است: «خانه فاسقان را به تو نشان خواهم داد».
5- . اعراف / 146

إِلَّا مَعْمُورَةً قَالَ فَأَیْنَ شِیعَتُکَ فَقَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ(1) قَالَ فَقَالَ لَهُ فَنَحْنُ کُفَّارٌ قَالَ لَا وَ لَکِنْ کَمَا قَالَ اللَّهُ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ(2) فَغَضِبَ عِنْدَ ذَلِکَ وَ غَلَّظَ عَلَیْهِ (3).

«23»

ختص، [الإختصاص] عَمْرُو بْنُ ثَابِتٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (4) قَالَ فَقَالَ هُمْ وَ اللَّهِ أَوْلِیَاءُ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ اتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّةً دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَذَلِکَ قَوْلُ

اللَّهِ وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ(5) ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمْ وَ اللَّهِ یَا جَابِرُ أَئِمَّةُ الظَّلَمَةِ وَ أَشْیَاعُهُمْ (6).

«24»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَنَا حُجَجَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ أُمَنَاءَهُ عَلَی عِلْمِهِ فَمَنْ جَحَدَنَا کَانَ بِمَنْزِلَةِ إِبْلِیسَ فِی تَعَنُّتِهِ عَلَی اللَّهِ حِینَ أَمَرَهُ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ وَ مَنْ عَرَفَنَا وَ اتَّبَعَنَا کَانَ بِمَنْزِلَةِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَأَطَاعُوهُ (7).

«25»

تَقْرِیبُ الْمَعَارِفِ، لِأَبِی الصَّلَاحِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ مَوْلًی لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَهُ علیه السلام فِی بَعْضِ خَلَوَاتِهِ فَقُلْتُ إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟

ص: 137


1- 1. البینة: 1.
2- 2. إبراهیم: 28.
3- 3. الاختصاص: 262 و مثله فی العیّاشیّ ج 2 ص 29.
4- 4. البقرة: 160.
5- 5. البقرة: 161- 163.
6- 6. الاختصاص: 334.
7- 7. الاختصاص: 334.

آباد تحویل شود، هارون از آن حضرت سؤال کرد: شیعیان شما کجا هستند؟ ابو الحسن علیه السّلام این آیه شریفه را تلاوت کردند: «لم یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ»(1) {کافرانِ اهل کتاب و مشرکان، دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید}، هارون گفت: مگر ما کافر هستیم؟ امام فرمود: خیر، شما همان گونه هستید که خداوند فرموده «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ»(2){کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند}، در این هنگام هارون خشم­گین شد و بر آن جناب تندی کرد.(3)

روایت23.

اختصاص: عمرو بن ثابت گوید: از امام باقر علیه السّلام سؤال کردم تفسیر آیه شریفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ»(4)، {از مردم کسانی هستند که غیر از خداوند برای خود شریکانی می گیرند و آنها را مانند خداوند دوست می دارند}.

امام علیه السّلام فرمود: به خداوند سوگند، آنها فلانی و فلانی و فلانی هستند که امامی را که از طرف خدا برایشان تعیین شده بود، رها کردند و دیگران را برای خود امام گرفتند و همین است که خداوند فرموده «وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ * وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ».(5){کسانی که [با برگزیدن بتها، به خود] ستم نموده اند اگر می دانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو[ها] از آنِ خداست، و خدا سخت کیفر است.

آنگاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند؛ و عذاب را مشاهده کنند، و میانشان پیوندها بریده گردد. و پیروان می گویند: «کاش برای ما بازگشتی بود تا همان گونه که [آنان] از ما بیزاری جستند [ما نیز] از آنان بیزاری می جستیم.» این گونه خداوند، کارهایشان را -که بر آنان مایه حسرتهاست- به ایشان می نمایاند، و از آتش بیرون آمدنی نیستند.}

بعد از این امام فرمودند: ای جابر به خداوند سوگند آنها رهبران ستمگر و پیروان آنها می باشند.(6)

روایت24.

اختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال ما را بر مردمان حجت قرار داد، و بر علم خود امین گردانید، هر کس ما را انکار کند مانند شیطان است که از امر خداوند سرپیچیده و بر آدم سجده نکرد، و هر کس ما را بشناسد و از ما اطاعت کند، مانند فرشتگان است که امر پروردگار را اطاعت کردند و بر آدم سجده نمودند.(7)

روایت25.

تقریب المعارف: یکی از غلامان امام سجاد علیه السلام می گوید: در خلوتی که با ایشان بودم، از حضرت علیه السلام پرسیدم: به حقی که من بر شما دارم، مرا از این دو مرد، ابوبکر و عمر، با خبر سازید، آیا آن دو کافرند، ص: 137


1- . . بینه / 1
2- . ابراهیم / 28
3- . اختصاص: 262 و نیز در تفسیر عیاشی 2: 29
4- . بقره / 160
5- . بقره / 161 – 163
6- . اختصاص: 334
7- . اختصاص: 134

فَقَالَ کَافِرَانِ کَافِرٌ مَنْ أَحَبَّهُمَا.

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ: أَنَّهُ سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنْهُمَا فَقَالَ کَافِرَانِ کَافِرٌ مَنْ تَوَلَّاهُمَا.

قَالَ وَ تَنَاصَرَ الْخَبَرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّهُمْ قَالُوا: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَامَةَ إِمَامٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً وَ مِنْ طُرُقٍ أُخَرَ أَنَّ لِلْأَوَّلَیْنِ وَ مِنْ أُخَرَ لِلْأَعْرَابِیَّیْنِ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً.

ثم قال رحمه الله إلی غیر ذلک من الروایات عمن ذکرناه و عن أبنائهم علیهم السلام مقترنا بالمعلوم من دینهم لکل متأمل حالهم أنهم یرون فی المتقدمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام و من دان بدینهم أنهم کفار و ذلک کاف عن إیراد روایة و أورد أخبارا أخر أوردناها فی کتاب الفتن.

«26»

نهج، [نهج البلاغة]: قَامَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْفِتْنَةِ وَ هَلْ سَأَلْتَ عَنْهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ علیه السلام لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (1) عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَةَ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ بِهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ مِنْ بَعْدِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ

ص أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حِیزَتْ عَنِّی الشَّهَادَةُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ وَرَائِکَ فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی وَ الشُّکْرِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَةِ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَةِ فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ فَقُلْتُ:

ص: 138


1- 1. العنکبوت: 12.

حضرت فرموند:هر دوی آنها کافرند و هر کس آن ها را دوست بدارد، نیزکافر است.

از ابوحمزه ثمالی نقل شده است: از امام سجاد علیه السلام درباره این دو شخص (ابوبکر و عمر) سوال شد. حضرت علیه السلام فرمود: آن دو کافرند و پیروانشان نیز کافر هستند .

- از امام زین العابدین و امام باقر و صادق علیهم السّلام روایت شده که فرمودند: خداوند روز قیامت به سه نفر توجه نمی کند و اعمال آنها را پاک نمی سازد و به عذاب دردناکی گرفتار خواهند شد

هر کس خود را امام بداند در صورتی که امام نباشد، کسی که امام تعین شده از طرف خداوند را انکار کند و کسی که معتقد شود آن دو در اسلام بهره و نصیبی دارند.

مرحوم مجلسی رحمه الله، روایات دیگری نیز از ائمه علیهم السلام نقل شده است که دینشان معلوم و مشخص است، برای هر کس که در حال ایشان تامل و تفکر نماید، بیان کردیم، زیرا این حدیث امیرالمومنین علیه السلام که فرمود: «هر کس از آن ها پیروی کند، بی شک کافر است»، از بیان هر روایت و حدیث دیگری که در کتاب الفتن نقل نموده ایم، کفایت می کند.

روایت26.

نهج البلاغه: مردی در محضر علی علیه السّلام از جای خود برخاست و گفت ما را از فتنه مطلع سازید و بفرمائید شما از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در این باره سؤالی کرده اید، یا خیر؟ علی علیه السّلام فرمود: هنگامی که این آیه شریفه فرود آمد: «أم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»(1) {آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} نازل شد دانستم تا رسول خدا هست فتنه نخواهد شد.

عرض کردم یا رسول اللَّه، این فتنه ای که خداوند شما را از آن آگاه می کند، کدام فتنه است؟ رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای علی، امت من بعد از من گرفتار فتنه خواهند شد. علی علیه السّلام گوید: عرض کردم یا رسول اللَّه، در روز احد گروهی به شهادت رسیدند و من در آن روز به این فیض نرسیدم و سخت ناراحت بودم .

شما در آن روز بمن فرمودید ای علی تو را مژده می دهم که تو هم بعد از این به شهادت خواهی رسید و این موضوع حتما پیش خواهد آمد، شما در آن روز چگونه صبر خواهید کرد، گفتم: یا رسول اللَّه این جا از جاهای صبر و شکیبائی نیست، باید در این گونه جاها و از این گونه موقعیت ها خوشحال شد و سپاسگزاری کرد.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای علی این مردم در اموال خود گرفتار فتنه و آزمایش قرار خواهند گرفت، و برای اینکه مسلمان شده اند به خداوند منت خواهند گذاشت و آرزوی رحمت و مغفرت خواهند کرد، و از قدرت خداوند خود را در امان خواهند دانست، و یا به شبهات دروغ حرام ها را حلال خواهند کرد.و با غفلت و نادانی از دچار هوا و هوس می شوند شراب و مسکرات را حلال می کنند و آن را بنام نبیذ و یا آب جو می خورند، به نام هدیه دادن، رشوه می­پذیرند و به اسم تجارت ، ربا را دراموال خویش در اموال خویش وارد می­سازند گفتم:

ص: 138


1- . عنکبوت / 12

یَا رَسُولَ اللَّهِ فَبِأَیِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَ بِمَنْزِلَةِ رِدَّةٍ أَمْ بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ فَقَالَ بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ(1).

«27»

کِتَابُ الْبُرْهَانِ، أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ خُضَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْحَاقُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ حَمَّادِ بْنِ زَیْدٍ الْبَصْرِیُّ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ مُوسَی بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیُّ قَالا حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقَاضِی قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ حَمَّادٍ وَ اللَّفْظُ لَهُ قَالَ: بَعَثَ إِلَیَّ وَ إِلَی عِدَّةٍ مِنَ الْمَشَایِخِ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ الْقَاضِی فَأَحْضَرَنَا وَ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی الْمَأْمُونَ أَمَرَنِی أَنْ أُحْضِرَ غَداً مَعَ الْفَجْرِ أَرْبَعِینَ رَجُلًا کُلُّهُمْ فَقِیهٌ یَفْهَمُ وَ یُحْسِنُ الْجَوَابَ فَسَمُّوا مَنْ تَعْرِفُونَ فَسَمَّیْنَا لَهُ قَوْماً فَأَحْضَرَهُمْ وَ أَمَرَنَا بِالْبُکُورِ فَغَدَوْنَا عَلَیْهِ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَرَکِبَ وَ رَکِبْنَا مَعَهُ فَدَخَلَ إِلَی الْمَأْمُونِ وَ أَمَرَنَا أَنْ نُصَلِّیَ فَلَمْ نَسْتَتِمَّ الصَّلَاةَ حَتَّی خَرَجَ الْآذِنُ فَقَالَ ادْخُلُوا فَدَخَلْنَا وَ إِذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ جَالِسٌ عَلَی فِرَاشِهِ وَ عَلَی سَوَادِهِ وَ الْعِمَامَةِ الطَّوِیلَةِ فَلَمَّا سَلَّمْنَا رَدَّ السَّلَامَ ثُمَّ حَدَرَ عَنْ عَرْشِهِ وَ نَزَعَ عِمَامَتَهُ وَ سَوَادَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا وَ قَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَحَبَّ مُنَاظَرَتَکُمْ عَلَی مَذْهَبِهِ الَّذِی هُوَ عَلَیْهِ وَ دِینِهِ الَّذِی یَدِینُ اللَّهَ بِهِ قُلْنَا لِیَقُلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَیَّدَهُ اللَّهُ فَقَالَ إِنِّی أَدِینُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام خَیْرُ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْلَی النَّاسِ بِمَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْخِلَافَةِ مِنْ بَعْدِهِ فَأَطْرَقْنَا جَمِیعاً فَقَالَ یَحْیَی أَجِیبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا رَأَیْتُ سُکُوتَ الْقَوْمِ جَثَوْتُ عَلَی رُکْبَتَیَّ ثُمَّ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ فِینَا مَنْ لَا یَعْرِفُ مَا ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَمْرِ عَلِیٍّ وَ قَدْ دَعَانَا لِلْمُنَاظَرَةِ وَ نَحْنُ مُنَاظِرُوهُ عَلَی مَا ذَکَرَ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنْ شِئْتَ سَأَلْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ فَاسْأَلْنِی فَاغْتَنَمْتُهَا مِنْهُ وَ قُلْتُ بَلْ أَسْأَلُ فَقَالَ سَلْ قُلْتُ مِنْ أَیْنَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَفْضَلُ

ص: 139


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 301، الرقم 154 من الخطب.

یا رسول اللَّه من آنها را چگونه به حساب بیاورم، آیا آنها مرتد هستند و یا گرفتار فتنه شده اند؟ فرمودند: آنها مبتلا به فتنه شده اند.(1)

روایت27.

کتاب برهان: اسماعیل بن اسحاق گوید: یحیی بن اکثم قاضی مرا با گروهی از مشایخ دعوت کردند تا در موردی با وی مذاکره کنیم، ما هم در منزل او اجتماع کردیم، یحیی گفت: امیر المؤمنین یعنی مامون امر کرده فردا بعد از فجر با چهل نفر از فقهاء و اهل فضل و دانش در منزل او اجتماع کنیم، و با هم مذاکره نمائیم.

حال از میان خود چهل نفر از فقهاء و سخن وران و اهل نظر را انتخاب کنید تا پاسخ سؤالات را نیکو بدهند و از عهده مسائل مطروحه برایند، اینک هر کس را شایسته این مجلس می دانید معرفی کنید، ما هم گروهی را نام بردیم و انتخاب کردیم و مراتب را به آنها اطلاع دادیم و روز بعد در منزل یحیی حاضر شدیم .

ما قبل از طلوع آفتاب به منزل یحیی رفتیم، او سوار شد و ما هم سوار شدیم، و به طرف خانه مامون رهسپار شدیم، بعد از اینکه وارد قصر مامون شدیم در یک اطاق ابتداء نماز گزاردیم، هنوز نماز ما تمام نشده بود که اذن ورود به اطاق مامون داده شد، ما همه وارد شدیم و در جاهای خود مستقر شدیم.

مامون در حالی که لباس سیاه در بر کرده و عمامه ای دراز بر سر نهاده در جای خود قرار گرفته بود، ما بر او سلام کردیم و او هم جواب سلام ما را داد و بعد از جایگاهش فرود آمد و عمامه خود را از سرش برداشت و لباسهای سیاه را از تنش در آورد و متوجه ما شد و گفت: امیر المؤمنین دوست دارد در موضوعات دینی با شما مناظره کند تا پاره ای از مسائل روشن شود.

ما گفتیم: خداوند امیر المؤمنین را تایید کند هر چه در نظر دارید بفرمائید، مامون گفت: من عقیده دارم و در نزد خداوند هم به این عقیده گواهی می دهم که امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام بهترین مخلوقات بعد از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می باشد.

علی علیه السّلام از همگان به جانشینی پیامبر شایسته تر می باشد، و خلافت و امامت بعد از رسول به او تعلق دارد، راوی گوید: ما همگان سکوت کردیم و سر بزیر افکندیم، یحیی گفت: پاسخ امیر المؤمنین را بدهید.

اسماعیل بن اسحاق گوید: من هنگامی که متوجه شدم همه سکوت کرده اند روی زانوی خود نشستم و گفتم: یا امیر المؤمنین، در میان ما کسانی هستند که به آن چه امیر المؤمنین می گوید شناخت ندارند و علی علیه السّلام را آن طور که شما معرفی می کنید، نمی شناسند در حالی که ما را برای مناظره این جا دعوت کرده اند و ما باید در این موضوع مناظره کنیم.

مامون گفت: ای اسحاق اگر بخواهی از تو سؤال می کنیم، و اگر می خواهی شما از من سؤال کنید، من این موضوع را مغتنم دانستم و گفتم من سؤال می کنم، گفت: بپرسید، گفتم: امیر المؤمنین از کجا می گوید: که علی بن ابی طالب بهترین

ص: 139


1- . نهج البلاغه 1: 302، خطبه 154

النَّاسِ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْخِلَافَةِ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ النَّاسِ بِمَا ذَا یَتَفَاضَلُونَ قُلْتُ بِالْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَمَّنْ فَضَلَ صَاحِبَهُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ إِنَّ الْمَفْضُولَ عَمَلَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَکْثَرَ مِنْ عَمَلِ الْفَاضِلِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ یَلْحَقُ بِهِ قُلْتُ لَا یَلْحَقُ الْمَفْضُولُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْفَاضِلِ أَبَداً قَالَ فَانْظُرْ مَا رَوَاهُ أَصْحَابُکَ مِمَّنْ أَخَذْتَ دِینَکَ عَنْهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ قُدْوَةً لَکَ مِنْ فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقِسْ إِلَیْهَا مَا أُنْزِلَ بِهِ مِنْ فَضَائِلِ أَبِی بَکْرٍ فَإِنْ وَجَدْتَ فَضَائِلَ أَبِی بَکْرٍ تُشَاکِلُ فَضَائِلَ عَلِیٍّ فَقُلْ إِنَّهُ أَفْضَلُ لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنْ قِسْ فَضَائِلَهُ إِلَی مَا رُوِیَ لَکَ مِنْ فَضَائِلِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَإِنْ وَجَدْتَ لَهُمَا مِنَ الْمَفَاضِیلِ مِثْلَ الَّذِی لِعَلِیٍّ وَحْدَهُ فَقُلْ إِنَّهُمَا أَفْضَلُ لَا بَلْ فَقِسْ فَضَائِلَهُ إِلَی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ الَّذِینَ شُهِدَ لَهُمْ بِالْجَنَّةِ فَإِنْ وَجَدْتَهَا تُشَاکِلُ فَضَائِلَهُ فَقُلْ إِنَّهُمَا أَفْضَلُ مِنْهُ یَا إِسْحَاقُ أَیُّ الْأَعْمَالِ کَانَتْ أَفْضَلَ یَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ قُلْتُ الْإِخْلَاصُ بِالشَّهَادَةِ وَ السَّبْقُ إِلَی الْإِسْلَامِ قَالَ صَدَقْتَ إِنَّ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (1) إِنَّمَا عَنَی السَّابِقَ إِلَی الْإِسْلَامِ فَهَلْ عَلِمْتَ أَحَداً سَبَقَ عَلِیّاً إِلَی الْإِسْلَامِ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَسْلَمَ عَلِیٌّ وَ هُوَ حَدَثٌ صَغِیرُ السِّنِّ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْحُکْمُ وَ أَسْلَمَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَدْ تَکَامَلَ عَقْلُهُ وَ جَازَ عَلَیْهِ الْحُکْمُ قَالَ أَجِبْنِی أَیُّهُمَا أَسْلَمَ قَبْلَ صَاحِبِهِ حَتَّی أُنَاظِرَکَ مِنْ بَعْدُ فِی الْحَدَاثَةِ قُلْتُ عَلِیٌّ أَسْلَمَ قَبْلَ أَبِی بَکْرٍ عَلَی هَذِهِ الشَّرِیطَةِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی حِینَ أَسْلَمَ أَ یَخْلُو أَنْ یَکُونَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَاهُ فَأَجَابَ أَوْ یَکُونَ إِلْهَاماً مِنَ اللَّهِ لِعَلِیٍّ فَأَطْرَقْتُ مُفَکِّراً وَ قُلْتُ إِنْ قُلْتُ إِلْهَاماً قَدَّمْتُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یَعْرِفِ الْإِسْلَامَ حَتَّی جَاءَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ بَلْ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَیَخْلُو النَّبِیُّ أَنْ یَکُونَ دَعَا عَلِیّاً بِأَمْرِ اللَّهِ أَوْ تَکَلَّفَ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ نَفْسِهِ قُلْتُ:

ص: 140


1- 1. الواقعة: 10- 12.

مردم بعد از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می باشد و او شایسته خلافت است .

مامون گفت: به من بگو فضیلت و برتری انسان ها نسبت به همدیگر از کجا پیدا می شود، و ملاک امتیازها چیست، گفتم: به کارهای نیک و عمل صالح معلوم می گردد که آدم ها با هم چه فرقی دارند، مامون گفت: بگو در زمان رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله در میان اصحاب و یاران آن بزرگوار کدام یک برتری داشت.

بعد از این اگر مفضول بعد از وفات حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله کارهائی انجام داد و بیشتر از فاضل در عهد رسول کار کرد، آیا مفضول می تواند خود را هم پایه با فاضل بداند؟ من در پاسخ او گفتم :کسی که در عهد رسول اکرم مفضول بوده هرگز توانائی ندارد خود را به فاضل برساند.

مامون گفت: اکنون بنگر اصحاب شما همان کسانی که شما دینتان را از آنها اخذ کرده اید و آنها را در امور دین و دنیا رهبر گرفته اید و به اعمال آنها اقتداء می کنید چه اندازه برای علی علیه السّلام فضائل نقل می کنند، و آن فضائل را در کنار فضائلی که برای ابو بکر روایت کرده اند مقایسه کن.

بعد در این باره نیکو دقت کن و توجه نما که آیا فضائل ابو بکر می تواند با فضائل علی قابل مقایسه باشد، اگر قابل مقایسه بود بگو او افضل است، نه به خداوند سوگند اگر فضائل ابو بکر و عمر را هم با یک دیگر جمع کنید و روی هم بریزید باز هم فضیلت علی از هر دو زیادتر خواهد بود.

اگر در این جا برای آن دو فضیلت هائی دیدی بگو آن دو از علی برتر هستند، از این هم بگذرید بروید در باره عشره مبشره تحقیق کنید، و به بینید که فضائل همه آنها هم به مناقب و فضائل علی علیه السّلام نمی رسد و اگر دیدید، بگوئید آن دو برتر می باشند.

ای اسحاق روزی که خداوند رسول خود را مبعوث کرد، چه عملی از همه بهتر و برتر بود، گفتم: کلمه شهادت که از روی اخلاص گفته می شد و پیشی گرفتن به اسلام و قبل از همه مسلمان شدن و عمل به احکام اسلام .

گفت راست می گوئید در کتاب خداوند آمده است «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(1) کسانی که از همگان پیشی گرفته اند آنها مقرب می باشند و در بهشت متنعم می باشند، در اینجا مقصود از سابقون کسانی هستند که زودتر مسلمان شده اند، آیا می دانی کسی قبل از علی علیه السّلام اسلام آورده باشد.

گفتم: یا امیر المؤمنین، علی علیه السلام در حالی اسلام آورد که هنوز کودک بود و احکام بر او جاری نبود، ولی ابو بکر هنگامی که مسلمان شد در کمال عقل بوده و احکام هم بر او واجب می شد، مامون گفت: شما به من جواب بده کدام یک از آنها زودتر مسلمان شدند تا من در این باره با شما مناظره کنم، گفت: البته معلوم است که علی قبل از ابو بکر مسلمان شده است.

مامون گفت: به من بگو هنگامی که علی مسلمان شد، آیا رسول خدا او را به اسلام دعوت کرد و یا خداوند به او الهام فرمود و او هم اسلام اختیار کرد، اسماعیل گوید: من در این جا به زمین نگاه کردم و در فکر فرو رفتم، اگر بگویم با الهام بوده که او را به رسول خدا مقدم داشته ام، زیرا رسول خدا قبلا از اسلام خبر نداشت تا آنگاه که جبرئیل آمد و به او تعلیم داد.

لذا گفتم: البته پیامبر او را دعوت به اسلام کرد، مامون گفت: حالا که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله او را به اسلام دعوت کرده، آیا به امر خدا بوده یا رسول خدا خود از روی تکلف او را دعوت کرده است ؟گفتم:

ص: 140


1- . واقعه / 10 – 12

لَا أَنْسِبُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِلَی التَّکَلُّفِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (1)

وَ لَکِنْ دَعَاهُ بِأَمْرِ اللَّهِ: قَالَ یَا إِسْحَاقُ فَمِنْ صِفَةِ الْجَبَّارِ أَنْ یُکَلِّفَ رُسُلَهُ مَا لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ قَالَ أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَوْلِکَ أَسْلَمَ عَلِیٌّ وَ هُوَ صَغِیرٌ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْحُکْمُ قَدْ کَلَّفَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ دُعَاءِ الصِّبْیَانِ مَا لَا یُطِیقُ وَ شَغَلَهُ بِصَبِیٍّ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْحُکْمُ فَهُوَ یَدْعُوهُ السَّاعَةَ وَ یَرْتَدُّ بَعْدَ سَاعَةٍ ثُمَّ یُعَاوِدُ وَ یُعَاوِدُ الصَّبِیُّ الِارْتِدَادَ فَلَا حُکْمَ یَجُوزُ عَلَیْهِ وَ لَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَفْرُغُ مِنْهُ لِدُعَاءِ غَیْرِهِ أَ رَأَیْتَ هَذَا جَائِزاً عِنْدَکَ أَنْ تَنْسُبَهُ إِلَی رَبِّنَا سُبْحَانَهُ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ قَالَ فَأَرَاکَ إِنَّمَا قَصَدْتَ فَضِیلَةً فَضَّلَ اللَّهُ بِهَا عَلِیّاً علیه السلام عَلَی هَذَا الْخَلْقِ جَمِیعاً آتَاهَا لَهُ لِیُعَرِّفَ بِهَا مَکَانَهُ وَ فَضْلَهُ بِأَنْ لَمْ یُشْرِکْ بِهِ سَاعَةً قَطُّ فَجَعَلْتَهَا نَقْصاً عَلَیْهِ وَ لَوْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ نَبِیَّهُ أَنَّ یَدْعُوَ الصِّبْیَانَ أَ لَمْ یَکُنْ دَعَاهُمْ کَمَا دَعَا عَلِیّاً علیه السلام قُلْتُ بَلَی قَالَ فَهَلْ بَلَغَکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَعَا أَحَداً مِنْ صِبْیَانِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ قَرَابَتِهِ بَدَأَ بِهِمْ لِئَلَّا یُقَالَ هَذَا ابْنُ عَمِّهِ أَوْ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ کَمَا فَعَلَ بِعَلِیٍّ قُلْتُ لَا قَالَ ثُمَّ أَیُّ الْأَفْعَالِ کَانَتْ أَفْضَلَ بَعْدَ السَّبْقِ إِلَی الْإِسْلَامِ قُلْتُ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ فَهَلْ تَجِدُ لِأَحَدٍ فِی الْجِهَادِ إِلَّا دُونَ مَا تَجِدُ لِعَلِیٍّ قُلْتُ فِی أَیِّ وَقْتٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فِی أَیِّ الْأَوْقَاتِ شِئْتَ قُلْتُ فِی یَوْمِ بَدْرٍ قَالَ نَعَمْ لَا أَزِیدُکَ عَلَیْهَا کَمْ قَتْلَی بَدْرٍ یَوْمَ بَدْرٍ قُلْتُ نَیِّفٌ وَ سِتُّونَ رَجُلًا مِنَ الْکُفَّارِ قَالَ کَمْ قَتْلَی عَلِیٍّ وَحْدَهُ مِنْهُمْ قُلْتُ نَیِّفٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا وَ أَرْبَعُونَ لِسَائِرِ النَّاسِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَفْضَلُ جِهَاداً قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَرِیشِهِ قَالَ یَصْنَعُ مَا ذَا قُلْتُ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ قَالَ وَیْلَکَ دُونَ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ شَرِیکاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ أَوِ افْتِقَاراً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ أَنْ یُدَبِّرَ أَبُو بَکْرٍ دُونَ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ یَکُونَ

ص: 141


1- 1. الرعد: 38.

پیامبر کاری از روی تکلف نمی کند زیرا خداوند می فرماید: «وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»(1) پیامبر کاری بدون اذن خدا نمی کند و او را بفرمان خدا دعوت کرده است.

مامون گفت: ای اسحاق خداوند پیامبران خود را به کارهائی تکلیف می کند که طاقت انجام آن را نداشته باشند، گفت: به خداوند پناه می برم اگر خدا چنین کاری بکند. مأمون گفت: آیا تو که می گوئی در حال کودکی مسلمان شد و حکم بر او جاری نبود، خداوند پیامبر خود را تکلیف کرد تا کودکانی که توانائی انجام مراسم دینی را ندارند به اسلام دعوت کند؟

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله کودکان را به اسلام دعوت کند و آنها هم هر ساعت از دین خود بر گردند و حکمی در باره آنها نباشد؟ آیا هم چه چیزی بر خداوند جایز است که ما این گونه مطالب را به خداوند نسبت بدهیم؟ گفتم به خداوند پناه می برم اگر در باره خداوند چنین عقیده ای داشته باشم.

مامون گفت: من اکنون مشاهده می کنم که تو یکی از فضائل بزرگ علی علیه السّلام را که بر همه مردم فضیلت دارد و مقام و منزلت او را به جامعه معرفی می کند و او یک ساعت مشرک نشده است آن وقت شما آن فضیلت را برای او نقص می دانی، اگر خداوند پیامبر را امر کرده بود که کودکان را دعوت کند، او کودکان دیگر را هم مانند علی دعوت می کرد.

گفتم آری چنین است، گفت: آیا خبر داری برای تو روایت شده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله یکی از کودکان دوره جاهلیت را به اسلام دعوت کرده باشد و یا یک کودکی از خویشاوندان خود را غیر از علی به اسلام فرا خواند که گفته شود، پیامبر پسر عموی خود را با کودک دیگری دعوت کرده باشد، گفتم: خیر چنین روایتی نقل نشده و من حدیثی در این باره ندیده ام.

مامون گفت: بعد از سابقه در ایمان کدام یک از اعمال بهتر می باشند، گفتم، جهاد در راه خداوند از همه اعمال بیشتر ثواب دارد، گفت: راست می گوئی آیا در موضوع جهاد کسی را مانند علی مشاهده می کنی، گفتم: یا امیر المؤمنین در کدام یک از جاها؟ مامون گفت: در هر جا که بخواهی، گفتم روز بدر؟ گفت: اری من همین را می خواهم.

مامون سؤال کرد روز بدر چند نفر از مشرکان کشته شدند، گفتم شصت و چند نفر از کفار در جنگ بدر کشته شدند، گفت: آنها که بدست علی کشته شدند چند نفر بودند گفتم: در حدود بیست نفر و بقیه هم به شمشیر دیگران از پا در آمدند، گفت: پس اکنون کدام یک از آنها بهتر در جهاد هستند و مقام آنها بالاتر می باشد .

گفتم: ابو بکر که در خیمه در کنار رسول خدا بودند و جنگ را اداره می کردند فضیلت بیشتری دارند مامون گفت: ابو بکر در خیمه رسول خدا چکار می کرد، گفت وای بر تو او خود به تنهائی بر جنگ نظارت داشت و یا با پیامبر شریک بود، و یا اینکه رسول خدا به او نیازمند بود و از او استفاده می نمود؟ گفتم: پناه به خدا می برم اگر بگویم که رسول خدا به ابو بکر نیازمند بود و یا او مستقلا جنگ را اداره می کرد

ص: 141


1- . رعد / 38

شَرِیکاً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ یَکُونَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیراً إِلَیْهِ قَالَ فَمَا الْفَضِیلَةُ فِی الْعَرِیشِ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا وَصَفْتَ أَ لَیْسَ مَنْ ضَرَبَ بِسَیْفِهِ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَلَسَ قُلْتُ کُلُّ الْجَیْشِ کَانَ مُجَاهِداً قَالَ صَدَقْتَ إِلَّا أَنَّ الضَّارِبَ بِالسَّیْفِ الْمُحَامِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَنِ الْجَیْشِ کَانَ أَفْضَلَ مِنَ الْجَیْشِ أَ مَا قَرَأْتَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ ... أَجْراً عَظِیماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(1) قُلْتُ أَ فَکَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ مُجَاهِدَیْنِ أَمْ لَا قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی هَلْ کَانَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَضْلٌ عَلَی مَنْ لَمْ یَشْهَدْ ذَلِکَ الْمَشْهَدَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَکَذَلِکَ یَسْبِقُ الْبَاذِلُ نَفْسَهُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ قُلْتُ أَجَلْ قَالَ یَا إِسْحَاقُ أَ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ فَقَرَأْتُ إِلَی قَوْلِهِ وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِلَی قَوْلِهِ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً قَالَ عَلَی رِسْلِکَ فِیمَنْ أُنْزِلَ هَذَا قُلْتُ فِی عَلِیٍّ قَالَ هَلْ بَلَغَکَ أَنَّ عَلِیّاً حِینَ أَطْعَمَ الْمِسْکِینَ وَ الْیَتِیمَ وَ الْأَسِیرَ قَالَ إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ عَلَی مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ قُلْتُ لَا قَالَ صَدَقْتَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَرَفَ سَرِیرَةَ عَلِیٍّ وَ نِیَّتَهُ فَأَظْهَرَ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ تَعْرِیفاً مِنْهُ لَخَلْقِهِ حَالَ عَلِیٍّ وَ مَذْهَبَهُ وَ سَرِیرَتَهُ فَهَلْ عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَصَفَ شَیْئاً مِمَّا وَصَفَ فِی الْجَنَّةِ غَیْرَ هَذِهِ السُّورَةِ قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قُلْتُ لَا قَالَ أَجَلْ وَ هَذِهِ فَضِیلَةٌ أُخْرَی أَنَّ اللَّهَ وَصَفَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ مَا لَمْ یَصِفْهُ لِغَیْرِهِ أَ وَ تَدْرِی مَا مَعْنَی قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قُلْتُ لَا قَالَ آنِیَةٌ مِنْ فِضَّةٍ یَنْظُرُ النَّاظِرُ مَا فِی دَاخِلِهَا کَمَا یَرَی فِی الْقَوَارِیرِ یَا إِسْحَاقُ أَ لَسْتَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنَّ الْعَشَرَةَ فِی الْجَنَّةِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ مَا أَدْرِی هَذَا الْحَدِیثُ صَحِیحٌ أَمْ لَا وَ مَا أَدْرِی لَعَلَّ رَسُولَ اللَّهِ

ص: 142


1- 1. النساء: 95 و 96.

و یا با او شرکت داشت، گفتم: پس حالا که چنین است فضیلت او در خیمه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله چیست که شما آن را فضیلت می دانی، آیا کسی که شمشیر می زند با کسی که در کنار رسول خدا نشسته یکی می باشد؟

گفتم: همه لشکریان اهل جهاد بودند، گفت: راست می گوئی اما کسی که با شمشیر جنگ می کند و از رسول و اسلام حمایت می نماید و از لشکر پشتیبانی می کند افضل از همه آن لشکر نخواهد بود؟ مگر در کتاب خدا نخوانده ای که فرمود:«لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ ... أَجْراً عَظِیماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً (وَ رَحْمَةً) وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.(1) {مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمی باشند. خداوند، کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند به درجه ای بر خانه نشینان مزیّت بخشیده، و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده، و[لی] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است؛}

گفتم: ابو بکر و عمر مجاهد بودند یا خیر؟گفت: آری ولی به من بگو آیا ابو بکر و عمر نسبت به آنهائی که در این جنگ شرکت نداشتند برتری دارند یا خیر؟ گفتم: آری فضیلت دارند گفت: پس کسی هم که جان خود را بذل می کند بر ابو بکر و عمر برتری دارد؟ گفتم: آری چنین می باشد، گفت: ای اسحاق قرآن می خوانی؟ گفتم:می خوانم، گفت: سوره هل اتی را بخوان .

من هم سوره هل اتی را تا «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» {و به [پاس] دوستیِ [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند} را تا «وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً» {و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می بینی} تلاوت کردم مامون گفت تا همین جا بس است، بگو این آیات در باره چه اشخاصی فرود آمده؟ گفتم در باره علی، گفت: آیا شنیده ای که علی در هنگام اطعام مساکین و یتیم و اسیر به آنها گفته باشد من برای خدا شما را طعام می دهم.

گفتم: خیر چنین چیزی در قرآن ندیده ام، گفت: راست می گوئی خداوند بزرگ چون از باطن و دل او آگاه بود آن را در کتاب خود آشکار کرد و حال و نیت او را به مردم رسانید، آیا دانسته ای که خداوند در غیر این سوره بهشت را وصف کرده باشد، گفتم: خیر ندیده ام، گفت: آری این هم فضیلت دیگری می باشد که خداوند در بهشت برای او وصف کرده است.

آیا می دانی که معنی« قواریر من فضة» چیست؟ گفتم: خیر .گفت: ظرفی است از نقره که آن چه در آن می گذارند دیده می شود و همان گونه که در میان شیشه ها مشاهده می گردند، ای اسحاق آیا تو از آنها نیستی که شهادت می دهی آن ده نفر در بهشت می باشند، گفتم: آری گواهی می دهم، حالا اگر مردی بیاید و بگوید: من نمی دانم آیا این حدیث درست است یا خیر. شاید رسول خدا صلی اللَّه

ص: 142


1- . نساء / 95 و 96

ص قَالَهُ أَمْ لَمْ یَقُلْهُ أَ کَانَ عِنْدَکَ کَافِراً قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ قَالَ فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی هَذِهِ السُّورَةُ مِنَ الْقُرْآنِ أَمْ لَا أَ کَانَ عِنْدَکَ کَافِراً قُلْتُ نَعَمْ قَالَ یَا إِسْحَاقُ أَرَی أَثَرَهُمْ هَاهُنَا مُتَأَکِّداً الْقُرْآنُ یَشْهَدُ لِهَذَا وَ الْأَخْبَارُ تَشْهَدُ لِهَؤُلَاءِ ثُمَّ قَالَ أَ تَرْوِی یَا إِسْحَاقُ حَدِیثَ الطَّائِرِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ حَدِّثْنِی بِهِ فَحَدَّثْتُهُ بِهِ قَالَ أَ تُؤْمِنُ أَنَّ هَذَا الْحَدِیثَ صَحِیحٌ قُلْتُ رَوَاهُ مَنْ لَا یُمْکِنُنِی بِأَنْ أَرُدَّ حَدِیثَهُ وَ لَا أَشُکُّ فِی صِدْقِهِ قَالَ أَ فَرَأَیْتَ مَنْ أَیْقَنَ أَنَّ هَذَا الْحَدِیثَ صَحِیحٌ ثُمَّ زَعَمَ أَنَّ أَحَداً أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ أَ یَخْلُو مِنْ أَنْ یَقُولَ دُعَاءُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَرْدُودٌ أَوْ إِنَّ اللَّهَ عَرَفَ الْفَاضِلَ مِنْ خَلْقِهِ فَکَانَ الْمَفْضُولُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْهُ أَوْ یَقُولَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَعْرِفِ الْفَاضِلَ مِنَ الْمَفْضُولِ فَأَیُّ الثَّلَاثَةِ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنْ تَقُولَ فَإِنَّکَ إِنْ قُلْتَ مِنْهَا شَیْئاً اسْتَبْذَیْتَ فَإِنْ کَانَ عِنْدَکَ فِی الْحَدِیثِ تَأْوِیلٌ غَیْرُ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ أَوْجُهٍ فَقُلْ قُلْتُ لَا أَعْلَمُ وَ إِنَّ لِأَبِی بَکْرٍ فَضْلًا قَالَ أَجَلْ لَوْ لَا أَنَّ لِأَبِی بَکْرٍ فَضْلًا لَمْ أَقُلْ عَلِیٌّ أَفْضَلُ مِنْهُ فَمَا فَضْلُهُ الَّذِی قَصَدْتَ بِهِ السَّاعَةَ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا(1) فَنَسَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی صُحْبَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا إِسْحَاقُ أَمَا إِنِّی لَا أَحْمِلُکَ عَلَی الْوَعْرِ مِنْ طَرِیقِکَ فَإِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ نَسَبَ إِلَی صُحْبَةِ مَنْ رَضِیَهُ

وَ رَضِیَ عَنْهُ کَافِراً فَقَالَ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا(2) قُلْتُ إِنَّ ذَلِکَ کَانَ کَافِراً وَ أَبُو بَکْرٍ کَانَ مُؤْمِناً قَالَ فَإِذَا جَازَ أَنْ یَنْسُبَ إِلَی صُحْبَةِ مِنْ رَضِیَهُ وَ رَضِیَ عَنْهُ کَافِراً جَازَ أَنْ یَنْسُبَ إِلَی صُحْبَةِ نَبِیِّهِ مُؤْمِناً وَ لَیْسَ بِأَفْضَلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا بِالثَّانِی وَ لَا بِالثَّالِثِ قُلْتُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا یَقُولُ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ

ص: 143


1- 1. براءة: 40.
2- 2. الکهف: 37.

علیه و آله این حدیث را نگفته است،

اگر کسی معتقد شود این سخن رسول خدا نمی باشد آیا او کافر است، گفتم: به خداوند پناه می برم اگر چنین عقیده ای داشته باشم. گفت: حالا اگر کسی بیاید و بگوید من نمی دانم آیا این سوره از قرآن می باشد یا خیر این شخص در نزد تو کافر می باشد، گفتم: آری او کافر است.

مامون گفت ای اسحاق فضیلت را باید از این جا شناخت. قرآن در باره علی این گونه گواهی می دهد و اخبار هم در باره آنها آن گونه داوری می کند، بعد از آن گفت: ای اسحاق آیا شما حدیث طائر را نشنیده ای؟ گفتم: آری. گفت: آن را برایم بخوان. من هم برای او قرائت کردم، گفت: اطمینان داری که این حدیث درست باشد؟

گفتم: آری اطمینان به صحت آن دارم و در صحت آن تردیدی بخود نمی دهم، گفت: آیا نظرت این است کسی که به صحت آن گواهی می دهد، می تواند دیگری را بر علی فضیلت و برتری دهد و گفته رسول اکرم را رد کند و یا اینکه خداوند فاضل را از مفضول شناخته ولی بعدا مفضول را بر فاضل ترجیح می دهد و او را بر می گزیند؟

آیا کسی ممکن است بگوید: که خداوند فاضل را از مفضول تشخیص نمی دهد، شما کدام یک از آنها را قبول می کنید، اینک اگر غیر از این سه معنی که در باره این حدیث ذکر شد مطلب دیگری در تفسیر آن دارید بیان کنید؟ گفتم: من در این باره چیزی نمی دانم ولی برای ابو بکر هم فضیلتی می باشد، گفت: اگر ابو بکر فضلی نداشت نمی گفتم علی از آن افضل است.

اینک فضیلتی که برای ابو بکر معتقد هستی کدام است، گفتم: خداوند متعال می فرماید: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا»(1) {و او نفر دوم از دو تن بود، آنگاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.»}، خداوند در اینجا ابو بکر را مصاحب رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله دانسته است، مامون گفت: ای اسحاق من تو را در راه های سخت و دشوار حرکت نمی دهم و تو را گرفتار مشکلات نمی کنم.

من مشاهده می کنم که خداوند متعال گاهی مصاحب افراد مورد نظر خود را هم کافر خوانده است مگر ندیده ای در قرآن می فرماید: «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا(2)، یعنی {هنگامی که او با رفیق خود سخن می گفت و به وی اظهار داشت تو به خدایت که تو را از خاک آفرید و بصورت نطفه در آورد و بعد چهره مردی به تو داد کافر شدی.} گفتم: این مرد مورد نظر کافر بود ولی ابو بکر ایمان داشت، مامون گفت: هنگامی که جایز باشد مصاحب شخصی که مورد رضایت خداوند است کافر باشد، جایز است که مصاحب پیغمبری مؤمن هم باشد، ولی این مؤمن لازم نیست که از همه مؤمنین افضل باشد، و نه در مرتبه دوم حتی در مرتبه سوم هم قرار نمی گیرد.

گفتم: خداوند می فرماید: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ

ص: 143


1- . براءه / 40
2- . کهف / 37

لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ قَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنَّکَ تَأْبَی إِلَّا أَنْ أُخْرِجَکَ إِلَی الِاسْتِقْصَاءِ عَلَیْکَ أَخْبِرْنِی عَنْ حُزْنِ أَبِی بَکْرٍ أَ کَانَ لِلَّهِ رِضًا أَوْ کَانَ مَعْصِیَةً قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ إِنَّمَا حَزَنَ مِنْ أَجْلِ رَسُولِ اللَّهِ خَوْفاً عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَصِلَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنَ الْمَکْرُوهِ قَالَ فَحُزْنُهُ کَانَ لِلَّهِ رِضًا أَوْ مَعْصِیَةً قُلْتُ بَلْ لِلَّهِ رِضًا قَالَ فَکَانَ بَعَثَ إِلَیْهِ رَسُولًا یَنْهَاهُ عَنْ طَلَبِ رِضَاهُ وَ عَنْ طَاعَتِهِ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ قَالَ أَ لَمْ تَزْعُمْ أَنَّ حُزْنَ أَبِی بَکْرٍ رِضًی قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ وَ لَمْ تَجِدْ أَنَّ الْقُرْآنَ یَشْهَدُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا تَحْزَنْ نَهْیاً لَهُ عَنِ الْحُزْنِ وَ الْحُزْنُ لِلَّهِ رِضًی أَ فَلَا تَرَاهُ قَدْ نَهَی عَنِ طَلَبِ رِضَی اللَّهِ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا وَصَفْتَ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ یَکُونَ کَذَلِکَ فَانْقَطَعْتُ عَنْ جَوَابِهِ قَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنَّ مَذْهَبِی الرِّفْقُ بِکَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّکَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ مَنْ عَنَی بِذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ أَبَا بَکْرٍ قُلْتُ بَلْ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (1) أَ تَعْلَمُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَرَادَهُمُ اللَّهِ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ النَّاسَ انْهَزَمُوا یَوْمَ حَنِینٍ فَلَمْ یَبْقَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا سَبْعَةٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ عَلِیٌّ یَضْرِبُ بِسَیْفِهِ وَ الْعَبَّاسُ آخِذٌ بِلِجَامِ بَغْلَتِهِ وَ الْبَاقُونَ یَحْدِقُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَوْفاً أَنْ یَنَالَهُ مِنْ سِلَاحِ الْقَوْمِ شَیْ ءٌ حَتَّی أَعْطَی اللَّهُ رَسُولَهُ النَّصْرَ فَالْمُؤْمِنُونَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ عَلِیٌّ خَاصَّةً ثُمَّ مَنْ حَضَرَهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَدْ قِیلَ إِنَّ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ وَ عَمَّاراً کَانَا فِیهِمْ فَمَنْ أَفْضَلُ یَا إِسْحَاقُ مَنْ کَانَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَتِ السَّکِینَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ أَمْ مَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَتِ السَّکِینَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَرَهُ مَوْضِعاً لِتَنْزِیلِهَا عَلَیْهِ مَعَهُ قُلْتُ بَلْ مَنْ أُنْزِلَتِ السَّکِینَةُ عَلَیْهِ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله

ص: 144


1- 1. براءة: 9.

لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا، {دومی دو نفر که در غار بودند به رفیقش گفت: اندوهگین مباش که خداوند با ما است در این هنگام خداوند آرامش را بر او نازل فرمود}. مامون گفت: ای اسحاق تو سخنها را قبول نمی کنی اکنون با تو از روی تحقیق باید سخن بگویم.

اینک به من بگو ابو بکر چرا در غار محزون بود، آیا خداوند از آن کار راضی بود، و یا ابو بکر در حزن خود معصیت کرد، اسحاق گفت: ابو بکر برای اینکه به جان رسول اللَّه صدمه ای وارد شود محزون بود و دوست داشت گزندی به آن جناب وارد نشود، مامون گفت: خداوند از حزن او راضی بود و یا اینکه رضایت نداشت، گفتم: بلکه خداوند راضی بود.

مامون گفت: باید رسولی می فرستاد و او را از این عمل نهی می کرد گفتم: به خداوند از این سخن پناه می برم، گفت: مگر شما گمان نداری که خداوند از حزن ابو بکر راضی می باشد، گفت: مگر در قرآن مشاهده نمی کنی که رسول خدا به ابو بکر فرمودند: «لا تَحْزَنْ»، او را از حزن نهی فرمودند، در حالی که خداوند از آن اندوه راضی است همان گونه که شما آن را تعریف می کنید، ولی مطلب چنین نیست.

مامون گفت: ای اسحاق مذهب من این است که با تو مدارا کنم، شاید خداوند تو را از عقیده ات برگرداند، اینک به من بگو تفسیر آیه شریفه «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» چیست؟ خداوند در این جا رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله را اراده کرده و یا ابو بکر را ؟گفتم: رسول خدا را .

گفت: درست است، به من بگو در آیه شریفه حنین که می فرماید: «وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»(1){قطعاً خداوند شما را در مواضع بسیاری یاری کرده است، و [نیز] در روز «حُنَین»؛ آن هنگام که شمارِ زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد، و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید. آنگاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد}

آیا می دانی مقصود از مؤمنان در این آیه چه افرادی می باشند؟ گفتم: خیر در این مورد چیزی نمی دانم، مامون گفت: در روز حنین همه فرار کردند و با رسول خدا فقط هفت نفر از بنی هاشم باقی ماندند.

علی در مقابل رسول خدا شمشیر می زد، عباس هم لگام استر او را گرفته بود، دیگران هم پیرامون رسول خدا را گرفته بودند که کسی به او آسیب نرساند، تا آنگاه که خداوند او را پیروز گردانید، پس مقصود از مؤمنان در این آیه علی است و کسانی که با او بودند از بنی هاشم، گفته شده که سلمان و عمار هم در میان آن گروه بوده اند و از رسول خدا حمایت می کردند.

اکنون ای اسحاق بگوئید آیا کسی که با رسول خدا بود و سکینه بر رسول و او فرود آمد افضل است یا کسی که با رسول بود و سکینه به او نازل نشد و او را اصلا به حساب نیاورد؟ البته آن کس که با رسول خدا حضور داشت و سکینه بر او فرود آمد،

ص: 144


1- . براءه / 9

قَالَ فَمَنْ أَفْضَلُ عِنْدَکَ مَنْ کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ أَمْ مَنْ نَامَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْرَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْمُرَ عَلِیّاً علیه السلام بِالنَّوْمِ عَلَی فِرَاشِهِ وَ أَنْ یَقِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ فَأَمَرَهُ بِذَلِکَ فَبَکَی عَلِیٌّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکَ یَا عَلِیُّ قَالَ الْخَوْفُ عَلَیْکَ أَ فَتَسْلَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَاسْتَبْشَرَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ سَمْعاً وَ طَاعَةً لِرَبِّی طَابَتْ نَفْسِی بِالْفِدَاءِ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ أَتَی عَلِیٌّ مَضْجَعَهُ فَاضْطَجَعَ وَ تَسَجَّی بِثَوْبِهِ وَ جَاءَ الْمُشْرِکُونَ مِنْ قُرَیْشٍ فَأَحْدَقُوا بِهِ وَ لَا یَشُکُّونَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حَاصِلٌ فِی أَیْدِیهِمْ قَدْ أَجْمَعُوا أَنْ یَضْرِبَهُ کُلُّ بَطْنٍ مِنْ قُرَیْشٍ بِالسَّیْفِ لِئَلَّا یَطْلُبَ بَنُو هَاشِمٍ بَطْناً مِنْ بُطُونِ قُرَیْشٍ بِدَمِهِ وَ هُوَ یَسْمَعُ مَا الْقَوْمُ فِیهِ مِنْ تَلَفِ نَفْسِهِ فَلَمْ یَدْعُهُ ذَلِکَ إِلَی الْجَزَعِ کَمَا جَزَعَ صَاحِبُهُ فِی الْغَارِ وَ لَمْ یَزَلْ صَابِراً مُحْتَسِباً وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَائِکَةً تَمْنَعُهُ مِنْ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ حَتَّی أَصْبَحَ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَامَ فَنَظَرَ الْقَوْمُ إِلَیْهِ فَقَالُوا أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا أَعْلَمُ أَیْنَ هُوَ قَالُوا لَا نَرَاکَ إِلَّا کُنْتَ تَغُرُّنَا مُنْذُ اللَّیْلَةِ ثُمَّ لَحِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ أَفْضَلَ لِمَا بَدَا مِنْهُ یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ یَا إِسْحَاقُ أَ تَرْوِی حَدِیثَ الْوَلَایَةِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ ارْوِهِ فَرَوَیْتُهُ فَقَالَ أَ لَیْسَ هَذَا الْحَدِیثُ قَدْ أَوْجَبَ لِعَلِیٍّ عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ مَا لَمْ یَجِبْ لَهُمَا عَلَیْهِ قُلْتُ نَعَمْ إِلَّا أَنَّ النَّاسَ لَا یَقُولُونَ بِذَلِکَ وَ قَالُوا بِأَنَّ هَذَا الْحَدِیثَ إِنَّمَا کَانَ بِسَبَبِ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ لِشَیْ ءٍ جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ فَأَنْکَرَ وَلَاءَ عَلِیٍّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذَا الْقَوْلَ عِنْدَ ذَلِکَ قَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ لِهَذِهِ الْعُقُولِ مَتَی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ قُلْتُ بِغَدِیرِ خُمٍّ عِنْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ قَالَ أَجَلْ فَمَتَی قُتِلَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ قَالَ مَوْضِعٌ بِمُؤْتَهَ قَالَ فَکَمْ کَانَ بَیْنَ قَتْلِ زَیْدٍ وَ بَیْنَ غَدِیرِ خُمٍّ قُلْتُ سَبْعُ سِنِینَ أَوْ ثَمَانِی سِنِینَ (1)

قَالَ وَیْحَکَ کَیْفَ رَضِیتَ لِنَفْسِکَ بِهَذَا وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ خِطَابَهُ لِلْمُسْلِمِینَ کَافَّةً أَ لَسْتُ أَوْلَی بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَیْلَکُمْ لَا تَجْعَلُوا فُقَهَاءَکُمْ أَرْبَابَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 145


1- 1. بل سنتان فان غزوة مؤتة کانت سنة ثمان للهجرة.

مامون از وی پرسید کدام یک از آن دو افضل هستند:کسی که در بستر رسول خوابید و یا کسی که با وی در غار بسر برد؟ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله علی علیه السّلام را امر کردند تا در بستر او بخوابد و با جان خود پیامبر را حفظ کند، علی هنگامی که این پیام را شنید گریه کرد، رسول خدا گفت: یا علی چرا گریه می کنی ؟گفت: می ترسم به جانت صدمه ای وارد شود یا رسول اللَّه اگر من در جایت قرار گیرم جان شما سالم خواهد ماند؟ رسول خدا فرمود: آری .

در این هنگام علی علیه السّلام خوشحال شدند و عرض کردند یا رسول الله به سخنانت گوش فرا می دهم و اوامرت را اطاعت می کنم، و جان خود را فدایت می نمایم، بعد از آن آمد و در جای حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله خوابید و پارچه آن حضرت را به روی خود افکند و در بستر رسول بخواب رفت.

شب هنگام مشرکان قریش آمدند و خانه رسول را به محاصره گرفتند و شکی نداشتند که رسول در میان اطاق به خواب رفته است و اکنون در دست آنها گرفتار خواهد شد. آنها کنار خانه رسول خدا جمع شدند و می خواستند از هر قبیله ای یک نفر حاضر شود و همه در یک لحظه وارد اطاق شوند و آن حضرت را از بین ببرند.

قریشیان گمان کرده بودند که اگر از هر قبیله ای یک نفر حاضر شود و بطور دسته جمعی رسول اکرم را بکشند بنی هاشم نمی تواند قاتل را بدست آورند و قصاص نمایند، علی علیه السّلام در اطاق رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سخنان آنها را می شنید، ولی هرگز بی تابی نکرد، اما ابو بکر در غار همواره بی تابی می نمود و اظهار جزع و فزع داشت، اما علی برای خدا صبر کرده بود و چیزی نمی گفت.

در این هنگام خداوند فرشتگانی فرستادند تا او را از گزند کفار قریش محفوظ نگهدارند، تا آن گاه که صبح شود، پس از اینکه صبح شد و هوا روشن گردید آنها متوجه شدند علی در جای رسول خوابیده است، پرسیدند محمد کجا رفته است، گفت: من نمی دانم او کجا رفت، گفتند: تو از سر شب تا حالا ما را گول زدی، بعد از آن علی به رسول ملحق شد و این یکی از فضائل او بود، و علی همواره افضل بود تا آنگاه که جهان را وداع گفت.

مامون گفت: ای اسحاق آیا حدیث ولایت را می دانی، گفت: آری، گفت: آن را برایم بخوان من هم خواندم، مامون گفت آیا در این حدیث برای علی حقی در گردن ابو بکر و عمر نگذاشته است ؟گفتم: چرا حقی نهاده است اما مردم به این حق اعتقاد ندارند و می گویند در اینجا بین علی و زید بن حارثه جریانی بود و او ولایت علی را منکر شده بود، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله این مطلب را گفتند تا موضوع روشن شود .

مامون گفت: سبحان اللَّه این چه سخنی است که می گوئی مگر عقل و اندیشه نداری؟ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در کجا گفتند: من کنت مولاه فهذا علی مولاه گفتم: در غدیر خم فرمودند در آن هنگام که از حج خانه خدا برمی گشتند. گفت: بسیار خوب، مامون پرسید زید بن حارثه در کجا کشته شد؟ گفتم: در موته، گفت:

بین کشته شدن زید بن حارثه و غدیر خم چه مدت فاصله بود؟ گفتم: هفت ماه و یا هشت ماه(1)، مامون گفت وای بر تو چگونه خود را با این سخنان خشنود کرده ای در صورتی که می دانی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در چه زمانی خطبه خواند و به مردم چه فرمود.

خودت می دانی رسول اکرم در خطاب خود به همه مسلمانان فرمود: آیا من به جان شما از خودتان سزاوارتر نمی باشم، گفتند: آری یا رسول اللَّه فرمود: اینک هر کس من مولا و رهبر او هستم علی هم مولا و رهبر او می باشد، بار خدایا دوست بدار هر کس که علی را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس که علی را دشمن بدارد.

وای بر شما فقهاء خود را برای خود ارباب قرار ندهید خداوند متعال در قرآن

ص: 145


1- . البته دو سال. غزوه موته سال هشتم هجرت رخ داد.

یَقُولُ اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (1) وَ لَمْ یُصَلُّوا لَهُمْ وَ لَمْ یَصُومُوا وَ لَا زَعَمُوا أَنَّهُمْ آلِهَةٌ وَ لَکِنَّهُمْ أَمَرُوهُمْ فَأَطَاعُوهُمْ أَفْتَوْا بِغَیْرِ حَقٍّ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا: أَ تَرْوِی یَا إِسْحَاقُ حَدِیثَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی قُلْتُ نَعَمْ قَالَ ارْوِهِ فَرَوَیْتُهُ قَالَ فَهَلْ یُمْکِنُ أَنْ یَکُونَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَرِحَ بِهَذَا الْقَوْلِ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ قَالَ أَ فَمَا تَعْلَمُ أَنَّ هَارُونَ مِنْ مُوسَی أَخُوهُ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَعَلِیٌّ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قُلْتُ لَا قَالَ أَ وَ لَیْسَ هَارُونُ نَبِیّاً قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ عَلِیٌّ غَیْرَ نَبِیٍّ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَهَذَانِ مَعْدُومَانِ فِی عَلِیٍّ مِنَ الْحَالِ الَّتِی کَانَتْ فِی هَارُونَ فَمَا مَعْنَی قَوْلِهِ لِعَلِیٍّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی قُلْتُ لَهُ إِنَّمَا أَرَادَ أَنَّ یُطَیِّبَ نَفْسَ عَلِیٍّ لَمَّا قَالَ الْمُنَافِقُونَ اسْتَخْلَفَهُ اسْتِثْقَالًا لَهُ قَالَ فَأَرَادَ أَنْ یُطَیِّبَ قَلْبَ عَلِیٍّ بِقَوْلٍ لَا مَعْنَی لَهُ فَسَکَتُّ فَقَالَ إِنَّ لَهُ مَعْنًی فِی کِتَابِ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ ظَاهِراً بَیِّناً قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ غَلَبَتْ عَلَیْکُمُ الْأَهْوَاءُ وَ الْعَمَایَةُ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْبِرُ عَنِ مُوسَی حَیْثُ یَقُولُ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ (2) قُلْتُ إِنَّ مُوسَی اسْتَخْلَفَ هَارُونَ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ حَیٌّ وَ مَضَی إِلَی رَبِّهِ وَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله اسْتَخْلَفَ عَلِیّاً علیه السلام حِینَ خَرَجَ إِلَی غَزْوَتِهِ قَالَ کَلَّا لَیْسَ کَمَا قُلْتَ أَخْبِرْنِی عَنِ مُوسَی حِینَ اسْتَخْلَفَ هَارُونَ هَلْ کَانَ مَعَهُ حِینَ ذَهَبَ إِلَی رَبِّهِ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ أَوْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قُلْتُ لَا قَالَ أَ وَ لَیْسَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَی جَمَاعَتِهِمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حِینَ خَرَجَ إِلَی غَزْوَتِهِ هَلْ خَلَّفَ إِلَّا الضُّعَفَاءَ وَ النِّسَاءَ وَ الصِّبْیَانَ فَأَنَّی یَکُونُ هَذَا مِثْلَ ذَلِکَ وَ مَا مَعْنَی الِاسْتِخْلَافِ هَاهُنَا وَ عَلَی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ بَیَّنَ ذَلِکَ بِقَوْلِهِ إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَقَدْ کَشَفَ ذَلِکَ بِأَنَّهُ اسْتَخْلَفَهُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ

إِلَّا عَلَی النُّبُوَّةِ إِذْ کَانَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَبْطُلَ أَبَداً أَ تَرْوِی یَا إِسْحَاقُ حَدِیثَ الْمُبَاهَلَةِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَ تَرْوِی حَدِیثَ الْکِسَاءِ

ص: 146


1- 1. براءة: 31.
2- 2. الأعراف: 142.

می فرماید:

«اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ»(1) {آنها خاخام یهود و راهبان خود را ارباب گرفتند و خدا را فراموش کردند}، آنها برای آن ارباب ها نماز نخواندند و روزه نگرفتند، و آنها را هم خدا ندانستند، بلکه هر چه آنها گفتند مردم اطاعت کردند، و بدون جهت فتوا دادند و خود گمراه شدند و مردم را هم گمراه کردند.

مامون گفت: ای اسحاق حدیث منزلت را یاد داری آن جا که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمودند: انت منی بمنزلة هارون من موسی؟ گفتم: آری این حدیث را می دانم گفت: آن را برای من بخوان من هم خواندم، گفت: آیا ممکن است که رسول اکرم از این گفتار خوشحال شده باشد؟ گفتم به خداوند پناه می برم اگر چنین باشد .

مامون گفت: مگر نمی دانی که هارون و موسی برادر از یک پدر ومادر زاده شده بوده اند ؟گفتم:آری چنین است، گفت: پس علی علیه السّلام هم برادر ابوینی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می باشد، گفتم: خیر چنین نیست، گفت: مگر آن دو پیامبر نبودند؟ گفتم آری گفت: پس علی پیامبر نیست؟ گفتم: آری چنین می باشد. مامون گفت: پس علی نه برادر ابوینی رسول اکرم است و نه پیامبر ؟گفتم آری.

مامون گفت: پس گفته پیامبر «انت منی بمنزلة هارون من موسی» چه معنی دارد؟ در پاسخ گفتم: چون منافقان جانشینی او را در مدینه سنگین می دانستند و از این بابت ناراحت بودند پیامبر گرامی این سخن را برای راضی نمودن علی فرمودند، مامون گفت: پس مقصود رسول خدا همین است که علی را راضی کند و معنی دیگری برای آن نیست.

مامون گفت: در کتاب خداوند معنایی برای آن می باشد که خیلی روشن و واضح می باشد، گفتم: آن چیست، گفت: کوری و هواهای نفسانی بر شما غلبه کرده و حقائق را درک نمی کنید، مگر خداوند در قرآن نفرموده و از موسی در باره او نقل نکرده و گفته: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ»(2)، {ای هارون در میان قوم من جانشین من باش و کارها را اصلاح کن و دنبال مفسدین را نگیر.}

گفتم: موسی هارون را به جای خود گذاشت و بطرف خدا رفت ولی رسول اکرم برای جنگ می رفت و علی را به جای خود گذاشت، گفت از مطلب پرت شدی و از حقیقت دور گردیدی، بمن بگو هنگامی که موسی هارون را جانشین خود کرد و بطرف خدا رهسپار شد آیا کسی از یاران او و یا بنی اسرائیل وجود نداشت، گفتم: خیر کسی در آن جا نبوده است، گفت مگر موسی او را برای بنی اسرائیل جانشین خود نکرد؟ گفتم: آری.

مامون گفت: به من بگو هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برای جنگ از مدینه بیرون شدند جز افراد ضعیف و زنان و کودکان کسی را در مدینه گذاشتند، این جا با داستان موسی فرق می کند، بگو معنی جانشینی در این جا چیست؟ و رسول اکرم خود این معنی را روشن کرده و گفته تو جانشین من می باشی جز اینکه پس از من پیامبری نخواهد آمد.

از این گفته روشن می شود که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله علی علیه السّلام را بعد از خود به عنوان جانشین معرفی کرد و نبوت را از او استثناء نمود، زیرا آن جناب خود خاتم پیامبران بود، و گفته های رسول اکرم هرگز اثر خود را از دست نمی دهد و باطل نمی گردد و تا جهان باقی هست باید مورد عمل قرار گیرد.

مامون گفت: ای اسحاق حدیث مباهله را می دانی، گفتم: آری، بار دیگر پرسید حدیث کسا را روایت می کنی.

ص: 146


1- . براءه / 31
2- . اعراف / 124

قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَفَکِّرْ فِی هَذَا أَوْ هَذَا وَ اعْلَمْ أَیُّ شَیْ ءٍ فِیهِمَا ثُمَّ قَالَ مَنْ ذَا الَّذِی تَصَدَّقَ وَ هُوَ رَاکِعٌ قُلْتُ عَلِیٌّ تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ قَالَ أَ تَعْرِفُ غَیْرَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمَا قَرَأْتَ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (1) قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَ فَمَا فِی هَذِهِ الْآیَةِ نَصَّ اللَّهُ عَلَی عَلِیٍّ بِقَوْلِهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ جَمَعَ بِقَوْلِهِ الَّذِینَ آمَنُوا قَالَ الْقُرْآنُ عَرَبِیٌّ وَ نَزَلَ بِلُغَاتِ الْعَرَبِ وَ الْعَرَبُ تُخَاطِبُ الْوَاحِدَ بِخِطَابِ الْجَمْعِ وَ یَقُولُ الْوَاحِدُ فَعَلْنَا وَ صَنَعْنَا وَ هُوَ مِنْ کَلَامِ الْمَلِکِ وَ الْعَالِمِ وَ الْفَاضِلِ وَ کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ خَلَقْنَا السَّماواتِ (2) وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً(3) وَ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ وَ قَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ حِکَایَةً مِنْ خِطَابِهِ سُبْحَانَهُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ (4) وَ لَمْ یَقُلْ ارْجِعْنِی لِهَذِهِ الْعِلَّةِ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ أَ وَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ جَمَاعَةً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَشَادَ بِذِکْرِ عَلِیٍّ وَ بِفَضْلِهِ وَ طَوَّقَ أَعْنَاقَهُمْ وِلَایَتَهُ وَ إِمَامَتَهُ وَ بَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ خَیْرُهُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّهُ لَا یَتِمُّ لَهُمْ طَاعَةُ اللَّهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ کَانَ فِی جَمِیعِ مَا فَضَّلَهُ بِهِ نَصٌّ عَلَی أَنَّهُ وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدَهُ قَالُوا إِنَّمَا یَنْطِقُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ هَوَاهُ وَ قَدْ أَضَلَّهُ حُبُّهُ ابْنَ عَمِّهِ وَ أَغْوَاهُ وَ أَطْنَبُوهُ فِی الْقَوْلِ سِرّاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ الْمُطَّلِعُ عَلَی السَّرَائِرِ وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنَّ النَّاسَ لَا یُرِیدُونَ الدِّینَ إِنَّمَا أَرَادُوا الرِّئَاسَةَ وَ طَلَبَ ذَلِکَ أَقْوَامٌ فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ بِالدُّنْیَا فَطَلَبُوا ذَلِکَ بِالدِّینِ وَ لَا حِرْصَ لَهُمْ

ص: 147


1- 1. المائدة: 55.
2- 2. فی آیات عدیدة.
3- 3. النبأ: 12.
4- 4. المؤمنون: 99.

گفتم: آری، گفت: در این دو حدیث فکر کن و بیاندیش و بدان در آن حدیث چه هست، بعد از آن گفت: کسی که در حال رکوع صدقه داد چه کسی بود؟ گفتم: علی انگشتر خود را صدقه داد، گفت: آیا غیر از او را می شناسی گفتم: خیر.

مامون گفت: از آیه شریفه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(1) اطلاع داری یعنی {ولی و سر رشته دار شما خدا و رسول و کسانی که ایمان آوردند و نماز بر پا می دارند و در حال رکوع صدقه و زکاة می دهند}، گفت: این آیه را می دانم.

مامون گفت: آیا در این آیه نصی برای علی نیست؟ گفتم: یا امیر المؤمنین خداوند در این جا «الَّذِینَ آمَنُوا» را به صورت جمع ذکر کرده است، مامون گفت: قرآن عربی می باشد و به لغات عرب فرود آمده است، عرب یک نفر را به لفظ جمع مورد خطاب قرار می دهد و یک نفر می گوید فعلنا و صنعنا ما آن کار را کردیم و آن چیز را ساختیم.

پادشاهان و دانشمندان و اهل فضل این گونه سخن می گویند و خداوند هم فرموده: «خَلَقْنَا السَّماواتِ(2) و بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً»(3) {و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم}، در صورتی که خداوند یک نفر بیشتر نیست، خداوند در حکایت از قول میت می گوید «رَبِّ ارْجِعُونِ»(4) و نگفت «ارجعنی»، این ها همه جمع هستند که مورد استعمال برای یک نفر قرار گرفته اند و علت آن هم استعمال آن در زبان عربی می باشد.

بعد از آن مامون گفت: ای اسحاق آیا نمی دانی که گروهی از یاران رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که رسول اکرم فضایل علی علیه السّلام را بیان می کرد و آنها را ملزم می نمود تا امامت و ولایت او را گردن نهند، و می فرمودند علی بعد از من بهترین مردم می باشد، و طاعت خداوند هنگامی کامل می گردد که شما از علی اطاعت کنید.

پیامبر گرامی در همه گفته های خود تصریح می کرد که علی بعد از آن حضرت امام می باشد و مردم باید از وی اطاعت کنند، اما اصحاب و یارانی که با علی مخالف بودند، گفتند: پیامبر از روی هوا سخن می گوید، و محبت پسر عمویش او را از راه بیرون کرده است.

آن جماعت به اندازه ای در این مورد سخن گفتند و زیاده روی کردند و در نهان با همدیگر به گفتگو نشستند، تا آن گاه که خداوند از اسرار آنها پرده برداشت و فرمود: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی، ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی، وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی» {سوگند به ستاره هنگامی که غروب می کند، صاحب شما گمراه نشده و از حق منحرف نشده است، او از روی هوای نفس سخن نمی گوید، هر چه می گوید، بفرمان خداوند می باشد و از طریق وحی به او ابلاغ می گردد تا به مردم اطلاع دهد.}

بعد از این فرمودند: ای اسحاق آن جماعت اهل دین نبودند، آنها می خواستند بر مردم ریاست کنند گروهی دنبال ریاست بودند ولی به وسیله دنیا نتوانستند آن را به چنگ آورند از این رو متوجه دین شدند شاید از آن راه بتوانند بدست بیاورند آنها در فکر دین نبودند

ص: 147


1- . مائده / 55
2- . در آیات مختلف.
3- . نبأ / 12
4- . مومنون / 99

عَلَیْهِ وَ لَا رَغْبَةَ لَهُمْ فِیهِ أَ مَا تَرْوِی أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یُذَادُ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ رَجَعُوا الْقَهْقَرَی قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَفَکِّرْ فِی هَذَا فَقَالَ النَّاسُ مَا أَرَادُوا وَ طَالَ الْمَجْلِسُ وَ عَلَتِ الْأَصْوَاتُ وَ ارْتَفَعَ الْکَلَامُ فَقَالَ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ أَوْضَحْتَ لِمَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ الْخَیْرَ وَ بَیَّنْتَ وَ اللَّهِ مَا لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی دَفْعِهِ فَأَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ مَا تَقُولُونَ قُلْنَا کُلُّنَا یَقُولُ بِقَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَفَّقَهُ اللَّهُ قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ الْقَوْلَ مِنَ النَّاسِ لَمْ أَکُنْ لِأَقْبِلَهُ مِنْکُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ نَصَحْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ أَرْشَدْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ أَخْرَجْتُ الْأَمْرَ مِنْ عُنُقِی اللَّهُمَّ إِنِّی أَدِینُ لَکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکِ بِحُبِّ عَلِیٍّ وَ وَلَایَتِهِ فَنَهَضْنَا مِنْ عِنْدِهِ وَ کَانَ هَذَا آخِرَ مَجْلِسِنَا مِنْهُ (1).

«28»

کِتَابُ الْبُرْهَانِ، أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ خَضِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سُهَیْلٍ: أَنَّ الرَّشِیدَ أَمَرَ یَحْیَی بْنَ خَالِدٍ أَنْ یَجْمَعَ الْمُتَکَلِّمِینَ فِی دَارِهِ وَ أَنْ یَکُونَ مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ مِنْ حَیْثُ یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ وَ لَا یُعْلِمَهُمْ بِمَکَانِهِ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَسَأَلَ بَیَانٌ الْحَرُورِیُّ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی أَصْحَابُ عَلِیٍّ وَقْتَ حُکْمِ الْحَکَمَیْنِ أَیَّ شَیْ ءٍ کَانُوا مُؤْمِنِینَ أَمْ کَافِرِینَ قَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مُؤْمِنُونَ وَ صِنْفٌ مُشْرِکُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَالَّذِینَ عَرَفُوا إِمَامَةَ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ کِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ نَصِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَلِیلًا مَا کَانُوا وَ أَمَّا الْمُشْرِکُونَ فَقَوْمٌ مَالُوا إِلَی إِمَامَةِ مُعَاوِیَةَ بِصُلْحٍ فَأَشْرَکُوا إِذْ جَعَلُوا مُعَاوِیَةَ مَعَ عَلِیٍّ وَ أَمَّا الضُّلَّالُ فَمَنْ خَرَجَ عَلَی سَبِیلِ الْعَصَبِیَّةِ وَ الْحَمِیَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ لَا لِلدِّینِ قَالَ فَمَا کَانَ أَصْحَابُ مُعَاوِیَةَ قَالَ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ صِنْفٌ کَافِرُونَ وَ صِنْفٌ مُشْرِکُونَ وَ صِنْفٌ ضُلَّالٌ فَأَمَّا الْکَافِرُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا مُعَاوِیَةُ إِمَامٌ وَ عَلِیٌّ لَا یَصْلُحُ فَکَفَرُوا وَ جَحَدُوا إِمَاماً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ نَصَبُوا إِمَاماً مِنْ غَیْرِ اللَّهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُونَ فَقَوْمٌ قَالُوا مُعَاوِیَةُ إِمَامٌ وَ عَلِیٌّ یَصْلُحُ لَوْ لَا قَتَلَ عُثْمَانَ وَ أَمَّا الضُّلَّالُ

ص: 148


1- 1. روی المناظرة الصدوق فی العیون ج 2 ص 184 بغیر هذه الألفاظ و هکذا ابن عبد ربه فی العقد فراجع.

و میلی هم به آن نداشتند. ای اسحاق مگر نمی دانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: گروهی از یاران من از حوض رانده و دور خواهند شد و از آن آب به آنان داده نمی شود، من می گویم بار خدایا این ها یاران من می باشند، به من گفته می شود تو خبر نداری آن ها بعد از تو چه کردند این جماعت به دوره جاهلیت برگشتند، گفتم: آری چنین است. مامون گفت: در این باره فکری بکن و نتیجه را دریاب.

در این جا مردم گفتند: این ها چه کار می خواهند بکنند و از این سخنان، چه نظری دارند، مجلس به درازا کشید و سخن ها گفته شد و سر و صداها بلند گردید، در این هنگام یحیی بن اکثم گفت: یا امیر المؤمنین تو حقیقت را بر زبان جاری کردی و واقعیت ها را روشن ساختی، و مردم را به خیر و سعادت رهنمون شدی و سخنانی گفتی که هیچ کس توانائی دفع آن را ندارد.

مامون بعد از این متوجه سخنان ما شد و گفت: شما در برابر این سخنان چه می گوئید، گفتم: ما همه به آن چه امیر المؤمنین گفتند ایمان داریم خداوند او را توفیق دهد. مامون گفت: به خداوند سوگند اگر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله گفتار مردم را قبول نمی کرد، من هم اکنون سخنان شما را قبول نمی کردم.

بار خدایا تو شاهد باش من این ها را نصیحت کردم و راه ها را به آنها نشان دادم، بار خدایا من آنچه در گردن خود داشتم به آن ها اظهار کردم و حق را گفتم، بار خدایا من به دین تو اعتقاد دارم و به محبت علی و ولایت او به تو تقرب می جویم، در این هنگام ما از مجلس او بیرون شدیم، و این آخرین مجلسی بود که ما با او داشتم.(1)

روایت28.

عثمان بن سهیل گوید: هارون الرشید به یحیی بن خالد امر کرد تا متکلمان را در خانه او گرد آورد، و آن ها با هم در مسائل کلامی سخن بگویند، هارون هم در گوشه ای پشت پرده خواهد بود و بدون اینکه آنان او را مشاهده کنند با همدیگر بحث و گفتگو کنند و هارون هم به سخنان آنها گوش فرا دهد دستور داد این موضوع را از آنان مخفی بدارد.

یحیی دستور هارون را انجام داد و گروهی را در خانه هارون گرد آورد، نخست بیان حروری از هشام بن حکم سؤال کرد به من بگو یاران علی در هنگام حکم حکمین چه حالی داشتند، مؤمن بودند یا کافر، هشام گفت: آنها سه دسته بودند گروهی مؤمن بودند گروهی مشرک و جماعتی گمراه بشمار می رفتند.

اما مؤمنان کسانی بودند که امامت علی را از کتاب خدا شناخته بودند و نص رسول خدا را در مورد امامت او درک کرده بودند، و این ها بسیار اندک بودند، اما مشرکان جماعتی بودند که به امامت معاویه معتقد بودند و معاویه را با علی شریک می دانستند اگر قتل عثمان در بین نبود، طالب صلح بودند.

اما اهل ضلالت

ص: 148


1- . شیخ صدوق (ره) این مناظره را در عیون 2: 184 با عباراتی متفاوت بیان کرده است، همچنین ر. ک عقدالفرید ابن عبد ربه.

فَقَوْمٌ خَرَجُوا عَلَی سَبِیلِ الْعَصَبِیَّةِ وَ الْحَمِیَّةِ لِلْقَبَائِلِ وَ الْعَشَائِرِ لَا لِلدِّینِ قَالَ فَانْبَرَی لَهُ ضِرَارُ بْنُ عَمْرٍو الضَّبِّیُّ وَ کَانَ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ مِمَّنْ یَزْعُمُ أَنَّ عَقْدَ الْإِمَامِ لَیْسَ بِفَرْضٍ وَ لَا وَاجِبٍ وَ إِنَّمَا هِیَ نَدْبَةٌ حَسَنَةٌ إِنْ فَعَلُوهَا جَازَ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلُوهَا جَازَ فَقَالَ أَسْأَلُکَ یَا هِشَامُ قَالَ إِذَا تَکُونُ ظَالِماً فِی السُّؤَالِ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّکُمْ مُجْمِعُونَ عَلَی رَفْعِ إِمَامَةِ صَاحِبِی وَ خِلَافِی فِی الْأَصْلِ وَ قَدْ سَأَلْتُمْ مَسْأَلَةً فَیَجِبُ أَنْ أَسْأَلَکُمْ قَالَ لَهُ سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَوْ کَلَّفَ الْأَعْمَی قِرَاءَةَ الْکُتُبِ وَ النَّظَرَ فِی الْمَصَاحِفِ وَ کَلَّفَ الْمُقْعَدَ الْمَشْیَ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کَلَّفَ ذَوِی الزَّمَانَاتِ مَا لَا یُوجَدُ فِی وُسْعِهِمْ أَ کَانَ جَابِراً أَمْ عَادِلًا قَالَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ قَالَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکِنِّی سَأَلْتُکَ عَلَی طَرِیقِ الْجَدَلِ وَ الْخُصُومَةِ لَوْ فَعَلَ ذَلِکَ کَانَ جَابِراً أَمْ عَادِلًا قَالَ بَلْ جَابِراً قَالَ أَصَبْتَ فَخَبِّرْنِی الْآنَ هَلْ کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ مِنْ أَمْرِ الدِّینِ أَمْراً وَاحِداً یَسْأَلُهُمْ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا اخْتِلَافَ فِیهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَجَعَلَ لَهُمْ عَلَی إِصَابَةِ ذَلِکَ دَلِیلًا فَیَکُونَ دَاخِلًا فِی بَابِ الْعَدْلِ أَمْ لَا فَیَکُونَ دَاخِلًا فِی بَابِ الْجَوْرِ فَأَطْرَقَ ضِرَارٌ سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ لَا بُدَّ مِنْ دَلِیلٍ وَ لَیْسَ بِصَاحِبِکَ فَتَبَسَّمَ هِشَامٌ وَ قَالَ صِرْتَ إِلَی الْحَقِّ ضَرُورَةً وَ لَا خِلَافَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ إِلَّا فِی التَّسْمِیَةِ قَالَ فَإِنِّی أَرْجِعُ سَائِلًا قَالَ هِشَامٌ سَلْ قَالَ ضِرَارٌ کَیْفَ تَعْقِدُ الْإِمَامَةَ قَالَ کَمَا عَقَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النُّبُوَّةَ قَالَ ضِرَارٌ فَهُوَ إِذَا نَبِیٌّ قَالَ هِشَامٌ لَا إِنَّ النُّبُوَّةَ یَعْقِدُهَا بِالْمَلَائِکَةِ وَ الْإِمَامَةَ بِالْأَنْبِیَاءِ فَعَقْدُ النُّبُوَّةِ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ عَقْدُ الْإِمَامَةِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُلٌّ مِنْ عَقْدِ اللَّهِ قَالَ ضِرَارٌ فَمَا الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الرَّجُلِ بِعَیْنِهِ إِذَا کَانَ الْأَمْرُ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ ثَمَانِیَةُ أَدِلَّةٍ أَرْبَعَةٌ فِی نَعْتِ نَفْسِهِ وَ أَرْبَعَةٌ فِی نَعْتِ نَسَبِهِ فَأَمَّا الَّتِی فِی نَعْتِ نَسَبِهِ فَهُوَ أَنْ یَکُونَ مَشْهُورَ الْجِنْسِ مَشْهُورَ النَّسَبِ مَشْهُورَ الْقَبِیلَةِ مَشْهُورَ الْبَیْتِ وَ أَمَّا الَّتِی فِی نَعْتِ نَفْسِهِ فَأَنْ یَکُونَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِدَقِیقِ الْأَشْیَاءِ وَ جَلِیلِهَا مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا أَسْخَی أَهْلِ زَمَانِهِ وَ أَشْجَعَ أَهْلِ زَمَانِهِ

ص: 149

و گمراهی آنهائی می باشند که برای تعصب نژادی و حمایت از قبیله با آن ها بودند، آن ها به خاطر قبیله و عشیره جنگ می کردند نه برای دین، پرسید یاران معاویه چگونه بودند فرمود: آنها هم سه دسته بودند کافر، و مشرک و گمراه.

کافران کسانی بودند که می گفتند معاویه امام می باشد و علی صلاحیت امامت را ندارد، اینها کافر شدند و منکر امامی شدند که خداوند آن را معین کرده است، و از نزد خود امامی نصب کردند، اما مشرکان آنهائی هستند که گفتند: معاویه امام است و علی هم در صورتی که عثمان را نکشته بود شایستگی امامت را داشت گمراهان کسانی می باشند که برای عصبیت قبیله ای نه برای دین جنگ کردند.

راوی گوید: در این هنگام ضرار بن عمرو ضبی که از معتزله بود سخن او را قطع کرد، ضرار عقیده داشت که بیعت با امام واجب نیست بلکه آن یک عمل مستحب و خوبی است و اگر به امام بیعت کنند جایز است و اگر هم بیعت ننمایند باز هم جائز می باشد.

ضرار گفت: ای هشام از تو سؤالی دارم، هشام گفت در این هنگام در سؤال ظالم خواهی بود، گفت چرا؟ هشام گفت: برای اینکه شما اجتماع کرده اید که صاحب من امام نیست و در اصل با من مخالفت دارید حالا که شما از من سؤالی دارید واجب است من هم از شما سؤالی بکنم.

گفت: سؤال کن. هشام گفت: بمن بگو اگر خداوند کوری را مکلف کند تا قرآن بخواند و به مصحف بنگرد، و زمین گیر را مکلف سازد تا بطرف مسجد و جهاد در راه خداوند برود، و بیماران و معلولان را به کارهائی وادارد که از حدود توانائی آنها خارج می باشد، آیا این کار از روی عدالت است و یا ظلم.

ضرار گفت: خداوند این کار را نمی کند، گفت می دانم خداوند این کار را نمی کند، ولی از راه مناظره و جدل(با فرض صورت مسیله) این سؤال را از شما می کنم، اگر خداوند این تکلیف را به بندگان خود بکند ظلم است و یا عدالت، گفت خیر ظلم می باشد گفت بسیار خوب به من بگو آیا خداوند از بندگان خود یک کاری را که مورد اختلاف نیست برای آنها معین کرده و انجام آن را از آنها خواسته است گفت: آری.

گفت: آیا خداوند برای آن حکم واحد دلیلی آورده که آن را بتوان در باب عدالت وارد کرد و یا دلیلی نیست که در نتیجه در باب جور به حساب آید، ضرار در این جا سرش را پائین انداخت و بعد سرش را بلند کرد و گفت: لازم است برای آن حکم دلیل معین کند ولی او صاحب شما نیست.

در این هنگام هشام تبسم کرد و گفت: از روی ناچاری بطرف حق آمدی و (با معتقد شدن به این اندیشه)بین من و شما خلافی نیست مگر در نام، ضرار گفت: من اکنون از شما سؤالی می کنم، هشام گفت: بپرس گفت: امامت چگونه منعقد می گردد، هشام گفت:

همان گونه که خداوند نبوت را منعقد می کند. ضرار گفت: او پیامبر می باشد، هشام گفت: خداوند نبوت را با فرشتگان منعقد می کند ولی امامت را بوسیله پیامبران منعقد می سازد، عقد نبوت را جبرئیل بست و عقد امامت را رسول خدا و همه را در حقیقت خداوند منعقد کرده است .

ضرار گفت: حالا که امامت به خدا و رسول ارتباط پیدا می کند، از کجا می توان به آن مرد دسترسی پیدا کرد؟ هشام گفت در آن مرد هشت دلیل هست چهار عدد در خودش و چهار در نسبش، اما آن چهار که باید در نسب او باشد باید از نظر جنس، نسب، قبیله و بیت مشهور باشد.

اما آن چهار عدد که باید در شخص او باشد آن است که داناترین مردم باشد حقایق اشیاء و عظمت آن ها را درک کند، از گناهان کبیره و صغیره مصون گردد، بخشنده ترین مردم زمان خود بحساب آید، و از همه مردم روزگار خودش شجاع تر باشد.

ص: 149

فَلَمَّا اضْطَرَّ الْأَمْرُ إِلَی هَذَا لَمْ نَجِدْ جِنْساً فِی هَذَا الْخَلْقِ أَشْهَرَ جِنْساً مِنَ الْعَرَبِ الَّذِی مِنْهُ صَاحِبُ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ الْمُنَادَی بِاسْمِهِ عَلَی الصَوَامِعِ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَتَصِلُ دَعْوَتُهُ إِلَی کُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ وَ عَالِمٍ وَ جَاهِلٍ مُقِرٍّ وَ مُنْکِرٍ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ لَوْ جَازَ أَنْ یَکُونَ فِی غَیْرِ هَذَا الْجِنْسِ مِنَ الْحَبَشِ وَ الْبَرْبَرِ وَ الرُّومِ وَ الْخَزَرِ وَ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ لَأَتَی عَلَی الطَّالِبِ الْمُرْتَادِ دَهْرٌ مِنْ عُمُرِهِ وَ لَا یَجِدُ إِلَی وُجُودِهِ سَبِیلًا فَلَمَّا لَمْ یَجِبْ أَنْ یَکُونَ إِلَّا فِی هَذَا الْجِنْسِ لِهَذِهِ الْعِلَّةِ وَجَبَ أَنْ لَا یَکُونَ مِنْ هَذَا الْجِنْسِ إِلَّا فِی هَذَا النَّسَبِ وَ مِنْ هَذَا النَّسَبِ إِلَّا فِی هَذِهِ الْقَبِیلَةِ وَ مِنْ هَذِهِ الْقَبِیلَةِ إِلَّا فِی هَذَا الْبَیْتِ وَ أَنْ یَکُونَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِشَارَةٌ إِلَیْهِ وَ إِلَّا ادَّعَاهَا جَمِیعُ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ أَمَّا الَّتِی فِی نَعْتِ نَفْسِهِ فَهُوَ کَمَا وَصَفْنَاهُ قَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ زَیْدٍ الْإِبَاضِیُّ لِمَ زَعَمْتَ أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ إِلَّا مَعْصُوماً قَالَ إِنْ لَمْ یَکُنْ مَعْصُوماً لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِ أَنْ یَدْخُلَ فِی الذُّنُوبِ وَ الشَّهَوَاتِ فَیَحْتَاجُ إِلَی مَنْ یُقِیمُ عَلَیْهِ الْحُدُودَ کَمَا یُقِیمُهَا هُوَ عَلَی سَائِرِ النَّاسِ وَ إِذَا اسْتَوَتْ حَاجَةُ الْإِمَامِ وَ حَاجَةُ الرَّعِیَّةِ لَمْ یَکُونُوا بِأَحْوَجَ إِلَیْهِ مِنْهُ إِلَیْهِمْ وَ إِذَا دَخَلَ فِی الذُّنُوبِ وَ الشَّهَوَاتِ لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِ أَنْ یَکْتُمَهَا عَلَی حَمِیمِهِ وَ قَرَابَتِهِ وَ نَفْسِهِ فَلَا یَکُونُ فِیهِ سَدُّ حَاجَةٍ قَالَ فَلِمَ زَعَمْتَ أَنَّهُ أَعْلَمُ النَّاسِ بِدَقِیقِ الْأَشْیَاءِ وَ جَلِیلِهَا قَالَ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ کَذَلِکَ لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِ أَنْ یَقْلِبَ الْأَحْکَامَ وَ السُّنَنَ فَمَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْحَدُّ قَطَعَهُ وَ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَطْعُ حَدَّهُ وَ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْأَدَبُ أَطْلَقَهُ وَ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ الْإِطْلَاقُ حَبَسَهُ فَیَکُونُ فَسَاداً بِلَا صَلَاحٍ قَالَ فَلِمَ زَعَمْتَ أَنَّهُ أَسْخَی النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ خَازِنُ الْمُسْلِمِینَ الَّذِی یَجْتَمِعُ عِنْدَهُ أَمْوَالُ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ فَإِنْ لَمْ تَهِنْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا شَحَّ عَلَی أَمْوَالِهِمْ فَأَخَذَهَا قَالَ فَلِمَ قُلْتَ إِنَّهُ أَشْجَعُ النَّاسِ قَالَ لِأَنَّهُ فِئَةٌ لِلْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ

ص: 150

هنگامی که کار به این جا رسید ما در میان ملت ها ملتی مشهورتر از عرب نیافتیم، و این ها از همه مردم معروف تر می باشد، صاحب این شریعت و دعوت هم از میان آنها برخاست و روزی پنج بار نام او را در معابد می برند و دعوت او به همه نیکوکاران و بدکاران هم رسیده است، و عالم و جاهل و معتقد و منکر در شرق و غرب عالم به آن رسیده اند و خبر او را شنیده اند.

اگر جائز بود که آن شخص داعی در غیر این ملت از حبشه، بربر، روم، خزر، ترک و یا دیلم بود هر آینه جوینده و طالبی مدتی دنبال او می رفت و راهی بدان پیدا نمی کرد. پس حالا که وجود او در غیر این مردم یافت نمی گردد، واجب است از این جنس و این نسب و همین خانواده باشد.

علاوه بر این لازم است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به او اشاره کند، و اگر چنین نباشد همه افراد این خاندان مدعی این مقام می شدند، و اما آن صفاتی که در وجود خود او هستند، همان هائی می باشند که ما آن را وصف کردیم، و آنها عبارتند از علم، شجاعت، عصمت و سخاوت.

عبد اللَّه بن زید اباضی گفت: شما چرا معتقد هستی که باید امام معصوم باشد، هشام گفت: اگر امام معصوم نباشد ممکن است داخل در مسائل مادی و شهوانی شود و مرتکب گناه گردد، و نیازمند شود کسی بر او حد خدا را جاری کند همان گونه که حدود را بر سایر مردم جاری می سازد .

هر گاه امام و رعیت هر دو نیازمند باشند، آنها با هم فرقی نخواهند داشت و مانند هم خواهند بود و هنگامی که او مرتکب گناه گردد ممکن است گناهان خود را از دوستان و خویشاوندان و حتی خودش مخفی بدارد، و نمی توان از او انتظار حاجتی داشت.

عبد اللَّه گفت: از کجا می گوئی که امام باید داناترین مردم باشد و همه مسائل بزرگ و کوچک را بداند و حقائق اشیاء را درک نماید، هشام گفت: هر گاه چنین نباشد امکان این هست که احکام دین را وارونه کند و سنت ها را تغییر دهد، هر کسی که باید حد بخورد دستش قطع می شود، و کسی که باید دستش قطع گردد حد زده می شود.

یا کسی که باید ادب شود رها می گردد، و یا کسی که باید آزاد شود حبس می شود، در این صورت همه جا را فساد خواهد گرفت و صلاح از جامعه خواهد رفت، گفت: چه را می گوئی او باید سخی ترین مردم باشد هشام گفت: برای اینکه او خازن مسلمانان می باشد و اموال شرق و غرب برای او می آید، اگر دنیا در نزد او با ارزش نباشد بخل می ورزد و اموال را جمع می کند.

عبد اللَّه گفت: چرا می گوئی باید امام شجاع ترین مردم باشد، هشام گفت او پناهگاه مسلمانان می باشد و خداوند در قرآن مجید فرموده: «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ

ص: 150

مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ (1) فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَجْبُنَ الْإِمَامُ کَمَا تَجْبُنُ الْأُمَّةُ فَیَبُوءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدْ قُلْتُ إِنَّهُ مَعْصُومٌ وَ لَا بُدَّ فِی کُلِّ زَمَانٍ مِنْ وَاحِدٍ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَالَ الرَّشِیدُ لِبَعْضِ الْخَدَمِ اخْرُجْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ مَنْ فِی هَذَا الزَّمَانِ بِهَذِهِ الصِّفَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَاحِبُ الْقَصْرِ یَعْنِی الرَّشِیدَ فَقَالَ الرَّشِیدُ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَعْطَانِی مِنْ جِرَابٍ فَارِغٍ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنِّی لَسْتُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَقَالَ جَعْفَرُ بْنُ یَحْیَی وَ کَانَ مَعَهُ دَاخِلَ السِّتْرِ إِنَّمَا یَعْنِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ قَالَ مَا عَدَاهَا وَ قَامَ یَحْیَی بْنُ خَالِدٍ فَدَخَلَ السِّتْرَ فَقَالَ لَهُ الرَّشِیدُ وَیْحَکَ یَا یَحْیَی مَنْ هَذَا الرَّجُلُ قَالَ مِنَ الْمُتَکَلِّمِینَ قَالَ وَیْحَکَ مِثْلُ هَذَا بَاقٍ وَ یَبْقَی لِی مُلْکِی وَ اللَّهِ لَلِسَانُ هَذَا أَبْلَغُ فِی قُلُوبِ الْعَامَّةِ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ سَیْفٍ مَا زَالَ مُکَرِّراً صِفَةَ صَاحِبِهِ وَ نَعْتِهِ حَتَّی هَمَمْتُ أَنْ أَخْرُجَ إِلَیْهِ فَقَالَ تُکْفَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ یَحْیَی مُحِبّاً لِهِشَامٍ مُکَرِّماً لَهُ وَ عَلِمَ أَنَّ هِشَاماً قَدْ غَلِطَ عَلَی نَفْسِهِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ فَغَمَزَهُ فَقَامَ هِشَامٌ وَ تَرَکَ رِدَاءَهُ وَ نَهَضَ کَأَنَّهُ یَقْضِی حَاجَةً وَ تَهَیَّأَ لَهُ الْخَلَاصَ فَخَرَجَ مِنْ وَقْتِهِ إِلَی الْکُوفَةِ فَمَاتَ بِهَا رَحِمَهُ اللَّهُ (2).

«29»

کِتَابُ الْبُرْهَانِ، أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ رَبِیعَةَ الْأَشْعَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ کَثِیرٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا أَجْمَعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَی صُلْحِ مُعَاوِیَةَ خَرَجَ حَتَّی لَقِیَهُ فَلَمَّا اجْتَمَعَا قَامَ مُعَاوِیَةُ خَطِیباً فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ الْحَسَنَ أَنْ یَقُومَ أَسْفَلَ مِنْهُ بِدَرَجَةٍ ثُمَّ تَکَلَّمَ مُعَاوِیَةُ فَقَالَ هَذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ رَآنِی لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا وَ قَدْ أَتَانَا لِیُبَایِعَ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا حَسَنُ فَقَامَ الْحَسَنُ علیه السلام فَخَطَبَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُسْتَحْمِدِ بِالْآلَاءِ وَ تَتَابُعِ النَّعْمَاءِ وَ صَارِفَاتِ الشَّدَائِدِ وَ الْبَلَاءِ عِنْدَ الْفُهَمَاءِ وَ غَیْرِ الْفُهَمَاءِ الْمُذْعِنِینَ مِنْ عِبَادِهِ لِامْتِنَاعِهِ بِجَلَالِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ وَ عُلُوِّهِ عَنْ لُحُوقِ الْأَوْهَامِ بِبَقَائِهِ الْمُرْتَفِعِ عَنْ کُنْهِ طَیَّاتِ

ص: 151


1- 1. الأنفال: 16.
2- 2. البرهان مخطوط، و تری المناظرة فی کمال الدین ج 2 ص 31.

مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ»(1) {و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند -مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدّد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد- قطعاً به خشم خدا گرفتار خواهد شد}، لازم نیست که امام بترسد همان گونه که امت می ترسد، و بعد گرفتار غضب خداوند گردد، من گفتم: امام باید معصوم بوده و باید در هر زمانی امامی به این صفت باشد.

در این هنگام رشید به یکی از خادمان خود گفت برو و به او بگو در این زمان شخصی که دارای این صفت باشد کیست؟ او هم پرسید. هشام گفت آن شخص امیر المؤمنین صاحب این قصر می باشد مقصودش هارون رشید بود، هارون گفت: به خداوند سوگند او از ظرف خالی چیزی به من داد و من می دانم که این صفات در من نیست. جعفر بن یحیی که با هارون پشت پرده نشسته بودند، گفت: مقصود او موسی بن جعفر علیه السلام است. یحیی بن خالد از جای خود برخاست و پشت پرده رفت، رشید گفت: وای بر تو او که بود؟ گفت: او یکی از متکلمان می باشد.

هارون گفت: وای بر تو اگر چنین کسی باقی باشد ملک من باقی خواهد ماند؟، به خداوند سوگند زبان این شخص از صد هزار شمشیر بیشتر در دل مردم اثر دارد، او همواره از صفت و خصوصیات صاحب خود گفتگو می کرد من تصمیم گرفتم بیرون بیایم.

یحیی بن خالد گفت یا امیر المؤمنین از این سخن بگذر، یحیی هشام را دوست می داشت و به او احترام می کرد، و دانست که هشام از حدش تجاوز کرده است. یحیی نزد او رفت و به او اشاره کرد و از مجلس بیرون شد، او هم رداء خود را گذاشت و به بهانه ای از منزل بیرون شد و خود را از آن معرکه خلاص کرد و رهسپار کوفه شد و در همان جا درگذشت.(2)

روایت29.

برهان: امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرش از امام سجاد علیهم السّلام روایت می کند: حسن بن علی علیهما السّلام با معاویه ملاقات کردند هنگامی که به هم رسیدند معاویه بالای منبر قرار گرفت و امام حسن علیه السّلام را یک پله پائین تر از خود نشانید.

معاویه آغاز سخن کرد و گفت: اینک حسن بن علی مرا برای خلافت شایسته دیده و خود را برای آن شایسته نمی داند، و اکنون آمده تا با من بیعت کند، بعد از این گفت: ای حسن از جای خود برخیز و امام حسن علیه السّلام از جای خود برخاست و فرمود:

ستایش می کنم خداوندی را که به همه نعمت هایش ستوده شده و بندگانش همواره از آن نعمت ها برخوردار می باشند؛ سپاس خداوندی که سختیها و گرفتاریها را برطرف می کند، این نعمت ها در نزد افراد دانسته و یا ندانسته معلوم می باشد و همه در نزد بزرگی و عظمت و مقام او سر تعظیم فرود آورده اند، و اوهام به درک جایگاه و مقام بلند او دست پیدا نمی­کند و کسی به حقیقت کنه او نخواهد رسید،

ص: 151


1- . انفال / 16
2- . برهان مخطوط، مناظره در کمال الدین 2: 31 نیز بیان شده است. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 69، ص: 152

الْمَخْلُوقِینَ مِنْ أَنْ تُحِیطَ بِمَکْنُونِ غَیْبِهِ رَوِیَّاتُ عُقُولِ الرَّاءِینَ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی رُبُوبِیَّتِهِ وَ وُجُودِهِ وَ وَحْدَانِیَّتِهِ صَمَداً لَا شَرِیکَ لَهُ فَرْداً لَا وَتْرَ مَعَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اصْطَفَاهُ وَ انْتَجَبَهُ وَ ارْتَضَاهُ فَبَعَثَهُ دَاعِیاً إِلَی الْحَقِّ سِرَاجاً مُنِیراً وَ لِلْعِبَادِ مِمَّا یَخَافُونَ نَذِیراً وَ لِمَا یَأْمُلُونَ بَشِیراً فَنَصَحَ لِلْأُمَّةِ وَ صَدَعَ بِالرِّسَالَةِ وَ أَبَانَ لَهُمْ دَرَجَاتِ الْعَمَّالَةِ شَهَادَةً عَلَیْهَا أَمُوتُ وَ أُحْشَرُ وَ بِهَا فِی الْآجِلَةِ أُقَرَّبُ وَ أُحْبَرُ وَ أَقُولُ مَعْشَرَ الْمَلَإِ فَاسْتَمِعُوا وَ لَکُمْ أَفْئِدَةٌ وَ أَسْمَاعٌ فَعُوا إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ وَ اخْتَارَنَا وَ اصْطَفَانَا وَ اجْتَبَانَا فَأَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً وَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّکُّ فَلَا نَشُکُّ فِی الْحَقِّ أَبَداً وَ طَهَّرَنَا وَ أَوْلَادَنَا مِنْ کُلِّ أَفَنٍ وَ غَیَّةٍ مُخْلَصِینَ إِلَی آدَمَ لَمْ یَفْتَرِقِ النَّاسُ فِرْقَتَیْنِ إِلَّا جَعَلَنَا فِی خَیْرِهِمَا حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَهُ لِلرِّسَالَةِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَابَهُ ثُمَّ أَمَرَهُ بِالدُّعَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَانَ أَبِی رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّهِ الْمُرْسَلِ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (1) فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ أَبِیَ الَّذِی یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَمَرَهُ أَنْ یَسِیرَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ بِبَرَاءَةَ سِرْ بِهَا یَا عَلِیُّ فَإِنِّی أُمِرْتُ أَنْ لَا یَسِیرَ بِهَا إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی فَعَلِیٌّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُ وَ قَالَ لَهُ حِینَ قَضَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ جَعْفَرٍ وَ بَیْنَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فِی ابْنَةِ حَمْزَةَ وَ أَمَّا أَنْتَ یَا عَلِیُّ فَرَجُلٌ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی فَصَدَّقَ أَبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ یُقَدِّمُهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ فِی کُلِّ شَدِیدَةٍ ثِقَةً مِنْهُ وَ طُمَأْنِینَةً إِلَیْهِ لِعِلْمِهِ بِنَصِیحَتِهِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ أَنَّهُ أَقْرَبُ الْمُقَرَّبِینَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ السَّابِقُونَ

ص: 152


1- 1. هود: 17.

و مخلوقات از درک آن عاجز می باشند و اسرار او را در نمی یابند.

گواهی می دهم که خداوندی جز او نیست و شریک و همتائی ندارد و در خدائی خود به کسی نیازمند نیست، او پیوسته وجود دارد و همواره یگانه می باشد، کسی به حقیقت آن دست پیدا نمی کند و نظیر و مانند ندارد، گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده او هست، خداوند او را برگزید و پسندید و برای خود اختیار فرمود، او را به عنوان پیامبری مبعوث فرمود و او مانند چراغ فروزانی در جامعه ظهور کرد و مردم را بطرف حق فرا خواند.

پیامبر گرامی بندگان را بطرف خدا فرا خواند و آنها را از عواقب اعمالشان بیم داد و از عذاب خداوند آنان را آگاه ساخت و به رحمت های خداوندی و نعمت های او مژده داد، او جامعه را نصیحت کرد و راه سعادت و نیک بختی را به آنان نشان داد، و برای رسانیدن پیام خدا کوشش فرمود.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برای رسانیدن پیام خداوند به پا خواست و کوشش کرد و نتیجه کار آنها را برای آنان روشن کرد و مقامات آنها را در آخرت به آنان نشان داد، با این عقیده از دنیا می رویم، و با این عقیده محشور می گردیم، و در آینده با همان عقیده خود را به خداوند نزدیک می کنیم و خوشحال هم می باشیم.

ای اشراف و بزرگان که در اینجا جمع شده اید اینک توجه داشته باشید چه می گویم، اکنون دل های خود را آماده کنید، و گوش ها را فرا دارید و بنگرید چه می گویم و سخنم چیست، ما خاندانی هستیم که خداوند بوسیله اسلام ما را گرامی داشت، او ما را برگزید و اختیار فرمود:

خداوند پلیدی ها را از ما دفع کرد و ما را پاک و پاکیزه قرار داد، شک و تردید را از ما برداشت و ما هرگز در حق تردید نداریم، پروردگار ما و فرزندان ما را از پلیدی و گمراهی و آلودگی پاک گردانید و ما تا آدم پاک و منزه می باشیم .

هر گاه نسل ها عوض می شد خداوند ما را در بهترین آنها قرار می داد تا آنگاه که پروردگار، محمد صلی اللَّه علیه و آله را برانگیخت و او را لباس نبوت پوشانید و جامه رسالت را در بر او نمود، و کتاب خود را برای او فرستاد و به او فرمان داد تا مردم را به اسلام دعوت کند.

پدرم رضوان اللَّه علیه نخستین کسی بود که گفته های او را قبول کرد و به او ایمان آورد، خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»(1){آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او ، پیرو آن است}، در اینجا مقصود از بینه رسول خدا می باشد و پدرم نیز قرآن را تلاوت می کرد و به آن گواهی می داد.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که می خواست او را بطرف مردمان مکه بفرستد و آیه برائت را برای آنها بخواند، فرمود: ای علی علیه السلام حرکت کن، خداوند فرمان داده این آیه را یا باید خودت و یا کسی که از خودت باشد قرائت کند، پس از این جا معلوم می گردد که علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد و رسول هم از او هست.

رسول اکرم هنگامی که بین علی و حمزه و زید بن حارثه در باره دختر حمزه حکم می کرد، فرمود: اما تو ای علی، مردی از من می باشی و من هم از تو هستم، تو ولی همه مؤمنان بعد از من هستی، پدر من او را تصدیق کرد و با جان خود او را حفظ نمود، او در همه جنگ ها و سختی ها با کمال اطمینان مقاومت کرد و مورد اعتماد رسول خدا بود.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله می دانست که علی علیه السلام مردم را بطرف دین حق دعوت می کند، و برای خدا و رسول خدا و رسول از روی خلوص کار کوشش دارد، خداوند هم در قرآن می فرماید: «السَّابِقُونَ ال

ص: 152


1- . هود / 17

السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (1) وَ کَانَ أَبِی سَابِقَ السَّابِقِینَ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَقْرَبَ الْأَقْرَبِینَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً(2) فَأَبِی کَانَ أَوَّلَهُمْ إِسْلَاماً وَ أَقْدَمَهُمْ هِجْرَةً وَ أَوَّلَهُمْ نَفَقَةً وَ قَالَ وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (3) فَالنَّاسُ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جَمِیعِ الْأُمَمِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ بِسَبْقِهِمْ إِیَّاهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی الْإِیمَانِ أَحَدٌ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ (4) لِجَمِیعِ السَّابِقِینَ وَ هُوَ سَابِقُهُمْ وَ کَمَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَ السَّابِقِینَ عَلَی الْمُتَخَلِّفِینَ فَکَذَلِکَ فَضَّلَ سَابِقَ السَّابِقِینَ عَلَی السَّابِقِینَ وَ قَالَ تَعَالَی أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ (5) فَکَانَ أَبِیَ الْمُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ اسْتَجَابَ رَسُولَ اللَّهِ عَمُّهُ حَمْزَةُ وَ ابْنُ عَمِّهِ جَعْفَرٌ فَقُتِلَا شَهِیدَیْنِ فِی قَتْلَی کَثِیرَةٍ مَعَهُمَا فَجَعَلَ اللَّهُ حَمْزَةَ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ جَعَلَ جَنَاحَیْنِ لِجَعْفَرٍ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِکَةِ فِی الْجِنَانَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ ذَلِکَ لِمَکَانِهِمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِمَنْزِلَتِهِمَا هَذِهِ وَ لِقَرَابَتِهِمَا مِنْهُ وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حَمْزَةَ سَبْعِینَ صَلَاةً مِنْ بَیْنِ الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ اسْتُشْهِدُوا مَعَهُ وَ جَعَلَ لِنِسَاءِ النَّبِیِّ أَجْرَیْنِ لِلْمُحْسِنَةِ مِنْهُنَّ وَ لِلْمُسِیئَةِ مِنْهُنَّ وِزْرَیْنِ

ص: 153


1- 1. الواقعة: 10- 11.
2- 2. الحدید: 10.
3- 3. الحشر: 10.
4- 4. براءة: 100.
5- 5. براءة: 19.

سَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1)، پدرم از کسانی بود که قبل از همه مسلمان شد و از همگان به او نزدیک تر بود .

خداوند متعال در قرآن مجید فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً»(2)،

آنها که بعد از فتح مکه مسلمان شده اند مساوی نیستند با آنهائی که قبل از فتح مکه مسلمان شدند و انفاق کردند، مقام آنها بزرگ تر می باشد، پدرم نخستین مسلمان و مهاجر بود و قبل از همه انفاق کرد.

در جای دیگر می فرماید: «وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ»(3){کسانی که بعد از آنها آمدند می گویند بار خدایا ما را بیامرز و برادران ما را که قبلا مسلمان شدند مورد رحمت قرار بده، و در دل ما در باره آنها آلودگی قرار نده و دل ها را نسبت به هم مهربان کن، بار خدایا تو مهربان و آمرزنده هستی}.

مردم مسلمان بعد از علی علیه السلام همه او را دعا می کنند و برایش استغفار می نمایند، زیرا او قبل از همه مسلمان شده و به رسول صلی اللَّه علیه و آله ایمان آورده است و مهاجرت کرده، و هیچ کس قبل از او به رسول خدا ایمان نیاورد و نماز نگذارد، و با آن جناب همراهی نداشت.

در قرآن مجید آمده: «السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»(4)، در این آیه شریفه از سابقان نخستین که مسلمان شدند و مهاجرت کردند سخن به میان آمده و فضیلت آنها بیان شده و موقعیت آنها در اسلام یاد شده است.

در این جا باید توجه داشت که علی علیه السّلام از آنها هم سابق تر است، در این جا باید توجه کرد همان گونه که خداوند متعال سابقان را بر آیندگان فضیلت و امتیاز داده است، همان گونه سابق سابقان را هم بر آنها برتری می دهد و برای او فضیلتی خاص قائل است .

خداوند در قرآن فرموده: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ و رسوله! وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ»(5)،

{آیا شما آب دادن به حاجیان و یا نگهبانی از مسجد الحرام را مانند کسی که به خدا و رسول ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند مساوی می دانید، اینها در نزد خداوند مساوی نخواهند بود}.

پدر من کسی بود که به خدا و رسولش و روز قیامت ایمان آورد و در راه خدا جهاد کرد و این آیه در باره او فرود آمد، عمویش حمزه و برادرش جعفر به ندای او پاسخ گفتند و هر دو شهید شدند، خداوند در آن میان حمزه را بعنوان سید الشهداء خطاب کرد و به جعفر دو بال داد که بوسیله آن در بهشت پرواز می کند.

خداوند بخاطر مقامی که آن دو در نزد پیامبر داشتند آنها را گرامی داشت و آن مقام ها را به آنان داد. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برای عمویش حمزه در نماز میت هفتاد تکبیر گفتند، و این را فقط در باره حمزه انجام دادند و با هیچ یک از شهداء این چنین عمل نکردند.

خداوند متعال برای زنان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله دو مزد قرار داد، نیکوکاران آنها دو پاداش دارند و بدکاران آنها هم

ص: 153


1- . واقعه / 10 – 11
2- . حدید / 10
3- . حشر / 10
4- . براءه / 100
5- . براءه / 19

ضِعْفَیْنِ (1)

لِمَکَانِهِنَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ الصَّلَاةَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ بِأَلْفِ صَلَاةٍ فِی سَائِرِ الْمَسَاجِدِ إِلَّا مَسْجِدَ خَلِیلِهِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام بِمَکَّةَ لِمَکَانِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ رَبِّهِ وَ لِفَضِیلَتِهِ وَ عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ الْمُؤْمِنِینَ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ فَأَخَذَ مِنْ کُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْنَا مَعَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَرِیضَةً وَاجِبَةً وَ أَحَلَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْغَنِیمَةَ لِرَسُولِهِ وَ أَحَلَّهَا لَنَا مَعَهُ وَ حَرَّمَ عَلَیْهِ الصَّدَقَةَ وَ حَرَّمَ عَلَیْنَا مَعَهُ کَرَامَةً أَکْرَمَنَا اللَّهُ بِهَا وَ فَضِیلَةً فَضَّلَنَا بِهَا عَلَی سَائِرِ الْعِبَادِ وَ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَیْثُ جَحَدَهُ أَهْلُ الْکِتَابَ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (2) فَأَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الْأَنْفُسِ هُوَ وَ أَبِی وَ مِنَ الْبَنِینَ أَنَا وَ أَخِی وَ مِنَ النِّسَاءِ أُمِّی فَاطِمَةَ فَنَحْنُ أَهْلُهُ وَ نَحْنُ مِنْهُ وَ هُوَ مِنَّا وَ قَدْ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً(3) فَلَمَّا نَزَلَتْ آیَةُ التَّطْهِیرِ جَمَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ أَخِی وَ أُمِّی وَ أَبِی فَجَلَّلَنَا وَ جَلَّلَ نَفْسَهُ فِی کِسَاءٍ لِأُمِّ سَلَمَةَ خَیْبَرِیٍّ فِی یَوْمِهَا فَقَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَدْخَلَنِی مَعَهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا أَنْتَ عَلَی خَیْرٍ وَ لَکِنَّهَا خَاصَّةٌ لِی وَ لَهُمْ ثُمَّ مَکَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَقِیَّةَ عُمُرِهِ حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ یَأْتِینَا فِی کُلِّ یَوْمٍ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَیَقُولُ الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَدِّ الْأَبْوَابِ الَّتِی فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ بَابِنَا فَکَلَّمُوهُ فَقَالَ أَمَا إِنِّی لَمْ أَسُدَّ بَابَکُمْ وَ لَمْ أَفْتَحْ بَابَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِسَدِّهَا وَ فَتْحِ بَابِهِ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ تُصِیبُهُ جَنَابَةٌ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُولَدُ لَهُ الْأَوْلَادُ غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ

ص: 154


1- 1. راجع الأحزاب: 31 و 32.
2- 2. آل عمران: 61.
3- 3. الأحزاب: 33.

دو عذاب خواهند داشت،(1) زیرا آنها به رسول خدا نزدیک می باشند. پروردگار نماز در مسجد رسول صلی اللله علیه و آله را برای هر یک نماز ثواب هزار نماز در سایر مساجد می دهد، جز مسجد خلیلش ابراهیم علیه السّلام در مکه، که آن را فضیلت داده است.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به امت خود صلوات بر محمد و آل محمد را تعلیم فرمودند، و از هر مسلمانی خواست تا هنگام صلوات بر محمد بر ما هم صلوات بفرستد، خداوند برای رسولش گرفتن غنیمت را مباح کرد و برای ما هم مباح فرمود، و صدقه را بر او حرام نموده و بر ما نیز حرام کرده است، و این کرامتی است که خداوند ما را به آن گرامی داشته و ما را بر سایر مردم فضیلت داده است .

خداوند متعال در قرآن مجید به پیامبر خود می گوید: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»(2)، {بگوئید زنان و فرزندان خود را جمع کنیم و نزدیک ترین افراد خود را که مانند خودمان می باشند گرد هم آوریم و از خداوند بخواهیم هر کس خلاف حقیقت می گوید او را نفرین نمائیم.}

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله از کسانی که به منزله نفس او بودند پدرم را انتخاب کرد و از فرزندان من و برادرم را برگزید و از زنان مادرم فاطمه را با خود برداشت و بطرف آنها رفت تا با این افراد با آنها مباهله کند، پس ما اهل آن حضرت هستیم و او هم از ما می باشد.

خداوند متعال در باره ما خاندان این آیه را نازل کردند: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(3)،

{خداوند اراده کرده است رجس و پلیدی و آلودگی را از شما دور کند و خاندان شما را از هر جهت پاک و پاکیزه سازد و زشتی ها را از شما دور گرداند.}

هنگامی که آیه تطهیر نازل شد رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله من و برادر و مادر و پدرم را در جایی گرد آورد و ما را در زیر رداء جمع کرد، آن رداء را از خیبر آورده بودند و به ام سلمه تعلق داشت، پیامبر ما را در زیر آن جمع فرمود و گفت: بار خدایا این ها خاندان من هستند پلیدی را از آنها دور کن و آنان را پاک و پاکیزه قرار بده.

ام سلمه گفت: یا رسول اللَّه مرا با آنها در زیر رداء و کساء جای بده، پیامبر فرمود: عاقبت شما به نیکی پایان خواهد یافت، ولی این جا مخصوص من و آنها می باش سپس از آن زمان تا پیامبر صلی الله عیله واله تا وقتی چشم از جهان گشود و به جوار رحمت حق شتافت. هر روز هنگام طلوع فجر به منزل ما می آمد و می گفت خداوند شما را رحمت کند برای نماز آماده گردید، «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا» {خداوند پلیدی را از شما برده و شما خاندان را پاک و پاکیزه ساخته است}، رسول خدا امر کردند همه درهای مسجد را بندند و تنها در خانه ما را باز گذاشتند. گروهی در این جا ناراحت شدند و علت بستن درها را به مسجد سؤال کردند، رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من این درها را نبستم و یا در خانه علی را باز نگذاشتم، خداوند به من امر کرد تا این کار را انجام دهم و من هم اطاعت اوامر خداوند را نموده ام.

کسی حق نداشت در مسجد جنب شود و فرزندی برای او در مسجد متولد گردد، جز رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و علی بن ابی طالب

ص: 154


1- . احزاب / 31 و 32
2- . آل عمران / 61
3- . احزاب / 33

تَکْرِمَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا وَ فَضِیلَةً اخْتَصَّنَا بِهَا عَلَی جَمِیعِ النَّاسِ وَ قَدْ رَأَیْتُمْ مَکَانَ أَبِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْزِلَنَا مِنْ مَنَازِلِ رَسُولِ اللَّهِ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَبْنِیَ الْمَسْجِدَ فَابْتَنَی فِیهِ عَشَرَةَ أَبْیَاتٍ تِسْعَةً لِنَبِیِّهِ وَ لِأَبِیَ الْعَاشِرَ وَ هُوَ مُتَوَسِّطُهَا وَ الْبَیْتُ هُوَ الْمَسْجِدُ وَ هُوَ الْبَیْتُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَهْلَ الْبَیْتِ فَنَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ طَهَّرَنَا تَطْهِیراً أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَوْ قُمْتُ سَنَةً أَذْکُرُ الَّذِی أَعْطَانَا اللَّهُ وَ خَصَّنَا بِهِ مِنَ الْفَضْلِ فِی کِتَابِهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ لَمْ أُحْصِهِ کُلَّهُ وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ زَعَمَ أَنِّی رَأَیْتُهُ لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا وَ لَمْ أَرَ نَفْسِی لَهَا أَهْلًا وَ کَذَبَ دَعْوَاهُ وَ إِنِّی أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِهِ غَیْرَ أَنَّا لَمْ نَزَلْ أَهْلَ الْبَیْتِ مَظْلُومِینَ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ نَزَلَ عَلَی رِقَابِنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی أَکْتَافِنَا وَ مَنَعَنَا سَهْمَنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ مَنَعَ أُمَّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام مِیرَاثَهَا مِنْ أَبِیهَا إِنَّا لَا نُسَمِّی أَحَداً وَ لَکِنْ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَوْ أَنَّ النَّاسَ مَنَعُوا أَبِی وَ حَمُوهُ وَ سَمِعُوا وَ أَطَاعُوا لَأَعْطَتْهُمُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا وَ لَمَا طَمِعْتَ فِیهَا یَا مُعَاوِیَةُ وَ لَکِنَّهَا لَمَّا خَرَجَتْ مِنْ مَعْدِنِهَا تَنَازَعَتْهَا قُرَیْشٌ وَ طَمِعْتَ أَنْتَ فِیهَا یَا مُعَاوِیَةُ وَ أَصْحَابُکَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ أَمْرَهَا رَجُلًا قَطُّ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا وَ قَدْ تَرَکَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ وَ عَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ خَلِیفَةُ مُوسَی فِیهِمْ وَ قَدْ تَرَکَتِ الْأُمَّةُ أَبِی وَ تَابَعَتْ غَیْرَهُ وَ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ قَدْ رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ نَصَبَهُ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ نَادَی لَهُ بِالْوِلَایَةِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ وَ قَدْ هَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قَوْمِهِ إِلَی الْغَارِ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ فَلَمَّا لَمْ یَجِدْ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً هَرَبَ وَ قَدْ کَفَّ أَبِی یَدَهُ وَ نَاشَدَهُمْ وَ اسْتَغَاثَ فَلَمْ یُغَثْ وَ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ مَا أَجَابَهُمْ وَ قَدْ جُعِلَ فِی سَعَةٍ کَمَا جُعِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله

ص: 155

که در اینجا مستثنی بودند و این کرامتی بود که خداوند برای ما مقدر کرده بود، و فضیلتی بود که به ما اختصاص داد و این امتیاز را از میان مردم به ما بخشید.

شما خود مشاهده کردید که مقام و موقعیت پدرم در نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله چه بود، و ما چه منزلتی در نزد آن بزرگوار داشتیم، خداوند به رسولش امر کرد تا مسجدی بسازد، و او در کنار مسجد ده اطاق درست کرد نه عدد برای خودش و یک اطاق هم برای پدرم ساخت.

خانه ما در آن وسط بود و مقصود از بیت هم در این جا مسجد است و او همان خانه ای است که خداوند در قرآن از آن تعبیر به بیت کرده و اهل بیت هم ما می باشیم؛ کسانی که خداوند رجس و پلیدی را از آن ها برده و ما را پاک و پاکیزه قرار داده است.

ای مردم اگر من یک سال سر پا بایستم و برای شما از آنچه خداوند به ما عنایت کرده است سخن بگویم و از فضائل خاندان خود که در قرآن و سنت رسول صلی اللَّه علیه و آله وارد شده و سخن بگویم، توانائی ندارم همه آنها را برای شما بازگو نمایم و به اطلاع شما برسانم.

اکنون معاویه گمان می کند من او را شایسته خلافت می دانم و خود را برای آن شایسته نمی دانم، معاویه در این ادعا دروغ می گوید، من از همگان به این مقام زیبنده تر هستم و خلافت حق ما می باشد و در کتاب خدا و زبان رسول صلی الله علیه و آله این موضوع روشن شده است .

اما ما اهل بیت همواره مظلوم بوده ایم و از هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از دنیا رفته اند به ما ستم شده است. خداوند بین ما و کسانی که به ما ستم کردند داوری خواهد کرد، آن ها مردم را بر ما شورانیدند و آنها را بر ما مسلط کردند.

آن ها سهم ما را از غنائم و انفال ندادند و حقوق ما را منع کردند و میراث مادر ما فاطمه علیها السّلام را که از پدرش به ارث برده بود به او ندادند، من در اینجا از کسی نام نمی برم ولی سوگند به خداوند اگر مردم حق پدرم را نبرده بودند و سخنان او را می شنیدند و از وی اطاعت می کردند، آسمان باران خود را نازل می کرد و زمین هم برکات خود را آشکار می ساخت و همگان از مواهب آن استفاده می کردند.

ای معاویه اگر حق در جای خود استقرار پیدا می کرد تو در خلافت طمع نمی کردی، اما هنگامی که آن را از جای خود بیرون کردند قریشیان برای بدست آوردن خلافت با هم به نزاع پرداختند و تو با یارانت در آن طمع کردید و آن را بدست آوردید و حق دیگران را غصب کردید.

ای معاویه، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر امتی که حکومت خود را به کسانی بدهد که در جامعه داناتر از آنها باشند، آن امت هرگز روی سعادت نخواهند دید تا آن گاه که برگردند و حق را به صاحبش بدهند، بنی اسرائیل هارون را ترک کردند و دنبال گوساله رفتند در حالی که می دانستند او خلیفه موسی می باشد.

مردم پدرم را رها کردند و از دیگران متابعت نمودند، در حالی که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیده بودند که می فرمود: ای علی تو در نزد من مانند هارون در برابر موسی می باشی، جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود، آنها دیدند رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در غدیر چه عملی انجام داد.

پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله در غدیر خم او را روی دست بلند کردند و به عنوان ولایت بر مؤمنان او را به جانشینی خود برگزید و بعد هم دستور دادند شاهدان جریان را به غائبان برسانند، رسول خدا از دست قوم خود بطرف غار رهسپار شد و آن ها را دعوت کرد تا اسلام آورند.

اما هنگامی که مشاهده کردند آن ها قبول نمی کنند بطرف مدینه رهسپار شدند، پدر من دست خود را بطرف آنها دراز نکرد و با مردم احتجاج نمود و از حق خود دفاع کرد ولی کسی به او یاری نرساند و اگر یاوری پیدا می کرد هرگز بطرف آنها نمی رفت، همان گونه که خداوند پیامبر

ص: 155

فِی سَعَةٍ حِینَ هَرَبَ إِلَی الْغَارِ إِذْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً وَ قَدْ خَذَلَتْنِی الْأُمَّةُ فَبَایَعْتُکَ وَ لَوْ وَجَدْتُ عَلَیْکَ أَعْوَاناً مَا بَایَعْتُکَ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ هَارُونَ فِی سَعَةٍ حِینَ اسْتَضْعَفُوهُ وَ عَادَوْهُ وَ کَذَلِکَ أَنَا وَ أَبِی فِی سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حِینَ تَرَکَتْنَا الْأُمَّةُ وَ بَایَعَتْ غَیْرَنَا وَ لَمْ نَجِدْ أَعْوَاناً وَ إِنَّمَا هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً أَیُّهَا النَّاسُ لَوِ الْتَمَسْتُمْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ أَنْ تَجِدُوا رَجُلًا أَبُوهُ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَدُّهُ نَبِیُّ اللَّهِ غَیْرِی وَ غَیْرَ أَخِی لَمْ تَجِدُوا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَضِلُّوا بَعْدَ الْبَیَانِ وَ إِنِّی قَدْ بَایَعْتُ هَذَا وَ لَا أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یُعَابُ أَحَدٌ بِتَرْکِ حَقِّهِ وَ إِنَّمَا یُعَابُ مَنْ یَأْخُذُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ کُلُّ صَوَابٍ نَافِعٌ وَ کُلُّ خَطَإٍ غیر ضَارٌّ [لِأَهْلِهِ] وَ قَدِ انْتَهَتِ الْقَضِیَّةُ إِلَی دَاوُدَ فَفُهِّمَهَا سُلَیْمَانُ فَنَفَعَتْ سُلَیْمَانَ وَ لَمْ تَضُرَّ دَاوُدَ وَ أَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِکَ وَ هِیَ لِلْمُؤْمِنِ أَنْفَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ فِی الْمَوْتِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْفَعْ لَکَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ إِلَّا مَا یَکُونُ مِنْهُ عَلَی یَقِینٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً(1) أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا وَ عُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا وَ هَیْهَاتَ مِنْکُمُ الرَّجْعَةُ إِلَی الْحَقِّ وَ قَدْ خَامَرَکُمُ الطُّغْیَانُ وَ الْجُحُودُ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی (2).

ص: 156


1- 1. النساء: 18.
2- 2. البرهان مخطوط و تری الحدیث فی أمالی الشیخ ج 2 ص 174 مع اختلاف، و اعلم أنّه قال الشهید الثانی رحمه اللّه فی رسالة حقائق الایمان: اعلم أن جمعا من علماء الإمامیّة حکموا بکفر أهل الخلاف: و الاکثر علی الحکم باسلامهم، فان أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الامر، لا فی الظاهر، فالظاهر أن النزاع لفظی، اذ القائلون باسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر لا أنهم مسلمون فی نفس الامر فلذا نقلوا الإجماع علی دخولهم فی النار، و ان أرادوا بذلک. کونهم کافرین باطنا و ظاهرا فهو ممنوع، و لا دلیل علیه، بل الدلیل قائم علی اسلامهم ظاهرا کقوله صلّی اللّه علیه و آله:« أمرت أن أقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلّا اللّه».

را آزاد گذاشت و او بطرف غار رفت او هم چون یاوری نداشت خود را آزاد کرد و از آن محیط بیرون شد.

اکنون مردم مرا تنها گذاشته اند من هم ناگزیر هستم خلافت را به شما واگذار کنم، و اگر یاورانی داشتم هرگز خلافت را به تو نمی دادم، هنگامی که بنی اسرائیل هارون را ناتوان کردند و با او دشمنی نمودند او هم آنها را به حال خود رها کرد، زیرا دیگر وظیفه ای نداشت.

من و پدرم نیز همین گونه می باشیم، ما کوشش کردیم و آنچه لازم بود به مردم گفتیم و وظایف آن ها را بر شمردیم اما آنها گوش نداند، ما هم امت را به حال خود واگذاشتیم و کار را به دیگران واگذار کردیم زیرا یار و مددکاری برای ما پیدا نشد تا از حق خود دفاع کنیم، اینها سنت هائی است که در این جهان جریان دارد و حوادث همواره در طول تاریخ تکرار می­شود

ای مردم اگر در شرق و غرب عالم جستجو کنید مردی را که پدرش وصی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و جدش پیامبر خدا باشد غیر از من و برادرم نخواهید یافت. اکنون از خداوند بترسید و گمراه نگردید بعد از اینکه حقیقت برای شما روشن شده است، من اکنون خلافت را به این شخص واگذاشتم شاید این برای شما یک آزمایش باشد که تا روز معینی به آن دل خوش باشید و از مواهب آن لذت ببرید.

ای مردم کسی که از حقش صرف نظر می کند نباید مورد اعتراض و عیب جوئی قرار گیرد، عیب برای کسی می باشد که حق دیگران را غصب می کند و طالب چیزی هست که حقی در آن ندارد، هر کار درستی سود می دهد هر خطائی زیان بخش نیست، داستان به داود رسید، سلیمان آن را دریافت و از آن سود برد ولی به داود هم زیانی وارد نشد.

قرابت رسول صلی الله علیه و آله به مشرک هم سود می رساند ولی سودش برای مؤمن بیشتر می باشد، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به عمویش ابو طالب در هنگام موت فرمودند، بگو لا اله الا اللَّه تا روز قیامت از تو شفاعت کنم، رسول خدا این سخن را در هنگامی می گفت که یقین به مطلب داشت و این موضوع یعنی بازگشت در هنگام مرگ، برای هیچ کس نیست. واین جریان (اقرار به حق)برای هیچ شخص دیگری به هنگام مرگ پذیرفته نخواهد شد چرا که خداوند می فرماید: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً» (1)،{برای

کسانی که مرتکب گناه می شوند و می خواهند در هنگام حضور مرگ توبه کنند این توبه پذیرفته نمی شود و نه کسانی که در حال کفر بمیرند، ما برای این گروه عذابی سخت فراهم کرده ایم.}

ای مردم گوش فرا دهید و مطلب را نیکو دریابید، از خداوند بترسید و به او بر گردید، اگر چه بسیار دور است که شما بطرف حق مراجعه کنید، زیرا طغیان و سرکشی و عناد و لجاج و انکار حق در شما وجود دارد، «وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی» {و سلام و رحمت حق بر کسانی که هدایت گردند و راه حق و حقیقت را بجویند}.(2)

ص: 156


1- . نساء / 18
2- . این حدیث در امالی شیخ 2: 174 با اختلاف بیان شده است. شهید ثانی رحمه الله علیه در رساله حقایق الایمان می گوید: برخی از علمای مذهب امامیه حکم به کفر مخالفان (اهل خلاف) نموده اند: و بیشتر آن ها به اسلام آن ها حکم داده اند، گرچه کافر بودن مخالفین را معتقد هستند ولی در ظاهر آنها را مسلمان می­دانندو به نظر می رسد که اختلاف علما در این­باره یک نزاع لفظی است،چون کسانی هم که مخالفان رامسلمان می­دانند مرادشان این است که برخی از احکام اسلام را بر آنها جاری می­شود نه اینکه آنها را مسلمان به شمار آورده باشند از این روست که معتقد گشته اند این افراد به عذاب الهی گرفتار و وارد جهنم خواهندشد.و اگر بخواهیم بگوییم که مخالفان در ظاهر وباطن کافر هستند ، کلام نادرستی است چرا که دلیلی بر درستی این مطلب وجود ندارد.بلکه ما روایاتی داریم که بر مسلمان بودن ایشان دلالت دارد از جمله این روایتی که رسول اکرم صلی­الله علیه واله فرمودند:(امرت ان أقاتل الناس حتی قولوا لااله الا الله،ماموریت یافته ام که مردم را بکشم مگر اینکه بگویند لااله الا الله ) ،

باب 102 المستضعفین و المرجون لأمر الله

الآیات

النساء: إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً(1)

التوبة: وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ إلی قوله تعالی وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2) الآیة

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی] عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُسْتَضْعَفِ فَقَالَ هُوَ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ حِیلَةَ الْکُفْرِ فَیَکْفُرَ وَ لَا یَهْتَدِی سَبِیلًا إِلَی الْإِیمَانِ فَیُؤْمِنَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُؤْمِنَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَکْفُرَ فَهُمُ الصِّبْیَانُ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ عَلَی مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْیَانِ وَ مَنْ رُفِعَ عَنْهُ الْقَلَمُ (3).

«2»

فس، [تفسیر القمی] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَوْمٌ کَانُوا مُشْرِکِینَ قَتَلُوا حَمْزَةَ وَ جعفر [جَعْفَراً] وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ دَخَلُوا بَعْدَهُ فِی الْإِسْلَامِ فَوَحَّدُوا اللَّهَ وَ تَرَکُوا الشِّرْکَ وَ لَمْ یَعْرِفُوا الْإِیمَانَ بِقُلُوبِهِمْ فَیَکُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ یَکُونُوا عَلَی جُحُودِهِمْ فَیَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَی

ص: 157


1- 1. النساء: 98- 99.
2- 2. براءة: 102- 106.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 137.

باب یکصد و دوم : مستضعفان و امیدواران به فضل الهی

آیات

- إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا * فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً(1)

{مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند. پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است.}

- وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ تا آنجا که می فرماید: وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)

تا آخر آیه.

{و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کاری] دیگر که بد است درآمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است} و {و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست: یا آنان را عذاب می کند و یا توبه آنها را می پذیرد، و خدا دانای سنجیده کار است}.

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: ابن طیار گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم مستضعف کدام است، فرمود: کسی که راه به کفر را پیدا نمی کند و بطرف ایمان هم راهی ندارد تا مؤمن شود، نه می تواند کافر شود و نه توانائی دارد مؤمن گردد آنها کودکان می باشند و یا زنان و مردانی که عقل آنها مانند عقل کودکان است و یا آنهائی که قلم از آنها برداشته شده است.(3)

روایت2.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السّلام فرمود: آنهائی که امیدوار فرمان خداوند می باشند کسانی هستند، که مشرک بودند، آنها حمزه و جعفر و مانند آنها را کشتند، و بعد از آن وارد اسلام شدند، خدا را به یگانگی قبول کردند و از شرک دست برداشتند، ولی ایمان را در دل خود مستقر نکردند و آن را کاملا نشناختند.

آنها چون ایمان آوردند لذا از اهل ایمان بشمار می روند و در زمره آنان به حساب می آیند، در این صورت بهشت برای آنها واجب می گردد، و از طرف دیگر چون در کفر خود اعتقاد ندارند تا دوزخ برای آنها لازم گردد، این جماعت کافر بودن ظاهری و باطنی آن ها ممنوع است، و برهانی بر آن نیست، بلکه برهان بر اسلام ظاهری آنهاست، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «فرمان داده شده ام تا با مردم بجنگم تا «لا اله الا الله» بگویند.

{باید امیدوار رحمت خداوند باشند، ممکن است خداوند آنها را عذاب کند و یا آن را مورد عفو قرار دهد و از گناهان آنها درگذرد}.(4)

روایت3.

نفسیر قمی: ضریس کناسی گوید: به امام باقر علیه السّلام عرض کردم: قربانت گردم خداشناسانی که به محمد صلی اللَّه علیه و آله ایمان دارند و مسلمان هستند و از دنیا می روند ولی امامی را نمی شناسند و ولایت شما نشناختند ، پایان کار آنها چه خواهد شد.

امام علیه السّلام فرمود: آنها در قبرهای خود خواهند ماند و از آنجا بیرون نخواهند گردید، هر کدام از آنها که کارهای نیک انجام داده باشند و دشمنی و عنادی از آن ها ظاهر نشده باشد، از قبر او راهی بطرف بهشتی که خداوند در مغرب آفریده است باز می گردد و روح و بشارت به قبر او می رسد .

این چنین آدمی در قبر خود زندگی می کند تا روز قیامت برپا شود، در آن هنگام در پیشگاه عدل خداوندی حاضر می گردد و به حساب کار او می رسند و خوبی ها و بدیهای او را در نظر می گیرند، در اینجا یا بطرف بهشت می روند و یا بطرف دوزخ رهسپار می شوند، وضع اینها بستگی به امر خداوند دارد.

امام علیه السّلام فرمود: با مستضعفان و افرادی که عقل درستی ندارند و نیک و بد را از هم تمیز نمی دهند و یا اطفال و فرزندان مسلمانان که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند همین گونه رفتار می گردد،

اما ناصبیان که اهل قبله هستند برای آنها هم خطی از قبر بطرف دوزخ کشیده می گردد. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است و از آن دوزخ شعله های آتش و دود و گرمی به قبرش وارد می گردد و او را معذب می کند و بعد از این هم راه آنها به جهنم ختم می شود، {و در آن جا نگهداری می گردند و به آنها می گویند شما غیر از خدا به دیگران توجه کردید، کجا هست}(5)

یعنی آن امامی که خود اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید.(6)

روایت4.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: مردم شش گروه می باشند، مستضعف(که رشد فکری برای رسیدن به ایمان وکفر ندارند)،، مؤلف(کسانی که باید با مهربانی ویا تامین امور مالی ایشان را به اسلام نزدیک کرد)، مرجی(کسی که مسلمان است ولی ایمان کامل در دلشان راه نیافته است و با این حال از دنیا رفته ومنتظر تصمیم خداوند است)، کسی که به گناهش اعتراف می کند، ناصبی(دشمنان اهل­بیت علیهم السلام) و مؤمن.(7)

روایت5.

خصال: علی علیه السّلام فرمودند: بهشت هشت در دارد، دری که از آن پیامبران و صدیقان وارد می گردند، دری که شهداء و صالحان از آن می آیند، شیعیان و دوستان ما هم از پنج در وارد خواهند شد و از در هشتمی سایر مسلمانان وارد می شوند و آن ها کسانی می باشند که بر وحدانیت خدا گواهی داده­اند و ذره ای بغض ما را در دل نداشته باشند.(8)

روایت6.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: گناه­کاران، آنهائی که حد بر آنها جاری شده، نه مؤمن هستند و نه کافر، آنها را در آتش جاودان نخواهند ماند و روزی از آن جا آزاد خواهند شد و شفاعت به آنها خواهد رسید، ولی مستضعفان باید خداوند از آنها راضی گردد.(9)

در عیون اخبار الرضا علیه السلام نیز حدیث مشابهی از امام رضا علیه السلام خطاب به مأمون نقل شده است.(10)

روایت7.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی شما را دوست می دارد و نمی داند شما چه می گوئید خداوند او را وارد بهشت می کند و مردی هم شما را دشمن می دارد و نمی داند شما چه عقیده ای دارید خداوند وی را وارد دوزخ می کند.(11)

روایت8.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند: مستضعفان گروه هائی می باشند که بعضی با بعض دیگر مخالف هستند ، وهر کس از اهل قبله به حد ناصبی نرسد او مستضعف است.(12)

روایت9.

معانی الاخبار: زرارة گوید: از امام باقر علیه السّلام تفسیر آیه شریفه «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ»(13){مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودست} را سؤال کردم. فرمودند: آنها کسانی می باشند که کفر را در نمی یابند تا کافر شوند و به راه هدایت هم آگاه نشده­اند تا مؤمن گردند، کودکان و مردان و زنانی که عقل آنها مانند کودکان باشند حکم وتکلیف از ایشان برداشته شده است.(14)

روایت10.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا»، فرمودند: یعنی راهی ندارند تا ناصبی شوند و دشمنی کنند و بطرف حق هم هدایت نمی شوند تا به حق عمل کنند و یا حق را قبول کنند، این ها اگر کارهای نیک انجام دهند و از محرمات دست بر دارند وارد بهشت می گردند ولی مقام نیکان و ابرار را پیدا نخواهند کرد.(15)

روایت11.

معانی الاخبار: سفیان بن سمط گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم در باره مستضعفان چه می گوئید، امام در حالی که ناراحت بودند فرمودند آیا شما گذاشته اید کسی مستضعف بماند، مستضعفان کجا هستند به خداوند امر امامت و ولایت به زنان پشت پرده هم رسیده و سقایان کوچه های مدینه از آن اطلاع دارند و با آن آشنا شده اند.(16)

روایت12.

معانی الاخبار: ابراهیم بن اسحاق [ از عمرو بن اسحاق](17)

گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد حد مستضعف چیست، که خداوند آن را در قرآن ذکر کرده است، فرمودند: کسی که نمی تواند یک سوره قرآن را به خوبی بخواند، ولی

خداوند او را به گونه­ای آفریده است که سزاوار نیست که کارهای نیک انجام ندهد .(18)

روایت13.

حمران گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم تفسیر«إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ» چیست؟ فرمودند: آنها اهل ولایت می باشند، عرض کردم: کدام ولایت؟ فرمودند: مقصود ولایت در دین نمی باشد، آن ولایت، در نکاح و ارث و رفتارهای اجتماعی می باشد، آن ها نه کافر هستند و نه مسلمان، آنها امیدوار فضل و عنایت خدا می باشند.(19)

در تفسیر عیاشی نیز روایت مشابهی از حمران نقل شده است.(20)

روایت14.

معانی الاخبار: سلیمان بن خالد گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم تفسیر «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ» چیست؟ فرمود: ای سلیمان در میان این مستضعفان کسانی می باشند که گردن آنها از شما کلفت تر است.

مستضعفان گروهی می باشند که نماز می گذارند و روزه می گیرند شکم و دامن خود را از حرام نگه می دارند و معتقدند که حق فقط در نزد ما می باشد(21)،(اصل

وریشه را رها کرده) و شاخه های درخت را گرفته­اند و «امید است که خداوند آنها را مورد عفو قرار دهد» زیرا به درخت چنگ زده اند اگر چه شناخته نشده اند، اگر خداوند آنها را عفو کند با رحمت خود با آنها رفتار کرده و اگر آنها را عذاب کند نتیجه گمراهی آنها بوده است، خداوند حق را به آنان نشان داد ولی آنها قبول نکردند.(22)

در تفسیر عیاشی حدیث مشابهی از سلیمان بن خالد نقل شده است.(23)

روایت15.

معانی الاخبار: سلیمان بن خالد گوید: از امام باقر علیه السّلام در باره مستضعفان سؤال کردم فرمودند: زنی که در پشت پرده قرار دارد و خادمی که راه به جائی ندارد، به او می گوئی نماز بخوان او هم می خواند و هر چه بگوئی اطاعت می کند برده ای که همراه مولایش حرکت می کند و چیزی نمی داند هر چه مولایش بگوید اطاعت می کند. پیرمردی که فکر و عقلش را از دست داده و یا کودکی که توانایی تصمیم گیری ندارد و هر چه به آنها بگوئی انجام می دهند.

این ها را می گویند مستضعف، اما مردی که گردنش کلفت می باشد و اهل مجادله و دشمنی است و توانایی خرید و فروش وتجارت کردن را دارد ، و شما نمی توانی سر او کلاه بگذاری و فریبش دهی او را مستضعف می گوئی، خیر این دیگر مستضعف نیست و احترامی ندارد.(24)

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی از سلیمان نقل شده است.(25)

روایت16.

معانی الاخبار: امام باقر علیه السّلام در باره مستضعفان فرمودند: آنها راهی پیدا نمی کنند تا وارد کفر شوند و بطرف ایمان هم هدایت نمی گردند تا مؤمن شوند، آنها نه کافر هستند و نه مؤمن.(26)

روایت17.

معانی الاخبار: ابو حنیفه که یکی از شیعیان می باشد گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس اختلاف در عقائد و آراء را بشناسد مستضعف نیست.(27)

روایت18.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر که به اختلاف مردم آشنا باشد و آن را دریابد از مستضعفان بشمار نمی رود.(28)

روایت19.

محاسن: زراره گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد و من هم در آن جا بودم که تفسیر مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(29)

چیست؟ آیا کسانی که معتقد به امامت شما نیستند مشمول این آیه می باشند؟ فرمودند: خیر، این فقط برای مؤمنان می باشد. عرض کردم خداوند شما را سلامت بدارد، کسانی از مخالفین هستند و شما را هم به امامت قبول ندارند، روزه می گیرند، نماز می خوانند و اهل ورع می باشند ولی با شما عناد ندارند، فرمودند: این جماعت وارد بهشت می گردند و مشمول رحمت خداوند می شوند.(30)

روایت20.

غیبه شیخ طوسی: گروهی از مفوضه کامل بن ابراهیم مدنی را نزد امام حسن عسکری علیه السّلام فرستادند، کامل گوید: من در نظر داشتم از او سؤال کنم آیا کسی که مانند ما به امامت شما عقیده ندارد، وارد بهشت می شود یا خیر؟

گوید: هنگامی که وارد محضر امام علیه السّلام شدم دیدم آن جناب لباسهای سفید تازه ای پوشیده است، با خود فکر کردم ولی خدا و حجت او لباس نو در بر می کند ولی ما را به مواساة با برادران دعوت می نماید و ما را از پوشیدن این نوع لباس نهی می فرماید.

در این هنگام امام علیه السّلام متوجه من شدند و در حالی که تبسم بر لب داشتند فرمودند: ای کامل و بعد آستین خود را بالا برد و بازوانش را نشان دادند، من متوجه شدم امام در زیر آن لباس سفید و نو لباسی سیاه و درشت پوشیده است و فرمودند: این لباس برای خدا و آن دیگری برای شما می باشد.

من سلام کردم و در جای خود نشستم و متوجه شدم از دری که پرده ای بر آن آویخته بودند بادی وزید و پرده را بالا برد من در میان آن اطاق کودکی دیدم که مانند ماه تابان می درخشید، آن کودک چهار سال و یا در همین حدود بود، او متوجه من شد و گفت: ای کامل بن ابراهیم، من از این خطاب بر خود لرزیدم و گفتم: بله ای سید من.

فرمودند شما آمده اید نزد ولی خدا و حجت او و جایی که در خانه خدا از آن جا گشوده می شود، آمدی که از او سؤال کنی آیا کسانی که مانند ما عقیده ندارند وارد بهشت می شوند یا خیر، گفتم: آری به خداوند سوگند برای همین آمده ام گفت گروهی اندک از آن ها وارد بهشت خواهند شد.

به خداوند سوگند گروهی داخل بهشت می گردند که به آنها حقیه گفته می شود، گفتم: ای سید و سرور من این جماعت چه کسانی می باشند، فرمود: گروهی هستند که بخاطر محبت علی علیه السلام به نام او سوگند یاد می کنند و به حق او قسم می خورند ولی نمی دانند حق او چیست و فضل او کدام است.(31)

روایت21.

تفسیر عیاشی: سماعه گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم مستضعف کیست، فرمودند آنها اهل ولایت می باشند، عرض کردم مقصود از ولایت چیست، فرمود: مقصود ولایت دینی نیست، یعنی در نکاح وارث و روابط اجتماعی با همدیگر ولایت دارند.

آن جماعت نه مؤمن هستند و نه کفار، گروهی از آنها در انتظار امر خداوند می باشند، اما{مستضعفان از مردان و زنان و کودکان و کسانی که می گویند بار خدایا ما را از این قریه ای که اهل آن ظلم می کنند خارج کن}(32) ما هستیم.(33)

روایت22.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه: «وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ ... لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا»، فرمودند: کسانی که توانائی ندارند خود را به حق برسانند و حق را قبول کنند و به آن عمل نمایند و یا اعتقاد پیدا کنند.

از طرف دیگر قدرت و درک آن را هم ندارند که خود را به ناصبیان و دشمنان ما برسانند و مانند آن ها کار کنند، فرمودند اگر اینها کار نیک انجام دهند و از حرام ها دست بردارند وارد بهشت می شوند ولی به مقامات نیکان و ابرارنمی رسند.(34)

روایت23.

تفسیر عیاشی: زرارة گوید: من با حضرت باقر علیه السّلام در باره مستضعفان گفتگو می کردم، امام فرمودند اصحاب اعراف کجا هستند، آنها که به رحمت خداوند امیدوارند کجا می باشند، آنها که {کارهای نیک و بد را به هم آمیخته اند} کجایند؟ کسانی که باید دلهای آنها را بدست آورد و از دین رم نداد کجا هستند؟ آنها که خداوند موضوعات را برای آنها روشن کرده اند در کجا هستند، مستضعفان از مردان و زنان و کودکان در کجا زندگی می کنند؟ آن ها که راهی ندارند تا هدایت شوند، {امید است خداوند از آنها درگذرد و مورد عفو قرار دهد.}(35)

روایت24.

تفسیر عیاشی: زراره گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم می توانم با مرجئه یا حروریه، و یا قدریه ازدواج کنم، امام علیه السّلام فرمود: نمی توانی شما با زنانی که از این مسائل آگاهی ندارند ازدواج کنید، زرارة گفت آنها یا مؤمن هستند و یا کافر، امام فرمود: خداوند در این جا گروهی را استثناء کرده و فرموده: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ» تا «سبیلا».(36)

روایت25.

تفسیر عیاشی: ابو الصباح گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی را به مذهب اهل بیت دعوت کردند و او هم قبول کرد، جایی که او زندگی می کند دور است و دسترسی به مرکز نیست تا مطالب زودتر به او برسد، او خبر درگذشت امام را می شنود و منتظر می ماند تا امام بعدی را به او معرفی کنند که ناگهان فوت می کند، سرنوشت او چه می شود، فرمود: او مانند کسی می باشد که بطرف خدا و رسول مهاجرت کرده و «خداوند مزد او را می دهد».(37)

روایت26.

تفسیر عیاشی: زرارة گوید: من و حمران به محضر امام باقر علیه السّلام وارد شدیم و عرض کردیم: ما میزان و معیاری برای خود گذاشته ایم، فرمود: آن معیار چیست، گفتم: ما عقائدی داریم که به آن پای بند می باشیم هر کس با ما در آن عقیده همراه باشد او را دوست می داریم، خواه علوی باشد و یا غیر آن و هر کس با آن مخالفت کند ما از وی دوری می کنیم، چه علوی باشد و یا غیر آن.

امام علیه السّلام فرمودند: پس مستضعفان کجا هستند که خداوند می فرماید: إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الذین لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا»، مگر ناتوانان از مردان و زنان و کودکان که راه تشخیص حق را ندارند و توانائی ندارند راه حق را بیابند .

آنهائی که به خداوند امید دارند و آرزو می کنند خداوند آنها را مورد رحمت قرار دهد و یا کسانی که کارهای نیک را با کارهای بد در هم آمیخته اند، اصحاب اعراف در کجا واقع شده اند، اشخاصی که باید به آنها محبت کرد و دل آنها را بدست آورد کجا می باشند.

زراره گوید: در این جا صدای من و صدای امام باقر علیه السّلام بلند شده بود، تا آنجائی که کسانی که در خانه جمع شده بودند صدای ما را شنیدند، بعد از اینکه سخن ما به درازا کشید امام فرمودند ای زراره شایسته است که خداوند شما را وارد بهشت کند.(38)

روایت27.

تفسیر عیاشی: هشام بن سالم گوید: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ»(39){و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست} فرمودند: آنها گروهی از مشرکان می باشند که جماعتی از مسلمانان را کشتند و بعد مسلمان شدند و امیدوارند «خداوند آنها را رحمت کند».(40)

روایت28.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» گروهی هستند که در جنگ بدر و احد و حنین از مشرکان جدا شدند(41)

و مسلمان گردیدند، اینک «خداوند یا آنها را رحمت می کند و یا مورد عذاب قرار می دهد.».(42)

روایت29.

تفسیر عیاشی: زرارة گوید: امام باقر علیه السّلام فرمودند: معنی گفته خداوند «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» آن است که گروهی از مشرکان مانند حمزه و جعفر و امثال آنها را کشتند و بعد وارد اسلام شدند و خداپرست گردیدند و دست از شرک برداشتند .

آنها ایمان نیاوردند تا وارد بهشت گردند و کافر هم نبودند تا به دوزخ روند، این جماعت با این وصف امیدوار رحمت خداوند می باشند، حمران گوید از امام صادق علیه السّلام پرسیدم مستضعفین چه اشخاصی می باشند فرمود آنها نه مؤمن هستند و نه کافر آنها «امیدوار به رحمت خداوند می باشند».(43)

- حمران می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مستضعفان پرسیدم. فرمود: آن ها نه مومن هستند و نه کافر، آن ها کسانی هستند که به رحمت الهی امیدوارند.

روایت30.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: مردم بر شش دسته هستند که به سه گونه ظاهر می گردند: ایمان، کفر و ضلالت، این ها اهل وعده می باشند و خداوند به آنها وعده بهشت و دوزخ را داده است و آنها مؤمنان و کافران و مستضعفان هستند.

کسانی که امیدوار رحمت خداوند می باشند و انتظار دارند خداوند آنها را مورد رحمت خود قرار دهد «یا مورد رحمت خداوند قرار می گیرند و یا معذب می گردند» و کسانی که به گناهان خود اعتراف می کنند و «کارهای نیک و بد را به هم آمیخته اند» و اهل اعراف.(44)

روایت31.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام فرمودند: مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ کسانی بودند که در حال شرک جماعتی مانند حمزه و جعفر و امثال آنها را کشتند و بعد وارد اسلام شدند و خدا را شناختند، این جماعت به ایمان نرسیدند تا از مؤمنان به حساب بیایند و وارد بهشت گردند و در کفر هم نماندند تا سزاوار دوزخ گردند، آنها در همان حال می باشند «خداوند یا آنها را عذاب می کند و یا آنان را رحمت می فرماید.»

- امام صادق در تفسیر «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» فرمود: خداوند در باره آنها نظر خواهد داد، راوی گوید: عرض کردم قربانت گردم آنها از کجا روزی می خورند؟ فرمودند: از آن جایی که خداوند مقدر کرده است .

- ابو ابراهیم علیه السّلام فرمودند: آن ها گروهی هستند که خداوند در باره آنها نظر خواهد داد.(45)

روایت32.

تفسیر عیاشی: حارث گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم بین کفر و ایمان فاصله ای هست؟ فرمودند: آری فاصله ها ,جایگاه­هایی متعددی وجود دارد، اگر یکی از آن اعمال را انجام دهد خداوند او را به رو در آتش خواهد افکند، ولی بین ایمان و کفر «کسانی هستند که امیدوار رحمت خداوند می باشند.»

در آن میان مستضعفان هستند که خود حکم خاصی دارند و در آن جا«کسانی می باشند که کارهای نیک و بد را به هم مخلوط ساخته اند»، اینها هم حکمی دارند و در آنجا اهل اعراف هستند که خداوند از آن ها در قرآن نام برده است.(46)

روایت33.

تفسیر عیاشی: داود بن فرقد گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ گروهی هستند که هر گاه فضیلت علی علیه السّلام را برای آنها نقل کنی، گویند: ما نمی دانیم شاید چنین باشد و یا نباشد. حضرت علیه السلام فرمود: امیدوار رحمت پروردگار هستندکه خدای متعال می فرماید: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» تا آخر آیه.(47)

روایت34.

رجال کشی: ابن رئاب گوید: زراره بر امام صادق علیه السّلام وارد شدند، امام از او پرسید، آیا متاهل هستی؟ زراره گفت:نه متاهل نیستم، گفت: چرا زن اختیار نمی کنی؟، گفت:چون نمی­­دانم که آیا با ازدواج با این زنان، می­توانم زندگی خوبی تشکیل بدهم یا خیر ؟ حضرت فرمودند: پس با این نیروی جوانی که داری چگونه (بر وضعیت مجردی ونیازهایی که داری)تحمل می­کنی؟ زراه جواب داد: کنیز اختیار می­کنم(ونیازم را برطرف می­سازم) حضرت فرمودند:از کجا ازدواج با کنیزان برایت دلچسب و لذت بخش است، گفت:اگراحساس کنم، کار یا اموری که به ایشان مربوط(ظاهر، باطن و عقیده، ...) است را نمی­پسندم، آن را می­فروشم حضرت فرموند: در این­باره از تو نپرسیدم ، سوالم این بود از کجا می­دانی پاکدامن هستند و از نزدیکی با او لذت می­بری؟ گفت: پس دستور می دهید با زن آزاد ازدواج کنم؟ امام فرمود: اختیار با تو است.

راوی می گوید: زراره عرض کرد: این سخن شما دو وجه دارد: یا اینکه برای شما مهم نیست که خدا را نافرمانی کنم، زیرا مرا به ازدواج امر نمی کنید؛ وجه دیگر این است که شما مرا آزاد واختیار کامل داده­اید ، راوی گوید حضرت فرمودند: برتو باد ازدواج با بلهاء، راوی میگوید از حضرت پرسیدم منظورتان زنانی است که اعتقاداتی(باطل) مانند افرادی چون حکم بن عتیبه و سالم ابن ابی حفصه دارند؟حضرت فرمودند خیر، منظورم آن کسانی است که با عقیده­ای که شما دارید، آشنایی ندارند ولی از دشمنان اهل­بیت علیهم­السلام نیز نمی­باشند هماناپیامبر صلی­الله عیله وآله نیز با افرادی چون پدر عاص بن ربیع و عثمان بن عفان پیمان زناشویی برقرار کرده و با ایشان قرابت سببی پیدا کردند وزنانی مانند عایشه وحفصه وغیر از ایشان را به همسری برگزیدند.

زراره گفت : من که در جایگاه پیامبر صلی­الله عیله وآله نیستم تا بر اساس شرایطی که داشت این حکم برایشان قابل اجرا باشد، هر کسی یا کافر است یا مومن که خدا نیز مردم را دو گروه قرار داده و فرموده:«فمنکم کافر ومنکم مومن، برخی از شما کافر وبرخی دیگر مومن هستند» پس امام صادق­علیه­السلام در جواب به او گفت: پس جایگاه اصحاب اعراف(درمیان این دو گروهی که خداوند تقسم کرده) کجاست؟ یا مولفه قلوبهم (کسانی که بایدبا محبت ومدارا ونیز با تامین امور مالی و... دلهایشان را به سوی اسلام هدایت وایمانشان را نگه داشت) کجا قرار دارند؟گروهی که «عمل نیک و بد را با هم در آمیخته اند» در کجا قرار دارند؟ و کسانی که «لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ» چه وضعتی دارند؟ .

زراره پرسید: آیا مومنان وارد آتش می شوند؟ امام صادق علیه السلام فرمود:مومن وارد جهنم نمی­شود ، مگر خداوند بخواهد. آیا کافر وارد بهشت می شود؟ امام علیه السلام فرمود: خیر. زراره گفت: آیا امکان دارد که بنده بنده­ای نه کافر باشد نه مومن؟ امام صادق­علیه­السلام فرمود: ای زراره من این حرف را بنابر گفتار پرودگار برایت گفتم، و گفتار پرودگار از عقیده وفکر تودرست­تر است که می­فرماید «لم یدخلوها وهم یطعمون» و اگر مومن باشند وارد بهشت می­شوند واگر کافر باشند وارد جهنم خواهند شد.

زراره گفت: پس حال ایشان چگونه خواهد شد؟امام صادق­علیه­السلام در جواب فرمودند:ایشان به وعده خداوند مبنی بر امیدواری به رحمتش، به لطف ورحمت او چشم دوخته­اند، و تو نیز در آینده(با گذشت زمان) از این حرف خود برمی­گردی و این ایرادهایی که در ذهنت پیرامون این عقیده وجود دارد از بین خواهد رفت و مسئله برایت حل می­شود

راوی می­گوید، دوستان زراره می­گویند، او بعد از چندوقت از حرف خود برگشت واشکالاتی که در ذهنش بود برایش حل شده بود

هر کس زراره بن أعین را درک کرده باشد، امام صادق علیه السلام رانیز درک کرده است، وی دو ماه ویا کم تر از دو ماه پس از امام صادق علیه السلام از دنیا رفت. هنگامی که امام صادق علیه السلام به شهادت رسید، زراره بیمار بود و به سبب همان بیماری از دنیا رفت

روایت35.

تفسیر قمی: سعد از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که از آن جناب پرسیدند: تفسیر آیه شریفه «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً»(48) {محمّد (ص) پیامبر خداست؛ و کسانی که با اویند، بر کافران، سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند} چیست؟

امام علیه السّلام فرمودند: این مثلی است که در شیعیان ما جاری می گردد همان گونه که برای آنها در اصلاب جریان پیدا می کند و بعد در ارحام کشت می شود و سپس ایشان را برای هدف و انجام عهدی که پرودگار به هنگام خلقت از آنها پیمان گرفته است، خارج می­کند

گروهی از آنها از متقین و شهدا هستند و گروهی، کسانی هستند که خداونددل­های­شان را مورد آزمایش قرار می­دهد ، دسته ای از آنها از علماء بوده و جماعتی از بزرگان بشمار می روند و پاره ای از آنان از شجاعان وروشن­گران(راه هدایت) بشمار می آیند.

بعضی پرهیزگار هستند و دسته ای اهل تقوی و فضیلت می باشند، گروهی اهل تسلیم و رضا بشمار می روند، با این چیزها به سوی پرودگارشان سبقت گرفتند و با فضیلت­هایی که به دست آوردند بر مردم برتری یافتند و مردم پس از ایشان متناسب با حالت­هایشان در پیمانی وعهدی که(باپرودگارشان )دارند، جایگاه­هایی یافتند وهر کدام در گروهی اسمی داردند

گروهی حد ومرز «مستضعفین» و حد«المرجون لامرالله إماأن یتوب علیهم» و مرزی دیگر«عسی أن یتوب» و برخی حد «لابثین فیها احقابا» ومرزی دیگر«خالدین فیهامادامت السموات والارض» ، سپس حدی دیگر که خداوند آن را جداساخته

و جایگاهی برای هریک از مردم در خوبی­های وبدی­ها در نظر گرفته است که این دو (خیر وشر)نیز دو مخلوق پرودگارند و مانند سایر چیزها، که تقدیر واندازه ای را برای هر کسی در نظر گرفته، مشیت واراده او جاری است که همواره از حالی به حال دیگر در تبدیل است مانندزیاد کردن رزق­ها یا کم کردن آن، کوتاه کردن اجل­هاو طولانی کردن عمرها یا نازل کردن بلا یا دفع و جلوگیری از آن، سپس (با آن صلاح و مشیتی که پرودگار دارد)بدن هارا با آن شرایطی وچیزهایی که خود میخواست ، آمیخته وسکونت داد ، پس برخی چیزها را اصول و در قلب­ها برای همیشه ثابت قرار داد وبرخی را بین قلب وسینه­اش تازمانی معین به امانت نهاد و پس از آن که زمانش فرا رسد(مرگ فرد) همه آن­هارا از میان قلب وسینه­اش می­کند وپس می­گیرد، هر گاه خداوند به کسی، خیر ونیکی را الهام کند و آن خوبی را در قلبش جاری ساخته ونیکی را در دلش قرار دهد، به این واسطه به نهایت و بلندای آن هدفی که در خلقت اول بدان عهد بسته ومیثاقش را پذیرفته دست .

روایت36.

سلیم بن قیس در روایتی نقل می کند: بین علی علیه السّلام و اشعث ابن قیس لعنه الله علیه بر سرمسئله­ای گفتگوهائی صورت گرفت است. اشعث به علی علیه السّلام گفتند: به خداوند سوگند اگر امر چنین باشد که شما می گویی؛ همه امت به هلاکت وگمراهی افتادند غیر از تو و پیروانت امیر المؤمنین علیه السّلام در پاسخ او فرمودند: ای پسرقیس به خداوند سوگند، همان­گونه که برایت توضیح دادم، حق با من است.ولی از امت هلاک ونابود نمی­شود(به جهنم وارد نمی­گردد) به جزدشمنان اهل­بیت علیهم­السلام، وکسانی،که به قصد غلبه وبزرگی کردن دشمنی و تکبر میورزند وآنان که حق اهل بیت علیهم­السلام را انکار کردند و کسانی که با علم لجاجت ودشمنی ورزند.و عناد دارند

اما کسانی که به توحید چنگ بزنند و به نبوت محمد و دین اسلام اقرار و اعتراف کنند و از ملت اسلامی خارج نگردند و با ظلم و قهر و غلبه بر ما نتازند و باپرچم دشمنی با مارا بلند نکنند ما واگر در خلافت وجانشینی پیامبر صلی الله علیه واله شک دارد ولی اهل وسرپرستان واقعی آن را نمی­شناسدو به ولایت ما نیزآگاه نیست ولی بر علیه مادشمنی نمی­ورزد همانا که او مسلمان مستضعفی است که امید سات که رحمت خداوند شامل حال او شود وگناهانی را که مرتکب آن شده است تخفیف دهد

روایت37.

کتاب مسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السّلام روایت می کند که از او سؤال کردم: پیامبر خدا سخنی ناحق از طرف خداوند می گویند و یا از روی هوای نفس چیزی اظهار می دارند و یا خود را به سختی و مشقت می اندازند؟ فرمودند: خیر، چنین چیزی وجود ندارد. گفتم: خودت می بینی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمودند: من کنت مولاه فعلی مولاه آیا خداوند رسول خود را امر کرده بود که این سخن را بگوید، فرمودند: آری گفتم:پس باید از کسانی که آن را، (دستور پرودگار مبنی بر معرفی کردن امام علی علیه­السلام به عنوان ولی) انکار کرده اند، از روزی که رسول خداصلی­الله علیه وآله بدان دستور داد ،بیزاری بجویم؟

امام علیه السّلام فرمودند: آری چنین است گفتم: آیا مردم تا آن را نشناسند مسلمان شمرده می شوند؟ فرمودند خیر، {مگر مستضعفان از مردان و زنان و کودکان که راه شناخت برای آنها نیست و راهی به شناخت هم پیدا نمی کنند}.(49)

گفتم: آنها کدام کسان می باشند؟ فرمودند: مگر شما خادمان و یا زنان خود را مشاهده نمی کنید که از این مسائل چیزی درک نمی کنند، آیا شما خادمان خود را می کشید در حالی که ایشان به هرچیزی که شما بگویید اقرار کرده وآن را انجام میدهند و بعد فرمودند: هر کس آن حقیقت(دستور پرودگار برای پذیرفتن ولایت امام علی علیه­السلام ) را بر او عرضه کرده واو را آگاه سازند ولی انکار کند، خداوند او را از رحمتش دور گرداند و نابودش گرداند که هیچ او خیری نیست.(50)

باب یکصد و سوم : نفاق

آیات

- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ* یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ* فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ* أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ *وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ *وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ* اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ* مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ *صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ* أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ* یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(51)

{و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولی گروندگان [راستین] نیستند. با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند؛ ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند، و نمی فهمند. در دلهایشان مرضی است؛ و خدا بر مرضشان افزود؛ و به [سزای] آنچه به دروغ می گفتند، عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت. و چون به آنان گفته شود: «در زمین فساد مکنید»، می گویند: «ما خود اصلاحگریم.»بهوش باشید که آنان فسادگرانند، لیکن نمی فهمند.و چون به آنان گفته شود: «همان گونه که مردم ایمان آوردند، شما هم ایمان بیاورید»، می گویند: «آیا همان گونه که کم خردان ایمان آورده اند، ایمان بیاوریم؟» هشدار که آنان همان کم خردانند؛ ولی نمی دانند.

و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.» خدا [است که] ریشخندشان می کند، و آنان را در طغیانشان فرو می گذارد تا سرگردان شوند.

همین کسانند که گمراهی را به [بهای] هدایت خریدند، در نتیجه داد و ستدشان سود[ی به بار] نیاورد؛ و هدایت یافته نبودند. مَثَل آنان، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند، و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد؛ و در میان تاریکیهایی که نمی بینند رهایشان کرد. کرند، لالند، کورند؛ بنابراین به راه نمی آیند.

یا چون [کسانی که در معرض] رگباری از آسمان -که در آن تاریکیها و رعد و برقی است- [قرار گرفته اند]؛ از [نهیب] آذرخش [و] بیم مرگ، سر انگشتان خود را در گوشهایشان نهند، ولی خدا بر کافران احاطه دارد. نزدیک است که برق، چشمانشان را برباید؛ هرگاه که بر آنان روشنی بخشد، در آن گام زنند؛ و چون راهشان را تاریک کند، [بر جای خود] بایستند؛ و اگر خدا می خواست شنوایی و بینایی شان را برمی گرفت، که خدا بر همه چیز تواناست.}

- وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ (52) و نیز می فرماید: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (53)

{همچنین کسانی را که دو رویی نمودند [نیز] معلوم بدارد. و به ایشان گفته شد: «بیایید در راه خدا بجنگید یا دفاع کنید.» گفتند: «اگر جنگیدن می دانستیم مسلماً از شما پیروی می کردیم.» آن روز، آنان به کفر نزدیکتر بودند تا به ایمان. به زبانِ خویش چیزی می گفتند که در دلهایشان نبود، و خدا به آنچه می نهفتند داناتر است.} و نیز می فرماید {البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند مورد ستایش قرار گیرند، قطعاً گمان مَبَر که برای آنان نجاتی از عذاب است، [که] عذابی دردناک خواهند داشت.}

ص: 172


1- . نساء / 98 – 99
2- . براءه / 102 - 106
3- . تفسیر قمی137
4- . تفسیر قمی: 588
5- . مومن / 73
6- . تفسیر قمی: 588
7- . خصال 1: 162
8- . خصال 2: 39
9- . خصال 2: 154
10- . عیون الاخبار2: 125
11- . معانی الاخبار: 392
12- . معانی الاخبار: 200
13- . نساء / 98
14- . معانی الاخبار: 201
15- . معانی الاخبار: 201
16- . معانی الاخبار: 201
17- . آنچه در [ ] بیان شده است، اضافه بر منبع می باشد.
18- . معانی الاخبار: 202
19- . معانی الاخبار: 202
20- . تفسیر عیاشی 1: 270 و نساء / 98
21- . در همین منبع و در عیاشی: نزد غیر ما
22- . معنی الاخبار: 202
23- . تفسیر عیاشی 1: 270
24- . معانی الاخبار: 203
25- . تفسیر عیاشی1: 270
26- . معانی الاخبار: 203
27- . معانی الاخبار: 200
28- . معانی الاخبار: 201
29- . انعام / 160
30- . محاسن: 158
31- . غیبه شیخ طوسی: 159
32- . نساء / 75
33- . تفسیر عیاشی 1: 257
34- . تفسیر عیاشی 1: 269
35- . تفسیر عیاشی 1: 269
36- . تفسیر عیاشی 1: 269
37- . تفسیر عیاشی 1: 270
38- . تفسیر عیاشی2: 93
39- . براءه: 102
40- . تفسیر عیاشی 2: 110
41- . یعنی از نزد مشرکان مهاجرت کردند، در منبع: «سلموا»
42- . تفسیر عیاشی 2: 110
43- . تفسیر عیاشی2: 110
44- . تفسیر عیاشی 2: 111
45- . تفسیر عیاشی 2: 111
46- . تفسیر عیاشی 2: 111
47- . تفسیر عیاشی 2: 111
48- . فتح / 29
49- . نساء / 89
50- . کتاب مسائل، این حدیث به طور کامل در ج 10: 249 – 291 بیان شده، و در چاپ جدید، در ص 266 آورده شده است. به این منبع رجوع کنید.
51- . بقره / 8 – 20
52- . آل عمران / 167
53- . آل عمران / 188

تِلْکَ الْحَالَةِ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ (1).

«3»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَیْسٍ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَالُ الْمُوَحِّدِینَ الْمُقِرِّینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ وَ لَا یَعْرِفُونَ وِلَایَتَکُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِی حُفَرِهِمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ کَانَ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَمْ یَظْهَرْ مِنْهُ عَدَاوَةٌ فَإِنَّهُ یُخَدُّ لَهُ خَدّاً إِلَی الْجَنَّةِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ بِالْمَغْرِبِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ الرَّوْحُ فِی حُفْرَتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ فَیُحَاسِبَهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَی النَّارِ فَهَؤُلَاءِ الْمَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ یُفْعَلُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ وَ أَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدّاً إِلَی النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمُ اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ ثُمَ بَعْدَ ذَلِکَ مَصِیرُهُمْ إِلَی الْجَحِیمِ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (2) أَیْ أَیْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً(3).

«4»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: النَّاسُ عَلَی سِتِّ فِرَقٍ مُسْتَضْعَفٍ وَ مُؤَلَّفٍ وَ مُرْجِئٍ وَ مُعْتَرِفٍ بِذَنْبِهِ وَ نَاصِبٍ وَ مُؤْمِنٍ (4).

«5»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ

ص: 158


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 588.
2- 2. المؤمن: 73.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 588.
4- 4. الخصال ج 1 ص 162.

- وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً(1)

{و چون به ایشان گفته شود: «به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر [او] بیایید»، منافقان را می بینی که از تو سخت، روی برمی تابند.} * و فرمود: فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا(2)

{شما را چه شده است که در باره منافقان، دو دسته شده اید؟ با اینکه خدا آنان را به [سزای] آنچه انجام داده اند سرنگون کرده است. آیا می خواهید کسی را که خدا در گمراهی اش وانهاده است به راه آورید؟ و حال آنکه هر که را خدا در گمراهی اش وانهد هرگز راهی برای [هدایتِ] او نخواهی یافت.}

- بَشِّرِ الْمُنافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً {به منافقان خبر ده که عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.} تا آنجا که می فرماید: إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً * الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرِینَ نَصِیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا * إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا * مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا تا آنجا که می فرماید: {و البتّه [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که: هر گاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می گیرد، با آنان منشینید تا به سخنی غیر از آن درآیند، چرا که در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود. خداوند، منافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد خواهد آورد. همانان که مترصّد شمایند؛ پس اگر از جانب خدا به شما فتحی برسد، می گویند: «مگر ما با شما نبودیم؟» و اگر برای کافران نصیبی باشد، می گویند: «مگر ما بر شما تسلّط نداشتیم و شما را از [ورود در جمعِ] مؤمنان باز نمی داشتیم؟» پس خداوند، روز قیامت میان شما داوری می کند؛ و خداوند هرگز بر [زیانِ] مؤمنان، برای کافران راه [تسلّطی] قرار نداده است.}

- إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً * إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً(3)

{آری، منافقان در فروترین درجات دوزخند، و هرگز برای آنان یاوری نخواهی یافت.مگر کسانی که توبه کردند و [عمل خود را] اصلاح نمودند و به خدا تمسّک جستند و دین خود را برای خدا خالص گردانیدند که [در نتیجه] آنان با مؤمنان خواهند بود، و به زودی خدا مؤمنان را پاداشی بزرگ خواهد بخشید.}

- یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ * وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ * لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ * الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ * وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ {منافقان بیم دارند از اینکه [مبادا] سوره ای در باره آنان نازل شود که ایشان را از آنچه در دلهایشان هست خبر دهد. بگو: «ریشخند کنید، بی تردید خدا آنچه را که [از آن] می ترسید برملا خواهد کرد.» و اگر از ایشان بپرسی، مسلّماً خواهند گفت: «ما فقط شوخی و بازی می کردیم.» بگو: «آیا خدا و آیات او و پیامبرش را ریشخند می کردید؟» عذر نیاورید، شما بعد از ایمانتان کافر شده اید. اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی [دیگر] را عذاب خواهیم کرد، چرا که آنان تبهکار بودند. مردان و زنان دو چهره، [همانند] یکدیگرند. به کار ناپسند وامی دارند و از کار پسندیده باز می دارند، و دستهای خود را [از انفاق] فرو می بندند. خدا را فراموش کردند، پس [خدا هم] فراموششان کرد. در حقیقت، این منافقانند که فاسقند.خدا به مردان و زنانِ دو چهره و کافران، آتش جهنّم را وعده داده است. در آن جاودانه اند. آن [آتش] برای ایشان کافی است، و خدا لعنتشان کرده و برای آنان عذابی پایدار است.}

تا آنجا که می فرماید: یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضی عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ {برای شما سوگند یاد می کنند تا از آنان خشنود گردید. پس اگر شما هم از ایشان خشنود شوید قطعاً خدا از گروه فاسقان خشنود نخواهد شد.} تا آنجا که می فرماید: وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ {و برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافقند}

ص: 173


1- . نساء / 61
2- . نساء / 88
3- . نساء / 138 – 146

عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الزُّرَقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَةُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهُ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّةٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ الْخَبَرَ(1).

«6»

ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ وَ لَا یَخْلُدُونَ فِی النَّارِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا یَوْماً مَّا وَ الشَّفَاعَةُ لَهُمْ جَائِزَةٌ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِینَ إِذَا ارْتَضَی اللَّهُ دِینَهُمْ (2).

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ: مِثْلَهُ (3).

«7»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیُحِبُّکُمْ وَ مَا یَدْرِی مَا تَقُولُونَ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُبْغِضُکُمْ وَ مَا یَدْرِی مَا تَقُولُونَ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ النَّارَ الْخَبَرَ(4).

«8»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ نَضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ ضُرُوبٌ یُخَالِفُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ نَاصِباً فَهُوَ مُسْتَضْعَفٌ (5).

«9»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ وَ فَضَالَةَ مَعاً عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ

ص: 159


1- 1. الخصال ج 2 ص 39.
2- 2. الخصال ج 2 ص 154.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 125.
4- 4. معانی الأخبار ص 392.
5- 5. معانی الأخبار ص 200.

وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ(1){و از ساکنانِ مدینه [نیز عدّه ای] بر نفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می کنیم؛ سپس به عذابی بزرگ بازگردانیده می شوند.} خدای سبحان می فرماید: وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ (2){و چون سوره ای نازل شود، بعضی از آنان به بعضی دیگر نگاه می کنند [و می گویند:] «آیا کسی شما را می بیند؟» سپس [مخفیانه از حضور پیامبر] بازمی گردند. خدا دلهایشان را [از حقّ] برگرداند، زیرا آنان گروهی هستند که نمی فهمند.}

- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ * وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ(3){و از میان مردم کسانی اند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم» و چون در [راه] خدا آزار کشند، آزمایش مردم را مانند عذاب خدا قرار می دهند؛ و اگر از جانب پروردگارت یاری رسد حتماً خواهند گفت: «ما با شما بودیم.» آیا خدا به آنچه در دلهای جهانیان است داناتر نیست؟ }و قطعاً خدا کسانی را که ایمان آورده اند می شناسد، و یقیناً منافقان را [نیز] می شناسد.

- وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً {و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری است می گفتند: «خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند} تا آنجا که می فرماید: وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً(4){و منافقان را اگر بخواهد، عذاب کند یا بر ایشان ببخشاید که خدا همواره آمرزنده مهربان است.} خداوند می فرماید: لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إِلَّا قَلِیلًا * مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا(5){اگر منافقان و کسانی که در دلهایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه، [از کارشان] باز نایستند، تو را سخت بر آنان مسلط می کنیم تا جز [مدّتی] اندک در همسایگی تو نپایند. از رحمت خدا دور گردیده و هر کجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد.}

- إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ * ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ* فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ * ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ * أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ* وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ (6)

{بی گمان، کسانی که پس از آنکه [راهِ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند، شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت. چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند، گفتند: «ما در کار [مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.» و خدا از همداستانی آنان آگاه است. پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب]، جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند؟ زیرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندیش را خوش نداشتند؛ پس اعمالشان را باطل گردانید.}

ص: 174


1- . براءه / 64 – 101
2- . براءه / 127
3- . عنکبوت / 10 – 11
4- . احزاب / 12 – 24
5- . احزاب / 61 – 61
6- . قتال / 25 - 30

عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ (1) فَقَالَ هُوَ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ الْکُفْرَ فَیَکْفُرَ وَ لَا یَهْتَدِی سَبِیلَ الْإِیمَانِ فَیُؤْمِنَ وَ الصِّبْیَانُ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ عَلَی مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْیَانِ مَرْفُوعٌ عَنْهُمُ الْقَلَمُ (2).

«10»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَقَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً إِلَی النَّصْبِ فَیَنْصِبُونَ وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلَ أَهْلِ الْحَقِّ فَیَدْخُلُونَ فِیهِ وَ هَؤُلَاءِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِأَعْمَالٍ حَسَنَةٍ وَ بِاجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا وَ لَا یَنَالُونَ مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ(3).

«11»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ السِّمْطِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی الْمُسْتَضْعَفِینَ فَقَالَ لِی شَبَهاً بِالْمُفْزَعِ وَ تَرَکْتُمُ أَحَداً یَکُونُ مُسْتَضْعَفاً وَ أَیْنَ الْمُسْتَضْعَفُونَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ مَشَی بِأَمْرِکُمْ هَذَا الْعَوَاتِقُ إِلَی الْعَوَاتِقِ فِی خُدُورِهِنَّ وَ تُحَدِّثُ بِهِ السَّقَّایَاتُ بِطُرُقِ الْمَدِینَةِ(4).

«12»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ [عَنْ عَمْرِو بْنِ إِسْحَاقَ](5) قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَدُّ الْمُسْتَضْعَفِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ مَنْ لَا یُحْسِنُ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ وَ قَدْ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خِلْقَةً مَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ لَا یُحْسِنَ (6).

«13»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ حُجْرِ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ

ص: 160


1- 1. النساء: 98.
2- 2. معانی الأخبار ص 201.
3- 3. معانی الأخبار ص 201.
4- 4. معانی الأخبار ص 201.
5- 5. ما بین العلامتین زیادة من المصدر.
6- 6. معانی الأخبار ص 202.

- یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً(1)

{برجای ماندگانِ بادیه نشین به زودی به تو خواهند گفت: «اموال ما و کسانمان ما را گرفتار کردند، برای ما آمرزش بخواه.» چیزی را که در دلهایشان نیست بر زبان خویش می رانند. بگو: «اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد؟ بلکه [این] خداست که به آنچه می کنید همواره آگاه است.}

- یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ * یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ * فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(2)

{آن روز، مردان و زنان منافق به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «ما را مهلت دهید تا از نورتان [اندکی] برگیریم.» گفته می شود: «بازپس برگردید و نوری درخواست کنید.» آنگاه میان آنها دیواری زده می شود که آن را دروازه ای است: باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد. [دو رویان،] آنان را ندا درمی دهند: «آیا ما با شما نبودیم؟» می گویند: «چرا، ولی شما خودتان را در بلا افکندید و امروز و فردا کردید و تردید آوردید و آرزوها شما را غرّه کرد تا فرمان خدا آمد و [شیطانِ] مغرورکننده، شما را درباره خدا بفریفت. پس امروز نه از شما و نه از کسانی که کافر شده اند عوضی پذیرفته نمی شود: جایگاهتان آتش است؛ آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است.»}

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ * اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ * لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ * یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ * اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (3)

{آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟ آنها نه از شمایند و نه از ایشان، و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. راستی که چه بد می کردند. سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و [در نتیجه] برای آنان عذابی خفّت آور است. در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست. آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند]. روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد، همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند. شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است؛ آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند}

- إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ

{چون منافقان نزد تو آیند گویند: «گواهی می دهیم که تو واقعاً پیامبر خدایی.» و خدا [هم] می داند که تو واقعاً پیامبر او هستی، و خدا گواهی می دهد که مردم دوچهره سخت دروغگویند.}تا آخر سوره

روایات

روایت1.

بصائر الدرجات: محمد بن فضیل از امام رضا علیه السّلام روایت می کند که از آن حضرت مسأله ای پرسیدم و او در جواب من نوشت خداوند می فرماید: «إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ»(4)، منافقان از خاندان پیامبر و مؤمنان و مسلمانان نمی باشند، تظاهر به ایمان می­کنند و کفر وتکذیب­شان (تکذیب خدا، آیات الهی، و...)را مخفی می­کنند.(5)

ص: 175


1- . فتح / 11
2- . حدید / 13- 15
3- . مجادله / 14 – 19
4- . نساء / 142
5- . تفسیر عیاشی 1: 282

اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْوَلَایَةِ قُلْتُ وَ أَیُّ وَلَایَةٍ فَقَالَ أَمَا إِنَّهَا لَیْسَتْ بِوَلَایَةٍ فِی الدِّینِ وَ لَکِنَّهَا الْوَلَایَةُ فِی الْمُنَاکَحَةِ وَ الْمُوَارَثَةِ وَ الْمُخَالَطَةِ وَ هُمْ لَیْسُوا بِالْمُؤْمِنِینَ وَ لَا بِالْکُفَّارِ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُمْرَانَ: مِثْلَهُ (2).

«14»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الْآیَةَ قَالَ یَا سُلَیْمَانُ فِی هَؤُلَاءِ الْمُسْتَضْعَفِینَ مَنْ هُوَ أَثْخَنُ رَقَبَةً مِنْکَ الْمُسْتَضْعَفُونَ قَوْمٌ یَصُومُونَ وَ یُصَلُّونَ تَعِفُّ بُطُونُهُمْ وَ فُرُوجُهُمْ لَا یَرَوْنَ أَنَّ الْحَقَّ فِی غَیْرِهَا(3)

آخِذِینَ بِأَغْصَانِ الشَّجَرَةِ فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ إِذْ کَانُوا آخِذِینَ بِالْأَغْصَانِ وَ إِنْ لَمْ یَعْرِفُوا أُولَئِکَ فَإِنْ عَفَا عَنْهُمْ فَبِرَحْمَتِهِ وَ إِنْ عَذَّبَهُمْ فَبَضَلالَتِهِمْ عَمَّا عَرَّفَهُمْ (4).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ: مِثْلَهُ (5).

«15»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فَقَالَ الْبَلْهَاءُ فِی خِدْرِهَا وَ الْخَادِمُ تَقُولُ لَهَا صَلِّی فَتُصَلِّی لَا تَدْرِی إِلَّا مَا قُلْتَ لَهَا وَ الْجَلِیبُ (6)

الَّذِی لَا یَدْرِی إِلَّا مَا قُلْتَ لَهُ وَ الْکَبِیرُ الْفَانِی وَ الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ

ص: 161


1- 1. معانی الأخبار ص 202.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 270، و الآیة فی النساء: 98.
3- 3. فی المصدر و العیّاشیّ: غیرنا.
4- 4. معانی الأخبار ص 202.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 270.
6- 6. الجلیب: المجلوب، و هو الخادم یساق من موضع إلی آخر و من بلد الی بلد للتجارة، یستوی فیه المذکر و المؤنث، و انما لا یدری الا ما قلت له، فانه لا یعرف فی البلد الا مالکه، و لا یتبع أحدا و لا یطمئن الا إلیه.

روایت2.

مجالس مفید: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: دو خصلت است که در منافق نمی باشد، بینش وفهم اسلام و سیمای نیکو.(1)

روایت3.

در نوادر راوندی نیز حدیث مشابهی از موسی بن جعفر علیه السلام و از پدران بزرگوارشان به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است.(2)

روایت4.

اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمودند: چهار چیز از علامت نفاق می باشد: قساوت قلب (سنگ­دلی)، خشکی چشم، اصرار بر گناه و حرص دنیا. (3)

روایت5.

تمحیص: امام صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند هرگز برای منافق و فاسق سیمای نیک، فقر و حسن خلق قرار نداده است.

روایت6.

نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السّلام در یکی از خطبه های در باره نفاق فرماید: خداوند را سپاس می گویم که ما را به طاعت خویش توفیق داد و از نافرمانی بازداشت، از وی می خواهیم تا نعمت خود را بر ما تمام کند و دست ما را از ریسمانش قطع نسازد.

گواهی می دهم که محمد بنده و فرستاده او می باشد، برای رضای خداوند به هر مشکل دست زد و در هر مصیبتی فرو رفت و از هر اندوهی چشید، خویشاوندان در باره او رنگ عوض کردند و افراد دورو با وی به دشمنی برخاستند.

عرب بر علیه او خود را متحد کرد و وسائل جنگ را فراهم آورد و با اسبان تندرو بطرف او رفتند تا وی را از پا در آورند، آنها از اطراف و جوانب لشکر فراهم کردند

ص: 176


1- . مجالس مفید: 168
2- . نوادر راوندی: 18
3- . اختصاص: 228

هَؤُلَاءِ الْمُسْتَضْعَفُونَ فَأَمَّا رَجُلٌ شَدِیدُ الْعُنُقِ جَدِلٌ خَصِمٌ یَتَوَلَّی الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ لَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تَغْبِنَهُ فِی شَیْ ءٍ تَقُولُ هَذَا مُسْتَضْعَفٌ لَا وَ لَا کَرَامَةَ(1).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سُلَیْمَانَ: مِثْلَهُ (2).

«16»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی الْمُسْتَضْعَفِینَ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً فَیَدْخُلُوا فِی الْکُفْرِ وَ لا یَهْتَدُونَ فَیَدْخُلُوا فِی الْإِیمَانِ فَلَیْسَ هُمْ مِنَ الْکُفْرِ وَ الْإِیمَانِ فِی شَیْ ءٍ(3).

«17»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی حَنِیفَةَ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ (4).

«18»

مع، [معانی الأخبار] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ (5).

«19»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا جَالِسٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(6) یَجْرِی لِهَؤُلَاءِ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ مِنْهُمْ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ لَا إِنَّمَا هَذِهِ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّةً قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ رَأَیْتَ مَنْ صَامَ وَ صَلَّی وَ اجْتَنَبَ الْمَحَارِمَ وَ حَسُنَ وَرَعُهُ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ وَ لَا یَنْصِبُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ أُولَئِکَ الْجَنَّةَ

ص: 162


1- 1. معانی الأخبار ص 203.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 270.
3- 3. معانی الأخبار ص 203.
4- 4. معانی الأخبار ص 200.
5- 5. معانی الأخبار ص 201.
6- 6. الأنعام: 160.

و به محل سکونت او حمله آوردند تا وجود مقدسش را آزار و صدمه رسانند.

ای بندگان خدا، شما را وصیت می کنم که از خداوند بترسید و از منافقان بر حذر باشید آنها گمراه هستند و شما را هم گمراه می کنند آنها اهل لغزش می باشند و شماها را هم می لغزانند، آنها به رنگهای مختلف در می آیند و فتنه ای دیگر می کنند، می خواهند به هر وسیله ای خود را به شما برسانند و شما را در دام خود بیفکنند(وبا تکیه برشما به منافع مقصودهای­شان دست پیدا کنند).

همواره بشمارا زیر نظر داشته وبه انتظار فرصت­های مناسب می­گردنددل های آنها بیمار و پر از مکر و فریب است، ولی چهره هاشان پاک و خوش اخلاق و خوش برخورد می باشند، آهسته (مانند شکارچی به دنبال صیدش)، بدون اینکه کسی آنها را مشاهده کند راه می روند و خود را از انظار مخفی می دارند، گفته های آنها شفابخش ولی کردار آنها بیماری زا می باشد، آنها بر زندگی خود حسد می بربند و گرفتاری ایجاد می کنند و امیدها را قطع می سازند.

در هر راهی که گام نهی مشاهده می کنی یکی بوسیله آنها بر زمین افتاده است، به هر جا بروی می نگری یکی از آنها شفاعت می کند و برای هر مصیبتی اشک می ریزد، از مدح و ستایش خوششان می آید و انتظار پاداش دارند.

اگردرخواستی داشته باشند، اصرار می ورزند و اگر آنها را منع کنی پرده دری می نمایند و اگر در کاری داور شوند زیاده­روی می کنند، آنها برای هر حقی، باطلی درست کرده اند و برای هر راستی، کجی ایجاد نموده اند و برای هر دری، کلیدی ساخته اند و برای هر شبی چراغی افروخته اند.

برای رسیدن به طمع­هایشان به یاس(اظهار ناامیدی) متوسل می شوند، تا بازارهای خود را رونق بخشند(ترحم دیگران را برخود برانگیزانند)، و متاع خود را بفروشند، وقتی حرفی می­زنندو مردم را به شبهه می اندازند و تعریف و توصیف می کنند و مردم را از حق منحرف می سازند.

منافقان راه ها را آسان تلقی می کنند و کارها را ساده می پندارند، تنگناها را وسیع می دانند، آنها جماعت شیطان می باشند و گرمی آتش دورزخ هستند، {آن جماعت از حزب شیطان به حساب می آیند و حزب شیطان هم زیان می کنند.}(1)

ص: 177


1- . نهج البلاغه 1: 525، خطبه 192

بِرَحْمَتِهِ (1).

«20»

غط، [الغیبة للشیخ الطوسی] عَنِ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ وَجَّهَ قَوْمٌ مِنَ الْمُفَوِّضَةِ وَ الْمُقَصِّرَةِ کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ الْمَدَنِیَّ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ کَامِلٌ: فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْأَلُهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتِی وَ قَالَ بِمَقَالَتِی قَالَ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی أَبِی مُحَمَّدٍ نَظَرْتُ إِلَی ثِیَابٍ بَیَاضٍ نَاعِمَةٍ عَلَیْهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَلِیُّ اللَّهِ وَ حُجَّتُهُ یَلْبَسُ النَّاعِمَ مِنَ الثِّیَابِ وَ یَأْمُرُنَا نَحْنُ بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ وَ یَنْهَانَا عَنْ لُبْسِ مِثْلِهِ فَقَالَ مُتَبَسِّماً یَا کَامِلُ وَ حَسَرَ ذِرَاعَیْهِ فَإِذَا مِسْحٌ أَسْوَدُ خَشِنٌ عَلَی جِلْدِهِ فَقَالَ هَذَا لِلَّهِ وَ هَذَا لَکُمْ فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ إِلَی بَابٍ عَلَیْهِ سِتْرٌ مُرْخًی فَجَاءَتِ الرِّیحُ فَکَشَفَتْ طَرَفَهُ فَإِذَا أَنَا بِصَبِیٍّ کَأَنَّهُ فِلْقَةُ قَمَرٍ مِنْ أَبْنَاءِ أَرْبَعِ سِنِینَ أَوْ مِثْلِهَا فَقَالَ لِی یَا کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ فَاقْشَعْرَرْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ أُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا سَیِّدِی فَقَالَ جِئْتَ إِلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ وَ بَابِهِ تَسْأَلُهُ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتَکَ وَ قَالَ بِمَقَالَتِکَ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ قَالَ إِذَنْ وَ اللَّهِ یَقِلُّ دَاخِلُهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَدْخُلُهَا قَوْمٌ یُقَالُ لَهُمُ الْحَقِّیَّةُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَنْ هُمْ قَالَ قَوْمٌ مِنْ حُبِّهِمْ لِعَلِیٍّ یَحْلِفُونَ بِحَقِّهِ وَ لَا یَدْرُونَ مَا حَقُّهُ وَ فَضْلُهُ تَمَامَ الْخَبَرِ(2).

«21»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِینَ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْوَلَایَةِ قُلْتُ أَیَّ وَلَایَةٍ تَعْنِی قَالَ لَیْسَتْ وَلَایَةً فِی الدِّینِ وَ لَکِنَّهَا فِی الْمُنَاکَحَةِ وَ الْمَوَارِیثِ وَ الْمُخَالَطَةِ وَ هُمْ لَیْسُوا بِالْمُؤْمِنِینَ وَ لَا الْکُفَّارِ وَ مِنْهُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ فَأَمَّا قَوْلُهُ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا إِلَی نَصِیراً(3) فَأُولَئِکَ نَحْنُ (4).

ص: 163


1- 1. المحاسن ص 158.
2- 2. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 159.
3- 3. النساء: 75.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 257.

باب یکصد و چهارم : مرجئه و زیدیه و بتریه و واقفیه و دیگر مذاهب اهل ضلالت و امور مربوط به آن

روایات

روایت1.

رجال کشی: سدیر گوید: با گروهی از اصحاب و یاران از جمله سلمه بن کهیل و ابوالمقدام ثابت حداد و سالم بن ابی حفصه خدمت امام باقر علیه السّلام رسیدیم، در حالی که برادرش زید بن علی هم در نزد آن جناب بودند، به امام باقر علیه­السلام گفتند: ما امام علی، امام حسن وامام حسین­علیهم­السلام را دوست می داریم و از دشمنان آنها بیزاری می­جوییم، فرمودند: آری.

بعد از آن گفتند: ما ابو بکر و عمر را هم دوست می داریم و از دشمنان آنها بیزاریم، در این هنگام زید بن علی متوجه آنها شد و گفت: شما از فاطمه ­سلام­الله بیزاری می­جوییدشما امر ما را(ولایت) قطع و نابود ساختید، خدانسل شما را قطع و نابود کند، این جماعت را از آن روز بتریه نامیدند.(1)

روایت2.

رجال کشی: گفته شده، عمر بن رباح نخست به امامت ابو جعفر علیه السّلام معتقد بود و بعد از این عقیده دست کشید و با گروهی از یارانش با او مخالفت کردند و جماعت اندکی هم در این گمراهی از او پیروی نمودند. او از امام باقر عیله­السلام سوالی پرسید و حضرت پاسخ داد، سال دیگر خدمت امام علیه­السلام رسید وهمان سوال را دوباره تکرار کرد، ولی حضرت علیه­السلام، در جواب چیزی به خلاف آنچه سال گذشته­ فرموده بودند، پاسخ داد. و به ابو جعفر علیه السّلام گفت این جواب بر خلاف آن­ چیزی است که سال گذشته، در جواب سوال من فرمودید، امام علیه السّلام به او فرموده بودند: آن پاسخ را از روی تقیه داده است.

لذا او در امر امامت حضرت علیه­السلام شک کرد ،روزی با مردی از یاران امام باقر علیه السّلام برخورد کرد که او را محمد بن قیس می گفتند، به او گفت: من از ابو جعفر مسأله ای پرسیدم پاسخ مرا دادند وسال دیگر، دوباره همان سؤال را تکرار کردم ولی حضرت بر خلاف جواب اول پاسخ دادند.

من از او پرسیدم چرا جواب سؤال مرا بر خلاف اول دادید، فرمودند: آن پاسخ نخست از روی تقیه بوده است،در حالی که خداوند می داند من هنگامی که آن مسأله را از وی سؤال کردم تصمیم راسخ به امامت او را داشتم و معتقد بودم هر چه می گوید درست است و باید مورد عمل قرار گیرد و دلیلی نداشت که در مورد من احتیاط وپرهیز کند و(وبرحسب تقیه به من جواب بگوید). واین نتیجه کارش است(که امامت او را قبول نداشته باشم)

ص: 178


1- . رجال کشی: 205
«22»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا قَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلَ أَهْلِ الْحَقِّ فَیَدْخُلُونَ فِیهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةَ أَهْلِ النَّصْبِ فَیَنْصِبُونَ قَالَ هَؤُلَاءِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِأَعْمَالٍ حَسَنَةٍ وَ بِاجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَنْهَا وَ لَا یَنَالُونَ مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ(1).

«23»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَنَا أُکَلِّمُهُ فِی الْمُسْتَضْعَفِینَ أَیْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ أَیْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً أَیْنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ أَیْنَ أَهْلُ تِبْیَانِ اللَّهِ أَیْنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً(2).

«24»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ تُزَوَّجُ الْمُرْجِئَةُ أَوِ الْحَرُورِیَّةُ أَوِ الْقَدَرِیَّةُ قَالَ لَا عَلَیْکَ بِالْبُلْهِ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ مَا هُوَ إِلَّا مُؤْمِنَةٌ أَوْ کَافِرَةٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ أَهْلُ اسْتِثْنَاءِ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ إِلَی قَوْلِهِ سَبِیلًا(3).

«25»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ دُعِیَ إِلَی هَذَا الْأَمْرِ فَعَرَفَهُ وَ هُوَ فِی أَرْضٍ مُنْقَطِعَةٍ إِذْ جَاءَهُ مَوْتُ الْإِمَامِ فَبَیْنَا هُوَ یَنْتَظِرُ إِذْ جَاءَهُ الْمَوْتُ فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ بِمَنْزِلَةِ مَنْ هَاجَرَ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَمَاتَ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ (4).

«26»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْنَا إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَرَ فَقَالَ وَ مَا الْمِطْمَرُ قُلْنَا الَّذِی مَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ تَوَلَّیْنَاهُ وَ مَنْ خَالَفَنَا بَرِئْنَا مِنْهُ مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ یَا زُرَارَةُ قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ فَأَیْنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ

ص: 164


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 269.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 269.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 269.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 270.

محمدبن قیس به او گفت: شاید کسی حضور داشته که حضرت علیه­السلام برای پیش­گیری از او حذر نموده است(حکم حقیقی را فتوا نداده )؟ محمد­بن­قیس جواب داد، در هر دو نوبت گفتگوی­مان، هیچ کسی جز خودم در مجلس­مان حضور نداشت، خیر؛(علاوه براین که شخص دیگری حضور نداشته)،گوییا هر دو پاسخ او نیز اشتباه بوده به گونه­ای که سبب ناامیدی من شد و حتی آن جوابی را که سال گذشته گفته بود، به خاطر نداشت تا همان پاسخ قبلی را بدهد. به همین دلیل از امامت حضرت علیه­السلام بازگشت .گفت: امام درهیچ مسئله­ای در هر صورتی که باشد یا در هر حالتی که قرار داشته باشد، فتوای باطل نمی­دهد،هم­چنین امام غیر از آنجایی که پرودگار واجب کرده است، تقیه نمی­کند و هومرخ ستره و نه درب خانه اش را می­ببندد،و امام تمام تلاش وفعالیت­هایش این است که برخیزد(برای هدایت مردم قیام کند)، و امر به معروف و نهی از منکر نماید. پس اوبه اندیشه­ها وسنت بتریه گرایش پیدا کرد وافراد اندکی نیز به او پیوسته و همراه گشتند .

نویسنده

بسیاری از اخبار زیدیه را در کتاب «الامامه»، پس از باب احادیث ونص­هایی که درباره دوازده امام علیهم السلام روایت شده است،(1) بیان کردیم، و نیز اخبار و روایت های زیادی درباره مذهب واقفیه و دیگر گروه ها در باب های مربوط به ائمه علیهم السلام نقل نمودیم.

روایت3.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: گواهی می دهم مرجئه معتقد به دین آنهائی هستند که گفتند: «أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ» ، {موسی و هارون را نگهدار و دستور بده مردم از شهرها جمع شوند}. (2)

روایت4.

رجال کشی: عمر بن یزید گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم آیا می توان صدقه به ناصبیان و زیدیه داد؟ فرمودند: هیچ چیز به آنها صدقه ندهید و اگر توانائی داشتی آب هم به آنان نده، فرمودند: زیدیه هم ناصبی وازدشمنان اهل­بیت علیهم السلام بشمار می روند.(3)

روایت5.

رجال کشی: امام هادی علیه السلام فرمود: فرمودند: زیدیه و واقفیه ناصبیان همگان یکی هستند.(4).

ص: 179


1- . ر. ک ج 37: 1 – 34
2- . تفسیر عیاشی 2: 24 و اعراف / 111، منظور از «أرجه و أخاه» اطرافیان فرعون ستمگر هستند.
3- . رجال کشی: 199
4- . رجال کشی: 199

وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا أَیْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً أَیْنَ أَصْحابُ الْأَعْرافِ أَیْنَ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ فَقَالَ زُرَارَةُ ارْتَفَعَ صَوْتُ أَبِی جَعْفَرٍ وَ صَوْتِی حَتَّی کَانَ یَسْمَعُهُ مَنْ عَلَی بَابِ الدَّارِ فَلَمَّا کَثُرَ الْکَلَامُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَالَ لِی یَا زُرَارَةُ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَکَ الْجَنَّةَ(1).

«27»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ (2) قَالَ هُمْ قَوْمٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ أَصَابُوا دَماً مِنْ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ أَسْلَمُوا فَهُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ (3).

«28»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: الْمُرْجَوْنَ هُمْ قَوْمٌ قَاتَلُوا یَوْمَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ سَلَوْا(4) عَنِ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ أَسْلَمُوا بَعْدَ تَأَخُّرِهِ فَ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ (5).

«29»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ هُمْ قَوْمٌ مُشْرِکُونَ فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ إِنَّهُمْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ فَوَحَّدُوا وَ تَرَکُوا الشِّرْکَ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَیَکُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَیَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ یَکْفُرُوا فَیَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ (6).

قَالَ حُمْرَانُ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِینَ قَالَ إِنَّهُمْ لَیْسُوا بِالْمُؤْمِنِینَ وَ لَا بِالْکَافِرِینَ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ.

«30»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ الطَّیَّارِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: النَّاسُ عَلَی سِتِّ فِرَقٍ یُؤْتَوْنَ إِلَی ثَلَاثِ فِرَقٍ الْإِیمَانِ وَ الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ وَ هُمْ أَهْلُ الْوَعْدِ مِنَ الَّذِینَ وَعَدَ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ

ص: 165


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 93.
2- 2. براءة: 102.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 110.
4- 4. أی هجروا المشرکین، و فی المصدر: سلموا.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 110.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 110.

روایت5.

رجال کشی: ابن ابی عمیر گوید: از امام جواد علیه السلام درباره آیه شریفه «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ» {در آن روز، چهره هایی زبونند،که تلاش کرده، رنج [بیهوده] برده اند.}(1)

پرسیدم. فرمود: این آیه درباره ناصبی­ها و زیدیه نازل گشته و گروه واقفیه نیز از ناصبین به شمار می­آیند.(2)

روایت7.

رجال کشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هیچ گروهی پست­تر ونادان­تر از فرقه عجلیه وجود ندارد ، در میان مرجئه، افراد جوانمرد و عالم یافت می شوند و خوارج هم اهل مردانگی و علم می باشند، پست­ وفرومایه­تر ونادان­تر از ایشان یافت نمی­شود.(3)

روایت8.

رجال کشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: حاجتی برایم پیش آمد و عازم مسجد شدم تا از خداوند بخواهم حاجتم را برآورد، هر گاه حاجتی داشته باشم همین کار را انجام می دهم. هنگامی که مشغول نماز بودم متوجه شدم شخصی بالای سر من ایستاده است.

از وی پرسیدم اهل کجا هستی؟، گفت: از اهل کوفه گفتم: از کدام قبیله، گفت از اسلم، گفتم از کدام فرقه هستی، گفت: از زیدیه، پرسیدم: ای برادرأسلمی، از زیدیه کسی را می شناسی، گفت: آری بزرگ ترین و نیکوترین آنها هارون بن سعد را می شناسم.

به او گفتم: ای برادر اسلمی او رئیس عجلیه می باشد مگر نشنیده ای که خداوند متعال فرموده: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»(4)، آنها که دنبال گوساله رفتند گرفتار غضب خدا خواهند شد و در دنیا خوار خواهند گردید، زیدی حقیقی محمد بن سالم بیاع القصب [ فروشنده نی­شکر ] می باشد.(5)

روایت9.

رجال کشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: اگر بتریه بین مشرق و مغرب یک صف تشکیل دهند خداوند دین را به وسیله آنان عزت نخواهد داد.

ص: 180


1- . غاشیه / 2 – 3
2- . رجال کشی : 199
3- . رجال کشی : 199
4- . اعراف / 152
5- . رجال کشی: 200، در آن وهم و اختلال است.

إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ أَهْلُ الْأَعْرَافِ (1).

«31»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَوْمٌ کَانُوا مُشْرِکِینَ فَقَتَلُوا مِثْلَ قَتْلِ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهِهِمَا ثُمَّ دَخَلُوا بَعْدُ فِی الْإِسْلَامِ فَوَحَّدُوا اللَّهَ وَ تَرَکُوا الشِّرْکَ وَ لَمْ یَعْرِفُوا الْإِیمَانَ بِقُلُوبِهِمْ فَیَکُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَیَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ یَکُونُوا عَلَی جُحُودِهِمْ فَیَکْفُرُوا فَیَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَرَی فِیهِمْ رَأْیَهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیْنَ یُرْزَقُونَ قَالَ مِنْ حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ.

وَ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام: هَؤُلَاءِ قَوْمٌ وَقَفَهُمْ حَتَّی یَرَی فِیهِمْ رَأْیَهُ (2).

«32»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ بَیْنَ الْإِیمَانِ وَ الْکُفْرِ مَنْزِلَةٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ مَنَازِلُ لَوْ یَجْحَدُ شَیْئاً مِنْهَا أَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ بَیْنَهُمَا آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ بَیْنَهُمَا الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ بَیْنَهُمَا آخَرُونَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ بَیْنَهُمَا قَوْلُهُ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ (3).

«33»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُرْجَوْنَ قَوْمٌ ذُکِرَ لَهُمْ فَضْلُ عَلِیٍّ فَقَالُوا مَا نَدْرِی لَعَلَّهُ کَذَلِکَ وَ مَا نَدْرِی لَعَلَّهُ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالَ أَرْجِهْ قَالَ تَعَالَی وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ الْآیَةَ(4).

«34»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: دَخَلَ زُرَارَةُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا زُرَارَةُ مُتَأَهِّلٌ أَنْتَ قَالَ لَا قَالَ وَ مَا یَمْنَعُکَ عَنْ ذَلِکَ قَالَ لِأَنِّی لَا أَعْلَمُ تَطِیبُ مُنَاکَحَةُ هَؤُلَاءِ أَمْ لَا قَالَ فَکَیْفَ تَصْبِرُ وَ أَنْتَ شَابٌّ قَالَ أَشْتَرِی الْإِمَاءَ قَالَ وَ مِنْ أَیْنَ طَابَتْ لَکَ نِکَاحُ الْإِمَاءِ قَالَ إِنَّ الْأَمَةَ إِنْ رَابَنِی مِنْ أَمْرِهَا شَیْ ءٌ بِعْتُهَا قَالَ لَمْ أَسْأَلْکَ عَنْ هَذَا وَ لَکِنْ سَأَلْتُکَ مِنْ أَیْنَ طَابَ لَکَ فَرْجُهَا قَالَ لَهُ فَتَأْمُرُنِی أَنْ أَتَزَوَّجَ؟ قَالَ لَهُ ذَاکَ إِلَیْکَ

ص: 166


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 111.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 111.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 111.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 111.

بتریه گروهی از اصحاب و یاران و حسن بن صالح ین حی و سالم بن ابی حفصه و حکم بن عتیبه و سلمه بن کهیل و ابوالمقدام ثابت حداد، از جمله کسانی هستند که به ولایت علی علیه السلام دعوت کردند، سپس ولایت ابوبکر و عمر را با آن آمیختند و معتقد به امامت آن دو بودند، از عثمان و طلحه و زبیر و عایشه بیزاری جسته و به قیام فرزندان علی بن ابی طالب علیه السلام معتقدند که وقیام­های ایشان برای امر به معروف و نهی از منکر خارج است و هر یک از فرزندان علی علیه السلام که قیام می کرد، او را امام می دانستند.(1)

روایت10.

در کتاب «دلائل الامامه» از طبری امامی روایت شده است: عمارة بن زید واقدی گوید: هشام بن عبد الملک در یکی از سالها برای حج به مکه آمد و در آن سال امام محمد بن علی باقر و فرزندش جعفر بن محمد علیهم السّلام هم به حج آمده بودند،امام جعفر بن محمدعلیهم­السلام در یکی از سخنانش فرموده بودند:

ستایش خداوندی را سزاست که محمد صلی­الله علیه وآله را به حق خلعت نبوت داد و ما را به وسیله او گرامی نمود، ما برگزیدگان مخلوقات و بهترین بندگان او می باشیم، کسی است که از ما پیروی کند، خوش­بخت و آن کسی که با مادشمنی کند ومخالفت ورزد شقی وبدبخت خواهدشد.

در میان مردم کسانی هستند که می گویند، که ولایت ما را دارند و محبت ما را در دل خود جای داده­اند، در حالی که از دشمنان ماپیروی می­کنند وایشان را ولی خود می­دانند ، آنها با کسانی که با ما دشمن می باشند هم نشینی می کنند و با یاران دشمنان ما رفت و آمد دارند، آنها هرگز کلام خدا را نشنیده اند و به آن عمل نکرده اند.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: مسلمة بن عبد الملک جریان را به برادرش خبر داد. او هم بی انکه سخنی با ما بگوید بطرف شام رفت و ما هم بطرف مدینه بازگشتیم، چندی نگذشت که پیامی به فرماندار مدینه رسید و هشام دستور داده بود که من و پدرم را بطرف شام روانه کنند.

فرماندار مدینه هم ما را روانه شام کرد و من همراه پدرم وارد دمشق شدیم، هشام سه روز ما را معطل کرد و به ما اذن ورود نداد، روز چهارم ما را نزد هشام بردند، مشاهده کردیم او روی تخت سلطنت نشسته و سربازان و نزدیکانش پیرامون او را گرفته اند و همگان مسلح و در حال قیام می باشند، در وسط تالار هدفی گذاشته بودند که بزرگان قومش بطرف آن تیراندازی می کردند.

ص: 181


1- . رجال کشی: 202

قَالَ فَقَالَ لَهُ زُرَارَةُ هَذَا الْکَلَامُ یَنْصَرِفُ عَلَی ضَرْبَیْنِ إِمَّا أَنْ لَا تُبَالِیَ أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ إِذْ لَمْ تَأْمُرْنِی بِذَلِکَ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ أَنْ یکون [تَکُونَ] مُطْلِقاً لِی قَالَ فَقَالَ عَلَیْکَ بِالْبَلْهَاءِ قَالَ فَقُلْتُ مِثْلُ الَّتِی یکون [تَکُونُ] عَلَی رَأْیِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ وَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ قَالَ لَا الَّتِی لَا تَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ لَا تَنْصِبُ قَدْ زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا الْعَاصِ بْنَ الرَّبِیعِ وَ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ وَ تَزَوَّجَ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ وَ غَیْرَهُمَا.

فَقَالَ لَسْتُ أَنَا بِمَنْزِلَةِ النَّبِیِّ الَّذِی کَانَ یَجْرِی عَلَیْهِ حُکْمُهُ وَ مَا هُوَ إِلَّا مُؤْمِنٌ أَوْ کَافِرٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ (1) فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ أَصْحابُ الْأَعْرافِ وَ أَیْنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ أَیْنَ الَّذِینَ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ؟

قَالَ زُرَارَةُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ مُؤْمِنٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یَدْخُلُهَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قَالَ زُرَارَةُ فَیَدْخُلُ الْکَافِرُ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ لَا فَقَالَ زُرَارَةُ هَلْ یَخْلُو أَنْ یَکُونَ مُؤْمِناً أَوْ کَافِراً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ

ص: 167


1- 1. التغابن: 2، استدل زرارة بهذه الآیة علی أن الناس صنفان: مؤمن و کافر، و قال علی ما فی روایة الکافی:« لا و اللّه لا یکون أحد من الناس لیس بمؤمن و لا کافر» و هو سهو ظاهر، فان اللّه عزّ و جلّ یقول: فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ، و« من» للتبعیض و لیس ظاهرها التردید بین الکفر و الإیمان و لذلک لو قال بعده« و منکم مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ» أو قال« و منکم المستضعف الذی لا یعرف الإیمان و الکفر» کالمجانین و غیرهم لصح الکلام. و هذا الحدیث مرویّ بطرق مختلفة و عبارات متفاوتة، فقد مر شطر منه عن تفسیر العیّاشیّ مرسلا و فی الکافی باب الضلال تحت الرقم 2 حدیث طویل فی ذلک و له شرح ضاف فی المرآة ج 2 ص 391- 393 من أراد الاطلاع فلیراجع. و لیعلم أن أحادیث کتاب الکافی التی تناسب هذا الباب لم یخرجها المؤلّف العلامة هاهنا، فلیراجع.

ما به اتفاق پدر وارد بر هشام شدیم، پدرم قبل از من حرکت می کرد و من هم دنبالش می رفتم(1)، تا آن گاه که در مقابلش قرار گرفتیم هشام متوجه پدرم شد و گفت: ای محمد تو هم تیراندازی کن و با پیرمردان قومت همراهی نما.

او خیال می کرد پدرم نخواهد توانست هدف گیری کند و بدین وسیله او را تحقیر کند و استهزاء نماید و انتقام خود را بگیرد و دلش را آرام کند، پدرم گفت: من پیر شده ام و از تیراندازی باز مانده ام بهتر است از من درگذرید، گفت به حق آن کسی که ما را به دین او عزت داد و به حق محمد صلی اللَّه علیه و آله شما را آزاد نخواهم گذاشت باید تیراندازی کنی.

بعد از آن به یکی از شیوخ بنی امیه گفت: کمان خود را به او بدهید تا تیراندازی کند، پدرم کمان را از او گرفت و تیری برداشت در کمان نهاد و آن را رها کرد و تیر درست در وسط هدف نشست، تیر دوم را رها کرد او هم در تیر اول نشست تا نه تیر که همه بر هم فرود آمدند.

هشام حالش دگرگون شد و مضطرب گردید و گفت: یا ابا جعفر نیکو هدف گیری کردی و تو امروز تیراندازترین عرب و عجم می باشی، تو گفتی من پیر شده ام و توانائی ندارم تیراندازی کنم، بعد از آن از گفته اش پشیمان شد، هشام در خلافت خود کسی را با کنیه خطاب نمی کرد و فقط پدرم را با کنیه صدا زد.

هشام مدتی سر بر زمین دوخت و ما هم در مقابل او قرار داشتیم، پدرم جلو و من هم دنبالش بودم، توقف ما در مقابل هشام طول کشید و پدرم ناراحت شد و تصمیم داشت سخنانی بگوید، پدرم هنگامی که غضب می کرد بطرف آسمان نگاه می نمود و همه از چهره او آثار غضب را مشاهده می کردند.

هنگامی که هشام صورت پدرم را مشاهده کرد گفت: ای محمد بالا بیا، پدرم بالای تخت او رفت و من هم دنبالش رفتم، وقتی که نزدیک هشام رسید از جایش برخاست و او را در آغوش گرفت و در جانب راست خود نشانید و بعد هم مرا در آغوش گرفت و در طرف راست پدرم نشانید.

بعد از آن متوجه پدرم شد و گفت: ای محمد قریش­ بر عرب و عجم حکومت خواهند کرد مادامی که مانند شما در میان آنها باشند، خداوند تو را سلامتی بدهد این تیراندازی را از که آموختی و در چه مدت آن را فرا گرفتی.

امام علیه السّلام گفت: خودت می دانی که اهل مدینه به تیراندازی عادت دارند و من هم در جوانی به این کار مشغول بودم و بعد آن را ترک کردم اینک که از من خواستی من هم بار دیگر تیراندازی کردم. هشام گفت: من از هنگامی که به سن رشد رسیده ام چنین تیراندازی ندیده ام و گمان نمی کنم در روی زمین

ص: 182


1- . در منبع چاپ شده: همچنان نزدیک می شدیم تا آنکه به مقابل او رسیدیم و اندکی نشستیم، هشام به پدرم گفت: ای ابا جعفر، کاش همراه بزرگان قومت تیراندازی می کردی، هدف او که پدرم را ریشخند کند و تصور می کرد .. تا انتهای روایت. بین دو نسخه اختلاف هایی وجود دارد.

یَا زُرَارَةُ بِقَوْلِ اللَّهِ أَقُولُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ (1) لَوْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ لَدَخَلُوا الْجَنَّةَ وَ لَوْ کَانُوا کَافِرِینَ لَدَخَلُوا النَّارَ قَالَ فَمَا ذَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَرْجِئْهُمْ حَیْثُ أَرْجَأَهُمُ اللَّهُ أَمَا إِنَّکَ لَوْ بَقِیتَ لَرَجَعْتَ عَنْ هَذَا الْکَلَامِ وَ تحَلَّلَتْ عَنْکَ عُقَدُکَ قَالَ فَأَصْحَابُ زُرَارَةَ یَقُولُونَ لَرَجَعْتَ عَنْ هَذَا الْکَلَامِ وَ تحَلَّلَتْ عَنْکَ عُقَدُ الْإِیمَانِ (2)

ص: 168


1- 1. الأعراف: 46.
2- 2. قال فی القاموس: تحلل فی یمینه: استثنی، و حل العقدة: نقضها فانحلت و قال: عقد الحبل و البیع و العهد یعقده: شده، و العقد: الضمان و العهد، و العقد- بالکسر- القلادة، و العقدة- بالضم- الولایة علی البلد، و الجمع کصرد- الی أن قال: و تحللت عقده: سکن غضبه، فإذا عرفت هذا فهذا الکلام یحتمل وجوها: الأول: أن یکون العقد بضم العین و فتح القاف جمع العقدة بالضم، و المراد انک ان کبر سنک رجعت عن هذا المذهب الباطل الذی استقر فی نفسک، و انحلت عنک العقد التی فی قلبک من الشکوک و الشبهات فی ذلک: استعار العقد للشبهات و هی شائعة فی المحاورات بین الناس و هذا أظهر الوجوه، و من قرء« تحللت» بصیغة المتکلم فهو تصحیف، اذ لم أجده فی اللغة متعدیا. الثانی أن یکون المراد بتحلل العقد سکون غضبه علی المخالفین کما مرّ عن القاموس. الثالث هذا الذی ذکره الکشّیّ حیث قال: و أصحاب زرارة یقولون إلخ و لعلّ المراد بأصحاب زرارة القائلون بهذا القول الذی کان زرارة علیه، أولا، فانهم لما لم یرجعوا عن هذا القول ظنوا أن الإمام علیه السلام کان یصوب رأی زرارة باطنا و یتکلم معه ظاهرا للتقیة، فأخبر بأنه یرجع بعد کبره عن هذا القول، و یرجع بذلک عن الایمان، أو یضعف ایمانه، و لا یخفی رکاکة هذا التأویل، الا أن یکون مرادهم تحلل العقد فی مسئلة الایمان، فیرجع الی ما ذکرنا اولا. الرابع ما قیل: ان المعنی رجعت عن هذا القول الباطل و تحللت عنک هذه القلادة. أو هذا الرأی. الخامس: أی رجعت عن دین الحق و تحللت عنک هذا العهد و البیعة. و أقول: لا یخفی اشتمال هذا الخبر علی قدح عظیم لزرارة، و لم یجعله و أمثاله الاصحاب قادحة فیه، لإجماع العصابة علی عدالته و جلالته و فضله و ثقته، و ورد الاخبار الکثیرة فی فضله و علو شأنه. و الحق أن علو شأن هؤلاء الاجلاء، و کثرة حاسدیهم صار سببا للقدح فیهم و أیضا قدحوا فی هذه الروایة( یعنی روایة الکافی عن علی، عن محمّد بن عیسی، عن یونس، عن رجل، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السلام بالارسال و بمحمّد بن عیسی الیقطینی و ان کان له مدح و توثیق من بعض الاصحاب فانه جزم السیّد الجلیل ابن طاوس بضعفه و الصدوق محمّد بن بابویه و شیخه ابن الولید. و قال الشهید الثانی قده: قد ظهر اشتراک جمیع الاخبار القادحة فی استنادها الی محمّد بن عیسی و هو قرینة عظیمة علی میل و انحراف منه عن زرارة، مضافا الی ضعفه فی نفسه، منه رحمه اللّه فی شرح الکافی. و أقول: هذه الروایة من الکشّیّ و ان لم یکن فی طریقه محمّد بن عیسی الیقطینی و لکنه ضعیف بأحمد بن هلال، و لکن الحدیث له طریق آخر فی الکافی باب أصحاب الأعراف و هو محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضال، عن ابن بکیر، عن زرارة، فالحدیث موثق بهذا السند کما اعترف به العلامة المؤلّف فی شرح الکافی ج 2 ص 396 حیث قال: موثق کالصحیح. فالحق أن یقال: هذه المباحثة و المجادلة کان من زرارة فی شبابه کما قال علیه السلام« فکیف تصبر و أنت شاب» و لیس بلازم أن نقول بجلالة قدره و معرفته الکاملة فی شبابه، بل هو کلما طعن فی السن صارت معرفته کاملة حتّی بلغ ما بلغ.

چنین تیراندازی باشد.

هشام گفت: جعفر هم مانند شما تیراندازی می کنند فرمودند: ما کمال و دین را از همدیگر ارث می بریم، خداوند در آیه ای که برای پیامبر خود نازل فرمودند گفتند: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»(1)، زمین هرگز خالی از این افراد کامل نیست این کارها را دیگران نمی توانند انجام دهند و این نوع اعمال فقط مخصوص ما می باشد.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: هنگامی که هشام این سخنان را شنید چهره اش سرخ شد و آثار غضب در او پدید آمد، مدتی سرش را پائین انداخت و بعد از آن سر بلند کرد و به پدرم گفت: مگر ما بنی عبد مناف از یک نژاد نیستیم، پدرم فرمودند چرا چنین است ولی خداوند ما را از علوم مخصوص به خود بهره مند کرده و دیگران از این فیض بهره ای ندارند .

هشام گفت: مگر محمد صلی اللَّه علیه و آله که به نبوت مبعوث شد، از شجره عبد مناف نبود و او آمد و سفید و سیاه و سرخ را به اسلام دعوت کرد، شما از کجا وارث او شدید و دیگران از آن محروم شدند، در حالی که پیامبر برای همه مردم مبعوث شده است و خداوند می فرماید: «ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»(2) {و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست} تا آخر آیه، شما از کجا این علم را به ارث بردید در حالی که بعد از محمد پیامبری نیست و شما هم پیامبر نمی باشید.

پدرم گفت: خداوند در قرآن مجید فرموده: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»(3){زبانت را [در هنگام وحی] زود بحرکت درنیاور تا در خواندن [قرآن] شتابزدگی بخرج دهی}، هر چه را که پیامبر آشکار کرد همه مردم آن را دریافتند و آنچه را بر زبان جاری نساخت، خداوند او را امر کرد تا آن مطالب را به ما یاد دهد و دیگران از آن علوم بهره ای ندارند و برای همین جهت گاهی با برادرش در خلوت قرار می گرفت و بدون حضور یارانش با وی گفتگو می کرد.

در این هنگام آیه شریفه «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ»(4){و گوشهای شنوا آن را نگاه دارد.} نازل گردید، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به یاران خود فرمود: از خداوند درخواست کرده ام آن را گوش تو قرار دهد که همه اسرار را حفظ کند، علی علیه السّلام در کوفه می فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هزار باب علم به من تعلیم فرمودند که از هر دری هزار باب گشوده می شد.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله از علوم مخفیه و اسرار او را آگاه کرد همان گونه که خداوند رسول خود را آگاه کرده بود، رسول به برادرش علی از آن علوم القاء فرمود و او را با رموز کائنات آشنا ساخت و او را به دانش هائی آگاه کرد که دیگران از قوم خود را به آن آشنا نساخته بود و آن علوم اکنون در نزد ما می باشد و ما آن را از هم ارث می بریم. هشام گفت: علی مدعی علم غیب بود، در صورتی که خداوند کسی را بر غیب مطلع

ص: 183


1- . مائده / 3
2- . نمل / 75
3- . قیامه / 16
4- . حاقه / 12

فَکُلُّ مَنْ أَدْرَکَ زُرَارَةَ بْنَ أَعْیَنَ فَقَدْ أَدْرَکَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَاتَ بَعْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِشَهْرَیْنِ أَوْ أَقَلَّ وَ تُوُفِّیَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ زُرَارَةُ مَرِیضٌ مَاتَ فِی

ص: 169

نساخته است، علی علیه­السلام از کجا این ادعا را می کرد که علم غیب می داند، پدرم گفت: خداوند کتابی برای پیامبر فرستاده و در آن همه حوادث و وقایع را تا روز قیامت ذکر کرده است و در قرآن فرموده: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ(1){و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان} وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِین(2){و برای پرهیزگاران رهنمود و اندرزی است}.

در جای دیگر فرموده: کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ (3){و هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمرده ایم}، در جایی می فرماید: ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(4){ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم}

و یا گفته: وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ (5)، {، ما همه چیز را در کتابی روشن بر شمردیم، هیچ غائبی در آسمان و زمین و آسمان نیست مگر اینکه در قرآن روشن شده است.}

خداوند متعال به پیامبر خود وحی کرد که از علوم و اسرار غیب، علی علیه السلام را هم آگاه کند و به او دستور داد تا قرآن را جمع آوری کند و خود او را غسل دهد و کفن نماید، به یارانش گفت کسی غیر از علی حق ندارد مرا برهنه بنگرد زیرا او از من است و من هم از او می باشم، هر چه به سود او باشد به سود من هم می باشد و هر چه به زیان او هست به زیان من هم خواهد بود، علی دین مرا ادا می کند و وعده های مرا انجام می دهد .

بعد از آن رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به یاران خود فرمود: علی بن ابی طالب در تاویل قرآن جنگ خواهد کرد همان گونه که من در تنزیل آن جنگ کردم و تاویل قرآن بطور کامل فقط در دست علی بود و هیچ کس مانند آن نبود و برای همین است که رسول خدا فرمودند: علی از همه بهتر داوری می کند، یعنی او داور وقاضی د

عمر بن خطاب می گفت: اگر وجود علی علیه­السلام نبود عمر هلاک می شد. عمر برای او گواهی می دهد ولی دیگری فضل و مقام او را انکار می کند، در اینجا هشام سرش را پائین انداخت و بار دیگر سرش را بلند کرد و گفت:اگر به چیزی نیازمند هستی و احتیاجی داری بگو، امام علیه السّلام فرمودند: من خاندان خود را با وحشت و اضطراب در مدینه گذاشته ام، هشام گفت: خداوند با مراجعت شما نگرانی آنها را رفع می کند، شما امروز می توانید بروید.

پدرم با او معانقه کردند و او را وداع گفتند و برایش دعا کردند و من با وی همانند پدرم رفتار کردم بعد از این هشام از جایش برخاست و ما هم برخاستیم، هنگامی که از قصرش بیرون شدیم و کنار در رسیدیم، مشاهده کردیم میدان بزرگی در آن جا می باشد و در منتهای میدان گروه زیادی نشسته اند

ص: 184


1- . نحل / 89 و در پایان آن: : «وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» {برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم} و آل عمران: «هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ» {این [قرآن] برای مردم، بیانی، و برای پرهیزگاران رهنمود و اندرزی است}. ممکن است در آیه اولی آخر آیه ودر آیه دوم ابتدای آیه حذف شده باشد.
2- . یس / 12
3- . انعام / 38
4- . نمل / 75
5-

مَرَضِهِ ذَلِکَ (1).

«35»

فس، [تفسیر القمی] عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ بَکَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً(2) فَقَالَ مَثَلٌ إجراء [أَجْرَاهُ] اللَّهُ فِی شِیعَتِنَا کَمَا یُجْرِی لَهُمْ فِی الْأَصْلَابِ ثُمَّ یَزْرَعُهُمْ فِی الْأَرْحَامِ وَ یُخْرِجُهُمْ لِلْغَایَةِ الَّتِی أَخَذَ عَلَیْهَا مِیثَاقَهُمْ فِی الْخَلْقِ مِنْهُمْ أَتْقِیَاءُ وَ شُهَدَاءُ وَ مِنْهُمُ الْمُمْتَحَنَةُ قُلُوبُهُمْ وَ مِنْهُمُ الْعُلَمَاءُ وَ مِنْهُمُ النُّجَبَاءُ وَ مِنْهُمُ النُّجَدَاءُ وَ مِنْهُمْ أَهْلُ التُّقَی وَ مِنْهُمْ أَهْلُ التَّقْوَی وَ مِنْهُمْ أَهْلُ التَّسْلِیمِ فَازُوا بِهَذِهِ الْأَشْیَاءِ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ وَ فَضَلُوا النَّاسَ بِمَا فَضَلُوا وَ جَرَتْ لِلنَّاسِ بَعْدَهُمْ فِی الْمَوَاثِیقِ حَالُهُمْ أَسْمَاؤُهُمْ حَدُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ حَدُّ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا أَنَّ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ وَ حَدُّ عَسَی أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ وَ حَدُّ لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً وَ حَدُّ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ثُمَّ حَدُّ الِاسْتِثْنَاءِ مِنَ اللَّهِ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ مَنَازِلُ النَّاسِ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فِیهِمَا الْمَشِیَّةُ فَمِنْ سَائِرِ مَنْ خَلَقَهُ فِی قِسْمَةِ مَا قُسِمَ لَهُ تَحْوِیلٌ عَنْ حَالٍ زِیَادَةٌ فِی الْأَرْزَاقِ أَوْ نَقْصٌ مِنْهَا أَوْ تَقْصِیرٌ فِی الْآجَالِ وَ زِیَادَةٌ فِیهَا أَوْ نُزُولُ الْبَلَاءِ أَوْ دَفْعُهُ ثُمَّ أَسْکَنَ الْأَبْدَانَ عَلَی مَا شَاءَ مِنْ ذَلِکَ فَجَعَلَ مِنْهُ مُسْتَقِرّاً فِی الْقُلُوبِ ثَابِتاً لِأَصْلِهِ وَ عَوَارِیَّ بَیْنَ الْقُلُوبِ وَ الصُّدُورِ إِلَی أَجَلٍ لَهُ وَقْتٌ فَإِذَا بَلَغَ وَقْتُهُمْ انْتَزَعَ ذَلِکَ مِنْهُمْ فَمَنْ أَلْهَمَهُ اللَّهُ الْخَیْرَ وَ أَسْکَنَهُ فِی قَلْبِهِ بَلَغَ مِنْهُ غَایَتَهُ الَّتِی أَخَذَ عَلَیْهَا مِیثَاقَهُ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ (3).

«36»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ،: فِیمَا جَرَی بَیْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ بَیْنَ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَنَّ الْأَشْعَثَ قَالَ لَهُ علیه السلام وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ الْأَمْرُ

ص: 170


1- 1. رجال الکشّیّ ص 128 مع اختلاف فی الذیل، و ما فی الذیل، و ما فی المتن اختیار القهبائی راجع قاموس الرجال ج 4 ص 178.
2- 2. الفتح: 29.
3- 3. لم نجده فی تفسیر القمّیّ.

پدرم پرسید این جماعت چه می گویند.

نگهبان هشام که ما را همراهی می کرد گفت: این کشیشان و راهبان نصاری هستند و آن یکی عالم آنها می باشد که سالی یک بار برای آنها جلوس می کند و سؤالات آنها را پاسخ می دهد، در اینجا پدرم سرش را با زیادی عبایش پوشانید و من هم چنین کردم، پدرم بطرف آنها رهسپار شدند و در کنار آنها نشستند و من هم پشت سر پدرم قرار گرفتم.

در این هنگام خبر به هشام رسید او هم چند نفر از غلامانش را فرستاد تا در محل اجتماع کنند و بنگرند پدرم چه می کند، در اینجا غلام هشام و گروهی از مسلمانان ما را احاطه کردند، عالم نصاری هم جلو آمد در حالی که پیشانیش را با حریر سفیدی بسته بود در میان ما قرار گرفت کشیشان و راهبان از جای خود برخاستند و به او سلام کردند و در صدر نشانیدند .

او در جای خود قرار گرفت و یارانش او را در بر گرفتند، من و پدرم نیز در میان آنها واقع شدیم، او به اطراف خود نگاه کرد و به پدرم گفت: شما از ما هستید یا از امت مرحومه، پدرم گفت: از امت مرحومه هستم، گفت مقام شما چیست ؟عالم آنها هستی و یا از جاهلان بشمار می روی، پدرم گفت: از جاهلان آنها نیستم، او در این جا مضطرب شد.

بعد از آن گفت: از شما سؤال کنم، پدرم فرمودند: سؤال کن، او گفت: شما از کجا می گوئید اهل بهشت غذا می خورند و آب می آشامند ولی بول و غائط ندارند، دلیل شما در این باره چیست و چه شاهدی می توانید بیاورید، پدرم گفت: برهان ما در اینجا جنین در شکم مادرش می باشد او غذا می خورد ولی بول و غائط ندارد و چیزی از او دفع نمی گردد.

در این جا نصرانی مضطرب شد و گفت: پس چرا گفتی من از علماء آنها نیستم، پدرم گفت: من گفتم از جاهلان آنها نمی باشم(1)، یاران هشام هم این گفته ها را می شنیدند، او بار دیگر به پدرم گفت: سؤالی دیگر از شما می کنم پدرم فرمودند: بگوئید، گفت: شما از کجا می گوئید که میوه های بهشت همیشه تازه هستند و هرگز معدوم نمی گردند و همیشه وجود دارند.

اهل بهشت هر گاه بخواهند و اراده کنند میوه ها حاضر می شوند و در دسترس آنها قرار می گیرند، دلیل بر این مدعا چیست، پدرم فرمودند: آب فرات همیشه جریان دارد و هرگز معدوم نمی شود و همیشه هم تر و تازه و خوش طعم است و در دسترس همه هم می باشد و قطع هم نمی گردد،(2) او از این پاسخ هم مضطرب شد و گفت شما گفتی من از علماء نیستم.

پدرم به او گفت: من اظهار کردم از جاهلان نمی باشم، نصرانی گفت: سؤالی دیگر دارم، گفت: بپرس نصرانی گفت: بگو آن کدام ساعت است

ص: 185


1- . در منبع: پدرم پاسخ داد: گفتم از جاهلان آن نیستم. در ادامه نیز همین عبارت می آید.
2- . در منبع: فرات آمده.

کَمَا تَقُولُ لَقَدْ هَلَکَتِ الْأُمَّةُ غَیْرَکَ وَ غَیْرَ شِیعَتِکَ قَالَ فَإِنَّ الْحَقَّ وَ اللَّهِ مَعِی یَا ابْنَ قَیْسٍ کَمَا أَقُولُ وَ مَا هَلَکَ مِنَ الْأُمَّةِ إِلَّا الناصبین [النَّاصِبُونَ] وَ المکابرین [الْمُکَابِرُونَ] وَ الجاحدین [الْجَاحِدُونَ] وَ المعاندین [الْمُعَانِدُونَ] فَأَمَّا مَنْ تَمَسَّکَ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِقْرَارِ بِمُحَمَّدٍ وَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الْمِلَّةِ وَ لَمْ یُظَاهِرْ عَلَیْنَا الظَّلَمَةَ وَ لَمْ یَنْصِبْ لَنَا الْعَدَاوَةَ وَ شَکَّ فِی الْخِلَافَةِ وَ لَمْ یَعْرِفْ أَهْلَهَا وَ وُلَاتَهَا وَ لَمْ یَعْرِفْ لَنَا وَلَایَةً وَ لَمْ یَنْصِبْ لَنَا عَدَاوَةً فَإِنَّ ذَلِکَ مُسْلِمٌ مُسْتَضْعَفٌ یُرْجَی لَهُ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ ذُنُوبُهُ.

«37»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ نَبِیِّ اللَّهِ هَلْ کَانَ یَقُولُ عَلَی اللَّهِ شَیْئاً قَطُّ أَوْ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی أَوْ یَتَکَلَّفُ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ أَ رَأَیْتَکَ قَوْلَهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُ أَمَرَهُ بِهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّنْ أَنْکَرَ ذَلِکَ مُنْذُ یَوْمَ أَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ هَلْ یُسْلِمُ النَّاسُ حَتَّی یَعْرِفُوا ذَلِکَ قَالَ لَا إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا(1) قُلْتُ مَنْ هُمْ قَالَ أَ رَأَیْتُمْ خَدَمَکُمْ وَ نِسَاءَکُمْ مِمَّنْ لَا یَعْرِفُ ذَلِکَ أَ تَقْتُلُونَ خَدَمَکُمْ وَ هُمْ مُقِرُّونَ لَکُمْ وَ قَالَ مَنْ عُرِضَ عَلَیْهِ ذَلِکَ فَأَنْکَرَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ أَسْحَقَهُ لَا خَیْرَ فِیهِ (2).

ص: 171


1- 1. النساء: 89.
2- 2. کتاب المسائل أخرجه بتمامه فی ج 10 ص 249- 291 من هذه الطبعة الحدیثة تری موضع النصّ فی ص 266 فراجع.

که نه از شب حساب می شود و نه از روز به حساب می آید، پدرم فرمود: آن هنگام بین طلوع فجر و طلوع آفتاب می باشد که نه از شب محسوب می گردد و نه از روز به حساب می آید.

گرفتاران و بیماران در آن ساعت آرام می گیرند و شب زنده داران در آن هنگام به خواب می روند و بی هوشان در آن لحظه به خود می آیند خداوند آن ساعات را برای بندگان راغب خود وقت طلب قرار داده و آنها که اهل آخرت می باشند در آن هنگام کار می کنند، منکران حقیقت و تارکان فضیلت در آن ساعات در غفلت می باشند و از برکات آن بی­بهره هستند.

امام صادق علیه السّلام فرمود: در این هنگام نصرانی فریادی زد و گفت یک سؤال دیگر باقی مانده است، به خداوند سؤالی خواهم کرد که از پاسخ آن درمانی پدرم فرمودند: سؤال کن که سوگندت شکسته خواهد شد، سؤال کرد: به من بگو از آن دو نفری که در یک روز متولد شدند و در یک روز مردند، در حالی که یکی از آنها صد و پنجاه سال از عمرش می گذشت و دومی فقط پنجاه سال داشت.

پدرم گفت: آن ها عزیر و عزرة بودند که در یک روز متولد شدند، هنگامی که بیست و پنج سال از عمر آنها می گذشت و مردان کامل شده بودند عزیر سوار الاغش شد و به قریه انطاکیه رفت، {این قریه خراب شده بود} و فقط آثاری از آن وجود داشت، عزیز گفت: خداوند چگونه این جا را زنده می کند در حالی که همه مرده اند.

عزیر که یکی از بندگان برگزیده خداوند بود هنگامی که این سخن را بر زبان جاری کرد، خدا بر او غضب کرد و جانش را گرفت و {به خاطر این سخن صد سال در این حالت بسر برد} و بعد {خداوند او را زنده کرد} و مشاهده نمود که الاغش و غذایش همه در آنجا قرار دارند، او بطرف منزل خود مراجعت کرد و برادرش عزره او را نشناخت.

عزیر گفت: پس مرا به مهمانی قبول کنید او هم پذیرفت، بعد از آن فرزندان عزرة آمدند که همه پیر شده بودند ولی عزیر هم چنان جوان بود و بیست و پنج سال از عمرش می رفت، عزیر از خاطرات گذشته می گفت و برادر و برادرزادگان او که همه پیر شده بودند خاطرات او را به یاد می آوردند و می گفتند تو از این داستان هائی که سالها بر آنها می گذرد چگونه سخن می گوئی.

عزرة از این داستان در شگفت مانده بود و می گفت این حوادث بین من و برادرم در جوانی اتفاق افتاده و این مرد از کجا از این ها اطلاع دارد، آیا شما از اهل آسمانها هستی و یا از اهل زمین می باشی، عزیر به برادرش گفت: من عزیر هستم که خداوند بعد زا اینکه مرا هدایت کرد و از برگزیدگانم قرار داد به جهت گفته ای که بر زبانم جاری شد و مدت صد سال جان مرا گرفت. بعد از آن مرا برانگیخت تا مردم بر یقین خود بیفزایند و بدانند که {خداوند بر همه چیز توانائی دارد } و این همان الاغ من است که صد سال پیش سوار آن شدم و به سفر رفتم و طعام و شراب من همان گونه هست که بود و خداوند همه آنها را به من باز گردانید، اکنون یقین بیاورید که بعد از مرگ حسابی می باشد، خداوند بار دیگر بیست و پنج سال به او عمر عنایت کرد و هر دو برادر در یک روز درگذشتند.

ص: 186

باب 103 النفاق

الآیات

البقرة: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1)

آل عمران: وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ (2)

و قال تعالی: لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (3)

ص: 172


1- 1. البقرة: 8- 20.
2- 2. آل عمران: 167.
3- 3. آل عمران: 188.

در این هنگام عالم نصاری از جای خود حرکت کرد و همه نصرانیان از جای خود برخاستند، عالم به آنها گفت شما داناتر از مرا با خود آورده اید و در این جا نشانیده اید، تا او مرا رسوا کند، تا مسلمانان بدانند که آنها عالمی دارند که علوم ما را می داند و آنچه او می داند ما نمی دانیم، به خداوند سوگند من با شما تا یک سال سخن نخواهم گفت و با شما نخواهم نشست.

آن جماعت پراکنده شدند و من با پدرم همچنان در جای خود نشسته بودیم، این خبر به گوش هشام بن عبد الملک رسید، بعد از اینکه مردم متفرق شدند. ما به منزلی که قبلا در آن جا سکونت داشتیم رفتیم، در اینجا فرستاده هشام آمد و برای ما جایزه ای آورد و گفت شما بطرف مدینه حرکت کنید و هم اکنون دمشق را ترک نمائید.

علت این پیام فوری آن بود که مباحثات پدرم با عالم نصاری موجی در شام ایجاد کرده بود و مردم همه در این باره سخن می گفتند و در هر کوی و برزنی از آن جریان گفتگو می شد، ما در اثر پیام هشام بر مرکب خود سوار شدیم و دمشق را ترک گفتیم، قبل از اینکه ما از دمشق خارج شویم هشام پیکی به مدین فرستاده بود و عبور ما را از آن جا به اطلاع آنها رسانیده بود.

هشام بن عبد الملک در پیام خود گفته بود که دو فرزند جادوگر ابو تراب، محمد بن علی و جعفر بن محمد که دروغگو هستند-درصورتی که خود هشام لعنه­الله علیه خود دروغگو ونامسلمان بود- و در ظاهر مسلمان می باشند نزد من آمدند و هنگامی که آنها را بطرف مدینه فرستادم بطرف کشیشان نصرانی رفتند و با کفار نصاری ملاقات کردند و دین آنها را قبول کردند، من به جهت قرابت آنها بر آنان سخت گیری نکردم.

اکنون هنگامی که نامه مرا می خوانید و از مضمون آن مطلع می گردید به مردم اعلان کنید من بیزارم از کسانی که با آن ها برخورد کنند و یا با آنان خرید و فروش نمایند و یا با آنها مصافحه کنند و یا به آن دو سلام کنند، آن ها مرتد شده اند و امیر المؤمنین می خواهد آن دو را با چهار پایان آنها بکشد و هر کس را که با آنها همراهی می کند هلاک سازد.

امام علیه السّلام فرمودند: پیک قبل از ما وارد مدین شد، هنگامی که ما نزدیک مدین رسیدیم، پدرم خدمت کاران خود را فرستاد تا برای آن جناب منزلی تهیه کنند و برای چهار پایان علف بخرند و غذا تهیه نمایند، هنگامی که غلامان ما خود را به دروازه شهر رسانیدند آن ها درها را بستند و به علی علیه السّلام ناسزا گفتند و از خرید و فروش با آنها خودداری کردند.

غلامان ما در کنار دروازه توقف کردند تا آن گاه که ما به آنها رسیدیم، پدرم با مردم به گفتگو مشغول شد و با نرمی و ملاطفت با آنها سخن گفت و فرمود از خداوند بترسید ما آن طور نیستیم که به شما گفته اند به سخنان ما گوش فرا دهید(1)

ص: 187


1- . یعنی ما را ناسزا گفتند.

النساء: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً(1)

و قال: فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا(2)

و قال: بَشِّرِ الْمُنافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً إلی قوله إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرِینَ نَصِیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا إلی قوله تعالی إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً(3)

التوبة: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ إلی قوله تعالی یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضی عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ إلی قوله تعالی وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ

ص: 173


1- 1. النساء: 61.
2- 2. النساء: 88.
3- 3. النساء: 138- 146.

اینک در را باز کنید و با ما خرید و فروش نمائید، همان گونه که با یهود و نصاری معامله می کنید .

آنها گفتند شما از یهود و نصاری هم بدتر می باشید، آنان جزیه می دهند ولی شما جزیه نمی دهید، پدرم فرمودند: در را باز کنید و به ما جا و مکان بدهید و از ما جزیه هم بگیرید همان گونه که از یهود و نصاری و مجوس جزیه می گیرید، گفتند ما در را باز نمی کنیم و شما اکرام و احترام ندارید، شما گرسنه روی چهار پایان خود بمیرید(1) و چهار پایان شما هم زیر شما بمیرند.

پدرم هر چه آنها را نصیحت کرد آنان گوش ندادند و بر دشمنی و عناد خود افزودند، پدرم پای خود را از رکاب در آورد و پائین شد و گفت: ای جعفر تو در همین جا توقف کن و از جایت حرکت نداشته باش، بعد از این پدرم بطرف کوهی که مشرف به شهر مدین بود رفت و در آن جا قرار گرفت، اهل مدین هم به او نگاه می کردند و منتظر بودند چه می کند.

پدرم بالای کوه رفت و به تنهائی متوجه شهر شد و دست خود را به گوش خود گذاشت و با صدای بلند فرمودند «وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً» {و به سوی [اهل] مَدْیَنْ، برادرشان شعیب را [فرستادیم} تا «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُم إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(2) {اگر مؤمن باشید، باقیمانده [حلال] خدا برای شما بهتر است} و گفتند به خداوند سوگند بقیت اللَّه خداوند در زمین ما هستیم، در این هنگام خداوند امر کرد بادی سیاه و تاریک وزیدن گرفت و صدای پدرم را به گوش مردمان مدین رسانید و همه آن را شنیدند.

مردمان مدین از زن و مرد و کودک همه بالای پشت بام ها رفتند و پدرم نیز در حالی که مشرف به آنها بود با آنها سخن می گفت: در میان کسانی که پشت بام ها آمده بودند پیر مردی کهن سال بود او متوجه شد پدرم بالای کوه با صدای بلند آن مردم را مورد خطاب قرار می دهد، پیر مرد گفت: ای مردم از خداوند بترسید و دست از اینها بردارید .

او اکنون در جایی توقف کرده که شعیب علیه السّلام در آن جا توقف کرد و به قومش نفرین نمود، اکنون اگر در را باز نکنید و او را جای ندهید عذاب بر شما نازل خواهد شد، او شما را بیم می دهد و عذری هم در برابر او ندارید، آنها ترسیدند و در شهر را باز کردند و به ما منزل دادند و ما هم در آن جا استراحت کردیم و بعد به راه خود ادامه دادیم.

فرماندار مدین جریان را برای هشام نوشت و او هم دستور داد آن پیرمرد را بگیرند و زنده در گور نمایند(3) او هم دستور هشام را اجراء کرد

ص: 188


1- . ممکن است همانطور که می گویند: کثیر مثیر و شزر مزر، بیشتر بدون واو است.
2- . هود / 84 – 86
3- . یعنی اینکه او را بگیرند و در چاله مار دفن کنند، متن منبع نیز همین است.

وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ (1)

و قال سبحانه: وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ (2)

العنکبوت: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ (3)

الأحزاب: وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً إلی قوله تعالی وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً(4)

و قال تعالی: لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إِلَّا قَلِیلًا مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا(5)

محمد: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ (6)

ص: 174


1- 1. براءة: 101- 64.
2- 2. براءة: 127.
3- 3. العنکبوت: 10- 11.
4- 4. الأحزاب: 12- 24.
5- 5. الأحزاب: 61- 60.
6- 6. القتال: 25- 30.

و او را زنده دفن کردند، خداوند او را رحمت کند و بعد به فرماندار خود در مدینه نوشت هر طور شده امام باقر علیه السّلام را به وسیله سم از بین ببرد، ولی او نتوانست نیت خود را جامه عامل بپوشاند و هشام هم درگذشت.(1)

باب یکصد و پنجم : زشتی های اخلاقی

آیات

- وَ تَری کَثِیراً مِنْهُمْ یُسارِعُونَ فِی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ(2)

{و بسیاری از آنان را می بینی که در گناه و تعدّی و حرامخواری خود شتاب می کنند. واقعاً چه اعمال بدی انجام می دادند}

- وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ(3)

{و مانند کسانی مباشید که از خانه هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و [مردم را] از راه خدا باز می داشتند، و خدا به آنچه می کنند احاطه دارد}

- وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ(4)

{و کسانی که پیمان خدا را پس از بستنِ آن می شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده می گسلند و در زمین فساد می کنند، بر ایشان لعنت است و بد فرجامی آن سرای ایشان راست} - وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً(5)

{و کیست ستمکارتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شده، و از آن روی برتافته، و دستاورد پیشینه خود را فراموش کرده است؟ ما بر دلهای آنان پوششهایی قرار دادیم تا آن را درنیابند و در گوشهایشان سنگینی [نهادیم]. و اگر آنها را به سوی هدایت فراخوانی باز هرگز به راه نخواهند آمد}

- أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ(6)

{[به آن دو فرشته خطاب می شود:] «هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید، [هر] بازدارنده از خیری، [هر] متجاوز شکّاکی، که با خداوند، خدایی دیگر قرار داد. [ای دو فرشته،] او را در عذاب شدید فروافکنید.[شیطانِ] همدمش می گوید: «پروردگار ما، من او را به عصیان وانداشتم، لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.}

روایات

روایت1.

خصال: یحیی حلبی گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم

ص: 189


1- . دلائل الامامه: 104 – 108 ط نجف.
2- . مائده / 62
3- . انفال / 47
4- . رعد / 25
5- . کهف / 57
6- . ق / 24 - 26

الفتح: یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً(1)

الحدید: یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(2)

المجادلة: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (3)

المنافقون: إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ إلی آخر السورة

الأخبار

«1»

یر، [بصائر الدرجات] شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَکَتَبَ إِلَیَّ أَنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ إِلَی قَوْلِهِ سَبِیلًا(4) لَیْسُوا مِنْ عِتْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ لَیْسُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَیْسُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُظْهِرُونَ الْإِیمَانَ وَ یُسِرُّونَ الْکُفْرَ وَ التَّکْذِیبَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ (5).

ص: 175


1- 1. الفتح: 11.
2- 2. الحدید: 13- 15.
3- 3. المجادلة: 14- 19.
4- 4. النساء: 142.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 282.

فرمودند: کسی که تکبر می کند نباید انتظار ستایش نیکی­هایش داشته باشد، کسی که رابطه مردم را با حیله­گری بهم می­زند(دوبهم زن) از داشتن دوستان زیاد بی­بهره می­ماند، آن کس که ادب ندارداز بزرگی وشرافت محروم است، کسی که بخیل است نباید انتظار داشته باشد تا خویشاوندان از وی دیدن کنند. افرادی که مردم را ریشخند می­کنند دوستی­ها گرم ومحبت­های صادقانه و حقیقی نخواهد دید، کسی که از بینش کامل اسلام واحکام اطلاع ندارد نباید در مسند قضاء و برای مردم داوری کنند، کسی که غیبت می کند نباید انتظار سلامتی و نیز گرایش پیدا کردن مردم به اورا داشته باشد، کسی که حسود است به دنبال وآسایش دل و آرامش روحی نباشد کسی که از گناهان کوچک در نگذرد به آقایی وبزرگی نزد دیگران، نخواهد رسید، آن هائی که تجربه کمی دارند نظرها وایده­هایشان در مدیریت کارها مورد پسند وقبول واقع نخواهد شد.(1)

روایت2.

خصال: علی علیه السّلام روایت می کند که فرمود: خداوند شش گروه را به خاطر شش گناه عذاب می کند، عرب را به تعصب، مالکان را به تکبر ، امیران را به ستم، فقیهان را به حسد، بازرگانان را به خیانت، و روستائیان را به نادانی.(2)

در محاسن حدیث مشابهی از امیر المومنین روایت شده است.(3)

در اختصاص حدیث مشابهی از امیر المومنین روایت شده است.(4)

روایت3.

خصال: ابو یحیی واسطی در یک حدیث از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که به آن جناب عرض کردم شما همه این مردم را یکسان مشاهده می کنید، امام علیه السّلام فرمودند: شما کسی را که مسواک نمی کند و یا در جای تنگی (که فضای کافی برای نشستن همه نیست)، چهار زانو می نشیند وکاری که بدان آشنایی ندار عهده دار می­شود و در چیزی که از آن آگاهی ندارد بحث وکشمکش می­کند بدون وجود بیماری یا مرضی خود را بیمار نشان می دهد.و کسی که بدون مصیبت ظاهر خود را پریشان و ژولیده می­کند و کسی که همواره با دوستان خویش در حقوق­شان درگیر است وهمه دوستانش برعلیه او اتفاق دارند(بر این باورند که عیب ومشکل از اوست )و یا آن کسی که به فضلیت­ها و خوبی­های پدران و اجداد خویش افتخار می­کند ولی خودش از هیچ یک از اعمال صالح ایشان بهره­ای ندارد ،که این جماعت مانند گز(5) لایه های پوست را یکی یکی می کنند تا به جوهر آن برسند،

ص: 190


1- . خصال 2: 53
2- . خصال 1: 158
3- . محاسن: 10
4- . اختصاص: 234
5- . درختی مانند گز که دانه اش مانند خردل است.
«2»

جا، [المجالس للمفید] الْمَرَاغِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَلَّتَانِ لَا تَجْتَمِعَانِ فِی مُنَافِقٍ فِقْهٌ فِی الْإِسْلَامِ وَ حُسْنُ سَمْتٍ فِی الْوَجْهِ (1).

«3»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ (2).

«4»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَرْبَعٌ مِنْ عَلَامَاتِ النِّفَاقِ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ وَ الْحِرْصُ عَلَی الدُّنْیَا(3).

«5»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَجْمَعُ اللَّهُ لِمُنَافِقٍ وَ لَا فَاسِقٍ حُسْنَ السَّمْتِ وَ الْفَقْرَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ أَبَداً.

«6»

نهج، [نهج البلاغة] مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام یَصِفُ فِیهَا الْمُنَافِقِینَ: نَحْمَدُهُ عَلَی مَا وَفَّقَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ وَ ذَادَ عَنْهُ مِنَ الْمَعْصِیَةِ وَ نَسْأَلُهُ لِمِنَّتِهِ تَمَاماً وَ بِحَبْلِهِ اعْتِصَاماً وَ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاضَ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ کُلَّ غَمْرَةٍ وَ تَجَرَّعَ فِیهِ کُلَّ غُصَّةٍ وَ قَدْ تَلَوَّنَ لَهُ الْأَدْنَوْنَ (4)

وَ تَأَلَّبَ عَلَیْهِ الْأَقْصَوْنَ وَ خَلَعَتْ إِلَیْهِ الْعَرَبُ أَعِنَّتَهَا وَ ضَرَبَتْ إِلَیْهِ فِی مُحَارَبَتِهِ بُطُونَ رَوَاحِلِهَا حَتَّی أَنْزَلَتْ

ص: 176


1- 1. مجالس المفید ص 168.
2- 2. نوادر الراوندیّ ص 18.
3- 3. الاختصاص: 228.
4- 4. تلون الرجل: اختلفت أخلاقه، یعنی أن أدنی قرابته تلون علیه، و انقلب من محبته الی البغضة و الشنآن، و خذله بعد ما کان یذب عنه کأبی لهب و یقال: تألبوا علیه: أی اجتمعوا و تضافروا لیستأصلوه، و الاقصون الاباعد من قریش و غیرهم، و المراد بخلع الاعنة- و هی جمع عنان- الاسراع الی محاربته، فکما أن الخیل إذا خلعت أعنتها و خرجت عن طاعة رکابها کانت أسرع جریا و أشدّ بطشا و طیشا، هکذا قبائل الاعراب خلعوا عنان المروة و حبائل القومیة و أسرعوا الی محاربته، ضاربین بطون رواحلهم لتسرع.

و خداوند فرموده: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا».(1){آنان جز مانند ستوران نیستند، بلکه گمراه ترند.}

در محاسن نیز حدیث مشابهی از ابوالحسن واسطی نقل شده است.(2)

روایت4.

خصال: : امام صادق علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در هر روز از شش چیز به خداوند پناه می بردند و آن ها عبارت بودند: از شک، شرک، تعصب، غضب، ظلم، تجاوز و حسد.(3)

روایت5.

معانی الاخبار: جابر از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: جبرئیل به من خبر داد که نسیم بهشت از مسافت هزار سال راه به مشام انسان می وزد، ولی گروهی از آن بهره نخواهند برد و آنان عبارتند از آنکه عاق شده(مورد نفرین پدر ومادر قرار گرفته است)، و کسی که ارتباط با خویشاوندانش را می­برد، پیرمرد زنا کار، و ستمگری که دنباله لباسش را از روی غرور بر زمین می کشد(4) و کسانی که فتنه انگیزی کنند و کسانی که همواره بر دیگران منت بگذارند و جعظری نیز بهره­ای ندارد، پرسیدم جعظریّ کیست؟ حضرت صلی الله علیه واله فرمودند آن کس از مال و متاع دنیا هرگز سیر نگردند و همواره در فکر تکاثر باشند.(5)

- در یک روایت دیگر آمده کسانی که از بوی بهشت محروم می گردند: قبرکن ها هستند که گورها را حفر می کنند و کفن ها را می دزدند و دیگر مخنثان و مردانی هستند که خود را در معرض استفاده مردان قرار می دهند و کسانی که از مال دنیا سیر نمی گردند وفقیری که بداخلاق ومتکبر .

روایت6.

خصال: امام صادق علیه السّلام و او از پدرانش روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند بهشت را از دو آجر ساخته است، آجری از طلا و آجری از نقره ،دیوارهای آن از یاقوت و سقفش از زبرجد می باشد، ریگ های بهشت از مروارید

ص: 191


1- . خصال 2: 39
2- . محاسن: 11
3- . خصال 1: 160
4- . الازار: جامه گشادی که بر کمر خود می پیچیدند تا عورت و ران آن ها را بپوشاند، و چه بسا جامه بلندی می پوشیدند بدون آنکه آن را به دو جامه تقسیم کنند (روپوش و رداء) و اضافه آن را از روی تکبر و غرور و نخوت بر زمین می کشید.
5- . معانی الاخبار: 330

بِسَاحَتِهِ عَدَاوَتَهَا مِنْ أَبْعَدِ الدَّارِ وَ أَسْحَقِ الْمَزَارِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ أُحَذِّرُکُمْ أَهْلَ النِّفَاقِ فَإِنَّهُمُ الضَّالُّونَ الْمُضِلُّونَ وَ الزَّالُّونَ الْمُزِلُّونَ یَتَلَوَّنُونَ أَلْوَاناً وَ یَفْتَنُّونَ افْتِنَاناً وَ یَعْمِدُونَکُمْ بِکُلِّ عِمَادٍ وَ یَرْصُدُونَکُمْ بِکُلِّ مِرْصَادٍ قُلُوبُهُمْ دَوِیَّةٌ وَ صِفَاحُهُمْ نَقِیَّةٌ(1) یَمْشُونَ الْخَفَاءَ وَ یَدِبُّونَ الضَّرَاءَ(2) وَصْفُهُمْ دَوَاءٌ وَ قَوْلُهُمْ شِفَاءٌ وَ فِعْلُهُمُ الدَّاءُ الْعَیَاءُ حَسَدَةُ الرَّخَاءِ وَ مُؤَکِّدُو الْبَلَاءِ وَ مُقْنِطُو الرَّجَاءِ لَهُمْ بِکُلِّ طَرِیقٍ صَرِیعٌ وَ إِلَی کُلِّ قَلْبٍ شَفِیعٌ وَ لِکُلِّ شَجْوٍ دُمُوعٌ یَتَقَارَضُونَ الثَّنَاءَ وَ یَتَرَاقَبُونَ الْجَزَاءَ إِنْ سَأَلُوا أَلْحَفُوا وَ إِنْ عَذَلُوا کَشَفُوا وَ إِنْ حَکَمُوا أَسْرَفُوا قَدْ أَعَدُّوا لِکُلِّ حَقٍّ بَاطِلًا وَ لِکُلِّ قَائِمٍ مَائِلًا وَ لِکُلِّ حَیٍّ قَاتِلًا وَ لِکُلِّ بَابٍ مِفْتَاحاً وَ لِکُلِّ لَیْلٍ مِصْبَاحاً یَتَوَصَّلُونَ إِلَی الطَّمَعِ بِالْیَأْسِ لِیُقِیمُوا بِهِ أَسْوَاقَهُمْ وَ یُنْفِقُوا بِهِ أَعْلَاقَهُمْ یَقُولُونَ فَیُشَبِّهُونَ وَ یَصِفُونَ فَیُمَوِّهُونَ قَدْ هَوَّنُوا الطَّرِیقَ وَ أَضْلَعُوا الْمَضِیقَ فَهُمْ لُمَةُ الشَّیْطَانِ وَ حُمَةُ النِّیرَانِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (3).

ص: 177


1- 1. یعنی أن قلوبهم مریضة بالشک و الریب و النفاق، و أمّا ظاهر وجوههم و بشرهم نقیة من الأمراض، ذو طلاقة و بشر حسن.
2- 2. الضراء- کسحاب- المشی الخفی ختلا و مکرا، یقال للرجل إذا ختل صاحبه: هو یدب له الضراء، و یمشی له الخمر- یعنی فی ظل الشجر الملتف لیواری شخصه و شبحه عن أعین الناس.
3- 3. نهج البلاغة ج 1 ص 525، الرقم 192 من الخطب.

و خاکش زعفران و مشک می باشد، خداوند به بهشت خطاب می کند سخن بگو: او می گوید: نیست خدائی جز تو که زنده و پایدار می باشی خوشبخت هستند کسانی که وارد این جا شوند و در این جا زندگی کنند و در این مکان منزل نمایند. خداوند متعال در پاسخ بهشت فرمودند: به عزت و جلال خودم سوگند و به عظمت و کبریائیم قسم که شراب خواران و مستان سخن چینان و بی غیرتان و یاوران ستمگران و گورکنان(کفن دزدان) وباج­گیر و کسی که نزدیکی با خویشاوندان را ببردو مردی که اجازه دهد با او نزدیکی کنند و یا آنها که منکر عدالت خدا می باشند هرگز وارد بر تو نخواهند شد و در بهشت جای نخواهند گرفت.(1)

روایت7.

خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: کسانی که وارد بهشت نمی گردند عبارتند از شراب خواران و کسانی که به پدر و مادر خود ظلم کرده باشند، آنهائی که بسیار سیاه می باشند، کسانی که غیرت ناموسی ندارند و یاوران ستمگران و مردی که اجازه می­دهد مردان دیگر با او نزدیکی کنند و کفن دزدان و کسی که پیوند خویشاوندی را ببردوباج گیران و قدری مذهب(عدالت خداوند را قبول ندارند)

شیخ صدوق رضی الله عنه می گوید: منظور از «شدید» کسی است که با وجود کهولت سن نه تار مویش سپید شده و نه ریشش، به وی غربیب (در سیاهی مانند کلاغ) گویند.(2)

روایت8.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود: شوخی نکن تا آبرویت نرود، دروغ نگو تا وقارت محفوظ بماند، از دو خصلت دوری کن که عبارتند ازدلخوری واندوه و تنبلی، اگردلخور گشته واندوه به خود راه دادی، در برابر حق شکیبائی نخواهی داشت و اگر تنبلی کردی دنبال حق نخواهی رفت و به کارها اهمیت نخواهی داد وآن رابه جا نخواهی آورد.

امام علیه السّلام فرمودند: عیسی علیه السّلام می فرمودند: هر کس اندوهش زیاد شد بدنش بیمار می گردد، هر کس بد اخلاق گردید خودش را گرفتار عذاب و سختی نموده است و هر کس زیاد حرف بزند، در سخنانش لغزش پیدا خواهد شد، هر کس زیاد دروغ بگوید آبرویش می رود، هر کس با مردان به درگیری و کشمکش برخیزد، جوان­مردی وعزتش را ازدست می­دهد او خواهد رفت. (3)

روایت9.

خصال: علی علیه السّلام فرمودند: راستگوئی امانت است و دروغ خیانت می باشد، ادب ریاست و سروری می آورد، احتیاط در کارها زرنگی محسوب می گردد، اسراف آدمی را به خاک می نشاند، میانه روی در زندگی،سبب غنی وبی­نیازی انسان می­شود­ و حرص سبب فقر ونیازمندی است

ص: 192


1- . خصال 2: 54
2- . خصال 2: 54
3- . امالی صدوق: 324

باب 104 المرجئة و الزیدیة و البتریة و الواقفیة و سائر فرق أهل الضلال و ما یناسب ذلک

روایات

«1»

کش، [رجال الکشی] سَعْدُ بْنُ جَنَاحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَعِی سَلَمَةُ بْنُ کُهَیْلٍ وَ أَبُو الْمِقْدَامِ ثَابِتٌ الْحَدَّادُ وَ سَالِمُ بْنُ أَبِی حَفْصَةَ وَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ وَ جَمَاعَةٌ مَعَهُمْ وَ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَخُوهُ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام نَتَوَلَّی عَلِیّاً وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ نَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالُوا نَتَوَلَّی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ نَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِهِمْ قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ قَالَ لَهُمْ أَ تَتَبَرَّءُونَ مِنْ فَاطِمَةَ بَتَرْتُمْ أَمْرَنَا بَتَرَکُمُ اللَّهُ فَیَوْمَئِذٍ سُمُّوا الْبُتْرِیَّةَ(1).

«2»

کش، [رجال الکشی] عُمَرُ بْنُ رَبَاحٍ قِیلَ: إِنَّهُ کَانَ أَوَّلًا یَقُولُ بِإِمَامَةِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ إِنَّهُ فَارَقَ هَذَا الْقَوْلَ وَ خَالَفَ أَصْحَابَهُ مَعَ عِدَّةٍ یَسِیرَةٍ تَابَعُوهُ عَلَی ضَلَالَتِهِ فَإِنَّهُ زَعَمَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَهُ فِیهَا بِجَوَابٍ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِ فِی عَامٍ آخَرَ وَ زَعَمَ أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ تِلْکَ الْمَسْأَلَةِ بِعَیْنِهَا فَأَجَابَهُ فِیهَا بِخِلَافِ الْجَوَابِ الْأَوَّلِ فَقَالَ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام هَذَا بِخِلَافِ مَا أَجَبْتَنِی فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ عَامَکَ الْمَاضِیَ فَذَکَرَ أَنَّهُ قَالَ لَهُ إِنَّ جَوَابَنَا خَرَجَ عَلَی وَجْهِ التَّقِیَّةِ.

فَشَکَّ فِی أَمْرِهِ وَ إِمَامَتِهِ فَلَقِیَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یُقَالُ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ مَسْأَلَتِی فَأَجَابَنِی فِیهَا بِجَوَابٍ ثُمَّ سَأَلْتُ عَنْهَا فِی عَامٍ آخَرَ فَأَجَابَنِی فِیهَا بِخِلَافِ الْجَوَابِ الْأَوَّلِ فَقُلْتُ لَهُ لِمَ فَعَلْتَ ذَلِکَ قَالَ فَعَلْتُهُ لِلتَّقِیَّةِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّنِی مَا سَأَلْتُهُ إِلَّا وَ إِنِّی صَحِیحُ الْعَزْمِ عَلَی التَّدَیُّنِ بِمَا یُفْتِینِی فِیهِ وَ قَبُولِهِ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ لَا وَجْهَ لِاتِّقَائِهِ إِیَّایَ وَ هَذِهِ حَالُهُ.

ص: 178


1- 1. رجال الکشّیّ ص 205.

دنائت ورفتارهای پست، سبب خواری وتحقیر شدن انسان می­شود، سخاوت موجب می گردد مردم خود را به انسان نزدیک کنند، آدم خسیس همیشه تنها وغریب است ، دقت وریز بینی در امور و کارها خضوع وفروتنی به همراه دارد، درست ناتوانی آدمی را خوار می کند، هوای نفس آدمیان را از راه بیرون می سازد وفاء به عهد آدمیان را نتیجه می دهد، خودپسندی انسان را هلاک می سازد و صبر و شکیبائی انسان را نیرومند می کند.(1)

روایت10.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمودند: کسانی که دارای این سه خصلت نباشند از آنها امید خیر نیست، کسی که در نهان از خداوند نترسد و مراعات افراد سالمند وپیر را نکند و از کارهای ناشایست شرم نداشته باشد.(2)

روایت11.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: اگر کسی دارای سه خصلت بود باکی نیست که او را از اهل دوزخ بدانی و آنها عبارتند از جفا وستم، ترس و بخل و اگر در زنی سه خصلت دیدی می توانی او را هم از اهل جهنم بشمار آوری و آنها عبارتند از بد زبانی، بد خلقی، تکبر و نخوت و فجور و خیانت به شوهران.(3)

روایت12.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شش خصلت در مؤمن نیست، سخت گیری، فریب کاری، لجاجت، دروغ، حسد و ظلم وتجاوزکاری.(4)

روایت13.

خصال: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: پنج چیز همان گونه هستند که من می گویم بخیل، آسایش ندارد، حسود از زندگی لذت نمی برد، پادشاهان وفا ندارند، دروغگویان اهل مردانگی نیستند و سفیهان به ریاست و بزرگی نمی رسند.(5)

روایت14.

معانی الاخبار:

ص: 193


1- . خصال 2: 94
2- . امالی صدوق: 247
3- . خصال 1: 76
4- . خصال 1: 158
5- . خصال 1: 130

فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ قَیْسٍ فَلَعَلَّهُ حَضَرَکَ مَنِ اتَّقَاهُ فَقَالَ مَا حَضَرَ مَجْلِسَهُ فِی وَاحِدٍ مِنَ الْمَجَالِسِ غَیْرِی لَا وَ لَکِنْ کَأَنَّ جَوَابَیْهِ جَمِیعاً عَلَی وَجْهِ التَّخَیُّبِ وَ لَمْ یَحْفَظْ مَا أَجَابَ بِهِ فِی الْعَامِ الْمَاضِی فَیُجِیبَ بِمِثْلِهِ فَرَجَعَ عَنْ إِمَامَتِهِ وَ قَالَ لَا یَکُونُ إِمَامٌ یُفْتِی بِالْبَاطِلِ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْوُجُوهِ وَ لَا فِی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ وَ لَا یَکُونُ إماما [إِمَامٌ] یُفْتِی بِتَقِیَّةٍ مِنْ غَیْرِ مَا یَجِبُ عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا هُوَ مُرْخٍ سَتْرَهُ وَ یُغْلِقُ بَابَهُ وَ لَا یَسَعُ الْإِمَامَ إِلَّا الْخُرُوجُ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَمَالَ إِلَی سُنَّتِهِ بِقَوْلِ الْبُتْرِیَّةِ وَ مَالَ مَعَهُ نَفَرٌ یَسِیرٌ(1).

أقول

قد أوردنا کثیرا من أخبار أحوال الزیدیة فی کتاب الإمامة بعد باب النصوص علی الأئمة الاثنی عشر علیهم السلام (2)

و أوردنا أیضا أخبارا کثیرة فی شأن الواقفیة و أمثالهم فی مطاوی أبواب أحوالهم علیهم السلام أیضا.

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَشْهَدُ أَنَّ الْمُرْجِئَةَ عَلَی دِینِ الَّذِینَ قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ (3).

«4»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّدَقَةِ عَلَی النَّاصِبِ وَ عَلَی الزَّیْدِیَّةِ فَقَالَ لَا تَصَدَّقْ عَلَیْهِمْ بِشَیْ ءٍ وَ لَا تَسْقِهِمْ مِنَ الْمَاءِ إِنِ اسْتَطَعْتَ وَ قَالَ لِی الزَّیْدِیَّةُ هُمُ النُّصَّابُ (4).

«5»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْفَارِسِیِّ قَالَ حَکَی مَنْصُورٌ عَنِ الصَّادِقِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا علیهم السلام: أَنَّ الزَّیْدِیَّةَ وَ الْوَاقِفِیَّةَ وَ النُّصَّابَ بِمَنْزِلَةٍ عِنْدَهُ سَوَاءٍ(5).

ص: 179


1- 1. رجال الکشّیّ ص 206.
2- 2. راجع ج 37 ص 1- 34.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 24، و الآیة فی الأعراف: 111، و المراد من الذین: أرجه و أخاه إلخ ملاء فرعون الجبار.
4- 4. رجال الکشّیّ 199.
5- 5. رجال الکشّیّ 199.

امیر المؤمنین علیه السّلام از فرزندش حسن سؤال فرمود:

ای فرزند عقل چیست، فرمود: هر چه را که قلب نگهدارد، پرسیدند حزم کدام است، گفت: آنکه منتظر فرصت باشی و هر چه برای تو امکان بدست آوردن آن هست شتاب به خرج دهی، پرسیدند بزرگی کدام است گفت: تحمل زیان ها و بدست آوردن نیکی ها.

سؤال کرد: بخشندگی چیست گفت: کسی را که خواسته ای از تو دارد به خواسته­اش برسانی، و آنچه را به دست می­آوری ببخشی وبذل کنی، پرسید بخیل را تعریف کن، گفت:بخشش­های اندک را زیاده­روی دانستن و آنچه انفاق می­کنی را بیهوده هدر رفتن واز بین رفتن، پرسید سرقت کدام است، گفت: دنبال کارهای آسان رفتن و از کارهای کوچک جلوگیری کردن.

سؤال کرد تکلف کدام است، گفت: چنگ زدن به آنچه برای انسان قابل اطمینان نیست، و چشم­داشت، به چیزی که سودی ندارد، سؤال کرد جهل چیست، گفت: با شتاب از فرصت استفاده کردن قبل از اینکه دریابد آیا به آن کار خواهد رسید یا نه و یا پاسخی برای آن کارش دارد یا نه، چه نیکو می باشد سکوت در جاهائی که سکوت لازم است اگر چه آدمی فصیح باشد و نیکو سخن گوید.

بعد از آن علی علیه السّلام متوجه فرزندش حسین علیه السّلام شد و گفت: ای فرزند بزرگی و ریاست در چیست، گفت: نیکی کردن به خویشاوندان(1) و تحمل نمودن سختیها، پرسیدند: توانگری کدام است، گفت: آرزوهای کم و بسنده کردن به آن چه در دست هست، فرمودند: فقر چیست، گفت طمع و ناامیدی شدید.

پرسیدند دنائت و پستی چیست گفت: خود را از دیگران دور نگهداشتن و سودی به مردم نرسانیدن، سؤال کردند: بی عقل و کودنی چیست گفت: دشمنی با امیر خود کردن و عنادورزیدن با کسی که می تواند به تو سود و یا زیان برساند، در این هنگام علی علیه السّلام متوجه حارث اعور شدند و فرمودند: این حکمت ها را به فرزندان یاد دهید که به آنها عقل، دوراندیشی و تفکر را یاد می دهد.(2)

روایت15.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هفت نفرند که کارهای آنها تباه می شود، مرد حکیم و دانشمندی که علم زیاد دارد ولی معروف نیست و کسی او را نمی شناسد و حکیم و دانشمندی که اعمال هر دروغگو و فاسدی را توجیه می کند، مردی که خود را از اهل مکر و خیانت در آسایش می بیند و خود را از مکر آنان ایمن می داند.

رهبری که رحم ندارد و همه را آزار می دهد و ظلم و ستم می کند، مادری

ص: 194


1- . گفته می شود: أحش فلانا: او را برای جمع آوری علف یاری نمود، عن حاجته: برای تامین نیازش زود اقدام کرد،در منبع چاپی: «اصطناع العشیره» آمده که به معنای نیکی کردن به آن ها می باشد.
2- . معانی الاخبار: 401
«6»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا علیهما السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ(1) قَالَ نَزَلَتْ فِی النُّصَّابِ وَ الزَّیْدِیَّةِ وَ الْوَاقِفِیَّةِ مِنَ النُّصَّابِ (2).

«7»

کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَحَدٌ أَجْهَلَ مِنْهُمْ یَعْنِی الْعِجْلِیَّةَ إِنَّ فِی الْمُرْجِئَةِ فُتْیَا وَ عِلْماً وَ فِی الْخَوَارِجِ فُتْیَا وَ عِلْماً وَ مَا أَحَدٌ أَجْهَلَ مِنْهُمْ (3).

«8»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عُرِضَتْ لِی إِلَی رَبِّی تَعَالَی حَاجَةٌ فَهَجَرْتُ فِیهَا إِلَی الْمَسْجِدِ وَ کَذَلِکَ کُنْتُ أَفْعَلُ إِذَا عُرِضَتْ لِیَ الْحَاجَةُ فَبَیْنَا أَنَا أُصَلِّی فِی الرَّوْضَةِ إِذَا رَجُلٌ عَلَی رَأْسِی فَقُلْتُ مِمَّنِ الرَّجُلُ قَالَ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَالَ فَقُلْتُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ مِنْ أَسْلَمَ قَالَ قُلْتُ مِمَّنِ الرَّجُلُ قَالَ مِنَ الزَّیْدِیَّةِ قُلْتُ یَا أَخَا أَسْلَمَ مَنْ تَعْرِفُ مِنْهُمْ قَالَ أَعْرِفُ خَیْرَهُمْ وَ سَیِّدَهُمْ وَ أَفْضَلَهُمْ هَارُونَ بْنَ سَعْدٍ قَالَ قُلْتُ یَا أَخَا أَسْلَمَ رَأْسُ الْعِجْلِیَّةِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(4) وَ إِنَّمَا الزَّیْدِیُّ حَقّاً مُحَمَّدُ بْنُ سَالِمٍ بَیَّاعُ الْقَصَبِ (5).

«9»

کش، [رجال الکشی] سَعْدُ بْنُ صَبَّاحٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ سَعْدٍ الْجَلَّابِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ الْبُتْرِیَّةَ صَفٌّ وَاحِدٌ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ مَا أَعَزَّ اللَّهُ بِهِمْ دِیناً

ص: 180


1- 1. الغاشیة 2- 3.
2- 2. رجال الکشّیّ 199.
3- 3. رجال الکشّیّ 199.
4- 4. الأعراف: 152.
5- 5. رجال الکشّیّ ص 200، و فیه وهم و اختلال فراجع.

که به فرزندش توجه ندارد و در نزد او با شوهرش به معاشقه و مغازله می پردازد و یا با او هم بستر می گردد(1)، کسی که از حادثه ای ناراحت می گردد و زود برادران خود را سرزنش می کند و کسی که با برادرش دشمنی می نماید و با او مخاصمه و مجادله می کند.(2)

روایت16.

قصص الانبیاء: امام صادق علیه السّلام روایت می کند: نوح علیه السّلام بطرف الاغ آمد تا او را سوار کشتی کند، الاغ از سوار شدن امتناع کرد، شیطان هم خود را میان پای الاغ مخفی کرده بود، شیطان به او گفت برو او هم رفت و شیطان هم با او وارد کشتی شد.

شیطان به او گفت: ای نوح می خواهم دو خصلت به شما تعلیم دهم، نوح گفت: نیازی به تعلیم تو ندارم، ابلیس گفت: از حرص دوری کن که حرص آدم را از بهشت بیرون کرد و از حسد هم دست بردار که مرا از بهشت بیرون نمود، خداوند متعال به نوح وحی کرد این دو را از وی قبول کن اگر چه ملعون است.

روایت17.

قصص الانبیاء: از امام هادی علیه السّلام روایت می کند که فرمودند شیطان نزد نوح رفت و گفت: شما را حقی عظیم بر گردن من می باشد، اینک به نصیحت من گوش فرادار که من به تو خیانت نمی کنم، نوح از پذیرفتن سخنان او خودداری کرد، ولی خداوند به او وحی کرد که به سخنان او گوش فرادار و بنگر چه می گوید. نوح گفت: سخن بگو، شیطان گفت: هنگامی که مشاهده کنیم فرزند آدم بخیل یا حریص یا حسود یا ستمکار و یا عجول باشد زود او را مانند گوی می ربائیم، اگر این اخلاق در یک انسان جمع شوند ما او را شیطان رانده شده می دانیم.

نوح علیه السّلام گفت: آن احسانی که من به شما کردم چه بود که می خواهی آن را با نصیحت جبران کنی، شیطان گفت: تو بر مردم دنیا نفرین کردی و در یک لحظه همه آنها را وارد جهنم نمودی و من آسوده شدم، اگر این وضع پیش نمی آمد من باید سالها به آنان مشغول می شدم.

روایت18.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام از پدران بزرگوارشان روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: نیکی زودتر از هر چیز به انسان پاداش می رساند و بدی و ستم زود گریبان آدمی را می گیرد، عیب بزرگ برای آدمی آن است که خود چیزی را انجام دهد که از دیگران انجام آن را عیب می داند

ص: 195


1- . منظور از «سر» نزدیکی و معاشقه است، همانطور که خداوند می فرماید: «وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا»، اینطور گفته شده است.
2- . خصال 2: 5

وَ الْبُتْرِیَّةُ هُمْ أَصْحَابُ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ وَ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ وَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ وَ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ وَ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ وَ أبو [أَبِی] الْمِقْدَامِ ثَابِتٍ الْحَدَّادِ وَ هُمُ الَّذِینَ دَعَوْا إِلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ خَلَطُوهَا بِوَلَایَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ یُثْبِتُونَ لَهُمَا إِمَامَتَهُمَا وَ یُبْغِضُونَ عُثْمَانَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ وَ عَائِشَةَ وَ یَرَوْنَ الْخُرُوجَ مَعَ بُطُونِ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَذْهَبُونَ فِی ذَلِکَ إِلَی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُثْبِتُونَ لِکُلِّ مَنْ خَرَجَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عِنْدَ خُرُوجِهِ الْإِمَامَةَ(1).

«10»

دَلَائِلُ الْإِمَامَةِ لِلطَّبَرِیِّ الْإِمَامِیِّ، عَنْ حَسَنِ بْنِ مُعَاذٍ الرَّضَوِیِّ عَنْ لُوطِ بْنِ یَحْیَی الْأَزْدِیِّ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ زَیْدٍ الْوَاقِدِیِّ قَالَ: حَجَّ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ مَرْوَانَ سَنَةً مِنَ السِّنِینَ وَ کَانَ قَدْ حَجَّ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ وَ ابْنُهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَقَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ فِی بَعْضِ کَلَامِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً وَ أَکْرَمَنَا بِهِ فَنَحْنُ صَفْوَةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ عِبَادِهِ فَالسَّعِیدُ مَنِ اتَّبَعَنَا وَ الشَّقِیُّ مَنْ عَادَانَا وَ خَالَفَنَا وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ إِنَّهُ یَتَوَلَّانَا وَ هُوَ یُوَالِی أَعْدَاءَنَا وَ مَنْ یَلِیهِمْ مِنْ جُلَسَائِهِمْ وَ أَصْحَابِهِمْ أعداؤنا فَهُوَ لَمْ یَسْمَعْ کَلَامَ رَبِّنَا وَ لَمْ یَعْمَلْ بِهِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَأَخْبَرَ مُسَیْلَمَةُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ أَخَاهُ بِمَا سَمِعَ فَلَمْ یَعْرِضْ لَنَا حَتَّی انْصَرَفَ إِلَی دِمَشْقَ وَ انْصَرَفْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَنْفَذَ بَرِیداً إِلَی عَامِلِ الْمَدِینَةِ بِإِشْخَاصِ أَبِی وَ إِشْخَاصِی مَعَهُ فَأَشْخَصَنَا فَلَمَّا وَرَدْنَا دِمَشْقَ حَجَبَنَا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ أَذِنَ لَنَا فِی الْیَوْمِ الرَّابِعِ فَدَخَلْنَا وَ إِذَا هُوَ قَدْ قَعَدَ عَلَی سَرِیرِ الْمُلْکِ وَ جُنْدُهُ وَ خَاصَّتُهُ وُقُوفٌ عَلَی أَرْجُلِهِمُ سِمَاطَیْنِ مُتَسَلِّحَیْنِ وَ قَدْ نُصِبَ الْبُرْجَاسُ (2) حِذَاهُ وَ أَشْیَاخُ قَوْمِهِ یَرْمُونَ.

ص: 181


1- 1. رجال الکشّیّ ص 202.
2- 2. البرجاس: بالضم: غرض فی الهواء یرمی به و أظنه مولدا قاله الجوهریّ و قال فی برهان قاطع: البرجاس بضم الباء و سکون الجیم و الالف الممدودة: الغرض مطلقا کان فی الهواء، او منصوبا فی الأرض، و العرب تخصه بالأول و یسمی الثانی هدفا.

و یا مردم را از کاری سرزنش کند که خود توانائی ترک آن را ندارد و یا هم نشین خود را با سخنان زشت آزار دهد.(1)

روایت19.

محاسن: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کردند که آن جناب فرمودند: خداوند از نخست به شش چیز معصیت شده اند و آنها عبارتند از حب دنیا، حب ریاست، حب طعام، حب زنان، حب خواب و حب آسایش طلبی (راحت طلبی).(2)

روایت20.

محاسن: امام صادق علیه السّلام روایت می کند مردی از قبیله خثعم نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رت وگفت: منفورترین اعمال نزد خداوند کدام است؟ حضرت صل­الله علیه واله فرمودند:شرک به خدا مرد پرسید پس از آن چه چیزی است؟ حضرت صلی الله علیه واله فرمودند: بریدن پیمان خویشاوندی وقطع رحم مرد پرسید پس از آن چیست؟حضرت صلی­الله علیه واله فرمودند : دستور دادن به انجام منکرات ونهی از کارهای خوب ومعروف

روایت21.

تفسیر عیاشی: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: تورات نوشته شده هر کس صبح کند و در امور دنیا اندوهگین باشد با حکم خداوند مخالفت کرده و هر کس از مصیبتی که بر او فرود آمده شکایت کند مانند آن است که از خداوند شکایت کرده باشد. هر کس نزد توانگری برود و برای توانگریش او را احترام کند، خداوند یک سوم دین او را می برد و هر کس از مسلمانان و امت اسلامی که قرآن خوانده باشد و بعد وارد جهنم گردد، این گونه آدم در حقیقت آیات خداوند را بازیچه گرفته است ، هر کس در انجام کارهایش، مشورت نکند پشیمان می شود و فقر، مرگ بزرگ­تر می باشد.(3)

روایت22.

مجالس مفید: امام رضا علیه السّلام از پدران بزرگوارشان روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: در سه مورد از امت خود نگران می باشم، گمراه شدن بعد از شناخت، فتنه های گمراه کننده و شهوت های شکم و دامن.(4)

روایت23.

مجالس مفید: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند:

هنگامی که موسی بن عمران علیه السّلام نشسته بود ناگهان شیطان بر او ظاهر شد و کلاهی رنگارنگ بر سر داشت، هنگامی که به

ص: 196


1- . . ثواب الاعمال: 151.
2- . محاسن: 295
3- . تفسیر عیاشی 1: 120، بقره / 131
4- . مجالس مفید: 72

فَلَمَّا دَخَلْنَا وَ أَبِی أَمَامِی یَقْدُمُنِی عَلَیْهِ بَدَأَهُ وَ أَنَا خَلْفَهُ عَلَی یَدِ أَبِی (1)

حَتَّی حَاذَیْنَاهُ فَنَادَی أَبِی یَا مُحَمَّدُ ارْمِ مَعَ أَشْیَاخِ قَوْمِکَ الْغَرَضَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَهْتِکَ بِأَبِی وَ ظَنَّ أَنَّهُ یَقْصُرُ وَ یُخْطِئُ وَ لَا یُصِیبُ إِذَا رَمَی فَیَشْتَفِی مِنْهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ أَبِی قَدْ کَبِرْتُ عَنِ الرَّمْیِ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُعْفِیَنِی فَقَالَ وَ حَقِّ مَنْ أَعَزَّنَا بِدِینِهِ وَ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَا أُعْفِیکَ ثُمَّ أَوْمَی إِلَی شَیْخٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَنْ أَعْطِهِ قَوْسَکَ فَتَنَاوَلَ أَبِی عِنْدَ ذَلِکَ قَوْسَ الشَّیْخِ ثُمَّ تَنَاوَلَ مِنْهُ سَهْماً فَوَضَعَهُ فِی کَبِدِ الْقَوْسِ ثُمَّ انْتَزَعَ وَ رَمَی وَسَطَ الْغَرَضِ فَنَصَبَهُ فِیهِ ثُمَّ

رَمَی فِیهِ الثَّانِیَةَ فَشَقَّ فُوَاقَ سَهْمِهِ إِلَی نَصْلِهِ ثُمَّ تَابَعَ الرَّمْیَ حَتَّی شَقَّ تِسْعَةَ أَسْهُمٍ بَعْضُهَا فِی جَوْفِ بَعْضٍ وَ هِشَامٌ یَضْطَرِبُ فِی مَجْلِسِهِ فَلَمْ یَتَمَالَکْ أَنْ قَالَ أَجَدْتَ یَا بَا جَعْفَرٍ وَ أَنْتَ أَرْمَی الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ کَلَّا زَعَمْتَ أَنَّکَ قَدْ کَبِرْتَ عَنِ الرَّمْیِ ثُمَّ أَدْرَکَتْهُ نَدَامَةٌ عَلَی مَا قَالَ وَ کَانَ هِشَامٌ لَمْ یُکَنِّ أَحَداً قَبْلَ أَبِی وَ لَا بَعْدَهُ فِی خِلَافَتِهِ فَهَمَّ بِهِ وَ أَطْرَقَ إِطْرَاقَةً یَرْتَوِی فِیهِ رَأْیاً وَ أَبِی وَاقِفٌ بِحِذَاهُ مُوَاجِهاً لَهُ وَ أَنَا وَرَاءَ أَبِی فَلَمَّا طَالَ وُقُوفُنَا بَیْنَ یَدَیْهِ غَضِبَ أَبِی فَهَمَّ بِهِ وَ کَانَ أَبِی عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ السَّلَامُ إِذَا غَضِبَ نَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ نَظَرَ غَضْبَانَ یَتَبَیَّنُ لِلنَّاظِرِ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ فَلَمَّا نَظَرَ هِشَامٌ إِلَی ذَلِکَ مِنْ أَبِی قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ اصْعَدْ فَصَعِدَ أَبِی إِلَی سَرِیرِهِ وَ أَنَا أَتْبَعُهُ فَلَمَّا دَنَا مِنْ هِشَامٍ قَامَ إِلَیْهِ فَاعْتَنَقَهُ وَ أَقْعَدَهُ عَنْ یَمِینِهِ ثُمَّ اعْتَنَقَنِی وَ أَقْعَدَنِی عَنْ یَمِینِ أَبِی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَبِی بِوَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ لَا تَزَالُ الْعَرَبُ وَ الْعَجَمُ تَسُودُهَا قُرَیْشٌ مَا دَامَ فِیهِمْ مِثْلُکَ لِلَّهِ دَرُّکَ مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا الرَّمْیَ وَ فِی کَمْ تَعَلَّمْتَهُ فَقَالَ لَهُ أَبِی قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَهْلَ الْمَدِینَةِ یَتَعَاطَوْنَهُ فَتَعَاطَیْتُهُ أَیَّامَ حَدَاثَتِی ثُمَّ تَرَکْتُهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنِّی ذَلِکَ عُدْتُ فِیهِ فَقَالَ لَهُ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَذَا الرَّمْیِ قَطُّ مُنْذُ عَقَلْتُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ فِی الْأَرْضِ

ص: 182


1- 1. فی المصدر المطبوع: ما زال یستدنینا منه حتّی حاذیناه و جلسنا قلیلا فقال لابی: یا أبا جعفر لو رمیت مع اشیاخ قومک الغرض و انما أراد أن یضحک بأبی ظنا منه الخ. و هکذا بین النسختین اختلافات.

موسی نزدیک شد کلاه را از سر برداشت و بطرف او رفت و سلام کرد، موسی علیه السّلام از او پرسید شما که هستی گفت من شیطان می باشم.

موسی علیه السّلام گفت: خداوند تو را به خانه ات نرساند برای چه این جا آمده ای، گفت آمده ام به شما سلام کنم زیرا شما در نزد خداوند مقرب می باشی، موسی به او گفت: این کلاه چیست که بر سر نهاده ای، گفت دلهای فرزندان آدم را به این وسیله جلب می کنم، موسی گفت: به من بگو آن کدام گناه است که اگر فرزندان آدم مرتکب شوند تو بر آنها تسلط پیدا می کنی.

شیطان گفت: هر گاه از خود راضی شود و خودپسند باشد و اعمالش را زیاد بداند و گناهانش در نظرش کوچک جلوه نماید، بعد گفت: ای موسی من تو را به سه خصلت دعوت می کنم، نخست اینکه با زنی خلوت نکن، هر گاه مردی با زنی خلوت کند من هم آن جا می باشم.

دوم اینکه با خداوند عهد و پیمان برقرار مکن، هر گاه با خداوند عهد بستی من هم می آیم و تو را وسوسه می کنم که آن عهد را انجام ندهی، سوم اینکه هر گاه خواستی صدقه بدهی زود انجام بده و اگر تأخیر کنی من می آیم و نمی گذارم شما نیت خود را به مرحله اجرا در آوری، بعد از آن شیطان رفت و گفت وای بر من این سخنان را به موسی گفتم و او هم آنها را به فرزندان آدم یاد می دهد.(1)

روایت24.

مجالس مفید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: اعمال مردم تو را فریب ندهد و بدان که تو در گرو عمل خود می باشی، روزهای خود را به کارهای بیهوده تلف نکن، و اوقات خود را به بطالت تباه نگردان و بدان کسانی هستند که کارهایت را ضبط می کنند.

کارهای نیک را اگر چه کم باشند کم ندان که آنها روزی تو را خوشحال می کنند و کارهای بد را هم اندک تلقی نکن که روزی تو را بدحال می کنند، هر چه می توانی نیکی کن و من چیزی بهتر از نیکی ندیده ام و چه بسا یک کار نیک گناهان سابق را مورد رحمت قرار دهد.

خداوند متعال در قرآن مجید فرموده است «اِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری، لِلذَّاکِرِینَ»، {یعنی کارهای نیک کارهای بد را از بین می برند و اثرات آن را خنثی می کنند، ما این مطلب را برای کسانی که اهل تذکر و پند هستند یادآوری می کنیم.}(2)

روایت25.

اختصاص: : امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس باکی نداشته باشد چه می گوید ویا در باره او چه می گویند باشیطان شریک شده است، هر کس با محبت حرام و شهوت زنا خو بگیرد و دلبستگی به آن پیدا کند،

ص: 197


1- . مجالس مفید: 101
2- . مجالس مفید: 116، و مشابه آن در ص 50.

أَحَداً یَرْمِی مِثْلَ هَذَا الرَّمْیِ أَیْنَ رَمْیُ جَعْفَرٍ مِنْ رَمْیِکَ فَقَالَ إِنَّا نَحْنُ نَتَوَارَثُ الْکَمَالَ وَ التَّمَامَ وَ الدِّینَ إِذْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ فِی قَوْلِهِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً(1) وَ الْأَرْضُ لَا تَخْلُو مِمَّنْ یَکْمُلُ هَذِهِ الْأُمُورَ الَّتِی یَقْصُرُ عَنْهَا غَیْرُنَا قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنْ أَبِی انْقَلَبَتْ عَیْنُهُ الْیُمْنَی فَاحْوَلَّتْ وَ احْمَرَّ وَجْهُهُ وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَامَةَ غَضَبِهِ إِذَا غَضِبَ ثُمَّ أَطْرَقَ هُنَیْهَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ لِأَبِی أَ لَسْنَا بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ نَسَبُنَا وَ نَسَبُکُمْ وَاحِدٌ فَقَالَ أَبِی نَحْنُ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَصَّنَا مِنْ مَکْنُونِ سِرِّهِ وَ خَالِصِ عِلْمِهِ بِمَا لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً غَیْرَنَا فَقَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِنْ شَجَرَةِ عَبْدِ مَنَافٍ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً أَبْیَضِهَا وَ أَسْوَدِهَا وَ أَحْمَرِهَا مِنْ أَیْنَ وَرِثْتُمْ مَا لَیْسَ لِغَیْرِکُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ مَبْعُوثٌ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (2) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَمِنْ أَیْنَ وَرِثْتُمْ هَذَا الْعِلْمَ وَ لَیْسَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ نَبِیٌّ وَ لَا أَنْتُمْ أَنْبِیَاءُ فَقَالَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ (3) فَالَّذِی أَبْدَاهُ فَهُوَ لِلنَّاسِ کَافَّةً وَ الَّذِی لَمْ یُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَهُ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یَخُصَّنَا بِهِ مِنْ دُونِ غَیْرِنَا فَلِذَلِکَ کَانَ یُنَاجِی أَخَاهُ عَلِیّاً مِنْ دُونِ أَصْحَابِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ بِذَلِکَ قرآن [قُرْآناً] فِی قَوْلِهِ وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ(4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهَا أُذُنَکَ یَا عَلِیُّ فَلِذَلِکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِالْکُوفَةِ عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ خَصَّهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکْنُونِ سِرِّهِ فَکَمَا خَصَّ اللَّهُ أَکْرَمَ الْخَلْقِ عَلَیْهِ کَذَلِکَ خَصَّ نَبِیُّهُ أَخَاهُ عَلِیّاً مِنْ مَکْنُونِ سِرِّهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا لَمْ یَخُصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ قَوْمِهِ حَتَّی صَارَ إِلَیْنَا فَتَوَارَثْنَا مِنْ دُونِ أَهْلِهَا فَقَالَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ إِنَّ عَلِیّاً کَانَ یَدَّعِی عِلْمَ الْغَیْبِ وَ اللَّهُ لَمْ یُطْلِعْ

ص: 183


1- 1. المائدة: 3.
2- 2. النمل: 75، و المصدر خال من ذکر الآیة و سیأتی.
3- 3. القیامة: 16.
4- 4. الحاقّة: 12.

شریک شیطان است.

سپس فرمودند: ولد الزنا نشانه­هایی دارد یکی آنکه دشمن ما اهل بیت می باشد، دوم اینکه به گناهی وکار حرامی که خودش نیز از آن راه به وجود آمده، گرایش پیدا می­کند ، سوم احکام دین را سبک می شمارد، چهارم نزد مردم و در برخورد با ایشان به بدی رفتار می­کند،و کسی با برادران خویش به بدی رفتار نمی­کند مگر اینکه زنازاده باشد ویا اینکه نطفه­اش درزمانی بسته شده، که مادرش در حال حیض باشد.(1)

روایت26.

نوادر راوندی: امام کاظم و او از پدران بزرگوارشان علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: ایمان ندارد کسی که امانت ندارد، دین ندارد کسی که عهد و پیمان نمی شناسد، و نماز ندارد کسی که رکوع و سجود نماز را نیکو ادا نکند.(2)

و در همین سند نقل شده است: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: سزاوار نیست که دوستان خداوند آنها که اهل آخرت هستند و برای آن جهان سعی و کوشش می کنند دوستان شیطان باشند و با اهل دنیا که همه کوشش خود را برای مال و منال این جهان صرف می کنند دوستی نمایند.(3)

بعد از آن فرمودند:بد گروهی هستند، آن قومی که امر به معروف ونهی از منکر نمی­کنند، وای بر گروهی که آمران به معروف و نهی کنندگان از منکر را از خود دور ساخته و به آن­ها اهانت می­کنند، بد هستند آنهائی که برای بسط عدالت قیام نمی کنند و چه بد قومی هستند کسانی که ، دعوت کنندگان به عدالت میان مردم را می کشند.(4)

وای بر کسانی که از امام خود در غیر از طاعت خدا پیروی می­کنند ، و بد هستند آنهائی که دنیا را بر دین و آخرت مقدم می دارند و بد می باشند آنهائی که حرام را حلال می دانند و شهوت را با شبهات در هم می آمیزند، گفته شد: یا رسول اللَّه کدام یک از مؤمنان زرنگ تر هستند، فرمود: آنهائی که بیشتر یاد مرگ می کنند و بهترین توشه را برای خود را آماده می نمایند، آن ها زیرکان به حساب می آیند.(5)

روایت27.

الدره الباهره: امام صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند شش گروه را به شش گناه هلاک می کند: امراء و حکام را به ظلم، عرب را به تعصب، مالکان را به تکبر، بازرگانان را به خیانت، روستائیان را به

ص: 198


1- . اختصاص: 219، حدیث مشابه آن در معانی الاخبار: 113
2- . نوادر راوندی: 5
3- . عبارت هایی که بین [ ] آمده است، از منبع بر آن افزوده ایم.
4- . در منبع آمده: بد قومی هستند آن ها که طلاق نزد آن ها مطمئن تر از پیمان خدای متعال است.
5- . نوادر راوندی: 29

عَلَی غَیْبِهِ أَحَداً فَمِنْ أَیْنَ ادَّعَی ذَلِکَ فَقَالَ أَبِی إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ کِتَاباً بَیَّنَ فِیهِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی قَوْلِهِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ(1) وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ وَ فِی قَوْلِهِ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ (2) وَ فِی قَوْلِهِ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(3) وَ فِی قَوْلِهِ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ (4) وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ علیه السلام أَنْ لَا یَبْقَی فِی غَیْبِهِ وَ سِرِّهِ وَ مَکْنُونِ عِلْمِهِ شَیْ ءٌ إِلَّا یُنَاجِی بِهِ عَلِیّاً فَأَمَرَهُ أَنْ یُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ مِنْ بَعْدِهِ وَ یَتَوَلَّی غُسْلَهُ وَ تَکْفِینَهُ وَ تَحْنِیطَهُ مِنْ دُونِ قَوْمِهِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ حَرَامٌ عَلَی أَصْحَابِی وَ أَهْلِی أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی عَوْرَتِی غَیْرَ أَخِی عَلِیٍّ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ لَهُ مَا لِی وَ عَلَیْهِ مَا عَلَیَّ وَ هُوَ قَاضِی دَیْنِی وَ مُنْجِزُ مَوْعِدِی.

ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یُقَاتِلُ عَلَی تَأْوِیلِ الْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ أَحَدٍ تَأْوِیلُ الْقُرْآنِ بِکَمَالِهِ وَ تَمَامِهِ إِلَّا عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لِذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ أَقْضَاکُمْ عَلِیٌّ أَیْ هُوَ قَاضِیکُمْ وَ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ یَشْهَدُ لَهُ عُمَرُ وَ یَجْحَدُ غَیْرُهُ فَأَطْرَقَ هِشَامٌ طَوِیلًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ سَلْ حَاجَتَکَ فَقَالَ خَلَّفْتُ أَهْلِی وَ عِیَالِی مُسْتَوْحِشِینَ لِخُرُوجِی فَقَالَ قَدْ آمَنَ اللَّهُ وَحْشَتَهُمْ بِرُجُوعِکَ إِلَیْهِمْ وَ لَا تُقِمْ أَکْثَرَ مِنْ یَوْمِکَ فَاعْتَنَقَهُ أَبِی وَ دَعَا لَهُ وَ وَدَّعَهُ وَ فَعَلْتُ أَنَا کَفِعْلِ أَبِی ثُمَّ نَهَضَ وَ نَهَضْتُ مَعَهُ وَ خَرَجْنَا إِلَی بَابِهِ وَ إِذَا مَیْدَانٌ بِبَابِهِ وَ فِی آخِرِ الْمَیْدَانِ أُنَاسٌ قُعُودٌ عَدَدٌ کَثِیرٌ.

ص: 184


1- 1. النحل: 89، و ذیلها:« وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» و فی سورة آل عمران:« هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ» و لعله سقط ذیل الأولی و صدر الثانیة.
2- 2. یس: 12.
3- 3. الأنعام: 38.
4- 4. النمل: 75.

جهالت و فقهاء را به حسد.

- امام ابو الحسن سوم علیه السّلام فرمود: حسد نیکی ها را نابود می کند، شوخی دشمنی می آورد، خودخواهی آدمی را از طلب علم باز می دارد(1) و حق دیگران را ناچیز می شمارد و موجب نادانی می شود، بخل زشت ترین اخلاق بشمار می رود، و طمع خوی بدی محسوب می گردد.

روایت28.

نهج البلاغه: علی علیه السّلام فرمودند: شگفت دارم از بخیل به خاطر فرار از فقر شتابان گرفتار فقر می گردد و از ثروتی که بطرف او می آید محروم می شود، او در دنیا مانند فقراء زندگی می کند ولی در آخرت مانند توانگران محاسبه می شود.

در عجب هستم از کسی که تکبر می کند در حالی که دیروز نطفه بود و فردا بصورت مرداری خواهد آمد و در شگفت می باشم از کسی که در خدا شک می کند، در حالی که مخلوقات خدا را مشاهده می نماید و در عجب هستم از کسی که مرگ فراموش می کند در حالی که مردن مردم را می نگرد و تعجب دارم از کسی که برخاستن دوباره مردگان را انکار می­کند در حالی که خلقت اولی آن­ها را(از هیچ) باور داردو در شگفت هستم از کسی که دنیای فانی را آباد می کند ولی آخرت را وامی گذارد.(2)

روایت29.

عده الداعی: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: از پر خوری دوری کنید که به سبب زیاده­ها وپرخوری آن دل را مسموم می کند و اعضاء و جوارح آدمی را از عبادت سست می نماید و گوشها را از شنیدن مواعظ سودمند کر می گرداند و از زیادی نگاه کردن به جلوه­ها وزیبایی­های دنیا، خودداری نمائید که آن بذر هوی را در دلها می افشاند و ایجاد غفلت می کند.

از طمع خودداری نمائید و آن را شعار خود قرار ندهید که طمع دل ها را حریص می گرداند و آنها را به گرایش های دنیائی مهر می کند و بدانید که طمع کلید هر گناه و معصیتی می باشد و منشأ همه لغزشها است و طمع موجب می شود که همه کارهای نیک انسان اثر خود را از دست بدهد و آدمی را بی مزد و اجر قرار دهد.(3)

روایت30.

نهج البلاغه: علی علیه السّلام در پاسخ مردی که از آن حضرت درخواست کردند او را موعظه کند فرمود: از کسانی مباش که بدون عمل انتظار بهره مندی از نعمت­های آخرت دارند و با آرزوی دراز، امیدوار توبه و بازگشت به سوی خدا می باشند در دنیا مانند زاهدان سخن می گویند ولی در عمل مثل طالبان دنیا کار می کنند اگر به مال دنیا برسند سیر نمی گردند و اگر آنها را منع کنند

ص: 199


1- . غمط الناس: - بر وزن ضرب و علم – او را کوچک و خوار شمرد و تحقیر کرد؛ العافیه: شکر آن را به جا نمی آورد؛ و النعمه: کفران نعمت کردن و کوچک شمردن آن؛ غمط الحق – بر وزن علم – حق را نپذیرفت؛ می گویند: بدترین چیزی که دست ها از آن استقبال می کنند، تحقیرکردن وخوار شمردن و بهترین چیزی که در میان همه پسندیده ومقبول است گشاده رویی است
2- . نهج البلاغه 2: 272، حکمت 126
3- . عده الداعی: 236

قَالَ أَبِی مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ الْحُجَّابُ هَؤُلَاءِ الْقِسِّیسُونَ وَ الرُّهْبَانُ وَ هَذَا عَالِمٌ لَهُمْ یَقْعُدُ إِلَیْهِمْ فِی کُلِّ سَنَةٍ یَوْماً وَاحِداً یَسْتَفْتُونَهُ فَیُفْتِیهِمْ فَلَفَّ أَبِی عِنْدَ ذَلِکَ رَأْسَهُ بِفَاضِلِ رِدَائِهِ وَ فَعَلْتُ أَنَا فِعْلَ أَبِی فَأَقْبَلَ نَحْوَهُمْ حَتَّی قَعَدَ نَحْوَهُمْ وَ قَعَدْتُ وَرَاءَ أَبِی وَ رُفِعَ ذَلِکَ فِی الْخَبَرِ إِلَی هِشَامٍ فَأَمَرَ بَعْضَ غِلْمَانِهِ أَنْ یَحْضُرَ الْمَوْضِعَ فَیَنْظُرَ مَا یَصْنَعُ أَبِی فَأَقْبَلَ وَ أَقْبَلَ عَدَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَحَاطُوا بِنَا وَ أَقْبَلَ عَالِمُ النَّصَارَی وَ قَدْ شَدَّ حَاجِبَیْهِ بِحَرِیرَةٍ صَفْرَاءَ حَتَّی تَوَسَّطَنَا فَقَامَ إِلَیْهِ جَمِیعُ الْقِسِّیسِینَ وَ الرُّهْبَانِ مُسَلِّمِینَ عَلَیْهِ فَجَاءَ إِلَی صَدْرِ الْمَجْلِسِ فَقَعَدَ فِیهِ وَ أَحَاطَ بِهِ أَصْحَابُهُ وَ أَبِی وَ أَنَا بَیْنَهُمْ فَأَدَارَ نَظَرَهُ ثُمَّ قَالَ لِأَبِی أَ مِنَّا أَمْ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ فَقَالَ أَبِی بَلْ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَنْتَ مِنْ عُلَمَائِهَا أَمْ مِنْ جُهَّالِهَا فَقَالَ لَهُ أَبِی لَسْتُ مِنْ جُهَّالِهَا فَاضْطَرَبَ اضْطِرَاباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ لَهُ أَسْأَلُکَ فَقَالَ لَهُ أَبِی سَلْ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ ادَّعَیْتُمْ أَنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَطْعَمُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ لَا یُحْدِثُونَ وَ لَا یَبُولُونَ وَ مَا الدَّلِیلُ فِیمَا تَدَّعُونَهُ مِنْ شَاهِدٍ لَا یُجْهَلُ فَقَالَ لَهُ أَبِی دَلِیلُ مَا نَدَّعِی مِنْ شَاهِدٍ لَا یُجْهَلُ الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَطْعَمُ وَ لَا یُحْدِثُ قَالَ فَاضْطَرَبَ

النَّصْرَانِیُّ اضْطِرَاباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ کَلَّا زَعَمْتَ أَنَّکَ لَسْتَ مِنْ عُلَمَائِهَا فَقَالَ لَهُ أَبِی وَ لَا مِنْ جُهَّالِهَا(1)

وَ أَصْحَابُ هِشَامٍ یَسْمَعُونَ ذَلِکَ فَقَالَ لِأَبِی أَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ أُخْرَی فَقَالَ لَهُ أَبِی سَلْ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ ادَّعَیْتُمْ أَنَّ فَاکِهَةَ الْجَنَّةِ أَبَداً غَضَّةٌ طَرِیَّةٌ مَوْجُودَةٌ غَیْرُ مَعْدُومَةٍ عِنْدَ جَمِیعِ أَهْلِ الْجَنَّةِ لَا تَنْقَطِعُ وَ مَا الدَّلِیلُ فِیمَا تَدَّعُونَهُ مِنْ شَاهِدٍ لَا یُجْهَلُ فَقَالَ لَهُ أَبِی دَلِیلُ مَا نَدَّعِی أَنَّ قُرْآنَنَا(2) أَبَداً غَضٌّ طَرِیٌّ مَوْجُودٌ غَیْرُ مَعْدُومٍ عِنْدَ جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ لَا یَنْقَطِعُ فَاضْطَرَبَ اضْطِرَاباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ کَلَّا زَعَمْتَ أَنَّکَ لَسْتَ مِنْ عُلَمَائِهَا فَقَالَ لَهُ أَبِی وَ لَا مِنْ جُهَّالِهَا فَقَالَ أَسْأَلُکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَهُ سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ

ص: 185


1- 1. فی المصدر: فقال أبی: قلت لست من جهالها: و هکذا فیما یأتی.
2- 2. فی المصدر: الفرات.

قناعت نمی­ورزد.

از آن چه به آنها داده شده، نمی توانند سپاسگزاری کنند و همواره در فکر آن است که باز به او بدهند، مردم را (از روی آوردن به بدی­ها ودنیا­)نهی می کنند ولی خودش ترک نمی­کند، امر به کارهای نیک می نمایند ولی خود کار نیک به جای نمی آورند، افراد درست­کارو صالح را دوست می دارد ولی کارهای آنها را انجام نمی دهد و از بدکاران وگناه­کاران نفرت دارد در حالی که خودش یکی از ایشان است

بخاطر گناهان زیاد از مرگ می ترسد ولی باز کارهائی می کند که بخاطر آنها از مرگ هراس دارد.

اگر بیمار گردد از کارها پشیمان می شود و هر گاه بهبودی یابد، باز به لهویات مشغول می گردد و هنگامی که حالش خوب است خودپسندی می کند و هر گاه گرفتار شود ناامید می شود.

اگر به مصیبتی گرفتار شود مانند فرد مضطر وناچار دعا می کند و اگر وسعت و فراخی او را دریابد فریب می خورد و روی از حق بر می گرداند، ظن و گمان بر نفس او غلبه می کنند، ولی یقین نمی تواند او را مغلوب سازد(براساس حقی که بدان یقین دارد عمل نمی­کندو آنها را نادیده می­گیرد) و یا بتواند به یقین خود عمل کند.

اگر کسی گناه کوچک­ترین گناهی انجام دهد از او دوری می­کند ، و انتظار دارد در مقابل رفتارش بیشتر از انچه سزاورا است بهره­مند گردد(هم از طرف خدا وهم احترام و..مردم) ، اگر بی نیاز شود شربه پا می­کند و فتنه انگیزی می نماید و اگر فقیر گردد مأیوس می شود و سستی می کند، هر گاه بخواهد کاری کند آن را ناتمام می گذارد و هر گاه چیزی می خواهد اصرار می نماید، اگر شهوتی برایش پیش آید نافرمانی می کند و در توبه تأخیر می نماید .

اگر غم و اندوهی او را فرا گیرد از جاده حق خارج می شود، مواضع عبرت را شرح می دهد ولی خود عبرت نمی گیرد، همواره مردم را موعظه می کند ولی خود موعظه قبول نمی کند، در گفتار همیشه کارهایش را بزرگ­نمایی می­کند ولی خود در عمل اندک کار می کند، در به دست آوردن دنیای فانی رقابت می­کند، ولی در آنچه باقی می ماند مسامحه می کند و به آن اهمیت نمی دهد.سودها را زیان می داند و زیان ها را سود تلقی می کند،

از مرگ می ترسد و قبل از اینکه فرصت از دستش برود، کار نیک نمی کند، اگر دیگری گناه کند آن را بزرگ می شمارد، در حالی که خودش گناه­هان بزرگ­تری مرتکب می­شود وآن­ را کوچک می­شمرد، کار نیک خود را بسیار زیاد وبزرگ می شمرد در حالی که همان کار نیک، اگر از دیگران سر بزند آن را ناچیز وکوچک می داند. او همواره از مردم عیب جوئی می کند ولی از خود تمجید وآن­چه را در باطنش نیست به خود نسبت می­دهد.

مجالس لهو با توانگران نزد او محبوب تر از مجالس ذکرپرودگار با فقراء می باشد، حق خود را از دیگران مطالبه می کند ولی حق دیگران را نمی دهد، مردم را ارشاد می کند ولی خود راه غلط می رود، مردم از او اطاعت می کنند ولی او نافرمانی می کند از مردم می خواهد با او وفا کنند ولی خود وفا ندارد،از مردم می­ترسد ولی این ترس وفروتنی­اش برای رضای خداوند نیست، و او درمیان مردم از خداوند ترس نداشته ودر مقابل او خاضع وخاشع نیست.

سید رضی رضی الله عنه می گوید: اگر در این کتاب شریف جز این سخن وجود نداشت، این پندی شفا بخش و حکمتی عمیق بود که بصیرت بینا و عبرت اندیشمند را کفایت می کرد.(1)

روایت31.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدران بزرگوارشان علیهم السلام

ص: 200


1- . نهج البلاغه، حکمت 150

الدُّنْیَا لَیْسَتْ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ لَا مِنْ سَاعَاتِ النَّهَارِ فَقَالَ لَهُ أَبِی هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ یَهْدَأُ فِیهَا الْمُبْتَلَی وَ یَرْقُدُ فِیهَا السَّاهِرُ وَ یُفِیقُ الْمُغْمَی عَلَیْهِ جَعَلَهَا اللَّهُ فِی الدُّنْیَا رَغْبَةً لِلرَّاغِبِینَ وَ فِی الْآخِرَةِ لِلْعَامِلِینَ لَهَا وَ دَلِیلًا وَاضِحاً وَ حِجَاباً بَالِغاً عَلَی الْجَاحِدِینَ الْمُنْکِرِینَ التَّارِکِینَ لَهَا قَالَ فَصَاحَ النَّصْرَانِیُّ صَیْحَةً ثُمَّ قَالَ بَقِیَتْ مَسْأَلَةٌ وَاحِدَةٌ وَ اللَّهِ لَأَسْأَلَنَّکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ لَا تَهْتَدِی إِلَی الْجَوَابِ عَنْهَا أَبَداً فَأَسْأَلُکَ فَقَالَ لَهُ أَبِی سَلْ فَإِنَّکَ حَانِثٌ فِی یَمِینِکَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ مَوْلُودَیْنِ وُلِدَا فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ وَ مَاتَا فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ عُمْرُ أَحَدِهِمَا خَمْسُونَ وَ مِائَةُ سَنَةٍ وَ الْآخَرِ خَمْسُونَ سَنَةً فِی دَارِ الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ أَبِی ذَلِکَ عُزَیْرٌ وَ عَزْرَةُ وُلِدَا فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَلَمَّا بَلَغَا مَبْلَغَ الرِّجَالِ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ عَاماً مَرَّ عُزَیْرٌ عَلَی حِمَارِهِ رَاکِباً عَلَی قَرْیَةٍ بِأَنْطَاکِیَةَ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها فَقَالَ أَنَّی یُحْیِی اللَّهُ هَذِهِ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ قَدْ کَانَ اصْطَفَاهُ وَ هَدَاهُ فَلَمَّا قَالَ ذَلِکَ الْقَوْلَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ سَخَطاً عَلَیْهِ بِمَا قَالَ ثُمَّ بَعَثَهُ عَلَی حِمَارِهِ بِعَیْنِهِ وَ طَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَعَادَ إِلَی دَارِهِ وَ عَزْرَةُ أَخُوهُ لَا یَعْرِفُهُ فَاسْتَضَافَهُ فَأَضَافَهُ وَ بَعَثَ إِلَی وُلْدِ عَزْرَةَ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ وَ قَدْ شَاخُوا وَ عُزَیْرٌ شَابٌّ فِی سِنِّ ابْنِ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً فَلَمْ یَزَلْ عُزَیْرٌ یَذْکُرُ أَخَاهُ وَ وُلْدَهُ وَ قَدْ شَاخُوا وَ هُمْ یَذْکُرُونَ مَا یُذَکِّرُهُمْ وَ یَقُولُونَ مَا أَعْلَمَکَ بِأَمْرٍ قَدْ مَضَتْ عَلَیْهِ السِّنُونَ وَ الشُّهُورُ وَ یَقُولُ لَهُ عَزْرَةُ وَ هُوَ شَیْخٌ ابْنُ مِائَةٍ وَ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً مَا رَأَیْتُ شَابّاً فِی سِنِّ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً أَعْلَمَ بِمَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَخِی عُزَیْرٍ أَیَّامَ شَبَابِی مِنْکَ فَمِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ أَنْتَ أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ عُزَیْرٌ لِأَخِیهِ عَزْرَةَ أَنَا عُزَیْرٌ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیَّ بِقَوْلٍ قُلْتُهُ بَعْدَ أَنِ اصْطَفَانِی وَ هَدَانِی فَأَمَاتَنِی مِائَةَ سَنَةٍ ثُمَّ بَعَثَنِی لِیَزْدَادُوا بِذَلِکَ یَقِیناً أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هَا هُوَ هَذَا حِمَارِی وَ طَعَامِی وَ شَرَابِیَ الَّذِی خَرَجْتُ بِهِ مِنْ عِنْدِکُمْ أَعَادَهُ اللَّهُ لِی کَمَا کَانَ یُعِیدُهَا فَأَیْقَنُوا فَأَعَاشَهُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ وَ أَخَاهُ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ.

ص: 186

علی علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برای ما خطبه خواندند و در خطبه خود فرمودند: ای مردم مرگ با سرعت می رسد و کسی توانائی ندارد آن را از آمدن باز دارد، بعد از مرگ یا سعادت است و یا شقاوت(1)،

مرگ با آن چه همراه دارد رسیده، مرگ مژده بشارت و آسایش برای اهل آخرت می باشد، کسانی که در دنیا برای آخرت که خانه زندگی و جاودانی می باشد کار کردند و برای آن جهان زاد و توشه تهیه نمودند، ولی برای آنهائی که در دنیا برای دنیا کار کردند و سعی و کوشش خود را برای زندگی در جهان فانی بکار بردند زیان کاری و خسران و وبال می آورد و آن ها در روز قیامت سودی نخواهند داشت و گرفتار خسران و عذاب خواهند شد.

بسیار بد است حال بنده ای که دارای دو رو باشد، از یک طرف به سخنان شما توجه کند و از طرفی دیگر به شما پشت نماید، اگر به برادر مسلمانش خیر وخوبی برسد، بر او حسد می برد و اگر برایش ناراحتی پیش بیاید، یاریش نمی­کند و خوارش می­سازد چه اندازه ناخوشایند است، بنده ای که اول آن نطفه و پایان او مرداری گندیده خواهد بود و بعد هم نمی داند بر سر او چه خواهد آمد.

بد بنده ای است که برای عبادت خلق شده ولی دنیای فانی او را به خود مشغول کرده و از آخرت باز داشته(2) و در پایان او را به شقاوت و بدبختی کشانیده است، چه بد بندگانی هستند که خود را بزرگ می دانند و تکبر می کنند و خداوند بزرگ را فراموش می نمایند.

چه بد بندگانی می باشند آنهائی که سرکشی می کنند و ظلم و فساد را مرتکب می شوند و از خداوندی که از همگان برتر است فراموش می کنند، چه بد بندگانی هستند آنهائی که هوای نفس­شان، آنان را فریب داده و پیروی از نفس خوار وذلیل­شان ساخته است و چه بد بندگانی می باشند آن کسانی که طمع دارند و آن طمع آنها را به زشتی و پلیدی می کشاند.(3)

ص: 201


1- . الموته: مرگ، اخص از موت است. الموته دوم برای تاکید بوده و نصب آن ها به تقدیر «اتقوا» و مانند آن است، در عبارت ««الوحیة الوحیة» نیز به همین صورت، صفت برای موته می باشد. موت وحی: مرگ سریع. عبارت «لاردة» یعنی: پس از آن نه بازگشتی است تا شقی سعادت را دریابد، و نه سعادتمند بر سعادت خود بیفزاید، بلکه هنگامی که مرگ فرا برسد، یا سعادت در راه است و یا شقاوت. عبارت «مرگ با آن چه همراه دارد رسیده» تا آخر جمله، جزئیات شرح این سعادت است. عبارت «مرگ با آن چه همراه دارد رسیده: پیشامد بد و زیان ناخوشایند»، اشاره به قیامت دارد که باطلان زیان می کنند، همانطور که خدای متعال می فرماید: ««تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ» نازعات / 12.
2- . در منبع این عبارت اضافه شده است: فاز بالرغبه العاجله، یعنی خواسته های دنیوی را به دست آورد.
3- . نوادر راوندی: 22، الطبع (با حرکت): آلودگی، عبارت «چه بسا طمعی که به آلودگی بینجامد». می گویند: آلودگی شدید ولکه دارشدن و سنگ­دلی که باعث زشتی وآب­رو ریزی وننگ و.. می­شود وهر گاه بر وزن «کتف»، آید ، وصف قرار می­گیرد ؛ می گویند: «هوطبع طمع،»، یعنی آب رو ریزی که شخص از بدی آن شرمی ندارد.

فَنَهَضَ عَالِمُ النَّصَارَی عِنْدَ ذَلِکَ قَائِماً وَ قَامَ النَّصَارَی عَلَی أَرْجُلِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ عَالِمُهُمْ جِئْتُمُونِی بِأَعْلَمَ مِنِّی وَ أَقْعَدْتُمُوهُ مَعَکُمْ حَتَّی یَهْتِکَنِی وَ یَفْضَحَنِی وَ یَعْلَمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّ لَهُمْ مَنْ أَحَاطَ بِعُلُومِنَا وَ عِنْدَهُ مَا لَیْسَ عِنْدَنَا لَا وَ اللَّهِ لَا کَلَّمْتُکُمْ مِنْ رَأْسِی کَلِمَةً وَ لَا قَعَدْتُ لَکُمْ إِنْ عِشْتُ سَنَةً فَتَفَرَّقُوا وَ أَبِی قَاعِدٌ مَکَانَهُ وَ أَنَا مَعَهُ وَ رُفِعَ ذَلِکَ الْخَبَرُ إِلَی هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ فَلَمَّا تَفَرَّقَ النَّاسُ نَهَضَ أَبِی وَ انْصَرَفَ إِلَی الْمَنْزِلِ الَّذِی کُنَّا فِیهِ فَوَافَانَا رَسُولُ هِشَامٍ بِالْجَائِزَةِ وَ أَمَرَنَا أَنْ نَنْصَرِفَ إِلَی الْمَدِینَةِ مِنْ سَاعَتِنَا وَ لَا نَحْتَبِسَ لِأَنَّ

النَّاسَ مَاجُوا وَ خَاضُوا فِیمَا جَرَی بَیْنَ أَبِی وَ بَیْنَ عَالِمِ النَّصَارَی فَرَکِبْنَا دَوَابَّنَا مُنْصَرِفَیْنَ وَ قَدْ سَبَقَنَا بَرِیدٌ مِنْ عِنْدِ هِشَامٍ إِلَی عَامِلِ مَدْیَنَ عَلَی طَرِیقِنَا إِلَی الْمَدِینَةِ أَنَّ ابْنَیْ أَبِی تُرَابٍ السَّاحِرَیْنِ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْکَذَّابَیْنِ بَلْ هُوَ الْکَذَّابُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِیمَا یُظْهِرَانِ مِنَ الْإِسْلَامِ وَرَدَا عَلَیَّ فَلَمَّا صَرَفْتُهُمَا إِلَی الْمَدِینَةِ مَالا إِلَی الْقِسِّیسِینَ وَ الرُّهْبَانِ مِنْ کُفَّارِ النَّصَارَی وَ تَقَرَّبَا إِلَیْهِمْ بِالنَّصْرَانِیَّةِ فَکَرِهْتُ أَنْ أَنْکُلَ بِهِمَا لِقَرَابَتِهِمَا فَإِذَا قَرَأْتَ کِتَابِی هَذَا فَنَادِ فِی النَّاسِ بَرِئَتِ الذِّمَّةُ مِمَّنْ یُشَارِیهِمْ أَوْ یُبَایِعُهُمْ أَوْ یُصَافِحُهُمْ أَوْ یُسلِّمُ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمَا قَدِ ارْتَدَّا عَنِ الْإِسْلَامِ وَ رَأَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَقْتُلَهُمَا وَ دَوَابَّهُمَا وَ غِلْمَانَهُمَا وَ مَنْ مَعَهُمَا أَشَرَّ قَتْلَةٍ قَالَ فَوَرَدَ الْبَرِیدُ إِلَی مَدِینَةِ مَدْیَنَ فَلَمَّا شَارَفْنَا مَدِینَةَ مَدْیَنَ قَدَّمَ أَبِی غِلْمَانَهُ لِیَرْتَادُوا لَهُ مَنْزِلًا وَ یَشْتَرُوا لِدَوَابِّنَا عَلَفاً وَ لَنَا طَعَاماً فَلَمَّا قَرُبَ غِلْمَانُنَا مِنْ بَابِ الْمَدِینَةِ أَغْلَقُوا الْبَابَ فِی وُجُوهِنَا وَ شَتَمُونَا وَ ذَکَرُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَالُوا لَا نُزُولَ لَکُمْ عِنْدَنَا وَ لَا شِرَی وَ لَا بَیْعَ یَا کُفَّارُ یَا مُشْرِکِینَ یَا مُرْتَدِّینَ یَا کَذَّابِینَ یَا شَرَّ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ فَوَقَفَ غِلْمَانُنَا عَلَی الْبَابِ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَیْهِمْ فَکَلَّمَهُمْ أَبِی وَ لَیَّنَ لَهُمُ الْقَوْلَ وَ قَالَ لَهُمُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَغْلَطُونَ فَلَسْنَا کَمَا بَلَغَکُمْ وَ لَا نَحْنُ کَمَا تَقُولُونَ فَاسْمَعُونَا(1)

ص: 187


1- 1. أی شتمونا.

باب یکصد و ششم : بدترین مردم و ویژگی های منافقان و ریاکاران و تنبل ان و ظالمان و هر آنکه سزاوار لعن است

آیات

- وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ(1)

{و در حقیقت، بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم. [چرا که] دلهایی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی کنند، و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند، و گوشهایی دارند که با آنها نمی شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند. [آری،] آنها همان غافل ماندگانند.}

- إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ(2)

{خدا هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد.}

- وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ(3){وای بر مشرکان همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.}

- وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ * وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ * مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ(4)

{وای بر هر دروغزن گناه پیشه! [که] آیات خدا را که بر او خوانده می شود، می شنود و باز به حال تکبّر -چنانکه گویی آن را نشنیده است- سماجت می ورزد. پس او را از عذابی پردرد خبر ده. و چون از نشانه های ما چیزی بداند، آن را به ریشخند می گیرد. آنان عذابی خفّت آور خواهند داشت.}

- وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ ه* َمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ * مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ * أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ * إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِی(5)

{[که] عیبجوست و برای خبرچینی گام برمی دارد، مانع خیر، متجاوز، گناه پیشه، گستاخ، [و] گذشته از آن زنازاده است، به صرف اینکه مالدار و پسردار است، چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: «افسانه های پیشینیان است.}

- وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ * فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ و* َ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ * یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ * ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ * هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ * خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ث* ُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ

{و امّا کسی که کارنامه اش به دست چپش داده شود، گوید: «ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم. و از حساب خود خبردار نشده بودم. ای کاش آن [مرگ] کار را تمام می کرد. مال من، مرا سودی نبخشید. قدرت من از [کف] من برفت. [گویند:] «بگیرید او را و در غُل کشید. آنگاه میان آتشش اندازید. پس در زنجیری که درازی آن هفتاد گز است وی را در بند کشید.

ص: 202


1- . اعراف / 179
2- . حج / 38
3- . سجده / 7
4- . جاثیه / 7 – 10
5- . قلم / 10 - 15

فَقَالَ أَبِی فَهَبْنَا کَمَا تَقُولُونَ افْتَحُوا لَنَا الْبَابَ وَ شَارُونَا وَ بَایِعُونَا کَمَا تُشَارُونَ وَ تُبَایِعُونَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسَ فَقَالُوا أَنْتُمْ أَشَرُّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ یُؤَدُّونَ الْجِزْیَةَ وَ أَنْتُمْ مَا تُؤَدُّونَ فَقَالَ لَهُمْ أَبِی افْتَحُوا لَنَا الْبَابَ وَ أَنْزِلُونَا وَ خُذُوا مِنَّا الْجِزْیَةَ کَمَا تَأْخُذُونَ مِنْهُمْ فَقَالُوا لَا نَفْتَحُ وَ لَا کَرَامَةَ لَکُمْ حَتَّی تَمُوتُوا عَلَی ظُهُورِ دَوَابِّکُمْ جِیَاعاً مِیَاعاً(1)

وَ تَمُوتَ دَوَابُّکُمْ تَحْتَکُمْ فَوَعَظَهُمْ أَبِی فَازْدَادُوا عُتُوّاً وَ نُشُوزاً قَالَ فَثَنَی أَبِی بِرِجْلِهِ عَنْ سَرْجِهِ وَ قَالَ لِی مَکَانَکَ یَا جَعْفَرُ لَا تَبْرَحْ ثُمَّ صَعِدَ الْجَبَلَ الْمُطِلَّ عَلَی مَدِینَةِ مَدْیَنَ وَ أَهْلُ مَدْیَنَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ مَا یَصْنَعُ فَلَمَّا صَارَ فِی أَعْلَاهُ اسْتَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْمَدِینَةَ وَحْدَهُ ثُمَّ وَضَعَ إِصْبَعَیْهِ فِی أُذُنَیْهِ ثُمَّ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً إِلَی قَوْلِهِ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (2) نَحْنُ وَ اللَّهِ بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ فَأَمَرَ اللَّهُ رِیحاً سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً فَهَبَّتْ وَ احْتَمَلَتْ صَوْتَ أَبِی فَطَرَحَتْهُ فِی أَسْمَاعِ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ فَمَا بَقِیَ أَحَدٌ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ إِلَّا صَعِدَ السُّطُوحَ وَ أَبِی مُشْرِفٌ عَلَیْهِمْ وَ صَعِدَ فِیمَنْ صَعِدَ شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ مَدْیَنَ کَبِیرُ السِّنِّ فَنَظَرَ إِلَی أَبِی عَلَی الْجَبَلِ فَنَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ اتَّقُوا اللَّهَ یَا أَهْلَ مَدْیَنَ فَإِنَّهُ قَدْ وَقَفَ الْمَوْقِفَ الَّذِی وَقَفَ فِیهِ شُعَیْبٌ علیه السلام حِینَ دَعَا عَلَی قَوْمِهِ فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَفْتَحُوا الْبَابَ وَ لَمْ تُنْزِلُوهُ جَاءَکُمْ مِنَ الْعَذَابِ وَ أَتَی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ فَفَزِعُوا وَ فَتَحُوا الْبَابَ وَ أَنْزَلُونَا وَ کَتَبَ الْعَامِلُ بِجَمِیعِ ذَلِکَ إِلَی هِشَامٍ فَارْتَحَلْنَا فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَکَتَبَ هِشَامٌ إِلَی عَامِلِ مَدْیَنَ یَأْمُرُهُ بِأَنْ یَأْخُذَ الشَّیْخَ فَیَطُمُّوهُ (3) فَأَخَذُوهُ

ص: 188


1- 1. لعله اتباع کما یقال: کثیر بثیر، و شزر مزر، و أکثر ما یکون بلا واو.
2- 2. هود: 84- 86.
3- 3. یعنی أن یأخذوه و یدفنوه فی حفیرة حیا، کما هو نص المصدر.

- إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ و* َ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ * فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ * وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ * لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ (1)

{چرا که او به خدای بزرگ نمی گروید. و به اطعام مسکین تشویق نمی کرد. پس امروز او را در اینجا حمایتگری نیست. و خوراکی جز چرکابه ندارد.}

- کَلَّا إِنَّها لَظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی * وَ جَمَعَ فَأَوْعی * إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً(2)

{نه چنین است. [آتش] زبانه می کشد، پوستِ سر و اندام را برکننده است. هر که را پشت کرده و روی برتافته، و گرد آورده و انباشته [و حسابش را نگاه داشته] فرا می خواند. به راستی که انسان سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است. چون صدمه ای به او رسد عجز و لابه کند. و چون خیری به او رسد بخل ورزد.}

- یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ * ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ * وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ * وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ * وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ * حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ (3) { در میان باغها. از یکدیگر می پرسند، درباره مجرمان: «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟» گویند: «از نمازگزاران نبودیم، و بینوایان را غذا نمی دادیم، با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم، و روز جزا را دروغ می شمردیم}

- فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی * وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی* ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلی لَکَ فَأَوْلی * ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی (4)

{ پس [گویند] تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، سپس خرامان به سوی اهل خویش رفت! وای بر تو! پس وای [بر تو !] بازهم وای برتو! وای برتو!}

- أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ * فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ * وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ * فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ * وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ {آیا کسی را که [روزِ] جزا را دروغ می خواند، دیدی؟ این همان کس است که یتیم را بسختی می راند، و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی کند. پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند، آنان که ریا می کنند، و از [دادن] زکات [و وسایل و مایحتاج خانه] خودداری می ورزند.}

روایات

روایت1.

معانی الاخبار(5): امام صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند هر کس می خواهد از گرامی ترین مردم باشد باید از خداوند بترسد و هر کس می خواهد از متقی ترین مردم باشد باید به خداوند توکل کند، و هر کس دوست می دارد از توانگرترین مردم باشد، باید به آنچه نزد خداوند است یشتر ااز آنچه در دست خودش است، اطمینان داشته باشد.

بعد از آن رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: آیا به شما بگویم که بدترین مردم کیست، گفتند بفرمائید یا رسول اللَّه، فرمودند: کسی که مردم را دشمن می دارد و مردم هم از او گریزان هستند و سپس فرمودند: از بدتر از این برای شما بگویم، عرض کردند بفرمائید فرمودند: کسی که از لغزش های دیگران در نمی گذرد و معذرت قبول نمی کند و

ص: 203


1- . حاقه / 25 – 37
2- . معارج / 15 – 21
3- . مدثر / 40 - 47
4- . قیامه / 31 – 35
5- . معانی الاخبار: 196

فَطَمُّوهُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ صَلَوَاتُهُ وَ کَتَبَ إِلَی عَامِلِ مَدِینَةِ الرَّسُولِ أَنْ یَحْتَالَ فِی سَمِّ أَبِی فِی طَعَامٍ أَوْ شَرَابٍ فَمَضَی هِشَامٌ وَ لَمْ یَتَهَیَّأْ لَهُ فِی أَبِی شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ (1).

باب 105 جوامع مساوی الأخلاق

الآیات

المائدة: وَ تَری کَثِیراً مِنْهُمْ یُسارِعُونَ فِی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (2)

الأنفال: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ(3)

الرعد: وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ(4)

الکهف: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً(5)

ق: أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ(6).

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 189


1- 1. دلائل الإمامة ص 104- 108 ط النجف.
2- 2. المائدة: 62.
3- 3. الأنفال: 47.
4- 4. الرعد: 25.
5- 5. الکهف: 57.
6- 6. ق: 24- 26.

لغزش ها را نمی پذیرد. بعد از آن رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: می خواهید بدتر از این دو را برای شما بگویم، عرض کردند: بفرمائید یا رسول اللَّه فرمودند: کسی که مردم از شر او در آسایش نیستند و از او انتظار خیر ندارند.

عیسی بن مریم علیه السّلام فرمودند: ای بنی اسرائیل حکمت را به نادانان یاد ندهید که به آنها ستم خواهید کرد و از اهلش هم منع نکنید که به آنان نیز ستم خواهید نمود و به ظالم در ظلمش کمک نکنید که فضیلت شما از بین خواهد رفت .

عیسی بن مریم علیه السّلام فرمودند: کارها از سه قسم بیرون نیست، یا حقیقت آن روشن است آن را دنبال کن و به پایان برسان و یا حقیقت آن بر خلاف رضای خداوند می باشد آن را ترک نما و یا اینکه کار بر تو مشتبه می باشد آن را به خدا واگذار.(1)

روایت2.

خصال: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شش نفر می باشند که در زبان خدا و رسولان مستجاب الدعوه(2) او نفرین شده اند و آنها عبارتند از: کسی که در کتاب خداوند دست برد و چیزی بر آن بیفزاید، کسی که قضاء و قدر خدا را تکذیب کند، کسی که سنت های مرا ترک گوید، کسی که مال و جان عترت مرا حلال بداند و به آنها تعدی کند، کسی که با زورگویی بر مردم تسلط پیدا نماید، تا کسانی را که خداوند عزت بخشیده خوار گرداند وکسانی را که خداوند خوارشان کرده به عزت برساند، وکسی که غنائم و انفال مسلمانان را به خود اختصاص دهد و برای خود حلال بشمارد.(3)

روایت3.

خصال:

ص: 204


1- . امالی صدوق: 183
2- . در باب 99 ص 115 این حدیث نقل شده است، عبارت «هفت نفر آن ها را لعنت می کنند – هر پیامبر مستجاب الدعوه ای» به این معنی است که من و هر پیامبر مستجاب الدعوه ای که دعایش به اذن خدا در حق مردم اجابت می شود، چه رسد به دعای من که برترین پیامبران و آبرومندترین آن ها در درگاه الهی هستم. آنچه که در این حدیث و حدیث بعدی آمده، به این معنی است که این هفت گروه نزد خدا و پیامبرانِ پیش از من ملعون هستند، اما با ویژگی های هفت گانه بیان شده متناسب نیست، چرا که از ویژگی های شریعت و دین حضرت صلی الله علیه و آله است، به ویژه آنجا که می فرماید: «کسی که مال و جان عترت مرا حلال بداند و به آنها تعدی کند» و نیز عبارت «کسی که غنائم و انفال مسلمانان را به خود اختصاص دهد و برای خود حلال بشمارد» و غنیمت ها تنها در این شریعت حلال شده است. به عقیده من، تغییر عبارت ها از سوی راویان، به این دلیل بوده است که تصور می کردند آنچه بیان می کنند صحیح است.
3- . خصال 1: 164

یَقُولُ: لَا یَطْمَعَنَّ ذُو الْکِبْرِ فِی الثَّنَاءِ الْحَسَنِ وَ الْخِبِّ فِی کَثْرَةِ الصَّدِیقِ وَ لَا السَّیِّئُ الْأَدَبِ فِی الشَّرَفِ وَ لَا الْبَخِیلُ فِی صِلَةِ الرَّحِمِ وَ لَا الْمُسْتَهْزِئُ بِالنَّاسِ فِی صِدْقِ الْمَوَدَّةِ وَ لَا الْقَلِیلُ الْفِقْهِ فِی الْقَضَاءِ وَ لَا الْمُغْتَابُ فِی السَّلَامَةِ وَ لَا الْحَسُودُ فِی رَاحَةِ الْقَلْبِ وَ لَا الْمُعَاقِبُ عَلَی الذَّنْبِ الصَّغِیرِ فِی السُّؤْدُدِ وَ لَا الْقَلِیلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ فِی رِئَاسَةٍ(1).

«2»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ الْجَبَلِیِّ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُعَذِّبُ سِتَّةً بِسِتٍّ الْعَرَبَ بِالْعَصَبِیَّةِ وَ الدَّهَاقِنَةَ بِالْکِبْرِ وَ الْأُمَرَاءَ بِالْجَوْرِ وَ الْفُقَهَاءَ بِالْحَسَدِ وَ التُّجَّارَ بِالْخِیَانَةِ وَ أَهْلَ الرُّسْتَاقِ بِالْجَهْلِ (2).

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ دَاوُدَ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مِثْلَهُ (3).

ختص، [الإختصاص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مِثْلَهُ (4).

«3»

ل، [الخصال] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ: أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ تَرَی هَذَا الْخَلْقَ کُلَّهُ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ أَلْقِ مِنْهُمْ التَّارِکَ الْمِسْوَاکِ وَ الْمُتَرَبِّعَ فِی مَوْضِعِ الضَّیِّقِ وَ الدَّاخِلَ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ وَ الْمُمَارِیَ فِیمَا لَا عِلْمَ لَهُ بِهِ وَ الْمُتَمَرِّضَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ وَ الْمُتَشَعِّثَ مِنْ غَیْرِ مُصِیبَةٍ وَ الْمُخَالِفَ عَلَی أَصْحَابِهِ فِی الْحَقِّ وَ قَدِ اتَّفَقُوا عَلَیْهِ وَ الْمُفْتَخِرَ یَفْتَخِرُ بِآبَائِهِ وَ هُوَ خِلْوٌ مِنْ صَالِحِ أَعْمَالِهِمْ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْخَلَنْجِ (5)

یُقْشَرُ لِحَاءً عَنْ لِحَاءٍ حَتَّی یُوصَلَ إِلَی جَوْهَرِیَّتِهِ

ص: 190


1- 1. الخصال ج 2 ص 53.
2- 2. الخصال ج 1 ص 158.
3- 3. المحاسن ص 10.
4- 4. الاختصاص: 234.
5- 5. شجر کالطرفاء حبّه کالخردل.

امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هفت نفر مورد لعنت خداوند و من و هر پیامبری که قبل از من بودند قرار می گیرند. پرسیدند: آن ها چه کسانی هستند ای رسول خدا؟ فرمود: کسی که در کتاب خدا دست برد و بر آن بیفزاید، مقدرات خداوند را تکذیب کند، با سنت های من به مخالفت برخیزد. و آن کسی که جان و مال خاندان مرا که خداوند حرام کرده است حلال بداند، فردی که با زور بر مردم مسلط شود و کسانی را که عزت بخشیده ، خوار گرداند وآن­هایی را که خداوند خوارشان کرده به عزت برساند، آن کسی که اموال مسلمانان را برای خود حلال بداند و به حقوق آنان تجاوز نماید و آن کسی که آنچه را خدا حلال کرده است حرام بداند.(1)

در محاسن نیز حدیث مشابهی از عبد المومن انصاری نقل شده است.(2)

روایت4.

خصال: در حدیث دیگری از زید بن علی و او از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند و پیامبران هفت نفر را لعنت کرده اند : کسی که در کتاب خدا دست برد و بر آن بیفزاید مقدرات خداوند را تکذیب کند، با سنت ها و روشن های من به مخالفت برخیزد. آن کسی که جان و مال خاندان مرا که خداوند حرام کرده است حلال بداند، فردی که با زور بر مردم مسلط شود و کسانی را که خدا عزیز شمرده خوار وآنانی که خوار شمرده ست را به عزت برساند ، کسی که اموال مسلمانان را برای خود حلال بداند و به حقوق آنان تجاوز نماید و هر چه را که خداوند حرام کرده است حلال بداند و از آنهایی که به بندگان خداوند تکبر کند.(3)

روایت5.

امالی صدوق: امام علی بن الحسین علیهما السّلام فرمودند: منافق نهی می کند ولی نهی را قبول نمی کند، به کارهای نیک دعوت می نماید ولی خود کار نیک انجام نمی دهد، هر گاه نماز بخواند به اطراف خود می نگرد و هنگامی که به رکوع می رود آن را درست انجام نمی دهد .

هر گاه به سجده رود فقط مانند کلاغ به زمین نوک می گذارد و بر می دارد و هنگامی که می خواهد بنشیند مانند سگ روی پاهای خود قرار می گیرد، شب که می شود همه فکر و همّش خوردن است، در حالی که سیر وغذا خورده است، ، صبح می کند باز هم می خواهد به خواب رود در حالی که شب هم بیداری نکشیده است.

اگر با تو سخنی گوید، دروغ تحویلت می­هد و اگر به کسی وعده دهد خلف وعده می کند و اگر کسی امانتی در نزد او بگذارد خیانت می کند و امانت را به صاحبش بر نمی گرداند و اگر با او مخالفت کنی غیبت شما را می کند.(4)

روایت6.

قرب الاسناد: از امام صادق و او از پدرش از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که

ص: 205


1- . خصال 2: 6
2- . محاسن: 11
3- . خصال 2: 6
4- . امالی صدوق: 295

وَ هُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا(1).

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْوَاسِطِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ: مِثْلَهُ (2).

«4»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَعَوَّذُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سِتٍّ مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ الْحَمِیَّةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْیِ وَ الْحَسَدِ(3).

«5»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ مَا یَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا شَیْخٌ زَانٍ وَ لَا جَارُّ إِزَارِهِ خُیَلَاءَ(4) وَ لَا فَتَّانٌ وَ لَا مَنَّانٌ وَ لَا جَعْظَرِیٌّ قَالَ قُلْتُ فَمَا الْجَعْظَرِیُّ قَالَ الَّذِی لَا یَشْبَعُ مِنَ الدُّنْیَا(5).

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: وَ لَا حَیُّوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا زَنُوفٌ وَ هُوَ الْمُخَنَّثُ وَ لَا جَوَّاضٌ وَ لَا جَعْظَرِیٌّ وَ هُوَ الَّذِی لَا یَشْبَعُ مِنَ الدُّنْیَا.

«6»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَارِسِیِّ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا خَلَقَ الْجَنَّةَ خَلَقَهَا مِنْ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَةٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ جَعَلَ حِیطَانَهَا الْیَاقُوتَ وَ سَقْفَهَا الزَّبَرْجَدَ وَ حَصْبَاءَهَا اللُّؤْلُؤَ

ص: 191


1- 1. الخصال ج 2 ص 39.
2- 2. المحاسن ص 11.
3- 3. الخصال ج 1 ص 160.
4- 4. الازار: حلة واسعة کانوا یعقدونها علی أوساطهم سترا للفرج و الفخذ، و ربما لبسوا حلة طویلة من دون أن یقطعوها حلتین( ازارا و رداء) و یجرون الزائد منها علی الأرض تکبرا و تعظما و خیلاء.
5- 5. معانی الأخبار ص 330.

فرمود:

ریاکار سه نشانه دارد هر گاه تنها باشد کسل می شود و هر گاه کسی در نزد او باشد به نشاط می آید و دوست می دارد، در تمام کارهایش ستایش شود

ظالم هم سه علامت دارد با ما فوق نافرمانی می کند، با مادون ظلم می نماید و از ستمگران حمایت می کند، تنبل ها هم سه علامت دارند: کارها را تأخیر می اندازد و با تأخیر انداختن، کارها را ضایع وتباه می کند و با تضییع کار مرتکب گناه می شود، منافق هم سه علامت دارد: هر گاه سخن بگوید مرتکب دروغ می گردد، هر گاه وعده دهد خلاف می کند و هر گاه امانتی به او دهند خیانت می نماید.(1)

روایت7.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: لقمان به پسرش گفت: ای فرزند هر چیز علامتی دارد که به آن شناخته می شوند، دین هم سه علامت دارد که هر کس دارای آن باشد مؤمن بحساب می آید: علم، ایمان و عمل به آن و ایمان هم سه نشانه دارد، ایمان به خدا و کتاب او و پیامبرانش.

عالم هم سه نشانه دارد علم به خداوند و به آنچه دوست می دارد و یا مکروه می شمارد، عامل نیز سه علامت دارد: نماز، روزه و زکاة .کسانی که با تکلف می خواهند خود را به جایی برسانند نیز سه علامت دارند: با ما فوق خود به منازعه بر می خیزند و آنچه را که نمی دانند می گویند و به آنچه نخواهند رسید دست می اندازند و مدعی مقامی می شوند که شایستگی آن را ندارند.

ستمگر هم سه نشانه دارد: به ما فوق خود ظلم می کند و به ما دونش زور می گوید و از ظالمان یاری می کند، منافق هم سه نشانه دارد: قلب او با زبانش یکی نیست، کارش با دلش مخالف می باشد و باطنش با ظاهرش یکی نیست، گناهکار هم سه علامت دارد: خیانت می کند، دروغ می گوید و هر چه از زبانش بیرون شود خلاف آن را عمل می کند.

ریاکار هم سه علامت دارد: هنگام تنهائی سست و تنبل می شود، هر گاه کسی در نزد او باشد نشاط پیدا می کند و به هر کاری دست می زند تا مردم از وی تعریف کنند، حسود هم سه علامت دارد: در نهان از افراد بدگوئی می نماید، ولی هنگام حضور از آنها تملق می گوید و در هنگام مصیبت شماتت می کند، اسراف­کار هم سه علامت دارد: می خرد آنچه مال او نیست، می پوشد آنچه به او تعلق ندارد و می خورد چیزی را که مال او نیست.

افراد کسل هم سه علامت دارند: سستی بخرج می دهند تا کارها بعقب بیفتد و هر گاه کارها به عقب افتادند ضایع می شوند و کسی که کارها را ضایع کند به گناه آلوده می شود، غافل هم سه نشانه دارد اشتباه­کاری زیاد از او سر می­زند، مشغولیت­های بیهوده­اش بسیار است و فراموشی.

حماد بن عیسی گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای هر یک از این علامت شعبه هائی هست که هر کس آنها رافراگیرد آگاهی اش به حدی می­رسد که از هزار باب وهزار باب وهزار باب علم بیشتر خواهد بود، ای حماد همواره طالب علم باش و در شب و روز در فرا گرفتن دانش بکوش اگر می خواهی دیدگانت روشن گردد و به خیر دنیا و آخرت برسی، از مال دیگران چشم بپوش و خود را زمره مردگان به حساب بیاور.کوشش کن و به خود تلقین نکن که

ص: 206


1- . قرب الاسناد: 22 ط نجف

وَ تُرَابَهَا الزَّعْفَرَانَ وَ الْمِسْکَ الْأَذْفَرَ فَقَالَ لَهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ قَدْ سَعِدَ مَنْ یَدْخُلُنِی فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِزَّتِی وَ عَظَمَتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی لَا یَدْخُلُهَا مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ لَا سِکِّیرٌ وَ لَا قَتَّاتٌ وَ هُوَ النَّمَّامُ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ هُوَ الْقَلْطَبَانُ وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الشُّرْطِیُّ وَ لَا زَنُوقٌ وَ هُوَ الْخُنْثَی وَ لَا خَیُّوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا عَشَّارٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا قَدَرِیٌ (1).

«7»

ل، [الخصال] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ لَا سِکِّیرٌ وَ لَا عَاقٌّ وَ لَا شَدِیدُ السَّوَادِ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الشُّرْطِیُّ وَ لَا زَنُوقٌ وَ هُوَ الْخُنْثَی وَ لَا خَیُّوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا عَشَّارٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا قَدَرِیٌّ.

قال الصدوق رضی الله عنه یعنی شدید الذی لا یبیض شی ء من شعر رأسه و لا من شعر لحیته من کبر السن و یسمی الغربیب (2).

«8»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَمْزَحْ فَیَذْهَبَ نُورُکَ وَ لَا تَکْذِبْ فَیَذْهَبَ بَهَاؤُکَ وَ إِیَّاکَ وَ خَصْلَتَیْنِ الضَّجَرَ وَ الْکَسَلَ فَإِنَّکَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی حَقٍّ وَ إِنْ

کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّاً قَالَ علیه السلام وَ کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ سَقَطُهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَقَاؤُهُ وَ مَنْ لَاحَی الرِّجَالَ ذَهَبَتْ مُرُوَّتُهُ (3).

«9»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ عَنِ ابْنِ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: الصِّدْقُ أَمَانَةٌ وَ الْکَذِبُ خِیَانَةٌ وَ الْأَدَبُ رِئَاسَةٌ وَ الْحَزْمُ کِیَاسَةٌ وَ السَّرَفُ مَثْوَاةٌ وَ الْقَصْدُ مَثْرَاةٌ وَ الْحِرْصُ مَفْقَرَةٌ

ص: 192


1- 1. الخصال ج 2 ص 54.
2- 2. الخصال ج 2 ص 54.
3- 3. أمالی الصدوق ص 324.

تو از همه مردم برتر هستی و باید دیگران از تو احترام کنند و در برابرت تعظیم نمایند، زبانت را از گفتار زیاد باز دار و آن را در اختیارت بگیر و حفظش کن، همان گونه که مالت را محفوظ می داری.(1)

نویسنده

حدیث مشابه آن در باب عقل بیان شد.

روایت8.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السّلام فرمودند: منافق به دوری از رحمت خداوند راضی شده است زیرا او کارهائی می کند که با ظاهر شریعت سازگاری دارد، اما در باطن و واقع او با احکام خداوند بازی می کند و آنها را به مسخره گرفته است، منافق در کارهای خود بیهوده کار می کند و دلش به آن بستگی ندارد و در نتیجه یاغی بشمار می رود.

نشانه نفاق عدم توجه و جدی نبودن در کارها می باشد، منافق دروغ می گوید، خیانت می کند و قبیح و پررو می باشد، ادعاهای پوچ و بی معنی دارد، همیشه محزون است، سفیه و بی عقل می باشد، حیا ندارد، گناهان را کوچک می شمارد، بزرگان دین را سبک می کند، مصائب دینی را کوچک می داند.

منافق تکبر می کند و فخر می فروشد، انتظار دارد مردم او را ستایش کنند، حسد می ورزد و آخرت را فدای دنیا می کند، کارهای بد را بر کارهای نیک ترجیح می دهد، در سخن چینی اصرار می ورزد، لهویات را دوست می دارد، به فاسقان و ظالمان کمک می کند، از کارهای نیک تخلف می نماید و نیکوکاران را تقبیح می کند.

منافق همه کارهای زشت خود را زیبا جلوه می دهد و اگر دیگران کار نیکی بکنند آن ها را زشت نشان می دهد و مانند این اعمال که بسیار زیاد می باشد، خداوند متعال در قرآن مجید در موارد متعدد منافقان را وصف کرده است و گفته:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ»،(2) در جای دیگر فرموده: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً».(3)

{گروهی از مردم خداوند را بطور کجی و انحراف عبادت می کنند، اگر نیکی به آنها برسد، اطمینان پیدا می کنند و اگر گرفتار فتنه و مشکلی شدند چهره در هم می کشند، این گونه مردم در دنیا و آخرت زیان می نمایند و این یک زیان روشنی است} و {و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولی گروندگان [راستین] نیستند. با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند؛ ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند، و نمی فهمند. در دلهایشان مرضی است؛ و خدا بر مرضشان افزود}.

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: منافق هر گاه وعده دهد خلف وعده می کند و هر گاه کاری بکند آن را فاش می سازد(4) و هر گاه لب به سخن گشاید دروغ می گوید و هر گاه به او امانتی بسپاری خیانت می کند، هر گاه روزی به او برسد طغیان می کند و هر گاه از روزی منع گردد دلش می گیرد.

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر کس باطنش با ظاهرش مخالفت کرد او منافق می باشد هر کس می خواهد باشد

ص: 207


1- . خصال 1: 60
2- . حج / 11
3- . بقره / 8 – 9
4- . در منبع: أساء.

وَ الدَّنَاءَةُ مَحْقَرَةٌ وَ السَّخَاءُ قُرْبَةٌ وَ اللَّوْمُ غُرْبَةٌ وَ الدِّقَّةُ اسْتِکَانَةٌ وَ الْعَجْزُ مَهَانَةٌ وَ الْهَوَی مَیْلٌ وَ الْوَفَاءُ کَیْلٌ وَ الْعُجْبُ هَلَاکٌ وَ الصَّبْرُ مِلَاکٌ (1).

«10»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فِیهِ فَلَا یُرْجَی خَیْرُهُ أَبَداً مَنْ لَمْ یَخْشَ اللَّهَ فِی الْغَیْبِ وَ مَنْ لَمْ یَرْعَوِ عِنْدَ الشَّیْبِ وَ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنَ الْعَیْبِ (2).

«11»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ إِذَا کُنَّ فِی الرَّجُلِ فَلَا تَجْرَحُ أَنْ تَقُولَ إِنَّهُ فِی جَهَنَّمَ الْجَفَاءُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ وَ ثَلَاثٌ إِذَا کُنَّ فِی الْمَرْأَةِ فَلَا تَجْرَحُ أَنْ تَقُولَ إِنَّهَا فِی جَهَنَّمَ الْبَذَاءُ وَ الْخُیَلَاءُ وَ الْفَجْرُ(3).

«12»

ل، [الخصال] عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: سِتَّةٌ لَا تَکُونُ فِی الْمُؤْمِنِ الْعُسْرُ وَ النُّکْرُ وَ اللَّجَاجَةُ وَ الْکَذِبُ وَ الْحَسَدُ وَ الْبَغْیُ (4).

«13»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ رَاشِدٍ رَفَعَهُ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: خَمْسٌ هُنَّ کَمَا أَقُولُ لَیْسَتْ لِبَخِیلٍ رَاحَةٌ وَ لَا لِحَسُودٍ لَذَّةٌ وَ لَا لِمُلُوکٍ وَفَاءٌ وَ لَا لِکَذَّابٍ مُرُوَّةٌ وَ لَا یَسُودُ سَفِیهٌ (5).

«14»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَیْثَمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْمُعَافَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ إِسْرَائِیلَ عَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ شُرَیْحِ بْنِ هَانِی

ص: 193


1- 1. الخصال ج 2 ص 94.
2- 2. أمالی الصدوق: 247.
3- 3. الخصال ج 1 ص 76.
4- 4. الخصال ج 1 ص 158.
5- 5. الخصال ج 1 ص 130.

و هر جا باشد و در هر زمینی که بخواهد زندگی کند و در هر مقامی که می خواهد باشد.(1)

روایت9.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من پیرمرد جاهل و توانگر ظالم و فقیر متکبر را دوست نمی دارم.

روایت10.

نوادر راوندی: امام صادق و او از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: مبغوض ترین مردم در نزد خداوند کسی است که به گناه مؤمن اقتداء کند و دنبال نیکی های او نرود .

باب یکصد و هفتم : لعن و تکفیر ناروا

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام فرمود: لعنت هر گاه از دهان کسی خارج شد، سرگردان می ماند، اگر کسی مستحق آن بود به وی خواهد رسید و در غیر این صورت بار دیگر به صاحب خود بر می گردد که در این صورت لعن کننده خودش لایق­تر بر لعن شدن می­باشد، از لعن کردن بی­دلیل مومنین بپرهیزید که لعن ونفرین به خود شما باز خواهد گشت.(2)

روایت2.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: لعنت هر گاه از دهان متکلم بیرون گردد بین او و کسی که لعن در باره اش صادر شده مردد می ماند، اگر راهی در آن پیدا نکرد بار دیگر بطرف متکلم بر می گردد و او شایسته این کلام است، اینک بترسید و مؤمنی را لعن نکنید که به خودتان بر می گردد.(3)

روایت3.

ثواب الاعمال: امام باقر علیه السّلام فرمودند: اگر مردی درباره مردی دیگر به کفر شهادت داد، هر دو گرفتار می گردند، اگر شهادت در باره کافر باشد صحیح می باشد و اگر در باره ص: 208


1- . مصباح الشریعه: 25
2- . قرب الاسناد: 8
3- . ثواب الاعمال: 240

عَنْ أَبِی السَّرْدِ(1) قَالَ: سَأَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ابْنَهُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا بُنَیَّ مَا الْعَقْلُ قَالَ حِفْظُ قَلْبِکَ مَا اسْتُودِعَهُ قَالَ فَمَا الْحَزْمُ قَالَ أَنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَکَ وَ تُعَاجِلَ مَا أَمْکَنَکَ قَالَ فَمَا الْمَجْدُ قَالَ حَمْلُ الْغَارِمِ وَ ابْتِنَاءُ الْمَکَارِمِ قَالَ فَمَا السَّمَاحَةُ قَالَ إِجَابَةُ السَّائِلِ وَ بَذْلُ النَّائِلِ قَالَ فَمَا الشُّحُّ قَالَ أَنْ تَرَی الْقَلِیلَ سَرَفاً وَ مَا أَنْفَقْتَ تَلَفاً قَالَ فَمَا السَّرِقَةُ قَالَ طَلَبُ الْیَسِیرِ وَ مَنْعُ الْحَقِیرِ قَالَ فَمَا الْکُلْفَةُ قَالَ التَّمَسُّکُ بِمَنْ لَا یُؤْمِنُکَ وَ النَّظَرُ فِیمَا لَا یَعْنِیکَ قَالَ فَمَا الْجَهْلُ قَالَ سُرْعَةُ الْوُثُوبِ عَلَی الْفُرْصَةِ قَبْلَ الِاسْتِمْکَانِ مِنْهَا وَ الِامْتِنَاعُ عَنِ الْجَوَابِ وَ نِعْمَ العوان [الْعَوْنُ] الصَّمْتُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ وَ إِنْ کُنْتَ فَصِیحاً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْحُسَیْنِ ابْنِهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ مَا السُّؤْدُدُ قَالَ إِحْشَاشُ الْعَشِیرَةِ(2) وَ احْتِمَالُ الْجَرِیرَةِ قَالَ فَمَا الْغِنَی قَالَ قِلَّةُ أَمَانِیِّکَ وَ الرِّضَا بِمَا یَکْفِیکَ قَالَ فَمَا الْفَقْرُ قَالَ الطَّمَعُ وَ شِدَّةُ الْقُنُوطِ قَالَ فَمَا اللُّؤْمُ قَالَ إِحْرَازُ الْمَرْءِ نَفْسَهُ وَ إِسْلَامُهُ عِرْسَهُ قَالَ فَمَا الْخُرْقُ قَالَ مُعَادَاتُکَ أَمِیرَکَ وَ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی ضَرِّکَ وَ نَفْعِکَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ فَقَالَ یَا حَارِثُ عَلِّمُوا هَذِهِ الْحِکَمَ أَوْلَادَکُمْ فَإِنَّهَا زِیَادَةٌ فِی الْعَقْلِ وَ الْحَزْمِ وَ الرَّأْیِ (3).

«15»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: سَبْعَةٌ یُفْسِدُونَ أَعْمَالَهُمْ الرَّجُلُ الْحَلِیمُ ذُو الْعِلْمِ الْکَثِیرِ لَا یُعْرَفُ بِذَلِکَ وَ لَا یُذْکَرُ بِهِ وَ الْحَکِیمُ الَّذِی یُدَبِّرُ مَالَهُ کُلُّ کَاذِبٍ مُنْکِرٍ لِمَا یُؤْتَی إِلَیْهِ وَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْمَنُ ذَا الْمَکْرِ وَ الْخِیَانَةِ وَ السَّیِّدُ الْفَظُّ الَّذِی لَا رَحْمَةَ لَهُ وَ الْأُمُ

ص: 194


1- 1. فی المصدر عن أبیه شریح.
2- 2. یقال: أحش فلانا: أعانه علی جمع الحشیش، و عن حاجته: أعجله عنها، و فی المصدر المطبوع: اصطناع العشیرة، و معناه اسداء المعروف الیهم.
3- 3. معانی الأخبار ص 401.

مؤمن باشد کفر به خود او برمی گردد، اینک از خداوند بترسید و نسبت به مؤمنان طعن وارد نکنید.

روایت4.

کنز الکراجی: امام صادق علیه السّلام فرمود: ملعون است کسی که مؤمنی را متهم به کفر کند و هر کس مؤمنی را متهم به کفر سازد مانند آن است که او را کشته باشد .

روایت5.

در تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام آمده هر گاه دو نفر با هم نزاع کنند و یک دیگر را مورد لعن قرار دهد، لعنت ها بالا می روند و از خداوند اذن می خواهند که بر کدام یک از آنها فرود آیند، خداوند به فرشتگان می گوید: اینک بنگرید اگر لاعن اهلیت برای لعن دارد و آن دیگری شایسته لعن نیست هر دو لعن را به لاعن بدهید.

اما اگر او شایسته لعن می باشد و لاعن اهلیت لعن را ندارد هر دو را بطرف او حواله کنید و اگر هر دو شایسته هستند لعن هر یک را به دیگری بدهید و اگر هیچ یک از آن ها شایسته نبودند لعن را متوجه یهودیان و ناصبیان کنید که صفات محمد و علی را انکار می کنند و فضائل آنها را قبول ندارند.(1)

باب یکصد و هشتم : ویژگی هایی که در مومن نیست نویسنده: برخی از احادیث در باب لواط (هم جنس بازی) بیان خواهد شد.

روایات

أقول

سیأتی بعض الأخبار فی باب اللواط.

روایت1.

سرائر: امام صادق علیه السّلام فرمودند: شش چیز در مؤمن نمی باشد اندوه، و افسوس، خود را به مشقت انداختن، لجاجت، دروغ، حسد و ظلم و تجاوزکاری..

روایت2.

خصال،

ص: 209


1- . ثواب الاعمال: 242

الَّتِی لَا تَکْتُمُ عَنِ الْوَلَدِ السِّرَّ وَ تُفْشِی عَلَیْهِ (1)

وَ السَّرِیعُ إِلَی لَائِمَةِ إِخْوَانِهِ وَ الَّذِی یُجَادِلُ أَخَاهُ مُخَاصِماً لَهُ (2).

«16»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ یَزِیدَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ نُوحٌ علیه السلام إِلَی الْحِمَارِ لِیَدْخُلَ السَّفِینَةَ فَامْتَنَعَ عَلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ بَیْنَ أَرْجُلِ

الْحِمَارِ فَقَالَ یَا شَیْطَانُ ادْخُلْ فَدَخَلَ الْحِمَارُ وَ دَخَلَ الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِبْلِیسُ أُعَلِّمُکَ خَصْلَتَیْنِ فَقَالَ نُوحٌ لَا حَاجَةَ لِی فِی کَلَامِکَ فَقَالَ إِبْلِیسُ إِیَّاکَ وَ الْحِرْصَ فَإِنَّهُ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِیَّاکَ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ أَخْرَجَنِی مِنَ الْجَنَّةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ [اقْبَلْهُمَا] وَ إِنْ کَانَ مَلْعُوناً.

«17»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: جَاءَ إِبْلِیسُ إِلَی نُوحٍ فَقَالَ إِنَّ لَکَ عِنْدِی یَداً عَظِیمَةً فَانْتَصِحْنِی فَإِنِّی لَا أَخُونُکَ فَتَأَثَّمَ نُوحٌ بِکَلَامِهِ وَ مُسَاءَلَتِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ کَلِّمْهُ وَ سَلْهُ فَإِنِّی سَأُنْطِقُهُ بِحُجَّةٍ عَلَیْهِ فَقَالَ نُوحٌ تَکَلَّمْ فَقَالَ إِبْلِیسُ إِذَا وَجَدْنَا ابْنَ آدَمَ شَحِیحاً أَوْ حَرِیصاً أَوْ حَسُوداً أَوْ جَبَّاراً أَوْ عَجُولًا تَلَقَّفْنَاهُ تَلَقُّفَ الْکُرَةِ فَإِنِ اجْتَمَعَتْ لَنَا هَذِهِ الْأَخْلَاقُ سَمَّیْنَاهُ شَیْطَاناً مَرِیداً فَقَالَ نُوحٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا الْیَدُ الْعَظِیمَةُ الَّتِی صَنَعْتُ قَالَ إِنَّکَ دَعَوْتَ اللَّهَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَلْحَقْتَهُمْ فِی سَاعَةٍ بِالنَّارِ فَصِرْتُ فَارِغاً وَ لَوْ لَا دَعْوَتُکَ لَشُغِلْتُ بِهِمْ دَهْراً طَوِیلًا.

«18»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ وَ إِنَّ أَسْرَعَ الشَّرِّ عِقَاباً الْبَغْیُ وَ کَفَی بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یَنْظُرَ مِنَ النَّاسِ إِلَی مَا یَعْمَی عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ

ص: 195


1- 1. یعنی بالسر: النکاح، کما فی قوله تعالی« وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا» علی ما قیل.
2- 2. الخصال ج 2 ص 5.

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند شیعیان ما را به چهار چیز مبتلا نمی کند: ولد زنا نیستند، سائل به کف نمی باشند(گدایی نمی­کنند)، وطی نمی شوند و در میان آنها سبز چشم و کبود چشم وجود ندارد.(1)

روایت3.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: چهار خصلت در مؤمن نیست دیوانه نمی شود، از در خانه های مردم گدایی نمی کند، از زنا متولد نمی گردد و کسی او را وطی نمی کند.(2)

روایت4.

خصال: سیزده (و به روایتی شانزده) گروه از امّت جدّم ما را دوست نمی دارند و مردم را به دوستی ما نمی خوانند، و ما را دشمن می دارند، و از ما پیروی نمی کنند و ما را خوار می سازند و مردم را به خوار کردن ما وامی دارند. به راستی که آنان دشمنان ما هستند و برای آنان است آتش جهنّم و آتش سوزان می گوید: گفتم: ای پسر پیامبر خدا (ص) آنها را برای من شرح بده، که خداوند تو را از شرّ آنان حفظ کند. فرمود: کسی که عضو زایدی در خلقت دارد، کسی از مردم را که عضو زایدی در خلقت دارد نمی بینی مگر اینکه دشمن ما هستند و او را دوست ما نمی یابی.(3).

ص: 210


1- . خصال 1: 107
2- . خصال 1: 109
3- . در ج 67 باب ابتلای مومن، روایت های زیادی وجود دارد که با این حدیث متفاوت است، و حاکی از آن است که مومن در بدن خود به جذام و پیسی مبتلا می شود. کلینی در کافی 2: 254 از ناجیه نقل می کند: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: مغیره می گوید: مومن نه به جذام و پیسی مبتلا می شود، و نه به فلان و فلان بلا. حضرت علیه السلام فرمود: از صاحب یاسین غافل است که دستش بریده بود – سپس انگشتان دستش به او بازگردانده شد- سپس فرمود: گویا من می بینم که با دست فلجش نزد آنان آمده و ایشان را پند و اندرز داد، روز بعد نزد آن ها بازگشت و او را به قتل رساندند، سپس فرمود: مومن به هر بلایی دچار می شود به هر مرگی می میرد اما خودکشی نمی کند. نویسنده: کشی در «رجال» ص 194 درباره مغیره بن سعید می گوید: وی احادیث را جعل می کرد. از هشام بن حکم نقل شده که از امام صادق علیه السلام فرمودند: هیچ حدیثی از ما نپذیرید مگر اینکه با قرآن و سنت منطبق باشد، و یا حدیث مشابهی از احادیث گذشته بر آن دلالت کند. مغیره بن سعید – که خدا او را لعنت کند – در کتاب های حدیث اصحاب پدرم دست برده و احادیث دروغی را به پدرم نسبت داده است. ممکن است این حدیث که مومن به آفت ها مبتلا نمی شود، موافق مذهب وی لعنه الله بوده و از احادیث جعلی است که به یاران ما رضوان الله علیهم نسبت داده است، چون این حدیث مغایر با دیگر احادیث اهل بیت­ علیهم­السلام است، لازم است آن را دور بیندازیم وقبول نکنیم.

أَوْ یُعَیِّرَ النَّاسَ بِمَا لَا یَسْتَطِیعُ تَرْکَهُ أَوْ یُؤْذِیَ جَلِیسَهُ بِمَا لَا یَعْنِیهِ (1).

«19»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ النَّیْسَابُورِیِّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَوَّلَ مَا عُصِیَ اللَّهُ بِهِ سِتٌّ حُبُّ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الرِّئَاسَةِ وَ حُبُّ الطَّعَامِ وَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ النَّوْمِ وَ حُبُّ الرَّاحَةِ(2).

«20»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَی اللَّهِ فَقَالَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ فَقَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمُنْکَرِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمَعْرُوفِ (3).

«21»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ مَنْ أَصْبَحَ عَلَی الدُّنْیَا حَزِیناً فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطاً وَ مَنْ أَصْبَحَ یَشْکُو مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَقَدْ أَصْبَحَ یَشْکُو اللَّهَ وَ مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لِغِنَائِهِ ذَهَبَ اللَّهُ بِثُلُثَیْ دِینِهِ وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ دَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ کَانَ یَتَّخِذُ آیَاتِ اللَّهِ هُزُؤاً وَ مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَمْ وَ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ(4).

«22»

جا، [المجالس للمفید] عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثَةٌ أَخَافُهُنَّ عَلَی أُمَّتِی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلَّاتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ (5).

«23»

جا، [المجالس للمفید] ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَیْنَمَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام جَالِسٌ إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ وَ عَلَیْهِ بُرْنُسٌ ذُو أَلْوَانٍ فَلَمَّا دَنَا مِنْ

ص: 196


1- 1. ثواب الأعمال ص 151.
2- 2. المحاسن ص 295.
3- 3. المحاسن ص 295.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 120 فی آیة البقرة: 131.
5- 5. مجالس المفید ص 72.

کسی را نمی بینی که ناقص الخلقه باشد مگر اینکه در دل او کینه ای برای ما می یابی. و کسی که چشم راستش به طور مادرزادی کور باشد، کسی از آفریده های خدا را نمی یابی که نابینای مادرزادی باشد مگر اینکه در حال جنگ با ما و صلح با دشمنان ماست. و پیرمرد سیاه مو، کسی از آفریده های خدا را نمی بینی که سیاه مو باشد- و او کسی است که عمر طولانی کرده ولی مویش سفید نشده و ریش او را مانند زیر گلوی زاغ می بینی- مگر اینکه دشمن ما و دوست دشمن ماست. و مردان بسیار سیاه رنگ که هیچ کدام از آنان را نمی بینی مگر اینکه به ما دشنام می دهند و دشمنان ما را ستایش می کنند. و مردان کچل، که مرد کچلی نمی بینی مگر اینکه او را نسبت به ما عیب جو و سخن چین می یابی. و مردان زاغ چشم، هیچ کدام از آنان را- که زیاد هم هستند- نمی بینی مگر اینکه وقتی با مابرخورد می­کنند خوب و و در غیاب ما چهره ای دیگر دارند و برای ما بدی ها را می خواهند. و مردان ولد الزّنا (وبچه­های سر راهی)، که با هیچ یک از آنان ملاقات نمی کنی مگر اینکه او را دشمن ما و گمراه کننده آشکار می یابی. و مردانی که مرض پیسی دارند ص: 211

مُوسَی علیه السلام خَلَعَ الْبُرْنُسَ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا إِبْلِیسُ قَالَ مُوسَی فَلَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَکَ فِیمَ جِئْتَ فَقَالَ إِنَّمَا جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْکَ لِمَکَانِکَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ مُوسَی فَمَا هَذَا الْبُرْنُسُ قَالَ أَخْتَطِفُ بِهِ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ قَالَ مُوسَی فَأَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ فَقَالَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی عَیْنَیْهِ ذَنْبُهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أُوصِیکَ بِثَلَاثِ خِصَالٍ یَا مُوسَی لَا تَخْلُ بِامْرَأَةٍ وَ لَا تَخْلُ بِکَ فَإِنَّهُ لَا یَخْلُو رَجُلٌ بِامْرَأَةٍ وَ لَا تَخْلُو بِهِ إِلَّا کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی وَ إِیَّاکَ أَنْ تُعَاهِدَ اللَّهَ عَهْداً فَإِنَّهُ مَا عَاهَدَ اللَّهَ أَحَدٌ إِلَّا کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی حَتَّی أَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْوَفَاءِ بِهِ وَ إِذَا هَمَمْتَ بِصَدَقَةٍ فَأَمْضِهَا فَإِنَّهُ إِذَا هَمَّ الْعَبْدُ بِصَدَقَةٍ کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی حَتَّی أَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا ثُمَّ وَلَّی إِبْلِیسُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا وَیْلَهُ وَ یَا عَوْلَهُ عَلَّمْتُ مُوسَی مَا یُعَلِّمُهُ بَنِی آدَمَ (1).

«24»

جا، [المجالس للمفید] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی لَا یَغُرَّنَّکَ النَّاسُ عَنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَصِلُ إِلَیْکَ دُونَهُمْ وَ لَا تَقْطَعْ عَنْکَ النَّهَارَ بِکَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکَ مَنْ یَحْفَظُ عَلَیْکَ وَ لَا تَسْتَقِلَّ قَلِیلَ الْخَیْرِ فَإِنَّکَ تَرَاهُ غَداً حَیْثُ یَسُرُّکَ وَ لَا تَسْتَقِلَّ قَلِیلَ الشَّرِّ فَإِنَّکَ تَرَاهُ غَداً حَیْثُ یَسُوؤُکَ وَ أَحْسِنْ فَإِنِّی لَمْ أَرَ شیئا أَشَدَّ طَلَباً وَ لَا أَسْرَعَ دَرَکاً مِنْ حَسَنَةٍ لِذَنْبٍ قَدِیمٍ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ (2).

«25»

ختص، [الإختصاص] الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عَمِیرَةَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ لَمْ یُبَالِ بِمَا قَالَ وَ مَا قِیلَ لَهُ فَهُوَ شِرْکُ الشَّیْطَانِ وَ مَنْ شُغِفَ بِمَحَبَّةِ الْحَرَامِ وَ شَهْوَةِ الزِّنَی فَهُوَ

ص: 197


1- 1. مجالس المفید ص 101.
2- 2. مجالس المفید ص 116، و مثله فی ص 50.

که هیچ کدام از آنها را نمی بینی مگر اینکه او را در حالی می یابی که در کمین ما و دوستان ما نشسته اند تا به گمان خود ما را از راه راست گمراه سازند. و جذامی که آنان اهل جهنّم هستند و به آن وارد خواهند شد. و کسانی که ابنه هستند که هیچ کدام از آنان را نمی بینی مگر اینکه هجو ما را می سرایند و با ما دشمنی دارند.

و اهل شهری که سیستان نام دارد(1) آنان برای ما اهل عداوت و دشنام دادن هستند و بدترین مردمند، بر آنان عذابی چون عذاب فرعون و هامان و قارون باشد. و اهل شهری که ری نامیده می شود، آنان دشمنان خدا و دشمنان پیامبر او و دشمنان اهل بیت او هستند، آنان جنگ با اهل بیت پیامبر خدا (ص) را جهاد می دانند و مال آنان را غنیمت می شمارند، برای آنان است عذاب خوارکننده در دنیا و آخرت و {برای آنان است عذاب پایدار}. و اهل شهری که موصل نامیده می شود، آنان بدترین مردم روزی زمین هستند. و اهل شهری که زوراء نامیده می شود و در آخر الزّمان بنا خواهد شد، آنان با خون ما طلب شفا می کنند و با دشمنی با ما تقرّب می جویند، در دشمنی با ما با یک دیگر دوست می شوند و جنگ با ما را واجب می دانند و کشتن ما را حتمی می شمارند، ای پسر از این گروه ها حذر کن، باز حذر کن، دو نفر از این گروه ها با یکی از خاندان تو خلوت نمی کنند مگر اینکه قصد کشتن او را می کنند.

الفاظ این حدیث از اول تا آخر از روایت تمیم است.(2) (در این حدیث پانزده گروه ذکر شده و لا بد یک گروه از یاد راوی رفته است. ضمنا توجه کنیم که اولا این روایت به سبب قرار گرفتن بکر بن عبد اللَّه بن حبیب در سند آن، ضعیف است و ثانیا، در صورت صحّت باید آن را حمل بر غالب و آنهم در زمان صدور حدیث دانست و نباید آن را به تمام زمان ها و مکان ها تعمیم داد .

ص: 212


1- . اهل سیستان و ری و موصل و بغداد اگر اهالی همان زوراء باشند، در آن زمان دشمن اهل بیت علیهم السلام بوده اند، زیرا آن ها از اهل اجماع به شمار رفته و برخی از آنان خارجی و اسماعیلی بوده اند اما امروزه همه شیعه اهل بیت علیهم السلام هستند، علامه (رض) مولف کتاب، در ج 60 ص: 206 پس از نقل این خبر می گوید: زوراء بر دجله بغداد و بر خود بغداد اطلاق می شود، چرا که درهای داخلی آن به روی خارج باز شود ؟؟؟؟؟ ممکن است با گذشت زمان این سرزمین ها تغییر کرده باشد، و آنچه در این حدیث بیان شده است، تنها به آن زمان اختصاص داشته باشد. نویسنده: با این وجود بغداد و محله های ان باقی می ماند. کرخ بزرگترین محله شیعه نشین بغداد است که بسیاری از بزرگان در آن پرورش یافته اند، سخن حضرت علیه السلام درباره زوراء، شهری است که در آخر الزمان بنا می شود، و بغداد در زمان منصور عباسی تاسیس شده که هم زمان با دوره امامت امام صادق علیه السلام بوده است.
2- . خصال 2: 94 – 95؛ تمیم فرزند بهلول است.

شِرْکُ الشَّیْطَانِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ لِوَلَدِ الزِّنَی عَلَامَاتٍ أَحَدُهَا بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ ثَانِیهَا أَنَّهُ یَحِنُّ إِلَی الْحَرَامِ الَّذِی خُلِقَ مِنْهُ وَ ثَالِثُهَا الِاسْتِخْفَافُ بِالدِّینِ وَ رَابِعُهَا سُوءُ الْمَحْضَرِ لِلنَّاسِ وَ لَا یُسِی ءُ مَحْضَرَ إِخْوَانِهِ إِلَّا مَنْ وُلِدَ عَلَی غَیْرِ فِرَاشِ أَبِیهِ أَوْ مَنْ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی حَیْضِهَا(1).

«26»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا أَمَانَةَ لَهُ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَهْدَ لَهُ وَ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا یُتِمُّ رُکُوعَهَا وَ سُجُودَهَا(2).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ تَعَالَی مِنْ أَهْلِ دَارِ الْخُلُودِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ [أَنْ یَکُونُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ مِنْ أَهْلِ دَارِ الْغُرُورِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ](3) ثُمَّ قَالَ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ لَا یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَقْذِفُونَ الْآمِرِینَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِینَ عَنِ الْمُنْکَرِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ لَا یَقُومُونَ لِلَّهِ تَعَالَی بِالْقِسْطِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْقِسْطِ فِی النَّاسِ (4) بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ جَعَلُوا طَاعَةَ إِمَامِهِمْ دُونَ طَاعَةِ اللَّهِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَخْتَارُونَ الدُّنْیَا عَلَی الدِّینِ بِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ یَسْتَحِلُّونَ الْمَحَارِمَ وَ الشَّهَوَاتِ بِالشُّبُهَاتِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ قَالَ صلی الله علیه و آله أَکْثَرُهُمْ فِی الْمَوْتِ ذِکْراً وَ أَحْسَنُهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً أُولَئِکَ هُمُ الْأَکْیَاسُ (5).

«27»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یُهْلِکُ اللَّهُ سِتّاً بِسِتٍّ الْأُمَرَاءَ بِالْجَوْرِ وَ الْعَرَبَ بِالْعَصَبِیَّةِ وَ الدَّهَاقِینَ بِالْکِبْرِ وَ التُّجَّارَ بِالْخِیَانَةِ وَ أَهْلَ الرَّسَاتِیقِ

ص: 198


1- 1. الاختصاص: 219، و تری مثله فی معانی الأخبار ص 113.
2- 2. نوادر الراوندیّ ص 5.
3- 3. ما بین العلامتین أضفناه من المصدر.
4- 4. زاد فی المصدر: بئس القوم قوم یکون الطلاق عندهم أوثق من عهد اللّه تعالی.
5- 5. نوادر الراوندیّ ص 29.

باب یکصد و نهم : بدعت گذارانی که شیطان بر آنان مسلط شده و دروغ های شیطانی که به خود نسبت می دهند

روایات

روایت1.

رجال کشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند سوگند شیطان در کنار دیوار مدینه و مسجد بر ابو الخطاب ظاهر شد و من اکنون می نگرم که به او می گوید تو الآن پیروز می گردی.(1)

روایت2.

رجال کشی: حفص بن عمرو خثعمی گوید: من در نزد امام صادق علیه السّلام نشسته بودم که مردی به آن حضرت عرض کرد: قربانت گردم ابو منصور بمن گفت که او را بطرف خداوند برده اند و خداوند دست بر سر او کشیده و به فارسی به او گفته است«بایست».

پس امام علیه السّلام فرمود: پدرم از جدش رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: شیطان تختی در بین زمین و آسمان برای خود گذاشته و به اندازه فرشتگان برای خود کارمندان و خدمت گزارانی دارد.

شیطان هر گاه بخواهد مردی را بطرف خود فرا خواند نخست او را دعوت می کند، هنگامی که او شیطان را پاسخ گفت و دنبالش حرکت کرد و در راه او گام نهاد، شیطان خود را به او نشان می دهد و بطرف خود می برد و ابو منصور هم فرستاده ابلیس است و خداوند او را لعنت کند و امام علیه السّلام این گفته را سه بار تکرار کردند.(2)

روایت3.

رجال کشی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: بنان و سری و بزیع که خداوند آنها را لعنت کند گرفتار دام شیطان شدند و او در صورت زیباترین انسان بر او ظاهر شد، عرض کردم بنان این آیه را تاویل می کند که {وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی

ص: 213


1- . رجال کشی: 256
2- . رجال کشی: 256

بِالْجَهَالَةِ وَ الْفُقَهَاءَ بِالْحَسَدِ.

وَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الثَّالِثُ علیه السلام: الْحَسَدُ مَاحِقُ الْحَسَنَاتِ وَ الزَّهْوُ جَالِبُ الْمَقْتِ وَ الْعُجْبُ صَارِفٌ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَی الغَمْطِ(1)

وَ الْجَهْلِ وَ الْبُخْلُ أَذَمُّ الْأَخْلَاقِ وَ الطَّمَعُ سَجِیَّةٌ سَیِّئَةٌ.

«28»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَجِبْتُ لِلْبَخِیلِ یَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِی مِنْهُ هَرَبَ وَ یَفُوتُهُ الْغِنَی الَّذِی إِیَّاهُ طَلَبَ فَیَعِیشُ فِی الدُّنْیَا عَیْشَ الْفُقَرَاءِ وَ یُحَاسَبُ فِی الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِیَاءِ وَ عَجِبْتُ لِلْمُتَکَبِّرِ الَّذِی کَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً وَ یَکُونُ غَداً جِیفَةً وَ عَجِبْتُ لِمَنْ شَکَّ فِی اللَّهِ وَ هُوَ یَرَی خَلْقَ اللَّهِ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِیَ الْمَوْتَ وَ هُوَ یَرَی مَنْ یَمُوتُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَنْکَرَ النَّشْأَةَ الْأُخْرَی وَ هُوَ یَرَی النَّشْأَةَ الْأُولَی وَ عَجِبْتُ لِعَامِرٍ دَارَ الْفَنَاءِ وَ تَارِکٍ دَارَ الْبَقَاءِ(2).

«29»

عُدَّةُ الدَّاعِی، رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِیَّاکُمْ وَ فُضُولَ المَطْعَمِ فَإِنَّهُ یَسُمُّ الْقَلْبَ بِالْفَضْلَةِ وَ یُبْطِئُ بِالْجَوَارِحِ عَنِ الطَّاعَةِ وَ یُصِمُّ الْهِمَمَ عَنْ سِمَاعِ الْمَوْعِظَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ یَبْذُرُ الْهَوَی وَ یُوَلِّدُ الْغَفْلَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ اسْتِشْعَارَ الطَّمَعِ فَإِنَّهُ یَشُوبُ الْقَلْبَ بِشِدَّةِ الْحِرْصِ وَ یَخْتِمُ عَلَی الْقَلْبِ بِطَابَعِ حُبِّ الدُّنْیَا وَ هُوَ مِفْتَاحُ کُلِّ مَعْصِیَةٍ وَ رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ سَبَبُ إِحْبَاطِ کُلِّ حَسَنَةٍ(3).

«30»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِرَجُلٍ سَأَلَهُ أَنْ یَعِظَهُ: لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیْرِ الْعَمَلِ وَ یُرْجِئُ التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ یَقُولُ فِی الدُّنْیَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِینَ وَ یَعْمَلُ فِیهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِینَ إِنْ أُعْطِیَ مِنْهَا لَمْ یَشْبَعْ وَ إِنْ مُنِعَ مِنْهَا لَمْ

ص: 199


1- 1. یقال: غمط الناس- من بابی ضرب و علم- استحقرهم و ازدری بهم و العافیة: لم یشکرها و النعمة: بطرها و حقرها، و غمط الحق- من باب علم- جحده، و منه قولهم: « شر ما استقبلت به الایادی الغمط، و خیر ما شیعت به البسط.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 272، الرقم 126 من الحکم.
3- 3. عدّة الداعی ص 236.

الْأَرْضِ إِلهٌ»(1)، و او در آسمانها و زمین ها خدا و معبود است.

بنان می گوید: خدائی که در آسمان است غیر از خدائی است که در زمین می باشد و اله آسمانها بزرگ تر از اله زمین است و اهل زمین فضیلت اله آسمان را می شناسند و او را مورد تعظیم و تکریم قرار می دهند.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: به خداوند سوگند جز خداوند آسمان و زمین خداوند دیگری نیست و در زمین و آسمان یک خدا بیشتر وجود ندارد، بنان دروغ می گوید، خداوند او را لعنت کند، او عظمت خدا را تحقیر کرده و خداوند را کوچک شمرده است.(2)

روایت4.

رجال کشی: زراره گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: بمن بگو حمزه گمان می کند که پدرم بر او ظاهر می گردد، گفتم آری او چنین عقیده ای دارد و می گوید: من پدر شما را مشاهده می کنم. امام علیه السّلام فرمود: او دروغ می گوید و پدرم بر او ظاهر نمی گردد. ابلیس یک شیطانی دارد که او را متکون می گویند او به هر صورتی ظاهر می شود، گاهی در صورت های کوچک و گاهی بزرگ دیده می شود، به خداوند سوگند او هرگز توانائی ندارد در چهره پدرم در آید و خود را به کسی نشان دهد.(3)

روایت5.

رجال کشی: برید بن معاویه عجلی گوید: حمزه بن عمارة بربری می گفت: ابو جعفر علیه السّلام هر شب نزد من می آید و انسان هائی هم بودند که گمان می کردم حمزه آن حضرت را به آنها نشان داده است، گوید: من خدمت امام باقر علیه السّلام رسیدم و جریان را عرض کردم فرمودند: او دروغ می گوید خداوند او را لعنت کند، شیطان نمی تواند در صورت پیامبر و وصی پیامبر در آید.(4)

روایت6.

علی بن عقبه از پدرش روایت می کند که خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدم و بعد از سلام در حضورش نشستم، امام علیه السّلام به من فرمودند: در این مجلس ابو الخطاب با هفتاد نفر حضور داشتند که همه از

ص: 214


1- . زخرف / 84
2- . رجال کشی: 257
3- . رجال کشی: 254
4- . رجال کشی: 257

یَقْنَعْ یَعْجِزُ عَنْ شُکْرِ مَا أُوتِیَ وَ یَبْتَغِی الزِّیَادَةَ فِیمَا بَقِیَ یَنْهَی وَ لَا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی یُحِبُّ الصَّالِحِینَ وَ لَا یَعْمَلُ عَمَلَهُمْ وَ یُبْغِضُ الْمُذْنِبِینَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ یَکْرَهُ الْمَوْتَ لِکَثْرَةِ ذُنُوبِهِ وَ یُقِیمُ عَلَی مَا یَکْرَهُ الْمَوْتَ لَهُ (1)

إِنْ سَقِمَ ظَلَّ نَادِماً وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ لَاهِیاً یُعْجَبُ بِنَفْسِهِ إِذَا عُوفِیَ وَ یَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِیَ إِنْ أَصَابَهُ بَلَاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ أَعْرَضَ مُغْتَرّاً تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلَی مَا یَظُنُّ وَ لَا یَغْلِبُهَا عَلَی مَا یَسْتَیْقِنُ یَخَافُ عَلَی غَیْرِهِ بِأَدْنَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ یَرْجُو نَفْسَهُ بِأَکْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ إِنِ اسْتَغْنَی بَطِرَ وَ فُتِنَ وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنِطَ وَ وَهَنَ یُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ وَ یُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ أَسْلَفَ الْمَعْصِیَةَ وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ وَ إِنْ عَرَتْهُ مِحْنَةٌ انْفَرَجَ عَنْ شَرَائِطِ الْمِلَّةِ یَصِفُ الْعِبْرَةَ وَ لَا یَعْتَبِرُ وَ یُبَالِغُ فِی الْمَوَاعِظِ وَ لَا یَتَّعِظُ فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌّ وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ یُنَافِسُ فِیمَا یَفْنَی وَ یُسَامِحُ فِیمَا یَبْقَی یَرَی الْغُنْمَ مَغْرَماً وَ الْغُرْمَ مَغْنَماً یَخْشَی الْمَوْتَ وَ لَا یُبَادِرُ الْفَوْتَ یَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعْصِیَةِ غَیْرِهِ مَا یَسْتَقِلُّ أَکْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَکْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا یَحْقِرُهُ مِنْ طَاعَةِ غَیْرِهِ فَهُوَ عَلَی النَّاسِ طَاعِنٌ وَ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ اللَّغْوُ مَعَ الْأَغْنِیَاءِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الذِّکْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ یَحْکُمُ عَلَی غَیْرِهِ

لِنَفْسِهِ وَ لَا یَحْکُمُ عَلَیْهَا لِغَیْرِهِ یُرْشِدُ غَیْرَهُ وَ یُغْوِی نَفْسَهُ فَهُوَ یُطَاعُ وَ یَعْصِی وَ یَسْتَوْفِی وَ لَا یُوفِی وَ یَخْشَی الْخَلْقَ فِی غَیْرِ رَبِّهِ وَ لَا یَخْشَی رَبَّهُ فِی خَلْقِهِ.

قال السید رضی الله عنه و لو لم یکن فی هذا الکتاب إلا هذا الکلام لکفی به موعظة ناجعة و حکمة بالغة و بصیرة لمبصر و عبرة لناظر مفکر(2).

«31»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام

ص: 200


1- 1. یعنی أنّه یکره الموت لکثرة ذنوبه لئلا یدرکه الموت علی تلک الحال و علی أحد الذنوب فتکون له عقبی السوء، لکنه مع ذلک یقیم علی تلک الذنوب و یداوم علیها و لا یرعوی عنها.
2- 2. نهج البلاغة الرقم 150 من الحکم.

او پیروی می کردند. دل من به حال آنها سوخت و من به آنها گفتم، آیا شما را از فضائل مسلمان آگاه نکنم، یکی از آنها که از همه کوچک تر بود گفت: بفرمائید قربانت گردم، گفتم: از فضائل مسلمان آن است که گفته شود فلان کس کتاب خداوند را تلاوت می کند و یا کسی صاحب ورع می باشد و یا شخصی از اهل عبادت می باشد.

این ها هستند فضائل مسلمان چرا شما این طرف و آن طرف می روید و دنبال اشخاص حرکت می کنید، مسلمانان فقط یک رهبر دارند که باید از او متابعت کنند، شما دنبال این مرد و یا آن مرد نروید که مردان مختلف با آراء گوناگون شما را گمراه خواهند کرد و حقائق را بر شما مشتبه خواهند نمود و راه حق را پیدا نخواهید کرد.

از پدرم شنیدم می فرمودند: شیطانی هست که او را مذهب می گویند او در هر چهره ای ظاهر می گردد و فقط در صورت پیامبر و یا وصی او نمی تواند درآید، من می نگرم که او در چهره رهبر شما در آمده است، شما از آن دوری کنید، به من خبر رسیده که او و یارانش را کشتند، خداوند آنها را لعنت کند و از درگاه خود براند و تنها افراد شایسته هلاکت در نزد خدا به هلاکت می رسند.(1)

روایت7.

رجال کشی: مردی از طیاره با امام رضا علیه السّلام در باره یونس بن ظبیان سخن می گفت، او اظهار داشت یونس می گفت: شبی در حال طواف بودم ناگهان از بالای سرم ندائی شنیدم که می گفت: ای یونس {من خدا هستم که جز من خدائی نیست، مرا عبادت کن و نماز را بر پا دار} من سرم را بلند کردم و متوجه سخن او شدم.

در این هنگام امام رضا علیه السّلام به خشم آمدند به اندازه ای که نتوانستند آرام بگیرند و گفتند: بیرون شوید خداوند تو را و کسی که این حدیث را برایت تعریف کرد لعنت کند و هزار بار هم یونس بن ظبیان را مورد لعنت قرار دهد و تو را با او به قعر دوزخ روانه سازد .

من گواهی می دهم که این سخن را شیطان در گوش او گفته باشد و اکنون آگاه باش که یونس بن ظبیان با ابو الخطاب در سخت ترین عذاب ها گرفتار می باشند و یاران آنها هم با آن شیطان در کنار فرعون و فرعونیان در عذاب سختی می باشند و این حدیث را از ابو عبد اللَّه علیه السّلام شنیده ام.

راوی گوید: این مرد از محضر امام علیه السّلام بیرون شد و هنوز ده گام نگذشته بود که بی هوش شد و بر زمین افتاد و آنچه در شکم داشت از گلویش بر آمد و او را مرده از منزل بیرون کردند و به خارج انتقال دادند.

امام رضا علیه السّلام فرمودند: فرشته ای آمد و با عمودی بر سرش زد و او را بر زمین افکند و هر چه در شکم داشت بیرون ریخت و روحش را به جهنم انتقال داد و او را به رفیقش یونس بن ظبیان ملحق نمود و شیطانی که آن سخن را به او گفته بود در دوزخ به او رسید و آنها همدیگر را در آنجا ملاقات کردند.(2)

ص: 215


1- . رجال کشی: 248 . 249
2- . رجال کشی: 309

قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ الْمَوْتَةَ الْمَوْتَةَ الْوَحِیَّةَ الْوَحِیَّةَ(1) لَا رَدَّةَ سَعَادَةٌ أَوْ شَقَاوَةٌ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ لِأَهْلِ دَارِ الْحَیَوَانِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ بِالْوَیْلِ وَ الْکَرَّةِ الْخَاسِرَةِ لِأَهْلِ دَارِ الْغُرُورِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ وَجْهَانِ یُقْبِلُ بِوَجْهٍ وَ یُدْبِرُ بِوَجْهٍ إِنْ أُوتِیَ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ خَیْراً حَسَدَهُ وَ إِنِ ابْتُلِیَ خَذَلَهُ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ أَوَّلُهُ نُطْفَةٌ ثُمَّ یَعُودُ جِیفَةً ثُمَّ لَا یَدْرِی مَا یُفْعَلُ بِهِ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ خُلِقَ لِلْعِبَادَةِ فَأَلْهَتْهُ الْعَاجِلَةُ عَنِ الْآجِلَةِ(2)

وَ شَقِیَ بِالْعَاقِبَةِ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ تَجَبَّرَ وَ اخْتَالَ وَ نَسِیَ الْکَبِیرَ الْمُتَعَالَ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ عَتَا وَ بَغَی وَ نَسِیَ الْجَبَّارَ الْأَعْلَی بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ هَوًی یُضِلُّهُ وَ نَفْسٌ تُذِلُّهُ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ طَمَعٌ یَقُودُهُ إِلَی طَبَعٍ (3).

ص: 201


1- 1. الموتة: الموت، و هی أخص منه و« الموتة» الثانیة تکرار للاول تأکیدا و نصبهما بتقدیر« اتقوا» و نحوه، و هکذا فی« الوحیة الوحیة» و هما صفتان للموتة، یقال: موت وحی: ای سریع. و قوله« لاردة» أی لا رجعة بعدها حتّی یستدرک الشقی السعادة و یستزید السعید من السعادة، بل إذا جاء الموت فبعده اما سعادة أو شقاوة، و قوله بعد ذلک« جاء الموت بما فیه بالروح و الراحة إلخ تفصیل بیان السعادة و قوله بعد ذلک« جاء الموت بما فیه: بالویل و الکرة الخاسرة» الخ تفصیل بیان الشقاوة و قوله« بالکرة الخاسرة» اشارة الی الحشر الذی یخسر فیه المبطلون، کما فی قوله تعالی« تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ» النازعات: 12.
2- 2. زاد فی المصدر: فاز بالرغبة العاجلة.
3- 3. نوادر الراوندیّ ص 22: و قوله« طبع» بالتحریک: الدنس و منه قولهم« رب طمع یهدی الی طبع»، و قیل: الوسخ الشدید من الصداء و الشین و العیب و الرین، و الوصف منه علی کتف، یقال:« هو طبع طمع» أی دنس لا یستحی من سوأة.

روایت8.

راوندی به سند خود از موسی بن جعفر و او از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر کس خود را به بدعتی مشغول کند، شیطان او را به عبادت مشغول می کند و به او حالت خشوع و گریه می دهد.

- در حدیث دیگری از آن جناب وارد شده که فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند بدعت گزار را به توبه موفق نمی کند و هم چنین کسی که اخلاق بد دارد موفق به توبه نمی گردد عرض کردند: یا رسول اللَّه چگونه می شود این افراد به توبه توفیق پیدا نمی کنند، فرمودند کسی که اهل بدعت می باشد محبت بدعت در دلش جای گرفته است و اما آن کس که اخلاق بد دارد او هر گاه از گناهی توبه می کند در گناهی بزرگتر از اول گرفتار می گردد.(1)

باب یکصد و دهم : باب کیفر بدعت گذاران و کسانی که مردم را گمراه ساختند، و اینکه کسی بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد

آیات

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ * وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً(2)

{آیا به کسانی که بهره ای از کتاب یافته اند ننگریستی؟ گمراهی را می خرند و می خواهند شما [نیز] گمراه شوید. و خدا به [حالِ] دشمنان شما داناتر است؛ کافی است که خدا سرپرستِ [شما] باشد، و کافی است که خدا یاورِ [شما] باشد.}

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا * أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً(3)

{آیا کسانی را که از کتابِ [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای؟ که به «جِبت» و «طاغوت» ایمان دارند، و در باره کسانی که کفر ورزیده اند می گویند: «اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند.» اینانند که خدا لعنتشان کرده، و هر که را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت.}

- وَ لا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِراطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ

ص: 216


1- . نوادر راوندی: 18
2- . نساء / 44 – 45
3- . نساء / 51 - 52

باب 106 شرار الناس و صفات المنافق و المرائی و الکسلان و الظالم و من یستحق اللعن

الآیات

الأعراف: وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ (1)

الحج: إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ(2)

السجدة: وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (3)

الجاثیة: وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (4)

القلم: وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (5)

الحاقة: وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ

ص: 202


1- 1. الأعراف: 179.
2- 2. الحجّ: 38.
3- 3. السجدة: 7.
4- 4. الجاثیة: 7- 10.
5- 5. القلم: 10- 15.

بِهِ وَ تَبْغُونَها عِوَجاً(1)

{و بر سر هر راهی منشینید که [مردم را] بترسانید و کسی را که ایمان به خدا آورده از راه خدا باز دارید و راه او را کج بخواهید}

- وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ * الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ * أُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ * لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ(2)

{و چه کسی ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بندد؟ آنان بر پروردگارشان دروغ عرضه می شوند، و گواهان خواهند گفت: «اینان بودند که بر پروردگارشان دروغ بستند. هان! لعنت خدا بر ستمگران باد.» همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود ، آخرت را باور ندارند. آنان در زمین درمانده کنندگان [خدا] نیستند، و جز خدا دوستانی برای آنان نیست. عذاب برای آنان دو چندان می شود. آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند. اینانند که به خویشتن زیان زده و آنچه را به دروغ برساخته بودند از دست داده اند. شک نیست که آنان در آخرت زیانکارترند.

- وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ(3)

{و مانع راه خدا می شوند و آن را کج می شمارند. آنانند که در گمراهی دور و درازی هستند.}

- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ(4)

{و برای خدا مانندهایی قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه کنند. بگو: «برخوردار شوید که قطعاً بازگشت شما به سوی آتش است.»} - لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (5)

{تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند، و [نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند. آگاه باشید، چه بد باری را می کشند.}

- وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ

{و جهنّم برای گمراهان نمودار می شود.} تا آنجا که می فرماید: وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُون(6){ و جز تباهکاران ما را گمراه نکردند}

- وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (7)

{و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می خوانند گردانیدیم، و روز رستاخیز یاری نخواهند شد.و در این دنیا لعنتی بدرقه [نامِ] آنان کردیم و روز قیامت [نیز] ایشان از [جمله] زشت رویانند.}

- وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ * وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ

ص: 217


1- . اعراف / 86
2- . هود / 18 – 22
3- . ابراهیم / 3
4- . ابراهیم / 30
5- . نحل / 25
6- . شعرا / 91 – 99
7- . قصص / 41 – 42

إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ (1)

المعارج: کَلَّا إِنَّها لَظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ جَمَعَ فَأَوْعی إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً(2)

المدثر: یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ (3)

القیامة: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی (4)

الماعون: أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ.

الأخبار

«1»

مع (5)، [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَکْرَمَ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَتْقَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا

فِی یَدِهِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرِّ النَّاسِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَبْغَضَ النَّاسَ وَ أَبْغَضَهُ النَّاسُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی لَا یُقِیلُ عَثْرَةً وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةً وَ لَا

ص: 203


1- 1. الحاقّة: 25- 37.
2- 2. المعارج: 15- 21.
3- 3. المدّثّر: 40- 47.
4- 4. القیامة: 31- 35.
5- 5. معانی الأخبار ص 196.

وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ (1)

{و قطعاً بارهای گران خودشان و بارهای گران [دیگر] را با بارهای گران خود برخواهند گرفت، و مسلّماً روز قیامت از آنچه به دروغ برمی بستند پرسیده خواهند شد. و کسانی که کافر شده اند، به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «راه ما را پیروی کنید و گناهانتان به گردن ما.» و[لی] چیزی از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت؛ قطعاً آنان دروغگویانند.}

- وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ * قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ * وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً(2)

{و کسانی که کافر شدند گفتند: «نه به این قرآن و نه به آن [توراتی] که پیش از آن است هرگز ایمان نخواهیم آورد.» و ای کاش بیدادگران را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان بازداشت شده اند می دیدی [که چگونه] برخی از آنان با برخی [دیگر جدل و] گفتگو می کنند؛ کسانی که زیردست بودند به کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، می گویند: «اگر شما نبودید قطعاً ما مؤمن بودیم.» کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، به کسانی که زیردست بودند، می گویند: «مگر ما بودیم که شما را از هدایت -پس از آنکه به سوی شما آمد- بازداشتیم؟ [نه،] بلکه خودتان گناهکار بودید.» و کسانی که زیردست بودند به کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، می گویند: «[نه،] بلکه نیرنگ شب و روز [شما بود] آنگاه که ما را وادار می کردید که به خدا کافر شویم و برای او همتایانی قرار دهیم.»}

- وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ * قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ * قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ * وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ * فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ * فَأَغْوَیْناکُمْ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ (3)

{و بعضی روی به بعضی دیگر می آورند [و] از یکدیگر می پرسند. [و] می گویند: «شما [ظاهراً] از درِ راستی با ما درمی آمدید [و خود را حق به جانب می نمودید].» [متّهمَان] می گویند: «[نه!] بلکه با ایمان نبودید. و ما را بر شما هیچ تسلّطی نبود، بلکه خودتان سرکش بودید. پس فرمان پروردگارمان بر ما سزاوار آمد؛ ما واقعاً باید [عذاب را] بچشیم. و شما را گمراه کردیم، زیرا خودمان گمراه بودیم.»}

- هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ * قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ * قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ(4)

{اینها گروهی اند که با شما به اجبار [در آتش] درمی آیند. بدا به حال آنها، زیرا آنان داخل آتش می شوند. [به رؤسای خود] می گویند: «بلکه بر خود شما خوش مباد! این [عذاب] را شما خود برای ما از پیش فراهم آوردید، و چه بد قرارگاهی است.» می گویند: «پروردگارا، هر کس این [عذاب] را از پیش برای ما فراهم آورده، عذاب او را در آتش دو چندان کن.»}

- وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ * قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ(5)

{و آنگاه که در آتش شروع به آوردن حجّت می کنند، زیردستان به کسانی که گردنکش بودند، می گویند: «ما پیرو شما بودیم؛ پس آیا می توانید پاره ای از این آتش را از ما دفع کنید؟» کسانی که گردنکشی می کردند، می گویند: «[اکنون] همه ما در آن هستیم. خداست که میان بندگان [خود] داوری کرده است.}

- أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی (6)

{یا بدانچه در صحیفه های موسی [آمده] خبر نیافته است؟ و [نیز در نوشته های] همان ابراهیمی که وفا کرد: که هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد. و اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست. و [نتیجه] کوشش او به زودی دیده خواهد شد. سپس هر چه تمامتر وی را پاداش دهند.}

ص: 218


1- . عنکبوت / 12 - 13
2- . سبا / 31 - 33
3- . صافات / 27- 32
4- . ص / 59-61
5- . عیون الاخبار 2: 32
6- . علل الشرائع 2: 178

یَغْفِرُ ذَنْباً ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام قَامَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تُحَدِّثُوا بِالْحِکْمَةِ الْجُهَّالَ فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تُعِینُوا الظَّالِمَ عَلَی ظُلْمِهِ فَیَبْطُلَ فَضْلُکُمْ الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ تَبَیَّنَ لَکَ رُشْدُهُ فَاتَّبِعْهُ وَ أَمْرٌ تَبَیَّنَ لَکَ غَیُّهُ فَاجْتَنِبْهُ وَ أَمْرٌ اخْتُلِفَ فِیهِ فَرُدَّهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

«2»

ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ الْخَزَّازِ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سِتَّةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ (2) الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ التَّارِکُ لِسُنَّتِی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبَرُوتِ لِیُذِلَّ مَنْ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ یُعِزَّ مَنْ أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ بِفَیْ ءِ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْتَحِلُّ لَهُ (3).

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 204


1- 1. أمالی الصدوق ص 183.
2- 2. قد مر فی الباب 99 ص 115 هذا الحدیث و کان لفظه« سبعة لعنتهم- و کلّ نبیّ مجاب» و المعنی أن هذه السبعة لعنتهم أنا و الحال أن کلّ نبیّ مجاب الدعوة یتحقّق دعاؤه علی الناس و لهم باذن اللّه تعالی، فکیف دعائی و أنا أفضل النبیین و أوجههم عند اللّه عزّ و جلّ. و أمّا علی ما فی هذا الحدیث و ما یأتی بعده فالمعنی أن هذه السبعة ملعونون علی لسان اللّه و لسان أنبیائه قبلی، لکنه لا یناسب الأوصاف السبعة المذکورة، فانها من خصائص شرعه و دینه صلّی اللّه علیه و آله، خصوصا قوله« و المستحل من عترتی ما حرم اللّه» و هکذا قوله« المستأثر بفی ء المسلمین» و المغانم انما احل فی هذه الشریعة. و الظاهر عندی أن تغییر العبارة من الرواة توهما منهم أن هذا هو الصحیح.
3- 3. الخصال ج 1 ص 164.

روایات

روایت1.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمودند: خداوند هر گناهی را می آمرزد مگر اینکه کسی دینی پدید آورده باشد، یا حق کارگری را غصب کند و یا کسی که مرد آزادی را بفروشد.(1)

روایت2.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمودند: مردی در گذشته دنبال مال حلال را گرفت ولی نتوانست به آن دست پیدا کند و بعد دنبال مال حرام رفت و به آن هم نرسید، در این هنگام شیطان رسید و به او گفت: ای مرد تو دنیا را از طریق حلال خواستی بدست آوری به آن نرسیدی و بعد در نظر گرفتی از طریق حرام به آن برسی آن را هم نیافتی.

اکنون تو را به چیزی راهنمائی می کنم اگر آن را انجام دهی مال زیاد بدست می آوری و پیروانت زیاد خواهند شد، گفت: آن چیست بگوئید تا به آن عمل کنم. شیطان گفت: بیائید دین جدیدی درست کنید و مردم را بطرف آن دعوت نمائید.

او هم دستور شیطان را بکار گرفت و دین جدیدی را پایه افکند و مردم را بطرف آن فرا خواند گروهی دعوت او را قبول کردند و مال زیادی بدست آورد، بعد از آن روزی با خودش فکر کرد و گفت: این چه کاری بود که من کردم، دینی ساختم و مردم را به آن دعوت کردم.

کار بدی کردم فکر می کنم خداوند توبه مرا قبول نکند مگر اینکه من مردم را بار دیگر دعوت کنم و جریان را به آنها بگویم و از آن ها بخواهم دست از این دین بردارند او مرتب به یاران خود مراجعه می کرد و به آنان می گفت دینی که من شما را بسوی آن دعوت کردم باطل است و من آن را پدید آورده ام.

مریدان او گفتند: تو دروغ می گوئی آن دین حق می باشد تو در آن به شک و تردید گرفتارشده ای و از آن بازگشته ای او بعد از این زنجیری بدست آورد و آن را بر گردنش آویخت و سر دیگرش بر میخی بر زمین کوبید و گفت: این زنجیر را از گردن بیرون نخواهم کرد تا خداوند مرا بیامرزد.

در این هنگام خداوند به یکی از پیامبران وحی فرستاد و فرمود: به آن مرد بگو، سوگند به عزت و جلال خودم اگر مرا به اندازه ای بخوانی تا بند بند اندامت جدا شود تو را اجابت نخواهم کرد، تا آن گاه کسانی که بر این دین مرده اند از آن عقیده برگردند.(2)

- در حدیثی از امام صادق علیه السّلام علیه السّلام روایت شده که فرمودند: «مردی در گذشته دنبال...» تا آخر حدیث که بیان شد.

ص: 219


1- . ثواب الاعمال: 230
2- . علل الشرایع، ج2 ص178

قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنِّی لَعَنْتُ سَبْعَةً لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ قَبْلِی فَقِیلَ وَ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ الزَّائِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ الْمُخَالِفُ لِسُنَّتِی وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ الْمُتَسَلِّطُ بِالْجَبْرِیَّةِ لِیُعِزَّ مَنْ أَذَلَّ اللَّهُ وَ یُذِلَّ مَنْ أَعَزَّ اللَّهُ وَ الْمُسْتَأْثِرُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ بِفَیْئِهِمْ مُسْتَحِلًّا لَهُ وَ الْمُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (1).

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ: مِثْلَهُ (2).

«4»

ل، [الخصال] الْحَافِظُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ ثَابِتِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: سَبْعَةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُجَابٍ الْمُغَیِّرُ لِکِتَابِ اللَّهِ وَ الْمُکَذِّبُ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ الْمُبَدِّلُ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمُتَسَلِّطُ فِی سُلْطَانِهِ لِیُعِزَّ مَنْ أَذَلَّ اللَّهُ وَ یُذِلَّ مَنْ أَعَزَّ اللَّهُ وَ الْمُسْتَحِلُّ لِحُرَمِ اللَّهِ وَ الْمُتَکَبِّرُ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

«5»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: الْمُنَافِقُ یَنْهَی وَ لَا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ اعْتَرَضَ وَ إِذَا رَکَعَ رَبَضَ وَ إِذَا سَجَدَ نَقَرَ وَ إِذَا جَلَسَ شَغَرَ یُمْسِی وَ هَمُّهُ الطَّعَامُ وَ هُوَ مُفْطِرٌ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ النَّوْمُ وَ لَمْ یَسْهَرْ إِنْ حَدَّثَکَ کَذَبَکَ وَ إِنْ وَعَدَکَ أَخْلَفَکَ وَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَکَ وَ إِنْ خَالَفْتَهُ اغْتَابَکَ (4).

«6»

ب، [قرب الإسناد] عَنِ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله

ص: 205


1- 1. الخصال ج 2 ص 6.
2- 2. المحاسن: 11.
3- 3. الخصال ج 2 ص 6.
4- 4. أمالی الصدوق ص 295.

روایت3.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس سخنی جدید بیان کند یا سگی را نگه دارد از اسلام خارج شده است، گفته شد، اگر چنین باشد بسیاری از مردم هلاک می شوند. حضرت فرمود: آنگونه که شما تصور می کنید نیست، منظور من از سخن، آن بود که کسی دینی غیر از دین خدا روی کار آورد و مردم را به آن دعوت کند، و منظورم از نگهداری سگ، کسی است که دشمن ما اهل بیت­ علیهم­السلام را غذا دهد وسیراب کند، ، هر کس چنین کند از اسلام خارج شده است. (1)

روایت4.

معانی الاخبار: ابو الربیع گوید: از امام علیه السّلام پرسیدم کمترین چیزی که انسان را از ایمان خارج می­کند چیست؟ حضرت فرمود: کسی که می داند سخنی بر خلاف حق است ولی بر آن پافشاری می­کند.(2)

روایت5.

معانی الاخبار: حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که از آن جناب سؤال کردم کدام عمل آدمی را کافر می کند، فرمودند: کسی که بدعتی می گذارد و آن را ترویج می کند و هر کس با او مخالفت کرد با او به مبارزه بر می خیزد.(3)

روایت6.

معانی الاخبار: برید عجلی گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم کدام کار آدمی را کافر می کند، امام در این هنگام چند ریگ از زمین برداشت و فرمود: کسی به این ریگها بگوید: این ها هسته خرما و یا میوه دیگری می باشند و بعد هم بگوید: هر کس با نظریه من مخالفت می کند من از وی بیزار هستم این چنین آدمی ناصبی می باشد و مشرک است و کافر شده ولی نمی داند که کافر است.(4)

روایت7.

احتجاج: امام حسن عسکری علیه السّلام از پدرانش از امام سجاد علیهم السّلام روایت می کند که در تفسیر آیه شریفه «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ»(5) فرمودند یعنی ای امت محمد برای شما در قصاص حیات است، اگر کسی بخواهد شخصی را بکشد

ص: 220


1- . معانی الاخبار: 181
2- . معانی الاخبار: 393
3- . معانی الاخبار: 393
4- . معانی الاخبار: 393
5- . بقره / 179

قَالَ: لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَقْهَرُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ مَنْ هُوَ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ یُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ (1).

«7»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلَامَةٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا وَ إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الْعَمَلَ بِهِ وَ لِلْإِیمَانِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ لِلْعَالِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ بِاللَّهِ وَ بِمَا یُحِبُّ وَ مَا یَکْرَهُ وَ لِلْعَامِلِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةَ وَ الصِّیَامَ وَ الزَّکَاةَ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ وَ یَقُولُ مَا لَا یَعْلَمُ وَ یَتَعَاطَی مَا لَا یَنَالُ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ یُعِینُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَهُ وَ لِلْآثِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَخُونُ وَ یَکْذِبُ وَ یُخَالِفُ مَا یَقُولُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ یَتَعَرَّضُ فِی کُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَةِ وَ لِلْحَاسِدِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَتَمَلَّقُ إِذَا شَهِدَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَةِ وَ لِلْمُسْرِفِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَشْتَرِی مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَلْبَسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَأْکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ السَّهْوَ وَ اللَّهْوَ وَ النِّسْیَانَ قَالَ حَمَّادُ بْنُ عِیسَی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ شُعَبٌ یَبْلُغُ الْعِلْمُ بِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ فَکُنْ یَا حَمَّادُ طَالِباً لِلْعِلْمِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَقَرَّ عَیْنُکَ وَ تَنَالَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاقْطَعِ الطَّمَعَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عُدَّ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَی وَ لَا تُحَدِّثَنَّ نَفْسَکَ

ص: 206


1- 1. قرب الإسناد ص 22 ط النجف.

و بداند که از او قصاص می کنند این کار را نخواهد کرد. پس قصاص در اینجا موجب می شود هم مقتول و هم قاتل زنده بمانند، بنا بر این هر گاه بدانند قصاص هست جرأت به قتل نخواهند کرد چون می ترسند آن ها را هم بکشند، {ای صاحبان عقل ها} یعنی ای خردمندان {در این باره فکر کنید تا از خداوند بترسید.}

بعد از آن فرمود: ای بندگان خدا این قصاص برای کسی است که در دنیا کسی را کشته است و جان او را از وی گرفته، آیا شما را به بزرگتر از این قتل آگاه نسازم و قصاصی را که خداوند از آن می گیرد به مراتب بزرگتر از آن قصاص می باشد.

عرض کردند بفرمائید یا ابن رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: بزرگتر از قتل آن است که او را از امت محمد و ولایت علی علیهما السّلام دور کند و راهی غیر از راه خدا را به او نشان دهد و وی را به طریق دشمنان علی علیه السّلام هدایت کند و به امامت آنها راهنمائی نماید.

البته این قتلی است که هرگز جبران نمی گردد و حیاتی بعد از او نمی باشد، آنهائی که علی علیه السّلام را از مقام خود دفع کردند و حقش را پایمال کردند و فضلش را منکر شدند، این قتلی است که مقتول را در جهنم مخلد می سازد و وقصاصش مانند خود این قتل خلود قاتل در دوزخ می باشد.(1)

روایت8.

خصال: حسین بن خالد در یک حدیث از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند فرمودند: ملعون است کسی که دیده بصیرت ندارد، ملعون است کسی که بنده درهم و دینار باشد و ملعون می باشد کسی که با چهارپائی مقاربت کند.(2)

در معانی الاخبار حدیث مشابهی از محمد بن ابراهیم نوفلی ذکر شده است .

شیخ صدوق می گوید: «دیده بصیرت ندارد» یعنی کسی که شخص سرگردان در دین را به سوی کفر راهنمایی کند، و کفر در جانش پایدار شود تا به آن اعتقاد پیدا کند، عبارت «کسی که بنده درهم و دینار باشد» یعنی زکات مالش را نپردازد و از دستگیری برادران دینی اش خودداری کند، پس بندگی دینار و درهم را با بندگی خدا ترجیح می دهد.(3)

مؤلف

روایت های زیادی در این خصوص در باب بدعت و معیارهای آن بیان شد.

ص: 221


1- 1. احتجاج: 174
2- 2. خصال 1: 64
3- 1. معانی الاخبار: 402

أَنَّکَ فَوْقَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ اخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ مَالَکَ (1).

أقول

قد مضی مثله فی أبواب العقل.

«8»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْمُنَافِقُ قَدْ رَضِیَ بِبُعْدِهِ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی لِأَنَّهُ یَأْتِی بِأَعْمَالِهِ الظَّاهِرَةِ شَبِیهاً بِالشَّرِیعَةِ وَ هُوَ لَاغٍ بَاغٍ لَاهٍ بِالْقَلْبِ عَنْ حَقِّهَا مُسْتَهْزِئٌ فِیهَا وَ عَلَامَةُ النِّفَاقِ قِلَّةُ الْمُبَالاةِ بِالْکَذِبِ وَ الْخِیَانَةُ وَ الْوَقَاحَةُ وَ الدَّعْوَی بِلَا مَعْنًی وَ سُخْنَةُ الْعَیْنِ (2)

وَ السَّفَهُ وَ الْغَلَطُ وَ قِلَّةُ الْحَیَاءِ وَ اسْتِصْغَارُ الْمَعَاصِی وَ استضیاع [اسْتِیضَاعُ] أَرْبَابِ الدِّینِ وَ اسْتِخْفَافُ الْمَصَائِبِ فِی الدِّینِ وَ الْکِبْرُ وَ حُبُّ الْمَدْحِ وَ الْحَسَدُ وَ إِیثَارُ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ وَ الشَّرِّ عَلَی الْخَیْرِ وَ الْحَثُّ عَلَی النَّمِیمَةِ وَ حُبُّ اللَّهْوِ وَ مَعُونَةُ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ الْبَغْیُ وَ التَّخَلُّفُ عَنِ الْخَیْرَاتِ وَ تَنَقُّصُ أَهْلِهَا وَ اسْتِحْسَانُ مَا یَفْعَلُهُ مِنْ سُوءٍ وَ اسْتِقْبَاحُ مَا یَفْعَلُهُ غَیْرُهُ مِنْ حُسْنٍ وَ أَمْثَالُ ذَلِکَ کَثِیرَةٌ وَ قَدْ وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی الْمُنَافِقِینَ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی صِفَتِهِمْ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً(4).

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْمُنَافِقُ مَنْ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا فَعَلَ أَفْشَی (5)

وَ إِذَا قَالَ کَذَبَ وَ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا رُزِقَ طَاشَ وَ إِذَا مُنِعَ عَاشَ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ خَالَفَتْ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ فَهُوَ مُنَافِقٌ کَائِناً مَنْ کَانَ

ص: 207


1- 1. الخصال ج 1 ص 60.
2- 2. السخنة بالضم- الحرارة، و هی کنایة عن الحزن و البکاء لان دموع الحزن تکون سخنة و دموع السرور تکون باردة قارة، و لذلک یقال فیمن یدعی علیه:« أسخن اللّه عینه» و لمن یدعی له:« أقر اللّه عینه».
3- 3. الحجّ: 11.
4- 4. البقرة: 8- 9.
5- 5. فی المصدر: أساء.

روایت9.

محاسن: زراره از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هر کس بر خداوند جرأت معصیت پیدا کند و مرتکب کبائر شود کافر می باشد و هر کس دینی غیر از دین خدا، ایجاد نماید مشرک است.(1)

روایت10.

تفسیر عیاشی: ابو حمزه از امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ»(2) فرمودند: {یعنی روز قیامت با کفر کامل حضور پیدا می کنند} و در تفسیر «وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ» فرمود: یعنی کسانی که بوسیله آنها کافر شده اند نیز به گردن آنها می باشند و {چه گناه سنگینی را حمل می کنند}.(3)

باب یکصد و یازدهم : باب کسانی که از عدالت دم می زنند، اما آن را به دیگری وا می گذارند

آیات

بقرة «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»(4)

{آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید؟ آیا [هیچ] نمی اندیشید؟}.

تفسیر

«أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ» امام علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: یعنی با صدقه و ادای امانت. «وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» یعنی خود آن را ترک می کنید، «وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ» یعنی کتاب تورات که شما را به خیر امر کرده و از بدی باز می دارد، «أَ فَلا تَعْقِلُونَ» کیفری که در پی این عمل در انتظارتان است، یعنی در امر به کار نیکی که خود انجام نمی دهید و در نهی عملی که خود شیفته آن هستید.

این آیه درباره علمای یهود و سران طغیان گری که اموال فقیران را تصاحب می کنند تا ثروتمندان آن را بخورند، همان کسانی که به نیکی فرمان می دهند اما خود آن را ترک می کنند، و از شر نهی می کنند اما خود مرتکب آن می شوند.(5)

ص: 222


1- . محاسن: 209
2- . نحل / 25
3- . تفسیر عیاشی 2: 257
4- . بقره / 44
5- . تفسیر امام: 113

وَ حَیْثُ کَانَ وَ فِی أَیِّ أَرْضٍ کَانَ وَ عَلَی أَیِّ رُتْبَةٍ کَانَ (1).

«9»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا أُحِبُّ الشَّیْخَ الْجَاهِلَ وَ لَا الْغَنِیَّ الظَّلُومَ وَ لَا الْفَقِیرَ الْمُخْتَالَ.

«10»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَبْغَضَ النَّاسِ إِلَی اللَّهِ مَنْ یَقْتَدِی بِسَیِّئَةِ الْمُؤْمِنِ وَ لَا یَقْتَدِی بِحَسَنَتِهِ.

باب 107 لعن من لا یستحق اللعن و تکفیر من لا یستحقه

روایات

«1»

ب، [قرب الإسناد] عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّعْنَةَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْ صَاحِبِهَا تَرَدَّدَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الَّذِی یَلْعَنُ فَإِنْ وَجَدَتْ مَسَاغاً وَ إِلَّا عَادَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَ کَانَ أَحَقَّ بِهَا فَاحْذَرُوا أَنْ تَلْعَنُوا مُؤْمِناً فَیَحِلَّ بِکُمْ (2).

«2»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّعْنَةَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْ فِی صَاحِبِهَا تَرَدَّدَتْ فَإِنْ وَجَدَتْ مَسَاغاً وَ إِلَّا رَجَعَتْ عَلَی صَاحِبِهَا(3).

«3»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا شَهِدَ رَجُلٌ عَلَی رَجُلٍ بِکُفْرٍ قَطُّ إِلَّا بَاءَ بِهِ أَحَدُهُمَا إِنْ کَانَ شَهِدَ عَلَی کَافِرٍ صَدَقَ وَ إِنْ کَانَ

ص: 208


1- 1. مصباح الشریعة ص 25.
2- 2. قرب الإسناد ص 8.
3- 3. ثواب الأعمال ص 240.

نویسنده

در فرهنگ لغت «احتجن المال» به معنای گردآوردن و مالک بودن است .

علی بن ابراهیم می گوید این آیه در شأن خطیبان و داستان سرایان نازل شده است. امیر المومنین علیه السلام می فرماید: بر هر منبر خطیب و سخنوری است که بر خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و بر کتاب الهی دروغ می بندد.(1)

در مجمع، به نقل از أنس حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است: در شب معراج گروهی را دیدم که لب هایشان با قیچی های آتشین بریده می شد، پرسیدم: ای جبرئیل، این ها چه کسانی هستند؟ فرمود: این ها سخنورانی از اهل دنیا هستند که مردم را به نیکی فرمان داده و خود را فراموش می کنند.(2)

در مصباح الشریعه از امام صادق علیه السلام روایت شده است: کسی که از خیالات درونی جدا نشده و از آفتهای نفس خود و شهوات آن آزاد نگشته و شیطان را شکست نداده و در حفظ الهی و امان سپر خداوند داخل نگشته، صلاحیت امر به معروف و نهی از منکر ندارد؛ زیرا اگر دارای این ویژگیها نبود، هرچه به مردم بگوید دلیلی علیه خود او خواهد بود و مردم از او بهره نخواهند برد. خداوند تعالی می فرماید: آیا مردم را به نیکی امر می کنید و خود را فراموش می نمایید. و به او خطاب می شود که ای خائن! آیا از مردم چیزی رامی­خواهی ودستور می­دهی که خودت به آن خیانت کرده­ای و لجام خود را از آن گسیختی.(3)

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: به درستی در روز قیامت بیشترین حسرت نصیب کسی است که عدالت و اعمال درست را به دیگران توصیه کرده است ولی خودش کاری غیر از آن را انجام داده.(4)

شرح

«من وصف عدلا»، یعنی هر کسی امر حق را (که موافق قانون عدالت یا امر میانه­ای و متعادلی که به هیچ کدام از حالت­های افراط یا تفریط تمایل ندارد) برای دیگران بیان و توصیه کرده است ولی خودش بدان عمل نکرده است و یا از دین حقی سخن بگوید اما به مقتضای آن عمل نکند، مثل اینکه ادعای امامت ائمه علیهم السلام را داشته باشد اما در سخن و عمل از ایشان پیروی نکند، و در تایید احتمال اول(که وصف عدلا به معنای بیان وتوصیه مردم به حق وعدم عمل کردن خود به آن) شواهدزیادی وجود دارد از جمله این کلام حضرت علیه السلام که می فرمایند: « أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»

ص: 223


1- . تفسیر قمی: 38
2- . مجمع البیان 1: 98
3- . مصباح الشریعه: 42
4- . کافی 2: 299

مُؤْمِناً رَجَعَ الْکُفْرُ عَلَیْهِ وَ إِیَّاکُمْ وَ الطَّعْنَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (1).

«4»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ رَمَی مُؤْمِناً بِکُفْرٍ وَ مَنْ رَمَی مُؤْمِناً بِکُفْرٍ فَهُوَ کَقَتْلِهِ.

«5»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: إِنَّ الِاثْنَیْنِ إِذَا ضَجِرَ بَعْضُهُمَا عَلَی بَعْضٍ وَ تَلَاعَنَا ارْتَفَعَتِ اللَّعْنَتَانِ فَاسْتَأْذَنَتَا رَبَّهُمَا فِی الْوُقُوعِ بِمَنْ لُعِنَا إِلَیْهِ فَقَالَ اللَّهُ لِمَلَائِکَتِهِ انْظُرُوا فَإِنْ کَانَ اللَّاعِنُ أَهْلًا لِلَّعْنِ وَ لَیْسَ الْمَقْصُودُ بِهِ أَهْلًا فَأَنْزِلُوهُمَا جَمِیعاً بِاللَّاعِنِ وَ إِنْ کَانَ الْمُشَارُ إِلَیْهِ أَهْلًا وَ لَیْسَ اللَّاعِنُ أَهْلًا فَوَجِّهُوهُمَا إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَا جَمِیعاً لَهَا أَهْلًا فَوَجِّهُوا لَعْنَ هَذَا إِلَی ذَاکَ وَ وَجِّهُوا لَعْنَ ذَاکَ إِلَی هَذَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ وَاحِدٌ مِنْهُمَا لَهَا أَهْلًا لِإِیمَانِهِمَا وَ أَنَّ الضَّجَرَ أَحْوَجَهُمَا إِلَی ذَلِکَ فَوَجِّهُوا اللَّعْنَتَیْنِ إِلَی الْیَهُودِ الْکَاتِمِینَ نَعْتَ مُحَمَّدٍ وَ صِفَتَهُ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ حِلْیَتَهُ وَ إِلَی النَّوَاصِبِ الْکَاتِمِینَ لِفَضْلِ عَلِیٍّ وَ الدَّافِعِینَ لِفَضْلِهِ (2).

باب 108 الخصال التی لا تکون فی المؤمن

روایات

أقول

سیأتی بعض الأخبار فی باب اللواط.

«1»

سر، [السرائر] مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سِتَّةٌ لَا تَکُونُ فِی الْمُؤْمِنِ الْحَسَرُ وَ النَّکَدُ وَ اللَّجَاجَةُ وَ الْکَذِبُ وَ الْحَسَدُ وَ الْبَغْیُ.

«2»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ

ص: 209


1- 1. ثواب الأعمال ص 242.
2- 2. تفسیر الإمام ص 260 و 261 فی قوله تعالی: أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ البقرة: 159.

و نیز خدای متعال می فرماید: «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ». {چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید؟}(1)

از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت شده است: در شب معراج گروهی را دیدم که لب هایشان با قیچی های آتشین بریده می شد، پرسیدم: شما که هستید؟ پاسخ دادند: ما به نیکی فرمان می دادیم و خود به آن عمل نمی کردیم، و از بدی نهی می کردیم اما خود مرتکب می شدیم.

روایت های مشابه این حدیث زیاد است.

روایت2.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز قیامت کسانی زیاد عذاب می شوند که از عدالت سخن گفته ولی به آن عمل نکرده اند.(2)

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: حسرت کسی در روز قیامت از همه بیشتر است که از عدل سخن گفته اما خلاف آن عمل کرده است.(3)

شرح

حسرت و افسوس چنین شخصی در مقایسه با کسی که نسبت به آن آگاهی نداشت، بیشتر است چون با علم و آگاهی نسبت به این موضوع به هلاکت افتاده است، و هم­چنین هنگامی که می بیند دیگران با سخنان او نجات یافته اند اما خود گرفتار شده است، برایش دردناک­تر است

گویا شدت عذاب و حسرت او در مقایسه با کسی است که نه می داند و نه به آن عمل کرده و نه دیگران را به این کار امر کرده ، نه در مقایسه با کسی که می داند اما به علم خود عمل نکرده و دیگران را نیز به آن دعوت نکرده است. چرا که امر به هدایت و بیان احکام الهی و آموختن به افراد ناآگاه و امر به معروف و نهی از منکر همه از واجبات الهی بوده همانطور که عمل به آن نیز واجب است، پس اگر این دو را ترک گوید، دو امر واجب را ترک گفته و اگر به یکی از آن ها عمل نکند، یک امر واجب را فرو گذاشته است.

اما چنان که از بیشتر روایت ها و البته آیات الهی برمی آید، نصیحت کردن و امر به معروف و نهی از منکر به شرط این است که خود فرد بدان عمل کند، و هماهنگ کردن بین این دسته از آیات و احادیث با آیات و روایت های دیگر مبنی بر لزوم هدایت و تعلیم و نهی از کتمان علم دلالت دارد، در هر صورت، واضح است که این دسته از روایات وآیات(که عمل کردن را شرط بیان حق برای دیگران می­شمرد) جایی را که مثلا مانعی برای انجام

اعمال مستحبی وجود را شامل نمی­شود و می­توان فضیلت­ها وچیزهایی شبیه آن را که مربوط به اعمال است برای مردم بیان نمود

روایت4.

کافی:

ص: 224


1- . صف / 2
2- . کافی 2: 300
3- . کافی 2: 300

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: مَا ابْتَلَی اللَّهُ بِهِ شِیعَتَنَا فَلَنْ یَبْتَلِیَهُمْ بِأَرْبَعٍ بِأَنْ یَکُونُوا لِغَیْرِ رِشْدَةٍ وَ أَنْ یَسْأَلُوا بِأَکُفِّهِمْ وَ أَنْ یُؤْتَوْا فِی أَدْبَارِهِمْ وَ أَنْ یَکُونَ فِیهِمْ أَخْضَرُ أَزْرَقُ (1).

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعُ خِصَالٍ لَا تَکُونُ فِی مُؤْمِنٍ لَا یَکُونُ مَجْنُوناً وَ لَا یَسْأَلُ عَنْ أَبْوَابِ النَّاسِ وَ لَا یُولَدُ مِنَ الزِّنَی وَ لَا یُنْکَحُ فِی دُبُرِهِ (2).

«4»

ل، [الخصال] الْقَطَّانُ وَ ابْنُ مُوسَی مَعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَاطَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ الزَّنْجِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام وَ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ شَیْبَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: قَالُوا کُلُّهُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَ قَالَ تَمِیمٌ سِتَّةَ عَشَرَ صِنْفاً مِنْ أُمَّةِ جَدِّی لَا یُحِبُّونَا وَ لَا یُحَبِّبُونَا إِلَی الناسِ وَ یُبْغِضُونَا وَ لَا یَتَوَلَّوْنَا وَ یَخْذُلُونَا وَ یُخَذِّلُونَ النَّاسَ عَنَّا فَهُمْ أَعْدَاؤُنَا حَقّاً لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذَابُ الْحَرِیقِ قَالَ قُلْتُ بَیِّنْهُمْ لِی یَا أَبَهْ وَقَاکَ اللَّهُ شَرَّهُمْ قَالَ الزَّائِدُ فِی خَلْقِهِ فَلَا تَرَی أَحَداً مِنَ النَّاسِ فِی خَلْقِهِ زِیَادَةٌ إِلَّا وَجَدْتَهُ مُنَاصِباً وَ لَمْ تَجِدْهُ لَنَا مُوَالِیاً(3)

ص: 210


1- 1. الخصال ج 1 ص 107.
2- 2. الخصال ج 1 ص 109.
3- 3. قد مر فی ج 67 باب شدة ابتلاء المؤمن ص 196- 259 روایات کثیرة تخالف هذا الحدیث المزور، و فیها ما یدلّ علی أن المؤمن یبتلی فی جسده بالجذام و البرص. روی الکلینی فی الکافی ج 2 ص 254 عن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین عن صفوان، عن معاویة بن عمار، عن ناجیة قال: قلت لابی جعفر علیه السلام: ان المغیرة یقول: ان المؤمن لا یبتلی بالجذام و لا بالبرص، و لا بکذا و کذا، فقال علیه السلام: ان. کان لغافلا عن صاحب یاسین انه کان مکنعا- ثم ردّ أصابعه- فقال کانی انظر الی تکنیعه أتاهم فأنذرهم ثمّ عاد الیهم من الغد فقتلوه، ثمّ قال علیه السلام: ان المؤمن یبتلی بکل بلیة و یموت بکل میتة الا أنّه لا یقتل نفسه. أقول: روی الکشّیّ فی رجاله ص 194 فی المغیرة بن سعید أنّه کان یدس الأحادیث روی ان هشام بن الحکم سمع أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: لا تقبلوا علینا حدیثا الا ما وافق القرآن و السنة، او تجدون معه شاهدا من أحادیثنا المتقدمة فان المغیرة بن سعید لعنه اللّه دس فی کتب أصحاب أبی أحادیث لم یحدث بها أبی، الحدیث. و لعلّ هذا الحدیث الذی یوافق مذهبه و مسلکه فی عدم ابتلاء المؤمن بالعاهات من مدسوساته لعنه اللّه فی روایات أصحابنا رضوان اللّه علیهم، و کیف کان لما هذا الحدیث مخالفا لسائر أحادیثهم علیهم السلام لا بدّ من طرحه.

ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که حضرت در تفسیر آیه شریفه: «فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ» {پس آنها و همه گمراهان در آن [آتش] افکنده می شوند،}(1) فرمودند: ای ابو بصیر آنها کسانی می باشند که با زبان خود از عدالت صحبت کردند ولی در عمل بر خلاف آن به کارهای دیگری روی آوردند.(2)

شرح

«فکبکبوا» پیش از تفسیر، در سوره شعرا آمده: «وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ * وَ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ * مِنْ دُونِ اللَّهِ هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ أَوْ یَنْتَصِرُونَ» {و جهنّم برای گمراهان نمودار می شود.دو به آنان گفته می شود: «آنچه جز خدا می پرستیدید کجایند؟ آیا یاریتان می کنند یا خود را یاری می دهند؟}

مفسران «ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ» را به خدایان آن ها تعبیر کرده و «فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ» یعنی خدایان و گمراهان؛ کبکبه تکرار «کب» بوده و معنا را تکرار نموده است، گویا هر کس در آتش می افتد پشت سر هم در آتش افتاده و در آن می غلتد تا در قعر جهنم جای گیرد .

منظور از «هم قوم» در سخن حضرت علیه السلام؛ ضمیر بیان شده در آیه به قوم برمی­گردد و یا «هم» ضمیری است که به مدلول «هم» در آیه بر می گردد، به این معنا که: منظور از «معبودین» در این آیه، کسانی هستند که از باطل پیروی کردند، همانطور که خدای متعال می فرماید: «أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ»(3). آن ها قومی هستند که از اسلام دم زدند اما به مقتضای آن عمل نکردند، مانند کسانی که خلافت را غصب نمودند، با آنکه ادعای اسلام داشتند اما در امر جانشینی ائمه علیهم السلام با خداوند و رسولش صلی الله علیه و آله مخالفت نموده و گروهی از ایشان پیروی کردند و یا ادعای ایمان کرده و خود را آراسته به ویژگی های شخص با ایمان می دانستند اما با ائمه علیهم السلام مخالفت می کردند، و در عین حال که از ایمان به ایشان علیهم السلام دم می زدند، دین خدا را تغییر دادند و در آن بدعت گذاشتند و جمع گمراهی نیز از آن ها پیروی کردند.

ممکن است «هم» به «غاوون» برگردد، مرجع ضمیر «هم» در این آیه بت پرستان و یا معبودانشان است، اما با توجه به آیات قبلی این احتمال بعید به نظر می رسد. علی بن ابراهیم پس از نقل این روایت، در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «هم» بنی امیه هستند و «الغاوون» فرزندان فلانی یعنی بنی عباس هستند.(4)

روایت5.

کافی:

ص: 225


1- . شعراء / 94
2- . کافی 2: 300، و روایت مشابه آن در محاسن: 120
3- . یس / 0
4- . تفسیر قمی: 473

وَ النَّاقِصُ الْخَلْقِ مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَرَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً نَاقِصَ الْخِلْقَةِ إِلَّا وَجَدْتَ فِی قَلْبِهِ عَلَیْنَا غِلًّا وَ الْأَعْوَرُ بِالْیَمِینِ لِلْوِلَادَةِ فَلَا تَرَی لِلَّهِ خَلْقاً وُلِدَ أَعْوَرَ الْیَمِینِ إِلَّا کَانَ لَنَا مُحَارِباً وَ لِأَعْدَائِنَا مُسَالِماً وَ الْغِرْبِیبُ مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَرَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً غِرْبِیباً وَ هُوَ الَّذِی قَدْ طَالَ عُمُرُهُ فَلَمْ یَبْیَضَّ شَعْرُهُ وَ تَرَی لِحْیَتَهُ مِثْلَ حَنَکِ الْغُرَابِ إِلَّا کَانَ عَلَیْنَا مُؤَلِّباً وَ لِأَعْدَائِنَا مُکَاثِراً وَ الْحُلْکُوکُ (1) مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَرَی مِنْهُمْ أَحَداً إِلَّا کَانَ لَنَا شَتَّاماً وَ لِأَعْدَائِنَا مَدَّاحاً وَ الْأَقْرَعُ مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَرَی رَجُلًا بِهِ قَرَعٌ إِلَّا وَجَدْتَهُ هَمَّازاً لَمَّازاً

مَشَّاءً بِالنَّمِیمَةِ عَلَیْنَا وَ المفضض [الْمُفَصَّصُ] بِالْخُضْرَةِ مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَرَی مِنْهُمْ أَحَداً وَ هُمْ کَثِیرُونَ إِلَّا وَجَدْتَهُ یَلْقَانَا بِوَجْهٍ وَ یَسْتَدْبِرُنَا بِآخَرَ یَبْتَغِی لَنَا الْغَوَائِلَ وَ الْمَنْبُوذُ(2) مِنَ الرِّجَالِ فَلَا تَلْقَی مِنْهُمْ أَحَداً إِلَّا وَجَدْتَهُ لَنَا عَدُوّاً مُضِلًّا مُبِیناً وَ الْأَبْرَصُ مِنَ الرِّجَالِ

ص: 211


1- 1. الحلکوک کعصفور و قربوس- الشدید السواد، و لعله أراد مثل جون غلام أبی ذر او بلال بن رباح الحبشی!؟ نعوذ باللّه من الضلال.
2- 2. المنبوذ: الصبی تلقیه أمه فی الطریق، و ولد الزناء، و لعله أراد المعنی الأخیر و الا فما ذنب الصبی المنبوذ.

امام باقر علیه السّلام فرمودند: به شیعیان ما برسانید که به مقامات عالیه در نزد خداوند نخواهید رسید مگر آنگاه که عمل کنید، و به شیعیان ما بگوئید کسانی روز قیامت بیشتر حسرت می خورند که از عدالت دم زنند، ولی در عمل برخلاف گفته­هایشان کارهایی دیگری انجام دهند.(1)

شرح

«ما عند الله» منظور پاداش ها و مقام ها و نزدیکی به خداوند است .

باب یکصد و دوازدهم: باب کوچک شمردن امر دین و سبک شمردن امر الهی

آیات

- وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ ما أُنْذِرُوا هُزُواً(2)

{کسانی که کافر شده اند، به باطل مجادله می کنند تا به وسیله آن، حق را پایمال گردانند، و نشانه های من و آنچه را [بدان] بیم داده شده اند به ریشخند گرفتند.}

- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً(3)

{و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم، و[لی آن را] فراموش کرد، و برای او عزمی [استوار] نیافتیم.}

- ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ (4)

{آنگاه فرجام کسانی که بدی کردند [بسی] بدتر بود، [چرا] که آیات خدا را تکذیب کردند و آنها را به ریشخند می گرفتند.}

- بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ * وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ * وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ * وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ(5)

{بلکه عجب می داری و [آنها] ریشخند می کنند. و چون پند داده شوند عبرت نمی گیرند.دو چون آیتی ببینند به ریشخند می پردازند. و می گویند: «این جز سحری آشکار نیست.»} - وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ * أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ(6)

{و می گویند: «ما را چه شده است که مردانی را که ما آنان را از [زمره] اشرار می شمردیم نمی بینیم؟ آیا آنان را [در دنیا] به ریشخند می گرفتیم یا چشمها[ی ما] بر آنها نمی افتد؟»}

- فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ (7)

{پس چون آیات ما را برای آنان آورد، ناگهان ایشان بر آنها خنده زدند.}

- وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (8)

{و چون از نشانه های ما چیزی بداند، آن را به ریشخند می گیرد. آنان عذابی خفّت آور خواهند داشت.}

ص: 226


1- . . کافی 2: 300
2- . کهف / 56
3- . طه / 115
4- . روم / 10
5- . صافات / 12 – 15
6- . ص / 62 - 63
7- . زخرف / 47
8- . جاثیه / 9

فَلَا تَلْقَی مِنْهُمْ أَحَداً إِلَّا وَجَدْتَهُ یَرْصُدُ لَنَا الْمَرَاصِدَ وَ یَقْعُدُ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا مَقْعَداً لِیُضِلَّنَا بِزَعْمِهِ عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ وَ الْمَجْذُومُ وَ هُمْ حَصَبُ جَهَنَّمَ هُمْ لَهَا وَارِدُونَ وَ الْمَنْکُوحُ فَلَا تَرَی مِنْهُمْ أَحَداً إِلَّا وَجَدْتَهُ یَتَغَنَّی بِهِجَائِنَا وَ یُؤَلِّبُ عَلَیْنَا وَ أَهْلُ مَدِینَةٍ تُدْعَی سِجِسْتَانَ (1)

هُمْ لَنَا أَهْلُ عَدَاوَةٍ وَ نَصْبٍ وَ هُمْ شَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ عَلَیْهِمْ مِنَ الْعَذَابِ مَا عَلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ وَ أَهْلُ مَدِینَةٍ تُدْعَی الرَّیَّ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْدَاءُ أَهْلِ بَیْتِهِ یَرَوْنَ حَرْبَ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ جِهَاداً وَ مَالَهُمْ مَغْنَماً وَ لَهُمْ عَذَابُ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ وَ أَهْلُ مَدِینَةٍ تُدْعَی الْمَوْصِلَ شَرُّ مَنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَهْلُ مَدِینَةٍ تُسَمَّی الزَّوْرَاءَ تُبْنَی فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَسْتَشْفُونَ بِدِمَائِنَا وَ یَتَقَرَّبُونَ بِبُغْضِنَا یُوَالُونَ فِی عَدَاوَتِنَا وَ یَرَوْنَ حَرْبَنَا فَرْضاً وَ قِتَالَنَا حَتْماً یَا بُنَیَّ فَاحْذَرْ هَؤُلَاءِ ثُمَّ احْذَرْهُمْ فَإِنَّهُ لَا یَخْلُو اثْنَانِ مِنْهُمْ بِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِکَ إِلَّا هَمُّوا بِقَتْلِهِ.

و اللفظ لتمیم من أول الحدیث إلی آخره (2).

ص: 212


1- 1. کان أهل سجستان و الری و الموصل و بغداد ان کان هو الزوراء معادیا لاهل البیت فی سابق الازمان، فانهم کانوا من أهل الجماعة و بعضهم کان خارجیا و اسماعیلیا و اما الآن فکلهم شیعة أهل البیت، و قال العلامة المؤلّف فی ج 60 ص 206 بعد نقل هذا الخبر: الزوراء یطلق علی دجلة بغداد و علی بغداد، لان أبوابها الداخلة جعلت مزورة عن الخارجة، و یمکن أن تتبدل أحوال هذه البلاد باختلاف الأزمنة و یکون ما ذکر فی الخبر حالهم فی ذلک الزمان. أقول: مع ذلک یبقی الکلام فی بغداد و من محلاتها الکرخ أعظم محلة منها کانت تسکنها الشیعة و بها نشأ أعاظم الاصحاب، مع قوله علیه السلام فی الزوراء أنّها مدینة تبنی فی آخر الزمان، و بغداد بنیت فی زمن المنصور العباسیّ و کان معاصرا لابی عبد اللّه علیه السلام.
2- 2. الخصال ج 2 ص 94- 95، و تمیم هو ابن بهلول.

- وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ تا آنجا که می فرماید: ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (1)

{و [حقیقتِ] بدیهایی که کرده اند، بر آنان پدیدار می شود و آنچه را که بدان ریشخند می کردند، آنان را فرومی گیرد.}

- أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ.(2)

{این بدان سبب است که شما آیات خدا را به ریشخند گرفتید و زندگی دنیا فریبتان داد. پس امروز نه از این [آتش] بیرون آورده می شوند، و نه عذرشان پذیرفته می گردد.}

روایات

روایت1.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: ولد الزنا علامت هائی دارد: یکی از آنها بغض ما اهل بیت می باشد، دوم اینکه او بطرف کار حرامی که خودش از آن پیدا شده گرایش پیدا کرده و بدان اصرار دارد ، سوم اینکه به احکام دین علاقه ندارد و آنها را سبک می شمارد.

چهارم بد رفتاری در برخورد با برادران مومن و هیچ کس رفتارهای ناشایست و زننده­ای در حضور مردم انجام نمی­دهد مگر ، در بستر حرام نطفه های آنها منعقد شده و یا در هنگام حیض مادرشان حامله شده است.(3)

روایت2.

عیون ابار الرضا علیه السلام: امام رضا از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: من از شما می ترسم که دین را سبک بشمارید و در اجراء حکم رشوه بگیرید و قطع رحم نمائید و قرآن را در آلات لهو بخوانید، کسی را بر خود حاکم بدارید که بهترین و با فضیلت­ترین شما در دین نباشد .(4)

روایت3.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمودند: از غفلت دوری کنید، هر کس در کارها غفلت کند از خودش هم غافل می شود، از کسالت در امور دینی و سستی و سهل انگاری در امر خداوند بترسید و بدانید هر کس امر خداوند را اهمیت ندهد خداوند روز قیامت به او توجه نخواهد کرد.(5)

ص: 227


1- . جاثیه / 33 – 35
2- . نجم / 59 – 61
3- . خصال 1: 102
4- . عیون الاخبار 2: 42
5- . ثواب الاعمال: 184

باب 109 من استولی علیهم الشیطان من أصحاب البدع و ما ینسبون إلی أنفسهم من الأکاذیب و أنها من الشیطان

روایات

«1»

کش، [رجال الکشی] عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَامِرٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: تَرَاءَی وَ اللَّهِ إِبْلِیسُ لِأَبِی الْخَطَّابِ عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ وَ الْمَسْجِدِ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ إِیهاً تَظْفَرُ الْآنَ إِیهاً تَظْفَرُ الْآنَ (1).

«2»

کش، [رجال الکشی] عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ حَفْصِ بْنِ عَمْرٍو النَّخَعِیِّ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أَبَا مَنْصُورٍ حَدَّثَنِی أَنَّهُ رُفِعَ إِلَی رَبِّهِ وَ مَسَحَ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ لَهُ بِالْفَارِسِیَّةِ بایست فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ إِبْلِیسَ اتَّخَذَ عَرْشاً فِی مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ اتَّخَذَ زَبَانِیَةً کَعَدَدِ الْمَلَائِکَةِ فَإِذَا دَعَا رَجُلًا فَأَجَابَهُ وَ وَطِئَ عَقِبَهُ وَ تَخَطَّتْ إِلَیْهِ الْأَقْدَامُ تَرَاءَی لَهُ إِبْلِیسُ وَ رُفِعَ إِلَیْهِ وَ إِنَّ أَبَا مَنْصُورٍ کَانَ رَسُولَ إِبْلِیسَ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا مَنْصُورٍ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا مَنْصُورٍ ثَلَاثاً(2).

«3»

کش، [رجال الکشی] سَعْدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ بُنَاناً وَ السَّرِیَّ وَ بَزِیعاً لَعَنَهُمُ اللَّهُ تَرَاءَی لَهُمُ الشَّیْطَانُ فِی أَحْسَنِ مَا یَکُونُ صُورَةُ آدَمِیٍّ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی سُرَّتِهِ قَالَ فَقُلْتُ إِنَّ بُنَاناً یَتَأَوَّلُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی

ص: 213


1- 1. رجال الکشّیّ ص 256.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 256.

در محاسن نیز حدیث مشابهی از قداح بیان شده است.(1)

روایت4.

محاسن: امام صادق و او از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند مؤمن ضعیفی را که به دین اهمیت نمی دهد مبغوض می دارد .

باب یکصد و سیزدهم : روی گرداندن از حق و تکذیب آن

آیات

- وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ (2)

{ولی اگر روی برتافتند، جز این نیست که سر ستیز [و جدایی ] دارند؛}

- آل عمران أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (3)

{آیا داستان کسانی را که بهره ای از کتاب [تورات] یافته اند ندانسته ای که [چون] به سوی کتاب خدا فراخوانده می شوند تا میانشان حکم کند، آنگه گروهی از آنان به حال اعراض، روی برمی تابند؟}

- فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ (4) {پس اگر رویگردان شدند، قطعاً خداوند کافران را دوست ندارد.} و فرمود: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (5){پس اگر رویگردان شدند، همانا خداوند به [حال] مفسدان داناست.}

- فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (6){پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند، بگویید: «شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما].»}

- وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ * فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ(7)

{و هیچ نشانه ای از نشانه های پروردگارشان به سویشان نمی آمد مگر آنکه از آن روی بر می تافتند. آنان حقّ را هنگامی که به سویشان آمد تکذیب کردند، پس به زودی، [حقیقت] خبرهای آنچه را که به ریشخند می گرفتند به آنان خواهد رسید.} و فرمود: انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ (8){بنگر چگونه آیات [خود] را [گوناگون] بیان می کنیم، سپس آنان روی برمی تابند؟} و فرمود: فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ(9){پس کیست ستمکارتر از آن کس که آیات خدا را دروغ پندارد و از آنها روی گرداند؟ به زودی کسانی را که از آیات ما روی می گردانند، به سبب [همین] اعراضشان، به عذابی سخت مجازات خواهیم کرد.}

- وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ

ص: 228


1- . محاسن: 96
2- . بقره / 137
3- . آل عمران / 32
4- . آل عمران / 23
5- . آل عمران / 63 و 64
6- . آل عمران / 63 و 64
7- . انعام / 4 و 5
8- . انعام / 46
9- . انعام / 157

الْأَرْضِ إِلهٌ (1) أَنَّ الَّذِی فِی الْأَرْضِ غَیْرُ إِلَهِ السَّمَاءِ وَ إِلَهَ السَّمَاءِ غَیْرُ إِلَهِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ إِلَهَ السَّمَاءِ أَعْظَمُ مِنْ إِلَهِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَعْرِفُونَ فَضْلَ إِلَهِ السَّمَاءِ وَ یُعَظِّمُونَهُ فَقَالَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ إِلَهٌ فِی الْأَرَضِینَ کَذَبَ بُنَانٌ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ لَقَدْ صَغَّرَ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ وَ صَغَّرَ عَظَمَتَهُ (2).

«4»

کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَخْبِرْنِی عَنْ حَمْزَةَ أَ یَزْعُمُ أَنَّ أَبِی یَأْتِیهِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کَذَبَ وَ اللَّهِ مَا یَأْتِیهِ إِلَّا الْمُتَکَوِّنُ إِنَّ إِبْلِیسَ سَلَّطَ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْمُتَکَوِّنُ یَأْتِی النَّاسَ فِی أَیِّ صُورَةٍ شَاءَ إِنْ شَاءَ فِی صُورَةٍ صَغِیرَةٍ وَ إِنْ شَاءَ فِی صُورَةٍ کَبِیرَةٍ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَجِی ءَ فِی صُورَةِ أَبِی علیه السلام (3).

«5»

کش، [رجال الکشی] سَعْدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیِّ قَالَ: کَانَ حَمْزَةُ بْنُ عُمَارَةَ الْبَرْبَرِیُّ لَعَنَهُ اللَّهُ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَأْتِینِی فِی کُلِّ لَیْلَةٍ وَ لَا یَزَالُ إِنْسَانٌ یَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ أَرَاهُ إِیَّاهُ فَقُدِّرَ لِی أَنِّی لَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثْتُهُ بِمَا یَقُولُ حَمْزَةُ فَقَالَ کَذَبَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ مَا یَقْدِرُ الشَّیْطَانُ أَنْ یَتَمَثَّلَ فِی صُورَةِ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍ (4).

«6»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی کَانَ فِی مَجْلِسِکَ هَذَا أَبُو الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا کُلُّهُمْ إِلَیْهِ

ص: 214


1- 1. الزخرف: 84.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 257.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 254.
4- 4. رجال الکشّیّ ص 257.

فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ(1)

{و اگر روی برتابند، خدا آنان را در دنیا و آخرت عذابی دردناک می کند، و در روی زمین یار و یاوری نخواهند داشت.}

- وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ(2){و اگر رویگردان شوید من از عذاب روزی بزرگ بر شما بیمناکم.}

- وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ (3)

{و آیات خود را به آنان دادیم، و[لی] از آنها اعراض کردند.}

- إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی

{در حقیقت به سوی ما وحی آمده که عذاب بر کسی است که تکذیب کند و روی گرداند.»} إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ أَرَیْناهُ آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ وَ أَبی(4){در حقیقت، [ما] همه آیات خود را به [فرعون] نشان دادیم، ولی [او آنها را] دروغ پنداشت و نپذیرفت.} و فرمود: مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً(5){هر کس از [پیروی] آن روی برتابد، روز قیامت بار گناهی بر دوش می گیرد.}

- بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ (6)

{[نه!] بلکه بیشترشان حق را نمی شناسند و در نتیجه از آن رویگردانند.}

- وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(7)

{و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده می شود، در چهره کسانی که کفر ورزیده اند [اثر] انکار را تشخیص می دهی: چیزی نمانده که بر کسانی که آیات ما را بر ایشان تلاوت می کنند حمله ور شوند. بگو: «آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؟ [همان] آتش است که خدا آن را به کسانی که کفر ورزیده اند وعده داده، و چه بد سرانجامی است.»}

- قَدْ کانَتْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ

{در حقیقت، آیات من بر شما خوانده می شد و شما بودید که همواره به قهقرا می رفتید.} تا آنجا که فرمود: بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ (8){[نه!] بلکه یادنامه شان را به آنان داده ایم، ولی آنها از [پیروی] یادنامه خود رویگردانند.}

- فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً(9)

{در حقیقت شما به تکذیب پرداخته اید و به زودی [عذاب بر شما] لازم خواهد شد.»}

- وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا کانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ * فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبؤُا ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ(10)

{و هیچ تذکّر جدیدی از سوی [خدای] رحمان برایشان نیامد جز اینکه همواره از آن روی برمی تافتند. [آنان] در حقیقت به تکذیب پرداختند، و به زودی خبر آنچه که بدان ریشخند می کردند، بدیشان خواهد رسید.} تا آنجا که می فرماید: فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْناهُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (11)

{پس تکذیبش کردند و هلاکشان کردیم. قطعاً در این [ماجرا درس] عبرتی بود، و[لی] بیشترشان ایمان آورنده نبودند.}

ص: 229


1- . براءه / 74
2- . هود / 3
3- . حجر / 81
4- . طه / 48 – 56
5- . طه / 100
6- . انبیاء / 24
7- . حج / 72
8- . مومنون / 66 – 71
9- . فرقان / 77
10- . شعراء / 5 و 6
11- . شعراء / 8

یَنَالُهُمْ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَرَحِمْتُهُمْ فَقُلْتُ لَهُمْ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِفَضَائِلِ الْمُسْلِمِ فَلَا أَحْسَبُ أَصْغَرَهُمْ إِلَّا قَالَ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قُلْتُ مِنْ فَضَائِلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یُقَالَ لَهُ فُلَانٌ قَارِئٌ لِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فُلَانٌ ذُو حَظٍّ مِنْ وَرَعٍ وَ فُلَانٌ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِهِ لِرَبِّهِ فَهَذِهِ فَضَائِلُ الْمُسْلِمِ مَا لَکُمْ وَ لِلرِّئَاسَاتِ إِنَّمَا لِلْمُسْلِمِینَ رَأْسٌ وَاحِدٌ إِیَّاکُمْ وَ الرِّجَالَ فَإِنَّ الرِّجَالَ مَهْلَکَةٌ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ إِنَّ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْمُذْهِبُ یَأْتِی فِی کُلِّ صُورَةٍ إِلَّا أَنَّهُ لَا یَأْتِی فِی صُورَةِ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ وَ لَا أَحْسَبُهُ إِلَّا وَ قَدْ تَرَاءَی لِصَاحِبِکُمْ فَاحْذَرُوهُ فَبَلَغَنِی أَنَّهُمْ قُتِلُوا مَعَهُ فَأَبْعَدَهُمُ اللَّهُ وَ أَسْحَقَهُمْ إِنَّهُ لَا یَهْلِکُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا هَالِکٌ (1).

«7»

کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا مِنَ الطَّیَّارَةِ یُحَدِّثُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ أَنَّهُ قَالَ کُنْتُ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی وَ أَنَا فِی الطَّوَافِ فَإِذَا نِدَاءٌ مِنْ فَوْقِ رَأْسِی یَا یُونُسُ إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی فَرَفَعْتُ رَأْسِی فاذاح [کذا] فَغَضِبَ أَبُو الْحَسَنِ غَضَباً لَمْ یَمْلِکْ نَفْسَهُ ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ اخْرُجْ عَنِّی لَعَنَکَ اللَّهُ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ حَدَّثَکَ وَ لَعَنَ یُونُسَ بْنَ ظَبْیَانَ أَلْفَ لَعْنَةٍ تَتْبَعُهَا أَلْفُ لَعْنَةٍ کُلُّ لَعْنَةٍ مِنْهَا تُبْلِغُکَ إِلَی قَعْرِ جَهَنَّمَ وَ أَشْهَدُ مَا نَادَاهُ إِلَّا شَیْطَانٌ أَمَا إِنَّ یُونُسَ مَعَ أَبِی الْخَطَّابِ فِی أَشَدِّ الْعَذَابِ مَقْرُونَانِ وَ أَصْحَابَهُمَا إِلَی ذَلِکَ الشَّیْطَانِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ فِی أَشَدِّ الْعَذَابِ سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

فَقَالَ یُونُسُ فَقَامَ الرَّجُلُ مِنْ عِنْدِهِ فَمَا بَلَغَ الْبَابَ إِلَّا عَشَرَةَ خِطَاءٍ حَتَّی صُرِعَ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ قَدْ قَاءَ رَجِیعَهُ وَ حُمِلَ مَیِّتاً فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَتَاهُ الْمَلَکُ بِیَدِهِ عَمُودٌ فَضَرَبَهُ عَلَی هَامَتِهِ ضَرْبَةً قَلَبَ فِیهَا مَثَانَتَهُ حَتَّی قَاءَ رَجِیعَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی الْهَاوِیَةِ وَ أَلْحَقَهُ بِصَاحِبِهِ الَّذِی حَدَّثَهُ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ وَ رَأَی الشَّیْطَانَ الَّذِی کَانَ تَرَاءَی لَهُ (2).

ص: 215


1- 1. رجال الکشّیّ ص 248 و 249.
2- 2. رجال الکشّیّ ص 309.

- «فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ یَوْمِ الظُّلَّةِ(1)

{پس او را تکذیب کردند، و عذابِ روزِ ابر [آتشبار] آنان را فرو گرفت}

- وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ (2){و با آنکه دلهایشان بدان یقین داشت، از روی ظلم و تکبّر آن را انکار کردند. پس ببین فرجام فسادگران چگونه بود.}

- وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (3)

{و اگر تکذیب کنید، قطعاً امّتهای پیش از شما [هم] تکذیب کردند، و بر پیامبر [خدا] جز ابلاغ آشکار [وظیفه ای] نیست.}

- وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (4)

{و چون آیات ما بر او خوانده شود، با نِخوت روی برمی گرداند، چنانکه گویی آن را نشنیده [یا] گویی در گوشهایش سنگینی است؛ پس او را از عذابی پردرد خبر ده.}

- وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ(5){و نشانه های ما را جز هر خائن ناسپاسگزاری انکار نمی کند.}

- وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ * ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ(6)

{و اگر تو را تکذیب کنند، قطعاً کسانی که پیش از آنها بودند [نیز] به تکذیب پرداختند. پیامبرانشان دلایل آشکار و نوشته ها و کتاب روشن برای آنان آوردند. آنگاه کسانی را که کافر شده بودند فرو گرفتم؛ پس چگونه بود کیفر من؟}

- وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً(7)

{و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر هرآینه هشداردهنده ای برای آنان بیاید، قطعاً از هر یک از امّتها[ی دیگر] راه یافته تر شوند، و[لی] چون هشداردهنده ای برای ایشان آمد، جز بر نفرتشان نیفزود.}

- وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ (8)

{و هیچ نشانه ای از نشانه های پروردگارشان بر آنان نیامد، جز اینکه از آن رویگردان شدند.}

- قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ * أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (9)

{بگو: «این خبری بزرگ است،[که] شما از آن روی برمی تابید.} - کَذلِکَ یُؤْفَکُ الَّذِینَ کانُوا بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ {کسانی که نشانه های خدا را انکار می کردند، این گونه [از خدا] رویگردان می شوند.} تا آنجا که می فرماید: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْرَفُونَ * الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (10)

{آیا کسانی را که در [ابطال] آیات خدا مجادله می کنند ندیده ای [که] تا کجا [از حقیقت] انحراف حاصل کرده اند؟ کسانی که کتاب [خدا] و آنچه را که فرستادگان خود را بدان گسیل داشته ایم تکذیب کرده اند، به زودی خواهند دانست}

ص: 230


1- . شعراء / 189
2- . نمل / 14
3- . عنکبوت / 18
4- . لقمان / 7
5- . لقمان / 32
6- . فاطر / 25 – 26
7- . فاطر / 42
8- . یس / 46
9- . ص / 67 – 68
10- . مومن / 63 – 70
«8»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ عَمِلَ فِی بِدْعَةٍ خَلَّاهُ الشَّیْطَانُ وَ الْعِبَادَةَ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ الْخُشُوعَ وَ الْبُکَاءَ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَبَی اللَّهُ لِصَاحِبِ الْبِدْعَةِ بِالتَّوْبَةِ وَ أَبَی اللَّهُ لِصَاحِبِ الْخُلُقِ السَّیِّئِ بِالتَّوْبَةِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ أَمَّا صَاحِبُ الْبِدْعَةِ فَقَدْ أُشْرِبَ قَلْبُهُ حُبَّهَا وَ أَمَّا صَاحِبُ الْخُلُقِ السَّیِّئِ فَإِنَّهُ إِذَا تَابَ مِنْ ذَنْبٍ وَقَعَ فِی ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنَ الذَّنْبِ الَّذِی تَابَ مِنْهُ (1).

باب 110 عقاب من أحدث دینا أو أضل الناس و أنه لا یحمل أحد الوزر عمن یستحقه

الآیات

النساء: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً(2)

و قال تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً(3)

الأعراف: وَ لا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِراطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ

ص: 216


1- 1. نوادر الراوندیّ ص 18.
2- 2. النساء: 44- 45.
3- 3. النساء: 51- 52.

- وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یَسْمَعُ * آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (1)

{وای بر هر دروغزن گناه پیشه! [که] آیات خدا را که بر او خوانده می شود، می شنود و باز به حال تکبّر -چنانکه گویی آن را نشنیده است- سماجت می ورزد. پس او را از عذابی پردرد خبر ده.}

- إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ (2)

{بی گمان، کسانی که پس از آنکه [راهِ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند، شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت.}

- بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ (3)

{[نه،] بلکه حقیقت را، وقتی برایشان آمد، دروغ خواندند، و آنها در کاری سردرگم [مانده]اند.}

- فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ * الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ (4)

{پس وای بر تکذیب کنندگان در آن روز. آنان که به یاوه سرگرمند.} - فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ(5)

{پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟}

- رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً * فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً * وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً(6)

{[نوح] گفت: «پروردگارا، من قوم خود را شب و روز دعوت کردم، و دعوت من جز بر گریزشان نیفزود. و من هر بار که آنان را دعوت کردم تا ایشان را بیامرزی، انگشتانشان را در گوشهایشان کردند و ردای خویشتن بر سر کشیدند و اصرار ورزیدند و هر چه بیشتر بر کبر خود افزودند.}

- وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً(7)

{تا در این باره آنان را بیازماییم، و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز]افزون درآورد.}

- وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ تا آنجا که می فرماید: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ * مُعْرِضِینَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ * فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ(8)

{با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم، و روز جزا را دروغ می شمردیم} {پس چرا از این تذکار رو گردانند؟ به خرانِ رمنده ای مانند: که از پیش شیری گریزان شده است.}

- وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (9)

{آن روز وای بر تکذیب کنندگان!}

- أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی* أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَری * کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ * ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ * فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ.(10)

{و باز] آیا چه پنداری [که] اگر او به تکذیب پردازد و روی برگردانَد [چه کیفری در پیش دارد]؟ مگر ندانسته که خدا می بیند؟ زنهار، اگر باز نایستد، موی پیشانی [او] را سخت بگیریم؛ [همان] مویِ پیشانی دروغزن گناه پیشه را. [بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم.}

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: امام باقر علیه السلام درباره آیه شریفه

ص: 231


1- . جاثیه / 7 – 8
2- . قتال / 25
3- . ق / 5
4- . طور / 11 – 12
5- . در آیات مختلف.
6- . نوح / 5 – 7
7- . جن / 17
8- . مدثر / 45 – 51
9- . در آیات مختلف.
10- . علق / 13 - 18

بِهِ وَ تَبْغُونَها عِوَجاً(1)

هود: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ أُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ (2)

إبراهیم: وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ(3)

و قال تعالی: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ(4)

النحل: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (5)

الشعراء: وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ إلی قوله تعالی وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ (6)

القصص: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ (7)

العنکبوت: وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ

ص: 217


1- 1. الأعراف: 86.
2- 2. هود: 18- 22.
3- 3. إبراهیم: 3.
4- 4. إبراهیم: 30.
5- 5. النحل: 25.
6- 6. الشعراء: 91- 99.
7- 7. القصص: 41- 42.

«خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(1) {و [سرانجام] هر زورگوی لجوجی نومید شد. فرمود: عنید کسی است که از حق رویگردان باشد.}(2)

روایت2.

مجالس مفید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: حق عالی است به آن عمل کنید و هر کس از طول عافیت و سلامتی و خوشی زیاد خوشحال می شود باید از خداوند بترسد.(3)

روایت3.

نحف العقول: ابو محمد علیه السّلام فرمودند: هر عزیزی که حق را ترک کند خوار می گردد و هر ذلیلی که به حق عمل کند، عزت یابد.(4)

باب یکصد و چهاردهم: باب دروغ و نقل آن و گوش سپردن به آن

آیات

- وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ {از یهودیان: [آنان] که [به سخنان تو] گوش می سپارند [تا بهانه ای] برای تکذیب [تو بیابند]} تا آنجا که می فرماید: یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ {کلمات را از جاهای خود دگرگون می کنند} تا آنجا که می فرماید: سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ (5){ [به سخنان تو] گوش می سپارند [تا بهانه ای] برای تکذیب [تو بیابند]}

- فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ (6)

{در نتیجه، به سزای آنکه با خدا خلف وعده کردند و از آن روی که دروغ می گفتند، در دلهایشان -تا روزی که او را دیدار می کنند- پیامدهای نفاق را باقی گذارد.}

- وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ (7)

{و چیزی را که خوش نمی دارند، برای خدا قرار می دهند، و زبانشان دروغ پردازی می کند که [سرانجام] نیکو از آنِ ایشان است. حقاً که آتش برای آنان است و به سوی آن پیش فرستاده خواهند شد.}

- إِنْ یَقُولُونَ إِلَّا کَذِباً(8)

{[آنان] جز دروغ نمی گویند.}

- وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ(9)

{و از گفتار باطل اجتناب ورزید.}

- َئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی

ص: 232


1- . ابراهیم / 15
2- . تفسیر قمی: 344
3- . مجالس مفید: ؟
4- . تحف العقول: 489 در چ
5- . مائده / 41 – 42
6- . براءه / 77
7- . نحل / 62
8- . کهف / 5
9- . حج / 30

وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ (1)

سبأ: وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً(2)

الصافات: وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ فَأَغْوَیْناکُمْ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ (3)

ص: هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ(4)

المؤمن: وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ(5)

النجم: أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی (6).

ص: 218


1- 1. العنکبوت: 12- 13.
2- 2. سبأ: 31- 33.
3- 3. الصافّات: 27- 32.
4- 4. ص: 59- 61.
5- 5. المؤمن: 47- 48.
6- 6. النجم: 36- 41.

الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إِلَّا قَلِیلًا(1)

{اگر منافقان و کسانی که در دلهایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه، [از کارشان] باز نایستند، تو را سخت بر آنان مسلط می کنیم تا جز [مدّتی] اندک در همسایگی تو نپایند.}

- إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ(2)

{در حقیقت، خدا آن کسی را که دروغ پردازِ ناسپاس است هدایت نمی کند.}

- مؤمن إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ (3)

{خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند.}

- وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ(4)

{وای بر هر دروغزن گناه پیشه!}

روایات

روایت1.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمودند: ای ابو نعمان بر ما دروغ نبند که شریعت از تو سلب خواهد شد، از جاه طلبی و ریاست خواهی و برتری جوئی دست بکش تا به گناه آلوده نگردی، ما را ابزاری برای غارت کردن و چپاول مردم قرار نده(با استفاده از ما، مردم را چپاول نکن) که فقیر خواهی شد، تو حتما در پیشگاه خداوند حضور پیدا می کنی و در برابر رفتارهایت مسئولی و باید جواب بدهی، اگر درست­کردار باشی، تصدیق می کنیم و اگر دروغ گفتی و صالح نباشی، ما هم تکذیب می کنیم.(5)

شرح

«کذبه» به معنای یک دروغ است، پس اگر بیش از یک دروغ بگوید چگونه خواهد بود؟ بنابر عقیده مشهور؛ الکذب،خبر دادن از چیزی به برخلاف آنچه که هست ، خواه مطابق با اعتقاد شخص باشد و خواه نباشد، گفته شده: صدق آنچه مطابق با اعتقاد وکذب خلاف اعتقاد است و نیز گفته شده: «الصدق» مطابقت واقع واعتقاد با هم و کذب بر خلاف آن است. سخن در این باره به درازا می کشد، شکی نیست که دروغ از بزرگترین گناهان بوده و بدترین و نارواترین دروغ، دروغ بستن به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام است.

در عبارت «فتسلب الحنیفیة: شریعت از تو سلب می شود»، الحنفیه مفعول دوم سلب است، یعنی از امت محمدی که از گمراهی رویگردان و به راه راست هستند، و یا از شدت به آسانی خارج می شوی، به این معنا که: از کمال­هایی که در امت و دین وجود دارد، خارج می شوی چرا که بر اساس شرائط آن عمل نکردی؛ و به این معنا نیست که حقیقتا از بین امت بیرون رفته باشد. روایت های مشابه آن پیش از این بیان شده است. ممکن است خارج شدن از شریعت به این معنا باشد که اگر از روی عمد دروغ بگوید، در دین بدعت به وجود آورده و یا به ائمه هدایت گر علیهم السلام افترا بسته است.

ص: 233


1- . احزاب / 60
2- . زمر / 3
3- . مومن / 28
4- . جاثیه / 7
5- . کافی 2: 338

الأخبار

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ غَافِرُ کُلِّ ذَنْبٍ إِلَّا مَنْ أَحْدَثَ دِیناً أَوِ اغْتَصَبَ أَجِیراً أَجْرَهُ أَوْ رَجُلًا بَاعَ حُرّاً(1).

«2»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ فِی الزَّمَنِ الْأَوَّلِ طَلَبَ الدُّنْیَا مِنْ حَلَالٍ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهَا وَ طَلَبَهَا مِنْ حَرَامٍ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهَا فَأَتَاهُ الشَّیْطَانُ فَقَالَ لَهُ یَا هَذَا إِنَّکَ قَدْ طَلَبْتَ الدُّنْیَا مِنْ حَلَالٍ فَلَمْ تَقْدِرْ عَلَیْهَا وَ طَلَبْتَهَا مِنْ حَرَامٍ فَلَمْ تَقْدِرْ عَلَیْهَا أَ فَلَا أَدُلُّکَ عَلَی شَیْ ءٍ تَکْثُرُ بِهِ دُنْیَاکَ وَ یَکْثُرُ بِهِ تَبَعُکَ قَالَ بَلَی قَالَ تَبْتَدِعُ دِیناً وَ تَدْعُو إِلَیْهِ النَّاسَ فَفَعَلَ فَاسْتَجَابَ لَهُ النَّاسُ وَ أَطَاعُوهُ وَ أَصَابَ مِنَ الدُّنْیَا ثُمَّ إِنَّهُ فَکَّرَ فَقَالَ مَا صَنَعْتُ ابْتَدَعْتُ دِیناً وَ دَعَوْتُ النَّاسَ مَا أَرَی لِی تَوْبَةً إِلَّا أَنْ آتِیَ مَنْ دَعَوْتُهُ إِلَیْهِ فَأَرُدَّهُ عَنْهُ فَجَعَلَ یَأْتِی أَصْحَابَهُ الَّذِینَ أَجَابُوهُ فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ الَّذِی دَعَوْتُکُمْ إِلَیْهِ بَاطِلٌ وَ إِنَّمَا ابْتَدَعْتُهُ فَجَعَلُوا یَقُولُونَ کَذَبْتَ وَ هُوَ الْحَقُّ وَ لَکِنَّکَ شَکَکْتَ فِی دِینِکَ فَرَجَعْتَ عَنْهُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَمَدَ إِلَی سِلْسِلَةٍ فَوَتَدَ لَهَا وَتِداً ثُمَّ جَعَلَهَا فِی عُنُقِهِ وَ قَالَ لَا أَحُلُّهَا حَتَّی یَتُوبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیَّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قُلْ لِفُلَانٍ وَ عِزَّتِی لَوْ دَعَوْتَنِی حَتَّی تَتَقَطَّعَ أَوْصَالُکَ مَا اسْتَجَبْتُ لَکَ حَتَّی تَرُدَّ مَنْ مَاتَ إلی [عَلَی] مَا دَعَوْتَهُ إِلَیْهِ فَیَرْجِعَ عَنْهُ (2).

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ(3).

ص: 219


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 32.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 178.
3- 3. ثواب الأعمال ص 230.

در کتاب نهایه، حنیف به معنای متمایل به اسلام بوده و حنیفیه نزد عرب به کسی اطلاق می شود که بر دین ابراهیم علیه السلام باشد. و اصل الحنف، به معنای میل است، از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: بر دین حنیف سهل و راحت برانگیخته شده ام .

کذب بر دروغ عمدی و یا دروغ از روی خطا و اشتباه اطلاق می شود، اما چنان که مشخص است کامل ترین معنای دروغ رد این جا، آن است که ناشی از عمد و آگاهانه باشد، و دروغ بستن به معصومین علیهم­السلام، شامل افترا بستن در حدیث ایشان علیهم­السلام نیز می­شود. و یا احادیث را در غیر از آنچه منظور ائمه علیهم السلام بوده است، معنا کرده و آن را به طور یقینی معنای بداند که خود معصوم اراده کرده ، و یا عملی را به ایشان نسبت دهند که ائمه علیهم السلام به آن راضی نیستند، و یا مقام و منزلتی ربوبیت و یا آفرینش جهان و علم غیب به آن ها داده و یا ایشان را برتر از رسول خداصلی الله علیه و آله بدانند، و یا دروغ هایی از این قبیل، و یا فعل منافی عصمت و مانند آن به ایشان نسبت داده که نقص و عدم کمال ایشان را القا می کند.

«لَا تَطْلُبَنَّ أَنْ تَکُونَ رأسا فتکون ذنبا»، مبادا خواهیکه سر باشی (و جلو قرارگیری ) تا دم شوی (و ع-ق-ب ب-م-ان-ی). فاء در اینجا طلب است، و ممکن است چند وجه داشته باشد:

اول: ممکن است «ذنب» کنایه از ذلت و خواری نزد خداوند و بندگان صالح او باشد.

دوم: ممکن است منظور از آن، تاخیر در آخرت باشد، نسبت به کسانی که خواستار ریاست بر آن ها شده است؛ برای روشن شدن موضوع مثال زیبایی بیان شده: دو سوارکار هنگامی که پشت سر هم در راهی می روند، هرگاه بخواهند از آن مسیر برگردند و یا مجبور به بازگشت شوند، به خاطر تنگ بودن مسیر به ناچار آنکه عقب بوده است، جلو شده و آنکه پیشاپیش وی حرکت می کرد اکنون در پشت سر او قرار گرفته است. همچنین، زمانی که گله گوسفند و غیره از مسیری باز می گردند، ترتیب حرکت آن ها برعکس می شود.

سوم: ممکن است ذنب به این معنا باشد که گناهکار و خوار و ذلیل شده و خواسته اش نیز در دنیا برآورده نمی شود، چرا که هر کس طالب مقامی از مقام های دنیوی باشد، معمولا از آن محروم می شود، و به چیزی می رسد که از آن گریزان است.

چهارم: ممکن است ذنب به این معنا باشد که در دنیا ریاست برای قشر متوسط مردم جز با توسل به مقام بالاتر امکان پذیر نیست، خواه آن مقام بالاتر حق باشد و یا باطل، اگر در دولت باطل باشد، امکان توسل به اهل حق در آن وجود ندارد، پس به ناچار به باطل متوسل می شود، در نتیجه دنباله رو و پیرو و از یاران آن ها به شمار رفته و در آخرت با آنان محشور می شود، همانطور که خدای متعال می فرماید: «احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ»(1) مگر اینکه از سوی امام حق به صورت خصوصی و یا عمومی به این کار مامور شده باشد

ص: 234


1- . صافات / 22
«3»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّهِیکِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ مَثَّلَ مِثَالًا أَوِ اقْتَنَی کَلْباً فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِسْلَامِ فَقِیلَ لَهُ هَلَکَ إِذاً کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتُمْ إِنَّمَا عَنَیْتُ بِقَوْلِی مَنْ مَثَّلَ مِثَالًا مَنْ نَصَبَ دِیناً غَیْرَ دِینِ اللَّهِ وَ دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ وَ بِقَوْلِی مَنِ اقْتَنَی کَلْباً مُبْغِضاً لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ اقْتَنَاهُ فَأَطْعَمَهُ وَ سَقَاهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِسْلَامِ (1).

«4»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ قَالَ: قُلْتُ مَا أَدْنَی مَا یَخْرُجُ بِهِ الرَّجُلُ مِنَ الْإِیمَانِ قَالَ الرَّأْیُ یَرَاهُ مُخَالِفاً لِلْحَقِّ فَیُقِیمُ عَلَیْهِ (2).

«5»

مع، [معانی الأخبار] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَدْنَی مَا یَکُونُ بِهِ الْعَبْدُ کَافِراً قَالَ أَنْ یَبْتَدِعَ شَیْئاً فَیَتَوَلَّی عَلَیْهِ وَ یَبْرَأَ مِمَّنْ خَالَفَهُ (3).

«6»

مع، [معانی الأخبار] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَدْنَی مَا یَصِیرُ بِهِ الْعَبْدُ کَافِراً قَالَ فَأَخَذَ حَصَاةً مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ أَنْ یَقُولَ لِهَذِهِ الْحَصَاةِ إِنَّهَا نَوَاةٌ وَ یَبْرَأَ مِمَّنْ خَالَفَهُ عَلَی ذَلِکَ وَ یَدِینَ اللَّهَ بِالْبَرَاءَةِ مِمَّنْ قَالَ بِغَیْرِ قَوْلِهِ فَهَذَا نَاصِبٌ قَدْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ وَ کَفَرَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ (4).

«7»

ج، [الإحتجاج] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ(5) الْآیَةَ وَ لَکُمْ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ لِأَنَّ مَنْ هَمَّ بِالْقَتْلِ فَعَرَفَ أَنَّهُ یُقْتَصُّ مِنْهُ فَکَفَّ لِذَلِکَ عَنِ الْقَتْلِ کَانَ حَیَاةً لِلَّذِی کَانَ هَمَّ بِقَتْلِهِ وَ حَیَاةً لِهَذَا الْجَانِی الَّذِی أَرَادَ أَنْ یَقْتُلَ

ص: 220


1- 1. معانی الأخبار ص 181.
2- 2. معانی الأخبار ص 393، و قد مر بعض هذه الأخبار ج 69 ص 16 و 17 باب أدنی ما یکون به العبد مؤمنا و أدنی ما یخرجه عنه.
3- 3. معانی الأخبار ص 393، و قد مر بعض هذه الأخبار ج 69 ص 16 و 17 باب أدنی ما یکون به العبد مؤمنا و أدنی ما یخرجه عنه.
4- 4. معانی الأخبار ص 393، و قد مر بعض هذه الأخبار ج 69 ص 16 و 17 باب أدنی ما یکون به العبد مؤمنا و أدنی ما یخرجه عنه.
5- 5. البقرة: 179.

و به نیابت از امام و به همان روشی که فرمان داده شده است، عمل کند. این مورد بسیار نادر بوده و ممکن است به ذهن هم خطور نکند، خداوند به حقیقت امور آگاه تر است.

ممکن است به صورت «ذئبا» یعنی با همزه و بدون نون خوانده شود، به این معنا که مردم و اموال آنان را می خورد. این مورد با نسخه­های صحیح هم­خوانی ندارد

«و لا تستأکل الناس بنا» یعنی در پی آن نباش که با جعل روایت های دروغین درباره ما و یا با نسبت دادن احکام به ما، اموال مردم را چپاول کنی. «فتفتقر» منظور در دنیا و آخرت است، مورد آخر با آنچه در اینجا گفته شد، تناسب بیشتری دارد اما قبلا آن را بیان کردیم: «در مورد ما چیزی را بیان مکن که ما خود آن را بر زبان نمی آوریم، چرا که در پیشگاه الهی بازخواست می شوی.»

روایت2.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمودند: علی بن الحسین علیهما السّلام به فرزندان خود می فرمودند: از دروغ دوری کنیدچه بزرگ و کوچک از زبان شما بیرون نیاید ، در هیچ صورتی چه شوخی چه جدی ،هر گاه مردی در کارهای کوچک دروغ بگوید، جرأت پیدا می کند در کارهای بزرگ هم مرتکب دروغ بشود، مگر نمی دانید رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: بنده با صداقت رفتار می کند تا آن جا که خداوند او را از صدیقان به حساب می آورد، یا همواره دروغ می گوید تا جایی که خداوند او را در زمره دروغگویان به حساب می آورد.(1)

شرح

در مصباح آمده: جد فی الأمر یجد جدا بر وزن ضرب و قتل، یعنی در آن کار کوشش بسیار نمود. اسم آن الجد با کسره است. مثلا می گویند: فلان محسن جدا، یعنی بسیار نیکوکار است، نهایت نیکی و به صورت مبالغه بیان کرده است.

جد فی الکلام جدا بر وزن ضرب و هزل، و اسم آن نیز الجد با کسره است. منظور از عبارت اول، مقابله است، هزل در این حدیث، هزل بر وزن ضرب، به معنای شوخی و بازی کردن است. فاعل آن هازل و هزّال اسم مبالغه آن می باشد.

به نظر می رسد جد و هزل کوچک و بزرگ را شامل می شود، و اختصاص دادن اولی به کوچک و دومی به بزرگ، بعید است.

چنین بر می آید که دروغ گفتن به شوخی نیز حرام است، و مطلق نهی دروغ را شامل می شود، و تصریح اصحاب را در این مورد بیان نکردیم.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است: وای بر کسی که سخن دروغ می گوید تا مردم را بخنداند، وای بر او و باز هم وای بر او.

روایت شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله شوخی می کرد اما جز حق بر زبان نمی آورد، نه قلبی را می آزرد و نه در شوخی افراط می کرد.

ص: 235


1- . کافی 2: 338

وَ حَیَاةً لِغَیْرِهِمَا مِنَ النَّاسِ إِذَا عَلِمُوا أَنَّ الْقِصَاصَ وَاجِبٌ لَا یَجْسُرُونَ عَلَی الْقَتْلِ مَخَافَةَ الْقِصَاصِ یا أُولِی الْأَلْبابِ أُولِی الْعُقُولِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام عِبَادَ اللَّهِ هَذَا قِصَاصُ قَتْلِکُمْ لِمَنْ تَقْتُلُونَهُ فِی الدُّنْیَا وَ تُفْنُونَ رُوحَهُ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِأَعْظَمَ مِنْ هَذَا الْقَتْلِ وَ مَا یُوجِبُهُ اللَّهُ عَلَی قَاتِلِهِ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا الْقِصَاصِ قَالُوا بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا الْقَتْلِ أَنْ یَقْتُلَهُ قَتْلًا لَا یَنْجَبِرُ وَ لَا یَحْیَا بَعْدَهُ أَبَداً قَالُوا مَا هُوَ قَالَ أَنْ یُضِلَّهُ عَنْ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ یَسْلُکَ بِهِ غَیْرَ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یُغْرِیَهُ بِاتِّبَاعِ طَرَائِقِ أَعْدَاءِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِمْ وَ دَفْعِ عَلِیٍّ عَنْ حَقِّهِ وَ جَحْدِ فَضْلِهِ وَ أَلَّا یُبَالِیَ بِإِعْطَائِهِ وَاجِبَ تَعْظِیمِهِ فَهَذَا هُوَ الْقَتْلُ الَّذِی هُوَ تَخْلِیدُ الْمَقْتُولِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّداً أَبَداً فَجَزَاءُ هَذَا الْقَتْلِ مِثْلُ ذَلِکَ الْخُلُودِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ (1).

«8»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ کَمِهَ أَعْمَی مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَبَدَ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ نَکَحَ بَهِیمَةً(2).

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْفَلِیِّ: مِثْلَهُ.

ثم قال الصدوق قوله من کمه أعمی یعنی من أرشد متحیرا فی دینه إلی الکفر و قرره فی نفسه حتی اعتقده و قوله من عبد الدینار و الدرهم یعنی به من یمنع زکاة ماله و یبخل بمواساة إخوانه فیکون قد آثر عبادة الدینار و الدرهم علی عبادة خالقه (3).

أقول

قد مضت أخبار کثیرة فی باب البدع و المقاییس فی ذلک.

ص: 221


1- 1. الاحتجاج ص 174.
2- 2. الخصال ج 1 ص 64.
3- 3. معانی الأخبار ص 402.

شوخی در حد متعادل و بدون دروغ و آزار، نه تنها اشکال نداشته بلکه از ویژگی های ایمان به شمار می رود، شکی نیست ترک دروغ در شوخی، تا زمانی که به صورت کنایه ای منظور گوینده را بیان می کند، اولویت داشته و زیرکانه تر است، اما به حکم به تحریم شوخی و مزاح نمودن با استناد به این روایات مشکل است، به ویژه اگر مفسده ای نداشته باشد و حکم برخلاف آن(عدم تحریم ) آشکارتر است،

منظور فقط شوخی است، بیشتر این روایت ها برای بیان مکارم اخلاق و جلوگیری از بدی ها خواه واجب باشد و یا حرام و یا مکروه باشد .

منظور از کبیر، یا دروغ بستن به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام، که در ادامه بیان خواهد شد، این ها از گناهان بزرگ بوده و یا اعم از آن است و از اموری است که مفسده و ضرر آن بر مسلمانان بزرگ است.

عبارت «اجترأ علی الکبیر» یعنی دروغ های بزرگ به یکی از دو معنی ، و یا گناهان بزرگ اعم از دروغ و غیره است. زیرا دروغ بسیاری از مواقع به گناهان دیگر می انجامد، همانطور که راستی به نیکی و عمل صالح می انجامد، تا آنجا که نام او را در شمار راستگویان می نویسند.

وجه دیگری نیز به ذهن خطور می کند و آن اینکه: مراد از کبیر، پروردگار دانا و تواناست، به این معنا که بر انجام گناه کوچک جسور نباش چرا که نافرمانی از خداوند است و معصیت بزرگ، بزرگ است؛ آنچه که در ابتدا خواهد آمد متناسب تر است.

راغب می گوید: صدیق کسی است که صدق و راستی اش زیاد باشد. می گویند به کسی اطلاق نمی شود که هرگز دروغ نگوید، بلکه به کسی اطلاق می شود که چون به راست گویی عادت کرده است، دروغ نمی گوید. صدیق کسی است که در سخن و اعتقاد راستگو بوده و راستگویی خود را در عمل نشان داده است.

الصدیقون قومی هستند که از نظر فضیلت پایین تر از انبیاء هستند. گفته شده:شاید معنی«یکتب» را به معنای ظاهر کلمه تفسیر کرده­اند، چرا که در لوح محفوظ و یا در دفتر اعمال و یا در جایی غیر از این دو نوشته می شود فلانی صدیق است و یا فلانی کذاب است، تا دیگران با این دید به آن ها نگاه کنند، یا معنایش این است که بر اساس راست­گویی یا دروغ­گویی بر افراد حکم می­شود ، بر فرد یکی از و یا استحقاق وصف به صفت صدیق موجب پاداش آن ها شده و یا اینکه بنده­گان به سبب این دو ویژگی استحقاق پیدا می­کنند که ایشان را به صفت راصدیق یا کذاب توصیف کرد و بر اساس آن ویژگی­ها از نعمت­های الهی بهره­مند یا دچار عذاب ومجازات الهی گردنو موجب کیفر آنان می گردد، و یا به این معناست که چنین صفت هایی را در قلب خلق القا کرده و بین مقربان به آن صفت مشهور می شود .

روایت3.

امام باقر علیه السّلام روایت می کند: خداوند متعال برای کارهای بد

ص: 236

«9»

سن، [المحاسن] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنِ اجْتَرَأَ عَلَی اللَّهِ فِی الْمَعْصِیَةِ وَ ارْتِکَابِ الْکَبَائِرِ فَهُوَ کَافِرٌ وَ مَنْ نَصَبَ دِیناً غَیْرَ دِینِ اللَّهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ (1).

«10»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ(2) یَعْنِی لِیَسْتَکْمِلُوا الْکُفْرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ یَعْنِی کُفْرَ الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُمْ قَالَ اللَّهُ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (3).

باب 111 من وصف عدلا ثم خالفه إلی غیره

الآیات

البقرة: أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (4)

تفسیر

أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ فی تفسیر الإمام علیه السلام: أَیْ بِالصَّدَقَاتِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَاتِ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ أَیْ تَتْرُکُونَهَا وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَیِ التَّوْرَاةَ الْآمِرَةَ لَکُمْ بِالْخَیْرَاتِ النَّاهِیَةَ عَنِ الْمُنْکَرَاتِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ مَا عَلَیْکُمْ مِنَ الْعِقَابِ فِی أَمْرِکُمْ بِمَا بِهِ لَا تَأْخُذُونَ وَ فِی نَهْیِکُمْ عَمَّا أَنْتُمْ فِیهِ مُنْهَمِکُونَ.

نَزَلَتْ فِی عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ رُؤَسَائِهِمُ الْمَرَدَةِ الْمُنَافِقِینَ الْمُحْتَجِنِینَ أَمْوَالَ الْفُقَرَاءِ الْمُسْتَأْکِلِینَ لِلْأَغْنِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا یَأْمُرُونَ بِالْخَیْرِ وَ یَتْرُکُونَهُ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الشَّرِّ وَ یَرْتَکِبُونَهُ (5).

ص: 222


1- 1. المحاسن ص 209.
2- 2. النحل: 25.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 257.
4- 4. البقرة: 44.
5- 5. تفسیر الإمام ص 113.

قفل هائی قرار داده و کلید آن شراب می باشد و دروغ از نوشیدن شراب هم بدتر است.(1)

شرح

«شر» اول صفت مشبهه و در دوم افعل تفضیل است، منظور از شراب، همه مشروبات مسکر را شامل می شود. منظور از اقفال، همه اموری است که از ارتکاب بدی جلوگیری می کند از جمله عقل و آنچه همراه و مستلزم آن است مانند حیا از خداوند و خلق خدا و تفکر در زشتی این عمل و کیفری که به دنبال دارد و مفاسد دنیوی و اخروی. شراب عقل را از بین می برد و با از بین رفتن عقل، همه این موانع از میان می رود و همه قفل ها گشوده می شود.

گویا منظور از دروغی که بدتر از شراب قلمداد می شود، دروغی است که به خدا و حجت های الهی علیهم السلام می بندند، چرا که کفر را به دنبال دارد، و حلال دانستن شراب های حرام نیز ثمره این نوع دروغ است، و همانا مخالفان با دروغ بستن به خداو جانشیانش در زمین، توانستند نوشیدنی­های حرام را حلال بشمارند .

گفته شده، وجه اینکه دروغ را بدتر از شراب به شمار آمده،

چون گناهانی که آدمی در پی نوشیدن شراب مرتکب می شود، ناآگاهانه است؛ بر خلاف گناهانی که در پی دروغ گویی انسان مرتکب می شود. و گفته شده:«شر» در بخش دوم عبارت حدیث، نیز صفت مشبهه و «من» تعلیلی است. به این معنا که دروغ نیز شر و بدی است که از شراب ناشی می شود، تا این حدیث با روایتی که در کتاب «نوشیدنی ها» خواهد آمد و شراب خواری را از بزرگ ترین گناهان می داند، مغایرنباشد.

روایت4.

حسن صیقل گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم از امام باقر علیه السّلام برای ما روایت شده که آن جناب در تفسیر آیه شریفه: «أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ»(2) فرموده اند: به خداوند سوگند آنها دزدی نکردند و یوسف هم دروغ نگفته است.

در بت شکنی حضرت ابراهیم علیه السّلام نیز که فرمود: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ»(3)، یعنی بت بزرگ آنها بتهای کوچک را شکسته از آن ها سؤال کنید، اگر سخن می گویند، در این جا هم فرموده اند: ابراهیم دروغ نگفت و بت ها هم کاری نکرده بودند.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: ای صیقل، شما در این باره چه می گوئید، گفت: ما در این موارد تسلیم هستیم و سخنی نداریم، امام فرمودند: خداوند دو چیز را دوست می دارد و از دو چیز خوشش نمی آید،خطرکردن(شجاعت نشان دادن) به هنگام برافراشتن شمشیرها در جنگ خوشش می آید و دروغ گفتن را برای اصلاح بین دونفر را هم می پسندد.

از راه رفتن با تکبر و غرور بدش می آید و دروغ

ص: 237


1- . کافی 2: 338 2. 3.
2- . یوسف / 70
3- . انبیاء / 63

أقول

فی القاموس احتجن المال ضمه و احتواه.

و قال علی بن إبراهیم نزلت فی الخطباء و القصاص و هو

قول أمیر المؤمنین علیه السلام: وَ عَلَی کُلِّ مِنْبَرٍ خَطِیبٌ مِصْقَعٌ یَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی کِتَابِهِ (1).

وَ فِی الْمَجْمَعِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَرَرْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی عَلَی أُنَاسٍ تُقْرَضُ شِفَاهُهُمْ بِمَقَارِیضَ مِنْ نَارٍ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ خُطَبَاءُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا مِمَّنْ کَانُوا یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ یَنْسَوْنَ أَنْفُسَهُمْ (2).

وَ فِی مِصْبَاحِ الشَّرِیعَةِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ یَنْسَلِخْ مِنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ یَتَخَلَّصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَ لَمْ یَهْزِمِ الشَّیْطَانَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی کَنَفِ اللَّهِ وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا یَصْلُحُ لِلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَکُلَّ مَا أَظْهَرَ یَکُونُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ لَا یَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ یُقَالُ لَهُ یَا خَائِنُ أَ تُطَالِبُ خَلْقِی بِمَا خُنْتَ بِهِ نَفْسَکَ وَ أَرْخَیْتَ عَنْهُ عِنَانَکَ (3).

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ یُوسُفَ الْبَزَّازِ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ عَمِلَ بِغَیْرِهِ (4).

بیان

من وصف عدلا أی بین للناس أمرا حقا موافقا لقانون العدل أو أمرا وسطا غیر مائل إلی إفراط أو تفریط و لم یعمل به أو وصف دینا حقا و لم یعمل بمقتضاه کما إذا ادعی القول بإمامة الأئمة علیهم السلام و لم یتابعهم قولا و فعلا و یؤید الأول قوله علیه السلام أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ

ص: 223


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 38.
2- 2. مجمع البیان ج 1 ص 98.
3- 3. مصباح الشریعة ص 42.
4- 4. الکافی ج 2 ص 299.

را در جایگاهی غیر از اصلاح و مصلحت دوست نمی­دارد.

ابراهیم علیه السّلام فرمود: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا» {«[نه] بلکه آن را این بزرگترشان کرده است} مقصود حضرت، اصلاح قومش بود و اینکه به آنها بفهماند بت ها شعور ندارند و یوسف هم قصدش اصلاح بود. (1)

شرح

در عبارت «فی قول یوسف علیه السلام» این سخن یوسف علیه السلام نبود، بلکه سخن منادی وجارچی او بود و به حضرت علیه السلام نسبت داده شده است چرا که این کار به فرمان یوسف علیه السلام انجام شد. «العیر» با کسره، شتری را گویند که آذوقه حمل می کند و سپس این اصطلاح به کل قافله اطلاق شد. «وقال إبراهیم علیه السلام» با تقدیر اینکه ما قبلا آن را روایت کرده ایم به جمله قبلی عطف شده است. می گویند:«و قال» در اینجا مصدر است، چرا که قال و قیل مصدر هستند، مانند «کالقول» که به «قول یوسف» عطف شده است.

«بل فعله کبیرهم» منظور از کبیر در اینجا بزرگ در خلقت و یا بزرگ در مقام است. گفته شده:که هفتاد بت برگزیده داشتند، و «ثمه» بت بزرگی بود که از طلا ساخته شده بود و در مقابل درب قرار داشت، جواهراتی در چشمش وجود داشت که شب هنگام می درخشید. ممکن است ارجاع ضمیر مذکر عاقل به بت ها، از باب تحقیر بوده و یا به این دلیل است که بت پرستان گمان می کنند معبودانشان عقل و خرد داشته و می فهمند و بندگانشان را اجابت می کنند.

و اما ضمیر جمع در عبارت «والله ما فعلوا» به بت بزرگ بر می گردد،به این اعتبارکه امام علیه­السلام جنس بت­ها را اراده کرده است(گرچه به فرض بت­ها را موجوداتی با ماهیت ویژه تصور کنیم ) که شامل همه بت­ها می­شده است چون تعداد بت­ها در بت­کده زیاد بود. یا ضمیر به اصنام بر می گردد تا خاطر نشان کند همه در عدم صلاحیت چنین کاری از او اتفاق نظر دارند.

می گویند: ضمیر به این دلیل جمع آمده است که تا با آنچه دزدیده شده، مناسبت داشته باشد، و یا بر این اساس است که کاری را که فردی از یک گروه انجام داده به همه آنها نسبت می­دهند. مانند این سخن خدای متعال که می فرماید: «فنادته الملائکه»(2) در صورتی که منادی فقط جبرئیل علیه السلام است، گفته می شود: ممکن است ارجاع ضمیر «فسئلوهم» نیز به همین صورت باشد، اگر منظور سخن گفتن هریک از بت ها در آینده باشد، اضافه کردن وآوردن کلمه «کانوا» در عبارت مضارع بیهوده است. اگر منظور سخن گفتن بت­ها در زمان گذشته باشد، بنابراین (سخن حضرت ابراهیم علیه السلام)، چون سخن گفتن بت­ها قبل از شکسته شدن سبب نمی­شود که آنها بتوانند بعد از شکسته شدن هم سخن بگویند ،سوال کردن از بت­ها در این صورت صحیح نمی­باشد. بنابراین، امکان سخن گفتن آن ها قبل از شکسته شدن، دلیل بر امکان سخن گفتنشان پس از آن نیست. (غرض از حرف زدن چه در زمان گذشته یا آینده باشد در هر صورتی سوال کردن بر آن مترتب نمی­شود چراکه بت­ها در هیچ زمانی قادر به سخن گفتن نیستند که بخواهیم صحت سوال کردن ایشان از بت­ها را مبتنی بر یکی از زمان ها بدانیم که امکان حرف زدن برایشان باشد)

«أحب الخطر فی ما بین الصفین: برافراشتن شمشیر در جنگ را دوست دارد» در نهایه آمده است: شتر هنگامی خطرناک است که دمش را بالا برده وبه بدنش بکوبد، این کار را تنها زمانی انجام می دهد که سیر و سنگین شده باشد. نمونه این روایت، حدیث مرحب است که به میدان نبرد وارد شد، در حالی که خود بزرگ بین و مغرورانه شمشیر خود را در هوا می چرخاند، برای مبارزه پیش می رود، و یا او در راه رفتن خود یعنی می خرامد

ص: 238


1- . کافی 2: 341
2- . آل عمران / 39

و قوله سبحانه لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ (1)

وَ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَرَرْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی بِقَوْمٍ تُقْرَضُ شِفَاهُهُمْ بِمَقَارِیضَ مِنْ نَارٍ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا کُنَّا نَأْمُرُ بِالْخَیْرِ وَ لَا نَأْتِیهِ وَ نَنْهَی عَنِ الشَّرِّ وَ نَأْتِیهِ.

و مثله کثیر.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا وَ عَمِلَ بِغَیْرِهِ (2).

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا وَ خَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ (3).

بیان

و إنما کانت حسرته أشد لوقوعه فی الهلکة مع العلم و هو أشد من الوقوع فیها بدونه و لمشاهدته نجاة الغیر بقوله و عدم نجاته به و کأن أشدیة العذاب و الحسرة بالنسبة إلی من لم یعلم و لم یعمل و لم یأمر لا بالنسبة إلی من علم و لم یفعل و لم یأمر لأن الهدایة و بیان الأحکام و تعلیم الجهال و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر کلها واجبة کما أن العمل واجب فإذا ترکهما ترک واجبین و إذا ترک أحدهما ترک واجبا واحدا.

لکن الظاهر من أکثر الأخبار بل الآیات اشتراط الوعظ و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر بالعمل و یشکل التوفیق بینها و بین سائر الآیات و الأخبار الدالة علی وجوب الهدایة و التعلیم و النهی عن کتمان العلم و علی أی حال الظاهر أنها لا تشمل ما إذا کان له مانع من الإتیان بالنوافل مثلا و یبین للناس فضلها و أمثال ذلک.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ

ص: 224


1- 1. الصف: 2.
2- 2. الکافی ج 2 ص 300.
3- 3. الکافی ج 2 ص 300.

و متکبرانه راه می رود، و سیفه فی یده یعنی شمشیرش را نیز دور سرش می چرخاند.

«إرادة الاصلاح» ممکن است منظور اصلاح قومش باشد تا از عبادت بت ها دست بردارند؛ بر این اساس که اگر عاقل تفکر کند و دریابد شکستن بت ها از آن ها بر نمی آید و این کار را تنها موجود عاقل و باشعور می تواند انجام دهد، و بداند بت ها چنین ویژگی هایی ندارند، و دریابد که او حتی نمی تواند خواری و ذلت و ضرر را از خود دور کند، شایسته الوهیت و پرستش نیست، و این موجب شود تا از پرستش بت ها دست برداشته و از آن ها روی گردان شوند.

علما در این باره آراء متفاوتی دارند:

اول اینکه: این عبارت از کنایه هایی است که منظور از آن بیان حق و اجبار دشمن به پذیرفتن حجت و نکوهش او است، و قصد حضرت ابراهیم علیه السلام این نیست که عملی را که از خود ایشان صادر شده است، به بت­ها نسبت دهد. قصد حضرت تنها این است که با اسلوب کنایه ای همراه با تمسخر و نکوهش بت پرستان را متنبه سازد. مثل اینکه هنگامی که شما خط زیبایی را نوشته اید و کسی که خوش خط نیست از شما می پرسد: خط خودتان است؟ و شما در پاسخ می گویید: نه، پس شما نوشته اید! منظور شما از این پاسخ، این است که انجام این کار را(نوشته خوش خط را) به همراه تمسخری که در کلام شما نهفته است، برای خود تثبیت نمایید ، نه اینکه انجام این عمل را از خود نفی کند، و آن را برای دوست بی­سواد خود اثبات نماید. کنایه­گویی، در چیزهایی است، که از نظر عقلی یا نقلی برای به دست مصلحت نفع و یا دفع ضرر و یا تمسخر در جای خود، وجایگاه­هایی مانند آن به کار رفته است.

دوم اینکه: حضرت ابراهیم علیه السلام هنگامی که دید بت های برگزیده را آراسته اند، به خشم آمد، به ویژه وقتی دید بت بزرگ را بیشتر مورد احترام قرار داده و آن را بسیار با عظمت می­شمارند، پس شکستن بت ها را به آن بت نسبت داد، چرا که خود بت ها باعث خواری و شکستن خود شده اند،و همانطور که فعل را به مباشر فعل (آن کسی که خودش کار را انجام می­دهد) نسبت می­دهند ، هم­چنین آن را به مسبب فعل نیز نسبت می­دهند.

سوم اینکه: این کار آنان را به عقاید پوچشان رو به رو می سازد، مثل این است که بگوید: اینکه این کار توسط بت بزرگ انجام شده است، بعید نیست، زیرا آنکه پرستش می شود و به سوی او فرا خوانده می شود، حق دارد چنین کاری انجام دهد، به ویژه اگر بزرگی باشد که پرستش این بت های کوچک را در کنار خود بر نمی تابد.

چهارم: از کسایی نقل کرده اند که وی پس از عبارت «بل فعله» وقف کرده و سپس عبارت «کَبِیرُهُمْ هذا» را به عنوان جمله جداگانه شروع کرده و بیان می کرد، یعنی این عمل از بت بزرگ سر زده است. این از باب توریه بوده، چون این عبارت ظاهر و باطنی دارد. باطن همان چیزی است که بیان شده است و ظاهر آن اسناد فعل به بت بزرگ است وفهمیدن آنها به آن تعلق(شکستن بت­ها) دارد و مراد حضرت علیه السلام

ص: 239

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ (1) قَالَ یَا بَا بَصِیرٍ هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلًا بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمَّ خَالَفُوهُ إِلَی غَیْرِهِ (2).

بیان

فَکُبْکِبُوا أقول قبلها فی الشعراء وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ وَ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ أَوْ یَنْتَصِرُونَ و فسر المفسرون ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ بآلهتهم فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ قالوا أی الآلهة و عبدتهم و الکبکبة تکریر الکب لتکریر معناه کأن من ألقی فی النار ینکب مرة بعد أخری حتی یستقر فی قعرها.

قوله علیه السلام هم قوم أی ضمیر هم المذکور فی الآیة راجع إلی قوم أو هم ضمیر راجع إلی مدلول هم فی الآیة و المعنی أن المراد بالمعبودین فی بطن الآیة المطاعون فی الباطل کقوله تعالی أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ (3) و هم قوم وصفوا الإسلام و لم یعملوا بمقتضاه کالغاصبین للخلافة حیث ادعوا الإسلام و خالفوا الله و رسوله فی نصب الوصی و تبعهم جماعة و هم الغاوون أو وصفوا الإیمان و ادعوا اتصافهم به و خالفوا الأئمة الذین ادعوا الإیمان بهم و غیروا دین الله و أظهروا البدع فیه و تبعهم الغاوون.

و یحتمل أن یکون هم راجعا إلی الغاوین فهم فی الآیة راجع إلی عبدة الأوثان أو معبودیهم أیضا لکنه بعید عن سیاق الآیات السابقة و قال علی بن إبراهیم بعد نقل هذه الروایة مرسلا عن الصادق علیه السلام و فی خبر آخر قال هم بنو أمیة وَ الْغاوُونَ بنو فلان أی بنو العباس (4).

«5»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِ

ص: 225


1- 1. الشعراء: 94.
2- 2. الکافی ج 2 ص 300، و مثله فی المحاسن ص 120.
3- 3. یس: 60.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 473.

باطن آن است. (1)

پنجم: از برخی از علما نقل شده است، که پس از عبارت «کبیرهم» وقف کرده­اند و سپس به عبارت «هذا فاسئلوهم إن کانوا ینطقون» آغاز کرده و منظور[ بزرگ قوم یا بزرگ بت ها]، ابراهیم علیه السلام است، چرا که انسان از هر بتی بزرگ تر می باشد، این نیز از باب توریه است و می گویند: بدون وقف نیز مشخص است که این سخن اشاره به خود حضرت ابراهیم علیه السلام دارد و تفاوت بین مشیر و مشار الیه به حسب اعتبار کفایت می کند.

ششم: در این سخن تقدیم و تاخیر وجود دارد و تقدیریش این است: «بل فعله کبیرهم إن کانوا ینطقون فاسئلوهم»، پس نسبت دادن فعل به بت بزرگ، مشروط به این است آن ها سخن بگویند، پس اگربت­ها قادر به حرف زدن نباشند ، توانایی انجام کاری را هم ندارند، هدف از آن سفیه شمردن قوم و سرزنش آن ها به خاطر پرستش بت هایی است که نه می شنوند و نه سخن می گویند و نه می توانند از خود خبر دهند.

آنچه در کتاب احتجاج نقل شده، تاییدی بر این گفته است.از امام صادق علیه السلام درباره آیه شریفه در مورد داستان ابراهیم علیه­السلام «قال بل فعله کبیرهم هذا فاسئلوهم إن کانوا ینطقون»پرسیدند، حضرت فرمود: نه بت بزرگ این کار را انجام داده و نه ابراهیم دروغ گفته است، پرسیدند: چگونه چنین چیزی ممکن است؟ حضرت فرمود: ابراهیم علیه السلام تنها فرمود: «فاسئلوهم إن کانوا ینطقون» اگر بت بزرگ به سخن آمد پس او چنین کاری انجام داده است، و اگر سخن نگویند پس بت بزرگ نیز دیگر بت ها را نشکسته است، نه آن ها به سخن آمدند و نه ابراهیم دروغ گفت.(2)

بیضاوی: نقل شده است سه دروغ را به ابراهیم علیه السلام نسبت داده اند، در صورتی که کنایه بوده و آن کنایه ها را دروغ دانسته اند، چرا که به دروغ شباهت داشته است.

«یوسف علیه السلام اراده اصلاح»، گویا منظور اصلاح میان خود و برادرانش بوده است که برادرش بنیامین را نزد خود نگه می دارد، و برادرانش را به این کار ملزم نماید به گونه ای که جای هیچ بحث و نزاعی برای دو طرف باقی نماند. این کار جز با دو امر امکان پذیر نبود: اول : به آنها نسبت سرقت ودزدی دهد و دوم: متوسل شدن به حکم آل یعقوب درباره دزدی؛ و آن حکم این بود که دزد را به مدت یک سال به خدمت می گرفتند، در صورتی که حکم دزدی در مصر حد زدن دزد و پس گرفتن اشیاء دزدیده شده بود، به این ترتیب نمی توانست طبق قانون خودشان برادرش را نزد خود نگه دارد، بنابراین خدمتکاران خود را مامور کرد تا پیمانه را در اثاثیه برادرش قرار دهند و نسبت دزدی به او بزنند، و درباره

ص: 240


1- . ؟؟
2- . احتجاج: 194

بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ خَیْثَمَةَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّهُ لَنْ یُنَالَ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِعَمَلٍ وَ أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ یُخَالِفُهُ إِلَی غَیْرِهِ (1).

بیان

ما عند الله أی من المثوبات و الدرجات و القربات.

باب 112 الاستخفاف بالدین و التهاون بأمر الله

الآیات

الکهف: وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ ما أُنْذِرُوا هُزُواً(2)

طه: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً(3)

الروم: ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ (4)

الصافات: بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ (5)

ص: وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ(6)

الزخرف: فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ (7)

الجاثیة: وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (8)

ص: 226


1- 1. الکافی ج 2 ص 300.
2- 2. الکهف: 56.
3- 3. طه: 115.
4- 4. الروم: 10.
5- 5. الصافّات: 12- 15.
6- 6. ص: 62- 63.
7- 7. الزخرف: 47.
8- 8. الجاثیة: 9.

دزد حکم کنند، «فقالوا جزاؤه من وجد فی رحله فهو جزاؤه»، یعنی خود دزد را به عنوان کیفر دزدی به گرو و خدمت می گیرند و نه چیز دیگر. هنگامی که بارها را جستجو کردند، پیمانه را در توشه برادرش پیدا کردند، یقه او را گرفتند و حکم بندگی بر او نمودند.

و نگه داشتن او جای هیچ بحث و گفتگویی برای برادرانش باقی نگذاشت، جز اینکه از روی تضرع و التماس گفتند: «فخذ أحدنا مکانه إنا نریک من المحسنین»(1){یکی از ما را به جای او بگیر، که ما تو را از نیکوکاران می بینیم} و یوسف به آن ها پاسخ داد: «معاذ الله أن نأخذ إلا من وجدنا متاعنا إنا إذا الظالمون» گفته می شود: اگر من دیگری را به جای او بگیرم، در آیین شما مرتکب ظلم و ستم شده ام، زیرا به بندگی گرفتن کسی که پیمانه در بار او نبوده، ظلم و ستم است؛ و یا منظور این است که خداوند مرا فرمان داده و به من وحی کرده است که بنیامین را نزد خود نگه دارم و اگر دیگری را به جای او بگیرم، بر خلاف وحی عمل کرده ام. که علماء آراء دیگری نیز دارند:

اول اینکه: صدا زدن کاروانیان با این عبارت، به فرمان یوسف علیه السلام نبوده بلکه آن ها خود به این صورت عمل کردند، زیرا آن ها هنگامی که پیمانه را پیدا نکردند، تصورشان این بود که آن ها پیمانه را برداشته اند.

دوم: خدمتکاران نگفتند شما پیمانه را دزدیده اید، ممکن است منظور آن ها این بوده است که شما یوسف علیه السلام را از پدرش دزدیده اید. شیخ صدوق در علل الشرائع به نقل از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می گوید: در حقیقت آن ها یوسف علیه السلام را از پدرش دزدیدند، مگر نه اینکه کاروانیان گفتند: چه چیز گم کرده اید؟ پاسخ دادند: پیمانه پادشاه را جستجو می کنیم. و نگفتند: شما پیمانه پادشاه را دزدیده اید.(2)

سوم: ممکن است منظور از «إنکم لسارقون» استفهام و پرسش باشد، همانطور که خدای متعال می فرماید: «هذا ربی»(3){این پروردگار من است؟} گرچه ظاهر آن خبری باشد و طبق مصحف ابن مسعود «ءإنکم» با دو همزه نقل شده و تاییدی بر این نکته است.

برخی از علماء معتقدند: نتیجه این که هر کدام از صدق و کذب دو معنا دارند، یکی معنای لغوی و دیگری معنای عرفی. معنای اول آن کلامی است که یا با واقعیت مطابق هست و یا با واقعیت مطابق نیست، و معنای دوم چیزی که با حق موافق هست ویا با حق موافق نیست، و منظور از حق رضای الهی است، همانطور که

ص: 241


1- . یوسف / 78
2- . علل الشرائع 1: 49
3- . انعام / 76

و قال تعالی: وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ إلی قوله تعالی ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (1)

النجم: أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ (2)

الأخبار

«1»

ل، [الخصال] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِوَلَدِ الزِّنَی عَلَامَاتٍ أَحَدُهَا بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ ثَانِیهَا أَنَّهُ یَحِنُّ إِلَی الْحَرَامِ الَّذِی خُلِقَ مِنْهُ وَ ثَالِثُهَا الِاسْتِخْفَافُ بِالدِّینِ وَ رَابِعُهَا سُوءُ الْمَحْضَرِ لِلنَّاسِ وَ لَا یُسِی ءُ مَحْضَرَ إِخْوَانِهِ إِلَّا مَنْ وُلِدَ عَلَی غَیْرِ فِرَاشِ أَبِیهِ أَوْ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِی حَیْضِهَا(3).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمُ اسْتِخْفَافاً بِالدِّینِ وَ بَیْعَ الْحُکْمِ وَ قَطِیعَةَ الرَّحِمِ وَ أَنْ تَتَّخِذُوا الْقُرْآنَ مَزَامِیرَ تُقَدِّمُونَ أَحَدَکُمْ وَ لَیْسَ بِأَفْضَلِکُمْ فِی الدِّینِ (4).

«3»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِیَّاکُمْ وَ الْغَفْلَةَ فَإِنَّهُ مَنْ غَفَلَ فَإِنَّمَا یَغْفُلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّهَاوُنَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّهُ مَنْ تَهَاوَنَ بِأَمْرِ اللَّهِ أَهَانَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).

ص: 227


1- 1. الجاثیة: 33- 35.
2- 2. النجم: 59- 61.
3- 3. الخصال ج 1 ص 102.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 42.
5- 5. ثواب الأعمال ص 184.

ممکن است صادق در لغت همان معنای صادق عرفی نباشد، خدای متعال می فرماید: «فاذ لم یأتوا بالشهداء فاولئک عند الله هم الکاذبون»(1){پس چون گواهان [لازم] را نیاورده اند، اینانند که نزد خدا دروغگویانند.}، همچنین ممکن است کاذب لغوی همان کاذب عرفی نباشد، همانطور که امام صادق علیه السلام در این روایت بدان اشاره کرده است.

روایت5.

عیسی بن حسان گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که فرمودند: هر دروغی روزی صاحبش را مورد بازخواست قرار می­دهند، مگر دروغ گفتن در سه چیز: یکی مردی که در جنگ حیله به کار می­برد پس این مورد جایی است که دروغ گفتن در آن جایز است. یا مردی که در میان دو نفر اصلاح می کند، و این یکی را ملاقات می کند، به غیر آنچه آن دیگری را ملاقات می کند، و اراده دارد که به این طریقه، در میان ایشان اصلاح کند. یا مردی که به اهل خویش چیزی را وعده می دهد، در حالی که آن شخص نمی­خواهد آن کار را برایشان انجام دهد».(2)

شرح

در «یوما» ابهام وجود دارد، ممکن است سوال در قبر و یا در قیامت و حتی در دنیا باشد، که مردم به خاطر آن دروغ سرزنش می شوند. «الا کذبا» که منظور از آن کذب لغوی بوده و از گردن او برداشته می شود، یعنی گناه دروغ از گردن او برداشته می شود و برایش نوشته نمی شود.

«یَلْقَی هَذَا بِغَیْرِ مَا یَلْقَی بِهِ هَذَا» به این معنا که به هر یک از آن ها می گوید: تقصیر توست و دیگری تقصیری ندارد، و یا به هر یک از آن ها، از قول دیگری سخنی را غیر از آنچه از ناسزا و اظهار دشمنی که شنیده، می­گوید، این مناسب ترین معنا بوده و معنای اول لفظی است.

ما در عبارت «ما بینهما» موصوله بوده و مفعول اصلاح به شمار می رود. «أو رجل وعد أهله»، اشکال شده است که وعد از جمله­های انشایی به شمار می­آید و صدق وکذب در جمله­های خبری است وشاید این حکم به اعتبار زمانی است که شخص نتوانسته به وعده خود عمل کند از این­رو عذری که می­آورد متضمن دروغ است (چون هر دلیلی بیاورد متضمن دروغ است چرا که از ابتدا قصد انجام آن کار را نداشته است). مانند اینکه بگوید: فراموش کردم و یا نتوانستم انجام دهم و از این قبیل عبارات. این

توجیه به حسب آن عقیده­ای است که من در باب وعده آشکار است (وعده انشایی است) اما بیشتر علماء معتقدند وعده از قبیل جمله خبری است. بحث درباره آن در باب خلف وعده خواهد آمد.

راغب می گوید:اصل صدق و کذب در سخن است، خواه سخن مربوط به گذشته باشد و خواه مربوط به آینده، قول و وعده باشد و یا چیز دیگر، صدق وکذب بنابر قانون اصلی، واولی تنها در در گفتار به کار میرود و این دو فقط در گفتارهای خبری جریان دارند

ص: 242


1- . . نور / 13
2- . کافی 2: 342

سن، [المحاسن] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْقَدَّاحِ: مِثْلَهُ (1).

«4»

سن، [المحاسن] النَّوْفَلِیُّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ لَیُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعِیفَ الَّذِی لَا دِینَ لَهُ.

باب 113 الإعراض عن الحق و التکذیب به

الآیات

البقرة: وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ (2)

آل عمران: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (3)

و قال: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ (4)

و قال: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (5)

و قال: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (6)

الأنعام: وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (7)

و قال تعالی: انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ (8)

و قال تعالی: فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ (9)

التوبة: وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ

ص: 228


1- 1. المحاسن ص 96.
2- 2. البقرة: 137.
3- 3. آل عمران: 23.
4- 4. آل عمران: 32.
5- 5. آل عمران: 63 و 64.
6- 6. آل عمران: 63 و 64.
7- 7. الأنعام: 4 و 5.
8- 8. الأنعام: 46.
9- 9. الأنعام: 157.

و در دیگر اقسام جمله­ جریان ندارد مانند استفهام و امر و دعا. از این­رو پرودگار می­فرماید: «ومن أصدق من الله قیلا» (1){و چه کسی در سخن، از خدا راستگوتر است؟}، «ومن أصدق من الله حدیثا»(2){و راستگوتر از خدا در سخن کیست؟}، «واذکر فی الکتاب إسمعیل إنه کان صادق الوعد» (3)و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده بود}. گاهی صدق و کذب بالعرض در دیگر اقسام جمله مانند استفهام و امر و دعایی مورد به کار برده می­شود مانند اینکه شخصی بگوید: «آیا زید در خانه است؟» در ضمن پرسش خبر می دهد که از حال زید بی اطلاع است. همچنین اگر بگوید: «مراشریک خود گردان وکمکم کن» در ضمن آن نیازخود به یاری را نشان می دهد، و یا بگوید: «مرا آزار نده»، معنای آزار رساندن مخاطب در جمله نهفته است. (4)سپس

بدان که خاصه وعامه برمضمون این حدیث اتفاق نظر دارند. ترمدی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که دروغ تنها در سه مورد جایز است: دروغ مرد به همسرش تا او را راضی کند، دروغ در جنگ و دروغ برای آشتی بین دو نفر. ابن شهاب، یکی از راویان، در صحیح مسلم می گوید: نشنیده ام که جایی اجازه داده شده باشند که دروغی گفته شود مگر در سه مورد: در جنگ، در آشتی بین دو نفر، و در سخن مرد به همسرش و سخن زن به شوهرش.عیاض می گوید: در مورد جایز بودن دروغ در این سه مورد، اختلاف نظری نیست، تنها در شیوه بیان آن اختلاف وجود دارد. برخی دروغ صریح وآشکار را جایز دانسته اند و اینکه به گونه­ای سخنش را بگوید که در آن چیزی(محتوا ومعنایی) که دارای مصلحتی باشد یا به واسطه آن از فسادی جلوگیری کند، وجود ندارد . می گویند: گاهی برای نجات جان مسلمان از کشته شدن، دروغ واجب است، برخی معتقدند: در نجات مسلمان هم ،دروغ صریح و آشکار جایز نیست، و بلکه در حفظ جان مسلمان، تنها توریه یا کنایه­گویی جایز است، در این صورت است که دروغ از کراهت و حرام بودن خارج شده و برای آشتی میان مردم و یا دفع ضرر یا غیر ازاین موارد، جایز می شود و روایت مذکور را به این معنا تفسیر کرده­اند و نمونه­هایی از آن را ذکر کرده­اند، مثل اینکه مردی به همسرش قول دهد کاری را برایش انجام دهد و نیتش آن است که اگر خداوند یاری کند، آن را عملی سازد، پس سخن خود را به گونه ای بیان می کند تا دل همسرش را به دست آورد وهم­چنین در آشتی بین مردم نیز از قول یکی به دیگری چیزی می گوید و کلامش را به معنای دیگری حمل می­کند، و و یا به سپاه دشمن بگوید: فرمانده شما مرده است، تا بدین وسیله در دلشان ترس بیاندازد،

ص: 243


1- . نساء / 122
2- . نساء / 87
3- . مریم / 54
4- . مفردات غریب القرآن: 277

فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ(1)

هود: وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ(2)

الحجر: وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ (3)

طه: إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ أَرَیْناهُ آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ وَ أَبی (4)

و قال تعالی: مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً(5)

الأنبیاء: بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ (6)

الحج: وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(7)

المؤمنون: قَدْ کانَتْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ إلی قوله تعالی بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ (8)

الفرقان: فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً(9)

الشعراء: وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا کانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبؤُا ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (10)

و قال تعالی: فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْناهُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (11)

ص: 229


1- 1. براءة: 74.
2- 2. هود: 3.
3- 3. الحجر: 81.
4- 4. طه: 48- 56.
5- 5. طه: 100.
6- 6. الأنبیاء: 24.
7- 7. الحجّ: 72.
8- 8. المؤمنون: 66- 71.
9- 9. الفرقان: 77.
10- 10. الشعراء: 5 و 6.
11- 11. الشعراء: 8.

و منظور خواب بودن فرمانده باشد، و یا به آن ها بگوید: فردا کمک و پشتیبانی می رسد و گروهی از ارتشش را در قالب نیروی پشتیبانی جلوه دهد، و منظورش از پشتیبانی غذا باشد. حیله ها و کنایه هایی از این دست جایز است.

قرطبی می گوید: ممکن است ممانعت از بیان دروغ آشکار به خاطر حرام بودن آن باشد، و احادیث مبنی بر کنایه وار بیان کردن دروغ، تاییدی بر این دلایل (حرمت دروغ) است. چرا که هم عرب و هم به عجم در دروغ برای نجات مظلوم از دست ظالم اتفاق نظر دارند و نیز دروغی که باعث محبت بین زن و شوهر می شود، و دروغی که بین آن ها آشتی داده و محبت شان را پایدار می سازد.

روایت6.

عبد الاعلی مولی آل سام گوید: حضرت صادق علیه السلام برای من حدیثی بیان فرمود، پس من باو عرض کردم: قربانت گردم، آیا هم اکنون برای من چنین و چنان نه پنداشتی؟ فرمود: نه، پس این حرف بر من گران آمد، عرضکردم: آری بخدا سوگند پنداشتی، فرمود: نه بخدا سوگند نه پنداشتم، گوید: باز بر من گران آمد عرض کردم: قربانت چرا بخدا سوگند آن را گفتی؟ فرمود: آری آن را گفتم مگر ندانی که هر پنداری در قرآن (بمعنای) دروغ است.(1)

شرح

در فرهنگ لغت، زعم و پندار، مثلثی متشکل از گفتار ضد حق، باطل و دروغ می­باشد و بیشتر در اموری به کار می رود که در آن شک و تردید باشد .

«الزّعمی» دروغگو و راستگو را گویند. زعّمتنی کذا؛ ظننتنی؛ چنین گمان بردم و التزعم: یعنی دروغ­پردازی و«امر مزعم»، بر وزن مقعد، یعنی؛ قابل اطمینان نیست.

در کتاب نهایه ایوب علیه لسلام را نقل می کند که حضرت از کنار دو مرد گذشت، گمانه­زنی ودروغ­پردازی می کردند. زمخشری می گوید: به این معناست که آن دو درباره زعم و پندارهای خود سخن می گفتند. به این گونه احادیث نمی توان اعتماد کرد، و نمونه­ای از این معنا، در حدیث بئس مطیّه الرجل زعموا: به این معناست که شخص هنگامی که می خواهد مسیری را به سوی سرزمینی بپیماید و کوچ نماید، نیازمند مرکبی است تا به مقصد برسد، پس سخن گوینده را به این مرکب تشبیه کرده و برای بیان منظور خود به کار گرفته است: چنین ظن و چنان گمان، مرکبی بود که به وسیله آن به مقصد برسند. زعم در مورد سخنی به کار می رود که نه سندیت داشته و نه می­تواند به عنوان دلیل قرار گیرد(ومحتوایش ناتوان از اثبات حکم برای موضوع است ) وتنها چیزی که دارد این است که در زبان­ها جاری گشته وبه دیگری می­رسد، و آن حدیثی که در همین اندازه باشد حدیث ناپسند است. زعم با ضمه، معنای نزدیک به ظن و گمان دارد.

ص: 244


1- . کافی 2: 342

و قال تعالی: فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ یَوْمِ الظُّلَّةِ(1)

النمل: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ (2)

العنکبوت: وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (3)

لقمان: وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (4)

و قال تعالی: وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ(5)

فاطر: وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ(6)

و قال تعالی: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً(7)

یس: وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ (8)

ص: قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ (9)

المؤمن: کَذلِکَ یُؤْفَکُ الَّذِینَ کانُوا بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ إلی قوله تعالی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْرَفُونَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (10)

ص: 230


1- 1. الشعراء: 189.
2- 2. النمل: 14.
3- 3. العنکبوت: 18.
4- 4. لقمان: 7.
5- 5. لقمان: 32.
6- 6. فاطر: 25- 26.
7- 7. فاطر: 42.
8- 8. یس: 46.
9- 9. ص: 67- 68.
10- 10. المؤمن: 63- 70.

در مصباح آمده است: زعم زعما بر وزن قتل، سه لغت دارد:

حجازی: فتحه زاء، اسد: ضمه زاء، و کسره زاء در برخی از قیاس ها. زعم به طور مطلق به معنای سخن است، مثلا زعمت الحنیفیة ، وزعم سیبویه به این معناست که آن ها چنین گفتند.

خدای متعال می فرماید: «أو تسقط السماء کما زعمت»(1) {یا چنانکه ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی} یعنی همانطور که خبر داده شده است. بر ظن و گمان نیز اطلاق می شود: به گمان من؛ و به معنای اعتقاد نیز می باشد، خدای متعال می فرماید: «زعم الذین کفروا أن لن یبعثوا»(2) {کسانی که کفر ورزیدند، پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد} ازهری معتقد است: زعم، بیشتر در مورد چیزی به کار می رود که در آن شک و تردید وجود دارد و محقق نمی شود. برخی معتقدند: زعم کنایه از دروغ است. مرزوقی گوید: زعم بیشتر بر چیزی اطلاق می شود که باطل بوده و در آن شک و تردید وجود داشته باشد.

ابن قوطیه گوید: زعم زعما، خبری است که نمی داند حق است یا باطل. خطابی گوید: به همین دلیل است که می گویند: زعم و پندار مرکب دروغ است، زعم با مزعم (سخن درست و یا دروغ و بیهوده) متفاوت است، گوینده آن صالح نبوده و چیزی را ادعا می کند که از عهده آن بر نمی آید.

نویسنده

پس حال که معنای «زعم» را دانستی، بر تو آشکار می شود که «الزعم» حقیقتی لغوی و یا عرفی و یا شرعی در دروغ است اهل یقین سخنی را که از روی ظن و وهم و بدون دانش و بصیرت باشد، به کسی نسبت نمی دهند که پیوسته از روی حقیقت و یقین سخن می گوید.

پس اگر منظور حضرت علیه السلام مطلق سخن و یا سخن از روی علم و آگاهی باشد، هدف حضرت و دیگر ائمه علیهم السلام و اولی الالباب، تربیت و تعلیم راوی و آموختن راه و روش سخن به او بوده است. ، ولی حکم به کذب بودن و حرام بودن سخن ایشان مشکل است،

اما سوگند خوردن حضرت علیه السلام مبنی بر نفی زعم و پندار از خود، صحیح است، چرا که منظور حضرت علیه السلام حقیقت و یا مجاز رایج بوده است و از قبیل، توریه و کنایه به شمار می رود که برای تادیب و یا آموختن جواز کاربرد چنین سخنانی، به خاطر مصلحت­هایی که وجود دارد، وآن طور که اصحاب بیان کرده اند، آنچه معتبر است، قصد حق­گرایانه­ای است که در میان متخاصمین و دو طرف درگیری وجود دارد .

گویا به همین دلیل است که مولف رحمه الله(3) این روایت را در این باب آورده است، ، گرچه با نادیده گرفتن این مطلب، مناسبت ظریفی در مطرح کردن این روایت در این باب وجود دارد. این نکته جای تأمل دارد.

سخن حضرت علیه السلام که فرمود: «هر پنداری در قرآن (بمعنای) دروغ است»، یعنی برای

ص: 245


1- . اسراء / 92
2- . تغابن / 7
3- . کلینی در کافی، باب دروغ.

الجاثیة: وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (1)

محمد: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ (2)

ق: بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ (3)

الطور: فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ (4)

الرحمن: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (5)

نوح: رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً(6)

الجن: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً(7)

المدثر: وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ إلی قوله تعالی فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ(8)

المرسلات: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (9)

العلق: أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَری کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ(10)

الأخبار

«1»

فس، [تفسیر القمی] فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی

ص: 231


1- 1. الجاثیة: 7- 8.
2- 2. القتال: 25.
3- 3. ق: 5.
4- 4. الطور: 11- 12.
5- 5. فی آیات عدیدة.
6- 6. نوح: 5- 7.
7- 7. الجن: 17.
8- 8. المدّثّر: 45- 51.
9- 9. فی آیات عدیدة.
10- 10. العلق: 13- 18.

اظهار دروغ چیزی است که از آن خبر داده است، و این با سخن خدای متعال درباره مشرکان منافات ندارد، هنگامی که می گویند: یا چنان که ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، اشاره به این آیه شریفه دارد: {اگر بخواهیم ، آسمان را پاره پاره بر [سر] شان فرو اندازیم}(1)

به درستی آنچه را با عبارت «زعمت» که به آن اشاره کردند، حق است اما آن را در مقام تکذیب به کار برده است. همچنین می توان آن را به عبارتی اختصاص داد که خدای متعال خود پیش از این فرموده بود بدون اینکه آن­ را از قول دیگری حکایت کند: «زعم الذین کفروا أن لن یبعثوا» {آن ها که کافر شدند می پندارند برانگیخته نخواهند شد} و نیز «بل زعمتم أن لن نجعل لکم موعدا» {بلکه پنداشتید هرگز برای شما موعدی مقرر قرار نخواهیم داد.}(2)

و نیز «أین شرکائی الذین کنتم تزعمون» {آن شریکان که می پنداشتید کجایند؟}(3)

و نیز «قل ادعوا الذین زعمتم من دونه» {بگو: «کسانی را که به جای او [معبود خود] پنداشتید، بخوانید}.(4)

روایت7.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: بپرهیزید از دروغ زیرا هر شخص امیدواری خواستار چیزی است، و هر بیمناکی گریزان. (5)

شرح

در این روایت یا ارسال صورت گرفته و یا ضمیری وجود دارد، و ضمیر «قال» یا به امام صادق­ علیهم­السلام یا امام رضا­علیه­السلام برمی گردد، منظور حضرت از «ایاکم والکذب» این است که در ادعای خود در امیداواری و ترس از خدا دروغ نگویید. زیرا هر فرد امیدواری، در پی رسیدن به خواسته­اش، در تامین اسبابش تلاش می­کند در حالی که شما این­گونه نیستید و هر بیم­ناکی در حال فرار و از آنچه او را به منشا ترسش نزدیک می­کند گریزان است و از آن دوری می­جوید در حالی که شما این­گونه رفتار نمی­کنید

این حدیث شبیه کلامی است که از حضرت علیه السلام در نهج البلاغه نقل شده است، حضرت پس از سخنی طولانی درباره دروغگویی که به خداوند امیدوار است، می فرماید: اما سوگند به خداوند بزرگ که دروغ می گویند، اگر راست می گویند پس ] چرا این امیدواری در عملشان به چشم نمی خورد؟ در حالی که هر کس امیدی داشته باشد ، می توان آن را در عملش مشاهده نمود.

هر امیدی جز امید بخدا نابجا و هر ترس مسلمی جز ترس از خدا نادرست است. [ گروهی ] در مسائل مهم بخدا امید دارند و در مسائل کوچک به بندگان خدا. ولی امیدشان به بندگان بیش از امیدشان بخدا است. اما چرا توجهشان بخدا کمتر است از توجهشان به بندگان ؟ آیا می ترسید

ص: 246


1- . سبأ / 9
2- . کهف / 48
3- . انعام / 42
4- . اسری / 56
5- . کافی 2: 343

وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ(1) قَالَ الْعَنِیدُ الْمُعْرِضُ عَنِ الْحَقِ (2).

«2»

جا، [المجالس للمفید] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی قَتَادَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحَقَّ مُنِیفٌ فَاعْمَلُوا بِهِ وَ مَنْ سَرَّهُ طُولُ الْعَافِیَةِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ (3).

«3»

ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: مَا تَرَکَ الْحَقَّ عَزِیزٌ إِلَّا ذَلَّ وَ لَا أَخَذَ بِهِ ذَلِیلٌ إِلَّا عَزَّ(4).

باب 114 الکذب و روایته و سماعه

الآیات

المائدة: وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ إلی قوله تعالی یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ إلی قوله تعالی سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ (5)

التوبة: فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ (6)

النحل: وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ (7)

الکهف: إِنْ یَقُولُونَ إِلَّا کَذِباً(8)

الحج: وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ(9)

الأحزاب: لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی

ص: 232


1- 1. إبراهیم: 15.
2- 2. تفسیر القمّیّ: 344.
3- 3. مجالس المفید:
4- 4. تحف العقول: 489 فی ط.
5- 5. المائدة: 41- 42.
6- 6. براءة: 77.
7- 7. النحل: 62.
8- 8. الکهف: 5.
9- 9. الحجّ: 30.

اظهار امید به خدا دروغگو باشی ؟ یا او را شایسته امید نمی دانی ؟ و نیز [ این گروه ] اگر از یکی از بندگان بیمناک باشند

به اندازه ای احترامش می کنند که به خدا چنین رفتار نمی نمایند. ترس از بندگان را نقد می شمرند و خوف از خدا را وعده ای دور از عمل.

برخی از مفسران می گویند: بپرهیز از اینکه با ادعای دین و ترک عمل، بر خدا و رسول خدا دروغ ببندی؛ در پی راستی باش چرا که دروغ با ایمان منافات دارد، و دروغگو در پی ثواب نیست، و هر آنکه طالب ثواب نباشد به حکم اولیه مذکور، امیدوار نبوده و از کیفر گریزی ندارد؛ و هر کس را که از کیفر گریزی نباشد، بنابر حکم دوم، بیمناک از خداوند نبوده و هر کس خوف و رجاء از وی رخت بر بندد، نزد اهل ایمان مومن محسوب نمی شود. و به دلیل پیروی اندک از دین، خود را به هر رنج و مشقتی می اندازد. منظور همان چیزی است که بیان شد .

روایت8.

کافی، امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ نابود کننده ایمان است.(1)

شرح

دروغ در این روایت به صورت مبالغه بیان شده است (خود دروغ خرابی ایمان شمرده شده)، به این معنا که سبب نابودی ایمان به شمار می رود و در اینجا«خراب» با تشدید «راء» و صیغه مبالغه خوانده ­می­شود.

روایت9.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: اولین کسی که دروغگو را تکذیب کند خداوند عز و جل است، سپس دو فرشته که با او هستند، سپس خود او هم میداند که دروغگو است.(2)

شرح

لفظ «ثم» یا برای ترتیب براساس رتبه است و هم­چنین احتمال دارد ترتیب زمانی باشد، چون علم پرودگار بر اراده و خواست بنده مقدم است، سپس همان­گونه که از روایات آشکار است، فرشتگان مقرب با الهام خداوند یا به هنگامی که بنده قصد چنین عملی را می­نماید، بوی بدی از آن به مشام می رسد که فرشتگان زشتی و دروغ بودنش را در می یابند، و ممکن است آگاهی

ص: 247


1- . کافی 2: 339
2- . کافی 2: 339

الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجاوِرُونَکَ فِیها إِلَّا قَلِیلًا(1)

الزمر: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ(2)

المؤمن: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ (3)

الجاثیة: وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (4)

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا بَا النُّعْمَانِ لَا تَکْذِبْ عَلَیْنَا کَذِبَةً فَتُسْلَبَ الْحَنِیفِیَّةَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ أَنْ تَکُونَ رَأْساً فَتَکُونَ ذَنَباً وَ لَا تَسْتَأْکِلِ النَّاسَ بِنَا فَتَفْتَقِرَ فَإِنَّکَ مَوْقُوفٌ لَا مَحَالَةَ وَ مَسْئُولٌ فَإِنْ صَدَقْتَ صَدَّقْنَاکَ وَ إِنْ کَذَبْتَ کَذَّبْنَاکَ (5).

بیان

کذبة أی کذبة واحدة فکیف الأکثر و الکذب الإخبار عن الشی ء بخلاف ما هو علیه سواء طابق الاعتقاد أم لا علی المشهور و قیل الصدق مطابقة الاعتقاد و الکذب خلافه و قیل الصدق مطابقة الواقع و الاعتقاد معا و الکذب خلافه و الکلام فیه یطول و لا ریب فی أن الکذب من أعظم المعاصی و أعظم أفراده و أشنعها الکذب علی الله و علی رسوله و علی الأئمة علیهم السلام.

فتسلب الحنیفیة الحنیفیة مفعول ثان لتسلب أی الملة المحمدیة المائلة عن الضلالة إلی الاستقامة أو من الشدة إلی السهولة أی خرج عن کمال الملة و الدین و لم یعمل بشرائطها لا أنه یخرج من الملة حقیقة و قد مر نظائره أو هو محمول علی ما إذا تعمد ذلک لإحداث بدعة فی الدین أو للطعن علی الأئمة الهادین.

ص: 233


1- 1. الأحزاب: 60.
2- 2. الزمر: 3.
3- 3. المؤمن: 28.
4- 4. الجاثیة: 7.
5- 5. الکافی: ج 2 ص 338.

فرشتگان به دلیل همراهیشان با او و آگاهی داشتن از احوال او باشد، چرا که بنا به ظاهر بیشتر روایت ها این فرشتگان هر روز عوض نمی شوند، اما تأخیر آگاهی خود شخص به این دلیل است که تا پایان سخن خود، به یقین نمی داند دروغ گفته است.

روایت10.

عمر بن یزید گوید: شنیدم حضرت صادق علیه السّلام میفرمود: دروغگو با برهانهای روشن هلاک گردد، و پیروانش بوسیله شبهات.

شرح

منظور از کذاب در این روایت، یا مدعی ریاست ناحق است و (1)دلیل هلاک شدن او با برهان های روشن، حکم کردن وفتوا دادن (دروغ گفتن) بدون علم و آگاهی است، در حالی که از جهل و نادانی خود با خبر است. دلیل هلاک شدن پیروانش با شبهات، عالم دانستن وی و یقین نداشتن به جهل وی است، پس در کار او شک و شبهه دارند .

و یا کذاب به کسی اطلاق می شود که جعل حدیث کرده و در دین بدعت به وجود می آورد، پس خود را با چیزی به هلاکت می رساند که از دروغ بودن آن آگاه است، و پیروانش با شبهه و جهالت هلاک می شوند چرا که به وی حسن ظن داشته و احتمال می­دادند که در ادعای خود راست­گوست ؛ هر دو وجه بیان شده به هم نزدیک است.(هردو هم از غیر علم ویقین ناشی شده وبه هلاکت منجر می­شود)

روایت11.

کافی: معاویه بن وهب گوید: شنیدم از حضرت صادق علیه السّلام که می فرمود: نشانه دروغگو اینست که از آسمان و زمین و مشرق و مغرب خبر میدهد، ولی آنگاه که از حرام و حلال خدا از او بپرسی چیزی نزد او نیست که پاسخ دهد.(2)

شرح

«بأن یخبرک»، باء در این عبارت یا زائد است و یا تقدیر «تعلم بأن یخبرک» می باشد. این نشانه به دروغگو اختصاص دارد، زیرا اگر نسبت به وحی و الهام آگاهی داشت، شایسته تر بود که حال و حرام الهی را بداند. چرا که خدای حکیم و آگاه، حقیقت و احکامی را که موجودات به آن نیازمند هستند، به آنان می بخشد.

واگر (این گزارش دادن از آسمان وزمین) را از پیامبران و اوصیاء علیهم السلام به ارث برده باشد و یا از طریق کشف به دست آمده باشد، بنابر اینکه بگوییم چنین چیزی برای غیر از حجت­های الهی نیز امکان­پذیر است، در این صورت هم علم و آگاهی پیدا کردن به حقائق اشیاء (همان­گونه که هستند) تنها با تقوا و پاک­سازی درون از آلودگی­های اخلاقی، دست می­آید و خدای متعال می فرماید: «و اتقوا الله و یعلمکم الله»(3){و از خدا پروا کنید ، و خدا [ بدین گونه ] به شما آموزش می دهد } و تقوا جز از طریق انجام حلال

ص: 248


1- . کافی 2: 339 و سند ضمیمه سند قبلی است.
2- . کافی 2: 340
3- . بقره / 282

و فی النهایة الحنیف المائل إلی الإسلام الثابت علیه و الحنیفیة عند العرب من کان علی دین إبراهیم و أصل الحنف المیل و

منه الحدیث بعثت بالحنیفیة السمحة السهلة.

انتهی.

و الکذب یصدق علی العمد و الخطإ لکن الظاهر أن الأتم یتبع العمد و الکذب علیهم یشمل افتراء الحدیث علیهم و صرف حدیثهم إلی غیر مرادهم و الجزم به و نسبة فعل إلیهم لا یرضون به أو ادعاء مرتبة لهم لم یدعوها کالربوبیة و خلق العالم و علم الغیب أو فضلهم علی الرسول صلی الله علیه و آله و أمثال ذلک أو نسبة ما یوجب النقص إلیهم کفعل ینافی العصمة و أشباهه.

و لا تطلبن أن تکون رأسا فتکون ذنبا الفاء متفرع علی الطلب و هو یحتمل وجوها الأول أن یکون الذنب کنایة عن الذل و الهوان عند الله و عند الصالحین من عباده.

الثانی أن یکون المراد به التأخر فی الآخرة عمن طلب الرئاسة علیهم و قد نبه علی ذلک بتشبیه حسن و هو أن الرکبان المترتبین الذاهبین فی طریق إذا بدا لهم الرجوع أو اضطروا إلیه یقع لضیق الطریق لا محالة المتأخر متقدما و المتقدم متأخرا و کذا القطیع من الغنم و غیره إذا رجعوا ینعکس الترتیب.

الثالث أن یکون المعنی تکون ذنبا و ذلیلا و لا یتحصل مرادک فی الدنیا أیضا فإن الطالب لکل مرتبة من مراتب الدنیا یصیر محروما منها غالبا و الهارب من شی ء منها تدرکه.

الرابع أن یکون المعنی أن الرئاسة فی الدنیا لأوساط الناس لا یکون إلا بالتوسل برئیس أعلی منه إما فی الحق أو فی الباطل و لما کان فی غیر دولة الحق لا یمکن التوسل بأهل الحق فی ذلک فلا بد من التوسل بأهل الباطل فیکون ذنبا و تابعا لهم و من أعوانهم و أنصارهم محشورا فی الآخرة معهم لقوله تعالی احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ (1) إلا أن یکون مأذونا من قبل إمام الحق خصوصا أو عموما و یفعل

ص: 234


1- 1. الصافّات: 22.

و دوری از حرام محقق نمی شود. و مستلزم این کار، آگاهی از حلال و حرام الهی است، پس اگر کسی ادعای آگاهی از حقیقت اشیاء نمود اما به حلال و حرام خداوند آگاهی نداشت، بی شک دروغگو بوده و چیزی را ادعا می کند که حقیقت ندارد .

روایت12.

کافی: ابو بصیر گوید: شنیدم حضرت صادق علیه السلام می فرمود: یک دروغ روزه، روزه دار را بگشاید. عرض کردم: کدامیک از ما است که چنین کاری از او سر نزند؟ (یک دروغ در روز نگوید)؟ فرمود: آن دروغ که تو خیال کردی (منظور) نیست، همانا آن دروغ بستن بخدا و رسولش و ائمه علیهم السلام است.(1)

شرح

حدیث بر این دلالت دارد که دروغ بستن بر خدا و ائمه علیهم السلام روزه را باطل می کند. برخی از مفسران در این خصوص اختلاف نظر داشته و معتقدند: قضا و کفاره روزه بر او واجب است. و نیز می گویند: تنها قضای روزه واجب است و مشهور این است که روزه را باطل نمی کند، بلکه از پاداش و فضیلت آن کاسته و بر عذاب و کیفر او می افزاید.

روایت13.

کافی: در حدیثی روایت شده که نزد حضرت صادق علیه السلام گفته شد: که بافنده ملعونست؟ حضرت فرمود: این آن بافنده ایست که بر خدا و بر رسولش دروغ ببافد.(2)

شرح

«أنه ملعون» با فتحه همزه، بدل اشتمال «حائک» بوده، و ممکن است این حدیث به طور آشکارا بیان نشده و از روی تقیه گفته شده باشد؛ و تفسیری مطابق با واقعیت برای آن بیان کرده اند، مشابه چنین مواردی در روایت ها زیاد نقل شده است، کسانی که از اسرار روایت های ایشان آگاه باشند، به این امور پی می برند، استعاره از «حیاکه» برای سخن گفتن میان عرب و عجم شایع است.

روایت14.

کافی: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هیچ بنده مزه ایمان را نچشد مگر اینکه دروغ را ترک کند، چه شوخی باشد و چه جدی.(3)

شرح

«مزه ایمان را چشیدن» کنایه از کمال ایمان است و ثمره های پرباری که در پی دارد

ص: 249


1- . کافی 2: 340
2- . کافی 2: 340
3- . کافی 2: 340

ذلک بنیابتهم علی الوجه الذی أمروا به و هذا فی غایة الندرة و أکثر الوجوه مما خطر بالبال و الله أعلم بحقیقة الحال.

و ربما یقرأ ذئبا بالهمزة بدل النون أی آکلا للناس و أموالهم و هو مخالف للنسخ المضبوطة.

و لا تستأکل الناس بنا أی لا تطلب أکل أموال الناس بوضع الأخبار الکاذبة فینا أو بافتراء الأحکام و نسبتها إلینا فتفتقر أی فی الدنیا و الآخرة و الأخیر أنسب بما هنا لکن کان فی ما مضی و لا تقل فینا ما لا نقول فی أنفسنا فإنک موقوف.

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ لِوُلْدِهِ اتَّقُوا الْکَذِبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَ الْکَبِیرَ فِی کُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَذَبَ فِی الصَّغِیرِ اجْتَرَأَ عَلَی الْکَبِیرِ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتَّی یَکْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّیقاً وَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَکْذِبُ حَتَّی یَکْتُبَهُ اللَّهُ کَذَّاباً(1).

بیان

فی المصباح جد فی الأمر یجد جدا من باب ضرب و قتل اجتهد فیه و الاسم الجد بالکسر و منه یقال فلان محسن جدا أی نهایة و مبالغة و جد فی الکلام جدا من باب ضرب هزل و الاسم منه الجد بالکسر أیضا و الأول هو المراد هنا للمقابلة و هزل فی کلامه هزلا من باب ضرب مزح و لعب و الفاعل هازل و هزال مبالغة و الظاهر أن کل واحد من الجد و الهزل متعلق بالصغیر و الکبیر و تخصیص الأول بالصغیر و الثانی بالکبیر بعید.

و ظاهره حرمة الکذب فی الهزل أیضا و یؤیده عمومات النهی عن الکذب مطلقا و لم أذکر تصریحا من الأصحاب فی ذلک

وَ رُوِیَ مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَیْلٌ لِلَّذِی یُحَدِّثُ فَیَکْذِبُ لِیُضْحِکَ فَوَیْلٌ لَهُ ثُمَّ وَیْلٌ لَهُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یَمْزَحُ وَ لَا یَقُولُ إِلَّا حَقّاً وَ لَا یُؤْذِی قَلْباً وَ لَا یُفْرِطُ فِیهِ.

ص: 235


1- 1. الکافی ج 2 ص 338.

و این امر تنها از طریق رسیدن به درجه یقین امکان پذیر است. صاحب یقینی که پاداش ها و کیفرهای اخروی را مشاهده می کند، مرتکب هیچ گناهی نمی شود، به ویژه دروغ که از گناهان کبیره به شمار می آید.

روایت15.

کافی: عبد الرحمن بن حجاج گوید: بحضرت صادق علیه السلام عرض کردم: کذاب آن کس است که در چیزی دروغ گوید؟ فرمود: نه، (زیرا) کسی نیست جز اینکه این عمل از او سر زند، ولی مقصود آن کس است که بدروغ عادت کرده است.

شرح

«المطبوع علی الکذب» یعنی به چیزی خو گرفته است، به گونه ای که عادت وی شده و نه از آن پرهیز می کند و نه به آن توجه کرده و نه از آن پشیمان است. هر کس این ویژگی ها را نداشته باشد، اصطلاح «کذاب» به وی اطلاق نمی شود، چرا که کذاب صیغه مبالغه است.

و یا کذاب کسی است که خداوند وی را کذاب می نامد، پیش از این شرح آن گذشت، ویا به کسی اطلاق می شود که باید از دوستی با او پرهیز کرد، شرح آن در ادامه خواهد آمد. حدیث به این نکته اشاره دارد که مطلق دروغ از گناهان کبیره به شمار نمی رود. در فرهنگ لغت «طبع علی الشیء» با ضمه،«جبل»، یعنی بر آن چیز خوگرفت

روایت16.

کافی: حضرت صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السّلام فرمود: هر که دروغش زیاد شد، آبرویش برود.(1)

شرح

«ذهب بهاءه» یعنی نیکی و زیبایی و وقارش نزد خدای سبحان ومردم از بین می رود، و مردم هرچند دین دار نباشند، از دروغ بیزار بوده و آن را ناپسند می دانند و از دروغگویان متنفر هستند.

روایت17.

کافی: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: برای مرد مسلمان سزاوار و شایسته است که از رفاقت دروغگو بپرهیزد، زیرا که او دروغ گوید، تا بدان جا که اگر راست هم بگوید باور نشود.(2)

شرح

«حتی یجیء بالصدق فلایصدق» به نظر می رسد در جایگاه مفعول از تفعیل قرار دارد، یعنی بخاطر دروغ های زیاد، نمی توانی سخن راست وی را

ص: 250


1- . کافی 2: 341
2- . کافی 2: 341

فالمزاح علی حد الاعتدال مع عدم الکذب و الأذی لا حرج فیه بل هو من خصال الإیمان و لا ریب أن ترک الکذب فی المزاح إذا لم یکن من المعاریض المجوزة التی یکون مقصود القائل فیها حقا کما سیأتی أولی و أحوط لکن الحکم بالتحریم بمجرد هذه

الأخبار مشکل لا سیما إذا لم یترتب علیه مفسدة و یظهر خلافه قریبا و إنما المقصود محض المطایبة فإن أکثر هذه الأخبار مسوقة لبیان مکارم الأخلاق و الزجر عن مساویها أعم من أن تکون واجبة أو مندوبة محرمة أو مکروهة و المراد بالکبیر إما الکذب علی الله و علی رسوله و علی الأئمة علیهم السلام کما سیأتی أنها من الکبائر أو الأعم منها و مما تعظم مفسدته و ضرره علی المسلمین و قوله اجترأ علی الکبیر أی علی الکبیر من الکذب بأحد المعنیین أو الکبیر من المعاصی أعم من الکذب و غیره فإن الکذب کثیرا ما یؤدی إلی ذنوب غیره کما أن الصدق یؤدی إلی البر و العمل الصالح حتی یکتب صدیقا.

و یخطر بالبال وجه آخر و هو أن یکون المراد بالکبیر الرب العلیم القدیر أی لا تجتر علی الکذب الصغیر بأنه صغیر فإنه معصیة لله و معصیة الکبیر کبیرة و ما سیأتی بالأول أنسب قال الراغب الصدیق من کثر منه الصدق و قیل بل یقال ذلک لمن لم یکذب قط و قیل بل لمن لا یأتی منه الکذب لتعوده الصدق و قیل من صدق بقوله و اعتقاده و حقق صدقه بفعله و الصدیقون هم قوم دون الأنبیاء فی الفضیلة و قیل لعل معنی یکتب علی ظاهره فإنه یکتب فی اللوح المحفوظ أو فی دفتر الأعمال أو فی غیرهما أن فلانا صدیق و فلانا کذاب لیعرفهما الناظرون إلیه بهذین الوصفین أو معناه یحکم لهما بذلک أو یوجب لهما استحقاق الوصف بصفة الصدیقین و ثوابهم و صفة الکذابین و عقابهم أو معناه أنه یلقی ذلک فی قلوب المخلوقین و یشهره بین المقربین.

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ

ص: 236

نیز باور کنی، پس از دوستی و برادری با او سودی نمی بری، با آنکه جذابیت داشته و هم نشین خود را با خود همراه می سازد.

ممکن است این گونه به ذهن خطور کند: کسی که با وی دوستی نموده است، به دلیل اعتمادی که به دروغگو کرده، سخنانی را از قول او نقل می کند، پس از چندی دروغ بودن این گفتار مشخص شده و مردم دیگر حتی سخن راست او را نیز باور نمی کنند، در روایت آمده است: «برای دروغگو بودن آدمی، همین بس که هرآنچه می شنود، نقل می کند» و نیز روایت هایی که در دیگر باب ها بیان خواهد شد، تأییدی بر معنای اول است. ممکن است «یصدق» به صورت مجرد خوانده شود، به این معنا که هرگاه سخن راستی برای وی بیان شود، آن را تغییر داده و چیزی به آن می افزاید که سخن دروغ می شود.

روایت18.

عبید بن زرارة گوید: شنیدم حضرت صادق علیه السلام می فرمود: از چیزهائی که خداوند بوسیله آن بدروغگویان کمک کرده است، فراموشی است.(1)

شرح

«إن مما أعان الله علی الکذابین» یعنی چیزی که بیشتر به ضرر آن ها بوده و آنان را رسوا می کند. چه بسیار سخن دروغی را بر زبان می آورند و سپس سخنان خود را فراموش کرده و چیز دیگری را نقل می کنند که با گفتار اولیه شان در تناقض است، و بدین تربیب بین خاص و عام رسوا می شوند.

جوهری می گوید: در دعا آمده است: بارالها، مرا مورد عنایت خویش قرار ده، و نه مورد آزار.

روایت19.

کافی: از حضرت صادق علیه السلام حدیث شده است که فرمود: سخن بر سه گونه است: راست، و دروغ، و اصلاح میان مردم، (راوی) گوید: بآن حضرت عرض شد: قربانت اصلاح میان مردم چیست؟(2)

فرمود: از کسی سخنی در باره دیگری میشنوی که اگر آن سخن باو برسد بد دل می شود، پس تو او را دیدار کنی و باو بگوئی: از فلانی شنیدم که در باره خوبی تو چنین و چنان می گفت، بر خلاف آنچه شنیده ای.

شرح

«تسمع من الرجل کلاما»، «من» در این عبارت به معنای «فی» است. همانطور که خدای متعال می فرماید: «چون برای نماز جمعه ندا در داده شد» (3) یعنی در روز جمعه. و نیز آنجا که می فرماید: «أرونی ماذا خلقوا من الأرض» (4){به من نشان دهید که چه چیزی از زمین را آفریده اند؟}، یعنی در زمین، ممکن است منظور این باشد که از شخصی می شنوی که دیگری را نکوهش می کند و این خبر به گوش شخص دوم می رسد،

ص: 251


1- . کافی 2: 341
2- . کافی 2: 341
3- . جمعه / 9
4- . فاطر / 40

أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ (1).

بیان

الشر فی الأول صفة مشبهة و فی الثانی أفعل التفضیل و المراد بالشراب جمیع الأشربة المسکرة و کأن المراد بالأقفال الأمور المانعة من ارتکاب الشرور من العقل و ما یتبعه و یستلزمه من الحیاء من الله و من الخلق و التفکر فی قبحها و عقوباتها و مفاسدها الدنیویة و الأخرویة و الشراب یزیل العقل و بزوالها ترتفع جمیع تلک الموانع فتفتح جمیع الأقفال و کأن المراد بالکذب الذی هو شر من الشراب الکذب علی الله و علی حججه علیهم السلام فإنه تالی الکفر و تحلیل الأشربة المحرمة ثمرة من ثمرات هذا الکذب فإن المخالفین بمثل ذلک حللوها.

و قیل الوجه فیه أن الشرور التابعة للشراب تصدر بلا شعور بخلاف الشرور التابعة للکذب و قد یقال الشر فی الثانی أیضا صفة مشبهة و من تعلیلیة و المعنی أن الکذب أیضا شر ینشأ من الشراب لئلا ینافی ما سیأتی فی کتاب الأشربة أن شرب الخمر أکبر الکبائر.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا قَدْ رُوِّینَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ یُوسُفَ علیه السلام أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (2) فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا کَذَبَ وَ

قَالَ إِبْرَاهِیمُ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ (3) فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوا وَ مَا کَذَبَ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا عِنْدَکُمْ فِیهَا یَا صَیْقَلُ قَالَ قُلْتُ مَا عِنْدَنَا فِیهَا إِلَّا التَّسْلِیمُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ اثْنَیْنِ وَ أَبْغَضَ اثْنَیْنِ أَحَبَّ الْخَطَرَ فِیمَا بَیْنَ الصَّفَّیْنِ وَ أَحَبَّ الْکَذِبَ فِی الْإِصْلَاحِ وَ أَبْغَضَ الْخَطَرَ فِی الطُّرُقَاتِ وَ أَبْغَضَ الْکَذِبَ

ص: 237


1- 1. الکافی ج 2 ص 338.
2- 2. یوسف: 70.
3- 3. الأنبیاء: 63.

و نسبت به او دل چرکین می شود، یعنی رفتارش با وی تغییر کرده و از وی بیزار می گردد. در این هنگام شخص دوم را می بینی و می گویی فلانی در مورد تو فلان و فلان حرف خوب را زد، بر خلاف چیزی که از وی شنیده ای بر زبان می آوری.

پیچیدگی و تکلفی در این ترجمه این روایت وجود دارد، چرا که ضمیر به شخص دوم بر می گردد که در عبارت ذکر نشده، اما به قرینه مشخص است.

چنین سخنی گرچه از نظر لغت وعرف دروغ است ولی چون به قصد اصلاح بین دو نفر است، جایز می­باشد و گویانزد همه مسلمانان مورد اتفاق می­باشد این سخن نه توریه است و نه کنایه و بعید است که بگوییم در این­جا قصدش توریه بوده است که پیش خود نیت کرده، حق او این است که در موردش چنین سخنانی گفته شود، و اگر با او دوستی کند، به همین صورت درباره او صحبت می کرد، اما چنین چیزی بعید است.

همه مفسران بر این عقیده اند که اگر ظالمی قصد جان مظلومی کند و او پنهان شده است، و یا بخواهد امانت مومنی را غصب کندن، واجب است هر کس از این امور آگاهی دارد، آن را مخفی کند. اگر سخن او را باور نکرده و بخواهد سوگند بخورد، بر وی واجب است که سوگند نیز بخورد.

اما گفته اند: اگر بتواند با توریه (و حقیقت پوشی بطوری که دروغ هم نگوید) منظور خود را بیان کند، توریه بر او واجب است. مثلا منظورش این باشد که من مالی ندارم تا ملزم شوم آن را به تو بدهم، و یا من اطلاعی ندارم که بخواهم آن را در اختیار تو بگذارم و از این قبیل.

و نیز گفته اند: اگر نتواند با توریه سخن بگوید، سوگند خوردن و دروغ گفتن بر وی واجب بوده گرچه عمل ناپسندی است. اما از بین رفتن حق یک انسان در مقایسه با زشتی سوگند و سخن دروغ که حق الهی است، ناپسندتر می باشد. پس لازم است کاری را انجام دهد که ضرر کمتری دارد، زیرا شرعا سوگند دروغ در مواقع اضرار جایز است، همانطور که دروغ مصلحتی نیز برای حفظ مال شخصی [ از دست ظالم] جایز می باشد، زیرا در صورتی که امکان حفظ آن مال وجود دارد، نباید آن را از دست داد.

دروغ به خودی خود ناپسند نیست، بلکه یا واجب بوده و یا مباح وجایز شمرده شده است. حدیث بر این نکته دلالت می کند که دروغ در اصطلاح شرعی به آن سخنی اطلاق می شود که زشت و ناپسند است، اما آنچه که ناپسند شمرده نمی شود سومین نوع سخن بوده که اصلاح نامیده می­شود، حد وسط بین راست و دروغ است.

روایت20.

کافی: بحضرت صادق علیه­السلام فرمودند: حضرت محمدصلی­الله علیه واله فرمود: جایی که قصد اصلاح وجود دارد، دروغ وجود ندارد، سپس آیه (که فرمود): {ای کاروان هر آینه شما دزد هستید}(1) را تلاوت کرده وفرمود: بخدا سوگند دزدی نکردند و یوسف هم دروغ نگفت،

ص: 252


1- . یوسف / 70

فِی غَیْرِ الْإِصْلَاحِ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام إِنَّمَا قَالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا إِرَادَةَ الْإِصْلَاحِ وَ دَلَالَةً عَلَی أَنَّهُمْ لَا یَعْقِلُونَ وَ قَالَ یُوسُفُ علیه السلام إِرَادَةَ الْإِصْلَاحِ (1).

بیان

فی قول یوسف علیه السلام هذا لم یکن قول یوسف علیه السلام و إنما کان قول منادیه و نسب إلیه لوقوعه بأمره و العیر بالکسر الإبل تحمل المیرة ثم غلب علی کل قافلة و قال إبراهیم علیه السلام عطف علی الجملة السابقة بتقدیر روینا و قیل قال هنا مصدر فإن القال و القیل مصدران کالقول فهو عطف علی قول یوسف بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ أرید بالکبیر الکبیر فی الخلقة أو التعظیم قیل کانت لهم سبعون صنما مصطفة و کان ثمة صنم عظیم مستقبل الباب من ذهب فی عینیه جوهرتان تضیئان باللیل و لعل إرجاع الضمیر المذکر العاقل إلی الأصنام من باب التهکم أو باعتبار أنها تعقل و تفهم و تجیب بزعم عبادها.

و أما ضمیر الجمع فی قوله و الله ما فعلوا فراجع إلی الکبیر باعتبار إرادة الجنس الشامل للتعدد و لو فرضا أو إلی الأصنام للتنبیه علی اشتراک الجمیع فی عدم صلاحیة صدور ذلک الفعل منه و قیل إنما أتی بالجمع لمناسبة ما سرقوا أو مبنی علی أن الفعل الصادر عن أحد من الجماعة قد ینسب إلی الجمیع نحو قوله تعالی فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ(2) بناء علی أن المنادی جبرئیل فقط و قیل و یمکن أن یکون إرجاع ضمیر فَسْئَلُوهُمْ أیضا من هذا القبیل إذ لو کان المقصود نطق کل واحد فی الزمان المستقبل تکون زیادة کانُوا فی المضارع لغوا و إن کان الغرض النطق فی الزمان الماضی لا یترتب علیه صحة السؤال إذ لا یلزم من جواز نطقهم قبل الکسر جواز ذلک بعده.

أحب الخطر فی ما بین الصفین فی النهایة یقال خطر البعیر بذنبه یخطر إذا رفعه و حطه إنما یفعل ذلک عند الشبع و السمن و منه حدیث مرحب فخرج یخطر بسیفه أی یهزه معجبا بنفسه متعرضا للمبارزة أو أنه کان یخطر فی

ص: 238


1- 1. الکافی ج 2 ص 341.
2- 2. آل عمران: 39.

و (هم چنین در باره آنچه) ابراهیم فرمود: {بلکه بزرگ آن بتان کرده است پس بپرسید از ایشان اگر هستند سخن گویان}(1) آن حضرت علیه السّلام فرموده است: بخدا سوگند آنان دزدی نکرده بودند و ابراهیم نیز دروغ نگفت.(2)

تکمیل سخن: برخی از مفسران معتقدند: دروغ به طور مطلق حرام نیست، بلکه به خطر ضرری که به مخاطب یا غیر او می رساند، حرام می باشد. کمترین درجه دروغ این است که چیزی خلاف آن­چیزی را بدان اعتقاد دارد بیان می کند، وپس در این موضوع ناآگاه و جاهل شمرده می­شود، و ممکن است ضرر آن دامن دیگری را نیز بگیرد، و چه بسا جهلی که در آن خیر و منفعت باشد. پس دروغ، برای دست آوردن این جهل است، و در چنین مواردی جایز بوده و چه بسا هنگامی که راست گویی جان کسی را به ناحق می گیرد، دروغ واجب می شود.

می گوییم: سخن مَرکبی برای رسیدن به مقصد است، پس هر هدف نیکی که هم از طریق راست می توان به آن رسید و هم از طریق دروغ، رسیدن به آن از طریق دروغ حرام است و اگر از هیچ راهی جز دروغ نمی توان به آن رسید، دروغ در چنین مواردی جایز است.

اگر رسیدن به آن هدف مباح باشد، دروغ گفتن به خاطر آن نیز مباح است و اگر آن هدف واجب باشد، دروغ گفتن بخاطر آن نیز واجب است، مانند جلوگیری از هدر رفتن خون مسلمان.

مادام که راست گویی باعث ریختن خون مسلمانی می شود که از ترس ظالم پنهان شده ، در چنین مواردی دروغ برای حفظ جان او واجب است. و یا در جنگ و آشتی میان دو نفر و یا حفظ جان شخص جز از طریق دروغ امکان پذیر نیست، دروغ گفتن جایز است، اما می بایست تا جایی که امکان دارد از آن دوری کند، زیرا اگر در دروغ را به روی خود بگشاید، بیم آن است که بدان خو گرفته و رها نکند، و تا اندازه ای لازم است که ضرورت ایجاب می کند. پس دروغ حرام است، جز در هنگام ضرورت.

مواردی که دروغ گفتن در آن استثنا شده بنابر حدیثی است که از ام کلثوم روایت شده و بر این امر دلالت دارد، ام کلثوم که می گوید: نشنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله، دروغ را جز در سه مورد جایز بداند: شخصی که قصد اصلاح دارد، دروغ در جنگ و دروغ مرد به زن و زن به همسرش.

و نیز روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که قصد اصلاح و آشتی بین دو نفر را دارد،

ص: 253


1- . انبیاء / 63
2- . کافی 2: 343، عبارت «ثم تلا» سخن راوی است، و ضمیر به امام صادق علیه السلام بر می گردد، و یا سخن امام علیه السلام است و مرجع ضمیر رسول خدا صلی الله علیه و له می باشد، قول اول مشهورتر است، حدیث مشابه آن در شماره 4، حدیث صیقل به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله بیان شده است.

مشیته أی یتمایل و یمشی مشیة المعجب و سیفه فی یده أی کان یخطر سیفه معه.

إرادة الإصلاح لعل المراد إرادة إصلاح حال قومه برجوعهم عن عبادة الأصنام وجه الدلالة أن العاقل إذا تفکر فی نسبة الکسر إلیها و علم أنه لا یصح ذلک إلا من ذی شعور عاقل قادر و علم أن هذه الأوصاف منتفیة منها و علم أنها لا تقدر علی دفع الاستخفاف و الضرر من أنفسها علم أنها لیست بمستحقة للألوهیة و العبادة و یکون ذلک داعیا إلی الرجوع عنها و رفض العبادة لها.

و للعلماء فیه وجوه أخری الأول أنه من المعاریض التی یقصد بها الحق و إلزام الخصم و تبکیته فلم یکن قصده علیه السلام أن ینسب الفعل الصادر عنه إلی الصنم و إنما قصد أن یقرره لنفسه علی أسلوب تعریضی مع الاستهزاء و التبکیت کما لو قال لک من لا یحسن الخط فیما کتبته بخط رشیق أنت کتبت فقلت بل کتبته أنت کان قصدک بهذا الجواب تقریره لک مع الاستهزاء به لا نفیه عنک و إثباته لصاحبک الأمی و التعریض مما یجوز عقلا و نقلا لمصلحة جلب نفع أو دفع ضرر أو استهزاء فی موضعه و نحوها.

الثانی أنه علیه السلام غاظته الأصنام حین رآها مصطفة مزینة و کان غیظ کبیرها أشد لما رأی من زیادة تعظیمهم و توقیرهم له فأسند الفعل إلیه لأنه هو السبب فی استهانته و کسره لها و الفعل کما یسند إلی المباشر یسند إلی السبب أیضا.

الثالث أن ذلک حکایة لما یقود إلیه مذهبهم کأنه قال ما تنکرون أن یفعله کبیرهم فإن من حق من یعبد و یدعی إلیه أن یقدر علی أمثال هذه الأفعال لا سیما الکبیر الذی یستنکف أن یعبد معه هذه الصغار.

الرابع ما روی عن الکسائی أنه کان یقف عند قوله بَلْ فَعَلَهُ ثم یبتدئ کَبِیرُهُمْ هذا أی فعله من فعله و هذا من باب التوریة إذ له ظاهر و باطن و باطنه ما ذکر و ظاهره إسناد الفعل إلی الکبیر و فهمهم تعلق به و مراده علیه السلام

ص: 239

دروغگو نیست، پس در این موارد دروغ گفتن خوب است یا آثار و نتایجی خوبی به دنبال دارد.

أسماء بنت یزید می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر دروغ بنی آدم نوشته می شود، جز دروغ شخصی که قصد اصلاح بین دو نفر را دارد.

از ابن کاهل روایت شده است: بین دو نفر از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله اختلافی پیش آمد تا آنجا که با یکدیگر برخورد و نزاع کردند، با یکی از آنان دیدار کرده و گفتم: چرا با فلانی خوب نیستی؟ شنیدم با چنین و چنان سخنان خوبی از تو یاد می کرد. برای دیگری نیز همان سخنان را بازگو کردم تا با یکدیگر آشتی کردند. با خود گفتم: خود را به هلاکت افکنده اما بین دو نفر را آشتی دادم.

آنچه را پیش آمده بود برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کردم. حضرت فرمود: ای ابا کاهل، بین مردم آشتی بده گرچه با دروغ باشد.

عطاء بن یسار می گوید: مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: به خانواده ام می توانم دروغ بگویم ؟ فرمود: خیری در دروغ نیست، گفت: به خانواده ام وعده دروغ می دهم ؟ فرمود: بر تو باکی نیست.

نواس بن سمعان کلابی روایت می­کند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شما را چه شده است که می بینم مانند پروانه خود را در آتش می اندازید؟ هر دروغی قطعا در نامه اعمال نوشته می شود، مگر دروغ در جنگ، چرا که جنگ نیرنگ است، و یا اگر بین دو نفر کینه باشد و شخصی آن ها را آشتی دهد، یا مرد به زنش سخن دروغی بگوید تا او را خشنود سازد.

علی علیه السلام فرمود: هرگاه راجع به رسول خدا با شما سخن می گویم ، اگر از آسمان به زمین سقوط کنم در نظرم محبوب تر از آن است که بر ایشان دروغ ببندم ؛ و هرگاه با شما سخن بگویم جنگ نیرنگ است (یعنی دروغ در جنگ مجاز است) .

این سه مورد از دروغ به روشنی (در روایات ) استثنا شده است و نیز مواردی جز اینها که انسان با هدف صحیحی برای خودش یا دیگری استثناست.

امّا در مورد مال و ثروتش وقتی می تواند دروغ بگوید که ظالمی او را دستگیر کند و راجع به مالش سؤ ال کند یا اگر سلطان او را بگیرد و از یک گناه زشت که میان او و خداست بپرسد، می تواند انکار کند و بگوید: زنا نکرده ام ، شراب نخورده ام (اگر به دروغ بگوید). پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «هر که متکب چنین اعمال پلیدی شود، باید آن را بپوشاند، چرا که آشکار ساختن گناه، گناهی دیگر است . بنابراین بر انسان لازم است که خون و مالش را که در معرض غارت ظالمانه است و نیز آبروی خود را با زبانش حفظ کند اگر چه دروغ بگوید. امّا آبروی دیگران مثل این که از او راز برادرش را بپرسند لازم است منکر شود، و نیز میان دو نفر آشتی برقرار سازد و نیز میان زنان خود که هوو هستند اصلاح کند و به دروغ به هر کدام بگوید که تو عزیزترین همسر منی ، و اگر همسرش

ص: 254

هو الباطن.

الخامس ما روی عن بعضهم أنه کان یقف عند قوله کَبِیرُهُمْ ثم یبتدئ بقول هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ و أراد بالکبیر نفسه لأن الإنسان أکبر من کل صنم و هذا أیضا من باب التوریة و قیل إنه یتم بدون الوقف أیضا بأن یکون هذا إشارة إلی نفسه المقدسة و المغایرة بین المشیر و المشار إلیه کاف بحسب الاعتبار.

السادس أن فی الکلام تقدیما و تأخیرا و التقدیر بل فعله کبیرهم إن کانوا ینطقون فاسألوهم فیکون إضافة الفعل إلی کبیرهم مشروطا بکونهم ناطقین فلما لم یکونوا ناطقین لم یکونوا فاعلین و الغرض منه تسفیه القوم و تقریعهم و توبیخهم لعبادة من لا یسمع و لا ینطق و لا یقدر أن یخبر من نفسه بشی ء.

و یؤیده ما روی فی کتاب الإحتجاج أَنَّهُ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ إِبْرَاهِیمَ قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ قَالَ مَا فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّمَا قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ کَانُوا یَنْطِقُونَ إِنْ نَطَقُوا فَکَبِیرُهُمْ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ یَنْطِقُوا فَلَمْ یَفْعَلْ کَبِیرُهُمْ شَیْئاً فَمَا نَطَقُوا وَ مَا کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ (1).

و قال البیضاوی و ما روی أن لإبراهیم علیه السلام ثلاث کذبات تسمیة للمعاریض کذبا لما شابهت صورتها صورته.

و قال یوسف علیه السلام إرادة الإصلاح کأن المراد الإصلاح بینه و بین إخوته فی حبس أخیه بنیامین عنده و إلزامهم ذلک بحیث لا یکون لهم محل منازعة و لم یتیسر له ذلک إلا بأمرین أحدهما نسبة السرقة و ثانیهما التمسک بحکم آل یعقوب فی السارق و هو استرقاق السارق سنة و کان حکم ملک مصر أن یضرب السارق و یغرم ما سرق فلم یتمکن من أخذ أخیه فی دین الملک فلذلک أمر فتیانه بأن یدسوا الصاع فی رحل أخیه و أن ینسبوا السرقة إلیه و أن یستفتوا فی

ص: 240


1- 1. الاحتجاج ص 194.

جز با وعده ای که توان وفای آن را ندارد از او اطاعت نمی کند، برای دلخوشی او می تواند وعده دروغ بدهد و نیز می تواند با سخن دروغ از کسی پوزش بخواهد که جز با انکار گناه یا بسیار دوستی ورزیدن دلخوش نمی شود؛

ولی مرز این موارد مجاز دروغگویی این است که دروغ ممنوع است ولی اگر راست بگوید مفسده ای از آن پدید می آید. از این رو سزاوار است که مفسده دروغ با مصلحت آن با ترازوی عدالت سنجیده شود، و چون دریابد که مفسده راستگویی از نظر دین بیش از دروغ است، می تواند دروغ بگوید و اگر هدف از دروغگویی بی ارج تر از هدف راستگویی است واجب است راست بگوید، و گاه این دو عامل در برابر یکدیگر قرار می گیرند، بطوری که انسان در انتخاب یکی از آن دو مردد می­ماند ؛ در این صورت گرایش به راستگویی سزاوارتر است ، زیرا دروغگویی در هنگام ضرورت یا نیاز مهم مباح می شود و در حالت شک به اصل تحریم دروغ رجوع می کنیم . چون درک درجات هدف ها پیچیده است، بر آدمی لازم است تا آنجا که امکان دارد از دروغ بپرهیزد. همچنین هرگاه نیاز به دروغ داشته باشد، بر او مستحب است که از اهدافش بگذرد و دروغ را کنار بگذارد.

امّا در مورد اهداف دیگران، بی تفاوت به حق آنها و ضرر زدن جایز نیست . مردم بیشترین دروغ را برای منافع شخصی خودشان می گویند آنگاه برای افزونی مال و مقام و از دست دادن چیزهایی که از دست رفتن آنها چندان اهمیت ندارد، تا آنجا که اگر زن از شوهرش سخنانی دروغ نقل کند تا بر علیه هووهای خود به آن ببالد، حرام است.

اسماء گوید: شنیدم زنی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سؤ ال کرد و گفت : من یک هوو دارم و من از شوهرم و کارهایی را که انجام نداده بسیار نقل می کنم تا او را بیازارم . آیا گنهکارم ؟ حضرت فرمود: کسی که کارهای انجام نشده را بسیار بگوید همانند کسی است که لباس ریا بپوشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که بگوید خورده ام و نخورده است، یا بگوید: دارم و نداشته باشد، یا بگوید بخشیده ام و نبخشیده باشد، در روز قیامت مانند کسی است که لباس ریا پوشیده باشد..

از این قبیل است فتوا دادن به چیزی که یقین ندارد، یا نقل حدیثی که برایش ثابت نشده است ، زیرا هدف او اظهار دانش خویش می باشد؛ و از این رو از گفتن نمی دانم امتناع می کند، و این کار حرام است.

امّا در دروغ گفتن به کودکان در حکم دروغ گفتن به زنان است ، زیرا هرگاه کودک جز با وعده یا تهدید و ترساندن به دروغ میل به مکتب رفتن نکند، این کارها مباح است . آری در روایات نقل شده که این گونه دروغ ها در نامه عمل ص: 255

جزاء السارق منهم ف قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِی رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ أی أخذ السارق نفسه هو جزاؤه لا غیر.

فلما فتشوا وجدوا الصاع فی رحل أخیه فأخذوا برقبته و حکموا برقیته و لم یبق لإخوته محل منازعة فی حبسه إلا أن قالوا علی سبیل التضرع و الالتماس فَخُذْ أَحَدَنا مَکانَهُ إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (1) فردهم بقوله مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ قیل أراد إنا إذا أخذنا غیره لظالمون فی مذهبکم لأن استعباد غیر من وجد الصاع فی رحله ظلم عندکم أو أراد أن الله أمرنی و أوحی إلی أن آخذ بنیامین فلو أخذت غیره کنت عاملا بخلاف الوحی و للعلماء فیه أیضا وجوه أخری.

الأول أن ذلک النداء لم یکن بأمره بل نادوا من عند أنفسهم لأنهم لما لم یجدوا الصاع غلب علی ظنهم أنهم أخذوه.

الثانی أنهم لم ینادوا أنکم سرقتم الصاع فلعل المراد أنکم سرقتم یوسف من أبیه یدل علیه مَا رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْعِلَلِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ أَنَّهُمْ سَرَقُوا یُوسُفَ مِنْ أَبِیهِ أَ لَا تَرَی أَنَّهُمْ حِینَ قَالُوا ما ذا تَفْقِدُونَ قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِکِ وَ لَمْ یَقُولُوا سَرَقْتُمْ صَاعَ الْمَلِکِ (2).

الثالث لعل المراد من قولهم إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ الاستفهام کما فی قوله حکایة عن إبراهیم هذا رَبِّی (3) و إن کان ظاهره الخبر و أید ذلک بأن فی مصحف ابن مسعود أ إنکم بالهمزتین.

و قال بعض الأفاضل حاصل الجواب أن لکل من الصدق و الکذب معنیین أحدهما لغوی و الآخر عرفی فالأول هو الموافق للواقع و المخالف للواقع و الثانی الموافق للحق و المخالف للحق و المراد بالحق رضا الله تعالی فکما

ص: 241


1- 1. یوسف: 78.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 49.
3- 3. الأنعام: 76.

ثبت می شود و انسان بر آن بازخواست می شود، آنگاه اگر در مؤاخذه روشن شود که قصد صحیح داشته مورد عفو قرار می گیرد، زیرا دروغ فقط به قصد اصلاح مباح شده است، و فریب بسیار در آن راه می یابد چرا که گاه انگیزه دروغ بهره و غرضی است که انسان از آن بی نیاز است و بر حسب ظاهر اظهار اصلاح می کند، از این رو چنین دروغی در نامه عمل ثبت می شود؛

و هر که دروغی بگوید در مقام اجتهاد قرار می گیرد که بداند آیا آنچه برای آن دروغ گفته است در دین از راستگویی مهم تر است یا نه؛ و کسب این آگاهی دشوار است، بنابراین دوراندیشی در ترک دروغ است مگر به حد وجوب برسد، مثل این که به خونریزی یا ارتکاب گناه بینجامد.

بعضی چنان پنداشته اند که جعل خبرهای دروغ در اینکه فضیلت­ کارهای خوب را بیش­تر و عذاب و سخت گیری در گناهان را بزرگ­تر جلوه داد، جایز است و گمان کرده اند که چنین قصد صحیح است و این پندار اشتباه محض است زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هر کس به عمد بر من دروغ ببندد جایگاهش پر از آتش شود. راست­گویی مگر برای ضرورت ترک نمی­شود ودر بیان روایت­ها ضرورتی وجود نداد که دروغی گفته شود، چون زمینه راست­گویی و بیان کلام راست در برابر کلام دروغ گستردگی بیشتری دارد و بیان آیات و روایت به همان مضمونی که وارد شده است، انسان را از نقل معانی دیگر (کم یا زیاد کردن) بی­ نیاز کرده است

و اگر کسی بگوید: سخنان پیامبر بر اثر تکرار جاذبه خود را از دست داده و سخن نو جاذبه دیگری دارد این سخن هوسی بیش نیست و جزء اهدافی نیست که بتواند در برابر مفسده دروغ بر پیامبر و خدا مقاومت کند و اگر این در گشوده شود به کارهایی می انجامد که موجب پراکندگی وتشویش در دین می شود [ و خیر آن (به پندار گوینده ) در برابر شرّ آن ناچیز است؛ از این رو دروغ بستن بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از گناهان کبیره ای است که هیچ چیز نمی تواند با آن معاوضه و در برابر آن مقاومت کند .

سپس گفت:](1) از علمای گذشته نقل شده که وجود کنایه­گویی چاره ای برای فرار از دروغ است. از ابن عباس و دیگران روایت شده: در توریه ها وسعتی است که انسان را از دروغ بی نیاز می کند.

مقصود بزرگان این است که هرگاه آدمی مجبور به دروغگویی شود باید از کنایه­گویی استفاده کند، امّا در صورت بی نیاز بودن نه دروغ آشکار جایز است نه پنهان (توریه )، ولی توریه آسان تراست . نمونه ای از کنا­یه­گویی ،روایتی است که نقل شده : مطرف بر زیاد وارد شد. زیاد گفت : چرا دیر آمدی ؟ وی بیماری خود را دلیل تأخیر قرار داد و گفت : از وقتی که از امیر جدا شده ام از زمین برنخاستم جز این که خدا مرا برخیزاند. ابراهیم گفت : هرگاه از طرف تو

ص: 256


1- . آنچه بین علامت کروشه آمده، از شرح کافی 2: 329 نقل شده است.

یمکن أن لا یکون الصادق اللغوی صادقا عرفیا کما قال تعالی فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ (1) فکذلک یمکن أن لا یکون الکاذب اللغوی کاذبا عرفیا کما ذکره علیه السلام فی هذا الخبر.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ عَنْ عِیسَی بْنِ حَسَّانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کُلُّ کَذِبٍ مَسْئُولٌ عَنْهُ صَاحِبُهُ یَوْماً إِلَّا کَذِباً فِی ثَلَاثَةٍ رَجُلٌ کَائِدٌ فِی حَرْبِهِ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ أَوْ رَجُلٌ أَصْلَحَ بَیْنَ اثْنَیْنِ یَلْقَی هَذَا بِغَیْرِ مَا یَلْقَی بِهِ هَذَا یُرِیدُ بِذَلِکَ الْإِصْلَاحَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ رَجُلٌ وَعَدَ أَهْلَهُ شَیْئاً وَ هُوَ لَا یُرِیدُ أَنْ یُتِمَّ لَهُمْ (2).

بیان

یوما لعل الإبهام لاحتمال أن یکون السؤال فی القبر أو فی القیامة و یحتمل الدنیا أیضا فإن للناس أن یعیروه بذلک إلا کذبا المراد به الکذب اللغوی فهو موضوع عنه أی إثمه مرفوع عنه لا یأثم علیه یلقی هذا بغیر ما یلقی به هذا کأن یقول لکل منهما التقصیر منک و هو غیر مقصر فی حقک أو یلقی کلا منهما بکلام غیر الکلام الذی سمع من الآخر فیه من الشتم و إظهار العداوة و هذا أنسب معنی و الأول لفظا.

و ما فی قوله ما بینهما موصولة و هو مفعول الإصلاح أو رجل وعد أهله فیه أن الوعد من قبیل الإنشاء و الصدق و الکذب إنما یکونان فی الخبر و لعله باعتبار أنه یلزم إذا لم یف به أن یعتذر بما یتضمن الکذب کأن یقول نسیت أو لم یمکننی و أمثال ذلک باعتبار ما یستلزمه من الإخبار ضمنا بإرادة الوفاء هذا بحسب ما هو أظهر عندی فی الوعد لکن ظاهر أکثر العلماء أنه من قبیل الخبر و سیأتی الکلام فیه فی باب خلف الوعد.

قال الراغب الصدق و الکذب أصلهما فی القول ماضیا کان أو مستقبلا وعدا کان أو غیره و لا یکونان بالقصد الأول إلا فی القول و لا یکونان من القول

ص: 242


1- 1. النور: 13.
2- 2. الکافی ج 2 ص 342.

چیزی به کسی برسد و نخواهی دروغ بگویی بگو: خدا می داند «ما قلت من ذلک من شی» در آن مورد چیزی نگفته ام و در نظر شنونده که (ما) نافیه است همین معنی که گفته شد استفاده می شود، در حالی که (ما) در نیت گوینده برای ابهام است یعنی آنچه در این مورد گفته ام مهم نیست . نخعی به دخترش نمی گفت برایت شکر می خرم بلکه می گفت : اگر برایت شکر بخرم دوست داری و بسا که خریدنی هم روی نمی داد. هرگاه کسی در خانه به سراغ ابراهیم می آمد که چشم دیدن او را نداشت، به کنیز خود می گفت: بگو ابراهیم را در مسجد بجوی، و نمی گفت این جا نیست تا دروغگو نشود. نمی خواست با او ملاقات کند دایره ای می کشید و به کنیز خود می گفت انگشت را در این دایره بگذار و بگو شعبی این جا نیست .

تمام این توریه ها در جایی است که انسان نیاز به توریه داشته باشد، امّا در موردی که نیاز نیست نباید توریه کند، زیرا توریه اگر چه در لفظ دروغ به شمار نمی­ رود ولی به طور کلی امر مکروه وناپسند است چنان که از عبداللّه بن عتبه روایت شده که گوید: همراه ابوعلی بر عمر بن عبدالعزیز وارد شدم و از آن جا بیرون می آمدم در حالی که جامه ای بر تن داشتم.

مردم می گفتند: این جامه را امیرالمؤ منین بر تن تو پوشانیده و من می گفتم : خدا به امیرالمومنین پاداش خیر دهد، پدرم به من گفت : پسرکم خود را از دروغ نگاه دار و از دروغ و آنچه به دروغ شبیه است بپرهیز. علت منع پدرش این بود که گمان مردم را در مورد جامه با گفتار خود تایید می کرد و هدفش مباهات بود که هدفی باطل و بی فایده بوده است.

آری، کنایه­گویی برای اهدافی مانند خوشدل ساختن دیگران با شوخی مباح است مانند فرموده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که: پیرزن وارد بهشت نمی شود، یا در چشم شوهرت سفیدی است، و تو را بر بچه شتر سوار می کنم .

امّا دروغ آشکار چنان که عادت مردم است مانند حرفی که با افرادی که از نظر عقلی کم بود دارند شوخی کنند و فریبشان دهند که زنی به ازدواج با تو مایل است و اگر در این دروغ ضرری باشد که به آزردن دلی بینجامد، حرام است؛ و اگر فقط به قصد شوخی باشد موجب فسق طرف نشده ولی از درجه ایمان او می کاهد.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: ایمان شخص کامل نمی شود تا برای برادرش دوست بدارد آنچه را برای خود دوست می دارد و در شوخی خود از دروغ بپرهیزد. امّا مقصود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از این سخن: مرد برای خنداندن مردم سخنی می گوید و به سبب آن بیش از فاصله زمین با ثریا سقوط می کند. منظور این است که اگر کسی در شوخی خود غیبت مسلمانی کند یا دلی را بیازارد چنین است نه شوخی تنها. از جمله دروغ هایی که موجب فسق نمی شود، دروغی است که در مبالغه رایج است؛ مانند این سخن که

ص: 257

إلا فی الخبر دون غیره من أصناف الکلام الاستفهام و الأمر و الدعاء و لذلک قال وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا(1) وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً(2) وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ(3) و قد یکونان بالعرض فی غیره من أنواع الکلام کالاستفهام و

الأمر و الدعاء و ذلک نحو قول القائل أ زید فی الدار فإن فی ضمنه إخبارا بکونه جاهلا بحال زید و کذا إذا قال واسنی فی ضمنه أنه محتاج إلی المواساة و إذا قال لا تؤذنی ففی ضمنه أنه یؤذیه انتهی (4).

ثم اعلم أن مضمون الحدیث متفق علیه بین الخاصة و العامة فَرَوَی التِّرْمِذِیُّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: لَا یَحِلُّ الْکَذِبُ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ یُحَدِّثُ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ لِیُرْضِیَهَا وَ الْکَذِبُ فِی الْحَرْبِ وَ الْکَذِبُ فِی الِاصْطِلَاحِ بَیْنَ النَّاسِ.

و فی صحیح مسلم قال ابن شهاب و هو أحد رواته لم أسمع یرخص فی شی ء مما یقول الناس کذبا إلا فی ثلاث الحرب و الإصلاح بین الناس و حدیث الرجل امرأته و حدیث المرأة زوجها.

قال عیاض لا خلاف فی جوازه فی الثلاث و إنما یجوز فی صورة ما یجوز منه فیها فأجاز قوم فیها صریح الکذب و أن یقول ما لم یکن لما فیه من المصالح و یندفع فیها الفساد قالوا و قد یجب لنجاة مسلم من القتل و قال بعضهم لا یجوز فیها التصریح بالکذب و إنما یجوز فیها التوریة بالمعاریض و هی شی ء یخلص من المکروه و الحرام إلی الجائز إما لقصد الإصلاح بین الناس أو لدفع ما یضر أو لغیر ذلک و تأول المروی علی ذلک و قال مثل أن یعد زوجته أن یفعل لها و یحسن إلیها و نیته إن قدر الله تعالی أو یأتیها فی هذا بلفظ محتمل و کلمة مشترکة تفهم من ذلک ما یطیب قلبها و کذلک فی الإصلاح بین الناس ینقل لهؤلاء من هؤلاء الکلام المحتمل و کذلک فی الحرب مثل أن یقول لعدوه انحل حزام سرجک و یرید فیما مضی و یقول لجیش عدوه مات أمیرکم لیذعر قلوبهم

ص: 243


1- 1. النساء: 122.
2- 2. النساء: 87.
3- 3. مریم: 54.
4- 4. مفردات غریب القرآن: 277.

صد بار به تو چنین گفتم و صد بار به سراغت آمدم، چرا که در این نوع محاوره قصد صد بار را ندارد بلکه می خواهد مبالغه کند. بنابراین اگر تنها یک بار به سراغ او رفته باشد دروغگوست و اگر چند بار به سراغش رفته و این تعداد به معمولا به اندازه این نمی­رسد، گنهکار نیست اگر چه به صد بار هم نرسد. و در میان آن درجاتی هست: انسانی که زبانش آزاد بوده، با مبالغه در آن در معرض خطر دروغ گفتن قرار می گیرد.

از جمله مواردی که دروغ­گویی در آن معمول است و در مورد آن سهل­انگاری زیاد صورت می­پذیرد، موردی است که گفته شود: غذا بخورید و طرف بگوید میل ندارم واگر در آن هدف درستی وجود نداشته باشد ،از این کلام نهی شده، و حرام است. مجاهد گوید: اسماء بنت عمیس گفت : همدم عایشه بودم در شبی که او را آماده کردم و به همراه چند زن او را به خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بردیم. به خدا در خانه رسول خدا جز یک جام شیر نبود. پیامبر نوشید سپس آن را به عایشه داد و او از کنیزان شرم کرد. من گفتم : دست رسول خدا را رد نکن ، بگیر!

عایشه می گوید: با حالت شرم شیر را از پیامبر گرفتم و نوشیدم، آنگاه فرمود: به همراه­هانت بده آنها گفتند میل نداریم . پیامبر فرمود: گرسنگی با دروغ جمع نکنید. اسماء گوید: به پیامبر عرض کردم : ای رسول خدا اگر یکی از ما به چیزی که بدان میل و اشتها دارد ولی بگوییم اشتها نداریم آیا دروغ به حساب می آید؟ فرمود: دروغ (در نامه عمل ) نوشته می شود حتی دروغ کوچک، دروغ کوچک نوشته می شود. دینداران از چنین دروغ هایی نیز پرهیز می کنند. لیث بن سعد گوید: چشمان سعید بن مسیب چرک می داد به حدی که چرک به بیرون چشمانش می رسید. به او می گفتند: این چرک را پاک کن؛ می گفت : پزشک به من گفته است : دست به چشمانت نزن و اگر دست به چشمانم بزنم چگونه بگویم دست نزده ام (دروغ بگویم )؟ این نمونه ای از مواظبت دینداران بر راستگویی است، و هر کس مواظبت نکند، اختیار زبانش­ را از دست می­دهد، پس دروغ می­گوید در حالی که خودش به آن آگاهی ندارد

از خوّات تیمی روایت شده که گوید: خواهر ربیع بن خیثم عائده نزد پسرکم آمد و خود را بر روی او انداخت و گفت: پسرکم حالت چطور است ؟ پس ربیع نشست و گفت : خواهرمگر او را شیر داده ای؟ گفت : نه . ربیع گفت : چه می شد اگر می گفتی پسر برادرم و راست می گفتی . از جمله عادت هاست که انسان بگوید: (خدا می داند)، در جایی که خود نمی داند. عیسی علیه السّلام گوید: از بزرگترین گناهان در پیشگاه خداست که بنده بگوید: خدا می داند در حالی که خود نمی داند.

و بسا که در نقل کردن خواب دروغ بگوید که گناهش بزرگ است، زیرا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:همانا از بزرگترین افترا و دروغ­ها آن­است، که شخصی خودش را به غیر از پدرش نسبت دهد یا ادعا کند چیزی را درخواب دیده است، در حالی که خودش آن را در خواب ندیده یا سخنی را که من نگفته ام به من نسبت دهد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هر که در نقل خواب خود

ص: 258

و یعنی النوم أو یقول لهم غدا یأتینا مدد و قد أعد قوما من عسکره لیأتوا فی صورة المدد أو یعنی بالمدد الطعام فهذا نوع من الخدع الجائزة و المعاریض المباحة.

و قال القرطبی لعل ما استند فی منعه التصریح بقاعدة حرمة الکذب و تأویله الأحادیث بحملها علی المعاریض ما یعضده دلیل و أما الکذب لیمنع مظلوما من الظلم علیه فلم یختلف فیه أحد من الأمم لا عرب و لا عجم و من الکذب الذی یجوز بین الزوجین الإخبار بالمحبة و الاغتباط و إن کان کذبا لما فیه من الإصلاح و دوام الألفة.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِحَدِیثٍ: فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ زَعَمْتَ لِیَ السَّاعَةَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَا فَعَظُمَ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتُ بَلَی وَ اللَّهِ زَعَمْتَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا زَعَمْتُهُ قَالَ فَعَظُمَ عَلَیَّ فَقُلْتُ بَلَی وَ اللَّهِ قَدْ قُلْتَهُ قَالَ نَعَمْ قَدْ قُلْتُهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ کُلَّ زَعْمٍ فِی الْقُرْآنِ کَذِبٌ (1).

بیان

فی القاموس الزعم مثلثة القول الحق و الباطل و الکذب ضد و أکثر ما یقال فیما یشک فیه و الزعمی الکذاب و الصادق و زعمتنی کذا ظننتنی و التزعم التکذب و أمر مزعم کمقعد لا یوثق به و فی النهایة فیه أنه ذکر فأشار علیه السلام فقال إذا کان مر برجلین یتزاعمان و قال الزمخشری معناه أنهما یتحادثان بالزعمات و هی ما لا یوثق به من الأحادیث و منه الحدیث: بئس مطیة الرجل.

زعموا معناه أن الرجل إذا أراد المسیر إلی بلد و الظعن فی حاجة رکب مطیة حتی یقضی إربه فشبه ما یقدمه المتکلم أمام کلامه و یتوصل به إلی غرضه من قوله زعموا کذا و کذا بالمطیة التی یتوسل بها إلی الحاجة و إنما یقال زعموا فی حدیث لا سند له و لا ثبت فیه و إنما یحکی عن الألسن علی البلاغ فذم من الحدیث ما هذا سبیله و الزعم بالضم و الفتح قریب من الظن.

ص: 244


1- 1. الکافی ج 2 ص 342.

دروغ بگوید روز قیامت مجبور می شود که میان دو دانه جو گره بزند.

روایت21.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: ناجوانمردترین مردم، دروغگوست.(1)

گویم

برخی از روایت ها در باب «جوامع المکارم» و برخی در باب «عدالت» بیان شد.

روایت22.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: شوخی زیاد آبرو را بر باد می دهد، خنده زیاد ایمان را نابود می سازد، دروغ زیاد شکوه و ابهت را تباه می کند.(2)

روایت23.

امالی صدوق: امیر المومنین علیه السام فرمود: هیچ زشتی بدتر از دروغ نیست.(3)

روایت24.

امالی صدوق: علی علیه السلام فرمود: دروغ شایسته نیست چه جدی باشد و یا شوخی ونیز شایسته نیست کسی به کودکی وعده­ای بدهد و بدان وفا نکند ، انسان پیوسته دروغ می­گوید تا جایی که دروغ­گو وگناه­کار می­گردد، و هر کسی پیوسته دروغ گوید سرانجام به جایی می­رسد که در قلبش جایی برای صداقت و راست­گویی باقی نمی­ماند سپس نزد خدواند درغ­گو نامیده می­شود. (4)

روایت25.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: بدترین سخن، سخن دروغ است.(5)

روایت26.

امالی صدوق:

ص: 259


1- . امالی صدوق: 14
2- . امالی صدوق: 163
3- . امالی صدوق: 193
4- . امالی صدوق: 252
5- . امالی صدوق: 292

و قال فی المصباح زعم زعما من باب قتل و فی الزعم ثلاث لغات فتح الزای للحجاز و ضمها لأسد و کسرها لبعض قیس و یطلق بمعنی القول و منه زعمت الحنیفیة و زعم سیبویه أی قال و علیه قوله تعالی أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ (1) أی کما أخبرت و یطلق علی الظن یقال فی زعمی کذا و علی الاعتقاد و منه قوله تعالی زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا(2) قال الأزهری و أکثر ما یکون الزعم فیما یشک فیه و لا یتحقق و قال بعضهم هو کنایة عن الکذب و قال المرزوقی أکثر ما یستعمل فی ما کان باطلا و فیه ارتیاب و قال ابن القوطیة زعم زعما قال خبرا لا یدری أ حق هو أو باطل قال الخطابی و لذا قیل زعم مطیة الکذب و زعم من غیر مزعم قال غیر مقول صالح و ادعی ما لا یمکن انتهی.

أقول

و إذا علمت ذلک ظهر لک أن الزعم إما حقیقة لغویة أو عرفیة أو شرعیة فی الکذب أو ما قیل بالظن أو بالوهم من غیر علم و بصیرة فإسناده إلی من لا یکون قوله إلا عن حقیقة و یقین لیس من دأب أصحاب الیقین و إن کان مراده مطلق القول أو القول عن علم فغرضه علیه السلام تأدیبه و تعلیمه آداب الخطاب مع أئمة الهدی و سائر أولی الألباب و أما الحکم بکون ذلک کذبا و حراما فهو مشکل إذ غایة الأمر أن یکون مجازا و لا حجر فیه و أما یمینه علیه السلام علی عدم الزعم فهو صحیح لأنه قصد به الحقیقة أو المجاز الشائع و کأنه من التوریة و المعاریض لمصلحة التأدیب أو تعلیم جواز مثل ذلک للمصلحة فإن المعتبر فی ذلک قصد المحق من المتخاصمین کما ذکره الأصحاب و کأنه لذلک ذکر المصنف رحمه الله (3)

الخبر فی هذا الباب و إن کان مع قطع النظر عن ذلک له مناسبة خفیة له فتأمل.

قوله علیه السلام إن کل زعم فی القرآن کذب أی أطلق فی مقام

ص: 245


1- 1. الإسراء: 92.
2- 2. التغابن: 7.
3- 3. یعنی الکلینی فی الکافی باب الکذب.

امام باقر علیه السلام فرمود: مزاح و شوخی نکن که ارزش و آبرویت می ریزد، و دروغ نگو که نور (چهره ات) می رود، و از دو خصلت پرهیز کن: از انده و دلخوری(خودخوری کردن) و تنبلی وسستی، اگرهمواره دل­خور و اندوهناک باشی و بی تابی کنی، نمی توانی در راه حق شکیبا باشی، و اگر تنبلی وسستی ورزی، حقی را نمی توانی اداء کنی.

و در ادامه فرمودند،مسیح علیه السلام همواره می فرمود: کسی که اندوهش زیاد شود، تنش بیمار می شود ، کسی که بد اخلاق باشد، خود را آزرده می سازد و همیشه گرفتار خودخوری است ، کسی که بسیار سخن گوید خطایش زیاد می شود، کسی که دروغش زیاد شد، ابهت وآبرویش برود، و هر کس با مردم ستیزد مردانگی خود را نابود می کند. (1)

روایت27.

علل الشرائع: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آگاه باشید و به شما هشدار می دهم راست بگویید که خدا با راستگویان است و از دروغ بپرهیزید که دروغ ایمان را دور می سازد، بدانید راستگو در ساحل نجات و کرامت است و دروغگو در خواری، ذلت و هلاکت می باشد.(2)

روایت28.

امام صادق علیه السلام فرمود: در میان کسانی که خود را به این امر (امامت و ولایت) نسبت می دهند، افرادی هستند که چنان دروغهایی می گویند که شیطان به دروغ آنها نیازمند می شود! (3)

روایت29.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: فردی آنقدر مرتکب دروغ­گویی­ می­شود که به سبب آن از نماز شب محروم می­شود، و هر گاه از نماز شب محروم شد بسبب آن از روزی هم محروم می شود. (4)

روایت30.

معانی الاخبار: امام باقر (ع) فرمود: که پیغمبر (ص) فرموده است: شیطان دارای سه وسیله است: سرمه، عسل، و داروی بینی. سرمه اش چرت(خواب­آلودگی)، عسلش دروغ، داروی بینی یا انفیه اش تکبّر است.(5)

ص: 260


1- . امالی صدوق: 324، الملاحاه: مشاجره.
2- . علل الشرائع 1: 235
3- . امالی طوسی 2: 29
4- . علل الشرائع 2: 29
5- . معانی الاخبار: 138

إظهار کذب المخبر به فلا ینافی ذلک قوله تعالی حاکیا عن المشرکین أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً فإنهم أشاروا بقوله زعمت إلی قوله تعالی إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ(1) فإن ما أشاروا إلیه بقوله زعمت حق لکنهم أوردوه فی مقام التکذیب و یمکن أیضا تخصیصه بما ذکره الله من قبل نفسه سبحانه غیر حاک من غیره کما قال تعالی زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا و قال سبحانه بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِداً(2) و قال أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (3) و قال قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ (4).

«7»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: إِیَّاکُمْ وَ الْکَذِبَ فَإِنَّ کُلَّ رَاجٍ طَالِبٌ وَ کُلَّ خَائِفٍ هَارِبٌ (5).

بیان

فیه إما إرسال أو إضمار بأن یکون ضمیر قال راجعا إلی الصادق علیه السلام أو الرضا علیه السلام إیاکم و الکذب أراد علیه السلام لا تکذبوا فی ادعائکم الرجاء و الخوف من الله سبحانه و ذلک لأن کل راج طالب لما یرجو ساع فی أسبابه و أنتم لستم کذلک و کل خائف هارب مما یخاف منه مجتنب مما یقربه منه و أنتم لستم کذلک و هذا مثل قوله علیه السلام الذی رواه

فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ طَوِیلٍ لِمُدَّعٍ کَاذِبٍ أَنَّهُ یَرْجُو اللَّهَ: یَدَّعِی بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرْجُو اللَّهَ کَذَبَ وَ الْعَظِیمِ مَا بَالُهُ لَا یَتَبَیَّنُ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ وَ کُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ إِلَّا رَجَاءَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ وَ کُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلَّا خَوْفَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ یَرْجُو اللَّهَ فِی الْکَبِیرِ وَ یَرْجُو الْعِبَادَ فِی الصَّغِیرِ فَیُعْطِی الْعَبْدَ مَا لَا یُعْطِی الرَّبَّ فَمَا بَالُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یُقَصَّرُ بِهِ عَمَّا یُصْنَعُ لِعِبَادِهِ أَ تَخَافُ أَنْ تَکُونَ

ص: 246


1- 1. سبأ: 9.
2- 2. الکهف: 48.
3- 3. الأنعام: 22.
4- 4. أسری: 56.
5- 5. الکافی ج 2 ص 343.

روایت31.

خصال: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: ای علی، تو را از سه خصلت بزرگ باز می دارم: حسد و حرص و دروغ.(1)

روایت32.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من خانه ای را در حومه بهشت و خانه ای را در مرکز بهشت و خانه ای را در بالای بهشت ضمانت می کنم، برای کسی که بحث و مجادله را رها کند، هر چند حق با او باشد و برای کسی که دروغ را، هر چند به شوخی ترک گوید و برای کسی که اخلاقش را نیکو گرداند. (2)

روایت33.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: دروغگو مروت ندارد، سلاطین، برادری ندارند، حسود آسایش ندارد، بد اخلاق آقائی و سیادت ندارد. (3)

روایت34.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چهار خصلت است که در هر که باشند منافق است و اگر یکی از آنها در او باشد یک خصلت نفاق در او وجود دارد تا اینکه آن را رها کند : کسی که هرگاه حرفی بزند، دروغ گوید و هرگاه وعده دهد خُلفِ وعده کند و هرگاه پیمان وعهدی ببندد، پیمان شکنی کند و هرگاه ستیزه کند از حق تجاوز نماید. (4)

روایت35.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: دروغگو مروت و جوانمردی ندارد. (5)

روایت36.

خصال: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: عادت به دروغگویی، فقر به بار می آورد. (6)

روایت37.

خصال: امیر المومنین علیه السلام: راستگویی امانت، و دروغ خیانت است. (7)

روایت38.

ثواب الاعمال:

ص: 261


1- . خصال 1: 62
2- . خصال: 70
3- . خصال 1: 80، و لا أخ للمملوک.
4- . خصال 1: 121
5- . خصال 1: 8
6- . خصال 2: 94
7- . خصال 2: 94

فِی رَجَائِکَ لَهُ کَاذِباً أَوْ تَکُونَ لَا تَرَاهُ لِلرَّجَاءِ مَوْضِعاً وَ کَذَلِکَ إِنْ هُوَ خَافَ عَبْداً مِنْ عَبِیدِهِ أَعْطَاهُ مِنْ خَوْفِهِ مَا لَا یُعْطِی رَبَّهُ فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبَادِ نَقْداً وَ خَوْفَهُ مِنْ خَالِقِهِ ضِمَاراً وَ وَعْداً(1).

و قال بعضهم حذر من الکذب علی الله و علی رسوله و علی غیرهما فی ادعاء الدین مع ترک العمل به و رغب فی الصدق بأن الکذب ینافی الإیمان و ذلک لأن الکاذب لم یطلب الثواب و کل من لم یطلب الثواب فهو لیس براج بحکم المقدمة الأولی و لم یهرب من العقاب و کل من لم یهرب من العقاب فهو لیس بخائف بحکم المقدمة الثانیة و من انتفی عنه الخوف و الرجاء فهو لیس بمؤمن کما هو المقرر عند أهل الإیمان انتهی و ارتکب أنواع التکلف لقلة التتبع و المقصود ما ذکرنا.

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْکَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَانِ (2).

بیان

الحمل علی المبالغة أی هو سبب خراب الإیمان و قد یقرأ بتشدید الراء بصیغة المبالغة.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یُکَذِّبُ الْکَذَّابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ مَعَهُ ثُمَّ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَاذِبٌ (3).

بیان

لفظة ثم إما للترتیب الرتبی و یحتمل الزمانی أیضا إذ علم الله مقدم علی إرادته أیضا ثم بإلهام الله یعلم الملکان المقربان أو عند الإرادة تظهر منه رائحة خبیثة یعلم الملکان قبحه و کذبه کما یظهر من بعض الأخبار و یمکن أن یکون

ص: 247


1- 1. نهج البلاغة الرقم 158 من الخطب.
2- 2. الکافی ج 2 ص 339.
3- 3. الکافی ج 2 ص 339.

خدای متعال قفل هایی برای شر و بدی­ها قرار داده است و کلید آن شراب است، و بدتر از شراب، دروغ است.(1)

روایت39.

محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: ابو بصیر گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می فرمود: همانا بنده خدا پیوسته دروغ گوید، تا آن جا که از دروغگویان به شمار آید، وقتی که دروغ گفت خدای عزّ و جل می فرماید: دروغ گفت و نافرمانی کرده و گنا­ه­کار شد.(2)

روایت40.

محاسن: امام رضا علیه السلام فرمود: از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد مؤمن ترسو هست؟ فرمود: آری .گفته شد: بخیل هست؟ فرمود: آری. گفته شد: دروغ گو هست؟ فرمود: خیر.(3)

روایت41.

محاسن: علی علیه السلام فرمود: بنده مزه حقیقی ایمان را نمی چشد ،مگر اینکه دروغ را چه شوخی و چه جدی ترک کند.(4)

روایت42.

محاسن: امام باقر (ع) فرمود: نخستین کسی که دروغگو را تکذیب می کند خدای عزّ و جلّ است، سپس آن دو فرشته ای که با شخص همراهند، سپس خود شخص نیز می داند که دروغگوست.(5)

روایت43.

فقه الرضا علیه السلام: شخصی به محضر رسول­الله صلی­الله علیه و­آله رسید، و گفت: ای رسول خدا، اخلاقی به من آموزش بده که خیر دنیا وآخرت را با هم برای من ارمغان آورد، حضرت صلی­الله علیه­و آله فرمودند: هرگز دروغ نگو، پس آن مرد گفت:(پیش از) من همواره در حالتی بودم (مرتکب کاری می­شدم) که پرودگار از آن ناخشنود بود، ولی پس از آن­که خدمت حضرت رسیدم، آن کار را ترک کردم؛ از ترس اینکه مبادا کسی از من بپرسد که چنین وچنان می کنی (اگر راستش را بگویم) آبرویم می­رود و رسوا می­شوم یا اگر بخواهم دروغ بگویم با آنچه رسول­الله صلی­الله علیه وآله مرا بدان امر کرده مخالفت ورزیده­ام.

روایت44.

تفسیر عیاشی: امام رضا علیه السّلام در باره مردی دروغگو سخن می گفتند و بعد این آیه شریفه را تلاوت کردند إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ، کسانی نسبت های ناروا می دهند و دروغ می گویند که ایمان ندارند. (6)

روایت45.

اختصباص: رسول خدا صلی الله و آله فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : دروغگو، دروغ نمی گوید، مگر بر اثر حقارتی که در وجود اوست و اصل تمسخر(مسخره­ترین چیز وحقیرترین حالت)، اعتماد کردن به دروغگویان است. (7)

ص: 262


1- . ثواب الاعمال: 218
2- . محاسن: 118
3- . محاسن: 118
4- . محاسن: 118
5- . محاسن: 118
6- . تفسیر عیاشی 2: 271 و نحل / 105
7- . اختصاص: 232

علم الملکین لمصاحبتهما له و علمهما بأحواله بناء علی عدم تبدلهما فی کل یوم کما هو ظاهر أکثر الأخبار و أما تأخر علمه فلأنه ما لم یتم الکلام لا یعلم یقینا صدور الکذب منه.

«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْکَذَّابَ یَهْلِکُ بِالْبَیِّنَاتِ وَ یَهْلِکُ أَتْبَاعُهُ بِالشُّبُهَاتِ (1).

بیان

أرید بالکذاب فی هذا الحدیث إما مدعی الرئاسة بغیر حق و سبب هلاکه بالبینات إفتاؤه بغیر علم مع علمه بجهله و سبب إهلاک أتباعه بالشبهات تجویز کونه عالما و عدم قطعهم بجهله فهم فی شبهة من أمره أو من یضع الحدیث و یبتدع فی الدین فهو یهلک نفسه بأمر یعلم کذبه و أتباعه یهلکون بالشبهة و الجهالة لحسن ظنهم به و احتمالهم صدقه و الوجهان متقاربان.

«11»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ آیَةَ الْکَذَّابِ بِأَنْ یُخْبِرَکَ خَبَرَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَإِذَا سَأَلْتَهُ عَنْ حَرَامِ اللَّهِ وَ حَلَالِهِ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ(2).

بیان

بأن یخبرک کأن الباء زائدة أو التقدیر تعلم بأن یخبرک و إنما کان هذا آیة الکذاب لأنه لو کان علمه بالوحی و الإلهام لکان أحری بأن یعلم الحلال و الحرام لأن الحکیم العلام یفیض علی الأنام ما هم أحوج إلیه من الحقائق و الأحکام و کذا لو کان بالوراثة عن الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و لو کان بالکشف فعلی تقدیر إمکان حصوله لغیر الحجج علیهم السلام فالعلم بحقائق الأشیاء علی ما هو علیه لا یحصل لأحد إلا بالتقوی و تهذیب السر من رذائل الأخلاق قال الله تعالی وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ (3) و لا یحصل التقوی إلا بالاقتصار علی الحلال

ص: 248


1- 1. الکافی ج 2 ص 339 و السند معلق علی سابقه.
2- 2. الکافی ج 2 ص 340.
3- 3. البقرة: 282.

روایت46.

الدره الباهره: امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: همه بدی ها در خانه ای گرد آمده و کلید آن را دروغ قرار داده شده است.

روایت47.

دعوات راوندی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند شکننده­ترین و نابودکننده­ترین چیز، دروغ است، مردی به حضور آن بزرگوار عرض کرد: مؤمن زنا می کند، فرمود: گاهی امکان دارد، پرسید، مؤمن دزدی می کند، فرمودند گاهی امکان آن هست، پرسید یا رسول اللَّه ، آیا مومن دروغ می گوید فرمودند: خیر،(انما یفتری الکذب الذین لایومنون). (1)

روایت48.

جامع الاخبار: حضرت علیه السلام فرمود: «از دروغ بپرهیزید، همانا دروغ فرد به فجور وگناه می­کشاند وفجور وگناه انسان را به آتش جهنم می­کشاند»

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه مومن بدون عذر ودلیل موجه دروغی بگوید، هفتاد هزار فرشته او را لعنت می کنند و بوی گندی از قلبش خارج می شود که تا به عرش می رسد، و خداوند به سبب این دروغ، گناه هفتاد زنا برایش می­نویسد، که گناه کم ترین آن­ها، مانند گناه کسی است که با مادر خودش زنا کرده است.

- امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ نکوهیده است مگر در دو مورد: دفع شر ظالم و آشتی بین دو نفر.

- موسی علیه السلام فرمود: بارالها، بهترین بندگان تو در، عمل چه کسانی هستند؟ فرمود: آنکه زبانش دروغ­گو نباشد، قلبش از حق روی­برگردان و گناه­کار نباشد، و و فرجش مرتکب زنا نمی شود.

- امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: همه زشتی ها وپلیدی­ها در یک خانه گرد آمده و کلید آن دروغ است.(2)

ص: 263


1- . نحل / 105
2- . جامع الاخبار: 173

و الاجتناب عن الحرام و لا یتیسر ذلک إلا بالعلم بالحلال و الحرام فمن أخبر عن شی ء من حقائق الأشیاء و لم یکن عنده معرفة بالحلال و الحرام فهو لا محالة کذاب یدعی ما لیس له.

«12»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْکَذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ قُلْتُ وَ أَیُّنَا لَا یَکُونُ ذَلِکَ مِنْهُ قَالَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ إِنَّمَا ذَلِکَ الْکَذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (1).

بیان

یدل علی أن الکذب علی الله و علی رسوله و علی الأئمة علیهم السلام یفسد الصوم کما ذهب إلیه جماعة من الأصحاب و هم اختلفوا فقیل یجب به القضاء و الکفارة و قیل القضاء خاصة و المشهور أنه لا یفسد و إن نقص به ثوابه و فضله و تضاعف به العذاب و العقاب.

«13»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ الْحَائِکُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ مَلْعُونٌ فَقَالَ إِنَّمَا ذَلِکَ الَّذِی یَحُوکُ الْکَذِبَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله (2).

بیان

قوله أنه ملعون بفتح الهمزة بدل اشتمال للحائک و یحتمل أن یکون الحدیث عنده علیه السلام موضوعا و لم یمکنه إظهاره ذلک تقیة فذکر له تأویلا یوافق الحق و مثل ذلک فی الأخبار کثیر یعرف ذلک من اطلع علی أسرار أخبارهم علیهم السلام و استعارة الحیاکة لوضع الحدیث شائعة بین العرب و العجم.

«14»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ (3).

بیان

وجدان طعم الإیمان کنایة عن کماله و ترتب الثمرات العظیمة علیه

ص: 249


1- 1. الکافی ج 2 ص 340.
2- 2. الکافی ج 2 ص 340.
3- 3. الکافی ج 2 ص 340.

باب یکصد و پانزده: شنیدن سخن لغو و دروغ و باطل و قصه

آیات

- وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ (1)

{[آنان] که [به سخنان تو] گوش می سپارند [تا بهانه ای] برای تکذیب [تو بیابند]}

- لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً(2)

{در آنجا سخن بیهوده ای نمی شنوند، جز درود}

- مؤمنون وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ (3)

{و آنان که از بیهوده رویگردانند}

- وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً(4)

{و کسانی اند که گواهی دروغ نمی دهند؛ و چون بر لغو بگذرند با بزرگواری می گیذرند.}

- وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ (5)

{و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی تابند و می گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم} - وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (6)

{و برخی از مردم کسانی اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی[هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند، و [راه خدا] را به ریشخند گیرند؛ برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود}

- وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ (7)

{با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم}

- لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً(8)

{در آنجا نه بیهوده ای شنوند، و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند]}

روایات

روایت1.

عقائد: در محضر امام صادق علیه السّلام از داستان سرایان و قصه گویان و افسانه پردازان سخن به میان آمد، امام علیه السّلام فرمود: خداوند آنها را لعنت کند که سخنان ناروائی بر علیه پخش کرده وشایعه پراکنی می­کنند.

از امام صادق علیه السّلام سؤال شد آیا جایز است ما به سخنان قصه گویان گوش فرا دهیم، فرمودند خیر، حق ندارید و بعد فرمودند هر کس به حرف­های سخن گویی فرا دهد او را عبادت کرده است، اگر ناطق از خداوند سخن بگوید خدا را پرستیده و اگر از شیطان سخن بگوید، او را عبادت کرده است.

از امام صادق علیه السّلام پرسیدند تفسیر آیه شریفه وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ (9) {و شاعران را گمراهان پیروی می کنند}چیست؟

ص: 264


1- . مائده / 41
2- . مریم / 62
3- . مومنون / 3
4- . فرقان / 72
5- . قصص / 55
6- . لقمان / 6
7- . مدثر / 45
8- . نبأ / 35
9- . شعراء / 224

و لا یکون ذلک إلا بوصوله درجة الیقین و صاحب الیقین المشاهد لمثوبات الآخرة و عقوباتها دائما لا یجترئ علی شی ء من المعاصی لا سیما الکذب الذی هو من کبائرها.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْکَذَّابُ هُوَ الَّذِی یَکْذِبُ فِی الشَّیْ ءِ قَالَ لَا مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا یَکُونُ ذَاکَ مِنْهُ وَ لَکِنَّ الْمَطْبُوعَ عَلَی الْکَذِبَ (1).

بیان

المطبوع علی الکذب المجبول علیه بحیث صار عادة له و لا یتحرز عنه و لا یبالی به و لا یندم علیه و من لا یکون کذلک لا یصدق علیه الکذاب مطلقا فإنه صیغة مبالغة أو المراد الکذاب الذی یکتبه الله کذابا کما مر أو الکذاب الذی ینبغی أن یجتنب مواخاته کما سیأتی و فیه إیماء إلی أن الکذب مطلقا لیس من الکبائر و فی القاموس طبع علی الشی ء بالضم جبل.

«16»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ (2).

بیان

ذهب بهاؤه أی حسنه و جماله و وقره عند الله سبحانه و عند الخلق فإن الخلق و إن لم یکونوا من أهل الملة یکرهون الکذب و یقبحونه و یتنفرون من أهله.

«17»

کا، [الکافی] عَنْهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یَجْتَنِبَ مُوَاخَاةَ الْکَذَّابِ فَإِنَّهُ یَکْذِبُ حَتَّی یَجِی ءُ بِالصِّدْقِ فَلَا یُصَدَّقُ (3).

بیان

حتی یجی ء بالصدق فلا یصدق الظاهر أنه علی بناء المفعول من التفعیل أی لکثرة ما ظهر لک من کذبه لا یمکنک تصدیقه فیما یأتی به من الصدق

ص: 250


1- 1. الکافی: ج 2 ص 340.
2- 2. الکافی ج 2 ص 341.
3- 3. الکافی ج 2 ص 341.

فرمود: آن ها قصه گویان وداستان سرا یان می باشند.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر کس از بدعت گذاری طرفداری کند و او را احترام بگذارد. در خراب کردن پایه های اسلام همت گماشته است .

- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس نزد بدعتگزاری برود و او را احترام کند در راه نابودی اسلام قدم برداشته است.(1)

نویسنده

از روایتی که شیخ صدوق در کتاب عقاید به آن اشاره کرده است، چنین به نظر می رسد روایت اخیر شامل حکایت حال قصه گویان نیز می شود، اما در این روایت به این نکته اشاره ندارد، لازم است این نکته را مورد توجه قرار دهید.

روایت2.

از قصه گویان سخن به میان آمد تا آنجا که حضرت علیه السلام فرمود: آن ها همان قصه گویان هستند.

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام قصه گویی را در مسجد دید(در حال داستان گفتن)، او را با تازیانه زده و از مسجد بیرون انداخت.(2)

- در التهذیب روایتی شبیه به این حدیث از علی­ ابن­ ابراهیم نقل شده است4 .

باب یکصد و شانزدهم : ریا

آیات

- کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ (3)

{کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم، انفاق می کند }

- وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ(4)

{و کسانی که اموالشان را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند}

- یُراؤُنَ النَّاسَ (5){با مردم ریا می کنند}

أنفال وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ(6)

{و مانند کسانی مباشید که از خانه هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و [مردم را] از راه خدا باز می داشتند، و خدا به آنچه می کنند احاطه دارد}

- الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ (7)

{آنان که ریا می کنند، و از [دادن] زکات [و وسایل و مایحتاج خانه] خودداری می ورزند}

ص: 265


1- . عقائد: 115، و حدیث دیگری در فقیه 3: 375 نقل شده است.
2- . کافی 7: 263
3- . بقره / 264
4- . نساء / 38
5- . نساء / 142
6- . انفال / 47
7- . ماعون 6 - 7

أیضا فلا تنتفع بمواخاته و مصاحبته مع أنه جذاب لطبع الجلیس إلی طبعه و یخطر بالبال أنه یحتمل أن یکون المراد به أن هذا الرجل المواخی یکذب نقلا عن الأخ الکذاب لاعتماده علیه ثم یظهر کذب ما أخبر به حتی لا یعتمد الناس علی صدقه أیضا کما

ورد فی الخبر: کَفَی بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا یَسْمَعُ.

و ما سیأتی فی البابین یؤید الأول و ربما یقرأ یصدق علی بناء المجرد أی إذا أخبر بصدق یغیره و یدخل فیه شیئا یصیر کذبا.

«18»

کا، [الکافی] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اللَّهُ بِهِ عَلَی الْکَذَّابِینَ النِّسْیَانَ (1).

بیان

إن مما أعان الله علی الکذابین أی أضرهم به و فضحهم فإن کثیرا ما یکذبون فی خبر ثم ینسون و یخبرون بما ینافیه و یکذبه فیفتضحون بذلک عند الخاصة و العامة قال الجوهری فی الدعاء رب أعنی و لا تعن علی.

«19»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْکَلَامُ ثَلَاثَةٌ صِدْقٌ وَ کَذِبٌ وَ إِصْلَاحٌ بَیْنَ النَّاسِ قَالَ قِیلَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الْإِصْلَاحُ بَیْنَ النَّاسِ قَالَ تَسْمَعُ مِنَ الرَّجُلِ کَلَاماً یَبْلُغُهُ فَتَخْبُثُ نَفْسُهُ فَتَقُولُ سَمِعْتُ مِنْ فُلَانٍ قَالَ فِیکَ مِنَ الْخَیْرِ کَذَا وَ کَذَا خِلَافَ مَا سَمِعْتَ مِنْهُ (2).

بیان

تسمع من الرجل کلاما کأن من بمعنی فی کما فی قوله تعالی إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(3) أی فیه و کذا قالوا فی قوله سبحانه أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ (4) أی فی الأرض و یحتمل أن یکون تقدیر الکلام تسمع من رجل کلاما فی حق رجل آخر یذمه به فیبلغ الرجل الثانی ذلک

ص: 251


1- 1. الکافی ج 2 ص 341.
2- 2. الکافی ج 2 ص 341.
3- 3. الجمعة: 9.
4- 4. فاطر: 40.

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السلام به عباد بن کثیر بصری در مسجد فرمود: وای بر تو ای عباد، برتو باد پرهیز و دوری کردن از ریاکاری، به درستی که ریا عبارت است از عمل کردن وانجام دادن کارها برای غیر خدا، (هر کس برای غیر خدا کار کند،) خداوند کارش را به آن کسی که کار را برایش انجام داده واگذار می کند.(1)

شرح

«وکله الله الی من عمل له» همانطور که در ادامه ذکر خواهد شد منظور در آخرت است، و یا اعم از آن، در آخرت و در دنیا است. گفته می شود: آن عمل را به غیر واگذار می­کند،اصلا از او پذیرفته نمی شود.

از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل شده است: آن موضوعی که بیشتر ازهمه چیز، درباره آن، برای شما می ترسم شرک کوچک است، گفتند یا رسول اللَّه شرک کوچک کدام است؟ فرمودند: آن ریا می باشد، روز قیامت که خداوند در مقابل اعمال شان به بندگان پاداش می دهد، می گوید: بروید پیش همان کسانی که در دنیا کارهایتان را برای نشان دادن به آنها (ریاکردن در مقابل آنها)انجام می­دادید، که آیا پاداش اعمال­تان را نزد ایشان پیدا می­کنید؟

برخی از محققان می گویند: ریا از «رؤیه» ، و سمعه از «سماع» مشتق شده و به درستی ریا به معنای طلب مقام و منزلت در بین مردم با نشان دادن کارهای نیک به آن هاست، مگر اینکه جاه­وعزب وبه دست آوردن جایگاه والا در قلب است که بااعمالی غیر از عبادت­ها به دست می­آید در حالی که ریا کار با عبادت­ها به دنبال به دست آوردن آن است، ونام واسم ریا به طور معمول، به شخصی گویند که می­خواهد با عبادت­ها ونشان دادن وآشکار کردن آنها نزد دیگران، جایگاه مورد نظرش را به دست آورد، حد ومرز ریا، این است که فرد باطاعات وعبادات در پی به دست آوردن منزلت وعزت است . «المرائی: ریاکار» عابد، و«المرائی»؛ مردمی که مقصود ریاکار هستند و ریاکار عبادتش را به آن ها نشان داده تا تا بدین وسیله در دلشان به مقام و منزلتی برسد، و«المرائی­به»، ویژگی­ها واعمالی را گویند که ریاکار می­خواهد آنها را به آشکار وبه مردم نشان دهد «ریا»، قصد آشکار کردن و نشان دادن اعمال به دیگران راگویند.

«المرائی به» زیاد بوده و شامل پنج قسم از ویژگی ها و صفت هایی می شود که بنده به وسیله آن خود را برای مردم نیکو جلوه می دهد، و شامل: بدن و هیئت و ترکیب ظاهری، گفتار، کردار، پیروان و هرچیزی که خارج از وجود شخص باشد.

طالب دنیا معمولاً به وسیله این چند چیز ریا می کنند ولی ریا و جاه طلبی به وسیله اعمالی که عبادت شمرده نمی شوند آسان تر و ساده تر از ریا به وسیله عبادات است [ چون در این نوع ریا انسان کمتر مرتکب گناه می شود.]

قسم اول ریا در دین بوسیله بدن است، که توسط لاغری و رنگ زردی انجام می شود .هدف از این کار این است که دیگران با دیدن این حالت خیال کنند انسان در راه دین شدیداً کوشا و در امر دین بسی محزون است و خوف آخرت بر وجودش غلبه نموده

ص: 266


1- . کافی 2: 293

الکلام فتخبث نفسه علی الأول أی یتغیر علیه و یبغضه فتلقی الرجل الثانی فتقول سمعت من الرجل الأول فیک کذا و کذا من مدحه خلاف ما سمعت منه من ذمه و التکلف فیه من جهة إرجاع ضمیر یبلغه إلی الرجل الثانی و هو غیر مذکور فی الکلام لکنه معلوم بقرینة المقام.

و هذا القول و إن کان کذبا لغة و عرفا جائز لقصد الإصلاح بین الناس و کأنه لا خلاف فیه عند أهل الإسلام و الظاهر أنه لا توریة و لا تعریض فیه و إن أمکن أن یقصد توریة بعیدة کأن ینوی أنه کان حقه أن یقول کذا و لو صافیته لقال فیک کذا لکنه

بعید و قد اتفقت الأمة علی أنه لو جاء ظالم لیقتل رجلا مختفیا لیقتله ظلما أو یطلب ودیعة مؤمن لیأخذها غصبا وجب الإخفاء علی من علم ذلک فلو أنکرها فطولب بالیمین ظلما یجب علیه أن یحلف.

لکن قالوا إذا عرف التوریة بما یخرج به عن الکذب وجبت التوریة کأن یقصد لیس عندی مال یجب علی أداؤه إلیک أو لا أعلم علما یلزمنی الإخبار به و أمثال ذلک.

و قالوا إذا لم یعرفها وجب الحلف و الکذب بغیر توریة أیضا فإنه و إن کان قبیحا إلا أن ذهاب حق الآدمی أشد قبحا من حق الله تعالی فی الکذب أو الیمین الکاذبة فیجب ارتکاب أخف الضررین و لأن الیمین الکاذب عند الضرورة مأذون فیه شرعا کمطلق الکذب النافع بخلاف مال الغیر فإنه لا یباح إذهابه بغیر إذنه مع إمکان حفظه فأمثال هذا الکذب لیست بمذمومة فی نفس الأمر بل إما واجبة أو مندوبة و یدل الحدیث علی أن الکذب شرعا إنما یطلق علی ما کان مذموما فغیر المذموم قسم ثالث من الکلام یسمی إصلاحا فهو واسطة بین الصدق و الکذب.

«20»

کا، [الکافی] عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَطَاءٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا کَذِبَ عَلَی مُصْلِحٍ ثُمَّ تَلَا أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (1) ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا کَذَبَ

ص: 252


1- 1. یوسف: 70.

وبا لاغری بر خوراک کم و با رنگ­پریدگی و زردی بر رخستاره بر شب زنده­داری

و ارق فی الدین دلالت کند و با آشفتگی ظاهری وموهای پریشان وژولیده بر غرق شدن در دین و غصه­دار بودن در امر وبی اعتنایی به دنیا را نشان دهد و با کم صحبت­کردن و گود شدن حدقه چشم و خشکی لب به خاطر اظهار روزه داری از همین باب است.

حال آنکه دنیا طلبان با بدنی فربه و چهره ای روشن و قامتی افراشته و چهره ای نیکو و بدنی پاکیزه و جسمی قدرتمند شناخته می شوند.

قسم دوم ریا به وسیله هیئت و قیافه شکل ظاهری است مثل درهم کردن موی سر، تراشیدن سبیل، پائین انداختن سر در موقع راه رفتن، آهسته حرکت کردن، باقی گذاردن اثر سجده در پیشانی و پوشیدن لباسهای خشن، کوتاه و وصله دار برای اینکه اظهار کند تابع سنت است و به در رفتارهایش به روش بندگان صالح خداوند است.

در صورتی که لباس های فاخر و مرکب های نیکو و انواع تجمل و فراخی روزی را می توان در اهل دنیا دید .

قسم سوم ریا در گفتار است مثل موعظه­کردن، تذکردادن به دیگران، گفتن سخنان حکیمانه، حفظ احادیث و آثار علمی بزرگان تا از آنها گفتگوهای علمی استفاده کند و برتری علمی­اش و توجه کردن به اندیشه­های علمای صالح گذشته را نشان دهد، جنباندن لب وگفتن ذکر در حضور مردم، امر به معروف و نهی از منکر در ملأ عام و امثال آن، نشان دادن خشم بخاطر منکرات و اظهار تأسف از گناهان دیگران، آهسته کردن صدا به هنگام صحبت کردن.

حال آنکه اهل دنیا ضرب المثل و اشعار را حفظ کرده و طولانی صحبت می کنند، و برای ارائه فضل نزد عالمان و نشان دادن دوستی نسبت به مردم برای کسب محبوبیت، به طرز غریبی سخن می گویند.

قسم چهارم ریاکردن در اعمال است ؛ مثل طول دادن اجزاء نماز از قبیل طولانی کردن قیام، رکوع، سجده و پائین انداختن سر، اظهار بی توجهی و حفظ سکوت، و تعادل بین حرکات دست و پا، و نیز حج و روزه و صدقه و اطعام نمودن

ص: 267

ثُمَّ تَلَا بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ (1) ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوهُ وَ مَا کَذَبَ (2).

تکملة قال بعض المحققین اعلم أن الکذب لیس حراما لعینه بل لما فیه من الضرر علی المخاطب أو علی غیره فإن أقل درجاته أن یعتقد المخبر الشی ء علی خلاف ما هو به فیکون جاهلا و قد یتعلق به ضرر غیره و رب جهل فیه منفعة و مصلحة فالکذب تحصیل لذلک الجهل فیکون مأذونا فیه و ربما کان واجبا کما لو کان فی الصدق قتل نفس بغیر حق.

فنقول الکلام وسیلة إلی المقاصد فکل مقصود محمود یمکن التوصل إلیه بالصدق و الکذب جمیعا فالکذب فیه حرام و إن أمکن التوصل بالکذب دون الصدق فالکذب فیه مباح إن کان تحصیل ذلک المقصود مباحا و واجب إن کان المقصود واجبا کما أن عصمة دم المسلم واجبة فمهما کان فی الصدق سفک دم مسلم قد اختفی من ظالم فالکذب فیه واجب و مهما کان لا یتم مقصود الحرب أو إصلاح ذات البین أو استمالة قلب المجنی علیه إلا بالکذب فالکذب مباح إلا أنه ینبغی أن یحترز عنه ما یمکن لأنه

إذا فتح علی نفسه باب الکذب فیخشی أن یتداعی إلی ما یستغنی عنه و إلی ما لم یقتصر فیه علی حد الواجب و مقدار الضرورة فکان الکذب حراما فی الأصل إلا لضرورة.

و الذی یدل علی الاستثناء ما

رُوِیَ عَنْ أُمِّ کُلْثُومٍ قَالَتْ: مَا سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرَخِّصُ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْکَذِبِ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ الرَّجُلِ یَقُولُ الْقَوْلَ یُرِیدُ الْإِصْلَاحَ وَ الرَّجُلِ یَقُولُ الْقَوْلَ فِی الْحَرْبِ وَ الرَّجُلِ یُحَدِّثُ امْرَأَتَهُ وَ الْمَرْأَةِ تُحَدِّثُ زَوْجَهَا.

وَ قَالَتْ أَیْضاً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ بِکَذَّابٍ مَنْ أَصْلَحَ بَیْنَ اثْنَیْنِ

ص: 253


1- 1. الأنبیاء: 63.
2- 2. الکافی ج 2 ص 343. و قوله« ثم تلا» کلام الراوی، و الضمیر راجع الی الصادق علیه السلام، أو کلام الامام و الضمیر راجع الی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و الأول أظهر و قد مر مثله تحت الرقم 4 فی حدیث الصیقل، منه رحمه اللّه.

و تواضع و فروتنی هنگام ملاقات، مانند نگاه کردن به زمین و پایین انداختن سر و وقار در سخن گفت. تا آنجا که شخص ریاکار ممکن است در حالت عادی با سرعت در پی کار خود برود اما چون با دین داری روبه رو شود، از بیم اینکه وی را به عجول بودن و عدم وقار نسبت ندهند، از سرعت خود کاسته و سر را به زیر می اندازد. و چون آن شخص عبور کند بار دیگر بر سرعت خود می افزاید و اگر باز با کسی رو به رو شود، باز همان روند را در پیش می گیرد.

برخی از بیم آنکه راه رفتنشان در برابر مردم با راه رفتنشان در خلوت متفاوت نباشد، خود را به زحمت و مشقت انداخته و در خلوت نیز خود را وادار می سازند به آهستگی گام برداند تا هنگام مواجه شدن با دیگری، تغییری در آن به چشم نخورد، ریاکار گمان می کند با این کار دیگر ریا نمی کند و حال آنکه بر شدت ریای خود افزوده است، زیرا در خلوت خود نیز ریا می کند .

اما نشانه اهل دنیا این است که متکبرانه و با غرور راه می روند، دست های خود را حرکت می دهند، گام های بلند بر می دارند، دنباله لباس را گرفته و آن را تکان می تا بدین وسیله مقام و منزلت خود را به رخ دیگران بکشند.

قسم پنجم ریا به وسیله یاران و دوستان؛ ملاقات کنندگان و همنشینان است مثل این که با کسانی از قبیل علما، عباد، زهاد و فقرا و مساکین رفت و آمد کند و یا کاری کند که مردم، زیاد به او مراجعه کنند تا بدین وسیله نشان دهد که رتبه دینی اش بالا است.

ویا کسی از شیوخ و بزرگان زیاد نام برده و به آن می بالد، برخی دیگر در پی آن است که در دیگر شهرها شهرت و آوازه ای پیدا کرده تا زیاد به او مراجعه کنند، برخی می خواهند نزد حاکمان مقام و منزلتی یافته تا شفاعت شان پذیرفته شود، و برخی می خواهند از این طریق به مال و منال دست یابند، هرچند از اموال وقف و اموال یتیمان و غیره باشد.

با این اوصاف حکم ریا چیست: حرام و یا مکروه و یا مباح بوده و یا بسته به جزئیات و شرایط فرق می کند؟

من می گویم: بسته به جزئیات متفاوت است، چرا که ریا طلب جاه و مقام می باشد.ریا ممکن است در عبادات و یا در غیر از عبادات باشد. اگر ریا در غیر عبادات باشد، مانند کسب مال، حرام نیست زیرا شخص در پی کسب منزلت در قلب بندگان است، اما ممکن است با نیرنگ و فریب و یا راه های ممنوع باشد، جاه و مقام نیز به همین صورت است. کسب مال کم، که انسان به آن نیازمند می باشد و مقامی که او را از آفات حفظ کند، پسندیده است، این همان مقامی است که یوسف علیه السلام در پی آن بود، آنجا که می فرماید: {من نگهبانی دانا هستم}(1). مال و مقام هم نوش دارند و هم نیش .

ص: 268


1- . یوسف / 55

فَقَالَ خَیْراً أَوْ نَمَا خَیْراً.

وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ یَزِیدَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: کُلُّ الْکَذِبِ یُکْتَبُ عَلَی ابْنِ آدَمَ إِلَّا رَجُلٌ کَذَبَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ یُصْلِحُ بَیْنَهُمَا.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی کَاهِلٍ قَالَ: وَقَعَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَلَامٌ حَتَّی تَصَادَمَا فَلَقِیتُ أَحَدَهُمَا فَقُلْتُ مَا لَکَ وَ لِفُلَانٍ فَقَدْ سَمِعْتُهُ یُحْسِنُ الثَّنَاءَ عَلَیْکَ وَ لَقِیتُ الْآخَرَ فَقُلْتُ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ حَتَّی اصْطَلَحَا ثُمَّ قُلْتُ أَهْلَکْتُ نَفْسِی وَ أَصْلَحْتُ بَیْنَ هَذَیْنِ فَأَخْبَرْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَبَا کَاهِلٍ أَصْلِحْ بَیْنَ النَّاسِ وَ لَوْ بِالْکَذِبِ.

وَ قَالَ عَطَاءُ بْنُ یَسَارٍ: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ أَکْذِبُ أَهْلِی قَالَ لَا خَیْرَ فِی الْکَذِبِ قَالَ أَعِدُهَا وَ أَقُولُ لَهَا قَالَ لَا جُنَاحَ عَلَیْکَ.

وَ عَنِ النَّوَّاسِ بْنِ سِمْعَانَ الْکِلَابِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا لِی أَرَاکُمْ تَتَهَافَتُونَ فِی الْکَذِبِ تَهَافُتَ الْفَرَاشِ فِی النَّارِ کُلُّ الْکَذِبِ مَکْتُوبٌ کَذِباً لَا مَحَالَةَ إِلَّا أَنْ یَکْذِبَ الرَّجُلُ فِی الْحَرْبِ فَإِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ أَوْ یَکُونَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ شَحْنَاءُ فَیُصْلِحَ بَیْنَهُمَا أَوْ یُحَدِّثَ امْرَأَتَهُ یُرْضِیهَا.

وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. إِذَا حَدَّثْتُکُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَکْذِبَ عَلَیْهِ وَ إِذَا حَدَّثْتُکُمْ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فَالْحَرْبُ خُدْعَةٌ.

فهذه الثلاث ورد فیها صریح الاستثناء و فی معناها ما عداها إذا ارتبط به مقصود صحیح له أو لغیره أما ماله فمثل أن یأخذه ظالم و یسأله عن ماله فله أن ینکر أو یأخذه السلطان فیسأله عن فاحشة بینه و بین الله ارتکبه فله أن ینکرها و یقول ما زنیت و لا شربت

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ ارْتَکَبَ شَیْئاً مِنْ هَذِهِ الْقَاذُورَاتِ فَلْیَسْتَتِرْ بِسِتْرِ اللَّهِ.

و ذلک لأن إظهار الفاحشة فاحشة أخری.

فللرجل أن یحفظ دمه و ماله الذی یؤخذ ظلما و عرضه بلسانه و إن کان کاذبا و أما عرض غیره فبأن یسأل عن سر أخیه فله أن ینکره و أن یصلح بین اثنین و أن یصلح بین الضرات من نسائه بأن یظهر لکل واحدة أنها أحب إلیه أو کانت امرأته

ص: 254

اما اگر انسان همه هم و غم خود را برای برای کسب مقام صرف کند، مبدأ شر و بدی خواهد بود، مانند جمع آوری مال و ثروت زیاد و طالب مال و جاه قادر به ترک گناهان قلب و زبان و غیره نخواهد بود.

و اما افزودن بر جاه و مقام نباید از روی حرص برای کسب آن باشد و به زوال آن بوده توجه نکند، در این صورت اگر از بین رفت ضرر و زیانی نخواهد داشت. هیچ مقام و منزلتی به پایه مقام و منزلت رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی رسد، و پس از آن مقام علمای دین قرار دارد. اما صرف تمام هم و غم خود برای کسب مقام، موجب نقصان دین شده ولی حرام نمی­باشد

اما برخی از ریاکاری که در غیر از عبادات باشد، ممکن است مباح وگاهی طاعت به شمار آید وگاه ناپسند ونکوهیده است. بسته به قصد و نیت شخص متفاوت است.

اما ریاکار در عبادت هایی مانند صدقه و نماز و جنگ و حج دو حالت دارد: یکی آنکه قصد وی فقط ریا و خودنمایی محض بوده و در پی ثواب نیست، در چنین حالتی عبادتش باطل است، چرا که اعمال فقط به نیت بوده و وی قصد عبادت نداشته است؛ و تنها به نابودی عبادت ختم نشده تا آنجا که می گویند: نه تنها عمل او به کلی از بین رفته است، بلکه طبق روایت ها و احادیث مرتکب گناه نیز شده است.

در این­گونه (ریای محض) دومعنی نهفته است که یکی، به عبادت مربوط می شود، و آن پوشاندن و مکر و فریب است، زیرا به دیگران چنین القا می کند که وی با اخلاص و مطیع اوامر الهی بوده و از اهل دین است در حالی که اینگونه نیست.

فریب، پوشاندن وتلبیس در امور دنیا هم حرام است، حتی اگر دین وبدهکاری عده­ای را پرداخت نمایند و به مردم القا کند که فردی سخاوتمند است ، چنین کاری نیز گناه است به خاطر اینکه حق را پوشانده و قلب مردم را با فریب و حیله به دست آورده است.

دومین امر به خدا تعلق دارد،بدین معنا زمانی که ریاکار با انجام عبادت خداوند مردم وخلق­الله را قصد کرده باشد در واقع این استهزاء پرودگار است و این از بزرگترین موجبات هلاکت به شمار می رود. از همین روی، رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن به شرک اصغر تعبیر فرموده است.

در نکوهش ریا همین بس که برای غیر خدا رکوع و سجده می کند، هنگامی که شخص به قصد قرب الهی عمل نکند، قصد الهی را از دست می دهد. سوگند به جان خودم، اگر غیر خدا را در سجده­اش قصد کند ، کافر گشته و این کفری آشکار است مگر اینکه ریا کردن، کفر خفی وپوشیده است.

بدانید برخی از نمونه­های ریا از بعض دیگر شدید تر وبدتر هستند و به نسبت شدت و ضعف ارکان و درجه­های آن، متفاوت است.و ریا از سه رکن تشکیل شده که عبارت است از: المرائا به(ویژگی­هایی که مقصود ریاکار است)، المرائاله (مردم)نفس قصد ریا.

رکن اول: خود قصد ریا:، اینکه فقط قصد ریا وخودنمایی محض داشته باشد،

ص: 269

لا تطیعه إلا بوعد ما لا یقدر علیه فیعدها الحال تطییبا لقلبها أو یعتذر إلی إنسان بالکذب و کان لا یطیب قلبه إلا بإنکار ذنب و زیادة تودد فلا بأس به.

و لکن الحد فیه أن الکذب محذور و لکن لو صدق فی هذه المواضع تولد منه محذور فینبغی أن یقابل أحدهما بالآخر و یزن بالمیزان القسط فإذا علم أن المحذور الذی یحصل بالصدق أشد وقعا فی الشرع من الکذب فله الکذب و إن کان ذلک المقصود أهون من مقصود الصدق فیجب الصدق و قد یتقابل الأمران بحیث یتردد فیهما و عند ذلک المیل إلی الصدق أولی لأن الکذب مباح بضرورة أو حاجة مهمة فإذا شک فی کون الحاجة مهمة فالأصل التحریم فیرجع إلیه.

و لأجل غموض إدراک مراتب المقاصد ینبغی أن یحترز الإنسان من الکذب ما أمکنه و کذلک مهما کانت الحاجة له فیستحب أن یترک أغراضه و یهجر الکذب فأما إذا تعلق بغرض غیره فلا یجوز المسامحة بحق الغیر و الإضرار به و أکثر کذب الناس إنما هو لحظوظ أنفسهم ثم هو لزیادات المال و الجاه و لأمور لیس فواتها محذورا حتی إن المرأة لتحکی من زوجها ما تتفاخر به و تکذب لأجل مراغمة الضرات و ذلک حرام.

قَالَتْ أَسْمَاءُ: سَمِعْتُ امْرَأَةً تَسْأَلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ إِنَّ لِی ضَرَّةً وَ أَنَا أَتَکَثَّرُ مِنْ زَوْجِی بِمَا لَا یَفْعَلُ أَضَارُّهَا بِذَلِکَ فَهَلْ لِی فِیهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ الْمُتَشَبِّعُ بِمَا لَمْ یُعْطَ کَلَابِسِ ثَوْبَیْ زُورٍ. وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَطَعَّمَ بِمَا لَمْ یُطْعَمْ وَ قَالَ لِی وَ لَیْسَ لَهُ وَ أُعْطِیتُ وَ لَمْ یُعْطَ کَانَ کَلَابِسِ ثَوْبَیْ زُورٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

و یدخل فی هذا فتوی العالم بما لا یتحققه و روایة الحدیث الذی لیس یثبت فیه إذ غرضه أن یظهر فضل نفسه فهو لذلک یستنکف من أن یقول لا أدری و هذا حرام و مما یلتحق بالنساء الصبیان فإن الصبی إذا کان لا رغبة له فی المکتب إلا بوعد و وعید و تخویف کان ذلک مباحا.

نعم روّینا فی الأخبار أن ذلک یکتب کذبه و لکن الکذب المباح أیضا

ص: 255

و خداوند وثواب را قصد نکرده باشد، یا اینکه علاوه بر قصد ریا، ثواب را هم اراده کرده باشد که در این صورت، قصد کردن ثواب یا بیشتر وقوی­تر از قصدریا است یا کمتر وضعیف­تر از قصد ریا یا قصد ثواب مساوی با قصد ریای برای بندگان است که بر این اساس چهار درجه دارد :

اول: اولین و شدیدترین درجه ریاست، که انسان از انجام عبادت اصلاً قصد ثواب نداشته باشد مثل کسی که بین مردم نماز واجب یا مستحب می خواند ولی اگر تنها باشد آن را ترک می کند. این بالاترین درجه ریاکاری است

درجه دوم. آن است که بیشتر قصدش ریا و خودنمائی باشد ولی قصد بهره­مندی از ثواب و پاداش الهی را نیز دارد به گونه­ای که اگرتنها باشد آن قصد ثواب او را وادار نمی­کند تا عمل را انجام دهد ؛ و اگر پاداشی در میان نباشد، برای ریا و خودنمایی آن عمل را انجام می دهد.این مورد، مشابهه مورد قبلی است.

درجه سوم این است که انتظار ثواب به همان اندازه در او ایجاد انگیزه می کند که قصد خودنمائی دخالت دارد. به عبارت دیگر، قصد ریا و نیت ثواب به طور مساوی وجود داشته باشد به طوری که اگر یکی از آنها نباشد شخص به عبادت برانگیخته نمی شود. در چنین حالتی قصد ریا همان قدر ویرانگر است که قصد پاداش سازنده می باشد. امید است یکدیگر را خنثی کنند، نه به نفع او باشد و نه به ضرر او، و یا شخص به همان میزان که کیفر می شود، پاداش نیز می برد، از ظاهر احادیث چنین بر می آید که چنین شخصی تسلیم اراده خداوند نیست.

درجه چهارم: آخرین و ضعیف ترین درجات قصد ریا آن است که نیت خودنمائی نشاط بیشتری در او ایجاد می کند و قصد ثوابش را تقویت می کند به طوری که اگر نبود باز هم عبادتش را انجام می داد.حتی اگر قصد ریا به تنهایی باشد آن کار را انجام نمی­دهد و به نظر می رسد – و البته خدا بهتر می داند- چنین ریایی اصل ثواب را از بین نمی برد، اما از میزان آن کاسته و به قدر ریا و ثوابی که انجام داده است، مجازات شده و یا پاداش می بیند.

اما معنای حدیث قدسی شریف: «من بی نیازترین بی نیازها از شریکم» بر جایی حمل و تفسیر کرده­اند که، قصد ریا وثواب مساوی باشد یا قصد ریا بیشتر وارجح بوده باشد.

دومین رکن:(المرائا­به)، و آن عبارت است از طاعت­ها و دستورات الهی است، و ریا در آن تقسیم می­شود به ریای در اصول واساس عبادت­ها و ریا در اوصاف وویژگی­های عبادات

قسم اول: ریا کردن در اصول واساس عبادات شدیدترین نوع ریا است وخو دارای سه درجه است

درجه اول: ریا در اصل ایمان که شدیدترین نوع ریا است و چنین ریاکاری مخلد وبرای ابد درجهنم خواهد ماند و او کسی است که شهادتین را بر زبان می­آورد ولی باطنش پر از تکذیب و دروغ است، اما تظاهر به اسلام می کند. ایشان منافقانی هستند که خداوند در موارد بسیاری از جایگاه­ها آنان را نکوهش کرده است، و خداوند می فرماید:

ص: 270

یکتب و یحاسب علیه و یطالب لتصحیح قصده فیه ثم یعفی عنه لأنه إنما أبیح بقصد الإصلاح و یتطرق إلیه غرور کثیرة فإنه قد یکون الباعث له حظه و غرضه الذی هو مستغن عنه و إنما یتعلل ظاهرا بالإصلاح فلهذا یکتب.

و کل من أتی بکذبة فقد وقع فی خطر الاجتهاد لیعلم أن المقصود الذی کذب له هل هو أهم فی الشرع من الصدق أو لا و ذلک غامض جدا فالحزم فی ترکه إلا أن یصیر واجبا بحیث لا یجوز ترکه کما یؤدی إلی سفک دم أو ارتکاب معصیة کیف کان.

و قد ظن ظانون أنه یجوز وضع الأخبار فی فضائل الأعمال و فی التشدید فی المعاصی و زعموا أن القصد منه صحیح و هو خطأ محض إذ

قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.

و هذا لا یترک إلا لضرورة و لا ضرورة هاهنا إذ فی الصدق مندوحة عن الکذب ففیما ورد من الآیات و الأخبار کفایة عن غیرها.

و قول القائل إن ذلک قد تکرر علی الأسماع و سقط وقعها و ما هو جدید علی الأسماع فوقعه أعظم فهذا هوس إذ لیس هذا من الأغراض التی تقاوم محذور الکذب علی رسول الله صلی الله علیه و آله و علی الله تعالی و یؤدی فتح بابه إلی أمور تشوش الشریعة فلا یقاوم خیر هذا بشره أصلا فالکذب علی رسول الله صلی الله علیه و آله من الکبائر التی لا یقاومها شی ء.

ثم قال (1)

قد نقل عن السلف أن فی المعاریض لمندوحة عن الکذب و عن ابن عباس و غیره أما فی المعاریض ما یغنی الرجل عن الکذب و إنما أرادوا من ذلک إذا اضطر الإنسان إلی الکذب فأما إذا لم یکن حاجة و ضرورة فلا یجوز التعریض و لا التصریح جمیعا و لکن التعریض أهون.

و مثال المعاریض ما روی أن مطرفا دخل علی زیاد فاستبطأه فتعلل بمرض فقال ما رفعت جنبی منذ فارقت الأمیر إلا ما رفعنی الله و قال إبراهیم إذا بلغ الرجل عنک

ص: 256


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 329.

{با مردم ریا می کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی نمایند}(1)

در صدر اسلام بنا به دلائلی در ظاهر اسلام را می پذیرفتند، گرچه در عصر حاضر به ندرت چنین اتفاقی می افتد، اما نفاق کسانی که از دین جدا شده و بهشت و دوزخ و معاد را انکار می کنند، رو به افزایش است. از این رو که به عقیده­های کافران گرایش داشته و یا به دلیل گرایش به اباحه گری معتقدند بساط شرع و احکام باید برچیده شود، و به کفر و بدعت عقیده دارند، و این برخلاف منافقان ریاکاری است که در آتش دوزخ جاودان هستند. چه بسا چنین شخصی از کفار بدتر باشد. زیرا کفر باطنی و نفاق ظاهری را در خود جمع کرده اند.

درجه دوم: ریا در اصل عبادات با قبول واقعی اصول دین است. واین نوع ریا نیز نزد خدا گناه بزرگی است، اما از مرتبه اول بسیار ضعیف تر می باشد. مانند کسی که مالی در دست دیگری دارد و او را امر می کند تا زکات آن را بپردازد، در حالی که خداوندآگاه است، اگر در اختیار خودش بود، زکات آن را نمی داد. و یا وقت نماز برسد و او در میان جمع نماز بخواند اما در خلوت ترک کند، و دیگر عبادت ها نیز به همین صورت.

چنین شخصی ریاکار بوده و به یگانگی خداوند معتقد است و اگر مجبور شود غیر خدا را پرستش کند و یا برای غیر خدا سجده نماید، چنین کاری انجام نمی دهد، اما در به جای آوردن عبادت ها سستی می­ورزد و در برابر مردم نشاط می یابد، و او جایگاهش در نزد مردم را مهمتر از مقام و منزلتش در پیشگاه می­داند و ترسش از سرزنش شدن توسط مردم، بیشتر از سرزنش شدن ومجازات الهی است ، تعریف و تمجید مردم برایش باارزش تر از پاداش خداوند است، و این نهایت جهل و نادانی بوده، و نفرت و بیزاری نسبت به چنین ریاکاری شایسته تر است، هر چند از جنبه اعتقادی به اصل ایمان پایبند باشد.

درجه سوم: ریا نه در ایمان و فرائض، بلکه در نوافل و مستحباتی که اگر آنها را ترک کند مرتکب گناهی نشده ولی اگر در خلوت باشد در انجام آنها تنبلی و سستی می ورزد، چرا که میلی به پاداش ندارد، و لذت سستی و تبنلی را بر آنچه امید است از پاداش بهره­مند گردد، ترجیح می­دهد ،ولی ریاکاری وخودنمایی او را به انجام آن ­کارها انگیزه می­دهد مانند: شرکت در نماز جماعت و عیادت از مریض، تشییع جنازه، شب زنده داری و روزه سال و انجام کار غیر واجب و غیره.

ریاکار همه این کارها را بخاطر ترس از سرزنش ویا طلب حمد و ستایش انجام دهد، و خدای متعال آگاه است که وی در خلوت خود چیزی بر فرایض نمی افزاید، این نیز

ص: 271


1- . نساء / 142

شی ء فکرهت أن تکذب فقل إن الله لیعلم ما قلت من ذلک من شی ء فیکون قوله ما حرف النفی عند المستمع و عنده للإبهام.

و کان النخعی لا یقول لابنته أشتری لک سکرا بل یقول أ رأیت لو اشتریت سکرا فإنه ربما لا یتفق و کان إبراهیم إذا طلبه فی الدار من یکرهه قال للجاریة قولی له اطلبه فی المسجد و کان لا یقول لیس هاهنا لئلا یکون کاذبا و کان الشعبی إذا طلب فی البیت و هو یکرهه فیخط دائرة و یقول للجاریة ضع [ضعی] الإصبع فیها و قولی لیس هاهنا.

و هذا کله فی موضع الحاجة فأما مع عدم الحاجة فلا لأن هذا تفهیم للکذب و إن لم یکن اللفظ کذبا و هو مکروه علی الجملة کما روی عن عبد الله بن عتبة قال دخلت مع أبی علی عمر بن عبد العزیز فخرجت و علی ثوب فجعل الناس یقولون هذا کساء

أمیر المؤمنین فکنت أقول جزی الله أمیر المؤمنین خیرا فقال لی یا بنی اتق الکذب إیاک و الکذب و ما أشبهه فنهاه عن ذلک لأن فیه تقریرا لهم علی ظن کاذب لأجل غرض المفاخرة و هو غرض باطل فلا فائدة فیه.

نعم المعاریض مباح لغرض خفیف کتطییب قلب الغیر بالمزاح کَقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَدْخُلُ الْجَنَّةَ عَجُوزٌ وَ فِی عَیْنِ زَوْجِکِ بَیَاضٌ وَ نَحْمِلُکِ عَلَی وَلَدِ الْبَعِیرِ.

و أما الکذب الصریح فکما یعتاده الناس من مداعبة الحمقی بتغریرهم بأن امرأة قد رغبت فی تزویجک فإن کان فیه ضرر یؤدیه إلی إیذاء قلب فهو حرام و إن لم یکن إلا مطایبة فلا یوصف صاحبها بالفسق و لکن ینقص ذلک من درجة إیمانه

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَسْتَکْمِلُ الْمَرْءُ الْإِیمَانَ حَتَّی یُحِبَّ لِأَخِیهِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ حَتَّی یَجْتَنِبَ الْکَذِبَ فِی مِزَاحِهِ.

وَ أَمَّا قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الرَّجُلَ یَتَکَلَّمُ بِالْکَلِمَةِ یُضْحِکُ بِهَا النَّاسَ یَهْوِی بِهَا أَبْعَدَ مِنَ الثُّرَیَّا.

أراد به ما فیه غیبة مسلم أو إیذاء قلب دون محض المزاح.

و من الکذب الذی لا یوجب الفسق ما جرت به العادة فی المبالغة کقوله قلت

ص: 257

گناه بزرگی است، اما شدت آن کمتر بوده، مثل این است که به اندازه نصف اولی قرار دارد و مجازاتش نیز به اندازه نصف عقاب آن است

قسم دوم:ریا به اوصاف وویژگی عبادات نه ریای به اصول واساس آن نیز دارای سه مرتبه است:

اول: ریا در کارهایی که ترک آنها سبب نقص در عبادت می شود مثل کسی که قصد می­کند، رکوع و سجودش را کم­تر و قرائت نمازش را سریع انجام دهد پس هنگامی که مردم او را می­بینند رکوع و.. نیکو به جا می­آورد و از توجه کردن به اطراف خودداری می­کند و نشستن بین دوسجده را کامل به جای می­آورد

ابن مسعود می گوید: هر کس چنین کند، به پروردگارش اهانت کرده است

. این نوع ریا نیز ممنوع بوده اما از ریا در امور غیر واجب کمتر است. اگر ریاکار این گونه توجیه کند: این کار را برای محفوظ بودن از غیبت آنان انجام داده ام، زیرا اگر آن ها رکوع و سجود سریع مرا ببینند، زبان به نکوهش و غیبت می گشایند، در پاسخ وی می گویند: این فریب و حیله شیطان است که حق را بر تو پوشیده است، و واقعیت این گونه نیست، ضرری که از نقصان نماز تو که در خدمت به مولای خود می بینی، بیشتر از ضرری است که از غیبت دیگران نصیبت می شود. اگر انگیزه تو، دین باشد بیشتر برای خود دل می سوزانی.

آری، ریاکار دو حالت دارد: یا این کار می خواهد نزد مردم مقام و منزلت پیدا کند و تحسین آن ها را برانگیزد، که این قطعا حرام است، دوم اینکه بگوید: در به جای آوردن رکوع و سجود کامل، اخلاص ندارم، و اگر آن را سریع برجای آورم، نمازم ناقص است و از سرزنش و غیبت مردم آزرده می شوم، با نیکو کردن ظاهر نمازگزاردن، زبان آن ها را کوتاه می سازم و برای این کار امید به پاداشی ندارم، این عمل بهتر از آن است که نماز را در برابر آن ها نماز را کامل به جای نیاورده و در نتیجه سرزنش شوم.

این پست ترین توجیه است، درست است که نیکو به جای آوردن نماز و اخلاص بر او واجب می باشد، اما اگر نیت او صحیح نباشد، می بایست در خلوت بر این امر مداومت نماید، و نباید با ریاکاری در اطاعت از پروردگار، خود را از سرزنش آنان حفظ کند، زیرا این عمل استهزا به شمار می رود.

دوم: ریا در کارهایی که با ترک آنها عبادت ناقص نمی شود، ولی در حکم ادامه و تکمیل عبادت هستند، مثل طولانی تر کردن رکوع و سجود از حد معمول، طولانی تر کردن قیام، مرتب ایستادن، و دقت در بالا بردن دست ها، و طول دادن قرائت و تأنی در قرائت و اذکار نماز، و همه

ص: 272

لک کذا مائة مرة و طلبتک مائة مرة فإنه لا یراد بها تفهیم المرات بعددها بل تفهیم المبالغة فإن لم یکن طلب إلا مرة واحدة کان کاذبا و إن طلب مرات لا یعتاد مثلها فی الکثرة فلا یأثم و إن لم یبلغ مائة و بینهما درجات یتعرض مطلق اللسان بالمبالغة فیها لخطر الکذب.

و ربما یعتاد الکذب فیه و یستأهل به أن یقال کل الطعام لأحد فیقول لا أشتهیه و ذلک منهی عنه و هو حرام إن لم یکن فیه غرض صحیح

قال مجاهد قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ: کُنْتُ صَاحِبَةَ عَائِشَةَ الَّتِی هَیَّأْتُهَا وَ أَدْخَلْتُهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعِی نِسْوَةٌ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا وَجَدْنَا عِنْدَهُ قُوتاً إِلَّا قَدَحاً مِنْ لَبَنٍ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهُ عَائِشَةَ قَالَتْ فَاسْتَحْیَتِ الْجَارِیَةُ فَقُلْتُ لَا تَرُدِّینَ یَدَ رَسُولِ اللَّهِ خُذِی مِنْهُ قَالَتْ فَأَخَذَتْهُ عَلَی حَیَاءٍ فَشَرِبَتْ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ نَاوِلِی صَوَاحِبَکِ فَقُلْنَ لَا نَشْتَهِیهِ فَقَالَ لَا تَجْمَعْنَ جُوعاً وَ کَذِباً قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ قَالَتْ أَحَدُنَا لِشَیْ ءٍ یَشْتَهِیهِ لَا نَشْتَهِیهِ أَ یُعَدُّ ذَلِکَ کَذِباً قَالَ إِنَّ الْکَذِبَ لَیُکْتَبُ حَتَّی یُکْتَبَ الْکُذَیْبَةُ کُذَیْبَةً.

و قد کان أهل الورع یحترزون عن التسامح بمثل هذا الکذب قال اللیث بن سعد کانت ترمص عینا سعید بن المسیب حتی یبلغ الرمص خارج عینیه فیقال له لو مسحت هذا الرمص فیقول فأین قول الطبیب و هو یقول لی لا تمس عینیک فأقول لا أفعل و هذه من مراقبة أهل الورع و من ترکه انسل لسانه عن اختیاره فیکذب و لا یشعر.

و عن خوات التیمی قال قد جاءت أخت الربیع بن خثیم عائدة إلی بنی لی فانکبت علیه فقالت کیف أنت یا بنی فجلس الربیع فقال أرضعته فقالت لا قال ما علیک لو قلت یا ابن أخی فصدقت.

و من العادة أن یقول یعلم الله فیما لا یعلمه قَالَ عِیسَی: إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللَّهِ أَنْ یَقُولَ الْعَبْدُ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ لِمَا لَا یَعْلَمُ. و ربما یکذب فی حکایة المنام و الإثم فیه عظیم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ الْفِرَی أَنْ یَدَّعِیَ الرَّجُلُ إِلَی غَیْرِ أَبِیهِ أَوْ یُرِیَ عَیْنَیْهِ فِی الْمَنَامِ مَا لَمْ تَرَیَا أَوْ یَقُولَ عَلَیَّ مَا لَمْ أَقُلْ. وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ

ص: 258

اموری که اگر در خلوت باشد، آن ها را انجام نمی دهد.

سوم: ریا به وسیله اضافاتی که از اصل عبادت خارجند، مثل حاضر شدن در جماعت قبل از دیگران، ایستادن در صف اول و قرار گرفتن سمت راست امام و امثال آن. و خداوند براحوال این شخص آگاه است که اگر تنها باشد ، هیچ توجه ندارد به اینکه کجا بایستد و چه موقع نماز به پایان رساند، همه این امور درجه های مختلف ریا نسبت به مرائی­به(خصال وآنچه بدان­ها ریا می­شود) است، که برخی شدیدتر از برخی دیگر است ولی همه آنها ناپسند ونکوهیده هستند

رکن سوم: (المرایا لاجله)، بدون شک، فردریاکار برای انجام کار خود هدفی را دنبال می کند، بی شک با ریاکردن می خواهد به مال و مقام یا هدفی برسد، اهدافی که انسان برای رسیدن به آنها ریاء می کند در سه مرتبه قرار دارند:

اولین و شدیدترین مرتبه آن است که فرد ریا می­کند تا زمینه و فرصتی برای معصیت پروردگار بدست آورد، مثل کسی که می­خواهد با ریای در عبادت­هایش بع عنوان فردی امین ودرستکار شناخته شود تا جایگاهی چون قضاوت و سرپرستی اوقاف، وصایا و اموال ایتام به او داده شود، تا به ناحق حکم کند و در اموال تصرف نماید، مثال هایی از این دست زیاد است .

دوم اینکه: منظورش از ریا، رسیدن به امری مباح از امور دنیوی باشد مثل دست یافتن به مالی یا ازدواج با زنی زیبا و شریف. این نوع ریا نیز ممنوع است، چرا که با تظاهر به عبادت پروردگار در پی کسب متاع دنیوی می باشد. این نوع ریا، از ریای نوع اول در درجه پایین تری قرار دارد.

سوم اینکه: هدفش رسیدن به بهره­ ویا بدست آوردن مال یا شبیه این موارد نیست،اما از ترس اینکه مبادا مردم به دیده نقص او را بنگرند،یا او را از خواص و زهدان به شمار نیاوردند، عبادتش را آشکار می­سازد، مانند اینکه هرگاه زودتر و بیشتر از دیگران خندیدن یا شوخی از او صادر شد، می­ترسد که او را به دیده حقارت و کوچک بشمارند بنگرند، به دنبال شوخی استغفار می کند و اظهار حزن کرده و آه می کشد و می گوید: چقدر انسان از خود غافل است! و خداوند گواه است که چنین عملی در خلوت برای او سنگین نیست.

این موارد درجات ریا و مرتبه های ریاکاراران می­باشد و که همگی مورد خشم و غضب الهی است و از سخت ترین موجبات هلاکت انسان به شمار می رود.

و اما پیرامون این مسئله که ریای خفی وپوشیده و ریای جلی و آشکار، که کدام عمل انسان را باطل می کند و کدامیک عمل را باطل نمی سازد: ما می گوییم: هنگامی که بنده عزم عبادت خالص می کند، سپس دچار ریا می شود، یا بعد از تمام شدن کار و انجام عمل قصد ریا می­کند یا قبل از انجام و تمام شدن عبادت، اگر پس از انجام، با آشکار شدن عمل سرور و شادی به وی دست دهد، بدون نیت خودنمایی برای دیگران عمل باطل نمی شود، چون عمل با ویژگی اخلاص همراه بوده وخالی وسالم از ریا به اتمام رسیده است وریا بر عمل قرار نمی­گیرد وامید است

ص: 273

کَذَبَ فِی حُلُمِهِ کُلِّفَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ یَعْقِدَ بَیْنَ شَعِیرَتَیْنِ.

«21»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَقَلُّ النَّاسِ مُرُوَّةً مَنْ کَانَ کَاذِباً(1).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب جوامع المکارم و بعضها فی باب العدالة.

«22»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَثْرَةُ الْمِزَاحِ تَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ وَ کَثْرَةُ الضَّحِکِ تَمْحُو الْإِیمَانَ وَ کَثْرَةُ الْکَذِبِ تَذْهَبُ بِالْبَهَاءِ(2).

«23»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا سُوءَ سَوْأَةَ أَسْوَأُ مِنَ الْکَذِبِ (3).

«24»

لی، [الأمالی للصدوق] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ الْقَنْدِیِّ عَنْ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا یَصْلُحُ مِنَ الْکَذِبِ جِدٌّ وَ لَا هَزْلٌ وَ لَا أَنْ یَعِدَ أَحَدُکُمْ صبیته [صَبِیَّهُ] ثُمَّ لَا یَفِیَ لَهُ إِنَّ الْکَذِبَ یَهْدِی إِلَی الْفُجُورِ وَ الْفُجُورَ یَهْدِی إِلَی النَّارِ وَ مَا یَزَالُ أَحَدُکُمْ یَکْذِبُ حَتَّی یُقَالُ کَذَبَ وَ فَجَرَ وَ مَا یَزَالُ أَحَدُکُمْ یَکْذِبُ حَتَّی لَا یَبْقَی فِی قَلْبِهِ مَوْضِعَ إِبْرَةٍ صِدْقٌ فَیُسَمَّی عِنْدَ اللَّهِ کَذَّاباً(4).

«25»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: شَرُّ الرِّوَایَةِ رِوَایَةُ الْکَذِبِ (5).

«26»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ

ص: 259


1- 1. أمالی الصدوق ص 14.
2- 2. أمالی الصدوق: 163.
3- 3. أمالی الصدوق ص 193.
4- 4. أمالی الصدوق ص 252.
5- 5. أمالی الصدوق ص 292.

که اثرش متوجه عمل نگرددبه ویژه زمانی که فرد خودش هم اقدام به آشکار نمودن وخودنمایی نکرده باشد و در مورد کارش سخنی نگویید، و آرزوی این را نداشته که عبادتی که انجام داده است در موردش سخنی به میان آید یا آن را آشکار ساخته وخودنمایی کند ولی به طور اتفاقی آن عمل برملا شده وخداوند آن را آشکار کرده است و تنها چیزی که او در آن دخالت دارد سرور و خوشحالی است که در به سبب آشکار شدن کارش در قلبش حاصل شده ، (قبولی عمل ودرستی عبادت با وجود شادی در قلب است )این مطلبی است در آینده نیز خواهد آمد

روایت شده است: مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا، عملم را مخفی می سازم و دوست ندارم کسی از آن باخبر شود، اما هنگامی که مردم از آن آگاه می شوند، خوشحال می شوم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دو پاداش داری: پاداش عمل آشکار و پاداش عمل پنهان.

غزالی می گوید: اگر عملی خالصانه و بدون ریا انجام شود، اما پس از آن میل پیدا کند که عملش آشکار شود، پس در مورد آن سخن بگوید وآن را آشکار سازد ،چنین عملی وحشتناک است و در روایت ها و احادیث چنین عملی را باطل می دانند، و ممکن است بر این امر حمل شود، که قلبش ونیتش هنگام عبادت خالی از ریا نبوده است، و سخن گفتن در مورد آن، نشان­گر این نیت است بعید است که ریای پس از عمل، پاداش او را از بین ببرد، بلکه مناسب­تر این است گفته شود: شخص به خاطر عملی که انجام داده پاداش می بیند، و به دلیل ریای پس از اطاعت خداوند نیز کیفر می شود، بر خلاف جایی که قبل از پایان یافتن عملش نیتش را به قصد کردن ریا تغییر می­دهد، در این صورت عملش باطل است.

همین محقق می گوید: اما چنانچه مثلا پیش از تمام شدن نماز دچار ریا شود، گرچه در ابتدا از روی اخلاص نماز می خوانده است اما در بین نماز مرتکب ریا و خودنمایی شده است،چند حالت متصور است یا اینکه مجرد سرور و شاد شدن در نفس عمل تاثیر ندارد، در این صورت عمل باطل نمی­شود و یا اینکه ریا سبب و انگیزه­ای در انجام عمل است، پس به ریا ختم می­گردد و عمل نیز با همین انگیزه وقصد به پایان می­رسد ، در چنین حالتی پاداش عملش از بین می رود.

نمونه جایی که فرد قبل از پایان یافتن عمل نیت ریا می­کند، مثل اینکه عمل غیر واجبی را انجام دهد و دیگران به او نگاه کنند، و یا یکی از ملوک و حاکمان در آنجا حضور دارد و او دوست دارد که حاکم متوجه عمل او شود، یا اینکه در حال نماز یادش می­افتد که چیزی از اموالش را فراموش کرده است و او می­خواهد آن را بردارد و اگر مردم نبودند نمازش را قطع می­کرد ولی به سبب اینکه می­ترسد مردم او را سرزنش کنند، نمازش را به پایان می­رساند،در چنین مواقعی عمل او باطل است، و اگر در فریضه ای مرتکب ریا شده باشد، می بایست دوباره آن را به جای آورد.

رسول خد صلی الله علیه و اله فرمود: عمل مانند ظرف است، اگر آخر آن پاکیزه باشد، اول آن نیز پاکیزه است. منظور این است که به پایان عمل بنگرید.

روایت شده است: اگر کسی لحظه ای در عملش ریا کند، عمل پیشین او نیز از بین می رود، این در مورد نماز است و شامل صدقه و قرائت نمی شود، اگر بخشی از آن جدا باشد، در آنچه که رخ داده است باطل می­باشد نه عمل­های گذشته را،

و روزه و حج نیز مانند نمازهستند.

اگر ریا زمانی در نیتش قرار گیرد به گونه­ای که قصدش این است که عملش را به خاطر ثواب به اتمام برساند و با عملش منافاتی نداشته باشد

ص: 274

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَمْزَحْ فَیَذْهَبَ نُورُکَ وَ لَا تَکْذِبْ فَیَذْهَبَ بَهَاؤُکَ وَ إِیَّاکَ وَ خَصْلَتَیْنِ الضَّجَرَ وَ الْکَسَلَ فَإِنَّکَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی حَقٍّ وَ إِنْ کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّاً قَالَ وَ کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ سَقَطُهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ وَ مَنْ لَاحَی الرِّجَالَ ذَهَبَتْ مُرُوَّتُهُ (1).

«27»

ع،(2) [علل الشرائع] ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَلَا فَاصْدُقُوا فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّادِقِینَ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ مُجَانِبُ الْإِیمَانِ أَلَا وَ إِنَّ الصَّادِقَ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ أَلَا وَ إِنَّ الْکَاذِبَ عَلَی شَفَا مَخْزَاةٍ وَ هَلَکَةٍ(3).

«28»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِیمَنْ یَنْتَحِلُ هَذَا الْأَمْرَ لَمَنْ یَکْذِبُ حَتَّی یَحْتَاجُ الشَّیْطَانُ إِلَی کَذِبِهِ (4).

«29»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الْکَذِبَةَ فَیُحْرَمُ بِهَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِذَا حُرِمَ صَلَاةَ اللَّیْلِ حُرِمَ بِهَا الرِّزْقَ (5).

«30»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِإِبْلِیسَ کُحْلًا وَ لَعُوقاً وَ سَعُوطاً فَکُحْلُهُ النُّعَاسُ وَ لَعُوقُهُ الْکَذِبُ وَ سَعُوطُهُ الْکِبْرُ(6).

ص: 260


1- 1. أمالی الصدوق ص 324 و الملاحاة: المشاجرة.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 235.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 220.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 29.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 51.
6- 6. معانی الأخبار ص 138.

مثلا در حین نماز گروهی وارد شوند، و او از حضور آنان خوشحال شود و بخواهد خودنمایی کند، و در برابر آن ها نماز خود را به خوبی بر جای آورد، و اگر آن ها هم نبودند، نماز را به پایان می برد، چنین ریایی در عمل تاثیر گذاشته و انگیزه حرکت و عمل شده است، اگر ریا بر قصد و نیت عبادت غالب شود، عبادت را می پوشاند، این نیز اگر رکنی از ارکان آن با همین قصد صورت گیرد،دراین صورت نیز سزاورا است که بگوییم عبادت را از بین می برد، زیرا زمانی که یکی از ارکان بنابر این وجه(خالصانه)انجام شودما همان نیتی سابق را که از زمان احرام بستن داشته­ایم تا آخر عمل، ملاک عمل می­دانیم، به شرط اینکه نیتی جدید (قصد ریا)بر آن غالب نشده و آن را نپوشاند.

ممکن است گفته شود: با توجه به حالت عقد و برجا بودن قصد ثواب، عبادت را از بین نمی برد؛ اگرچه با هجوم قصد(ریا) ضعیف می­شود ولی آن نیت قوی­تر و بر آن قصد (ریا)غلبه می­کند. مناسب تر این است که اگر تاثیر این میزان ریا در عمل آشکار نشود، بلکه عمل با انگیزه دینی صورت گرفته ، و تنها با مطلع شدن دیگران، سرور و شادی به آن اضافه شده باشد، عمل او را باطل نمی کند، چرا که اصل نیت را از بین نبرده ، و همان نیت انگیزه انجام عمل شده است، و شخص را به اتمام عمل وا می دارد.

در کافی از امام باقر علیه السلام حدیثی روایت شده است که این موضوع را تایید می کند، روایت هایی که درباره ریا نقل شده، بر این امر دلالت دارد که تنها خلق را در نظر گرفته است، و اما آنچه که درباره شراکت نقل شده، به این نکته توجه دارد که آیا قصد ریا برابر با قصد ثواب است و یا بر آن غلبه دارد؟ اگر قصد ریا ضعیف است، پاداش صدقه و دیگر اعمال را از بین نمی برد، ونماز را هم باطل نمی­سازد.

هیچ بعید نیست که گفته شود: کسی که نماز بر او واجب است، باید نمازش خالص برای خدا باشد، و آنچه که خالص برای خدا باشد، با چیز دیگری آمیخته نمی شود، و با چنین آمیختگی که خداوند خود از آن آگاه است، حق واجب خود را ادا نکرده است، این حکم ریای ناگهانی بعد از وارد شدن به عبادت است خواه قبل از اتمام آن باشد و یا پس از آن.

قسم سوم که وضعیت شخص را هنگام شروع عبادت بررسی می کند، این است که نماز را به قصد ریا آغاز کند، اگر تا پایان نماز بر همین نیت بود، در اینکه مرتکب گناه شده و به نمازش اعتنایی نمی­شود، همه مفسران هم عقیده اند، ولی اگر در بین نماز از کرده خود پشیمان شد و استغفار کرد و پیش از پایان نماز از نیت خود برگشت، در این صورت سه وجه دارد:

گروهی معتقدند: با قصد ریا، نماز ندارد و باید آن را دوباره بخواند،

گروه دوم می گویند: باید اعمالی مانند رکوع و سجده را دوباره بر جای بیاورد و ریا سبب می­شود تنهااعمال باطل گردند نه تحریم ونیت نماز ، زیرا تحریم نماز عقد و بستن نیت در قلب می­باشد ولی ریای که در قلب خطور کرده است سبب نمی­شود تحریم از حالت(عقد بودن ) خود (نیت کردن و اراده تقرب در دل بستن ) خارج گردد

ص: 275

«31»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ أَنْهَاکَ عَنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ عِظَامٍ الْحَسَدِ وَ الْحِرْصِ وَ الْکَذِبِ (1).

«32»

ل، [الخصال] عَنِ الْخَلِیلِ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ عَنْ قُرْعَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُسَیْدٍ عَنْ جَبَلَةَ الْإِفْرِیقِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا زَعِیمٌ بِبَیْتٍ فِی رَبَضِ الْجَنَّةِ وَ بَیْتٍ فِی وَسَطِ الْجَنَّةِ وَ بَیْتٍ فِی أَعْلَی الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً وَ لِمَنْ تَرَکَ الْکَذِبَ وَ إِنْ کَانَ هَازِلًا وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ (2).

«33»

ل، [الخصال] عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَا سُفْیَانُ لَا مُرُوَّةَ لِکَذُوبٍ وَ لَا أَخَ لِمُلُوکٍ وَ لَا رَاحَةَ لِحَسُودٍ وَ لَا سُؤْدُدَ لِسَیِّئِ الْخُلُقِ (3).

«34»

ل، [الخصال] عَنِ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ وَلِیدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ حَاتِمٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُرَّةَ عَنْ مَسْرُوقٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ فَهُوَ مُنَافِقٌ وَ إِنْ کَانَتْ فِیهِ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ کَانَتْ فِیهِ خَصْلَةٌ مِنَ النِّفَاقِ حَتَّی یَدَعَهَا مَنْ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا عَاهَدَ غَدَرَ وَ إِذَا خَاصَمَ فَجَرَ(4).

«35»

ل، [الخصال] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ لِکَذَّابٍ مُرُوَّةٌ(5).

«36»

ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: اعْتِیَادُ الْکَذِبِ یُورِثُ الْفَقْرَ(6).

«37»

ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الصِّدْقُ أَمَانَةٌ وَ الْکَذِبُ خِیَانَةٌ(7).

«38»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحَسَنِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ

ص: 261


1- 1. الخصال ج 1 ص 62.
2- 2. الخصال ج 1 ص 70.
3- 3. الخصال ج 1 ص 80، و لا اخاء لمملوک خ.
4- 4. الخصال ج 1 ص 121.
5- 5. الخصال ج 1 ص 8.
6- 6. الخصال ج 2 ص 94.
7- 7. الخصال ج 2 ص 94.

گروهی دیگر بر این اعتقادند که: نیازی نیست نمازش را دوباره بخواند، بلکه قلبا استغفار کرده و عبادت خود را با اخلاص به پایان ببرد. آن ها معتقدند باید به پایان عبادت نگاه کند، همانطور که اگر نمازش را با اخلاص آغاز کرده باشد و اگر با ریا به پایان ببرد، عمل خود را تباه کرده است.

چنین حالتی را به لباس سفیدی تشبیه می کنند که به نجاست آلوده شده است و چون نجاست را از آن بزدایند، پاک و پاکیزه می گردد؛ بر این اساس می گویند: نماز و رکوع و سجود تنها برای خداست، و اگر برای غیر خدا سجده کند، کافر شده است؛ اما اگر دچار ریا شود و سپس آن را با آب پشیمانی و توبه بشوید، و تحسین و توبیخ مردم برایش اهمیت نداشته باشد، نمازش صحیح است.

عقیده دو گروه آخر از اصول احکام فقه بسیار به دور است، به ویژه آنجا که می گوید «رکوع و سجده را بدون انجام اعمال قبلی دوباره بر جای آورد»، زیرا اگر رکوع و سجده در نماز صحیح نباشند، اعمال زائدی محسوب شده و نماز را باطل می کنند، و نیز این عقیده که «اگر نماز خود را با اخلاص به پایان ببرد، نمازش صحیح است»، این عقیده نیز ضعیف است، چرا که ریا به صحت نیت آسیب می­رساند و بهترین زمان برای رعایت احکام نیت، شروع عمل است.

آنچه با اصول فقه سازگار است، این است که اگر انگیزه او در شروع عبادت تنها ریا باشد و قصد پاداش و برجای آوردن فرمان الهی نداشته باشد، عمل را شروع نکرده است، آنچه پس از آن به جای می آورد، صحیح نمی باشد؛ چنین شخصی در خلوت خود نماز نمی خواند اما در برابر چشم مردم به عبادت می ایستد، به حدی که اگر لباسش نجس هم باشد، به خاطر مردم نمازش را بر جای می آورد، این نماز بدون هیچ نیتی خوانده شده است، چرا که نیت به معنای اجابت صاحب دین است، و در اینجا نه انگیزه عبادتی وجود دارد و نه اجابتی صورت گرفته است.

اما اگر به گونه ای باشد که بدون حضور مردم هم نمازش را بر جای می آورد، اما دوست دارد مردم از او تعریف و تمجید کنند، در این حالت نیز دو انگیزه با هم جمع شده است، این ممکن است در صدقه و یا قرائت و یا در چیزی صورت بگیرد که تحریم و تحلیلی در آن وجود ندارد، ویا در نماز و حج باشد، اگر در صدقه باشد، چون انگیزه ریا را اجابت کرده است ، گناه­کار شمرده می­شود وهم چنین انگیزه پاداش را اجابت کرده است، «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره»(1){پس هر که هموزن ذرّه ای نیکی کند [نتیجه] آن را خواهد دید و هر که هموزن ذرّه ای بدی کند [نتیجه] آن را خواهد دید.} و به اندازه نیت صحیحش پاداش می بیند، و به اندازه نیت فاسدش کیفر می شود، و هیچیک دیگری را از بین نمی برد.

و اگر قائل شویم که با خلل وارد شدن به نیت ، نماز باطل می­شود، صورت­های گوناگونی متصور است، یا اینکه

ص: 276


1- . زلزله / 7

عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ أَشَرُّ مِنَ الشَّرَابِ الْکَذِبُ (1).

«39»

سن، [المحاسن] فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکْذِبُ حَتَّی یُکْتَبُ مِنَ الْکَذَّابِینَ وَ إِذَا کَذَبَ قَالَ اللَّهُ کَذَبَ وَ فَجَرَ(2).

«40»

سن، [المحاسن] عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکُونُ الْمُؤْمِنُ جَبَاناً قَالَ نَعَمْ قِیلَ وَ یَکُونُ بَخِیلًا قَالَ نَعَمْ قِیلَ وَ یَکُونُ کَذَّاباً قَالَ لَا(3).

«41»

سن، [المحاسن] فِی رِوَایَةِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. لَا یَجِدُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَدَعَ الْکَذِبَ جِدَّهُ وَ هَزْلَهُ (4).

«42»

سن، [المحاسن] فِی رِوَایَةِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ یُکَذِّبُ الْکَاذِبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ مَعَهُ ثُمَّ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ کَاذِبٌ (5).

«43»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا أَتَی سَیِّدَنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی خُلُقاً یَجْمَعُ لِی خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقَالَ لَا تَکْذِبْ فَقَالَ الرَّجُلُ فَکُنْتُ عَلَی حَالَةٍ یَکْرَهُهَا اللَّهُ فَتَرَکْتُهَا خَوْفاً مِنْ أَنْ یَسْأَلَنِی سَائِلٌ عَمِلْتَ کَذَا وَ کَذَا فَأَفْتَضِحَ أَوْ أَکْذِبَ فَأَکُونَ قَدْ خَالَفْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا حَمَلَنِی عَلَیْهِ.

«44»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ ذَکَرَ رَجُلًا کَذَّاباً ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ (6).

«45»

ختص، [الإختصاص] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا یَکْذِبُ الْکَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِهِ وَ أَصْلُ السُّخْرِیَّةِ الطُّمَأْنِینَةُ إِلَی أَهْلِ الْکَذِبِ (7).

ص: 262


1- 1. ثواب الأعمال ص 218.
2- 2. المحاسن ص 118.
3- 3. المحاسن ص 118.
4- 4. المحاسن ص 118.
5- 5. المحاسن ص 118.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 271، و الآیة فی سورة النحل: 105.
7- 7. الاختصاص: 232.

نماز واجب است یا مستحب اگر در نماز مستحبی باشد، حکمش همان حکم صدقه است؛ پس اگر دو نیت همزمان با هم باشد، از یک طرف نافرمانی کرده است و از سوی دیگر اطاعت.

اگر در نماز واجب باشد وهر دو نیت با هم جمع شود و هیچ یک از آن ها مستقل نباشد ونیت با هر دو انگیزه با هم صورت گرفته باشد، در این صورت حق واجب را ادا نکرده ونماز از گردن او ساقط نمی­شود چون وجوب خود نماز(حکم ودستور شرع)، به تنهایی سبب و انگیزه انجام نماز نبوده و حکم خدا به طور مستقل در ادای نماز موثر نبوده است، و اگر بگوییم هر کدام (نیت خالص وشرع وریا)، به طور مستقل در انجام نماز دخالت داشته، به گونه­ای که انگیزه ریا منجر به نماز خواندن نشده است و از طرفی انگیزه دینی در ایجاد واقامه نبوده و فرد به فرمانبری از انگیزه ریاکاری اقامه نماز کرده است، این فرضیه محل اشکال و بحث است وبه طور جدی چنین چیزی محتمل است.

ممکن است گفته شود: آنچه که بر او واجب است، نمازی است که خالص برای خدا باشد، و او واجب را به طور خالص نیاورده است؛ و ممکن است گفته شود: آنچه که واجب است، اطاعت امر واجب به وسیله یک واجب مستقلی است که وجود دارد، وهمراه شدن امر دیگری با آن، واجب بودن آن را از بین نمی برد، همانطور که اگر شخص در خانه غصبی نماز بخواند، گرچه با نماز گزاردن در خانه غصبی نافرمانی کرده و ، اما اصل نماز را به جای آورده است، و حق واجب را از گردن خود برداشته، این تعارض احتمالات به خاطر تعارض در انگیزه نماز است، اما اگر ریا در اقامه عملی باشد و نه در اصل نماز، مانند نماز اول وقت برای حضور در جماعت، و هرچند نه در آخر بلکه در میانه وقت آن را به جای آورد، و اگر واجب نبود برای ریا آن را اقامه نمی کرد، در این صورت نمازش صحیح و حق واجب از گردنش برداشته شده، زیرا انگیزه اصل نماز است، چرا که غیر خدا را قصد نکرده، بلکه از نظر تعیین وقت مورد توجه است، و این از اخلال در نیت به دور می باشد.

این در ریایی است که شخص را به عمل وا می دارد، اما اگر خوشحالی از آگاهی مردم، در عمل شخص تاثیر نگذارد، بعید است که نماز را باطل کند، این موضوع بهتر است از نظر فقهی بررسی شود، اما فقها در این خصوص نظری اعلام نکرده اند و کسانی که به آن پرداخته اند، به قوانین فقه توجه نداشته اند، فتوای علما در مورد درستی و نادرستی نماز بیان شد، اما حرص و تمایل آن ها برای پاک نمودن دل ها و اخلاص، باعث شده است عبادت ها با بی ارزش ترین افکار از بین برود.

آنچه در اینجا بیان شد، به منظور نزدیک تر است، و علم نزد خداست.

ص: 277

«46»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْکَذِبُ.

«47»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَرْبَی الرِّبَا الْکَذِبُ وَ قَالَ رَجُلٌ لَهُ صلی الله علیه و آله الْمُؤْمِنُ یَزْنِی قَالَ قَدْ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ الْمُؤْمِنُ یَسْرِقُ قَالَ صلی الله علیه و آله قَدْ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْمُؤْمِنُ یَکْذِبُ قَالَ لَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ (1).

«48»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ علیه السلام: إِیَّاکُمْ وَ الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ یَهْدِی إِلَی الْفُجُورِ وَ الْفُجُورَ یَهْدِی إِلَی النَّارِ.

عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ نُعْمَانَ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ إِذَا کَذَبَ مِنْ غَیْرِ عُذْرٍ لَعَنَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ خَرَجَ مِنْ قَلْبِهِ نَتْنٌ حَتَّی یَبْلُغَ الْعَرْشَ وَ یَلْعَنُهُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ لِتِلْکَ الْکَذِبَةِ سَبْعِینَ زَنْیَةً أَهْوَنُهَا کَمَنْ یَزْنِی مَعَ أُمِّهِ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْکَذِبُ مَذْمُومٌ إِلَّا فِی أَمْرَیْنِ دَفْعِ شَرِّ الظَّلَمَةِ وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَیْنِ.

قَالَ مُوسَی علیه السلام: یَا رَبِّ أَیُّ عِبَادِکَ خَیْرٌ عَمَلًا قَالَ مَنْ لَمْ یَکْذِبْ لِسَانُهُ وَ لَا یَفْجُرُ قَلْبُهُ وَ لَا یَزْنِی فَرْجُهُ.

وَ قَالَ الْإِمَامُ الزَّکِیُّ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام: جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ کُلُّهَا فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهَا الْکَذِبَ (2).

ص: 263


1- 1. النحل: 105.
2- 2. جامع الأخبار ص 173.

شهید اول در کتاب «قواعد» می گوید: قصد قربت در نیت نماز واجب است ، و کتاب و سنت بر آن دلالت دارد، خدای متعال می فرماید: {و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستندو در حالی که به توحید گراییده اند، دین [خود] را برای او خالص گردانند}(1) و اخلاص عمل خالص برای خداست، و اینجاهشت هدف وجود دارد: اول آن ریا بوده و تردیدی نیست که ریا اخلاص را از بین می برد، و ریاکردن به قصد ستایش کردن ببینده ویا بهره­مندی

وسود جستن به واسطه خودنمایی یا دفع نمودن ضرر تحقق پیدا می­کند باشد.

پس اگر اینطور است، نظر شما درباره عبادت همراه با تقیه چیست؟ پاسخ دادم: اصل عبادت بر وجه اخلاص انجام شده است، و آنچه که از روی تقیه انجام می دهد، دو اعتبار برای آن وجود دارد: با توجه به اصل عبادت که قصد قربت است واز به لحاظ آن حکمی که در اینجا پیش آمده یعنی وجوب جلوگیری کردن از ضرر، که رعایت آن برای دفع ضرر لازم است پس در اعتبار و درستی عمل اشکالی وارد نمی­کند،

اما اگر نماز را به خاطر تقیه برجای آورد، آن را از روی ریا انجام داده است، دوم اینکه: قصد وی ثواب و یا رهایی از کیفر و یا هر دو را با هم قصد کند، سوم اینکه: عمل او برای سپاس گزاری از نعمت الهی و جلب نعمت بیشتر صورت گرفته است، چهارم اینکه: عمل او از روی حیاء از خداوند است، پنجم اینکه: عملش از روی حب و دوستی خداست، ششم اینکه: عمل او برای تعظیم و بزرگداشت و فرمانبرداری و اجابت امر الهی است، هفتم: عمل او موافق با خواست و اطاعت امر خداوند است، هشتم: عمل او از این رو است که خدا سزاوار و اهل عبادت می داند که این هدف، همه اهداف عبادت را در بر گرفته و کامل ترین مراتب اخلاص را شامل می شود، امیرالمومنین علیه السلام نیز به این موضوع اشاره داشته و می فرماید: خدایا من تو را نه از ترس آتش جهنمت پرستش کردم و نه به طمع بهشتت، بلکه فقط تو را شایسته پرستش دیدم و تو را پرستش نمودم.

و اما با هدف پاداش و کیفر، اصحاب بر این باورند که قصد نمودن این دو عبادت را باطل می­کند.(2)و شایسته است که قصد حیا و شکرگزاری نیز باطل کننده عبادت باشد، به نظر می رسد دیگر قصدها نیز می­تواند کافی ومجزی باشد، چرا که فی­الجمله هدف همه آن ها خداوند است، واشکالی ندارد این اهداف مانند طمع دربهشت، رجا وامیدواری، شکر وحیا؛ انگیزه فرد برای عبادت باشند ، زیرا کتاب و سنت مفاهیمی که بر ترساندن از تجاوز از حدود، تنبیه و نکوهش و تهدید به کیفر، ونیز بر تشویق کننده ها مانند: مدح و ستایش در این دنیا و بهشت و نعمت های اخروی .

و اما حیا غرض وهدفی است که می­تواند

ص: 278


1- . بینه / 5
2- . در شرح کافی 2: 273 آمده است: «لایفسد» اما این سهو و اشتباه است، و در جلد 70: 236 باب اخلاص پیرامون چیزهایی که بدان نیت خالص تحقق پیدا می­کند بحث شده است.

باب 115 استماع اللغو و الکذب و الباطل و القصة

الآیات

المائدة: وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ (1)

مریم: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً(2)

المؤمنون: وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ (3)

الفرقان: وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً(4)

القصص: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ (5)

لقمان: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (6)

المدثر: وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ (7)

النبأ: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً(8)

الأخبار

«1»

عد، [العقائد]: ذُکِرَ الْقَصَّاصُونَ عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُمْ یُشِیعُونَ عَلَیْنَا وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الْقُصَّاصِ أَ یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ لَهُمْ فَقَالَ لَا وَ قَالَ علیه السلام مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ کَانَ النَّاطِقُ عَنْ إِبْلِیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِیسَ وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ (9)

ص: 264


1- 1. المائدة: 41.
2- 2. مریم: 62.
3- 3. المؤمنون: 3.
4- 4. الفرقان: 72.
5- 5. القصص: 55.
6- 6. لقمان: 6.
7- 7. المدّثّر: 45.
8- 8. النبأ: 35.
9- 9. الشعراء: 224.

در نیت قصد شود. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است: خدای عزیز را بندگی کن چنان که گویی تو او را می بینی، و هر گاه نتوانستی این حالت را دریابی: بدان که او حاضر و ناظر بر تو است، زیرا اگر شخص چنین تصورکند که خداوند را می­بیند ، از خداوند شرم و حیا داشته و خدا را تعظیم نموده و از او بیم دارد.

حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در جواب ذعلب یمانی (با ذال معجمه مکسوره، و عین مهمله ساکنه و لام مکسوره) که از آن بزرگوار پرسید آیا پروردگار خود را دیده ای؟ فرمود آیا چیزی را که نبینم پرستش می نمایم! عرض کرد: چگونه او را می بینی؟

فرمود: چشمها او را آشکار درک نمی کند، لیکن دل ها بوسیله حقیقت و نور ایمان او را درک می نماید، بهر چیز نزدیکست و احاطه دارد ولی چسبیده و جزء نیست، و از هر چیز دور است ولی جدا نیست (زیرا نزدیکی با چسبندگی و دوری با جدا بودن از لوازم جسم است) گویا است بدون تفکر و اندیشه، اراده کننده است بدون تصمیم و آماده شدن، ایجادکننده است بدون کمک عضوی از قبیل دست و پا، لطیف است که (از جهت شدّت ظهور و آشکار بودنش) به پنهانی وصف نمی شود، بزرگست از همه چیز که بستمگری بزیر دستان وصف نمی شود، بینا است که بداشتن حسی از حواس (پنجگانه) وصف نمی گردد (زیرا حواس از صفات ممکن است) مهربان است از روی فضل و احسان نه بدلسوزی، خلایق در برابر عظمت و بزرگی او خوار و فروتنند، و دل ها در برابر هیبت و عظمتش و از ترس عذاب او مضطرب و نگرانند.(1)

این حدیث شریف شامل اصول صفات جلال و اکرامی است که علم کلام بر پایه آن می چرخد، و به این نکته اشاره دارد که عبادت و بندگی تابع دیدن است، و معنای رؤیت و دیدن را تفسیر کرده، و به این موضوع می پردازد که نیت تعظیم در عبادت کردن نیکو است، گرچه همه هدف را شامل نمی شود، خوف از باری تعالی نیز به همین صورت است.

هنگامی که اخلاص رکن اعظم نیت را تشکیل می دهد و افزودن آن امور چهارگانه چیزی از نیت نمی کاهد، پس بهتر است موارد دیگری نیز به آن افزود، این موارد بر چند قسم است:

اول: آنچه که منافی اخلاص است مانند افزودن ریا، که به خاطر آن عبادت باطل می شود، به این معنا که استحقاق ثواب را از دست می دهد. بحث در این است ، این عبادتی که قصد ریا نیز در آن دخالت داشته مجزی است به این معنا که آیا این عمل ، تکلیف واجبی را که به عهده فرد بوده ساقط می­کند وسبب رهایی وی از مجازات می­گردد؟صحیح تر آن است که این عبادت را کافی وسبب ساقط شدن تکلیف ندانیم و این نظر مورد اتفاق همه علما است مگر از سوی سید مرتضی قدس الله ، که در این مسئله حکم کرده است که عبادتی که در آن قصد ریا نیز دخالت داشته باشد مجزی است وتکیلف را ساقط می­کند

دومین مورد از چیزهایی که برنیت اخلاص افزوده می­شود چیزهایی است که خودشان لازمه فعل می­باشند ، مانند اضافه شدن قصد خنک شدن و گرم شدن و یا نظافت

ص: 279


1- . نهج البلاغه خطبه 177، در آن آمده است: «تجب القلوب من مخافته».

قَالَ هُمُ الْقُصَّاصُ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَتَی ذَا بِدْعَةٍ فَوَقَّرَهُ فَقَدْ سَعَی فِی هَدْمِ الْإِسْلَامِ (1).

أقول

و یلوح من سوق کلام الصدوق فی کتاب عقائده المشار إلیه أنه قد حمل الخبر الأخیر علی معنی یشمل حکایة حال القصاصین أیضا و لکن لا دلالة فی هذا الخبر علیه فتأمل.

«2»

: ذُکِرَ الْقَصَّاصُونَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ قَالَ هُمُ الْقُصَّاصُ (2).

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَأَی قَاصّاً فِی الْمَسْجِدِ فَضَرَبَهُ بِالدِّرَّةِ وَ طَرَدَهُ (3).

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: مِثْلَهُ (4).

باب 116 الریاء

الآیات

البقرة: کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ (5)

النساء: وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ (6)

و قال تعالی: فی وصف المنافقین یُراؤُنَ النَّاسَ (7)

الأنفال: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ(8)

الماعون: الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ (9)

ص: 265


1- 1. العقائد: 115، و تری الحدیث الأخیر فی الفقیه ج 3 ص 375.
2- 2. ....
3- 3. الکافی ج 7 ص 263.
4- 4. التهذیب ج 2 ص 486.
5- 5. البقرة: 264.
6- 6. النساء: 38.
7- 7. النساء: 142.
8- 8. الأنفال: 47.
9- 9. الماعون: 6- 7.

به قصد قربت است ، در اینجا دو وجه وجود دارد یکی ناظر بر عدم تحقق اخلاص است،که در این صورت عمل مجزی وساقط کننده تکلیف نمی­باشد ودیگر اینکه،وجود چنین مواردی بدون شک حاصل است پس نیت کردن آنها مانند تحصیل حاصلی است که در قصد کردنش فایده­ای ندارد ، به نظر می رسد بیشتر مفسران این وجه را پذیرفته اند. مورد اول شبیه تر است،لازم نیست برای حصول آن­ها حتما قصد ونیت حصول آنها وجود داشته باشد ممکن است گفته شود: (اگر انگیزه اصلی همان قصد قربت باشد، قصدکردن، خنک شدن در ابتدای فعل ضرری نمی رساند).(1)و

اگر انگیزه اصلی خنک شدن باشد، و سپس قصد قربت نماید، در این صورت عمل کافی وساقط کننده تکلیف نخواهد بود، همچنین اگر انگیزه عمل هر دو مورد باشد، چون اولویتی ندارند، یکدیگر را دفع کرده و از بین می روند در این صورت گویا فرد نیت نکرده است،، از همین باب نیت الحمیه پرهیزکردن بیمار به قصد قرب روزه افزوده می شود، و قصد همراهی ملازم در طواف و سعی و توقف در مشعر نیز به همین صورت است.

سوم: افزودن آنچه که نه لازم است و نه با آن منافات دارد،

همانطور که اگر اراده ورود به بازار، به نیت تقرب در طهارت اضافه شود و یا بخواهد چیزی بخورد و از طریق آن نخواهد در این امور طهارت داشته باشد، اگر بخواهد بر طهارت باشد مستحب موکد است، قطعا منافاتی ندارد، این موارد گرچه حکم طهارت به طور خاص برای آنها وجود مستحب نیست ولی همه آنها مشمول حکم کلی، استحباب طهارت می­شوند(شرع طهارت داشتن در همه حالت­ها وکارها را مستحب می­داند) در این نوع از ضمیمه دو وجه وجود دارد که بر قسم دوم مترتب می­شود(لازم فعل)، و اولیت به بطلان چنین ضمیمه­ای است، چون در چنین حکم و ضمیمه کردنی ،سبب می­شود که ما را در چیزهایی که بدان­ها نیاز داریم به چیزهایی مشغول کند که بدان­ها نیازی نسیت

سپس شهید اول میگوید:واجب است که از ریا کردن پرهیز نمود، چون عمل را به گناهان ملحق می­کند، وریا بر دوقسم است ؛جلی و خفی؛ ریای جلی، برای همه آشکار و ریای خفی تنها اهل مکاشفه وکسانی که بینایی خدایی دارندبر آن اطلاع پیدا می­کنند همانطور که از برخی از این افراد روایت شده است: که در جنگ مشتاق بود تا به میدان جنگ برود و خودش را آماده نبرد کرده بود، پس در این حالت خویش دقت کرد وآن را مورد بررسی قرار داد ، پس دریافت که او دوست دارد تا چنین ستایش شود؛ که فلانی شهادت طلب واهل نبرد است، پس چون دید نفسش بدان حالت اشتیاق دارد، برگشت وبا آن حالت ریا به مبارزه پرداخت تا اینکه آن را از دورن خویش نابود کرد وپاک ساخت، و این افراد، همواره این­گونه بودند که هر حالتی یکی پس از دیگری که در قلب آنها شکل می­گیرد را بررسی می­کنند تا مطمئن گردند که در آن امر اخلاص دارند، بعد از هر انگیزه­ای نفس خودشان را متهم می­سازند وآن حالت­ها را بررسی می­کنند، چه بسا دوست داشته باشد که در مورد او بگویند: فلانی شهید شد تا مردم پس از مرگشان این را بشنوند وتحسین­شان کنند.

گاهی در ابتدای عمل نیت خالص است ولی وسط ریا بوجود می­آید پس واجب است که به شدت از آن پرهیز کرد، چرا که ریا عمل را باطل می­کند، اری هرگاه در اول عمل نیت خالصانه­ بود لازم نیست که خود را برای بررسی خطورات قلبی و آنچه در قلب می­گذرد به سختی وتکلف انداخت،

ص: 280


1- . آنچه که در پرانتز آمده است، از شرح کافی 2: 274 به متن افزوده ایم.

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِعَبَّادِ بْنِ کَثِیرٍ الْبَصْرِیِّ فِی الْمَسْجِدِ وَیْلَکَ یَا عَبَّادُ إِیَّاکَ وَ الرِّیَاءَ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ لَهُ (1).

بیان

وکله الله إلی من عمل له أی فی الآخرة کما سیأتی أو الأعم منها و من الدنیا و قیل وکل ذلک العمل إلی الغیر و لا یقبله أصلا

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ قِیلَ وَ مَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الرِّیَاءُ قَالَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا جَازَی الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمْ اذْهَبُوا إِلَی الَّذِینَ کُنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی الدُّنْیَا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمْ ثَوَابَ أَعْمَالِکُمْ.

و قال بعض المحققین اعلم أن الریاء مشتق من الرؤیة و السمعة مشتق من السماع و إنما الریاء أصله طلب المنزلة فی قلوب الناس بإراءتهم خصال الخیر إلا أن الجاه و المنزلة یطلب فی القلب بأعمال سوی العبادات و یطلب بالعبادات و اسم الریاء مخصوص بحکم العادة بطلب المنزلة فی القلوب بالعبادات و إظهارها فحد الریاء هو إرادة المنزلة بطاعة الله تعالی فالمرائی هو العابد و المراءی هو الناس المطلوب رؤیتهم لطلب المنزلة فی قلوبهم و المراءی به هو الخصال التی قصد المرائی إظهارها و الریاء هو قصد إظهار ذلک و المراءی بها کثیرة و یجمعها خمسة أقسام و هی مجامع ما یتزین العبد به للناس و هو البدن و الزی و القول و العمل و الأتباع و الأشیاء الخارجة.

و لذلک أهل الدنیا یراءون بهذه الأسباب الخمسة إلا أن طلب الجاه و قصد الریاء بأعمال لیست من جملة الطاعات أهون من الریاء بالطاعات.

و الأول الریاء فی الدین من جهة البدن و ذلک بإظهار النحول و الصفار لیوهم بذلک شدة الاجتهاد و عظم الحزن علی أمر الدین و غلبة خوف الآخرة و لیدل

ص: 266


1- 1. الکافی ج 2 ص 293.

به درستی که این­گونه خطورات بخشیده شده است همانطور که در روایتی چنین آمده است:همانا خداوند درمورد امت من از خطورات وافکاری که در نفس­شان عبور می­کند، در گذشته وآنها را بخشیده است

روایت2.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: این امر (امامت) خود را برای خدا قرار دهید نه برای مردم، زیرا آنچه برای خداست، از آن خداست (عملی که برای خدا خالص باشد، خود او پاداش و ثوابش را عطا کند) و آنچه ای مردم باشد بآسمان بالا نرود.(1)

شرح

«اجعلوا مرکم هذا» منظور تشیع است، «لله» یعنی خالص برای او، «لاتجعلوه للناس» نه با انفراد و نه با اشتراک، «فانه ما کان لله» یعنی خالص برای خدا باشد، «فهو لله» یعنی به سوی خدا بالا رفته و آن را می پذیرد و پاداش آن را عطا می کند، «و ما کان للناس» گرچه به صورت اشتراک باشد، «فلا یصعد الی الله» یعنی ملائکه آن را بالا نبرده و در نامه عمل نیکوکاران ثبت نمی کنند. همانطور که خدای متعال نیز می فرماید: «إن کتاب الابرار لفی علیین» {در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است.}(2)«الصعود الیه» کنایه از قبول آن است .

روایت3.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود که: «هر ریائی شرک است. به درستی که هر که از برای مردم عمل می کند، ثوابش بر عهده مردم خواهد بود، و هر که از برای خدا عمل کند، ثوابش بر خدا باشد».(3)

شرح

«کل ریاء شرک» منظور شرک خفی است، زیرا کسی که در غیر از خدا را در پرستش قصد کند، به منزله کسی است که معبود دیگری مانند بت پرستش کرده است. «کان ثوابه علی الناس» یعنی اگر پاداش عمل شخص بر عهده کسی باشد، پاداش دهنده کسانی هستند که به خاطر آن ها عمل انجام شده است، زیرا خداوند شرط اخلاص را برای عمل قرار داده است، پس [ اگر عمل برای غیر خدا باشد] پاداشی بر عهده خداوند نیست، و یا به این معناست که خداوند در روز قیامت او را به مردم وا می گذارد.

روایت4.

کافی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً

ص: 281


1- . کافی 2: 293
2- . مطففین / 18
3- . . کافی 2: 293

بالنحول علی قلة الأکل و بالصفار علی سهر اللیل و کثرة الأرق فی الدین و کذلک یرائی بتشعث الشعر لیدل به علی استغراق الهم بالدین و عدم التفرغ لتسریح الشعر و یقرب من هذا خفض الصوت و إغارة العینین و ذبول الشفتین فهذه مراءاة أهل الدین فی البدن.

و أما أهل الدنیا فیراءون بإظهار السمن و صفاء اللون و اعتدال القامة و حسن الوجه و نظافة البدن و قوة الأعضاء.

و ثانیها الرئاء بالزی و الهیئة أما الهیئة فتشعث شعر الرأس و حلق الشارب و إطراق الرأس فی المشی و الهدوء فی الحرکة و إبقاء أثر السجود علی الوجه و غلظ الثیاب و لبس الصوف و تشمیرها إلی قریب من نصف الساق و تقصیر الأکمام و ترک تنظیف الثوب و ترکه مخرقا کل ذلک یرائی به لیظهر من نفسه أنه یتبع السنة فیه و مقتد فیه بعباد الله الصالحین.

و أما أهل الدنیا فمراءاتهم بالثیاب النفیسة و المراکب الرفیعة و أنواع التوسع و التجمل.

الثالث الریاء بالقول و ریاء أهل الدین بالوعظ و التذکیر و النطق بالحکمة و حفظ الأخبار و الآثار لأجل الاستعمال فی المحاورة إظهارا لغزارة العلم و لدلالته علی شدة العنایة بأقوال السلف الصالحین و تحریک الشفتین بالذکر فی محضر الناس و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر بمشهد الخلق و إظهار الغضب للمنکرات و إظهار الأسف علی مقارفة الناس بالمعاصی و تضعیف الصوت فی الکلام.

و أما أهل الدنیا فمراءاتهم بالقول بحفظ الأمثال و الأشعار و التفاصح فی العبارات و حفظ النحو الغریب للإغراب علی أهل الفضل و إظهار التودد إلی الناس لاستمالة القلوب.

الرابع الریاء فی العمل کمراءاة المصلی بطول القیام و مده و تطویل الرکوع و السجود و إطراق الرأس و ترک الالتفات و إظهار الهدوء و السکون و تسویة القدمین و الیدین و کذلک بالصوم و بالحج و بالصدقة و بإطعام الطعام و بالإخبات

ص: 267

وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(1){هر کس می خواهد به لقاء پروردگار برسد باید کار نیک انجام دهد و در عبادت برای خداوند شریک نیاورد}، فرمودند:

کسی که کار خوبی انجام می دهد و رضای خداوند را در نظر نمی گیرد و مقصودش این است که مردم او را آدم خوبی بدانند و در باره او سخن بگویند و کارهای او را تعریف و تمجید کنند و در محافل و مجالس ذکر او را بنمایند، همانا این شخصی است که در عبادت خداوند شرک ورزیده (وبرای او شریک قرار داده است)

بعد از آن فرمودند: بنده ای که کارهای نیک انجام دهد و و آن را پنهان سازد ، خداوند بعد از مدتی آن خیر را برای مردم آشکار می کند و هر بنده ای که بخواهد شری را پنهان نماید خداوند پس از چند روز آن را فاش می سازد.(2)

شرح

طبرسی رحمه الله، در شرح آیه شریفه «فمن کان یرجوا لقاء ربه» می گوید: یعنی هر کس به دریافت پاداش الهی امید بسته و به آن امیدوار است و به معاد و ایستادن وبه قرارگرفتن در پیشگاه الهی اقرار دارد. گفته می شود: به این معناست که هر کس از کیفر الهی بیم دارد. می گویند: «الرجاء» بر هر دو معنای «خوف و الامل» اطلاق می شود.

«ولا یشرک بعباده ربه احدا» یعنی غیر از خدا مانند ملک و بشر و سنگ و درخت و غیره. این جبیر می گوید: به این معناست که هرگز عبادت خود را به ریا آلوده نسازد.

مجاهد می گوید: مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمده

و عرض کرد: من صدقه داده و صله رحم برجای می آورم و این کار را تنها برای رضای خدا انجام می دهم، پس از مدتی این عمل خیر من یاد شده و مرا تحسین می کنند، این کار مرا خوشحال کرده و خرسند می سازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت کرد تا اینکه این آیه نازل شد.

عطاءاز بن عباس نقل می­کند که پرودگار میفرماید: (به خداوند شرک نورزید، چون او اراده کرده با عملی که برای خدا انجام شده است شریک گردد و دوست دارد به خاطر آن مورد تمجید وستایش قرار گیرد، وگفت: از این برای شخص مستحب است که صدقه­اش را به دیگری بدهد تا آن شخص صدقه­اش را تقسیم کند(خود صدقه دهنده این کار را نکند) مبادا کسی که این صدقه را از او دریافت می­کند او را به سبب این کمک، تعظیم کند واحترام نماید)

از حضرت رسول صلی­الله علیه وآله نقل شده است:((من بهترین شریک هستم کسی که در عمل خود شرک ورزد و دیگری را با من شریک نماید، از او بیزار بوده و تمام آن عمل را بهمان شریک وامیگذارم.)

این حدیث در صحیح مسلم نیز نقل شده است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس نمازی را به قصد ریا بخواند، به خداوند شرک ورزیده است و هر کس به قصد ریا روزه بگیرد، به خداوند شرک ورزیده است، سپس این آیه را تلاوت نمود.

و روایت شده است: روزی امام رضا علیه السلام بر مامون وارد شد و دید مامون مشغول وضو گرفتن است و غلامی هم آب بدست مامون میریزد. حضرت فرمود: مأمون در عبادت خدا دیگری را شریک نکن.

ص: 282


1- . کهف / 110
2- . کافی 2: 293

بالشی ء عند اللقاء کإرخاء الجفون و تنکیس الرأس و الوقار فی الکلام حتی أن المرائی قد یسرع فی المشی إلی حاجته فإذا اطلع علیه واحد من أهل الدین رجع إلی الوقار و إطراق الرأس خوفا من أن ینسبه إلی العجلة و قلة الوقار فإن غاب الرجل عاد إلی عجلته فإذا رآه عاد إلی خشوعه و منهم من یستحیی أن یخالف مشیته فی الخلوة لمشیته بمرأی من الناس فیکلف نفسه المشیة الحسنة فی الخلوة حتی إذا رآه الناس لم یفتقر إلی التغییر و یظن أنه تخلص به من الریاء و قد تضاعف به ریاؤه فإنه صار فی خلواته أیضا مرائیا.

و أما أهل الدنیا فمراءاتهم بالتبختر و الاختیال و تحریک الیدین و تقریب الخطی و الأخذ بأطراف الذیل و إدارة العطفین لیدلوا بذلک علی الجاه و الحشمة.

الخامس المراءاة بالأصحاب و الزائرین و المخالطین کالذی یتکلف أن یزور عالما من العلماء لیقال إن فلانا قد زار فلانا أو عابدا من العباد لذلک أو ملکا من الملوک و أشباهه لیقال إنهم یتبرکون به و کالذی یکثر ذکر الشیوخ لیری أنه لقی شیوخا کثیرا و استفاد منهم فیباهی بشیوخه و منهم من یرید انتشار الصیت فی البلاد لتکثر الرحلة إلیه و منهم من یرید الاشتهار عند الملوک لتقبل شفاعته و منهم من یقصد التوصل بذلک إلی جمع حطام و کسب مال و لو من الأوقاف و أموال الیتامی و غیر ذلک.

و أما حکم الریاء فهل هو حرام أو مکروه أو مباح أو فیه تفصیل فأقول فیه تفصیل فإن الریاء هو طلب الجاه و هو إما أن یکون بالعبادات أو بغیر العبادات فإن کان بغیر العبادات فهو کطلب المال فلا یحرم من حیث إنه طلب منزلة فی قلوب العباد و لکن کما یمکن کسب المال بتلبیسات و أسباب محظورة فکذلک الجاه و کما أن کسب قلیل من المال و هو ما یحتاج إلیه الإنسان محمود فکسب قلیل من الجاه و هو ما یسلم به عن الآفات محمود و هو الذی طلبه یوسف علیه السلام حیث قال إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ (1) و کما أن المال فیه سم ناقع و تریاق نافع فکذلک الجاه.

ص: 268


1- 1. یوسف: 55.

مامون آن غلام را برگردانید و خود شخصا وضو را تمام کرد.(1)

من می گویم: روایت اخیر بر این دلالت دارد که منظور از شرک در اینجا، یاری گرفتن از دیگری در عبادت است، بر خلاف دیگر روایت ها؛ و ممکن است اعم از آن باشد. اخلاص تام آن است که هیچ گونه شرکی نورزد، نه در نیت و نه در عمل.

«تزکیه الناس» به معنای مدح و ستایش است، «أن یسمع به» بر وزن افعال، «ما من عبد أسر خیرا» یعنی عمل صالحی را از مردم پنهان کند تا به ریا آلوده نگردد، و یا نیت نیک خالصی را در قلب خود پنهان نماید؛ «فذهبت الایام ابدا»، واژه «ابدا» متعلق به جمله نفی در «ما من عبد» است، در جمله «حتی یظهر الله له خیرا»، «حتی» در این جمله استثنا بوده و به این معناست که خداوند آن عمل نیک پنهانی و یا آن نیت خوب را برای مردم فاش می سازد، و دل های آن ها را به سوی او جذب می کند تا وی را ستایش کرده و احترام نمایند، تا همراه با تحسین الهی، از تحسین مردم نیز برخوردار شود.

با توجه به احتمال اول، حدیث بر این دلالت دارد که پنهان کردن نیکی بهتر از آشکار نمودن آن است، هر یک از این امور فایده ای دارد، فایده پنهان نمودن نیکی، پرهیز از ریا، و فایده آشکار شدن آن، تشویق مردم به الگو پذیری از وی و انجام عمل نیک است، خداوند هر دو مورد را ستوده، و در آیه شریفه «إن تبدوا الصدقات فنعما هی وإن تخفوها وتؤتوها الفقراء فهو خیر لکم»(2){اگر صدقه ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبی است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است}

در برخی از روایت ها آمده: پنهان نمودن نافله ، و آشکار نمودن فریضه بهتر است، و ممکن است اختلاف در این مورد با توجه به احوال مردم باشد، آنکه از ریا در امان است، آشکار نمودن عمل خیر برای او بهتر و آنکه در امان نیست، بهتر است عمل نیک خود را پنهان سازد، مورد اول آشکارتر بوده چرا که در روایت ها تایید شده است.

محقق اردبیلی رحمه الله می گوید: بین اصحاب چنین مشهور است که آشکار نمودن فریضه، به ویژه در مال اولویت داشته، و کسی که در معرض تهمت قرار دارد، برای رفع تهمت و به دور از ریا عملش را اشکارا انجام دهد، چرا که مردم در این مورد از او پیروی می کنند، در دیگر موارد می بایست عمل نیک را پنهان نماید تا از ریا در امان بماند،

ص: 283


1- . مجمع البیان 6: 498
2- . بقره / 271

و أما انصراف الهم إلی سعة الجاه فهو مبدأ الشرور کانصراف الهم إلی کثرة المال و لا یقدر محب الجاه و المال علی ترک معاصی القلب و اللسان و غیرها.

و أما سعة الجاه من غیر حرص منک علی طلبه و من غیر اهتمام بزواله إن زال فلا ضرر فیه فلا جاه أوسع من جاه رسول الله صلی الله علیه و آله و من بعده من علماء الدین و لکن انصراف الهم إلی طلب الجاه نقصان فی الدین و لا یوصف بالتحریم.

و بالجملة المراءاة بما لیس هو من العبادات قد یکون مباحا و قد یکون طاعة و قد یکون مذموما و ذلک بحسب الغرض المطلوب به و أما العبادات کالصدقة و الصلاة و الغزو و الحج فللمرائی فیه حالتان إحداهما أن لا یکون له قصد إلا الریاء المحض دون الأجر و هذا یبطل عبادته لأن الأعمال بالنیات و هذا لیس یقصد العبادة ثم لا یقتصر علی إحباط عبادته حتی یقال صار کما کان قبل العبادة بل یعصی بذلک و یأثم لما دلت علیه الأخبار و الآیات.

و المعنی فیه أمران أحدهما یتعلق بالعبادة و هو التلبیس و المکر لأنه خیل إلیهم أنه مخلص مطیع لله و أنه من أهل الدین و لیس کذلک و التلبیس فی أمر الدنیا أیضا حرام حتی لو قضی دین جماعة و خیل إلی الناس أنه متبرع علیهم لیعتقدوا سخاوته أثم بذلک لما فیه من التلبیس و تملک القلوب بالخداع و المکر.

و الثانی یتعلق بالله و هو أنه مهما قصد بعبادة الله خلق الله فهو مستهزئ بالله فهذا من کبائر المهلکات و لهذا سماه رسول الله صلی الله علیه و آله الشرک الأصغر فلو لم یکن فی الریاء إلا أنه یسجد و یرکع لغیر الله لکان فیه کفایة فإنه إذا لم یقصد التقرب إلی الله فقد قصد غیر الله لعمری لو قصد غیر الله بالسجود لکفر کفرا جلیا إلا أن الریاء هو الکفر الخفی.

و اعلم أن بعض أبواب الریاء أشد و أغلظ من بعض و اختلافه باختلاف أرکانه و تفاوت الدرجات فیه و أرکانه ثلاثة المراءی به و المراءی له و نفس قصد الریاء.

الرکن الأول نفس قصد الریاء و ذلک لا یخلو إما أن یکون مجردا

ص: 269

از ابن عباس نقل شده است که پنهان نمودن صدقه غیر واجب بهتر است، اما ریا در صدقه واجب وارد نمی شود، و اگر با پنهان سازی به وی تهمت می زنند، آشکار نمودن آن بهتر است.

آنچه که در مجمع البیان از علی بن ابراهیم از قول امام صادق علیه السلام نقل شده است: زکات واجب آشکار از مال جدا شده و آشکارا پرداخت می گردد، غیر از زکات واجب اگر به صورت پنهانی پرداخت شود، برتر است. پس اگر درستی آن و یا درستی امثال آن ثابت شود، شامل این آیه شده و با تفصیل آن را بیان می کند، در غیر این صورت بر طبق قانون کلی خواهد بود، وارد شدن ریا در زکات واجب همانند دیگر عبادت های واجب، مشخص است،از این رو شرط ریانکردن شرط شده است و اگر تهمتی زده شود، این قانون شامل کسی است که به وی تهمت زده اند.(1)

«و ما من عبد یسر شرا» یعنی عملی زشت و یا ریا در عمل صالحی را پنهان سازد، ، اگر کار خود را ادامه دهد و توبه نکند، خداوند او را رسوا می سازد، و همچنین ریایی که بر آن اصرار داشته باشد و پیوسته آن را پنهان سازد،پس خداوند در دوصورت کاری برخلاف مقصودش که مخفی سازی و پنهاکاری است انجام می­دهد و او را رسوا می­سازد

روایت5.

کافی: محمد بن عرفه گوید: امام رضا علیه السّلام به من فرمود: وای بر تو ای ابن عرفه! برای ریا و شهرت کار نکنید، هر کس برای غیر خدا کار کند، خداوند او را به همان شخص وا می گذارد، وای بر تو! هیچ کس کاری نکند مگر آنکه خداوند همان عمل را لباسی بر تن اوگرداند ؛ اگر عمل خوبی انجام دهدلباس خیر وخوبی برتنش نمایدو اگر عملش لباسی از بدی به او خواهد پوشاند.(2)

شرح

در کتاب نهایه، «ویح» کلمه ترحم و دردمندی و ناراحتی بوده و به کسی اطلاق می شود که در مهلکه ای گرفتار شده که سزاوار آن نبوده است، و گفته می شود به معنای مدح و تعجب است، و بنا به اعتبار مصدر بودن، منصوب شده، و گاهی رفع داده می­شود گاهی نیز اضافه می­گرددوگاهی هم اضافه نمی­شود

«السمعه» با ضم،و گاهی نیز با فتحه خوانده می­شود و بر دو وجه دارد: یکی آنکه عملی انجام دهد و هدف او این است که به گوش مردم برسد، همانطور که ریا به این معناست که عملی را انجام می دهد تا مردم آن را ببینند، چنین عملی نه تنها به ریا نزدیک بوده، بلکه نوعی از ریا می باشد.

دوم اینکه: می خواهد مردم پس از انجام عمل، از آن آگاه شوند، و مشهور این است که عمل را باطل نمی کند، بلکه از میزان ثواب می کاهد و یا آن را از بین می برد، همانطور که در ادامه بیان خواهد شد، گویا منظور در اینجا مورد اول است.

در قاموس: «و ما فعله ریاء و لا سمعه» با ضمه و به عملی اطلاق می شود که شخص نیت می­کند که

ص: 284


1- . زبده البیان: 192ف چاپ جدید.
2- . کافی 2: 294

دون إرادة الله و الثواب و إما أن یکون مع إرادة الثواب فإن کان کذلک فلا یخلو إما أن یکون إرادة الثواب أقوی و أغلب أو أضعف أو مساویا لإراءة العباد فیکون الدرجات أربعا.

الأولی و هی أغلظها أن لا یکون مراده الثواب أصلا کالذی یصلی بین أظهر الناس و لو انفرد لکان لا یصلی فهذه الدرجة العلیا من الریاء.

الثانیة أن یکون له قصد الثواب أیضا و لکن قصدا ضعیفا بحیث لو کان فی الخلوة لکان لا یفعله و لا یحمله ذلک القصد علی العمل و لو لم یکن الثواب لکان قصد الریاء یحمله علی العمل فهذا قریب مما قبله.

الثالثة أن یکون قصد الریاء و قصد الثواب متساویین بحیث لو کان کل واحد خالیا عن الآخر لم یبعثه علی العمل فلما اجتمعا انبعثت الرغبة فکان کل واحد لو انفرد لا یستقل بحمله علی العمل فهذا قد أفسد مثل ما أصلح فنرجو أن یسلم رأسا برأس لا له و لا علیه أو یکون له من الثواب مثل ما علیه من العقاب و ظواهر الأخبار تدل علی أنه لا یسلم.

الرابعة أن یکون اطلاع الناس مرجحا و مقویا لنشاطه و لو لم یکن لکان لا یترک العبادة و لو کان قصد الریاء وحده لما أقدم و الذی نظنه و العلم عند الله أنه لا یحبط أصل الثواب و لکنه ینقص منه أو یعاقب علی مقدار قصد الریاء و یثاب علی مقدار قصد الثواب و أما قوله تعالی أنا أغنی الأغنیاء عن الشرک فهو محمول علی ما إذا تساوی القصدان أو کان قصد الریاء أرجح: الرکن الثانی المراءی به و هی الطاعات و ذلک ینقسم إلی الریاء بأصول العبادات و إلی الریاء بأوصافها.

القسم الأول و هو الأغلظ الریاء بالأصول و هو علی ثلاث درجات.

الأولی الریاء بأصل الإیمان و هو أغلظ أبواب الریاء و صاحبه مخلد فی النار و هو الذی یظهر کلمتی الشهادة و باطنه مشحون بالتکذیب و لکنه یرائی بظاهر الإسلام و هم المنافقون الذین ذمهم الله سبحانه فی مواضع کثیرة و قد قال:

ص: 270

عملی انجام دهد، برای دیده شدن و شنیده شدن، انجام می شود.(1)

«الی من عمل» یعنی برای کسی که کار را به خاطر او انجام داده است؛ در برخی از نسخه ها «الی من عمل»، یعنی به عملش، به این معنا که هیچ پاداشی جز پاداش اصل عمل ندارد، و آنچه قصد انجام آن را داشته است، و جز خستگی چیزی برای او باقی نمی ماند.

«الا رداه الله به»، ردایی است که می پوشد، «ألبسه الرداء» یعنی خداوند به سبب آن عمل ردا را به او می پوشاند، حضرت علیه السلام اثر ظاهری عمل را بر انسان به ردا تشبیه کرده، چرا که بر روی دیگر لباس ها پوشیده می شود، و به وسیله لباس دیگری پنهان نشده است.(2)

«إن خیرا فخیرا» یعنی اگر عمل خیر باشد، ردا نیز خیر است و اگر شر باشد، ردا نیز شر است، نتیجه اینکه: هر کس عمل شری انجام دهد، خواه در نفس خود باشد و یا آلوده به ریا، خداوند اثر آن عمل را بر او آشکار می سازد و وی را بین مردم رسوا می گرداند، و همچنین اگر عمل نیکی انجام دهد و برای خداوند خالص گرداند، پروردگار ردای اثر آن عمل نیک را بر او می پوشاند، و نیکی وی را بر مردم آشکار می سازد.

همانطور که در روایت پیشین ذکر شد، گفته می شود: تشبیه عمل به ردا، به خاطر احاطه و در بر گرفتن آن است، «إن کان خیرا فخیر» یعنی اگر عملش خیر باشد پاداشش نیز خیر است، عمل شر نیز به همین صورت می باشد. ممکن است «ردأه» با تخفیف و همزه باشد، که گفته می شود: ردأه یعنی ردا و نیرو و ستونی برای او قرار داد.این دو روایت خالی از اشتباه و خطا نیست، در ادامه بیان خواهد شد.

روایت6.

کافی: عمر بن یزید گوید: با حضرت صادق علیه السّلام شام می خوردم آن جناب این آیه شریفه را تلاوت کردند: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ.(3)

امام فرمود: ای ابو حفص انسان آنچه که انسان برای نزدیکی

ص: 285


1- . قاموس 3: 40
2- . ردا که در مقابل ازار به کار می رود، جامه ای است که بر شانه می اندازند و «ردء» ، یعنی کمر، را می پوشاند، و این یکی از لباس های احرام است، لباس دیگری زیر آن نمی پوشیدند مگر اینکه پیراهن و یا زره و جوشنی باشد، زیرپیراهن در زیر آن می پوشیدند، اما امروزه ردا به روپوش اطلاق نمی شود، بلکه بر جامه گشاد مانند جبه اطلاق می شود که بر روی دیگر لباس ها می پوشند؛ همانطور که مولف کتاب، علامه قدس سره بیان کرده است، و معنای آن همانطور که بیان شد، این است که هر کس عملی انجام دهد و یا فعلی را پنهان سازد، خداوند آن را آشکار ساخته و اثر آن را بر دوشش می اندازد و همراه اوست، مانند لباس فاخری است که به مردم می پوشانند، اگر شر باشد، شر و اگر خیر باشد، خیر است.
3- . قیامت / 14 - 15

یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا(1).

و کان النفاق فی ابتداء الإسلام ممن یدخل فی ظاهر الإسلام ابتداء لغرض و ذلک مما یقل فی زماننا و لکن یکثر نفاق من ینسل من الدین باطنا فیجحد الجنة و النار و الدار الآخرة میلا إلی قول الملحدة أو یعتقد طی بساط الشرع و الأحکام میلا إلی أهل الإباحة و یعتقد کفرا أو بدعة و هو یظهر خلافه فهؤلاء من المرائین المنافقین المخلدین فی النار و حال هؤلاء أشد من حال الکفار المجاهرین لأنهم جمعوا بین کفر الباطن و نفاق الظاهر.

الثانیة الریاء بأصول العبادات مع التصدیق بأصل الدین و هذا أیضا عظیم عند الله و لکنه دون الأول بکثیر و مثاله أن یکون مال الرجل فی ید غیره فیأمره بإخراج الزکاة خوفا من ذمه و الله یعلم منه أنه لو کان فی یده لما أخرجها أو یدخل وقت الصلاة و هو فی جمع فیصلی معهم و عادته ترک الصلاة فی الخلوة و کذا سائر العبادات فهو مراء معه أصل الإیمان بالله یعتقد أنه لا معبود سواه و لو کلف أن یعبد غیر الله أو یسجد لغیر الله لم یفعل و لکنه یترک العبادات للکسل و ینشط عند اطلاع الناس فتکون منزلته عند الخلق أحب إلیه من منزلته عند الخالق و خوفه من مذمة الناس أعظم من خوفه من عقاب الله و رغبته فی محمدتهم أشد من رغبته فی ثواب الله و هذا غایة الجهل و ما أجدر صاحبه بالمقت و إن کان غیر منسل عن أصل الإیمان من حیث الاعتقاد.

الثالثة أن لا یرائی بالإیمان و لا بالفرائض و لکن یرائی بالنوافل و السنن التی لو ترکها لا یعصی و لکن یکسل عنها فی الخلوة لفتور رغبته فی ثوابها و لإیثار لذة الکسل علی ما یرجی من الثواب ثم یبعثه الریاء علی فعله و ذلک کحضور الجماعة فی الصلاة و عیادة المریض و اتباع الجنائز و کالتهجد باللیل و صیام السنة و التطوع و نحو ذلک فقد یفعل المرائی جملة ذلک خوفا من المذمة أو طلبا للمحمدة و یعلم الله تعالی منه لو خلی بنفسه لما زاد علی أداء الفرائض فهذا أیضا

ص: 271


1- 1. النساء: 142.

به پروردگار انجام می دهد، بر خلاف چیزی است که خدا از آن آگاه می باشد(بر خلاف باطن)، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس یک کار پنهانی انجام دهد، خداوند آن را لباسی بر قامت او می­پوشاندو او را پاداش می دهد، اگر نیک باشد لباسی از خیر وخوبی پاداش می­دهد و اگر بد باشد،لباس از کیفر بدهای می­پوشاند.(1)

شرح

«التعشی» غذا خوردن در آخر روز و یا ابتدای شب است، در فرهنگ لغت العشی و العشیه به معنای آخر روز؛ و «العشاء» مانند سماء، غذای شب را گویند، «تعشی»: خوردن شام است.

بیضاوی درباره آیه شریفه: «بل الانسان علی نفسه بصیره» می گوید: به این معناست که خود حجت آشکاری بر اعمال خویش است چرا که شاهد آن بوده، و توصیف به «بصیرت» از باب مجاز می باشد، و یا اینکه خود چشمی که خود نگاه و بصیرت داشته است و نیاز به خبر دادن وگزارش دادن ندارد؛ «ولو ألقی معاذیره» یعنی دست به دامان هر توجیه و عذر خواهی می شود. معاذیر جمع معذار و همان عذر است، و یا جمع «معذره» به صورت جمع خارج از قیاس می باشد، مانند: مناکیر جمع منکر، که قیاس آن «معاذر» است.(2)

اولین توجیه از بصیرت، نقطه نظر بیشتر مفسران بوده و دومین مورد، از نیشابوری به نقل از اخفش بیان شد، چرا که انسان بصیر است. همانطور که گفته می شود: فلانی کریم است، زیرا می­داند که هر گاه انسان به عقلش رجوع کند می­فهمد که اطاعت خالق واجب وعصیان او منکر است پس این استدلال با عقل سلیم برای او حجت وبرهان است ،

از ابو عبیده نقل شده است: «تاء» برای مبالغه است، مانند: علامه، و خدای متعال «ولو ألقی معاذیره» را برای تاکید بیان فرموده است، به این معنا که حتی اگر به همه عذر و بهانه ها متوسل شود، باز هم کارگر نخواهد بود،چرا که هیچ کدام از اعمالش پوشیده نیست ، زیرا خودش و اعضا و جوارحش گواه او هستند.

واحدی و زمخشری: معاذیر اسم جمع معذره است، مانند مناکیر برای منکر؛ اگر جمع باشد می بایست به صورت معاذر و بدون «یاء» بیان می شد.

ضحاک و سدی: معاذیر جمع معذار و به معنای ستر و پوشش است، یعنی همه پرده ها رابیاویزد تا چیزی از امال خود را مخفی نماید.

زمخشری: اگر این وجه تسمیه درست باشد، پرده مانع از دیدن پرده نشین می گردد، همانطور که عذرخواهی گنهکار را از کیفر باز می دارد.

«یا اباحفص» منظور راوی است، «ما یصنع الانسان» استفهام انکاری، و هدف از آن این است که وی را آگاه سازد چنین عملی نه در دنیا به کار او می آید و نه در آخرت. «أن یتقرب الی الله» یعنی آنچه که شخص انجام می دهد تا به قرب الهی برسد، گرچه به وسیله آن امر دیگری را قصد کند.

ص: 286


1- . کافی 2: 294
2- . انوار التنزیل: 449

عظیم و لکن دون ما قبله و کأنه علی الشطر من الأول و عقابه نصف عقابه.

القسم الثانی الریاء بأوصاف العبادات لا بأصولها و هی أیضا علی ثلاث درجات.

الأولی أن یرائی بفعل ما فی ترکه نقصان العبادة کالذی غرضه أن یخفف الرکوع و السجود و لا یطول القراءة فإذا رآه الناس أحسن الرکوع و ترک الالتفات و تمم القعود بین السجدتین و قد قال ابن مسعود من فعل ذلک فهو استهانة یستهین بها ربه.

فهذا أیضا من الریاء المحظور لکنه دون الریاء بأصول التطوعات فإن قال المرائی إنما فعلت ذلک صیانة لألسنتهم عن الغیبة فإنهم إذا رأوا تخفیف الرکوع و السجود و کثرة الالتفات أطلقوا اللسان بالذم و الغیبة فإنما قصدت صیانتهم عن هذه المعصیة فیقال له هذه مکیدة للشیطان و تلبیس و لیس الأمر کذلک فإن ضررک من نقصان صلاتک و هی خدمة منک لمولاک أعظم من ضررک من غیبة غیرک فلو کان باعثک الدین لکان شفقتک علی نفسک أکثر.

نعم للمرائی فیه حالتان إحداهما أن یطلب بذلک المنزلة و المحمدة عند الناس و ذلک حرام قطعا و الثانیة أن یقول لیس یحضرنی الإخلاص فی تحسین الرکوع و السجود و لو خففت کان صلاتی عند الله ناقصة و آذانی الناس بذمهم و غیبتهم و أستفید بتحسین الهیئة دفع مذمتهم و لا أرجو علیه ثوابا فهو خیر من أن أترک تحسین الصلاة فیفوت الثواب و تحصل المذمة فهذا فیه أدنی نظر فالصحیح أن الواجب علیه أن یحسن و یخلص فإن لم یحضره النیة فینبغی أن یستمر علی عبادته فی الخلوة و لیس له أن یدفع الذم بالمراءاة بطاعة الله فإن ذلک استهزاء.

الثانیة أن یرائی بفعل ما لا نقصان فی ترکه و لکن فعله فی حکم التکملة و التتمة لعبادته کالتطویل فی الرکوع و السجود و مد القیام و تحسین الهیئة فی رفع الیدین و الزیادة فی القراءة علی السورة المعتادة و أمثال ذلک و کل

ص: 272

«بخلاف ما یعلم الله» یعنی باطن او، زیرا تظاهر می کند کارش را برای خدا انجام می دهد، و حال آنکه خداوند از باطن او باخبر بوده و می داند که برای دیگری عمل می کند، و یا منظور این است که عملش خالص برای خدا نیست.

گفته می شود: به این معناست که تقرب جستن با عملی که دیگری را با خداوند در آن شریک کرده، بر خلاف چیزی است که خداوند آن را موجب تقرب می داند.

«السریره»: آنچه که پنهان کنند، «رداه الله رداءها» گویا «تردیه» را از معنای رداء مشتق شده و به معنای پوشش می باشد، «ألبسه الله» در ادامه بیان می شود .

همانطور که گذشت، ردا را برای حالتی استعاره گرفته است که بر انسان عارض شده، و نشان از پاکی و یا آلودگی او دارد.

روایت7.

کافی:حضرت رسول الله صلی­الله علیه وآله فرمودند: همانا که فرشته با خوشحالی تمام، عمل بنده را بالا می برد، پس چون حسنات او را بالا برد، خدای عز و جل می فرماید: آنها را در سجّین، نامه بدکاران، قرار دهید؛ زیرا او مرا به این عمل اراده نکرده است».(1)

شرح

«الابتهاج»: سرور و شادی؛ حرف «باء» در آیه شریفه «بعمل» و «بحسناته»برای ملابسه(پوشش وچسبیدن) و ممکن است برای متعدی کردن باشد؛ عبارت «لیصعد» یعنی شروع به بالا بردن عمل می کند؛ و «اذا صعد»: چون بالا رود و به جایگاهی برسد که در آنجا اعمال به حضرت حق تعالی عرضه می شود؛ عبارت «بحسناته» آشکار را در جایگاه پنهان قرار داده تا به این نکته اشاره داشته باشد که عمل از جنس حسنات و یا به گمان وی، جزئی از حسنات به شمار می آید، به این معناست که اعمالی که گمان می کنند حسنات و نیکی است، در نامه گناهکاران و فاجران قرار دهید که در سجین است، همانطور که خدای متعال می فرماید: «إن کتاب الفجار لفی سجین».(2)

در فرهنگ لغت، سجین بر وزن سکین، جایگاهی است که نامه عمل فاجران در آن قرار دارد و نیز نام وادی در جهنم است - که خداوند ما را از آن حفظ فرماید- ، و یا نام سنگی در آسمان هفتم می باشد.

بیضاوی می گوید: «إن کتاب الفجار» اعمالی است که نوشته می شود و یا به نامه اعمال اطلاق می شود. «لفی سجین» کتابی جامع از اعمال فاجران جن و انس است، همانطور که خدای متعال می فرماید: «و ما أدراک ما سجین* کتاب مرقوم» {و تو چه دانی که «سجّین» چیست؟ کتابی است نوشته شده} یعنی ثبت شده است، سپس می گوید: اسم مکان و تقدیر آن به این صورت است: کتاب سجین چیست و یا کجاست؟ «کتاب مرقوم» مضاف در آن حذف شده است.(3)

ص: 287


1- . کافی 2: 294
2- . مطففین / 7
3- . انوار التنزیل: 457

ذلک مما لو خلی و نفسه لکان لا یقدم علیه.

الثالثة أن یرائی بزیادات خارجة عن نفس النوافل کحضوره الجماعة قبل القوم و قصده الصف الأول و توجهه إلی یمین الإمام و ما یجری مجراه و کل ذلک مما یعلم الله منه أنه لو خلی بنفسه لکان لا یبالی من أین وقف و متی یحرم بالصلاة فهذه درجات الریاء بالنسبة إلی ما یراءی به و بعضه أشد من بعض و الکل مذموم.

الرکن الثالث المراءی لأجله فإن للمرائی مقصودا لا محالة فإنما یرائی لإدراک مال أو جاه أو غرض من الأغراض لا محالة و له أیضا ثلاث درجات الأولی و هی أشدها و أعظمها أن یکون مقصده التمکن من معصیة کالذی یرائی بعباداته لیعرف بالأمانة فیولی القضاء أو الأوقاف أو أموال الأیتام فیحکم بغیر الحق و یتصرف فی الأموال بالباطل و أمثال ذلک کثیرة.

الثانیة أن یکون غرضه نیل حظ مباح من مال أو نکاح امرأة جمیلة أو شریفة فهذا ریاء محظور لأنه طلب بطاعة الله متاع الدنیا و لکنه دون الأول.

الثالثة أن لا یقصد نیل حظ و إدراک مال أو شبهه و لکن یظهر عبادته خیفة من أن ینظر إلیه بعین النقص و لا یعد من الخاصة و الزهاد کأن یسبق إلی الضحک أو یبدر منه المزاح فیخاف أن ینظر إلیه بعین الاحتقار فیتبع ذلک بالاستغفار و تنفس الصعداء و إظهار الحزن و یقول ما أعظم غفلة الإنسان عن نفسه و الله یعلم منه أنه لو کان فی الخلوة لما کان یثقل علیه ذلک.

فهذه درجات الریاء و مراتب أصناف المرائین و جمیعهم تحت مقت الله و غضبه و هی من أشد المهلکات.

و أما ما یحبط العمل من الریاء الخفی و الجلی و ما لا یحبط فنقول إذا عقد العبد العبادة علی الإخلاص ثم ورد وارد الریاء فلا یخلو إما أن ورد علیه بعد فراغه من العمل أو قبل الفراغ فإن ورد بعد الفراغ سرور من غیر إظهار فلا یحبط العمل إذ العمل قد تم علی نعت الإخلاص سالما من الریاء فما یطرأ بعده فنرجو

ص: 273

«إجعلوها» خطاب به فرشتگانی است که بالا می روند، منظور از «ملک» اول، جنس بوده و یا فرشتگان رد و قبول است، و ضمیر منصوب به حساب بر می گردد، «لیس ایای أراد» تقدیم ضمیر به خاطر حصر است، به این معنا که وی در انجام این عمل، تنها مرا مد نظر نداشته بلکه دیگری نیز با من شریک گردانیده است.

روایت8.

کافی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ریاکار را سه نشانه است: نشاط و خرّمی دارد، چون مردم را ببیند یا مردمان عمل او را ببینند؛ و کاهلی و تنبلی می کند، چون تنها باشد؛ و دوست می دارد که در همه کارهایش امورش ستایش شود.

شرح

در فرهنگ لغت، نشط بر وزن سمع با فتحه: خود را برای عمل آماده ساخت، و غیره، و می گوید: «الکسل» با حرکت: انجام دادن کاری از سر بی میلی و تنبلی کردن در آن. کسل بر وزن فرح است.

نشاط قبل از انجام عمل بوده و انگیزه شروع کار محسوب می شود، و یا پس از آن بوده و باعث به طول انجامیدن و خوب انجام دادن عمل می شود. «فی جمیع اموره» یعنی در همه عبادت ها و ترک نواهی، و یا اعم از این دو مورد بوده و امور دنیوی را نیز شامل می شود.

روایت9.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام که می فرمود: خدای عز و جل فرموده که: من از همه شریکان بهترم. هر که در عملی غیر مرا با من شریک گرداند ، از او قبول نکنم و نپذیرم، مگر آن چه خالص برای من باشد.(1)

شرح

«أنا خیر شریک» به این دلیل است که حضرت حق از همه بی نیاز بوده و نیازی به شریک ندارد، و تنها کسی شراکت را می پذیرد که در ذات خود نیازمند باشد، و خداوند به خاطر رفعت و بزرگی و بی نیازی اش، عملی را که دیگری در آن شریک باشد، نمی پذیرد؛ و یا منظور این است که: من به شریکان نیکی کرده و آنچه که بین ما مشترک است، به آنان وا گذاشته و آن را نمی پذیرم.

گفته می شود: این سخن از باب تشبیه و بوده و استثنا در عبارت «الا ما کان» منقطع می باشد.

روایت10.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمود: هر که از برای مردم ظاهر گرداند آن چه را که خدا دوست می دارد، و با خدا مبارزه و جنگجویی کند به آن چه آن را ناخوش دارد، خدا را ملاقات کند و آن جناب بر او خشمناک باشد، و به غایت او را زشت دارد».(2)

شرح

«بارز الله» گویا منظور آشکار کردن گناهانی است که خداوند دوست ندارد،

ص: 288


1- . کافی 2: 295
2- . کافی 2: 295

أن لا ینعطف علیه أثره لا سیما إذا لم یتکلف هو إظهاره و التحدث به و لم یتمن ذکره و إظهاره و لکن اتفق ظهوره بإظهار الله إیاه و لم یکن منه إلا ما دخل من السرور و الارتیاح علی قلبه و یدل علی هذا ما سیأتی

وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ أُسِرُّ الْعَمَلَ لَا أُحِبُّ أَنْ یَطَّلِعَ عَلَیْهِ أَحَدٌ فَیَطَّلِعُ عَلَیْهِ فَیَسُرُّنِی قَالَ لَکَ أَجْرَانِ أَجْرُ السِّرِّ وَ أَجْرُ الْعَلَانِیَةِ.

و قال الغزالی نعم لو تم العمل علی الإخلاص من غیر عقد ریاء و لکن ظهرت له بعده رغبة فی الإظهار فتحدث به و أظهره فهذا مخوف و فی الأخبار و الآثار ما یدل علی أنه محبط و یمکن حملها علی أن هذا دلیل علی أن قلبه عند العبادة لم یخل عن عقد الریاء و قصده لما أن ظهر منه التحدث به إذ یبعد أن یکون ما یطرأ بعد العمل مبطلا للثواب بل الأقیس أن یقال أنه مثاب علی عمله الذی مضی و معاقب علی مراءاته بطاعة الله بعد الفراغ منها بخلاف ما لو تغیر عقده إلی الریاء قبل الفراغ فإنه مبطل.

ثم قال المحقق المذکور و أما إذا ورد وارد الریاء قبل الفراغ من الصلاة مثلا و کان قد عقد علی الإخلاص و لکن ورد فی أثنائها وارد الریاء فلا یخلو إما أن یکون مجرد سرور لا یؤثر فی العمل فهو لا یبطله و إما أن یکون ریاء باعثا علی العمل فختم و ختم به العمل فإذا کان کذلک حبط أجره.

و مثاله أن یکون فی تطوع فتجددت له نظارة أو حضر ملک من الملوک و هو یشتهی أن ینظر إلیه أو یذکر شیئا نسیه من ماله و هو یرید أن یطلبه و لو لا الناس لقطع الصلاة فاستتمها خوفا من مذمة الناس فقد حبط أجره و علیه الإعادة إن کان فی فریضة

وَ قَدْ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعَمَلُ کَالْوِعَاءِ إِذَا طَابَ آخِرُهُ طَابَ أَوَّلُهُ. أی النظر إلی خاتمته و رُوِیَ: مَنْ رَاءَی بِعَمَلِهِ سَاعَةً حَبِطَ عَمَلُهُ الَّذِی کَانَ قَبْلَهُ.

و هو منزل علی الصلاة فی هذه الصورة لا علی الصدقة و لا علی القراءة فإن کل جزء منها منفرد فما یطرأ یفسد الباقی دون الماضی و الصوم و الحج من قبیل الصلاة: فأما إذا کان وارد الریاء بحیث لا یمنعه من قصد الاستتمام لأجل الثواب

ص: 274

زیرا هر آنچه در خلوت خود انجام می دهد، خداوند از آن آگاه بوده و می داند، و از نظر لغوی به معنای مبارزه در جنگ است، زیرا هر کس خداوند را معصیت نماید، حال آنکه خداوند می بیند و می شنود، مثل این است که به جنگ با خدا رفته باشد. در فرهنگ لغت: بارز القرآن: با قرآن مبارزه کرد، و«برازا» به معنای آشکار شدن بر او است.

روایت11.

کافی: «هیچ یک از شما نمی تواند عمل خوبی را ظاهر سازد و عمل بدی را پنهان گرداند. آیا چنان نیست که به خود رجوع کند تا بداند که این دو شبیه هم نیست؟ خدای عز و جل می فرماید: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ»{بلکه انسان خود بر نفس خویشتن بیناست}. به درستی که چون نهان، صحیح و درست باشد، رفتار ظاهری انسان قوی باشد».(1)

روایت مشابهی در کتاب کافی از امام صادق علیه السلام نقل شده است.(2)

شرح

«و یسر سیئا» نیت بد و یا ریاکاری و یا عملی زشت منظور است، معنای اول واضح تر است، «فیعلم أن ذلک لیس کذلک» یعنی می داند عملش به خاطر باطن ناپسند و نیت نادرستش، مقبول نیست.

«أن السریره اذا صحت» یعنی اگر نیت درست باشد، اعضا و جوارح را برای فرمانبرداری قدرتمند می سازد، همانطور که نقل شده است: با وجود نیتی قدرتمند، ضعف بدن دیگر به حساب نمی آید، و نیز نقل شده است: در وجود بنی آدم پاره ای گوشت است که اگر اصلاح شود، دیگر اعضای بدن نیز اصلاح می گردد، بدانید که آن قلب است. اما همانطور که می دانید این سخن مناسب این جا و مکان نیست.

ممکن است منظور از قدرت، قدرت معنوی بوده و درستی عمل و کمال آن مد نظر باشد. گفته می شود: منظور از «علانیه» ردایی است که در حدیث قبلی بیان شد، یعنی اثر عمل.

من می گویم: ممکن است منظور قدرت همیشگی برای عمل باشد و نه قدرت برای انجام کار تنها در حضور مردم.

روایت12.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده ای نیست که امر خیری را پنهان دارد، روزگار نگذرد، مگر آنکه خدا آن خیر را از برایش ظاهر گرداند. و هیچ بنده ای نیست که امر بدی را پنهان سازد، روزگار نگذرد، مگر اینکه خدا آن بدی را برایش ظاهر سازد.(3)

ص: 289


1- . قیامت / 14 انسان بر جان خود بینا است.
2- . کافی 2: 295
3- . کافی 2: 296

کما لو حضر جماعة فی أثناء صلاته ففرح بحضورهم و اعتقد الریاء و قصد تحسین الصلاة لأجل نظرهم و کان لو لا حضورهم لکان یتمها أیضا فهذا ریاء قد أثر فی العمل و انتهض باعثا علی الحرکات فإن غلب حتی انمحق معه الإحساس بقصد العبادة و الثواب و صار قصد العبادة مغمورا فهذا أیضا ینبغی أن یفسد العبادة مهما مضی رکن من أرکانها علی هذا الوجه لأنا نکتفی بالنیة السابقة عند الإحرام بشرط أن لا یطرأ ما یغلبها و یغمرها.

و یحتمل أن یقال لا تفسد العبادة نظرا إلی حالة العقد و إلی بقاء أصل قصد الثواب و إن ضعف بهجوم قصد هو أغلب منه و الأقیس أن هذا القدر إذا لم یظهر أثره فی العمل بل بقی العمل صادرا عن باعث الدین و إنما انضاف إلیه سرور بالاطلاع فلا یفسد العمل لأنه لا ینعدم به أصل نیته و بقیت تلک النیة باعثة علی العمل و حاملة علی الإتمام و روی فی الکافی عن أبی جعفر علیه السلام ما یدل علیه و أما الأخبار التی وردت فی الریاء فهی محمولة علی ما إذا لم یرد به إلا الخلق و أما ما ورد فی الشرکة فهو محمول علی ما إذا کان قصد الریاء مساویا لقصد الثواب أو أغلب منه أما إذا کان ضعیفا بالإضافة إلیه فلا یحبط بالکلیة ثواب الصدقة و سائر الأعمال و لا ینبغی أن یفسد الصلاة و لا یبعد أیضا أن یقال إن الذی أوجب علیه صلاة خالصة لوجه الله و الخالصة ما لا یشوبه شی ء فلا یکون مؤدیا للواجب مع هذا الشوب و العلم عند الله فیه فهذا حکم الریاء الطاری بعد عقد العبادة إما قبل الفراغ أو بعده.

القسم الثالث الذی یقارن حال العقد بأن یبتدئ فی الصلاة علی قصد الریاء فإن تم علیه حتی یسلم فلا خلاف فی أنه یعصی و لا یعتد بصلاته و إن ندم علیه فی أثناء ذلک و استغفر و رجع قبل التمام ففیما یلزمه ثلاثة أوجه.

قالت فرقة لم تنعقد صلاته مع قصد الریاء فلیستأنف. و قالت فرقة تلزمه إعادة الأفعال کالرکوع و السجود و تفسد أعماله دون تحریمه الصلاة لأن التحریم عقد و الریاء خاطر فی قلبه لا یخرج التحریم عن کونه عقدا.

ص: 275

روایت13.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس برای خداوند کار کند اگر چه کم باشد خداوند آن کار را آشکار می کند و بیشتر از آنچه در نظر گرفته به او می دهد، ولی هر کس کار زیاد بکند، ولی برای مردم عمل نماید جز خستگی و بی خوابی سودی نخواهد برد، خداوند این گونه اعمال را در نظر مردم کم جلوه می دهد.(1)

شرح

«اظهر الله له» و در برخی نسخه های دیگر «أظهره الله له» آمده، و مرجع ضمیر القلیل و یا للعمل است. «أکثر» صفت مفعول مطلق محذوف، «مما أراد» یعنی عملی که به وسیله آن خدا را قصد نموده، و منظور آشکار نمودن آن برای مردم است، و «السهر» و بی خوابی مجاز از شب می باشد، مرجع ضمیر در «یقلله» الکثیر و یا للعمل است. ممکن است ضمیر را موصول بدانند.«تقلیل» کنایه از تحقیر است.

و روایت شده مردی در بنی اسرائیل گفت: من خداوند را چنان عبادت کنم که همواره نام من باقی بماند، او مدتی به جدیت مشغول عبادت شد، از هر اجتماعی که می گذشت مردم به او می گفتند: این شخص ظاهرساز و ریاکار می باشد.

روزی به خود آمد و گفت: تو خود را خسته کردی و عمرت را ضایع ساختی، اینک باید کاری کنی که بعد از این برای خداوند عمل نمائی، نیت او تغییر کرد و عملش خالص شد و برای خدا کار کرد، او بعد از این به هر گروهی از مردم که عبور می کرد می گفتند: او متقی و پرهیزگار می باشد.

روایت14.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند:

زمانی برای امت من خواهد رسید که نیت های آنان پلید خواهد شد، آنها ظواهر خودشان را نیکو جلوه می دهند تا به مال و منال دنیا برسند. با اعمالشان به دنبال به دست آوردن آنچه نزد پرودگار است نمی­باشند، دینشان ریاکاری است که خوف وترسی در میان­ کارهایشان وجود ندارد ، پس خدا برای مجازات کردن­شان ایشان­را کور می­گرداند(تا حق را نبینند ) پس (به هنگام گرفتاری­هایشان) پرودگاررا همانند کسی که در حال غرق شدن است می­خوانند(از روی اضطرار وخالصانه) ولی پرودگار دعاهای­شان را اجابت نمی­کند.(2)

شرح

سین در «سیأتی» برای تاکید است و یا دلالت بر آینده نزدیک دارد؛ «تخبث» مانند تحسن؛ «سرائرهم» با گناهان و یا با نیت های پلید و ریاکارانه؛ «طمعا» مفعول تحسن؛ «لایریدون به» مرجع ضمیر به قرینه مقام، به ظاهر نیکو ویا عمل مشخص بر می گردد؛ «یکون دینهم» یعنی عبادت های دینی و یا اصل اظهار دین؛

«ریاء» برای جا باز کردن و مقام یافتن در دل مردم؛ حرف باء در «بعقاب» برای متعدی کردن اس؛ «دعاء الغریق» یعنی دعای کسی که در شرف غرق شدن است،

ص: 290


1- . کافی 2: 296
2- . کافی 2: 296

و قالت فرقة لا تلزمه إعادة شی ء بل یستغفر الله بقلبه و یتم العبادة علی الإخلاص و النظر إلی خاتمة العبادة کما لو ابتدأها بالإخلاص و ختم بالریاء لکان یفسد علمه و شبهوا ذلک بثوب أبیض لطخ بنجاسة عارضة فإذا أزیل العارض عاد إلی الأصل فقالوا إن الصلاة و الرکوع و السجود لا یکون إلا لله و لو سجد لغیر الله لکان کافرا و لکن قد اقترن به عارض الریاء ثم إن زال بالندم و التوبة و صار إلی حالة لا یبالی بحمد الناس و ذمهم فتصح صلاته.

و مذهب الفریقین الآخرین خارج عن قیاس الفقه جدا خصوصا من قال یلزمه إعادة الرکوع و السجود دون الافتتاح لأن الرکوع و السجود إن لم یصح صارت أفعالا زائدة فی الصلاة فتبطل الصلاة و کذلک قول من یقول لو ختم بالإخلاص صح نظرا إلی الخاتمة فهو أیضا ضعیف لأن الریاء یقدح بالنیة و أولی الأوقات بمراعاة الأحکام النیة حالة الافتتاح.

فالذی یستقیم علی قیاس الفقه هو أن یقال إن کان باعثه مجرد الریاء فی ابتداء العقد دون طلب الثواب و امتثال الأمر لم ینعقد افتتاحه و لم یصح ما بعده و ذلک من إذا خلا بنفسه لم یصل و لما رآه الناس یحرم بالصلاة و کان بحیث لو کان ثوبه أیضا نجسا کان یصلی لأجل الناس فهذه صلاة لا نیة فیها إذ النیة عبارة عن إجابة باعث الدین و هاهنا لا باعث و لا إجابة.

فأما إذا کان بحیث لو لا الناس أیضا لکان یصلی إلا أنه ظهرت له الرغبة فی المحمدة أیضا فاجتمع الباعثان فهذا إما أن یکون فی صدقة أو قراءة و ما لیس فیه تحریم و تحلیل أو فی عقد صلاة و حج فإن کان فی صدقة فقد عصی بإجابة باعث الریاء و أطاع بإجابة باعث الثواب فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ (1) و له ثواب بقدر قصده الصحیح و عقاب بقدر قصده الفاسد و لا یحبط أحدهما الآخر.

و إن کان فی صلاة یقبل الفساد بتطرق خلل إلی النیة فلا یخلو إما أن

ص: 276


1- 1. الزلزلة: 7- 8.

چرا که اخلاص و فروتنی در آن به دلیل قطع امید کردن از غیر خدا بیشتر است؛ و نمی گویند به این معناست که: کسی از اشک چشمش و شدت گریه غرق شده است، ترسی ندارد.

عدم اجابت دعایشان به دلیل عمل نکردن به شرایط اجابت دعاو عهدشکنی شان با خداوند است، خدای متعال می فرماید: «أوفوا بعهدی اوف بعهدکم»(1) {به عهد و پیمان من وفا کنید تا به عهد شما وفا کنم}، شرح آن إن شاء الله در کتاب دعا خواهد آمد، بعید نیست که عقاب، به غیبت امام علیه السلام اشاره داشته باشد.

روایت15.

کافی: با حضرت صادق علیه السّلام شام می خوردیم آن جناب این آیه شریفه را تلاوت کردند: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ.(2)

امام فرمود: ای ابو حفص انسان آنچه که انسان برای نزدیکی به پروردگار انجام می دهد، بر خلاف چیزی است که خدا از آن آگاه می باشد(بر خلاف باطن)، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس یک کار پنهانی انجام دهد، خداوند رداء ولباس عملش را بر تنش می­پوشاندو او را پاداش می دهد، اگر نیک باشد پاداش خیر و اگر بد باشد، کیفر بد می­دهد.

شرح

متن و سند این حدیث پیش از این بیان شد و تنها اختلاف شان در عبارت «أن یعتذر الی الناس» و «البسه الله» است؛ گویا به خاطر اختلاف نسخه ها تکرار شده که بعید است و ممکن است سهوی باشد، آنچه در اینجا بیان شده است گویا در دو جا آشکار می­شوداعتذار به معنای عذر خواهی و درخواست پذیرش این عذرخواهی است.

گفته می شود: شاید منظور تشویق بر برابر برابر سازی و هماهنگ کردن عمل پنهان و آشکار است، به این صورت که با آشکار شدن عملش مجبور به عذرخواهی نشود؛ و کاملا مشخص است که عمل نیک نیازی به عذرخواهی ندارد، و عمل شر است که به آن نیازمند می باشد، و مانعی است برای اینکه عمل شر در خفا برخلاف اعمال آشکار انجام نشود، بر همین اساس، به برخی از آن ها گفته می شود: بر تو باد به عمل آشکار. گفتند: عمل آشکار چیست؟ پاسخ داد: عملی است که اگر مردم از آن باخبر شوند، شرمنده نشوید.

این سخن برگرفته از فرمایش امیرالمومنین علیه السلام است که صاحب العده آن را نقل کرده است، حضرت علیه السلام می فرماید: بپرهیزید از عملی که بابت آن عذرخواهی می کنید، زیرا کسی از عمل خیر پوزش نمی خواهد، «بپرهیز از هر عملی که در نهان انجام داده می شود، ولی در آشکار از آن شرم دارید، بپرهیز

ص: 291


1- . بقره/ 40
2- . قیامت / 14 - 15

یکون نفلا أو فرضا فإن کان نفلا فحکمها أیضا حکم الصدقة فقد عصی من وجه و أطاع من وجه إذا اجتمع فی قلبه الباعثان و أما إذا کان فی فرض و اجتمع الباعثان و کان کل واحد منهما لا یستقل و إنما یحصل الانبعاث بمجموعهما فهذا لا یسقط الواجب عنه لأن الإیجاب لم ینتهض باعثا فی حقه بمجرده و استقلاله و إن کان کل باعث مستقلا حتی لو لم یکن باعث الریاء لأدی الفرض و لو لم یکن باعث الفرض لأنشأ صلاة تطوعا لأجل الریاء فهذا فی محل النظر و هو محتمل جدا.

فیحتمل أن یقال إن الواجب صلاة خالصة لوجه الله و لم یؤد الواجب الخالص و یحتمل أن یقال إن الواجب امتثال الأمر الواجب بواجب مستقل بنفسه و قد وجد فاقتران غیره به لا یمنع سقوط الفرض عنه کما لو صلی فی دار مغصوبة فإنه و إن کان عاصیا بإیقاع الصلاة فی الدار المغصوبة فإنه مطیع بأصل الصلاة و مسقط للفرض عن نفسه و تعارض الاحتمال فی تعارض البواعث فی أصل الصلاة أما إذا کان الریاء فی المبادرة مثلا دون أصل الصلاة مثل من بادر فی الصلاة فی أول الوقت لحضور جماعة و لو خلا لأخرها إلی وسط الوقت و لو لا الفرض لکان لا یبتدئ صلاة لأجل الریاء فهذا مما یقطع بصحة صلاته و سقوط الفرض به لأن باعث أصل الصلاة من حیث إنها صلاة لم یعارضها غیره بل من حیث تعیین الوقت فهذا أبعد من القدح فی النیة.

هذا فی ریاء یکون باعثا علی العمل و حاملا علیه فأما مجرد السرور باطلاع الناس إذا لم یبلغ أثره حیث یؤثر فی العمل فبعید أن یفسد الصلاة فهذا ما نراه لائقا بقانون الفقه و المسألة غامضة من حیث إن الفقهاء لم یتعرضوا لها فی فن الفقه و الذین خاضوا فیه و تصرفوا لم یلاحظوا قوانین الفقه و مقتضی فتاوی العلماء فی صحة الصلاة و فسادها بل حملهم الحرص علی تصفیة القلوب و طلب الإخلاص علی إفساد العبادات بأدنی الخواطر و ما ذکرناه هو الأقصد فیما نواه و العلم عند الله تعالی انتهی کلامه.

ص: 277

از هر عملی که اگر برای کننده­اش بیان شود منکر(درستی وخوبی آن ) می­شود.(1)

روایت16.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام که فرمود: «باقی ماندن بر عمل، از خود عمل سخت تر است». راوی عرض کرد که: باقی ماندن بر عمل چیست؟ فرمود که: «شخصی در راه خدا کار خوبی انجام می­دهد و ، و به جهت رضای خدای تنها که او را شریکی نیست، انفاقی می­کند وچیزی می­بخشدپس از برایش ثواب نهان نوشته می شود. بعد از آن، آن را ذکر می کند، پس محو می شود و از برایش ثواب آشکار نوشته می شود. بعد از آن، آن را ذکر می کند، پس محو می شود و از برایش ریا نوشته می شود».(2)

شرح

««الابقاء علی العمل» یعنی حفظ و نگهداری و جلوگیری از تباه شدن آن، در کتاب نهایه آمده: أبقیت علیه ابقی إبقاء: هنگامی که بر او رحم کرده و بر او مهر و محبت کنم، اسم آن «البقیا» است.

در صحاح: أبقیت علی فلان، هنگامی است که مراعات حال او کرده و بر او رحم نمایم.

«یصل» در فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله، شرح و توضیحی درباره ترک «ابقاء» است، تا پایداری بر عمل معرفی گردد، زیرا هر چیز با ضد خود شناخته می شود، «فتکتب» فعل مجهول، و ضمیر مستتر در آن به هر یک از صله و نفقه بر می گردد؛ هر یک از سرا و علانیه و ریاء، مفعول دوم تکتب و منصوب است، عبارت «فتمحی» در جایگاه مفعول بر وزن افعال، و یا ممکن است به صورت معلوم و بر وزن افتعال، با تبدیل تاء به میم، خوانده شود.

«فتکتب له علانیه» یعنی پاداش آن کمتر می شود، «تکتب له ریاء» به این معناست که نه تنها پاداش عملش تباه می شود، بلکه کیفر نیز به دنبال دارد، و گفته می شود: همانطور که شخص در ابتدا و یا وسط عمل دچار ریا شود، پس از پایان عمل نیز رخ می دهد؛ پس آنچه را که خالص برای خدا انجام داده است، در حکم عملی قرار می گیرد که برای غیر خدا انجام شده و از نظر علما، نه تنها مانند دو ریای ذکر شده، عمل را باطل می کند، بلکه به اتفاق نظر همه علما، مستوجب کیفر نیز می شود.

و غزالی می گوید: چنین ریایی عمل را باطل نمی کند، زیرا آنچه اتفاق افتاده صحیح می باشد و از صحت و درستی به تباهی نمی رسد.

ص: 292


1- . سید رضی – رضوان الله علیه – این حدیث را در بخش خطبه ها و نامه های نهج البلاغه شماره 33 نقل کرده است، حضرت علیه السلام به قثم بن عباس می فرماید: بپرهیز از عملی که تو را وادار به عذرخواهی کند» و در نامه 69 به حارث همدانی می فرماید: «بپرهیز از هر عملی که در نهان انجام داده می شود، ولی در آشکار مورد شرمندگی می باشد، بپرهیز از هر عملی که اگر درباره ی آن سؤال شود، صاحب آن منکر شود.»
2- . کافی 2: 296

و قال الشهید قدس الله روحه فی قواعده النیة یعتبر فیها القربة و دل علیها الکتاب و السنة قال تعالی وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ (1) و الإخلاص فعل الطاعة خالصة لله وحده و هنا غایات ثمان الأول الریاء و لا ریب فی أنه مخل بالإخلاص فیتحقق الریاء بقصد مدح الرائی أو الانتفاع به أو دفع ضرره.

فإن قلت فما تقول فی العبادة المشوبة بالتقیة قلت أصل العبادة واقع علی وجه الإخلاص و ما فعل منها تقیة فإن له اعتبارین بالنظر إلی أصله و هو قربة و بالنظر إلی ما طرأ من استدفاع الضرر و هو لازم لذلک فلا یقدح فی اعتباره أما لو فرض إحداث

صلاة مثلا تقیة فإنها من باب الریاء الثانی قصد الثواب أو الخلاص من العقاب أو قصدهما معا الثالث فعلها شکرا لنعم الله تعالی و استجلابا لمزیده الرابع فعلها حیاء من الله تعالی الخامس فعلها حبا لله تعالی السادس فعلها تعظیما لله تعالی و مهابة و انقیادا و إجابة السابع فعلها موافقة لإرادته و طاعة لأمره الثامن فعلها لکونه أهلا للعبادة و هذه الغایة مجمع علی کون العبادة تقع بها معتبرة و هی أکمل مراتب الإخلاص و إلیه أشار الْإِمَامُ الْحَقُّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا عَبَدْتُکَ طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ وَ لَا خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ.

و أما غایة الثواب و العقاب فقد قطع الأصحاب بکون العبادة فاسدة(2) بقصدها و کذلک ینبغی أن یکون غایة الحیاء و الشکر و باقی الغایات الظاهر أن قصدها مجزئ لأن الغرض بها الله فی الجملة و لا یقدح کون تلک الغایات باعثة علی العبادة أعنی الطمع و الرجاء و الشکر و الحیاء لأن الکتاب و السنة مشتملة علی المرهبات من الحدود و التعزیرات و الذم و الإیعاد بالعقوبات و علی المرغبات من المدح و الثناء فی العاجل و الجنة و نعیمها فی الآجل و أما الحیاء فغرض

ص: 278


1- 1. البینة: 5.
2- 2. فی شرح الکافی ج 2 ص 273:« لا یفسد» لکنه سهو، و قد مر فی ج 70 ص 236 باب الإخلاص ما یحقق ذلک.

آری، ریا پس از آن حرام بوده و مستوجب کیفر است. شرح این حدیث گذشت .

روایت17.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل فرمود: از خدا بترسید، چنان ترسیدنی که کوتاهی در آن نباشد. و عمل کنید از برای خدا در غیر ریا و سمعه؛ زیرا که هر کس از برای غیر خدا عمل کند، خدا او را به عملش وا گذارد».(1)

شرح

من می گویم: در شرح عبارت «خشیه لیس بتعذیر» چند وجه وجود دارد:

اول: محدث استرآبادی می گوید: اگر کسی از روی ترس عملی را انجام دهد، و به آن خشنود نباشد، ترس او از روی کراهت است و شکایت است و اگر به آن خشنود باشد، ترس او از روی میل و رضایت بوده و ترس از روی محبت به شمار می آید.

دوم: «التعذیر» به معنای کوتاهی بوده و مضاف آن حذف شده است، یعنی«ذات التعذیر» عذر داشتند، به این معنا که در ترس و بیم از خدا کوتاهی نکردند، باء به معنای «مع» و برای ملابسه است و به معنای «مع» وهمراهی است.

در نهایه آمده است: «التعذیر» کوتاهی است؛ در نقل از بنی اسرائیل بیان شده: هنگامی که مرتکب گناه شدند، «نهوهم تعذیر» یعنی در نهی و بازداشتن آن ها کوتاهی کرده و اصرار ننمودند، مصدر در جایگاه اسم فاعلی به کار رفته و حال وبرای بیان حالت است، مانند: «جاء مشیا:آمد در حالی که پیاده بود» ونمونه دیگر حدیث دعا و گرفتن چیزی می گویند: کوتاهی کرده و او را از عمل باز نداشتم.؟؟؟؟(293)

سوم: تعذیرهم به معنای تقصیر و کوتاهی باشد، وهم معنای آن به این صورت است که ترس شما به خاطر کوتاهی های زیاد تان نیست، بلکه ترس همراه با تلاش و کوشش برای انجام عمل است، همانطور که درباره ویژگی های مومن آمده است که پیوسته اعمالش به همراه خشوع وترس است .

چهارم: به این معناست که ترس شما، ترسی حقیقی باشد و نه مانند ترسی که به هنگام عذرخواهی از مردم اظهار می­کنید، ولی به هنگام عمل برخلاف اقتضای آن خشوع وترس عمل نمایید، همانطور که حضرت علیه السلام می فرماید: «آن انسانی که در نظر مردم خویشتن را برخلاف چیزی نشان می دهد که خدا از او می داند و می شناسد» الی آخر. جوهری می گوید: «المعذر» با تشدید، کسی را گویند که عذر و بهانه های پوچ می آورد(یاتظاهر به عذر خواهی می­کند).(2)

پنجم: آنچه که برخی از علما بیان کرده اند، معنای «اخشوا الله خشیه» از خدا به گونه­ای بترسید که با وجود این ترس، در قیامت نیازی به عذرتراشی وجود نداشته باشد(چون خشوع حقیقی عمل را اصلاح می­کند). گویا سومین مورد، از همه آن ها واضح تر و مناسب تر است.

ص: 293


1- . کافی 2: 297
2- . به نقل از ابن عباس؛ ر. ک ص 297

مقصود، وَ قَدْ جَاءَ فِی الْخَبَرِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ فَإِنَّهُ إِذَا تَخَیَّلَ الرُّؤْیَةَ انْبَعَثَ عَلَی الْحَیَاءِ وَ التَّعْظِیمِ وَ الْمَهَابَةِ.

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ قَدْ قَالَ لَهُ ذِعْلِبٌ الْیَمَانِیُّ بِالذَّالِ الْمُعْجَمَةِ الْمَکْسُورَةِ وَ الْعَیْنِ الْمُهْمَلَةِ السَّاکِنَةِ وَ اللَّامِ الْمَکْسُورَةِ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ علیه السلام أَ فَأَعْبُدُ مَا لَا أَرَی فَقَالَ وَ کَیْفَ تَرَاهُ فَقَالَ لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ وَ لَکِنْ تُدْرِکُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ قَرِیبٌ مِنَ الْأَشْیَاءِ غَیْرَ مُلَامِسٍ بَعِیدٌ مِنْهَا غَیْرَ مُبَایِنٍ مُتَکَلِّمٌ بِلَا رَوِیَّةٍ مُرِیدٌ بِلَا هِمَّةٍ صَانِعٌ لَا بِجَارِحَةٍ لَطِیفٌ لَا یُوصَفُ بِالْخَفَاءِ بَعِیدٌ لَا یُوصَفُ بِالْجَفَاءِ بَصِیرٌ لَا یُوصَفُ بِالْحَاسَّةِ رَحِیمٌ لَا یُوصَفُ بِالرِّقَّةِ تَعْنُو الْوُجُوهُ لِعَظَمَتِهِ وَ تَوْجَلُ الْقُلُوبُ مِنْ مَخَافَتِهِ (1).

و قد اشتمل هذا الکلام الشریف علی أصول صفات الجلال و الإکرام التی علیها مدار علم الکلام و أفاد أن العبادة تابعة للرؤیة و یفسر معنی الرؤیة و أفاد الإشارة إلی أن قصد التعظیم بالعبادة حسن و إن لم یکن تمام الغایة و کذلک الخوف منه تعالی.

ثم لما کان الرکن الأعظم فی النیة هو الإخلاص و کان انضمام تلک الأربعة غیر قادح فیه فخلیق أن یذکر ضمائم أخر و هی أقسام.

الأول ما یکون منافیة له کضم الریاء و یوصف بسببه العبادة بالبطلان بمعنی عدم استحقاق الثواب و هل یقع مجزیا بمعنی سقوط التعبد به و الخلاص من العقاب الأصح أنه لا یقع مجزیا و لم أعلم فیه خلافا إلا من السید الإمام المرتضی قدس الله لطیفه فإن ظاهره الحکم بالإجزاء فی العبادة المنوی بها الریاء.

الثانی من الضمائم ما یکون لازما للفعل کضم التبرد و التسخن أو التنظیف

ص: 279


1- 1. تراه فی النهج تحت الرقم 177 من الخطب، و فیه« تجب القلوب من مخافته».

«وکله الله الی عمله» یعنی عملش را به او باز می گرداند، مثل این است که او را به عملش واگذاشته ، و یا مضاف در آن حذف شده است، یعنی عمل و یا شریک عملش؛ و همانطور که بیان شد، به این معناست که چیزی جز رنج و سختی برایش باقی نمی ماند.

روایت18.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که گفت: آن حضرت را سؤال کردم از مردی که عمل خیری انجام می دهد و فردی او را می بیند، و همان او را شاد می گرداند. فرمود که: «باکی نیست؛ زیرا کسی نیست، مگر آنکه دوست می دارد خوبی اش در میان مردم ظاهر شود،به شرط اینکه کارش را برای آن انجام نداده باشد(1)».

شرح

«ما من أحد» یعنی هر انسانی بر این خلق و خو سرشته شده و نمی تواند آن را از خود دور کند، و واگر به دور کردن آن از خود مکلف شویم تکلیف بمالایطاق است(کاری که از عهده انسان بر نمی­ِآید ودر محدوده قدرت انسان نیست)، «اذا لم یکن صنع ذلک لذلک» یعنی انگیزه او از انجام این عمل و یا هدف اصلی او، آشکار شدن کار نیکش در بین مردم نباشد.

حدیث مشابه آن در «طریق العامه» از ابوذر نقل شده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نظر شما درباره کسی که عمل خیری انجام داده و مردم او را ستایش می کنند، چیست؟ حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: این بشارت زودهنگام برای مومن است. به این معنا که این بشارت زود هنگام در دنیا نصیب او شده و بشارت دیگر فرمایش خدای سبحان است «بشریکم الیوم جنات تجری من تحتها الانهار»(2) {«امروز شما را مژده باد به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است}

گفته می شود: این مطلب با این روایاتی که از طریق ما نقل شده منافات دارد که: هیچ بنده ای از بندگان خدا به حقیقت اخلاص نمی رسد مگر اینکه دوست نداشته باشد که به خاطر کاری- که برای خدا- انجام می دهد او را ستایش و تمجید کنند.

صاحب کتاب «العده» - ره – این دو روایت را به این صورت با یکدیگر جمع کرده است که: اگر خوشحالی او به این خاطر باشد که خدای متعال کار نیک وی را آشکار ساخته؛ و یا آشکار شدن کار نیک او در دنیا به این معناست که خداوند کار نیکش را در آخرت و در برابر مردم نیز آشکار می سازد؛ و یا باعث شود دیگران با مشاهده عمل نیک او به اطاعت از خداوند تشویق شوند؛ و یا عمل نیک او موجب شود صفت ناپسند او را بپوشاند؛ در این موارد خوشحالی وی ریا و خودنمایی وسمعه محسوب نمی شود؛ و اگر خوشحالی او برای بالارفتن مقام و یا انتظار احترام و باز کردن جا در مجلس برای وی به عنوان یک عابد زاهد پیشه

ص: 294


1- . کافی 2: 297
2- . حدید / 12

إلی نیة القربة و فیه وجهان ینظران إلی عدم تحقق معنی الإخلاص فلا یکون الفعل مجزیا و إلی أنه حاصل لا محالة فنیته کتحصیل الحاصل الذی لا فائدة فیه و هذا الوجه ظاهر أکثر الأصحاب و الأول أشبه و لا یلزم من حصوله نیة حصوله و یحتمل أن یقال إن کان الباعث الأصلی هو القربة ثم طرأ التبرد عند الابتداء فی الفعل لم یضر و إن (1)

کان الباعث الأصلی هو التبرد فلما أراده ضم القربة لم یجزئ و کذا إذا کان الباعث مجموع الأمرین لأنه لا أولویة فتدافعا فتساقطا فکأنه غیر ناو و من هذا الباب ضم نیة الحمیة إلی القربة فی الصوم و ضم ملازمة الغریم إلی القربة فی الطواف و السعی و الوقوف بالمشعرین.

الثالث ضم ما لیس بمناف و لا لازم کما لو ضم إرادة دخول السوق مع نیة التقرب فی الطهارة أو أراد الأکل و لم یرد بذلک الکون علی طهارة فی هذه الأشیاء فإنه لو أراد الکون علی طهارة کان مؤکدا غیر مناف و هذه الأشیاء و إن لم یستحب لها الطهارة بخصوصیاتها إلا أنها داخلة فیما یستحب لعمومه و فی هذه الضمیمة وجهان مرتبان علی القسم الثانی و أولی بالبطلان لأن ذلک تشاغل عما یحتاج إلیه بما لا یحتاج إلیه.

ثم قال ره یجب التحرز من الریاء فإنه یلحق العمل بالمعاصی و هو قسمان جلی و خفی فالجلی ظاهر و الخفی إنما یطلع علیه أولو المکاشفة و المعاینة لله کما یروی عن بعضهم أنه طلب الغزو فتاقت نفسه إلیه فتفقدها فإذا هو یحب المدح بقولهم فلان غاز فترکه فتاقت نفسه إلیه فأقبل یعرض علی ذلک الریاء حتی أزاله و لم یزل یتفقدها شیئا بعد شی ء حتی وجد الإخلاص بعد بقاء الانبعاث فاتهم نفسه و تفقد أحوالها فإذا هی تحب أن یقال مات فلان شهیدا لتحسن سمعته فی الناس بعد موته.

و قد یکون فی ابتداء النیة إخلاصا و فی الأثناء یحصل الریاء فیجب التحرز منه فإنه مفسد للعمل نعم لا یتکلف بضبط هواجس النفس و خواطرها بعد إیقاع

ص: 280


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 274.

و یا کتمان عیب و دیگر وسوسه های شیطانی باشد، ریا محسوب شده و نیکی ها را به بدی ها تبدیل می کند.

من می گویم: ممکن است با توجه به درجه و مراتب مردم وظیفه آنان متفاوت است، زیرا با در نظر گرفتن عموم مردم، چنین تکلیفی از تحمل آن ها خارج بوده و شکی نیست که متفاوت بودن گروه های مختلف مردم، تفاوت تکلیف و وظیفه را می طلبد، چرا که استعداد و قابل ها متفاوت است.

روایت19.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش علیه السّلام و ایشان از پیغمبر خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل فرمود که از ایشان پرسیده شد: فردای قیامت نجات در چیست؟ فرمود: مسلّما نجات در این است که خدا را نفریبی تا او نیز تو را نفریبد، چون هر کس که در صدد مکر و فریب خدا بر آید، خداوند به او مکری رساند، و رشته ایمان را از او جدا کند، و نفسش او را می فریبد، اگر بفهمد.

به آن حضرت عرض شد: چگونه خداوند او را فریب می دهد؟ فرمود: به چیزی که خدا بدان فرمان داده عمل می­کند سپس در کارش غیر خدا را اراده می­کند ،پس از خدابترسید واز ریا دوری کنید همانا ریا شرک به خدای عزّ و جلّ می باشد.

همانا روز قیامت شخص ریاکار (خودنما) به چهار نام خوانده می شود: ای کافر، ایفاجر(گناه­کار)، ای فریبنده، ، ای زیانکار! کردارت باطل و هدر رفت و مزدت فاسد و ناچیز شد، امروز نصیبی از خیر برایت نیست، پس از همان کس که عملت را برای خوش آمدش انجام داده ای مزدت را بخواه!(1)

در معانی الاخبار نیز حدیث مشابهی از ابن ولید از صفار از هارون نقل شده است.(2)

در ثواب الاعمال نیز حدیث مشابهی از حمیری از هارون نقل شده است. (3)

در تفسیر عیاشی نیز حدیث مشابهی از ابن زیاد نقل شده است.(4)

روایت20.

قرب الاسناد: امام صادق و ایشان از پدرش علیهما السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هنگامی که در وقت نماز گزاردن یکی نزد شما آمد و گفت: شما ریاکاری می کنید، باید نماز خود را طولانی کند اما تا هنگامی که وقت واجب فوت نگردد.

اما اگر در کار دیگری از امور

ص: 295


1- . امالی صدوق: 346
2- . معانی الاخبار: 340
3- . ثواب الاعمال: 228
4- . تفسیر عیاشی 1: 282، نساء / 142

النیة فی الابتداء خالصة فإن ذلک معفو عنه کما

جَاءَ فِی الْحَدِیثِ: إِنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ لِأُمَّتِی عَمَّا حَدَّثَتْ بِهِ أَنْفُسَهَا.

«2»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: اجْعَلُوا أَمْرَکُمْ هَذَا لِلَّهِ وَ لَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ فَإِنَّهُ مَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلَّهِ وَ مَا کَانَ لِلنَّاسِ فَلَا یَصْعَدُ إِلَی اللَّهِ (1).

بیان

اجعلوا أمرکم هذا أی التشیع لله أی خالصا له و لا تجعلوه للناس لا بالانفراد و لا بالاشتراک فإنه ما کان لله أی خالصا له فهو لله أی یصعد إلیه و یقبله و علیه أجره و ما کان للناس و لو بالشرکة فلا یصعد إلی الله أی لا یرفعه الملائکة و لا یثبتونه فی دیوان الأبرار کما قال تعالی إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ (2) و الصعود إلیه کنایة عن القبول.

«3»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کُلُّ رِیَاءٍ شِرْکٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ (3).

بیان

کل ریاء شرک هذا هو الشرک الخفی فإنه لما أشرک فی قصد العبادة غیره تعالی فهو بمنزلة من أثبت معبودا غیره سبحانه کالصنم کان ثوابه علی الناس أی لو کان ثوابه لازما علی أحد کان لازما علیهم فإنه تعالی قد شرط فی الثواب الإخلاص فهو لا یستحق منه تعالی شیئا أو أنه تعالی یحیله یوم القیامة علی الناس.

«4»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً

ص: 281


1- 1. الکافی ج 2 ص 293.
2- 2. المطففین: 18.
3- 3. الکافی ج 2 ص 293.

آخرت مشغول می باشد هر چه می خواهد آن را ادامه دهد، اما اگر به یکی از کارهای دنیائی مشغول است باید به سرعت از آن خارج گردد، هر گاه شما را به عروسی ها دعوت کردند شتاب نداشته باشید زیرا آن مجالس شما را بیاد دنیا می اندازند و هر گاه به تشییع جنازه دعوت شدید شتاب کنید که آن آخرت را به یاد شما می آورد.(1)

روایت21.

علل الشرائع: علی بن جعفر از برادرش موسی و او از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: مردانی را بطرف جهنم می برند، خداوند به مالک دوزخ می فرماید: به آتش امر کن تا پای آنها را نسوزاند، زیرا آنها بطرف مساجد می رفتند.

به آتش بگو چهره آنها را هم نسوزاند زیرا آنها وضوی کامل می گرفتند و دست آنها را هم نسوزاند، زیرا آنان دست خود را برای دعا بالا می بردند و زبان آنها را هم نسوزاند زیرا آنان زیاد قرآن می خواندند، در این هنگام خازن آتش می گوید پس ای اشقیاء چرا شما را اینجا آوردند؟ می گویند: ما کارمان ریائی و تظاهر بود و به ما گفتند برای کسانی که کار می کردید از آن ها پاداش بخواهید.(2)

در ثواب الاعمال حدیث مشابهی از پدرش از محمد بن عطار از عمرکی نقل شده است.(3)

روایت22.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: لقمان به فرزندش گفت: ریاکار سه نشانه دارد، هنگامی که تنها باشد تنبل است و هنگامی که مردم را بنگرد نشاط پیدا می کند و هر کاری که مورد پسند مردم باشد انجام می دهد.(4)

روایت23.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمودند: شما می خواهید در بالای کوهی زندگی کنید تا مرگ شما برسد، می خواهید ریاکاری نمایید، هر کس برای مردم کار کند پاداش آن را باید از مردم بخواهد و هر کس برای خداوند کار کند از او پاداش خواهد گرفت و بدانید هر کار ریائی شرک بحساب می آید.(5)

ص: 296


1- . قرب الاسناد: 42 و در ط ص 57
2- . علل الشرائع 2: 151
3- . ثواب الاعمال: 201
4- . خصال 1: 60
5- . علل الشرائع 2: 247

وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(1) قَالَ الرَّجُلُ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ لَا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَیْراً فَذَهَبَتِ الْأَیَّامُ أَبَداً حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُسِرُّ شَرّاً فَذَهَبَتِ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ شَرّاً(2).

بیان

فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ قال الطبرسی رحمه الله أی فمن کان یطمع فی لقاء ثواب ربه و یأمله و یقر بالبعث إلیه و الوقوف بین یدیه و قیل معناه فمن کان یخشی لقاء عقاب ربه و قیل إن الرجاء یشتمل علی کلا المعنیین الخوف و الأمل وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً غیره من ملک أو بشر أو حجر أو شجر و قیل معناه لا یرائی عبادته أحدا عن ابن جبیر.

وَ قَالَ مُجَاهِدٌ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی أَتَصَدَّقُ وَ أَصِلُ الرَّحِمَ وَ لَا أَصْنَعُ ذَلِکَ إِلَّا لِلَّهِ فَیُذْکَرُ ذَلِکَ مِنِّی وَ أُحْمَدُ عَلَیْهِ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ وَ أُعْجَبُ بِهِ فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَقُلْ شَیْئاً فَنَزَلَتِ الْآیَةُ.

قال عطاء عن ابن عباس إن الله تعالی قال و لا یشرک به لأنه أراد العمل الذی یعمل لله و یحب أن یحمد علیه قال و لذلک یستحب للرجل أن یدفع صدقته إلی غیره لیقسمها کیلا یعظمه من یصل بها.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا أَغْنَی الشُّرَکَاءِ عَنِ الشِّرْکِ فَمَنْ عَمِلَ عَمَلًا أَشْرَکَ فِیهِ غَیْرِی فَأَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ فَهُوَ لِلَّذِی أَشْرَکَ.

أورده مسلم فی الصحیح

وَ رُوِیَ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ وَ شَدَّادِ بْنِ الْأَوْسِ قَالا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَنْ صَلَّی صَلَاةً یُرَائِی بِهَا فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ صَامَ صَوْماً یُرَائِی بِهِ فَقَدْ أَشْرَکَ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام دَخَلَ یَوْماً عَلَی الْمَأْمُونِ فَرَآهُ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ وَ الْغُلَامُ یَصُبُّ عَلَی یَدِهِ الْمَاءَ فَقَالَ لَا تُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّکَ أَحَداً فَصَرَفَ

ص: 282


1- 1. الکهف: 110.
2- 2. الکافی ج 2 ص 293.

روایت24.

تفسیر عیاشی: : امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً (1) {پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد} فرمودند: مقصود از این شرک، شرک ریائی می باشد.

روایت25.

امام باقر علیه السّلام فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد تفسیر آیه شریفه فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ {پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد}چیست؟ فرمودند: هر کس از روی ریا نماز بگذارد مشرک بحساب می آید و هر کس زکاة مالش را برای ریا بدهد مشرک است.

کسی که برای مردم روزه می گیرد و تظاهر می کند مشرک می باشد، هر کس برای اینکه نامش را مشهور کند و خوشنام گردد به حج برود مشرک محسوب می گردد و بطور کلی هر کس اوامر خداوند را از روی ریا و تظاهر انجام دهد مشرک است و خداوند اعمال او را قبول نمی کند.(2)

روایت26.

معانی الاخبار، امالی شیخ صدوق: از امیر المومنین علیه السلام سؤال شد :کدام یک از کارها آدمی را نجات می دهد، فرمودند: خواستن آنچه نزد خداوند برود و از او بخواهد.(3)

روایت27.

معانی الاخبار، امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود: مشهور شدن به عبادت از موارد ریا می باشد.(4)

روایت28.

ثواب الاعمال: امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر بنده ای کاری انجام دهد و در آن عمل رضایت خداوند را در نظر بگیرد و طالب آخرت باشد، ولی در آن میان دیگری را هم دخالت دهد مشرک خواهد بود.

ص: 297


1- . کهف / 110
2- . تفسیر قمی: 407
3- . امالی صدوق: 237
4- . امالی صدوق: 14

الْمَأْمُونُ الْغُلَامَ وَ تَوَلَّی إِتْمَامَ وُضُوئِهِ بِنَفْسِهِ (1).

انتهی.

و أقول الروایة الأخیرة تدل علی أن المراد بالشرک هنا الاستعانة فی العبادة و هو مخالف لسائر الأخبار و یمکن الجمع بحملها علی الأعم منها فإن الإخلاص التام هو أن لا یشرک لا فی القصد و لا فی العمل غیره سبحانه تزکیة الناس أی مدحهم أن یسمع به علی بناء الإفعال ما من عبد أسر خیرا أی عملا صالحا بأن أخفاه عن الناس لئلا یشوب بالریاء أو أخفی فی قلبه نیة حسنة خالصة فذهبت الأیام أبدا قوله أبدا متعلق بالنفی فی قوله ما من عبد حتی یظهر الله له خیرا حتی للاستثناء أی یظهر الله ذلک العمل الخفی للناس أو تلک النیة الحسنة و صرف قلوبهم إلیه لیمدحوه و یوقروه فیحصل له مع ثناء الله ثناء الناس.

و علی الاحتمال الأول یدل علی أن إسرار الخیر أحسن من إظهاره و لکل فائدة أما فائدة الإسرار فالتحرز من الریاء و أما فائدة الإظهار فترغیب الناس فی الاقتداء به و تحریکهم إلی فعل الخیر و قد مدح الله کلیهما و فضل الإسرار فی قوله سبحانه إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ (2).

و یظهر من بعض الأخبار أن الإخفاء فی النافلة أفضل و الإبداء فی الفریضة أحسن و یمکن القول باختلاف ذلک بحسب اختلاف أحوال الناس فمن کان آمنا من الریاء فالإظهار منه أفضل و من لم یکن آمنا فالإخفاء أفضل و الأول أظهر لتأییده بالخبر.

قال المحقق الأردبیلی رحمه الله المشهور بین الأصحاب أن الإظهار فی الفریضة أولی سیما فی المال الظاهر و لمن هو محل التهمة لرفع تهمة عدم الدفع و بعده عن الریاء و لأن یتبعه الناس فی ذلک و الإخفاء فی غیرها لیسلم من الریاء

ص: 283


1- 1. مجمع البیان ج 6 ص 498.
2- 2. البقرة: 271.

- امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس برای مردم کار کند پاداش خود را باید از مردم بگیرد و هر ریائی شرک به حساب می آید

- و نیز فرمودند: خداوند می فرماید: هر کس برای من و دیگری کار کند، برای او کار کرده است.(1)

در محاسن نیز حدیث مشابهی از محمد بن علی، از علی بن مفضل بن صالح نقل شده است.(2)

روایت29.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام به نقل از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: زمانی برای امت من خواهد رسید که نیت های(درون­هایشان) آنان پلید خواهد شد، آنها ظواهر خودشان را نیکو جلوه می دهند تا به مال و منال دنیا برسند.

آنها (با اعمال­شان) آنچه را نزد خداوند است نمی­خواهند، آنها هر کاری که می کنند از روی ریا می باشد و هرگز ترس از خدا ندارند، خدابرای مجازات کردنشان آنها کور می­گرداند(تا حق را نبینند) و (به هنگام گرفتاری­هایشان) مانند غریق(اضطرار واخلاص کامل) هر چه دعا می کنند مستجاب نمی گردد.(3)

روایت30.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که پدرش فرمودند: خداوند متعال یکی از کتابهای خود را برای یکی از پیامبرانش فرستاد، در آن کتاب آمده بود: گروهی از بندگان من دنیا را به وسیله دین بدست می آورند و از این طریق کاسه لیسی می کنند .

آنها لباس میش ها را در بر می نمایند ولی دل آنان مانند دل گرگ ها می باشد، تلخی آنها بسیار کشنده و ناگوار است، زبانشان از عسل شیرین تر ولی باطنشان از مردار هم بدبوتر است آنها مرا می خواهند فریب دهند و یا با من نیرنگ کنند و یا به من جرأت پیدا کرده اند.

به عزت و جلال خودم سوگند آنها را به فتنه هائی گرفتار خواهم کرد که مهار آنها را بگیرد و در اطراف زمین حرکت دهد، به اندازه ای که حکیمان هم در آن باره متحیر گردند و صاحب نظران سرگردان شوند و از آن سر در نیاورند.

فتنه ای که حکمت حکیمان و دانش دانشمندان در آن بمانند و حقیقت آن را در نیابند. من آنها را از هم پراکنده می سازم و گروهی را بر گروهی دیگر مسلط خواهم ساخت تا یک دیگر را آزار دهند من از دشمنان خود به وسیله دشمنی دیگر انتقام خواهم گرفت و باکی ندارم تا همه را عذاب نمایم و آنها را تعقیب نمایم. (4)

روایت31.

تحف العقول: امام حسن عسکری علیه السّلام فرمودند: شرک در میان مردم از حرکت مورچه

ص: 298


1- . ثواب الاعمال: 217
2- . محاسن: 122
3- . ثواب الاعمال: 228
4- . ثواب الاعمال : 228

و المروی عن ابن عباس أن صدقة التطوع إخفاؤها أفضل و أما المفروضة فلا یدخلها الریاء و یلحقها تهمة المنع بإخفائها فإظهارها أفضل

وَ مَا رَوَاهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ تُخْرَجُ عَلَانِیَةً وَ تُدْفَعُ عَلَانِیَةً وَ غَیْرُ الزَّکَاةِ إِنْ دَفَعَهَا سِرّاً فَهُوَ أَفْضَلُ.

فإن ثبت صحته أو صحة مثله فتخصص الآیة و تفصل به و إلا فهی علی عمومها و معلوم دخول الریاء فی الزکاة المفروضة کما فی سائر العبادات المفروضة و لهذا اشترط فی النیة عدمه و لو تمت التهمة لکانت مختصة بمن یتهم انتهی (1).

و ما من عبد یسر شرا أی عملا قبیحا أو ریاء فی الأعمال الصالحة فإن الله یفضحه بهذا العمل القبیح إن داوم علیه و لم یتب عند الناس و کذا الریاء الذی أصر علیه فیترتب علی إخفائه نقیض مقصوده علی الوجهین.

«5»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ: قَالَ لِیَ الرِّضَا علیه السلام وَیْحَکَ یَا ابْنَ عَرَفَةَ اعْمَلُوا لِغَیْرِ رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ وَیْحَکَ مَا عَمِلَ أَحَدٌ عَمَلًا إِلَّا رَدَّاهُ اللَّهُ بِهِ إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً(2).

بیان

فی النهایة ویح کلمة ترحم و توجع یقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقها و قد یقال بمعنی المدح و التعجب و هی منصوبة علی المصدر و قد ترفع و تضاف و لا تضاف انتهی و السمعة بالضم و قد یفتح یکون علی وجهین أحدهما أن یعمل عملا و یکون

غرضه عند العمل سماع الناس له کما أن الریاء هو أن یعمل لیراه الناس فهو قریب من الریاء بل نوع منه و ثانیهما أن یسمع عمله الناس بعد الفعل و المشهور أنه لا یبطل عمله بل ینقض ثوابه أو یزیله کما سیأتی و کأن المراد هنا الأول.

فی القاموس و ما فعله ریاء و لا سمعة و یضم و یحرک و هی ما نوه

ص: 284


1- 1. زبدة البیان ص 192 الطبعة الحدیثة.
2- 2. الکافی ج 2 ص 294.

روی سطح سیاه در شب ظلمانی، مخفی تر است.(1)

روایت32.

محاسن: امام صادق علیه السّلام: خداوند عالم فرمودند: من بهترین شریک می باشم، هر کس برای من کار کند و دیگری را هم با من در نظر بگیرد، مثل این است که برای دیگری کار کرده باشد.(2)

روایت33.

محاسن: امام باقر علیه السّلام فرمودند: بین حق و باطل فقط بی عقلی وجود دارد، پرسیدند یا ابن رسول اللَّه این چگونه می شود، فرمودند: بنده ای کاری انجام می دهد و خداوند هم از او راضی می باشد ولی او غیر از خدا را در نظر می گیرد، اگر او در این کار فقط خداوند را در نظر می گرفت به سرعت به مقصود خود می رسید.(3)

روایت34.

محاسن: امام صادق علیه السّلام از پدرش روایت می کند که علی علیه السّلام فرمودند: از خداوند بترسید ولی نه از این جهت که او شما را به خاطر گناه تعذیر می کند و برای خداوند کار کنید ولی بدون ریا و یا تظاهر، و بدانید هر کس برای غیر خداوند کار کند، خدا او را به همان شخص واگذار می کند.(4)

روایت35.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس برای خداوند کار کند اگر چه کم باشد خداوند آن کار را آشکار می کند و بیشتر از آنچه در نظر گرفته به او می دهد، ولی هر کس کار زیاد بکند، ولی برای مردم عمل نماید جز خستگی و بی خوابی سودی نخواهد برد، خداوند این گونه اعمال را در نظر مردم کم جلوه می دهد.(5)

روایت36.

فقه الرضا علیه السلام: من بهترین شریک می باشم هر کس با من در کارهای خود شریکی قائل گردد از وی قبول نخواهم کرد، مگر اینکه آن از روی اخلاص باشد.

- روایت شده از امام علیه السّلام که فرمودند: من بهترین شریک می باشم و هر کس در کارش برای من شریکی بیاورد او را رها خواهم کرد.

- امام علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا

ص: 299


1- . تحف العقول: 517
2- . محاسن: 252
3- . محاسن: 254
4- . محاسن: 254
5- . محاسن: 255

بذکره لیری و یسمع انتهی (1).

إلی من عمل أی إلی من عمل له و فی بعض النسخ إلی ما عمل أی إلی عمله أی لا ثواب له إلا أصل عمله و ما قصده به إذ لیس له إلا التعب إلا رداه الله به رداه تردیة ألبسه الرداء أی یلبسه الله رداء بسبب ذلک العمل فشبه علیه السلام الأثر الظاهر علی الإنسان بسبب العمل بالرداء فإنه یلبس فوق الثیاب و لا یکون مستورا بثوب آخر(2).

إن خیرا فخیرا أی إن کان العمل خیرا کان الرداء خیرا و إن کان العمل شرا کان الرداء شرا و الحاصل أن من عمل شرا إما بکونه فی نفسه أو بکونه مشوبا بالریاء یظهر الله أثر ذلک علیه و یفضحه بین الناس و کذا إذا عمل عملا خیرا و جعله لله خالصا ألبسه الله أثر ذلک العمل و أظهر حسنه للناس کما مر فی الخبر السابق و قیل شبه العمل بالرداء فی الإحاطة و الشمول إن خیرا فخیرا أی إن کان عمله خیرا فکان جزاؤه خیرا و کذا الشرور و ربما یقرأ ردأه بالتخفیف و الهمزة یقال ردأه به أی جعله له ردءا و قوة و عمادا و لا یخفی ما فیهما من الخبط و التصحیف و سیأتی ما یأبی عنهما.

«6»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: إِنِّی لَأَتَعَشَّی عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ (3) یَا بَا حَفْصٍ مَا یَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ یَتَقَرَّبَ

ص: 285


1- 1. القاموس ج 3 ص 40.
2- 2. الرداء- و هو الذی یطلق فی مقابل الازار- کان حلة یلبسونها فوق الکتف یسترون بها الردء، و هو الظهر، و هو أحد ثوبی الاحرام، و لم یکونوا لیلبسوا تحتها ثوبا آخر الا إذا کانوا یلبسون القمیص أو الدرع أو الجوشن، فکانوا یلبسون تحته الشعار و أمّا الیوم فالرداء یطلق علی غیر ما وضع له أولا، یطلق علی کساء واسع کالجبة یلبس فوق الثیاب کما ذکره العلامة المؤلّف قدّس سرّه. و المعنی علی ما ذکرناه، أن من عمل عملا أو أسر سریرة أظهره اللّه و ألقی أثره علی ظهره ملتصقا به، کالخلعة التی یخلع بها علی الناس، ان شرا فشر و ان خیرا فخیر.
3- 3. القیامة: 14 و 15.

یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(1) فرمودند: هر کس کار نیکی انجام دهد و قصدش خدا نباشد و فقط برای خوش آمدن مردم آن کار را بکند این عمل شرک در عبادت بحساب می آید و داخل در اعمال ریائی می باشد و خداوند این عمل را شرک نامیده است.

- روایت شده که هر کس برای خداوند کار کند پاداش او هم با خداوند است و هر کس برای مردم کار کند باید اجر خود را هم از مردم بگیرد و هر ریائی شرک بحساب می آید .

- روایت شده هر بنده ای که در نهان کار نیکی انجام دهد، خداوند بعد از مدتی آن کار را آشکار می کند و هر بنده ای که کار بدی انجام دهد و آن را مخفی بدارد خداوند آن را هم فاش می سازد.

روایت37.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السّلام فرمودند: کارهایت رابرای کسی که نه تو را میمراند نه زندگی بخشد و می­تواند تو را در چیزی بی­نیاز گرداند انجام نده ، ریا درختی است که میوه اش شرک خفی می باشد و ریشه آن نفاق بشمار می رود.

به ریاکار در هنگام حساب­رسی اعمال گفته می شود اینک پاداش خود را از کسی که برای او کار کردی و او را با من شریک کردی بگیر، بدان و توجه کن که نمی­توانی آنچه را در دل وباطن داری از او پنهان سازی(که اگر چنین چیزی در نظر داشته باشی)خودت را فریب داده­ای.اینک گرفتار مکری شده ای که خداوند در قرآن می فرماید:«یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ.» {با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند؛ ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند، و نمی فهمند.}(2)

بیشترین موارد ریا در نگاه کردن و سخن گفتن، خوردن، راه رفتن، مجالست، لباس پوشیدن، خندیدن، نماز، حج، جهاد، قرائت قرآن و سایر عبادات آشکارا می باشد و در این موارد انسان گرفتار ریاء و تظاهر و شرک می شود.

اما کسی که باطنش را برای خداوند خالص کند و دلش خاشع گردد و خود را مقصر و ذلیل بداند وپیوسته کوشش کند و همواره شکرگزار باشد، این چنین اشخاصی امید خلاصی دارند و ممکن است از ریاء و نفاق دور بمانند.اگردر همه احوال بر هر چیزی که گفته شد استقامت وپایداری بورزند

روایت38.

از علی علیه السّلام سؤال شد: بدبختی وشقاوت بزرگ چیست؟ فرمودند: کسی که دنیا را برای رسیدن به دنیا ترک می کند، این دنیا را از دست می دهد و در آخرت هم سودی نمی برد و زیان می نماید، مردی که عبادت می کند و خود را به مشقت می اندازد و روزه می گیرد ولی همه را برای خودنمایی برای مردم انجام می دهد .

این شخص با این کارها از همه لذات و خوشیهای دنیا محروم می گردد و فقط سختی ها و ناراحتیها برای او باقی می ماند، اگر او از روی خلوص آن کارها را کرده بود، از خداوند پاداش می گرفت، او خیال می کند هنگامی که وارد آخرت شود

ص: 300


1- . کهف / 110
2- . بقره / 10

إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِخِلَافِ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ مَنْ أَسَرَّ سَرِیرَةً رَدَّاهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً(1).

بیان

التعشی أکل الطعام آخر النهار أو أول اللیل فی القاموس العشی و العشیة آخر النهار و العشاء کسماء طعام العشی و تعشی أکله.

بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ قال البیضاوی أی حجة بینة علی أعمالها لأنه شاهد بها وصفها بالبصارة علی سبیل المجاز أو عین بصیرة بها فلا یحتاج إلی الإنباء وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ أی و لو جاء بکل ما یمکن أن یعتذر به جمع معذار و هو العذر أو جمع معذرة علی غیر قیاس کالمناکیر فی المنکر فإن قیاسه معاذر انتهی (2)

و التوجیه الأول لبصیرة لأکثر المفسرین و الثانی نقله النیسابوری عن الأخفش فإنه جعل الإنسان بصیرة کما یقال فلان کرم لأنه یعلم بالضرورة متی رجع إلی عقله أن طاعة خالقه واجبة و عصیانه منکر فهو حجة علی نفسه بعقله السلیم و نقل عن أبی عبیدة أن التاء للمبالغة کعلامة و قال فی قوله تعالی وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ هذا تأکید أی و لو جاء بکل معذرة یحاج بها عن نفسه فإنها لا تنفعه لأنها لا تخفی شیئا من أفعاله فإن نفسه و أعضاءه تشهد علیه قال قال الواحدی و الزمخشری المعاذیر اسم جمع للمعذرة کالمناکیر للمنکر و لو کان جمعا لکان معاذر بغیر یاء و نقل عن الضحاک و السدی أن المعاذیر جمع المعذار و هو الستر و المعنی أنه و إن أسبل الستور أن یخفی شی ء من عمله قال الزمخشری إن صح هذا النقل فالسبب فی التسمیة أن الستر یمنع رؤیة المحتجب کما یمنع المعذرة عقوبة المذنب انتهی.

یا با حفص أی قال ذلک ما یصنع الإنسان استفهام علی الإنکار و الغرض التنبیه علی أنه لا ینفعه فی آخرته و لا فی دنیاه أیضا لما سیأتی أن یتقرب إلی الله أی یفعل ما یفعله المتقرب و یأتی بما یتقرب به و إن کان ینوی به أمرا آخر

ص: 286


1- 1. الکافی ج 2 ص 294.
2- 2. أنوار التنزیل ص 449.

میزان اعمالش سنگین می شود، ولی او در آن جا چیزی مشاهده نمی کند پس همه را غبارهایی میبیند که در آسمان پراکنده شده است

روایت39.

سرائر: عبید گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی نماز می گذارد و نمازش را نیکو ادا می کند و دوست می دارد مردم را بطرف خود متوجه سازد، فرمودند این عمل ریا بحساب نمی آید.

روایت40.

تفسیر عیاشی: جراح از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه شریفه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» (1) فرمودند: به این معنا است که هر کس نماز بگذارد و یا روزه بگیرد و یا برده ای آزاد کند و یا حجی بجای آورد و مقصودش آن باشد که مردم از وی خوششان بیاید واو را ستایش کنند مشرک بحساب می آید ولی قابل گذشت می باشد.(2)

روایت41.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ ... أَحَداً» فرمودند: کسی که کار نیکی می کند و رضایت خداوند را در نظر نمی گیرد و می خواهد به این وسیله آبروئی در میان مردم پیدا کندو هدفش این است که آن مردم کار خوب او را بشنوند، این مرد در عبادت خدا مشرک می شود.(3)

روایت42.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام از قول خداوند فرمود: من بهترین شریک می باشم، هر کس در کارهای خود برای من شریکی قرار دهد آن را نخواهم پذیرفت من آن اعمالی را خواهم پذیرفت که خالص باشد .

- در روایت دیگری از حضرت علیه السلام روایت شده است: خدای متعال می فرماید: من بهترین شریک هستم، هر کس دیگری را با من در عملی شریک سازد، عمل را به آن شریک وا می گذارم.(4)

روایت43.

تفسیر عیاشی: امام باقر و صادق علیهما السّلام فرمودند: اگر بنده ای عملی انجام دهد و مقصودش خدا و آخرت باشد ولی بعد از آن رضایت وخشنودی فردی از مردم را اراده کند، این شخص مشرک به حساب می آید.(5)

روایت44.

نوادر: امام صادق علیه السّلام فرمودند: بنده ای را روز قیامت می آورند، که نماز گزارده است، گوید: بار خدایا من برای رضای تو نماز گزارده ام، به او می گویند خیر تو برای اینکه گفته شود خوب نماز گزارده ای، نماز می خواندی در این هنگام امر می شود او را بطرف دوزخ هدایت کنید.

ص: 301


1- . کهف / 110
2- . نفسیر عیاشی 2: 352 و جراح همان طور که بیان شد و در ادامه نیز بیان می گردد، مدائنی است.
3- . نفسیر عیاشی 2: 352 و جراح همان طور که بیان شد و در ادامه نیز بیان می گردد، مدائنی است.
4- . تفسیر عیاشی 2: 353
5- . تفسیر عیاشی 2: 353

بخلاف ما یعلم الله أی من باطنه فإنه یظهر ظاهرا أنه یعمل العمل لله و یعلم الله من باطنه أنه یفعله لغیر الله أو أنه لیس خالصا لله و قیل المعنی أن التقرب بهذا العمل المشترک إلی الله تعالی تقرب بخلاف ما یعلم الله أنه موجب للتقرب.

و السریرة ما یکتم رداه الله رداءها کأنه جرد التردیة عن معنی الرداء و استعمل بمعنی الإلباس و سیأتی ألبسه الله.

و قد مر أنه استعیر الرداء للحالة التی تظهر علی الإنسان و تکون علامة لصلاحه أو فساده.

«7»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَلَکَ لَیَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اجْعَلُوهَا فِی سِجِّینٍ إِنَّهُ لَیْسَ إِیَّایَ أَرَادَ بِهِ (1).

بیان

الابتهاج السرور و الباء فی قوله بعمل و بحسناته للملابسة و یحتمل التعدیة و قوله لیصعد أی یشرع فی الصعود و قوله فإذا صعد أی تم صعوده و وصل إلی موضع یعرض فیه الأعمال علی الله تعالی و قوله بحسناته من قبیل وضع المظهر موضع المضمر تصریحا بأن العمل من جنس الحسنات أو هو منها بزعمه أی أثبتوا تلک الأعمال التی تزعمون أنها حسنات فی دیوان الفجار الذی هو فی سجین کما قال تعالی إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ (2).

و فی القاموس سجین کسکین موضع فیه کتاب الفجار و واد فی جهنم أعاذنا الله منها أو حجر فی الأرض السابعة و قال البیضاوی إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ ما یکتب من أعمالهم أو کتابة أعمالهم لَفِی سِجِّینٍ کتاب جامع لأعمال الفجرة من الثقلین کما قال تعالی وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ أی مسطورٌ بَیِّنُ الکتابة ثم قال و قیل هو اسم مکان و التقدیر ما کتاب السجین أو محل کتاب مرقوم فحذف المضاف (3).

ص: 287


1- 1. الکافی ج 2 ص 294.
2- 2. المطففین: 7.
3- 3. أنوار التنزیل: 457.

بعد از این بنده ای دیگر را حاضر می کنند که قرآن یاد گرفته است او می گوید: بار خدایا من برای رضای تو قرآن را فرا گرفتم، گفته می شود آری تو قرآن یاد گرفتی بگویند او خوش صدا می باشد، در این جا فرمان می رسد او را هم به طرف دوزخ ببرید.

بار دیگر بنده ای دیگر می آورند که جهاد کرده است، او می گوید: بار خدایا من برای رضای تو به جهاد رفته ام به او می گویند: خیر تو به جهاد رفتی تا بگویند فلان کس شجاع می باشد در این جا امر می آید او را هم بطرف دوزخ هدایت کنید.

سپس بنده ای دیگر را حاضر می کنند که مال خود را در راه خداوند متعال انفاق کرده است، او می گوید: بار خدایا من اموال خود را در راه تو انفاق کردم، به او هم می گویند خیر تو در انفاق خود نظر داشتی که مردم بگویند او چه اندازه سخاوت دارد، فرمان می آید او را هم وارد آتش کنید .

روایت45.

نوادر: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس برای خداوند کار کند پاداش او با خداوند خواهد بود و هر کس برای مردم عمل نماید پاداش خود را باید از مردم بگیرد و هر ریائی شرک است.

روایت46.

نوادر: امام باقر علیه السّلام فرمود: در بنی اسرائیل عابدی بود که داود علیه السّلام از او خوشش می آمد واعمال او داود را به تعجب واداشته بود، خداوند به داود وحی کردند تو از کارهای او در شگفت مباش او ریا کار می کند.

گویند: آن عابد درگذشت نزد داود علیه السّلام آمدند و گفتند فلان کس درگذشت، فرمود: بروید او را دفن کنید بنی اسرائیل از این عمل داود ناراحت شدند که چرا او در جنازه عابد شرکت نکرده است.

هنگامی که عابد را غسل دادند پنجاه نفر برخاستند و شهادت دادند که از آن جز خیر مشاهده نکرده اند، بعد از اینکه بر جنازه او نماز گزاردند پنجاه نفر دیگر هم شهادت دادند که جز خیر از وی مشاهده نکرده اند.

در این هنگام خداوند برای داود وحی فرستاد که چرا در جنازه او حاضر نشدی، گفت: بار خدایا تو مرا از او آگاه ساختی، خداوند فرمود: آری چنین بود ولی چون گروهی از علماء و راهبان به خوبی او گواهی دادند من هم او را رحمت کردم با اینکه از حال او آگاه بودم.

روایت47.

نوادر: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» فرمود: کسی که کار خوبی انجام می دهد و رضای خداوند را در نظر نمی گیرد و مقصودش این است مردم او را آدم خوبی بدانند و در باره او سخن بگویند و کارهای او را تعریف و تمجید کنند و در محافل و مجالس ذکر او را بنمایند، این مرد در عبادت خود مشرک می باشد.

بعد از آن فرمودند: بنده ای که کارهای نیک انجام دهد و آن را پنهان بدارد مگر، خداوند بعد از مدتی آن خیر را برای مردم آشکار می کند و هر بنده ای که بخواهد شری را پنهان نماید خداوند پس از مدتی آن را فاش می سازد.

ص: 302

اجعلوها الخطاب إلی الملائکة الصاعدین فالمراد بالملک أولا الجنس أو إلی الملائکة الرد و القبول و الضمیر المنصوب للحساب لیس إیای أراد تقدیم الضمیر للحصر أی لم یکن مراده أنا فقط بل أشرک معی غیری.

«8»

کا، [الکافی] بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِی یَنْشَطُ إِذَا رَأَی النَّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ (1).

بیان

فی القاموس نشط کسمع نشاطا بالفتح طابت نفسه للعمل و غیره و قال الکسل محرکة التثاقل عن الشی ء و الفتور فیه کسل کفرح انتهی و النشاط یکون قبل العمل و باعثا للشروع فیه و یکون بعده و سببا لتطویله و تجویده فی جمیع أموره أی فی جمیع طاعاته و ترکه للمنهیات أو الأعم منهما و من أمور الدنیا.

«9»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَنْ أَشْرَکَ مَعِی غَیْرِی فِی عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ إِلَّا مَا کَانَ لِی خَالِصاً(2).

بیان

أنا خیر شریک لأنه سبحانه غنی لا یحتاج إلی الشرکة و إنما یقبل الشرکة من لم یکن غنیا بالذات فلا یقبل العمل المخلوط لرفعته و غناه أو المراد أنی محسن إلی الشرکاء أدع إلیهم ما کان مشترکا بینی و بینهم و لا أقبله و قیل إن هذا الکلام مبنی علی التشبیه و الاستثناء فی قوله إلا ما کان منقطع.

«10»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَظْهَرَ لِلنَّاسِ مَا یُحِبُّ اللَّهُ وَ بَارَزَ اللَّهَ بِمَا کَرِهَهُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مَاقِتٌ لَهُ (3).

بیان

بارز الله کأن المراد به أبرز و أظهر لله بما کرهه الله من المعاصی

ص: 288


1- 1. الکافی ج 2 ص 295.
2- 2. الکافی ج 2 ص 295.
3- 3. الکافی ج 2 ص 295.

روایت48.

نوادر: موسی بن جعفر علیه السّلام از پدرانش روایت می کند که علی علیه السّلام فرمود: ما از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله پرسیدیم: یا رسول اللَّه مردی از ما روزه می گیرد و نماز می گذارد ولی شیطان در او القاء می کند و می گوید شما ریاکار هستید.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هنگامی که شیطان این گونه به شما القاء کرد، شما هم در اینجا بگوئید خداوندا به شما پناه می برم از اینکه با علم و اراده برای تو شریکی بیاورم و اگر از روی جهالت کاری کرده ام استغفار می نمایم.

روایت49.

نهج البلاغه: امیر المومنین علیه السلام فرمود: بدون ریاو(خودنمایی)عمل کنید و تظاهری نداشته باشید و بدانید هر کس برای غیر خدا کار کند خداوند کارش را به کسی که کار را برایش انجام داده واگذار می کند.(1)

روایت50.

منیه المرید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آنچه بیشتر از شما می ترسم شرک کوچک است گفتند یا رسول اللَّه شرک کوچک کدام است فرمودند: آن ریا می باشد، روز قیامت که خداوند بندگان را پاداش می دهد می گوید: بروید از کسانی که برای آنها کار می کردید پاداش خود را طلب کنید و ببینید آیا آن ها می توانند پاداش شما را بدهند.

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: از چاه رسوائی به خداوند پناه ببرید، گفته شد: یا رسول اللَّه چاه رسوائی کدام است، فرمودند: نام یک دره ای در جهنم است که ریاکاران در آنجا خواهند بود.

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: روز قیامت به ریاکار می گویند، ای بدکار، ای مکار، ای فریب کار، هر چه کار کردی از دست رفت و مزدت پایمال شد، اینک بروید و مزد خود را از همان کسی که برای او کار می کردید بگیرید.

- جراح مدائنی از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که آن حضرت در تفسیر آیه شریفه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ» فرمودند آنها کسانی هستند که کاری که ثواب دارد را انجام می­دهند درحالی که آن کار را برای خدا انجام نمی­دهند و همانا آن کار را انجام می­دهند تا مردم بشنوند ونزد آنها آبروی پیدا کرده(مردم آنها را انسان­های خوبی بدانند) واین همان کسی است که در عبادت پرودگارش شریک قرار داده است.

- رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: فرشته ای با خوشحالی نامه عمل یک بنده که همه اش نیک می باشد بطرف بالا می برد، ولی خداوند می فرماید این کارهای نیک را در دوزخ بگذارید او برای من کار نکرده است.(2)

علی علیه السّلام فرمودند: ریاکار سه نشانه دارد :وقتی مردم را می­بیند در (در انجام کارهایش)نشاط پیدا کرده وخوشحال می­شود. هنگامی که تنها باشد کسل وتنبل می­شود، دوست دارد مردم در همه کارهایش از او تعریف کنند.

ص: 303


1- . نهج البلاغه، خطبه 23
2- . مجلسی، محمد باقر بن محمد محمد تقی، بحار النوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار (ط – بیروت) 111 جلد، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

فإن ما یفعله فی الخلوة یراه الله و یعلمه و المستفاد من اللغة أنه من المبارزة فی الحرب فإن من یعصی الله سبحانه بمرأی منه و مسمع فکأنه یبارزه و یقاتله فی القاموس بارز القرن مبارزة و برازا برز إلیه.

«11»

کا، [الکافی] أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ فَضْلٍ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا یَصْنَعُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُظْهِرَ حَسَناً وَ یُسِرَّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ یَرْجِعُ إِلَی نَفْسِهِ فَیَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ السَّرِیرَةَ إِذَا صَحَّتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَةُ(1).

کا، [الکافی] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ: مِثْلَهُ (2).

بیان

و یسر سیئا أی نیة سیئة و رئاء أو أعمالا قبیحة و الأول أظهر فیعلم أن ذلک لیس کذلک أی یعلم أن عمله لیس بمقبول لسوء سریرته و عدم صحة نیته إن السریرة إذا صحت أی إن النیة إذا صحت قویت الجوارح علی العمل کما ورد لا یضعف بدن عما قویت علیه النیة و رُوِیَ: أَنَّ فِی ابْنِ آدَمَ مُضْغَةً إِذَا صَلُحَتْ صَلُحَ لَهَا سَائِرُ الْجَسَدِ أَلَا وَ هِیَ الْقَلْبُ.

لکن هذا المعنی لا یناسب هذا المقام کما لا یخفی و یمکن أن یکون المراد بالقوة القوة المعنویة أی صحة العمل و کمالها و قیل المراد بالعلانیة الرداء المذکور سابقا أی أثر العمل.

و أقول یحتمل أن یکون المعنی قوة العلانیة علی العمل دائما لا بمحضر الناس فقط.

«12»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ عَبْدٍ یُسِرُّ خَیْراً إِلَّا لَمْ تَذْهَبِ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ خَیْراً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُسِرُّ شَرّاً إِلَّا لَمْ تَذْهَبِ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ لَهُ شَرّاً(3).

ص: 289


1- 1. الکافی ج 2 ص 295.
2- 2. الکافی ج 2 ص 295.
3- 3. الکافی ج 2 ص 296.

روایت51.

عده الداعی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند متعال می فرماید: من بهترین شریک هستم، هر کس برای من در کارها شریکی قائل شود آن عمل برای من نخواهد بود، زیرا من فقط اعمال خالص را قبول می کنم.

- در حدیث دیگری آمده که من بی نیازترین شریکان می باشم، هر کس کاری انجام دهد و دیگری را در نظر بگیرد من از او بیزار می باشم و آن کار برای کسی می­گذارم که در انجام کارشد با من شریکش کرده است

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر حقی، حقیقتی دارد و هیچ کس به حقیقت اخلاص نمی رسد مگر اینکه درهیچ یک از کارهایی که برای خداوند انجام داده است دوست نداشته باشد مردم او را بستایند .

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: ای ابو ذر مردی به حد فقاهت نخواهد رسید(به عمق بینش و فقه کامل دست پیدا نمی­کند) تا آنگاه که مردم را مانند شتران تصور کند، او باید به آنها توجه نکند و وجود آنها نتوانند در او اثر بگذارند همان گونه که یک شتر نمی تواند در او اثر بگذارد و بعد متوجه خود شود و خود را از همگان حقیر بداند.

- رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند عملی را که به اندازه ذره­ای در آن ریا باشد مورد قبول قرار نمی دهد.

- از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد نجات در چیست، فرمودند: بنده ای در عبادات و طاعات خداوند دیگری را در نظر نداشته باشد.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: چیزی که بیشتر از شما می ترسم شرک اصغر می باشد گفتند: یا رسول اللَّه شرک اصغر کدام است فرمودند: ریاء خداوند متعال می فرماید هنگامی که بندگان را پاداش عمل می دهند به آنها می گویند بروید از کسانی که برای آنها کار می کردید پاداش خود را بگیرید، آیا از جزاء و ثواب نزد آن­ها چیزی می­یابید.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس ستایش خداوند رادر برابر ستایش و مدح مردم برگزیند و از آن صرف نظر کند پروردگار نیاز و مؤنه­هایش را از مردم عهده دار خواهد شد

روایت شده مردی در بنی اسرائیل گفت: من خداوند را چنان عبادت کنم که همواره نام من باقی بماند، او مدتی به جدیت مشغول عبادت شد، او از هر اجتماعی که می گذشت مردم به او می گفتند این شخص ظاهرساز و ریاکار می باشد.

روزی به خود آمد و گفت: تو خود را خسته کردی و عمرت را ضایع ساختی، اینک باید کاری کنی که بعد از این برای خداوند عمل نمائی، نیت او تغییر کرد و عملش خالص شد و برای خدا کار کرد، او بعد از این به هر گروهی از مردم که عبور می کرد می گفتند: او متقی و پرهیزگار می باشد.

ص: 304

«13»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَرَادَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْقَلِیلِ مِنْ عَمَلِهِ أَظْهَرَهُ اللَّهُ لَهُ أَکْثَرَ مِمَّا أَرَادَ وَ مَنْ أَرَادَ النَّاسَ بِالْکَثِیرِ مِنْ عَمَلِهِ فِی تَعَبٍ مِنْ بَدَنِهِ وَ سَهَرٍ مِنْ لَیْلِهِ أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یُقَلِّلَهُ فِی عَیْنِ مَنْ سَمِعَهُ (1).

بیان

أظهر الله له فی بعض النسخ أظهره الله له فالضمیر للقلیل أو للعمل و أکثر صفة للمفعول المطلق المحذوف مما أراد أی مما أراد الله به و المراد إظهاره علی الناس و نسبة السهر إلی اللیل علی المجاز فضمیر یقلله للکثیر أو للعمل و قد یقال الضمیر للموصول فالتقلیل کنایة عن التحقیر کما روی أن رجلا من بنی إسرائیل قال لأعبدن الله عبادة أذکر بها فمکث مدة مبالغا فی الطاعات و جعل لا یمر بملإ من الناس إلا قالوا متصنع مراء فأقبل علی نفسه و قال قد أتعبت نفسک و ضیعت عمرک فی لا شی ء فینبغی أن تعمل لله سبحانه فغیر نیته و أخلص عمله لله فجعل لا یمر بملإ من الناس إلا قالوا ورع تقی.

«14»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ وَ تَحْسُنُ فِیهِ عَلَانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا لَا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ یَکُونُ دِینُهُمْ رِیَاءً لَا یُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلَا یَسْتَجِیبُ لَهُمْ (2).

بیان

سیأتی السین للتأکید أو للاستقبال القریب تخبث کتحسن سرائرهم بالمعاصی أو بالنیات الخبیثة الریائیة طمعا مفعول له لتحسن لا یریدون به الضمیر لحسن العلانیة أو للعمل المعلوم بقرینة المقام یکون دینهم أی عباداتهم الدینیة أو أصل إظهار الدین ریاء لطلب المنزلة فی قلوب الناس و الباء فی قوله بعقاب للتعدیة دعاء الغریق أی کدعاء من أشرف علی الغرق

ص: 290


1- 1. الکافی ج 2 ص 296.
2- 2. الکافی ج 2 ص 296.

- رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: هر کس امر آخرت خود را اصلاح کند، خداوند دنیای او را اصلاح می کند و هر کس بین خود و خدا را اصلاح نماید خداوند بین او و مردم را اصلاح می کند.(1)

روایت52.

اسرار الصلوه: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: بهشت سخن گفت و اظهار داشت من حرام می باشم بر کسی که بخل ورزد و ریاکار باشد.

- رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: آتش و اهل آن از ریاکاران فریاد و شیون می کنند، گفته شد: یا رسول اللَّه آنها چگونه شیون می نمایند فرمودند: از آتش سوزانی که آنها بخاطرش عذاب می کشند.

- رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: نخستین کسانی که روز قیامت احضار می شوند، مردی که قرآن را جمع کرده(حفظ کرده وبه تلاوت آن مشغول بوده است)، شخصی که در راه خدا کشته شده و مردی که مال فراوان دارد، خداوند متعال به او می گوید مگر آنچه را که برای رسول فرستادم به تو تعلیم نکردم، گوید چرا تعلیم فرمودی.

خداوند متعال می فرماید پس چرا آنچه تعلیم گرفتی عمل نکردی؟ او می گوید: بار خدایا من در شب و روز قرآن را مطالعه و تلاوت کردم، خداوند و فرشتگان می گویند دروغ می گوئی، مقصود شما آن بود که بگویند فلان شخص خوب قرآن می خواند و همین را هم می گفتند.

بعد از آن مرد ثروتمند را می آورند خداوند از او سؤال می کند مگر زندگی تو را توسعه ندادم و تو را از دیگران بی نیاز نکردم او می گوید: آری ای خدای من مطلب چنین است، خداوند سؤال می کند پس چرا به آنچه دادم عمل نکردی.

می گوید: چرا من صله رحم بجای آوردم و در راه خداوند دادم، خداوند می گوید دروغ گفتی و فرشتگان هم می گویند دروغ می گوید، خداوند می فرماید تو این کارها را می کردی تا بگویند فلان کس بخشنده است و این سخن را هم گفتند .

بعد از آن مردی که در راه خداوند کشته شده است حاضر می شود به او می گویند شما چه کردید، او می گوید: بار خدایا تو فرمان جهاد دادی و من هم جنگ کردم تا در راه تو کشته شدم، خداوند می گوید: دروغ می گوئی و فرشتگان هم او را تکذیب می کنند، خدا و فرشتگان می گویند تو می خواستی مردم بگویند فلان کس شجاع است و همین را هم می گفتند، بعد از این رسول خدا فرمودند: آنها گروهی هستند که آتش جهنم به واسطه آنها گداخته می شود .

ص: 305


1- . عده الداعی: 156

فإن الإخلاص و الخضوع فیه أخلص من سائر الأدعیة لانقطاع الرجاء عن غیره سبحانه و ما قیل من أن المعنی من غرق فی ماء دموعه فلا یخفی بعده و عدم الإجابة لعدم علمهم بشرائطها و عدم وفائهم بعهوده تعالی کما قال تعالی أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ (1) و سیأتی الکلام فیه فی کتاب الدعاء إن شاء الله تعالی و لا یبعد أن یکون العقاب إشارة إلی غیبة الإمام علیه السلام.

«15»

کا، [الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: إِنِّی لَأَتَعَشَّی مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ (2) یَا بَا حَفْصٍ مَا یَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ یَعْتَذِرَ إِلَی النَّاسِ بِخِلَافِ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ مِنْهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَنْ أَسَرَّ سَرِیرَةً أَلْبَسَهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً(3).

بیان

قد مر بعینه سندا و متنا و لا اختلاف إلا فی قوله أن یعتذر إلی الناس و قوله ألبسه الله و کأنه أعاده لاختلاف النسخ فی ذلک و هو بعید و لعله کان علی السهو و ما هنا کأنه أظهر فی الموضعین و الاعتذار إظهار العذر و طلب قبوله و قیل لعل المراد به هو الحث علی التسویة بین السریرة و العلانیة بحیث لا یفعل سرا ما لو ظهر لاحتاج إلی العذر و من البین أن الخیر لا یحتاج إلی العذر و إنما المحتاج إلیه هو الشر ففیه ردع عن تعلق السر بالشر مخالفا للظاهر و هذا کما قیل لبعضهم علیک بعمل العلانیة قال و ما عمل العلانیة قال ما إذا اطلع الناس علیک لم تستحی منه و هذا مأخوذ مِنْ کَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی مَا ذَکَرَهُ صَاحِبُ الْعُدَّةِ حَیْثُ یَقُولُ علیه السلام: إِیَّاکَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَا تَعْتَذِرُ مِنْ خَیْرٍ وَ إِیَّاکَ وَ کُلَّ عَمَلٍ فِی السِّرِّ تَسْتَحْیِی مِنْهُ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ إِیَّاکَ

ص: 291


1- 1. البقرة: 40.
2- 2. القیامة: 14 و 15.
3- 3. الکافی ج 2 ص 296.

باب یکصد و هفدهم : زیاد شمردن طاعت و عجب نسبت به اعمال

آیات

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا(1)

{آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ [چنین نیست،] بلکه خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند، و به قدر نخِ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند.}

- هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی(2)

{آنان که از گناهان بزرگ و زشتکاریها -جز لغزشهای کوچک- خودداری می ورزند، پروردگارت [نسبت به آنها] فراخ آمرزش است. وی از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه که در شکمهای مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید به [حال] شما داناتر است، پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال] کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است.}

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند می داند که گناه از عجب و خودپسندی برای مؤمن بهتر است و اگر این نبود هیچ مؤمنی گرفتار گناه نمی شد. (3)

شرح

«العجب» بزرگ شمردن عمل و زیاد دانستن آن و خرسند و شادمان شدن و اعتماد نمودن به آن اعمال بوده و اینکه نفس خود را از هر کوتاهی مبرا بداند. اما شاد شدن از عمل همراه با تواضع و فروتنی در برابر پروردگار و شکر بر توفیقات الهی، و درخواست فزونی آن، پسندیده و نیکو است.

شیخ بهایی قدس الله روحه می گوید: شکی نیست کسی که روزها روزه دار بوده و شب ها به نماز می ایستد و اعمال صالحی از این قبیل انجام می دهد، شادی و سرور برای وی حاصل می گردد.

اگر شخص آن را لطف و رحمتی الهی دانسته و نعمتی از سوی پروردگار شمارد، با این وجود از تباه شدن عملش بیم داشته و از خدا می خواهد بر توفیقات او بیافزاید، در چنین صورتی، این شادی و خرسندی عجب محسوب نمی شود، اما اگر این اعمال را صفت خود دانسته که در آن پابرجا بوده و این صفت جزئی از ذات او شده است، و خود را از هر کوتاهی و خطایی مبرا بداند، گویا با این اعمال بر خدای متعال منت می گذارد،

ص: 306


1- . نساء / 49
2- . نجم / 32
3- . کافی 2: 313

وَ کُلَّ عَمَلٍ إِذَا ذُکِرَ لِصَاحِبِهِ أَنْکَرَهُ (1).

«16»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْإِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ قَالَ وَ مَا الْإِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ قَالَ یَصِلُ الرَّجُلُ بِصِلَةٍ وَ یُنْفِقُ نَفَقَةً لِلَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَتُکْتَبُ لَهُ سِرّاً ثُمَّ یَذْکُرُهَا فَتُمْحَی فَتُکْتَبُ لَهُ عَلَانِیَةً ثُمَّ یَذْکُرُهَا فَتُمْحَی وَ تُکْتَبُ لَهُ رِیَاءً(2).

بیان

الإبقاء علی العمل أی حفظه و رعایته و الشفقة علیه من ضیاعه فی النهایة یقال أبقیت علیه أبقی إبقاء إذا رحمته و أشفقت علیه و الاسم البقیا و فی الصحاح أبقیت علی فلان إذا رعیت علیه و رحمته قوله صلی الله علیه و آله یصل هو بیان لترک الإبقاء لیعرف الإبقاء فإن الأشیاء تعرف بأضدادها فتکتب علی بناء المجهول و الضمیر المستتر راجع إلی کل من الصلة و النفقة و سرا و علانیة و ریاء کل منها منصوب و مفعول ثان لتکتب و قوله فتمحی علی بناء المفعول من باب الإفعال و یمکن أن یقرأ علی بناء المعلوم من باب الافتعال بقلب التاء میما.

فتکتب له علانیة أی یصیر ثوابه أخف و أقل و تکتب له ریاء أی یبطل ثوابه بل یعاقب علیه و قیل کما یتحقق الریاء فی أول العبادة و وسطها کذلک یتحقق بعد الفراغ منها فیجعل ما فعل لله خالصا فی حکم ما فعل لغیره فیبطلها کالأولین عند علمائنا بل یوجب الاستحقاق للعقوبة أیضا عند الجمیع و قال الغزالی لا یبطلها لأن ما وقع صحیحا فهو صحیح لا ینتقل من الصحة إلی

ص: 292


1- 1. أخرجه الرضی رضوان اللّه علیه فی نهج البلاغة الرقم 33 من قسم الکتب و الرسائل فیه کتبه الی قثم بن العباس:« و ایاک و ما یعتذر منه» و الرقم 69 فیما کتبه الی الحارث الهمدانیّ: و احذر کل عمل یعمل به فی السر، و یستحیی منه فی العلانیة، و احذر کل عمل إذا سئل عنه صاحبه أنکره أو اعتذر منه».
2- 2. الکافی ج 2 ص 296.

در این صورت عجب و خودپسندی به شمار می آید.

روایت بر این دلالت دارد که عجب از گناه بدتر است، به این معنا که گناه از جوارح و اعضا ناشی شده، اما عجب و خودپسندی گناهی قلبی است؛ گناه به وسیله توبه از بین رفته و به وسیله عبادت پوشیده می شود، اما عجب صفتی نفسانی است که از بین بردن آن مشکل است، طاعات را تباه کرده و از درجه قبول ساقط می کند.

عجب آفت های زیادی دارد، و همانطور که می دانید به کبر و غرور می انجامد، با برخی از این آفت ها آشنا شده اید. همچنین عجب به فراموشی گناهان و سهل انگاری در آن می انجامد، در نتیجه برخی از گناهان را به خاطر نمی آورد و در آن تفکر نمی نماید، زیرا گمانش بر این است که نیازی به بررسی ندارد و در نتیجه آن را فراموش می کند، گناهان را به خاطر نیاورده و آن ها را کوچک می شمارد، و برای جبران آن کاری انجام نمی دهد، و اما عبادت ها و اعمال خود را بزرگ شمرده و از آن خرسند است، و با انجام آن بر خداوند منت می گذارد، و نعمت الهی و توفیقات خداوند و بهرمندی از آن را فراموش می کند .

سپس اگر از آن خرسند شود، آفت های آن را نمی بیند، و کسی که آفت اعمال را بررسی نمی کند، زحمت هایش بر باد می رود، زیرا چنانچه اعمال ظاهری خالص و بدور از آلودگی باشد، بسیار کم سود می رساند، و تنها کسی در گناهان تفقد می نماید که ترس و خوف بر او غلبه نماید، و از عجب به دور باشد.

شخص خودپسند به خود و پروردگارش مغرور می شود، و از مکر و عذاب الهی خود را در امان می داند، و گمان می کند مقام و منزلتی نزد خداوند دارد، و بر خدا منت می گذارد، و در اعمالی که نعمت و فضل الهی و بخشش خداوند بر اوست، خود را محق می شمارد، در نتیجه عجب و غرور وی نسبت به خود و عقیده و کردار و عقل خویش، وی را از استفاده و مشورت و سوال باز می دارد، بنابراین از پرسیدن از عالم تر از خود تکبر می ورزد، و چه بسا شیفته عقیده اشتباهی باشد که به ذهنش خطور کرده و بر آن اصرار می ورزد، آفت های عجب بیشتر از آن است که در شمار آید.

روایت2.

کافی: از مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی از أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ از مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ از نَضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ از إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ از امام صادق علیه السّلام فرمودند: عالمی نزد عابدی آمدند و به او گفتند: نمازت چگونه است؟ گفت از عبادت کسی مانند من می پرسی؟ من سالیان درازی می باشد که خداوند را عبادت می کنم و می دانم چگونه نماز بگذارم.

عالم از او سؤال کرد گریه ات چگونه است، گفت: من گریه می کنم تا جائی که اشک های من جاری می گردد. عالم به او گفت: اگر خنده کنی و از خداوند بترسی بهتر است از اینکه گریه کنی و از خود را راضی و خوشحال باشی(و به واسطه اعمالت جایگاهی نزد خدا برای خود قایل واز خدا طلب­کار باشی) ، و عمل از خود راضی هرگز بالا نمی رود.(1)

ص: 307


1- . کافی 2: 313

الفساد نعم الریاء بعده حرام یوجب استحقاق العقوبة و قد مر بسط القول فیه.

«17»

کا، [الکافی] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اخْشَوُا اللَّهَ خَشْیَةً لَیْسَتْ بِتَعْذِیرٍ وَ اعْمَلُوا لِلَّهِ فِی غَیْرِ رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی عَمَلِهِ (1).

بیان

خشیة لیست بتعذیر أقول هذه الفقرة تحتمل وجوها.

الأول ما ذکره المحدث الأسترآبادی حیث قال إذا فعل أحد فعلا من باب الخوف و لم یرض به فخشیته خشیة تعذیر و خشیة کراهیة و إن رضی به فخشیته خشیة رضی و خشیة محبة.

الثانی أن یکون التعذیر بمعنی التقصیر بحذف المضاف أی ذات تعذیر أی لم تکونوا مقصرین فی الخشیة أو الباء للملابسة و بمعنی مع قال فی النهایة التعذیر التقصیر و منه حدیث بنی إسرائیل کانوا إذا عمل فیهم بالمعاصی نهوهم تعذیرا أی قصروا فیه و لم یبالغوا وضع المصدر موضع اسم الفاعل حالا کقولهم جاء مشیا و منه حدیث الدعاء و تعاطی ما نهیت عنه تعذیرا.

الثالث أن یکون التعذیر بمعنی التقصیر أیضا و یکون المعنی لا تکون خشیتکم بسبب التقصیرات الکبیرة بل یکون مع بذل الجهد فی الأعمال کما ورد فی صفات المؤمن یعمل و یخشی.

الرابع أن یکون المعنی تکون خشیتکم خشیة واقعیة لا إظهار خشیة فی مقام الاعتذار إلی الناس و العمل بخلاف ما تقتضیه کما مر فی قوله علیه السلام ما یصنع الإنسان أن یعتذر إلی الناس إلخ قال الجوهری المعذر بالتشدید هو المظهر للعذر من غیر حقیقة له فی العذر(2).

الخامس ما ذکره بعض مشایخنا أن المعنی اخشوا الله خشیة لا تحتاجون معها فی القیامة إلی إبداء العذر و کأن الثالث أظهر الوجوه.

ص: 293


1- 1. الکافی ج 2 ص 297.
2- 2. نقله عن ابن عبّاس راجع ص 741.

شرح

«قراوش» با کسر، (مزاحم و یا دارای سر بزرگ را گویند، «المدل» در جایگاه فاعل بر وزن افعال است، «المنبسط» شخص خرسندی را گویند که از کوتاهی در عمل بیمی ندارد، در کاتب نهایه «فیه» به معنای راه رفتن در مسیر است.) (1)

مدلا: شخص خرسندی که از چیزی بیم ندارد، و از ادلال گرفته شده و به معنای کسی است که نزدش مقام و منزلتی دارد. در فرهنگ لغت: دل المرأه و دلالها، ناز و عشوه زن برای شوهرش را گویند (گستاخی در طنازی و تظاهر به مخالفت با شوهر، و حال آنکه قصد مخالفت نداشته و عشوه گری می کند، «إنبسط» مانند ناز و عشوه گری کردن، و مطمئن شدن به محبت او و افراط در آن، و الداله: آنچه که به وسیله آن بر محبوبت دلربایی می کنی)(2)

«الضحک مع الخوف» خنده ظاهری و بیم قلبی است، همانطور که در صفات مومن آمده است: شادیش در چهره و غمش در قلبش است؛ و هسته اصلی قلب بوده و انسان جز با اصلاح قلبش، اصلاح نمی پذیرد، و می بایست ریا و کبر و ریا را از قلب خارج کند، و با خوف و بیم و تفکر در آخرت و شرایط اعمال، نفسش را خوار و خفیف سازد و نعمت های فراوان الهی و امثال آن را بر او یادآوری کند. روایت بر این دلالت دارد که عالم بر عابد برتری دارد، و عبادت بدون علم واقعی سودی نمی بخشد.

برخی از محققان می گویند: بدان که عجب تنها زمانی است که شخص خود را در حد کمال ببیند، و عالمی که علم و عمل و مال خود را در حد کمال می بیند، دو حالت دارد: یکی اینکه از نابود شدن آن بیمناک بوده و از زوال و نابودی آن واهمه دارد، چنین شخصی معجب و متکبر محسوب نمی شود. و دیگر اینکه از نابودی آن ترسنان نبوده، اماچون از نعمتی از نعمت های الهی برخوردار شده است، خرسند و خوشحال بوده، نه اینکه خود به آن دست یافته است، چنین شخصی نیز معجب و خودپسند شمرده نمی شود .

سومین حالت که عجب و خودپسندی به شمار می آید، این است که نه تنها از زوال نعمت بیم نداشته، بلکه از آن راضی و خوشنود بوده و به آن اطمینان دارد، و رضایت و خوشنودی او به این دلیل است که آن را کمال و نعمت و مقام و خیر و می داند، و نه نعمت و بخشش الهی و نعمتی از نعمت های خداوند.

پس شادی او از این رو است که آن را صفت و ویژگی خود دانسته گویا بخشی از وجود اوست، و نه اینکه آن را از جانب خدا بداند، و هرگاه قلبش این را بپذیرد که آن را نعمت الهی بداند و هرگاه بخواهد آن را از او می گیرد، خودپسندی وی از بین می رود.

خودپسندی بزرگ شمردن نعمت و اعتماد کردن به آن همراه با فراموشی فضل الهی است،

ص: 308


1- . آنچه در پرانتز آمده است، از شرح کافی 2: 301 بر آن افزوده ایم.
2- . آنچه در پرانتز آمده است، از شرح کافی 2: 301 بر آن افزوده ایم.

وکله الله إلی عمله أی یرد عمله إلیه فکأنه وکله إلیه أو بحذف المضاف أی مقصود عمله أو شریک عمله أی لیس له إلا العناء و التعب کما مر.

«18»

کا، [الکافی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَعْمَلُ الشَّیْ ءَ مِنَ الْخَیْرِ فَیَرَاهُ إِنْسَانٌ فَیَسُرُّهُ ذَلِکَ قَالَ لَا بَأْسَ مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ هُوَ یُحِبُّ أَنْ یَظْهَرَ لَهُ فِی النَّاسِ الْخَیْرُ إِذَا لَمْ یَکُنْ صَنَعَ ذَلِکَ لِذَلِکَ (1).

بیان

ما من أحد أی الإنسان مجبول علی ذلک لا یمکنه دفع ذلک عن نفسه فلو کلف به لکان تکلیفا بما لا یطاق إذا لم یکن صنع ذلک لذلک أی لم یکن باعثه علی أصل الفعل أو علی إیقاعه علی الوجه الخاص ظهوره فی الناس و قد ورد نظیر ذلک من طریق العامة عَنْ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّهُ قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتَ الرَّجُلُ یَعْمَلُ الْعَمَلَ مِنَ الْخَیْرِ وَ یَحْمَدُهُ النَّاسُ عَلَیْهِ قَالَ تِلْکَ عَاجِلُ بُشْرَی الْمُؤْمِنِ یَعْنِی الْبُشْرَی الْمُعَجَّلَةَ لَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْبُشْرَی الْأُخْرَی قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ(2).

قیل و هذا ینافی ما رُوِیَ مِنْ طَرِیقِنَا: مَا بَلَغَ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِخْلَاصِ حَتَّی لَا یُحِبَّ أَنْ یُحْمَدَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ عَمَلٍ لِلَّهِ.

و ما روی من طریقهم عن ابن جبیر فی سبب نزول قوله تعالی فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ (3) إلی آخره و قد مر.

و قد جمع بینهما صاحب العدة ره بأنه إن کان سروره باعتبار أنه تعالی أظهر جمیله علیهم أو باعتبار أنه استدل بإظهار جمیله فی الدنیا علی إظهار جمیله فی الآخرة علی رءوس الأشهاد أو باعتبار أن الرائی قد یمیل قلبه بذلک إلی طاعة الله تعالی أو باعتبار أنه یسلب ذلک اعتقادهم بصفة ذمیمة له فلیس ذلک السرور ریاء و سمعة و إن کان سروره باعتبار رفع المنزلة أو توقع التعظیم و التوقیر بأنه عابد زاهد

ص: 294


1- 1. الکافی ج 2 ص 297.
2- 2. الحدید: 12.
3- 3. الکهف: 110.

پس اگر علاوه بر این، خود را نزد خداوند صاحب حق دانسته و حتی توقع کرامت در دنیا داشته باشد، و چنان بر خود غره گشته که رسیدن کوچک­ ترین امر مکروهی به خود را بعید بداند،به اندازه­ای که از عذاب­ها وگرفتاری­هایی که متوجه فاسقان است خود را مبرا دانسته که هرگز دچار آنها نخواهد شد، این حالت را «ادلال» در عمل گویند، مثل اینکه در برابر خداوند گستاخ می شود وبه واسطه اعمالش در برابر خدا دلیل دارد(که انتطار دارد به سبب اعمالش، هیچ گونه مکروهی به اونرسد وبه خاطر جایگاهی که نزد او دارد از نعمت­های ویژه ای برخوردار باشد)

هم­چنین گاهی به کسی چیزی عطا می­کندپس آن­را بزرگ می­شمارد و بر او منت می­گذارد و از این کارش عجب و خود­پسندی سراسر وجودش را فرا می­گیرد پس اگر او را به خدمت بگیرد یا پیشنهادی به او بدهد یا یا آن را دور بدارد به جایش خواستار این است که حق ودینی را که به گردنش نهاده جبران وبه جای آورد وبه دلیل این کاری که برایش کرده، حقی را برای خود انتظار داردکه در این­باره ،آیه شریفه «و لاتمنن تستکثر»(1){و منّت مگذار و فزونی مَطَلب}، به این معناست که با عمل خود گستاخی مکن .

در روایت است، که نماز مدل (کسی که بواسطه اعمالش عجب دارد وبر خداوند گستاخی می­ورزد)­ بیشتر از سرش بالا نمی رود. «لان تضحک وأنت معترف بذنبک خیر من أن تبکی وأنت تدل بعملک؛ اگر تو بخندی در حالی که به گناهانت معترف باشی بهتر از آن است که با تکیه بر عملت بر خداوند گستاخی ورزی»، مغرور شدن به عمل در پی عجب و خودپسندی است، هیچ گستاخ و مغروری نیست مگر اینکه خودپسند باشد، و چه بسا خودپسندی که از عمل خود راضی نبوده و به آن نمی بالد، زیرا عجب با بزرگ شمردن عمل و فراموشی نعمت حاصل می شود، بی آنکه انتظار پاداشی داشته باشد.

اما گستاخی با انتظار پاداش تحقق پیدا می­کند، پس اگر انتظار داشته باشد دعایش اجابت شود و در باطن رد شدن آن را انکار نماید، به عمل خود راضی و خشنود بوده است مدّل در عمل به شمار می­آید ، چنین شخصی از رد شدن دعای فاسقان شگفت زده نمی شود، اما از رد شدن دعای خود تعجب می کند، این عجب و راضی بودن از عمل خود بوده، و مقدمه کبر و زمینه­های آن به شمار می رود.

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس خودبین و خودپسند شد هلاک خواهد گردید.(2)

شرح

منظور از هلاکت، سزاوار کیفر و دور شدن از رحمت حق تعالی است، گفته شده:عجب از طریق عبادت و ترک گناهان در انسان شکل می­گیرد.

شکل ظاهری و اصل و نسب، خویشاوندی و اعمال عادی مانند نیکی به دیگران و غیره، از بزرگترین مهلکه ها و پرده هایی است که بین دل و خدا حائل می شود، و شرک به حق تعالی را در پی داشته و نیکی و فضل و کرم و توفیق را از وی سلب می نماید، و شخص دم از استقلال زده و علاوه بر باطل کردن اعمال و حسنات، اجر و پاداش آن ها را نیز تباه می سازد؛ همانطور که خدای متعال می فرماید: «ولا

ص: 309


1- . مدثر / 6
2- . کافی 2: 313

و تزکیهم له إلی غیر ذلک من التدلیسات النفسیة و التلبیسات الشیطانیة فهو ریاء ناقل للعمل من کفة الحسنات إلی کفة السیئات انتهی.

و أقول یمکن أن یکون ذلک باعتبار اختلاف درجات الناس و مراتبهم فإن تکلیف مثل ذلک بالنظر إلی أکثر الخلق تکلیف بما لا یطاق و لا ریب فی اختلاف التکالیف بالنسبة إلی اختلاف أصناف الخلق بحسب اختلاف استعدادهم و قابلیاتهم.

«19»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُئِلَ فِی مَا النَّجَاةُ غَداً فَقَالَ إِنَّمَا النَّجَاةُ فِی أَنْ لَا تُخَادِعُوا اللَّهَ فَیَخْدَعَکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ یُخَادِعِ اللَّهَ یَخْدَعْهُ وَ یَخْلَعْ مِنْهُ الْإِیمَانَ وَ نَفْسَهُ یَخْدَعُ لَوْ یَشْعُرُ فَقِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ یُخَادِعُ اللَّهَ قَالَ یَعْمَلُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ ثُمَّ یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الرِّیَاءَ فَإِنَّهُ شِرْکٌ بِاللَّهِ إِنَّ الْمُرَائِیَ یُدْعَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ یَا کَافِرُ یَا فَاجِرُ یَا غَادِرُ یَا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ أَجْرُکَ وَ لَا خَلَاقَ لَکَ الْیَوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ (1).

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ: مِثْلَهُ (2).

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ: مِثْلَهُ (3).

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ زِیَادٍ: مِثْلَهُ (4).

«20»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَتَی الشَّیْطَانُ أَحَدَکُمْ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ فَقَالَ إِنَّکَ مرائی [مُرَاءٍ] فَلْیُطِلْ صَلَاتَهُ مَا بَدَا لَهُ مَا لَمْ یَفُتْهُ وَقْتُ فَرِیضَةٍ وَ إِذَا کَانَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ

ص: 295


1- 1. أمالی الصدوق ص 346.
2- 2. معانی الأخبار ص 340.
3- 3. ثواب الأعمال: 228.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 282 فی آیة النساء: 142.

تبطلوا صدقاتکم بالمن و الأذی»(1){صدقه های خود را با منّت و آزار، باطل مکنید}، وکسی با بخشش وعطا کردن منت نمی­گذارد و با اظهار برتری و تحقیر فرد نیازمند، وی را نمی آزارد، مگرفردی که از بخشش خود مغرور شده، و به این مطلب توجه نداشته باشد که این نعمت و منتی از طرف پرودگار است

روایت4.

کافی: علی بن سوید از امام ابو الحسن علیه السّلام روایت می کند که از آن جناب سؤال کردم عجبی که عمل را باطل می­کند چیست؟ فرمودند: عجب درجاتی دارد، یکی از آنها این است که اعمال زشت بنده در نظرش زیبا جلوه کند پس آن­ها را نیکو پنداشته وبدان­ها مغرور می­شود و چنین می­پندارد، که بهترین کار را انجام داده است دوم اینکه بنده ای به خدا ایمان بیاورد و به سبب آن بر خداوند منت گذارد در حالی که پرودگار بر اومنت نهاده(وتوفیق ایمان آوردن را به او عطا کرده است) .(2)

شرح

عبارت «العجب درجات منها أن یزین للعبد سوء عمله فیراه حسنا» به این آیه شریفه اشاره دارد: «أفمن زین له سوء عمله فرآه حسنا»(3) {آیا آن کس که زشتیِ کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟} پس به عمل خویش مغرور شده و گمان می کند عمل نیک انجام داده است،(4)که به این آیه اشاره دارد«قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالا الذین ضّل سعیهم فی الحیاه الدنیا وهم یحسبون أنهم یحسون صنعا» 4و بیشترین جهالت از این صفت ناشی می شود، پس عقلا و نقلا اعمال ناپسند انجام داده و بر آن مداومت می کنند، تا این اعمال با وسوسه نفس و تایید و نیکو جلوه دادن عمل توسط هم نشین­هایشان، آن را از ویژگی های کمال دانسته و همه جا نقل می کنند و به آن می بالند، و از روی کبر و غرور و اظهار کمال می گویند: ما فلان کار و فلان کارانجام داده ایم.

«و منها أن یؤمن العبد بربه فیمن علی الله و لله علیه فیه المن» اشاره به این آیه شریفه دارد: «یمنون علیک أن أسلموا قل لاتمنوا علی إسلامکم بل الله یمن علیکم إن هدیکم للایمان إن کنتم صادقین»(5) {از اینکه اسلام آورده اند بر تو منّت می نهند؛ بگو: «بر من از اسلام آوردنتان منّت مگذارید، بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منّت می گذارد، اگر راستگو باشید.}

ص: 310


1- . بقره / 264
2- . کافی 2: 313
3- . فاطر / 8
4- . کهف / 103 - 104
5- . حجرات / 17

الْآخِرَةِ فَلْیَتَمَکَّثْ مَا بَدَا لَهُ وَ إِذَا کَانَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَلْیَبْرَحْ وَ إِذَا دُعِیتُمْ إِلَی الْعُرُسَاتِ فَأَبْطِئُوا فَإِنَّهَا تُذَکِّرُ الدُّنْیَا وَ إِذَا دُعِیتُمْ إِلَی الْجَنَائِزِ فَأَسْرِعُوا فَإِنَّهَا تُذَکِّرُ الْآخِرَةَ(1).

«21»

ع، [علل الشرائع] عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُؤْمَرُ بِرِجَالٍ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَالِکٍ قُلْ لِلنَّارِ لَا تُحْرِقْ لَهُمْ أَقْدَاماً فَقَدْ کَانُوا یَمْشُونَ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ لَا تُحْرِقْ لَهُمْ وَجْهاً فَقَدْ کَانُوا یُسْبِغُونَ الْوُضُوءَ وَ لَا تُحْرِقْ لَهُمْ أَیْدِیاً فَقَدْ کَانُوا یَرْفَعُونَهَا بِالدُّعَاءِ وَ لَا تُحْرِقْ لَهُمْ أَلْسُناً فَقَدْ کَانُوا یُکْثِرُونَ تِلَاوَةَ

الْقُرْآنِ قَالَ فَیَقُولُ لَهُمْ خَازِنُ النَّارِ یَا أَشْقِیَاءُ مَا کَانَ حَالُکُمْ قَالُوا کُنَّا نَعْمَلُ لِغَیْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقِیلَ لَنَا خُذُوا ثَوَابَکُمْ مِمَّنْ عَمِلْتُمْ لَهُ (2).

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ: مِثْلَهُ (3).

«22»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ یَتَعَرَّضُ فِی کُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَةِ(4).

«23»

ع، [علل الشرائع] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ نُعْمَانَ عَنِ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا عَلَی أَحَدِکُمْ لَوْ کَانَ عَلَی قُلَّةِ جَبَلٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَیْهِ أَجَلُهُ أَ تُرِیدُونَ تُرَاءُونَ النَّاسَ إِنَّ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّ کُلَّ رِیَاءٍ شِرْکٌ (5).

ص: 296


1- 1. قرب الإسناد ص 42 و فی ط ص 57.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 151.
3- 3. ثواب الأعمال: 201.
4- 4. الخصال ج 1 ص 60.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 247.

روایت5.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مردی گناه می کند و پشیمان می شود و بعد کار نیک انجام می دهد و خوشحال می گردد و از آن حالت اول در می آید اگر آن حال اول که خوف وندامت است در او باشد، بهتر از آن است که کار نیک بکند و برای او عجب حاصل گردد.(1)

شرح

«فیندم علیه» پشیمانی او از روی عجز و اعتراف به کوتاهی خود بوده، که این مقام توبه­کنندگان می باشد، اینکه فرد در آن حالت باشد، نزد خداوند محبوب­تر است ، زیرا خدای متعال می فرماید: «إن الله یحب التوابین»(2) و «یعمل العمل فیسره ذلک» منظور از شادی در اینجا، خرسند شدن به عمل و بزرگ شمردن آن و خود را از تقصیر مبرا دانستن است.همان­طورکه بحثش گذشت «فیتراخی عن حاله تلک» به این معناست که حال او هنگام خوشحالی و عجب، کم ارزش تر از حال وی در هنگام پشیمانی است، با آنکه در آن حالت همراه با معصیت بوده است؛

«تراخی» در فرهنگ لغت به معنای تقاعس و تاخیر کردن و «راخاه» به معنای دور کردن، و «تراخی السماء» یعنی کند شدن باران ، و بر این دلالت دارد که عجب، فضیلت­ها وارزش اعمال باقی مانده گذشته را تباه می کند.

در جمله «فلان یکون علی حاله تلک خیر مما دخل فیه»، ضمیر مستتر در دخل به آن «رجل» باز می گردد، و مرجع ضمیر «فیه» موصول بوده، و ممکن است بر عکس باشد. حرف «فاء» در اینجا برای جدا ساختن و «خیر» خبر أن یکون می باشد، به این معنا که حالت پشیمانی و همراه با گناه برای او بهتر از عجبی است که همراه با خوشحالی از عمل باشد، و یا گناه همراه با پشیمانی برتر از عمل نیک همراه با عجب و خودپسندی است، و یا این دو حالت بهتر از آن دو حالت (عجب) است.

روایت6.

کافی: یکی از اصحاب از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که دو مرد وارد مسجدی شدند یکی از آنها عابد بود و دیگری فاسق و بعد از آن که از مسجد بیرون شدند عابد فاسق شد و فاسق از زمره صدیقان در آمد و جزء نیکوکاران گردید.

علت آن بود که عابد در مسجد عبادت کرد و عجب و خودخواهی برای او حاصل شد و با این فکر و اندیشه از مسجد بیرون گردید ولی فاسق در مسجد از اعمال خود نادم گردید و استغفار کرد و از گناهان خود بازگشت.(3)

ص: 311


1- . کافی 2: 313
2- . بقر / 222
3- . کافی 2: 314
«24»

فس، [تفسیر القمی] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً-(1)

قَالَ هَذَا الشِّرْکُ شِرْکُ رِیَاءٍ.

«25»

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ تَفْسِیرِ قَوْلِ اللَّهِ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ الْآیَةَ فَقَالَ مَنْ صَلَّی مُرَاءَاةَ النَّاسِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ زَکَّی مُرَاءَاةَ النَّاسِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ صَامَ مُرَاءَاةَ النَّاسِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ حَجَّ مُرَاءَاةَ النَّاسِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ عَمِلَ عَمَلًا مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ مُرَاءَاةَ النَّاسِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَمَلَ مُرَاءٍ(2).

«26»

مع (3)،[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سُئِلَ أَیُّ عَمَلٍ أَنْجَحُ قَالَ طَلَبُ مَا عِنْدَ اللَّهِ (4).

«27»

مع (5)،[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الِاشْتِهَارُ بِالْعِبَادَةِ رِیبَةٌ الْخَبَرَ(6).

«28»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ عَبْداً عَمِلَ عَمَلًا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَأَدْخَلَ فِیهِ رِضَی أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کَانَ مُشْرِکاً.

ص: 297


1- 1. الکهف: 110.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 407.
3- 3. معانی الأخبار ص 198.
4- 4. أمالی الصدوق ص 237.
5- 5. معانی الأخبار ص 115.
6- 6. أمالی الصدوق ص 14.

شرح

«و الفاسق صدیق» یعنی مومن صادقی که بسیار راستگو و در گفتار و کردار درستکار باشد، راغب می گوید: صدیق به کسی اطلاق می شود که صدق او زیاد باشد . گفته می شود: البته به کسی اطلاق می شود که هرگز دروغ نمی گوید، و گفته می شود: صدیق کسی است که به دلیل عادت به راستگویی، دروغ نمی گوید. و گفته می شود: به کسی اطلاق می شود که در اعتقاد و گفتار راستگو باشد و راستگویی خود را در عمل ثابت می کند.(1)

روایت7.

کافی: عبد الرحمن بن حجاج گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مردی کاری می کند و در عین حال ترسان می باشد، ولی بعد از آن کاری دیگر انجام می دهد و حالتی شبیه خودپسندی و رضایت­مندی از عمل­کردش در او به وجود می­آیدکدام یک از این دو عمل خوب است، امام علیه السّلام فرمودند: حالت اول که در او خوف و ترس وجود دارد، بهتر است از حالتی که برای او عجب و خوشحالی و مسرت دست می دهد.(2)

شرح

«یعمل العمل» یعنی معصیت و یا مکروهی و یا باطلی انجام دهد و و وتفسیر کردن آن به طاعت و عبادتی که بنده در آوردن شرائط آن کوتاهی ورزیده باشد بعید است چرا که فایده خبر در این زمان اندک است. و «شبه العجب» تنها برای بیان این است که عجب اندکی بر او وارد شده و او را از ترس پیشین خارج می کند، و در پاسخ به این نکته اشاره دارد که این نیز عجب محسوب می شود.

روایت8.

کافی: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: هنگامی که موسی بن عمران علیه السّلام نشسته بود ناگهان شیطان رسید و در حالی که کلاه رنگارنگ به سر گذاشته بود کنار موسی علیه السّلام قرار گرفت.

شیطان کلاه خود را در آورد و در کنار موسی نشست و بر او سلام نمود، موسی گفت: شما که هستید گفت: من ابلیس هستم. گفت: تو ابلیس هستی خداوند خانه ات را خراب کند، شیطان اظهار داشت آمده ام به شما سلام کنم چون در نزد خداوند مقام داری.

موسی علیه السّلام به او گفت: این کلاه چیست بر سر نهاده ای گفت به این وسیله دل فرزندان آدم را بطرف خود جلب می کنم، موسی گفت: بمن بگو آن کدام گناه است که اگر فرزند آدم مرتکب شد بر او مسلط می کردی، گفت: هر گاه خودبین شود وعملش را بسیار ببیند، و گناهانش را کوچک بشمارد.

رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند متعال به داود فرمودند: ای داود گناهکاران را مژده بده و صدیقان را بترسان گفت: چگونه این کار را انجام دهم، فرمود: ای داود به گناهکاران مژده بده که من

ص: 312


1- . مفردات غریب القرآن: 277
2- . کافی 2: 314

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ إِنَّ کُلَّ رِیَاءٍ شِرْکٌ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ عَمِلَ لِی وَ لِغَیْرِی هُوَ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ (1).

سن، [المحاسن] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ (2).

«29»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَیَأْتِی عَلَی أُمَّتِی زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ وَ تَحْسُنُ فِیهِ عَلَانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا لَا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَکُونُ أَمْرُهُمْ رِیَاءً لَا یُخَالِطُهُ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ مِنْهُ بِعِقَابٍ فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (3).

«30»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ کِتَاباً مِنْ کُتُبِهِ عَلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ فِیهِ أن یکون [أَنَّهُ سَیَکُونُ] خَلْقٌ مِنْ خَلْقِی یَلْحَسُونَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ یَلْبَسُونَ مُسُوکَ الضَّأْنِ عَلَی قُلُوبٍ کَقُلُوبِ الذِّئَابِ أَشَدَّ مَرَارَةً مِنَ الصَّبِرِ وَ أَلْسِنَتُهُمْ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَعْمَالُهُمُ الْبَاطِنَةُ أَنْتَنُ مِنَ الْجِیَفِ فَبِی یَغْتَرُّونَ أَمْ إِیَّایَ یُخَادِعُونَ أَمْ عَلَیَّ یَجْتَرِءُونَ فَبِعِزَّتِی حَلَفْتُ لَأَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ فِتْنَةً تَطَأُ فِی خِطَامِهَا حَتَّی تَبْلُغَ أَطْرَافَ الْأَرْضِ تَتْرُکُ الْحَکِیمَ مِنْهَا حَیْرَانَ یَبْطُلُ فِیهَا رَأْیُ ذِی الرَّأْیِ وَ حِکْمَةُ الْحَکِیمِ وَ أُلْبِسُهُمْ شِیَعاً وَ أُذِیقُ بَعْضَهُمْ بَأْسَ بَعْضٍ أَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی بِأَعْدَائِی فَلَا أُبَالِی بِمَا أُعَذِّبُهُمْ جَمِیعاً وَ لَا أُبَالِی (4).

«31»

ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: الشِّرْکُ فِی النَّاسِ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ

ص: 298


1- 1. ثواب الأعمال ص 217.
2- 2. المحاسن ص 122.
3- 3. ثواب الأعمال ص 226.
4- 4. ثواب الأعمال ص 228.

گناهان آنها را عفو می کنم و توبه را می پذیرم و به صدیقان هم بگو که خودبین نباشند و به اعمال خود مغرور نگردند و بدانند بندگان در هنگام حساب هلاک می گردند.(1)

شرح

«البرنس» با ضم، در «نهایه» هر لباسی است که کلاه ، بالاپوش بلند و گشاد و یا جبه و یا بارانی به آن پیوسته باشد.

جوهری می گوید: قلنسوه و یا شب کلاه بلندی که زاهدان در صدر اسلام می پوشیدند؛ و از «البرس» با کسره باء، به معنای پنبه بوده و نون زائد است. گفته می شود: این واژه عربی نیست؛ «قال أنت» یعنی تو ابلیس، و گفته می شود: خبر آن، مبتدای محذوف، یعنی: «المسلم أنت» و بر اساس دو تقدیر استفهام تعجبی است.

«فلا قرب الله دارک» یه این معناست که خداوند تو را به ما یا هیچ یک از بندگان نزدیک نگرداند، و گفته می شود: خانه تو آباد نباشد، کنایه از خانه خراب شدن شیطان است. «إنما جئت لأسلم علیک» یعنی برای گمراه کردن تو نیامده ام تا مرا از خود دور سازی، چرا که من به گمراهی تو طمع نبسته ام، زیرا تو به خداوند نزدیک هستی، و یا سلام من به تو به خاطر جایگاهی است که نزد خداوند داری.

«به أختطف»: خطفه بر وزن علم و ضرب است، إختطفه هنگامی است که به سرعت وی را بگیرد. ظاهرا رنگ های متفاوت موجود در کلاه، به شهوت های دنیوی و زینت های آن و ادیان مختلف و عقاید بدعت گذاری شده و یا اعم از آن باشد؛ «استحواذ الشیطان علی العبد» غلبه شیطان بر او و سوق دادن وی به سوی وسوسه های ابلیس است.

«أن لایعجبوا»، گفته می شود: أن ناصبه است و نه نافیه؛ و یا أن مفسره بوده و نه ناهیه؛ «یعجبوا» بر وزن افعال و فعل مجهول و یا معلوم است، مانند أغد البعیر (شتر غده درآورد)، من می گویم: مورد اول واضح تر است.

«أنصبه» (مانند أضربه: یعنی او را بر پا داشت، و بر وزن افعال به معنای خسته کردن، بعید است؛ «الا هلک» یعنی سزاوار عذاب و هلاکت می­گردد،چون همه عبادت­ها هم نمی­تواند

حتی به عنوان شکر یکی از نعمت­های پرودگار سبحان قرار گیرد، وهم­چنین صرف نظر از بررسی شرایط عبادات، بیشتر مردم (اگر تمام عباداتشان را هم به صورت کامل وپسندیده و با همه شرائط به جای آورند) به در مقابل گناهانشان تقاص می­شوند.(2))

ص: 313


1- . کافی 2: 314
2- . توضیح تکمیلی از شرح کافی 2: 302 بیان شده است و نسخه کمبانی بسیار ضعیف است.

عَلَی الْمِسْحِ الْأَسْوَدِ فِی اللَّیْلَةِ الْمُظْلِمَةِ(1).

«32»

سن، [المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ فَمَنْ عَمِلَ لِی وَ لِغَیْرِی فَهُوَ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ غَیْرِی (2).

«33»

سن، [المحاسن] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا بَلَغَ بِهِ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ الَّذِی هُوَ لِلَّهِ رِضًی فَیُرِیدُ بِهِ غَیْرَ اللَّهِ فَلَوْ أَنَّهُ أَخْلَصَ لِلَّهِ لَجَاءَهُ الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذَلِکَ (3).

«34»

سن، [المحاسن] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. اخْشَوُا اللَّهَ خَشْیَةً لَیْسَتْ بِتَعْذِیرٍ وَ اعْمَلُوا لِلَّهِ فِی غَیْرِ رِئَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی عَمَلِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(4).

«35»

سن، [المحاسن] عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بِالْقَلِیلِ مِنْ عَمَلِهِ أَظْهَرَ اللَّهُ لَهُ أَکْثَرَ مِمَّا أَرَادَهُ بِهِ وَ مَنْ أَرَادَ النَّاسَ بِالْکَثِیرِ مِنْ عَمَلِهِ فِی تَعَبٍ مِنْ بَدَنِهِ وَ سَهَرٍ فِی لَیْلِهِ أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُقَلِّلَهُ فِی عَیْنِ مَنْ سَمِعَهُ (5).

«36»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَنْ أَشْرَکَ مَعِی غَیْرِی فِی عَمَلِی لَمْ أَقْبَلْ إِلَّا مَا کَانَ لِی خَالِصاً.

وَ نَرْوِی: أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَا شُورِکْتُ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا تَرَکْتُهُ.

وَ نَرْوِی: فِی قَوْلِ اللَّهِ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا

ص: 299


1- 1. تحف العقول ص 517.
2- 2. المحاسن ص 252.
3- 3. المحاسن ص 254.
4- 4. المحاسن ص 254.
5- 5. المحاسن ص 255.

روایت9.

.......اگر چنین چیزی نبود، خداوند مومن را به گناه آزمایش نمی کرد.(1)

روایت10.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمودند: اکنون که بناست آدمی از صراط عبور کند پس چرا عجب داشته باشد و یا خود را از دیگران بالاتر بداند. (2)

روایت11.

امالی صدوق: در منهیات رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله وارد شده که فرمود: کارهای بد را کوچک نشمارید اگر چه کوچک باشد و کار نیک را زیاد نپندارید اگر چه در نظر شما زیاد جلوه کند، گناه بزرگ با استغفار از بین می­رود و گناه کوچک با اصرار ورزیدن به آن دیگر از گناهان کوچک شمرده نمی­شود.(3)

روایت12.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام از علی علیه السّلام روایت کرده اند که فرمودند: هر کس خودبین و خودپسند شد هلاک خواهد گردید.(4)

روایت13.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز آدمی را هلاک می کند، بخلی که اختیار آدم را بگیرد، هوای نفس که آدمی از آن پیروی کند و از خود راضی بودن شخص از خود(واعمالش).(5)

و در روایت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه چیز آدمی را هلاک می کند و حدیث مشابه آن و نیز در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و اله به امام علی علیه السلام نقل شده است.(6)

روایت14.

خصال: امام باقر علیه السّلام فرمودند: سه چیز کمر آدمی را می شکند: کسی که کارهای خود را زیاد بداند و گناهانش را فراموش کند و خودبین باشد.(7)

ص: 314


1- . همچنین، این ذمیمه حدیثی است که مشاب آن در کافی شماره 1 بیان شده است.
2- . امالی صدوق: 6
3- . امالی صدوق: 260
4- . امالی صدوق: 268
5- . خصال 1: 41
6- خصال 1: 42، در دو حدیث.
7- . خصال: 55

یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(1) قَالَ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ لَا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ إِلَّا أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ فِی ذَلِکَ الْعَمَلِ فَیُبْطِلُهُ الرِّیَاءُ وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ الشِّرْکَ.

وَ نَرْوِی: مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ إِنَّ کُلَّ رِیَاءٍ شِرْکٌ.

وَ نَرْوِی: مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَیْراً فَتَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ شَرّاً فَتَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ شَرّاً.

«37»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا تُرَاءِ بِعَمَلِکَ مَنْ لَا یُحْیِی وَ لَا یُمِیتُ وَ لَا یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً وَ الرِّیَاءُ شَجَرَةٌ لَا تُثْمِرُ إِلَّا الشِّرْکَ الْخَفِیَّ وَ أَصْلُهَا النِّفَاقُ یُقَالُ لِلْمُرَائِی عِنْدَ الْمِیزَانِ خُذْ ثَوَابَکَ مِمَّنْ عَمِلْتَ لَهُ مِمَّنْ أَشْرَکْتَهُ مَعِی فَانْظُرْ مَنْ تَدْعُو وَ مَنْ تَرْجُو وَ مَنْ تَخَافُ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَا تَقْدِرُ عَلَی إِخْفَاءِ شَیْ ءٍ مِنْ بَاطِنِکَ عَلَیْهِ وَ تَصِیرُ مَخْدُوعاً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ (2) وَ أَکْثَرُ مَا یَقَعُ الرِّیَاءُ فِی النَّظَرِ وَ الْکَلَامِ وَ الْأَکْلِ وَ الْمَشْیِ وَ الْمُجَالَسَةِ وَ اللِّبَاسِ وَ الضَّحِکِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ سَائِرِ الْعِبَادَاتِ الظَّاهِرَةِ وَ مَنْ أَخْلَصَ بَاطِنَهُ لِلَّهِ وَ خَشَعَ لَهُ بِقَلْبِهِ وَ رَأَی نَفْسَهُ مُقَصِّراً بَعْدَ بَذْلِ کُلِّ مَجْهُودٍ وَجَدَ الشُّکْرَ عَلَیْهِ حَاصِلًا فَیَکُونُ مِمَّنْ یُرْجَی لَهُ الْخَلَاصُ مِنَ الرِّیَاءِ وَ النِّفَاقِ إِذَا اسْتَقَامَ عَلَی ذَلِکَ عَلَی کُلِّ حَالٍ (3).

«38»

سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ عَظِیمِ الشقاق [الشَّقَاءِ] قَالَ رَجُلٌ تَرَکَ الدُّنْیَا لِلدُّنْیَا فَفَاتَتْهُ الدُّنْیَا وَ خَسِرَ الْآخِرَةَ وَ رَجُلٌ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ وَ صَامَ رِئَاءَ النَّاسِ فَذَلِکَ الَّذِی حُرِمَ لَذَّاتِ الدُّنْیَا وَ لَحِقَهُ التَّعَبُ الَّذِی لَوْ کَانَ بِهِ مُخْلِصاً لَاسْتَحَقَّ ثَوَابَهُ فَوَرَدَ الْآخِرَةَ

ص: 300


1- 1. الکهف: 110.
2- 2. البقرة: 10.
3- 3. مصباح الشریعة ص 33.

در معانی الاخبار حدیث مشابهی از عبدالحمید نقل شده است.(1)

روایت15.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: شیطان به لشکریانش گفته: هر گاه در فرزند آدم سه خصلت پیدا شد، من از اعمال او باکی ندارم و می دانم که مورد قبول قرار نخواهد گرفت، هر گاه اعمالش را زیاد بداند و گناهانش را فراموش کند و عجب در او پدید آید.(2)

روایت16.

خصال: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که امیر المؤمنین علیه السّلام در وصیت خود به فرزندش محمد حنفیه فرمودند: از عجب و خودخواهی دوری کن و بدخو مباش و در کارها صبور باش و اگر به این خصلت ها گرفتار شدی، رفیقی نمی توانی بدست آوری و همه از تو فرار خواهند کرد.(3)

روایت17.

خصال: علی علیه السّلام فرمودند: عجب آدم را به هلاکت می رساند، ولی صبر آدمی را ثابت نگه می دارد.(4)

روایت18.

امالی صدوق: علی علیه السّلام در وصیت خود به امام حسن علیه السّلام فرمودند: تنهائی و وحشتی بالاتر از عجب و خودپسندی نمی باشد.

روایت19.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمودند: جهلی بالاتر از عجب نمی باشد.(5)

می گویم

برخی از روایت ها در باب «جوامع المکارم» بیان شد.(6)

روایت20.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند می داند که

ص: 315


1- . معانی الاخبار: 343
2- خصال 1: 55
3- . خصال 1: 72
4- . خصال 2: 94
5- . علل الشرائع: 246
6- . ر. ک ج 69: 414332

وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ عَمِلَ مَا یَثْقُلُ بِهِ مِیزَانُهُ فَیَجِدُهُ هَبَاءً مَنْثُوراً.

«39»

سر، [السرائر] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ عَنْ عُبَیْدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَدْخُلُ فِی الصَّلَاةِ فَیُجَوِّدُ صَلَاتَهُ وَ یُحَسِّنُهَا رَجَاءَ أَنْ یَسْتَجِرَّ بَعْضَ مَنْ یَرَاهُ إِلَی هَوَاهُ قَالَ لَیْسَ هُوَ مِنَ الرِّیَاءِ.

«40»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(1) قَالَ مَنْ صَلَّی أَوْ صَامَ أَوْ أَعْتَقَ أَوْ حَجَّ یُرِیدُ مَحْمَدَةَ النَّاسِ فَقَدْ أَشْرَکَ فِی عَمَلِهِ وَ هُوَ شِرْکٌ مَغْفُورٌ(2).

«41»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَرَّاحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَمَنْ کانَ یَرْجُوا إِلَی بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْبِرِّ وَ لَا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ فَذَاکَ الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(3).

«42»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَنْ أَشْرَکَ بِی فِی عَمَلِهِ لَمْ أَقْبَلْهُ إِلَّا مَا کَانَ لِی خَالِصاً.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَنْ عَمِلَ لِی وَ لِغَیْرِی فَهُوَ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ دُونِی (4).

«43»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا: لَوْ أَنَّ عَبْداً عَمِلَ عَمَلًا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ ثُمَّ أَدْخَلَ فِیهِ رِضَا أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ کَانَ مُشْرِکاً(5).

«44»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُجَاءُ بِعَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَدْ صَلَّی فَیَقُولُ یَا رَبِّ صَلَّیْتُ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَیُقَالُ لَهُ بَلْ صَلَّیْتَ لِیُقَالَ مَا أَحْسَنَ صَلَاةَ فُلَانٍ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی النَّارِ

ص: 301


1- 1. الکهف: 110.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 352 و جراح هو المدائنی کما مرّ و سیأتی.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 352 و جراح هو المدائنی کما مرّ و سیأتی.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 353.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 353.

گناه برای مؤمن بهتر از عجب می باشد و اگر عجب نبود، پرودگار هرگز مومن را به گناه گرفتار نمی­کرد.(1)

روایت21.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که دو مرد وارد مسجدی شدند یکی از آنها عابد بود و دیگری فاسق و بعد از آن که از مسجد بیرون شدند عابد فاسق شد و فاسق از زمره صدیقان در آمد و جزء نیکوکاران گردید وآن بدین خاطر بود که مومن وارد مسجد شد درحالی که نسبت به اعمالش عجب داشته و کوتاهی در خود نمی­دید و پیوسته درآن فکربود ولی فاسق در اندیشه پشیمانی از فسق وگناهانش بود پس از خداوند از گناهانش استغفار می­کرد.(2)

روایت22.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند از منت نهادن دوری کنید، گفتم: قربانت گردم منت نهادن چگونه می باشد فرمودند: یکی از شما راه می رود (برای قضای حاجت برادران مومن یا دیگر کارهای نیک دیگر)و بعد به پشت می افتد و پاهایش را بلند می کند و بعد می گوید: بار خدایا من برای تو این کار را می کنم.(3)

روایت23.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس برای کسی فضل و دانشی نشناسد خودخواه شمرده می شود.(4)

روایت24.

الدره الباهره: ابو الحسن سوم علیه السّلام فرمودند: هر کس از خود راضی باشد ناراضی زیاد خواهد داشت(افراد زیادی را از خودمی­رنجاند).

روایت25.

نهج البلاغه: علی علیه السّلام فرمودند: گناهی که تو را ناراحت کند بهتر است از کار نیکی که تو را خوشحال کند و به خودستائی وادارد.(5)

ص: 316


1- . علل الشرائع 2: 266؛ بحارالانوار 65: سطر 18 صفحه 324
2- . علل الشرائع 2: 43
3- . معانی الاخبار: 140ف و عبارت «یمشی احدکم» به این معناست که در پی برآورد حاجت برادران و دیگر اعمال خیر می رود.
4- . معانی الاخبار: 244
5- . نهج البلاغه، حکمت 46

وَ یُجَاءُ بِعَبْدٍ قَدْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ تَعَلَّمْتُ الْقُرْآنَ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَیُقَالُ لَهُ بَلْ تَعَلَّمْتَ لِیُقَالَ مَا أَحْسَنَ صَوْتَ فُلَانٍ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی النَّارِ وَ یُجَاءُ بِعَبْدٍ قَدْ قَاتَلَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ قَاتَلْتُ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَیُقَالُ لَهُ بَلْ قَاتَلْتَ لِیُقَالَ مَا أَشْجَعَ فُلَاناً اذْهَبُوا بِهِ إِلَی النَّارِ وَ یُجَاءُ بِعَبْدٍ قَدْ أَنْفَقَ مَالَهُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ أَنْفَقْتُ مَالِیَ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَیُقَالُ بَلْ أَنْفَقْتَهُ لِیُقَالَ مَا أَسْخَی فُلَاناً اذْهَبُوا بِهِ إِلَی النَّارِ.

«45»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ إِنَّ کُلَّ رِیَاءٍ شِرْکٌ.

«46»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَابِدٌ فَأُعْجِبَ بِهِ دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ لَا یُعْجِبَنَّکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِهِ فَإِنَّهُ مُرَاءٍ قَالَ فَمَاتَ الرَّجُلُ فَأُتِیَ دَاوُدُ علیه السلام فَقِیلَ لَهُ مَاتَ الرَّجُلُ فَقَالَ ادْفِنُوا صَاحِبَکُمْ قَالَ فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ قَالُوا کَیْفَ لَمْ یَحْضُرْهُ قَالَ فَلَمَّا غُسِّلَ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَلَمَّا صَلُّوا عَلَیْهِ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا مَنَعَکَ أَنْ تَشْهَدَ فُلَاناً قَالَ الَّذِی أَطْلَعْتَنِی عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِهِ قَالَ إِنْ کَانَ لَکَذَلِکَ وَ لَکِنْ شَهِدَهُ قَوْمٌ مِنَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ فَشَهِدُوا بِی مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَأَجَزْتُ شَهَادَتَهُمْ عَلَیْهِ وَ غَفَرْتُ لَهُ مَعَ عِلْمِی فِیهِ.

«47»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً قَالَ هُوَ الْعَبْدُ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الطَّاعَاتِ لَا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ وَ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَیْراً فَتَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ شَرّاً فَتَذْهَبُ الْأَیَّامُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ شَرّاً.

ص: 302

علی علیه السّلام فرمودند: عجب و خودپسندی از همه چیز وحشت انگیزتر است.(1)

و نیز فرمودند: خودپسندی مانع می گردد که آدمی دنبال کمال برود.(2)

و نیز فرمودند: خودخواهی انسان یکی از حاسدان عقلش می باشد.(3)

روایت26.

معانی الاخبار:علی بن سوید از امام ابو الحسن موسی علیه السّلام روایت می کند که از آن جناب سؤال کردم: کدام عجب است که عمل را فاسد می کند؟ فرمودند: عجب درجاتی دارد یکی از آنها این است که بنده ای کار زشت خود را نیکو می داند.

او خیال می کند کاری که انجام می دهد خوب می باشد فکر می­کند کار خوبی انجام داده است و دیگر اینکه بنده مؤمن به خداوند ایمان می آورد و به خداوند برای ایمان خود منت می گذارد، در صورتی که خداوند بر او منت دارد که او را به ایمان هدایت کرده است.(4)

روایت27.

ثواب الاعمال: امام باقر علیه السّلام روایت می کند که فرمودند خداوند متعال کار را به یکی از فرشتگان واگذاشت و او هفت آسمان و هفت زمین را با سایر اشیاء ایجاد کرد، هنگامی که متوجه شد همه اشیاء از او اطاعت می کنند گفت: کسی مانند من هست؟

در این هنگام خداوند متعال آتش کوچکی را فرستادند، گفتم آن آتش کوچک چه بود،؟گفت آتشی بود مانند سر انگشت، آن آتش آمد و هر چه او خلق کرده بود همه را نابود کرد تا آنگاه که به آن فرشته وحی رسید و همه اینها به خاطر عجب او بود.(5)

روایت28.

قصص الانبیاء علیهم السلام: موسی علیه السلام نشسته بود مه ابلیس بر او عبور کرد، موسی به او فرمود: بگو کدام گناه است که اگر بنی آدم مرتکب شود، بر او چیره می شوی؟ پاسخ داد: هرگاه مغرور و خودپسند شود، عملش را زیاد بداند، و گناهانش را کم شمارد.

روایت29.

قصص الانبیاء علیهم السلام: عالمی نزد عابدی آمدند و به او گفتند: نمازت چگونه است؟ گفت از عبادت کسی مانند من می پرسی؟ من سالیان درازی می باشد که خداوند را عبادت می کنم و می دانم چگونه نماز بگذارم .

عالم از او سؤال کرد (گریه ات چگونه است، گفت: من گریه می کنم تا جائی که اشک های من جاری می گردد. عالم به او گفت:) اگر خنده کنی و از خداوند بترسی بهتر است از اینکه گریه کنی و خود را راضی و خوشحال بدانی، و عمل از خود راضی هرگز بالا نمی رود.

ص: 317


1- . نهج البلاغه، حکمت 38
2- . نهج البلاغه، حکمت 184
3- . نهج البلاغه، حکمت 212
4- . معانی الاخبار: 243
5- . ثواب الاعمال: 224، و نیز در محاسن: 123
«48»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرَّجُلُ مِنَّا یَصُومُ وَ یُصَلِّی فَیَأْتِیهِ الشَّیْطَانُ فَیَقُولُ إِنَّکَ مُرَاءٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلْیَقُلْ أَحَدُکُمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَعُوذُ بِکَ أَنْ أُشْرِکَ بِکَ شَیْئاً وَ أَنَا أَعْلَمُ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا لَا أَعْلَمُ.

«49»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ اعْمَلُوا فِی غَیْرِ رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ یَعْمَلْ لِغَیْرِ اللَّهِ یَکِلْهُ اللَّهُ إِلَی مَنْ عَمِلَ لَهُ (1).

«50»

مُنْیَةُ الْمُرِیدِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ قَالُوا وَ مَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هُوَ الرِّیَاءُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا جَازَی الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمْ اذْهَبُوا إِلَی الَّذِینَ کُنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی الدُّنْیَا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمُ الْجَزَاءَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ الْخِزْیِ قِیلَ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ أُعِدَّ لِلْمُرَائِینَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمُرَائِیَ یُنَادَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا فَاجِرُ یَا غَادِرُ یَا مُرَائِی ضَلَّ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ أَجْرُکَ اذْهَبْ فَخُذْ أَجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ.

وَ رَوَی جَرَّاحٌ الْمَدَائِنِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ الْآیَةَ قَالَ الرَّجُلُ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ لَا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَلَکَ یَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اجْعَلُوهَا فِی سِجِّینٍ إِنَّهُ لَیْسَ إِیَّایَ أَرَادَ بِهِ.

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِی یَنْشَطُ إِذَا رَأَی النَّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ.

ص: 303


1- 1. نهج البلاغة الرقم 23 من الخطب.

اگر از بنی اسرائیل نقل کنید، حرجی بر شما نیست.(1)

روایت30.

فقه الرضا علیه السلام: روایت شده هنگامی که ایوب گرفتار مصیبت شد گفت: اکنون مانند مقابله با خصم خواهم نشست، خداوند متعال به او وحی کردند: سخن بگو، او روی خاکسترها قرار گرفت و گفت بار خدایا خودت می دانی هنگامی که دو حادثه برای من پیش می آید و تو از آن هر دو هم راضی بودی من سخت ترین آنها را انتخاب می کردم.

در این هنگام از ابر سفیدی ندائی بلند شد و با هزارها زبان اعلام گردید که بر که منت می­گذاری؟، ایوب خاکسترها را بر سر گذاشت و به سجده افتاد و گفت: بار خدایا منت از آن شما می باشد، خداوند او را عافیت بخشید .

روایت31.

فقه الرضا: از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که خداوند متعال می فرماید: من می دانم که دین بندگانم چگونه اصلاح می گردد، گروهی از بندگانم در عبادت من کوشش می کنند، آنها از خواب و از بستر نرم برمی­خیزد و مرا عبادت می نمایند.

بعضی از شب ها او را در خواب قرار می دهم و او در خواب می ماند و نمی تواند حرکت کند و نماز شب بخواند، هنگام صبح از خواب بلند می شود و خود را سرزنش می کند که چرا در خواب مانده و از نماز شب محروم شده است.

اگر او هر شب موفق شود بیدار گردد گرفتار خودبینی و عجب خواهد شد و در اثر آن آلوده خواهد گردید و سرانجام به هلاکت خواهد رسید، به هوش باشید که عاملان به خود به اعمال خویش اعتماد نکنند.

اگر آنها همه عمر خود را در راه عبادت من بگذارند، برای به دست آوردن نعمت­هایی که نزد من است ، باز هم در عبادت قاصر و به کنه عبادت من دست پیدا نخواهند کرد ولی آنها باید به رحمت من امیدوار باشند و به فضل و عنایت من خوشحال گردند و با حسن ظن به من اطمینان پیدا کنند، در این هنگام رحمت من

ص: 318


1- . این حدیث را عامه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند، و به استناد این حدیث دروغین اسرائیلیات در کتاب ها و افسانه های خود نقل کرده و چهره کتاب و سنت را خراب کردند، و برخی از شیعیان پیشین نیز روش آن ها را دنبال کرده اند، و آن را در کتاب شیعیان نقل کرده اند، این مطلب در تفاسیر و مجموعه های جدید خود آورده اند. این حدیث و امثال آن کوچک نیست، همانطور که علامه (ره) مولف بحار، در حدیثی بافنده را لعنت می کند، حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده است که نمی توان ان را انکار کرد، شیخ صدوق در معانی الاخبار ص 158 از عبد الاعلی بن أعین روایت می کند: به امام صادق علیه السلام فرمود: فدایتان شوم، مردم از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنند: «از بنی اسرائیل سخن بگویید و هیچ حرج و قبحی در این عمل نیست» . فرمود: آری. عرض کردم: پس هر چه از بنی اسرائیل شنیده ایم نقل کنیم و هیچ حرجی بر ما نیست؟ فرمود: شنیده ام که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «برای دروغگویی انسان همین بس که هر چه را می شنود، نقل کند». عرض کردم: چطور چنین چیزی ممکن است؟ فرمود: در کتاب عنوان نشده است که این داستان ها در قوم بنی اسرائیل رخ داد، پس چنین حدیث کن که بگو در این امت پنهان است، در این صورت حرجی نیست.
«51»

عِدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنَا خَیْرُ شَرِیکٍ مَنْ أَشْرَکَ مَعِی شَرِیکاً فِی عَمَلِهِ فَهُوَ لِشَرِیکِی دُونِی لِأَنِّی لَا أَقْبَلُ إِلَّا مَا أُخْلِصَ لِی.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: إِنِّی أَغْنَی الشُّرَکَاءِ عَنِ الشِّرْکِ فَمَنْ عَمِلَ عَمَلًا ثُمَّ أَشْرَکَ فِیهِ غَیْرِی فَأَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ وَ هُوَ لِلَّذِی أَشْرَکَ فِیهِ دُونِی.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِکُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً وَ مَا بَلَغَ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِخْلَاصِ حَتَّی لَا یُحِبَّ أَنْ یُحْمَدَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ عَمَلٍ لِلَّهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یَا بَا ذَرٍّ لَا یَفْقَهُ الرَّجُلُ کُلَّ الْفِقْهِ حَتَّی یَرَی النَّاسَ أَمْثَالَ الْأَبَاعِرِ فَلَا یَحْفِلُ بِوُجُودِهِمْ وَ لَا یُغَیِّرُهُ ذَلِکَ کَمَا لَا یُغَیِّرُهُ وُجُودُ بَعِیرٍ عِنْدَهُ ثُمَّ یَرْجِعَ هُوَ إِلَی نَفْسِهِ فَیَکُونَ أَعْظَمَ حَاقِرٍ لَهَا.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: وَ قَدْ سُئِلَ فِیمَ النَّجَاةُ قَالَ أَنْ لَا یَعْمَلَ الْعَبْدُ بِطَاعَةِ اللَّهِ یُرِیدُ بِهَا النَّاسَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یَقْبَلُ عَمَلًا فِیهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ رِئَاءٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ قَالُوا وَ مَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الرِّئَاءُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا جَازَی الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمْ اذْهَبُوا إِلَی الَّذِی کُنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی الدُّنْیَا هَلْ تَجِدُونَ ثَوَابَ أَعْمَالِکُمْ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ لَأَعْبُدَنَّ اللَّهَ عِبَادَةً أُذْکَرُ بِهَا فَمَکَثَ مُدَّةً مُبَالِغاً فِی الطَّاعَاتِ وَ جَعَلَ لَا یَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا قَالُوا مُتَصَنِّعٌ مُرَاءٍ فَأَقْبَلَ عَلَی نَفْسِهِ وَ قَالَ قَدْ أَتْعَبْتَ نَفْسَکَ وَ ضَیَّعْتَ عُمُرَکَ فِی لَا شَیْ ءٍ فَیَنْبَغِی أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ فَغَیَّرَ نِیَّتَهُ وَ أَخْلَصَ عَمَلَهُ لِلَّهِ فَجَعَلَ لَا یَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا قَالُوا وَرِعٌ تَقِیٌّ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ آثَرَ مَحَامِدَ اللَّهِ عَلَی مَحَامِدِ النَّاسِ کَفَاهُ اللَّهُ

ص: 304

آنان را فرا خواهد گرفت و من رحمان و رحیم می باشم و به همین صفت نام گذاری شده ام.

روایت شده: عالمی نزد عابدی آمد و به او گفت: نمازت چگونه است؟ گفت: از عبادت کسی مانند من می پرسی؟ من سالیان درازی می باشد که خداوند را عبادت می کنم و می دانم چگونه نماز بگذارم.

عالم از او سؤال کرد (گریه ات چگونه است، گفت: من گریه می کنم تا جائی که اشک های من جاری می گردد. عالم به او گفت:) اگر خنده کنی و از خداوند بترسی بهتر است از اینکه گریه کنی و خود را راضی و خوشحال بدانی، و عمل از خود راضی هرگز بالا نمی رود .

روایت32.

امالی شیخ طوسی: امام صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: اگر گناه برای مؤمن بهتر از عجب نبود، خداوند هرگز بنده مؤمن خود را گرفتار گناه نمی کرد.(1)

در عده الداعی حدیث مشابهی نقل شده است.(2)

روایت33.

مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود:مغرور و فریب خورده در دنیا مسکین و در آخرت ضرر کرده ، زیرا او متاع افضل و بهتر را به کالایی ناچیز فروخته است ، هرگز خودپسند مباش ، به مالت و تندرستی بدنت می نازی و گول می خوری و خیال می کنی که آنها پیوسته خواهند ماند و گاهی به فرزندانت و طول عمرت خود را فریب می دهی که آنها شما را نجات می دهند.

ممکن است زمانی به آرزوهای دور و دراز خود را مشغول سازی و هنگامی که به آرزوی خود رسیدی و به هوای نفس نائل گشتی گمان می کنی به هر چه خواسته ای رسیده ای، زمانی به عبادت خود فریفته شدی و گمان کردی به وسیله عبادت می توانی برای خود مقامی پیدا کنی در حالی که خداوند از تو عبادت را خالصانه می خواهد.

گاهی به علم و نسب افتخار می کنی در حالی که از اسرار و نهان که خداوند بر آنها آگاهی دارد غافل می باشی، گاهی خیال می کنی که از خداوند چیزی طلب می کنی و حال آنکه در خانه دیگران می روی، زمانی گمان می کنی مردم را نصیحت می نمائی در حالی که قصد داری مردم بطرف شما توجه کنند، گاهی خود را مذمت می کنی در حالی که از خود ستایش می نمائی.

بدان که تو هنوز از تاریکی های جهل و غرور و آرزوهای دور و دراز بیرون نشده ای، باید از روی صدق و نیت پاک به خداوند توجه پیدا کنی و به او روی آوری و عیب های خود را که با عقل و علم موافقت ندارد

ص: 319


1- . امالی طوسی 2: 184
2- . عده الداعی: 173

مَئُونَةَ النَّاسِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ (1).

«52»

أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ الْجَنَّةَ تَکَلَّمَتْ وَ قَالَتْ إِنِّی حَرَامٌ عَلَی کُلِّ بَخِیلٍ وَ مُرَاءٍ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ النَّارَ وَ أَهْلَهَا یَعِجُّونَ مِنْ أَهْلِ الرِّئَاءِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ تَعِجُّ النَّارُ قَالَ مِنْ حَرِّ النَّارِ الَّتِی یُعَذَّبُونَ بِهَا.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّ أَوَّلَ مَنْ یُدْعَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَجُلٌ جَمَعَ الْقُرْآنَ وَ رَجُلٌ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ رَجُلٌ کَثِیرُ الْمَالِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَارِی أَ لَمْ أُعَلِّمْکَ مَا أَنْزَلْتُ عَلَی رَسُولِی فَیَقُولُ بَلَی یَا رَبِّ فَیَقُولُ مَا عَمِلْتَ فِیمَا عَلِمْتَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ قُمْتُ بِهِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَارِ فَیَقُولُ اللَّهُ کَذَبْتَ وَ تَقُولُ الْمَلَائِکَةُ کَذَبْتَ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّمَا أَرَدْتَ أَنْ یُقَالَ فُلَانٌ قَارِئٌ فَقَدْ قِیلَ ذَلِکَ وَ یُؤْتَی بِصَاحِبِ الْمَالِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَمْ أُوَسِّعْ عَلَیْکَ الْمَالَ حَتَّی لَمْ أَدَعْکَ تَحْتَاجُ إِلَی أَحَدٍ فَیَقُولُ بَلَی یَا رَبِّ فَیَقُولُ فَمَا عَمِلْتَ بِمَا آتَیْتُکَ قَالَ کُنْتُ أَصِلُ الرَّحِمَ وَ أَتَصَدَّقُ فَیَقُولُ اللَّهُ کَذَبْتَ وَ تَقُولُ الْمَلَائِکَةُ کَذَبْتَ وَ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَلْ أَرَدْتَ أَنْ یُقَالَ فُلَانٌ جَوَادٌ وَ قَدْ قِیلَ ذَلِکَ وَ یُؤْتَی بِالَّذِی قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقُولُ اللَّهُ مَا فَعَلْتَ فَیَقُولُ أَمَرْتَ بِالْجِهَادِ فِی سَبِیلِکَ فَقَاتَلْتُ حَتَّی قُتِلْتُ فَیَقُولُ اللَّهُ کَذَبْتَ وَ تَقُولُ الْمَلَائِکَةُ کَذَبْتَ وَ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَلْ أَرَدْتَ أَنْ یُقَالَ فُلَانٌ شُجَاعٌ جَرِی ءٌ فَقَدْ قِیلَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُولَئِکَ خَلْقُ اللَّهِ تُسْعَرُ بِهِمْ نَارُ جَهَنَّمَ.

ص: 305


1- 1. عدّة الداعی ص 156.

و دین و شریعت آنها را انکار می کند بدور اندازی و راه حقیقت را پیدا نمائی .

تو باید از شریعت تبعیت کنی و از سنت های نبوت پیروی نمائی و دنبال امامان هدایت بروی و اگر از آنچه در دست داری راضی باشی و از مقام و مرتبه ات خوشنود گردی در این صورت شقی تر از تو کسی نیست، تو عمر خود را ضایع ساخته ای و روز قیامت در حسرت و ندامت خواهی ماند.(1)

روایت34.

مصباح الشریعه: عجب حقیقی و نهایت خودپسندی از آن کسی است که از اعمال خود راضی به نظر می رسد ولی نمی داند که پایان کارش چه خواهد شد، هر کس از خود راضی باشد و کارهای خود را به رخ مردم بکشد از طریق راست و راه­های رشد منحرف خواهد شد و طالب مقامی خواهد شد که شایسته آن نیست.

کسی که طالب مقامی باشد که شایسته آن نیست دروغگو بشمار می رود اگر چه در ادعای خود آشکارا چیزی نگوید و مدتها هم بر این بگذرد، اولین چیزی که از خودپسند گرفته می شود همان چیزی است که موجب خودپسندی او شده است تا او بفهمد که عاجز و ناتوان است و خودش بر نفسش شاهد است تا و برهان گمراهیش بر او آشکارتر ومحکم تر شود، همان گونه که برای شیطان آشکار شد

عجب و خودپسندی گیاهی است که دانه های آن کفر می باشد و زمین آن نفاق و آبش تجاوز و ستم، شاخه هایش نادانی، برگهایش گمراهی و میوه اش لعنت خدا و سقوط در آتش دوزخ برای همیشه است، هر کس گرفتار عجب شد بذر کفر و نفاق را پاشیده است و ناگزیر حاصل آن خواهد رسید و میوه خواهند داد.(2)

روایت35.

اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس خودپسند شد هلاک می شود هر کس استبداد بخرج داد نابود می گردد، عیسی بن مریم علیه السّلام فرمود: من بیماران را به اذن خدا شفا دادم، افراد کور و پیس را به یاری خداوند سالم گردانیدم و مردگان را به اذن خدا زنده کردم، ولی نتوانستم احمق را معالجه کنم.

گفتند: یا روح اللَّه احمق کدام است، فرمودند: کسی که از خود راضی می باشد و به فکر و نیت خود عمل می کند و (به سخنان دیگران گوش نمی دهند)همه فضیلت­ها را فقط در خود واز آن خود می­بیند وبرای کسی فضیلتی قائل نیست، وهمه حق را از آن خود می­بیند (همیشه حق رابا خود می­داند) و برای دیگران حقی قائل نیست، این را می گویند احمق که علاجی برای آن نمی باشد.(3)

روایت36.

امالی شیخ طوسی:

ص: 320


1- . مصباح الشریه: 24
2- . مصباح الشریعه: 27
3- . اختصاص: 221

باب 117 استکثار الطاعة و العجب بالأعمال

الآیات

النساء: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا(1)

النجم: هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی (2)

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ مِنْ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَسَارٍ یَرْفَعُهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً(3).

بیان

العجب استعظام العمل الصالح و استکثاره و الابتهاج له و الإدلال به و أن یری نفسه خارجا عن حد التقصیر و أما السرور به مع التواضع له تعالی و الشکر له علی التوفیق لذلک و طلب الاستزادة منه فهو حسن ممدوح.

قال الشیخ البهائی قدس الله روحه لا ریب أن من عمل أعمالا صالحة من صیام الأیام و قیام اللیالی و أمثال ذلک یحصل لنفسه ابتهاج فإن کان من حیث کونها عطیة من الله له و نعمة منه تعالی علیه و کان مع ذلک خائفا من نقصها شفیقا من زوالها طالبا من الله الازدیاد منها لم یکن ذلک الابتهاج عجبا و إن کان من حیث کونها صفته و قائمة به و مضافة إلیه فاستعظمها و رکن إلیها و رأی نفسه خارجا عن حد التقصیر و صار کأنه یمن علی الله سبحانه بسببها

ص: 306


1- 1. النساء: 49.
2- 2. النجم: 32.
3- 3. الکافی ج 2 ص 313.

امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: ایوب پیغمبر فرمودند بار خدایا چگونه مرا به دردی مبتلا کردی که هیچ کس را به آن مبتلا نکردی، به عزتت سوگند همان گونه که می دانی اگر دو حادثه برای من پیش می آید و من می دانستم که هر دو مورد رضایت شما هستند من سخت ترین آنها را انتخاب می کردم.

امام علیه السّلام فرمودند: در این هنگام خداوند به ایوب خطاب فرمودند ای ایوب ،چه کسی توفیق انجام آن کار را به تو داد؟ ، در این جا ایوب علیه السّلام مشتی خاک بر سرش گذاشت و گفت: بار خدایا این ها از جانب تو بود.(1)

روایت37.

عده الداعی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه چیز موجب هلاکت و نابودی انسان است: بخلی که از آن اطاعت شود، هوی و هوسی که پیروی گردد. و عجب و غرور انسان به خود که موجب نابودی عمل و باعث خشم خداوند سبحان است.(2)

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: گناهی که تو را ناراحت کند بهتر از کار نیکی است که تو را به عجب وادارد.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند به داود علیه السّلام وحی کردند: ای داود گناهکاران را مژده بده و صدیقان را بترسان، داود گفت: چگونه گناهکاران را مژده بدهم و صدیقان را بترسانم.

خداوند فرمود: ای داود گناهکاران را بشارت بده که من گناهان آنها را می آمرزم و توبه آنان را قبول می کنم و صدیقان را بیم می دهم که از کارهای خود راضی به نظر نرسند و عجبی برای آنها حاصل نگردد، هر بنده ای که کار نیک بکند و عجب برایش حاصل گردد هلاک می شود.

امام باقر علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند می فرماید من داناتر هستم که بندگان خود را چگونه اصلاح کنم، بعضی از بندگان من اهل عبادت هستند و از خواب بر می خیزند و نماز شب می خوانند و نفسش را در عبادت من به زحمت وسختی می­افکند، ولی گاهی به خاطر نظر وعنایتی که به ایشان دارم اورا در یک شب یا دوشب به خواب­آلودگی دچار می­کنم، تادر همان حال بمانندو تا صبح می­خوابد، پس صبح بر نفس خویش خشمگین شده و نفسش را سرزنش می­کند و اگر اجازه دهم که هرشب موفق شود، عبادت مرا به جای آورد زا اعمال خویش دچار عجب می­شود و در نتیجه گرفتار عجب وخودپسندی می­شود که سبب هلاکت ونابودی او خواهد شد واز خودش به واسطه اعمالش راضی خواهد شدتا جایی که می­پندارد به درجه عابدین رسیده است و فکر می­کند که در عبادتش می­تواند به اندازه­ای کوتاهی کند که سبب دوری از من خواهد شد در حالی که به گمان خودش به من نزدیک شده است

وصاحب جواهر این روایت را با اضافه عباراتی دیگر در حدیث، از طریق دیگری نقل کرده است که بقیه آن عبارت­ها این است:

ص: 321


1- . امالی طوسی 2: 275
2- . عده الداعی: 172

فذلک هو العجب انتهی.

و الخبر یدل علی أن العجب أشد من الذنب أی من ذنوب الجوارح فإن العجب ذنب القلب و ذلک أن الذنب یزول بالتوبة و یکفر بالطاعات و العجب صفة نفسانیة یشکل إزالتها و یفسد الطاعات و یهبطها عن درجة القبول و للعجب آفات کثیرة فإنه یدعو إلی الکبر کما عرفت و مفاسد الکبر ما عرفت بعضها و أیضا العجب یدعو إلی نسیان الذنوب و إهمالها فبعض ذنوبه لا یذکرها و لا یتفقدها لظنه أنه مستغن عن تفقدها فینساها و ما یتذکر منها فیستصغرها فلا یجتهد فی تدارکها و أما العبادات و الأعمال فإنه یستعظمها و یتبجح بها و یمن علی الله بفعلها و ینسی نعمة الله علیه بالتوفیق و التمکین منها.

ثم إذا أعجب بها عمی عن آفاتها و من لم یتفقد آفات الأعمال کان أکثر سعیه ضائعا فإن الأعمال الظاهرة إذا لم تکن خالصة نقیة عن الشوائب قلما ینفع و إنما یتفقد من یغلب علیه الإشفاق و الخوف دون العجب و المعجب یغتر بنفسه و بربه و یأمن مکر الله و عذابه و یظن أنه عند الله بمکان و أن له علی الله منة و حقا بأعماله التی هی نعمة من نعمه و عطیة من عطایاه ثم إن إعجابه بنفسه و رأیه و علمه و عقله یمنعه من الاستفادة و الاستشارة و السؤال فیستنکف من سؤال من هو أعلم منه و ربما یعجب بالرأی الخطإ الذی خطر له فیصر علیه و آفات العجب أکثر من أن تحصی.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ نَضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی عَالِمٌ عَابِداً فَقَالَ لَهُ کَیْفَ صَلَاتُکَ فَقَالَ مِثْلِی یُسْأَلُ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ أَنَا أَعْبُدُ اللَّهَ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ کَیْفَ بُکَاؤُکَ قَالَ أَبْکِی حَتَّی تَجْرِیَ دُمُوعِی فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ فَإِنَّ ضَحِکَکَ وَ أَنْتَ خَائِفٌ أَفْضَلُ مِنْ بُکَائِکَ وَ أَنْتَ مُدِلٌّ وَ إِنَّ الْمُدِلَّ لَا یَصْعَدُ مِنْ عَمَلِهِ شَیْ ءٌ(1).

ص: 307


1- 1. الکافی ج 2 ص 313.

به هوش باشید که عاملان به خود به اعمالی که انجام داده­اند، اعتماد نکنند.اگر آنها پیوسته بکوشند و خویش را به رنج وسختی افکنند وتمام عمر خویش در راه عبادت، برای به دست آوردن نعمت­ هایی که دربهشت من وجود دارد وبرای رسیدن به درجه­های والای در جوار من ، باز هم در عبادت من قاصر وناتوانند ولی آنها باید به رحمت من امیدوار باشند و به فضل و عنایت من خوشحال گردند و با حسن ظن به من اطمینان پیدا کنند، در این هنگام رحمت من آنان را فرا خواهد گرفت و من رحمان و رحیم می باشم و به همین صفت نام گذاری شده ام .

امام باقر علیه السّلام فرمودند: خداوند متعال می فرماید: بعضی از بندگان مؤمن من گاهی از من چیزی طلب می کنند من آنها را مایوس می کنم تا گرفتار عجب نگردند.(1)

مسیح علیه السّلام می فرمودند: ای حواریون چه بسا چراغهائی که باد آنها را خاموش می کند و چه بسا عبادت کنندگانی که عجب عبادت آنها را فاسد می گرداند.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: همواره کوشش داشته باش و دست از کار نکش و خود را همواره مقصر بدان که در عبادت و طاعت خداوند کوتاهی کرده ای و بدان که خداوند هیچ گاه آن طور که شایسته است عبادت نمی شود.(2)

روایت38.

اسرار الصلوه: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر امید داری که سخن گفتن با برادرت، او را سود بخشیده و وی را به عمل تشویق می کند، حقیقت را به او بگو. پس اگر پرسید: آیا شب به نماز برخاستی؟ و یا روزه گرفته ای؟ اگر این کار را انجام داده ای، واقعیت را به او بگو و پاسخ ده: خداوند آن را روزی ام ساخته است و پاسخ منفی نده، زیرا در این صورت دروغ گفته ای .

ص: 322


1- . عده الداعی: 174
2- . عده الداعی: 174
بیان

القرواش بالکسر الطفیلی أو عظیم الرأس و المدل علی بناء الفاعل من الإفعال المنبسط المسرور الذی لا خوف له من التقصیر فی العمل فی النهایة فیه یمشی علی الصراط(1)

مدلا أی منبسطا لا خوف علیه و هو من الإدلال و الدالة علی من لک

عنده منزلة و فی القاموس دل المرأة و دلالها تدللها علی زوجها تریه جرأة فی تغنج و تشکل کأنها تخالفه و ما بها خلاف و أدل علیه انبسط کتدلل و أوثق بمحبته فأفرط علیه و الدالة ما تدل به علی حمیمک (2) انتهی.

و الضحک مع الخوف هو الضحک الظاهری مع الخوف القلبی کما مر فی صفات المؤمن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه و الحاصل أن المدار علی القلب و لا یصلح المرء إلا بإصلاح قلبه و إخراج العجب و الکبر و الریاء منه و تذلیله بالخوف و الخشیة و التفکر فی أهوال الآخرة و شرائط الأعمال و کثرة نعم الله علیه و أمثال ذلک و یدل الخبر علی أن العالم أفضل من العابد و أن العبادة بدون العلم الحقیقی لا تنفع.

قال بعض المحققین اعلم أن العجب إنما یکون بوصف هو کمال لا محالة و للعالم بکمال نفسه فی علم و عمل و مال و غیره حالتان إحداهما أن یکون خائفا علی زواله مشفقا علی تکدره أو سلبه من أصله فهذا لیس بمعجب و الأخری أن لا یکون خائفا من زواله لکن یکون فرحا من حیث إنه نعمة من الله تعالی علیه لا من حیث إضافته إلی نفسه و هذا أیضا لیس بمعجب و له حالة ثالثة هی العجب و هو أن یکون غیر خائف علیه بل یکون فرحا به مطمئنا إلیه و یکون فرحه من حیث إنه کمال و نعمة و رفعة و خیر لا من حیث إنه عطیة من الله تعالی و نعمة منه فیکون فرحه به من حیث إنه صفته و منسوب إلیه بأنه له لا من حیث إنه منسوب إلی الله بأنه منه فمهما غلب علی قلبه أنه نعمة من الله مهما شاء سلبها زال العجب بذلک عن نفسه.

فإذا العجب هو إعظام النعمة و الرکون إلیها مع نسیان إضافتها إلی المنعم

ص: 308


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 301.
2- 2. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 301.

باب یکصد و هجدهم: نکوهش شهرت و مغرور شدن به ستایش مردم

روایات

من می گویم

معنای «سمعه»، شهرت در باب ریا بیان شد.(1)

روایت1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل فرمودند: هر کس طالب شهرت و ستایش باشد خداوند او را به(همین ویژگی) در میان مردم رسوا می کند.

روایت2.

علل الشرائع: امام باقر علیه السّلام به محمد بن مسلم فرمودند: مردم تو را فریب ندهند(که بخواهی نزد مردم عزیز شوی)همانا تمام امور(آثار همه کارهایت به خود تو باز می­گردد نه مردم.(2)

روایت3.

معانی الاخبار: جمیل گوید از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم تفسیر آیه شریفه فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی{پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال] کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است} چیست؟فرمودند مردی می گوید دیشب نماز گزاردم

ص: 323


1- . «السمعه» در حقیقت آوازه و نام نیکو است، فعلی است که در معنای مفعول به کار می رود، و در عرف محدثین و متشرعین، به عبادت هایی اطلاق می شود که برای خودنمایی و یاد کردن مردم از او به خیر و نیکی انجام می شود. و گفته می شود: شهرت با ریا متفاوت است، زیرا ریا تظاهر به چیزی است که با باطن شخص مخالف است و شهرت، اظهار چیزی است که با باطن موافق باشد اما به قصد شهرت صورت گیرد.
2- . امالی صدوق: 292؛ و عبارت «یسمع الله» از باب تفعیل بوده و گفته می شود: سمع الرجل: عیب او را فاش ساخته و عیب او را در میان مردم شایع نمود و او را رسوا ساخت.

فإن انضاف إلی ذلک أن غلب علی نفسه أن له عند الله حقا و أنه منه بمکان حتی توقع بعلمه کرامة له فی الدنیا و استبعد أن یجری علیه مکروه استبعادا یزید علی استبعاده فیما یجری علی الفساق سمی هذا إدلالا بالعمل فکأنه یری لنفسه علی الله دالة.

و کذلک قد یعطی غیره شیئا فیستعظمه و یمن علیه فیکون معجبا فإن استخدمه أو اقترح علیه الاقتراحات أو استبعد تخلفه عن قضاء حقوقه کان مدلا علیه قال قتادة فی قوله تعالی وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ(1) أی لا تدل بعملک و فی الخبر أن صلاة المدل لا ترتفع فوق رأسه و لأن تضحک و أنت معترف بذنبک خیر من أن تبکی و أنت تدل بعملک و الإدلال وراء العجب فلا مدل إلا و هو معجب و رب معجب لا یدل إذ العجب یحصل بالاستعظام و نسیان النعمة دون توقع جزاء علیه و الإدلال لا یتم إلا مع توقع جزاء فإن توقع إجابة دعوته و استنکر ردها بباطنه و تعجب کان مدلا بعمله فإنه لا یتعجب من رد دعاء الفساق و یتعجب من رد دعاء نفسه لذلک فهذا هو العجب و الإدلال و هو من مقدمات الکبر و أسبابه.

«3»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ أَخِیهِ أَبِی عَامِرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ (2).

بیان

المراد بالهلاک استحقاق العقاب و البعد من رحمة الله تعالی و قیل العجب یدخل الإنسان بالعبادة و ترکه الذنوب و الصورة و النسب و الأفعال العادیة مثل الإحسان إلی الغیر و غیره و هو من أعظم المهلکات و أشد الحجب بین القلب و الرب و یتضمن الشرک بالله و سلب الإحسان و الإفضال و التوفیق عنه تعالی و ادعاء الاستقلال لنفسه و یبطل به الأعمال و الإحسان و أجرهما کما قال تعالی و لا

ص: 309


1- 1. المدّثّر: 6.
2- 2. الکافی ج 2 ص 313.

و یا دیروز روزه داشتم و مانند این ها از کارهائی که انجام می دهد و به رخ مردم می کشد .

بعد از آن امام علیه السّلام فرمود: گروهی صبح از خواب بر می خیزند و می گویند: ما دیشب نماز گزاردیم و یا دیروز نماز گزاردیم ولی علی علیه السّلام فرمودند: من هم شب می خوابم و هم روز، و اگر بین این دو هم وقتی پیدا شود، می خوابم.(1)

روایت4.

روایت شده عابدی در بنی اسرائیل از خداوند سؤال کرد بار خدایا حالم در نزد شما چگونه می باشد؟ آیا وضعم خوب می باشد که بر نیکیها بیفزایم و یا حالم خوب نیست که کار نیک انجام دهم قبل از اینکه جهان را ترک کنم.

راوی گوید: یک نفر در خواب بر او ظاهر شد و گفت: تو اصلا در نزد خداوند خیری نداری، گفت بار خدایا پس عمل من چه شد فرمود: هنگامی که کار نیک می کردی به مردم اطلاع می دادی حالا چیزی نداری جز همان خوشنودی که از مردم برایت حاصل می شد.

روایت5.

عده الداعی: مردی خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: من صدقه می دهم، و صله رحم بجا می آورم و این کارها را برای خدا انجام می دهم، ولی مردم از این عمل اطلاع پیدا می کنند و مرا به نیکی یاد می کنند و من هم خوشحال می شوم و احساس لذت می کنم، رسول خدا سکوت کردند و چیزی نگفتند و بعد آیه شریفه قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ {بگو: «من هم مثل شما بشری هستم} فرود آمد.(2)

- امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس کار نیکی در نهان انجام دهد، در نهان برای او نوشته می شود، ولی هر گاه او را آشکار کرد محو می گردد و آشکارا نوشته می گردد و اگر بار دیگر آشکار نمود پاک می شود و ریاء به حساب می آید.(3)

ص: 324


1- . معانی الاخبار: 243
2- . کهف / 110
3- . عده الداعی: 162

تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی (1) و لیس المن بالعطاء و أذی الفقیر بإظهار الفضل و التعییر علیه إلا من عجبه بعطیته و عماه عن منة ربه و توفیقه.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِی یُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبَهُ وَ یَحْسَبَ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً وَ مِنْهَا أَنْ یُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَیَمُنَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَیْهِ فِیهِ الْمَنُ (2).

بیان

العجب درجات منها أن یزین للعبد سوء عمله فیراه حسنا إشارة إلی قوله تعالی أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً(3) فیعجبه و یحسب أنه یحسن صنعا إشارة إلی قوله تعالی قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً(4) و أکثر الجهلة علی هذه الصفة فإنهم یفعلون أعمالا قبیحة عقلا و نقلا و یواظبون علیها حتی تصیر تلک الأعمال بتسویل أنفسهم و تزیین قرینهم من صفات الکمال عندهم فیذکرونها و یتفاخرون بها و یقولون إنا فعلنا کذا و کذا إعجابا بشأنهم و إظهارا لکمالهم.

و منها أن یؤمن العبد بربه فیمن علی الله و لله علیه فیه المن إشارة إلی قوله تعالی یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (5).

ص: 310


1- 1. البقرة: 264.
2- 2. الکافی ج 2 ص 313.
3- 3. فاطر: 8.
4- 4. الکهف: 103- 104.
5- 5. الحجرات: 17.

باب یکصد و نوزدهم : نکوهش شکایت از خدا و ناخشنودی از قسمت الهی و تأسف به خاطر آنچه از دست داده است

آیات

- وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً(1)

{و زنهار، آنچه را خداوند به [سببِ] آن، بعضی از شما را بر بعضی [دیگر] برتری داده آرزو مکنید. برای مردان از آنچه [به اختیار] کسب کرده اند بهره ای است، و برای زنان [نیز] از آنچه [به اختیار] کسب کرده اند بهره ای است. و از فضل خدا درخواست کنید، که خدا به هر چیزی داناست.}

- قالَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ(2)

{گفت: «من شکایت غم و اندوه خود را پیش خدا می برم، و از [عنایت] خدا چیزی می دانم که شما نمی دانید.}

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس به برادر دینی­اش شکایت برد مانند آن است که به خداوند شکایت برده و هر کس به غیر برادر دینی­اش شکایت برد مانند آن است که از خداوند شکوه کرده باشد.(3)

روایت2.

معانی الاخبار: امام صادق از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: محبوب ترین سخن در نزد خداوند سخن حدیث و مبغوض ترین سخن هم در نزد خدا تحریف می باشد.

گفته شد: یا رسول اللَّه سخن حدیث چیست فرمود: مردی از مال دنیا و لهویات آن چیزهائی می شنود و غمگین می گردد ولی در همین حال یاد خدا را می کند و تحریف آن است که مردی می گوید من در سختی و پریشانی هستم و چیزی ندارم.(4)

روایت3.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس به مؤمنی شکایت برد مانند آن است که به خداوند شکایت برده باشد، ولی کسی که به غیر مؤمن شکایت برد مانند این است

ص: 325


1- . نساء / 32
2- . یوسف / 86
3- . قرب الاسناد: 52
4- . معانی الاخبار: 258
«5»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَنْدَمُ عَلَیْهِ وَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ فَیَسُرُّهُ ذَلِکَ فَیَتَرَاخَی عَنْ حَالِهِ تِلْکَ فَلَأَنْ یَکُونَ عَلَی حَالِهِ تِلْکَ خَیْرٌ لَهُ مِمَّا دَخَلَ فِیهِ (1).

بیان

فیندم علیه ندامته مقام عجز و اعتراف بالتقصیر و هو مقام التائبین و هو محبوب لله تعالی فی تلک الحالة لأنه قال سبحانه إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ (2) و یعمل العمل فیسره ذلک المراد بالسرور هنا الإدلال بالعمل و استعظامه و إخراج نفسه عن حد التقصیر کما مر فیتراخی عن حاله تلک أی تصیر حاله بسبب هذا السرور و العجب أدون و أخص من حاله وقت الندامة مع کونها مقرونة بالمعصیة فی القاموس تراخی تقاعس أی تأخر و راخاه باعده و تراخی السماء أبطأ المطر و یدل علی أن العجب یبطل فضل الأعمال السابقة.

فلأن یکون علی حاله تلک خیر مما دخل فیه ضمیر دخل راجع إلی الرجل و ضمیر فیه إلی الموصول و یحتمل العکس و الفاء للتفریع و خیر خبر لأن یکون أی یکون علی حالة الندامة مع کونها مقرونة بالذنب خیر مما دخل فیه من العجب و إن کان مقرونا بالحسنة أو ذلک الذنب لکونه مقرونا بالندامة أفضل من تلک الحسنة المقرونة بالعجب أو هاتان الحالتان معا خیر من تینک الحالتین.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: دَخَلَ رَجُلَانِ الْمَسْجِدَ أَحَدُهُمَا عَابِدٌ وَ الْآخَرُ فَاسِقٌ فَخَرَجَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ الْفَاسِقُ صِدِّیقٌ وَ الْعَابِدُ فَاسِقٌ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَدْخُلُ الْعَابِدُ الْمَسْجِدَ مُدِلًّا بِعِبَادَتِهِ یُدِلُّ بِهَا فَتَکُونُ فِکْرَتُهُ فِی ذَلِکَ وَ تَکُونُ فِکْرَةُ الْفَاسِقِ فِی التَّنَدُّمِ عَلَی فِسْقِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا صَنَعَ مِنَ الذُّنُوبِ (3).

ص: 311


1- 1. الکافی ج 2 ص 313.
2- 2. البقرة: 222.
3- 3. الکافی ج 2 ص 314.

از خداوند شکوه کرده باشد.(1)

روایت4.

امالی شیخ طوسی: امام باقر علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل فرمودند: هر کس اندوهش زیاد گردد، بدنش بیمار می گردد، هر کس اخلاقش بد شود خود را گرفتار عذاب می کند و هر کس با مردم درافتد مردانگی و کرامت خود را از دست می دهد، فرمودند: جبرئیل مرا از درافتادن با مردم نهی می کرد، همان گونه که از شرب خمر و پرستیدن بتها نهی می فرمودند.(2)

روایت5.

خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هر گاه گرفتار تنگی شدید نباید از خداوند شکایت کنید و باید از خدائی که همه کلیدها در اختیار او می باشد گشایش کارهای خود را بخواهید.(3)

روایت6.

امالی صدوق: در مناهی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله می باشد که فرمودند: هر کس به آنچه خداوند برایش مقدر کرده راضی نباشد و همواره شکایت کند و صبر و استقامت نداشته باشد نیکی های او بالا نمی روند و در حالی که خداوند بر او غضب می کند وارد محشر می شود، مگر اینکه توبه کند.(4)

روایت7.

امالی صدوق: ابو هاشم جعفری گوید: گرفتار مشکلی شدم و پریشان حال گردیدم، خدمت امام هادی علیه السّلام رسیدم، او اجازه ملاقات مرحمت فرمود و در محضرش قرار گرفتم، فرمود: ای ابو هاشم تو می دانی به کدام یک از نعمت های خداوند شکرگزاری کنی، ابو هاشم گوید: من نتوانستم پاسخ درستی بدهم و سکوت کردم.(5)

امام علیه السّلام فرمود: خداوند به شما ایمان عطا کرد و بدنت را بر آتش حرام ساخت و به تو عافیت بخشید و به طاعت کمک کرد، خداوند قناعت را به تو یاد داد و تو را از ریخت و پاش حفظ کرد، ای ابو هاشم من این سخنان را از این جهت برای شما گفتم که تو می خواستی از اوضاع خود به من شکایت کنی و اکنون دستور دادم که صد

ص: 326


1- . معانی الاخبار: 407
2- . امالی طوسی 2: 125
3- . خصال 2: 162
4- . امالی صدوق: 256
5- . وجو الرجل وجما: از شدت غم و ترس ساکت شده و از سخن گفتن باز ماند.
بیان

و الفاسق صدیق أی مؤمن صادق فی إیمانه کثیر الصدق و التصدیق قولا و فعلا قال الراغب الصدیق من کثر منه الصدق و قیل بل یقال ذلک لمن لم یکذب قط و قیل بل لمن لا یتأتی منه الکذب لتعوده الصدق و قیل بل لمن صدق بقوله و اعتقاده و حقق صدقه بفعله (1).

«7»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَعْمَلُ الْعَمَلَ وَ هُوَ خَائِفٌ مُشْفِقٌ ثُمَّ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْبِرِّ فَیَدْخُلُهُ شِبْهُ الْعُجْبِ بِهِ فَقَالَ هُوَ فِی حَالِهِ الْأُولَی وَ هُوَ خَائِفٌ أَحْسَنُ حَالًا مِنْهُ فِی حَالِ عُجْبِهِ (2).

بیان

یعمل العمل أی معصیة أو مکروها أو لغوا و حمله علی الطاعة بأن یکون خوفه للتقصیر فی الشرائط کما قیل بعید لقلة فائدة الخبر حینئذ و إنما قال شبه العجب لبیان أنه یدخله قلیل من العجب یخرج به عن الخوف السابق فأشار فی الجواب إلی أن هذا أیضا عجب.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَیْنَمَا مُوسَی علیه السلام جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ عَلَیْهِ إِبْلِیسُ وَ عَلَیْهِ بُرْنُسٌ ذُو أَلْوَانٍ فَلَمَّا دَنَا مِنْ مُوسَی خَلَعَ الْبُرْنُسَ وَ قَامَ إِلَی مُوسَی فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا إِبْلِیسُ قَالَ أَنْتَ فَلَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَکَ قَالَ إِنِّی إِنَّمَا جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْکَ لِمَکَانِکَ مِنَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی فَمَا هَذَا الْبُرْنُسُ قَالَ بِهِ أَخْتَطِفُ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ فَقَالَ مُوسَی فَأَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ قَالَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی عَیْنِهِ ذَنْبُهُ وَ قَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِدَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ قَالَ کَیْفَ أُبَشِّرُ الْمُذْنِبِینَ وَ أُنْذِرُ الصِّدِّیقِینَ قَالَ یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ أَنِّی

ص: 312


1- 1. مفردات غریب القرآن 277.
2- 2. الکافی ج 2 ص 314.

دینار به تو بدهند.(1)

روایت8.

امالی صدوق: امام رضا علیه السّلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السّلام به حواریون گفت: هر چه از مال دنیا از دست دادید ناراحت نشوید در صورتی که دینتان محفوظ بماند، همان گونه که اهل دنیا با از رفتن دینشان ناراحت نمی شوند در صورتی که دنیای آنها مصون بماند.(2)

روایت9.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: شخصی از امام علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: دنیا در حال نقل و انتقال و تغییر و تبدیل می باشد، اگر مقدر باشد دنیا به تو برسد خواهد رسید اگر چه ناتوان باشی و اگر قرار باشد زیانی به تو برسد باز هم می رسد و تو نمی توانی آن را دفع کنی بعد از آن فرمودند: هر کس از آنچه از دست داده چشم بپوشد، بدنش آسوده می شود و هر کس هم قناعت کند دیدگانش روشن می گردد.(3)

روایت10.

تمحیص: یونس بن عمار گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم فرمودند: هر مؤمنی که نیاز و ناراحتی خود را نزد کافر و یا مخالفان دین خود برد مانند آن است که شکایت خداوند را پیش یکی از دشمنان خدا برده است و هر مؤمنی که از اوضاع زندگی خود پیش مؤمن شکایت کند مانند این است که نزد خدا شکایت کرده باشد.

روایت11.

نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید: هر کس شکایت پیش مؤمنی بکند مانند این است که به خداوند شکایت کرده باشد و هر کس به کافری شکایت برد مانند این است که از خداوند شکایت کرده است.(4)

روایت12.

کافی: امام باقر علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند متعال می فرماید: بعضی از بندگان مؤمن هستند که دین آنها فقط به مال و ثروت و تندرستی اصلاح می شود، از این جهت بدان­ها مال و صحت بدن می­دهیم تا امر دین آنها به این وسیله درست شود.

گروهی دیگر از بندگان مؤمن کسانی می باشند که فقط از راه فقر و پریشانی و بیماری اصلاح می شوند از این جهت آنها را فقیر و پریشان می سازم و بدن های آنها را بیمار می گردانم،

ص: 327


1- . امالی صدوق: 248
2- . امالی صدوق: 297
3- . این روایت در العیون یافت نشد، اما حدیث مشابه آن در امالی 1: 229 با سند دیگری بیان شده است.
4- . نهج البلاغه، حکمت 427

أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ أَلَّا یُعْجَبُوا بِأَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ أَنْصِبُهُ لِلْحِسَابِ إِلَّا هَلَکَ (1).

بیان

البرنس بالضم و فی النهایة هو کل ثوب رأسه ملتزق به من دراعة أو جبة أو ممطر أو غیره قال الجوهری هو قلنسوة طویلة کان النساک یلبسونها فی صدر الإسلام و هو من البرس بکسر الباء القطن و النون زائدة و قیل إنه غیر عربی قال أنت أی أنت إبلیس و قیل خبر مبتدإ محذوف أی المسلم أنت و علی التقدیرین استفهام تعجبی.

فلا قرب الله دارک أی لا قربک الله منا أو من أحد و قیل أی حیرک الله و قیل لا تکون دارک قریبة من المعمورة کنایة عن تخریب داره إنما جئت لأسلم علیک أی لم أجئ لإضلالک فتبعدنی لأنه لا طمع لی فیک لقربک من الله أو سلامی علیک للمنزلة التی لک عند الله.

به أختطف یقال خطفه من باب علم و ضرب و اختطفه إذا استلبه و أخذه بسرعة و کان الألوان فی البرنس کانت صورة شهوات الدنیا و زینتها أو الأدیان المختلفة و الآراء المبتدعة أو الأعم و استحواذ الشیطان علی العبد غلبته علیه و استمالته إلی ما یریده منه.

أن لا یعجبوا قیل أن ناصبة و لا نافیة أو أن مفسرة و لا ناهیة و یعجبوا من باب الإفعال علی بناء المجهول أو علی بناء المعلوم نحو أغد البعیر و أقول الأول أظهر أنصبه کأضربه أی أقیمه و کونه علی بناء الإفعال بمعنی الإتعاب بعید إلا هلک أی استحق العذاب إذ جمیع الطاعات لا تفی بشکر نعمة واحدة من نعمه سبحانه و مع قطع النظر عن المناقشة فی شرائط العبادة فی غالب الناس المقاصة بالمعاصی (2).

ص: 313


1- 1. الکافی: ج 2 ص 314.
2- 2. تتمة البیان أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 302، و نسخة الکمبانیّ هناک سقیم جدا.

تا اصلاح شوند و من می دانم که دین بندگان مؤمن خود را چگونه اصلاح کنم،

و بعضی از بندگان مؤمنم کسانی اند که در عبادتم کوشا هستند، از بستر خواب و بالش نرم بر می خیزند و برای من شب زنده داری می کنند و خود را در عبادتم به مشقّت می اندازند، من او را یک شب یا دو شب به چرت می اندازم به خاطر لطفی که نسبت به او دارم و سلامتش را می خواهم ، او هم تا صبح می خوابد، سپس بر می خیزد و خود را سرزنش و توبیخ می کند.

در صورتی که اگر او را رها می کردم تا هر چه می خواهد مرا عبادت کند، این کار باعث خود بینی اش می شد، و این خود بینی او را نسبت به اعمالش می فریفت ، و این امر باعث هلاک و نابودیش می شد، به خاطر بزرگ بینی اعمالش و از خود راضی بودنش ، تا جایی که گمان می کرد که بر همه عبادت کنندگان برتری دارد و در عبادتش از حدّ تقصیر گذشته ، در این هنگام از من دور می شود، در حالی که گمان می کند به من نزدیک است .

کسانی که عملی انجام می دهند به اعمالشان اعتماد نکنند و تصور نکنند که این اعمال موجب می شود که آنها مستحق آن نتائجی باشند که من به آنها می دهم، زیرا هر چه تلاش کنند و خود را به زحمت بیندازند و عمر خود را در عبادت من بگذارند باز هم در عبادت من کوتاه آمده اند و به کنه عبادت من نمی رسند و با آن عبادت اندک نمی توانند به آنچه من به آنها می دهم دست یابند. (مثلا آنها چند سالی عبادت کردند ولی می خواهند میلیون ها سال تا ابد در بهشت متنعم باشند و به درجات بلند قرب من نائل شوند) آن پاداش با این اعمال با هم همخوانی نیست و اگر فضل و رحمت من نباشد با آن اعمال نمی توان به این نتایج عظیم رسید.

نابراین نباید به اعمال اعتماد کرد بلکه باید به رحمت من اعتماد کنند و به فضل من شاد و خوشحال باشند و به حسن ظن به من مطمئن باشند. (به همین سبب می گویند که پاداش های الهی از باب تفضل است نه استحقاق.)

همانا رحمت من در این موقع به سراغشان می آید و از تفضل من است که به رضوان من می رسند و به خاطر مقام مغفرت من است که مشمول عفو من واقع می شوند. من خداوندی هستم که رحمت واسعه و رحمت خاصه دارم (رحمت واسعه ی من تمام دوستان و دشمنان را شامل می شود و رحمت خاصه ی من مخصوص مؤمنان است) و من خودم نام خود را رحمان و رحیم گذاشته ام (زیرا می خواهم به بندگانم رحمت کنم).(1)

شرح

«الغنا» با کسر و قصر و فتح و مد، متضاد فقر است؛ «و السعه» با فتحه و کسره مصدر؛ «وسعه الشیء» با کسره، یسعه سعه تاکیدی غنا و ثروت بوده و یا منظور از آن ثروت زیاد است؛ شرح «الاختبار» بارها بیان شده، پس متفاوت بودن احوال آن ها ناشی از آزمایش آن هاست، پس برخی را با ثروت آزمایش می کند تا شکر و یا کفران وی مشخص شود، و به خاطر آگاهی حضرت حق به صلاح و مصلحت دین اوست، و برخی را با فقر آزمود تا شکرگزاری یا شکایت وی را بیازماید، و خداوند به مصلحت وی آگاه تر است، و به همین ترتیب، هر یک از آن ها را با همان چیزی که به مصلحت دین و دنیای آن هاست، می آزماید.

«الرقاد» با ضم، به معنای خواب بوده و یا منظور خواب شبانه است، «الوساد» با فتحه: بالش و «المخده» مانند بالش مثلثی است و اضافه شدن لذیذ به آن اضافه صفت به موصوف است؛ «الاجتهاد» تلاش و کوشش در عبادت؛ «اللیالی» ظرف منصوب، «فأضر به النعاس» گویا استعاره بوده،

ص: 328


1- . کافی 2: 60
«9»

: لَوْ لَا ذَلِکَ مَا ابْتَلَی اللَّهُ مُؤْمِناً بِذَنْبٍ (1).

«10»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: إِنْ کَانَ الْمَمَرُّ عَلَی الصِّرَاطِ فَالْعُجْبُ لِمَا ذَا(2).

«11»

لی، [الأمالی للصدوق] فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: لَا تُحَقِّرُوا شَیْئاً مِنَ الشَّرِّ وَ إِنْ صَغُرَ فِی أَعْیُنِکُمْ وَ لَا تَسْتَکْثِرُوا الْخَیْرَ وَ إِنْ کَثُرَ فِی أَعْیُنِکُمْ فَإِنَّهُ لَا کَبِیرَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِیرَ مَعَ الْإِصْرَارِ(3).

«12»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ (4).

«13»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ (5).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ وَ کَذَا فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام (6).

«14»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَامِرِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ هُنَّ قَاصِمَاتُ الظَّهْرِ رَجُلٌ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِیَ ذُنُوبَهُ وَ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ (7).

ص: 314


1- 1. کذا، و هذا ذیل حدیث مر مثله عن الکافی الرقم 1.
2- 2. أمالی الصدوق ص 6.
3- 3. أمالی الصدوق ص 260.
4- 4. أمالی الصدوق ص 268.
5- 5. الخصال ج 1 ص 41.
6- 6. الخصال ج 1 ص 42، فی حدیثین.
7- 7. الخصال ج 1 ص 55.

به این معنا که بر او چیره می سازیم، مانند این آیه شریفه: «فضربنا علی آذانهم» {پس در آن غار، بر گوشهایشان پرده زدیم}(1)

راغب می گوید: «الضرب» زدن چیزی بر چیز دیگری است: و به دلیل اختلاف در معنای ضرب، تفسیرهای آن نیز متفاوت است، مانند: زدن چیزی با دست و عصا، و یا باران باریدن، سکه و درهم زدن به اعتبار زدن با چکش، «الضرب فی الارض» رفتن در روی زمین و ضربه زدن با پاها، ضرب الخیمه: زدن میخ ها و می گویند: «ضرب علیهم الذله»(2)

مانند خیمه، پوششی از ذلت بر آن ها کشید، اگر به ان مثال بزنند، و عبارت «ضربنا علی آذانهم» (بر گوش های آن ها پرده زدیم)، ضرب اللبن: یعنی آن را بر هم زد و مخلوط کرد.(3)

در فرهنگ لغت: «نظر لهم» به ان ها کمک کرد و آن ها را یاری نمود. در کتاب نهایه، أبقیت علیه أقی إبقاء: هرگاه بر او رحم آوری و و بر او مهربانی نمایی، اسم آن: البقیا است. و می گویند: المقت: بغض و خشم زیاد را گویند، و «زرت علیه زرایه» هنگامی است که او را سرزنش کنی.

«العجب» شادی و خوشحالی انسان از تصور کمال نفس خود است، و «اعجابه باعماله»: گمان بر کمال و خلوص اعمال؛ و این زشت ترین بیماری روحی و بزرگ ترین آفت برای اعمال نیک است؛ تا آنجا که از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل شده است: «اگر گناه نکنید، از بدتر از گناه بر شما می ترسم: خودپسندی! و این بیماری تنها به دلیل نادانی نسبت به آفت های نفسی و دردهای نفسانی، و ناآگاهی از اعمال و شرائط آن، و عظمت معبود و جلال حق، و بی نیازی از اطاعت خلق است.

«فیصیره العجب الی الفتنه باعماله» یعنی به این وسیله آزمایش شده و اعمالش را دوست داشته و آن را بی نقص و کامل می پندارد و از اعمال دیگر برتر می شمارد، و یا به معنای گمراهی و گناه به خاطر اعمال است، معنای اول واضح تر می باشد.

در فرهنگ لغت: «الفتنه» با کسر، خرسند شدن به چیزی، گمراهی، گناه، کفر و رسوایی، عذاب و سختی را گویند.

«فلایتکل العاملون علی اعمالهم التی یعملونها لثوابی» زیرا این عمال حتی اگر کامل هم باشد، در برابر عظمت خالق، ناقص است؛ و در کنار پاداشی که به آن امید دارندکمبود داشته و ناقص است، در عبارت نیز به این نکته اشاره شده است.

علاوه بر این، می دانید که شرایط اعمال و آفت های آن بسیار زیاد بوده و بیشتر آنها بر انسان پوشیده است، و دلالت بر جایز بودن عمل به قصد ثواب دارد،

ص: 329


1- . کهف / 11
2- . بقره / 61 و آل عمران / 112
3- . مفردات: 295

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ: مِثْلَهُ (1).

«15»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ لِجُنُودِهِ إِذَا اسْتَمْکَنْتُ مِنِ ابْنِ آدَمَ فِی ثَلَاثٍ لَمْ أُبَالِ مَا عَمِلَ فَإِنَّهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ مِنْهُ إِذَا اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِیَ ذَنْبَهُ وَ دَخَلَهُ الْعُجْبُ (2).

«16»

ل، [الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ: إِیَّاکَ وَ الْعُجْبَ وَ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَإِنَّهُ لَا یَسْتَقِیمُ لَکَ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ صَاحِبٌ وَ لَا یَزَالُ لَکَ عَلَیْهَا مِنَ النَّاسِ مُجَانِبٌ الْخَبَرَ(3).

«17»

ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْعُجْبُ هَلَاکٌ وَ الصَّبْرُ مِلَاکٌ (4).

«18»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام لَا وَحْدَةَ وَ لَا وَحْشَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ.

«19»

ع، [علل الشرائع] قَالَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لَا جَهْلَ أَضَرُّ مِنَ الْعُجْبِ (5).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب جوامع المکارم (6).

«20»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 315


1- 1. معانی الأخبار ص 343.
2- 2. الخصال ج 1 ص 55.
3- 3. الخصال ج 1 ص 72.
4- 4. الخصال ج 2 ص 94.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 246.
6- 6. راجع ج 69 ص 332- 414.

شرح آن بیان شد .

«فیما یطلبون» یعنی در جذب آنچه می خواهند، «عندی» یعنی کرامت آن ها در دنیا و آخرت و نزدیکی آن ها به من است، «فی جواری» مجاورت رحمت من و یا مجاورت اولیای من و یا در امان من، «ولکن فبرحمتی» و در مجالس شیخ:(1)«برحمتی فلیتقوا و فضلی فلیفرحوا» و در نسخه های دگیر: «و من فضلی فلیرجوا» و آنچه در این کتاب آمده با این آیه شریفه: «قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا» (2) موافق تر ست؛ «باء» متلق به فعلی است که آنچه پس از آن آمده را تفسیر می نماید، «فاء» به معنای شرط بوده، گویا منظور خدا این است که: اگر به چیزی پناه می برید، پس به رحمت من پناه ببرید.

«و الی حسن الظن بی فلیطمئنوا» یعنی شایسته است اعمال خود را ناقص بدانند، و برای پذیرش آن به رحمت گسترده و عفو الهی امیدوار باشند؛ «فان رحمتی عند ذلک تدارکهم» یعنی «تتلافاهم» (جبران کردن) یکی از دو «تاء»، حذف شده و در مجالس و دیگر نسخه ها تدرکهم» امده است.

جوهر ی می گوید: الادراک: رسیدن، و استدرکت: آنچه از بین رفته است، و تدارکته نیز به همین معناست، و تدارک القوم: آخر آن ها به اولشان رسید؛ و «منی» با فتح، یعنی نعمت من؛ «یبلغهم رضوانی»: به رضوان و خشنودی من می رسند؛ در مجالس آمده: «و بمنی ابلغهم رضوانی و البسهم عفوی» تنها به فضل و منت خود آنان را به رضا و خشنودی خود رسانده و عفو و بخشش خود را شامل خود را بر آنان می پوشانم.(3)

روایت13.

کافی: عمرو بن نهیک گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال می فرماید: برای بنده مؤمن هر چه پیش آید برایش خیر است، او باید از مقدرات من راضی باشد و در گرفتاریها صبر کند و از نعمت ها سپاسگزاری نماید، ای محمد من او را از صدیقان بحساب خواهم آورد.(4)

ص: 330


1- . ر. ک امالی طوسی 1: 168 و 215
2- . یونس / 58
3- . مولف گرانقدر، مرحوم علامه (ره) یکبار آن را در ج70 : 389 و بار دیگر در ج 71: 146 بیان کرده اند، به این بخش ها مراجعه کنید.
4- . کافی 2: 61

أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا ابْتَلَاهُ بِذَنْبٍ أَبَداً(1).

«21»

ع عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَدْخُلُ رَجُلَانِ الْمَسْجِدَ أَحَدُهُمَا عَابِدٌ وَ الْآخَرُ فَاسِقٌ فَیَخْرُجَانِ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ الْفَاسِقُ صِدِّیقٌ وَ الْعَابِدُ فَاسِقٌ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ یَدْخُلُ الْعَابِدُ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ مُدِلٌّ بِعِبَادَتِهِ وَ یَکُونُ فِکْرُهُ فِی ذَلِکَ وَ یَکُونُ فِکْرَةُ الْفَاسِقِ فِی التَّنَدُّمِ عَلَی فِسْقِهِ فَیَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ ذُنُوبِهِ (2).

«22»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْسَرَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِیَّاکُمْ أَنْ تَکُونُوا مَنَّانِینَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ یَمْشِی أَحَدُکُمْ ثُمَّ یَسْتَلْقِی وَ یَرْفَعُ رِجْلَیْهِ عَلَی الْمِیلِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی إِنَّمَا أَرَدْتُ وَجْهَکَ (3).

«23»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَا یَعْرِفُ لِأَحَدٍ الْفَضْلَ فَهُوَ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ (4).

«24»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الثَّالِثُ علیه السلام قَالَ: مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُونَ عَلَیْهِ.

«25»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: سَیِّئَةٌ تَسُوؤُکَ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُکَ (5).

وَ قَالَ علیه السلام: أَوْحَشُ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: الْإِعْجَابُ یَمْنَعُ مِنَ الِازْدِیَادِ(7).

ص: 316


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 266.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 43.
3- 3. معانی الأخبار ص 140، و قوله:« یمشی أحدکم» أی یمشی فی قضاء حوائج الاخوان و سائر وجوه البر و الخیر.
4- 4. معانی الأخبار ص 244.
5- 5. نهج البلاغة الرقم 46 من الحکم.
6- 6. نهج البلاغة الرقم 38 من الحکم.
7- 7. نهج البلاغة الرقم 184 من الحکم.

شرح

«بیان الهروی» یعنی فروشنده لباس معمول در هرات خراسان، «لاأصرفه فی شیء» با تخفیف است، و گویا «فی» به معنای «إلی» می باشد، همانطور که خدای متعال می فرماید: «و اذ صرفنا إلیک نفرا من الجن» {و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم}(1) و یا بر وزن تفعیل می باشد.

گفته می شود: صرفته فی الامر تصریفا فتصرف: او را دگرگون کردم و دگرگون شد؛ «الصدیق» کسی که در کردار و گفتار بسیار راستگو است، به گونه ای که حرف و عملش با هم یکی باشد، و یا کسی که پیامبران پیشین علیهم السلام را بسیار تصدیق می نماید و در این امر بر دیگران سبقت می گیرد.

روایت14.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به موسی بن عمران علیه السّلام وحی فرستاد: ای موسی من مخلوقی گرامی تر از مؤمن خلق نکرده ام، من اگر برای او گرفتاری می آورم برایش بهتر است و او باید شکیبائی داشته باشد.

اگر او را عافیت می دهم باز خیر او می باشد و اگر او را از چیزهائی محروم می کنم خیر او در آن است و من می دانم بنده ام چگونه باید اصلاح گردد، او باید در گرفتاریها صبر کند و از نعمت ها سپاس گوید و به حکم من راضی گردد و هر گاه از من اطاعت کرد و راضی شد او را از صدیقان به حساب خواهم آورد.(2)

شرح

بلا و آزمایش در خیر و شر می باشد، آزمایش در خیر در اینجا واضح تر است، در نهایه آمده است: قتیبی می گوید: او را به خیر آزمودم: أبلیته ابلیه ابلاء، و به شر او را امتحان نمودم: بلوته أبلوه بلاء؛ آنچه معروف است، این است که آزمایش هم در خیر است و هم در شر و فرقی بین آن دو نیست، خدای متعال می فرماید: «و نبلونکم بالشر و الخیر فتنه»(3){و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود} و در دعا آمده است: «و ما زویت عنی مما أحب» یعنی از من منع نموده و آن را گرفتی.

روایت15.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: از مرد مسلمان در شگفت هستم که خداوند هر چه برای او مقدر کند خیر می باشد، اگر بدن او را با قیچی از هم قطع کنند باز هم برایش بهتر خواهد بود و اگر بین مشرق و مغرب را هم تصرف کند، باز هم به خیر او می باشد.(4)

ص: 331


1- . احقاف / 29
2- . کافی 2: 61
3- . انبیاء / 35
4- . کافی62 2:

وَ قَالَ علیه السلام: عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ (1).

«26»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ الْمَدِینِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِی یُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبَهُ وَ یَحْسَبَ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً وَ مِنْهَا أَنْ یُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَیَمُنَّ عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لِلَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِ فِیهِ الْمَنُ (2).

«27»

ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَی مَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَخَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعَ أَرَضِینَ وَ أَشْیَاءَ فَلَمَّا رَأَی الْأَشْیَاءَ قَدِ انْقَادَتْ لَهُ قَالَ مَنْ مِثْلِی فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُوَیْرَةً مِنْ نَارٍ قُلْتُ وَ مَا نُوَیْرَةٌ مِنْ نَارٍ قَالَ نَارٌ بِمِثْلِ أَنْمُلَةٍ قَالَ فَاسْتَقْبَلَهَا بِجَمِیعِ مَا خَلَقَ فَتَحَلَّلَتْ لِذَلِکَ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَیْهِ لِمَا أَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ (3).

«28»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ دُرُسْتَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَمَا مُوسَی جَالِسٌ إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی أَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ قَالَ ذَلِکَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی نَفْسِهِ ذَنْبُهُ تَمَامَ الْخَبَرِ.

«29»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُحَدِّثُ قَالَ: مَرَّ عَالِمٌ بِعَابِدٍ وَ هُوَ یُصَلِّی قَالَ یَا هَذَا کَیْفَ صَلَاتُکَ قَالَ مِثْلِی یُسْأَلُ عَنْ هَذَا قَالَ بَلَی ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ بُکَاؤُکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَبْکِی حَتَّی تَجْرِیَ دُمُوعِی فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ تَضْحَکُ وَ أَنْتَ خَائِفٌ مِنْ رَبِّکَ أَفْضَلُ مِنْ بُکَائِکَ وَ أَنْتَ مُدِلٌّ بِعَمَلِکَ إِنَّ الْمُدِلَّ بِعَمَلِهِ مَا یَصْعَدُ مِنْهُ شَیْ ءٌ.

ص: 317


1- 1. نهج البلاغة الرقم 212 من الحکم.
2- 2. معانی الأخبار ص 243.
3- 3. ثواب الأعمال ص 224، و تراه فی المحاسن ص 123.

شرح

«للمرء المسلم» منظور از مسلمان در اینجا، معنای اخص آن، یعنی مومن متواضع و تسلیم در برابر خدا را گویند، و چه بسا با تشدید خوانده شود، و از تسلیم گرفته شده است؛ «و إن قرض» مجهول بوده و بر وزن ضرب است، و یا بر وزن تفعیل بوده و مبالغه مد نظر باشد.

در مصباح قرضت الشیء قرضا بر وزن ضرب، یعنی آن را با قیچی ها بریدیم. مقراض با کسره میم بوده و جمع آن مقاریض است. و نمی توان مانند عامه گفت: اگر بین آن ها جمع شود، مقراض گفته می شود، و در صورت جمع شدن بین آن دو، تنها به این صورت بیان می شود: قرضته قرضا بر وزن ضرب، قطعته بالمقراضین: آن را با دو قیچی بریدم. و در صورتی که یک قیچی باشد گفته می شود: قطعته بالمقراض: با یک قیچی آن را بریدم.

«و إن ملک» فعل مجرد معلوم بر وزن ضرب است، و یا در جایگاه مفعول از تفعیل می باشد، تعجب در اینجا از باب مجاز بوده و بیان شگفتی و عظمت امری را بیان می کند، زیرا در جایگاه تعجب قرار دارد، اما تعجب حقیقی هنگامی است که اسباب و ابزار آن پنهان باشد، اما این اسباب بر حضرت علیه السلام پوشیده نیست.

روایت16.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: شایسته ترین بندگان خدا کسانی می باشند که به مقدرات خداوند راضی شوند، هر کس این صفت را داشته باشد خداوند را شناخته است، هر کس به حکم خدا راضی باشد حکم خدا می آید و او پاداش می گیرد و هر کس از پیش آمدها ناراضی باشد مقدرات می آید و او اجری نخواهد داشت.(1)

شرح

«أن یسلم» با فتحه همزه و تقدیر «باء» یعنی «بأن یسلم»: تسلیم شود، از باب تفعیل و یا افعال است. «بما قضی الله» منظور بلا و مصیبت و کم شدن رزق و روزی و مانند آن است که انسان اختیاری در آن ندارد، «عظم الله أجره» ضمیر در این عبارت به قضاء بر می گردد، به عقیده متکلمان، منظور از اجر در اینجا عوض عمل بوده و نه پاداش همیشگی. ممکن است مرجع ضمیر

«من» باشد، که شامل اجر می شود، به این معنا که پاداش رضایت بر قضای و قدر الهی شامل حال او می شود، و یا اعم از آن می باشد. چرا که صفت های کمال گرا اجر دیگر عبادت ها را نیز افزایش می دهد.

همچنین عبارت «أحبط الله أجره» ممکن است چند وجه داشته باشد، ممکن است منظور از آن احباط پاداش رضا و احباط پاداش تقدیرات الهی نیز باشد، حدیث امام صادق علیه السلام تاکیدی بر مورد اول است، آنجا که می فرماید: پاداش مومنی که فرزند خود را از دست دهد، بهشت است، خواه بر این مصیبت صبر کند

ص: 332


1- . کافی 2: 62

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَدِّثُوا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا حَرَجَ (1).

«30»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] رُوِیَ: أَنَّ أَیُّوبَ علیه السلام لَمَّا جَهَدَهُ الْبَلَاءُ قَالَ لَأَقْعُدَنَّ مَقْعَدَ الْخَصْمِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ تَکَلَّمْ فَجَثَی عَلَی الرَّمَادِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ مَا عَرَضَ لِی أَمْرَانِ قَطُّ کِلَاهُمَا لَکَ رِضاً إِلَّا اخْتَرْتُ أَشَدَّهُمَا عَلَی بَدَنِی فَنُودِیَ مِنْ غَمَامَةٍ بَیْضَاءَ بِسِتَّةِ آلَافِ أَلْفِ لُغَةٍ فَلِمَنِ الْمَنُّ فَوَضَعَ الرَّمَادَ عَلَی رَأْسِهِ وَ خَرَّ سَاجِداً یُنَادِی لَکَ الْمَنُّ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ فَکَشَفَ اللَّهُ ضُرَّهُ.

«31»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] نَرْوِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. أَنَّهُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَلَیْهِ دِینُ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِی وَ یَقُومُ مِنْ نَوْمِهِ وَ لَذَّةِ وِسَادَتِهِ فَیَجْتَهِدُ لِی فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّیْلَةَ وَ اللَّیْلَتَیْنِ نَظَراً مِنِّی لَهُ وَ إِبْقَاءً عَلَیْهِ فَیَنَامُ حَتَّی یُصْبِحَ فَیَقُومُ وَ هُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ وَ لَوْ خَلَّیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ مِنْ عِبَادَتِی لَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ الْعُجْبُ فَیُصَیِّرُهُ الْعُجْبُ إِلَی الْفِتْنَةِ فَیَأْتِیهِ مِنْ ذَلِکَ مَا فِیهِ هَلَاکُهُ أَلَا فَلَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ کُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یَطْلُبُونَهُ عِنْدِی وَ لَکِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ بِفَضْلِی فَلْیَفْرَحُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی

ص: 318


1- 1. هذا حدیث رواه العامّة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و باستناد هذا الحدیث المزعوم رووا الاسرائیلیات من کتبهم و أساطیرهم فشوهوا وجه الکتاب و السنة، و حذا حذوهم بعض المتقدمین من الشیعة فنقلها فی کتب أصحابنا کما نراها فی تفاسیرهم و مجامیعهم الحدیثیة. و الحدیث- و أمثاله غیر یسیر کما سمعت من المؤلّف العلامة فی حدیث لعن الحائک- مما أوله الصادق أبو عبد اللّه علیه السلام، لما لم یمکنه رده علی رءوس الاشهاد روی الصدوق فی المعانی ص 158 بإسناده عن عبد الأعلی بن أعین قال: قلت لابی عبد اللّه علیه السلام جعلت فداک حدیث یرویه الناس أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال:« حدث عن بنی إسرائیل و لا حرج» قال: نعم قلت: فنحدث عن بنی إسرائیل بما سمعناه و لا حرج علینا؟ قال: أ ما سمعت ما قال صلّی اللّه علیه و آله:« کفی بالمرء کذبا أن یحدث بکل ما سمع» فقلت: فکیف هذا؟ قال: ما کان فی الکتاب أنّه کان فی بنی إسرائیل، فحدث أنّه کائن فی هذه الأمة، و لا حرج.

و خواه صبر نکند.

روایت17.

کافی امام صادق علیه السّلام به نقل از امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: ایمان چهار رکن دارد، به حکم خداوند راضی بودن، بر خدا توکل کردن، واگذاشتن کارها به خدا و تسلیم در برابر امر خدا.(1)

شرح

«الایمان أربعه أرکان» یعنی پایه های آن را تشکیل می دهد و بر آن بنا شده و استقرار یافته است، گویی این ستون ها خود ایمان است.

روایت18.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: بالاترین طاعت خدا صبر (2)و راضی بودن از(تقدیرات ) خداوندبرای بنده­اش چه در اموری که دوست دارد یا برایش ناپسند باشد هیچ بنده­ای در تقدیراتی که خداوند برایش رقم زده است چه در آن چیزهایی که دوست می­دارد یا برایش ناپسند است، راضی نمی­شود مگر اینکه خیر ومصلحتش در همان تقدیری است که یا دوستش دارد یا برایش ناگوار است.(3)

شرح

«رأس طاعه الله» یعنی برترین عبادت و یا آنچه که عبادت به وسیله آن پابرجا می ماند، طاعت را به انسان تشبیه کرده و برای آن سر قائل شده است، در فرهنگ لغت رأس به معنای معروف و برترین هر چیز، و سید و سرور قوم و در برخی از روایت ها به معنای «هر طاعت پروردگار» آمده است.

«فیما أحب» یعنی سلامتی و گشایش روزی و امنیتی که بنده دوست دارد، «أو کره» مانند بیماری و سختی، «إلا کان» یعنی آنچه که خداوند بر انجام می دهد، این به قرینه مقام بوده و خشنودی از خدا همان رضایت از قضای الهی است، و ارجاع آن به رضا بعید است، خشنود بودن به قضا و قدر الهی منافاتی با فرار از آن و دعا برای دفع آن ندارد، زیرا این دو امر نیز به فرمان الهی و بنا بر قضا و قدر الهی صورت می گیرد.

روایت19.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: داناترین مردم به خداوند آن کسی است که بیش از همه از قضای خداوند راضی گردد.(4)

شرح

روایت بر این دلالت دارد که رضایت بر قضا و قدر الهی از علم و معرفت ناشی می شود، و شدت و ضعف دارد، و به این دلیل است که رضایت و خشنودی از این نشأت می گیرد که خدای سبحان قادر

ص: 333


1- . کافی 2: 47
2- . در برخی از نسخه ها: کل طاعه الله.
3- . کافی 2: 60
4- . کافی 2: 60

عِنْدَ ذَلِکَ تُدْرِکُهُمْ فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ بِذَلِکَ تَسَمَّیْتُ.

وَ نَرْوِی: أَنَّ عَالِماً أَتَی عَابِداً فَقَالَ کَیْفَ صَلَاتُکَ فَقَالَ تَسْأَلُنِی عَنْ صَلَاتِی وَ أَنَا أَعْبُدُ اللَّهَ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ کَیْفَ بُکَاؤُکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَبْکِی حَتَّی تَجْرِیَ دُمُوعِی فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ فَإِنَّ ضَحِکَکَ وَ أَنْتَ خَائِفٌ مِنَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ بُکَائِکَ وَ أَنْتَ مُدِلٌّ عَلَی اللَّهِ إِنَّ الْمُدِلَّ لَا یَصْعَدُ مِنْ عَمَلِهِ شَیْ ءٌ.

«32»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ مَا خَلَّی اللَّهُ بَیْنَ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَ بَیْنَ ذَنْبٍ أَبَداً(1).

عُدَّةُ الدَّاعِی،: مِثْلَهُ (2).

«33»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْمَغْرُورُ فِی الدُّنْیَا مِسْکِینٌ وَ فِی الْآخِرَةِ مَغْبُونٌ لِأَنَّهُ بَاعَ الْأَفْضَلَ بِالْأَدْنَی وَ لَا تَعْجَبْ مِنْ نَفْسِکَ حَیْثُ رُبَّمَا اغْتَرَرْتَ بِمَالِکَ وَ صِحَّةِ جِسْمِکَ أَنْ لَعَلَّکَ تَبْقَی وَ رُبَّمَا اغْتَرَرْتَ بِطُولِ عُمُرِکَ وَ أَوْلَادِکَ وَ أَصْحَابِکَ لَعَلَّکَ تَنْجُو بِهِمْ وَ رُبَّمَا اغْتَرَرْتَ بِحَالِکَ وَ مُنْیَتِکَ وَ إِصَابَتِکَ مَأْمُولَکَ وَ هَوَاکَ وَ ظَنَنْتَ أَنَّکَ صَادِقٌ وَ مُصِیبٌ وَ رُبَّمَا اغْتَرَرْتَ إِلَی الْخَلْقِ أَوْ شَکَوْتَ مِنْ تَقْصِیرِکَ فِی الْعِبَادَةِ وَ لَعَلَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مِنْ قَلْبِکَ بِخِلَافِ ذَلِکَ وَ رُبَّمَا أَقَمْتَ نَفْسَکَ عَلَی الْعِبَادَةِ مُتَکَلِّفاً وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْإِخْلَاصَ وَ رُبَّمَا افْتَخَرْتَ بِعِلْمِکَ وَ نَسَبِکَ وَ أَنْتَ غَافِلٌ عَنْ مُضْمَرَاتِ مَا فِی غَیْبِ اللَّهِ وَ رُبَّمَا تَوَهَّمْتَ أَنَّکَ تَدْعُو اللَّهَ وَ أَنْتَ تَدْعُو سِوَاهُ وَ رُبَّمَا حَسِبْتَ أَنَّکَ نَاصِحٌ لِلْخَلْقِ وَ أَنْتَ تُرِیدُهُمْ لِنَفْسِکَ أَنْ یَمِیلُوا إِلَیْکَ وَ رُبَّمَا ذَمَمْتَ نَفْسَکَ وَ أَنْتَ تَمْدَحُهَا عَلَی الْحَقِیقَةِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَنْ تَخْرُجَ مِنْ ظُلُمَاتِ الْغُرُورِ وَ التَّمَنِّی إِلَّا بِصِدْقِ الْإِنَابَةِ إِلَی اللَّهِ وَ الْإِخْبَاتِ لَهُ وَ مَعْرِفَةِ عُیُوبِ أَحْوَالِکَ مِنْ حَیْثُ لَا یُوَافِقُ الْعَقْلَ وَ الْعِلْمَ

ص: 319


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 184.
2- 2. عدّة الداعی: 173.

و غالب و عادل و حکیم و مهربان نسبت به مردم، این امور را تنها از روی صلاح و مصلحت بندگان انجام می دهد، چرا که پروردگار جهان را تدبیر می کند، و نظام آفرینش در دست قدرت اوست، و هرگاه نسبت به این امور آگاه تر باشد، خشنودی به قضای الهی کامل تر و بیشتر است .

و نیز رضایت ثمره محبت است، و محبت در پی معرفت می آید، و بعد از محبت هر چیزی که از محبوب برسد، از هر چیز دیگری شیرین تر است.

روایت20.

کافی: علی بن حسین علیه السلام فرمود: صبر و رضا از خداوند بالاترین طاعت بشمار می روند، هر کس صبر کند و راضی شود از آنچه خداوند مقدر کرده چه خوشش بیاید و یا بدش خداوند هم در همه مقدرات برای او خیر می آورد.

شرح

مضمون حدیث با روایت برخی از بزرگان(شیوخ) منطبق است، کلام حضرت علیه السلام که می فرماید: «و من صبر و رضی» تا آخر، به این معناست که صبر و رضایت در جایگاه خود قرار می گیرند، و آنچه که رخ می دهد قطعا به صلاح شخص خواهد بود، نه اینکه اگر صبر پیشه نکند و خشنود نباشد، برای او خیر نخواهد بود و اگر به این صورت تعبیر شود، ممکن است رضا و خشنودی باعث افزایش خیر گردد، و اگر فقط پاداش صبر و رضایت به وی تعلق گیرد، این برای بنده کفایت می کند، و حال آنکه می داند شخصی که به قضای الهی راضی و خشنود است، به سرعت از شدت و سختی به آسایش می رسد.

و گفته می شود: لازم به ذکر است بگوییم که مفهوم جمله اعتباری ندارد ، و یا اینکه بگوییم کسی که چنین اعتقادی دارد«قضای الهی برای او شر باشد»، به خاطر این است که پاداش صبر و رضا را از دست می دهد، و یا در اندیشه و به نظر این افراد(که رضا وصبر ندارند) قضا وتقدیرات الهی شر است، بر خلاف فرد صابر و راضی چرا که از نگاه این دو تمام تقدیرات الهی خیر هستند و در واقع هم این­چنین است

روایت21.

کافی: امام ابو الحسن اول علیه السّلام فرمودند:

سزاوار است کسانی که در مورد خداوند تعقل کرده واو را فهمیده­اند(که حکیم وعالم وغنی و...) از تأخیر روزی خود ناراحت نشوند و خدا را در برنامه­ریزی وتقدیراتی که برایش رقم زده، متهم نسازند.(1)

روایت22.

کافی: امام سجاد علیه السّلام فرمودند: زهد ده جزء دارد،

ص: 334


1- . کافی 2: 61

وَ لَا یَتَحَمَّلُهُ الدِّینُ وَ الشَّرِیعَةُ وَ سُنَنُ النُّبُوَّةِ وَ أَئِمَّةُ الْهُدَی وَ إِنْ کُنْتَ رَاضِیاً بِمَا أَنْتَ فِیهِ فَمَا أَحَدٌ أَشْقَی بِعَمَلِهِ مِنْکَ وَ أَضْیَعَ عُمُراً فَأُورِثْتَ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

«34»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ مِمَّنْ یُعْجَبُ بِعَمَلِهِ وَ لَا یَدْرِی بِمَا یُخْتَمُ لَهُ فَمَنْ أُعْجِبَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلِهِ فَقَدْ ضَلَّ عَنْ مَنْهَجِ الرُّشْدِ وَ ادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ وَ الْمُدَّعِی مِنْ غَیْرِ حَقٍّ کَاذِبٌ وَ إِنْ خَفِیَ دَعْوَاهُ وَ طَالَ دَهْرُهُ وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یُفْعَلُ بِالْمُعْجَبِ نَزْعُ مَا أُعْجِبَ بِهِ لِیَعْلَمَ أَنَّهُ عَاجِزٌ حَقِیرٌ وَ یَشْهَدَ عَلَی نَفْسِهِ لِیَکُونَ الْحُجَّةُ عَلَیْهِ أَوْکَدَ کَمَا فُعِلَ بِإِبْلِیسَ وَ الْعُجْبُ نَبَاتٌ حَبُّهَا الْکُفْرُ وَ أَرْضُهَا النِّفَاقُ وَ مَاؤُهَا الْبَغْیُ وَ أَغْصَانُهَا الْجَهْلُ وَ وَرَقُهَا الضَّلَالَةُ وَ ثَمَرُهَا اللَّعْنَةُ وَ الْخُلُودُ فِی النَّارِ فَمَنِ اخْتَارَ الْعُجْبَ فَقَدْ بَذَرَ الْکُفْرَ وَ زَرَعَ النِّفَاقَ وَ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَنْ یُثْمِرَ(2).

«35»

ختص، [الإختصاص] عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ أُعْجِبَ بِنَفْسِهِ هَلَکَ وَ مَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ قَالَ دَاوَیْتُ الْمَرْضَی فَشَفَیْتُهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَبْرَأْتُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَالَجْتُ الْمَوْتَی فَأَحْیَیْتُهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَالَجْتُ الْأَحْمَقَ فَلَمْ أَقْدِرْ عَلَی إِصْلَاحِهِ فَقِیلَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ مَا الْأَحْمَقُ قَالَ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ وَ نَفْسِهِ الَّذِی یَرَی الْفَضْلَ کُلَّهُ لَهُ لَا عَلَیْهِ وَ یُوجِبُ الْحَقَّ کُلَّهُ لِنَفْسِهِ وَ لَا یُوجِبُ عَلَیْهَا حَقّاً فَذَاکَ الْأَحْمَقُ الَّذِی لَا حِیلَةَ فِی مُدَاوَاتِهِ (3).

«36»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی

ص: 320


1- 1. مصباح الشریعة: 24.
2- 2. مصباح الشریعة: 27.
3- 3. الاختصاص 221.

بالاترین درجه زهد پائین درجه ورع می باشد، بالاترین درجه ورع، پائین ترین درجه یقین است، و بالاترین درجه یقین پائین ترین درجه رضا بشمار می رود.(1)

شرح

حدیث بر این امر دلالت دارد که زهد در دنیا و ترک رغبت مراتبی دارد که بالاترین درجه آن، پایین تر از درجه ورع است، که همان ترک محرمات الهی و شبهات می باشد؛ و ورع نیز درجاتی دارد که بالاترین درجه آن، پایین ترین درجه رضا به قضای الهی می باشد، که بالاترین درجه قرب و کمال به شمار می رود.

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمودند: امام حسن مجتبی علیه السّلام به عبد اللَّه بن جعفرفرمودند: مؤمن چگونه مؤمن بحساب می آید در حالی که از بهره خود راضی نیست و مقامش را کوچک می شمارد، در حالی که خداوند بر همه چیزاو حاکم است، من ضمانت می کنم که هر کس در دل خود اندکی رضایت داشته باشد و دعا کند خداوند دعای او را مستجاب می کند.(2)

شرح

«کیف» برای انکار است، «مومنا» یعنی به درجه کامل ایمان رسیده و لایق این نام شده اند، «و هو» واو حالیه؛ «یسخط قسمه» قسم با کسره و در جایگاه نصب بوده، و یا با فتحه و مصدر بر وزن ضرب می باشد ؛ و یا با کسره قاف و فتح سین (قِسَم) جمع قسمه با کسره نیز مصدر است؛ و در مورد اول ضمیر بارز به مومن بر می گردد و در موارد دیگر یا با اضافه به مفعول به مومن بر می گردد، و یا مرجع ضمیر «الله» است.

«و یحقر منزلته» مرجع ضمیر در اینجا نیز به مومن بر می گردد، یعنی منزلتی را که خداوند در بین مردم در مال وعزت و غیره داده است را کوچک می­شمرد. گفته می شود: منزلت وی در نزد خدای متعال مد نظر است، زیرا خداوند آن را روزی وی کرده تا جایگاه او را بالا برد، «تحقیر القسم» به دلیل حقیر دانستن قسمت و بهره است، آنچه که بیان کردیم واضح تر است؛ و ممکن است با اضافه شدن به فاعل به «القسم» و یا به «الله» برگردد.

«الحاکم علیه الله» واو در این جمله حالیه است؛ و مرجع ضمیر در «علیه» به مومن و یا قسم است.

گفته می شود: «الحاکم» به «منزلته» عطف شده و «الله» بدل از حاکم بوده، به این معنا که حاکم بر خود را کوچک می شمارد؛ حاکمی که همان خداوند است، چرا که تحقیر حکم، تحقیر حاکم است، و عبارت پس از آن مشخص و واضح است.

در فرهنگ لغت: هجس الشیء فی صدره، «هجس» یعنی به ذهنش خطور کرد و یا به این معناست که چیزی شبیه وسوسه در قلبش به وجود آمد، و بر این دلالت دارد

ص: 335


1- . کافی 2: 62
2- . کافی 2: 62

عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَیُّوبُ النَّبِیُّ علیه السلام حِینَ دَعَا رَبَّهُ یَا رَبِّ کَیْفَ ابْتَلَیْتَنِی بِهَذَا الْبَلَاءِ الَّذِی لَمْ تَبْتَلِ بِهِ أَحَداً فَوَ عِزَّتِکَ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ مَا عَرَضَ لِی أَمْرَانِ قَطُّ کِلَاهُمَا لَکَ طَاعَةٌ إِلَّا عَمِلْتُ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِی قَالَ فَنُودِیَ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِکَ یَا أَیُّوبُ قَالَ فَأَخَذَ التُّرَابَ فَوَضَعَهُ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِ (1).

«37»

عِدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ وَ هُوَ مُحْبِطٌ لِلْعَمَلِ وَ هُوَ دَاعِیَةُ الْمَقْتِ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ (2).

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سَیِّئَةٌ تَسُوؤُکَ خَیْرٌ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُکَ.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ قَالَ کَیْفَ أُبَشِّرُ الْمُذْنِبِینَ وَ أُنْذِرُ الصِّدِّیقِینَ قَالَ یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ بِأَنِّی أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ أَنْ یُعْجَبُوا بِأَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ یُعْجَبُ بِالْحَسَنَاتِ إِلَّا هَلَکَ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: فَإِنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ نَاقَشْتُهُ الْحَسَنَاتِ إِلَّا هَلَکَ.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ بِهِ أَمْرُ عِبَادِی وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِهِ فَیَقُومُ مِنْ رُقَادِهِ وَ لَذِیذِ وِسَادِهِ فَیَجْتَهِدُ وَ یُتْعِبُ نَفْسَهُ فِی عِبَادَتِی فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّیْلَةَ وَ اللَّیْلَتَیْنِ نَظَراً مِنِّی لَهُ وَ إِبْقَاءً عَلَیْهِ فَیَنَامُ حَتَّی یُصْبِحَ فَیَقُومُ مَاقِتاً لِنَفْسِهِ زَارِیاً عَلَیْهَا وَ لَوْ أُخَلِّی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ مِنْ عِبَادَتِی لَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ الْعُجْبُ بِأَعْمَالِهِ فَیَأْتِیهِ مَا فِیهِ هَلَاکُهُ لِعُجْبِهِ بِأَعْمَالِهِ وَ رِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ حَتَّی یَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ فَاقَ الْعَابِدِینَ وَ جَازَ فِی عِبَادَتِهِ حَدَّ التَّقْصِیرِ فَیَتَبَاعَدُ مِنِّی عِنْدَ ذَلِکَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ تَقَرَّبَ إِلَیَّ.

وَ مِنْ طَرِیقٍ آخَرَ رَوَاهُ صَاحِبُ الْجَوَاهِرِ: بِزِیَادَةٍ عَلَی هَذَا الْکَلَامِ تَتِمَّةً لَهُ

ص: 321


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 275.
2- 2. عدّة الداعی: 172.

که راضی بودن به قضای الهی موجب استجابت دعا است.

روایت24.

کافی: یکی از راویان گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم از کجا معلوم می گردد که مؤمن در حقیقت مؤمن می باشد، فرمود: از تسلیم در برابر خدا و راضی بودن از آنچه بر او وارد می گردد چه او را خوشحال کند و یا بد حال نماید.(1)

شرح

«بأنه مومن» یعنی به کمال ایمان موصوف باشد، «بالتسلیم» منظور در احکام و اوامر و نواهی الهی است، «فیما ورد علیه» قضا و قدر الهی مد نظر است .

باب یکصد و بیستم : باب ناامیدی از لطف الهی و در امان دانستن خود از مکر خداوند

آیات

- أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ (2)

{آیا از مکر خدا خود را ایمن دانستند؟ [با آنکه] جز مردم زیانکار [کسی] خود را از مکر خدا ایمن نمی داند.}

- وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ * وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ * إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ(3)

{و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی سلب کنیم، قطعاً نومید و ناسپاس خواهد بود. و اگر -پس از محنتی که به او رسیده- نعمتی به او بچشانیم حتماً خواهد گفت: «گرفتاریها از من دور شد!» بی گمان، او شادمان و فخرفروش است. مگر کسانی که شکیبایی ورزیده و کارهای شایسته کرده اند [که] برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ خواهد بود.}

- یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ (4)

{ای پسران من، بروید و از یوسف و برادرش جستجو کنید و از رحمت خدا نومید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی شود.»}

- قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ (5)

{گفتند: «ما تو را به حق بشارت دادیم. پس، از نومیدان مباش.» گفت: «چه کسی -جز گمراهان- از رحمت پروردگارش نومید می شود؟»}

ص: 336


1- . کافی 2: 62
2- . اعراف / 99
3- . هود / 10 - 11
4- . یوسف / 87
5- . حجر / 55 و 56

فَلَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ مَا یَطْلُبُونَ مِنْ کَرَامَتِی وَ النَّعِیمِ فِی جَنَّاتِی وَ رَفِیعِ دَرَجَاتِی فِی جِوَارِی وَ لَکِنْ رَحْمَتِی فَلْیَبْغُوا وَ الْفَضْلَ مِنِّی فَلْیَرْجُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِکَ تَدَارَکُهُمْ وَ هِیَ تُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِی وَ مَغْفِرَتِی وَ أُلْبِسُهُمْ عَفْوِی فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ بِذَلِکَ تَسَمَّیْتُ.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: قَالَ سُبْحَانَهُ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ یَسْأَلُنِی الشَّیْ ءَ مِنْ طَاعَتِی فَأَصْرِفُهُ عَنْهُ مَخَافَةَ الْإِعْجَابِ (1).

وَ قَالَ الْمَسِیحُ علیه السلام: یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ کَمْ مِنْ سِرَاجٍ أَطْفَأَتْهُ الرِّیحُ وَ کَمْ مِنْ عَابِدٍ أَفْسَدَهُ الْعُجْبُ.

رَوَی سَعْدُ بْنُ أَبِی خَلَفٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکَ بِالْجِدِّ وَ لَا تُخْرِجَنَّ نَفْسَکَ مِنْ حَدِّ التَّقْصِیرِ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ طَاعَتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُعْبَدُ حَقَّ عِبَادَتِهِ (2).

«38»

أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ تُحَدِّثَ أَخَاکَ إِذَا رَجَوْتَ أَنْ تَنْفَعَهُ وَ تَحُثَّهُ وَ إِذَا سَأَلَکَ هَلْ قُمْتَ اللَّیْلَةَ أَوْ صُمْتَ فَحَدِّثْهُ بِذَلِکَ إِنْ کُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقُلْ رَزَقَ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ وَ لَا تَقُولُ لَا فَإِنَّ ذَلِکَ کَذِبٌ.

ص: 322


1- 1. عدّة الداعی: 173.
2- 2. عدّة الداعی: 174.

- وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُساً(1)

{و چون به انسان نعمت ارزانی داریم، روی می گرداند و پهلو تهی می کند، و چون آسیبی به وی رسد نومید می گردد.}

- إِنْ هذا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِینَ * وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (2)

{این جز شیوه پیشینیان نیست. و ما عذاب نخواهیم شد.»}

- أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا آمِنِینَ (3)

{آیا شما را در آنچه اینجا دارید آسوده رها می کنند؟}

- فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (4)

{پس اگر از راستگویانی، پاره ای از آسمان بر [سر] ما بیفکن.»}

- وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی(5)

{و کسانی که آیات خدا و لقای او را منکر شدند، آنانند که از رحمت من نومیدند }

- فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ(6)

{و[لی] پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: «اگر راست می گویی عذاب خدا را برای ما بیاور.»}

- وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ(7)

{و چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند؛ و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، بناگاه نومید می شوند.}

- وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ (8)

{و قطعاً پیش از آنکه بر ایشان فروریزد، [آری،] پیش از آن سخت نومید بودند.}

- یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ{ای قوم من، امروز فرمانروایی از آنِ شماست [و] در این سرزمین مسلطید} تا آنجا که می فرماید: وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ{و کسی که ایمان آورده بود، گفت: «ای قوم من، من از [روزی] مثل روز دسته ها[ی مخالف خدا] بر شما می ترسم.} تا آنجا که می فرماید: یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ * یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ (9){و ای قوم من، من بر شما از روزی که مردم یکدیگر را [به یاریِ هم] ندا درمی دهند، بیم دارم. روزی که پشت کنان [به عُنْف] بازمی گردید، برای شما در برابر خدا هیچ حمایتگری نیست}

- وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ(10)

{و چون آسیبی به او رسد مأیوس [و] نومید می گردد.}

- وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ (11)

{و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: «ابری متراکم است.»}

تفسیر

رَحْمَةً یعنی نعمتی، ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ یعنی از او گرفتیم، إِنَّهُ لَیَؤُسٌ شدید:

ص: 337


1- . اسرا / 83
2- . شعرا / 138 - 139
3- . شعرا / 146
4- . شعرا / 187
5- . عنکبوت / 23
6- . عنکبوت / 29
7- . روم / 36
8- . روم / 49
9- . مومن / 29 - 33
10- . سجده / 49
11- . طور / 44

باب 118 ذم السمعة و الاغترار بمدح الناس

روایات

أقول

قد سبق معنی السمعة فی باب الرئاء(1).

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْکِنَانِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ یَتَّبِعِ السُّمْعَةَ یُسَمِّعِ اللَّهُ بِهِ (2).

«2»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ: لَا تغرنک [یَغُرَّنَّکَ] النَّاسُ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَصِلُ إِلَیْکَ دُونَهُمْ الْخَبَرَ(3).

«3»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی (4) قَالَ قَوْلُ الْإِنْسَانِ صَلَّیْتُ الْبَارِحَةَ وَ صُمْتُ أَمْسِ وَ نَحْوَ هَذَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ قَوْماً کَانُوا یُصْبِحُونَ فَیَقُولُونَ صَلَّیْنَا الْبَارِحَةَ

ص: 323


1- 1. السمعة فی الأصل ما یسمع من صیت أو ذکر حسن- و هی فعلة بمعنی مفعولة و فی عرف المحدثین و المتشرعة ما یفعل من العبادات لیسمعه الناس أی یذکرونه بالخیر و الجمیل قیل: و الفرق بینها و بین الرئاء، أن الریاء هو التظاهر بما یخالف الباطن و السمعة هی اظهار ما یوافق الباطن بقصد الشهرة.
2- 2. أمالی الصدوق: 292 و قوله یسمع اللّه به من باب التفعیل یقال: سمع بالرجل: أذاع عنه عیبا و ندد به و شهره و فضحه.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 286.
4- 4. النجم: 33.

یأس نا امیدی از بازگشت دوباره نعمتی است که از وی گرفته شده است و قطع امید کردن از فضل و کرم گسترده الهی.

کَفُورٌ : کسی که نعمت های الهی را بسیار کفران می نماید؛«وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ» مانند سلامتی پس از بیماری و یا ثروت پس از فقر، در اختلاف دو فعل نکته است که باید مد نظر قرار داد؛ «لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی» یعنی مصیبت هایی که به من وارد شده و مرا اندوهگین ساخته بود،«إِنَّهُ لَفَرِحٌ» او دلشاد وبی­پرواست«اشربطر مغتربها»، و بدترین وشرترین مردم کفرنعمت­کننده­ متکبر است فَخُورٌ: تکبر می­ورزد، دلشاد و بی­پروا ومتکبر است به واسطه نعمت­هایی که خداوند به وی ارزانی داشته بر مردم فخر ورزیده و فرح ودلشادی و بیپروایی­اش و نیز تکبرش او را از شکر پرودگار و قیام برای ادای حق این نعمت­ها مشغول وبی تفاوت ساخته است

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمودند: یکی از حکیمان می گفت: ناامیدی از رحمت خداوند از زمهریر هم سردتر و ناراحت کننده تر می باشد.(1)

روایت2.

امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: روزی مردی عرض کرد: به خداوند سوگند خداوند فلان شخص را نخواهد آمرزید، پروردگار فرمود: چه کسی می تواند حکم کند که فلان شخص را نخواهم آمرزید، من او را آمرزیدم و عمل آن شخصی که قاطعانه می گفت خداوند او را نمی آمرزد بی اثر کردم و نابودش ساختم.(2)

روایت3.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند ناامیدکنندگان را روز قیامت محشور می کند در حالی که سیاهی چهره آنها بر سفیدی غلبه دارد، مردم هنگامی که آنها را مشاهده می کنند می گویند اینها مردم را از رحمت خداوند دور می کردند.(3)

ص: 338


1- . معانی الاخبار: 177
2- . امالی طوسی 1: 57
3- . نوادر روندی: 18

وَ صُمْنَا أَمْسِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَکِنِّی أَنَامُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ لَوْ أَجِدُ بَیْنَهُمَا شَیْئاً لَنِمْتُهُ (1).

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ وَ فَضَالَةُ عَنْ جَمِیلٍ: مِثْلَهُ.

«4»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ: أَنَّ عَابِداً فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا رَبِّ مَا حَالِی عِنْدَکَ أَ خَیْرٌ فَأَزْدَادَ فِی خَیْرِی أَوْ شَرُّ فَأَسْتَعْتِبَکَ قَبْلَ الْمَوْتِ قَالَ فَأَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ قَالَ یَا رَبِّ وَ أَیْنَ عَمَلِی قَالَ کُنْتَ إِذَا عَمِلْتَ خَیْراً أَخْبَرْتَ النَّاسَ بِهِ فَلَیْسَ لَکَ مِنْهُ إِلَّا الَّذِی رَضِیتَ بِهِ لِنَفْسِکَ تَمَامَ الْخَبَرِ.

«5»

عِدَّةُ الدَّاعِی، رَوَی الْمُفَسِّرُونَ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی أَتَصَدَّقُ وَ أَصِلُ الرَّحِمَ وَ لَا أَصْنَعُ ذَلِکَ إِلَّا لِلَّهِ فَیُذْکَرُ مِنِّی وَ أُحْمَدُ عَلَیْهِ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ وَ أُعْجَبُ بِهِ فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَقُلْ شَیْئاً فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ إِلَی قَوْلِهِ أَحَداً(2).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَمِلَ حَسَنَةً سِرّاً کُتِبَتْ لَهُ سِرّاً فَإِذَا أَقَرَّ بِهَا مُحِیَتْ وَ کُتِبَتْ جَهْراً فَإِذَا أَقَرَّ بِهَا ثَانِیاً مُحِیَتْ وَ کُتِبَتْ رِئَاءً(3).

ص: 324


1- 1. معانی الأخبار: 243.
2- 2. الکهف: 110.
3- 3. عدّة الداعی: 162.

باب یکصد و بیست و یکم : کفران نعمت

آیات

- وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ(1)

{و چون انسان را آسیبی رسد، ما را -به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده- می خواند، و چون گرفتاریش را برطرف کنیم چنان می رود که گویی ما را برای گرفتاریی که به او رسیده، نخوانده است. این گونه برای اسرافکاران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است.}

- وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْراً إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ * هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ * فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ(2)

{و چون مردم را پس از آسیبی که به ایشان رسیده است، رحمتی بچشانیم، بناگاه آنان را در آیات ما نیرنگی است. بگو: «نیرنگ خدا سریع تر است.» در حقیقت، فرستادگان [=فرشتگان] ما آنچه نیرنگ می کنید می نویسند. او کسی است که شما را در خشکی و دریا می گرداند، تا وقتی که در کشتیها باشید و آنها با بادی خوش، آنان را ببرند و ایشان بدان شاد شوند [بناگاه] بادی سخت بر آنها وَزَد و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین کنند که در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را پاکدلانه می خوانند که: «اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد.» پس چون آنان را رهانید، ناگهان در زمین بناحقّ سرکشی می کنند. ای مردم، سرکشی شما فقط به زیان خود شماست. [شما] بهره زندگی دنیا را [می طلبید]. سپس بازگشت شما به سوی ما خواهد بود. پس شما را از آنچه انجام می دادید باخبر خواهیم کرد.}

- وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ * وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ * إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ(3)

{و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی سلب کنیم، قطعاً نومید و ناسپاس خواهد بود. و اگر -پس از محنتی که به او رسیده- نعمتی به او بچشانیم حتماً خواهد گفت: «گرفتاریها از من دور شد!» بی گمان، او شادمان و فخرفروش است. مگر کسانی که شکیبایی ورزیده و کارهای شایسته کرده اند [که] برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ خواهد بود.}

- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ(4)

{آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟ [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند، و چه بد قرارگاهی است.} و خدای متعال می فرماید: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ(5){و از هر چه از او خواستید به شما عطا کرد، و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید. قطعاً انسان ستم پیشه ناسپاس است.}

- وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ *

ص: 339


1- . یونس / 12
2- . یونس / 21 - 23
3- . هود / 9 - 11
4- . ابراهیم / 28 و 29
5- . ابراهیم / 34

باب 119 ذم الشکایة من الله و عدم الرضا بقسم الله و التأسف بما فات

الآیات

النساء: وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً(1)

یوسف: قالَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (2)

الأخبار

«1»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ شَکَا إِلَی أَخِیهِ فَقَدْ شَکَا إِلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَا إِلَی غَیْرِ أَخِیهِ فَقَدْ شَکَا اللَّهَ (3).

«2»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَحَبَّ السُّبْحَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحَةُ الْحَدِیثِ وَ أَبْغَضَ الْکَلَامِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ التَّحْرِیفُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا سُبْحَةُ الْحَدِیثِ قَالَ الرَّجُلُ یَسْمَعُ حِرْصَ الدُّنْیَا وَ بَاطِلَهَا فَیَغْتَمُّ عِنْدَ ذَلِکَ فَیَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَا التَّحْرِیفُ فَکَقَوْلِ الرَّجُلِ إِنِّی مَجْهُودٌ وَ مَا لِی وَ مَا عِنْدِی (4).

«3»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ الْأَشْتَرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَکَا إِلَی مُؤْمِنٍ فَقَدْ شَکَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ شَکَا إِلَی مُخَالِفٍ فَقَدْ شَکَا

ص: 325


1- 1. النساء: 32.
2- 2. یوسف: 86.
3- 3. قرب الإسناد: 52.
4- 4. معانی الأخبار: 258.

ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (1)

{و چون آن آسیب را از شما برطرف کرد، آنگاه گروهی از شما به پروردگارشان شرک می ورزند. [بگذار] تا آنچه را به ایشان عطا کرده ایم ناسپاسی کنند. اکنون برخوردار شوید، و[لی] زودا که بدانید.}

- وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ

{و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است. و[لی] کسانی که فزونی یافته اند، روزیِ خود را به بندگان خود نمی دهند تا در آن با هم مساوی باشند. آیا باز نعمت خدا را انکار می کنند؟} تا آنجا که می فرماید: أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ(2){آیا [باز هم] به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟}

- یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ (3)

{نعمت خدا را می شناسند، اما باز هم منکر آن می شوند و بیشترشان کافرند.}

- وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (4)

{و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می رسید، پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید.}

- وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً * أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جانِبَ الْبَرِّ أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلًا * أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ یُعِیدَکُمْ فِیهِ تارَةً أُخْری فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنا بِهِ تَبِیعاً

{و چون در دریا به شما صدمه ای برسد، هر که را جز او می خوانید ناپدید [و فراموش] می گردد، و چون [خدا] شما را به سوی خشکی رهانید، رویگردان می شوید، و انسان همواره ناسپاس است. مگر ایمن شدید از اینکه شما را در کنار خشکی در زمین فرو برد یا بر شما طوفانی از سنگریزه ها بفرستد، سپس برای خود نگاهبانی نیابید. یا [مگر] ایمن شدید از اینکه بار دیگر شما را در آن [دریا] باز گرداند و تندبادی شکننده بر شما بفرستد و به [سزای] آنکه کفر ورزیدید غرقتان کند؛ آنگاه برای خود در برابر ما کسی را نیابید که آن را دنبال کند؟}

- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ وَ حَفَفْناهُما بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُما زَرْعاً * کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً وَ فَجَّرْنا خِلالَهُما نَهَراً وَ کانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقالَ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالًا وَ أَعَزُّ نَفَراً * وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً* وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً * قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً *

وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً * فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ

ص: 340


1- . نحل / 53 - 55
2- . نحل / 71 - 72
3- . نحل / 112
4- . نحل / 112

اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (1).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَاضِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعْبَةَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ لَاحَی الرِّجَالَ سَقَطَتْ مُرُوَّتُهُ وَ ذَهَبَتْ کَرَامَتُهُ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمْ یَزَلْ جَبْرَئِیلُ یَنْهَانِی عَنْ مُلَاحَاةِ الرِّجَالِ کَمَا یَنْهَانِی عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ (2).

«5»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا ضَاقَ الْمُسْلِمُ فَلَا یَشْکُوَنَّ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَشْکُ إِلَی رَبِّهِ الَّذِی بِیَدِهِ مَقَالِیدُ الْأُمُورِ وَ تَدْبِیرُهَا(3).

«6»

لی، [الأمالی للصدوق] فِی خَبَرِ مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ لَمْ یَرْضَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الرِّزْقِ وَ بَثَّ شَکْوَاهُ وَ لَمْ یَصْبِرْ وَ لَمْ یَحْتَسِبْ لَمْ تُرْفَعْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ یَلْقَی اللَّهَ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ (4).

«7»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: أَصَابَتْنِی ضِیقَةٌ شَدِیدَةٌ فَصِرْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَأَذِنَ لِی فَلَمَّا جَلَسْتُ قَالَ یَا بَا هَاشِمٍ أَیُّ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ تُرِیدُ أَنْ تُؤَدِّیَ شُکْرَهَا قَالَ أَبُو هَاشِمٍ فَوَجَمْتُ (5)

وَ لَمْ أَدْرِ مَا أَقُولُ لَهُ فَابْتَدَأَ علیه السلام فَقَالَ رَزَقَکَ الْإِیمَانَ فَحَرَّمَ بِهِ بَدَنَکَ عَلَی النَّارِ وَ رَزَقَکَ الْعَافِیَةَ فَأَعَانَکَ عَلَی الطَّاعَةِ وَ رَزَقَکَ الْقُنُوعَ فَصَانَکَ عَنِ التَّبَذُّلِ یَا بَا هَاشِمٍ إِنَّمَا ابْتَدَأْتُکَ بِهَذَا لِأَنِّی ظَنَنْتُ أَنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَشْکُوَ إِلَیَّ مَنْ فَعَلَ بِکَ هَذَا وَ قَدْ أَمَرْتُ لَکَ بِمِائَةِ

ص: 326


1- 1. معانی الأخبار: 407.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 125.
3- 3. الخصال ج 2 ص 162.
4- 4. أمالی الصدوق: 256.
5- 5. وجم الرجل وجوما: سکت و عجز عن التکلم من کثرة الغم و الخوف.

خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعِیداً زَلَقاً * أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَباً * وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فِیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً* وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً* هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً

{و برای آنان، آن دو مرد را مَثَل بزن که به یکی از آنها دو باغ انگور دادیم و پیرامون آن دو [باغ] را با درختان خرما پوشاندیم، و میان آن دو را کشتزاری قرار دادیم. هر یک از این دو باغ محصول خود را [به موقع] می داد و از [صاحبش] چیزی دریغ نمی ورزید، و میان آن دو [باغ] نهری روان کرده بودیم. و برای او میوه فراوان بود. پس به رفیقش -در حالی که با او گفت و گو می کرد- گفت: «مال من از تو بیشتر است و از حیث افراد از تو نیرومندترم.»

و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود، داخل باغ شد [و] گفت: «گمان نمی کنم این نعمت هرگز زوال پذیرد.» و گمان نمی کنم که رستاخیز بر پا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شوم قطعاً بهتر از این را در بازگشت، خواهم یافت.

رفیقش - در حالی که با او گفت و گو می کرد- به او گفت: «آیا به آن کسی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد، کافر شدی؟» اما من [می گویم:] اوست خدا، پروردگار من، و هیچ کس را با پروردگارم شریک نمی سازم.

و چون داخل باغت شدی، چرا نگفتی: ماشاء الله، نیرویی جز به [قدرت] خدا نیست. اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود می بینی،

امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید، و بر آن [باغ تو] آفتی از آسمان بفرستد، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد؛ یا آب آن [در زمین] فروکش کند تا هرگز نتوانی آن را به دست آوری.»

[تا به او رسید آنچه را باید برسد] و [آفت آسمانی] میوه هایش را فرو گرفت. پس برای [از کف دادن] آنچه در آن [باغ] هزینه کرده بود، دستهایش را بر هم می زد در حالی که داربستهای آن فرو ریخته بود. و [به حسرت] می گفت: «ای کاش هیچ کس را شریک پروردگارم نمی ساختم.» و چون داخل باغت شدی، چرا نگفتی: ماشاء الله، نیرویی جز به [قدرت] خدا نیست. اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود می بینی، امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید، و بر آن [باغ تو] آفتی از آسمان بفرستد، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد؛

و او را در برابر خدا گروهی نبود، تا یاریش کنند، و توانی نداشت که خود را یاری کند. در آنجا [آشکار شد که] یاری به خدایِ حق تعلق دارد. اوست بهترین پاداش و [اوست] بهترین فرجام}

- وَ هُوَ الَّذِی أَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ

{و اوست که شما را زندگی بخشید، سپس شما را می میراند، و باز زندگی [نو] می دهد. حقا که انسان سخت ناسپاس است.}

- فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ

{و هنگامی که بر کشتی سوار می شوند، خدا را پاکدلانه می خوانند، و[لی] چون به سوی خشکی رساند و نجاتشان داد، بناگاه شرک می ورزند. بگذار تا به آنچه بِدیشان داده ایم انکار آورند و بگذار تا برخوردار شوند، زودا که بدانند.} تا آنجا که می فرماید: أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (1){آیا به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟}

- وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ(2)

{و چون مردم را زیانی رسد، پروردگار خود را، در حالی که به درگاه او توبه می کنند، می خوانند، و آنگاه که از جانب خود رحمتی به آنان چشانید، بناگاه دسته ای از ایشان به پروردگارشان شرک می آورند. بگذار تا به آنچه بدانها عطا کرده ایم کفران ورزند. [بگو:] برخوردار شوید، زودا که خواهید دانست} و می فرماید: وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُون{و اگر بادی [آفت زا] بفرستیم و [کِشت خود را] زردشده ببینند، قطعاً پس از آن کفران می کنند.} - أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ * وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُور(3){آیا ندیده ای که کشتیها به نعمت خدا در دریا روان می گردند تا برخی از نشانه های [قدرت] خود را به شما بنمایاند؟ قطعاً در این [قدرت نمایی،] برای هر شکیبای سپاسگزاری، نشانه هاست.

و چون موجی کوه آسا آنان را فرا گیرد، خدا را بخوانند و اعتقاد [خود] را برای او خالص گردانند، و[لی] چون نجاتشان داد و به خشکی رساند برخی از آنان میانه رو هستند، و نشانه های ما را جز هر خائن ناسپاسگزاری انکار نمی کند.}

- لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی

ص: 341


1- . عنکبوت / 65 - 67
2- . روم / 33 - 34
3- لقمان / 31 - 32

دِینَارٍ فَخُذْهَا(1).

«8»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ مِنْ دُنْیَاکُمْ إِذَا سَلِمَ دِینُکُمْ کَمَا لَا یَأْسَی أَهْلُ الدُّنْیَا عَلَی مَا فَاتَهُمْ مِنْ دِینِهِمْ إِذَا سَلِمَتْ دُنْیَاهُمْ (2).

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَیْمٍ مَوْلَی طِرْبَالٍ عَنِ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا کَانَ مِنْهَا لَکَ أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ مِنْهَا عَلَیْکَ أَتَاکَ وَ لَمْ تَمْتَنِعْ مِنْهُ بِقُوَّةٍ ثُمَّ أَتْبَعَ هَذَا الْکَلَامَ بِأَنْ قَالَ مَنْ یَئِسَ مِمَّا فَاتَ أَرَاحَ بَدَنَهُ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا أُوتِیَ قَرَّتْ عَیْنُهُ (3).

«10»

محص، [التمحیص] عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ شَکَا حَاجَتَهُ وَ ضُرَّهُ إِلَی کَافِرٍ أَوْ مَنْ یُخَالِفُهُ عَلَی دِینِهِ فَإِنَّمَا شَکَا اللَّهَ إِلَی عَدُوٍّ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ شَکَا حَاجَتَهُ وَ ضُرَّهُ وَ حَالَهُ إِلَی مُؤْمِنٍ مِثْلِهِ کَانَتْ شَکْوَاهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

«11»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ شَکَا الْحَاجَةَ إِلَی مُؤْمِنٍ فَکَأَنَّمَا شَکَاهَا إِلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَاهَا إِلَی کَافِرٍ فَکَأَنَّمَا شَکَا اللَّهَ (4).

«12»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ عِبَاداً لَا یَصْلُحُ لَهُمْ أَمْرُ دِینِهِمْ إِلَّا بِالْغِنَی وَ السَّعَةِ وَ الصِّحَّةِ فِی الْبَدَنِ فَأَبْلُوهُمْ بِالْغِنَی وَ السَّعَةِ وَ صِحَّةِ الْبَدَنِ فَیَصْلُحُ عَلَیْهِمْ أَمْرُ دِینِهِمْ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَعِبَاداً لَا یَصْلُحُ لَهُمْ أَمْرُ دِینِهِمْ إِلَّا بِالْفَاقَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ السُّقْمِ فِی

ص: 327


1- 1. أمالی الصدوق: 248.
2- 2. أمالی الصدوق: 297.
3- 3. لم نجده فی العیون، و روی مثله الشیخ فی أمالیه ج 1 ص 229 بسند آخر.
4- 4. نهج البلاغة الرقم 427 من الحکم.

الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنِینَ فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(1){قطعاً برای [مردم] سبا در محلّ سکونتشان نشانه [رحمتی] بود: دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم:] از روزیِ پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید. شهری است خوش و خدایی آمرزنده. پس روی گردانیدند، و بر آن سیل [سدّ] عَرِم را روانه کردیم، و دو باغستان آنها را به دو باغ که میوه های تلخ و شوره گز و نوعی از کُنارِ تُنُک داشت تبدیل کردیم.

این [عقوبت] را به [سزای] آنکه کفران کردند به آنان جزا دادیم؛ و آیا جز ناسپاس را به مجازات می رسانیم؟ و میان آنان و میان آبادانیهایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متّصل به هم قرار داده بودیم، و در میان آنها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بودیم. در این [راه]ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید.

تا گفتند: «پروردگارا، میان [منزلهای] سفرهایمان فاصله انداز.» و بر خویشتن ستم کردند. پس آنها را [برای آیندگان، موضوعِ] حکایتها گردانیدیم، و سخت تارومارشان کردیم؛ قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرتهاست.}

- إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّار {در حقیقت، خدا آن کسی را که دروغ پردازِ ناسپاس است هدایت نمی کند.} و می فرماید: وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ(2){و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را -در حالی که به سوی او بازگشت کننده است- می خواند؛ سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا کند، آن [مصیبتی] را که در رفعِ آن پیشتر به درگاه او دعا می کرد، فراموش می نماید و برای خدا همتایانی قرار می دهد تا [خود و دیگران را] از راه او گمراه گرداند. بگو: «به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.»}

- لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ * وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لِی وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ* وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ (3){انسان از دعای خیر خسته نمی شود، و چون آسیبی به او رسد مأیوس [و] نومید می گردد.

و اگر از جانب خود رحمتی -پس از زیانی که به او رسیده است- بچشانیم، قطعاً خواهد گفت: «من سزاوار آنم و گمان ندارم که رستاخیز برپا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانیده شوم، قطعاً نزد او برایم خوبی خواهد بود. «پس بدون شکّ، کسانی را که کفران کرده اند، به آنچه انجام داده اند آگاه خواهیم کرد، و مسلماً از عذابی سخت به آنان خواهیم چشانید. و چون انسان را نعمت بخشیم، روی برتابد و خود را کنار کشد، و چون آسیبی بدو رسد دست به دعای فراوان بردارد.}

- وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ(4){پس اگر روی برتابند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ایم. بر عهده تو جز رسانیدن [پیام] نیست، و ما چون رحمتی از جانب خود به انسان بچشانیم، بدان شاد و سرمست گردد، و چون به [سزای] دستاورد پیشین آنها، به آنان بدی رسد، انسان ناسپاسی می کند.}

- إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً* إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِیراً(5){ما راه را بدو نمودیم؛ یا سپاسگزار خواهد بود و یا ناسپاسگزار. ما برای کافران زنجیرها و غلّ ها و آتشی فروزان آماده کرده ایم.}

- قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ * مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ *مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ* ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ *ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ *ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ* کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ (6) {کشته باد انسان، چه ناسپاس است! او را از چه چیز آفریده است؟ از نطفه ای خلقش کرد و اندازه مقرّرش بخشید. سپس راه را بر او آسان گردانید. آنگاه به مرگش رسانید و در قبرش نهاد. سپس چون بخواهد او را برانگیزد. ولی نه! هنوز آنچه را به او دستور داده، به جای نیاورده است.}

- إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ(7){که انسان نسبت به پروردگارش سخت ناسپاس است}

ص: 342


1- . سبأ / 15 - 19
2- . زمر / 3
3- . سجده / 49 - 51
4- . شوری / 48
5- . دهر / 40
6- . عبس / 17 -23
7- . عادیات / 6؛ احادیث این باب ذکر نشده است.

أَبْدَانِهِمْ فَأَبْلُوهُمْ بِالْفَاقَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ السُّقْمِ فِی أَبْدَانِهِمْ فَیَصْلُحُ عَلَیْهِمْ أَمْرُ دِینِهِمْ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَلَیْهِ أَمْرُ دِینِ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِی فَیَقُومُ مِنْ رُقَادِهِ وَ لَذِیذِ وِسَادِهِ فَیَجْتَهِدُ لِیَ اللَّیَالِیَ فَیُتْعِبُ نَفْسَهُ فِی عِبَادَتِی فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّیْلَةَ وَ اللَّیْلَتَیْنِ نَظَراً مِنِّی إِلَیْهِ وَ إِبْقَاءً عَلَیْهِ فَیَنَامُ حَتَّی یُصْبِحَ فَیَقُومُ وَ هُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ زَارٍ عَلَیْهَا وَ لَوْ أُخَلِّی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ مِنْ عِبَادَتِی لَدَخَلَهُ الْعُجْبُ مِنْ ذَلِکَ فَیُصَیِّرُهُ الْعُجْبُ إِلَی الْفِتْنَةِ بِأَعْمَالِهِ فَیَأْتِیهِ مِنْ ذَلِکَ مَا فِیهِ هَلَاکُهُ لِعُجْبِهِ بِأَعْمَالِهِ وَ رِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ حَتَّی یَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ فَاقَ الْعَابِدِینَ وَ جَازَ فِی عِبَادَتِهِ حَدَّ التَّقْصِیرِ فَیَتَبَاعَدُ مِنِّی عِنْدَ ذَلِکَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ فَلَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِی فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ فِی عِبَادَتِهِمْ کُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یَطْلُبُونَ عِنْدِی مِنْ کَرَامَتِی وَ النَّعِیمِ فِی جَنَّاتِی وَ رَفِیعِ دَرَجَاتِ الْعُلَی فِی جِوَارِی وَ لَکِنْ فَبِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ بِفَضْلِی فَلْیَفْرَحُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِکَ تَدَارَکُهُمْ وَ مَنِّی یُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِی وَ مَغْفِرَتِی تُلْبِسُهُمْ عَفْوِی فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ بِذَلِکَ تَسَمَّیْتُ (1).

توضیح

الغنی بالکسر و القصر و بالفتح و المد ضد الفقر و السعة بالفتح و الکسر مصدر وسعه الشی ء بالکسر یسعه سعة و هی تأکید للغنی أو المراد بها کثرة الغنی و قد مر تأویل الاختبار مرارا فظهر أن اختلاف أحوالهم مبنی علی اختبارهم فیختبر بعضهم بالغنی لیظهر شکره أو کفرانه و لعلمه بأنه أصلح لدینه و بعضهم بالفقر لیظهر شکره أو شکایته و لعلمه بأنه أصلح لدینه و هکذا و بالجملة یختبر کلا منهم بما هو أصلح لدینه و دنیاه.

و الرقاد بالضم النوم أو هو خاص باللیل و الوساد بالفتح المتکأ و المخدة کالوسادة مثلثة و إضافة اللذیذ إلیه إضافة الصفة إلی الموصوف و الاجتهاد السعی و الجد فی العبادة و اللیالی منصوب بالظرفیة فأضربه بالنعاس کأنه علی الاستعارة

ص: 328


1- 1. الکافی ج 2 ص 60.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

کلمة الناشر

ص: 343

أی أسلطه علیه أو هو نظیر قوله تعالی فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ (1) قال الراغب الضرب إیقاع شی ء علی شی ء و لتصور اختلاف الضرب خولف بین تفاسیرها کضرب الشی ء بالید و العصا و ضرب الأرض بالمطر و ضرب الدراهم اعتبارا بضربه بالمطرقة و الضرب فی الأرض الذهاب فیه لضربها بالأرجل و ضرب الخیمة لضرب أوتادها و قال ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ(2) أی التحفتهم الذلة التحاف الخیمة لو ضربت علیه و منه استعیر فضربنا علی آذانهم و ضرب اللبن بعضه ببعض بالخلط(3).

و فی القاموس نظر لهم رثی لهم و أعانهم و فی النهایة أبقیت علیه أبقی إبقاء إذا رحمته و أشفقت علیه و الاسم البقیا و قال المقت أشد البغض و قال زریت علیه زرایة إذا عتبته.

و العجب ابتهاج الإنسان و سروره بتصور الکمال فی نفسه و إعجابه بأعماله بظن کمالها و خلوصها و هذا من أقبح الأدواء النفسانیة و أعظم الآفات للأعمال الحسنة حتی

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَوْ لَمْ تُذْنِبُوا لَخَشِیتُ عَلَیْکُمْ مَا هُوَ أَکْبَرُ مِنْ ذَلِکَ الْعُجْبَ.

و لا ینشأ ذلک إلا من جهل بآفات النفس و أدوائها و بشرائط الأعمال و مفسداتها و عظمة المعبود و جلاله و غنائه عن طاعة المخلوقین فیصیره العجب إلی الفتنة بأعماله أی إلی أن یفتتن بها و یحبها و یراها کاملة فائقة علی أعمال غیره أو إلی الضلالة أو الإثم بسبب أعماله و الأول أظهر.

قال فی القاموس الفتنة بالکسر إعجابک بالشی ء و الضلال و الإثم و الکفر و الفضیحة و العذاب و المحنة.

فلا یتکل العاملون علی أعمالهم التی یعملونها لثوابی لأنها و إن کان کاملة فهی فی جنب عظمة المعبود ناقصة و فی جنب الثواب الذی یرجونه قاصرة و کأن فی العبارة إشعارا بذلک و أیضا قد عرفت أن شرائط الأعمال و آفاتها کثیرة یخفی أکثرها علی الإنسان و فیه دلالة علی جواز العمل بقصد الثواب کما

ص: 329


1- 1. الکهف: 11.
2- 2. البقرة: 61، آل عمران 112.
3- 3. المفردات: 295.

کلمة المصّحح

ص: 344

مر تحقیقه.

فیما یطلبون أی فی جنب ما یطلبونه عندی و هی کرامتهم علی فی الدنیا و الآخرة و قربهم عندی فی جواری مجاورة رحمتی أو مجاورة أولیائی أو فی أمانی و لکن فبرحمتی و فی مجالس الشیخ (1)

برحمتی فلیثقوا و فضلی فلیرجوا و فی غیره و من فضلی فلیرجوا و ما فی الکتاب أنسب بقوله تعالی قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا(2) و الباء متعلقة بفعل یفسره ما بعده و الفاء لمعنی الشرط کأنه قیل إن وثقوا بشی ء فبرحمتی فلیثقوا.

و إلی حسن الظن بی فلیطمئنوا أی ینبغی أن یروا أعمالهم قاصرة و یظنوا بسعة رحمته و عفوه قبولها فإن رحمتی عند ذلک تدارکهم أی تتلافاهم بحذف إحدی التاءین و فی المجالس و غیره تدرکهم قال الجوهری الإدراک اللحوق و استدرکت ما فات و تدارکته بمعنی و تدارک القوم أی تلاحقوا و منی بالفتح أی نعمتی یبلغهم رضوانی أی یوصلهم إلیه و فی المجالس و بمنی أبلغهم رضوانی و ألبسهم عفوی و فی فقه الرضا علیه السلام و منتی تبلغهم و رضوانی و مغفرتی تلبسهم (3).

«13»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَمْرِو بْنِ نُهَیْکٍ بَیَّاعِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ لَا أَصْرِفُهُ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا جَعَلْتُهُ خَیْراً لَهُ فَلْیَرْضَ بِقَضَائِی وَ لْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی أَکْتُبْهُ یَا مُحَمَّدُ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی (4).

ص: 330


1- 1. راجع أمالی الطوسیّ ج 1 ص 168 و 215.
2- 2. یونس: 58.
3- 3. أخرجه المؤلّف العلامة تارة فی ج 70 ص 389 و تارة فی ج 71 ص 146 فراجع.
4- 4. الکافی ج 2 ص 61.

ص: 345

بیان

بیاع الهروی أی بیاع الثوب المعمول فی هراة بخراسان لا أصرفه فی شی ء بالتخفیف و کأن فی بمعنی إلی کقوله تعالی وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ (1) أو علی بناء التفعیل یقال صرفته فی الأمر تصریفا فتصرف قلبته فتقلب و الصدیق الکثیر الصدق فی الأقوال و الأفعال بحیث یکون فعله لقوله موافقا أو الکثیر التصدیق للأنبیاء المتقدم فی ذلک علی غیره.

«14»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ فَإِنِّی إِنَّمَا أَبْتَلِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعَافِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَزْوِی عَنْهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَلَیْهِ عَبْدِی فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی إِذَا عَمِلَ بِرِضَایَ وَ أَطَاعَ أَمْرِی (2).

بیان

البلاء یکون فی الخیر و الشر و الأول هنا أظهر قال فی النهایة قال القتیبی یقال من الخیر أبلیته أبلیه إبلاء و من الشر بلوته أبلوه بلاء و المعروف أن الابتلاء یکون فی الخیر و الشر معا من غیر فرق بین فعلیهما و منه قوله تعالی وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً(3) و قال فی حدیث الدعاء و ما زویت عنی مما أحب أی صرفته عنی و قبضته انتهی.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَجِبْتُ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ لَا یَقْضِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ قَضَاءً إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ وَ إِنْ قُرِضَ بِالْمَقَارِیضِ کَانَ خَیْراً لَهُ وَ إِنْ مَلَکَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا کَانَ خَیْراً لَهُ (4).

ص: 331


1- 1. الأحقاف: 29.
2- 2. الکافی ج 2 ص 61.
3- 3. الأنبیاء: 35.
4- 4. الکافی ج 2 ص 62.

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 346

بیان

للمرء المسلم کأن المراد بالمسلم المعنی الأخص أی المؤمن المنقاد لله و ربما یقرأ بالتشدید من التسلیم و إن قرض علی بناء المجهول من باب ضرب أو علی بناء التفعیل للتکثیر و المبالغة فی المصباح قرضت الشی ء قرضا من باب ضرب قطعته

بالمقراضین و المقراض أیضا بکسر المیم و الجمع مقاریض و لا یقال إذا جمع بینهما مقراض کما تقوله العامة و إنما یقال عند اجتماعهما قرضته قرضا من باب ضرب قطعته بالمقراضین و فی الواحد قطعته بالمقراض انتهی.

و إن ملک علی بناء المجرد المعلوم من باب ضرب أو علی بناء المفعول من التفعیل و ربما یحمل التعجب هنا علی المجاز إظهارا لغرابة الأمر و عظمه فإنه محل التعجب و أما التعجب حقیقة فلا یکون إلا عند خفاء الأسباب و هی لم تکن مخفیة علیه علیه السلام.

«16»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَحَقُّ خَلْقِ اللَّهِ أَنْ یُسَلِّمَ لِمَا قَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ رَضِیَ بِالْقَضَاءِ أَتَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ عَظَّمَ اللَّهُ أَجْرَهُ وَ مَنْ سَخِطَ الْقَضَاءَ مَضَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ أَحْبَطَ اللَّهُ أَجْرَهُ (1).

بیان

أن یسلم بفتح الهمزة بتقدیر الباء أی بأن یسلم علی بناء التفعیل و یحتمل الإفعال بما قضی الله أی من البلایا و المصائب و تقتیر الرزق و أمثال ذلک مما لیس فیه اختیار و عظم الله أجره الضمیر راجع إلی القضاء فالمراد بالأجر العوض علی طریقة المتکلمین لا الثواب الدائم و یحتمل رجوع الضمیر إلی من فالأجر یشملها أی ثواب الرضا و أجر القضاء أو الأعم منهما أیضا فإن الصفات الکمالیة تصیر سببا لتضاعف أجر سائر الطاعات أیضا.

و کذا قوله علیه السلام أحبط الله أجره یحتمل الوجوه و قیل یحتمل أن یکون المراد به إحباط ثواب الرضا و إحباط أجر القضاء أیضا و یؤید الأول ما

رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَوَابُ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَلَدِهِ إِذَا مَاتَ الْجَنَّةُ صَبَرَ

ص: 332


1- 1. الکافی: ج 2 ص 62.

ص: 347

أَوْ لَمْ یَصْبِرْ.

«17»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْإِیمَانُ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ وَ تَفْوِیضُ الْأَمْرِ إِلَی اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ (1).

بیان

الإیمان أربعة أرکان أی مرکب منها أوله هذه الأربعة و علیها بناؤه و استقراره فکأنه عینها.

«18»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بَعْضِ أَشْیَاخِ بَنِی النَّجَاشِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَأْسُ (2) طَاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ أَوْ کَرِهَ وَ لَا یَرْضَی عَبْدٌ عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ (3).

بیان

رأس طاعة الله أی أشرفها أو ما به بقاؤها فشبه الطاعة بإنسان و أثبت له الرأس فی القاموس الرأس معروف و أعلی کل شی ء و سید القوم و فی بعض الروایات کل طاعة الله.

فیما أحب أی العبد مثل الصحة و السعة و الأمن أو کره کالسقم و الضیق إلا کان أی ما قضاه الله بقرینة المقام فإن الرضا عن الله هو الرضا بقضائه و إرجاعه إلی الرضا بعید و الرضا به لا ینافی الفرار عنه و الدعاء لدفعه لأنهما أیضا بأمره و قضائه سبحانه.

«19»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَعْلَمَ النَّاسِ بِاللَّهِ أَرْضَاهُمْ بِقَضَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).

توضیح

یدل علی أن الرضا بالقضاء تابع للعلم و المعرفة و أنه قابل للشدة و الضعف مثلهما و ذلک لأن الرضا مبنی علی العلم بأنه سبحانه قادر

ص: 333


1- 1. الکافی ج 2 ص 47.
2- 2. و فی بعض النسخ: کل طاعة اللّه.
3- 3. الکافی ج 2 ص 60.
4- 4. الکافی ج 2 ص 60.

ص: 348

قاهر عدل حکیم لطیف بعباده لا یفعل بهم إلا الأصلح و أنه المدبر للعالم و بیده نظامه فکلما کان العلم بتلک الأمور أتم کان الرضا بقضائه أکمل و أعظم و أیضا الرضا من ثمرات المحبة و المحبة تابعة للمعرفة فبعد حصول المحبة لا یأتی من محبوبه إلیه شی ء إلا کان أحلی من کل شی ء.

«20»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ وَ مَنْ صَبَرَ وَ رَضِیَ عَنِ اللَّهِ فِیمَا قَضَی عَلَیْهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ لَمْ یَقْضِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ إِلَّا مَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ (1).

بیان

مضمونه موافق لحدیث بعض الأشیاخ فإن قوله علیه السلام و من صبر و رضی إلخ المراد به أن الصبر و الرضا وقعا موقعهما فإن المقضی علیه لا محالة خیر له لا أنه إذا لم یصبر و لم یرض لم یکن خیرا له و لو حمل علی هذا الوجه و اعتبر المفهوم یحتمل

أن یکون الرضا سببا لمزید الخیریة و لو لم یکن إلا الأجر المترتب علی الصبر و الرضا لکفی فی ذلک مع أنه قد جرب أن الراضی بالسوء من القضاء تتبدل حاله سریعا من الشدة إلی الرخاء.

و قیل لا بد من القول بأن المفهوم غیر معتبر أو القول بأن ما قضاه الله شر له لفقده أجر الصبر و الرضا أو فی نظره بخلاف الصابر و الراضی فإنه خیر فی نظرهما و فی الواقع.

«21»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ أَنْ لَا یَسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِهِ وَ لَا یَتَّهِمَهُ فِی قَضَائِهِ (2).

«22»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: الزُّهْدُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ

ص: 334


1- 1. الکافی ج 2 ص 60.
2- 2. الکافی ج 2 ص 61.

رموز الکتاب

ص: 349

أَعْلَی دَرَجَةِ الزُّهْدِ أَدْنَی دَرَجَةِ الْوَرَعِ وَ أَعْلَی دَرَجَةِ الْوَرَعِ أَدْنَی دَرَجَةِ الْیَقِینِ وَ أَعْلَی دَرَجَةِ الْیَقِینِ أَدْنَی دَرَجَةِ الرِّضَا(1).

بیان

یدل علی أن للزهد فی الدنیا و ترک الرغبة فیها مراتب تنتهی أعلاها إلی أدنی درجات الورع أی ترک المحرمات و الشبهات و له أیضا مراتب تنتهی أعلاها إلی أدنی درجات الرضا بقضاء الله فهو أعلی درجات القرب و الکمال.

«23»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ کَیْفَ یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً وَ هُوَ یَسْخَطُ قِسْمَهُ وَ یُحَقِّرُ مَنْزِلَتَهُ وَ الْحَاکِمُ عَلَیْهِ اللَّهُ وَ أَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَمْ یَهْجُسْ فِی قَلْبِهِ إِلَّا الرِّضَا أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ فَیُسْتَجَابَ لَهُ (2).

توضیح

کیف للإنکار مؤمنا أی کاملا فی الإیمان مستحقا لهذا الاسم و هو الواو للحال یسخط قسمه القسم بالکسر و هو النصیب أو بالفتح مصدر قسمه کضربه أو بکسر القاف و فتح السین جمع قسمة بالکسر مصدرا أیضا و علی الأول الضمیر البارز راجع إلی المؤمن و علی الأخیرین إما راجع إلیه أیضا بالإضافة إلی المفعول أو إلی الله.

و یحقر منزلته الضمیر راجع إلی المؤمن أیضا أی یحقر منزلته التی أعطاه الله إیاها بین الناس فی المال و العزة و غیرهما و قیل أی منزلته عند الله لأنه تعالی جعل ذلک قسما له لرفع منزلته فتحقیر القسم السبب لها تحقیر لها و ما ذکرنا أظهر و یمکن إرجاعه

إلی القسم أو إلی الله بالإضافة إلی الفاعل و الحاکم علیه الله الواو للحال و ضمیر علیه للمؤمن أو للقسم و قیل الحاکم عطف علی منزلته و الله بدل عن الحاکم أی و یحقر الحاکم علیه و هو الله لأن تحقیر حکم الحاکم تحقیر له و لا یخفی بعده و فی القاموس هجس الشی ء فی صدره یهجس خطر بباله أو هو أن یحدث نفسه فی صدره مثل الوسواس و یدل

ص: 335


1- 1. الکافی ج 2 ص 62.
2- 2. الکافی ج 2 ص 62.

علی أن الرضا بالقضاء موجب لاستجابة الدعاء.

«24»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ یَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ بِأَنَّهُ مُؤْمِنٌ قَالَ بِالتَّسْلِیمِ لِلَّهِ وَ الرِّضَا فِیمَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنْ سُرُورٍ أَوْ سَخَطٍ(1).

بیان

بأنه مؤمن أی متصف بکمال الإیمان بالتسلیم لله أی فی أحکامه و أوامره و نواهیه فیما ورد علیه أی من قضایاه و تقدیراته.

باب 120 الیأس من روح الله و الأمن من مکر الله

الآیات

الأعراف: أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ (2)

هود: وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ(3)

یوسف: یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ (4)

الحجر: قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ (5)

ص: 336


1- 1. الکافی ج 2 ص 62.
2- 2. الأعراف: 99.
3- 3. هود 10- 11.
4- 4. یوسف: 87.
5- 5. الحجر: 55 و 56.

الإسراء: وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُساً(1)

الشعراء: إِنْ هذا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِینَ وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (2)

و قال تعالی: أَ تُتْرَکُونَ فِی ما هاهُنا آمِنِینَ (3)

و قال: فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (4)

العنکبوت: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی (5)

و قال تعالی: فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (6)

الروم: وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ (7)

و قال تعالی: وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ (8)

المؤمن: یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ إلی قوله تعالی وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ إلی قوله یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ (9)

السجدة: وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ(10)

الطور: وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ (11)

تفسیر

رَحْمَةً أی نعمة ثُمَّ نَزَعْناها أی سلبناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ شدید

ص: 337


1- 1. أسری: 83.
2- 2. الشعراء: 138 و 139.
3- 3. الشعراء: 146.
4- 4. الشعراء: 187.
5- 5. العنکبوت: 23.
6- 6. العنکبوت: 29.
7- 7. الروم: 36.
8- 8. الروم: 49.
9- 9. المؤمن: 29- 33.
10- 10. السجدة: 49.
11- 11. الطور: 44.

الیأس قنوط من أن تعود إلیه تلک النعمة المنزوعة قاطع رجاءه من سعة فضل الله کَفُورٌ عظیم الکفران لنعمه وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ کصحة بعد سقم و غنی بعد عدم و فی اختلاف الفعلین نکتة لا تخفی لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی أی المصائب التی ساءتنی و أحزنتنی إِنَّهُ لَفَرِحٌ أشر بطر مغتر بها فَخُورٌ علی الناس بما أنعم الله علیه قد شغله الفرح و الفخر عن الشکر و القیام بحقها

الأخبار

«1»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام نَاقِلًا عَنْ حَکِیمٍ: الْیَأْسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ أَشَدُّ بَرْداً مِنَ الزَّمْهَرِیرِ(1).

«2»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُقْرِی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ عَنْ جُنْدَبٍ الْغِفَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ رَجُلًا قَالَ یَوْماً وَ اللَّهِ لَا یَغْفِرُ اللَّهُ لِفُلَانٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ ذَا الَّذِی تَأَلَّی عَلَیَّ أَنْ لَا أَغْفِرَ لِفُلَانٍ فَإِنِّی قَدْ غَفَرْتُ لِفُلَانٍ وَ أَحْبَطْتُ عَمَلَ الْمُتَأَلِّی بِقَوْلِهِ لَا یَغْفِرُ اللَّهُ لِفُلَانٍ (2).

«3»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَبْعَثُ اللَّهُ الْمُقَنِّطِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُغَلَّبَةً وُجُوهُهُمْ یَعْنِی غَلَبَةَ السَّوَادِ عَلَی الْبَیَاضِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَؤُلَاءِ الْمُقَنِّطُونَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی (3).

ص: 338


1- 1. معانی الأخبار: 177.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 57.
3- 3. نوادر الراوندیّ ص 18.

باب 121 کفران النعم

الآیات

یونس: وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (1)

و قال سبحانه: وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْراً إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (2)

هود: وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ(3)

إبراهیم: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ(4)

و قال تعالی: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ(5)

النحل: وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ

ص: 339


1- 1. یونس: 12.
2- 2. یونس: 21- 23.
3- 3. هود: 9- 11.
4- 4. إبراهیم: 28 و 29.
5- 5. إبراهیم: 34.

ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (1)

و قال تعالی: وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ إلی قوله تعالی أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ (2)

و قال تعالی: یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ (3)

و قال تعالی: وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (4)

الإسراء: وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جانِبَ الْبَرِّ أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلًا أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ یُعِیدَکُمْ فِیهِ تارَةً أُخْری فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنا بِهِ تَبِیعاً(5)

الکهف: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ وَ حَفَفْناهُما بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُما زَرْعاً کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً وَ فَجَّرْنا خِلالَهُما نَهَراً وَ کانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقالَ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالًا وَ أَعَزُّ نَفَراً وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ

ص: 340


1- 1. النحل: 53- 55.
2- 2. النحل: 71- 72.
3- 3. النحل: 83.
4- 4. النحل: 112.
5- 5. أسری: 67- 69.

خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعِیداً زَلَقاً أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَباً وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فِیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً(1)

الحج: وَ هُوَ الَّذِی أَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ(2)

العنکبوت: فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ إلی قوله تعالی أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (3)

الروم: وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (4)

و قال تعالی: وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ (5)

لقمان: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ(6)

سبأ: لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی

ص: 341


1- 1. الکهف: 32- 44.
2- 2. الحجّ: 66.
3- 3. العنکبوت: 65- 67.
4- 4. الروم: 33- 34.
5- 5. الروم: 51.
6- 6. لقمان: 31- 32.

الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنِینَ فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(1)

الزمر: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ(2)

و قال تعالی: وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ(3)

السجدة: لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لِی وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ (4)

حمعسق: وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ(5)

الدهر: إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِیراً(6)

عبس: قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ کَلَّا لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ (7)

العادیات: إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ(8)

ص: 342


1- 1. سبأ: 15- 19.
2- 2. الزمر: 3.
3- 3. الزمر: 8.
4- 4. السجدة: 49- 51.
5- 5. الشوری: 48.
6- 6. الدهر: 40.
7- 7. عبس: 17- 23.
8- 8. العادیات: 6 و هذا الباب لم یخرج أحادیثه.

کلمة الناشر

بسمه تعالی

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و آله الطیّبین الطاهرین المعصومین.

و بعد: فقد منّ اللّه العزیز علینا بفضله و إنعامه حیث اختارنا للقیام بنشر تراث أهل البیت علیهم الصلاة و السلام و منها هذه الموسوعة الکبیرة الفذّة التی لم ینسخ علی منوالها و لم یعمل علی شاکلتها نسأل اللّه العزیز أن یوفّقنا لهذه الخدمة المرضیة إنّه ولیّ التوفیق.

و لقد یسّر اللّه إنجاز عدتنا بانتشار أجزاء البحار متوالیا فخرج بعون اللّه و له الشکر حتی الآن أحد و عشرون جزءا من غرر أجزاء البحار و سینتشر سائر أجزائها غیر المطبوعة علی هذا النمط و اللّه ولیّ التوفیق.

مدیر المکتبة الإسلامیّة الحاجّ السیّد اسماعیل الکتابچیّ و أخواته

ص: 343

کلمة المصّحح

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه و الصلاة و السلام علی رسول اللّه محمّد و علی آله أمناء اللّه.

و بعد: فقد تفضّل اللّه علینا و له الفضل و المنّ حیث اختارنا لخدمة الدین و أهله و قیّضنا لتصحیح هذه الموسوعة الکبری و هی الباحثة عن المعارف الإسلامیّة الدائرة بین المسلمین: أعنی بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم الصلوات و السلام.

و هذا الجزء الذی نخرجه إلی القرّاء الکرام هو الجزء السادس من المجلّد الخامس عشر و قد اعتمدنا فی تصحیح الأحادیث و تحقیقها علی النسخة المصحّحة المشهورة بکمبانیّ بعد تخریجها من المصادر و تعیین موضع النصّ من المصدر و قابلناها معذلک تتمة الجزء الثانی علی النسخة الوحیدة من نسخة الأصل لخزانة کتب الحبر الفاضل حجّة الإسلام الحاجّ الشیخ حسن المصطفویّ دام إفضاله و قد قدّمنا فی مقدّمة الجزءین السابقین- 67 و 68- شطرا ممّا یتعلق بمعرفة هذه النسخة و یری القاری ء بین یدیه صورة فتوغرافیّة منها و هی الصفحة التی یبتدء بها هذا المجلد.

نسأل اللّه العزیز أن یوفّقنا لإدامة هذه الخدمة المرضیّة بفضله و منّه.

محمد الباقر البهبودی

ص: 344

تصویر

ص: 345

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

عناوین الأبواب/ رقم الصفحة

«94»

باب فضل الفقر و الفقراء و حبّهم و مجالستهم و الرضا بالفقر و ثواب إکرام الفقراء و عقاب من استهان بهم 56- 1

«95»

باب الغنی و الکفاف 68- 56

«96»

باب ترک الراحة- 69

«97»

باب الحزن 71- 70

الجزء الثالث أبواب الکفر و مساوی الأخلاق

«98»

باب الکفر و لوازمه و آثاره و أنواعه و أصناف الشرک 103- 74

«99»

باب أصول الکفر و أرکانه 124- 104

«100»

باب الشکّ فی الدین و الوسوسة و حدیث النفس و انتحال الدین 130- 124

«101»

باب کفر المخالفین و النصّاب و ما یناسب ذلک 156- 131

«102»

باب المستضعفین و المرجون لأمر اللّه 171- 157

«103»

باب النفاق 177- 172

«104»

باب المرجئة و الزیدیة و البتریة و الواقفیة و سائر فرق أهل الضلال و ما یناسب ذلک 189- 178

ص: 346

«105»

باب جوامع مساوی الأخلاق 201- 189

«106»

باب شرار الناس و صفات المنافق و المرائی و الکسلان و الظالم و من یستحقّ اللعن 208- 202

«107»

باب لعن من لا یستحقّ اللعن و تکفیر من لا یستحقّه 209- 208

«108»

باب الخصال التی لا تکون فی المؤمن 212- 209

«109»

باب من استولی علیهم الشیطان من أصحاب البدع و ما ینسبون إلی أنفسهم من الأکاذیب و أنّها من الشیطان 216- 213

«110»

باب عقاب من أحدث دیناً أو أضلّ الناس و أنّه لا یحمل أحد الوزر عمّن یستحقّه 222- 216

«111»

باب من وصف عدلا ثم خالفه إلی غیره 226- 222

«112»

باب الاستخفاف بالدین و التهاون بأمر اللّه 228- 226

«113»

باب الإعراض عن الحقّ و التکذیب به 232- 228

«114»

باب الکذب و روایته و سماعه 263- 232

«115»

باب استماع اللغو و الکذب و الباطل و القصّة 265- 264

«116»

باب الریاء 305- 265

«117»

باب استکثار الطاعة و العجب بالأعمال 322- 306

«118»

باب ذمّ السمعة و الاغترار بمدح الناس 324- 323

«119»

باب ذمّ الشکایة من اللّه و عدم الرضا بقسم اللّه و التأسف بما فات 336- 325

«120»

باب الیأس من روح اللّه و الأمن من مکر اللّه 338- 336

«121»

باب کفران النعم 343- 339

ص: 347

ص: 348

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام

ضا: لفقه الرضا علیه السلام

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 349

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109