بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 68

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب الإیمان و الکفر

تتمة أبواب مکارم الأخلاق

باب 60 الصدق و المواضع التی یجوز ترکه فیها و لزوم أداء الأمانة

الآیات

المائدة: قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (1)

الأنعام: قالَ هذا رَبِّی (2)

التوبة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (3)

یوسف: ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (4)

الأنبیاء: قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ (5)

الأحزاب: مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ (6)

الزمر: الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ


1- 1. المائدة: 119.
2- 2. الأنعام: 76.
3- 3. براءة: 119.
4- 4. یوسف: 70.
5- 5. الأنبیاء: 63.
6- 6. الأحزاب: 24- 23.

جمه بحارالانوار جلد 68: ایمان و کفر - 5

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه کتاب الإیمان و الکفر

{ادامه باب ها از جلد قبل}

باب شصتم: صدق و راستگویی و بیان مواردی که می توان از راستگویی خودداری کرد. و همچنین درباره لزوم و وجوب ادای امانت و برگرداندنش به صاحب آن.....9

باب شصت و یکم: شکر.....32

باب شصت و دوم: صبر و آسایش پس از گرفتاری.....86

باب شصت و سوم: توکل - واگذاری کار به خدا - تسلیم در برابر اراده و تقدیرات الهی. نکوهش اعتماد به غیر حق و لزوم گفتن ان شاء الله در هر کاری (مقید ساختن هر پیش بینی به اراده و مشیت پروردگار) است.....147

باب شصت و چهارم: سعی و کوشش در عمل و ترغیب و تاکیدی که در این موضوع شده است.....237

باب شصت و پنجم: انجام واجبات و دوری از محرمات.....284 باب شصت و ششم: اقتصاد و میانه روی در عبادت و ادامه دادن حالت عبادت و درباره کار خیر و سرعت و عجله در انجام آن و ارزش اعتدال و معتدل بودن انسان در تمام امور و استواری و میانه روی در عمل.....304

باب شصت و هفتم: ترک عجب و نداشتن صفت رذیله خودپسندی و اعتراف و اقرار به تقصیر و کوتاهی در عبادت.....331

باب شصت و هشتم: خداوند متعال به جهت صلاح و شایستگی و ایمان انسان، فرزندان، اعقاب و همسایگانش را حفظ می کند و مورد عنایت قرار دهد.....342

باب شصت و نهم: خداوند هیچ کس را به گناهی که دیگری انجام داده عقاب و مواخذه نمی کند.....344

باب هفتادم: اعمال نیک و کارهای خوبی که بعد از اعمال زشت واقع می شود و تفسیر آیه «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ».....345 باب هفتاد و یکم: مضاعف شدن ثواب حسنات و تاخیر ثبت و ضبط گناهان از جهت فضل و کرم الهی و ثواب و پاداش بر نیت حسنه و تصمیم گرفتن به انجام عمل نیک، گرچه موفق به خود عمل نشود و درباره اینکه عزم و تصمیم بر گناه تا وقتی خود عمل را مرتکب نشده، عقاب و کیفری ندارد.....349

باب هفتاد و دوم: ثواب کسی که روش نیکی از خود به یادگار گذاشته و درباره آنچه که پس از مرگ انسان به او می رسد.....359

باب هفتاد و سوم: خوشحال شدن به وسیله اعمال خوب و مسرور شدن انسان به کارهای نیک.....361

باب هفتاد و چهارم: وفای به عهد و به عملی که برای خدا بر خود لازم کرده (نذر).....363

باب هفتاد و پنجم: آرزوی موفق بودن به کارهای نیک ثواب دارد و درباره اینکه انسان یک روش خیری را بر خود لازم سازد و در اینکه انسان باید راضی و خشنود باشد به آنچه که انبیاء و ائمه اطهار علیهم السّلام انجام داده اند.....364

باب هفتاد و ششم: آماده شدن برای مرگ.....366

باب هفتاد و هفتم: عفت و پاکدامنی و نگهداری شکم و دامن از حرام...373

باب هفتاد و هشتم: سکوت و سخن گفتن در جای آنها و فضیلت خاموشی و ترک سخنان بی فایده.....381

باب هفتاد و نهم: گفتار خوب و برخورد نیک با مردم و تفکر و اندیشیدن در سخنان و آنچه که انسان می گوید.....421

باب هشتادم: فکر و اندیشیدن و پند و اندرز گرفتن از عبرت ها.....427

باب هشتاد و یکم: شرم و حیا از خدا و شرم و حیا از مردم.....448

هشتاد و دوم: سکون و آرامش و وقار و متانت و صدا را بلند نکردن...459

باب هشتاد و سوم: اندیشه و تدبیر و احتیاط و تحقیق و تامل در کارها و ترک لجاجت.....460

باب هشتاد و چهارم: غیرت داشتن و شجاعت.....465 باب هشتاد و پنجم: هیئت و خوبی قیافه و داشتن چهره خوب و نمایان شدن نشانه عبادت در سیمای انسان.....466

باب هشتاد و ششم: اقتصاد و اعتدال در زندگی و نکوهش اسراف و مذمت زیاده روی و کم روی.....468

باب هشتاد و هفتم: سخاوت و جوانمردی و جود و بخشش.....475

باب هشتاد و هشتم: کسی که هنگام رغبت و علاقه و هنگام ترس و هنگام رضا و خوشنودی و هنگام غضب و شهوت بر خود مسلط باشد.....484

باب هشتاد و نهم: انسان در راه خدا و انجام وظیفه نباید از ملامت و سرزنش دیگران باکی داشته باشد و در امور دینی مداهنه و سازش نداشته باشد.....486

باب نودم: عاقبت بخیری و درباره اصلاح درون.....490

باب نود و یکم: نام نیک و آنچه که خدا در دل بندگان قرار می دهد که صالحین و خوبان را دوست داشته باشند و درباره کسی که در مقام تحصیل رضای الهی باشد، گرچه موجب خشم و نارضایتی مردم باشد.....501

باب نود و دوم: حسن خلق و تفسیر آیه شریفه «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ».....505

باب نود و سوم: حلم و عفو و بخشش و فرو بردن خشم و غضب.....534

ادامه باب های مکارم اخلاق

باب شصتم : صدق و راستگویی و بیان مواردی که می توان از راستگویی خودداری کرد. و همچنین درباره وجوب ادای امانت و برگرداندنش به صاحب آن

آیات

- قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.(1)

{خدا فرمود: «این، روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد.» برای آنان باغ هایی است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانند. خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند. این است رستگاری بزرگ.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}

- ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ.(3)

{سپس [به دستور او] نداکننده ای بانگ درداد: «ای کاروانیان، قطعاً شما دزد هستید.»}

- قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ.(4)

{گفت: « [نه] بلکه آن را این بزرگ ترشان کرده است، اگر سخن می گویند از آنها بپرسید.»}

- مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ.(5)

{از میان مؤمنان مردانی اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند. تا خدا راستگویان را به [پاداش] راستی شان پاداش دهد.}

- وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ. لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ. لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ.(6)

{و آن کس که راستی آورد و آن را باور نمود آنانند که خود پرهیزگارانند. برای آنان، هر چه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران. تا خدا، بدترین عملی را که کرده اند، از ایشان بزداید، و آنان را به بهترین کاری که می کرده اند، پاداش دهد.}

- أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ.(7)

{اینان همان مردم درست کردارند.}

روایات

روایت1.

کافی: حسین بن ابی العلاء از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: خداوند متعال هیچ پیغمبری را مبعوث نفرمود، مگر با راستی در گفتار و برگرداندن امانت به صاحبش، چه نیک باشد یا فاجر و نابکار.(8)

توضیح

جمله «الا بصدق الحدیث...» یعنی آن پیامبر متصف بود به این دو صفت یا این دو صفت جزو برنامه و دستورات شریعت او بوده و قبلا گفته شده که لفظ امانت، عمومی است و احتمال دارد که بر جمیع حقوق الهی و حقوق خلق و مردمی شامل شود، چون دستورات و حقوق الهی هم به نوبه خود امانت است. ولی علی الظاهر در اینجا منظور ادای امانت و حق هر انسانی است به ذی حق و خیانت نکردن در امانات مردم، چه انسان نیکوکار و مؤمن و چه انسان فاجر. و نیز لفظ فاجر شامل کفار هم می شود که خلاصه معنای حدیث این است که: خیانت در امانت کافران هم جایز نیست، بلکه اگر کسی از کافری طلب داشته و بر او حقی داشته باشد، به عنوان تقاص و برداشتن حق خود نیز در امانت و سپرده آنان نمی تواند تصرف کند. البته علما در استیفای حق شخصی و تقاص حق و مال خود از سپرده و امانت در صورت تحقق بقیه شرایط اختلاف نظر دارند. مرحوم شیخ طوسی در «استبصار» و اکثر علمای متاخر جایز دانسته اند و تجویز کرده اند که از امانت و سپرده، به عنوان تقاص حق می توان برداشت کرد، البته کراهت دارد، ولی حرام نیست. و در کتاب «نهایه» مرحوم شیخ و همچنین عده ای از علما، فتوای به حرمت داده اند. اخبار و مدارک این حکم مختلف است که تحقیق آن در محل مناسب خود خواهد آمد. و همچنین اخبار لزوم و وجوب ادای امانت و سپرده به طور عموم چه به افراد نیک و چه بد و فاجر حتی دادن امانت و سپرده به قاتل علی علیه السّلام بعدا ذکر خواهد شد.

روایت2.

کافی: از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که فرمود: گول روزه و نماز این ها را نخورید؛ چه بسا ممکن است که به این ها عادت کرده باشد به طوری که اگر ترک کند، ناراحت و وحشت زده می شود. اگر می خواهید این مردم را آزمایش کنید، آنان را در مورد راستگویی و ادای امانات امتحان کنید.(9)

توضیح

جوهری گوید: «اغترار» به چیزی یعنی گول خوردن به آن چیز، و «لهج» یعنی حرص داشتن به چیزی و لهج با کسر وسط، یعنی وادار به چیزی شدن و مواظبت نمودن بر آن. و خلاصه معنای حدیث این است که نماز و روزه زیاد، راه آزمایش و پی بردن به شایستگی انسان و ترس و خوف از

ص: 2


1- . مائده / 119
2- . توبه / 119
3- . یوسف / 70
4- . انبیاء / 63
5- . احزاب / 23 - 24
6- . زمر / 33 - 35
7- . حشر / 8
8- . کافی 2 : 388
9- . کافی 2 : 388

بِأَحْسَنِ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ (1)

الحشر: أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (2)

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ(3).

تبیین

إلا بصدق الحدیث أی متصفا بهما أو کان الأمر بهما فی شریعته و قد مر أنه یحتمل شمول الأمانة لجمیع حقوق الله و حقوق الخلق لکن الظاهر منه أداء کل حق ائتمنک علیه إنسان برا کان أو فاجرا و الظاهر أن الفاجر یشمل الکافر أیضا فیدل علی عدم جواز الخیانة بل التقاص أیضا فی ودائع الکفار و أماناتهم.

و اختلف الأصحاب فی التقاص مع تحقق شرائطه فی الودیعة فذهب الشیخ فی الإستبصار و أکثر المتأخرین إلی الجواز علی کراهة و ذهب الشیخ فی النهایة و جماعة إلی التحریم و الأخبار مختلفة و سیأتی تحقیقه فی محله إن شاء الله و ستأتی الأخبار فی وجوب أداء الأمانة و الودیعة إلی الکافر و إلی قاتل علی صلوات الله علیه (4).

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَغْتَرُّوا بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا بِصِیَامِهِمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَّمَا لَهِجَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ حَتَّی لَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ وَ لَکِنِ اخْتَبِرُوهُمْ عِنْدَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ(5).

بیان

قال الجوهری اغترّ بالشی ء خدع به و قال اللهج بالشی ء الولوع و قد لهج به بالکسر یلهج لهجا إذا أغری به فثابر علیه انتهی و حاصل الحدیث أن کثرة الصلاة و الصوم لیست مما یختبر به صلاح المرء و خوفه من الله

ص: 2


1- 1. الزمر: 33- 35.
2- 2. الحشر: 8.
3- 3. راجع ج 75 ص 113- 117.
4- 4. الکافی ج 2 ص 104.
5- 5. الکافی ج 2 ص 104.

خدا نیست، چون این اعمال از کارهای ظاهری و آشکار است که انسان ناچار آنها را انجام خواهد داد یا از جهت خوف و ترس، یا از جهت طمع در ثواب یا از لحاظ خودنمایی و با انگیزه ریا، مخصوصا نسبت به اشخاصی که مشهور به صلاح و پاکی هستند که این اعمال را نه از روی خلوص انجام می دهند تا اینکه به این کارها عادت می کنند و غالبا داعی و غرضی در ترک این ها ندارند و انگیزه های دنیایی هم در مورد این قبیل کارها زیاد است، بر خلاف راستگویی و ادای امانات، چون این ها از کارهای نهان است و مردم کمتر به دروغ در گفتار و خیانت در امانت پی می برند و انگیزه های دنیایی هم در ترک راستی و امانت زیاد است.

بنابراین در این گونه موارد مردم را آزمایش کنید، زیرا کسی که مقید به این دو صفت باشد، از نیکان و شایستگان و اهل ترس از خدا است. بعلاوه این که این ها از صفات نیک و برجسته ای است که راهگشای به کارهای خوب دیگر است و طریق تکامل نفسانی است، گرچه مراقبت به این دو کار به قصد قربت و انگیزه الهی نباشد (چون این عمل کاشف از شخصیت است) و نیز صدق و راستی مانع بزرگی است از اینکه انسان عملش را برای غیر خدا انجام دهد، زیرا ریا در واقع از بدترین دروغ ها است و ریاکار عملا دروغ بزرگی را مرتکب شده است. چون با بهترین عمل که عبادت خدا است، مرتکب دروغ می شود و اگر انسان جدا مراقب صدق و مقید به راستی باشد، هیچ وقت ریا نمی کند، همان طور که حدیث بعدی اشاره ای به این مطلب دارد

روایت3.

کافی: از محمد بن مسلم، از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که فرمود: هر کس زبان راستگویی داشته باشد، دارای عمل پاک و نتیجه بخشی خواهد بود.(1)

توضیح

«زکا عمله» یعنی در اثر صدق، عملش پاک و ثمربخش و پرثواب خواهد شد. چون عمل فقط از اهل تقوا پذیرفته است و صدق و راستی از مهم ترین ارکان تقوا است. یا منظور از «زکا عمله» این است که صدق و راستی با حق و خداوند، موجب کثرت و زیادی عمل می شود و باعث می گردد که آنچه را خداوند دستور داده انجام دهد، همچنان که صدق و راستی با خلق هم موجب کثرت و زیادی عمل می شود، چون وقتی از این انسان راستگو سؤال شود که فلان عمل را انجام می دهی یا نه، اگر انجام نمی دهد، نمی تواند بگوید انجام می دهم و همین راستگویی باعث انجام آن عمل می شود و تدریجا خلوص هم می آید.

و یا این طور گفته شود که صدق و راستی با حق، چون موجب خوف و ترس از حق می شود و خوف هم باعث عمل هر چه بیشتر و عبادت زیادتری خواهد شد، بنابراین صدق و راستی با یک واسطه (خوف) موجب اعمال و عبادت بیشتر خواهد شد.

یا منظور از «زکا عمله» یعنی اعمالش از ریا پاک می شود، چون ریا خود نوعی دروغ گفتن است، همچنان که در توضیح حدیث قبلی گفته شد و در بعضی از نسخه ها «زکی» به صورت فعل مجهول از باب تفعیل آمده و به معنای قبول خداوند است، یعنی خداوند عملش را می ستاید و مدح می کند و می پذیرد که بازگشت این معنا، به معنای دوم و مؤید آن خواهد بود.

روایت4.

کافی: از عمرو بن ابی المقدام، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که حضرت در اولین باری که شرفیاب خدمتش شدم، فرمود: قبل از فراگرفتن و یاد گرفتن حدیث، صدق و راستگویی را یاد بگیرید.(2)

ص: 3


1- . کافی 2 : 388
2- . کافی 2 : 388

تعالی فإنها من الأفعال الظاهرة التی لا بد للمرء من الإتیان بها خوفا أو طمعا و ریاء لا سیما للمتسمین بالصلاة فیأتون بها من غیر إخلاص حتی یعتادونها و لا غرض لهم فی ترکها غالبا و الدواعی الدنیویة فی فعلها لهم کثیرة بخلاف الصدق و أداء الأمانة فإنهما من الأمور الخفیة و ظهور خلافهما علی الناس نادر و الدواعی الدنیویة علی ترکهما کثیرة فاختبروهم بهما لأن الآتی بهما غالبا من أهل الصلاح و الخوف من الله مع أنهما من الصفات الحسنة التی تدعو إلی کثیر من الخیرات و بهما تحصل کمال النفس و إن لم تکونا لله و أیضا الصدق یمنع کون العمل لغیر الله إن الریاء حقیقة من أقبح أنواع الکذب کما یومئ إلیه الخبر الآتی.

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ زَکَا عَمَلُهُ (1).

بیان

زکا عمله أی یصیر عمله بسببه زاکیا أی نامیا فی الثواب لأنه إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ و هو من أعظم أرکان التقوی أو کثیرا لأن الصدق مع الله یوجب الإتیان بما أمر الله و الصدق مع الخلق أیضا یوجب ذلک لأنه إذا سئل عن عمل هل یفعله و لم یفعله لا یمکنه ادعاء فعله فیأتی بذلک و لعله بعد ذلک یصیر خالصا لله.

أو یقال لما کان الصدق لازما للخوف و الخوف ملزوما لکثرة الأعمال فالصدق ملزوم لها أو المعنی طهر عمله من الریاء فإنها نوع من الکذب کما أشرنا إلیه فی الخبر السابق و فی بعض النسخ زکی علی المجهول من بناء التفعیل بمعنی القبول أی یمدح الله عمله و یقبله فیرجع إلی المعنی الأول و یؤیده.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی أَوَّلِ دَخْلَةٍ دَخَلْتُ عَلَیْهِ تَعَلَّمُوا الصِّدْقَ قَبْلَ الْحَدِیثِ (2).

ص: 3


1- 1. الکافی ج 2 ص 104.
2- 2. الکافی ج 2 ص 104.

توضیح

«دخله» مصدر است، مانند «جلسه»، گرچه خود این واژه در لغت نیامده است. این جمله حضرت ممکن است به این معنا باشد که قواعد و حدود صدق در حدیث را بیاموزید، از قبیل نقل به معنا یا مثلا پس و پیش کردن الفاظ حدیث یا نسبت دادن حدیثی که از یکی از ائمه علیهم السّلام فرا گرفته، به پدران و اجداد آن حضرت یا به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله، و یا تبعیض حدیث (قسمتی را نقل کند و قسمتی را نقل نکند) و امثال این ها که آیا این کارها با صدق منافات دارد یا نه. و ممکن است معنای ظاهری مراد باشد، یعنی پایبند بودن به راستی در گفتار یا تمرین کردن و وادار نمودن خود بر صدق و راستی با مشکلاتی که دارد، و یا منظور دانستن لزوم و وجوب شرعی راست گفتاری و حرام بودن ترک آن است. «قبل الحدیث» یعنی پیش از شنیدن و فراگرفتن حدیث از ما و پیش از نقل و ضبط و روایت حدیث، و این معنا مناسب با اول بار دخول و شرفیابی خدمت حضرت است که در این خبر ذکر شده، چون این شخص برای شنیدن حدیث رفته و هنوز حدیثی یاد نگرفته بود و این معنایی است که من از این جمله می فهمم. و وجوه دیگری در معنای این جمله گفته شده، همه بر پایه این که مقصود از حدیث تکلم و سخن گفتن باشد نه این که منظور از حدیث روایت از ائمه و نقل کلام آنان (حدیث و خبر اصطلاحی) اول منظور این باشد که انسان پیش از سخن، در آن تامل و تفکر کند تا صدق و صحت کلام را بفهمد و بعدا سخن را بر زبان آورد، نظیر آنچه علی علیه السّلام فرموده است: «زبان عاقل در پس قلب و دل او قرار گرفته، ولی دل احمق و بی خرد در پس زبانش قرار گرفته است.»

یعنی شخص عاقل و خردمند اول صحت و صدق و کذب سخن را بررسی می کند، بعد آنچه را که حق و صدق است می گوید، ولی احمق اول و بدون تامل و تفکر سخن خود را می گوید، و طبیعتا دروغ و یاوه زیاد در سخنش واقع می شود.

وجه دوم این که لفظ «قبل الحدیث» متعلق و مربوط به «تعلموا» نیست، بلکه بدل از لفظ «دخله» است («فی اول دخله»)، یعنی اولین بار و قبل از حدیث و سخن فرا گرفتن که بر حضرت وارد شدم.

سوم اینکه «قبل» متعلق به «قال» باشد، یعنی حضرت قبل از هر سخن و در ابتدای تکلم فرمود: «تعلموا الصدق.»

چهارم اینکه معنای این جمله چنین باشد: شما باید صدق و راستی را یاد بگیرید، پیش از یاد گرفتن آداب سخن و دستور زبان عربی و قواعد فصاحت و بلاغت. ولی تمامی این وجوه در توضیح معنای حدیث سست و بعید است، مخصوصا وجوه دوم و سوم و آنچه که ما گفتیم، ظاهرتر و مناسب تر است.

روایت5.

کافی: از ابی کهمش نقل است که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرضه داشتم: عبدالله ابی یعفور خدمت شما سلام می رساند. حضرت فرمود: بر

ص: 4

بیان

الدخلة مصدر کالجلسة و إن لم یذکر بخصوصه فی اللغة تعلموا الصدق أی قواعده کجواز النقل بالمعنی و نسبة الحدیث المأخوذ عن واحد من الأئمة إلی آبائه أو إلی رسول الله صلی الله علیه و آله أو تبعیض الحدیث و أمثال ذلک أو یکون تعلمه کنایة عن العمل به و التمرن علیه علی المشاکلة أو المراد تعلم وجوبه و لزومه و حرمة ترکه.

قبل الحدیث أی قبل سماع الحدیث منا و روایته و ضبطه و نقله و هذا یناسب أول دخوله فإنه کان مریدا لسماع الحدیث منه علیه السلام و لم یسمع بعد هذا ما أفهمه و قیل فیه وجوه مبنیة علی أن المراد بالحدیث التکلم لا الحدیث بالمعنی المصطلح.

الأول أن المراد التفکر فی الکلام لیعرف الصدق فیما یتکلم به و مثله قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ (1).

یعنی أن العاقل یعلم الصدق و الکذب أولا و یتفکر فیما یقول ثم یقول ما هو الحق و الصدق و الأحمق یتکلم و یقول من غیر تأمل و تفکر فیتکلم بالکذب و الباطل کثیرا.

الثانی أن لا یکون قبل متعلقا بتعلموا بل یکون بدلا من قوله فی أول دخلة.

الثالث أن یکون قبل متعلقا بقال أی قال علیه السلام ابتداء قبل التکلم بکلام آخر تعلموا.

الرابع أن یکون المعنی تعلموا الصدق قبل تعلم آداب التکلم من القواعد العربیة و الفصاحة و البلاغة و أمثالها و لا یخفی بعد الجمیع لا سیما الثانی و الثالث و کون ما ذکرنا أظهر و أنسب.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی کَهْمَشٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی یَعْفُورٍ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ قَالَ عَلَیْکَ

ص: 4


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 153.

تو و بر او سلام باد! هنگامی که عبدالله را دیدی از طرف من به او سلام برسان و بگو که جعفر بن محمد گفت: ای عبداللَّه! بنگر به آنچه که علی علیه السّلام در نزد پیغمبر رسیده است. تو هم مراقب آن باش که علی علیه السّلام آن مقام و منزلت را به سبب راستی و ادای امانت نزد پیامبر به دست آورد. (1)

توضیح

در «ما بلغ به علیّ» ظاهرا مفعول «بلغ» حذف شده، یعنی نگاه کن به آن چیزی که به سبب آن علی علیه السّلام به آن مقام و درجه عالی نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله رسید. و جمله «ما بلغ به» ظاهرا لفظ «به» از طرف نویسندگان زیاد شده و در بعضی از نسخه ها نیست و بر فرض بودن «به»، باء زائده است، چون بلوغ در استعمالات بدون باء وارد می شود، مثلا گفته می شود «بلغت المنزل او الدّار بالمنزل» و «بالدار» نمی گویند و ممکن است باء به معنای بلوغ الی باشد چون بلغت الیه میگویند و احتمال بعید می رود که «فأنّ علیّاً» تعلیل برای لزوم باشد و ضمیر «به» به موصول در فیما بلغ به در مورد اوّل برگردد و گفته امام «بصدق الحدیث» کلام مستأنف و متعلّق به فعل مقدّر باشد، یعنی «بلغ ذلک بصدق الحدیث» با راست گفتاری به این رسیده است.

روایت6.

کافی: فضیل بن یسار نقل می کند که گفت: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای فضیل! اولین کسی که راستگو را تصدیق می کند، خداوند متعال است که می داند شخص صادق است و خود شخص هم می داند که خود راستگو است و خود تصدیق دارد. (یعنی وقتی انسان بین خود و خدایش راست و صادق باشد، همین برای فضیلت و آرامش کافی است، گرچه مردم باور نکنند.)(2)

روایت7.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اسماعیل از این جهت «صادق الوعد» شد که به کسی وعده داده بود در محلی که آن کس بیاید و آن شخص فراموش کرد و اسماعیل تا یک سال به انتظار او در آن محل توقف کرد. از این جهت خداوند در قرآن با لقب صادق الوعد از اسماعیل نام برده. سپس آن شخص آمد و اسماعیل گفت که من در این مدت به انتظار تو توقف کردم.(3)

توضیح

آیه قرآن چنین است: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ»(4) {و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده...بود} مفسران درباره این اسماعیل که در این آیه نام برده شده اختلاف دارند که آیا اسماعیل ذبیح فرزند ابراهیم است یا غیر او. مرحوم طبرسی گفته که همان اسماعیل فرزند ابراهیم است، چون هر وقت به چیزی وعده می کرد

ص: 5


1- . کافی 2 : 388
2- . کافی 2 : 388
3- . کافی 2 : 388
4- . مریم / 54

وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا أَتَیْتَ عَبْدَ اللَّهِ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ یَقُولُ لَکَ انْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالْزَمْهُ فَإِنَّ عَلِیّاً علیه السلام إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ(1).

بیان

ما بلغ به علی علیه السلام کأن مفعول البلوغ محذوف أی انظر الشی ء الذی بسببه بلغ علی علیه السلام عند رسول الله صلی الله علیه و آله المبلغ الذی بلغه من القرب و المنزلة و قوله بعد ذلک ما بلغ به کأنه زیدت کلمة به من النساخ و لیست فی بعض النسخ و علی تقدیرها کان الباء زائدة فإنه یقال بلغت المنزل أو الدار و قد یقال بلغت إلیه بتضمین فیمکن أن یکون الباء بمعنی إلی و یحتمل علی بعد أن یکون قوله فإن علیا تعلیلا للزوم و ضمیر به راجعا إلی الموصول فیما بلغ به أولا و قوله بصدق الحدیث کلاما مستأنفا متعلقا بفعل مقدر أی بلغ ذلک بصدق الحدیث.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا فُضَیْلُ إِنَّ الصَّادِقَ أَوَّلُ مَنْ یُصَدِّقُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ وَ تُصَدِّقُهُ نَفْسُهُ تَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ (2).

«7»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ إِسْمَاعِیلُ صَادِقَ الْوَعْدِ لِأَنَّهُ وَعَدَ رَجُلًا فِی مَکَانٍ فَانْتَظَرَهُ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ سَنَةً فَسَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَادِقَ الْوَعْدِ ثُمَّ إِنَّ الرَّجُلَ أَتَاهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ مَا زِلْتُ مُنْتَظِراً لَکَ (3).

بیان

اختلف المفسرون فی إسماعیل المذکور فی هذه الآیة قال الطبرسی رحمه الله هو إسماعیل بن إبراهیم و إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ(4) إذا وعد بشی ء

ص: 5


1- 1. الکافی ج 2 ص 104.
2- 2. الکافی ج 2 ص 104.
3- 3. الکافی ج 2 ص 105.
4- 4. مریم: 54.

حتما به وعده وفا کرده و خلف وعده نمی کرد، و البته رسول هم بود که به قبیله «جرهم» مبعوث شده بود و پیامبر بلند قدر و رفیع الشانی بود. و ابن عباس گفته که او با مردی وعده و قراردادی گذاشت و آن مرد فراموش کرد و اسماعیل تا یک سال به انتظار او بود تا آن مرد آمد. و چنین روایتی از حضرت صادق علیه السّلام رسیده و گفته شده که اسماعیل سه روز در انتظار آن شخص بود که مقاتل چنین نظری داده است. و گفته شده که اسماعیل فرزند ابراهیم، قبل از حضرت ابراهیم از دنیا رفت و این اسماعیل فرزند حزقیل است که ماموریت تبلیغ و رسالت گروهی را داشت و آن گروه اسماعیل را سخت شکنجه دادند و پوست صورت و سرش را کندند و خداوند هم انتخاب عذاب آنان را در اختیار اسماعیل نهاد، ولی اسماعیل درخواست عفو و بخشش نمود و به ثواب الهی راضی و خشنود شد و عفو و عذاب آنها را به خدا واگذار نمود. و این روایت را اصحاب ما از حضرت صادق علیه السّلام نقل نموده اند و حضرت در آخر روایت فرموده است که فرشته ای از جانب خداوند نزد اسماعیل آمد و سلام خداوند را ابلاغ نمود یا سلام کرد و گفت که من آنچه را که این قوم درباره تو انجام دادند دیدم و خداوند به من دستور داده که مطیع تو باشم، تو هم به آنچه می خواهی دستور ده .

اسماعیل گفت که من به حسین بن علی علیهما السّلام تأسی می کنم (با آن همه آزار و اذیت، درخواست عذاب فوری از خداوند نکرد).

روایت8.

کافی: از ربیع بن سعد نقل است که حضرت باقر علیه السّلام به من فرمود: ای ربیع! انسان راستگویی را روش خود قرار می دهد تا به مرحله می رسد که خداوند او را از صدیقین می شمارد.(1)

توضیح

«صدیق» مبالغه از صدق است یا مبالغه در تصدیق و ایمان به رسول خدا هم در گفتار هم در کردار و عمل. مرحوم طبرسی در ذیل آیه «إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً»(2) {حضرت ابراهیم علیه السلام صدیق بود} یعنی تصدیق و ایمانش در امور دین، در حد اعلی و اکمل بود. و گفته شده یعنی حضرت ابراهیم در خبردادن هایش از خداوند، در حد اعلایی از صدق و راستی بود. راغب در مفردات گفته: صدق و کذب درباره گفتارها به کار می رود، چه درباره قضایای گذشته یا مطالب آینده و چه در مورد وعده های انسان یا در غیر مورد وعده، و در نظر اولی و قصد ابتدایی فقط در مورد گفتارهای خبری استعمال می شود و در غیر مورد خبر دادن به کار نمی رود. البته به طور عرضی و تبعی در غیر خبر از انواع گفتار استعمال می شود و تحقق می یابد، از قبیل استفهام. امر. دعاء. مثلا گوینده ای سؤال می کند «آیا زید در خانه است؟» که این جمله گرچه استفهام است و غرض اولی سؤال از محل زید است، ولی در ضمن همین سؤال خبر می دهد که من نسبت به حال زید جاهل و بی اطلاع هستم. همچنین وقتی می گوید «با من مواسات و برابری و برادری نما» این جمله گرچه امر است و پیشنهاد است، ولی در ضمن خبر می دهد که من به مواسات و برادری نیازمندم.

ص: 6


1- . کافی 2 : 389
2- . مریم / 41

وفی به و لم یخلف و کان مع ذلک رسولا إلی جرهم نبیا رفیع الشأن عالی القدر و قال ابن عباس إنه واعد رجلا أن ینتظره فی مکان و نسی الرجل فانتظره سنة حتی أتاه الرجل و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل أقام ینتظره ثلاثة أیام عن مقاتل و قیل إن إسماعیل بن إبراهیم علیه السلام مات قبل أبیه إبراهیم و إن هذا هو إسماعیل بن حزقیل بعثه الله إلی قوم فسلخوا جلدة وجهه و فروة رأسه فخیره الله فیما شاء من عذابهم فاستعفاه و رضی بثوابه و فوض أمره إلی الله فی عفوه و عقابه و رواه أصحابنا عن أبی عبدالله علیه السلام ثم قال فی آخره أتاه ملک من ربه یقرئه السلام و یقول قد رأیت ما صنع بک و قد أمرنی بطاعتک فمرنی بما شئت فقال یکون لی بالحسین أسوة(1).

«8»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ الْخَزَّازِ عَنْ جَدِّهِ الرَّبِیعِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا رَبِیعُ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَصْدُقُ حَتَّی یَکْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّیقاً(2).

بیان

الصدیق مبالغة فی الصدق أو التصدیق و الإیمان بالرسول قولا و فعلا قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً(3) أی کثیر التصدیق فی أمور الدین عن الجبائی و قیل صادقا مبالغا فی الصدق فیما یخبر عن الله (4)

و قال الراغب الصدق و الکذب أصلهما فی القول ماضیا کان أو مستقبلا وعدا کان أو غیره و لا یکونان بالقصد الأول إلا فی القول و لا یکونان من القول إلا فی الخبر دون غیره من أصناف الکلام و قد یکونان بالعرض فی غیره من أنواع الکلام الاستفهام و الأمر و الدعاء و ذلک نحو قول القائل أ زید فی الدار فإن فی ضمنه إخبارا بکونه جاهلا بحال زید و کذا إذا قال واسنی فی ضمنه أنه محتاج إلی المواساة

ص: 6


1- 1. مجمع البیان ج 6 ص 518.
2- 2. الکافی ج 2 ص 105.
3- 3. مریم: 41.
4- 4. مجمع البیان ج 6 ص 516.

یا مثلا می گوید «مرا اذیت و آزار نکن!» که در ضمن نهی و بازداشتن طرف از اذیت و آزار خبر می دهد که طرف او را اذیت می کند. و صدیق کسی است که صدق و راستگویی او زیاد است، بلکه گفته می شود صدیق کسی است که هرگز دروغ نگفته باشد و بلکه کسی که کذب و دروغ از او امکان نداشته باشد، چون اساسا به صدق و راستی عادت کرده و حالت صدق، یک طبیعت ثانویه برای او شده است. و بلکه صدیق کسی است که به گفتار و اعتقاد خود تصدیق دارد و افعال و کردار او بهترین گواه بر صدق و راستی او باشد.

بنابراین صدیقین گروهی هستند که یک درجه از انبیاء در فضائل و کمالات پایین ترند. و گاهی لفظ صدق در مورد تحقق اعتقاد و فکری که در ذهن انسان است استعمال و گفته می شود مثلا صدق ظنی و کذب فکر و تصور و عقیده من راست بود یا دروغ بود. و نیز در مورد کارهای اعضا و جوارح انسان هم به کار می رود مثلا گفته می شود صدق فی القتال، یعنی فلانی در صحنه جنگ و مبارزه راست گفت، در صورتی که حق پیکار را ادا کرده باشد و آنچه که در جنگ و پیکار واجب و لازم است، به همان ترتیب انجام دهد. و کذب فی القتال وقتی است که بر خلاف این باشد و حق جنگ و مبارزه را انجام نداده باشد. خداوند در قرآن فرمود: «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ.»(1) یعنی با افعال و کارهای خودشان عهد و پیمانی را که با خدا داشتند، محقق و عملی نمودند. و همچنین در آیه «لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ»(2) خداوند از کسانی که صدق و راستی زبانی داشتند، از صدق عملی و تحقق فعلی صدقشان سؤال می کند، که این آیه می فهماند که اعتراف و تصدیق به حق، بدون عمل و تحقق فعلی کافی نیست و عمل انسان باید بر صدقش گواه باشد. (پایان نقل قول راغب)

روایت7.

کافی: ابی بصیر گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: بنده راست می گوید و صدق و راستی را شیوه خود قرار می دهد تا خداوند او را در زمره صادقین و راستان قرار می دهد و همچنین دیگری دروغ می گوید و به دروغگویی ادامه می دهد تا اینکه نزد خدا از گروه دروغگویان محسوب می شود. هنگامی که بنده راست گویی کرد، خداوند متعال می فرماید که این بنده راست گفت و نیکویی کرد و هنگامی که دروغ گفت، می فرماید دروغ گفت و فاجر و فاسق شد.(3)

توضیح

این حدیث بر بلندی مقام و درجه صادقین و راستان در نزد خداوند دلالت می کند. راغب گوید: «بر» یعنی انواع گوناگون اعمال نیک و در مورد صدق و راستگویی هم استعمال می شود، چون صدق و راستی یک قسم از نیکی های گوناگون است. و «بر العبد ربه» (بنده نسبت به پروردگار خود نیکی کرد) منظور این است که انواع اطاعت و فرمانبری و عبادت خدای را انجام داد. و نیز راغب گوید: دروغگو را که فاجر گویند، چون دروغ نوعی از فسق و نابکاری است.

روایت8.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شما باید مردم را به غیر زبان به طرف خیر و خوبی دعوت کنید

ص: 7


1- . احزاب / 23
2- . احزاب / 8
3- . کافی 2 : 105

و إذا قال لا تؤذنی ففی ضمنه أنه یؤذیه و الصدیق من کثر منه الصدق و قیل بل یقال ذلک لمن لم یکذب قط و قیل بل لمن لا یتأتی منه الکذب لتعوده الصدق و قیل بل لمن صدق بقوله و اعتقاده و حقق صدقه بفعله فالصدیقون هم قوم دوین الأنبیاء فی الفضیلة و قد یستعمل الصدق و الکذب فی کل ما یحق و یحصل فی الاعتقاد نحو صدق ظنی و کذب و یستعملان فی أفعال الجوارح فیقال صدق فی القتال إذا وفی حقه و فعل علی ما یجب و کما یجب و کذب فی القتال إذا کان بخلاف ذلک قال الله تعالی رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ (1) أی حققوا العهد بما أظهروه من أفعالهم و قوله لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ (2) أی یسأل من صدق بلسانه عن صدق فعله تنبیها علی أنه لا یکفی الاعتراف بالحق دون تحریه بالفعل (3).

«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَصْدُقُ حَتَّی یُکْتَبَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصَّادِقِینَ وَ یَکْذِبُ حَتَّی یُکْتَبَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَاذِبِینَ فَإِذَا صَدَقَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقَ وَ بَرَّ وَ إِذَا کَذَبَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذَبَ وَ فَجَرَ(4).

توضیح

یدل علی رفعة درجة الصادقین عند الله و قال الراغب البر التوسع فی فعل الخیر و یستعمل فی الصدق لکونه بعض الخیرات المتوسع فیه و بر العبد ربه توسع فی طاعته (5) و قال سمی الکاذب فاجرا لکون الکذب بعض الفجور(6).

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِالْخَیْرِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا

ص: 7


1- 1. الأحزاب: 23.
2- 2. الأحزاب: 8.
3- 3. مفردات غریب القرآن 277.
4- 4. الکافی ج 2 ص 105.
5- 5. المفردات ص 40 و 373.
6- 6. المفردات ص 40 و 373.

و مردم باید از شما شیعیان جدیت و کوشش و صدق و پرهیزکاری ببینند.(1)

توضیح

منظور از «غیر زبان» یعنی شما شیعیان مردم را از طریق اعمال و با کردار خود به حق و خیر ترغیب و دعوت نمایید، گرچه زبان هم از لحاظ اینکه عملی دارد و راستگویی از او صادر می شود داخل در جوارح است، نه از جهت اینکه با زبان می توان مردم را دعوت کرد، البته از این جهت منظور نیست. و «اجتهاد» یعنی اطاعت و عبادت زیاد، و «ورع» یعنی دوری از منهیات و محرمات و برکناری از موارد شبهه ناک.

روایت9.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: آن کس که زبانش راست باشد عملش پاکیزه خواهد شد و آن کس که نیتش خوب باشد، رزق و روزی اش فراوان می شود و آن کس که در حق خانواده اش نیکی بیشتر و بهتر داشته باشد، عمرش طولانی می گردد.(2)

توضیح

«حسنت نیته» یعنی تصمیم بر طاعت و عبادت یا تصمیم بر خدمت و سودرسانی به بندگان خدا یا اینکه در معاملات و معاشرت با مردم خوش نیت باشد، یعنی همیشه خیر مردم را بخواهد و غش در معامله یا قصد کینه و خدعه و فریب مردم را نداشته باشد، یا در معامله با خداوند خویش نیت باشد، یعنی کارها و عباداتش با خلوص و بدون ریا باشد و تصمیم بر گناه نداشته باشد و درونش بر خلاف برونش نباشد، البته از جهت ترس و خوف از خدا. و منظور از «اهل بیت»، خانواده یا همه بستگان و خویشان است که نسبت به آنها توسعه در زندگی بدهد و معاشرتش با آنان نیکو باشد.

روایت10.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شما گول رکوع و سجده طولانی کسی را نخورید، چون ممکن است این چیزی باشد که عادت کرده و اگر ترک نماید، ناراحت و وحشت زده می شود، بلکه ببینید در مورد صدق و راست گفتاری و ادای امانات چگونه است.(3)

توضیح

منظور از طول رکوع و سجود، همان رکوع و سجده طولانی است و یا اینکه کنایه از نماز خواندن زیاد باشد و معنای اول ظاهرتر است.

مؤلف

اخبار این باب در «باب جوامع مکارم» و در «باب صفات مؤمنین» آمده است.

روایت11.

خصال: مرحوم صدوق از محاربی، از حضرت باقر، از پدرش، از اجداد بزرگوار خود، از علی علیه السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: سه مورد است که دروغ گفتن جایز، بلکه خوب است: در صحنه جنگ برای پیروزی بر دشمن؛ وعده دادن به همسر؛

ص: 8


1- . کافی 2 : 389
2- . کافی 2 : 389
3- . کافی 2 : 389

مِنْکُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَعَ (1).

بیان

بغیر ألسنتکم أی بجوارحکم و أعمالکم الصادرة عنها و إن کان اللسان أیضا داخلا فیها من جهة الأعمال لا من جهة الدعوة الصریحة و الاجتهاد المبالغة فی الطاعات و الورع اجتناب المنهیات و الشبهات کما مر.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ قَالَ أَبُو الْوَلِیدِ حَسَنُ بْنُ زِیَادٍ الصَّیْقَلُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ زَکَا عَمَلُهُ وَ مَنْ حَسُنَتْ نِیَّتُهُ زِیدَ فِی رِزْقِهِ وَ مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِ بَیْتِهِ مُدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ (2).

إیضاح

من حسنت نیته أی عزمه علی الطاعات أو علی إیصال النفع إلی العباد أو سریرته فی معاملة الخلق بأن یکون ناصحا لهم غیر مبطن لهم غشا و عداوة و خدیعة أو فی معاملة الله أیضا بأن یکون مخلصا و لا یکون مرائیا و لا یکون عازما علی المعاصی و مبطنا خلاف ما یظهر من مخافة الله عز و جل.

و المراد بأهل بیته عیاله أو الأعم منهم و من أقاربه بالتوسعة علیهم و حسن المعاشرة معهم.

«10»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی طَالِبٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَنْظُرُوا إِلَی طُولِ رُکُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَدِ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِکَ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ (3).

بیان

المراد بطول الرکوع و السجود حقیقته أو کنایة عن کثرة الصلاة و الأول أظهر.

أقول

قد مضی أخبار الباب فی باب جوامع المکارم (4) و باب صفات المؤمن.

«11»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ یَحْسُنُ فِیهِنَّ الْکَذِبُ الْمَکِیدَةُ فِی الْحَرْبِ وَ عِدَتُکَ زَوْجَتَکَ

ص: 8


1- 1. الکافی ج 2 ص 105.
2- 2. الکافی ج 2 ص 105.
3- 3. الکافی ج 2 ص 105.
4- 4. راجع ج 69 ص 332.

برای اصلاح بین مردم و رفع نزاع آنها. و نیز فرمود: سه مورد است که راست گفتن قبیح و زشت است: سخن چینی؛ گزارش مطالب ناراحت کننده از خانواده کسی به شوهر و سرپرست آن خانواده؛ دروغگویی کسی را به او گفتن و اخبار او را تکذیب کردن. و نیز فرمود: سه گروهند که همنشینی با آنان دل را می میراند: همنشینی با افراد پست و رذل؛ هم صحبت شدن با زنان؛ همنشینی با ثروتمندان.(1)

روایت12.

امالی صدوق: از امیر مؤمنان علیه السّلام سؤال شد بزرگوارترین و کریم ترین مردم چه کسانی هستند؟ فرمود: کسی که در همه جا راستگو باشد.(2)

و پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: زینت سخن راستگویی است.(3)

روایت13.

عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: از حضرت جواد، از پدرانش علیهم السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت است که فرمود: نمازهای زیاد و روزه و حج مکرر و احسان و نیکی و طنین و ناله شب بعضی از مردم چشم شما را خیره نکند و به این چیزها خیلی نظر نداشته باشید، بلکه به صدق گفتار و ادای امانت نظر کنید.(4)

روایت14.

امالی شیخ طوسی: از موسی بن جعفر، از پدرش حضرت صادق علیهما السّلام روایت است که فرمود: صدق و راستی البته خوب است، ولی بهتر از خود صدق، شخص راستگو است و بهتر از عمل نیک، شخص عامل و نیکوکار است.(5)

روایت15.

خصال: در اربعمائه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: از صدق و راستی جدا نشوید که نجات گاه است.(6)

روایت16.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی

ص: 9


1- . خصال: 87
2- . امالی صدوق: 323
3- . امالی صدوق: 395
4- . عیون اخبارالرضا 2 : 55 ، امالی صدوق: 249
5- . امالی طوسی: 223
6- . خصال: 614

وَ الْإِصْلَاحُ بَیْنَ النَّاسِ وَ قَالَ ثَلَاثٌ یَقْبُحُ فِیهِنَّ الصِّدْقُ النَّمِیمَةُ وَ إِخْبَارُکَ الرَّجُلَ عَنْ أَهْلِهِ بِمَا یَکْرَهُهُ وَ تَکْذِیبُکَ الرَّجُلَ عَنِ الْخَبَرِ وَ قَالَ ثَلَاثَةٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِیتُ الْقَلْبَ مُجَالَسَةُ الْأَنْذَالِ وَ الْحَدِیثُ مَعَ النِّسَاءِ وَ مُجَالَسَةُ الْأَغْنِیَاءِ(1).

«12»

لی، [الأمالی للصدوق]: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّ النَّاسِ أَکْرَمُ قَالَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ (2).

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: زِینَةُ الْحَدِیثِ الصِّدْقُ (3).

«13»

ن (4)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَنْظُرُوا إِلَی کَثْرَةِ صَلَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ کَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّیْلِ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ(5).

«14»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: أَحْسَنُ مِنَ الصِّدْقِ قَائِلُهُ وَ خَیْرٌ مِنَ الْخَیْرِ فَاعِلُهُ (6).

«15»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْزَمُوا الصِّدْقَ فَإِنَّهُ مَنْجَاةٌ(7).

«16»

فس، [تفسیر القمی] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ وُلْدِ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ

ص: 9


1- 1. الخصال ج 2 ص 43.
2- 2. أمالی الصدوق ص 238.
3- 3. أمالی الصدوق ص 292.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 51.
5- 5. أمالی الصدوق ص 182.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 226.
7- 7. الخصال ج 2 ص 157.

: از عدی بن حاتم که در جنگ های علی علیه السّلام همراه حضرتش بود نقل می کند که گفت: حضرت در شب صفین هنگامی که با معاویه درگیری داشت، با صدای بلند فرمود: به خدا قسم معاویه را خواهم کشت! ولی در آخر سخنش آهسته گفت: ان شاء الله اگر خدا بخواهد. من که نزدیک حضرت بودم عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! شما برای گفتار خود سوگند یاد کردی، ولی در آخر سخن «اگر» آوردی. منظور شما چه بود؟ فرمود: اساس جنگ بر خدعه و ارعاب دشمن و تقویت نیرو است و من در نظر یاران خود راستگو هستم و منظورم تقویت روحی یارانم بود تا مبادا سست شوند و فرار کنند. متوجه باش که تو خود بعدا سرّ مطلب را می فهمی و بهره مند می شوی، ان شاء الله.(1)

روایت17.

ثواب الاعمال: از عبدالله بن عجلان نقل می کند گفت: که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هنگامی که بنده راست گفت، اول کسی که تصدیقش می کند خدای متعال است و خود شخص که می داند راستگو است. و هنگامی که دروغ گوید، اول کسی که تکذیب او کند خدا است و خود شخص که خود می داند دروغ گفته است.(2)

روایت18.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صدق و راستی نوری است که شعاعش تا هر جا برود، آن محیط را روشن می کند، مانند خورشید که هر چه را فرا گیرد روشن می سازد و کوچک ترین نقص و کمبودی در خورشید نیست و ماهیت او روشنی است. و صادق و راستگوی حقیقی از جهت حقیقت صدق خود، هر کس را تصدیق کرده و راستگو می داند و جز راستی و حقیقت باوری ندارد. مانند حضرت آدم که دروغ ابلیس را که سوگند هم خورد راست دانست و باور کرد، چون در آدم ماهیت کذب نبود و سابقه دروغ را نداشت و دروغی ندیده بود. که در قرآن فرمود «وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»، یعنی عزم و تصمیمی بر خلاف پیمان و بر ضد صدق (دروغ) نداشت. و شیطان اولین کسی بود که ابداع کذب و ابتدای به دروغ کرد و برای آدم، چه در ظاهر و چه در باطن، دروغی از کسی مشاهده نشده بود و شیطان خود زیان و خسرانش را دید و از صدق آدم برای بقای ابدی سودی نبرد، ولی آدم از جهت صفا و صدقش و از جهت نداشتن تصمیم بر ضد پیمان و از لحاظ پایبندی به عهد خویش و تصدیق و راست دانستن ابلیس نه تنها ضرری نکرد، بلکه برای دست یافتن به مقام اصطفاء و برگزیدگی بهره مند شد و نقصانی در او راه نیافت. بنابراین صدق و صفا و راستی، صفت و حالت و ماهیت راستان است و حقیقت صدق اقتضا دارد و موجب می شود که خداوند بنده صادق خود را تزکیه و پاک گرداند،

ص: 10


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 34
2- . ثواب الاعمال: 213

أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ وَ کَانَ مَعَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی حُرُوبِهِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لَیْلَةَ الْهَرِیرِ بِصِفِّینَ حِینَ الْتَقَی مَعَ مُعَاوِیَةَ رَافِعاً صَوْتَهُ یُسْمِعُ أَصْحَابَهُ لَأَقْتُلَنَّ مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابَهُ ثُمَّ قَالَ فِی آخِرِ قَوْلِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ یَخْفِضُ بِهِ صَوْتَهُ وَ کُنْتُ مِنْهُ قَرِیباً فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ حَلَفْتَ عَلَی مَا قُلْتَ ثُمَّ اسْتَثْنَیْتَ فَمَا أَرَدْتَ بِذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ وَ أَنَا عِنْدَ أَصْحَابِی صَدُوقٌ فَأَرَدْتُ أَنْ أُطَمِّعَ أَصْحَابِی فِی قَوْلِی کَیْلَا یَفْشَلُوا وَ لَا یَفِرُّوا فَافْهَمْ فَإِنَّکَ تَنْتَفِعُ بِهَا بَعْدُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

«17»

ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَدَقَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ یُصَدِّقُهُ اللَّهُ وَ نَفْسُهُ تَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ وَ إِذَا کَذَبَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ یُکَذِّبُهُ اللَّهُ وَ نَفْسُهُ تَعْلَمُ أَنَّهُ کَاذِبٌ (2).

«18»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصِّدْقُ نُورٌ غَیْرُ مُتَشَعْشِعٍ إِلَّا فِی عَالَمِهِ کَالشَّمْسِ یَسْتَضِی ءُ بِهَا کُلُّ شَیْ ءٍ یَغْشَاهُ مِنْ غَیْرِ نُقْصَانٍ یَقَعُ عَلَی مَعْنَاهَا وَ الصَّادِقُ حَقّاً هُوَ الَّذِی یُصَدِّقُ کُلَّ کَاذِبٍ بِحَقِیقَةِ صِدْقِ مَا لَدَیْهِ وَ هُوَ الْمَعْنَی الَّذِی لَا یَسْمَعُ مَعَهُ سِوَاهُ أَوْ ضِدُّهُ مِثْلُ آدَمَ علیه السلام صَدَّقَ إِبْلِیسَ فِی کَذِبِهِ حِینَ أَقْسَمَ لَهُ کَاذِباً لِعَدَمِ مَاهِیَّةِ الْکَذِبِ فِی آدَمَ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً(3) وَ لِأَنَّ إِبْلِیسَ أَبْدَعَ شَیْئاً کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَبْدَعَهُ وَ هُوَ غَیْرُ مَعْهُودٍ ظَاهِراً وَ بَاطِناً فَخَسِرَ هُوَ بِکَذِبِهِ عَلَی مَعْنًی لَمْ یَنْتَفِعْ بِهِ مِنْ صِدْقِ آدَمَ علیه السلام عَلَی بَقَاءِ الْأَبَدِ وَ أَفَادَ آدَمُ علیه السلام بِتَصْدِیقِهِ کَذِبَهُ بِشَهَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَفْیِ عَزْمِهِ عَمَّا یُضَادُّ عَهْدَهُ عَلَی الْحَقِیقَةِ عَلَی مَعْنًی لَمْ یَنْقُصْ مِنِ اصْطِفَائِهِ بِکَذِبِهِ شَیْئاً فَالصِّدْقُ صِفَةُ الصَّادِقِینَ وَ حَقِیقَةُ الصِّدْقِ مَا یَقْتَضِی تَزْکِیَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَبْدِهِ

ص: 10


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 419.
2- 2. ثواب الأعمال 162.
3- 3. طه: 115.

همچنان که درباره عیسی بن مریم صحنه قیامتش را بازگو کرده و با اشاره به صدق و راستی او، آیینه پاکی ساخته و پاکی راستگویان از امت پیغمبر اکرم را گوشزد کرده و فرموده: «هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ»(1) {روز قیامت روزی است که صادقان و راستان از صدق خود بهره مند می شوند.} و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: صدق و راستی شمشیر خدایی است در روی زمین و در آسمان که به هرجا فرود آید، می برد و قطع می کند. و اگر می خواهی بدانی که از راستان هستی یا نه، به نیت و قلب خود بنگر و به عمق ادعا و حرف های خودت دقت کن و ادعا و اظهارات خود را با همان میزانی که خداوند در قیامت بر پا می دارد، یعنی «وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُ»(2) {و در آن روز، سنجش [اعمال] درست است} بسنج و میزان گیری کن.

اگر نیت و مقصود تو با ادعا و اظهاراتت تعادل و توافق دارد، معلوم می شود صادق و راست هستی و کمترین حد صدق و راستی این است که زبان با دل و دل با زبان مخالف نباشد. و مَثل صادق و راستگو البته با این حد و توصیفی که گفته شد، نظیر کسی است که در حال احتضار و نزع روان باشد که او چاره ای جز نزع روح ندارد.(3) (شاید منظور این است که چنین شخصی جز صدق و راستی نمی تواند و دروغ گفتن برای او امکان ندارد، چون راستگویی مانند طبیعت ثانوی و ماهیت مخصوصی برای او شده است که به هیچ قیمتی دروغ نمی گوید.)

روایت19.

اختصاص: شیخ صدوق از صالح بن سهل، از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هر مسلمانی که درباره مسلمانی از او سؤالی شود و راجع به آن شخص از او توضیحی خواسته شود و این کس حرف راستی بگوید که همین حرف راست موجب ضرر و زیانی برای آن شخص شود، این چنین مسلمانی از زمره دروغگویان محسوب می شود. و کسی که در چنین موردی دروغ بگوید و این دروغ باعث نفع آن شخص شود، در نظر خدا چنین شخصی از راستگویان است.(4)

روایت20.

احتجاج: حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: یکی از مخالفین و دشمنان در حضور امام صادق علیه السّلام از یکی از شیعیان پرسید: نظر تو درباره «عشره مبشره» (آنان عقیده دارند که ده نفر از صحابه را رسول اسلام بشارت بهشت داده و بهشتی بودن آنان قطعی است که من جمله آنها علی علیه السّلام، ابوبکر، عمر، عثمان و عبدالرحمن و... است) چیست و عقیده ات درباره آنها چگونه است؟ مرد شیعی در پاسخ گفت: من در حق آنها خیر و خوبی و عظمت قائلم که همین عقیده و گفتارم درباره آنان، موجب بخشش گناهان و ترفیع درجاتم می گردد. آن شخص گفت: حمد و سپاس برای خدا که با این گفتار مرا از بغض و کینه خود نجات دادی. گمان می کردم تو رافضی هستی و صحابه را دشمن داری. مرد شیعی گفت: بدان که هر کس یک نفر از صحابه را دشمن بدارد، بر او لعنت خداوند باد! آن شخص با تعجب و تردید گفت: شاید تاویل و توریه ای در گفتار خود داری!

ص: 11


1- . مائده / 119
2- . أعراف / 8
3- . مصباح الشریعة: 34
4- . اختصاص: 224

کَمَا ذَکَرَ عَنْ صِدْقِ عِیسَی بْنِ مَرْیَمَ فِی الْقِیَامَةِ بِسَبَبِ مَا أَشَارَ إِلَیْهِ مِنْ صِدْقِهِ مِرْآةَ الصَّادِقِینَ (1) مِنْ رِجَالِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ (2) الْآیَةَ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الصِّدْقُ سَیْفُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ أَیْنَمَا هَوَی بِهِ یَقُدُّ(3)

فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ أَ صَادِقٌ أَنْتَ أَمْ کَاذِبٌ فَانْظُرْ فِی قَصْدِ مَعْنَاکَ وَ غَوْرِ دَعْوَاکَ وَ عَیِّرْهَا بِقِسْطَاسٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقِیَامَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُ (4) فَإِذَا اعْتَدَلَ مَعْنَاکَ بِدَعْوَاکَ ثَبَتَ لَکَ الصِّدْقُ وَ أَدْنَی حَدِّ الصِّدْقِ أَنْ لَا یُخَالِفَ اللِّسَانُ الْقَلْبَ وَ لَا الْقَلْبُ اللِّسَانَ وَ مَثَلُ الصَّادِقِ الْمَوْصُوفِ بِمَا ذَکَرْنَا کَمَثَلِ النَّازِعِ رُوحُهُ إِنْ لَمْ یَنْزِعْ فَمَا ذَا یَصْنَعُ (5).

«19»

ختص، [الإختصاص] الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَیُّمَا مُسْلِمٍ سُئِلَ عَنْ مُسْلِمٍ فَصَدَقَ وَ أَدْخَلَ عَلَی ذَلِکَ الْمُسْلِمِ مَضَرَّةً کُتِبَ مِنَ الْکَاذِبِینَ وَ مَنْ سُئِلَ عَنْ مُسْلِمٍ فَکَذَبَ فَأَدْخَلَ عَلَی ذَلِکَ الْمُسْلِمِ مَنْفَعَةً کُتِبَ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصَّادِقِینَ (6).

«20»

ج، [الإحتجاج] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَالَ بَعْضُ الْمُخَالِفِینَ بِحَضْرَةِ الصَّادِقِ علیه السلام لِرَجُلٍ مِنَ الشِّیعَةِ مَا تَقُولُ فِی الْعَشَرَةِ مِنَ الصَّحَابَةِ قَالَ أَقُولُ فِیهِمُ الْخَیْرَ الْجَمِیلَ الَّذِی یَحُطُّ اللَّهُ بِهِ سَیِّئَاتِی وَ یَرْفَعُ لِی دَرَجَاتِی قَالَ السَّائِلُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْقَذَنِی مِنْ بُغْضِکَ کُنْتُ أَظُنُّکَ رَافِضِیّاً تُبْغِضُ الصَّحَابَةَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَلَا مَنْ أَبْغَضَ وَاحِداً مِنَ الصَّحَابَةِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ لَعَلَّکَ تَتَأَوَّلُ

ص: 11


1- 1. براءة للصادقین خ ل.
2- 2. المائدة: 119.
3- 3. أی یقطع و ینفذ.
4- 4. الأعراف: 8.
5- 5. مصباح الشریعة ص 51 و 50.
6- 6. الاختصاص: 224.

بگو ببینم نظرت درباره کسی که آن ده نفر را دشمن بدارد چیست؟ در پاسخ گفت: هر کس با این ده نفر بغض و دشمنی داشته باشد، لعنت خدا و ملائکه و لعنت همه مردم بر او باد! یک مرتبه آن مرد حرکت کرد و بر سر این مرد شیعی بوسه زد و عذرخواهی کرد و گفت: مرا حلال کن. چون من تا دیروز نسبت رافضی بودن به تو می دادم. گفت: من تو را حلال کردم و تو برادر من هستی. سپس آن مرد با خوشحالی رفت. پس از رفتن آن شخص، حضرت صادق علیه السّلام به این مرد شیعی فرمود: خیلی خوب آمدی و این عنایتی است از طرف خدا درباره تو و ملائکه آسمان تعجب کردند و خوشحال شدند از این توریه نیکوی تو و طرز سخنی که موجب نجاتت شد و ضمنا کوچک ترین صدمه ای هم به دین خود نزدی. خداوند بر غم و اندوه مخالفین ما بیفزاید و آنها را از درک مراد و مقاصد دوستان ما محروم فرماید.

بعضی از اصحاب حضرت که در آنجا حضور داشتند عرض کردند: یا ابن رسول اللَّه! ما از بیانات ایشان جز موافقت با آن مرد ناصبی متعصب و همفکری با او چیزی نفهمیدیم، حضرت فرمود: اگر شما نفهمیدید، ما فهمیدیم چه می گوید و خدا از این شخص تقدیر کرد. دوست ما خاندان که با دوستان ما دوست و با دشمنان ما دشمن است، هنگامی که مبتلا شد و در برابر سؤال های آزمایشی مخالفان گرفتار گشت، خداوند او را به پاسخی موفق می گرداند که به آن طریق، هم دینش و هم عرض و آبرویش مصون و سالم می ماند و خداوند به خاطر این تقیه و توریه، پاداش بزرگی به او عنایت می فرماید. و اما منظور این دوست شما این است. اینکه گفت هر کس یک نفر از آنها را دشمن بدارد لعنت خدا بر او باد، منظور از یک نفر علی علیه السّلام است، پس حرفش صحیح است (حال شنونده هر طور می خواهد بفهمد، بفهمد). و در نوبت دوم گفت هر کس این ده نفر را دشمن بدارد، لعنت خدا بر او باد. این هم صحیح است، چون اگر کسی تمام این ده نفر را دشمن بدارد و به همه آنها بد بگوید، لابد علی علیه السّلام را هم دشمن داشته است. ولی وقتی با آن حضرت دشمن نشد و بدگویی نکرد، پس این ده نفر را (یعنی مجموع ده نفر را با وصف ده بودن) دشمن نداشته است، البته با بعضی از این ده نفر دشمنی دارد نه با همه و حزقیل مؤمن آل فرعون هم با سخن چینان فرعونی چنین توریه و راه تخلص و نجاتی را انتخاب کرد. قضیه این بود که حزقیل مردم را به توحید خدا و نبوت موسی و تفضیل و برتری پیامبر اسلام بر تمام انبیاء و جمیع مخلوقات الهی و تفضیل و برتری علی بن ابی طالب و ائمه اطهار علیهم السّلام بر اوصیای پیامبران دعوت می کرد و نیز آنها را دعوت می کرد که از خدایی فرعون دست بردارند. سخن چینان و گزارشگران به فرعون گزارش کردند که حزقیل به مخالفت با تو برخاسته و مردم را به این مطلب دعوت می کند و دشمنان تو را در مخالفت و ضدیت با تو کمک می کند. فرعون گفت: شگفتا! پسر عموی من و جانشین و ولیعهد من چنین می کند؟ اگر این گزارش شما صحیح باشد حزقیل مستحق کیفر و شکنجه عذاب است، چون در برابر احسان و نعمت های من کفران نموده و ناسپاس شده است، ولی اگر شما بر خلاف واقع گزارش کرده باشید شدیدترین کیفر در انتظار شما است، چون موجبات گرفتاری این مرد شریف را فراهم کرده اید.

پس فورا حزقیل و آنان را احضار کرده و مشغول محاکمه شد. سخن چینان به حزقیل گفتند: تو خدایی فرعون را انکار کرده ای و احسان و

او را نادیده گرفته ای. حزقیل گفت: ای سلطان بزرگ! از تو سؤال می کنم؛ آیا تاکنون سابقه دروغی از من داری؟ فرعون گفت: هرگز!

ص: 12

مَا تَقُولُ فِیمَنْ أَبْغَضَ الْعَشَرَةَ فَقَالَ مَنْ أَبْغَضَ الْعَشَرَةَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَوَثَبَ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ وَ قَالَ اجْعَلْنِی فِی حِلٍّ مِمَّا قَذَفْتُکَ بِهِ مِنَ الرَّفْضِ قَبْلَ الْیَوْمِ- قَالَ أَنْتَ فِی حِلٍّ وَ أَنْتَ أَخِی ثُمَّ انْصَرَفَ السَّائِلُ.

فَقَالَ لَهُ الصَّادِقُ علیه السلام جَوَّدْتَ لِلَّهِ دَرُّکَ لَقَدْ أَعْجَبَتِ الْمَلَائِکَةُ مِنْ حُسْنِ تَوْرِیَتِکَ وَ تَلَفُّظِکَ بِمَا خَلَّصَکَ وَ لَمْ تَثْلَمْ دِینَکَ زَادَ اللَّهُ فِی مُخَالِفِینَا غَمّاً إِلَی غَمٍّ وَ حَجَبَ عَنْهُمْ مُرَادَ مُنْتَحِلِی مَوَدَّتِنَا فِی بَقِیَّتِهِمْ.

فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِ الصَّادِقِ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا عَقَلْنَا مِنْ کَلَامِ هَذَا إِلَّا مُوَافَقَتَهُ لِهَذَا الْمُتَعَنِّتِ النَّاصِبِ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَئِنْ کُنْتُمْ لَمْ تَفْهَمُوا مَا عَنَی فَقَدْ فَهِمْنَاهُ نَحْنُ وَ قَدْ شَکَرَهُ اللَّهُ لَهُ إِنَّ وَلِیَّنَا الْمُوَالِیَ لِأَوْلِیَائِنَا الْمُعَادِیَ لِأَعْدَائِنَا إِذَا ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِمَنْ یَمْتَحِنُهُ مِنْ مُخَالِفِیهِ وَفَّقَهُ لِجَوَابٍ یَسْلَمُ مَعَهُ دِینُهُ وَ عِرْضُهُ وَ یُعْظِمُ اللَّهُ بِالتَّقِیَّةِ ثَوَابَهُ إِنَّ صَاحِبَکُمْ هَذَا قَالَ مَنْ عَابَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ أَیْ مَنْ عَابَ وَاحِداً مِنْهُمْ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَالَ فِی الثَّانِیَةِ مَنْ عَابَهُمْ وَ شَتَمَهُمْ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ قَدْ صَدَقَ لِأَنَّ مَنْ عَابَهُمْ فَقَدْ عَابَ عَلِیّاً علیه السلام لِأَنَّهُ أَحَدُهُمْ فَإِذَا لَمْ یَعِبْ عَلِیّاً وَ لَمْ یَذُمَّهُ فَلَمْ یَعِبْهُمْ وَ إِنَّمَا عَابَ بَعْضَهُمْ وَ لَقَدْ کَانَ لِحِزْقِیلَ الْمُؤْمِنِ مَعَ قَوْمِ فِرْعَوْنَ الَّذِینَ وَشَوْا بِهِ إِلَی فِرْعَوْنَ مِثْلُ هَذِهِ التَّوْرِیَةِ کَانَ حِزْقِیلُ یَدْعُوهُمْ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُوسَی وَ تَفْضِیلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی جَمِیعِ رُسُلِ اللَّهِ وَ خَلْقِهِ وَ تَفْضِیلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ الْخِیَارِ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَلَی سَائِرِ أَوْصِیَاءِ النَّبِیِّینَ وَ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْ رُبُوبِیَّةِ فِرْعَوْنَ فَوَشَی بِهِ وَاشُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ قَالُوا إِنَّ حِزْقِیلَ یَدْعُو إِلَی مُخَالَفَتِکَ وَ یُعِینُ أَعْدَاءَکَ عَلَی مُضَادَّتِکَ فَقَالَ لَهُمْ فِرْعَوْنُ ابْنُ عَمِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی مُلْکِی وَ وَلِیُّ عَهْدِی إِنْ فَعَلَ مَا قُلْتُمْ فَقَدِ اسْتَحَقَّ الْعَذَابَ عَلَی کُفْرِهِ نِعْمَتِی

فَإِنْ کُنْتُمْ عَلَیْهِ کَاذِبِینَ فَقَدِ اسْتَحْقَقْتُمْ أَشَدَّ الْعِقَابِ لِإِیثَارِکُمُ الدُّخُولَ فِی مَسَاءَتِهِ فَجَاءَ بِحِزْقِیلَ وَ جَاءَ بِهِمْ فَکَاشَفُوهُ وَ قَالُوا أَنْتَ تَجْحَدُ رُبُوبِیَّةَ فِرْعَوْنَ عَنِ الْمُلْکِ وَ تَکْفُرُ نَعْمَاءَهُ فَقَالَ حِزْقِیلُ أَیُّهَا الْمَلِکُ هَلْ جَرَّبْتَ عَلَیَّ کَذِباً قَطُّ قَالَ لَا:

ص: 12

حزقیل گفت: از این ها سؤال کن که خدای آنان کیست؟ فرعون از آنان پرسید: بگویید ببینم خدا و خالق شما کیست؟ گفتند: فرعون. گفت: رازق و تأمین کننده زندگی شما و برطرف کننده ناراحتی های شما کیست؟ گفتند: فرعون. حزقیل گفت: ای پادشاه و ای سلطان! من تو را و تمام این افرادی که در حضور تو هستند گواه می گیرم که خدای آنان خدای من، خالق آنان خالق من، رازق آنان رازق من، ضامن و مصلح زندگی و معیشت آنان ضامن زندگی و معیشت من است و جز خدای آنان و خالق و رازق آنان، خدا و خالق و رازق دیگری ندارم. و من تو و تمام این ها را شاهد و گواه می گیرم که از هر خدا و خالق و رازق دیگری غیر از خدا و خالق و رازق این ها بیزار و بری بوده و به خداوندی او کافر هستم. و حزقیل این طور می گفت و منظورش این بود که خدای آنها که اللَّه است، خدای من است و البته این طور نگفت که همان چیزی که این ها گفتند، من هم او را می گویم. و آنها یعنی فرعون و حاضرین مراد و منظور او را نفهمیدند و خیال کردند که او می گوید خدای من خالق من رازق من فرعون است. ناگهان فرعون با کمال خشم و غضب به سخن چینان گفت: ای مردم بدکار و زشت و ای فسادگران توطئه گر و فتنه جو که می خواهید بین من و عموزاده من را بهم بزنید، با اینکه او بازوی توانای من است! شما به جرم فساد و تفرقه افکنی که در صدد نابودی عموزاده من هستید و قصد شکستن بازوی مرا دارید، مستحق عذاب و کیفر دردناکید!

سپس دستور آماده کردن میخ ها را صادر و سینه و پاهای آنان را میخکوب کرد و فرمان داد تا با شانه های آهنین، تمام گوشت بدن آنان را ریش ریش کردند. و این است معنای آیه شریفه که فرموده: «فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا» خداوند مؤمن آل فرعون را از نقشه شوم سخن چینان محفوظ داشت. و «حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ»(1) و عذاب جانگاه که همان میخ ها و شانه کردن گوشت بدن است، سخن چینان را فرا گرفت.(2)

روایت21.

احتجاج: معاویة بن وهب از سعید سمان نقل می کند که گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که دو نفر از فرقه زیدیه وارد شدند و معترضانه سؤال کردند: آیا در میان شما امام واجب الاطاعه هست؟ حضرت فرمود: نه. آنان گفتند: گروهی از نیکان و موثقین که البته افراد پرهیزکار و پاکدامنند (عده ای را نام بردند) به ما خبر داده اند که تو این چنین گفته ای، و آنها دروغ نمی گویند. حضرت خشمناک شد و فرمود: من چنین دستوری به آنان نداده ام! (منظور حضرت این نبود که بفرماید من واجب الاطاعه نیستم، بلکه مقصود حضرت شاید این بود که من نگفته ام که آنها این حقیقت را به دیگران بگویند، بلکه گاهی هم حضرت نهی از افشای سر می فرمود.) آن دو نفر که حالت خشم و ناراحتی در چهره حضرت دیدند، برخاستند و رفتند.(3)

ص: 13


1- . غافر / 45
2- . احتجاج: 370
3- . احتجاج: 371

قَالَ فَسَلْهُمْ مَنْ رَبُّهُمْ فَقَالُوا فِرْعَوْنُ قَالَ وَ مَنْ خَالِقُکُمْ قَالُوا فِرْعَوْنُ هَذَا قَالَ وَ مَنْ رَازِقُکُمُ الْکَافِلُ لِمَعَایِشِکُمْ وَ الدَّافِعُ عَنْکُمْ مَکَارِهَکُمْ قَالُوا فِرْعَوْنُ هَذَا قَالَ حِزْقِیلُ أَیُّهَا الْمَلِکُ فَأُشْهِدُکَ وَ کُلَّ مَنْ حَضَرَکَ أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ رَبِّی وَ خَالِقَهُمْ هُوَ خَالِقِی وَ رَازِقَهُمْ هُوَ رَازِقِی وَ مُصْلِحَ مَعَایِشِهِمْ هُوَ مُصْلِحُ مَعَایِشِی لَا رَبَّ لِی وَ لَا خَالِقَ وَ لَا رَازِقَ غَیْرُ رَبِّهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ رَازِقِهِمْ وَ أُشْهِدُکَ وَ مَنْ حَضَرَکَ أَنَّ کُلَّ رَبٍّ وَ خَالِقٍ وَ رَازِقٍ سِوَی رَبِّهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ رَازِقِهِمْ فَأَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُ وَ مِنْ رُبُوبِیَّتِهِ وَ کَافِرٌ بِإِلَهِیَّتِهِ یَقُولُ حِزْقِیلُ هَذَا وَ هُوَ یَعْنِی أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لَمْ یَقُلْ إِنَّ الَّذِی قَالُوا إِنَّ رَبَّهُمْ هُوَ رَبِّی وَ خَفِیَ هَذَا الْمَعْنَی عَلَی فِرْعَوْنَ وَ مَنْ حَضَرَهُ وَ تَوَهَّمُوا أَنَّهُ یَقُولُ فِرْعَوْنُ رَبِّی وَ خَالِقِی وَ رَازِقِی فَقَالَ لَهُمْ فِرْعَوْنُ یَا رِجَالَ الشَّرِّ وَ یَا طُلَّابَ الْفَسَادِ فِی مُلْکِی وَ مُرِیدِی الْفِتْنَةِ بَیْنِی وَ بَیْنَ ابْنِ عَمِّی وَ هُوَ عَضُدِی أَنْتُمُ الْمُسْتَحِقُّونَ لِعَذَابِی لِإِرَادَتِکُمْ فَسَادَ أَمْرِی وَ هَلَاکَ ابْنِ عَمِّی وَ الْفَتَّ فِی عَضُدِی ثُمَّ أَمَرَ بِالْأَوْتَادِ فَجُعِلَ فِی سَاقِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَتِدٌ وَ فِی صَدْرِهِ وَتِدٌ وَ أَمَرَ أَصْحَابَ أَمْشَاطِ الْحَدِیدِ فَشَقُّوا بِهَا لُحُومَهُمْ مِنْ أَبْدَانِهِمْ فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا(1) لَمَّا وَشَوْا بِهِ إِلَی فِرْعَوْنَ لِیُهْلِکُوهُ وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمُ الَّذِینَ وَشَوْا بِحِزْقِیلَ إِلَیْهِ لَمَّا أَوْتَدَ فِیهِمُ الْأَوْتَادَ وَ مَشَّطَ عَنْ أَبْدَانِهِمْ لُحُومَهَا بِالْأَمْشَاطِ(2).

«21»

ج، [الإحتجاج] مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ السَّمَّانِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلَانِ مِنَ الزَّیْدِیَّةِ فَقَالا لَهُ أَ فِیکُمْ إِمَامٌ مُفْتَرَضٌ طَاعَتُهُ قَالَ فَقَالَ لَا فَقَالا لَهُ قَدْ أَخْبَرَنَا عَنْکَ الثِّقَاتُ أَنَّکَ تَقُولُ بِهِ وَ سَمَّوْا قَوْماً وَ قَالُوا هُمْ أَصْحَابُ وَرَعٍ وَ تَشْمِیرٍ وَ هُمْ مِمَّنْ لَا یَکْذِبُ فَغَضِبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ مَا أَمَرْتُهُمْ بِهَذَا فَلَمَّا رَأَیَا الْغَضَبَ بِوَجْهِهِ خَرَجَا الْخَبَرَ(3).

ص: 13


1- 1. المؤمن: 45.
2- 2. الاحتجاج ص 200، و تراه فی تفسیر الإمام ص 162.
3- 3. الاحتجاج ص ...

روایت22.

علل الشرائع: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خیری نیست در کسی که تقیه را (در موردش) رعایت نمی کند. یوسف درباره برادرانش گفت: {ای کاروانیان، شما دزدید!} با اینکه دزدی نکرده بودند.(1)

روایت23.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: تقیه از دین است. عرض کردم: از دین خدا است؟ فرمود: به خدا سوگند از دین خدایی است. یوسف گفت: {ای کاروانیان، مسلم شما دزدید!} با اینکه قسم به خدا که چیزی ندزدیده بودند.(2)

روایت24.

علل الشرائع: از هشام بن حکم، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که درباره این گفتار یوسف: «أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ» فرمود: آنان دزدی نکرده بودند و یوسف هم راست می گفت و دروغ نگفت.(3)

روایت25.

علل الشرائع: از مردی نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام درباره گفتار خداوند راجع به یوسف (ایتها العیر) سؤال کردم. فرمود: منظور از سرقت آنان، سرقت یوسف در کودکی از پدرش یعقوب است (برادران یوسف را از پدرش دزدیدند و به صحرا بردند...) آیا دقت نمی کنی در تعبیر یوسف هنگامی که سؤال کردند چه چیز گم کرده اید گفتند که ظرف سلطان را گم کرده ایم و البته نگفتند که شما کاروانیان ظرف را دزدیده اید. پس منظور از سرقت، همان سرقت یوسف در کودکی است.(4)

روایت26.

احتجاج: حضرت عسکری علیه السّلام فرمود: مردی از اصحاب و از خواص شیعه بر موسی بن جعفر علیهما السّلام وارد شد و در حالی که پس از خلوت شدن مجلس از شدت ناراحتی می لرزید، عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه!

ص: 14


1- . علل الشرایع 1 : 57
2- . علل الشرایع 1 : 57
3- . علل الشرایع 1 : 57
4- . علل الشرایع 1 : 57
«22»

ع، [علل الشرائع] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ لَقَدْ قَالَ یُوسُفُ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (1) وَ مَا سَرَقُوا(2).

«23»

ع، [علل الشرائع] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: التَّقِیَّةُ مِنْ دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ مِنْ دِینِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ إِی وَ اللَّهِ مِنْ دِینِ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ یُوسُفُ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ وَ اللَّهِ مَا کَانُوا سَرَقُوا شَیْئاً(3).

«24»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ یُوسُفَ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ قَالَ مَا سَرَقُوا وَ مَا کَذَبَ (4).

«25»

ع، [علل الشرائع] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی یُوسُفَ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ قَالَ إِنَّهُمْ سَرَقُوا یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ حِینَ قَالُوا ما ذا تَفْقِدُونَ قَالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِکِ وَ لَمْ یَقُولُوا سَرَقْتُمْ صُوَاعَ الْمَلِکِ إِنَّمَا عَنَی أَنَّکُمْ سَرَقْتُمْ یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِ (5).

«26»

ج، [الإحتجاج] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ مِنْ خَوَاصِّ الشِّیعَةِ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ یَرْتَعِدُ بَعْدَ مَا خَلَا بِهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 14


1- 1. یوسف: 70.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 48.
3- 3. علل الشرائع ج 1 ص 49.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 49.
5- 5. علل الشرائع ج 1 ص 49.

من راجع به فلانی که اظهار ارادت می کند و به حسب ظاهر معتقد به وصایت و امامت شما است. خیلی خائفم و می ترسم برخوردش با شما نفاق آمیز باشد. حضرت فرمود: چطور؟ عرض کرد: چون من همین امروز در مجلس فلانی که از بزرگان بغداد است با او شرکت داشتم و صاحب خانه به او گفت: تو خیال می کنی و اعتقاد داری که موسی بن جعفر امام است، نه این خلیفه که بر مسند خلافت نشسته است؟

این دوست شما گفت: نه، من چنین نمی گویم، بلکه معتقدم که موسی بن جعفر غیر امام است و اگر معتقد نباشم که موسی بن جعفر غیر امام است، لعنت خدا و ملائکه و جمیع مردم بر من و بر کسی که معتقد به این عقیده نباشد! آن شخص بزرگ گفت: خدا به تو پاداش نیک دهد و خدا لعنت کند آن کسی را که در حق تو سخن چینی و سعایت کرده است. حضرت فرمود: مطلب از آن قرار نیست که تو خیال کرده ای، بلکه رفیقت از تو داناتر است. منظور او که گفته موسی غیر امام است، این است که موسی بن جعفر (که امام به حق است) غیر آن کسی است که تو خیال می کنی امام است (خلیفه) و او با این تعبیرش، اثبات امامت من و نفی امامت غیر مرا کرده است.

ای بنده خدا! این خیال باطل و توهم نفاق درباره آن شخص را از ذهن خود بیرون کن و به سوی خدا توبه نما. پس از توضیح حضرت، آن مرد مطلب را فهمید و البته اندوهناک شد و عرض کرد: یا بن رسول الله! من که مالی ندارم تا به وسیله آن، طرف را خشنود و راضی سازم، ولی نصف تمام اعمال خود را از عباداتم و درود بر شما خاندان و لعن بر دشمنان شما را به او می بخشم. حضرت فرمود: اکنون از آتش دوزخ نجات یافتی.(1)

روایت27.

احتجاج: مردی از شیعیان بر حضرت رضا علیه السّلام وارد شد و عرض کرد: یا بن رسول الله! من امروز داستان عجیبی دیدم. حضرت فرمود: چه بود؟ عرضه داشت: مردی از شیعیان را که همیشه اظهار دوستی با این خاندان و بیزاری از دشمنان می کرد، دیدم که جامه ای را که به عنوان خلعت به او اهدا شده بر تن داشت و او را در کوچه و بازار بغداد گردش می دادند و یک نفر هم پیشاپیش وی با صدای بلند اعلام می کرد که: ای مردم! بشنوید توبه و برگشت این رافضی را! و مرتب به او می گفتند که بگو! او هم می گفت: «خیر الناس بعد رسول اللَّه صلی علیه و آله ابا بکر.» وقتی او این جمله را می گفت، مردم فریاد می کردند و می گفتند: این رافضی توبه کرده و به فضیلت و برتری ابوبکر بر علی بن ابی طالب علیه السّلام اعتقاد آورده!

حضرت رضا فرمود: وقتی خلوت شد، به دیدن من بیا و این داستان را بازگو کن.

ص: 15


1- . احتجاج: 394

مَا أَخْوَفَنِی أَنْ یَکُونَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ یُنَافِقُکَ فِی إِظْهَارِهِ وَ اعْتِقَادِ وَصِیَّتِکَ وَ إِمَامَتِکَ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنِّی حَضَرْتُ مَعَهُ الْیَوْمَ فِی مَجْلِسِ فُلَانٍ رَجُلٍ مِنْ کِبَارِ أَهْلِ بَغْدَادَ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُ الْمَجْلِسِ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ إِمَامٌ دُونَ هَذَا الْخَلِیفَةِ الْقَاعِدِ عَلَی سَرِیرِهِ قَالَ لَهُ صَاحِبُکَ هَذَا مَا أَقُولُ هَذَا بَلْ أَزْعُمُ أَنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ غَیْرُ إِمَامٍ وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ أَعْتَقِدُ أَنَّهُ غَیْرُ إِمَامٍ فَعَلَیَّ وَ عَلَی مَنْ لَمْ یَعْتَقِدْ ذَلِکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ قَالَ لَهُ صَاحِبُ الْمَجْلِسِ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً وَ لَعَنَ مَنْ وَشَی بِکَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ لَیْسَ کَمَا ظَنَنْتَ وَ لَکِنَّ صَاحِبَکَ أَفْقَهُ مِنْکَ إِنَّمَا قَالَ مُوسَی غَیْرُ إِمَامٍ أَیْ إِنَّ الَّذِی هُوَ غَیْرُ إِمَامٍ فَمُوسَی غَیْرُهُ (1)

فَهُوَ إِذاً إِمَامٌ فَإِنَّمَا أَثْبَتَ بِقَوْلِهِ هَذَا إِمَامَتِی وَ نَفَی إِمَامَةَ غَیْرِی یَا عَبْدَ اللَّهِ مَتَی یَزُولُ عَنْکَ هَذَا الَّذِی ظَنَنْتَهُ بِأَخِیکَ هَذَا مِنَ النِّفَاقِ تُبْ إِلَی اللَّهِ فَفَهِمَ الرَّجُلُ مَا قَالَهُ وَ اغْتَمَّ وَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا لِی مَالٌ فَأُرْضِیَهُ بِهِ وَ لَکِنْ قَدْ وَهَبْتُ لَهُ شَطْرَ عَمَلِی کُلِّهِ مِنْ تَعَبُّدِی وَ صَلَاتِی عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ مِنْ لَعْنَتِی لِأَعْدَائِکُمْ قَالَ مُوسَی علیه السلام الْآنَ خَرَجْتَ مِنَ النَّارِ(2).

«27»

ج، [الإحتجاج] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: دَخَلَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ الْیَوْمَ شَیْئاً عَجِبْتُ مِنْهُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ رَجُلٌ کَانَ مَعَنَا یُظْهِرُ لَنَا أَنَّهُ مِنَ الْمُوَالِینَ لِآلِ مُحَمَّدٍ الْمُتَبَرِّینَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَرَأَیْتُهُ الْیَوْمَ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ قَدْ خُلِعَتْ عَلَیْهِ وَ هُوَ ذَا یُطَافُ بِهِ بِبَغْدَادَ وَ یُنَادِی الْمُنَادِی بَیْنَ یَدَیْهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ اسْمَعُوا تَوْبَةَ هَذَا الرَّافِضِیِّ ثُمَّ یَقُولُونَ لَهُ قُلْ فَیَقُولُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ ضَجُّوا وَ قَالُوا قَدْ تَابَ وَ فَضَّلَ أَبَا بَکْرٍ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِذَا خَلَوْتُ فَأَعِدْ عَلَیَّ هَذَا الْحَدِیثَ.

ص: 15


1- 1. فی تفسیر الإمام: أی الذی هو عندک امام فموسی غیره فهو إذا امام إلخ.
2- 2. الاحتجاج ص 214.

هنگامی که مردم متفرق شدند و مجلس خلوت شد، قضیه را تذکر دادم. حضرت فرمود: نخواستم در حضور این مردم پست و نفهم مقصود آن مرد شیعی را توضیح دهم، مبادا که این مطالب نقل شود و به گوش آنها برسد و او را مورد اذیت و آزار قرار دهند. آن مرد نگفت «خیر الناس بعد رسول اللَّه ابوبکر»، یعنی بهترین مردم بعد از پیامبر ابوبکر است (لفظ ابوبکر را با واو (ابو) تلفظ نکرد که لفظ «خیر» مبتداء باشد و ابوبکر خبر آن باشد) تا در نتیجه ابوبکر را بر علی علیه السّلام برتری داده باشد، بلکه چنین گفت: «خیر الناس بعد رسول اللَّه ابا بکر» که لفظ «ابا بکر» را منادی قرار داد (و خبر مبتداء محذوف است که شاید این طور باشد: «من خیر الناس بعد رسول اللَّه یا ابا بکر.» یعنی ای ابوبکر! چه کسی بهترین مردم است بعد از رسول اکرم) تا با این نحو تلفظ و تعبیر، این مردم جاهل و نادان را که اطرافش را گرفته اند راضی و ساکت کند تا از شرور و آزار آنان نجات یابد. خداوند متعال این گونه توریه را از موجبات رحمت و از طرق عنایت خود بر دوستان و شیعیان ما قرار داده است.(1)

روایت28.

احتجاج: دو نفر راوی (یوسف بن محمد و علی بن محمد بن سیار) گویند: ما در حضور حضرت عسکری علیه السّلام بودیم که یکی از اصحاب حضرت گفت: مردی از برادران شیعه به آزمایش ها و سؤال هایی از طرف جهال در موضوع امامت مبتلا شده و او را در پاسخگویی های خود سوگند می دهند و این مسأله را با من در میان گذاشت و از من راه چاره ای خواست. من پرسیدم مثلا چه می گویند؟ گفت: مثلا به من می گویند آیا عقیده داری که فلانی پس از پیامبر امام و خلیفه است؟ من ناچار باید بگویم «نعم» (بلی) و اگر چنین نگویم، مرا می زنند و مجروحم می کنند. تازه وقتی گفتم بلی، می گویند: قسم بخور و بگو واللَّه!

من به آن برادرمان گفتم تو وقتی می گویی «نعم»، مقصودت یکی از چهارپایان باشد، یعنی «نعم من الانعام»، (چهارپایی از چهارپایان و حیوانات از قبیل شتر. گاو. گوسفند) که البته از نظر ظاهر نعم گفته ای و تصدیق کرده ای که فلانی امام و خلیفه است، ولی در واقع معنای دیگر نعم را قصد کرده ای (حیوانی از حیوانات را). و نیز گفتم وقتی به تو می گویند قسم بخور و بگو واللَّه، البته واللَّه را بگو، ولی قصدت قسم نباشد و منظورت این باشد که «واللَّه ولیی»، (خدا ولی و سرپرست من است) چون آنها تشخیص نمی دهند و قصد تو را نمی فهمند و در نتیجه هم راست گفته ای و هم سالم مانده ای. آن برادر ما به من گفت: اگر این جهال و نادانان تحقیق و دقت کردند و گفتند خوب بگو و آشکار بگو و «هاء» و اللَّه را واضح بگو، در اینجا چه کنم؟

گفتم اشکالی ندارد، هاء را واضح بگو، ولی هاء را مضموم بخوان (و اللَّه) که در صورتی که هاء را مرفوع خواندی، سوگند حساب نمی شود، چون هنگامی که به عنوان قسم و سوگند این کلمه گفته شود، هاء «اللَّه» باید مجرور خوانده شود (و اللَّه). این صحبت ها را کردیم و این آقا رفت. پس از مدتی برگشت و گفت که بله، حضرات آمدند و سؤال هایی در همان موضوعات از من کردند و مرا سوگند دادند. من هم همان طوری که شما یاد دادید پاسخگویی کردم و خلاص شدم.

پس از این گفتگوها، حضرت عسکری علیه السّلام فرمود: تو آنچنانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده که: «کسی که به کار خوبی راهنمایی و دلالت کند، در پاداش مانند کسی است که آن عمل خیر را انجام داده است.» حضرت فرمود: خداوند برای این رفیق شما که تقیه و توریه کرد، ثواب زیادی مقرر ساخت و به تعداد تمام شیعیان و دوستانی که تقیه کرده و به تعداد آنهایی که تقیه نکرده اند،

ص: 16


1- . احتجاج: 440

فَلَمَّا خَلَا أَعَادَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّمَا لَمْ أُفَسِّرْ لَکَ مَعْنَی کَلَامِ الرَّجُلِ بِحَضْرَةِ هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ کَرَاهَةَ أَنْ یَنْقُلَ إِلَیْهِمْ فَیَعْرِفُوهُ وَ یُؤْذُوهُ لَمْ یَقُلِ الرَّجُلُ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) أَبُو بَکْرٍ فَیَکُونَ قَدْ فَضَّلَ أَبَا بَکْرٍ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ لَکِنْ قَالَ خَیْرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ أَبَا بَکْرٍ فَجَعَلَهُ نِدَاءً لِأَبِی بَکْرٍ لِیَرْضَی مَنْ یَمْشِی بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ بَعْضِ هَؤُلَاءِ الْجَهَلَةِ لِیَتَوَارَی مِنْ شُرُورِهِمْ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ هَذِهِ التَّوْرِیَةَ مِمَّا رَحِمَ بِهَا شِیعَتَنَا وَ مُحِبِّینَا(2).

«28»

ج، [الإحتجاج] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ الرَّاوِیَانِ (3): حَضَرْنَا عِنْدَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ أَبِی الْقَائِمِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ جَاءَنِی رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِنَا الشِّیعَةِ قَدِ امْتُحِنَ بِجُهَّالِ الْعَامَّةِ یَمْتَحِنُونَهُ فِی الْإِمَامَةِ وَ یُحَلِّفُونَهُ فَکَیْفَ یُصْنَعُ حَتَّی یَتَخَلَّصَ مِنْهُمْ فَقُلْتُ کَیْفَ یَقُولُونَ قَالَ یَقُولُونَ لِی أَ تَقُولُ إِنَّ فُلَاناً هُوَ الْإِمَامُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَلَا بُدَّ لِی أَنْ أَقُولَ نَعَمْ وَ إِلَّا أَثْخَنُونِی ضَرْباً فَإِذَا قُلْتُ نَعَمْ قَالُوا لِی قُلْ وَ اللَّهِ قُلْتُ فَإِذَا قُلْتَ لَهُمْ نَعَمْ تُرِیدُ بِهِ نَعَماً مِنَ الْأَنْعَامِ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ قُلْتُ فَإِذَا قَالُوا قُلْ وَ اللَّهِ فَقُلْ وَ اللَّهِ أَیْ وَلِیِّی تُرِیدُ فِی أَمْرٍ کَذَا فَإِنَّهُمْ لَا یُمَیِّزُونَ وَ قَدْ سَلِمْتَ فَقَالَ لِی فَإِنْ حَقَّقُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا قُلْ وَ اللَّهْ وَ بَیِّنِ الْهَاءَ فَقُلْتَ قُلْ وَ اللَّهُ بِرَفْعِ الْهَاءِ فَإِنَّهُ لَا یَکُونُ یَمِیناً إِذَا لَمْ تَخْفِضْ فَذَهَبَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَیَّ فَقَالَ عَرَضُوا عَلَیَّ وَ حَلَّفُونِی فَقُلْتُ کَمَا لَقَّنْتَنِی فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام أَنْتَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ الدَّالُّ عَلَی الْخَیْرِ کَفَاعِلِهِ لَقَدْ کَتَبَ اللَّهُ لِصَاحِبِکَ بِتَقِیَّتِهِ بِعَدَدِ کُلِّ مَنِ اسْتَعْمَلَ التَّقِیَّةَ مِنْ شِیعَتِنَا وَ مَوَالِینَا وَ مُحِبِّینَا حَسَنَةً وَ بِعَدَدِ کُلِّ مَنْ تَرَکَ التَّقِیَّةَ مِنْهُمْ

ص: 16


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من المصدر و تراه فی تفسیر الإمام ص 164.
2- 2. الاحتجاج ص 243.
3- 3. هما أبو یعقوب یوسف بن محمّد بن زیاد، و أبو الحسن علیّ بن محمّد بن سیار، اللذان یروی عنهما محمّد بن القاسم المفسر تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام.

برای این دوست شما حسنات نوشت که کمترین آن حسنات اگر در برابر گناه صد سال قرار گیرد، آن گناهان بخشوده می شود. و برای تو هم به پاداش ارشاد و راهنمایی نظیر همین پاداش و اجر هست.(1)

روایت29.

سرائر: عبداللَّه بن بکیر نقل می کند که از حضرت صادق علیه السّلام درباره کسی پرسیدم که در خانه او می آید و اجازه ورود و ملاقات می خواهد. این شخص به کنیزش می گوید که بگو اینجا نیست! این عمل آیا اشکال دارد؟ فرمود: نه، این کار دروغ نیست. (چون منظورش مثلا پشت در خانه است.) (2)

روایت30.

مناقب ابن شهر آشوب: کهمش گوید: جابر جعفی به من گفت که در مدینه خدمت حضرت باقر علیه السّلام داخل شدم. حضرت فرمود: از کجا هستی؟ عرض کردم: از اهل کوفه. فرمود: از کدام قبیله؟ عرض کردم: از طائفه جعفی. فرمود: به چه منظور اینجا آمده ای؟ عرض کردم: برای تحصیل علم. فرمود: از چه کسی؟ عرض کردم: از شما. فرمود: پس از این اگر کسی از تو سؤال کرد که اهل کجا هستی، در پاسخ بگو از اهل مدینه. عرض کردم: آیا حلال و مجاز است که من دروغ بگویم؟ فرمود: این دروغ نیست؛ کسی که در شهری باشد، تا وقتی از آن شهر خارج نشده اهل آنجا است.(3)

روایت31.

رجال کشی: از جابر مانند همین را روایت کرده است.(4)

روایت32.

امامت و تبصره:

حضرت باقر، از پدرانش، از رسول خدا علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: زینت گفتار، صدق و راستی است.(5)

ص: 17


1- . احتجاج: 460
2- . سرائر 3 : 594
3- . مناقب ابن شهر آشوب 4 : 200
4- . رجال کشی: 192
5- . امامت و تبصره: 84

حَسَنَةً أَدْنَاهَا حَسَنَةً لَوْ قُوبِلَ بِهَا ذُنُوبُ مِائَةِ سَنَةٍ لَغُفِرَتْ وَ لَکَ بِإِرْشَادِکَ إِیَّاهُ مِثْلُ مَا لَهُ (1).

«29»

سر، [السرائر] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یُسْتَأْذَنُ عَلَیْهِ فَیَقُولُ لِجَارِیَتِهِ قُولِی لَیْسَ هُوَ هَاهُنَا قَالَ لَا بَأْسَ لَیْسَ بِکَذِبٍ.

«30»

قب، [المناقب] لابن شهرآشوب قَالَ کَهْمَشٌ قَالَ لِی جَابِرٌ الْجُعْفِیُّ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لِی مِنْ أَیْنَ أَنْتَ فَقُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ قَالَ مِمَّنْ قُلْتُ مِنْ جُعْفِیٍّ قَالَ مَا أَقْدَمَکَ إِلَی هَاهُنَا قُلْتُ طَلَبُ الْعِلْمِ قَالَ مِمَّنْ قُلْتُ مِنْکَ قَالَ فَإِذَا سَأَلَکَ أَحَدٌ مِنْ أَیْنَ أَنْتَ فَقُلْ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قُلْتُ أَ یَحِلُّ لِی أَنْ أَکْذِبَ قَالَ لَیْسَ هَذَا کَذِباً مَنْ کَانَ فِی مَدِینَةٍ فَهُوَ مِنْ أَهْلِهَا حَتَّی یَخْرُجَ (2).

«31»

کش، [رجال الکشی] جَبْرَئِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الشُّجَاعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ: مِثْلَهُ (3).

«32»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: زِینَةُ الْحَدِیثِ الصِّدْقُ.

ص: 17


1- 1. الاحتجاج ص 256.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 200.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 170.

باب شصت و یکم : شکر

آیات

- یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ.(1)

{ای فرزندان اسرائیل، نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید.}

- لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(2)

{باشد که شکرگزار شوید.}

- وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ.(3)

{سپاسگزار باشید و نسبت به من ناسپاس نباشید.}

- وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ... وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ.(4)

{و باشد که شما سپاسگزاری کنید ....ولی بیشتر مردم ناسپاس هستند.}

- وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ. وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ.(5)

{و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد. و به زودی سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد.}

- ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ وَ کانَ اللَّهُ شاکِراً عَلِیماً.(6)

{اگر سپاس بدارید و ایمان آورید، خدا می خواهد با عذاب شما چه کند؟ و خدا همواره سپاس پذیر [حق شناسِ] داناست.} - وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ... وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ...یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ. (7)

{و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید... و نعمتی را که خدا بر شما ارزانی داشته به یاد آورید... ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید.}

- وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ.(8)

{و [یاد کن] زمانی را که موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من، نعمت خدا را بر خود یاد کنی.}

- إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ.(9)

{[یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: «ای عیسی پسر مریم، نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور.}

- أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ.(10)

{آیا خدا به [حالِ] سپاسگزاران داناتر نیست؟}

- قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ.(11)

{بگو: «چه کسی شما را از تاریکی های خشکی و دریا می رهاند؟ در حالی که او را به زاری و در نهان می خوانید: که اگر ما را از این [مهلکه] برهاند، البته از سپاسگزاران خواهیم بود.»}

ص: 18


1- . بقره / 40
2- . بقره / 52
3- . بقره / 152
4- . بقره / 185 و 243
5- . آل عمران / 144- 145
6- . نساء / 147
7- . مائده / 6 و7 و 11
8- . مائده / 20
9- . مائده / 110
10- . انعام / 53
11- . انعام / 63

باب 61 الشکر

الآیات

البقرة: یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ فی مواضع (1)

و قال تعالی: لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ و قال تعالی وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ و قال وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ و قال تعالی وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (2)

آل عمران: وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ و قال وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ (3)

النساء: ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ وَ کانَ اللَّهُ شاکِراً عَلِیماً(4)

المائدة: وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ و قال وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ (5)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ (6)

و قال سبحانه: وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ و قال تعالی إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ (7)

الأنعام: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (8)

و قال تعالی: قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ

ص: 18


1- 1. البقرة: 40- 47- 122.
2- 2. البقرة: 52- 158- 185- 243.
3- 3. آل عمران: 144 و 145.
4- 4. النساء: 147.
5- 5. المائدة: 6، 7، 11.
6- 6. المائدة: 20.
7- 7. المائدة: 110.
8- 8. الأنعام: 53.

- قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ.(1)

{بگو: «خداست که شما را از آن [تاریکی ها] و از هر اندوهی می رهاند، باز شما شرک می ورزید.»} - وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ.(2)

{و قطعاً شما را در زمین قدرت عمل دادیم، و برای شما در آن، وسایل معیشت نهادیم، [اما] چه کم سپاسگزاری می کنید.}

- کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ.(3)

{این گونه، آیات [خود] را برای گروهی که شکر می گزارند، گونه گون بیان می کنیم.}

- فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ.(4)

{پس نعمت های خدا را به یاد آورید، باشد که رستگار شوید.}

- فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ.(5)

{پس نعمت های خدا را به یاد آورید و در زمین سر به فساد برمدارید.}

- وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ ... لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(6)

{و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین، گروهی اندک و مستضعف بودید. می ترسیدید مردم شما را بربایند، پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید.}

- إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ.(7)

{در حقیقت، خدا بر مردم، دارای بخشش است ولی بیشترشان سپاسگزاری نمی کنند.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ. وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ ... وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ.(8)

{و در حقیقت، موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آور، و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن، که قطعاً در این [یادآوری]، برای هر شکیبایِ سپاسگزاری عبرت هاست. و [به خاطر بیاور] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: «نعمت خدا را بر خود به یاد آورید، آن گاه که شما را از فرعونیان رهانید، [همانان] که بر شما عذاب سخت روا می داشتند، و پسرانتان را سر می بریدند و زنانتان را زنده می گذاشتند، و در این [امر] برای شما از جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود. و آن گاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد، و اگر ناسپاسی نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.»}

- وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها.(9)

{و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید.}

- وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ.(10)

{و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزی ده، باشد که سپاسگزاری کنند.}

- وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(11)

{و برای شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد، باشد که سپاسگزاری کنید.}

- کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ.(12)

{این گونه وی نعمتش را بر شما تمام می گرداند، امید که شما [به فرمانش] گردن نهید.}

ص: 19


1- . انعام / 64
2- . اعراف / 10
3- . اعراف / 58
4- . اعراف / 69
5- . اعراف / 144
6- . انفال / 26
7- . یونس / 60
8- . ابراهیم / 5 و 7
9- . ابراهیم / 34
10- . ابراهیم / 37
11- . نحل / 78
12- . نحل / 81

قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ (1)

الأعراف: وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ (2)

و قال: کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ و قال فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ و قال فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ و قال فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ (3)

الأنفال: وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ إلی قوله تعالی لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (4)

یونس: إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (5)

إبراهیم: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إلی قوله تعالی وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ(6)

و قال تعالی: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها و قال وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (7)

النحل: وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (8)

و قال تعالی: کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ (9)

ص: 19


1- 1. الأنعام: 63 و 64.
2- 2. الأعراف: 10.
3- 3. الأعراف: 58، 69، 74، 144.
4- 4. الأنفال: 26.
5- 5. یونس: 60.
6- 6. إبراهیم: 5- 7.
7- 7. إبراهیم: 34، 37.
8- 8. النحل: 78.
9- 9. النحل: 81.

- وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ.(1)

{و نعمت خدا را. اگر تنها او را می پرستید. شکر گزارید.} - شاکِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.(2)

{[و] نعمت های او را شکرگزار بود. [خدا] او را برگزید و به راهی راست هدایتش کرد.}

- إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً.(3)

{[ای] فرزندانِ کسانی که [آنان را در کشتی] با نوح برداشتیم. راستی که او بنده ای سپاسگزار بود.}

- فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ.(4)

{پس آیا شما سپاس گزارید؟}

- کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(5)

{این گونه آنها را برای شما رام کردیم، امید که شکرگزار باشید.}

- وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ.(6)

{و اوست آن کس که برای شما گوش و چشم و دل پدید آورد. چه اندک سپاس گزارید.}

- فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ.(7)

{پس چون [سلیمان] آن [تخت] را نزد خود مستقر دید، گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا بیازماید که آیا سپاسگزارم یا ناسپاسی می کنم. و هر کس سپاس گزارد، تنها به سود خویش سپاس می گزارد، و هر کس ناسپاسی کند، بی گمان پروردگارم بی نیاز و کریم است.»}

- وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ.(8)

{ولی بیشترشان سپاس نمی دارند.}

وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(9)

{باشد که سپاس بدارید.}

- وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ الی قوله تعالی أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ.(10)

{و به راستی، لقمان را حکمت دادیم که: خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد، تنها برای خود سپاس می گزارد و هر کس کفران کند، در حقیقت، خدا بی نیاز ستوده است. و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش. در حالی که وی او را اندرز می داد. گفت: «ای پسرک من، به خدا شرک میاور که به راستی شرک ستمی بزرگ است.» و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی. و از شیر بازگرفتنش در دو سال است. [آری، به او سفارش کردیم] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است.}

ص: 20


1- . نحل / 114
2- . نحل / 121
3- . اسراء / 3
4- . انبیاء / 80
5- . حج / 36
6- . مؤمنون / 78
7- . نمل / 40
8- . نمل / 73
9- . قصص / 73 و روم / 46
10- . لقمان / 12 - 14

و قال: وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (1)

و قال تعالی فی إبراهیم علیه السلام: شاکِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2)

الإسراء: إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً(3)

الأنبیاء: فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (4)

الحج: کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (5)

المؤمنون: وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ (6)

النمل: فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ و قال تعالی وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (7)

القصص: وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (8)

الروم: وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (9)

لقمان: وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ إلی قوله تعالی أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ(10)

ص: 20


1- 1. النحل: 114.
2- 2. النحل: 121.
3- 3. أسری: 3.
4- 4. الأنبیاء: 80.
5- 5. الحجّ: 36.
6- 6. المؤمنون: 78.
7- 7. النمل: 40، 73.
8- 8. القصص: 73.
9- 9. الروم: 46.
10- 10. لقمان: 12، 14.

- أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً.(1)

{آیا ندانسته اید که خدا آنچه را که در آسمان ها و آنچه را که در زمین است، مسخّر شما ساخته و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(2)

{قطعاً در این [قدرت نمایی،] برای هر شکیبای سپاسگزاری، نشانه هاست.}

- قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ.(3)

{چه اندک سپاس می گزارید.} - اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ.(4)

{ای خاندان داوود، شکرگزار باشید. و از بندگان من اندکی سپاسگزارند.}

- کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ ... إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(5)

{از روزیِ پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید. شهری است خوش و خدایی آمرزنده. پس روی گردانیدند، و بر آن سیل [سدّ] عَرِم را روانه کردیم، و دو باغستان آنها را به دو باغ که میوه های تلخ و شوره گز و نوعی از کُنارِ تُنُک داشت تبدیل کردیم. این [عقوبت] را به [سزای] آنکه کفران کردند به آنان جزا دادیم و آیا جز ناسپاس را به مجازات می رسانیم؟ و میان آنان و میان آبادانی هایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متّصل به هم قرار داده بودیم، و در میان آنها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بودیم. در این [راه] ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید. تا گفتند: «پروردگارا، میان [منزل های] سفرهایمان فاصله انداز.» و بر خویشتن ستم کردند. پس آنها را [برای آیندگان، موضوعِ] حکایت ها گردانیدیم، و سخت تار و مارشان کردیم قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرت هاست.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ؟(6)

{ای مردم، نعمتِ خدا را بر خود یاد کنید.}

- وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ.(7)

{و اگر سپاس دارید آن را برای شما می پسند.}

- بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ (8)

{بلکه خدا را بپرست و از سپاسگزاران باش.}

- إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ.(9)

{آری، خدا بر مردم بسیار صاحب تفضّل است، ولی بیشتر مردم سپاس نمی دارند.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(10)

{قطعاً در این [امر] برای هر شکیبای شکرگزاری نشانه هاست.}

- وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(11)

{و باشد که سپاس دارید.}

- کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ شَکَرَ.(12)

{بدین سان [او را] پاداش می دهیم.}

ص: 21


1- . لقمان / 20
2- . لقمان / 31
3- . تنزیل / 9
4- . سباء / 13
5- . سباء / 15 - 19
6- . فاطر / 3 و 12
7- . زمر / 7
8- . زمر / 66
9- . مؤمن / 61
10- . شوری / 33
11- . جاثیه / 12
12- . قمر / 35

و قال تعالی: أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً(1)

و قال تعالی: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(2)

التنزیل: قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ (3)

سبأ: اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ(4)

و قال تعالی: کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ إلی قوله تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(5)

فاطر: یا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ و قال تعالی وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (6)

یس: أَ فَلا یَشْکُرُونَ (7)

الزمر: وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ و قال تعالی بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ (8)

المؤمن: إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (9)

حمعسق: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(10)

الجاثیة: وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (11)

القمر: کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ شَکَرَ(12).

ص: 21


1- 1. لقمان: 20.
2- 2. لقمان: 31.
3- 3. التنزیل: 9.
4- 4. سبأ: 13.
5- 5. سبأ: 15- 19.
6- 6. فاطر: 3- 12.
7- 7. یس: 35.
8- 8. الزمر: 7- 66.
9- 9. المؤمن: 61.
10- 10. الشوری: 33.
11- 11. الجاثیة: 12.
12- 12. القمر: 35.

روایات

روایت1.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که با حالت سپاسگزاری غذا می خورد، همانند پاداش روزه دار بااخلاص پاداش دارد. و شخص سالم سپاسگزار، مانند مریض شکیبا اجر دارد. و ثروتمند شاکر، مانند تهیدست قناعت گر پاداش دارد.(1)

توضیح

راغب می گوید: مفهوم شکر عبارت است از تصور نعمت و آشکار ساختن آن و لفظ شکر، قلب و تغییر لفظ «کشر» است که به معنای کشف و باز کردن و نقطه مقابل کفر که به معنای پوشیدن و پنهان کردن است، یعنی نعمت را فراموش کردن و پنهان ساختن آن. و «دابه شکور» یعنی حیوانی که در مقابل پرورش و خوراک دادن صاحبش فربهی او آشکار می شود. و گفته شده اصلش از این است که مثلا گفته می شود «عین شکری». «چشمه شکری» یعنی چشمه پر و مملو. بنابراین شکر یعنی پر بودن انسان از ذکر و یاد نعمت دهنده و همیشه در یاد او بودن و شکر سه قسم است: 1) شکر قلبی یعنی در یاد نعمت بودن و فراموش نکردن آن؛ 2) شکر زبانی یعنی ستایش و حمد و سپاس نعمت دهنده؛ 3) شکر جوارحی و عملی، یعنی جبران احسان و نعمت به مقدار استحقاق.(2)

و محقق طوسی (ره) فرموده: شکر و سپاس شریف ترین و برترین اعمال است. و شکر نعمت سه گونه است: زبانی، عملی و قلبی. و دارای سه رکن و سه پایه است: اول شناخت نعمت دهنده و صفات پسندیده او که شایسته ذات پاک او باشد و شناختن نعمت از لحاظ اینکه نعمت و احسان او است و این چنین شناختی پیدا نمی شود، مگر اینکه انسان بداند و متوجه باشد که تمام نعمت های آشکار و پنهانش همه و همه از او است و منعم حقیقی او است و این وسائط، مسخر فرمان او و تحت امر او هستند.

رکن و پایه دوم حالتی است که در نتیجه معرفت و شناخت در انسان پدید می آید. یعنی حالت خضوع و فروتنی و احساس سرور و خوشحالی که این نعمت هدیه و تحفه ای از جانب او است. و علامت و نشانه این حالت این است که هیچ گونه سرور و خوشحالی نسبت به اقبال دنیا پیدا نشود، مگر در صورتی که این نعمت ها موجب قرب انسان به خدا گردد، چون در غیر این صورت این ها نه تنها نعمت نبوده، بلکه نقمت و موجب وبال و خسران است.

پایه سوم عمل و کرداری است که نتیجه آن حالت است، چون هنگامی که آن حالت به دست آمد، قهرا در قلب انسان حالت نشاط و شادمانی مخصوصی حاصل می شود که انسان را به اعمالی که موجب قرب به حق می گردد سوق می دهد و در نتیجه هم قلب هم زبان و هم اعضا و جوارح، سپاسگزار نعمت او خواهند بود.

اما سپاس و شکر قلبی یعنی دل انسان متوجه عظمت و مجد و بزرگواری او شده و در مصنوعات

ص: 22


1- . کافی 2 : 382
2- . مفردات راغب: 272

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمُبْتَلَی الصَّابِرِ وَ الْمُعْطَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقَانِعِ (1).

تبیین

قال الراغب الشکر تصور النعمة و إظهارها قیل و هو مقلوب عن الکشر أی الکشف و یضاده الکفر و هو نسیان النعمة و سترها و دابة شکور مظهر بسمنه إسداء صاحبه إلیه و قیل أصله من عین شکری أی ممتلئة فالشکر علی هذا هو الامتلاء من ذکر المنعم علیه و الشکر ثلاثة أضرب شکر بالقلب و هو تصور النعمة و شکر باللسان و هو الثناء علی المنعم و شکر بسائر الجوارح و هو مکافاة النعمة بقدر استحقاقها انتهی (2).

و قال المحقق الطوسی قدس سره الشکر أشرف الأعمال و أفضلها و اعلم أن الشکر مقابلة النعمة بالقول و الفعل و النیة و له أرکان ثلاثة.

الأول معرفة المنعم و صفاته اللائقة به و معرفة النعمة من حیث إنها نعمة و لا تتم تلک المعرفة إلا بأن یعرف أن النعم کلها جلیها و خفیها من الله سبحانه و أنه المنعم الحقیقی و أن الأوساط کلها منقادون لحکمه مسخرون لأمره. الثانی الحال التی هی ثمرة تلک المعرفة و هی الخضوع و التواضع و السرور بالنعم من حیث إنها هدیة دالة علی عنایة المنعم بک و علامة ذلک أن لا تفرح من الدنیا إلا بما یوجب القرب منه.

الثالث العمل الذی هو ثمرة تلک الحال فإن تلک الحال إذا حصلت فی القلب حصل فیه نشاط للعمل الموجب للقرب منه و هذا العمل یتعلق بالقلب و اللسان و الجوارح.

أما عمل القلب فالقصد إلی تعظیمه و تحمیده و تمجیده و التفکر فی صنائعه

ص: 22


1- 1. الکافی ج 2 ص 94.
2- 2. المفردات للراغب ص 265.

و افعال و آثار لطف او به تفکر و تامل بپردازد و تصمیم می گیرد که نسبت به همه مخلوقات خیر و احسان نماید (چون همه مخلوق او و مربوط به او هستند). و اما شکر زبانی یعنی آنچه را که در دل است، بر زبان آورد، تهلیل و تحمید و تسبیح و تقدیس حق کرده و مردم را به نیکی و خیر وادار و از بدی و زشتی نهی کند و امثال و نظایر این کارها.

و اما شکر عملی و عضوی، یعنی تمام نعمت های ظاهری و پنهانی را در طریق اطاعت و بندگی و عبادت به کار برده و از اینکه این نعمت ها و این اعضا و جوارح را در انجام گناه و معصیت به کار گیرد، خودداری کند مثلا چشم را در مطالعه مصنوعات و خواندن علوم و قرآن و اخباری که از انبیاء و اوصیاء علیهم السّلام رسیده به کار برد و همین طور بقیه اعضا و جوارح. بنابراین روشن شد که شکر و سپاسگزاری، ریشه و پایه صفات کمال و زیربنای تکامل و حرکت معنوی انسانی است. البته شکر و سپاسگزاری کامل و در حد اعلا برای افراد کم و نادری محقق می شود که فرمود: «وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ»(1) {و از بندگان من، اندکی سپاسگزارند.} و چون شکر با اعضا و جوارح خودش نعمتی است از طرف حق و او است که به انسان این توفیق را می دهد، لذا همین موفقیت که خود نعمت و عنایتی است، شکر دیگری لازم دارد و آن شکر هم به نوبه خود نعمتی است که شکری لازم دارد و همین طور که بالاخره منتهی می شود به اینکه اعتراف به عجز از شکر نماید. بنابراین آخرین مراحل و مراتب شکر، اعتراف به عجز و قصور از شکر است. همچنان که آخرین مراحل معرفت و ثنا و ستایش، اعتراف به عجز از معرفت و ثناست و همچنین درباره عبادت و پرستش، کما اینکه سرور عبادت کنندگان و سید عارفان و سرآمد سپاسگزاران، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در مناجاتش چنین می گوید: «من از حق ثنا و ستایش تو عاجزم. خدایا! تو آن طور هستی که خود ستوده ای.» و نیز فرمود: ما عبدناک حق عبادتک و ما عرفناک حق معرفتک. «آن گونه که شایسته عبادت هستی تو را عبادت نکردیم و آن گونه که شایسته شناخت هستی تو را نشناختیم.»

الطاعم الشاکر: «طاعم» بر خورنده و نوشنده اطلاق می شود، آن گونه که خداوند فرمود: «و من لم یطعمه»، کسی که از آن نخورد (و منظور از نهر آب است) و گفته می شود: «فلان احتسب عمله و بعمله»، زمانی که نیّت وی در آن کار خدا باشد. و «معطی» اسم مفعول است و «محروم» کسی است که از عطای الهی یا از خلق محروم شده است و «قانع» کسی است که به آنچه خدا به او داده راضی است.

روایت2.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: خداوند چنین نیست که در شکر و سپاس را به بنده ای باز کند و توفیق شکر به او بدهد، ولی در زیاد شدن نعمت را بر او ببندد.(2)

ص: 23


1- . سباء / 13
2- . کافی 2 : 382

و أفعاله و آثار لطفه و العزم علی إیصال الخیر و الإحسان إلی کافة خلقه و أما عمل اللسان فإظهار ذلک المقصود بالتحمید و التمجید و التسبیح و التهلیل و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر إلی غیر ذلک و أما عمل الجوارح فاستعمال نعمه الظاهرة و الباطنة فی طاعته و عبادته و التوقی من الاستعانة بها فی معصیته و مخالفته کاستعمال العین فی مطالعة مصنوعاته و تلاوة کتابه و تذکر العلوم المأثورة من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و کذا سائر الجوارح.

فظهر أن الشکر من أمهات صفات الکمال و تحقق الکامل منه نادر کما قال سبحانه وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ(1) و لما کان الشکر بالجوارح التی هی من نعمه تعالی و لا یتأتی إلا بتوفیقه سبحانه فالشکر أیضا نعمة من نعمه و یوجب شکرا آخر فینتهی

إلی الاعتراف بالعجز عن الشکر فآخر مراتب الشکر الاعتراف بالعجز عنه کما أن آخر مراتب المعرفة و الثناء الاعتراف بالعجز عنهما

وَ کَذَا الْعِبَادَةُ کَمَا قَالَ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ وَ الْعَارِفِینَ وَ الشَّاکِرِینَ صلوات الله علیه: لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ.

قوله علیه السلام الطاعم الشاکر الطاعم یطلق علی الآکل و الشارب کما قال تعالی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ (2) و یقال فلان احتسب عمله و بعمله إذا نوی به وجه الله و المعطی اسم مفعول و المحروم من حرم العطاء من الله أو من الخلق و القانع الراضی بما أعطاه الله.

«2»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بَابَ شُکْرٍ فَخَزَنَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ(3).

ص: 23


1- 1. سبأ: 13.
2- 2. البقرة: 249.
3- 3. الکافی ج 2 ص 94.

توضیح

«فخزن ای احرز و منع» یعنی ببندد و باز دارد و نظیر این مطلب در نهج البلاغه است که فرمود: ما کان اللَّه لیفتح علی عبد باب الشکر و یغلق علیه باب الزیادة که به همان معنا است و این هر دو اشاره است به آیه شریفه «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.»

روایت3.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در شبی که نوبت عایشه بود، در حجره او بود. عایشه گفت: یا رسول اللَّه! چرا این قدر خود را به رنج و تعب می افکنی، با اینکه ما «تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّر» {خداوند گناهان گذشته و آینده تو را بخشیده است}؟ حضرت فرمود: آیا من بنده شاکر و سپاسگزار نباشم؟

و نیز رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر انگشتان پاهای خود برای عبادت می ایستاد و خداوند این آیه را نازل فرمود: «طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی.»(1) {ما قرآن را نازل نکرده ایم که تو خود را به مشقت بیفکنی.} (2)

توضیح

اینکه عایشه به حضرت گفت که خداوند گناهان گذشته و آینده تو را بخشیده است، اشاره به آیه شریفه «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لیغفر لک اللَّه ما تقدم من ذنبک و ما تأخر»(3) دارد که شیعه اثنا عشریه در تفسیر و تاویل این آیه چند نظر دارد:

1.

منظور از گناه، گناه امّت است که از جهت شدت اتصال و وحدت بین پیغمبر و امت، عمل امت عمل پیغمبر محسوب شده است که معنای آیه چنین می شود: ما این فتح بزرگ مکه را به تو عنایت کردیم که در نتیجه خداوند گناهان امت تو را ببخشد. که مؤید این تفسیر، روایتی است که مفضل بن عمر از حضرت صادق علیه السّلام نقل نمود که شخصی از حضرتش تفسیر این آیه را سؤال کرد. فرمود: «به خدا قسم پیغمبر کوچک ترین گناهی نداشت، ولی خداوند ضامن شده که گناهان گذشته و آینده شیعه علی را ببخشد.» و نیز عمر بن یزید از آن حضرت روایت کرده که فرمود: «پیامبر نه گناهی داشت و نه هرگز تصمیم به گناهی گرفت، ولی خداوند گناهان شیعه را به حضرت تحمیل کرد و بعدا همه را به احترام حضرتش بخشید.

2.

آنچه که مرحوم سید مرتضی گفته است که لفظ «ذنب» چون مصدر است، هم به فاعل اضافه می شود و هم به مفعول (گناهی که تو انجام داده ای که اضافه به فاعل است؛ گناهی که دیگران نسبت به تو انجام داده اند که اضافه به مفعول می شود.) و اینجا از قبیل اضافه به مفعول است و منظور یعنی آن گناهانی که مردم مکه در حق تو مرتکب شده اند که تو را از دخول به مکه و ورود به مسجدالحرام ممانعت می کردند، چون تو را مقصر و مجرم می دانستند.

ص: 24


1- . طه / 1 - 2
2- . کافی 2 : 382
3- . فتح / 2
بیان

فخزن أی أحرز و منع و مثله فی النهج عن أمیر المؤمنین علیه السلام ما کان الله لیفتح علی عبد باب الشکر و یغلق علیه باب الزیادة(1) و هما إشارتان إلی قوله تعالی لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (2).

«3»

کا، [الکافی] عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ عَائِشَةَ لَیْلَتَهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَکَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فَقَالَ یَا عَائِشَةُ أَ لَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُومُ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (3).

إیضاح

قد غفر الله لک إشارة إلی قوله تعالی إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ و للشیعة فی تأویله أقوال.

أحدها أن المراد لیغفر لک الله ما تقدم من ذنب أمتک و ما تأخر بشفاعتک و إضافة ذنوب أمته إلیه للاتصال و السبب بینه و بین أمته

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا کَانَ لَهُ ذَنْبٌ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ ضَمِنَ لَهُ أَنْ یَغْفِرَ ذُنُوبَ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِمْ وَ مَا تَأَخَّرَ.

وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَ لَهُ ذَنْبٌ وَ لَا هَمٌّ بِذَنْبٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَّلَهُ ذُنُوبَ شِیعَتِهِ ثُمَّ غَفَرَهَا لَهُ.

و الثانی ما ذکره السید المرتضی رضی الله عنه أن الذنب مصدر و المصدر یجوز إضافته إلی الفاعل و المفعول معا فیکون هنا مضافا إلی المفعول و المراد ما تقدم من ذنبهم إلیک فی منعهم إیاک عن مکة و صدهم لک عن المسجد الحرام و

ص: 24


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 247.
2- 2. إبراهیم: 7.
3- 3. الکافی ج 2 ص 95.

و بنابراین منظور از مغفرت و بخشش، درهم شکستن تصمیمات مشرکین درباره تو است که خداوند توانا در اثر این فتح بزرگ و قدرتی که به تو عنایت فرموده است، مشرکین را از آن تصمیمات منصرف کرده و تو به زودی داخل مکه خواهی شد و آنان همه تسلیم تو می شوند و هیچ گونه جرم و جنایتی نسبت به تو انجام نمی دهند و از این جهت است که مغفرت غایت و نتیجه، فتح مکه شده است. و اگر منظور و مقصود از گناه، گناه خود پیغمبر باشد، جمله «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً» معنای معقول و مناسبی ندارد، چون بخشش گناه با فتح مکه ارتباطی ندارد. بخشش گناه با نماز، با عبادت، با توبه و استغفار تناسب دارد، ولی با داشتن قدرت نظامی و پیروزی چه تناسبی دارد؟

و اما جمله ما تقدم و ما تأخر مانعی ندارد که منظور آن جنایات قدیمی و تصمیمات تازه و اخیری که نسبت به حضرت و امتش داشتند باشد .

3.

معنای آیه فرضی است، یعنی اگر فرضا گناه قدیم یا گناه جدیدی داشته باشی، ای پیامبر! خداوند تو را می بخشد.

4.

منظور از ذنب و گناه، ترک مستحبات است و این تعبیر در چنین موردی خوب است، چون مسلم و قطعی است که حضرت دستورات واجب را مخالفت نمی کند و واجبات را ترک نمی نماید و از لحاظ شخصیت عظیم معنوی که حضرت دارد، مانعی ندارد عملی را که اگر دیگران انجام دهند گناهی محسوب نمی شود، ولی همان عمل و همان ترک مستحب را اگر حضرت مرتکب شود گناه گفته شود. پس مقصود از گناه، همان ترک اولی و انجام ندادن امور مستحبی است.

5.

اساسا بحث گناه در میان نیست و این تعبیر به عنوان تعظیم و تمجید است و فقط از جنبه خطاب و گفتار محبت آمیز گفته شده، کما اینکه در آیه شریفه «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ»(1) {عفو و عنایت خداوند شامل حال تو است} چنین گفته شده است.(2)

مؤلف

مرحوم صدوق در کتاب عیون اخبارالرضا(3) از علی بن محمد بن جهم نقل کرده که گفته من در مجلس مامون بودم و علی بن موسی الرضا علیه السّلام هم تشریف داشتند. مامون به حضرت عرض کرد: آیا شما نظرتان این نیست که انبیاء و پیامبران معصوم از گناه هستند؟ حضرت فرمود: چرا، همین طور است. مامون گفت: پس آیه شریفه «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما. تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ» چه معنایی دارد؟ حضرت فرمود: از نظر مشرکین احدی گناهکارتر و مجرم تر از رسول خدا نبود، چون آنان سیصد و شصت بت و معبود داشتند که آنها را پرستش می کردند و چون حضرت مبعوث به رسالت شد و آنان را به توحید دعوت کرد، این عمل شگفت انگیز در نظر آنان بس بزرگ و غیر قابل تحمل بود و آنان با تعجب می گفتند: «اجعل الآلهة الها واحدا ان هذا لشی ء عجاب...ان هذا الا اختلاق»(4) {آیا این شخص آمده و می خواهد به جای این همه خدایان یک خدا را به ما بقبولاند؟ راستی عجیب است...این عمل جز جعل و افترا چیزی بیش نیست.} و هنگامی که حضرت با یاری و نصرت خداوند مکه را فتح کرد، خداوند به حضرت خطاب کرد: یا محمد! «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ.» ای پیامبر عزیز! تو که به جرم دعوت به توحید در نظر

ص: 25


1- . توبه / 43
2- . تنزیة الأنبیاء: 117
3- . عیون اخبار الرضا 1 : 179
4- . ص / 7

یکون معنی المغفرة علی هذا التأویل الإزالة و النسخ لأحکام أعدائه من المشرکین علیه أی یزیل الله ذلک عنده و یستر علیک تلک الوصمة بما یفتح الله لک من مکة فستدخلها فیما بعد و لذلک جعله جزاء علی جهاده و غرضا فی الفتح و وجها له قال و لو أنه أراد مغفرة ذنوبه لم یکن لقوله إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ معنی معقول لأن المغفرة للذنوب لا تعلق لها بالفتح فلا یکون غرضا فیه و أما قوله ما تقدم و ما تأخر فلا یمتنع أن یرید به ما تقدم زمانه من فعلهم القبیح بک و بقومک.

الثالث أن معناه لو کان لک ذنب قدیم أو حدیث لغفرناه لک.

الرابع أن المراد بالذنب هناک ترک المندوب و حسن ذلک لأن من المعلوم أنه صلی الله علیه و آله ممن لا یخالف الأوامر الواجبة فجاز أن یسمی ذنبا منه ما لو وقع من غیره لم یسم ذنبا لعلو قدره و رفعة شأنه.

الخامس أن القول خرج مخرج التعظیم و حسن الخطاب کما قیل فی قوله عَفَا اللَّهُ عَنْکَ (1)

أقول

وَ قَدْ رَوَی الصَّدُوقُ فِی الْعُیُونِ (2)

بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ عِنْدَ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَعْظَمَ ذَنْباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَلَمَّا جَاءَهُمْ صلی الله علیه و آله بِالدَّعْوَةِ إِلَی کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ کَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَ قَالُوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ إِلَی قَوْلِهِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ (3) فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ مَکَّةَ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ عِنْدَ

ص: 25


1- 1. براءة: 43.
2- 2. عیون الأخبار ج 1 ص 202.
3- 3. ص: 5.

مشرکان مکه مقصر و در تحت تعقیب بودی، اکنون که مکه فتح شده آنان دیگر تو را مجرم نمی دانند، چون گروهی مسلمان شده و گروهی فراری و اگر معدودی هم باقی مانده اند، قدرت انکار توحید و دعوت تو را ندارند. پس به دلیل این پیروزی، گناهان حضرت و مجرم بودنش منتفی شده است. مامون گفت: یا ابا حسن! این بیانات شما از الطاف الهی است و شاید این روایت برای توجیه وجه چهارم مناسب تر است، گرچه با وجوه دیگری هم تطبیق دارد. (فقط با توجیه دومی و کلام سید منطبق است.)

به هر روی هر توجیه و تفسیری که برای این آیه شریفه هست، ولی حاصل معنای حدیث عایشه این است که عایشه خیال می کرد که این تحمل مشقت و رنج عبادت که پیامبر داشت، برای محو سیئات و بخشش گناهان و نجات از عذاب است و حضرت پاسخ داد که تحمل رنج عبادت، منحصر به محو سیئات و نجات از عذاب نیست، بلکه به انگیزه شکر و سپاسگزاری از نعمت های غیر متناهیه و رفع درجات ظاهری و صوری (ازدیاد نعمت) و ارتقای مراتب معنوی است، بلکه بالاتر از این که خود عبادت و گفتگو با محبوب، در نظر دوستان و محبان خدا از بزرگ ترین لذت ها است. گفته شده که معنای «طه» یعنی ای مرد! که ابن عباس و گروهی گفته اند. و اخبار و روایات زیادی گویا است که این لفظ از اسمای پیامبر است و علی بن ابراهیم قمی(1) در تفسیر خود با سندش از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام، نقل کرده که فرموده اند: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که به نماز مشغول می شد، به قدری بر انگشتان پاهای مقدس می ایستاد که پای مبارکش ورم و آماس می کرد و خداوند نازل فرمود «طه»، به زبان طی یا محمّد ما انزلنا.. .

و مرحوم صدوق در معانی الاخبار(2) به سندش تا سفیان ثوری در حدیثی طولانی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمود: اما طه یکی از نام های پیامبر است و معنای آن به رمز و اشاره این است که: ای طالب و جویای حق و ای هادی و راهنمای به حق! «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی» {ما برای مشقت این قرآن را نفرستاده ایم}، بلکه به منظور کسب سعادت و خوشبختی فرستاده ایم.

و طبرسی در احتجاج(3) خود از موسی بن جعفر، از پدرانش، از امیرالمؤمنین علیهم السّلام چنین نقل کرده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به مدت بیست سال بر انگشتان پاهای خود برای عبادت می ایستاد، تا اینکه پاهای شریفش ورم کرد و چهره اش زرد شد. حضرت تمام شب را به عبادت به سر می برد، تا اینکه برای تحمل این رنج ها مورد عتاب قرار گرفت و خداوند این آیه را نازل نمود: «طه ما أَنْزَلْنا...» تا آخر حدیث.

ص: 26


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 32
2- . معانی الأخبار: 22
3- . احتجاج: 392

مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ بِدُعَائِکَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ فِیمَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ لِأَنَّ مُشْرِکِی مَکَّةَ أَسْلَمَ بَعْضُهُمْ وَ خَرَجَ بَعْضُهُمْ عَنْ مَکَّةَ وَ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِنْکَارِ التَّوْحِیدِ عَلَیْهِ إِذَا دَعَا النَّاسَ إِلَیْهِ فَصَارَ ذَنْبُهُ عِنْدَهُمْ فِی ذَلِکَ مَغْفُوراً بِظُهُورِهِ عَلَیْهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ.

و کان هذا الحدیث بالوجه الرابع أنسب لتقریره صلی الله علیه و آله کلام عائشة و إن أمکن توجیهه علی بعض الوجوه الأخر.

و الحاصل أن عائشة توهمت أن ارتکاب المشقة فی الطاعات إنما یکون لمحو السیئات فأجاب صلی الله علیه و آله بأنه لیس منحصرا فی ذلک بل یکون لشکر النعم الغیر المتناهیة و رفع الدرجات الصوریة و المعنویة بل الطاعات عند المحبین من أعظم اللذات کما عرفت. طه قیل معنی طه یا رجل عن ابن عباس و جماعة و قد دلت الأخبار الکثیرة علی أنه من أسماء النبی صلی الله علیه و آله.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ (1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا صَلَّی قَامَ عَلَی أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ حَتَّی تَوَرَّمَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طه بِلُغَةِ طَیِّئٍ یَا مُحَمَّدُ ما أَنْزَلْنا الْآیَةَ.

وَ رَوَی الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ(2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ فِیهِ: فَأَمَّا طه فَاسِمٌ مِنْ أَسْمَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعْنَاهُ یَا طَالِبَ الْحَقِّ الْهَادِیَ إِلَیْهِ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی بَلْ لِتَسْعَدَ.

وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ فِی الِاحْتِجَاجِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ لَقَدْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشْرَ سِنِینَ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّی تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ یَقُومُ اللَّیْلَ أَجْمَعَ حَتَّی عُوتِبَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی بَلْ لِتَسْعَدَ بِهِ الْخَبَرَ.

ص: 26


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 417.
2- 2. معانی الأخبار ص 22.

و نسفی که از اهل سنت و جماعت است، از قشیری نقل کرده که «طه» اشاره به طهارت و پاکی دل حضرت است از غیر خدا و «هاء» اشاره به راه داشتن و ارتباط قلب آن حضرت است با خدا. و گفته شده که «طا» اشاره به طرب و وجد بهشتیان و «هاء» اشاره به خواری و ذلت و نکبت دوزخیان است.

مرحوم طبرسی(1) گوید: از حسن (بصری) روایت شد که این لفظ را طه با فتح طاء و سکون ها، می خوانده است و اگر این نقل صحیح باشد، باید بگوییم که اصلش طاء به فتح ط و همزه ساکن است که همزه مبدل به هاء شده است. یا معنایش چنین است که «طاء الارض بقدمیک جمیعا» (تمام پاهایت را بر زمین بگذار)، چون در روایتی هست که حضرت در نماز یکی از پاها را بلند می کرد و فقط یک پا را بر زمین می گذاشت تا بیشتر احساس رنج و تعب بکند و خداوند این آیه را نازل کرد: «طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی.» پس از آن حضرت آن پای دیگر را هم بر زمین گذاشت و چنین حدیثی از حضرت صادق علیه السّلام نیز روایت شده است. و حسن گفته که این آیه، جواب و پاسخ مشرکان است که می گفتند محمد شقی و بدبخت است، ولی خداوند فرمود: ای مرد! (پیغمبر) ما قرآن را موجب شقاوت و بدبختی تو قرار نداده ایم، بلکه برای این قرار دادیم که به سعادت و خوشبختی برسی و به عظمت دنیوی و اخروی نائل گردی.

قتاده گوید: پیامبر تمام شب را نماز می خواند و ریسمانی به گردن خود می بست که مانع از خواب رفتنش بشود، ولی خداوند دستور داد که بر خود تخفیف دهد و تذکر داد که مبادا وحی موجب تعب و ناراحتی او بشود و بیضاوی(2) گوید: معنای آیه این است که ما قرآن را نازل نکردیم که تو خود را از جهت کفر و شرک قریش به ناراحتی بیفکنی، نه چنین نیست؛ هر کس می خواهد قبول کند و هر که نمی خواهد، نکند و ایمان نیاورد، تو فقط مامور به ابلاغ هستی. یا منظور ناراحتی و مشقت از لحاظ ریاضت و شب زنده داری و ایستادن بر روی پا است. و استعمال لفظ «شقاء» (ریشه لتشقی) به معنای رنج و تعب استعمال شایع و رایجی است و اینکه از تعبیر «لتتعب» عدول به لفظ «لتشقی» کرده، شاید به منظور اثبات سعادت و خوشبختی پیغمبر در مقابل شقاء و بدبختی است. و گفته شده که این آیه رد بر کفار و تکذیب آنان است، چون آنان هنگامی که کثرت عبادت و ریاضت پیامبر را مشاهده کردند گفتند: ای محمد! تو با این اعمال رنج آور و عبادت های بی شمار و ترک دنیا خود را بدبخت کرده ای و قرآن عامل این شقاوت تو شده است.

مؤلف

ایستادن پیامبر در حال نماز بر روی یک پای خود یا بر سر انگشتان و بستن ریسمان و امثال این ها، ممکن است در اول بعثت و قبل از بعثت جزو شریعت و در دستورات دین بوده، ولی بعدا نسخ شده باشد. البته بنا بر آنچه بگوییم که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله قبل از بعثت هم مطابق شریعت خودش عمل می کرد یا اگر بگوییم که حضرت قبل از بعثت، مطابق شریعت و دین قبل از خودش عمل می کرد، می توان گفت که این گونه ریاضت ها و عبادت ها در آن شریعت قبلی بوده و حضرت این کارها را بر طبق آن شریعت انجام می داده است و بعدا آن شریعت نسخ شده است (ولی با همه این احتمال ها، احتمال قوی هم دارد که این گونه احادیث صحت سند و حقیقت نداشته باشد. مترجم)

روایت4.

کافی:

ص: 27


1- . مجمع البیان 7 : 5
2- . تفسیر بیضاوی 3 : 68

و قال النسفی من العامة قال القشیری الطاء إشارة إلی طهارة قلبه عن غیر الله و الهاء اهتداء قلبه إلی الله و قیل الطاء طرب أهل الجنة و الهاء هوان أهل النار.

و قال الطبرسی رحمه الله روی عن الحسن أنه قرأ طه بفتح الطاء و سکون الهاء فإن صح ذلک عنه فأصله طأ فأبدل من الهمزة هاء أو معناه طأ الأرض بقدمیک جمیعا فقد روی أن النبی صلی الله علیه و آله کان یرفع إحدی رجلیه فی الصلاة لیزید تعبه فأنزل الله طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی فوضعها و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و قال الحسن هو جواب للمشرکین حین قالوا إنه شقی فقال سبحانه یا رجل ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی لکن لتسعد به تنال الکرامة به فی الدنیا و الآخرة قال قتادة و کان یصلی اللیل کله

و یعلق صدره بحبل حتی لا یغلبه النوم فأمره الله سبحانه أن یخفف عن نفسه و ذکر أنه ما أنزل علیه الوحی لیتعب کل هذا التعب (1).

و قال البیضاوی المعنی ما أنزلنا علیک القرآن لتتعب بفرط تأسفک علی کفر قریش إذ ما علیک إلا أن تبلغ أو بکثرة الریاضة و کثرة التهجد و القیام علی ساق و الشقاء شائع بمعنی التعب و لعله عدل إلیه للإشعار بأنه أنزل علیه لیسعد و قیل رد و تکذیب للکفرة فإنهم لما رأوا کثرة عبادته قالوا إنک لتشقی بترک الدنیا و إن القرآن أنزل إلیک لتشقی به انتهی (2).

و أقول

القیام علی رجل واحد علی أطراف الأصابع و أمثالهما لعلها کانت ابتداء فی شریعته صلی الله علیه و آله ثم نسخت بناء علی ما هو الأظهر من أنه صلی الله علیه و آله کان عاملا بشریعة نفسه أو فی شریعة من کان یعمل بشریعته علی الأقوال الأخر.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ

ص: 27


1- 1. مجمع البیان ج 7 ص 2.
2- 2. أنوار التنزیل ص 261.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در تورات نوشته شده است: «سپاس و تشکر کن از کسی که نعمت به تو داده و انعام و احسان نما بر آن کس که از تو تشکر و سپاس می نماید. چون هنگامی که در برابر نعمت سپاسگزاری شد، آن نعمت زوال و فنا ندارد و اگر کفران و ناسپاسی شد، بقا ندارد. و شکر موجب ازدیاد نعمت و ایمنی از تغیر و تبدل او است.(1)

توضیح

«من انعم علیک» اعم از منعم حقیقی (خداوند) و غیر حقیقی است. «زیاده فی النعم» یعنی سبب زیادی نعمت است و «امان من الغیر» به کسر غین و فتح یاء، اسم مصدر تغیر است، یعنی نعمت به نقمت تبدیل شود و از قاموس اللغه استفاده می شود که این لفظ به فتح غین و سکون یاء است. در نهایت گوید: در حدیث استسقاء (طلب و دعای باران) آمده است: «من یکفر بالله یلق الغیر»، کسی که به خداوند کفر ورزد، با غیر مواجه خواهد شد، یعنی با تغیر و دگرگونی حالت از صلاح و شایستگی به فساد و تباهی. و «غیر» اسم است از «غیرت الشی ء فتغیر»، فلان چیز را تغییر دادم، آن هم دگرگون شد. بنابراین غیر یعنی دگرگونی. و در بعضی نسخه ها با غین و باء یک نقطه است و این لفظ به معنای داهیه و حادثه ناگوار است که انسان حیران گردد و راه نجات نیابد، ولی ظاهرا این نسخه صحیح نباشد.

روایت5.

کافی: حضرت باقر یا حضرت صادق علیهما السّلام فرمود: شخصی که صحیح و سالم باشد و شکرگزار، مانند شخص مریض شکیبا اجر و پاداش دارد و ثروتمند سپاسگزار، همانند مستمند قانع است در اجر و پاداش.(2)

روایت6.

کافی: از فضل بقباق نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام تفسیر آیه «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ»(3) {و از نعمت پروردگار خویش [بامردم] سخن بگو.} را سؤال کردم. فرمود: آن خدایی که بر تو (پیغمبر) نعمت داد که تو را تفضیل و برتری داد و عطا کرد و احسان نمود. سپس حضرت صادق فرمود: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله هم بر طبق این دستور، تمام مقررات و حقایق دینی را از اعتقادات ایمانی و عبادات قلبی و بدنی بازگو نمود و آنچه را که خداوند به او عطا نموده و نعمت داده، بازگو کرد. (4)

توضیح

در مجمع(5) درباره «و اما بنعمت ربک فحدث» گوید: معنای آیه این است که نعمت های خداوند را به یاد آور و آنها را آشکار کن و به مردم بازگو کن. و در حدیث است که بازگو کردن نعمت خدا، خود سپاسگزاری است و نگفتن نعمت، کفران نعمت است. کلبی گوید: منظور از نعمت در این آیه، قرآن است که بزرگ ترین نعمتی است که خداوند به پیامبرش عنایت فرموده، پس دستور داده است که قرآن را بخواند. مجاهد و زجاج گفته اند که منظور از نعمت، نبوت و رسالتی است که پروردگارت به تو عنایت فرموده است. بنابراین «فحدث» یعنی این رسالت را تبلیغ کن

ص: 28


1- . کافی 2 : 382
2- . کافی 2 : 382
3- . ضحی / 11
4- . کافی 2 : 382
5- . مجمع البیان 10 : 386

الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ اشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ أَنْعِمْ عَلَی مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کُفِرَتْ وَ الشُّکْرُ زِیَادَةٌ فِی النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِیَرِ(1).

بیان

من أنعم علیک یشمل المنعم الحقیقی و غیره زیادة فی النعم أی سبب لزیادتها و أمان من الغیر أی من تغیر النعمة بالنقمة و الغیر بکسر الغین و فتح الیاء اسم للتغیر و یظهر من القاموس أنه بفتح الغین و سکون الیاء قال فی النهایة فی حدیث الاستسقاء من یکفر بالله یلق الغیر أی تغیر الحال و انتقالها من الصلاح إلی الفساد و الغیر الاسم من قولک غیرت الشی ء فتغیر و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و هو محرکة داهیة لا یهتدی لمثلها و الظاهر أنه تصحیف.

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَوْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُعَافَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مَا لِلْمُبْتَلَی الصَّابِرِ وَ الْمُعْطَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَالْمَحْرُومِ الْقَانِعِ (2).

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (3) قَالَ الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْکَ بِمَا فَضَّلَکَ وَ أَعْطَاکَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْکَ ثُمَّ قَالَ فَحَدِّثْ بِدِینِهِ وَ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ وَ مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْهِ (4).

بیان

وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قال فی مجمع البیان معناه اذکر نعم الله تعالی و أظهرها و حدث بها و فی الحدیث التحدث بنعمة الله شکر و ترکه کفر و قال الکلبی یرید بالنعمة القرآن و کان أعظم ما أنعم الله به فأمره أن یقرأه و قال مجاهد و الزجاج یرید بالنبوة التی أعطاک ربک أی بلغ ما أرسلت

ص: 28


1- 1. الکافی ج 2 ص 94.
2- 2. الکافی ج 2 ص 94.
3- 3. الضحی: 11.
4- 4. الکافی ج 2 ص 94.

و نبوتی را که به تو عطا نموده که بزرگ ترین نعمت ها است ابلاغ بنما. و گفته شده که معنای آیه این است که از همین نعمت هایی که در این سوره بیان شده سپاسگزار باش. حضرت صادق علیه السّلام فرموده است: یعنی آنچه را که خدا به تو عطا نموده و تو را بر همه برتری داده و احسان کرده و تو را به صراط مستقیم هدایت و راهنمایی فرموده، بازگو کن.

جمله «بما فضلک» بیان نعمت است، یعنی آن نعمتی که خداوند به تو داده که تو را بر همه موجودات برتری داده است، یا اینکه نبوت خاصه ای که برترین چیزها است. و «اعطاک» یعنی آن علم و معرفت و محبت و کمالات نفسانیه دیگر و مقام شفاعت و پرچم حمد و حوض کوثر و نعمت های اخروی دیگر، و «احسن الیک» و آن احسان ها و نعمت های دنیوی، تمامی این نعمت ها و عطاها و احسان ها را بازگو کن.

حضرت صادق علیه السلام فرمود: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله هم به منظور اجرای این دستور، تمام مقررات دینی را اعم از اعتقادات ایمانی و عبادات بدنی و قلبی به مردم ابلاغ فرمود و آنچه را که خداوند به او عطا کرده، از فضل و امتیازات و کرامت دنیوی و اخروی و نعمت های جسمانی و روحانی، همه را بازگو و بیان کرد.

روایت7.

کافی: از ابی بصیر نقل می کند که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا شکر حد و میزانی دارد که وقتی انسان چنان کند، بنده شاکری می شود؟ فرمود آری. عرضه داشتم: آن میزان کدام است؟ فرمود: در برابر هر نعمتی که خداوند به او عنایت فرموده، مثلا مالی به او داده یا همسر و فرزند خوبی داده، حمد و سپاس الهی را بجا آورد و اگر حقی به مالش تعلق گرفت، بپردازد. نظیر این آیه «سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ.»(1) {«پاک است کسی که این را برای ما رام کرد و[گرنه] ما را یارای [رام ساختن] آنها نبود.»} یا آیه «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ.»(2) {«پروردگارا، من به هر خیری که سویم بفرستی سخت نیازمندم.»} یا این آیه «رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ.»(3) {«پروردگارا، مرا در جایی پربرکت فرود آور [که] تو نیکترین مهمان نوازانی.»} یا آیه «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً.»(4) {«پروردگارا، مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز، و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده.»}(5)

توضیح

اینکه فرمود «اگر حقی در مالش باشد»، منظور حق واجب یا اعم از واجب و مستحب است. و اینکه فرمود «نظیر این آیات»، یعنی این ها نمونه شکر است یا نمونه حقی

ص: 29


1- . زخرف / 13
2- . قصص / 24
3- . مؤمنون / 29
4- . اسری / 80
5- . کافی 2 : 383

به و حدث بالنبوة التی آتاکها الله و هی أجل النعم و قیل معناه اشکر لما ذکر من النعمة علیک فی هذه السورة وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَعْنَاهُ فَحَدِّثْ بِمَا أَعْطَاکَ اللَّهُ وَ فَضَّلَکَ وَ رَزَقَکَ وَ أَحْسَنَ إِلَیْکَ وَ هَدَاکَ.

انتهی (1).

قوله بما فضلک بیان للنعمة أی بتفضیلک علی سائر الخلق أو بما فضلک به من النبوة الخاصة و أعطاک من العلم و المعرفة و المحبة و سائر الکمالات النفسانیة و الشفاعة و اللواء و الحوض و سائر النعم الأخرویة و أحسن إلیک من النعم الدنیویة أو الأعم ثم قال أی الإمام علیه السلام فحدث بصیغة الماضی أی النبی صلی الله علیه و آله عملا بما أمر به بدینه أی العقائد الإیمانیة و العبادات القلبیة و البدنیة و ما أعطاه من النبوة و الفضل و الکرامة فی الدنیا و الآخرة و ما أنعم به علیه من النعم الدنیویة و الأخرویة و الجسمانیة و الروحانیة.

«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ لِلشُّکْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ کَانَ شَاکِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ عَلَیْهِ فِی أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ إِنْ کَانَ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ حَقٌّ أَدَّاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ (2) وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ(3) وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ (4) وَ قَوْلُهُ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً(5).

إیضاح

قوله حق أی واجب أو الأعم و منه أی من الشکر أو من الحق

ص: 29


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 507.
2- 2. الزخرف: 13.
3- 3. القصص: 24.
4- 4. المؤمنون: 29.
5- 5. الکافی ج 2 ص 95 و 96 و الآیة فی أسری: 80.

که ادای آن در برابر نعمت های الهی واجب است. این است که هنگام سوار شدن کشتی یا مرکب سواری که از نعمت های خداوند است، آن جملاتی را که خداوند به منظور ارشاد و تعلیم بندگان خود فرموده، آنها را بر زبان آورد که فرمود: «وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ. لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ.»(1) {پروردگاری که کشتی و چهارپایان را مرکب سواری شما نمود تا بر پشت آنها مستقر شده و هنگام استقرار و سوار بودن بیاد نعمت های خدا باشید و بگویید منزه و پاک است خدایی که این ها را مسخر ما نمود و ما خود طاقت این را نداشتیم.}

و مرحوم طبرسی در تفسیر آیه گوید: یعنی تا در نتیجه نعمت او را به یاد آورده و بر این نعمت شکر آن را بنمایید که تسخیر این مرکب است. و با اعتراف به نعمت و تقدیس و تنزیه او، از مشابهت داشتن به مخلوقات چنین بگویید: «سبحان الذی سخر...» یعنی این مرکب را برای ما رام و تحت تسخیر ما قرار داد. قتاده گفته: خدا شما را تعلیم داده که هنگام سواری چگونه گفتاری بگویید. عیاشی با سند خود از حضرت صادق علیه السّلام نقل نموده که فرمود: متذکر شدن نعمت این است که بگویی «حمد و سپاس خدایی را که ما را باسلام هدایت نمود و قرآن را به ما آموخت و با بعثت پیامبرش بر ما منت نهاد.» پس از این ها آیه «سُبْحانَ الَّذِی» را تا آخر «وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ» بخواند.(2)

و اما آیه «رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ.» این آیه در بعضی از نسخه ها ذکر نشده و بر فرض بودن این آیه در آیات بیان شکر، منظور این است که موسی بن عمران علیه السّلام خداوند را به نعمت فقر سپاسگزاری کرده است: پروردگارا! من نیازمندم به آنچه به من عنایت فرموده ای. چون این آیه مشتمل بر اقرار و اعتراف به منعم حقیقی و متوجه شدن به او در تمام کارها است. و از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل شده که فرمود: به خدا قسم موسی علیه السّلام از خداوند جز نانی که بخورد چیزی نخواست، چون او گیاه زمین می خورد و تا مدتی خوراکش گیاه بود، به طوری که به دلیل لاغری زیاد و آب شدن گوشت بدنش، رنگ سبز گیاه از زیر پوست بدنش دیده می شد .

و همچنین پروردگار سبحان به نوح پیغمبر علیه السّلام راه و روش سپاسگزاری را تعلیم داد که هنگام ورود به کشتی و یا هنگام خروج از کشتی، این طور بگوید: «رب انزلنی...» که اول آیه چنین است: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً.»(3) {هنگامی که تو و همراهانت بر کشتی مستقر شدید، بگو حمد و سپاس خدا را که ما را از این گروه ستمکار نجات داد و بگو خداوندا مرا به منزل و جایگاه مبارک و نیکویی فرود آر.} «منزلا» را ابوبکر با فتح میم و کسر زاء قرائت کرده که به معنای محل فرود می شود. و گفته شده که منظور

ص: 30


1- . زخرف / 12 - 13
2- . مجمع البیان 9 : 70
3- . مومنون / 28 - 29

الذی یجب أداؤه فیما أنعم الله علیه أن یقول عند رکوب الفلک أو الدابة اللتین أنعم الله بهما علیه ما قاله سبحانه تعلیما لعباده و إرشادا لهم حیث قال عز و جل وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی إلی قوله وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ أی مطیقین من أقرنت الشی ء إقرانا أطقته و قویت علیه قال الطبرسی فی تفسیر هذه الآیة ثم تذکروا نعمة ربکم فتشکروه علی تلک النعمة التی هی تسخر ذلک المرکب و تقولوا معترفین بنعمه منزهین له عن شبه المخلوقین سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا أی ذلله لنا حتی رکبناه قال قتادة قد علمکم کیف تقولون إذا رکبتم وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذِکْرُ النِّعْمَةِ أَنْ تَقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ بَعْدَهُ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا إِلَی قَوْلِهِ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ (1).

و منه قوله تعالی رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ لیس هذا فی بعض النسخ (2)

و علی تقدیره المعنی أنه من موسی علیه السلام کان متضمنا للشکر علی نعمة الفقر و غیره لاشتماله علی الاعتراف بالمنعم الحقیقی و التوسل إلیه فی جمیع الأمور

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُهُ لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ کَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَی مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ (3).

و کذا علم سبحانه نوحا علیه السلام الشکر حیث أمره أن یقول عند دخول السفینة أو عند الخروج منها رَبِّ أَنْزِلْنِی و صدر الآیة هکذا فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا قرأ أبو بکر مَنْزِلًا بفتح المیم و کسر الزای أی موضع النزول و قیل:

ص: 30


1- 1. مجمع البیان ج 9 ص 41.
2- 2. کما لا یوجد فی الکافی المطبوع.
3- 3. نهج البلاغة ج 1 ص 309.

همان خود کشتی است پس از سوار شدن، چون نوح و همراهان به داخل کشتی نازل و وارد شدند. و گفته شده که منظور سرزمین فرود آمدن کشتی است. ولی دیگران و قراء دیگر «منزلا» با ضم میم و فتح زاء قرائت کرده اند که به این ترتیب مصدر میمی و به معنای انزال و فرود آمدن با برکت است. بنابراین برکت در کشتی یعنی نجات یافتن و در خروج و پس از خروج، برکت یعنی نسل و اولاد فراوان. و گفته شده که یعنی محل پرآب و درخت. و «انت خیر المنزلین» (و خدایا تو بهترین فرود آورندگان هستی)، چون احدی نمی تواند دیگری را از آفات و بلیات مصون داشته و از هر جهت نیازهای او را تامین کند، جز ذات مقدس خداوندی. پس معلوم شد که این آیه بیان شکر نعمت است که خداوند امر به آن فرموده و نیز توجه و توسلی است به درگاه او. و هر کس که به هنگام نزول در منزل و خانه این آیه را بخواند، شکر الهی را بجای آورده است.

همچنین تعلیمی که خداوند به پیامبر اسلام فرمود که هنگام دخول به مکه و در تمام کارها بگوید: «رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ.» خداوندا در جمیع موارد ماموریت و رسالت مرا به بهترین وجه وارد کن و به بهترین وجه و سالم بیرون بیاور و بهنگام وحی و گرفتن دستور و بهنگام رسالت و انجام وحی و ابلاغ دستور مرا یاری فرموده و کمک کن. و گفته شده معنای آیه این است که: خداوندا! تو مرا به مدینه وارد کن و از آنجا به سوی مکه خارج بنما. و گفته شده که منظور دخول در قبر و خروج از آن برای بعث و حشر و نشر است که این دخول و خروج، با صدق و سلم باشد. و دخول توام با صدق آن چیزی است که پایان دنیوی و اخروی آن نیکو و پسندیده باشد.

«وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً" نَصِیراً.» خداوند از جانب خود برای من نیرویی عنایت فرما که بتوانم در مقابل کسانی که می خواهند مرا از انجام فرایض و دستورات ممانعت کنند، ایستادگی و مقاومت نمایم و قدرتی بده که بر دشمنانم پیروز شوم. و گفته شده: یعنی خدایا! به من سلطه و حکومتی عنایت نما که بر تبهکاران قاهر و غالب شوم. و حضرت هم به رعب و وحشت نصرت یافت که خداوند رعب و وحشتی در دل دشمنان قرار داد. و در روایات وارد شده که خواندن این آیه هنگام دخول بر پادشاه و حاکم موثر است. و بیان شکر بودن این آیه به همان بیانی است که گذشت.

روایت8.

کافی: مقمر بن خلاد نقل می کند که گفت: از موسی بن جعفر علیهما السّلام شنیدم که فرمود: آن کس که در برابر نعمت حمد و سپاس الهی را بنماید، قطعا شکر خدا را انجام داده و همین حمد و سپاس، از آن نعمت باارزش تر است.(1)

توضیح

«و کان الحمد» یعنی توفیق یافتن انسان برای حمد و سپاس، خود نعمتی است برتر و با ارزش تر از آن نعمت اولیه و این نعمت موفقیت، شکری لازم دارد. بنابراین محال است انسان از عهده شکر خدا برآید. پس انتها و آخرین مرحله شکر، اعتراف به عجز و ناتوانی از ادای حق شکر است. و یا معنا این است که این عمل حمد بهتر از آن نعمت است، چون ثمرات و نتایج دنیوی و اخروی که نصیب چنین شخص شاکری می شود، به مراتب عظیم تر و با ارزش تر است.

ص: 31


1- . اصول کافی 2 : 383

هو السفینة بعد الرکوب و قیل هو الأرض بعد النزول و قرأ الباقون مُنْزَلًا بضم المیم و فتح الزای أی إنزالا مبارکا فالبرکة فی السفینة النجاة و فی النزول بعد الخروج کثرة النسل من أولاده و قیل مُبارَکاً بالماء و الشجر وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ لأنه لا یقدر أحد علی أن یصون غیره من الآفات إذا أنزل منزلا و یکفیه جمیع ما یحتاج إلیه إلا أنت فظهر أن هذا شکر أمر الله به و توسل إلی جنابه سبحانه و کذا کل من قرأ هذه الآیة عند نزول منزل أو دار فقد شکر الله.

و کذا ما علمه الله الرسول صلی الله علیه و آله أن یقول عند دخول مکة أو فی جمیع الأمور رَبِّ أَدْخِلْنِی فی جمیع ما أرسلتنی به إدخال صدق و أخرجنی منه سالما إخراج صدق أی أعنی علی الوحی و الرسالة و قیل معناه أدخلنی المدینة و أخرجنی منها إلی مکة للفتح و قیل إنه أمر بهذا الدعاء إذا دخل فی أمر أو خرج من أمر و قیل أی أَدْخِلْنِی القبر عند الموت مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی منه عند البعث مُخْرَجَ صِدْقٍ و مدخل الصدق ما تحمد عاقبته فی الدنیا و الدین.

وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً أی عزا أمتنع به ممن یحاول صدی عن إقامة فرائضک و قوة تنصرنی بها علی من عادانی و قیل اجعل لی ملکا عزیزا أقهر به العصاة فنصر بالرعب و قد ورد قراءتها عند الدخول علی سلطان و التقریب فی کونه شکرا ما مر.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقُولُ: مَنْ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی النِّعْمَةِ فَقَدْ شَکَرَهُ وَ کَانَ الْحَمْدُ أَفْضَلَ مِنْ تِلْکَ النِّعْمَةِ(1).

بیان

و کان الحمد أی توفیق الحمد نعمة أخری أفضل من النعمة الأولی و یستحق بذلک شکرا آخر فلا یمکن الخروج عن عهدة الشکر فمنتهی الشکر الاعتراف بالعجز أو المعنی أن أصل الحمد أفضل من تلک النعمة لأن ثمراته الدنیویة و الأخرویة له أعظم.

ص: 31


1- 1. الکافی ج 2 ص 96.

روایت9.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس در برابر نعمت بزرگ یا کوچکی بگوید «الحمد للَّه»، حق شکرش را ادا کرده است.(1)

روایت10.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس که خداوند نعمتی به او عنایت فرماید و بفهمد که این نعمت از طرف خدا است و منعم و نعمت دهنده حقیقی او است، قطعا شکر نعمت را ادا کرده است.(2)

بیان

فعرفها بقلبه أی عرف قدر تلک النعمة و أن الله هو المنعم بها.

روایت11.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گاهی ممکن است انسان مثلا با نوشیدن آبی، بهشتی شود. فرمود: به این ترتیب که ظرف آب را به دست گرفته و نزدیک دهان می آورد و نام خدا را می برد. بعدا یک جرعه می نوشد، ظرف را کنار می برد و حمد خدا را می نماید. مجددا جرعه دوم را می نوشد و باز حمد خدا را بجا می آورد. بار سوم می نوشد و پس از آن حمد و سپاس می نماید و با این عمل، خداوند پاداش او را بهشت قرار می دهد.(3)

توضیح

از این حدیث به دست می آید که آشامیدن آب با سه نفس و سه بار مستحب است و نیز مستحب است هنگام شروع، «بسم اللَّه» بگوید و سه بار حمد که در هر نفس یک بار «الحمد للَّه» بگوید. ولی بعدا در باب های مربوط به آشامیدنی ها در صحیحه ابن سنان خواهد آمد که فقط حمد بدون «بسم اللَّه» مستحب است. و در روایت دیگری از عمر بن یزید وارد شده که شروع و ختم هر دو با «بسم اللَّه و الحمد للَّه» باشد و البته این عمل افضل و بهتر است، چون جمع مابین همه اخبار است.

روایت12.

کافی: عمر بن یزید نقل می کند که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: من از خداوند مال و ثروت خواسته ام، خدا به من داده است؛ نیز فرزند خواسته ام، آن را هم داده است؛ خانه و منزل خواسته ام، منزل هم عنایت فرموده. و اینکه من هر چه خواسته ام به من داده است. می ترسم این اجابت ها خود استدراج باشد. حضرت فرمود: به خدا سوگند اگر در برابر این نعمت ها حمد و سپاس باشد، البته استدراج نیست.(4)

توضیح

در قاموس گوید: استدراج یعنی گول زدن و «استدرجه» یعنی او را به خود نزدیک کرده و فریب داد، مثل درجه. و استدراج از طرف

ص: 32


1- . اصول کافی 2 : 383
2- . اصول کافی 2 : 383
3- . اصول کافی 2 : 383
4- . اصول کافی 2 : 383
«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ صَغُرَتْ أَوْ کَبُرَتْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِلَّا أَدَّی شُکْرَهَا(1).

«10»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ فَقَدْ أَدَّی شُکْرَهَا(2).

بیان

فعرفها بقلبه أی عرف قدر تلک النعمة و أن الله هو المنعم بها.

«11»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ لَیَشْرَبُ الشَّرْبَةَ مِنَ الْمَاءِ فَیُوجِبُ اللَّهُ لَهُ بِهَا الْجَنَّةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ لَیَأْخُذُ الْإِنَاءَ فَیَضَعُهُ عَلَی فِیهِ فَیُسَمِّی ثُمَّ یَشْرَبُ فَیُنَحِّیهِ وَ هُوَ یَشْتَهِیهِ فَیَحْمَدُ ثُمَّ یَعُودُ فَیَشْرَبُ ثُمَّ یُنَحِّیهِ فَیَحْمَدُ اللَّهَ ثُمَّ یَعُودُ فَیَشْرَبُ ثُمَّ یُنَحِّیهِ فَیَحْمَدُ اللَّهَ فَیُوجِبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِهَا الْجَنَّةَ(3).

بیان

یدل علی استحباب تثلیث الشرب و استحباب الافتتاح بالتسمیة مرة و الاختتام بالتحمید ثلاثا و سیأتی فی أبواب الشرب فی صحیحة ابن سنان (4) تثلیث التحمید من غیر تسمیة و فی روایة أخری عن عمر بن یزید(5) الافتتاح و الاختتام بالتسمیة و التحمید فی کل مرة و هو أفضل قوله علیه السلام فیضعه أی یرید وضعه أو یقرب وضعه علی مجاز المشارفة إذ لا تسمیة بعد الوضع.

«12»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِی مَالًا فَرَزَقَنِی وَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَنِی وَلَداً فَرَزَقَنِی وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَرْزُقَنِی دَاراً فَرَزَقَنِی وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَعَ الْحَمْدِ فَلَا(6).

بیان

قال فی القاموس استدرجه خدعه و أدناه کدرجه و استدراجه تعالی

ص: 32


1- 1. الکافی ج 2 ص 96.
2- 2. الکافی ج 2 ص 96.
3- 3. الکافی ج 2 ص 96.
4- 4. الکافی ج 6 ص 384.
5- 5. الکافی ج 6 ص 384.
6- 6. الکافی ج 2 ص 97.

خدا این است که بنده هر چه گناه کند، نعمت و وسایل زندگی بیشتر برایش فراهم شود و خداوند توبه و استغفار را از یاد او ببرد یا اینکه مواخذه و کیفر گناه او را خیلی اندک و کم کند.

روایت13.

کافی: حماد بن عثمان نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام از مسجد بیرون شد، در حالی که مرکبش گم شده بود. حضرت گفت: اگر خداوند مرکب سواری مرا به من برگرداند و مرکبم پیدا شود، حق شکر الهی را بجا می آورم. طولی نکشید که مرکب پیدا شد و حضرت گفت: «الحمد للَّه.» شخصی به حضرت عرض کرد: فدایت شوم! شما گفتید شکری که حق شکر و کمال سپاس باشد بجا می آورم. حضرت فرمود: مگر نشنیدی که گفتم «الحمد للَّه»؟(1)

توضیح

از این حدیث استفاده می شود که جمله «الحمد للَّه» بهترین و بالاترین حمد زبانی است. و اینکه خداوند متعال قرآن را با این جمله شروع و افتتاح نموده، برای فضیلت و عظمت این جمله بس است. بعلاوه آن اخلاص و معرفتی که امام صادق علیه السّلام هنگام حمد و سپاس داشته، مهم ترین پایه حمد است که موجب ادای حق شکر او می شود.

روایت14.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله چنین بود که هر وقت چیزی که موجب سرور و خوشحالی حضرت می شد رخ می داد، حضرت می فرمود: «الحمد للَّه علی هذه النعمة.» و هنگامی که موجبات غم و اندوه پیش می آمد، حضرت می فرمود: «الحمد للَّه علی کل حال.» (حمد و سپاس برای خدا در هر حال.)(2)

توضیح

«الحمد للَّه علی کل حال» یعنی در حال نعمت و بلا خداوند مستحق حمد و سپاس است، زیرا هر چه که او درباره بنده اش انجام دهد، قطعا صلاح و مصلحت بنده در آن است؛ نعمت و خوشی باشد یا بلا و گرفتاری. پس در همه حال باید سپاسگزار شد. گفته شده است که در هر بلیه و گرفتاری پنج نوع شکر هست: اول اینکه ممکن است این گرفتاری موجب دفع گرفتاری بزرگ تر شود، مثلا مردن مرکب سواری انسان باعث برطرف شدن مرگ خود انسان بشود. پس لازم است در برابر برطرف شدن آن بلیه بزرگ تر، شکر و سپاس الهی را بجا آورد. دوم بلا و گرفتاری بالاخره یا موجب بخشش گناهان است یا سبب رفع درجه و مقام معنوی و بدیهی است هر یک که باشد، شکر و سپاس لازم دارد. سوم بلا و گرفتاری مصیبت و ناراحتی دنیوی است، پس باید شکر خدا را کرد که با مصیبت دینی و آفت ایمانی مواجه نشده است. نقل شده که عیسی بن مریم به کسی که نابینا و جذامی و فلج و دارای مرض برص بود عبور کرد. حضرت متوجه شد که این شخص دارد شکر خدا را می کند و می گوید: «حمد و سپاس خداوند را که مرا از بلیه و امراضی که بیشتر مردم به آن مبتلا هستند عافیت داده.»

ص: 33


1- . اصول کافی 2 : 384
2- . اصول کافی 2 : 384

العبد أنه کلما جدد خطیئة جدد له نعمة و أنساه الاستغفار أو أن یأخذه قلیلا قلیلا و لا یباغته.

«13»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَدْ ضَاعَتْ دَابَّتُهُ فَقَالَ لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ عَلَیَّ لَأَشْکُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُکْرِهِ قَالَ فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِیَ بِهَا فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ قَائِلٌ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قُلْتَ لَأَشْکُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُکْرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَ لَمْ تَسْمَعْنِی قُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ (1).

بیان

یدل علی أن قول الحمد لله أفضل أفراد الحمد اللسانی و کفی به فضلا افتتاحه سبحانه به مع أنه علی الوجه الذی قاله علیه السلام مقرونا بغایة الإخلاص و المعرفة کان حق الشکر له تعالی.

«14»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنِ الْمُثَنَّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرٌ یَسُرُّهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هَذِهِ النِّعْمَةِ وَ إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرٌ یَغْتَمُّ بِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ (2).

توضیح

یغتم به علی بناء المعلوم و قد یقرأ علی المجهول الحمد لله علی کل حال أی هو المستحق للحمد علی النعمة و البلاء لأن کل ما یفعله الله بعبده ففیه لا محالة صلاحه.

قیل فی کل بلاء خمسة أنواع من الشکر الأول یمکن أن یکون دافعا أشد منه کما أن موت دابته دافع لموت نفسه فینبغی الشکر علی عدم ابتلائه بالأشد.

الثانی أن البلاء إما کفارة للذنوب أو سبب لرفع الدرجة فینبغی الشکر علی کل منهما.

الثالث أن البلاء مصیبة دنیویة فینبغی الشکر علی أنه لیس مصیبته دینیة و

قَدْ نُقِلَ: أَنَّ عِیسَی علیه السلام مَرَّ عَلَی رَجُلٍ أَعْمَی مَجْذُومٍ مَبْرُوصٍ مَفْلُوجٍ فَسَمِعَ مِنْهُ یَشْکُرُ و یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَافَانِی مِنْ بَلَاءٍ ابْتُلِیَ بِهِ أَکْثَرُ الْخَلْقِ

ص: 33


1- 1. الکافی ج 2 ص 97.
2- 2. الکافی ج 2 ص 97.

عیسی بن مریم علیهما السّلام فرمود: چه بلیه ای مانده که تو به آن مبتلا نشده ای؟ عرض کرد: خداوند مرا از بزرگ ترین بلاها نجات داده و آن کفر و انکار خدا است. حضرت دستی به بدن او کشید و در نتیجه خداوند او را از این امراض گوناگون شفا داده و خوش صورت شد و او از یاران عیسی شده و مشغول عبادت شد. چهارم بلاها همه در لوح محفوظ ثبت شده و بالاخره انسان در مسیر گرفتاری هست، پس باید شکر کرد که آن گرفتاری ها گذشته و بلیات را پشت سر گذاشته است. پنجم بلا و گرفتاری های دنیوی موجب ثواب و پاداش اخروی است و باعث بیرون شدن محبت دنیا از دل انسان می شود، پس این عنایتی است که شکر و سپاس لازم دارد.

روایت15.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هنگامی که شخص گرفتاری را دیدی، بدون آنکه او بشنود سه بار بگو «حمد و سپاس خدا را که مرا از آنچه که تو را به آن مبتلا کرده است عافیت داده و البته اگر می خواست، مرا هم مبتلا می کرد.» حضرت فرمود: هر کس این چنین کند و این طور شکر نماید، آن بلا و گرفتاری هرگز به او نمی رسد.(1)

توضیح

منظور از بلا و گرفتاری، اعم از مصیبت دنیوی یا بلیه گناه و معصیت است، ولی جمله «بدون اینکه بشنود» با مرض گناه و معصیت تناسب ندارد و جمله «بدون اینکه به او بشنواند» برای این جهت است که ممکن است در اثر شنیدن این حمد و سپاس، آن بیچاره دلشکسته شود و این جمله یک نحو توهین و شماتت برای او بشود.

روایت16.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر بنده ای که مبتلا و گرفتاری را ببیند، آنگاه بگوید: «حمد و سپاس برای خدا که مرا از این گرفتاری که تو به آن مبتلا هستی نجات داده و مرا با داشتن عافیت و صحت، بر تو فضیلت داده است. خدایا! مرا از این بلایی که این شخص را به آن گرفتار کرده ای عافیت بده.» در این صورت هرگز به این بلا مبتلا نخواهد شد.(2)

روایت17.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که شخص گرفتاری را دیدی و در مقابل آن، نعمت خدا را در خود مشاهده کردی، پس بگو: «خدایا! من مسخره و استهزاء نمی کنم و فخر و غروری ندارم، ولی حمد و سپاس می کنم تو را بر نعمت های بزرگی که به من عنایت فرموده ای.»(3)

بیان

لا أسخر أی لا أستهزئ یقال سخر منه و به کفرح هزأ و المعنی لا أسخر من هذا المبتلی بابتلائه بذلک و لا أفخر علیه ببراءتی منه

روایت18.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که مبتلایان و گرفتاران را دیدید،

ص: 34


1- . اصول کافی 2 : 384
2- . اصول کافی 2 : 384
3- . اصول کافی 2 : 384

فَقَالَ علیه السلام مَا بَقِیَ مِنْ بَلَاءٍ لَمْ یُصِبْکَ قَالَ عَافَانِی مِنْ بَلَاءٍ هُوَ أَعْظَمُ الْبَلَایَا وَ هُوَ الْکُفْرُ فَمَسَّهُ علیه السلام فَشَفَاهُ اللَّهُ مِنْ تِلْکَ الْأَمْرَاضِ وَ حَسُنَ وَجْهُهُ فَصَاحَبَهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ مَعَهُ.

الرابع أن البلاء کان مکتوبا فی اللوح المحفوظ و کان فی طریقه لا محالة فینبغی الشکر علی أنه مضی و وقع خلف ظهره الخامس أن بلاء الدنیا سبب لثواب الآخرة و زوال حب الدنیا من القلب فینبغی الشکر علیها.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: تَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا نَظَرْتَ إِلَی الْمُبْتَلَی مِنْ غَیْرِ أَنْ تُسْمِعَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَافَانِی مِمَّا ابْتَلَاکَ بِهِ وَ لَوْ شَاءَ فَعَلَ قَالَ مَنْ قَالَ ذَلِکَ لَمْ یُصِبْهُ ذَلِکَ الْبَلَاءُ أَبَداً(1).

بیان

إلی المبتلی قد یقال یعم المبتلی بالمعصیة أیضا إلا أن عدم الإسماع لا یناسبه من غیر أن تسمعه لئلا ینکسر قلبه و یکون موهنا للشماتة.

«16»

کا، [الکافی] عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَفْصٍ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ رَأَی مُبْتَلًی فَیَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَدَلَ عَنِّی مَا ابْتَلَاکَ بِهِ وَ فَضَّلَنِی عَلَیْکَ بِالْعَافِیَةِ اللَّهُمَّ عَافِنِی مِمَّا ابْتَلَیْتَهُ بِهِ إِلَّا لَمْ یُبْتَلَ بِذَلِکَ الْبَلَاءِ أَبَداً(2).

«17»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا رَأَیْتَ الرَّجُلَ قَدِ ابْتُلِیَ وَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَسْخَرُ وَ لَا أَفْخَرُ وَ لَکِنْ أَحْمَدُکَ عَلَی عَظِیمِ نَعْمَائِکَ عَلَیَ (3).

بیان

لا أسخر أی لا أستهزئ یقال سخر منه و به کفرح هزأ و المعنی لا أسخر من هذا المبتلی بابتلائه بذلک و لا أفخر علیه ببراءتی منه

«18»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا رَأَیْتُمْ أَهْلَ الْبَلَاءِ

ص: 34


1- 1. الکافی ج 2 ص 97.
2- 2. الکافی ج 2 ص 97.
3- 3. الکافی ج 2 ص 98.

حمد و سپاس خدا را بجای آورید، ولی کاری کنید که آنها نشنوند که اگر بشنوند، اندوهناک و غمزده می شوند.(1)

روایت19.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در سفر خود بر شترش سوار بود و راه را می پیمود که ناگهان پیاده شد و پنج بار سجده کرد. چون سوار بر مرکب شد، اصحاب گفتند: یا رسول اللَّه! ما از تو عملی را مشاهده کردیم که تاکنون ندیده بودیم! حضرت فرمود: آری، جبرئیل مقابل من آمد و بشارات و مژده هایی از جانب خدا به من بشارت داد. من هم برای هر بشارت و مژده ای سجده شکری بجا آوردم.(2)

توضیح

از این حدیث استفاده می شود که سجده شکر هنگام نعمتی تازه و مژده به نعمت مستحب است. و در میان علمای شیعه در این استحباب اختلافی نیست، گرچه اهل سنت با شیعه در این حکم مخالفند، ولی روایات زیادی از طریق خودشان وارد است که در کتاب نماز می آید.

روایت20.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر وقت که به یاد نعمت خداوند متعال افتادید، به عنوان شکر و سپاس صورت بر خاک گذارید و اگر سواره باشید، پیاده شده و صورت بر خاک نهید و اگر از جهت شخصیت و غیره نمی تواند پیاده شود، بر همان حال صورت بر قربوس زین بگذارد و اگر این را هم نمی تواند، سر به کف دست گذاشته و سپاس و حمد نعمت خدا را بنماید.(3)

توضیح

این حدیث دلالت دارد بر اینکه مستحب است در سجده شکر صورت و چهره به زمین آید و نیز خود سجده به هنگام یاد نعمت مستحب است، گرچه نعمت در زمان حال پیدا نشده و قبلا بوده است، و نیز مستحب است در سجده شکر حمد خدا بشود.

روایت21.

کافی: هشام بن احمر نقل می کند که من در خدمت موسی بن جعفر علیه السّلام در اطراف مدینه گردش می کردم. یک مرتبه دیدم حضرت از مرکبش پیاده شد و به سجده افتاد و سجده را طول داد. سپس سر برداشت و سوار بر مرکب شد. عرض کردم: فدایت گردم! سجده را طولانی کردید؟ فرمود: متذکر نعمتی شدم که خدا به من عنایت فرموده است و دوست داشتم که شکر خدا را بجا آورم، لذا سجده کردم.(4)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که سجده شکر فوری است و هر وقت که انسان به یاد نعمتی افتاد، بلافاصله و بدون درنگ سجده کند. و نیز دلالت دارد بر اینکه ائمه اطهار علیهم السّلام گاهی پاره ای از چیزها را (مثلا نعمتی که قبلا خدا به آنان داده) فراموش می کنند، چون حضرت فرمود من به یاد نعمتی افتادم و البته این فراموشی از نوع رقم سهو و فراموشی نیست که مورد نزاع است. (در بحث سهو و پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله.)

ص: 35


1- . اصول کافی 2 : 384
2- . اصول کافی 2 : 384
3- . اصول کافی 2 : 384
4- . اصول کافی 2 : 384

فَاحْمَدُوا اللَّهَ وَ لَا تُسْمِعُوهُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ یَحْزُنُهُمْ (1).

«19»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی سَفَرٍ یَسِیرُ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ إِذْ نَزَلَ فَسَجَدَ خَمْسَ سَجَدَاتٍ فَلَمَّا رَکِبَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا رَأَیْنَاکَ صَنَعْتَ شَیْئاً لَمْ تَصْنَعْهُ فَقَالَ نَعَمْ اسْتَقْبَلَنِی جَبْرَئِیلُ فَبَشَّرَنِی بِبِشَارَاتٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسَجَدْتُ لِلَّهِ شُکْراً لِکُلِّ بُشْرَی سَجْدَةً(2).

بیان

یدل علی استحباب سجدة الشکر عند تجدد کل نعمة و البشارة بها و لا خلاف فیه بین أصحابنا و إن أنکره المخالفون خلافا للشیعة مع ورودها فی روایاتهم کثیرا و سیأتی فی کتاب الصلاة إن شاء الله.

«20»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا ذَکَرَ أَحَدُکُمْ نِعْمَةَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلَی التُّرَابِ شُکْراً لِلَّهِ فَإِنْ کَانَ رَاکِباً فَلْیَنْزِلْ فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلَی التُّرَابِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ یَقْدِرُ عَلَی النُّزُولِ لِلشُّهْرَةِ فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلَی قَرَبُوسِهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ یَقْدِرُ فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلَی کَفِّهِ ثُمَّ لْیَحْمَدِ اللَّهَ عَلَی مَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ (3).

بیان

یدل علی استحباب وضع الخد فی سجدة الشکر و علی استحبابها عند تذکر النعم أیضا و لو کان بعد حدوثها بمدة و علی استحباب حمد الله فیها.

«21»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ قَالَ: کُنْتُ أَسِیرُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی بَعْضِ أَطْرَافِ الْمَدِینَةِ إِذْ ثَنَی رِجْلَهُ عَنْ دَابَّتِهِ فَخَرَّ سَاجِداً فَأَطَالَ وَ أَطَالَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ رَکِبَ دَابَّتَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ أَطَلْتَ السُّجُودَ فَقَالَ إِنَّنِی ذَکَرْتُ نِعْمَةً أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَیَّ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْکُرَ رَبِّی (4).

بیان

یدل علی فوریة سجدة الشکر و علی أنهم علیهم السلام یذهلون عن بعض الأمور فی بعض الأحیان و کان هذا لیس من السهو المتنازع فیه.

ص: 35


1- 1. الکافی ج 2 ص 98.
2- 2. الکافی ج 2 ص 98.
3- 3. الکافی ج 2 ص 98.
4- 4. الکافی ج 2 ص 98.

روایت22.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که خداوند متعال به موسی بن عمران فرمود: ای موسی! حق شکر و سپاس مرا آنچنان که باید و شاید انجام ده. موسی علیه السّلام عرضه داشت: پروردگارا! من چگونه می توانم حق شکر تو را ادا کنم، با اینکه هر شکر و سپاسی خود نعمتی است که تو توفیقش را عنایت فرموده ای؟ خداوند متعال فرمود: اکنون که اعتراف داری که توفیق شکر و سپاسگزاری از طرف من و نعمتی است از ناحیه من، شکر و سپاس مرا به جای آورده ای.(1)

توضیح

اینکه مثلا گفته می شود که من حق فلانی را ادا کردم، یعنی احسانش را جبران کرده و من هم احسانی نظیر احسان او به او کردم. و البته منظور در این حدیث، شکر تفصیلی نعمت های خدا است که هر نعمتی را جدا جدا و تفصیلا به نظر آورده و شکر آن را بجا آورده که این از جهاتی امکان ندارد:

1.

نعمت های الهی غیر متناهی است و چون احصا و شمارش آنها امکان ندارد، پس شکر تفصیلی آنها را نمی توان انجام داد.

2.

هر عملی که انجام دهیم، بالاخره با اعضا و جوارح و با نیرو و قدرتی که در اختیار داریم انجام می دهیم و تمام این ها نعمت و موهبتی است که او عنایت فرموده. و همچنین است اطاعات و عبادات و بالنتیجه نعمت در برابر نعمت قرار می گیرد، نه شکر در برابر نعمت.

3.

توفیق شکرگزاری خود نعمتی است که با لطف او به دست آمده و اگر بنا شود در مقابل هر نعمتی شکری شود، موجب تسلسل است و بالاخره انسان از شکر نعمت عاجز و ناتوان خواهد شد. و گفتار موسی علیه السّلام در این حدیث قابل انطباق با وجه دوم و سوم است.

و نظیر این مقاوله و گفتار موسی علیه السّلام از حضرت داود هم رسیده است که داود عرضه داشت: پروردگارا! چگونه می توانم سپاسگزاری تو را بنمایم، با اینکه قدرت و توانایی من بر سپاسگزاری ممکن نیست مگر به وسیله نعمت دیگری که به من عنایت فرمایی؟ خداوند متعال وحی فرمود: اکنون که چنین معرفتی یافتی و اعتراف داری که موفقیت به شکر و سپاس به وسیله نعمت تازه دیگری باید باشد، شکر و سپاس مرا ادا کردی.

روایت23.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبحگاهان و شامگاهان ده مرتبه چنین بگو: «اللهم ما اصبحت بی من نعمة او عافیة فی دین او دنیا فمنک وحدک لا شریک لک. لک الحمد و لک الشکر بها علی یا ربّ حتی ترضی و بعد الرضا» یعنی « خدایا! من وارد روز نمی شوم در حالی که از نعمت و یا عافیتی دینی یا دنیوی برخوردارم، این از جانب توست که یکتایی و شریکی برایت نیست. پروردگارم! بر گردن من است که سپاس و شکر تو را بابت این نعمت و عافیت به جا آورم تا آن که خشنود شوی و بلکه بعد از خشنودی نیز سزاوار حمد و شکری» پس هر گاه این ذکر را بگویی شکر نعمت خداوند را در آن شبانه روز به جای آورده ای.(2)

ص: 36


1- . اصول کافی 2 : 385
2- . اصول کافی 2 : 385
«22»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَاحِبِ السَّابِرِیِّ فِیمَا أَعْلَمُ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ فَکَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أَشْکُرُکَ بِهِ إِلَّا وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ قَالَ یَا مُوسَی الْآنَ شَکَرْتَنِی حِینَ عَلِمْتَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِّی (1).

بیان

تقول أدیت حق فلان إذا قابلت إحسانه بإحسان مثله و المراد منا طلب أداء شکر نعمته علی وجه التفصیل و هو لا یمکن من وجوه.

الأول أن نعمه غیر متناهیة لا یمکن إحصاؤها تفصیلا فلا یمکن مقابلتها بالشکر.

الثانی أن کل ما نتعاطاه مستند إلی جوارحنا و قدرتنا من الأفعال فهی فی الحقیقة نعمة و موهبة من الله تعالی و کذلک الطاعات و غیرها نعمة منه فتقابل نعمته بنعمته.

الثالث أن الشکر أیضا نعمة منه حصل بتوفیقه فمقابلة کل نعمة بالشکر یوجب التسلسل و العجز و قول موسی علیه السلام یحتمل کلا من الوجهین الأخیرین.

وَ قَدْ رُوِیَ هَذَا عَنْ دَاوُدَ علیه السلام أَیْضاً حَیْثُ قَالَ: یَا رَبِّ کَیْفَ أَشْکُرُکَ وَ أَنَا لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أَشْکُرَکَ إِلَّا بِنِعْمَةٍ ثَانِیَةٍ مِنْ نِعَمِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ إِذَا عَرَفْتَ هَذَا فَقَدْ شَکَرْتَنِی.

«23»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ عَشْرَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ مَا أَصْبَحَتْ بِی مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عَافِیَةٍ فِی دِینٍ أَوْ دُنْیَا فَمِنْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الشُّکْرُ بِهَا عَلَیَّ یَا رَبِّ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ أَدَّیْتَ شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْکَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ(2).

ص: 36


1- 1. الکافی ج 2 ص 98.
2- 2. المصدر ج 2 ص 99.

توضیح

«ما اصبحت بی اصباح» یعنی وارد شدن در صبحگاه. گاهی هم این جمله به معنای «هر وقت» به کار می رود و بنا بر معنای اول، ذکر صبحگاه به عنوان مثال است، یعنی به هنگام عصر هم می گوید «ما امسیت.» البته لفظ «ما» موصوله است و به لحاظ ترکیب مبتدا است و لفظ «بی» از نظر متعلقش حال برای موصول است و لفظ «من نعمه» بیان موصول است و چون منظور از موصول «ما» نعمت است که مؤنث است، لذا ضمیر در «اصبحت» که به لفظ «ما» راجع است، مؤنث آمده است. و در بعضی روایات و نسخه ها «اصبح» با ضمیر مذکر آمده است و لفظ «فمنک» خبر مبتدای «ما» است و آمدن «فاء» بر لفظ خبر، از نظر این است که مبتداء یعنی لفظ «ما»، معنای شرط را متضمن است و بعضا این لفظ را «فمنک» که جار و مجرور است، «منک» به فتح میم و تشدید نون خوانده اند، ولی غلط و ناصحیح است و صحیح همان «منک» به صورت جار و مجرور است. و جمله «حتی ترضی» (حمد و سپاس برای تو خداوندا تا حدی که راضی و خشنود شوی) منظور اولین مراتب رضا و خشنودی حق است و «بعد الرضا» یعنی مراتب دیگر و بالاتر رضایت است. و اگر منظور از جمله «لک الحمد و لک الشکر» اخبار از حقیقت و واقعیت باشد، به این معنا که پروردگارا تو مستحق حمد و سپاس هستی و باید حمد و سپاس تو انجام شود تا راضی شوی، در این صورت مقصود اولین درجه رضایت حق است، چون ذات مقدسش به کمترین چیزی که استحقاق دارد از حمد و سپاس و اطاعت راضی می شود. و اگر منظور از این جمله انشای حمد و سپاس باشد، به این معنا که پروردگارا من تو را حمد و سپاس می نمایم تا اینکه راضی شوی، در این صورت نیازی به درجه بندی مراتب و درجات رضا نیست و جمله «کنت قد ادیت» یعنی وقتی چنین گفتی خداوند از تو راضی می شود، نه اینکه معنا این باشد که تو ادا کرده ای آنچه را که او مستحق است، چون بدیهی است که هیچ کس نمی تواند به مقدار استحقاق خداوند حمد و سپاس او را بجای آورد.

روایت24.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حضرت نوح علیه السّلام این دعا را در صبحگاهان می خواند، پس از این جهت «عبد شکور» (بنده سپاسگزار) نامیده شد.

و فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: هر کس که صدق و راستی با خدا داشته باشد، نجات می یابد.(1)

توضیح

منظور از دعا که حضرت نوح می خواند، همین دعایی است که در حدیث قبلی نقل شد. و در روایت دیگری هست که نوح علیه السّلام این دعا را هم صبح و هم عصر می خواند. و اخبار هم با مختصر اختلافی در این موضوع بسیار است. و گفتار پیغمبر که فرموده است: «من صدق اللَّه نجا»، یعنی وقتی انسان حالتی را (مثلا ایمان داشتن یا غیره) اظهار داشت و واقعا صدق و راستی داشت، به طوری که نه در مرحله اعتقاد و درون خود و نه در مرحله عمل و کردار چیزی که مخالف با این باشد نداشته باشد، این صدق و راستی موجب نجات او از خطرات دنیوی و اخروی خواهد بود. و شاید نقل این جمله از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله در ذیل حدیث، به منظور این است که نوح علیه السّلام در این دعا که می خوانده است، صادق بود و به جمیع این مطالب یقین داشت

ص: 37


1- . اصول کافی 2 : 385
إیضاح

ما أصبحت بی الإصباح الدخول فی الصباح و قد یراد به الدخول فی الأوقات مطلقا و علی الأول ذکره علی المثال فیقول فی المساء ما أمسیت و ما موصولة مبتدأ و الظرف مستقر و الباء للملابسة أی متلبسا بی فهو حال عن الموصول و من نعمة بیان له و لذا أنث الضمیر العائد إلی الموصول فی أصبحت رعایة للمعنی و فی بعض الروایات أصبح رعایة للفظ و قوله فمنک خبر الموصول و الفاء لتضمن المبتدإ معنی الشرط و ربما یقرأ منک بفتح المیم و تشدید النون و هو تصحیف.

حتی ترضی المراد به أول مراتب الرضا و بعد الرضا أی سائر مراتبه فإن کان المراد بقوله لک الحمد و لک الشکر أنک تستحقهما یکون أول مراتب الرضا دون الاستحقاق فإن الله سبحانه یرضی بقلیل مما یستحقه من الحمد و الشکر و الطاعة و إن کان المراد لک منی الحمد و الشکر أی أحمدک و أشکرک فلا یحتاج إلی ذلک کنت قد أدیت أی یرضی الله منک بذلک لا أنک أدیت ما یستحقه.

«24»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ نُوحٌ علیه السلام یَقُولُ ذَلِکَ إِذَا أَصْبَحَ فَسُمِّیَ بِذَلِکَ عَبْداً شَکُوراً.

قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَدَقَ اللَّهَ نَجَا(1).

بیان

یقول ذلک أی الدعاء المذکور فی الحدیث السابق و فی روایة أخری أن نوحا علیه السلام کان یقول ذلک عند الصباح و عند المساء(2)

و الأخبار فی ذلک کثیرة بأدنی اختلاف (3) و قوله صلی الله علیه و آله من صدق الله نجا معناه أنه إذا أظهر العبد حالة عند الله و کان صادقا فی ذلک بحیث لا یعتقد و لا یعمل ما یخالفه یصیر سبب نجاته من مهالک الدنیا و الآخرة و لعل ذکره فی هذا المقام لبیان أن نوحا علیه السلام کان صادقا فیما ادعی فی هذا الدعاء من أن جمیع النعم الواصلة إلی العبد من الله تعالی و أنه متوحد بالإنعام و الربوبیة و استحقاق الحمد

ص: 37


1- 1. الکافی ج 2 ص 99.
2- 2. الکافی ج 2 ص 522- 535.
3- 3. الکافی ج 2 ص 522- 535.

و چیزی که منافات با این داشته باشد، نظیر توجه و توسل به دیگران و جلب رضایت مخلوق بدون نظر داشت رضای حق یا به ضمیمه رضای حق، چنین چیزهایی را انجام نداد و همین صدق و راستی، سبب نجات نوح علیه السّلام شد و خداوند او را شکور و سپاسگزار نام نهاد. و بعضی از افاضل و دانشمندان گفته اند که این جمله «صدق اللَّه» با تشدید از باب تفعیل خوانده شده و با این گفتار رسول خدا که در آخر روایت است، حضرت صادق به نام دیگر نوح علیه السّلام اشاره فرموده و آن «نجی اللَّه» است و گفته است که از این ذیل استفاده می شود که این جملات و این دعا، تصدیق و اعتراف به توصیفی است که خداوند از خود کرده و گواهی به وحدانیت خویش فرموده است. و دیگری گفته است که تصدیق پروردگار در مورد تکالیف حق، یعنی قبول داشتن آنها و انجام دادن آن تکالیف. و تصدیق در مورد نعمت ها، یعنی شناختن و توجه داشتن قلبی به نعمت ها و شکر و سپاس آن را بجا آوردن. (پایان نقل قول ها) ولی پوشیده نیست که معنایی که ما ارائه دادیم، بهتر است.

روایت25.

کافی: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: خداوند دل اندوهناک و بنده شکرگزار را دوست دارد. (و در مورد تشکر از افرادی که به انسان احسان می نمایند فرموده است:) روز قیامت خداوند متعال از بنده اش سؤال می کند که آیا شکر فلانی را بجا آوردی و از او تشکر کردی؟ عرض می کند: نه، بلکه من شکر تو را نمودم .

خداوند می فرماید: تو که شکر فلانی را ننمودی، شکر مرا هم نکردی. سپس حضرت فرمود: سپاسگزارترین شما آن کس است که از مردم بیشتر تشکر کند.(1)

توضیح

«کل قلب حزین» یعنی دلی که اندوهناک است برای امور اخروی و در اندیشه آن است و در آنچه موجب نجات از کیفرهای اخروی است و از چیزهایی که از او خواسته شده غفلت نکند. و مقصود از حزن و اندوه، اندوه برای امور دنیوی نیست، گرچه ممکن است منظور این باشد که وقتی خداوند بنده اش را دوست داشته باشد، او را به انواع بلایا و مصائب مبتلا می کند و در نتیجه او محزون و اندوهناک می گردد. بنابراین حزن و اندوه دنیوی می شود، ولی این معنا بعید به نظر می رسد. «کل عبد شکور» یعنی شکر و سپاسگزاری اش فراوان و زیاد باشد، به طوری که هم شکر خدا را بجا آورد و هم شکر و سپاس وسائط نعمت را، از پیامبر و ائمه اطهار علیهم السّلام و پدر و مادر و افرادی که در حق او احسان کرده و با دست آنها نعمت های الهی به انسان رسیده است.

و در اخبار و روایات بر حسب ظاهر، تنافی و تناقض دیده می شود، چون این خبر و امثال و نظایر آن، دستور تشکر و سپاسگزاری از مخلوق و وسائط نعمت یعنی تشکر از افرادی که به انسان احسان می کنند داده است. از طرف دیگر نیز اخبار و احادیثی هست که انسان فقط از خدا باید تشکر نموده و شکر او را بجا آورد که از امیر مؤمنان علیه السّلام است که: «هیچ سپاسگزاری از غیر خدا سپاسگزاری نکند.» ولی از چند وجه می توان جمع مابین اخبار نموده و تنافی و تناقض ظاهری را رفع کرد:

1.

تشکر و سپاس از مخلوق و وسائط نعمت از جهت اینکه خداوند متعال چنین دستوری داده، در واقع تشکر و سپاس حق است. پس در حقیقت چون امتثال امر خداوند است، شکر الهی را بجا آورده است و جمله ای که در این حدیث بود «لم تشکرنی اذ لم تشکره»، (چون از فلانی تشکر نکردی، شکر مرا هم بجا نیاوردی) ممکن است همین معنا منظور باشد، یعنی امتثال امر مرا نکردی .

2.

اخبار تشکر از مخلوق به لحاظ اینکه آنان واسطه وصول

ص: 38


1- . اصول کافی 2 : 385

و الشکر و الطاعة فکان موقنا بجمیع ذلک و لم یأت بما ینافیه من التوسل إلی المخلوقین و رعایة رضاهم دون رضا رب العالمین أو معه فلذلک صار سببا لنجاته و تسمیة الله له شکورا.

و ربما یقرأ صدق علی بناء التفعیل کما قال بعض الأفاضل لعله علیه السلام أشار بآخر الحدیث إلی تسمیة نوح بنجی الله و یستفاد منه أن هذه الکلمات تصدیق لله سبحانه فیما وصف الله به نفسه و شهد به من التوحید و قال آخر تصدیقه فی تکالیفه عبارة عن الإقرار بها و الإتیان بمقتضاها و فی نعمائه عبارة عن معرفتها بالقلب و مقابلتها بالشکر و الثناء انتهی و لا یخفی أن ما ذکرنا أظهر.

«25»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ کُلَّ قَلْبٍ حَزِینٍ وَ یُحِبُّ کُلَّ عَبْدٍ شَکُورٍ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِعَبْدٍ مِنْ عَبِیدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَ شَکَرْتَ فُلَاناً فَیَقُولُ بَلْ شَکَرْتُکَ یَا رَبِّ فَیَقُولُ لَمْ تَشْکُرْنِی إِذْ لَمْ تَشْکُرْهُ ثُمَّ قَالَ أَشْکَرُکُمْ لِلَّهِ أَشْکَرُکُمْ لِلنَّاسِ (1).

بیان

کل قلب حزین أی لأمور الآخرة متفکر فیها و فیما ینجی من عقوباتها غیر غافل عما یراد بالمرء و منه لا محزون بأمور الدنیا و إن احتمل أن یکون المعنی إذا أحب الله عبدا ابتلاه بالبلایا فیصیر محزونا لکنه بعید کل عبد شکور أی کثیر الشکر بحیث یشکر الله و یشکر وسائط نعم الله کالنبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام و الوالدین و أرباب الإحسان من المخلوقین.

و فی الأخبار ظاهرا تناف فی هذا المطلب لورود هذا الخبر و أمثاله. وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وَ لَا یَحْمَدْ حَامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ (2).

و مثله کثیر و یمکن الجمع بینها بأنه إذا حمد المخلوق و شکره لأن مولی النعم أمر بشکره فقد شکر ربه و یحتمل أن یکون هذا هو المراد بقوله لم تشکرنی إذ لم تشکره أو تکون أخبار الشکر محمولة علی أن یشکرهم باعتقاد أنهم وسائط

ص: 38


1- 1. الکافی ج 2 ص 99.
2- 2. نهج البلاغة ج 1 ص 52.

نعمت هستند و به همین مقدار دخالت در رسیدن نعمت دارند و نباید به طور کلی علیت و فاعلیت ولو به طور واسطه از آنان سلب شود، وگرنه به مسأله جبر منتهی می شود که تمام کارها راسا و بدون دخالت و عمل مخلوق به خدا منسوب است و بندگان کوچک ترین فاعلیتی ندارند و این چنین اعتقادی جبر محض و باطل است. و اخباری که می گوید هیچ نظری به مخلوق نباید باشد، به این معنا است که انسان برای مخلوق فاعلیت و تاثیر استقلالی قائل باشد و آنان را مستقل در انعام و احسان بداند و روی این اعتقاد تشکر و سپاسگزاری مخلوق را انجام دهد که این هم شرک است و باطل. و قبلا گفتیم که ریشه و اصل نعمت ها و وجود نعمت دهنده و ابزار آن و اعضا و جوارحی که نعمت دهنده دارد و موفقیت بعطا و بخشش همه و همه از طرف خدا است.

و جمله معروف «امر بین الامرین» یکی از معانی اش همین است، یعنی نه جبر محض و نه تفویض صرف است، بلکه هم خدا و هم مخلوق در افعال دخالت دارد ولی در طول هم. خدا به طور استقلال و اصالت و مخلوق به طور واسطه و اسباب و آنچه که گفته شد. غیر خدا زحمت حمل رزق خدایی را تحمل نموده و او را به تو می رساند، منظور همین مطلب است که دیگران واسطه نعمتند. بنابراین نهی از تشکر از مخلوق یعنی سپاس در برابر اصل رزق، چون رازق فقط خدا است و دیگران رازق نیستند، پس حمد و سپاس برای رزق و اصل نعمت فقط از آن خدا است. و منظور از اخباری که به تشکر از مخلوق ترغیب کرده اند، تشکر از تحمل زحمت و مشقت رساندن رزق است به اذن الهی که در نتیجه خداوند متعال پاداش این زحمت را به او عنایت فرماید.

خلاصه مطلب اینکه دو رقم شکر هست: یک شکر در برابر اصل رزق که این شکر فقط برای خدا باید باشد و شکر و سپاس در برابر زحمت حمل رزق که این برای غیر خدا است.

و این وجه دوم با آن روایتی که هست و می گوید «هیچ کس را برای رزق الهی و روزی خدادادی حمد و سپاس مکن» مورد تایید واقع می شود .

3.

وجه سوم اینکه گفته شد نهی از تشکر مربوط به خواص از اهل یقین است و آن افراد معدودی که به درجه اعلا از یقین رسیده اند که در تمام حالات فقط خدای رازق را می بینند و از دیدن وسایل و وسائط گذشته و اصلا توجهی به آنان ندارند که خداوند آنان را از مختصر توجهی به این وسائط نعمت نهی فرموده و خداوند متعال خودش پاداش آن واسطه ها را عنایت خواهد فرمود. و اما امر به تشکر و سپاسگزاری از وسائط نعمت، برای آن کسانی است که به این مرتبه از یقین و شهود نرسیده و اسباب و وسائط را هم در نظر دارند، مانند اکثر مردم عادی و این تشکر موجب ادای حق وسائط هم می گردد و لذا چنین افرادی، وظیفه تشکر از واسطه هم دارند. و از میان این سه توجیه که گذشت، ظاهرا وجه دوم بهترین وجوه است، چون می بینیم خداوندی که خود حقیقتا ولی نعمت ها است و هر چه نعمت هست از ناحیه او است و تمام اطاعت ها مربوط به او است و نفع و سود عبادت و طاعت برای خود بندگان است و ذات او غنی مطلق و از هر جهت بی نیاز است، در عین حال از کارهای بندگان خود تشکر قولی و عملی هم در دنیا و هم در آخرت می نماید. حال که می بینیم خداوند از بندگانش تشکر می کند، چرا خود بندگان از یکدیگر تشکر نکنند که وساطت و دخالت در وصول و رسیدن نعمت دارند؟ و آن جمله ای که در حدیث هست «لم تشکرنی اذ لم تشکره»، (اکنون که شکر واسطه را بجا نیاوردی، شکر مرا هم بجا نیاورده ای) ممکن است با همین وجه تطبیق کند. به این معنا که تو خیال می کنی این واسطه هیچ دخالتی در رسیدن نعمت به تو ندارد و لذا احساس وظیفه تشکر از او را نمی کنی. پس به چه مناسبت خود را سپاسگزار من می دانی و شکر را عمل خودت می دانی و می گویی خدایا! من شکر تو را انجام دادم با اینکه این دو عمل (شکر تو و احسان آن واسطه) نسبتش به فاعل یکسان و مساوی است؟ اگر شکر و سپاس عمل و کار تو است، احسان او عمل و کار او است و اگر احسان و نعمت رساندن کار او نیست، شکر هم کار تو نیست و از تو صادر نشده. بنابراین چرا شکر و سپاس را به خودت نسبت می دهی و عمل او و احسان و انعام او را از او نفی می کنی؟ و این معنای لطیف و دقیقی است که ندیده ام کسی به این معنا پی برده باشد و البته وجه اول هم وجه خوبی است و شاید قسمت آخر حدیث مؤید این وجه باشد. گرچه وجوه دیگری هم محتمل است.

روایت26.

کافی:

ص: 39

نعم الله و لهم مدخلیة قلیلة فی ذلک و لا یسلب علیتهم رأسا فینتهی إلی الجبر و أخبار الترک محمولة علی أنه لا یجوز شکرهم بقصد أنهم مستقلون فی إیصال النعمة فإن هذا فی معنی الشرک کما عرفت أن النعم کلها أصولها و وجود المنعم المجازی و آلات العطاء و توفیق الإعطاء کلها من الله تعالی.

و هذا أحد معانی الأمر بین الأمرین کما عرفت و إلیه یرجع ما قیل إن الغیر یتحمل المشقة بحمل رزق الله إلیک فالنهی عن الحمد لغیر الله علی أصل الرزق لأن الرازق هو الله و الترغیب فی الحمد له علی تکلف من حمل الرزق و کلفه إیصاله بإذن الله لیعطیه أجر مشقة الحمل و الإیصال و بالجملة هناک شکران شکر للرزق و هو لله و شکر للحمل و هو للغیر و أید بما روی لا تحمدن أحدا علی رزق الله و قیل النهی مختص بالخواص من أهل الیقین الذین شاهدوه رازقا و شغلوا عن رؤیة الوسائط فنهاهم عن الإقبال علیها لأنه تعالی یتولی جزاء الوسائط عنهم بنفسه و الأمر بالشکر مختص بغیرهم ممن لاحظ الأسباب و الوسائط کأکثر الناس لأن فیه قضاء حق السبب أیضا.

و الوجه الثانی الذی ذکرنا کأنه أظهر لوجوه لأن الله تعالی مع أنه مولی النعم علی الحقیقة و إلیه یرجع کل الطاعات و نفعها یصل إلی العباد یشکرهم علی أعمالهم قولا و فعلا فی الدنیا و الآخرة فکیف لا یحسن شکر العباد بعضهم بعضا لمدخلیتهم فی ذلک.

و یمکن أن یکون قوله تعالی لم تشکرنی إذ لم تشکره إشارة إلی ذلک أی إذا لم تشکر المنعم الظاهری بتوهم أنه لم یکن له مدخل فی النعمة فکیف تنسب شکری إلی نفسک لأن نسبة الفعلین إلی الفاعلین واحدة فأنت أیضا لم تشکرنی فلم نسبت الشکر إلی نفسک و نفیت الفعل عن غیرک و هذا معنی لطیف لم أر من تفطن به و إن کان بعیدا فی الجملة و الوجه الأول أیضا وجه ظاهر و کان آخر الخبر یؤیده و إن احتمل وجوها کما لا یخفی.

«26»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ جَهْمٍ

ص: 39

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز است که اگر انسان مراقب آنها باشد، چیزی نمی تواند زیان بزند: دعا و نیایش هنگام گرفتاری؛ استغفار و توبه هنگام گناه؛ شکر و سپاس هنگام نعمت.(1)

توضیح

چون دعا و تضرع برطرف کننده مشکلات است، استغفار هم موجب محو و بخشش گناه است و شکر و سپاس هم عامل بقا و دوام نعمت شده و باعث ایمنی از این است که نعمت وسیله گناه و موجب وزر و وبال اخروی گردد.

روایت27.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که توفیق شکر و سپاس به او داده شود، از دنیا نعمت نصیبش خواهد شد که خداوند متعال می فرماید: «لئن شکرتم لازیدنکم»، {اگر شاکر و سپاسگزار باشید، قطعا نعمت را بر شما می افزایم.}(2)

روایت28.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: نعمتی که خداوند به بنده ای عنایت فرموده، اگر معرفت قلبی و توجه به ارزش آن نعمت داشته باشد و با زبان شکر آن را بجا آورد، همین که شکرش و سخنش تمام شد، دستور افزایش نعمت از طرف خداوند صادر خواهد شد.(3)

توضیح

معرفت قلبی یعنی شناختن ارزش و عظمت نعمت و اینکه اصل نعمت از ناحیه خدا است، چون او است وسیله ساز و مسبب الاسباب. و ضمنا این حدیث شریف می رساند که شکری موجب افزایش نعمت است، باید شکر قلبی همراه با سپاسگزاری زبانی باشد .

روایت29.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شکر و سپاس نعمت به این است که از گناهان دوری شود و جمله کامل شکر این جمله است: «الحمد للَّه رب العالمین.»(4) {ستایش خدا را که پروردگار جهانیان است.}(5)

توضیح

از این حدیث به دست می آید که دوری و اجتناب از گناهان و محرمات، از بزرگ ترین پایه های شکر عملی است و نیز جمله «الحمد للَّه رب العالمین» مصداق کامل شکر است، چون معنای این جمله این است که تمام حمدها و کلیه سپاس ها مختص ذات منزه حق است و دلالت می کند که خداوند ولی جمیع نعمت های ظاهری و باطنی است و اوست پروردگار همه موجودات و خالق پرورش دهنده همه مخلوقات و در خالقیت و معبودیت و رازقیت شریک و انبازی ندارد. و اینکه در این حدیث فرموده «و تمام الشکر»، یعنی شکر تام و کامل که متمم و مکمل شکر عملی و اجتناب از محارم، گفتن جمله «الحمد للَّه رب العالمین» است.

روایت30.

کافی:

ص: 40


1- . اصول کافی 2 : 382
2- . اصول کافی 2 : 382
3- . اصول کافی 2 : 382
4- . فاتحه / 2
5- . اصول کافی 2 : 383

عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: ثَلَاثٌ لَا یَضُرُّ مَعَهُنَّ شَیْ ءٌ الدُّعَاءُ عِنْدَ الْکَرْبِ وَ الِاسْتِغْفَارُ عَنِ الذَّنْبِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ(1).

بیان

لا یضر معهن لأن الدعاء یدفع الکرب و الاستغفار یمحو الذنوب و الشکر یوجب عدم زوال النعمة و یؤمن من کونها استدراجا و وبالا فی الآخرة.

«27»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ أُعْطِیَ الزِّیَادَةَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (2).

«28»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا سَمِعَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ مِنْ نِعْمَةٍ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللَّهَ ظَاهِراً بِلِسَانِهِ فَتَمَّ کَلَامُهُ حَتَّی یُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزِیدِ(3).

بیان

فعرفها بقلبه أی عرف قدر النعمة و عظمتها و أنها من الله تعالی لأنه مسبب الأسباب و فیه إشعار بأن الشکر الموجب للمزید هو القلبی مع اللسانی.

«29»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شُکْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (4).

بیان

یدل علی أن اجتناب المحارم من أعظم الشکر الأرکانی و أن الحمد لله رب العالمین فرد کامل من الشکر لأنه یستفاد منه اختصاص جمیع المحامد بالله سبحانه فیدل علی أنه المولی بجمیع النعم الظاهرة و الباطنة و أنه رب لجمیع ما سواه و خالق و مرب لها و أنه لا شریک له فی الخالقیة و المعبودیة و الرازقیة و قوله تمام الشکر المراد به الشکر التام الکامل و هو متمم لاجتناب المحارم و مکمل له.

«30»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ

ص: 40


1- 1. الکافی ج 2 ص 95.
2- 2. الکافی ج 2 ص 95.
3- 3. الکافی ج 2 ص 95.
4- 4. الکافی ج 2 ص 95.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شکر هر نعمتی هر چقدر هم بزرگ باشد، این است که در مقابل آن نعمت حمد و سپاس خداوند متعال را بجای آوری.(1)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که شکر نعمت با همان حمد و سپاس زبانی به عمل می آید، گرچه شکر کامل و تام در صورتی است که شکر قلبی و شکر عملی به این شکر زبانی ضمیمه شود.

روایت31.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال با مواهب و عطایای خود قومی را مشمول نعمت خود قرار داد، ولی آنان شکر آن نعمت ها را ننمودند در نتیجه همان نعمت ها موجب وزر و وبال آنان شد. و گروه دیگر را به مصائب و گرفتاری ها دچار کرد، ولی چون آن گروه در برابر مشکلات صبر و تحمل کردند، همان مشکلات برای آنان نعمتی شد.(2)

روایت32.

امالی صدوق: پیغمبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که شکر و سپاس الهی را بجا آورد، خداوند نعمتش را بر آن می افزاید.(3)

روایت33.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله همراه اصحابش در یکی از راه های مدینه در حرکت بود. ناگهان از مرکب پیاده شد و به سجده افتاد و سجده را طولانی کرد. سپس سر از سجده برداشت و مجددا سر به سجده نهاد. پس از آن سر برداشت و سوار بر مرکبش شد.

اصحاب عرضه داشتند: یا رسول اللَّه! علت این پیاده شدن و سجده طولانی بجای آوردن چه بود؟ حضرت فرمود: جبرئیل نزد من آمد و سلام و عنایت پروردگار را به من ابلاغ کرد و بشارت داد که خداوند هیچ وقت مرا در بین امتم خوار و سبک نخواهد کرد، و من خواستم در برابر این نعمت و بشارت شکر الهی را بجا آورم و چون مالی را برای صدقه نداشتم یا برده ای که آزادش نمایم، لذا دوست داشتم که لااقل با این سجده طولانی شکر خدا را بجا آورم.(4)

روایت34.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدران بزرگوارش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شخصی که با شکر و سپاس غذا بخورد، مانند روزه دار بااخلاص پاداش دارد و شخص سالم سپاسگزار، اجر و پاداش مصیبت زده مبتلای شکیبا را دارد و ثروتمند سپاسگزار، اجر و پاداش مستمند قانع را دارد.(5)

ص: 41


1- . اصول کافی 2 : 383
2- . امالی صدوق: 249
3- . امالی صدوق: 395
4- . امالی صدوق: 411
5- . قرب الاسناد: 74

عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ إِنْ عَظُمَتْ أَنْ تَحْمَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا(1).

بیان

یدل علی أن الشکر یتحقق بالحمد اللسانی و لا ینافی کون کماله بانضمام شکر الجنان و الأرکان.

«31»

لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْعَمَ عَلَی قَوْمٍ بِالْمَوَاهِبِ فَلَمْ یَشْکُرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ وَبَالًا وَ ابْتَلَی قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَةً(2).

«32»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ یَشْکُرِ اللَّهَ یَزِدْهُ اللَّهُ (3).

«33»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسِیرُ مَعَ بَعْضِ أَصْحَابِهِ فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ إِذْ ثَنَی رِجْلَهُ عَنْ دَابَّتِهِ ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً فَأَطَالَ فِی سُجُودِهِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَعَادَ ثُمَّ رَکِبَ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْنَاکَ ثَنَیْتَ رِجْلَکَ عَنْ دَابَّتِکَ ثُمَّ سَجَدْتَ فَأَطَلْتَ السُّجُودَ فَقَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَانِی فَأَقْرَأَنِی السَّلَامَ مِنْ رَبِّی وَ بَشَّرَنِی أَنَّهُ لَنْ یُخْزِیَنِی فِی أُمَّتِی فَلَمْ یَکُنْ لِی مَالٌ فَأَتَصَدَّقَ بِهِ وَ لَا مَمْلُوکٌ فَأُعْتِقَهُ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْکُرَ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَ (4).

«34»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمُبْتَلَی الصَّابِرِ وَ الْغَنِیُّ الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقَانِعِ (5).

ص: 41


1- 1. الکافی ج 2 ص 95.
2- 2. أمالی الصدوق ص 182.
3- 3. أمالی الصدوق ص 293.
4- 4. أمالی الصدوق ص 304.
5- 5. قرب الإسناد ص 50.

مشکاة الانوار: از محاسن نیز چنین نقل کرده است.(1)

امامت و تبصره: از سکونی، از حضرت صادق، از پدرش و از پدرانش علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله چنین نقل کرده، فقط با این تفاوت که به جای لفظ «غنی»، لفظ «معطی» (نعمت داده شده) آمده است.(2)

روایت35.

قرب الاسناد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که بدخویی را زشت نداند، از نعمت سپاسگزاری نخواهد کرد.(3)

روایت36.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر بنده ای که خداوند نعمتی به او داده و آن بنده معرفت قلبی به آن داشته و با زبان هم حمد و سپاس الهی را بجا آورد، هنوز حمد و سپاسش تمام نشده، خداوند دستور افزایش نعمت را صادر می فرماید. و همین است معنای آیه «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.»(4) {اگر واقعا سپاسگزاری کنید [نعمت] شما را افزون خواهم کرد.}(5)

مشکاة الانوار هم از محاسن چنین نقل نموده است.(6)

روایت37.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که خونسرد و بی تفاوت باشد، شکر نعمت را نمی کند.(7)

روایت38.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که از برخوردهای خشن ناراحت نشود، سپاسگزار نمی شود.(8)

روایت39.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: شکر و سپاس هر نعمتی این است که انسان از آنچه که خداوند حرام نموده، دوری کند.(9)

روایت40.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شکر و سپاس هر نعمتی هر چه

ص: 42


1- . مشکاة الانوار: 27
2- . امامت و تبصره: 97
3- . قرب الاسناد: 160
4- . ابراهیم / 7
5- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 369
6- . مشکاة الانوار: 29
7- . خصال: 11
8- . خصال: 14
9- . خصال: 14

مشکاة الأنوار، من المحاسن مرسلا: مثله (1)

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ مَکَانَ الْغَنِیِّ الْمُعْطِی.

«35»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ لَمْ یُنْکِرِ الْجَفْوَةَ لَمْ یَشْکُرِ النِّعْمَةَ.

«36»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَیُّمَا عَبْدٍ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهَا بِلِسَانِهِ لَمْ تَنْفَدْ حَتَّی یَأْمُرَ اللَّهُ لَهُ بِالزِّیَادَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (2).

مشکاة الأنوار، من المحاسن مرسلا: مثله (3).

«37»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ احْتَمَلَ الْجَفَاءَ لَمْ یَشْکُرِ النِّعْمَةَ(4).

«38»

ل، [الخصال] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ تُغْضِبْهُ الْجَفْوَةُ لَمْ یَشْکُرِ النِّعْمَةَ(5).

«39»

ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ الْوَرَعُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ (6).

«40»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ إِنْ

ص: 42


1- 1. مشکاة الأنوار ص 27.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 344، و الآیة فی سورة إبراهیم: 7.
3- 3. مشکاة الأنوار ص 29.
4- 4. الخصال ج 1 ص 9.
5- 5. الخصال ج 1 ص 9.
6- 6. الخصال ج 1 ص 11.

هم بزرگ باشد، این است حمد و ثنای خداوند متعال را بجای آوری.(1)

روایت41.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: بنده همیشه دارای یکی از سه حالت است: بلا و گرفتاری، قضا و تقدیرات، نعمت و آسایش. هنگام بلا و مصیبت صبر و بردباری فریضه و واجب است. در موارد قضا و قدر الهی، تسلیم در برابر قضا فریضه و واجب است. هنگام نعمت الهی، شکر و سپاس فریضه و واجب است.(2)

در محاسن هم روایتی به همین مضمون نقل شده است.(3)

روایت42.

توحید و خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود مردی به امیر مؤمنان علیه السّلام عرضه داشت: به چه طریق شکر نعمت های پروردگارت را انجام می دهی؟ فرمود: وقتی گرفتاری و مصیبتی را می بینم که خداوند آن را از من برطرف کرده و دیگری را به آن مبتلا ساخته است، متوجه می شوم که خداوند مرا مورد نعمت و عنایت قرار داده است، پس شکر او را بجای می آورم.(4)

روایت43.

خصال: از معاویه بن عمار، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای معاویه! هر کس توفیق دستیابی به سه چیز را یافته باشد، از سه چیز بی نصیب نخواهد شد: کسی که موفق به سپاس و شکر شود، افزایش نعمت را خواهد دید؛ کسی که دارای صفت توکل به خدا باشد، خداوند امور او را کفایت می کند؛ کسی که حالت دعا و تضرع داشته باشد، دعایش مستجاب می شود. و در این سه مورد خداوند در قرآن می فرماید: «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ.»(5) {و هر کس به خدا توکل کند، او برای وی کافی است.} و نیز «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.» و نیز «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ.»(6) {بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.}(7)

ص: 43


1- . خصال: 21
2- . خصال: 86
3- . محاسن: 6
4- . توحید: 288 ، خصال: 33
5- . طلاق / 3
6- . غافر / 60
7- . خصال: 101

عَظُمَتْ أَنْ تَحْمَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (1).

«41»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْعَبْدُ بَیْنَ ثَلَاثَةٍ بَلَاءٍ وَ قَضَاءٍ وَ نِعْمَةٍ فَعَلَیْهِ فِی الْبَلَاءِ مِنَ اللَّهِ الصَّبْرُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی الْقَضَاءِ مِنَ اللَّهِ التَّسْلِیمُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الشُّکْرُ فَرِیضَةً(2).

سن، [المحاسن] عبد الرحمن بن حماد: مثله (3).

«42»

ید، [التوحید] ل، [الخصال] الْفَامِیُّ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَا ذَا شَکَرْتَ نَعْمَاءَ رَبِّکَ قَالَ نَظَرْتُ إِلَی بَلَاءٍ قَدْ صَرَفَهُ عَنِّی وَ أَبْلَی بِهِ غَیْرِی فَعَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَنْعَمَ عَلَیَّ فَشَکَرْتُهُ الْخَبَرَ(4).

«43»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا مُعَاوِیَةُ مَنْ أُعْطِیَ ثَلَاثَةً لَمْ یُحْرَمْ ثَلَاثَةً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ أُعْطِیَ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ أُعْطِیَ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوَکُّلَ أُعْطِیَ الْکِفَایَةَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (5) وَ یَقُولُ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (6) وَ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (7).

ص: 43


1- 1. الخصال ج 1 ص 13.
2- 2. الخصال ج 1 ص 43.
3- 3. المحاسن ص 6.
4- 4. الخصال ج 1 ص 18.
5- 5. الطلاق: 3.
6- 6. إبراهیم: 7.
7- 7. الخصال ج 1 ص 5، و الآیة الأخیرة فی المؤمن 60.

محاسن: معاویة بن وهب نیز از حضرت صادق علیه السّلام چنین نقل کرده است.(1)

روایت44.

معانی الاخبار و خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: کسی که چهار چیز را دارا باشد، به چهار چیز دست می یابد: هر کس با دعا و نیایش ارتباط داشته، از اجابت دعا محروم نمی شود؛ کسی که استغفار و درخواست بخشش گناه نماید، توفیق به توبه را خواهد یافت؛ کسی که شاکر و سپاسگزار باشد، از افزایش نعمت بی نصیب نخواهد شد؛ کسی که دارای صفت صبر و تحمل باشد، اجر و پاداش خواهد داشت. (2)

مؤلف

در «باب جوامع مکارم» و در «باب بیان اوصاف بندگان خوب» مطالبی بیان شد.

روایت45.

خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: کسی که بگوید «الحمد للَّه»، شکر هر نعمتی را که خداوند متعال به او عنایت فرموده انجام داده است.(3)

روایت46.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: شکر و سپاس از نعمت دهنده، رزق و روزی را افزایش می دهد.(4)

روایت47.

عیون اخبار الرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که از احسان مردم تشکر نکند، شکر خدا را بجا نیاورده است.(5)

روایت48.

عیون اخبار الرضا: حضرت رضا، از پدران بزرگوار خود، از حضرت سجاد علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: مردم سه چیز را از سه نفر گرفته اند: صبر را از حضرت ایوب؛ شکر و سپاس را از حضرت نوح؛ و حسد را از فرزندان یعقوب.(6)

ص: 44


1- . محاسن: 3
2- . معانی الاخبار: 323 ، خصال: 202
3- . خصال: 299
4- . خصال: 505
5- . عیون اخبار الرضا 2 : 27
6- . عیون اخبار الرضا 2 : 49

سن، [المحاسن] معاویة بن وهب عنه علیه السلام: مثله (1).

«44»

مع (2)، [معانی الأخبار] ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ بَدْرِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُنْذِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ التَّوْبَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الصَّبْرَ لَمْ یُحْرَمِ الْأَجْرَ(3).

أقول

قد مضی فی باب جوامع المکارم و فی باب صفات خیار العباد.

«45»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ رَفَعَهُ إِلَی الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: مَنْ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ کُلِّ نِعْمَةٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ الْخَبَرَ(4).

«46»

ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: شُکْرُ الْمُنْعِمِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (5).

«47»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ وَ السِّنَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ جَمِیعاً عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مَحْمُودِ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (6).

«48»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: أَخَذَ النَّاسُ ثَلَاثَةً مِنْ ثَلَاثَةٍ أَخَذُوا الصَّبْرَ عَنْ أَیُّوبَ وَ الشُّکْرَ عَنْ نُوحٍ وَ الْحَسَدَ عَنْ بَنِی یَعْقُوبَ (7).

ص: 44


1- 1. المحاسن ص 3.
2- 2. معانی الأخبار ص 323.
3- 3. الخصال ج 1 ص 94.
4- 4. الخصال ج 1 ص 144.
5- 5. الخصال ج 2 ص 94.
6- 6. عیون أخبار الرضا« ع» ج 2 ص 24.
7- 7. عیون أخبار الرضا« ع» ج 2 ص 45.

روایت49.

عیون اخبار الرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: کسی که خداوند متعال نعمتی به او داده است، باید شکر خدا را بجا آورد و کسی که رسیدن رزق او به تاخیر افتاده باید استغفار نماید. کسی که حادثه اندوهباری دیده است این جمله را بگوید: «لا حول و لا قوة الا باللَّه.»(1)

روایت50.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم نقل می کند که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ای فرزند آدم! گناهان مردم تو را از گناهان خودت غافل ننماید و نعمت و آسایش مردم تو را از توجه به نعمت هایی که خداوند به تو عنایت فرموده باز ندارد. و تو خود که به رحمت پروردگار امیدوار هستی، مردم را از رحمت الهی ناامید نکن.(2)

روایت51.

عیون اخبارالرضا: از حضرت عبدالعظیم، از حضرت جواد، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام نقل می کند که سلمان فارسی، ابوذر غفاری رحمة اللَّه علیهما را به مهمانی دعوت نمود. پس از ورود ابوذر به منزل، سلمان دو قرص نان بر سر سفره نهاد. ابوذر آن دو قرص نان را به دست گرفت و به این طرف و آن طرف نان نگاهی کرد. سلمان گفت: ای ابوذر! برای چه این نان ها را مورد دقت قرار می دهی؟ ابوذر گفت: چون احتمال دادم خوب پخته شده نباشند. ناگهان سلمان خشمگین و به شدت ناراحت گردید و گفت: ای ابوذر! خیلی جرات داری که این نان ها را به این طرف و آن طرف می گردانی و دقت می کنی! به خدا سوگند در راه تهیه این نان، آب زیر عرش فعالیت کرده و ملائکه ماموریت یافته اند که آب را در اختیار باد قرار دهد و باد هم به نوبه خود او را به ابر تحویل دهد و ابر هم او را به صورت باران به زمین برساند و رعد و برق و ملائکه در این راه انجام وظیفه کرده اند تا مراحل طی شود و در راه تهیه این نان نیز زمین و چوب و آهن و حیوان و آتش و هیزم و نمک و چیزهای دیگری که نمی شود احصا کرد به کار گمارده شده است. ای ابوذر! چگونه می توانی شکر و سپاس این همه را بجا آوری؟ ابوذر متنبه شده و گفت: توبه می نمایم و به سوی خدا بازگشت می کنم و از این غفلتی که از من واقع شده، استغفار می نمایم. از تو هم معذرت می خواهم، چون عملی که تو را ناراحت کرده انجام دادم.

و نیز سلمان روزی ابوذر را دعوت کرده و از انبان خود پاره نان خشکی بیرون آورد و با ظرف آبی که داشت آن قطعه نان را مرطوب نمود و پیش ابوذر نهاد .

ابوذر گفت: این نان چقدر خوب و پاکیزه است! اگر

ص: 45


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 50
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 32
«49»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ نِعْمَةً فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ وَ مَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْیَسْتَغْفِرِ اللَّهَ وَ مَنْ حَزَبَهُ (1)

أَمْرٌ فَلْیَقُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (2).

«50»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا ابْنَ آدَمَ لَا یَغُرَّنَّکَ ذَنْبُ النَّاسِ عَنْ نَفْسِکَ وَ لَا نِعْمَةُ النَّاسِ عَنْ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ لَا تُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَرْجُوهَا لِنَفْسِکَ (3).

«51»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: دَعَا سَلْمَانُ أَبَا ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا إِلَی مَنْزِلِهِ فَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَغِیفَیْنِ فَأَخَذَ أَبُو ذَرٍّ الرَّغِیفَیْنِ فَقَلَبَهُمَا فَقَالَ سَلْمَانُ یَا أَبَا ذَرٍّ لِأَیِّ شَیْ ءٍ تَقْلِبُ هَذَیْنِ الرَّغِیفَیْنِ قَالَ خِفْتُ أَلَّا یَکُونَا نَضِیجَیْنِ فَغَضِبَ سَلْمَانُ مِنْ ذَلِکَ غَضَباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ مَا أَجْرَأَکَ حَیْثُ تَقْلِبُ الرَّغِیفَیْنِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَمِلَ فِی هَذَا الْخُبْزِ الْمَاءُ الَّذِی تَحْتَ الْعَرْشِ وَ عَمِلَتْ فِیهِ الْمَلَائِکَةُ حَتَّی أَلْقَوْهُ إِلَی الرِّیحِ وَ عَمِلَتْ فِیهِ الرِّیحُ حَتَّی أَلْقَاهُ إِلَی السَّحَابِ وَ عَمِلَ فِیهِ السَّحَابُ حَتَّی أَمْطَرَهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ عَمِلَ فِیهِ الرَّعْدُ وَ الْمَلَائِکَةُ حَتَّی وَضَعُوهُ مَوَاضِعَهُ وَ عَمِلَتْ فِیهِ الْأَرْضُ وَ الْخَشَبُ وَ الْحَدِیدُ وَ الْبَهَائِمُ وَ النَّارُ وَ الْحَطَبُ وَ الْمِلْحُ وَ مَا لَا أُحْصِیهِ أَکْثَرُ فَکَیْفَ لَکَ أَنْ تَقُومَ بِهَذَا الشُّکْرِ فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ إِلَی اللَّهِ أَتُوبُ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا أَحْدَثْتُ وَ إِلَیْکَ أَعْتَذِرُ مِمَّا کَرِهْتَ.

قَالَ وَ دَعَا سَلْمَانُ أَبَا ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی ضِیَافَةٍ فَقَدَّمَ إِلَیْهِ مِنْ جِرَابِهِ کِسَراً یَابِسَةً وَ بَلَّهَا مِنْ رَکْوَتِهِ فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ مَا أَطْیَبَ هَذَا الْخُبْزَ لَوْ

ص: 45


1- 1. یقال: حزبه الامر حزبا: أصابه و اشتد علیه أو ضغطه فجاءة و فی الحدیث: کان إذا حزبه أمر صلی أی إذا نزل به مهم و أصابه غم، و منه فی حدیث الدعاء اللّهمّ أنت عدتی ان حزبت، و کثیرا تصحف الکلمة کما فی المصدر بلفظ حزنه، فلا تغفل.
2- 2. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 46.
3- 3. عیون أخبار الرضا ج 2 ص 29.

نمکی هم بود که با آن می خوردیم. سلمان نمک نداشت. پس بیرون رفت، ظرف آب را گرو گذاشت و مقداری نمک تهیه کرد و آورد. ابوذر مشغول خوردن نان شد و از آن نمک روی نان می پاشید و می گفت: حمد و سپاس خدا را که به ما صفت قناعت را عنایت فرموده است. سلمان گفت: اگر قناعت در میان بود، ظرف آب من به گرو نمی رفت.(1)

روایت52.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام بیشتر اوقات این شعر را می خواند: «هنگامی که در خیر و خوبی و نعمت قرار گرفتی، مبادا غرور و غفلت تو را فرا گیرد. بلکه به عنوان شکر و سپاس بگو: پروردگارا! این نعمت را تام و کامل بفرما و ما را بسلامت بدار.»(2)

روایت53.

امالی طوسی: از عبیداللَّه بن ولید رصافی نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: سه چیز است هر که دارای آنها باشد زیان نخواهد دید: هنگام گرفتاری دعا و تضرع؛ هنگام لغزش و گناه استغفار؛ هنگام نعمت شکر و سپاس.(3)

روایت54.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خوشا به حال کسی که نعمت الهی را تبدیل به کفر و ناسپاسی نکند. خوشا به حال کسانی که در راه خدا و برای خدا با یکدیگر محبت و دوستی کنند.(4)

روایت55.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ بنده ای نیست مگر اینکه خداوند بر او حجتی دارد و این حجت و سند محکومیت یا مربوط به گناهی است که مرتکب شده و یا مربوط به نعمتی است که از شکر آن کوتاهی کرده است.(5)

روایت56.

امالی طوسی: حضرت رضا از پدرانش، از امیر مؤمنان صلوات اللَّه علیهم نقل می کند که فرمود:

ص: 46


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 57
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 191
3- . امالی طوسی: 204
4- . امالی طوسی: 20
5- . امالی طوسی: 211

کَانَ مَعَهُ مِلْحٌ فَقَامَ سَلْمَانُ وَ خَرَجَ فَرَهَنَ رَکْوَتَهُ بِمِلْحٍ وَ حَمَلَهُ إِلَیْهِ فَجَعَلَ أَبُو ذَرٍّ یَأْکُلُ ذَلِکَ الْخُبْزَ وَ یَذُرُّ عَلَیْهِ ذَلِکَ الْمِلْحَ وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَزَقَنَا هَذِهِ الْقَنَاعَةَ فَقَالَ سَلْمَانُ لَوْ کَانَتْ قَنَاعَةٌ لَمْ تَکُنْ رَکْوَتِی مَرْهُونَةً(1).

«52»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ أَبِی ذَکْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام یُنْشِدُ کَثِیراً:

إِذَا کُنْتَ فِی خَیْرٍ فَلَا تَغْتَرِرْ بِهِ*** وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ سَلِّمْ وَ تَمِّمْ (2).

«53»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الرَّصَّافِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ: ثَلَاثٌ لَا یَضُرُّ مَعَهُنَّ شَیْ ءٌ الدُّعَاءُ عِنْدَ الْکُرُبَاتِ وَ الِاسْتِغْفَارُ عِنْدَ الذَّنْبِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ(3).

«54»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: طُوبَی لِمَنْ لَمْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْراً طُوبَی لِلْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ (4).

«55»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْقَاشَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لِلَّهِ عَلَیْهِ حُجَّةٌ إِمَّا فِی ذَنْبٍ اقْتَرَفَهُ وَ إِمَّا فِی نِعْمَةٍ قَصَّرَ عَنْ شُکْرِهَا(5).

«56»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ:

ص: 46


1- 1. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 52.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 178.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 207.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 21.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 215.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که موضوع خوشایند و فرحناکی برایش پیش می آمد، می گفت: «حمد و سپاس خدایی را که با نعمت و لطف او کارهای شایسته انجام می یابد.» و هنگامی که مطلب ناخوشایندی پیش می آمد، می گفت: «در هر حال حمد و سپاس برای خدا.»(1)

روایت57.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که از آبرو و حیثیت برادر اسلامی خود دفاع نماید، بهشت برای او مقرر خواهد شد. و هر کس نیکی و احسانی در حقش شد، باید جبران کند و اگر از جبرانش ناتوان گشت، ثنا و تشکری بنماید و اگر این را انجام ندهد، کفران نعمت نموده است.(2)

روایت58.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مجاورت و همراه بودن نعمت را نیکو بدانید (شکر نعمت را انجام دهید) و بترسید از اینکه نعمت به دست غیر شما انتقال یابد که اگر نعمت را از دست بدهید، به این زودی باز نمی گردد.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: چیزی که از دست رفت، به ندرت به انسان برمی گردد.(3)

روایت59.

امالی طوسی: حضرت هادی علیه السّلام، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: پنج چیز است که ضایع و بیهوده است: چراغی که در برابر آفتاب روشن نمایند که روغن مصرف می شود و از نورش استفاده نمی شود؛ باران فراوانی که بر زمین شوره زار ببارد، باران آمده ولی زمین بازدهی ندارد؛ غذای خوبی که در برابر شخص سیر بنهند که از آن بهره برده نمی شود؛ زن زیبایی که برای عنین (کسی که قدرت آمیزش ندارد) آماده شود که مورد استفاده واقع نمی شود؛ احسان و خدمتی که برای شخص ناسپاس انجام شود.(4)

روایت60.

امالی طوسی: با همان اسناد تا ابی قتاده نقل می کند که داود بن سرحان گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم که سدیر صیرفی وارد شد، سلام کرد و نشست. حضرت فرمود: ای سدیر! هر کس ثروت بیشتری داشته باشد، حجت خدا هم بر او زیاد است (مسئولیت بیشتری دارد) و اگر شما می توانید ثروت خود را به خودتان بدهید.

ص: 47


1- . امالی طوسی: 50
2- . امالی طوسی: 233
3- . امالی طوسی: 246
4- . امالی طوسی: 291

کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَتَاهُ أَمْرٌ یَسُرُّهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ وَ إِذَا أَتَاهُ أَمْرٌ یَکْرَهُهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ (1).

«57»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ رَدَّ عَنْ عِرْضِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ کُتِبَ لَهُ الْجَنَّةُ الْبَتَّةَ وَ مَنْ أُتِیَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَلْیُکَافِئْ فَإِنْ عَجَزَ فَلْیُثْنِ بِهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ کَفَرَ النِّعْمَةَ(2).

«58»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَحْسِنُوا جِوَارَ النِّعَمِ وَ احْذَرُوا أَنْ یَنْتَقِلَ عَنْکُمْ إِلَی غَیْرِکُمْ أَمَا إِنَّهَا لَمْ یَنْتَقِلْ عَنْ أَحَدٍ قَطُّ فَکَادَتْ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ قَلَّ مَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ (3).

«59»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: خَمْسٌ تَذْهَبُ ضَیَاعاً سِرَاجٌ تُعِدُّهُ فِی شَمْسٍ الدُّهْنُ یَذْهَبُ وَ الضَّوْءُ لَا یُنْتَفَعُ بِهِ وَ مَطَرٌ جَوْدٌ عَلَی أَرْضٍ سَبِخَةٍ الْمَطَرُ یَضِیعُ وَ الْأَرْضُ لَا یُنْتَفَعُ بِهَا وَ طَعَامٌ یُحْکِمُهُ طَابِخُهُ یُقَدَّمُ إِلَی شَبْعَانَ فَلَا یَنْتَفِعُ بِهِ وَ امْرَأَةٌ حَسْنَاءُ تُزَفُّ إِلَی عِنِّینٍ فَلَا یَنْتَفِعُ بِهَا وَ مَعْرُوفٌ تَصْطَنِعُهُ إِلَی مَنْ لَا یَشْکُرُهُ (4).

«60»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی قَتَادَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ سَدِیرٌ الصَّیْرَفِیُّ فَسَلَّمَ وَ جَلَسَ فَقَالَ لَهُ یَا سَدِیرُ مَا کَثُرَ مَالُ رَجُلٍ قَطُّ إِلَّا عَظُمَتِ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَلَیْهِ فَإِنْ قَدَرْتُمْ تَدْفَعُونَهَا عَلَی أَنْفُسِکُمْ فَافْعَلُوا

ص: 47


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 49.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 238.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 251.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 291.

سدیر عرض کرد: یعنی چه و چگونه انسان مال خودش را به خودش می پردازد؟ فرمود: به این ترتیب که نیازهای برادران دینی را از همین اموال تامین نمایید و با بذل اموال، احتیاج آنان را برطرف سازید. سپس فرمود: ای سدیر! نعمت های الهی را با حسن مجاورت و سپاسگزاری برخورد کرده و فراگیرید و از کسی که درباره شما احسان نموده، تشکر کنید و به کسی که از احسان شما تشکر می کند، انعام و بخشش کنید که اگر شیوه شما چنین باشد، مستوجب افزایش نعمت از خدا خواهید شد و از برادران خود محبت و خیرخواهی می بینید. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.»(1)

روایت61.

امالی طوسی: معلی بن خنیس برای تودیع و خداحافظی خدمت حضرت صادق علیه السّلام آمد و قصد مسافرت داشت. حضرت فرمود: ای معلی! از خداوند عزت و کرامت بطلب که خداوند عزیزت می کند. عرض کرد: چگونه؟ فرمود: از خدا بترس که در این صورت همه چیز و همه کس از تو می ترسد و تو را محترم و عزیز می داند. ای معلی! با صله و بخشش به برادران دینی خود محبت کن که خداوند عطا و بخشش را عامل محبت و گرمی و امساک و منع را عامل بغض و خشم قرار داده است. به خدا سوگند اگر شما از من چیزی بخواهید به شما عطا می کنم و این عمل محبوب تر است نزد من از اینکه شما چیزی درخواست نکنید و من ندهم و نبخشم که در نتیجه به من بغض و بی مهری بورزید. و هر وقت که خداوند متعال با دست من چیزی را به شما برساند، محمود و پسندیده و مورد ثنا و ستایش خدا است و شما هیچ وقت از شکر نعمتی که خداوند به دست من جاری ساخته، دور نخواهید بود.(2)

روایت62.

امالی طوسی: از بکر بن عبداللَّه نقل می کند که گفت: خلیفه دوم عمر بن خطاب بر پیغمبر وارد شد، در حالی که حضرت ناراحت و تب دار بود. عمر گفت: یا رسول اللَّه! خیلی ناراحت هستید! حضرت فرمود: با این ناراحتی و درد شدید، امشب سی سوره از قرآن را که بعضی از آنها از سوره های طولانی است قرائت نمودم و این تب و رنج مانع من نشد. عمر گفت: یا رسول اللَّه! خداوند گذشته و آینده ات را مورد مغفرت و بخشش فرموده و تو این چنین زحمت می کشی؟ حضرت فرمود: ای عمر! آیا نباید من بنده سپاسگزار و شکور باشم؟(3)

روایت63.

امالی طوسی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: کسی که توفیق دعا و تضرع داشته باشد، از اجابت دعا محروم نخواهد شد و کسی که سپاسگزار باشد، از افزایش نعمت ممنوع نمی شود. و حضرت این را تلاوت فرمود: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.»(4) {و اعلام فرموده پروردگار شما که اگر سپاسگزاری کنید نعمت را بر شما می افزایم.}(5)

ص: 48


1- . امالی طوسی: 302
2- . امالی طوسی: 304
3- . امالی طوسی: 404
4- . ابراهیم / 7
5- . امالی طوسی 2 : 67

فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِمَا ذَا قَالَ بِقَضَاءِ حَوَائِجِ إِخْوَانِکُمْ مِنْ أَمْوَالِکُمْ ثُمَّ قَالَ تَلَقَّوُا النِّعَمَ یَا سَدِیرُ بِحُسْنِ مُجَاوَرَتِهَا وَ اشْکُرُوا مَنْ أَنْعَمَ عَلَیْکُمْ وَ أَنْعِمُوا عَلَی مَنْ شَکَرَکُمْ فَإِنَّکُمْ إِذَا کُنْتُمْ کَذَلِکَ اسْتَوْجَبْتُمْ مِنَ اللَّهِ الزِّیَادَةَ وَ مِنْ إِخْوَانِکُمُ الْمُنَاصَحَةَ ثُمَّ تَلَا لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (1).

«61»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی قَتَادَةَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: دَخَلَ مُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِیُوَدِّعَهُ وَ قَدْ أَرَادَ سَفَراً فَلَمَّا وَدَّعَهُ قَالَ یَا مُعَلَّی اعْتَزِزْ بِاللَّهِ یُعْزِزْکَ قَالَ بِمَا ذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ یَا مُعَلَّی خَفِ اللَّهَ یَخَفْ مِنْکَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَا مُعَلَّی تَحَبَّبْ إِلَی إِخْوَانِکَ بِصِلَتِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْعَطَاءَ مَحَبَّةً وَ الْمَنْعَ مَبْغَضَةً فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ إِنْ تَسْأَلُونِی أُعْطِکُمْ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ لَا تَسْأَلُونِی فَلَا أُعْطِیَکُمْ فَتُبْغِضُونِی وَ مَهْمَا أَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ عَلَی یَدِی فَالْمَحْمُودُ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَا تَبْعُدُونَ مِنْ شُکْرِ مَا أَجْرَی اللَّهُ لَکُمْ عَلَی یَدِی (2).

«62»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ حَمَّوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ عَنْ سَلَّامٍ عَنْ أَبِی هِلَالٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَوْقُودٌ أَوْ قَالَ مَحْمُومٌ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ وَعَکَکَ أَوْ حُمَّاکَ فَقَالَ مَا مَنَعَنِی ذَلِکَ أَنْ قَرَأْتُ اللَّیْلَةَ ثَلَاثِینَ سُورَةً فِیهِنَّ السَّبْعُ الطُّوَلُ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ أَنْتَ تَجْتَهِدُ هَذَا الِاجْتِهَادَ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً(3).

«63»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عُلَیَّةَ عَنْ وَهْبِ بْنِ حَرِیزٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُمْنَعِ الزِّیَادَةَ وَ تَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ

ص: 48


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 309.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 310.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 18.

روایت64.

امالی طوسی: عایشه نقل می کند که رسول خدا فرمود: کسی که ارزش نعمت های خدا را فقط در خوردنی و آشامیدنی منحصر بداند، بسیار کوتاه بین و رنج و عذابش نزدیک است.(1)

روایت65.

امالی طوسی: حضرت باقر، از پدرانش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: چهار چیز است که به سود انسان است: 1) ایمان؛ 2) شکر و سپاس که خداوند متعال می فرماید: «ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ.»(2) {خداوند شما را معذب نمی کند اگر سپاسگزاری کرده و ایمان بیاورید.} 3) استغفار که خداوند متعال فرموده است: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.»(3) {خداوند هرگز این مردم را مشمول عذابش نمی کند تا مادامی که تو در میان آنان هستی و نیز عذاب نخواهد کرد در حالی که آنان استغفار می نمایند.} 4) دعا و تضرع که فرموده است: «قل ما یعبؤا بکم ربی لو لا دعائکم.»(4) {بگو که خداوند به شما اعتنایی ندارد اگر دعا نداشته باشید.}(5)

روایت66.

امالی طوسی: حضرت سجاد علیه السّلام به یکی از فرزندانش توصیه فرمود و گفت: ای فرزند! نسبت به کسی که در حق تو احسان نموده شکر خداوند را بجای آور و نسبت به کسی که از تو تشکر می کند، احسان کن که اگر سپاس نعمت انجام شود، ادامه یافته و از دست نمی رود و اگر کفران نعمت شد، بقا و دوام نخواهد یافت. و شخص سپاسگزار سعادت و خوشبختی که به وسیله شکر به دست می آورد، با ارزش تر است از خود آن نعمتی که شکرش واجب شده است. و حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» تا آخر آیه.(6)

ص: 49


1- . امالی طوسی2 : 105
2- . نساء / 147
3- . انفال / 33
4- . فرقان / 77
5- . امالی طوسی 2 : 108
6- . امالی طوسی 2 : 115

لَأَزِیدَنَّکُمْ (1).

«64»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْکَرْخِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ هَمَّامِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یَعْلَمْ فَضْلَ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ إِلَّا فِی مَطْعَمِهِ وَ مَشْرَبِهِ فَقَدْ قَصُرَ عِلْمُهُ وَ دَنَا عَذَابُهُ (2).

«65»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ زَادَانَ عَنْ عُمَرَ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: أَرْبَعٌ لِلْمَرْءِ لَا عَلَیْهِ الْإِیمَانُ وَ الشُّکْرُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ (3) وَ الِاسْتِغْفَارُ فَإِنَّهُ قَالَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (4) وَ الدُّعَاءُ فَإِنَّهُ قَالَ تَعَالَی (5) قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ (6).

«66»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی بِشْرٍ حَنَانِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ خَالِ أَبِیهِ عِکْرِمَةَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِیهِ الْمُفَضَّلِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ الْجُهَنِیِّ قَالَ: أَوْصَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَعْضَ وُلْدِهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ اشْکُرِ اللَّهَ لِمَنْ أَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ أَنْعِمْ عَلَی مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنِّعْمَةِ إِذَا شَکَرْتَ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کَفَرْتَ وَ الشَّاکِرُ بِشُکْرِهِ أَسْعَدُ مِنْهُ بِالنِّعْمَةِ الَّتِی وَجَبَ عَلَیْهِ الشُّکْرُ بِهَا وَ تَلَا یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ

ص: 49


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 67.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 105.
3- 3. النساء: 147.
4- 4. الأنفال: 33.
5- 5. الفرقان: 77.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 108.

روایت67.

امالی طوسی: حضرت باقر، از پدرش، از جدش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: حقی که نعمت دهنده انسان بر شخص دارد، این است که به نیکویی جبرانش نماید و اگر قدرت بر جبران نداشت، ستایش خوبی از او بکند و اگر زبانش یارای این کار را نداشت، بر او است که معرفت و شناخت نعمت را داشته و نسبت به احسان کننده محبت داشته باشد و اگر از این هم کوتاهی کند، چنین شخصی لیاقت نعمت و احسان را ندارد.(1)

روایت68.

علل الشرائع: حضرت صادق، از اجدادش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر مؤمنی حق نعمت و شکر و سپاس آن را بجا نیاورد، برای کفاره و جبران این تقصیر فشار قبر خواهد دید.(2)

روایت69.

معانی الاخبار: زراره گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: کسی که مانند احسانی که به او شده او هم احسانی نظیر آن انجام بدهد، چنین عملی مکافات و جبران نعمت است، ولی اگر دو برابر یا بیشتر انجام دهد، این می شود شکر و سپاس از آن احسان. و کسی که عمل شکر را انجام دهد، کریم و بزرگوار است و البته کسی که این معنا را بداند و متوجه باشد که هر احسانی که نسبت به دیگران انجام می دهد در حقیقت به خود احسان کرده و ثواب و کمال معنوی را برای خود کسب کرده، در این صورت توقع تشکر و سپاس از مردم را نباید داشته باشد و در انتظار محبت و دوستی آنها نیست. و بدان کسی که احتیاج و نیازش را نزد تو آورده است، آبروی خودش را بیشتر از آبروی تو ندیده (تو را آبرومند و بزرگوار دانسته)، بنابراین تو هم عظمت و آبروی خود را حفظ کن و با محروم نمودن او به آبروی خود لطمه نزن.(3)

روایت70.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر کسی بگوید فلان چیز را خوردم ناراحت شدم، چنین شخصی کفران نعمت کرده ( مقصود این است که اگر کسی نعمت خداوند را زیان آور ببیند و ناراحتی خود را از جهت فلان غذا بداند، کفران نعمت کرده است.)(4)

ص: 50


1- . امالی طوسی 2 : 115
2- . علل الشرایع 1 : 299
3- . معانی الأخبار: 141
4- . معانی الأخبار: 385

لَأَزِیدَنَّکُمْ (1) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ(2).

«67»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. حَقٌّ عَلَی مَنْ أُنْعِمَ عَلَیْهِ أَنْ یُحْسِنَ مُکَافَاةَ الْمُنْعِمِ فَإِنْ قَصُرَ عَنْ ذَلِکَ وُسْعُهُ فَعَلَیْهِ أَنْ یُحْسِنَ الثَّنَاءَ فَإِنْ کَلَّ عَنْ ذَلِکَ لِسَانُهُ فَعَلَیْهِ مَعْرِفَةُ النِّعْمَةِ وَ مَحَبَّةُ الْمُنْعِمِ بِهَا فَإِنْ قَصُرَ عَنْ ذَلِکَ فَلَیْسَ لِلنِّعْمَةِ بِأَهْلٍ (3).

«68»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ کَفَّارَةٌ لِمَا کَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ (4).

«69»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صُنِعَ إِلَیْهِ فَإِنَّمَا کَافَی وَ مَنْ أَضْعَفَ کَانَ شَاکِراً وَ مَنْ شَکَرَ کَانَ کَرِیماً وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ مَا صَنَعَ إِلَیْهِ إِنَّمَا یَصْنَعُ إِلَی نَفْسِهِ لَمْ یَسْتَبْطِئِ النَّاسَ فِی شُکْرِهِمْ وَ لَمْ یَسْتَزِدْهُمْ فِی مَوَدَّتِهِمْ وَ اعْلَمْ أَنَّ الطَّالِبَ إِلَیْکَ الْحَاجَةَ لَمْ یُکْرِمْ وَجْهَهُ عَنْ وَجْهِکَ فَأَکْرِمْ وَجْهَکَ عَنْ رَدِّهِ (5).

«70»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنِ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُفْرٌ بِالنِّعَمِ أَنْ یَقُولَ الرَّجُلُ أَکَلْتُ کَذَا وَ کَذَا فَضَرَّنِی (6).

ص: 50


1- 1. إبراهیم: 7.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 115.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 115.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 292.
5- 5. معانی الأخبار ص 141.
6- 6. معانی الأخبار ص 385.

روایت71.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام، از پدران بزرگوارش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: مصاحبت و همراه داشتن نعمت ها را نیکو بدارید،، پیش از اینکه از شما سلب شود که نعمت ها از دست می رود و به عملکرد انسان در برابر نعمت گواهی می دهد.(1)

روایت72.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: نعمتی که خدا به انسان داده، هر چه بزرگ و با ارزش باشد، اگر انسان موفق به حمد و سپاس پروردگار بشود، این توفیق به شکر، از آن نعمت بزرگ تر و با ارزش تر است.(2)

روایت73.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که با شکر و سپاس غذا بخورد، مانند روزه دار بااخلاص پاداش دارد و شخص سالم که شاکر و سپاسگزار باشد، مانند بیمار شکیبا اجر خواهد داشت.(3)

روایت74.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای اسحاق! خداوند متعال به بنده خود نعمتی که داده؛ اگر معرفت قلبی و شناخت واقعی نسبت به آن نعمت داشته باشد و با زبان حق شکر آن نعمت را انجام دهد، شکرش که تمام شد دستور افزایش نعمت صادر می شود.(4)

روایت75.

قصص الأنبیاء: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند به موسی بن عمران وحی نمود: ای موسی! حق شکر مرا ادا نما! موسی علیه السّلام عرض کرد: خداوندا! من چگونه می توانم حق شکر تو را ادا نمایم، با اینکه هر شکری که بجا آورم، خود نعمتی است که به من عنایت فرموده ای؟ خطاب رسید: ای موسی! اکنون حق شکر مرا ادا نمودی که دانستی این توفیق هم از من است.(5)

روایت76.

تحف العقول: نقل شده که ساربانی حضرت جواد علیه السّلام را از مدینه به کوفه برد و با اینکه حضرت چهار صد دینار به آن شتردار داده بود، باز او درباره جایزه و احسان صحبت می کرد. حضرت فرمود: سبحان اللَّه!

ص: 51


1- . علل الشرایع 2 : 442
2- . ثواب الاعمال: 216
3- . ثواب الاعمال: 216
4- . ثواب الاعمال: 223
5- . قصص الأنبیاء: 161
«71»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَحْسِنُوا صُحْبَةَ النِّعَمِ قَبْلَ فِرَاقِهَا فَإِنَّهَا تَزُولُ وَ تَشْهَدُ عَلَی صَاحِبِهَا بِمَا عَمِلَ فِیهَا(1).

«72»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ بَالِغَةً مَا بَلَغَتْ فَحَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهَا إِلَّا کَانَ حَمْدُ اللَّهِ أَفْضَلَ مِنْ تِلْکَ النِّعْمَةِ وَ أَعْظَمَ وَ أَوْزَنَ (2).

«73»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ لَهُ أَجْرُ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَی الشَّاکِرُ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْمُبْتَلَی الصَّابِرِ(3).

«74»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا إِسْحَاقُ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ نِعْمَةً فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ جَهَرَ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَیْهَا فَفَرَغَ مِنْهَا حَتَّی یُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزِیدِ(4).

«75»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَاحِبِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی یَا مُوسَی اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أَشْکُرُکَ بِهِ إِلَّا وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ فَقَالَ یَا مُوسَی شَکَرْتَنِی حَقَّ شُکْرِی حِینَ عَلِمْتَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِّی.

«76»

ف، [تحف العقول]: رُوِیَ أَنَّ جَمَّالًا حَمَلَ أَبَا جَعْفَرٍ الثَّانِیَ علیه السلام مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی الْکُوفَةِ فَکَلَّمَهُ فِی صِلَتِهِ وَ قَدْ کَانَ علیه السلام وَصَلَهُ بِأَرْبَعِمِائَةِ دِینَارٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ سُبْحَانَ

ص: 51


1- 1. علل الشرائع ج 1 ص 149.
2- 2. ثواب الأعمال ص 165.
3- 3. ثواب الأعمال ص 165.
4- 4. ثواب الأعمال ص 171.

آیا نمی دانی که افزایش نعمت از طرف خدا قطع نمی شود تا وقتی که بندگان شکر و سپاس خود را قطع کرده و ادامه ندهند؟(1)

روایت77.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: برای هر نفسی شکری، بلکه هزار شکر یا بیشتر لازم است. و کمترین درجه شکر این است که نعمت را فقط از خدا بدانی و اسباب و علت دیگری جز خدا در دل تو جا نداشته باشد و اینکه به عطای او راضی و خشنود باشی و اینکه نعمت او را در راه گناه و معصیت او به کار نبری و هیچ گونه مخالفتی با اوامر و نواهی او نداشته باشی و در هر حال بنده شاکر و سپاسگزاری باشی که خداوند را پروردگار کریم و بزرگواری خواهی دید در جمیع احوال. و اگر از نظر خدا عبادتی که بندگان با اخلاص انجام می دهند بهتر و برتر از شکر بود آن عبادت را نام می برد، ولی چون افضل و پرارزش تر از صفت شکر عبادتی نیست، از میان عبادات مخصوصا شکر را تذکر داده و عبادت کنندگان را به این صفت توجه داده و فرمود «و قلیل من عبادی الشکور» و شکر تام و کامل این است که با زبان دل خاضعانه اعتراف به عجز از انجام کوچک ترین شکر بنماید، چون موفقیت به شکر و سپاس خود نعمت تازه ای است که شکری دیگر لازم دارد و این موفقیت با ارزش تر و پرقیمت تر از آن نعمتی است که موفق به شکر آن شده بود. بنابراین چون هر شکری خود نعمتی است بزرگ تر، پس شکر بیشتر و برتر از شکر سابق لازم است و همین طور تا بینهایت که انسان شکرگزار غرق در نعمت حق است و از رسیدن به غایت و نهایت شکر قاصر و عاجز است و چگونه می تواند شکر بنده با نعمت خدا و احسان و عمل او با احسان خدا برابری کند با اینکه بنده ضعیف و ناتوان است و نیرویی جز به وسیله خدا ندارد و خداست که از اطاعت و عبادت بنده اش بی نیاز و قدرت بر افزایش نعمت الی الابد دارد؟ پس باید بنده سپاسگزار باشی و بنابراین اصل و پایه حقیقت شگفت انگیزی را خواهی دید.(2)

روایت78.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در قرآن پنج نوع کفر آمده است یکی از آنها کفر به نعمت است، در آن آیه ای که خداوند گفتار حضرت سلیمان را نقل می فرماید: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ.»(3) {این نعمت از فضل و کرم پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که شاکر و سپاسگزارم و یا کفران به نعمت او دارم.} و نیز فرموده است: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.» و نیز فرموده: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ.»(4) {در یاد من باشید تا من هم به یاد شما باشم و مرا سپاسگزاری کنید و به من کفر نورزید.}(5)

ص: 52


1- . تحف العقول: 336
2- . مصباح الشریعة: 24
3- . نمل / 40
4- . بقره / 152
5- . تفسیر عیاشی 1 : 86

اللَّهِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ لَا یَنْقَطِعُ الْمَزِیدُ مِنَ اللَّهِ حَتَّی یَنْقَطِعَ الشُّکْرُ مِنَ الْعِبَادِ(1).

«77»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِی کُلِّ نَفَسٍ مِنْ أَنْفَاسِکَ شُکْرٌ لَازِمٌ لَکَ بَلْ أَلْفٌ وَ أَکْثَرُ وَ أَدْنَی الشُّکْرِ رُؤْیَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ یَتَعَلَّقُ الْقَلْبُ بِهَا دُونَ اللَّهِ وَ الرِّضَا بِمَا أَعْطَاهُ وَ أَنْ لَا تَعْصِیَهُ بِنِعْمَتِهِ وَ تُخَالِفَهُ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ بِسَبَبِ نِعْمَتِهِ وَ کُنْ لِلَّهِ عَبْداً شَاکِراً عَلَی کُلِّ حَالٍ تَجِدِ اللَّهَ رَبّاً کَرِیماً عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَوْ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ عِبَادَةٌ تَعَبَّدَ بِهَا عِبَادَهُ الْمُخْلَصِینَ أَفْضَلَ مِنَ الشُّکْرِ عَلَی کُلِّ حَالٍ لَأَطْلَقَ لَفْظَهُ فِیهِمْ مِنْ جَمِیعِ الْخَلْقِ بِهَا فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ أَفْضَلَ مِنْهَا خَصَّهَا مِنْ بَیْنِ الْعِبَادَاتِ وَ خَصَّ أَرْبَابَهَا فَقَالَ وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ(2) وَ تَمَامُ الشُّکْرِ اعْتِرَافُ لِسَانِ السِّرِّ خَاضِعاً لِلَّهِ تَعَالَی بِالْعَجْزِ عَنْ بُلُوغِ أَدْنَی شُکْرِهِ لِأَنَّ التَّوْفِیقَ لِلشُّکْرِ نِعْمَةٌ حَادِثَةٌ یَجِبُ الشُّکْرُ عَلَیْهَا وَ هِیَ أَعْظَمُ قَدْراً وَ أَعَزُّ وُجُوداً مِنَ النِّعْمَةِ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا وُفِّقْتَ لَهُ فَیَلْزَمُکَ عَلَی کُلِّ شُکْرٍ شُکْرٌ أَعْظَمُ مِنْهُ إِلَی مَا لَا نِهَایَةَ لَهُ مُسْتَغْرِقاً فِی نِعْمَتِهِ قَاصِراً عَاجِزاً عَنْ دَرْکِ غَایَةِ شُکْرِهِ وَ أَنَّی یَلْحَقُ الْعَبْدُ شُکْرَ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ مَتَی یَلْحَقُ صَنِیعُهُ بِصَنِیعِهِ وَ الْعَبْدُ ضَعِیفٌ لَا قُوَّةَ لَهُ أَبَداً إِلَّا بِاللَّهِ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ عَنْ طَاعَةِ الْعَبْدِ قَوِیٌّ عَلَی مَزِیدِ النِّعَمِ عَلَی الْأَبَدِ فَکُنْ لِلَّهِ عَبْداً شَاکِراً عَلَی هَذَا الْأَصْلِ تُرَی الْعَجَبَ (3).

«78»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْکُفْرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَةِ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا کُفْرُ النِّعَمِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ یَحْکِی قَوْلَ سُلَیْمَانَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ(4) الْآیَةَ وَ قَالَ اللَّهُ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (5) وَ قَالَ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ (6).

ص: 52


1- 1. تحف العقول 457 فی ط.
2- 2. سبأ: 13.
3- 3. مصباح الشریعة ص 6.
4- 4. النمل: 40.
5- 5. إبراهیم: 7.
6- 6. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 67، و الآیة الأخیرة فی البقرة 152.

روایت79.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «و ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ.»(1) {روزهای خدا را به یاد این ها بیاور} فرموده است: منظور از «ایام اللَّه»، «آلاء اللَّه» است، یعنی نعمت های خدا.(2)

روایت80.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر بنده ای که خداوند متعال به او نعمتی داده باشد و آن بنده معرفت قلبی نسبت به آن نعمت داشته باشد (در روایت دیگری هست آن بنده اعتراف و اقرار قلبی به آن نعمت داشته باشد) و با زبان نیز حمد و سپاس خداوند را بجا آورد، هنوز حمدش و کلامش تمام نشده که خداوند دستور افزایش نعمت را برای او صادر می فرماید. و در روایت ابی اسحاق مدائنی به این تعبیر آمده که خداوند اجازه و اعلام ازدیاد نعمت را می فرماید که این آیه است: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.» {اگر واقعا سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد.} (3)

روایت81.

تفسیر عیاشی: از ابی ولاد نقل می کند که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرضه داشتم: این نعمت ظاهری را که خدا عنایت فرموده ملاحظه می فرمایی؟ آیا چنین نیست که اگر ما شکر خدا را در برابر این نعمت بنماییم و حمد و سپاس او را بجا آوریم، خداوند نعمت را بر ما می افزاید همچنان که خود فرموده است «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ»؟ حضرت فرمود: چرا، مطلب همین طور است. هر کس خداوند را در برابر نعمتش حمد و سپاس نماید و بداند که این نعمت و یا این توفیق فقط از او است نه غیر او، خداوند نعمت را زیاد می کند.(4)

روایت82.

تمحیص: به حضرت صادق علیه السّلام عرض شد: عزیزترین مردم در نظر خدا کیست؟ فرمود: کسی که به هنگام عطا سپاسگزار باشد و به هنگام بلا و گرفتاری، صبر و تحمل کند.(5)

روایت83.

امالی طوسی: حضرت هادی علیه السّلام، از پدران بزرگوارش روایت می کند که امیر مؤمنان علیهم السّلام فرمود: خداوند متعال نعمتی به بنده اش نداده که قلبا از آن سپاسگزار آن بشود، مگر اینکه پیش از تمام شدن شکر زبانی، مستحق ازدیاد نعمت خواهد شد.(6)

روایت84.

الدرة الباهرة: حضرت جواد علیه السّلام فرمود: نعمتی که شکر و سپاس آن نعمت نشود، مانند گناهی است که بخشوده نشود.(7)

روایت85.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هنگامی که اطراف و جوانب نعمت به شما رسید، شما با کم شکری دنباله آن نعمت را فراری ندهید.

و نیز فرمود: خداوند متعال در هر نعمتی حقی دارد؛ هر کس آن حق را ادا کرد، نعمت بر او زیاد می شود و هر کس کوتاهی کرد، خود را در خطر زوال نعمت قرار داده است.

ص: 53


1- . ابراهیم / 5
2- . تفسیر عیاشی 2 : 239
3- . تفسیر عیاشی 2 : 239
4- . تفسیر عیاشی 2 : 239
5- . تحف العقول: 437
6- . امالی طوسی: 579
7- . الدرة الباهرة: 56
«79»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ (1) قَالَ بِآلَاءِ اللَّهِ یَعْنِی نِعَمَهُ (2).

«80»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی عُمَرَ الْمَدِینِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: أَیُّمَا عَبْدٍ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَأَقَرَّ بِهَا بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهَا بِلِسَانِهِ لَمْ یَنْفَدْ کَلَامُهُ حَتَّی یَأْمُرَ اللَّهُ لَهُ بِالزِّیَادَةِ وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی إِسْحَاقَ الْمَدَائِنِیِّ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَهُ بِالزِّیَادَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (3).

«81»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ رَأَیْتَ هَذِهِ النِّعْمَةَ الظَّاهِرَةَ عَلَیْنَا مِنَ اللَّهِ أَ لَیْسَ إِنْ شَکَرْنَاهُ عَلَیْهَا وَ حَمِدْنَاهُ زَادَنَا کَمَا قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ فَقَالَ نَعَمْ مَنْ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی نِعَمِهِ وَ شَکَرَهُ وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ مِنْهُ لَا مِنْ غَیْرِهِ (4).

«82»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قِیلَ لَهُ مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ قَالَ مَنْ إِذَا أُعْطِیَ شَکَرَ وَ إِذَا ابْتُلِیَ صَبَرَ.

«83»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ یَاسِینَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ نِعْمَةً فَشَکَرَهَا بِقَلْبِهِ إِلَّا اسْتَوْجَبَ الْمَزِیدَ فِیهَا قَبْلَ أَنْ یُظْهِرَ شُکْرَهَا عَلَی لِسَانِهِ (5).

«84»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الْجَوَادُ علیه السلام: نِعْمَةٌ لَا تُشْکَرُ کَسَیِّئَةٍ لَا تُغْفَرُ.

«85»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا وَصَلَتْ إِلَیْکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّکْرِ.

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کُلِّ نِعْمَةٍ حَقّاً فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ مِنْهَا وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْهُ خَاطَرَ بِزَوَالِ نِعْمَتِهِ (6).

ص: 53


1- 1. إبراهیم: 5.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 222.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 222.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 222.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 192.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 145.

و فرموده است: بترسید از کوچ کردن و از دست رفتن نعمت که هر چه فرار کرد، این طور نیست که برگردد.

و نیز فرموده است: خداوند این روش را ندارد که در شکر را به روی بنده ای باز کند و توفیق سپاس به او بدهد، ولی در افزایش نعمت را به او ببندد، و در دعا را باز کند، ولی در اجابت را مسدود نماید، و در توبه را باز کند، ولی در مغفرت و بخشش را ببندد.(1)

روایت86.

مشکاة الانوار: از علاء بن کامل نقل می کند که گفت: به حضرت موسی بن جعفر علیها السّلام عرضه داشتم: خداوند چیزهایی به من عنایت فرموده که تصور نمی کردم به آنها برسم و نمی دانم این ها از کجا آمده و به چه طریق فراهم شده است. حضرت فرمود: آیا نمی دانی که این حالت و این اعتراف به نعمت خودش یک نحوه سپاس و شکر است؟(2)

و در روایتی است که فرمود: حمد و سپاس را کوچک مدان. (شاید مقصود این است که حمد و سپاس بزرگ ترین عامل جلب نعمت است.)

و از سعدان بن یزید نقل می کند که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: من می بینم کسانی را در ناراحتی و ضیق معیشت و تهیدستی زندگی می کنند، ولی من در توسعه و آسایش زندگی هستم و دستم را به هر کاری که می برم، می بینم که به سود و خیر من تمام می شود. از طرفی می بینم کسانی را که از من بهتر و برترند چنین نیستند و با این وضع من می ترسم که این فراوانی نعمت و سود زیاد، استدراج و کیفری باشد از خدا برای گناهان من؛ حضرت فرمود: در صورتی که حمد و سپاس و شکر نعمت را بجا آوری نه مترس. به خدا سوگند استدراج و عقوبت نیست.

و حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند زیاد کردن نعمت را قطع نمی کند تا وقتی که بندگان از شکر نعمت خودداری نمایند.

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مجاوره و همراه با نعمت بودن را نیکو بدارید. عرض شد: مجاوره نعمت چیست؟ فرمود: شکر و سپاس برای نعمت دهنده و پرداختن حقوقی که به آن نعمت تعلق می گیرد. و نیز از حضرت است که فرمود: مجاوره نعمت را نیکو بدارید و بترسید از اینکه نعمت از دست شما رفته و به دیگران منتقل شود که اگر رفت، به این زودی ها برنمی گردد. و علی علیه السّلام می فرمود: هر چه که پشت کرد و رفت، به ندرت بازمی گردد.

و معمر بن خلاد از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرمود: تقوا و پرهیز از حق داشته باشید و بر شما باد که متواضع بوده و حمد و سپاس خدا را بجا آورید.

ص: 54


1- . نهج البلاغة: 4 قصار الحکم
2- . مشکاة الانوار: 27 و 35

وَ قَالَ علیه السلام: احْذَرُوا نِفَارَ النِّعَمِ فَمَا کُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُودٍ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ(2).

«86»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنْ عَلَاءِ بْنِ الْکَامِلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَتَانِیَ اللَّهُ بِأُمُورٍ لَا أَحْتَسِبُهَا لَا أَدْرِی کَیْفَ وُجُوهُهَا قَالَ أَ وَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا مِنَ الشُّکْرِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ لِی: لَا تَسْتَصْغِرِ الْحَمْدَ(3).

وَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَرَی مَنْ هُوَ شَدِیدُ الْحَالِ مُضَیَّقاً عَلَیْهِ الْعَیْشُ وَ أَرَی نَفْسِی فِی سَعَةٍ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا لَا أَمُدُّ یَدِی إِلَی شَیْ ءٍ إِلَّا رَأَیْتُ فِیهِ مَا أُحِبُّ وَ قَدْ أَرَی مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنِّی قَدْ صُرِفَ ذَلِکَ عَنْهُ فَقَدْ خَشِیتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ اسْتِدْرَاجاً مِنَ اللَّهِ لِی بِخَطِیئَتِی فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْحَمْدِ فَلَا وَ اللَّهِ (4).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَا یَنْقَطِعُ الْمَزِیدُ مِنَ اللَّهِ حَتَّی یَنْقَطِعَ الشُّکْرُ مِنَ الْعِبَادِ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَحْسِنُوا جِوَارَ النِّعَمِ قِیلَ وَ مَا جِوَارُ النِّعَمِ قَالَ الشُّکْرُ لِمَنْ أَنْعَمَ بِهَا وَ أَدَاءُ حُقُوقِهَا.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: أَحْسِنُوا جِوَارَ نِعَمِ اللَّهِ وَ احْذَرُوا أَنْ تَنْتَقِلَ عَنْکُمْ إِلَی غَیْرِکُمْ أَمَا إِنَّهَا لَمْ تَنْتَقِلْ عَنْ أَحَدٍ قَطُّ وَ کَادَتْ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ قَلَّ مَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ.

وَ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّوَاضُعِ وَ الشُّکْرِ

ص: 54


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 198.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 247.
3- 3. مشکاة الأنوار ص 27.
4- 4. مشکاة الأنوار ص 28.

مردی از بنی اسرائیل در عالم خواب به او الهام شد که مقدر شده که نصف عمر تو در توسعه و گشایش باشد. اکنون خودت انتخاب کن؛ نصف اول را و یا نصف آخر عمر را. در پاسخ گفت: چون من شریکی در زندگی دارم، باید با او مشورت کنم. از خواب که بیدار شد و قضیه را به همسرش گفت. همسرش گفت: نصف اول را انتخاب کن! پس از این پیشنهاد و دنیا و ثروت به او رو کرد و مرتب بر ثروتش افزوده می شد و هر وقت نعمت و ثروت تازه ای به دست می آمد، همسرش می گفت: فلانی همسایه ما است و نیازمند است. لازم و واجب است که به او رسیدگی کنی و فلانی از بستگان و خویشان است و باید به او هم رسیدگی نمایی. و برنامه و روش این خانواده چنین بود که هر وقت نعمت و ثروت به دستشان می آمد، صدقه و بخشش می نمودند و عملا شکر نعمت را بجا می آوردند. تا اینکه شبی همان شخص اول را که در خواب دیده بود، در عالم رویا دید و به این مرد گفت: فلانی! آن نصف اول پایان یافته است نظرت چیست و حالا چه باید کرد؟ مرد گفت: با شریکم باید مذاکره کنم. پس از خواب که بیدار شد و مطلب را به همسرش گفت که آن شخص آمده و اعلام می دارد که آن نصف عمر به پایان رسیده است. همسرش گفت: خداوند متعال به ما نعمت داد، ما هم شکر و سپاس او را بجا آوردیم و خداوند سزاوارتر است که پاداش شکر ما را عنایت فرماید و به وعده خود که به سپاسگزاران داده وفا کند. مرد همین سخن را به آن شخص گفت. آن شخص هم گفت: به پاداش شکر و سپاسگزاری شما، تمام عمر را در رفاه و نعمت باش!

و نیز معمر بن خلاد از حضرت صادق علیه السّلام نقل نموده که فرمود سه چیز است که با آنها هیچ چیز زیان نمی زند: دعا هنگام گرفتاری؛ استغفار هنگام ارتکاب گناه؛ شکر و سپاس هنگام نعمت.

و از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: در تورات نوشته شده که شکر و سپاس نعمت دهنده را بجای آور و به کسی که از تو سپاسگزاری می کند احسان کن که نعمت هنگامی که شکرش بجا آورده شود، زوال ندارد و اگر کفران و ناسپاسی شود، بقا و دوام ندارد. و شکر و سپاس موجب ازدیاد نعمت و مانع تغییر و دگرگونی است.

و نیز فرمود: کسی که در برابر فایده ای که به دستش آمده شکر خدا را بجای آورد، از طرف خدا مستوجب افزایش نعمت می شود و کسی که حق نعمت و شکرگزاری را ضایع نماید، نعمت را در خطر نابودی قرار داده و از تغیر و دگرگونی و از نعمت و بلا در امان نخواهد بود.

شخصی به آن حضرت عرض کرد: من از خدا درخواست ثروت کرده ام، خداوند متعال هم به من ثروت عنایت فرموده، ولی من می ترسم که این ثروت زیاد از قبیل استدراج باشد، یعنی ثروت و وسایل گناه بیشتر و بهتر فراهم شود تا در نتیجه من از یاد حق غفلت کرده و به گناه بیشتر آلوده شوم که خود یک نحو کیفر است. فرمود: اما اگر حمد و سپاس باشد به خدا سوگند چنین نیست.

و از حضرت باقر علیه السّلام است که خداوند متعال به موسی بن عمران علیه السّلام فرمود: ای موسی! حق شکر و سپاس مرا بجای آور. موسی عرضه داشت: خداوندا! من چگونه می توانم حق شکر تو را بجا آورم، با اینکه نعمت از تو است و توفیق بر شکر

ص: 55

وَ الْحَمْدِ إِنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ فَأَتَاهُ فِی مَنَامِهِ مَنْ قَالَ لَهُ إِنَّ لَکَ نِصْفَ عُمُرِکَ سَعَةً فَاخْتَرْ أَیَّ النِّصْفَیْنِ شِئْتَ فَقَالَ إِنَّ لِی شَرِیکاً فَلَمَّا أَصْبَحَ الرَّجُلُ قَالَ لِزَوْجَتِهِ قَدْ أَتَانِی فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رَجُلٌ فَأَخْبَرَنِی أَنَّ نِصْفَ عُمُرِی لِی سَعَةً فَاخْتَرْ أَیَّ النِّصْفَیْنِ شِئْتَ فَقَالَتْ لَهُ زَوْجَتُهُ اخْتَرِ النِّصْفَ الْأَوَّلَ فَقَالَ لَکَ ذَاکَ. فَأَقْبَلَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا فَکَانَ کُلَّمَا کَانَتْ نِعْمَةٌ قَالَتْ زَوْجَتُهُ جَارُکَ فُلَانٌ مُحْتَاجٌ فَصِلْهُ وَ تَقُولُ قَرَابَتُکَ فُلَانٌ فَتُعْطِیهِ وَ کَانُوا کَذَلِکَ کُلَّمَا جَاءَتْهُمْ نِعْمَةٌ أَعْطَوْا وَ تَصَدَّقُوا وَ شَکَرُوا فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی أَتَاهُ الرَّجُلُ

فَقَالَ یَا هَذَا إِنَّ النِّصْفَ قَدِ انْقَضَی فَمَا رَأْیُکَ قَالَ لِی شَرِیکٌ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ لِزَوْجَتِهِ أَتَانِی الرَّجُلُ فَأَعْلَمَنِی أَنَّ النِّصْفَ قَدِ انْقَضَی فَقَالَتْ لَهُ زَوْجَتُهُ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْنَا فَشَکَرْنَا وَ اللَّهُ أَوْلَی بِالْوَفَاءِ قَالَ فَإِنَّ لَکَ تَمَامَ عُمُرِکَ (1).

عَنْهُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثَةٌ لَا یَضُرُّ مَعَهُنَّ شَیْ ءٌ الدُّعَاءُ عِنْدَ الْکَرْبِ وَ الِاسْتِغْفَارُ عِنْدَ الذَّنْبِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ اشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ أَنْعِمْ عَلَی مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شَکَرْتَ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کَفَرْتَ وَ الشُّکْرُ زِیَادَةٌ فِی النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِیَرِ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَکَرَ اللَّهَ عَلَی مَا أُفِیدَ فَقَدِ اسْتَوْجَبَ عَلَی اللَّهِ الْمَزِیدَ وَ مَنْ أَضَاعَ الشُّکْرَ فَقَدْ خَاطَرَ بِالنِّعَمِ وَ لَمْ یَأْمَنِ التَّغَیُّرَ وَ النِّقَمَ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِی مَالًا فَرَزَقَنِی وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مِنِ اسْتِدْرَاجٍ فَقَالَ أَمَا بِاللَّهِ مَعَ الْحَمْدِ فَلَا(2).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یَا مُوسَی اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ النِّعْمَةُ مِنْکَ وَ الشُّکْرُ

ص: 55


1- 1. مشکاة الأنوار ص 30.
2- 2. مشکاة الأنوار ص 31.

نعمت هم نعمتی است از طرف تو؟ خداوند متعال فرمود: اکنون که این مطلب را شناختی و اعتراف داری که موفقیت به شکر هم به عنایت من است، حق شکر مرا ادا کرده ای.

و نیز از حضرت باقر علیه السّلام است که فرمود: خدا افزایش نعمت را قطع نمی کند، مگر اینکه بندگان وظیفه شکرگزاری انجام ندهند و از شکر دست بردارند.

و از امیر مؤمنان علیه السّلام است که فرمود: شکر هر نعمتی پرهیز از محرمات الهی است.

روایت87.

امامت و تبصره: ابن فضال، از حضرت صادق، از پدر بزرگوارش، از اجداد طاهرینش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم روایت کرده که فرموده است: شخص سپاسگزار مانند گرفتار شکیبا پاداش دارد و ثروتمند شاکر، مانند شخص تهیدست قناعت گر اجر و پاداش خواهد داشت.(1)

باب شصت و دوم : صبر و آسایش پس از گرفتاری

آیات

- وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ.(2)

{از شکیبایی و نماز یاری جویید.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.(3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبایی و نماز یاری جویید زیرا خدا با شکیبایان است.}

- وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ. الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ.(4)

{و قطعاً شما را به چیزی از [قبیلِ] ترس و گرسنگی، و کاهشی در اموال و جانها و محصولات می آزماییم و مژده ده شکیبایان را: [همان] کسانی که چون مصیبتی به آنان برسد، می گویند: «ما از آنِ خدا هستیم، و به سوی او باز می گردیم.» بر ایشان درودها و رحمتی از پروردگارشان [باد] و راه یافتگان [هم] خود ایشانند.}

ص: 56


1- . امامت و تبصره: 88
2- . بقره / 45
3- . بقره / 153
4- . بقره / 155 - 157

عَلَیْهَا نِعْمَةٌ مِنْکَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا عَرَفْتَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِّی فَقَدْ شَکَرْتَنِی حَقَّ شُکْرِی.

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَا یَنْقَطِعُ الْمَزِیدُ مِنَ اللَّهِ حَتَّی یَنْقَطِعَ الشُّکْرُ مِنَ الْعِبَادِ.

وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ (1).

«87»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمُبْتَلَی الصَّابِرِ وَ الْمُعْطَی الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الْمُحْتَرِفِ الْقَانِعِ.

باب 62 الصبر و الیسر بعد العسر

الآیات

البقرة: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ(2)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (3)

و قال تعالی: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (4)

ص: 56


1- 1. مشکاة الأنوار: 32.
2- 2. البقرة: 45.
3- 3. البقرة: 153.
4- 4. البقرة: 155- 157.

- وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ.(1)

{و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند.}

- وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ.(2)

{و خداوند، شکیبایان را دوست دارد.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا.(3)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید.}

- وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا.(4)

{و به پاس آنکه صبر کردند، وعده نیکوی پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت.}

- وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.(5)

{و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.}

- وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ.(6)

{و شکیبا باش تا خدا [میان تو و آنان] داوری کند، و او بهترین داوران است.}

- فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ.(7)

{پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آنِ تقواپیشگان است.}

- وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ.(8)

{و شکیبا باش که خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی گرداند.}

- فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ.(9)

{اینک صبری نیکو [برای من بهتر است]. و بر آنچه توصیف می کنید، خدا یاری ده است.}

- فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً.(10)

{پس [صبر من] صبری نیکوست. امید که خدا همه آنان را به سوی من [باز] آورَد، که او دانای حکیم است.}

- إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ.(11)

{بی گمان، هر که تقوا و صبر پیشه کند، خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند.}

- وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ ... سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ.(12)

{و کسانی که برای طلب خشنودی پروردگارشان شکیبایی کردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم، نهان و آشکارا انفاق کردند، و بدی را با نیکی می زدایند، ایشان راست فرجام خوش سرای باقی. [همان] بهشت های عدن که آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان که درستکارند در آن داخل می شوند، و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند. [و به آنان می گویند:] «درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای!»}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(13)

{که قطعاً در این [یادآوری]، برای هر شکیبایِ سپاسگزاری عبرت هاست.}

- وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا.(14)

{و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد.}

ص: 57


1- . بقره / 177
2- . آل عمران / 146
3- . آل عمران / 200
4- . اعراف / 137
5- . انفال / 46
6- . یونس / 109
7- . هود / 49
8- . هود / 115
9- . یوسف / 18
10- . یوسف / 83
11- . یوسف / 90
12- . رعد / 22
13- . ابراهیم / 5
14- . ابراهیم / 12

و قال تعالی: وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ (1)

آل عمران: وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (2)

و قال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا(3)

الأعراف: وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا(4)

الأنفال: وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (5)

یونس: وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ (6)

هود: فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ (7)

و قال تعالی: وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (8)

یوسف: فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ (9)

و قال: فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً(10)

و قال: إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (11)

الرعد: وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ إلی قوله تعالی سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(12)

إبراهیم: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(13)

و قال: وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا(14)

ص: 57


1- 1. البقرة: 177.
2- 2. آل عمران: 146.
3- 3. آل عمران: 200.
4- 4. الأعراف: 137.
5- 5. الأنفال: 46.
6- 6. یونس: 109.
7- 7. هود: 49.
8- 8. هود: 115.
9- 9. یوسف: 18.
10- 10. یوسف: 83.
11- 11. یوسف: 90.
12- 12. الرعد: 22.
13- 13. إبراهیم: 5.
14- 14. إبراهیم: 12.

- الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.(1)

{همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند.}

- وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ.(2)

{و قطعاً کسانی را که شکیبایی کردند به بهتر از آنچه عمل می کردند، پاداش خواهیم داد.}

- وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ. وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ.(3)

{و اگر عقوبت کردید، همان گونه که مورد عقوبت قرار گرفته اید [متجاوز را] به عقوبت رسانید، و اگر صبر کنید البته آن برای شکیبایان بهتر است. و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نیرنگ می کنند دل تنگ مدار.}

- سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً.(4)

{ان شاء اللَّه مرا شکیبا خواهی یافت.}

- فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ.(5)

{پس بر آنچه می گویند شکیبا باش.}

- وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ.(6)

{و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند.}

- وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ.(7)

{[آنان که] بر هر چه بر سرشان آید صبر پیشگانند.}

- أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً.(8)

{آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست.}

- أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً.(9)

{اینانند که به [پاس] آنکه صبر کردند، غرفه [های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد.}

- أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا.(10)

{آنانند که به [پاس] آنکه صبر کردند... دو بار پاداش خواهند یافت.}

- وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ.(11)

{و جز شکیبایان آن را نیابند.}

- نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ. الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (12)

{چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند.}

ص: 58


1- . نحل / 42
2- . نحل / 96
3- . نحل / 126 - 127
4- . کهف / 69
5- . طه / 130
6- . انبیاء / 85
7- . حج / 35
8- . فرقان / 20
9- . فرقان / 75
10- . قصص / 54
11- . قصص / 80
12- . عنکبوت / 58 - 59

النحل: الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (1)

و قال تعالی: وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (2)

و قال تعالی: وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (3)

الکهف: سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً(4)

طه: فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ (5)

الأنبیاء: وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ (6)

الحج: وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ (7)

المؤمنون: إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ (8)

الفرقان: أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً(9)

و قال تعالی: أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً(10)

القصص: أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا(11)

و قال تعالی: وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ (12)

العنکبوت: نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (13)

ص: 58


1- 1. النحل: 42.
2- 2. النحل: 96.
3- 3. النحل: 126 و 127.
4- 4. الکهف: 69.
5- 5. طه: 130.
6- 6. الأنبیاء: 85.
7- 7. الحجّ: 35.
8- 8. المؤمنون: 111.
9- 9. الفرقان: 20.
10- 10. الفرقان: 75.
11- 11. القصص: 54.
12- 12. القصص: 80.
13- 13. العنکبوت: 58 و 59.

- فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ (1)

{پس صبر کن که وعده خدا حقّ است، و زنهار تا کسانی که یقین ندارند، تو را به سبکسری واندارند.}

- وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.(2)

{و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش.}

إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(3)

{قطعاً در این [قدرت نمایی،] برای هر شکیبای سپاسگزاری، نشانه هاست.}

- وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ.(4)

{و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ.(5)

{قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرت هاست.}

- فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ.(6)

{پس، گفتار آنان تو را غمگین نگرداند که ما آنچه را پنهان و آنچه را آشکار می کنند، می دانیم.}

- سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ.(7)

{ان شاء اللَّه مرا از شکیبایان خواهی یافت.}

- اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ.(8)

{بر آنچه می گویند صبر کن.}

- إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ.(9)

{ما او را شکیبا یافتیم. چه نیکوبنده ای! به راستی او توبه کار بود.}

- إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ.(10)

{بی تردید، شکیبایان پاداش خود را بی حساب [و] به تمام خواهند یافت.}

- فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ.(11)

{پس صبر کن که وعده خدا راست است.}

- سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً.(12)

{خدا به زودی پس از دشواری آسانی فراهم می کند.}

- فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا ... إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً.(13)

{پس صبر کن، صبری نیکو. به راستی که انسان سخت آزمند [و بی تاب] خلق شده است. چون صدمه ای به او رسد عجز و لابه کند. و چون خیری به او رسد بخل ورزد.}

ص: 59


1- . روم / 60
2- . لقمان / 17
3- . لقمان / 31
4- . تنزیل / 24
5- . سباء / 19
6- . یس / 76
7- . صافات / 102
8- . ص / 17
9- . ص / 44
10- . زمر / 10
11- . مؤمن / 77
12- . طلاق / 7
13- . معارج / 5، 19، 21

الروم: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ (1)

لقمان: وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(2)

و قال تعالی: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(3)

التنزیل: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (4)

سبأ: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ(5)

یس: فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ (6)

الصافات: سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ (7)

ص: اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ (8)

و قال تعالی: إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (9)

الزمر: إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ (10)

المؤمن: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ (11)

الطلاق: سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً(12)

المعارج: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا(13)

و قال تعالی: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً(14)

ص: 59


1- 1. الروم: 60.
2- 2. لقمان: 17.
3- 3. لقمان: 31.
4- 4. التنزیل: 24.
5- 5. سبأ: 19.
6- 6. یس: 56.
7- 7. الصافّات: 102.
8- 8. ص: 17.
9- 9. ص: 44.
10- 10. الزمر: 10.
11- 11. المؤمن: 77.
12- 12. الطلاق: 7.
13- 13. المعارج: 5.
14- 14. المعارج: 19- 21.

- وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ.(1)

{و برای پروردگارت شکیبایی کن.}

- وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً.(2)

{و به [پاس] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد.}

- فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ.(3)

{پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن.}

- وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ.(4)

{و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کرده اند.}

- فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً. إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً.(5)

{پس [بدان که] با دشواری، آسانی است. آری، با دشواری، آسانی است.}

- وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ.(6)

{و به شکیبایی توصیه کرده اند.}

روایات

روایت1.

کافی: از حفص بن غیاث، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای حفص! هر کس صبر کند، قطعا مدت کوتاهی صبر خواهد کرد و هر کس بی تابی کند، او نیز مدت کوتاهی بی تابی خواهد کرد. (بالاخره این عمر و این مدت کوتاه سپری می شود) .

سپس حضرت فرمود: بر تو باد که در تمام کارهایت صبر و بردباری داشته باشی که خداوند محمد صلی اللَّه علیه و آله را مبعوث نمود و به او دستور به صبر و ملایمت داد. و فرمود: «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا. وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ.»(7) {بر آنچه که می گویند صبر کن و با رفق و خوبی از آنان جدا شو. و تکذیب کنندگان ثروتمند را به من واگذار کن (به حساب آنها می رسم).} و نیز فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ (السیئه) فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ. وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.»(8) {بدی را با یک روش و اخلاق نیک دفع کن که در این صورت همان شخصی که با تو دشمنی دارد مانند دوست مهربان و گرم خواهد شد و به این خصلت و حالت نمی رسد، مگر آنان که صبر می نمایند و نمی رسد به این حالت، مگر افرادی که بهره بزرگی از اخلاق داشته باشند.}

حضرت هم صبر نمود، به طوری که مصائب بزرگی به حضرتش وارد ساختند که رسول خدا سینه اش به تنگ آمد و خداوند متعال این آیه را نازل نمود: «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ.»(9) {ما می دانیم که از اثر گفتارهای یاوه و افتراهای کفار ناراحت و سینه ات به تنگ آمده تسبیح خداوند را بجای آور و از سجده کنندگان باش.} کفار باز هم به تکذیب ها و نسبت های ناروای به حضرت ادامه دادند. پیغمبر خدا محزون و اندوهناک شد و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود:

ص: 60


1- . مدثر / 7
2- . دهر / 12
3- . دهر / 24
4- . بلد / 17
5- . انشراح / 5 - 6
6- . عصر / 3
7- . مزمل / 10 - 11
8- . فصلت / 34 - 35
9- . حجر / 97 - 98

المدثر: وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ(1)

الدهر: وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً(2)

و قال: فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ (3)

البلد: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ(4)

أ لم نشرح: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً(5)

العصر: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(6).

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ(7) وَ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ [السَّیِّئَةَ] فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (8) فَصَبَرَ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَالُوهُ بِالْعَظَائِمِ وَ رَمَوْهُ بِهَا فَضَاقَ صَدْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ (9) ثُمَّ کَذَّبُوهُ وَ رَمَوْهُ فَحَزِنَ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ قَدْ

ص: 60


1- 1. المدّثّر: 7.
2- 2. الدهر: 12.
3- 3. الدهر: 24.
4- 4. البلد: 17.
5- 5. الانشراح: 5- 6.
6- 6. العصر: 3.
7- 7. المزّمّل: 10.
8- 8. فصّلت: 35 و 36.
9- 9. الحجر: 97- 98.

«قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ. وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا.»(1) {ما می دانیم که یاوه سرایی آنان تو را اندوهناک نموده و آنان با شخص تو عناد نداشته و تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمگران و جباران با آیات خدا عناد و کینه توزی دارند. پیش از تو پیامبران را نیز تکذیب می نمودند و آنان در برابر تکذیب و آزار و اذیت کفار صبر و استقامت کردند تا اینکه با نصرت و یاری ما بر دشمنان حق پیروز گشتند.} پس از این، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خود را ملزم به صبر و تحمل نمود و آنان از حد، تجاوز کردند و وقاحت را آشکار ساختند، به طوری که خدا را نام برده و مورد نکوهش و تکذیب قرار دادند. حضرت فرمود: من درباره جان خودم و خاندان و حیثیت و شخصیت خود صبر کرده و تحمل می کنم، اما درباره خدا نمی توانم تحمل کنم که این کفار حتی خداوند متعال را مورد تکذیب و حمله قرار دهند. خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ، أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ. فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ.»(2) {ما این آسمان ها و زمین را و آنچه که مابین آنها است در شش روز آفریدیم و کوچک ترین ناراحتی و رنج در ما راه نیافت (بنابراین چند نفر معدود سرکش متجاوز مهم نیست) پس تو صبر کن بر آنچه می گویند.} پس حضرت در تمام حالات صبر و استقامت فرمود. سپس خداوند متعال درباره عترت و اهل بیتش حضرت را بشارت داد که آنها هم چون دارای حالت و صفت صبر هستند، ائمه و پیشوایان مردمند. و فرمود: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ.»(3) {و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند.} پس از این بشارت بود که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: صبر و استقامت برای ایمان مانند سر است برای بدن (اگر صبر نباشد ایمان هم نخواهد بود). خداوند هم از زحمات و صبر و تحمل پیغمبر قدردانی کرد و این آیه را فرستاد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ.»(4) {و تحقق یافت اراده نیکو و مشیت پروردگار درباره بنی اسرائیل از اثر صبر و استقامت آنان و ویران ساختیم کاخ ستم فرعون و فرعونیان را و تمام آنچه را که رواج داده و برافراشته بودند.} پس از نزول این آیه حضرت فرمود: این گفتار خداوند بشارت و مژده و اجازه انتقام از کفار است. پس از این، خداوند متعال جنگ با مشرکین و سرکوبی آنان را مباح و مجاز نمود و آیات قتال نازل شد: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ.»(5) {بکشید مشرکان را هر جا که یافتید و بگیرید آنان را و محاصره کنید و در هر سنگری و کمینگاهی بنشینید.} «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ.»(6) {بکشید آنان را هر کجا که به دست آوردید.} و خداوند به دست پیامبر و یارانش کفار و مشرکان را کشت و سرکوب فرمود. و خداوند علاوه بر پاداش اخروی، در همین جهان هم پاداش صبر پیغمبر را عنایت فرمود.

بنابراین نتیجه چنین می شود که هر کس برای خدا و در راه خدا صبر و تحمل و استقامت نماید، چشم از این جهان نخواهد بست تا اینکه خداوند چشم او را با ذلت و سرکوب شدن دشمنانش روشن نماید، بعلاوه آن پاداش هایی که در آخرت برای او هست.(7)

ص: 61


1- . انعام / 33 - 34
2- . ق / 38
3- . تنزیل / 24
4- . اعراف / 137
5- . برائت / 5
6- . بقره / 191
7- . کافی 2 : 378

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا(1)

فَأَلْزَمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَفْسَهُ الصَّبْرَ فَتَعَدَّوْا فَذَکَرُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذَّبُوهُ فَقَالَ قَدْ صَبَرْتُ فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ عِرْضِی وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی ذِکْرِ إِلَهِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ (2) فَصَبَرَ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ ثُمَّ بُشِّرَ فِی عِتْرَتِهِ بِالْأَئِمَّةِ وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (3)

فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ صلی الله علیه و آله الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَشَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ لَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ (4) فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ بُشْرَی وَ انْتِقَامٌ فَأَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ قِتَالَ الْمُشْرِکِینَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ(5) وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ (6) فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ عَلَی أَیْدِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَحِبَّائِهِ وَ جَعَلَ لَهُ (7) ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ فَمَنْ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُقِرَّ اللَّهُ عَیْنَهُ فِی أَعْدَائِهِ مَعَ مَا یَدَّخِرُ لَهُ فِی

ص: 61


1- 1. الأنعام: 33 و 34.
2- 2. ق: 38.
3- 3. التنزیل: 24.
4- 4. الأعراف: 137.
5- 5. براءة: 5.
6- 6. البقرة: 191.
7- 7. و عجل له خ ل.

توضیح

«صبر قلیلا»: لفظ «قلیلا» که منصوب است، یا به عنوان مصدریه است که صفت مصدر محذوف است یا به عنوان ظرفیت که صفت ظرف محذوف است، یعنی «صبرا قلیلا»، یا «زمانا قلیلا» که مقصود از زمان، همان مدت عمر کوتاه انسان است. و یا منظور مدت گرفتاری و مصیبت است که خیلی کوتاه است.

و علیک بالصبر فی جمیع امورک: چون هر چه که انسان انجام می دهد و هر چه که به انسان می رسد از مصائب و مشکلات، چه از ناحیه خدا برسد مانند سیل و زلزله و مرض و غیره و چه از ناحیه غیر خدا برسد، همه و همه نیازمند به صبر و استقامت است، چون تمام این کارها بدون مبارزه با نفس و مبارزه با شیطان و خودداری و کنترل امکان ندارد. بنابراین در تمام کارها باید صبر و استقامت داشت. «و اصبر علی ما یقولون»، در برابر خرافات و شتم و آزار آنان صبر کن. و «اهجرهم هجرا جمیلا» از آنان کناره گیری کرده و مدارا کن و آنان را به خدا واگذار نما که فرمود: «وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ»، امر تکذیب کنندگان را به من واگذار که من آنان را در دنیا و آخرت کیفر خواهم داد. «أُولِی النَّعْمَةِ» به فتح نون یعنی نعمت داران ثروتمند که سران قریش و دیگران است.

«ادفع»، آیه چنین است: «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ»، یعنی در پاداش و کیفر و پایان نیک خوبی و بدی یکسان نیستند. البته لاء دومی زائد است و به منظور تاکید مطلب آمده است. «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ»، با روش خوب و نیکویی جلو بدی را بگیر. در اکثر نسخه های کافی و نیز تفسیر علی بن ابراهیم چنین است، ولی لفظ «سیئه» در قرآن نیست و آیه بدون این لفظ است. و شاید حضرت به عنوان تفسیر و توضیح آیه لفظ «سیئه» را افزوده و البته در بعضی از نسخه ها لفظ سیئه نیست و این بهتر است. و گفته شده معنای آیه این است که اگر دچار لغزش و عمل بدی شدی، با عمل دیگری که بهتر از آنست آن را جبران کن یا با عملی که بهترین راه امکان و بهترین حسناتی که امکان دارد جبران کن و اینکه به عنوان یک جمله مستانف و ابتدایی آمده است، برای این جهت است که پاسخی باشد برای کسی که بخواهد به صورت مبالغه صحبت کند و لذا «احسن» و اسم تفضیل، جای «حسنه» آمده که خود یک نوع مبالغه است. بیضاوی چنین گفته است.

و گفته شده که اسم تفضیل «هی احسن» از معنای تفضیلی خالی و مجرد است (چون سیئه و کار زشت خوب نیست تا مثلا کار خوب و عمل نیک بهتر از آن باشد، بلکه کار زشت بد است و عمل نیک خوب است، نه اینکه اولی خوب و دومی خوب تر است.) و نیز گفته شد اصل و ریشه فعل («حسن» که ریشه «احسن» است) به عنوان فرض در نظر گرفته شده (به این معنا که اگر فرضا در عمل بد و سیئه حسن و خوبی باشد، عمل صالح و نیک خوب تر و بهتر است. بنابراین تفضیل فرضی می شود نه واقعی و حقیقی.) و ممکن است معنا چنین باشد که اگر کسی در حق تو بدی کرد، تو با احسان و عمل نیک، یعنی خدمت به او، جلوی بدی او را بگیر، زیرا در چنین موردی انسان به چند گونه می تواند عمل کند: 1) عفو و گذشت از بدی آن شخص 2) کیفر دادن و مکافات او که البته هر دو خوب و بجا است 3) در مقابل بدی او احسان نمودن به آن شخص که این سومی از اولی و دومی بهتر و زیبنده تر است. و این معنا نظیر

ص: 62

الْآخِرَةِ(1).

بیان

صبر قلیلا نصب قلیلا إما علی المصدریة أو الظرفیة أی صبر صبرا قلیلا أو زمانا قلیلا و هو زمان العمر أو زمان البلیة فی جمیع أمورک فإن کل ما یصدر عنه من الفعل و الترک و العقد و کل ما یرد علیه من المصائب و النوائب من قبله تعالی أو من قبل غیره یحتاج إلی الصبر إذ لا یمکنه تحمل ذلک بدون جهاده مع النفس و الشیطان و حبس النفس علیه وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ أی من الخرافات و الشتم و الإیذاء وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا بأن تجانبهم و تداریهم و لا تکافیهم و تکل أمرهم إلی الله کما قال وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أی دعنی و إیاهم و کل إلی أمرهم فإنی أجازیهم فی الدنیا و الآخرة أُولِی النَّعْمَةِ النعمة بالفتح لین

الملمس أی المتنعمین ذوی الثروة فی الدنیا و هم صنادید قریش و غیرهم ادْفَعْ أول الآیة هکذا وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ أی فی الجزاء و حسن العاقبة و لا الثانیة مزیدة لتأکید النفی ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ کذا فی أکثر نسخ الکتاب و تفسیر علی بن إبراهیم (2) و السیئة غیر مذکورة فی المصاحف و کأنه علیه السلام زادها تفسیرا و لیست فی بعض النسخ و هو أظهر و قیل المعنی ادفع السیئة حیث اعترضتک بالتی هی أحسن منها و هی الحسنة علی أن المراد بالأحسن الزائد مطلقا أو بأحسن ما یمکن دفعها به من الحسنات و إنما أخرج مخرج الاستئناف علی أنه جواب من قال کیف أصنع للمبالغة و لذلک وضع أحسن موضع الحسنة کذا ذکره البیضاوی.

و قیل اسم التفضیل مجرد عن معناه أو أصل الفعل معتبر فی المفضل علیه علی سبیل الفرض أو المعنی ادفع السیئة بالحسنة التی هی أحسن من العفو أو المکافاة و تلک الحسنة هی الإحسان فی مقابل الإساءة و معنی التفضیل حینئذ بحاله لأن کلا من العفو و المکافاة أیضا حسنة إلا أن الإحسان أحسن منهما و هذا قریب

ص: 62


1- 1. الکافی ج 2 ص 88.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 184.

تفسیری است که زمخشری در این آیه دارد که گفته «لا» زائده نیست و معنا چنین است که سیئه و حسنه البته با هم متفاوت هستند، ولی لازم است تو آن حسنه ای را که بهتر است انجام دهی و آن این است که در مقابل بدی او احسان به او نمایید.

«ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ. فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ»، یعنی اگر چنین کردی، آن دشمنی که در مقابل تو و با تو طرف است، دوست مهربانی خواهد شد. «و ما یلقیها»، این خصلت و این صفت را که احسان در مقابل بدی باشد به دست نمی آورد. «إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا»، مگر افراد صابر و شکیبا که خود را از انتقام و کیفر باز می دارند. «وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»، و نمی رسد به این صفت مگر کسی که بهره بزرگی از خیر و کمالات نفسانی داشته باشد. و گفته شده که «حظ عظیم» یعنی بهشت. «لقاه الشی ء» یعنی او را به آن شخص داد. «حتی نالوه بالعظائم» یعنی نسبت دروغ و جنون و سحر و غیره به حضرت پیغمبر داده و افترا و تهمت به او بستند. «انک یضیق صدرک» کنایه از غم و اندوه حضرت است. «بِما یَقُولُونَ»، گفتارهای شرک آمیز آنان و یا طعن و استهزاء به حضرت و به قرآن. «فسبح بحمد ربک»، با حمد و سپاس خدا را از این گونه نسبت های شرک آلود منزه و پاک بدان و یا اینکه: ای رسول گرامی! برای رفع غم و اندوهی که به تو می رسد، به خدا متوجه باش و تسبیح و حمد او را بجای آور که حمد و تسبیح غم و اندوه را برطرف می سازد. «وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ» سجده شکر برای چنین توفیقی و برای رفع غم و اندوه بجای آور و یا کنایه از نماز است، یعنی از نمازگزاران باش که در نماز تمام علقه ها و ارتباطات از غیر خدا قطع می شود. «إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ»، ضمیر «انه» ضمیر «شان» است، یعنی قضیه این است که تو از اثر گفتارهای آنان که می گویند شاعری، مجنونی، ساحری و امثال این ها اندوهناک می شوی.«فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ.»

مرحوم طبرسی گفته: در معنای این آیه به چند وجه اختلاف شده است و چند نظر داده شده است: 1) این کفار حقانیت و صدق تو را می دانند و به حسب باطن و عقیده درونی تو را تکذیب نمی کنند، گرچه از نظر عناد و لجاجتی که دارند با زبان اظهار تکذیب می نمایند. و این وجه نظریه اکثر مفسران است و مؤید این وجه روایتی است که نقل شده که روزی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله با ابوجهل برخورد کرد و ابوجهل با حضرت مصافحه کرد و اظهار محبت و ارادت نمود. مشرکان از این عمل تعجب کردند و توضیح خواستند. ابوجهل گفت: به خدا سوگند من می دانم و یقین دارم که او بر حق است و راست می گوید، ولی آنچه که مانع تسلیم و اظهار ایمان من است، این است که فکر می کنم ما تا چه وقت باید تابع فرزندان عبد مناف باشیم؟ پس از این قضیه بود که این آیه نازل شد.

2.

اینکه کفار و مشرکان دلیل و منطقی برای تکذیب تو ندارند و نمی توانند با حجت و برهان قرآن را باطل نمایند. و دلیل و مؤید این وجه روایتی از علی علیه السّلام است که آن حضرت، این جمله را که قرائت می فرمود: «لا یکذبونک» بدون تشدید می خواند و به عنوان تفسیر می فرمود: مراد و منظور این است که آنان نمی توانند مطلب حقی را که احق از حقیقت قرآن و درست تر و استوارتر باشد بیاورند.

ص: 63

مما ذکره الزمخشری من أن لا غیر مزیدة و المعنی أن الحسنة و السیئة متفاوتتان فی أنفسهما فخذ بالحسنة التی هی أحسن أن تحسن إلیه مکان إساءته فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ أی إذا فعلت ذلک صار عدوک المشاق مثل الولی الشفیق وَ ما یُلَقَّاها أی ما یلقی هذه السجیة و هی مقابلة الإساءة بالإحسان إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا فإنها تحبس النفس عن الانتقام وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ من الخیر و کمال النفس و قیل الحظ العظیم الجنة یقال لقاه الشی ء أی ألقاه إلیه. حتی نالوه بالعظائم یعنی نسبوه إلی الکذب و الجنون و السحر و غیر ذلک و افتروا علیه أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ کنایة عن الغم بِما یَقُولُونَ من الشرک أو الطعن فیک و فی القرآن و الاستهزاء بک و به فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ أی فنزه ربک عما یقولون مما لا یلیق به متلبسا بحمده فی توفیقک له أو فافزع إلی الله فیما نالک من الغم بالتسبیح و التحمید فإنهما یکشفان الغم عنک وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ للشکر فی توفیقک أو رفع غمک أو کن من المصلین فإن فی الصلاة قطع العلائق عن الغیر.

إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ الضمیر للشأن أی ما یقولون إنک شاعر أو مجنون أو أشباه ذلک فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی معناه علی وجوه.

أحدها أن معناه لا یکذبونک بقلوبهم اعتقادا و إن کانوا یظهرون بأفواههم التکذیب عنادا و هو قول أکثر المفسرین.

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَقِیَ أَبَا جَهْلٍ فَصَافَحَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّهُ صَادِقٌ وَ لَکِنَّا مَتَی کُنَّا تَبَعاً لِعَبْدِ مَنَافٍ.

فأنزل الله هذه الآیة.

و ثانیها أن المعنی لا یکذبونک بحجة و لا یتمکنون من إبطال ما جئت به ببرهان وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ لَا یُکْذِبُونَکَ وَ یَقُولُ إِنَّ الْمُرَادَ بِهَا أَنَّهُمْ لَا یَأْتُونَ بِحَقٍّ هُوَ أَحَقُّ مِنْ حَقِّکَ.

ص: 63

3.

اینکه منظور و معنای «لا یکذبونک» این است که این ها تو را دروغگو نمی یابند. و عرب می گوید مثلا «قاتلناکم فما اجبناکم»، ما با شما جنگیدیم و شما را جبون و ترسو نیافتیم. اینجا هم چنین است، یعنی این کفار پس از ملاقات و مذاکره با تو، تو را دروغگو ندیدند و نیافتند. و این معنا هم با تخفیف و هم با تشدید قابل تطبیق است، چون هم باب افعال و هم باب تفعیل هر دو به این معنا می آید، ولی تخفیف و از باب افعال گرفتن بهتر است.

4.

یعنی این کفار نسبت دروغ و کذب درباره این قرآن به تو نمی دهند، چون سابقه صدق و راستی تو را دارند و تو از نظر آنان امین و صادق بوده ای، ولی آنچه را که تو آورده ای قبول ندارند و آیات الهی را تکذیب نموده و بی اساس می دانند. (شاید منظور این باشد که مثلا تو را به اشتباه و سهو نسبت می دهند) و مؤید این وجه، ذیل آیه است که می فرماید: «وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ.» و همچنین آیه دیگر که می فرماید: «وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُ»، و قوم تو به این قرآن که حق است تکذیب می کنند که نمی فرماید «و کذبک قومک»، قوم تو تو را دروغگو می دانند و گفته است قرآن را دروغ می دانند نه تو را. و نیز مؤید این وجه، روایتی است که ابوجهل به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله گفت: ما تو را متهم نمی دانیم و تو را دروغگو نمی گوییم، ولی این چیزی را که آورده ای قبول نداریم و مورد اتهام و تکذیب است.

5.

منظور این است که ای رسول گرامی! این ها تو را تکذیب نمی کنند، بلکه مرا تکذیب می نمایند. چون تکذیب تو، تکذیب من است و این تکذیب اختصاص به تو ندارد، زیرا تو رسول و پیام رسان من هستی. هر کس تو را رد کرد و نپذیرفت، مرا رد کرده که البته این خود یک نوع تسلیت و دلجویی از پیامبر است.

«وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ»، آنان که درباره آیات خداوند ستم نموده (یعنی قرآن و معجزات) «یجحدون»، بدون دلیل و برهان، بلکه از جهت سفاهت و جهالت و عناد و دشمنی این آیات را انکار می نمایند و لفظ باء که به آیات داخل شده، از این جهت است که اینجا ظلم معنای تکذیب را در بر گرفته. و ابو علی گفته باء (حرف جر) متعلق به «ظالمین» است.

سپس باز خداوند متعال بیش از این از پیامبرش تسلیت و دلجویی نموده و فرمود: «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا»، پیامبران پیش از تو در راه تبلیغ رسالت خود بر اذیت و آزار آنان صبر کردند. «حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا»، تا اینکه با نصرت و یاری ما بر مکذبین و کفار پیروز شدند، که این آیه دستوری است به پیامبر که در برابر اذیت و آزار قوم خود صبر کند تا یاری و نصرت خدا فرارسد، همچنان که انبیاء صبر کردند. «وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ»، یعنی احدی قدرت ندارد که واقعا خبر الهی را تکذیب نموده و وعده الهی را دگرگون سازد. «وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ»، اخبار و سرگذشت پیامبران به وسیله قرآن به تو ابلاغ شد که ما چگونه آنها را نجات داده و بر دشمنانشان پیروز نمودیم.(1)

این گفتار حضرت در حدیث گذشته که فرمود: «فذکروا اللَّه»، یعنی نسبت های ناروا و نابجا را که با مقام الوهیت شایستگی و تناسب ندارد به خداوند دادند.

ص: 64


1- . مجمع البیان 4 : 43

و ثالثها أن المراد لا یصادفونک کاذبا تقول العرب قاتلناکم فما أجبناکم أی ما أصبناکم جبناء و لا یختص هذا الوجه بالقراءة بالتخفیف لأن أفعلت و فعلت یجوزان فی هذا الموضع إلا أن التخفیف أشبه بهذا الوجه.

و رابعها أن المراد لا ینسبونک إلی الکذب فیما أتیت به لأنک کنت عندهم أمینا صادقا و إنما یدفعون ما أتیت به و یقصدون التکذیب بآیات الله و یقوی هذا الوجه قوله وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ و قوله وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُ (1) و لم یقل و کذبک قومک و ما روی أن أبا جهل قال للنبی صلی الله علیه و آله ما نتهمک و لا نکذبک و لکنا نتهم الذی جئت به و نکذبه.

و خامسها أن المراد أنهم لا یکذبونک بل یکذبوننی فإن تکذیبک راجع إلی و لست مختصا به لأنک رسولی فمن رد علیک فقد رد علی و ذلک تسلیة منه تعالی للنبی ص لی الله علیه و آله(2).

وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ أی بالقرآن و المعجزات یَجْحَدُونَ بغیر حجة سفها و جهلا و عنادا و دخلت الباء لتضمین معنی التکذیب قال أبو علی الباء تتعلق بالظالمین.

ثم زاد فی تسلیة النبی صلی الله علیه و آله بقوله وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا أی صبروا علی ما نالهم منهم من التکذیب و الأذی فی أداء الرسالة حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا إیاهم علی المکذبین و هذا أمر منه تعالی لنبیه بالصبر علی أذی کفار قومه إلی أن یأتیه النصر کما صبرت الأنبیاء و بعده وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ أی لا یقدر أحد علی تکذیب خبر الله علی الحقیقة و لا علی إخلاف وعده وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ أی خبرهم فی القرآن کیف أنجیناهم و نصرناهم علی قومهم.

قوله علیه السلام فذکروا الله أی نسبوا إلیه ما لا یلیق بجنابه وَ لَقَدْ

ص: 64


1- 1. الأنعام: 66.
2- 2. مجمع البیان ج 4 ص 294.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ» اشاره به این است که: ما که خدا هستیم و قدرت مطلقه داریم، آسمان ها و زمین را با تأنی و تدریج آفریدیم. تو هم برای رسیدن به هدف مقدس خود، صبر و تانی داشته و عجله و شتاب مکن. و احتمال دارد این آیه از نظر دیگر و جهت دیگری مقدمه صبر باشد که با جمله «و ما مسنا من لغوب» گفته ما در خلقت آسمان ها و زمین احساس رنج و خستگی نداشته و نداریم و این بیان رد گفتار یهود است که عقیده دارند خداوند روز یک شنبه شروع به خلقت و آفرینش نمود و روز جمعه از آن فارغ شده و به پایان رسید و روز شنبه استراحت نموده و روی عرش و تخت خدایی راحت کرد و خوابید. «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ»، همچنان که ما به این یاوه سرایی یهود صبر کردیم، تو هم در برابر مشرکان که قیامت و بعث را انکار می کنند صبر کن تا موقع انتقام فرارسد. خداوندی که قدرت بر خلقت عالم دارد، بدون رنج و تعب قدرت دارد که از یهود انتقام گرفته و همچنین از این کفار و مشرکان هم انتقام بگیرد و آنان را مبعوث و محشور ساخته و به کیفرشان برساند.

«ثم بشر» با صیغه مجهول، یعنی حضرت بشارت داده شد به امامت عترتش که آیه در سوره تنزیل چنین است: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ. وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً.» ما به موسی کتاب دادیم. در لقای خداوند شک و ریبی بخود راه مده. و ما او را هادی و راهنمای بنی اسرائیل قرار دادیم. و از آنان پیشوایانی و امامانی قرار دادیم که به امر ما اجتماع را راهنمایی می کنند. البته در بیشتر نسخه های کتاب «و جعلنا هم» هست که ظاهرا اشتباه باشد و در بعضی از نسخه ها «و جعلنا منهم» هست، همان طور که در قرآن نیز این چنین است. در هر حال این آیه بشارت یا به امامت عترت است، ولی اشکالی که اینجا هست این است که ظاهر و سیاق ترکیب بندی آیه این است که ضمیر «منهم» مربوط به بنی اسرائیل است نه به عترت و اهل بیت پیغمبر. پس به چه مناسبت این آیه در این حدیث بشارت به پیغمبر و آمدن قرآن درباره عترت و امامت اهل بیت بیان شده و اهل بیت به صفت صبر و یقین توصیف شده است؟

پاسخ از این اشکال این است که داستان های قرآن به منظور هشدار و بشارت این امت اسلامی است که روش و سنت الهی چنین است، همچنان که در بنی اسرائیل امامان و پیشوایانی قرار دادیم، در این امت هم افرادی را که دارای صفت صبر و یقین هستند امام و پیشوا و رهبر معنوی قرار خواهیم داد. علاوه بر این رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است آنچه در بنی اسرائیل واقع شده و آن حوادثی که رخ داده، بدون کم و کاست در این امت هم واقع خواهد شد، من جمله از آن امور داستان موسی و آمدن کتاب برای موسی و قرار دادن امامان از نسل هارون برادر موسی است. و نظیر این است آمدن کتاب برای پیغمبر و قرار دادن امامان از نسل برادر و پسر عموی رسول خدا و اولاد طاهرین، همچنان که حضرت درباره علی علیه السّلام فرمود: «تو نسبت به من، مانند هارون هستی نسبت به موسی.» «فلا تکن فی مریه من لقائه»، گفته شده منظور این است که ای پیغمبر! تو از سقوط عملی قرآن تعجب مدار. امت تو پس از تو به این قرآن عمل نمی کنند، ولی ما پس از تو امامانی قرار می دهیم که جامعه و امت را هدایت و راهنمایی می کنند، همچنان که در بنی اسرائیل قرار دادیم. و مفسران در بیان معنای این آیه وجوهی ذکر کرده اند:

1.

چون آیه درباره موسی علیه السّلام است، خداوند به پیامبر می فرماید که تو در موضوع ملاقات موسی در شب معراج شکی نداشته باش. 2)

ص: 65

خَلَقْنَا السَّماواتِ قیل هذه إشارة إلی حسن التأنی و ترک التعجیل فی الأمور و تمهید للأمر بالصبر.

و أقول یحتمل أن یکون توطئة للصبر علی وجه آخر و هو بیان عظم قدره و أنه قادر علی الانتقام منهم وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ أی من تعب و إعیاء و هو رد لما زعمت الیهود من أنه تعالی بدأ خلق العالم یوم الأحد و فرغ منه یوم الجمعة و استراح یوم السبت

و استلقی علی العرش فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ أی ما یقول المشرکون من إنکارهم البعث فإن من قدر علی خلق العالم بلا إعیاء قدر علی بعثهم و الانتقام منهم أو ما یقول الیهود من الکفر و التشبیه.

قوله علیه السلام ثم بشر علی بناء المجهول و قبل الآیة فی سورة التنزیل هکذا وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً و فی أکثر نسخ الکتاب و جعلناهم و کأنه تصحیف و فی بعضها وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ کما فی المصاحف.

ثم إنه یرد أن الظاهر من سیاق الآیة رجوع ضمیر منهم إلی بنی إسرائیل فکیف تکون بشارة للنبی صلی الله علیه و آله و إیتائه القرآن فی عترته و کیف وصفوا بالصبر و الجواب ما عرفت أن ذکر القصص فی القرآن لإنذار هذه الأمة و تبشیرهم مع أنه قد قال رسول الله صلی الله علیه و آله إنه یقع فی هذه الأمة ما وقع فی بنی إسرائیل حذو النعل بالنعل فذکر قصة موسی و إیتائه الکتاب و جعل الأئمة من بنی إسرائیل أی هارون و أولاده ذکر نظیر لبعثة النبی صلی الله علیه و آله و إیتائه القرآن و جعل الأئمة من أخیه و ابن عمه و أولاده کما قال صلی الله علیه و آله أنت منی بمنزلة هارون من موسی.

و قد یقال إن قوله فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ المراد به لا تکن فی تعجب من سقوط الکتاب بعدک و عدم عمل الأمة به فإنا نجعل بعدک أمة یهدون بالکتاب کما جعلنا فی بنی إسرائیل أمة یهدون بالتوراة و المفسرون ذکروا فیه وجوها الأول أن المعنی لا تکن فی شک من لقائک موسی لیلة الأسری الثانی

ص: 65

یعنی در ملاقات موسی با کتاب 3) ملاقات تو با کتاب 4) ملاقات و دیدن آزارها، همچنان که موسی اذیت و آزار دید.

(البته این وجوه قابل اعتماد نیست و با آیه تطبیق ندارد. و می توان گفت منظور لقاء اللَّه است که حتمی الوقوع است) «و جعلناه هدی» موسی را راهنما قرار دادیم و یا کتابی را که به او نازل نمودیم. «یهدون»، مردم را به احکام و حقایقی که در کتاب است هدایت می کردند. «بامرنا»، که آنان را مامور ساختیم و یا به آنان توفیق دادیم. «لما صبروا»، چون صبر بر طاعت داشتند یا بر اذیت قوم خود و کفار صبر کردند یا از لذائذ مادی دنیا صبر کرده و چشم پوشیدند. «و کانوا بآیاتنا یوقنون»، در آیات ما کمترین شک و تردیدی نداشته و کمال معرفت را در حق او داشتند. «فشکر اللَّه ذلک» خداوند هم از صبر حضرت در جمیع احوال و حوادث تقدیر نمود. و شکر خدا از بندگان، به معنای قبولی عمل و جبران آن به احسان و اکرام و پاداش دنیا و آخرت است.« وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ»، اول آیه چنین است: «وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ»، یعنی بنی اسرائیل را که در تحت فشار و استضعاف فرعونیان بودند، وارث سرزمین شام و فلسطین قرار دادیم. به این ترتیب که خداوند به آنان تمکن و قدرت داد و پس از نابود ساختن فرعون، تصرفات و اختیارات را به آنان داد. «مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا»، شرق و غرب شامات و مصر را و بعضی گفته اند مراد تمام سطح کره زمین است، چون حضرت داود و سلیمان که از بنی اسرائیل بودند، مالک و متصرف همه زمین شدند. «الَّتِی بارَکْنا فِیها»، آن زمینی را که با کشت و زرع و میوه ها و فرآورده های گوناگون، آن را پربرکت قرار دادیم.

«و تمت کلمه ربک الحسنی علی بنی اسرائیل.» مرحوم طبرسی گوید: معنای آیه این است که سخن و کلام پروردگار تحقق یافت که وعده او عملی شد و دشمن آنان نابود گشت و آنان جانشین او شدند و چون تمامیت و کامل شدن نعمت الهی به تحقق وعده حق بستگی دارد، از این جهت وفای به وعده تمامیت کلام حساب شده است. و گفته شده کلمه «حسنی» و سخن خوب، اشاره به آیه «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ» تا آخر آیه بعدی و «یحذرون» که عبارت از خود وعده و بشارت است. و کلمه را که به «الحسنی» توصیف کرده، اگرچه کلمات حق همه اش خوب و حسنه است، ولی از جهت اینکه این وعده وعده ای است که بنی اسرائیل خیلی دوست دارند، توصیف به «حسنی» (بهتر) شده است. و حسن گفته است مقصود وعده به بهشت است.

«بما صبروا» یعنی به پاداش صبر و شکیبایی آنان بر اذیت و آزار فرعون و فرعونیان. «و دمرنا ما کان یصنع فرعون و قومه»، یعنی بناها و کاخ ها و قصرهایی که فرعون و فرعونیان ساخته بودند ویران ساختیم. «و ما کانوا یعرشون» و آنچه از اشجار و انگور و میوه ها بود دگرگون نمودیم. و گفته شده منظور از

ص: 66

من لقاء موسی الکتاب الثالث من لقائک الکتاب الرابع من لقائک الأذی کما لقی موسی الأذی.

وَ جَعَلْناهُ أی موسی علیه السلام أو المنزل علیه یَهْدُونَ أی الناس إلی ما فیه من الحکم و الأحکام بِأَمْرِنا إیاهم أو بتوفیقنا لهم لَمَّا صَبَرُوا أی لصبرهم علی الطاعة أو علی أذی القوم أو عن الدنیا و ملاذها کما قیل وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ لا یشکون فی شی ء منها و یعرفونها حق المعرفة فشکر الله ذلک له إشارة إلی الصبر علی جمیع الأحوال أو ذلک القول الدال علی الرضا بالصبر و شکر الله تعالی لعباده عبارة عن قبول العمل و مقابلته بالإحسان و الجزاء فی الدنیا و الآخرة.

وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صدر الآیة وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ یعنی بنی إسرائیل فی ظهر الآیة فإن القبط کانوا یستضعفونهم فأورثهم الله بأن مکنهم و حکم لهم بالتصرف و أباح لهم بعد إهلاک فرعون و قومه مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا أی أرض الشام شرقها و غربها أو أرض الشام و مصر و قیل کل الأرض لأن داود و سلیمان کانا منهم و ملکا الأرض الَّتِی بارَکْنا فِیها بإخراج الزرع و الثمار و ضروب المنافع وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ قال الطبرسی رحمه الله معناه صح کلام ربک بإنجاز الوعد بإهلاک عدوهم و استخلافهم فی الأرض و إنما کان الإنجاز تماما للکلام لتمام النعمة به و قیل إن کلمة الحسنی قوله سبحانه وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ إلی قوله یَحْذَرُونَ (1) و قال الْحُسْنی و إن کانت کلمات الله کلها حسنة لأنها وعد بما یحبون و قال الحسن أراد وعد الله لهم بالجنة بِما صَبَرُوا علی أذی فرعون و قومه وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ أی أهلکنا ما کانوا یبنون من الأبنیة و القصور و الدیار وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ من الأشجار و الأعناب و الثمار و قیل

ص: 66


1- 1. القصص: 5 و 6.

«یعرشون»، قصرها و خانه های سقف دار است.

«فقال صلی اللَّه علیه و آله انه بشری»، حضرت فرمود: این بشارت و مژده ای است برای من و یارانم. و انتقام، انتقام از دشمنان و بشارت و مژده بودن این جمله به همان کیفیتی است که گفته شد که این مطالب تسلیت و دلجویی است برای پیغمبر و مسلمانان، یعنی ای رسول گرامی! من تو را بر دشمنانت پیروز نموده و آنان را نابود ساخته و امامان از اهل بیت را بر فرعون های زمان و طاغیان و ظالمان با آمدن ولی عصر و حجت دوازدهم پیروز خواهم ساخت و آنان را بر تمام سطح کره زمین مالک و مسلط می گردانم. بنابراین ظاهر آیه مربوط به داستان موسی و بنی اسرائیل است و باطن آن مربوط به محمد و آل محمد صلی اللَّه علیه و علیهم است.

«اقتلوا المشرکین»، آیه چنین است: «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ»، {هنگامی که ماه های حرام به پایان رسید، مشرکان را هر جا که یافتید بکشید}، چه در داخل حرم شهر مکه و چه در منطقه حِلّ و خارج از حرم. «و خذوهم» یعنی آنان را گرفته اسیر کنید که «اخیذ» به معنای اسیر (گرفته شده) است. «و احصروهم» یعنی آنان را زندانی و حبس نمایید یا اینکه مانع شوید و مگذارید داخل مسجدالحرام بشوند. «وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ»، یعنی در هر گذرگاهی بنشینید که در نقاط مختلف پراکنده نشوند و دست به تبلیغات مسموم بزنند و منصوب خواندن لفظ «کل» به عنوان ظرفیت و مفعول فیه مکانی است و در سوره بقره فرموده است: «وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. وَ اقْتُلُوهُمْ. حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ.» {در راه خدا نبرد کنید با کسانی که با شما نبرد می کنند و تعدی و تجاوز ننمایید که خدا متجاوزان را دوست نمی دارد و بکشید آنان را هر جا که مصادف شدید و بیرون کنید آنان را از همان جا که شما را بیرون کردند (از مکه).} اثقفه ای صادفه او اخذه او ظفر به او ادرکه. معنای «اثقفه» یعنی مصادف شد با او یا گرفت او را یا غالب و پیروز شد بر او یا به دست آورد او را و دستگیر کرد. «فقتلهم اللَّه»، خداوند کفار و مشرکان را کشت در جنگ بدر و غیر آن .

«و عجل له الثواب»، ثواب صبر پیغمبر را عنایت فرمود و در بعضی از نسخه ها «جعل له ثواب صبره» آمده، ولی نسخه اولی بهتر و موافق تفسیر است. حاصل مطلب اینکه این نصرت و پیروزی و نابودی دشمنان، ثواب و پاداش سریع دنیوی است برای صبر حضرت، علاوه بر آنچه در جهان دیگری برای حضرتش اندوخته و ذخیره شده، از مقامات عالیه و قرب به حق و عزت و کرامتی که هست.

«فمن صبر و احتسب»، یعنی منظور انسان از صبر و تحمل، قرب به خدا و تحصیل رضای او باشد که در نتیجه از اعمال شایسته او محسوب شود. «حتی یقر اللَّه عینه»، تا اینکه خداوند دیدگانش را روشن نماید، یعنی کارهایش را سهل و آسان و بر دشمنانش پیروز می سازد. «مع ما یدخر له فی الآخرة»، علاوه بر اجر و پاداش اخروی.

روایت2.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبر راس و ریشه وجود ایمان است.(1)

ص: 67


1- . کافی 2: 378

یَعْرِشُونَ یسقفون من القصور و البیوت (1).

فقال صلی الله علیه و آله إنه بشری أی لی و لأصحابی و انتقام من أعدائی و وجه البشارة ما مر أن ذکر هذه القصة تسلیة للنبی صلی الله علیه و آله بأنی أنصرک علی أعدائک و أهلکهم و أنصر الأئمة من أهل بیتک علی الفراعنة الذین غلبوا علیهم و ظلموهم فی زمن القائم علیه السلام و أملکهم جمیع الأرض فظهر الآیة لموسی و بنی إسرائیل و بطنها لمحمد و آل محمد صلی الله علیهم.

فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ الآیة هکذا فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ قیل أی من حل و حرم وَ خُذُوهُمْ أی و أسروهم و الأخیذ الأسیر وَ احْصُرُوهُمْ أی و احبسوهم أو حیلوا بینهم و بین المسجد الحرام وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ أی کل ممر لئلا ینتشروا فی البلاد و انتصابه علی الظرف و قال تعالی فی سورة البقرة وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ یقال ثقفه أی صادفه أو أخذه أو ظفر به أو أدرکه.

فقتلهم الله أی فی غزوة بدر و غیرها و عجل له الثواب ثواب صبره و فی بعض النسخ و جعل له ثواب صبره و الأول أظهر و موافق للتفسیر و الحاصل أن هذه النصرة و قتل الأعداء کان ثوابا عاجلا علی صبره منضما مع ما ادخر له فی الآخرة من مزید الزلفی و الکرامة و احتسب أی کان غرضه القربة إلی الله لیکون محسوبا من أعماله الصالحة حتی یقر الله عینه أی یسره فی أعدائه بنصره علیهم مع ما یدخر له فی الآخرة من الأجر الجمیل و الثواب الجزیل.

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّبْرُ رَأْسُ الْإِیمَانِ (2).

ص: 67


1- 1. مجمع البیان ج 4 ص 470.
2- 2. الکافی ج 2 ص 87.

توضیح

مرحوم محقق طوسی در توضیح معنای صبر و آثار آن چنین فرموده: صبر نگهداری نفس است از بی تابی در مواقع ناراحتی و بدآمدها و اثرش در باطن و درون انسان، آرامش و نداشتن اضطراب و تشویش است و اثرش در زبان، خودداری از شکایت و در اعضا و جوارح، بازداشتن از حرکات غیر عادی است، از قبیل لرزه و حرکت و تغیر رنگ و غیره. و قبلا گفته شده و بعدا هم خواهد آمد که صبر چند گونه است: 1) صبر در برابر بلا و مصیبت؛ 2) صبر بر انجام طاعات و وظایف؛ 3) صبر و خودداری از معصیت و گناه؛ 4) صبر در برابر اخلاق ناهنجار مردم.

راغب در مفردات چنین گفته: صبر خودداری به هنگام ضیق و فشار است. مثلا گفته می شود «صبرت الدابه»، یعنی حیوان را بدون علف نگاه داشتم. و «صبرت فلانا»، یعنی فلانی را سوگندی دادم که هیچ راه گریزی ندارد. و صبر نگهداشتن نفس بر آن مسیری است که عقل و یا شرع ترسیم کرده و مانع از انحراف از این خط شدن یا بازداشتن نفس از آنچه که عقل یا شرع دستور بازداشتن داده است. البته صبر لفظی است عمومی و چه بسا در مواردی با لفظ دیگری غیر از کلمه صبر از این صفت تعبیر می شود. اگر در مورد خویشتنداری به موقع مصیبت باشد، فقط صبر گفته می شود که نقطه مقابلش جزع و بی تابی است، و اگر خودداری و استقامت در صحنه جنگ را بخواهیم بیان کنیم، شجاعت گفته می شود که نقطه مقابلش جبن و ترس است، و اگر در مورد پیشامد و حادثه ناگواری باشد، رحب صدر و گشایش سینه گفته می شود که مقابلش ضیق و تنگی سینه است، و اگر در مورد خودداری از سخن و افشا باشد، کتمان و رازداری گویند که مقابلش اذاعه و اشاعه است. و خداوند متعال تمام این حالات را در این موارد گوناگون صبر گفته است.

«وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ»، صبرکنندگان در تنگدستی و رنجوری و در میدان نبرد. «وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ»، و صبرکنندگان در برابر مصیبت ها. «وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ.» و به صوم و روزه نیز صبر گفته می شود، چون روزه خود یک نوع صبر است از خوردن و آشامیدن و غیره. و «قوله اصبروا و صابروا» یعنی خود را بر عبادت حق وقف نموده و با امیال و هواهای خویش مبارزه نمایید، و آیه شریفه «وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ» یعنی با کوشش خود، صبر و شکیبایی را تحمل کن و آیه دیگر «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا» یعنی غرفه ها و درجات بهشتی را به پاداش صبری که در راه رسیدن به رضایت و خشنودی حق تحمل نمودند به دست می آورند. و در این روایت که فرمود «الصبر راس الایمان»، این جمله از قبیل تشبیه معقول و نادیدنی به چیزی که محسوس و دیدنی است و وجه شباهت مطلبی است که در روایت علاء بن فضیل خواهد آمد. و توجیه این حقیقت این است که انسان تا هنگامی که در این نشئه و این جهان است، مورد هجوم

ص: 68

بیان

قال المحقق الطوسی قدس سره الصبر حبس النفس عن الجزع عند المکروه و هو یمنع الباطن عن الاضطراب و اللسان عن الشکایة و الأعضاء عن الحرکات غیر المعتادة انتهی و قد مر و سیأتی أن الصبر یکون علی البلاء و علی فعل الطاعة و علی ترک المعصیة و علی سوء أخلاق الخلق قال الراغب الصبر الإمساک فی ضیق یقال صبرت الدابة حبستها بلا علف و صبرت فلانا حلفته حلفة لا خروج له منها و الصبر حبس النفس علی ما یقتضیه العقل أو الشرع أو عما یقتضیان حبسها عنه فالصبر لفظ عام و ربما خولف بین أسمائه بحسب اختلاف مواقعه فإن کان حبس النفس لمصیبة سمی صبرا لا غیر و یضاده الجزع و إن کان فی

محاربة سمی شجاعة و یضاده الجبن و إن کان فی نائبة مضجرة سمی رحب الصدر و یضاده الضجر و إن کان فی إمساک الکلام سمی کتمانا و یضاده الإذاعة(1) و قد سمی الله تعالی کل ذلک صبرا و نبه علیه بقوله وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ (2) و سمی الصوم صبرا لکونه کالنوع له و قوله اصْبِرُوا وَ صابِرُوا(3) أی احبسوا أنفسکم علی العبادة و جاهدوا أهواءکم و قوله عز و جل وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ (4) أی تحمل الصبر بجهدک و قوله أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا(5) أی بما تحملوه من الصبر فی الوصول إلی مرضاة الله (6).

قوله رأس الإیمان هو من قبیل تشبیه المعقول بالمحسوس و وجه الشبه ما سیأتی فی روایة علاء بن الفضیل و وجهه أن الإنسان ما دام فی تلک النشأة هو مورد

ص: 68


1- 1. فی المصدر: المذل.
2- 2. البقرة: 177، الحجّ: 35، الأحزاب: 35.
3- 3. آل عمران: 200.
4- 4. مریم: 65.
5- 5. الفرقان: 75.
6- 6. المفردات ص 273 و 274.

مصائب و بلیات است و محل یورش حوادث و ناراحتی ها و بیماری ها است و مبتلای به اذیت و آزاری است که از همنوعان خود می بیند و از طرفی مکلف و مامور به انجام اطاعات و ترک منهیات و محرمات و خواسته های نفسانی است و تمام این کارها به حسب طبیعت انسان بر او ثقیل و سنگین است پس ناچار باید نیروی درونی و قدرت روحی ثابت و استواری داشته باشد که بتواند در برابر این مشکلات و امور مشقت بار بر خود مسلط شده و آن برنامه عقلی و شرع پسند را مراعات کرده و جزع و بی تابی و انتقام و کینه توزی را کنار گذارد و آداب و رسوم عقلایی و شرعی را انجام داده و از برخوردهای خلاف اخلاق خودداری بنماید. و این همان صبر و شکیبایی است که توصیه اکید به آن شده است. و بدیهی و روشن است که ایمان کامل بلکه خود تصدیق و اصل باور بستگی به این حالت دارد و تا این قدرت روحی باقی است، ایمان هم باقی است و اگر این نیرو از دست برود، ایمان هم تدریجا از دست خواهد رفت. و از این جهت است که نسبت صبر به ایمان، نسبت سر است به بدن و جسد.

روایت3.

کافی: ابی بصیر نقل می کند که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: شخص حر و آزادمنش در تمام حالات آزاد است، اگر حادثه ناگواری برایش رخ دهد، با کمال استقامت تحمل می نماید و اگر شدائد و مصائب سنگین از هر طرف به او حمله ور شود، قدرت شکستن او را ندارد، گرچه اسیر و مقهور گردد و زندگی آسان و با رفاه او تبدیل به مشکلات و سختی ها شود. همچنان که یوسف صدیق پاکدامن بردگی و اسارت و مقهوریت به آزادمنشی و حریتش صدمه نزد و آن چاه تاریک و وحشت زا و آن مشکلات و شدائد زیانی به او نرسانید، تا اینکه پروردگار مهربان عنایتی فرمود و آن جبار ستمگر را که یوسف را به عنوان بردگی مملوک خود قرار داده بود، بنده و فرمانبر یوسف نمود و او را به مقام رسالت برگزید و به وسیله او مملکت مصر را از مشکلات رهانید. آری صبر و استقامت چنین پایان نیکی دارد. پس شما هم در برابر شدائد صبر نموده و مقاومت کنید و خویشتن را با صبر و تحمل ورزیده و آماده نمایید تا در نتیجه به پاداش ارزنده و پایان پسندیده برسید.(1)

توضیح

مفهوم «حر» (آزاد) مقابل عبد و برده است، ولی منظور از حر در این حدیث، آزادی روحی است، یعنی کسی که از اسارت و بندگی و قید هواهای نفسانی در این جهان خود را آزاد ساخته و در آن جهان نیز از زنجیرهای سنگین عذاب الهی نجات داده است که چنین شخصی، مانند انسان های آزاد در تمام حالات، بی نیاز و مستقل و توانا است. راغب در مفردات گوید: حریت و آزادی دو قسم است: 1) کسی که اسیر و برده کسی نباشد که در آیه «الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ»(2) {آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده} همین معنا منظور است که اگر آزاد و غیر برده شخص آزادی را کشت، در مقام قصاص قاتل را باید کشت و همچنین اگر برده ای برده ای را بکشد، آن برده را باید کشت.

کسی که قوای پست درونی و اخلاق ناپسند از قبیل آز و حرص بر اندوخته های دنیوی بر او مسلط نباشد و گفتار پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله که فرموده: «بنده درهم و دینار خود را به سختی و ذلت افکنده است» اشاره به اسارت و بردگی مقابل این نحو آزادی و حریت است.

و همچنین قول آن شاعر عرب که گفته: «و بردگی آزمندان بردگی همیشگی است» و همین طور است جمله ای که گفته شد. بندگی شهوت از بردگی اسارت ذلت بارتر است. (پایان گفتار راغب)

ص: 69


1- . کافی 2 : 379
2- . بقره / 178

للمصائب و الآفات و محل للحوادث و النوائب و العاهات و مبتلی بتحمل الأذی من بنی نوعه فی المعاملات و مکلف بفعل الطاعات و ترک المنهیات و المشتهیات و کل ذلک ثقیل علی النفس لا تشتهیها بطبعها فلا بد من أن تکون فیه قوة ثابتة و ملکة راسخة بها یقتدر علی حبس النفس علی هذه الأمور الشاقة و رعایة ما یوافق الشرع و العقل فیها و ترک الجزع و الانتقام و سائر ما ینافی الآداب المستحسنة المرضیة عقلا و شرعا و هی المسماة بالصبر و من البین أن الإیمان الکامل بل نفس التصدیق أیضا یبقی ببقائه و یفنی بفنائه فلذلک هو من الإیمان بمنزلة الرأس من الجسد

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلَی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا وَ إِنْ تَدَاکَّتْ عَلَیْهِ الْمَصَائِبُ لَمْ تَکْسِرْهُ وَ إِنْ أُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتُبْدِلَ بِالْیُسْرِ عُسْراً کَمَا کَانَ یُوسُفُ الصِّدِّیقُ الْأَمِینُ لَمْ یَضْرُرْ حُرِّیَّتَهُ أَنِ اسْتُعْبِدَ وَ قُهِرَ وَ أُسِرَ وَ لَمْ یَضْرُرْهُ ظُلْمَةُ الْجُبِّ وَ وَحْشَتُهُ وَ مَا نَالَهُ أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ فَجَعَلَ الْجَبَّارَ الْعَاتِیَ لَهُ عَبْداً بَعْدَ إِذْ کَانَ مَالِکاً فَأَرْسَلَهُ وَ رَحِمَ بِهِ أُمُّهُ وَ کَذَلِکَ الصَّبْرُ یُعْقِبُ خَیْراً فَاصْبِرُوا وَ وَطِّنُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الصَّبْرِ تُؤْجَرُوا(1).

إیضاح

الحر ضد العبد و المراد هنا من نجا فی الدنیا من رق الشهوات النفسانیة و أعتق فی الآخرة من أغلال العقوبات الربانیة فهو کالأحرار عزیز غنی فی جمیع الأحوال قال الراغب الحر خلاف العبد و الحریة ضربان الأول من لم یجر علیه حکم السبی

نحو الْحُرُّ بِالْحُرِّ(2) و الثانی من لم یتملکه قواه الذمیمة من الحرص و الشره علی القنیات الدنیویة و إلی العبودیة التی تضاد ذلک أشار النبی صلی الله علیه و آله بقوله تعسر عبد الدرهم تعسر عبد الدینار و قول الشاعر و رق ذوی الأطماع رق مخلد و قیل عبد الشهوة أذل من عبد الرق (3)

انتهی.

ص: 69


1- 1. الکافی ج 2 ص 89.
2- 2. البقرة: 178.
3- 3. المفردات ص 111 و فیه تعس بدل تعسر.

و در قاموس است که حر با ضم، مقابل عبد و بنده است. و از هر چیز بهتر آن. و اسب خوب و خاک و گل پاک و پاکیزه. به همه این ها حر گفته می شود. «ان نابته نابته صبر لها»، یعنی اگر حادثه و یا مصیبت ناگوار به او برسد و یا مالی به او تحمیل و از او گرفته شود، با امساک و بخل خود را پست و ذلیل نمی کند. در نهایه گفته است: در داستان خیبر آمده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله غنائم جنگ خیبر را به دو قسمت تقسیم کرد؛ «نصفا لنوائبه و نصفا بین المسلمین»، نصف آن را برای حوادث و مشکلات وارده و نصف دیگر را میان مسلمین تقسیم فرمود و نیز در حدیث دیگر هست که شما مسلمین ثروتمندان را نسبت به مشکلاتشان و درباره مهمانان و واردین آنها مراعات کنید. (یعنی اجتماع توقعاتی از آنها دارد و نیز افرادی بر آنها وارد می شوند) «و ان تداکت علیه المصائب»، «تداکک» یعنی اجتماع و ازدحام. و در قضیه اجتماع مسلمانان بر علی علیه السّلام پس از قتل عثمان برای بیعت، حضرت فرمود: «ثم تداککتم علیه تداکک الابل الهیم علی حیاضها.» (همه شما اجتماع و ازدحام نموده و به من روی آوردید، مانند شتران تشنه و دیوانه به طرف آب.) یعنی اگر مصائب و مشکلات زیادی از هر طرف به او هجوم آورد، شکستی بر او وارد نمی کند، از صبر و مقاومت ناتوانش نکرده و بی تابی و نارضایتی نخواهد داشت. «و ان اسر»، گرچه به اسارت بیفتد که «ان» وصلیه است و «استبدل بالیسر عسرا» که عطف بر «اسر» است و در بعضی از نسخه ها «و استبدل بالعسر یسرا» به تقدیم «عسر» آمده است. البته بنا بر این نسخه، این جمله عطف بر «لم تکسره» می شود و نتیجه و پایان صبر خواهد شد، یعنی کسی که در برابر مشکلات و مصائب صبر و استقامت نماید شکست نمی خورد و در نهایت عسرت و شدائدش، به یسر و آسایش تبدیل خواهد شد. «ان استعبد» به صیغه مجهول که فاعل «لم»، «یضرر» است، یعنی بردگی یوسف به آزادی و حریتش زیانی نرسانید که البته مقصود از حریت و آزادی، حریت روحی و عزت و عظمت روح یوسف است و صبرش در برابر مصائب و رضا و خشنودی اش به قضای الهی و مطیع فرمان حق بودن و خواری و ذلت نپذیری او در مقابل مخلوق. «و ما ناله»، و آن ظلم و ستمی که از برادران و گرفتاری های دیگر به او رسید، مانع این نشد که خداوند در حق او عنایت فرمود. «و العاتی» از «عتو» است، به معنای احساس جبروت و شوکت و تکبر و تجاوز از حد و مرز و منظور از جبار و عاتی، فروشنده یوسف یا عزیز مصر است و مقصود از عبد شدن، یعنی آنها مطیع و تحت فرمان یوسف شدند، نه اینکه آنها برده یوسف شدند. گرچه احتمال برده شدن هم هست،

ص: 70

و فی القاموس الحر بالضم خلاف العبد و خیار کل شی ء و الفرس العتیق و من الطین و الرمل الطیب.

إن نابته نائبة صبر لها أی إن عرض له حادثة أو نازلة أو مصیبة صبر علیها أو حمل علیه مال یؤخذ منه أداه و لا یذل نفسه بالبخل فیه قال فی النهایة فی حدیث خیبر قسمها نصفین نصفا لنوائبه و نصفا بین المسلمین النوائب جمع النائبة و هی ما ینوب الإنسان أی ینزل به من المهمات و الحوادث و قد نابه ینوبه نوبا و منه

الْحَدِیثُ: احْتَاطُوا لِأَهْلِ الْأَمْوَالِ فِی النَّائِبَةِ وَ الْوَاطِئَةِ. أی الأضیاف الذین ینوبونهم.

و إن تداکت علیه المصائب أی اجتمعت و ازدحمت قال فی النهایة فی حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام: ثُمَّ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ تَدَاکُکَ الْإِبِلِ الْهِیمِ عَلَی حِیَاضِهَا.

أی ازدحمتم و أصل الدک بالکسر انتهی لم تکسره أی لم تعجزه عن الصبر و لم تحمله علی الجزع و ترک الرضا بقضاء الله تعالی و إن أسر إن وصلیة و استبدل بالیسر عسرا عطف علی أسر و فی بعض النسخ و استبدل بالعسر یسرا فهو عطف علی قوله لم تکسره فیکون غایة للصبر أن استعبد علی بناء المجهول فاعل لم یضرر و المراد بحریته عزه و رفعته و صبره علی تلک المصائب و رضاه بقضاء الله و اختیاره طاعة الله و عدم تذلله للمخلوقین و ما ناله أی من ظلم الإخوان و سائر الأحزان أن من الله أی فی أن من الله أو بدل اشتمال للضمیر فی لم یضرره أو بتقدیر إلی فالظرف متعلق بلم یضرر فی الموضعین علی سبیل التنازع.

و أقول یحتمل أن یکون ما ناله عطفا علی الضمیر فی لم یضرره و أن من الله بیانا لما بتقدیر من أو بدلا منه فیحتمل أن یکون فاعل نال یوسف و قیل اللام فیه مقدر أی لأن من الله فیکون تعلیلا لقوله لم یضرر فی الموضعین أو ما ناله مبتدأ و أن من الله خبره و الجملة معطوفة علی لم یضرره أو یکون الواو بمعنی مع أی لم یضرره ذلک مع ما ناله و أن من بیان لما و العاتی من العتو بمعنی التجبر و التکبر و التجاوز عن الحد و الجبار بائعه فی مصر أو العزیز فالمراد بصیرورته عبدا له أنه صار مطیعا له.

ص: 70

چون ثعلبی و دیگران نقل نموده اند که سلطان مصر شخصی بود به نام ریان بن ولید و عزیز مصر که یوسف را خریده بود به نام قطفیر که وزیر سلطان بود. و پس از تعبیر خواب توسط یوسف، سلطان قطفیر را عزل و یوسف را به مقام وزارت نصب نمود و به طور کلی اختیار تام کشور مصر رابه او واگذار کرده و او را بر تخت قدرت نشانید و انگشتر مخصوص را به او داد. و قطفیر (عزیز مصر) مرد و پادشاه مصر زلیخا را که نامش راعیل بود، به یوسف تزویج کرد و دو پسر هم آورد به نام افراییم و میشا و هنگامی که سال های قحط و مجاعه فرارسید، آنچه که مردم مصر در سال های گذشته ذخیره نموده بودند تمام شد و مردم شروع کردند به خریداری غله و طعام از یوسف. در سال اول هر چه وجه نقد داشتند برای خرید خوراکی دادند که دیگر هیچ وجه نقدی باقی نماند.

و در سال دوم زر و زیور و جواهرات را دادند و طعام تهیه کردند و چیزی از آن جواهرات باقی نماند. و سال سوم حیوانات و دام های خود را فروختند، به طوری که همه حیوانات در اختیار یوسف شد. سال چهارم کلیه برده ها و بنده ها را برای تهیه غذا به یوسف دادند که ابدا کنیز و غلامی باقی نماند. سال پنجم مزارع و باغات و خانه ها را دادند. سال ششم فرزندان و اولاد خود را به بردگی به یوسف دادند. سال هفتم خودشان را به عنوان برده در اختیار یوسف قرار دادند که در مصر هیچ فرد آزادی نماند، مگر اینکه همه بنده یوسف شدند. پس از این حوادث و وقایع، یوسف با مشورت از پادشاه تمام آن مردم را آزاد نموده و همه اموالشان را به آنان برگردانید. پس معلوم شد که خداوند متعال تمام مردم مصر و اموال آنها را در مقابل مملوکیت و عوض اسارتی که یوسف طی سالیان گذشته دیده بود، به یوسف تملیک نمود.(1)

آری این است میوه و ثمره صبر و نتیجه اطاعت و بندگی حق. و «ارسله» یعنی ارسال به مردم به عنوان نبوت و پیامبری و منظور از رحم نمودن خدا به مردم به وسیله یوسف، یعنی با توفیق به ایمان از عقوبات اخروی نجات یافتند یا نجات یافتن آنان از قحط و گرسنگی یا هر دو. «و کذلک الصبر یعقب خیرا»، «یعقب» از باب افعال، راغب گوید: «اعقبه کذا» یعنی فلان چیز را به ارث داد. «فاعقبهم نفاقا فی قلوبهم.»(2) {نفاق را در دل آنها باقی گذاشت.} و «فلان لم یعقب»، یعنی فلانی فرزندی باقی نگذاشت. یعنی همچنان که صبر و تقوای یوسف، خیر و پاداش بزرگی را به دنبال داشت. یوسف خصوصیتی ندارد، هر کس یوسف وار صبر کند و تحمل مشکلات نماید، چنان پاداشی را به دنبال خواهد دید و از این جهت است که گفته شده: «اصبر تظفر»، یعنی صبر و تحمل کن تا پیروز شوی. و در آن شعر گفته شده: من شخصا در این دوران ها آزمودم که صبر پایان نیکی دارد

و کم است کسی که کوشش و جدیت در رسیدن به مطلوب نماید و صبر و مقاومت هم بنماید و در عین حال پیروز نشود، حتما پیروزمند است

ص: 71


1- . عرائس المجالس: 113
2- . توبه / 77

مع أنه قد روی الثعلبی و غیره أن ملک مصر کان ریان بن الولید و العزیز الذی اشتری یوسف علیه السلام کان وزیره و کان اسمه قطفیر فلما عبر یوسف رؤیا الملک عزل قطفیر عما کان علیه و فوض إلی یوسف أمر مصر و ألبسه التاج و أجلسه علی سریر الملک و أعطاه خاتمه و هلک قطفیر فی تلک اللیالی فزوج الملک یوسف زلیخا امرأة قطفیر و کان اسمها راعیل فولدت له ابنین أفرائیم و میشا فلما دخلت السنة الأولی من سنی الجدب هلک فیها کل شی ء أعدوه فی السنین المخصبة فجعل أهل مصر یبتاعون من یوسف الطعام.

فباعهم أول سنة بالنقود حتی لم یبق بمصر دینار و لا درهم إلا قبضه و باعهم السنة الثانیة بالحلی و الجواهر حتی لم یبق فی أیدی الناس منها شی ء و باعهم السنة الثالثة بالمواشی و الدواب حتی احتوی علیها أجمع و باعهم السنة الرابعة بالعبید و الإماء حتی لم یبق عبد و لا أمة فی ید أحد و باعهم السنة الخامسة بالضیاع و العقار و الدور حتی احتوی علیها و باعهم السنة السادسة بأولادهم حتی استرقهم و باعهم السنة السابعة برقابهم حتی لم یبق بمصر حر و لا حرة إلا صار عبدا له.

ثم استأذن الملک و أعتقهم کلهم و رد أموالهم إلیهم فظهر أن الله ملکه جمیع أهل مصر و أموالهم عوضا عن مملوکیته صلوات الله علیه لهم فهذه ثمرة الصبر و الطاعة.

و المراد بإرساله إرساله إلی الخلق بالنبوة و برحم الأمة به نجاتهم عن العقوبة الأبدیة بإیمانهم به أو عن القحط و الجوع أو الأعم.

و کذلک الصبر یعقب خیرا یعقب علی بناء الإفعال قال الراغب أعقبه کذا أورثه ذلک قال تعالی فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ (1) و فلان لم یعقب أی لم یترک ولدا انتهی أی کما أن صبر یوسف علیه السلام أعقب خیرا عظیما له کذلک صبر کل أحد یعقب خیرا له و من ثم قیل اصبر تظفر و قیل.

إنی رأیت للأیام تجربة(2)***للصبر عاقبة محمودة الأثر

و قل من جد فی أمر یطالبه***فاستصحب الصبر إلا فاز بالظفر

ص: 71


1- 1. براءة: 77.
2- 2. من الایام، أحسن و أوفق بالوزن.

روایت4.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: بهشت محصور به دشواری ها و صبر است. پس کسی که شدائد و دشواری های دنیا را تحمل نماید، داخل بهشت خواهد شد، و دوزخ هم محصور و احاطه شده با لذت ها و خوشی ها. بنابراین هر کس که از لذائذ و شهوات نفسانی بهره مند گردد، داخل آتش خواهد شد.(1)

بیان

مضمون این حدیث را با تعبیرهای مختلف، عامه و خاصه متفقا نقل کرده اند.

مسلم (یکی از محدثین بزرگ عامه) از انس بن مالک نقل نموده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «حفت الجنة بالمکاره و حفت النار بالشهوات.» و این جمله از سخنان حکمت آمیز بسیار زیبا است. راوندی در کتاب ضوء الشهاب گوید: «حف القوم حول زید» یعنی مردم اطراف زید را گرفته و دایره وار در گرد او هستند. «حففته بشی ء» یعنی فلان چیز را به گرد او بستم و گردانیدم. «حففت الهودج بالثیاب»، یعنی هودج را با جامه و پارچه پوشانیدم. و بعضا گفته شده که این لفظ از «حفافی الشی» مشتق شده، یعنی دو طرف و دو جانب یک چیز. یعنی حضرت فرموده است: مکاره و مشکلات مانند حدقه چشم گرداگرد بهشت را گرفته و شهوات و لذائذ هم اطراف دوزخ و آتش را حدقه وار گرفته است. و منظور از مکاره و دشواری ها، اطاعت و فرمانبری و مقصود از شهوات، معاصی و گناهان است. و البته این بیان، تمثیل و تنظیر است، یعنی ورود و دخول در بهشت امکان ندارد مگر با تحمل مشقت ها و دشواری ها که همان انجام واجبات و دستورات الهی است و خودداری از افعال ناپسند. و گناهان و رهایی از دوزخ و آتش هم امکان ندارد، مگر با ترک محرمات و چشم پوشی از شهوات و تمایلات نفسانی. بنابراین مثل اینکه بهشت محصور و محفوف به سختی ها و دشواری ها است که دخول در آن نیازمند به پیمودن دشواری ها است. و آتش هم محصور و محفوف به لذائذ و شهوات است که دور شدن و مصون ماندن از آتش، نیازمند به ترک و چشم پوشی از آنها است.

و در روایتی چنین آمده است که چون خداوند متعال بهشت را آفرید، به جبرئیل گفت: نگاه کن! جبرئیل چون نعمت ها و مزایای بهشت را مشاهده نمود، عرض کرد: پروردگارا! هیچ کس بهشت این چنین را از دست نخواهد داد و قطعا همه مردم داخل آن خواهند شد، ولی هنگامی که آن را محصور و محفوف به مکاره و دشواری ها کرد، به جبرئیل فرمود: اکنون نگاه کن! جبرئیل چون این خصوصیت را دید، عرض کرد: خداوندا! من می ترسم که هیچ کس نتواند داخل بهشت شود. و هنگامی که خداوند آتش را آفرید، به جبرئیل فرمود: نگاه کن! جبرئیل چون دوزخ را با آن وضع مشاهده کرد، عرضه داشت: خداوندا! هیچ کس دوزخ را انتخاب نخواهد نمود، ولی چون گرداگرد آن را با شهوات و لذائذ محصور کرد، به جبرئیل فرمود: حالا نگاه کن! چون جبرئیل چنین دید، عرض کرد: می ترسم همه مردم داخل آن شوند.

البته فایده و نتیجه این حدیث اعلام این مطلب است که اعمال و کارهایی که انسان را به بهشت می رساند، مورد کراهت طبع او است و بر عکس کارها و اعمالی که انسان را به دوزخ می کشاند، موافق طبع و شهوت و میل نفسانی است، تا اینکه انسان با کوشش نفسانی خود مبارزه کرده و محرومیت از لذائذ را تحمل نماید و از آنها اجتناب ورزد تا در نتیجه از عذاب دوزخ مصون گردد.

روایت5.

کافی:

ص: 72


1- . کافی 2 : 379
«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکَارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَکَارِهِ فِی الدُّنْیَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَی نَفْسَهُ لَذَّتَهَا وَ شَهَوَاتِهَا دَخَلَ النَّارَ(1).

بیان

مضمونه متفق علیه بین الخاصة و العامة. فَقَدْ رَوَی مُسْلِمٌ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حُفَّتِ الْجَنَّةُ بِالْمَکَارِهِ وَ حُفَّتِ النَّارُ بِالشَّهَوَاتِ. و هذا من بدیع الکلام و قال الراوندی فی ضوء الشهاب یقال حف القوم حول زید إذا أطافوا به و استداروا و حففته بشی ء أی أدرته علیه یقال حففت الهودج بالثیاب و یقال إنه مشتق من حفافی الشی ء أی جانبیه یقول صلی الله علیه و آله المکاره مطیفة محدقة بالجنة و هی الطاعات و الشهوات محدقة مستدیرة بالنار و هی المعاصی و هذا مثل یعنی أنک لا یمکنک نیل الجنة إلا باحتمال مشاق و مکاره و هی فعل الطاعات و الامتناع عن المقبحات و لا التفصی عن النار إلا بترک الشهوات و هی المعاصی التی تتعلق الشهوة بها فکأن الجنة محفوفة بمکاره تحتاج أن تقتطعها بتکلفها و النار محفوفة بملاذ و شهوات تحتاج أن تترکها.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ الْجَنَّةَ قَالَ لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام انْظُرْ إِلَیْهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ یَا رَبِّ لَا یَتْرُکُهَا أَحَدٌ إِلَّا دَخَلَهَا فَلَمَّا حَفَّهَا بِالْمَکَارِهِ قَالَ انْظُرْ إِلَیْهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ یَا رَبِّ أَخْشَی أَنْ لَا یَدْخُلَهَا أَحَدٌ وَ لَمَّا خَلَقَ النَّارَ قَالَ لَهُ انْظُرْ إِلَیْهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ یَا رَبِّ لَا یَدْخُلُهَا أَحَدٌ فَلَمَّا حَفَّهَا بِالشَّهَوَاتِ قَالَ انْظُرْ إِلَیْهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا قَالَ یَا رَبِّ أَخْشَی أَنْ یَدْخُلَهَا کُلُّ أَحَدٍ.

و فائدة الحدیث إعلام أن الأعمال المفضیة إلی الجنة مکروهة قرن الله بها الکراهة و بالعکس منها الأعمال الموصلة إلی النار قرن بها الشهوة لیجاهد الإنسان نفسه فیتحمل تلک و یجتنب هذه.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْحُومٍ عَنْ

ص: 72


1- 1. الکافی ج 2 ص 89.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چون مؤمن داخل قبر شود، نماز در طرف راست زکات در طرف چپ و بر و احسان و نیکی بر سرش سایه افکند. صبر و مقاومت هم در گوشه ای قرار گیرد. هنگامی که آن دو فرشته برای بازجویی می رسند، صبر به نماز و زکات و احسان می گوید: مراقب و نگهدار این رفیق مؤمن خود باشید، اگر ناتوان شدید من به فریاد او خواهم رسید.(1)

توضیح

کلمه و لفظ «بر» به هر عمل خیری گفته می شود. و به مطلق احسان به دیگری و احسان و نیکی به پدر و مادر و به بستگان نیز گفته می شود، ولی در این حدیث غیر از معنای اول، یکی از معانی سه گانه مراد است. راغب در مفردات گفته است: بر (بیابان) مقابل بحر (دریا) است، چون از لفظ بر (بیابان) توسعه و فراخی و وسعت به ذهن می آید، لفظ بر (احسان و نیکی) که لازمه اش توسعه و گشایش در زندگی طرف است، از همین لفظ بر (بیابان وسیع) گرفته شده است. و لفظ «بر» هم به خدا نسبت داده می شود. «انه هو البر الرحیم و هم به بنده بر العبد ربّه»، یعنی عبادت زیاد وسیعی دارد و از طرف خدا منظور ثواب و عنایت زیاد و وسیع و از طرف بنده منظور اطاعت زیاد است. و «بر الوالدین» یعنی توسع و احسان زیاد به آنان که ضدش عقوق و نافرمانی آنان است.

در این حدیث که آمده است: «و البر مطل علیه» با طاء بی نقطه، «اطل علیه» یعنی بر او مشرف گشت. بنابراین بر و احسان در خانه قبر، مشرف و نگهبان مؤمن است. و در بعضی از نسخه ها «مظل» با ظاء نقطه دار است که این هم نزدیک به معنای اول است، یعنی بر و نیکی های او بر او سایه افکنده (خیلی نزدیک است)، ولی از نظر اینکه با «علی» متعدی شده است، معنای اول مناسب تر است.

«دونکم صاحبکم»، «دونکم» اسم فعل است، یعنی رفیق مؤمن خود را بگیرید و محافظت کنید. و ضمنا این حدیث دلالت بر تجسم اعمال دارد که نماز و زکات و احسان مجسم می شوند و در کنار انسان هستند. و کسانی که تجسم اعمال و اخلاق را قبول ندارند، این حدیث و اشباه و نظائر او را تاویل می کنند و می گویند منظور از این بیانات، این است که پروردگار متعال صور و اشکال مناسب با اعمال و اخلاق انسانی خلق می نماید و به او نشان می دهد تا در نتیجه انسان در آن جهان و عالم برزخ خوشحال یا اندوهگین شود. و یا اینکه مقصود این باشد که با بیان مثال و تشبیه مطلب را روشن کند، نه اینکه واقعا در آنجا صورت ها و شکل هایی باشد. و بودن صبر در گوشه ای و قدرت داشتن صبر بر کمک و یاری شخص، تناسب با حقیقت صبر دارد (چون در زندگی این جهان صبر است که می تواند انسان را در مشکلات پیروزمند سازد)

روایت6.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: امیر مؤمنان علی علیه السّلام وارد مسجد شد. بر در مسجد مردی را دید گرفته و اندوهگین. حضرت فرمود: چرا این چنین ناراحت هستی؟ عرضه داشت: یا امیرالمؤمنین! پدر و برادرم را از دست داده ام و می ترسم از شدت ناراحتی دیوانه شوم. حضرت فرمود: بر تو باد که تقوای الهی و صبر را پیشه خود سازی که فردای قیامت پاداشش را خواهی دید، و نسبت صبر به کارهای انسان، نسبت سر است به بدن. همچنان که اگر سر از بدن جدا شود بدن فاسد خواهد شد، صبر هم اگر همراه کارها نباشد،

ص: 73


1- . کافی 2 : 380

أَبِی سَیَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکَاةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ الْبِرُّ مُطِلٌّ عَلَیْهِ وَ یَتَنَحَّی الصَّبْرُ نَاحِیَةً فَإِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ یَلِیَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْبِرِّ دُونَکُمْ صَاحِبَکُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ (1).

توضیح

البر یطلق علی مطلق أعمال الخیر و علی مطلق الإحسان إلی الغیر و علی الإحسان إلی الوالدین أو إلیهما و إلی ذوی الأرحام و المراد هنا أحد المعانی سوی المعنی الأول قال الراغب البر خلاف البحر و تصور منه التوسع فاشتق منه البر أی التوسع فی فعل الخیر و ینسب ذلک إلی الله تارة نحو إنه هو البر الرحیم و إلی العبد تارة فیقال بر العبد ربه أی توسع فی طاعته فمن الله تعالی الثواب و من العبد الطاعة و بر الوالدین التوسع فی الإحسان إلیهما و ضده العقوق.

مطل بالطاء المهملة من قولهم أطل علیه أی أشرف و فی بعض النسخ بالمعجمة و هو قریب المعنی من الأول لکن التعدیة بعلی بالأول أنسب دونکم اسم فعل بمعنی خذوا و یدل ظاهرا علی تجسم الأعمال و الأخلاق فی الآخرة و من أنکره یأوله و أمثاله

بأن الله تعالی یخلق صورا مناسبة للأعمال یریه إیاها لتفریحه أو تحزینه أو الکلام مبنی علی الاستعارة التمثیلیة و تنحی الصبر و تمکثه فی إعانته یناسب ذاته فتفطن.

«6»

کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمَسْجِدَ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ کَئِیبٍ حَزِینٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَا لَکَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُصِبْتُ بِأَبِی وَ أَخِی وَ أَخْشَی أَنْ أَکُونَ قَدْ وَجِلْتُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلامَلَیْکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الصَّبْرِ تَقْدَمُ عَلَیْهِ غَداً وَ الصَّبْرُ فِی الْأُمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا فَارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ وَ إِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ

ص: 73


1- 1. الکافی ج 2 ص 90.

تمام کارها بی نتیجه است و به تباهی خواهد کشید.(1)

توضیح

«اُصبت» به صیغه مجهول است و «بأبی و اخی» منظور این است که پدر و برادرم مردند. و «اخشی ان اکون قد وجلت»، «وجل» یعنی خوف و ترس همیشگی و شاید منظور از این جمله این باشد که می ترسم این حزن و اندوه من از نظر شرع ناپسند باشد و به آن حد مذموم رسیده باشد. یا این که می ترسم از شدت حزن و ناراحتی، جگر یا کیسه صفرایم پاره شده و از بین بروم. یا اینکه می ترسم کارم به جنون و دیوانگی بکشد. «علیک بتقوی اللَّه»، «علیک» اسم فعل است، یعنی بر تو باد تقوای الهی که در شکایت ناراحتی ها و بی تابی و ناراحتی و آنچه موجب نقص ایمان است از تقوا مدد بگیری. و شاید اشاره به این آیه باشد که می فرماید: «وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.»(2) {اگر صبر و تقوا داشته باشید، عزم و تصمیم شما در کارها استوارتر خواهد شد.} تقدم به صیغه معلوم از باب علم و به صورت مجزوم که از لحاظ ترکیب نحوی جزای امر در «علیک» است و یا مرفوع به طور استیناف و بیان نتیجه و فایده صبر است و ضمیر «علیه» راجع به «صبر» است، البته با تقدیر مضاف، یعنی به پاداش صبر می رسی. و یا ضمیر راجع به «اللَّه» است و آن هم به تقدیر مضاف، یعنی به ثواب و لطف خدا می رسی، و گفته شده که راجع به آن شخص از دست رفته است که هر یک از پدر و برادر باشد، یعنی فردای قیامت به آن شخص وارد شده و در کنار او هستی. البته این ها بعید است. و منظور از «غد» قیامت یا هنگام مرگ است یا کنایه از سرعت، یعنی به همین زودی ها.

روایت7.

کافی: سماعه بن مهران از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نقل می کند که حضرت به من فرمود: چرا در این مدت از آمدن به حج خودداری نموده ای؟ عرض کردم: فدایت شوم! قرض زیادی دارم و اموال من همه از دستم رفته و سطح مصیبت این قرضی که از من جدا نمی شود، نسبت به از دست دادن اموال مهم تر است. اگر یکی از دوستان وسایل مسافرت مرا فراهم نمی کرد، قدرت بر سفر نداشتم. حضرت فرمود: اگر صبر و استقامت نمایی، مورد غبطه دیگران خواهی شد و اگر صبر نکنی، بالاخره تقدیرات الهی جاری می شود؛ بپسندی یا نپسندی.(3)

توضیح

«اغتباط» افتعال از «غبطه» است، یعنی طرف غبطه مانند «منعه فامتنع» او را جلوگیری کرد، او هم از امتناع و قبول جلوگیری نمود. و معنای غبطه این است که انسان آرزوی حالت کسی را که در وضع خوبی هست داشته باشد، بدون اینکه آرزوی زوال و سلب نعمت را از آن شخص داشته باشد. و فرق غبطه و حسد همین است، چون معنای حسد این است که انسان سلب نعمت و زوال آن وضع و موقعیت خوب را نسبت به طرف آرزو داشته باشد. و در قاموس است که غبطه، خوبی حال و سرور است که دیگران هم آرزوی او را داشته باشند و گفته «اغتباط» یعنی افتخار و مباهات و مسرور شدن به حالت خوش و خوب.

ص: 74


1- . کافی 2 : 380
2- . آل عمران / 186
3- . کافی 2 : 380

فَسَدَتِ الْأُمُورُ(1).

بیان

أصبت علی بناء المجهول بأبی و أخی أی ماتا و أخشی أن أکون قد وجلت الوجل استشعار الخوف و کأن المعنی أخشی أن یکون حزنی بلغ حدا مذموما شرعا فعبر عنه بالوجل أو أخشی أن تنشق مرارتی من شدة الألم أو أخشی الوجل الذی یوجب الجنون علیک اسم فعل بمعنی ألزم و الباء للتقویة بتقوی الله أی فی الشکایة و الجزع و غیرهما مما یوجب نقص الإیمان و کأنه إشارة إلی قوله تعالی وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(2) تقدم علی بناء المعلوم من باب علم بالجزم جزاء للأمر فی علیک أو بالرفع استئنافا بیانیا و ضمیر علیه راجع إلی الصبر بتقدیر مضاف أی جزائه أو إلی الله أی ثوابه و قیل إلی کل من الأب و الأخ أو إلی الأخ فإن فوته جزء أخیر للعلة أو إلی الأب لأنه الأصل و الکل بعید غدا أی فی القیامة أو عند الموت أو سریعا

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی مَا حَبَسَکَ عَنِ الْحَجِّ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَقَعَ عَلَیَّ دَیْنٌ کَثِیرٌ وَ ذَهَبَ مَالِی وَ دَیْنِیَ الَّذِی قَدْ لَزِمَنِی هُوَ أَعْظَمُ مِنْ ذَهَابِ مَالِی فَلَوْ لَا أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا أَخْرَجَنِی مَا قَدَرْتُ أَنْ أَخْرُجَ فَقَالَ لِی إِنْ تَصْبِرْ تُغْتَبَطْ وَ إِنْ لَا تَصْبِرْ یُنْفِذِ اللَّهُ مَقَادِیرَهُ رَاضِیاً کُنْتَ أَمْ کَارِهاً(3).

بیان

الاغتباط مطاوع غبطه تقول غبطته أغبطه غبطا و غبطة فاغتبط هو کمنعته فامتنع و الغبطة أن تتمنی حال المغبوط لکونها فی غایة الحسن من غیر أن ترید زوالها عنه و هذا هو الفرق بینها و بین الحسد و فی القاموس الغبطة بالکسر حسن الحال و المسرة و قد اغتبط و قال الاغتباط التبجح بالحال الحسنة انتهی.

ص: 74


1- 1. الکافی ج 2 ص 90.
2- 2. آل عمران: 186.
3- 3. الکافی ج 2 ص 90.

و اغتباط یا در مورد آخرت است از جهت اجر زیاد و پاداش نیک یا در این جهان هم به اینکه مشکلات و ناراحتی ها به آسایش و خوشی ها تبدیل شود که صبر مفتاح و راهگشای فرج است.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هر چه دایره شدت و ناراحتی ها تنگ تر گردد، فرج و گشایش نزدیک تر خواهد شد. در عین حال کراهت و ناراحتی از پیشامدها موجب زیادتی مصیبت خواهد شد. چون نارضایتی باعث فوت اجر و پاداش است که خود مصیبت دیگری است. بعلاوه احساس ناراحتی که موجب حزن و اندوه قلبی است نیز مصیبت بزرگی است. و از این جهت گفته شده که مصیبت صبرکننده یکی است، ولی مصیبت کسی که بی تابی می کند دو تا است. بلکه با کمی دقت می توان گفت مصیبتش از چهار جهت است: مصیبت اصلی و اولی؛ از دست دادن اجر و پاداش؛ ناراحتی و غصه و اندوه قلبی؛ شماتت و سرزنش دشمنان. و لذا گفته شده که صبر و تحمل و مقاومت در برابر مشکلات، خود مصیبتی و غصه ای است برای دشمن شماتت گر.

روایت8.

کافی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: صبر در دو مورد است: صبر و تحمل به هنگام مصیبت و مشکلات؛ و بهتر از آن صبر به هنگام برخورد با عمل حرام. ذکر و در یاد حق بودن هم در دو مورد است: به یاد خدا و پاداش الهی بودن هنگام مصائب؛ به یاد حق بودن در کنار عملی که خدا حرام نموده تا این یاد الهی مانع انسان شود، و این افضل و برتر است.(1)

توضیح

لفظ «صبر» خبر مبتدای محذوف است، یعنی «احدهما»، و «حسن» هم خبر مبتدای محذوف است، یعنی «هو»، و احتمال دارد که «صبر» مبتدا باشد و «حسن» خبر آن باشد که این جمله استینافی و بیانی باشد. ولی «ذکر اللَّه» فقط خبر مبتدای محذوف است، یعنی «احدهما فیکون»، یعنی ذکر و یاد الهی مانع و حاجز از فعل حرام شود و فاء هم بیانیه است.

روایت9.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر مردم زمانی خواهد آمد که رسیدن به ملک و سلطنت و قدرت، فقط از طریق کشتار و استبداد خواهد شد و رسیدن به ثروت و مال، از راه غصب و تجاوز و بخل و رسیدن به محبت و دوستی، از طریق کنار گذاشتن دین و متابعت و پیروی از هوای نفس میسر می شود. هر کس چنین زمانی را درک کند و در عین حال با اینکه قدرت بر تحصیل مال دارد، ولی بر فقر و تهیدستی صبر نماید و دشمنی و کینه مردم را تحمل کند، با اینکه می تواند از آن راه دوستی دیگران را جلب نماید و ذلت و گمنامی را انتخاب نماید، با اینکه می تواند کسب قدرت و عزت بکند، خداوند به چنین شخصی پاداش پنجاه صدیق که نبوت و رسالت مرا با صدق و اخلاص تصدیق نموده باشد می دهد.(2)

توضیح

اینکه فرمود رسیدن به سلطنت و قدرت از راه قتل و کشتار خواهد شد، به این جهت است که مردم آن زمان از رهبر حق و امام عادل اطاعت و فرمانبری نمی کنند، در نتیجه سلاطین و پادشاهان جور بر آنها مسلط می شوند و این ستمگران هم از قتل و کشتار ابا و امتناعی ندارند.

ص: 75


1- . کافی 2 : 380
2- . کافی 2 : 380

و الاغتباط إما فی الآخرة بجزیل الأجر و حسن الجزاء أو فی الدنیا أیضا بتبدیل الضراء بالسراء فإن الصبر مفتاح الفرج. وَ قَدْ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَضْیَقُ مَا یَکُونُ الْحَرَجُ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْفَرَجُ مَعَ أَنَّ الْکَارِهَ تَزْدَادُ مُصِیبَتُهُ فَإِنَّ فَوَاتَ الْأَجْرِ مُصِیبَةٌ أُخْرَی وَ الْکَرَاهَةُ الْمُوجِبَةُ لِحُزْنِ الْقَلْبِ مُصِیبَةٌ عَظِیمَةٌ وَ مِنْ ثَمَّ قِیلَ الْمُصِیبَةُ لِلصَّابِرِ وَاحِدَةٌ وَ لِلْجَازِعِ اثْنَتَانِ بَلْ لَهُ أَرْبَعُ مُصِیبَاتٍ الثَّلَاثَةُ الْمَذْکُورَةُ وَ شَمَاتَةُ الْأَعْدَاءِ وَ مِنْ ثَمَّ قِیلَ الصَّبْرُ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ مُصِیبَةٌ عَلَی الشَّامِتِ.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِکَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حَاجِزاً(1).

توضیح

صبر خبر مبتدإ محذوف أی أحدهما صبر و حسن أیضا خبر مبتدإ محذوف أی هو حسن و یحتمل أن یکون صبر مبتدأ و حسن خبره فتکون الجملة استئنافا بیانیا و قوله ذکر الله خبر مبتدإ محذوف لیس إلا فیکون أی الذکر و الفاء بیانیة حاجزا أی مانعا عن فعل الحرام.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ لَا یُنَالُ الْمُلْکُ فِیهِ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ التَّجَبُّرِ وَ لَا الْغِنَی إِلَّا بِالْغَصْبِ وَ الْبُخْلِ وَ لَا الْمَحَبَّةُ إِلَّا بِاسْتِخْرَاجِ الدِّینِ وَ اتِّبَاعِ الْهَوَی فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَصَبَرَ عَلَی الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْغِنَی وَ الصَّبْرِ عَلَی الْبِغْضَةِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْمَحَبَّةِ وَ صَبَرَ عَلَی الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْعِزِّ آتَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً مِمَّنْ صَدَّقَ بِی.

تبیین

لا ینال الملک فیه أی السلطنة إلا بالقتل لعدم إطاعتهم إمام الحق فیتسلط علیهم الملوک الجورة فیقتلونهم و یتجبرون علیهم و ذلک من فساد الزمان و إلا لم یتسلط علیهم هؤلاء و لا الغنی إلا بالغصب و البخل و ذلک

ص: 75


1- 1. الکافی ج 2 ص 90.

و البته فساد اخلاق و روش ناصحیح است که به ستمگران میدان می دهد، وگرنه خود آنها ابتدا یک نفر بیشتر نیستند و نمی توانند تسلط و قدرت پیدا کنند. و رسیدن به ثروت که از راه غصب و بخل است، از این جهت که چون مردم در آن زمان فاسد العقیده شده اند، تصور می کنند که ثروت و مکنت از طریق گرفتن اموال مردم و ندادن حقوق الهی و حقوق مردم میسر خواهد شد، با اینکه چنین تصوری غلط است، چون امانتداری و خیانت نکردن در جلب قلوب مردم و زیادی ثروت مؤثرتر است. و یا منظور از این جمله این است که چون مردم فاسق و فاسد می شوند، خداوند برکات خود را از آنان بازمی دارد. در نتیجه از طریق حرص و غصب اموال و تجاوز به حقوق، ازدیاد ثروت می نمایند. و رسیدن به محبت و دوستی دیگران که فرمود از طریق بی دینی است، از این جهت که مردم آن زمان چون با فساد و ظلم و ستم خو گرفته اند، قهرا با کسانی رابطه دوستی برقرار می کنند که همفکر و همرنگ آنان باشد و اگر کسی بخواهد تنها نباشد و دوستانی داشته باشد، باید برنامه های دینی کنار بگذارد، وگرنه غریب و تنها می ماند. «فمن صبر علی البغضه» یعنی آن کس که بغض و کینه توزی آن مردم را تحمل کند و از خواسته ها و تمایلات مردم متابعت نکند، «و صبر علی الذل» محرومیت از قدرت و مقام را بپذیرد. و ممکن است این دو جمله مربوط به قسمت اخیر (محبت و دوستی) باشد. چون دستیابی به قدرت و سلطنت برای هر کس میسر نیست تا محرومیت از آن را تحمل بکند یا نکند، گرچه هر قسمتی مربوط به هر یک از جملات مناسب خود باشد بهتر است .

و در جامع الاخبار(1) این روایت چنین نقل شده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده: زمانی خواهد آمد که تثبیت قدرت و سلطنت، فقط از طریق کشتار و ستمگری، پیدایش و بقای ثروت از راه بخل ممکن است و ادامه مصاحبت و دوستی با مردم، در صورتی امکان دارد که انسان از هواهای نفسانی پیروی و از دین و برنامه دینی کنار باشد. آن کس که چنین زمانی را دریابد و با تمکن از دستیابی به ثروت فقر و تهیدستی را تحمل نموده و با راه داشتن به عزت و قدرت، ذلت و ضعف را بپذیرد و با اینکه می تواند با همفکری و شرکت در بی بندوباری مردم محبت آنان را به خود جلب کند ولی کینه و دشمنی مردم را تحمل نماید، خداوند ثواب پنجاه صدیق و راستان را به او عنایت خواهد فرمود.

روایت10.

کافی: حضرت باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که پدرم علی بن حسین علیه السّلام در حال احتضار بود، مرا در آغوش گرفت و فرمود: پسرک من! تو را توصیه می کنم به سفارشی که پدرم به هنگام رحلت و شهادت آن را توصیه فرمود که او هم فرمود پدرم امیر مؤمنان علیه السّلام

ص: 76


1- . جامع الاخبار : 317

من فساد الزمان و أهله لأنهم لسوء عقائدهم یظنون أن الغنی إنما یحصل بغصب أموال الناس و البخل فی حقوق الله و الخلق مع أنه لا یتوقف علی ذلک بل الأمانة و أداء الحقوق أدعی إلی الغنی لأنه بید الله أو لأنه لفسق أهل الزمان منع الله عنهم البرکات فلا یحصل الغنی إلا بهما.

و لا المحبة أی جلب محبة الناس إلا باستخراج الدین أی طلب خروج الدین من القلب أو بطلب خروجهم من الدین و اتباع الهوی أی الأهواء النفسانیة أو أهوائهم الباطلة و ذلک لأن أهل تلک الأزمنة لفسادهم لا یحبون أهل الدین و العبادة فمن طلب مودتهم لا بد من خروجه من الدین و متابعتهم فی الفسوق و صبر علی البغضة أی بغضة الناس له لعدم اتباعه أهواءهم و صبر

علی الذل کأنه ناظر إلی نیل الملک فالنشر لیس علی ترتیب اللف فالمراد بالعز هنا الملک و الاستیلاء أو المراد بالملک هناک مطلق العز و الرفعة و یحتمل أن تکون الفقرتان الأخیرتان ناظرتین إلی الفقرة الأخیرة و لم یتعرض للأولی لکون الملک عزیز المنال لا یتیسر لکل أحد و الأول أظهر.

وَ فِی جَامِعِ الْأَخْبَارِ الرِّوَایَةُ هَکَذَا وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّهُ سَیَکُونُ زَمَانٌ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمُلْکُ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ الْجَوْرِ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْغِنَی إِلَّا بِالْبُخْلِ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الصُّحْبَةُ فِی النَّاسِ إِلَّا بِاتِّبَاعِ أَهْوَائِهِمْ وَ الِاسْتِخْرَاجِ مِنَ الدِّینِ فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَصَبَرَ عَلَی الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْغِنَی وَ صَبَرَ عَلَی الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْعِزِّ وَ صَبَرَ عَلَی بِغْضَةِ النَّاسِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْمَحَبَّةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً.

«10»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عِیسَی بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیهما السلام: لَمَّا حَضَرَتْ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام الْوَفَاةُ ضَمَّنِی إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ أُوصِیکَ بِمَا أَوْصَانِی بِهِ أَبِی حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ بِمَا ذَکَرَ أَنَّ أَبَاهُ

ص: 76

به من توصیه فرمود که ای پسرک من! صبر و تحمل نما حق را و به حق تسلیم شو، گرچه برای تو تلخ و ناگوار باشد.(1)

توضیح

«اصبر علی الحق» یعنی بر انجام وظایف و واجبات و ترک محرمات، و «ان کان» مرا یعنی گرچه سنگین بر طبع باشد، از جهت اینکه این اعمال نوعا مخالف با تمایلات نفسانی است. و یا مقصود این باشد که در گفتن حق صبر و مقاومت داشته باش، گرچه صبر و تحمل آزار و بغض مردم، بر مردم خیلی سنگین و دشوار باشد. و یا صبر و تسلیم در برابر حق که به انسان ابلاغ می شود، گرچه ناگوار و ناپسند است (مثلا کسی که عیوب و نواقص انسان را به خود او می گوید) و یا مثلا کسی که خطاهای انسان را در اجتهاد و استنباط متذکر می شود، گرچه تمام این ها بر انسان سنگین است، ولی باید پذیرفت و تصدیق کرد .

روایت11.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: صبر بر دو گونه است: صبر بر بلایا و مصائب که نیکو و زیبا است؛ و صبر و پرهیز از محرمات و گناهان که بهترین این دو نوع صبر است.(2)

روایت12.

کافی: علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه فرمود: صبر بر سه نوع است: صبر بر مصائب؛ صبر بر اطاعت و عبادت؛ صبر و پرهیز از معصیت. پس کسی که بر مصیبتی صبر کند و با تسلط بر خویش و شکیبایی ثقل و سنگینی را برطرف و مصیبت را سبک نماید، خداوند سیصد درجه مقام و مرتبه به او عنایت فرماید که مابین هر درجه تا درجه دیگر، همانند بین آسمان و زمین است. و کسی که بر انجام وظایف و واجبات صبر کند، خداوند متعال ششصد درجه و مقام به او عنایت فرماید که مابین هر یک از درجات، نظیر مابین تخوم و اعماق زمین تا عرش است. و کسی که صبر بر معصیت نماید و موقع مواجه شدن با گناه خودداری کند، خداوند متعال نهصد درجه عنایت فرماید که فاصله هر یک از درجات، همانند فاصله از اعماق زمین تا آخر و انتهای عرش است.(3)

توضیح

منظور از درجات، مقامات و درجات بهشتی یا منظور مراتب کمال است که تشبیه معقول به محسوس است. «تخوم» در صحاح است که «تخم» بر وزن فلس، انتهای حد قریه یا زمین و جمع آن تخوم است. و از این حدیث استفاده می شود که ارتفاع و وسعت بهشت، خیلی بیشتر از فاصله اعماق تا نهایت عرش است (که به چنین شخصی این درجات را می دهند) و این مطلب با آن آیه که عرض بهشت و وسعت آن را مانند وسعت آسمان و زمین بیان کرده، منافات ندارد. البته در تفسیر این آیه وجوهی گفته شده که بعضی از آنها برای بیان عدم منافات بهتر و روشن تر است.

ص: 77


1- . کافی 2 : 380
2- . کافی 2 : 380
3- . کافی 2 : 380

أَوْصَاهُ یَا بُنَیَّ اصْبِرْ عَلَی الْحَقِّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً(1).

بیان

اصبر علی الحق أی علی فعل الحق من ارتکاب الطاعات و ترک المنهیات و إن کان مرا ثقیلا علی الطبع لکونه مخالفا للمشتهیات النفسانیة غالبا أو علی قول الحق و إن کان مرا علی الناس فالصبر علی ما یترتب علی هذا القول من بغض الناس و أذیتهم أو علی سماع الحق الذی ألقی إلیک و إن کان مرا علیک مکروها لک کمن واجهک بعیب من عیوبک فتصدقه و تقبله أو أطلعک علی خطاء فی الاجتهاد أو الرأی فتقبله و یمکن التعمیم لیشتمل الجمیع.

«11»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَی الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَفْضَلُ الصَّبْرَیْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِمِ (2).

«12»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی قَالَ أَخْبَرَنِی یَحْیَی بْنُ سُلَیْمٍ الطَّائِفِیُّ قَالَ أَخْبَرَنِی عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ الْیَمَانِیُّ یَرْفَعُ الْحَدِیثَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ صَبْرٌ عَلَی الْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی الْمَعْصِیَةِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصِیبَةِ حَتَّی یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ کَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَعْصِیَةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ کَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی مُنْتَهَی الْعَرْشِ (3).

بیان

حتی یردها أی المصیبة و شدتها بحسن عزائها أی بحسن الصبر اللائق لتلک المصیبة ثلاثمائة درجة أی من درجات الجنة أو درجات الکمال فالتشبیه من تشبیه المعقول بالمحسوس و فی الصحاح التخم منتهی کل قریة أو أرض و الجمع تخوم کفلس و فلوس انتهی و یدل علی أن ارتفاع الجنة أکثر من تخوم الأرض إلی العرش و لا ینافی ذلک کون عرضها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ مع أنه قد قیل فی الآیة وجوه مع بعضها رفع التنافی أظهر.

ص: 77


1- 1. الکافی ج 2 ص 91.
2- 2. الکافی ج 2 ص 91.
3- 3. الکافی ج 2 ص 91.

روایت13.

کافی: از یونس بن یعقوب نقل می کند که گفت: حضرت صادق علیه السّلام به من دستور داد که مفضل بن عمر را ببینم و او را درباره فوت اسماعیل فرزند حضرت صادق تسلیت بگویم. و فرمود: به مفضل سلام برسان و به او بگو که فوت اسماعیل مصیبتی بود برای ما و ما صبر کردیم، تو هم مانند ما صبر کن. ما چیزی را اراده کرده بودیم و خداوند چیز دیگری اراده کرد و ما در برابر امر خدا تسلیم هستیم.(1)

توضیح

ظاهرا منظور از مفضل، همان مفضل بن عمر است که از خواص اصحاب حضرت صادق و از دوستان آن حضرت بوده و اسماعیل هم فرزند بزرگ حضرت بود که مردم تصور می کردند پس از حضرت، مقام و منصب امامت به او خواهد رسید و چون اسماعیل در زمان حیات حضرت فوت کرد، معلوم شد که مطلب چنان نبوده است. و همین است منظور نظر حضرت که فرمود: ما چیزی را می خواستیم ولی خداوند متعال چیز دیگری را اراده کرده بود. یعنی به حسب ظاهر، ما چنین خیال می کردیم. و یا منظور حضرت تصور و نظر شیعیان و دوستان بود که حضرت خودش را هم از باب مماشات و تغلیب داخل شیعیان و دوستان نموده و فرمود ما، یعنی اکثر و بیشتر ما شیعیان چنین تصور می کردیم، گرچه خود حضرت حقیقت و واقعیت را می دانست. و این بیان می فهماند که لازم است و باید انسان تسلیم قضای الهی باشد و به آن راضی و خشنود باشد. و بعضا گفته اند که مقصود حضرت این است که ما طول عمر و بقای اسماعیل را می خواستیم، ولی خداوند مرگ او را خواست. و بعیدتر از این وجه مطلبی است که گفته شده که چون فرزند مفضل فوت کرده بود، حضرت صادق یونس را فرستاد که مفضل را از راه یادآوری فوت اسماعیل تسلیت دهد، یعنی حضرت فرموده که به مفضل بگو همان طوری که ما در مرگ اسماعیل صبر کردیم، تو هم در مرگ فرزندت صبر کن.

روایت14.

کافی: از ابی حمزه ثمالی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: هر کس از مؤمنین به بلا و مصیبتی مبتلا شود و صبر کند، پاداش آن نظیر پاداش هزار شهید است.(2)

توضیح

اینکه حضرت چنین پاداش بزرگی را برای شخص صابر بیان کرده، با اینکه خود شهید از زمره صابران است چون صبر کرده تا به مرحله شهادت رسیده، ممکن است منظور شهدای سایر امت ها باشد از امم قبل از اسلام، و یا مقصود پاداش استحقاقی و اصلی شهید باشد نه پاداش تفضلی، چون پاداشی که خداوند متعال تفضیلا به شهید عنایت می فرماید، فوق العاده زیاد است. و گفته شده که منظور آن شهدایی هستند که نیت خالص صد در صد مثلا نداشته اند که خیلی مستحق پاداش زیاد نیستند، ولی احتمال وسطی بهتر است.

روایت15.

کافی: از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند متعال فرموده است که من دنیا را مابین بندگان خود بر مبنای قرض قرار داده ام؛ هر کس

ص: 78


1- . کافی 2 : 380
2- . کافی 2 : 380
«13»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: أَمَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْ آتِیَ الْمُفَضَّلَ وَ أُعَزِّیَهُ بِإِسْمَاعِیلَ وَ قَالَ أَقْرِئِ الْمُفَضَّلَ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّا قَدْ أُصِبْنَا بِإِسْمَاعِیلَ فَصَبَرْنَا فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرْنَا إِنَّا أَرَدْنَا أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ أَمْراً فَسَلَّمْنَا لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

توضیح

الظاهر أنه المفضل بن عمر و یدل علی مدح عظیم له و أنه کان من خواص أصحابه و أحبائه و إسماعیل ولده الأکبر الذی کان یظن الناس أنه الإمام بعده علیه السلام فلما مات فی حیاته علم أنه لم یکن إماما و هذا هو المراد بقوله علیه السلام أردنا أمرا أی إمامته بظاهر الحال أو بشهوة الطبع أو المراد إرادة الشیعة کالمفضل و أضرابه و أدخل علیه السلام نفسه تغلیبا و مماشاة و یدل علی لزوم الرضا بقضاء الله و التسلیم له و قیل المعنی أردنا طول عمر إسماعیل و أراد الله موته و أغرب من ذلک أنه قال عزی المفضل بابن له مات فی ذلک الوقت بذکر فوت إسماعیل.

«14»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ(2).

بیان

قوله علیه السلام مثل أجر ألف شهید فإن قیل کیف یستقیم هذا مع أن الشهید أیضا من الصابرین حیث صبر حتی استشهد قلت یحتمل أن یکون المراد بهم شهداء سائر الأمم أو المعنی مثل ما یستحق ألف شهید و إن کان ثوابهم التفضلی أضعاف ذلک و قیل المراد بهم الشهداء الذین لم تکن لهم نیة خالصة فلم یستحقوا ثوابا عظیما و الأوسط کأنه أظهر.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی جَعَلْتُ الدُّنْیَا بَیْنَ عِبَادِی قَرْضاً فَمَنْ

ص: 78


1- 1. الکافی ج 2 ص 92.
2- 2. الکافی ج 2 ص 92.

از دنیای خود به من قرض دهد، (در راه خدمت به بندگان و دین خدا صرف کند) در مقابل هر قرضی، ده برابر تا هفتصد برابر و تا هر چه بخواهم به او خواهم داد، و آن کس که قرض ندهد و من از راه پیشامدها و حوادث از او بگیرم (مصائب و بلایایی برای او رخ دهد) سه چیز به او می دهم که اگر هر یک از این سه چیز را به ملائکه خود بدهم، از من راضی و خشنود می شوند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ.»(1) {[همان] کسانی که چون مصیبتی به آنان رسد، می گویند «ما از آن خداییم و به سوی او بازمی گردیم.» بر ایشان درود و رحمتی از جانب پروردگارشان باد.} درود و صلوات از طرف خدا برای آنان است. حضرت فرمود: این یک عنایت از آن سه چیز. و رحمت، این عنایت دوم. «و اؤلئک هم المهتدون.» و این هم سومی. پس حضرت فرمود: این سه خصلت (درود و صلوات. رحمت حق. هدایت کامل) از آن کسانی است که با ناراحتی و غیر اختیاری، اموال آنان از آنان گرفته شود.(2)

توضیح

اصل معنای قرض قطع و بریدن است و آنچه که انسان از خوبی ها و بدی ها از پیش می فرستد و آنچه که می بخشد و عطا می کند. و منظور از حدیث این است که من (خداوند) این دنیا را که بین بندگانم تقسیم کرده ام، برای این جهت است که به من قرض دهند و در راه خلق خدا و دین خدا صرف کنند تا من هم چند برابر به آنان پاداش دهم، نه اینکه امساک کنند، بخل بورزند و نگهداری کنند. و گفته شده معنا این است که من دنیا را قطعه قطعه و جزء جزء کرده و بهر یک از بندگان نصیبی داده ام هر کس به من به هر نوع قرض دهد، از قبیل صله و تقدیم به امام و هدیه به برادران دینی و امثال این کارها، من چند برابر به او خواهم داد. «و ما شئت من ذلک» یعنی آنچه بخواهم از عطا و بخشش بیشتر از هفتصد برابر، همچنان که در آیه هست «وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ.» و گفته شده اشاره به کیفیت و چگونگی ثواب است و تفاوتی که در این پاداش هست، از جهت تفاوت و اختلافی که در میان بندگان هست از نظر اخلاص در نیت و پاکیزگی مال و استحقاق و شایستگی و خویشاوند بودن طرف بخشش و نظایر این ها.

ضمنا اول که در این حدیث قسمتی از آن آمده است، چنین است: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ.»(3) حتما و قطعا ما شما را آزمایش می کنیم به این مصائب مقداری از ترس و گرسنگی و کمبود اموال و جان های شما و میوه ها و مژده بده شکیبایان را. مرحوم طبرسی در مجمع البیان در تفسیر این آیه گفته: «الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ» یعنی ناراحتی و نکبتی در نفوس و در اموال به آنها برسد و آنان به منظور نیل و رسیدن به اجر و پاداش الهی، خود را آماده استقبال از این حوادث بنمایند. و «مصیبت» یعنی زحمت و مشقتی که به انسان برسد که از لفظ «اصابه» (رسیدن) گرفته شده و از جهت این مشقت و زحمت، ضرر و زیانی به انسان برسد. «قالوا انا للَّه» که اقرار به عبودیت است، یعنی ما بندگان و مملوک او هستیم، «و انا الیه راجعون» که اقرار و اعتراف به بعث و برانگیخته شدن است، یعنی ما به حکم خدا برگشت خواهیم کرد. و لذا امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ما که می گوییم «انا للَّه»، اعتراف به مملوکیت خویش است

ص: 79


1- . بقره / 156 - 157
2- . کافی 2 : 381
3- . بقره / 156

أَقْرَضَنِی مِنْهَا قَرْضاً أَعْطَیْتُهُ بِکُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْراً إِلَی سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ وَ مَا شِئْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ مَنْ لَمْ یُقْرِضْنِی مِنْهَا قَرْضاً فَأَخَذْتُ مِنْهُ شَیْئاً قَسْراً أَعْطَیْتُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطَیْتُ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ مَلَائِکَتِی لَرَضُوا بِهَا مِنِّی قَالَ ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ فَهَذِهِ وَاحِدَةٌ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ وَ رَحْمَةٌ اثْنَتَانِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (1) ثَلَاثٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا لِمَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِنْهُ شَیْئاً قَسْراً(2).

بیان

بین عبادی قرضا القرض القطع و ما سلفت من إساءة أو إحسان و ما تعطیه لتقضاه و المعنی أعطیتهم مقسوما بینهم لیقرضونی فأعوضهم أضعافها لا لیمسکوا علیها و قیل أی جعلتها قطعة قطعة و أعطیت کلا منهم نصیبا فمن أقرضنی منها قرضا أی نوعا من القرض کصلة الإمام و الصدقة و الهدیة إلی الإخوان و نحوها و ما شئت من ذلک أی من عدد العطیة و الزیادة زائدا علی السبعمائة کما قال تعالی وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(3) و قیل إشارة إلی کیفیة الثواب المذکور و التفاوت باعتبار تفاوت مراتب الإخلاص و طیب المال و استحقاق الأخذ و صلاحه و قرابته و أشباه ذلک و القسر القهر لرضوا بها منی أی رضا کاملا الَّذِینَ صدر الآیة وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قال الطبرسی قدس الله روحه أی نالتهم نکبة فی النفس و المال فوطنوا أنفسهم علی ذلک احتسابا للأجر و المصیبة المشقة الداخلة علی النفس لما یلحقها من المضرة و هو من الإصابة کأنها یصیبها بالنکبة قالُوا إِنَّا لِلَّهِ إقرارا بالعبودیة أی نحن عبید الله و ملکه وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ هذا إقرار بالبعث و النشور أی نحن إلی حکمه نصیر وَ لِهَذَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ قَوْلَنَا إِنَّا لِلَّهِ إِقْرَارٌ عَلَی أَنْفُسِنَا بِالْمُلْکِ

ص: 79


1- 1. البقرة: 156.
2- 2. الکافی ج 2 ص 92.
3- 3. البقرة: 261.

و اینکه می گوییم «و انا الیه راجعون»، اعتراف به هلاکت و مرگ خودمان است. و علت اینکه این جمله تسلیتی است در مقابل مصائب، چون این آیه دلالت دارد بر اینکه خداوند آن مصیبت را در صورتی که از روی عدل باشد و دست ستمکاری در میان نباشد، جبران خواهد کرد و اگر از راه ظلم و ستم باشد، از ظالمش انتقام خواهد گرفت.

و تقدیر این جمله چنین است «انا للَّه تسلیما لامره»، به امر و فرمان او تسلیم و به تدبیر و تقدیرش راضی هستیم، «و انا الیه راجعون» مطمئنا در پیشگاه عدل او و در برابر تنها حاکمیت حق در تمام امور حاضر خواهیم شد. «صلوات من ربهم»، در توضیح و تفسیر این جمله چند احتمال هست: 1) این جمله ثنا و ستایشی باشد از طرف خدا برای این بندگان که متضمن معنای دعا هم هست، یعنی تزکیه الهی شامل صابران باد؛ 2) یعنی برکات و عنایات خداوندی که این عباس گفته است؛ 3) مغفرت و آمرزش الهی و رحمت، یعنی نعمت دنیوی و اخروی. بنابراین رحمت یعنی نعمت و احسان به نیازمند و البته روشن است که هر کس نیازمند به نعمت و احسان خداوند است هم در دنیا و هم در آخرت. «و اؤلئک هم المهتدون» و آنان همان راه یافتگانند و به راه حق رسیده اند در این استرجاع. و گفته شده منظور از «مهتدون»، یعنی راه بهشت را یافته اند. (پایان کلام مجمع)(1)

و در آخر این حدیث که گفته شده «هذا لمن اخذ اللَّه منه شیئا قسرا»، این سه عنایت برای کسی است که مصیبت مالی به طور غیر اختیار و به طور ناراحتی به او برسد، یعنی اگر کسی با میل و رغبت اموال خود را انفاق کند، درجات او به مراتب بالاتر است.

روایت16.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ما امامان صابر و شکیبا هستیم، ولی شیعیان ما صابرتر و شکیباتر از ما هستند. سؤال کرد: فدایت شوم! چطور شیعیان شما شکیباتر از شما هستند؟ فرمود: چون ما بر چیزی که می دانیم صبر می کنیم، ولی شیعیان ما با اینکه واقعیات را مانند ما نمی دانند، صبر می کنند. (2)

تبیین

(منظور از این جمله که فرمود ما بر چیزهایی که می دانیم...) وجوهی احتمال دارد: اول: که البته معنای روشن تری است، اینکه ما مصائب را قبل از وقوع و نزول می دانیم و همین اطلاع بر آینده، موجب می شود که مصیبت تا حدودی سهل و تحملش آسان گردد، ولی شیعیان ما چون وقایع و حوادث آینده را نمی دانند و مصیبت دفعتا و ناگهانی فرا می رسد، قهرا شدیدتر و ناراحت کننده تر است و آنان صبر می کنند، پس آنان صابرتر هستند. و مؤید این وجه، مطلبی است که در جلد امامت بحار در ذیل آیه: «ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ»(3)

ص: 80


1- . مجمع البیان 1 : 441
2- . کافی 2 : 382
3- . حدید / 22 - 23

وَ قَوْلَنَا وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِقْرَارٌ عَلَی أَنْفُسِنَا بِالْهُلْکِ.

و إنما کانت هذه اللفظة تعزیة عن المصیبة لما فیها من الدلالة علی أن الله تعالی یجبرها إن کانت عدلا و ینصف من فاعلها إن کانت ظلما و تقدیره إِنَّا لِلَّهِ تسلیما لأمره و رضا بتدبیره وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ثقة بأنا نصیر إلی عدله و انفراده بالحکم فی أموره صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ ثناء جمیل من ربهم و تزکیة و هو بمعنی الدعاء لأن الثناء یستحق دائما ففیه معنی اللزوم کما أن الدعاء یدعی به مرة بعد مرة ففیه معنی اللزوم و قیل برکات من ربهم عن ابن عباس و قیل مغفرة من ربهم وَ رَحْمَةٌ أی نعمة أی عاجلا و آجلا فالرحمة النعمة علی المحتاج و کل أحد یحتاج إلی نعمة الله فی دنیاه و عقباه وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ أی المصیبون طریق الحق فی الاسترجاع و قیل إلی الجنة و الثواب (1)

انتهی قوله هذا لمن أخذ الله منه شیئا قسرا أی فکیف من أنفق بطیب نفسه

«16»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّا صُبَّرٌ وَ شِیعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ صَارَ شِیعَتُکُمْ أَصْبَرَ مِنْکُمْ قَالَ لِأَنَّا نَصْبِرُ عَلَی مَا نَعْلَمُ وَ شِیعَتَنَا یَصْبِرُونَ عَلَی مَا لَا یَعْلَمُونَ (2).

تبیین

الصبر بضم الصاد و تشدید الباء المفتوحة جمع الصابر أصبر منا أی الصبر علیهم أشق و أشد لأنا نصبر علی ما نعلم أقول یحتمل وجوها.

الأول و هو الأظهر أن المعنی أنا نصبر علی ما نعلم نزوله قبل وقوعه و هذا مما یهین المصیبة و یسهلها و شیعتنا تنزل علیهم المصائب فجاءة مع عدم علمهم بها قبل وقوعها فهی علیهم أشد و یؤیده ما مر فی مجلد الإمامة أن قوله تعالی ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما

ص: 80


1- 1. مجمع البیان ج 1 ص 238.
2- 2. الکافی ج 2 ص 93.

آمده که این آیه درباره ائمه اطهار علیهم السّلام نازل شده یعنی آنها علم به کتاب دارند.

دوم: معنا این باشد که ما آن ثواب عظیم و پاداش بزرگ صبر را کاملا می دانیم و حکمت و علت وقوع مصائب و ترفیع درجات صابران را می دانیم، ولی شیعیان به تمام این مطالب با خصوصیات کامل علم ندارند و در عین حال صبر می کنند. و البته معلوم است علم و اطلاع به این خصوصیات پاداش، موجب سکون و آرامش نفس می شود.

سوم: اینکه چون ما وقایع پس از مصیبت و عواقب آن و گذشتن و سپری شدن مصیبت و اوضاع و احوال پس از آن و تبدل روزگار تلخ به ایام آسایش و قدرت را می دانیم، لذا مصائب برای ما خیلی دشوار نیست، نظیر علم و آگاهی یوسف علیه السّلام در قعر چاه از عواقب امر و نیاز پیدا کردن برادران یوسف، و همچنین علم و اطلاع ائمه اطهار علیهم السّلام که بالاخره حکومت جهانی به دست آنان خواهد افتاد و از دشمنان اسلام انتقام خواهند گرفت و این دشمنان به انواع بلاهای دنیوی و اخروی گرفتار خواهند شد و البته این وجه سوم تا حدودی با وجه دوم تقارب و تقارن دارد .

روایت17.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: نسبت صبر به ایمان، نسبت سر است به تن؛ همچنان که با رفتن سر تن هم از بین می رود، با رفتن صبر هم ایمان دوامی نخواهد داشت. (1)

کافی: همین روایت را با سند دیگر آورده است.(2)

کافی: و نیز حضرت سجاد فرمود: موقعیت و نسبت صبر به ایمان، موقعیت سر است نسبت به بدن و کسی که صبر و استقامت ندارد، ایمانش پایدار نخواهد بود.(3)

روایت18.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال گروهی را مورد نعمت و احسان خود قرار داد، ولی چون شکر و سپاسگزاری از نعمت نکردند، همان نعمت موجب بدبختی آنان گردید. و گروهی را به مصائب و بلایا مبتلا کرد و چون صبر و استقامت ورزیدند، همان مشکلات خود نعمت بزرگی شد برای آنان.(4)

ص: 81


1- . کافی 2 : 382
2- . کافی 2 : 382
3- . کافی 2 : 382
4- . کافی 2 : 382

آتاکُمْ (1) نزل فیهم علیهم السلام فتدبر.

الثانی أن المعنی أنا نصبر علی ما نعلم کنه ثوابه و الحکمة فی وقوعه و رفعة الدرجات بسببه و شیعتنا لیس علمهم بجمیع ذلک کعلمنا و هذه کلها مما یسکن النفس عند المصیبة و یعزیها.

الثالث أنا نصبر علی ما نعلم عواقبه و کیفیة زواله و تبدل الأحوال بعده کعلم یوسف علیه السلام فی الجب بعاقبة أمره و احتیاج الإخوة إلیه و کذا علم الأئمة علیهم السلام برجوع الدولة إلیهم و الانتقام من أعدائهم و ابتلاء أعدائهم بأنواع العقوبات فی الدنیا و الآخرة و هذا قریب من الوجه الثانی.

«17»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ کَذَلِکَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِیمَانُ (2).

کا، [الکافی] عن علی عن أبیه عن حماد عن ربعی عن الفضیل عنه علیه السلام: مثله (3)

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ السَّرَّاجِ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ (4).

«18»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْعَمَ عَلَی قَوْمٍ فَلَمْ یَشْکُرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ وَبَالًا وَ ابْتَلَی قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَةً(5).

ص: 81


1- 1. الحدید: 22- 23.
2- 2. الکافی ج 2 ص 87.
3- 3. الکافی ج 2 ص 89.
4- 4. الکافی ج 2 ص 89.
5- 5. الکافی ج 2 ص 92.

توضیح

«فصارت وبالا علیهم»، «وبال» به معنای شدت و سنگینی و رنج و عذاب است، یعنی همین نعمت خدا داده از جهت سوء استفاده و بهره گیری غلط، عامل بدبختی و رنج و عذاب دنیوی و اخروی آنان شد. و در مقابل گرفتاری ها و شدائد برای افراد صابر و شکیبا، نعمت و سعادت دنیوی و اخروی گشت.

روایت19.

کافی: از ابان بن ابی مسافر از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا» فرمود: یعنی در برابر مصائب صبر کنید.

و در روایت ابن ابی یعفور از حضرت نقل می کند که فرمود: در شدائد و گرفتاری ها صبر پیشه گیرید.(1)

روایت20.

کافی: حضرت علیه السلام فرمود: اگر مؤمن قبل از رسیدن بلایا و مشکلات صبر و مقاومت را در اختیار نداشته باشد، قطعا متلاشی و نابود می شود. همان گونه که تخم مرغ با برخورد به سنگ سخت متلاشی و نابود می شود.(2)

توضیح

«تفطر» از «فطر» گرفته شده، یعنی منشق شدن، شکافته شدن از هم متلاشی گشتن. و «صفا» جمع «صفاة» به معنای سنگ سخت است. و در این حدیث اشاره به این است که صبر از لوازم ایمان است و هر آن کس که در برابر شدائد و بلایا صبر نداشته باشد، استحقاق و شایستگی اسم ایمان را هم ندارد، همچنان که در روایات بالا گفته شد که نسبت صبر به ایمان، نسبت سر است به بدن. و نیز این مطلب را می رساند که نزول بلایا و شدائد برای مؤمن زیاد است و مؤمن همیشه با گرفتاری ها مواجه و درگیر است، چون اگر بلایا کم و اندک باشد، متلاشی شدن مورد ندارد.

روایت21.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: ارزش کمالی صبر هنگام فقر و نیازمندی و همچنین ارزش کمالی و معنوی درخواست نکردن از مردم و اظهار بی نیازی، از ارزش عطا و بخشش بیشتر است.(3)

توضیح

«مروت» عبارت از حالات و صفاتی است که عامل کمال انسانیت انسان باشد، و «فاقه» یعنی فقر و تهیدستی و «تعفف» یعنی درخواست نکردن از مردم که البته عطف است بر صبر. و «غناء» با غین یعنی بی نیازی از مردم و اظهار بی نیازی. و در بعضی از نسخه ها با عین بی نقطه آمده که به معنای رنج و ناراحتی است و در این صورت عطف بر حاجت شود که مناسب تر است، ولی چون کلمه «تعفف» که عطف بر صبر است فاصله می شود، تا حدودی بر خلاف قاعده است.

ص: 82


1- . کافی 2 : 382
2- . کافی 2 : 382
3- . کافی 2 : 382
بیان

الوبال الشدة و الثقل و العذاب أی صارت النعمة مع عدم الشکر نکالا و عذابا علیهم فی الدنیا و الآخرة و صار البلاء علی الصابر نعمة فی الدنیا و الآخرة.

«19»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی مُسَافِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا(1) قَالَ اصْبِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ. وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَابِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ (2).

«20»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَدِّهِ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: لَوْ لَا أَنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ الْبَلَاءِ لَتَفَطَّرَ الْمُؤْمِنُ کَمَا تَتَفَطَّرُ الْبَیْضَةُ عَلَی الصَّفَا(3).

بیان

التفطر التشقق من الفطر و هو الشق و الصفا جمع الصفاة و هی الحجر الصلد الضخم لا تنبت و فیه إیماء إلی أن الصبر من لوازم الإیمان و من لم یصبر عند البلاء لا یستحق اسمه کما مر أنه من الإیمان بمنزلة الرأس من الجسد و یشعر بکثرة ورود البلایا علی المؤمن.

«21»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ آدَمَ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مُرُوَّةُ الصَّبْرِ فِی حَالِ الْحَاجَةِ وَ الْفَاقَةِ وَ التَّعَفُّفِ وَ الْغَنَاءِ أَکْثَرُ مِنْ مُرُوَّةِ الْإِعْطَاءِ(4).

بیان

المروة هی الصفات التی بها تکمل إنسانیة الإنسان و الفاقة الفقر و الحاجة و التعفف ترک السؤال عن الناس و هو عطف علی الصبر و الغنی بالغین المعجمة أیضا الاستغناء عن الناس و إظهار الغنی لهم و فی بعض النسخ بالمهملة بمعنی التعب فعطفه علی الحاجة حینئذ أنسب و تخلل العطف فی البین مما یبعده فالأظهر

ص: 82


1- 1. آل عمران: 200.
2- 2. الکافی ج 2 ص 92.
3- 3. الکافی ج 2 ص 92.
4- 4. الکافی ج 2 ص 93.

بنابراین نسخه با غین با نقطه بهتر است و در صورت عین (بی نقطه) بودن، باز هم باید عطف بر صبر بشود .

روایت22.

کافی: از جابر نقل می کند که گفت: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: صبر جمیل (که در قرآن آمده) چیست؟ فرمود: تحمل مشکلات و صبر کردن که اظهار حاجت و شکایتی به مردم نباشد.(1)

توضیح

ظاهرا منظور از مردم، همه مردم است، چه مؤمن و چه غیر مؤمن. (انسان نباید اظهار حاجت به هیچ کس نماید). و ممکن است منظور از مردم، غیر مؤمن باشد،

چون از علی علیه السّلام نقل شده که اگر کسی به مؤمن اظهار حاجت نماید، همانند این است که به خدا عرض حاجت و شکایت نموده است و کسی که به غیر مؤمن شکایت حال خود را کند، مانند این است که از خدا شکایت کرده باشد.

روایت23.

کافی: حضرت صادق یا حضرت باقر علیهما السّلام فرمود: کسی که در برابر مصائب و مشکلات روزگار صفت صبر را آماده و ذخیره نکرده باشد، ناتوان خواهد شد.(2)

توضیح

منظور این است که صبر حالتی ریشه دار و ملکه ثابت و راسخ در درون او باشد که با آن نیروی باطنی صبر، هجوم و حمله شدائد و مشکلات را بتواند دفع کند که اگر چنین نباشد، طبعا از تحمل و مقاومت گرفتاری ها ناتوان شده و شکست ظاهری خواهد خورد و به دلیل بی تابی و اظهار ناراحتی، اجر اخروی را هم از دست خواهد داد و چه بسا سر از فسق بلکه کفر درآورد.

مؤلف

روایاتی در «باب جوامع مکارم» و در «باب صفات بندگان خوب» و در «باب شکر» گفته شد و در «باب مواعظ» خواهد آمد.

روایت24.

امالی صدوق: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که ارزش تکمیلی بلا و گرفتاری را بفهمد، صبر و شکیبایی خواهد داشت، ولی آن کس که ارزش تکمیلی آن را نداند، بلا را زشت و ناراحت کننده می بیند.(3)

روایت25.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در برابر مصائب صابر و شکیبا باشید. و فرمود: روز قیامت منادی صدا می زند: صابران کجا هستند؟ گروهی از مردم بپا می خیزند. سپس منادی صدا می زند: متصبران کجا هستند؟ گروه دیگری بپا می خیزند. عرضه داشتم: فدایت شوم! صابران کیانند؟ و متصبران کیانند؟ فرمود: صابران کسانی هستند که مشکلات انجام واجبات را تحمل می کنند و

ص: 83


1- . کافی 2 : 384
2- . کافی 2 : 384
3- . امالی صدوق: 395

علی تقدیره عطفه علی الصبر أیضا.

«22»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَرْحَمُکَ اللَّهُ مَا الصَّبْرُ الْجَمِیلُ قَالَ ذَلِکَ صَبْرٌ لَیْسَ فِیهِ شَکْوَی إِلَی النَّاسِ (1).

بیان

إلی الناس ظاهره عموم الناس و ربما یخص بغیر المؤمن. لِقَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ شَکَا الْحَاجَةَ إِلَی مُؤْمِنٍ فَکَأَنَّمَا شَکَاهَا إِلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَاهَا إِلَی کَافِرٍ فَکَأَنَّمَا شَکَا اللَّهَ.

«23»

کا، [الکافی] عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَا یُعِدُّ الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ یَعْجِزُ(2).

بیان

من لا یعد أی لم یجعل الصبر ملکة راسخة فی نفسه یدفع صولة نزول النوائب و المصائب به یعجز طبعه و نفسه عن مقاومتها و تحملها فیهلک بالهلاک الصوری و المعنوی أیضا بالجزع و تفویت الأجر و ربما انتهی به إلی الفسق بل الکفر.

أقول

قد مضی الأخبار فی باب جوامع المکارم و باب صفات خیار العباد و فی باب الشکر و سیأتی فی أبواب المواعظ.

«24»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ یَعْرِفِ الْبَلَاءَ یَصْبِرْ عَلَیْهِ وَ مَنْ لَا یَعْرِفْهُ یُنْکِرْهُ (3).

«25»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اصْبِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ وَ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ أَیْنَ الصَّابِرُونَ فَیَقُومُ فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ یُنَادِی أَیْنَ الْمُتَصَبِّرُونَ فَیَقُومُ فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا الصَّابِرُونَ وَ مَا الْمُتَصَبِّرُونَ قَالَ الصَّابِرُونَ عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ الْمُتَصَبِّرُونَ

ص: 83


1- 1. الکافی ج 2 ص 93.
2- 2. الکافی ج 2 ص 93.
3- 3. أمالی الصدوق ص 292.

متصبران (که صبر آنان برتر و مشکل تر است) کسانی هستند که در برابر مشکلات محرمات صبر نموده و از انجام گناه خودداری می نمایند.(1)

روایت26.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در تفسیر آیه «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّار.»(2) {بهشت عدن که بندگان و پدران و همسران و فرزندان صالح و شایسته آنان وارد آن می شوند و از هر دری ملائکه و فرشتگان بر آنها داخل شده و می گویند سلام بر شما که دارای صبر بودید و این خانه آخرت خانه خوبی است.} می گوید: این آیه درباره ائمه اطهار علیه السّلام و شیعیان صابر و شکیبا نازل شده است.

و از حضرت صادق نقل کرده که فرمود: ما امامان صابر و شکیبا هستیم و شیعیان ما از ما صابرترند، زیرا ما صبر کردیم بر چیزهایی که می دانیم و آنان بر چیزهایی که کاملا و دقیقا نمی دانند صبر کرده اند.(3)

روایت27.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: «اؤلئک یؤتون اجرهم مرتین بما صبروا.»(4) {آنان از جهت صبر و استقامتی که داشتند پاداش خود را دو برابر دریافت خواهند کرد.} گفته شده که منظور ائمه علیهم السّلام است .

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ما (ائمه) صابران و شکیبایان هستیم و شیعیان ما صابرتر از ما هستند و این از آن جهت است که ما صبر کرده ایم بر چیزی که می دانیم و آنان بر چیزی که نمی دانند صبر کرده اند.(5)

روایت28.

قرب الاسناد: ابن سعد از ازدی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که می فرمود: مواهب الهی همچون قطرات باران از آسمان بر زمین می آید و به هر کس آن سهم که مقدر شده، درباره مال و همسر و جان کم یا زیاد می رسد. بنابراین هنگامی که یکی از شما مصیبت و ناراحتی را در موضع مال و یا جان و یا همسر مشاهده کرد یا دیگری را در این امور در توسعه و گشایش دید، نباید موجب فتنه او گردد و بر برادرش حسد بورزد، زیرا مسلمان تا وقتی که دست به عمل پستی نزده که از آشکار شدنش شرمنده باشد و مردم لئیم و پست آن عمل را وسیله هتک حرمت او قرار دهد، مانند مسابقه دهنده ماهری است که منتظر است در همان دور اول برنده غنیمت شده و هیچ ضرری به او نرسد. همچنین مسلمانی که از خیانت به دور باشد، انتظار دارد یکی از دو خوبی نصیبش گردد؛ یا داعی حق را اجابت گفته و عمرش پایان پذیرد که البته آنچه نزد خدا است و برای او ذخیره شده بهتر است، یا خداوند او را روزی دهد و صاحب همسر و فرزند و ثروت شده و در عین حال دین و شخصیت خود را نگاه داشته است. ولی ثروت و فرزند زراعت و کشت این جهان است و عمل صالح و شایسته کشت و حاصل آخرت است و گاهی خداوند

ص: 84


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 136
2- . رعد / 23 - 24
3- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 366
4- . قصص / 54
5- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 118

عَلَی اجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ (1).

«26»

فس، [تفسیر القمی]: جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(2) قَالَ نَزَلَتْ فِی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ شِیعَتِهِمُ الَّذِینَ صَبَرُوا.

وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ صُبَّرٌ وَ شِیعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا لِأَنَّا صَبَرْنَا بِعِلْمٍ وَ صَبَرُوا بِمَا لَا یَعْلَمُونَ (3).

«27»

فس، [تفسیر القمی]: أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا(4) قَالَ الْأَئِمَّةُ ع.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: نَحْنُ صُبَّرٌ وَ شِیعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا وَ ذَلِکَ أَنَّا صَبَرْنَا عَلَی مَا نَعْلَمُ وَ صَبَرُوا هُمْ عَلَی مَا لَا یَعْلَمُونَ (5).

«28»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ سَعْدٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: أَلَا إِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ کَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ فَإِذَا أَصَابَ أَحَدَکُمْ مُصِیبَةٌ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ أَوْ رَأَی عِنْدَ آخَرَ غَفِیرَةً فَلَا تَکُونُ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ تَخَشُّعاً لَهَا إِذْ ذُکِرَتْ وَ یُغْرَی بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْیَاسِرِ الْفَالِجِ الَّذِی یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ تَدْفَعُ عَنْهُ الْمَغْرَمَ فَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِی ءُ مِنَ الْخِیَانَةِ وَ الْکَذِبِ یَنْتَظِرُ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِمَّا دَاعِیَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِینُهُ وَ حَسَبُهُ الْمَالُ وَ الْبَنُونَ حَرْثُ الدُّنْیَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ

ص: 84


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 118 فی آیة آل عمران 200.
2- 2. الرعد: 24.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 341.
4- 4. القصص: 54.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 489.

این هر دو را به افرادی می دهد.(1)

روایت29.

قرب الاسناد: حضرت باقر، از پدرش، از علی بن ابی طالب علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: انسان مزه ایمان را نمی چشد، مگر وقتی که سه صفت و خصلت را دارا باشد: تفقه و بینش در امر دین؛ صبر و تحمل در برابر مصائب؛ اندازه نیکو داشتن در امر زندگی. (2)

مؤلف

این حدیث در «باب صفات مؤمن» با سند دیگری ذکر شده است .

روایت30.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: بنده همیشه در میان این سه چیز است: بلا و مصائب، تقدیرات الهی، نعمتی که از طرف خدا است. بنابراین در برابر مصیبت، صبر لازم و واجب است و تسلیم در برابر تقدیرات فریضه و واجب است و شکر و سپاس در برابر نعمت، فریضه و واجب است.(3)

در محاسن هم نظیر این نقل شده است.(4)

روایت31.

خصال: امیر مؤمنان فرمود: سه چیز کمال مسلمان است: تفقه در دین؛ تقدیر و اندازه گیری در امر زندگی؛ صبر و استقامت در برابر مصائب.(5)

روایت32.

خصال: عبدالله ابن سنان نقل می کند که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: خداوند متعال می فرماید که من دنیا را میان بندگان خود قرار دادم. پس هر کس به من از دنیای خود قرض دهد، من در برابر هر یک هفتصد مقابل، بلکه هر چه بخواهم به او عنایت خواهم کرد. و کسی که قرض ندهد و از طریق پیشامدها و حوادث ناگوار اموالش از دستش برود، سه چیز به او خواهم داد که اگر هر یک از این سه چیز را به فرشتگان بدهم، از من راضی و خشنود می شوند و آن سه چیز این ها هستند: درود و صلوات؛ هدایت و راه یابی؛ رحمت و مغفرت. که خداوند متعال می فرماید:

ص: 85


1- . قرب الإسناد: 38
2- . قرب الإسناد: 95
3- . خصال: 86
4- . محاسن: 6
5- . خصال : 124

عَزَّ وَ جَلَّ لِأَقْوَامٍ (1).

«29»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ علیهم السلام قَالَ: لَا یَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ الْفِقْهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعَاشِ.

أقول

قد مضی بسند آخر فی باب صفات المؤمن.

«30»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْعَبْدُ بَیْنَ ثَلَاثَةِ بَلَاءٍ وَ قَضَاءٍ وَ نِعْمَةٍ فَعَلَیْهِ فِی الْبَلَاءِ مِنَ اللَّهِ الصَّبْرُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی الْقَضَاءِ مِنَ اللَّهِ التَّسْلِیمُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الشُّکْرُ فَرِیضَةً(2).

سن، [المحاسن] عبد الرحمن بن حماد: مثله (3).

«31»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی بَحْرٍ عَنْ شُرَیْحٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْأَعْوَرِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ثَلَاثٌ بِهِنَّ یَکْمُلُ الْمُسْلِمُ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ التَّقْدِیرُ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّوَائِبِ (4).

«32»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّی أَعْطَیْتُ الدُّنْیَا بَیْنَ عِبَادِی فَیْضاً فَمَنْ أَقْرَضَنِی مِنْهَا قَرْضاً أَعْطَیْتُهُ بِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ عَشْراً إِلَی سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ وَ مَا شِئْتُ وَ مَنْ لَمْ یُقْرِضْنِی مِنْهَا قَرْضاً فَأَخَذْتُ مِنْهُ قَسْراً أَعْطَیْتُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطَیْتُ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ مَلَائِکَتِی لَرَضُوا مِنِّی الصَّلَاةَ وَ الْهِدَایَةَ وَ الرَّحْمَةَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ:

ص: 85


1- 1. قرب الإسناد ص 27 و صححناه علی نسخة النهج الرقم 23 من الخطب.
2- 2. الخصال ج 1 ص 43.
3- 3. المحاسن ص 6.
4- 4. الخصال ج 1 ص 61.

«الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ.» این اولی؛ رحمه، این دوم؛ و «اؤلئک هم المهتدون»، این سوم. سپس حضرت صادق فرمود: این الطاف برای کسی است که از او قهرا و بی اختیار چیزی گرفته شود.(1)

روایت33.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که علی علیه السّلام در توصیه اش به محمد بن حنفیه فرمود: پسرم! از سه چیز بپرهیز که اگر این سه خصلت در تو باشد، هیچ کس با تو ادامه دوستی نخواهد داد و مردم از تو کنار می گیرند: عجب و خودپسندی؛ بد اخلاق و بد روش بودن؛ کم صبری و شکیبا نبودن.(2)

روایت34.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: سه چیز از سه نفر در میان مردم مانده است: مردم صبر را از ایوب علیه السّلام، شکر و سپاس را از نوح علیه السّلام، و حسد و رشک را از فرزندان یعقوب گرفته اند.(3)

روایت35.

علل الشرائع: امیر مؤمنان علیه السّلام نقل می کند که پیامبر اکرم فرمود: نشانه صابر و شکیبا در سه چیز است: هیچ وقت کسل و بی حال و حوصله نمی شود؛ هیچ وقت خستگی نمی کند؛ هیچ گاه از خدای متعال شکوه و شکایت ندارد. زیرا اگر کسالت و تنبلی کند، حق از دست می رود و اگر احساس خستگی کند، شکر نعمت را ننموده و اگر از خداوند متعال شکوه و شکایت داشته باشد، حتما معصیت و نافرمانی او را کرده و خواهد کرد.(4)

روایت36.

امالی طوسی: حضرت باقر، از پدران بزرگوار خود، از رسول گرامی علیه و علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: روز قیامت که خداوند متعال همه مردم را در صحرای قیامت احضار و جمع نماید، نداکننده به گونه ای که همه مردم از اول تا آخر همه می شنوند،

ص: 86


1- . خصال : 130
2- . خصال : 147
3- . عیون اخبار الرضا 2 : 49
4- . علل الشرایع 2 : 474

الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَاحِدَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ رَحْمَةٌ اثْنَتَیْنِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ثَلَاثَةً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا لِمَنْ أَخَذَ مِنْهُ شَیْئاً قَسْراً(1).

«33»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ إِیَّاکَ وَ الْعُجْبَ وَ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَإِنَّهُ لَا یَسْتَقِیمُ لَکَ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثَةِ صَاحِبٌ وَ لَا یَزَالُ لَکَ عَلَیْهَا مِنَ النَّاسِ مُجَانِبٌ الْخَبَرَ(2).

«34»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: أَخَذُوا النَّاسُ ثَلَاثَةً مِنْ ثَلَاثَةٍ أَخَذُوا الصَّبْرَ عَنْ أَیُّوبَ علیه السلام وَ الشُّکْرَ عَنْ نُوحٍ علیه السلام وَ الْحَسَدَ عَنْ بَنِی یَعْقُوبَ علیه السلام (3).

«35»

ع، [علل الشرائع] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْعَلَوِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِیسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِی ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا أَنْ لَا یَکْسَلَ وَ الثَّانِیَةُ أَنْ لَا یَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا یَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّهُ إِذَا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ وَ إِذَا شَکَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ (4).

«36»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلَائِقَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ نَادَی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَسْمَعُ آخِرُهُمْ کَمَا یَسْمَعُ أَوَّلُهُمْ

ص: 86


1- 1. الخصال ج 1 ص 64.
2- 2. الخصال ج 1 ص 72.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 45.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 184.

از طرف خدا اعلام می دارد که اهل صبر و شکیبایان در دنیا کجا هستند؟ گروهی از مردم بپا می خیزند سپس فرشتگان از آنان استقبال کرده و به آنان می گویند: صبر شما چگونه و به چه نحوی بوده است؟ پاسخ می دهند: ما در مقام عبادت و انجام وظایف دینی و اجرای فرمان الهی با هر گونه زحمت و رنج که مواجه بودیم، تحمل کرده و بالاخره وظیفه اطاعتی خود را ایفا کردیم. همچنین در مقام خودداری از گناه و معصیت در مقابل خواهش های نفسانی و کشش های درونی، صبر نموده و استقامت کردیم و به هیچ قیمتی خود را به گناه آلوده نکردیم. نداکننده از طرف خدا ندا می کند: این بندگان راست می گویند! اینان را آزاد گذارید که بدون حساب و بررسی اعمال و پرونده وارد بهشت الهی گردند!(1)

روایت37.

امالی طوسی: حضرت هادی، از پدران خود، از حضرت صادق علیهم السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه «فصبر جمیل» که گفتار حضرت یعقوب است، فرمود: صبر جمیل یعنی صبر نمودن در مصائب، بدون اینکه انسان شکوه و شکایتی داشته باشد.(2)

روایت38.

معانی الاخبار: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله از جبرئیل سؤال کرد که تفسیر صبر چیست؟ عرضه داشت: یعنی انسان در موقع گرفتاری روحیه اش همانند زمان آسایش قوی و شاداب باشد، و در زمان فقر و تهیدستی همانند زمان غنا و بی نیازی و در موقع بلا و مصیبت، همانند زمان عافیت باشد و مصائب و ناراحتی های خود را نزد مردم بازگو ننماید و شکایت نکند.(3)

روایت39.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای حفص! آن کس که در برابر مشکلات و شدائد صبر کند، مدت کوتاهی صبر خواهد کرد و همچنین اگر بی تابی نماید، آن هم مدتش کوتاه است. فرمود: بر تو باد که در تمام کارهای خود صبر را پیشه نمایی که خداوند متعال پیامبر اکرم را به رسالت مبعوث نمود و دستور صبر و مدارا و مهر و محبت به او داد که فرمود: «و اصبر علی ما یقولون و اهجرهم هجرا جمیلا.»(4) {در مقابل حرف های ناروا و توهین های مردم صبر کن و با نیکویی و اخلاق خوب آنان را طرد کن و کناره گیری کن.} و نیز فرمود: «ادفع بالتی هی احسن (السیئة) فاذا الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم.»(5) {با برخوردهای خوب جلوی بدی را بگیر که در این صورت آن کس که با تو دشمنی دارد، تبدیل به یک دوست صمیمی خواهد شد.} رسول اکرم هم صبر کرد، به طوری که در برابرش جسارت های بزرگ کردند و تهمت ها که به حضرتش زدند، تا اینکه سینه حضرت به تنگ آمد و خداوند متعال این آیه را نازل کرد: «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ.»(6) {ما می دانیم که از اثر گفتارهای ناهنجار آنان سینه ات تنگ شده.} و باز تکذیب و اهانت ها و نسبت های ناروا را به حضرتش ادامه دادند که حزن و اندوه آن حضرت از این جهت زیاد شد. پس خداوند متعال این آیات را نازل فرمود: «قَدْ

ص: 87


1- . امالی طوسی: 102
2- . امالی طوسی: 294
3- . معانی الأخبار : 261
4- . مزمل / 10
5- . فصلت / 34
6- . حجر / 97

یَقُولُ أَیْنَ أَهْلُ الصَّبْرِ قَالَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَتَسْتَقْبِلُهُمْ زُمْرَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَیَقُولُونَ لَهُمْ مَا کَانَ صَبْرُکُمْ هَذَا الَّذِی صَبَرْتُمْ فَیَقُولُونَ صَبَّرْنَا أَنْفُسَنَا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ صَبَّرْنَاهَا عَنْ مَعْصِیَتِهِ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ صَدَقَ عِبَادِی خَلُّوا سَبِیلَهُمْ لِیَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ الْخَبَرَ(1).

«37»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قَوْلِ یَعْقُوبَ فَصَبْرٌ جَمِیلٌ (2) قَالَ بِلَا شَکْوَی (3).

«38»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلَ علیه السلام مَا تَفْسِیرُ الصَّبْرِ قَالَ تَصْبِرُ فِی الضَّرَّاءِ کَمَا تَصْبِرُ فِی السَّرَّاءِ وَ فِی الْفَاقَةِ کَمَا تَصْبِرُ فِی الْغِنَی وَ فِی الْبَلَاءِ کَمَا تَصْبِرُ فِی الْعَافِیَةِ فَلَا یَشْکُو حَالَهُ (4)

عِنْدَ الْمَخْلُوقِ بِمَا یُصِیبُهُ مِنَ الْبَلَاءِ(5).

«39»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا(6) وَ قَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ (7) فَصَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی قَابَلُوهُ بِالْعِظَامِ وَ رَمَوْهُ بِهَا فَضَاقَ صَدْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ (8) ثُمَّ کَذَّبُوهُ وَ رَمَوْهُ فَحَزِنَ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قَدْ

ص: 87


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 100.
2- 2. یوسف: 18.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 300.
4- 4. معانی الأخبار ص 261.
5- 5. خالقه خ ل.
6- 6. المزّمّل: 10.
7- 7. فصّلت: 34.
8- 8. الحجر: 97.

نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ. وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا.»(1) {ما می دانیم که این گفتارهای ناهنجار کفار موجب حزن و اندوه تو می شود، ولی اینان تکذیب تو را نمی کنند و خود می دانند که تو راستگو هستی، بلکه این ستمکاران آیات الهی را دانسته انکار می کنند. البته پیامبران پیش از تو با همین جریان ها مواجه بودند و در مقابل تکذیب و آزار دشمنان صبر و مقاومت نمودند تا در نتیجه مشمول نصرت و عنایات ما شدند.}

پس از نزول این آیات، رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله صبر و مقاومت شدید را بر خود لازم نمود. کفار و مشرکین از اهانت به پیامبر هم پا را فراتر نهاده و خدای متعال را تکذیب و به خداوند تبارک و تعالی جسارت نمودند. ناراحتی پیامبر شدید شد و فرمود: من درباره خودم و جانم و خاندانم و حیثیت خود صبر کردم، ولی نسبت به جسارت و اهانت پروردگار خود طاقت تحمل ندارم.پس خداوند این آیات را نازل فرمود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ. فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ.»(2) {و در حقیقت آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دوست در شش روز آفریدیدم و احساس ماندگی نکردیم. و بر آنچه می گویند صبر کن.} پس پیامبر اکرم در تمام حالات صبر را پیشه خود ساخت. سپس خداوند پیامبرش را به ائمه اطهار و عثرت طاهرینش بشارت داد و آنان را به صفت صبر توصیف کرد: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ.»(3) {چون دارای صفت صبر و دارای یقین بودند، ما آنان را امامان و رهبران مردم نمودیم که به امر و الهام ما مردم را هدایت می نمایند.} در این هنگام پیامبر فرمود: نسبت صبر بایمان مانند سر انسان است نسبت به بدن. خداوند متعال هم از این حالت شکیبایی پیامبر تمجید و سپاس نمود و این آیه را نازل فرمود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ.»(4) {اراده نیک و تصمیم پروردگار است درباره بنی اسرائیل به تمام و کمال رسید و فرعون و فرعونیان و کارهای آنان را نابود و تباه نمود و قدرت و تخت آنان را سرنگون کردیم.}

پیامبر فرمود: این آیه بشارت و مژده ای است به امامت ائمه طاهرین و اجازه انتقام از کفار و مشرکین است. از این پس خداوند کشتن مشرکین را در هر جا که بر آنها دست یابیم مجاز نموده. و لذا خداوند به دست پیامبر و دوستانش، مشرکین را نابود ساخت و پاداش صبر و شکیبایی حضرتش را سریعا عنایت فرمود، به اضافه آنچه که از ثواب های اخروی برای حضرت در آن جهان آماده ساخته است.(5)

روایت40.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که مؤمن وارد قبر می شود، اعمال نیک وی برای یاری اش اطراف او جمع می شوند؛ نماز در طرف راست، زکات از طرف چپ و احسان و نیکی هایش بر سرش سایه افکنده و صبر هم در کناری قرار گرفته است. هنگامی که آن دو ملک برای بازپرسی وارد قبر می شوند، صبر به نماز و زکات و احسان می گوید:

ص: 88


1- . انعام / 33 - 34
2- . ق / 38
3- . سجده / 24
4- . اعراف / 37
5- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 204

نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا(1) فَأَلْزَمَ نَفْسَهُ الصَّبْرَ صلی الله علیه و آله فَتَعَدَّوْا وَ ذَکَرُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذَّبُوهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَبَرْتُ فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ عِرْضِی وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی ذِکْرِهِمْ إِلَهِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ (2) فَصَبَرَ صلی الله علیه و آله فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ.

ثُمَّ بُشِّرَ فِی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ عِتْرَتِهِ وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ (3) فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ صلی الله علیه و آله الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْبَدَنِ فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ (4) فَقَالَ صلی الله علیه و آله آیَةُ بُشْرَی وَ انْتِقَامٍ فَأَبَاحَ اللَّهُ قَتْلَ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وُجِدُوا فَقَتَلَهُمْ عَلَی یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَحِبَّائِهِ وَ عَجَّلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ(5).

«40»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْحُومٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ قَبْرَهُ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الزَّکَاةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ الْبِرُّ مُطِلٌّ عَلَیْهِ وَ یَتَنَحَّی الصَّبْرُ نَاحِیَةً قَالَ فَإِذَا دَخَلَ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ یَلِیَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْبِرِّ:

ص: 88


1- 1. الأنعام: 33- 34.
2- 2. ق: 38.
3- 3. فصّلت: 24.
4- 4. الأعراف: 137.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 184 و قد مر مثله ص 60 من الکافی مشروحا.

رفیق خود (میت) را یاری دهید، اگر ناتوان شدید، من در کنار او برای یاری اش آماده هستم.(1)

روایت41.

محاسن: از نوفلی، از سکونی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سه چیز است که در آنها راه وصول به نیکی است: داشتن روحیه سخاوت و بخشش؛ خوش برخوردی و سخن زیبا؛ صبر و مقاومت در برابر مشکلات.(2)

روایت42.

قصص الأنبیاء: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به داود علیه السّلام وحی فرمود که اعلام کن به خلاده دختر اوس بشارت و مژده به بهشت را و اینکه او در بهشت قرین و همنشین تو است. حضرت داود به دنبال این وحی به خانه او روانه شد و در زد. آن زن به طرف در آمد و سؤال کرد: آیا چیزی درباره من نازل شده؟ داود پاسخ مثبت داد و جریان وحی را شرح داد. زن گفت: شاید درباره کسی که همنام من باشد نازل شده. داود گفت: درباره غیر تو نیست. زن گفت: البته من شما را تکذیب نمی کنم، ولی به خدا سوگند در خودم صفتی که شایسته این مقام باشد نمی بینم. داود گفت: ضمیر و حالت درونی و روحی خود را برای من توضیح بده. زن گفت: مانعی ندارد. چیزی که من دارم این است که هر رقم درد و رنجی که به من رسیده و هر گونه مشکل و ناراحتی و نیازمندی و گرسنگی که به من وارد شده، با کمال صبر استقبال نموده و حتی از خداوند درخواست برطرف شدن آن را نکرده ام، تا وقتی که خود خداوند مرا از آن حالت به حالت عافیت و سلامت و توسعه در زندگی منتقل فرمود، و فکر نکردم که این لطف و مرحمت الهی پاداش صبر من است، بلکه خداوند را در مقابل این همه نعمت شاکر و سپاسگزار بودم. داود فرمود: از همین جهت به این مقام و مرتبه نائل شده ای. سپس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این همان دین الهی است که برای صالحین و بندگان شایسته خود پسندیده است.(3)

روایت43.

فقه الرضا: روایت چنین می کنم که صبر در برابر مصائب نیکو و زیبا است، ولی صبر و خودداری از حرام برتر از آن است.

ص: 89


1- . ثواب الأعمال: 204
2- . محاسن 1 : 66
3- . قصص الأنبیاء : 206

دُونَکُمْ صَاحِبَکُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَهُ (1).

«41»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی (2).

«42»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ خَلَادَةَ بِنْتَ أَوْسٍ بَشِّرْهَا بِالْجَنَّةِ وَ أَعْلِمْهَا أَنَّهَا قَرِینَتُکَ فِی الْجَنَّةِ فَانْطَلَقَ إِلَیْهَا فَقَرَعَ الْبَابَ عَلَیْهَا فَخَرَجَتْ وَ قَالَتْ هَلْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّکِ قَرِینِی فِی الْجَنَّةِ وَ أَنْ أُبَشِّرَکِ بِالْجَنَّةِ قَالَتْ أَ وَ یَکُونُ اسْمٌ وَافَقَ اسْمِی قَالَ إِنَّکِ لَأَنْتِ هِیَ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا أُکَذِّبُکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی مَا وَصَفْتَنِی بِهِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام أَخْبِرِینِی عَنْ ضَمِیرِکِ وَ سَرِیرَتِکِ مَا هُوَ قَالَتْ أَمَّا هَذَا فَسَأُخْبِرُکَ بِهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ لَمْ یُصِبْنِی وَجَعٌ قَطُّ نَزَلَ بِی کَائِناً مَا کَانَ وَ لَا نَزَلَ ضُرٌّ بِی وَ حَاجَةٌ وَ جُوعٌ کَائِناً مَا کَانَ إِلَّا صَبَرْتُ عَلَیْهِ وَ لَمْ أَسْأَلِ اللَّهَ کَشْفَهُ عَنِّی حَتَّی یُحَوِّلَهُ اللَّهُ عَنِّی إِلَی الْعَافِیَةِ وَ السَّعَةِ وَ لَمْ أَطْلُبْ بِهَا بَدَلًا وَ شَکَرْتُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ حَمِدْتُهُ فَقَالَ دَاوُدُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَبِهَذَا بَلَغْتِ مَا بَلَغْتِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هَذَا دِینُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِلصَّالِحِینَ (3).

«43»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی: أَنَّ الصَّبْرَ عَلَی الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَفْضَلُ مِنْهُ الصَّبْرُ عَنِ الْمَحَارِمِ.

ص: 89


1- 1. ثواب الأعمال ص 155.
2- 2. المحاسن: 6.
3- 3. أخرجه المؤلّف العلامة هکذا فی باب ما أوحی الی داود( ع) ج 14 ص 39( من هذه الطبعة الحدیثة) و لکن وجدناه فی مشکاة الأنوار ص 23 باختلاف فی اللفظ و فیه بدل قوله« و لا نزل ضربی و حاجة و جوع« و لا نزل بی مرض و جوع» الخ.

و نیز روایت شده که روز قیامت منادی ندا در می دهد: صابران کجا هستند؟ گروهی از مردم بپا می خیزند. پس به آنان گفته می شود: بروید به سوی بهشت، بدون حساب و رسیدگی به نامه ها. فرشتگان به آنان برخورد کرده و می پرسند که اعمال شما چگونه بوده؟ آنان در پاسخ می گویند: ما هم در برابر مشکلات اطاعت از فرمان الهی و هم در برابر لذائذ معصیت و گناه صابر و شکیبا بودیم. ملائکه می گویند: {پاداش شما عاملین به اوامر الهی چه خوب و ارزنده است.}

و نیز روایت می کنیم که در توصیه و سفارش پیامبران این جمله است که در تسلیم به حق و اجرای دستور حق صابر باشید، گرچه تلخ و ناگوار باشد.

و نیز روایت است که یقین یک درجه بالاتر از ایمان و صبر (در مراحل سه گانه) بالاتر از یقین است.

و نیز روایت به ما رسیده که هر کس در مقابل حق تسلیم و صابر باشد، خداوند بهتر از آنچه که صبر و خودداری کرده است به او پاداش می دهد.

و نیز روایت شده که خداوند تبارک و تعالی به رسول گرامی اش وحی کرد که همچنان که در برابر فرائض و واجبات مسئولیت داری و نسبت به آنها مؤاخذه می شوی، درباره مدارا کردن با مردم (و صبر در برابر مصائب هم) مؤاخذه خواهی شد.

و نیز روایت شده که مؤمن، کتمان و پنهان داشتن اسرار را از خداوند متعال گرفته و مدارا و حسن معاشرت با مردم را از پیامبر گرفته و صبر در سختی ها و مشکلات را از عالم (موسی بن جعفر علیه السّلام) فرا گرفته است.

و در تفسیر آیه شریفه «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(1) {صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا کنید، امید است که رستگار شوید} روایت شده که در برابر اطاعت و امتحان خداوند بر صبر و مقاومت داشته باشید و در برابر فرمان پیامبر و جانشینش، مطیع و سر به فرمان باشید، و «رابطوا»، مراقب این دو برنامه بوده و مفارقت و سرپیچی از این دو نکنید. و لفظ «لعلّ» در هر جای از قرآن، به معنای ایجاب است، یعنی اگر چنین کنید، حتما رستگار خواهید شد .

و از عالم (حضرت رضا موسی بن جعفر علیه السّلام) حدیث می نم که صبر در موقع عافیت، ارزنده تر است از صبر در برابر مصائب و موقع گرفتاری، یعنی با داشتن قدرت و پول و امکانات، در برابر محرمات صبر و خودداری کردن و به دستورات الهی درباره نعمت ها عمل نمودن، بسیار ارزنده است.

و نیز روایت است که صلاح و کمال مؤمن در سه خصلت است: فقه و فهم عمیق مسائل دین؛ اندازه گیری صحیح در روش زندگی؛ صبر و مقاومت در برابر مشکلات و حوادث ناگوار.(2)

روایت44.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبر و شکیبایی از نور و روشنی که در باطن و درون بنده است حکایت می کند و جزع و بی تابی، از وحشت و ظلمت و تیره گی درون حکایت دارد. همه مردم داشتن صبر و مقاومت را

ص: 90


1- . آل عمران / 200
2- . فقه الرضا: 368 - 371

وَ رُوِیَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ أَیْنَ الصَّابِرُونَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیُقَالُ لَهُمُ اذْهَبُوا إِلَی الْجَنَّةِ بِغَیْرِ حِسَابٍ قَالَ فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُونَ لَهُمْ أَیَّ شَیْ ءٍ کَانَتْ أَعْمَالُکُمْ فَیَقُولُونَ کُنَّا نَصْبِرُ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ نَصْبِرُ عَنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ فَیَقُولُونَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ.

وَ نَرْوِی أَنَّ فِی وَصَایَا الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: اصْبِرُوا عَلَی الْحَقِّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً.

وَ أَرْوِی: أَنَّ الْیَقِینَ فَوْقَ الْإِیمَانِ بِدَرَجَةٍ وَاحِدَةٍ وَ الصَّبْرَ فَوْقَ الْیَقِینِ.

وَ نَرْوِی: أَنَّهُ مَنْ صَبَرَ لِلْحَقِّ عَوَّضَهُ اللَّهُ خَیْراً مِمَّا صَبَرَ عَلَیْهِ.

وَ نَرْوِی: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِّی آخُذُکَ بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا آخُذُکَ بِالْفَرَائِضِ.

وَ نَرْوِی: أَنَّ الْمُؤْمِنَ أَخَذَ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ الْکِتْمَانَ وَ عَنْ نَبِیِّهِ علیه السلام مُدَارَاةَ النَّاسِ وَ عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام الصَّبْرَ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ.

وَ رُوِیَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1) قَالَ اصْبِرُوا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ امْتِحَانِهِ وَ صابِرُوا قَالَ الْزَمُوا طَاعَةَ الرَّسُولِ وَ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ رابِطُوا قَالَ لَا تُفَارِقُوا ذَلِکَ یَعْنِی الْأَمْرَیْنِ وَ لَعَلَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ مُوجِبَةٌ وَ مَعْنَاهَا أَنَّکُمْ تُفْلِحُونَ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: الصَّبْرُ عَلَی الْعَافِیَةِ أَعْظَمُ مِنَ الصَّبْرِ عَلَی الْبَلَاءِ یُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ یَصْبِرَ عَلَی مَحَارِمِ اللَّهِ مَعَ بَسْطِ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الرِّزْقِ وَ تَحْوِیلِهِ النِّعَمَ وَ أَنْ یَعْمَلَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ فِیهَا.

وَ نَرْوِی: لَا یَصْلُحُ الْمُؤْمِنُ إِلَّا بِثَلَاثِ خِصَالٍ الْفِقْهِ فِی الدِّینِ وَ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرِ عَلَی النَّائِبَةِ.

«44»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّبْرُ یُظْهِرُ مَا فِی بَوَاطِنِ الْعِبَادِ مِنَ النُّورِ وَ الصَّفَاءِ وَ الْجَزَعُ یُظْهِرُ مَا فِی بَوَاطِنِهِمْ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ الْوَحْشَةِ وَ الصَّبْرُ یَدَّعِیهِ کُلُ

ص: 90


1- 1. آل عمران: 200.

ادعا می کنند، ولی جز فروتنان و متواضعان ثابت قدم نیستند، و جزع بی تابی را همه انکار دارند، ولی این تشویش و اضطراب در چهره منافقین روشن تر و هویداتر است. چون هنگام هجوم و نزول محنت و مصیبت، راستگو و دروغگو معلوم می شود. و صبر و استقامت همانند آبی است که با کمال آرامش تا آخرین جرعه نوشیده می شود.

و آنچه که با تشویش و اضطراب باشد، به او صبر گفته نمی شود. و علامت و تفسیر و نشانه جزع و بی صبری، تشویش و اضطراب خاطر و اندوهناک شدن انسان و از دست دادن آرامش و دگرگون شدن حال است و هر حادثه ناگواری که بدوا و در اوائل وقوع آن تواضع و تسلیم و توجه به خدا نباشد، چنین شخصی صابر و شکیبا نبوده و متانت و آرامش را از دست خواهد داد. و صبر مانند نوشابه و آبی است که اوایل و ابتدایش تلخ و ناگوار، ولی نتیجه و پایانی شیرین و مطلوب خواهد داشت. و کسی که عاقبت و پایانش را ببیند و خوب بیندیشد، با گامی استوار وارد می شود و لکن کسی که اول را ببیند و بدون اندیشه پایان با آن حادثه برخورد کند، مقاومت نخواهد کرد و از میدان بیرون می رود. و کسی که ارزش پایانی صبر را بفهمد، عاشق و شیفته حادثه بوده و از استقبال آن حادثه صبر و شکیبایی را از دست می دهد. خداوند متعال در قضیه موسی و خضر می فرماید: «وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً.»(1) {چون احاطه علمی به پایان و نتیجه این قضایا نداری، نمی توانی صبر و تحمل کنی.} و کسی که با ناراحتی صبر نماید و به مخلوق شکایت حال ننماید و با بی تابی رنج درونی و نهفته خود را فاش نکند، چنین کسی از طبقه عوام است که خداوند در حق آنان می فرماید: «وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ» {مژده و بشارت باد به صابران.} یعنی مژده بهشت و مغفرت و رحمت. و کسی که بلایا و مصائب را با روی گشاده و خوشحالی استقبال نماید و با آرامش و سکون و وقار صبر و مقاومت داشته باشد، چنین شخصی از زمره خواص و اولیاء اللَّه است و نصیب و پاداشش همان است که خداوند متعال فرموده: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»(2) {خدا با اینان و همراه و یار و معین آنان است.}(3)

روایت45.

مجالس مفید: حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: چه بسا یک ساعت صبر و مقاومت که سرور و خوشحالی طولانی را نتیجه خواهد داد. و بر عکس هم، چه بسا یک ساعت لذتی که دنبالش ناراحتی طولانی خواهد بود.(4)

روایت46.

جامع الاخبار: حضرت رضا علیه السّلام از حضرت سجاد علیه السّلام روایت می کند که فرمود:

ص: 91


1- . کهف / 68
2- . انفال / 46
3- . مصباح الشریعة: 185
4- . امالی مفید : 42

أَحَدٍ وَ لَا یَثْبُتُ عِنْدَهُ إِلَّا الْمُخْبِتُونَ وَ الْجَزَعُ یُنْکِرُهُ کُلُّ أَحَدٍ وَ هُوَ أَبْیَنُ عَلَی الْمُنَافِقِینَ لِأَنَّ نُزُولَ الْمِحْنَةِ وَ الْمُصِیبَةِ یُخْبِرُ عَنِ الصَّادِقِ وَ الْکَاذِبِ وَ تَفْسِیرُ الصَّبْرِ مَاءٌ یُسْتَمَرُّ مَذَاقُهُ وَ مَا کَانَ عَنِ اضْطِرَابٍ لَا یُسَمَّی صَبْراً وَ تَفْسِیرُ الْجَزَعِ اضْطِرَابُ الْقَلْبِ وَ تَحَزُّنُ الشَّخْصِ وَ تَغَیُّرُ السُّکُونِ وَ تَغَیُّرُ الْحَالِ وَ کُلُّ نَازِلَةٍ خَلَتْ أَوَائِلُهَا مِنَ الْإِخْبَاتِ وَ الْإِنَابَةِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَصَاحِبُهَا جَزُوعٌ غَیْرُ صَابِرٍ وَ الصَّبْرُ مَاءٌ أَوَّلُهُ مُرٌّ وَ آخِرُهُ حُلْوُ مَنْ دَخَلَهُ مِنْ أَوَاخِرِهِ فَقَدْ دَخَلَ وَ مَنْ دَخَلَهُ مِنْ أَوَائِلِهِ فَقَدْ خَرَجَ وَ مَنْ عَرَفَ قَدْرَ الصَّبْرِ لَا یَصْبِرُ عَمَّا مِنْهُ الصَّبْرُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ مُوسَی وَ خَضِرٍ وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً(1) فَمَنْ صَبَرَ کُرْهاً وَ لَمْ یَشْکُ

إِلَی الْخَلْقِ وَ لَمْ یَجْزَعْ بِهَتْکِ سِتْرِهِ فَهُوَ مِنَ الْعَامِّ وَ نَصِیبُهُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ (2) أَیْ بِالْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَ الْبَلَاءَ بِالرُّحْبِ وَ صَبَرَ عَلَی سَکِینَةٍ وَ وَقَارٍ فَهُوَ مِنَ الْخَاصِّ وَ نَصِیبُهُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (3).

«45»

جا، [المجالس للمفید] مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آدَمَ بْنِ عُیَیْنَةَ بْنِ أَبِی عِمْرَانَ الْهِلَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَمْ مِنْ صَبْرِ سَاعَةٍ قَدْ أَوْرَثَتْ فَرَحاً طَوِیلًا وَ کَمْ مِنْ لَذَّةِ سَاعَةٍ قَدْ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِیلًا(4).

«46»

جع (5)،[جامع الأخبار] عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ:

ص: 91


1- 1. الکهف: 68.
2- 2. البقرة: 155.
3- 3. مصباح الشریعة ص 62، و الآیة الأخیرة فی الأنفال 46.
4- 4. مجالس المفید ص 33.
5- 5. سقط رمز الحدیث هذا، عن نسخة الکمبانیّ، و فی نسخة الأصل محلها بیاض و قد أومأنا الی وجه ذلک فی مقدّمة الجزء المتمم للسبعین و هو أن الکاتب کان یخلی محل الرموز و یکتبها تذکرة فی الهامش، ثمّ کان یکتبها بعد ذلک بالحمرة، فسقط عنه کتابة هذا. الرمز فانه کان فی آخر السطر. و الآن لا یوجد فی نسخة الأصل رمز الحدیث فی الهامش أیضا فانه قد ذهب عند الصحافة.

پنج چیز است که اگر مسافت هایی را برای آنها طی کنید ارزش دارد: 1) انسان از هیچ چیز نباید خوف و هراسی داشته باشد، مگر از گناه خود؛ 2) به غیر از خدا به هیچ چیز نباید امید داشت؛ 3) اگر از انسان چیزی را که نمی داند سؤال شد، بدون احساس شرم و انفعال با کمال صراحت بگوید که نمی دانم؛ 4) صبر و شکیبایی که نسبت صبر به ایمان، همانند نسبت سر است به بدن و تحقق ایمان بدون صبر امکان ندارد. همچنان که بدن و جسد بدون سر، نه تنها فائده و سودی ندارد، بلکه موجب تعفن و ناراحتی هم می شود .

علی ابن ابی طالب از رسول گرامی اسلام صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: صبر بر سه قسم است: صبر در برابر مصیبت؛ صبر در موضع اطاعت و فرمانبری؛ صبر در برابر معصیت و گناه. کسی که هنگام مصیبت و گرفتاری صبر کند، خداوند متعال سیصد درجه و رتبه به او عنایت فرماید که ارتفاع هر درجه ای از دیگری، به اندازه مابین آسمان و زمین است. و کسی که صبر بر طاعت داشته باشد، خداوند ششصد درجه به او خواهد داد که ارتفاع هر یک از دیگری، به اندازه مابین زمین تا عرش الهی است. و کسی که صبر در برابر معصیت و گناه داشته باشد، خداوند هفتصد درجه به او عطا فرماید که ارتفاع هر یک، دو برابر اندازه مابین زمین تا نهایت و آخرین نقطه عرش است.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ای مردم! بر شما باد به صبر و شکیبایی که هر کس دارای صبر نباشد، دین ندارد.

و نیز فرمود: ای انسان! تقدیرات الهی بر تو جاری خواهد شد، چه صبر کنی و چه صبر نکنی، با این تفاوت که اگر صبر داشته باشی، پاداش داری و اگر بیتابی کنی، بارت سنگین خواهد شد.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبر سر منشأ و راس ایمان است.

و نیز فرمود: صبر نسبت به ایمان، همانند سر است نسبت به بدن که اگر سر رفت، بدن رفته است؛ صبر هم اگر رفت، ایمان رفته است.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند می فرماید: هنگامی که بنده خود را به مصیبتی در بدن یا مال یا فرزندش گرفتار کردم و آن بنده این مصیبت و گرفتاری را با صبر و گشاده رویی استقبال نمود، من شرم دارم از اینکه در روز قیامت میزان عمل برای او نصب یا پرونده اعمال او را باز کنم. از حضرت باقر علیه السّلام معنای صبر جمیل سؤال شد. حضرت فرمود: آن صبری است که هیچ گونه شکایت به مخلوق و اظهار ناراحتی در او نباشد. اصولا در شکایت و بیان گرفتاری هیچ گونه فرج و نجاتی نیست و فقط باعث اندوه دوست و خوشحالی دشمن می شود .

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: صبر و خوش خلقی و نیکی و احسان و حلم و بردباری از اخلاق انبیاء و پیامبران است.

و نیز امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: زمانی خواهد آمد که در آن زمان سلطنت و حکومت فقط از راه کشتار مردم و ستم امکان دارد و به دست آوردن ثروت، از طریق بخل و حبس حقوق و معاشرت و آمیزش با مردم، ملازم با

ص: 92

خَمْسَةٌ لَوْ رَحَلْتُمْ فِیهِنَّ لَأَصَبْتُمُوهُنَّ لَا یَخَافُ عَبْدٌ إِلَّا ذَنْبَهُ وَ لَا یَرْجُو إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَسْتَحِی الْجَاهِلُ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یَعْلَمُ أَنْ یَقُولَ لَا أَعْلَمُ وَ الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ.

قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ صَبْرٌ عَلَی الْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَةِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصِیبَةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی ثَلَاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ کَانَ لَهُ سِتُّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ مَا بَیْنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ سَبْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ مَا بَیْنَ مُنْتَهَی الْعَرْشِ إِلَی الثَّرَی مَرَّتَیْنِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ لَا دِینَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ.

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّکَ إِنْ صَبَرْتَ جَرَتْ عَلَیْکَ الْمَقَادِیرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ وَ إِنَّکَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَتْ عَلَیْکَ الْمَقَادِیرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّبْرُ رَأْسُ الْإِیمَانِ.

عَنْهُ قَالَ علیه السلام: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ کَذَلِکَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِیمَانُ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَاکِیاً عَنِ اللَّهِ تَعَالَی إِذَا وَجَّهْتُ إِلَی عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِی مُصِیبَةً فِی بَدَنِهِ أَوْ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذَلِکَ بِصَبْرٍ جَمِیلٍ اسْتَحْیَیْتُ مِنْهُ أَنْ أَنْصِبَ لَهُ مِیزَاناً أَوْ أَنْشُرَ لَهُ دِیوَاناً.

سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنِ الصَّبْرِ الْجَمِیلِ فَقَالَ شَیْ ءٌ لَا شَکْوَی فِیهِ ثُمَّ قَالَ وَ مَا فِی الشَّکْوَی مِنَ الْفَرَجِ فَإِنَّمَا هُوَ یَحْزُنُ صَدِیقَکَ وَ یُفَرِّحُ عَدُوَّکَ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ الصَّبْرَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ الْبِرَّ وَ الْحِلْمَ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّهُ سَیَکُونُ زَمَانٌ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمُلْکُ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ الْجَوْرِ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْغِنَی إِلَّا بِالْبُخْلِ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الصُّحْبَةُ فِی النَّاسِ إِلَّا

ص: 92

هواپرستی و بی دینی خواهد بود. پس کسی که آن زمان را درک کند و چنین شخصی با اینکه می تواند کسب ثروت نماید، فقر و تهیدستی را انتخاب کند و با اینکه می تواند به عزت و قدرت برسد، ولی ذلت و گمنامی را اختیار کند و با اینکه می تواند از طریق نفاق و گناه جلب توجه و محبت مردم را بنماید، ولی در مقابل کینه و دشمنی و خشم مردم صبر کند، خداوند به او ثواب و پاداش پنجاه نفر از صدیقین را عطا فرماید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به بلا و گرفتاری مبتلا شود و در برابر آن صبر کند، چنین شخصی مانند هزار شهید اجر و پاداش خواهد داشت.

و نیز فرمود: جزع و بی تابی در موقع گرفتاری، درد و رنج را بیشتر و کامل تر می گرداند.

و نیز فرمود: هر نعمتی را که با بهشت و نعمت های او مقایسه کنیم، حقیر و بی ارزش است و هر رنج و محنتی را که در برابر آتش دوزخ ببینیم، آسان و قابل تحمل است.(1)

روایت47.

مؤلّف: سید بن طاوس در کتاب سعد السعود(2) از تفسیر ابن عقده، از عثمان بن عیسی، از فضل، از جابر روایت کرده که از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: صبر جمیل چیست؟ فرمود: آن صبری است که در آن هیچ گونه شکایتی به مردم نباشد. ابراهیم خلیل علیه السّلام حضرت یعقوب را برای کاری نزد یکی از راهب ها و عابدها فرستاد. هنگامی که راهب او را دید، خیال کرد که ابراهیم خلیل است. پس با سرعت به استقبال او آمد، وی را به آغوش گرفت و گفت: مرحبا، خوش آمدی ای ابراهیم! و ای خلیل خدای رحمان! یعقوب گفت: من ابراهیم نیستم. یعقوب بن اسحق بن ابراهیم هستم. راهب گفت: پس چه شده و چه عاملی باعث شده که این چنین پیرشده ای؟ گفت: گرفتاری و ناراحتی و حزن و اندوه و بیماری. یعقوب هنوز به داخل دژ نرسیده بود که خداوند وحی عتاب آمیز فرستاد که: ای یعقوب! از من به بندگان من شکایت کردی؟ پس یعقوب در همان آستانه در به سجده افتاد و عرض کرد: خداوندا! دیگر چنین کاری نخواهم کرد. پس خداوند وحی فرمود که من تو را بخشیدم، پس از این چنین نکن. دیگر یعقوب در هیچ مصیبتی از مصائب دنیا لب به شکایت نگشود و فقط گفت: «انما اشکو بثی و حزنی الی الله.»(3) {همانا گرفتاری و اندوه خود را با خدا در میان می گذارم.}

کتاب تمحیص همین روایت را از جابر آورده است.

روایت48.

اختصاص: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: صبر بر دو گونه است: صبر در برابر مصیبت که خوب و زیبا است و بهتر از این، صبر در برابر گناه است. ذکر و یاد خداوند هم در دو مورد است. در یاد خدا بودن به هنگام مصیبت و گرفتاری و مهم تر از این، در یاد خدا بودن به هنگام مواجه شدن با گناه و آنچه خدا حرام و ممنوع فرمود است که این یاد خدا، حاجز و مانع انجام گناه گردد.(4)

ص: 93


1- . جامع الأخبار : 315
2- . سعد السعود : 120
3- . یوسف / 86
4- . اختصاص : 218

بِاتِّبَاعِ أَهْوَائِهِمْ وَ الِاسْتِخْرَاجِ مِنَ الدِّینِ فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَصَبَرَ عَلَی الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْغِنَی وَ صَبَرَ عَلَی الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْعِزِّ وَ صَبَرَ عَلَی بِغْضَةِ النَّاسِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْمَحَبَّةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْجَزَعُ عِنْدَ الْبَلَاءِ تَمَامُ الْمِحْنَةِ.

وَ قَالَ علیه السلام: کُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ حَقِیرٌ وَ کُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ یَسِیرٌ(1).

«47»

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ مِنْ تَفْسِیرِ أَبِی الْعَبَّاسِ بْنِ عُقْدَةَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْفَضْلِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا الصَّبْرُ الْجَمِیلُ قَالَ ذَاکَ صَبْرٌ لَیْسَ فِیهِ شَکْوَی إِلَی النَّاسِ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ بَعَثَ یَعْقُوبَ إِلَی رَاهِبٍ مِنَ الرُّهْبَانِ [إِلَی عَابِدٍ مِنَ الْعُبَّادِ] فِی حَاجَةٍ فَلَمَّا رَآهُ الرَّاهِبُ حَسِبَهُ إِبْرَاهِیمَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ فَاعْتَنَقَهُ وَ قَالَ مَرْحَباً بِکَ یَا خَلِیلَ الرَّحْمَنِ فَقَالَ یَعْقُوبُ لَسْتُ بِإِبْرَاهِیمَ وَ لَکِنِّی یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ فَمَا بَلَغَ بِکَ مَا أَرَی مِنَ الْکِبَرِ قَالَ الْهَمُّ وَ الْحَزَنُ وَ السُّقْمُ فَمَا جَاوَزَ صَغِیرَ الْبَابِ حَتَّی أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا یَعْقُوبُ شَکَوْتَنِی إِلَی الْعِبَادِ فَخَرَّ سَاجِداً عَلَی عَتَبَةِ الْبَابِ یَقُولُ رَبِّ لَا أَعُودُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی قَدْ غَفَرْتُهَا لَکَ فَلَا تَعُودَنَّ لِمِثْلِهَا فَمَا شَکَا مِمَّا أَصَابَ مِنْ نَوَائِبِ الدُّنْیَا إِلَّا أَنَّهُ قَالَ إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ.

محص، [التمحیص] عن جابر: مثله.

«48»

ختص، [الإختصاص] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الصَّبْرُ صَبْرَانِ فَالصَّبْرُ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِکَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الذِّکْرُ ذِکْرَانِ ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَکْبَرُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیَکُونُ ذَلِکَ حَاجِزاً(2).

ص: 93


1- 1. جامع الأخبار ص 135 و 136.
2- 2. الاختصاص: 218 و فیه سقط.

روایت49.

تمحیص: داود بن فرقد از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: خداوند متعال به موسی بن عمران وحی کرد که من آفریده ای محبوب تر از بنده مؤمن خود ندارم؛ من که او را به بلایی گرفتار می کنم یا چیزی را از او منع می کنم و یا چیزی به او می دهم، همه و همه به خیر و صلاح او است و من بهتر می دانم که مصلحت و خیر بنده ام در چیست. بنابراین باید به قضا و قدر من راضی و خشنود باشد، در بلا و گرفتاری ها صابر و شکیبا باشد و در برابر نعمت های من شاکر و سپاسگزار باشد تا او را در زمره صدیقین قرار دهم، اگر مطابق رضای من عمل نماید و مطیع اوامر و دستورات من باشد.(1)

روایت50.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ممکن است بنده ای در نزد خدا درجه و رتبه ای داشته باشد که از طریق اعمالش به آن درجه نمی رسد. پس خداوند او را به بلا و مصیبتی در بدن یا مال یا فرزندش گرفتار نماید که صبر و تحمل نماید، خداوند او را به آن درجه می رساند.(2)

روایت51.

تمحیص: ابی بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه به بلایی گرفتار است و بلای بزرگ تر و گرفتاری شدیدتری هم به دنبال آن در انتظار است. اگر در همان بلا صبر و شکیبایی داشته باشد، خداوند آن بلای بزرگ تر را برطرف می کند و اگر بی تابی کند، بلای بزرگ تر که در انتظار است فرا می رسد و مرتب گرفتاری ها بیشتر می گردد، تا وقتی که صبر نیکو و شکیبایی را انتخاب کند.(3)

روایت52.

تمحیص: ابو حمزه ثمالی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هر که از شیعیان ما گرفتار مصیبتی شود و صبر کند، اجر هزار شهید را دارد.(4)

روایت53.

تمحیص: اسحاق بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای اسحق! هر مصیبتی را که توفیق صبر بر آن به تو داده شده و از این جهت مستحق پاداش الهی شده ای، آن را مصیبت ندان. همانا مصیبت هنگامی است که انسان صبر و شکیبایی بر آن را نداشته و قهرا از پاداش و اجرش محروم و بی نصیب گردد.(5)

روایت54.

تمحیص:(6) احمد بن محمد برقی در کتاب کبیر خود از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرد که فرمود: آن کس که در برابر گرفتاری حالت صبری آماده نکرده و برای هر نعمتی حالت سپاسگزاری و برای هر گونه دشواری آرامش و آسانی تهیه ننموده است، چنین کسی فردی است عاجز و ناتوان. در مقابل هر بلا و گرفتاری در مال و اولاد خود را صابر و شکیبا بساز که خداوند امانت ها و بخشش خود را بازپس می گیرد تا اینکه صبر و شکر تو را بیازماید که در این مواقع آیا شاکر و صابر هستی یا نه؟

روایت55.

تمحیص: ابی بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: خداوند متعال قوم و ملتی را مشمول نعمت خود ساخت و یا می سازد و چون سپاسگزاری نمی کنند و قدر آن نعمت را نمی دانند، همان نعمت برای آنان وبال و بدبختی خواهد شد و بعکس، قومی را به مصائب و مشکلات گرفتار می کند و چون در برابر آن صبر و مقاومت می کنند، همان گرفتاری برای آنان نعمت ارزنده ای می شود.

و نیز از آن حضرت است که فرمود: هیچ چیزی مانند شکر موجب ازدیاد نعمت دوست داشتنی نمی شود و هیچ چیزی مانند صبر، موجب کاهش دشواری نمی شود.

ص: 94


1- . التمحیص (چاپ شده با تحف العقول)
2- . التمحیص
3- . التمحیص
4- . التمحیص
5- . التمحیص
6- . التمحیص
«49»

محص، [التمحیص] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ إِنِّی إِنَّمَا أَبْتَلِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَزْوِی عَنْهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعْطِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَلَیْهِ حَالُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ فَلْیَرْضَ بِقَضَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ إِذَا عَمِلَ بِرِضَایَ وَ أَطَاعَ لِأَمْرِی.

«50»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَکُونُ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ الدَّرَجَةُ لَا یَبْلُغُهَا بِعَمَلِهِ فَیَبْتَلِیهِ اللَّهُ فِی جَسَدِهِ أَوْ یُصَابُ بِمَالِهِ أَوْ یُصَابُ فِی وُلْدِهِ فَإِنْ هُوَ صَبَرَ بَلَّغَهُ اللَّهُ إِیَّاهَا.

«51»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ هُوَ مُبْتَلًی بِبَلَاءٍ مُنْتَظِرٍ بِهِ مَا هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ فَإِنْ صَبَرَ عَلَی الْبَلِیَّةِ الَّتِی هُوَ فِیهَا عَافَاهُ اللَّهُ مِنَ الْبَلَاءِ الَّذِی یَنْتَظِرُ بِهِ وَ إِنْ لَمْ یَصْبِرْ وَ جَزِعَ نَزَلَ بِهِ مِنَ الْبَلَاءِ الْمُنْتَظَرِ أَبَداً حَتَّی یَحْسُنَ صَبْرُهُ وَ عَزَاؤُهُ.

«52»

محص، [التمحیص] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ ابْتُلِیَ مِنْ شِیعَتِنَا فَصَبَرَ عَلَیْهِ کَانَ لَهُ أَجْرُ أَلْفِ شَهِیدٍ.

«53»

محص، [التمحیص] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَا إِسْحَاقُ لَا تَعُدَّنَّ مُصِیبَةً أُعْطِیتَ عَلَیْهَا الصَّبْرَ وَ اسْتَوْجَبْتَ عَلَیْهَا مِنَ اللَّهِ ثَوَاباً بِمُصِیبَةٍ إِنَّمَا الْمُصِیبَةُ الَّتِی یُحْرَمُ صَاحِبُهَا أَجْرَهَا وَ ثَوَابَهَا إِذَا لَمْ یَصْبِرْ عِنْدَ نُزُولِهَا.

«54»

محص، [التمحیص] رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی کِتَابِهِ الْکَبِیرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَدْ عَجَزَ مَنْ لَمْ یُعِدَّ لِکُلِّ بَلَاءٍ صَبْراً وَ لِکُلِّ نِعْمَةٍ شُکْراً وَ لِکُلِّ عُسْرٍ یُسْراً أَصْبِرْ نَفْسَکَ عِنْدَ کُلِّ بَلِیَّةٍ وَ رَزِیَّةٍ فِی وَلَدٍ أَوْ فِی مَالٍ فَإِنَّ اللَّهَ إِنَّمَا یَقْبِضُ عَارِیَّتَهُ وَ هِبَتَهُ لِیَبْلُوَ شُکْرَکَ وَ صَبْرَکَ.

«55»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَنْعَمَ عَلَی قَوْمٍ فَلَمْ یَشْکُرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ وَبَالًا وَ ابْتَلَی قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَةً.

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمْ یُسْتَزَدْ فِی مَحْبُوبٍ بِمِثْلِ الشُّکْرِ وَ لَمْ یُسْتَنْقَصْ

ص: 94

روایت56.

تمحیص: ربعی از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: صبر و گرفتاری در رسیدن به مؤمن مسابقه دارند که هر یک زودتر به او برسند، ولی قبل از رسیدن بلا، صبر رسیده است و وقتی بلا و گرفتاری می رسد، مؤمن صبور و شکیبا است. جزع و بلا هم نسبت به کافر مسابقه دارند، ولی جزع و بی تابی قبل از بلا به کافر رسیده و وقتی بلا می رسد، کافر بی تاب و مضطرب است.(1)

روایت57.

تمحیص: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: نکبت ها و دشواری ها بالاخره نهایت و پایانی دارد که حتما به آن پایان خواهند رسید. هنگامی که یکی از شما با آن دشواری ها مواجه شد، سر فرود آورد و صبر کند تا آنها عبور کرده و رد شود، چون چاره اندیشی و دست و پا زدن به هنگام هجوم بلا، موجب زیادی و شدت دشواری خواهد شد.

و حضرت می فرمود: صبر نسبت به ایمان، مانند سر است نسبت به بدن. کسی که صبر ندارد، ایمان ندارد .

و می فرمود: صبر بر سه گونه است: صبر در مصیبت؛ صبر بر طاعت و بندگی؛ صبر در برابر معصیت و گناه.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبر بر دو گونه است: صبر در مصیبت که خوب و زیبا است و بهتر از آن که صبر بر حرام است.(2)

روایت58.

تمحیص: ابن ابی عمیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: تقوا و پرهیزکاری داشته باشید و صابر و شکیبا باشید. کسی که صبر نکند، جزع و بی تابی او را از پای درمی آورد و هلاکت و بدبختی بی تابی در این است که وقتی چنین باشد، اجر و پاداشی هم ندارد.(3)

روایت59.

تمحیص: جابر بن عبد الله روایت می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: از گنج های بهشت است احسان و نیکی، پنهان داشتن عمل، صبر بر دشواری ها و اظهار نکردن ناراحتی ها.(4)

روایت60.

دعوات راوندی: امیر مؤمنان فرمود: صبر و خودداری از حرام های الهی، آسان تر است از صبر و تحمل عذاب قبر، و کسی که در راه خدا صبر کند، به نعمت های خدا و به لقای الهی واصل خواهد شد.(5)

نهج البلاغه: امیر مؤمنان فرمود: صبر بر دو گونه است: صبر بر مشکلات و تحمل آن؛ صبر از خواهش های نفسانی و خودداری در برابر آنها.

و نیز فرمود: انسان صبور و مقاوم پیروزمند است، گرچه در دراز مدت باشد.

ص: 95


1- . التمحیص
2- . التمحیص
3- . التمحیص
4- . التمحیص
5- . الدعوات : 292

مِنْ مَکْرُوهٍ بِمِثْلِ الصَّبْرِ.

«56»

محص، [التمحیص] عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصَّبْرَ وَ الْبَلَاءَ یَسْتَبِقَانِ إِلَی الْمُؤْمِنِ فَیَأْتِیهِ الْبَلَاءُ وَ هُوَ صَبُورٌ وَ إِنَّ الْجَزَعَ وَ الْبَلَاءَ یَسْتَبِقَانِ إِلَی الْکَافِرِ فَیَأْتِیهِ الْبَلَاءُ وَ هُوَ جَزُوعٌ.

«57»

محص، [التمحیص] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ لِلنَّکَبَاتِ غَایَاتٍ لَا بُدَّ أَنْ یَنْتَهِیَ إِلَیْهَا فَإِذَا حُکِمَ عَلَی أَحَدِکُمْ بِهَا فَلْیَتَطَأْطَأْ لَهَا وَ یَصْبِرْ حَتَّی یَجُوزَ فَإِنَّ إِعْمَالَ الْحِیلَةِ فِیهَا عِنْدَ إِقْبَالِهَا زَائِدٌ فِی مَکْرُوهِهَا.

وَ کَانَ یَقُولُ: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ لَا إِیمَانَ لَهُ.

وَ کَانَ یَقُولُ: الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ الصَّبْرُ عَلَی الْمُصِیبَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الطَّاعَةِ وَ الصَّبْرُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّبْرُ صَبْرَانِ الصَّبْرُ عَلَی الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ وَ أَفْضَلُ مِنْهُ الصَّبْرُ عَلَی الْمَحَارِمِ.

«58»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اتَّقُوا اللَّهَ وَ اصْبِرُوا فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَصْبِرْ أَهْلَکَهُ الْجَزَعُ وَ إِنَّمَا هَلَاکُهُ فِی الْجَزَعِ أَنَّهُ إِذَا جَزِعَ لَمْ یُؤْجَرْ.

«59»

محص، [التمحیص] جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ الْبِرُّ وَ إِخْفَاءُ الْعَمَلِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزَایَا وَ کِتْمَانُ الْمَصَائِبِ.

«60»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: صَبْرُکَ عَلَی مَحَارِمِ اللَّهِ أَیْسَرُ مِنْ صَبْرِکَ عَلَی عَذَابِ الْقَبْرِ مَنْ صَبَرَ عَلَی اللَّهِ وَصَلَ إِلَیْهِ.

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَی مَا تَکْرَهُ وَ صَبْرٌ مِمَّا تُحِبُ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ (2).

ص: 95


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 156.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 183.

و فرمود: هر که خود را از طریق صبر به ساحل نجات نرساند، بی تابی و اضطراب او را از پا درآورد.

و فرمود: در آخرین دقائق شدت و دشواری ها، فرج و نجات فرا می رسد و هنگام فشار طبقه های بلا و گرفتاری، آسایش و خلاصی خواهد رسید.(1)

روایت61.

کنز کراجکی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با صبر و شکیبایی انتظار فرج هست و کسی که مرتب دری را بکوبد، بالاخره داخل می شود.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: صبر مرکبی است که نمی افتد و شمشیری است که خطا نمی کند.

و فرمود: بهترین عبادت صبر است و سکوت (پر حرف نبودن) و انتظار فرج.

و فرمود: صبر سپر و مانع بیچارگی است.

و فرمود: کسی که بر مرکب صبر سوار است، به میدان نصرت و پیروزی خواهد رسید.

روایت62.

مشکاة الانوار:(2) حضرت صادق علیه السّلام فرمود: انسان آزاده و حر، در تمام حالات حر و آزاد است. اگر حادثه ناگواری برسد، صابر و مقاوم است و مصائب و گرفتاری های پی در پی او را شکست نمی دهد، گرچه به اسارت درآمده و در چنگال دشمن بیفتد و به جای راحتی و خوشی، با دشواری مواجه شود. همچنان که یوسف صدیق و امین، بردگی و اسارت به حرمتش زیان وارد نساخت و تاریکی چاه و وحشت و تنهایی و آن مشکلاتی که در زندگی اش رخ داد، ضرری به روح آزاد او نزد، تا اینکه خداوند متعال بر او منت نهاد و آن جبار ستمگر را که مالک و آقای یوسف شده بود، بنده او کرد و او را به مقام رسالت برگزید و امت و ملتی را به وسیله یوسف نجات داد. پس صبر چنین پایان خوبی دارد. بنابراین صابر و شکیبا باشید که پیروز خواهید شد. و همیشه صبر کنید که پاداش خواهید داشت.

مؤلف

کلینی همین روایت را با اندک تفاوتی در کافی آورده است.(3)

روایت63.

مشکاة الانوار: امام باقر علیه السلام فرمود: آن کس که هنگام مصیبت و گرفتار صبر و شکیبایی نموده و استرجاع کند (بگوید «انا لله و انا الیه راجعون») و حمد و سپاس الهی را بجا آورد، چنین شخصی دارای مقام رضا به داده خدا است و پاداشش بر خدا است. و کسی که چنین نباشد، نکوهیده و بدون پاداش است و قضای الهی هم در حق وی جاری خواهد شد، بخواهد یا نخواهد .

ص: 96


1- . نهج البلاغه
2- . مشکاة الأنوار: 21
3- . کافی 2 : 89

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَمْ یُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَکَهُ الْجَزَعُ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: عِنْدَ تَنَاهِی الشِّدَّةِ تَکُونُ الْفُرْجَةُ وَ عِنْدَ تَضَایُقِ حَلَقِ الْبَلَاءِ یَکُونُ الرَّخَاءُ(2).

«61»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بِالصَّبْرِ یُتَوَقَّعُ الْفَرَجُ وَ مَنْ یُدْمِنْ قَرْعَ الْبَابِ یَلِجْ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الصَّبْرُ مَطِیَّةٌ لَا تَکْبُو وَ الْقَنَاعَةُ سَیْفٌ لَا یَنْبُو.

وَ قَالَ علیه السلام: أَفْضَلُ الْعِبَادِةِ الصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفَاقَةِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ رَکِبَ مَرْکَبَ الصَّبْرِ اهْتَدَی إِلَی مَیْدَانِ النَّصْرِ.

«62»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلَی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا وَ إِنْ تَدَاکَّتْ عَلَیْهِ الْمَصَائِبُ لَمْ تَکْسِرْهُ وَ إِنْ أُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتَبْدَلَ بِالْعُسْرِ یُسْراً کَمَا کَانَ یُوسُفُ الصِّدِّیقُ الْأَمِینُ علیه السلام لَمْ یَضُرَّهُ حُزْنُهُ أَنِ اسْتُعْبِدَ وَ قُهِرَ وَ أُسِرَ وَ لَمْ تَضْرُرْهُ ظُلْمَةُ الْجُبِّ وَ وَحْشَتُهُ وَ مَا نَالَهُ أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِ فَجَعَلَ الْجَبَّارَ الْعَاتِیَ لَهُ عَبْداً بَعْدَ أَنْ کَانَ مَالِکاً لَهُ فَأَرْسَلَهُ فَرَحِمَ بِهِ أُمَّةً وَ کَذَلِکَ الصَّبْرُ یُعْقِبُ خَیْراً فَاصْبِرُوا تَظْفَرُوا وَ وَاظِبُوا عَلَی الصَّبْرِ تُؤْجَرُوا(3).

أقول

و رواه الکلینی فی الکافی أیضا بأدنی تغییر(4).

«63»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَبَرَ وَ اسْتَرْجَعَ وَ حَمِدَ اللَّهَ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ فَقَدْ رَضِیَ بِمَا صَنَعَ اللَّهُ وَ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ جَرَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ هُوَ ذَمِیمٌ وَ أَحْبَطَ اللَّهُ أَجْرَهُ (5).

ص: 96


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 187.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 227.
3- 3. مشکاة الأنوار 21 و 22.
4- 4. راجع الکافی ج 2 ص 89.
5- 5. مشکاة الأنوار ص 22 و 23.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صبر و مقاومت در برابر مشکلات، در طبیعت و سرشت مؤمن است و طبیعتش آمیخته با صبر است.(1)

روایت64.

مشکاة الانوار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند به حضرت داود علیه السّلام وحی نمود که خلاده فرزند اوس قرین و همنشین تو است در بهشت، برو و به او بگو و بشارت بهشت و همنشینی او را با خود ابلاغ کن. حضرت داود علیه السّلام حرکت کرد و در خانه آن زن را کوبید. زن بیرون آمد و داود گفت: تو خلاده فرزند اوس هستی؟ زن گفت: آن خلاده که چنین مقامی را دارد که همنشین بهشتی تو باشد، من نیستم. داود فرمود: آیا تو خلاده فرزند اوس از فلان طایفه نیستی؟ گفت چرا. داود گفت: تو همان هستی که خدا وحی فرموده. زن گفت: شاید شخص دیگری هم نام من است. داود گفت: خیر. نه دروغ می گویم و نه به من دروغ گفته شده. قطعا تو همان هستی. زن گفت: یا نبی الله! البته من تو را تکذیب نمی کنم، ولی در خود صفتی که شایسته این مقام باشد نمی بینم. داود گفت: روش و برنامه زندگی تو چگونه است؟ زن گفت: بلی، توضیح می دهم. حالت من چنین است که هر گونه مصیبت و رنجی که از طرف خدا به من برسد، هر چه باشد و هر گونه بیماری و گرسنگی که پیش آید، در برابر تمام این ها صبر و شکیبایی نموده و حتی از خدا درخواست رفع این مشکلات را نکرده ام تا اینکه خودش آن مشکلات را برطرف و گرسنگی را به سیری و آسایش تبدیل نموده و این تصور را هم نداشته ام که حالات بعدی پاداش من باشد، بلکه نعمتی است که شکر و سپاس الهی را بر آن نموده ام.

داود گفت: از اثر همین حالت و صفت به این مقام رسیده ای. سپس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند این همان دینی است که خداوند برای بندگان صالح و شایسته خود پسندیده است.(2)

روایت65.

کتاب مؤمن: حضرت باقر یا صادق علیه السّلام فرمود: آن بنده مسلمانی که خداوند او را گرفتار مشکلی کرده باشد و او صبر نماید، خداوند پاداش هزار شهید به او عطا خواهد فرمود.

و از موسی بن جعفر علیه السّلام است که فرمود: هر کس که خداوند او را به بلا و مصیبتی گرفتار نماید و او صبر کند، برای او پاداش هزار شهید خواهد بود.(3)

ص: 97


1- . مشکاة الأنوار: 22
2- . مشکاة الأنوار : 23 - 24
3- . کتاب مؤمن: 16

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُؤْمِنُ یُطْبَعُ عَلَی الصَّبْرِ عَلَی النَّوَائِبِ (1).

«64»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ قَرِینَکَ فِی الْجَنَّةِ خَلَادَةُ بِنْتُ أَوْسٍ فَأْتِهَا وَ أَخْبِرْهَا وَ بَشِّرْهَا بِالْجَنَّةِ وَ أَعْلِمْهَا أَنَّهَا قَرِینُکَ فِی الْآخِرَةِ.

فَانْطَلَقَ دَاوُدُ علیه السلام إِلَیْهَا فَقَرَعَ الْبَابَ عَلَیْهَا فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ فَقَالَ أَنْتَ خَلَادَةُ بِنْتُ أَوْسٍ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَسْتُ بِصَاحِبَتِکَ الَّتِی تَطْلُبُ قَالَ لَهَا دَاوُدُ أَ لَسْتِ خَلَادَةَ بِنْتَ أَوْسٍ مِنْ سِبْطِ کَذَا وَ کَذَا قَالَتْ بَلَی قَالَ فَأَنْتِ هِیَ إِذاً فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَعَلَّ اسْماً وَافَقَ اسْماً فَقَالَ لَهَا دَاوُدُ مَا کُذِبْتُ وَ لَا کَذَبْتُ وَ إِنَّکِ لَأَنْتِ هِیَ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا أُکَذِّبُکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی مَا وَصَفْتَنِی بِهِ قَالَ لَهَا دَاوُدُ خَبِّرِینِی عَنْ سَرِیرَتِکِ مَا هِیَ قَالَتْ أَمَّا هَذَا فَسَأُخْبِرُکَ بِهِ إِنَّهُ لَمْ یُصِبْنِی وَجَعٌ قَطُّ نَزَلَ بِی مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَائِناً مَا کَانَ وَ لَا نَزَلَ بِی مَرَضٌ أَوْ جُوعٌ إِلَّا صَبَرْتُ عَلَیْهِ وَ لَمْ أَسْأَلِ اللَّهَ کَشْفَهُ حَتَّی هُوَ یَکُونُ الَّذِی یُحَوِّلُهُ عَنِّی إِلَی الْعَافِیَةِ وَ السَّعَةِ لَمْ أَطْلُبْ بِهَا بَدَلًا وَ شَکَرْتُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ حَمِدْتُهُ قَالَ لَهَا دَاوُدُ علیه السلام فَبِهَذَا النَّعْتِ بَلَغْتِ مَا بَلَغْتِ.

ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا وَ اللَّهِ دِینُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِلصَّالِحِینَ (2).

«65»

الْمُؤْمِنُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِمَکْرُوهٍ وَ صَبَرَ إِلَّا کُتِبَ لَهُ أَجْرُ أَلْفِ شَهِیدٍ.

وَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ یُبْلِیهِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِبَلِیَّةٍ فَصَبَرَ عَلَیْهَا إِلَّا کَانَ لَهُ أَجْرُ أَلْفِ شَهِیدٍ.

ص: 97


1- 1. مشکاة الأنوار ص 23.
2- 2. مشکاة الأنوار 23 و 24.

باب شصت و سوم : توکل، واگذاری کار به خدا، تسلیم در برابر اراده و تقدیرات الهی، نکوهش اعتماد به غیر حق و لزوم گفتن ان شاء الله در هر کاری (مقید ساختن هر پیش بینی به اراده و مشیت پروردگار) است

آیات

- کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ.(1)

{بر شما کارزار واجب شده است، در حالی که برای شما ناگوار است. و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است، و بسا چیزی را دوست می دارید و آن برای شما بد است، و خدا می داند و شما نمی دانید.}

- وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.(2)

{و هر کس به خدا تمسک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است.}

- وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.(3)

{و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}

- فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.(4)

{و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد. اگر خدا شما را یاری کند، هیچ کس بر شما غالب نخواهد شد و اگر دست از یاری شما بردارد، چه کسی بعد از او شما را یاری خواهد کرد؟ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}

- الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ. فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ.(5)

{کسانی که [در نبرد احد] پس از آنکه زخم برداشته بودند، دعوت خدا و پیامبر [او] را اجابت کردند، برای کسانی از آنان که نیکی و پرهیزگاری کردند پاداشی بزرگ است. همان کسانی که [برخی از] مردم به ایشان گفتند: «مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده اند پس، از آن بترسید.» و [لی این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند: «خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.»}

- وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً.(6)

{و کافی است که خدا یاورِ [شما] باشد.}

- فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا.(7)

{پس، از ایشان روی برتاب و بر خدا توکّل کن، و خدا بس کارساز است.}

ص: 98


1- . بقره / 216
2- . آل عمران / 101
3- . آل عمران / 122
4- . آل عمران / 159 - 160
5- . آل عمران / 172 - 173
6- . نساء / 45
7- . نساء / 81

باب 63 التوکل و التفویض و الرضا و التسلیم و ذم الاعتماد علی غیره تعالی و لزوم الاستثناء بمشیة الله فی کل أمر

الآیات

البقرة: کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (1)

آل عمران: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2)

و قال سبحانه: وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (3)

و قال تعالی: فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (4)

و قال: الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ (5)

النساء: وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً(6)

و قال: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا(7)

ص: 98


1- 1. البقرة: 216.
2- 2. آل عمران: 101.
3- 3. آل عمران: 122.
4- 4. آل عمران: 159- 160.
5- 5. آل عمران: 172- 173.
6- 6. النساء: 45.
7- 7. النساء: 81.

- وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.(1)

{و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}

- وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.(2)

{و اگر مؤمنید، به خدا توکّل کنید.}

- رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ.(3)

{خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند.}

- قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ ... وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.(4)

{بگو: «آیا غیر از خدا - پدیدآورنده آسمان ها و زمین - سرپرستی برگزینم؟ و اوست که خوراک می دهد، و خوراک داده نمی شود.» بگو: «من مأمورم که نخستین کسی باشم که اسلام آورده است، و [به من فرمان داده شده که:] هرگز از مشرکان مباش.» بگو: «اگر به پروردگارم عصیان ورزم از عذاب روزی بزرگ می ترسم.» آن روز، کسی که [عذاب] از او برگردانده شود، قطعاً [خدا] بر او رحمت آورده، و این است همان رستگاری آشکار. و اگر خدا به تو زیانی برساند، کسی جز او برطرف کننده آن نیست، و اگر خیری به تو برساند پس او بر هر چیزی تواناست.}

- وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً.(5)

{و من از آنچه شریک او می سازید بیمی ندارم، مگر آنکه پروردگارم چیزی بخواهد.}

- عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا.(6)

{بر خدا توکل کرده ایم.}

- إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ. وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ.(7)

{بی تردید، سرور من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدار شایستگان است. و کسانی را که به جای او می خوانید، نمی توانند شما را یاری کنند و نه خویشتن را یاری دهند.} - وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.(8)

{و بر پروردگار خود توکّل می کنند.}

- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.(9)

{و هر کس بر خدا توکّل کند [بداند که] در حقیقت خدا شکست ناپذیر حکیم است.}

- وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(10)

{و بر خدا توکّل نما که او شنوای داناست.}

- وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ. وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.(11)

{و اگر بخواهند تو را بفریبند، [یاری] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید. و میان دل هایشان الفت انداخت، که اگر آنچه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی، ولی خدا بود که میان آنان الفت انداخت، چرا که او توانای حکیم است. ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است.}

ص: 99


1- . مائده / 11
2- . مائده / 23
3- . مائده / 119
4- . انعام / 17
5- . انعام / 80
6- . اعراف / 89
7- . اعراف / 196 - 197
8- . انفال / 2
9- . انفال / 49
10- . انفال / 61
11- . انفال / 62 - 64

المائدة: وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (1)

و قال: وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (2)

و قال: رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (3)

الأنعام: قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ إلی قوله تعالی وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(4)

و قال تعالی حاکیا عن إبراهیم علیه السلام: وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً(5)

الأعراف قال تعالی حاکیا عن شعیب علیه السلام: عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا(6)

و قال سبحانه: إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ (7)

الأنفال: وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (8)

و قال: وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (9)

و قال: وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (10)

و قال: وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ

ص: 99


1- 1. المائدة: 11.
2- 2. المائدة: 23.
3- 3. المائدة: 119.
4- 4. الأنعام: 17.
5- 5. الأنعام: 80.
6- 6. الأعراف: 89.
7- 7. الأعراف: 196.
8- 8. الأنفال: 2.
9- 9. الأنفال: 49.
10- 10. الأنفال: 61.

- قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.(1)

{بگو: «جز آنچه خدا برای ما مقرر داشته هرگز به ما نمی رسد. او سرپرست ماست، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند.»} - وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ. وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللَّهِ راغِبُونَ.(2)

{و برخی از آنان در [تقسیم] صدقات بر تو خرده می گیرند، پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود خشنود می گردند، و اگر از آن به ایشان داده نشود بناگاه به خشم می آیند. و اگر آنان بدانچه خدا و پیامبرش به ایشان داده اند خشنود می گشتند و می گفتند: «خدا ما را بس است به زودی خدا و پیامبرش از کَرَم خود به ما می دهند و ما به خدا مشتاقیم» [قطعاً برای آنان بهتر بود].}

- فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.(3)

{پس اگر روی برتافتند، بگو: «خدا مرا بس است. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.»}

- یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ.(4)

{«ای قوم من، اگر ماندن من [در میان شما] و اندرز دادن من به آیات خدا، بر شما گران آمده است، [بدانید که من] بر خدا توکّل کرده ام. پس [در] کارتان با شریکان خود همداستان شوید، تا کارتان بر شما ملتبس ننماید، سپس درباره من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید.»}

- وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ. فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.(5)

{و موسی گفت: «ای قوم من، اگر به خدا ایمان آورده اید، و اگر اهل تسلیمید بر او توکّل کنید.» پس گفتند: «بر خدا توکّل کردیم. پروردگارا، ما را برای قوم ستمگر [وسیله] آزمایش قرار مده.»}

- وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.(6)

{و به جای خدا، چیزی را که سود و زیانی به تو نمی رساند، مخوان که اگر چنین کنی، در آن صورت قطعاً از جمله ستمکارانی. و اگر خدا به تو زیانی برساند، آن را برطرف کننده ای جز او نیست، و اگر برای تو خیری بخواهد، بخشش او را ردّکننده ای نیست. آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می رساند، و او آمرزنده مهربان است.}

- وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ.(7)

{و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}

- قالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا

ص: 100


1- . توبه / 51
2- . توبه / 58 - 59
3- . توبه / 129
4- . یونس / 71
5- . یونس / 84 - 85
6- . یونس / 106 و 107
7- . هود / 12

الْمُؤْمِنِینَ (1)

التوبة: قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (2)

و قال تعالی: وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللَّهِ راغِبُونَ (3)

و قال تعالی: فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (4)

یونس حاکیا عن نوح علیه السلام: یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ (5)

و قال تعالی: وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (6)

و قال تعالی: وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (7)

هود: وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (8)

و قال تعالی حاکیا عن هود علیه السلام: قالَ إِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا

ص: 100


1- 1. الأنفال: 62- 64.
2- 2. براءة: 52.
3- 3. براءة: 58- 59.
4- 4. براءة: 129.
5- 5. یونس: 71.
6- 6. یونس: 84 و 85.
7- 7. یونس: 106- 107.
8- 8. هود: 12.

تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ.(1)

{گفت: «من خدا را گواه می گیرم، و شاهد باشید که من از آنچه جز او شریک وی می گیرید بیزارم. پس، همه شما در کار من نیرنگ کنید و مرا مهلت مدهید. در حقیقت، من بر خدا، پروردگار خودم و پروردگار شما توکّل کردم. هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه او مهار هستی اش را در دست دارد. به راستی پروردگار من بر راه راست است.}

- وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ.(2)

{و توفیق من جز به [یاری] خدا نیست. بر او توکّل کرده ام و به سوی او بازمی گردم.»}

- وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (3)

{و نهان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و تمام کارها به او بازگردانده می شود پس او را پرستش کن و بر او توکّل نمای، و پروردگار تو از آنچه انجام می دهید غافل نیست.}

- وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ.(4)

{و اگر نیرنگ آنان را از من بازنگردانی، به سوی آنان خواهم گرایید و از [جمله] نادانان خواهم شد.»}

- وَ قالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ.(5)

{و [یوسف] به آن کس از آن دو که گمان می کرد خلاص می شود، گفت: «مرا نزد آقای خود به یاد آور.» و [لی] شیطان، یادآوری به آقایش را از یاد او برد در نتیجه، چند سالی در زندان ماند.}

- فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ.(6)

{پس خدا بهترین نگهبان است، و اوست مهربان ترین مهربانان.}

- وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ.(7)

{و گفت: «ای پسران من، [همه] از یک دروازه [به شهر] درنیایید، بلکه از دروازه های مختلف وارد شوید، و من [با این سفارش،] چیزی از [قضای] خدا را از شما دور نمی توانم داشت. فرمان جز برای خدا نیست. بر او توکل کردم، و توکل کنندگان باید بر او توکل کنند.» و چون همان گونه که پدرانشان به آنان فرمان داده بود وارد شدند، [این کار] چیزی را در برابر خدا از آنان برطرف نمی کرد جز اینکه یعقوب نیازی را که در دلش بود، برآورد. و بی گمان، او از [برکت] آنچه بدو آموخته بودیم دارای دانشی [فراوان] بود، ولی بیشتر مردم نمی دانند.}

- عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ.(8)

{امید که خدا همه آنان را به سوی من [باز] آورَد، که او دانای حکیم است.}

- قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ.(9)

{گفت: «آیا به شما نگفتم که بی شک من از [عنایت] خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید؟»}

- لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا

ص: 101


1- . هود / 54 - 56
2- . هود / 88
3- . هود / 123
4- . یوسف / 33
5- . یوسف / 42
6- . یوسف / 64
7- . یوسف / 67 - 68
8- . یوسف / 83
9- . یوسف / 96

تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1)

و قال تعالی حاکیا عن شعیب علیه السلام: وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ (2)

و قال تعالی: وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (3)

یوسف: وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ (4)

و قال تعالی: وَ قالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ (5)

و قال تعالی: فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (6)

و قال تعالی: وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (7)

و قال: عَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (8)

و قال تعالی: قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (9)

الرعد: لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا

ص: 101


1- 1. هود: 54- 56.
2- 2. هود: 88.
3- 3. هود: 123.
4- 4. یوسف: 33.
5- 5. یوسف: 42.
6- 6. یوسف: 64.
7- 7. یوسف: 67- 68.
8- 8. یوسف: 83.
9- 9. یوسف: 86.

کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ (الی قوله تعالی) قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا.(1)

{دعوت حق برای اوست. و کسانی که [مشرکان] جز او می خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [آب] به دهانش برسد، در حالی که [آب] به [دهان] او نخواهد رسید، و دعای کافران جز بر هدر نباشد. و هر که در آسمان ها و زمین است - خواه و ناخواه - با سایه هایشان، بامدادان و شامگاهان، برای خدا سجده می کنند. بگو: «پروردگار آسمان ها و زمین کیست؟» بگو: «خدا!» بگو: «پس آیا جز او سرپرستانی گرفته اید که اختیار سود و زیان خود را ندارند؟»} - قُلْ هُوَ رَبِّی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ.(2)

{بگو: «اوست پروردگار من. معبودی بجز او نیست. بر او توکل کرده ام و بازگشت من به سوی اوست.»}

- وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (3)

{و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند. و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راه هایمان رهبری کرده است؟ و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد، و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند.}

- الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.(4)

{همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند.}

- وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطِیعُونَ.(5)

{و به جای خدا چیزهایی را می پرستند که در آسمان ها و زمین به هیچ وجه اختیار روزی آنان را ندارند و [به کاری] توانایی ندارند.}

- أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا.(6)

{زنهار، غیر از من کارسازی مگیرید.}

- قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا.(7)

{بگو: «کسانی را که به جای او [معبود خود] پنداشتید، بخوانید. [آنها] نه اختیاری دارند که از شما دفع زیان کنند و نه [آنکه بلایی را از شما] بگردانند.}

- وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا.(8)

{و حمایتگری [چون] پروردگارت بس است.}

- ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا.(9)

{آن گاه برای [حفظ] آن، در برابر ما، برای خود مدافعی نمی یابی.}

- قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً.(10)

{بگو: «میان من و شما، گواه بودن خدا کافی است، چرا که او همواره به [حال] بندگانش آگاه بینا است.»}

- ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَداً.(11)

{و هیچ کس را در فرمانروایی خود شریک نمی گیرد.}

- وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا. کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا.(12)

{و به جای خدا، معبودانی اختیار کردند تا برای آنان [مایه] عزت باشد - نه چنین است - به زودی [آن معبودان] عبادت ایشان را انکار می کنند و دشمن آنان می گردند.}

ص: 102


1- . رعد / 14 - 16
2- . رعد / 30
3- . ابراهیم / 11و 12
4- . نحل / 42
5- . نحل / 73
6- . اسراء / 2
7- . اسراء / 56
8- . اسراء / 65
9- . اسراء / 86
10- . اسراء / 96
11- . کهف / 26
12- . مریم / 81 - 82

کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ إلی قوله تعالی قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا(1)

و قال تعالی: قُلْ هُوَ رَبِّی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ (2)

إبراهیم: وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (3)

النحل: الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (4)

و قال تعالی: وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطِیعُونَ (5)

الإسراء: أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا(6)

و قال تعالی: قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا(7)

و قال سبحانه: وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا(8)

و قال: ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا(9)

و قال تعالی: قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً(10)

الکهف: ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَداً(11)

مریم: وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا(12)

ص: 102


1- 1. الرعد: 14- 16.
2- 2. الرعد: 30.
3- 3. إبراهیم: 11- 12.
4- 4. النحل: 42.
5- 5. النحل: 73.
6- 6. أسری: 2.
7- 7. أسری: 56.
8- 8. أسری: 65.
9- 9. أسری: 86.
10- 10. أسری: 96.
11- 11. الکهف: 26.
12- 12. مریم: 81 و 82.

- فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی. قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی.(1)

{و موسی در خود بیمی احساس کرد. گفتیم: مترس که تو خود برتری.}

- یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ. یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ ... مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ.(2)

{به جای خدا چیزی را می خواند که نه زیانی به او می رساند و نه سودش می دهد. این است همان گمراهی دور و دراز - کسی را می خواند که زیانش از سودش نزدیک تر است - وه چه بد مولایی و چه بد دمسازی! بی گمان، خدا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند به باغ هایی درمی آورَد که از زیر [درختان] آن رودبارها روان است - خدا هر چه بخواهد انجام می دهد - هر که می پندارد که خدا [پیامبرش] را در دنیا و آخرت هرگز یاری نخواهد کرد [بگو] تا طنابی به سوی سقف کشد [و خود را حلق آویز کند] سپس [آن را] بِبُرَد. آن گاه بنگرد که آیا نیرنگش چیزی را که مایه خشم او شده از میان خواهد برد؟}

- إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا.(3)

{قطعاً خداوند از کسانی که ایمان آورده اند دفاع می کند.}

- وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ.(4)

{و به پناه خدا روید. او مولای شماست چه نیکو مولایی و چه نیکو یاوری.}

- قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ.(5)

{بگو: «فرمانروایی هر چیزی به دست کیست؟ و اگر می دانید [کیست آنکه] او پناه می دهد و در پناه کسی نمی رود؟» خواهند گفت: «خدا.» بگو: «پس چگونه دستخوش افسون شده اید؟»}

- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.(6)

{و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمی شد، ولی [این] خداست که هر کس را بخواهد پاک می گرداند و خدا [ست که] شنوایِ داناست.}

- وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.(7)

{و خدا به هر کس نوری نداده باشد او را هیچ نوری نخواهد بود.}

- وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ.(8)

{و بر آن زنده که نمی میرد توکل کن.}

- وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ: قالَ کَلَّا فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ.(9)

{و [از طرفی] آنان بر [گردن] من خونی دارند و می ترسم مرا بکشند.» فرمود: «نه، چنین نیست نشانه های ما را [برای آنان] ببرید که ما با شما شنونده ایم.»}

- قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ. قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ.(10)

{یاران موسی گفتند: «ما قطعاً گرفتار خواهیم شد.» گفت: «چنین نیست، زیرا پروردگارم با من است و به زودی مرا راهنمایی خواهد کرد.»}

ص: 103


1- . طه / 67 - 68
2- . حج / 12 - 15
3- . حج / 38
4- . حج / 87
5- . مؤمنون / 88 - 89
6- . نور / 21
7- . نور / 40
8- . فرقان / 58
9- . شعراء / 14 - 15
10- . شعراء / 61 - 62

طه: فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی (1)

الحج: یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ إلی قوله مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ(2)

و قال تعالی: وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ(3)

و قال تعالی: إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا(4)

و قال تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ(5)

المؤمنون: قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ (6)

النور: وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (7)

و قال تعالی: وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ(8)

الفرقان: وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ (9)

الشعراء: وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ قالَ کَلَّا فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (10)

و قال تعالی: قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ (11)

ص: 103


1- 1. طه: 67 و 68.
2- 2. الحجّ: 12- 15.
3- 3. الحجّ: 18.
4- 4. الحجّ: 38.
5- 5. الحجّ: 87.
6- 6. المؤمنون: 88- 89.
7- 7. النور: 21.
8- 8. النور: 40.
9- 9. الفرقان: 58.
10- 10. الشعراء: 14 و 15.
11- 11. الشعراء: 61 و 62.

- وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ. الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ. وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ. إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(1)

{و بر [خدایِ] عزیزِ مهربان توکّل کن، آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند، و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]. او همان شنوای داناست.}

- أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ.(2)

{یا [کیست] آن کس که درمانده را. چون وی را بخواند. اجابت می کند، و گرفتاری را برطرف می گرداند، و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد؟ آیا معبودی با خداست؟ چه کم پند می پذیرید.} - فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ.(3)

{پس بر خدا توکّل کن که تو واقعاً بر حقّ آشکاری.}

- قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ.(4)

{گفت: «امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند.»}

- نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ: الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.(5)

{چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند.}

- فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.(6)

{و از کسانی که مرتکب جرم شدند انتقام گرفتیم، و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است.}

- ذلِکَ به آن اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ.(7)

{این [ها همه] دلیل آن است که خدا خود حق است و غیر از او هر چه را که می خوانند باطل است، و خدا همان بلندمرتبه بزرگ است.}

- ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ.(8)

{برای شما غیر از او سرپرست و شفاعتگری نیست آیا باز هم پند نمی گیرید؟}

- وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا.(9)

{و بر خدا اعتماد کن، همین بس که خدا نگهبان [تو] ست.}

- وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا.(10)

{و به خدا گمان هایی [نابجا] می بردید.}

- قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً.(11)

{بگو: «چه کسی می تواند در برابر خدا از شما حمایت کند اگر او بخواهد برای شما بد بیاورد یا بخواهد شما را رحمت کند؟ و غیر از خدا برای خود یار و یاوری نخواهند یافت.»}

- وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا.(12)

{و بر خدا اعتماد کن و کارسازی [چون] خدا کفایت می کند.}

- ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ

ص: 104


1- . شعراء / 217 - 220
2- . نمل / 62
3- . نمل / 79
4- . قصص / 22
5- . عنکبوت / 58 - 59
6- . روم / 47
7- . لقمان / 30
8- . تنزیل / 40
9- . احزاب / 3
10- . احزاب / 10
11- . احزاب / 17
12- . احزاب / 48

و قال تعالی: وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1)

النمل: أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (2)

و قال تعالی: فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ (3)

القصص: قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ (4)

العنکبوت: نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (5)

الروم: فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ (6)

لقمان: ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ(7)

التنزیل: ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ (8)

الأحزاب: وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا(9)

و قال تعالی: وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا(10)

و قال تعالی: قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً(11)

و قال تعالی: وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا(12)

فاطر: ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ

ص: 104


1- 1. الشعراء: 217- 220.
2- 2. النمل: 62.
3- 3. النمل: 79.
4- 4. القصص: 22.
5- 5. العنکبوت: 58- 59.
6- 6. الروم: 47.
7- 7. لقمان: 30.
8- 8. التنزیل ص 40.
9- 9. الأحزاب: 3.
10- 10. الأحزاب: 10.
11- 11. الأحزاب: 17.
12- 12. الأحزاب: 48.

مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.(1)

{هر رحمتی را که خدا برای مردم گشاید، بازدارنده ای برای آن نیست، و آنچه را که باز دارد، پس از [باز گرفتن] گشاینده ای ندارد، و اوست همان شکست ناپذیرِ سنجیده کار.}

- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً.(2)

{هر کس سربلندی می خواهد، سربلندی یکسره از آنِ خداست.}

- أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُون.(3)

{آیا خدا کفایت کننده بنده اش نیست؟ و [کافران] تو را از آنها که غیر اویند می ترسانند و هر که را خدا گمراه گرداند برایش راهبری نیست. و هر که را خدا هدایت کند گمراه کننده ای ندارد. مگر خدا نیست که نیرومندِ کیفرخواه است؟ و اگر از آنها بپرسی: «چه کسی آسمان ها و زمین را خلق کرده؟» قطعاً خواهند گفت: «خدا.» بگو: « [هان] چه تصور می کنید، اگر خدا بخواهد صدمه ای به من برساند آیا آنچه را به جای خدا می خوانید، می توانند صدمه او را برطرف کنند یا اگر او رحمتی برای من اراده کند آیا آنها می توانند رحمتش را بازدارند؟» بگو: «خدا مرا بس است. اهل توکّل تنها بر او توکّل می کنند.»}

- اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ. لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.(4)

{خدا آفریدگار هر چیزی است، و اوست که بر هر چیز نگهبان است. کلیدهای آسمان و زمین از آنِ اوست.}

- وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ. فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا.(5)

{و کارم را به خدا می سپارم، خداست که به [حال] بندگان [خود] بیناست.» پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نیرنگ می کردند حمایت فرمود.}

- وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ...(6)

{و کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند، خدا بر ایشان نگهبان است و تو بر آنان گمارده نیستی. و بدین گونه قرآن عربی به سوی تو وحی کردیم تا [مردمِ] مکّه و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی، و از روزِ گردآمدن [خلق] - که تردیدی در آن نیست - بیم دهی گروهی در بهشتند و گروهی در آتش. و اگر خدا می خواست، قطعاً آنان را امّتی یگانه می گردانید، لیکن هر که را بخواهد، به رحمت خویش درمی آورد و ستمگران نه یاری دارند و نه یاوری. آیا به جای او دوستانی برای خود گرفته اند؟ خداست که دوست راستین است، و اوست که مردگان را زنده می کند، و هموست که بر هر چیزی تواناست. و درباره هر چیزی اختلاف پیدا کردید، داوریش به خدا [ارجاع می گردد]. چنین خدایی پروردگار من است. بر او توکل کردم و به سوی او بازمی گردم.}

- وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.(7)

{و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است.}

- أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.(8)

{هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد.}

- أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ.(9)

{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم.}

ص: 105


1- . فاطر / 2
2- . فاطر / 10
3- . زمر / 36 - 38
4- . زمر / 62 - 63
5- . مؤمن / 44 - 45
6- . شوری / 6 - 10
7- . شوری / 36
8- . شوری / 53
9- . زخرف / 79

مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (1)

و قال تعالی: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً(2)

الزمر: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ (3)

و قال سبحانه: اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (4)

المؤمن: وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا(5)

حمعسق: وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ إلی قوله تعالی أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ إلی قوله ذلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ (6)

و قال تعالی: وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (7)

و قال تعالی: أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ(8)

الزخرف: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (9)

ص: 105


1- 1. فاطر: 2.
2- 2. فاطر: 10.
3- 3. الزمر: 37- 38.
4- 4. الزمر: 62- 63.
5- 5. المؤمن: 44 و 45.
6- 6. الشوری: 6- 10.
7- 7. الشوری: 36.
8- 8. الشوری: 53.
9- 9. الزخرف: 79.

- قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً.(1)

{بگو: «اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد؟ بلکه [این] خداست که به آنچه می کنید همواره آگاه است.}

- لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ.(2)

{تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید.}

- رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ.(3)

{پروردگار ما! بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست.} - ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (الی قوله تعالی) اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.(4)

{هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نرسد، و کسی که به خدا بگرود، دلش را به راه آورَد، و خدا [ست که] به هر چیزی داناست. و خدا را فرمان برید و پیامبر [او] را اطاعت نمایید، و اگر روی بگردانید، بر پیامبر ما فقط پیام رسانیِ آشکار است. خدا [ست که] جز او معبودی نیست، و مؤمنان باید تنها بر خدا اعتماد کنند.}

- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً.(5)

{و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستی خدا برای هر چیزی اندازه ای مقرّر کرده است.}

- قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا.(6)

{بگو: «اوست خدای بخشایشگر، به او ایمان آوردیم، و بر او توکّل کردیم.}

- قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً.(7)

{بگو: «هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم.}

- وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا. رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا.(8)

{و تنها به او بپرداز. [اوست] پروردگار خاور و باختر، خدایی جز او نیست، پس او را کارساز خویش اختیار کن.}

- وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً.(9)

{و تا خدا نخواهد، [شما] نخواهید خواست قطعاً خدا دانای حکیم است.}

تفسیر

«و هو کره لکم» یعنی دشوار است و به حسب طبع بر شما ناگوار است. «أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً» یعنی در حال حاضر ناگوار است، ولی در پایان و به حسب نتیجه خیر است و همین طور است اکثر تکلیفات که به حسب طبع ناگوار است، ولی ملاک و معیار رستگاری و مصلحت همین است. «وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً» در حال حاضر دوست دارید، ولی از نظر عاقبت زیان دارد و اکثر محرمات چنین است که نفس انسانی آنها را دوست دارد و تمایل به آنها دارد، ولی این عمل او را به پستی و هلاکت می کشاند. و اینکه با کلمه «عسی» (چه بسا) تعبیر فرموده که لازمه اش این است که گاهی ممکن است چنین هم نباشد، از این نظر است که نفس انسانی وقتی ریاضت کشید و در طریق بندگی ممارست و تمرین فراوان نمود، قضیه بعکس می شود، یعنی طبعش دگرگون می شود، یعنی تمایل درونی به اطاعت و انزجار روحی از معصیت پیدا می کند. «و اللَّه یعلم» آنچه خیر شما است خدا می داند، «و انتم لا تعلمون»، پس معلوم شد

ص: 106


1- . فتح / 11
2- . حدید / 23
3- . ممتحنه / 4
4- . تغابن / 11 - 13
5- . طلاق / 3
6- . ملک / 29
7- . جن / 22
8- . مزمل / 908
9- . دهر / 30

الفتح: قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً(1)

الحدید: لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ (2)

الممتحنة: رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ(3)

التغابن: ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ إلی قوله تعالی اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (4)

الطلاق: وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً(5)

الملک: قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا(6)

الجن: قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً(7)

المزمل: وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا(8)

الدهر: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً(9)

تفسیر

وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ (10) أی شاق علیکم مکروه طبعا أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً أی فی الحال وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ فی العاقبة و هکذا أکثر ما کلفوا به فإن الطبع یکرهه و هو مناط صلاحهم و سبب فلاحهم وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً فی الحال وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ فی العاقبة و هکذا أکثر ما نهوا عنه فإن النفس تحبه و تهواه و هو یفضی بها إلی الردی و إنما ذکر عسی لأن النفس إذا ارتاضت ینعکس الأمر علیها وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما هو خیر لکم وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ذلک فظهر

ص: 106


1- 1. الفتح: 11.
2- 2. الحدید: 23.
3- 3. الممتحنة: 4.
4- 4. التغابن: 11- 13.
5- 5. الطلاق: 3.
6- 6. الملک: 29.
7- 7. الجن: 22.
8- 8. المزّمّل: 8 و 9.
9- 9. الدهر: 30.
10- 10. البقرة: 216.

که چاره ای جز تسلیم و واگذار نمودن کارها به خدا و پیروی از اوامر او و ترک پیروی از هواهایی که مخالف رضای حق و مخالف آنچه که او دوست دارد نیست. «و من یعتصم باللَّه» گفته شده یعنی کسی که به دین الهی تمسک کند و یا اینکه در جمیع کارها به او ملتجی شود، قطعا به طریق سعادت راه یافته است. «و علی اللَّه فلیتوکل المؤمنون» یعنی در کفایت و مرتب شدن کارها بر او اعتماد نمایید.

«فاذا عزمت» یعنی هنگامی که پس از شور و مشورت آماده کاری شدی، در انجام یافتن آن کار بر طبق آنچه که صلاح تو است بر خدا توکل کن که جز او اصلح و شایسته تر را نمی داند. و اهل سنت از حضرت صادق علیه السّلام قرائت «عزمت» به ضم تاء را نقل کرده اند که فاعل فعل خدا باشد (متکلم)، یعنی ای پیامبر عزیز! هنگامی که کاری را برای تو تصمیم گرفتم و تو را توفیق داده و ارشادت کردم، «ان اللَّه یحب المتوکلین» در نتیجه آنان را یاری نموده و به راه سعادت و صلاح هدایت می کند (اگر خدا شما را یاری فرماید)، همان طور که در جنگ بدر یاری نمود. پس هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد، «و ان یخذلکم» و اگر زبون کند، همچنان که در جنگ احد از جهت سستی و ضعف شما را زبون نمود، «فمن ذا الذی ینصرکم» یعنی ناصر و یاوری غیر او یا پس از زبون و مغلوب شدن شما، برای شما نیست. «و علی اللَّه فلیتوکل المؤمنون» یعنی اکنون که به خدا ایمان آورده اند و فهمیده اند که ناصر و یاوری جز او نیست، پس باید بر او توکل کنند.

الذین قال لهم الناس: از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که این آیه درباره بدر صغری نازل شده، هنگامی که ابو سفیان، نعیم بن مسعود را به منظور تخویف و تضعیف مؤمنان فرستاد (که مردم مکه و دیگران دست به دست هم داده اند تا اسلام و مسلمین را نابود کنند) که این داستان در جلد ششم (چاپ قدیم) گفته شد. ولی مؤمنین مخصوصا علی علیه السّلام گفتند: «حسبنا الله و نعم الوکیل»، یعنی خداوند برای ما کافی است و وکیل خوبی است، «فانقلبوا» یعنی مؤمنین مراجعت نمودند، «بنعمه من الله» با عافیت و سلامتی و با ایمان ثابت و افزایش ایمان و فضل و سود و بهره از این تجارت و معامله با خدا، «لم یمسسهم سوء» بدون جراحت و زخمی شدن و مصون از کید و مکر دشمن، «و اتبعوا رضوان اللَّه» با این شجاعت و حرکت خود رضایت الهی را کسب کردند، «و اللَّه ذو فضل عظیم» و خدا با این لطف و دیگر الطاف خودش بر

ص: 107

أنه لا بد من تسلیم الأمر إلی الله و اتباع أوامره و ترک اتباع الأهواء المخالفة لما یحبه الله و یرضاه.

وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ (1) قیل أی و من یستمسک بدینه أو یلتجئ إلیه فی مجامع أموره فقد اهتدی لا محالة.

وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (2) أی فلیعتمدوا علیه فی الکفایة.

فَإِذا عَزَمْتَ (3) أی وطنت نفسک علی شی ء بعد الشوری فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فی إمضاء أمرک علی ما هو أصلح لک فإنه لا یعلمه سواه و روت العامة عن الصادق علیه السلام فإذا عزمت بضم التاء أی فإذا عزمت لک و وفقتک و أرشدتک إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ فینصرهم و یهدیهم إلی الصلاح إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ کما نصرکم یوم بدر فَلا غالِبَ لَکُمْ أی فلا أحد یغلبکم وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ کما خذلکم یوم أحد فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ أی لا ناصر لکم من بعد الله إذا جاوزتموه أو من بعد خذلانه وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ أی فلیخصوه بالتوکل لما آمنوا به و علموا أن لا ناصر سواه.

الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ (4) عن الباقر علیه السلام أنها نزلت فی غزوة بدر الصغری حین بعث أبو سفیان نعیم بن مسعود لیخوف المؤمنین و یثبطهم و قد مرت تلک القضیة فی المجلد السادس فقال المؤمنون سیما أمیرهم علیهم السلام حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ أی هو محسبنا و کافینا من أحسبه إذا کفاه و نعم الموکول إلیه فَانْقَلَبُوا أی فرجعوا من بدر بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ أی عافیة و ثبات علی الإیمان و زیادة فیه وَ فَضْلٍ أی ربح فی التجارة لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ من جراحة و کید عدو وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ بجرأتهم و خروجهم وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ قد تفضل

ص: 107


1- 1. آل عمران: 101.
2- 2. آل عمران: 122.
3- 3. آل عمران: 159- 160.
4- 4. آل عمران: 172- 173.

آنان تفضل فرمود. و در خصال مرحوم صدوق است که فرمود: من در شگفتم از کسی که از چهار چیز ناراحت است، چگونه خود را در پناه چهار چیز دیگر قرار نمی دهد. تعجب دارم از کسی که ترس و وحشت دارد، چرا خود را با آیه «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ» تسکین نمی دهد، با اینکه دنبال این آیه چنین است: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ» که نتیجه اتکال به خدا، مصون ماندن آنها شد... تا آخر حدیث و امثال این گونه احادیث فراوان است که در محل مناسب خود خواهد آمد.

وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا: برای سرپرستی امور شما، «و کفی باللَّه نصیرا» که نصرت و یاری می نماید شما را، بنابراین اعتماد شما به او باید باشد و دلخوشی شما به او باشد، «و کفی باللَّه وکیلا» که شر و زیان آنان را از تو برطرف خواهد ساخت، «و علی اللَّه فتوکلوا» در پیروزی بر ستمکاران، «ان کنتم مؤمنین» اگر تصدیق به وعده های او دارید .

رضی اللَّه عنهم و رضوا عنه: که با این جمله رضای به قضای الهی را مدح و ستایش نموده و بیان می کند. «قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا» که در این استفهام انکاری، ولی گرفتن غیر خدا مورد انکار است، نه فقط دوست گرفتن (یعنی هم خدا را و هم مخلوق خدا را انسان دوست بدارد اشکالی ندارد آنچه مورد انکار است دوست داشتن غیر خدا) و گفته شده مقصود از ولی در اینجا معبود است (که البته به این معنا باید منحصرا خدا باشد لا غیر) و احتمال هست مقصود از ولی، مطلق سرپرست امور باشد که باز هم منحصرا خدا است. و اما پذیرش سرپرستی انبیاء و اوصیاء، چون این ها منصوب از جانب خدا هستند، پس در واقع پذیرش این ها همان پذیرش سرپرستی حق است. «فاطر السموات و الارض» ایجادکننده و ابداع کننده آسمان ها و زمین با حکمت و قدرتش خلقت ابتدایی و اولی، یعنی بدون سابقه و گرفتن نقشه و مایه از چیزی که مثل این ها باشد. بنابراین آن ذات مقدسی که تمام اسباب و وسایل آسمانی و زمینی به دست او است، شایسته و بجا است که سرپرست امور باشد و او را باید برای ولایت انتخاب کرد. «و هو یطعم و لا یطعم» روزی می دهد و از کسی روزی نمی خورد، یعنی تمامی منافع و بهره مندی ها از جانب او است و او خود از چیزی بهره مند نیست.

وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ: یعنی اگر بلایی مانند مرض و فقر به تو برساند، «فلا کاشف له» هیچ کس قدرت برطرف کردن او را ندارد جز خود او، «و ان یمسسک بخیر»، و اگر نعمتی مانند صحت و ثروت برای تو بخواهد، «فهو علی کل شی ء قدیر»

ص: 108

علیهم بما ذکر و غیره

وَ فِی الْخِصَالِ (1): عَجِبْتُ لِمَنْ یَفْزَعُ مِنْ أَرْبَعٍ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی أَرْبَعٍ عَجِبْتُ لِمَنْ خَافَ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَإِنِّی سَمِعْتُ قَوْلَ اللَّهِ بِعَقِبِهَا فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ الْخَبَرَ.

و مثله کثیر سیأتی فی محله.

وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا(2) یلی أمرکم وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً یعینکم فثقوا به و اکتفوا به عن غیره.

وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا(3) یکفیک شرهم وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا(4) أی فی نصرته علی الجبارین إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ به و مصدقین لوعده.

رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (5) فیها إشعار بمدح الرضا بقضاء الله.

أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا إنکار لاتخاذ غیر الله ولیا لا لاتخاذ الولی و لذلک قدم غیر و أولی الهمزة و قیل المراد بالولی هنا المعبود و أقول یحتمل مطلق المتولی للأمور و الأنبیاء و الأوصیاء لما کانوا منصوبین من قبل الله فاتخاذهم اتخاذ الله فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی منشئهما و مبدعهما ابتداء بقدرته و حکمته من غیر احتذاء مثال فمن کان بیده الأسباب السماویة و الأرضیة یصلح لأن یتخذ ولیا وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ أی یرزق و لا یرزق یعنی أن المنافع کلها من عنده و لا یجوز علیه الانتفاع.

بِضُرٍّ(6) أی ببلیة کمرض و فقر فَلا کاشِفَ لَهُ أی فلا قادر علی کشفه إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ أی بنعمة کصحة و غنی فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ

ص: 108


1- 1. الخصال ج 1 ص 103.
2- 2. النساء: 45.
3- 3. النساء: 81.
4- 4. المائدة: 23.
5- 5. المائدة: 119.
6- 6. الأنعام: 17.

پس او است که قدرت بر ادامه این نعمت یا قطعش را دارد. «و لا اخاف ما تشرکون به» یعنی از این معبودهای شما هیچ ترسی ندارم، چون قدرت بر سود و زیان ندارند، «الا ان یشاء ربی شیئا» مگر اینکه پروردگار من مصیبتی به من برساند، و ممکن است مقصود از «ما تشرکون»، همه چیزهایی که متوسل به آن می شوند باشد، چه بت ها و چه انسان های صاحب نفوذ که توجه و امید داشتن به انسان های این گونه ای، نوعی از شرک است، همان طوری که از اخبار زیادی استفاده می شود. «ان ولیی»، یعنی ناصر و نگهبان من، «اللَّه الذی نزل الکتاب» آن خدایی است که قرآن نازل نموده، «و هو یتولی الصالحین» و او ناصر و نگهبان بندگان شایسته است، «و علی ربهم یتوکلون» یعنی در موارد خوف و رجاء و در تمام حالات، کارهای خود را به خدا واگذار می کند، «فان اللَّه عزیز حکیم» خدا توانا است که پیروز کند ناتوان را بر توانا و تعداد کم را بر تعداد زیاد و کارهایی را که بر حسب سنجش فکری بعید است و عقل انسان نمی تواند درک کند، خداوند با حکمت بالغه خود انجام می دهد. «و توکل علی اللَّه» یعنی از خدعه و نیرنگ این ها نترس که خدا نگهدار و کفایت کننده کارهای تو است، «انه هو السمیع» مذاکرات آنها را می شنود، «العلیم»، نیت ها و تصمیم های آنان را می داند، «و ان یریدوا ان یخدعوک» اگر مثلا از راه پیشنهاد صلح و آشتی بخواهند درباره تو خدعه و نیرنگی به کار برند، «فان حسبک اللَّه» خداوند کفایت امور تو را خواهد کرد. از علی بن ابراهیم، از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که این ها گروهی از قریش بودند که می خواستند چنین مکر و فریبی اعمال کنند. «هو الذی ایدک»، او است که تو را قوی و نیرومند نمود، «و الف بین قلوبهم» که دوست پر محبت با هم شدند، «و لکن اللَّه الف بینهم» تو نکردی بلکه خداوند با قدرت بی نظیر خود به وسیله اسلام این الفت و محبت را ایجاد کرد. «انه عزیز» قدرت و پیروزی او کامل و هیچ قدرتی بر او پیروز نیست. «حکیم»، او می داند چه عملی مصلحت است و آن را انجام می دهد.

ص: 109

قَدِیرٌ یقدر علی إدامته و إزالته.

ما تُشْرِکُونَ بِهِ (1) قیل أی لا أخاف معبوداتکم قط لأنها لا قدرة لها علی ضر أو نفع إِلَّا أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً أن یصیبنی بمکروه أقول و یحتمل شمولها لمن یتوسلون إلیهم من الآلهة المجازیة فإنه أیضا نوع من الشرک کما یستفاد من کثیر من الأخبار.

إِنَّ وَلِیِّیَ (2) أی ناصری و حافظی اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ أی القرآن وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ أی ینصرهم و یحفظهم.

وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (3) أی إلیه یفوضون أمورهم فیما یخافون و یرجعون.

فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ(4) قیل أی غالب بنصر الضعیف علی القوی و القلیل علی الکثیر حَکِیمٌ یفعل بحکمته البالغة ما یستبعده العقل و یعجز عن إدراکه.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ (5) و لا تخف من خدیعتهم و مکرهم فإن الله عاصمک و کافیک منهم إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ لأقوالهم الْعَلِیمُ بنیاتهم.

وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فی الصلح فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ أی محسبک الله و روی علی بن إبراهیم (6)

عن الباقر علیه السلام أن هؤلاء قوم کانوا معه من قریش هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ أی قواک وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ حتی صاروا متحابین متوادین وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ بالإسلام بقدرته البالغة إِنَّهُ عَزِیزٌ تام القدرة و الغلبة لا یعصی علیه ما یریده حَکِیمٌ یعلم أنه کیف ینبغی أن یفعل ما یرید.

ص: 109


1- 1. الأنعام: 80.
2- 2. الأعراف: 196.
3- 3. الأنفال: 2.
4- 4. الأنفال: 49.
5- 5. الأنفال: 61- 63.
6- 6. تفسیر القمّیّ ص 255.

«هو مولانا»، او ناصر و یاور ما و متولی و سرپرست کارهای ما است. «و علی اللَّه فلیتوکل المؤمنون» چون مؤمن سزاوار نیست بر غیر خدا اعتماد کند. «و منهم من یلمزک فی الصدقات» یعنی در تقسیم صدقات و غنائم عیب گری و اشکال تراشی می کند. «فان اعطوا رضوا» اگر چیزی به آنها داده شود خشنود می شوند، یعنی خشنودی و نارضایتی این ها برای دین نیست، برای منافع خودشان است. در کافی و در تفسیر مجمع و عیاشی، از حضرت صادق علیه السّلام است که: «بیش از دو سوم مردم مصداق این آیه هستند.» «وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ»، اگر راضی می شدند، به همان مقدار از صدقات و غنائم که خدا و رسول عطا نموده، البته خوب بود. برای آنان و نام بردن از اللَّه با اینکه غنیمت و صدقات را رسول خدا عطا می فرماید، از نظر تعظیم خدا است و اشاره به اینکه آنچه پیامبر انجام می دهد به امر خدا و دستور اوست (چنین گفته شده). «و قالوا حسبنا اللَّه»، فضل و عنایت خدا برای ما بس است. «سیؤتینا اللَّه من فضله» به زودی بعدا غنائم و صدقات دیگری به ما خواهد داد. «انا الی اللَّه راغبون» ما امید و انتظار توسعه و گشایش الهی را داریم. البته جواب کلمه «لو» در تقدیر است، یعنی «لکان خیرا لهم» این عمل برای آنها بهتر بود. «فان تولوا» اگر از ایمان به تو روگردان شدند، «فقل حسبی اللَّه» یعنی از خدا نصرت و یاری بطلب که او کفایت شر آنها را می نماید و تو را بر آنان پیروز می سازد. «علیه توکلت» از غیر او نه امیدی دارم و نه ترسی. «ان کان کبر علیکم مقامی» اگر بر شما سنگین است بودن من و توقف و ماندن زیاد من در میان شما و یا قیام من بر دعوت به سوی حق و تذکرات و یادآوری من آیات الهی را برای شما. اگر این مطالب بر شما سنگین و ناگوار است و با من سر لجاج دارید. «فعلی اللَّه توکلت»، اعتماد من فقط بر خداست، «فاجمعوا امرکم و شرکائکم» شما و همفکرانتان تصمیم خود را درباره من بگیرید و با هم متحد شوید برای نابود کردن من و هیچ گونه پنهان کاری نداشته باشید و علنی عمل خود را انجام دهید، «ثم اقضوا الی» و اراده خود را درباره من اعمال کنید. علی بن ابراهیم گفته

ص: 110

هُوَ مَوْلانا(1) أی ناصرنا و متولی أمرنا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ لأن حق المؤمن أن لا یتوکل إلا علی الله.

مَنْ یَلْمِزُکَ (2) أی یعیبک فِی الصَّدَقاتِ أی فی قسمتها فَإِنْ أُعْطُوا إلخ یعنی أن رضاهم و سخطهم لأنفسهم لا للدین

وَ فِی الْکَافِی (3)

وَ الْمَجْمَعِ (4) وَ الْعَیَّاشِیِ (5)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ أَهْلَ هَذِهِ الْآیَةِ أَکْثَرُ مِنْ ثُلُثَیِ النَّاسِ.

ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أی ما أعطاهم الرسول من الغنیمة أو الصدقة و ذکر الله للتعظیم و التنبیه علی أن ما فعله الرسول کان بأمره کذا قیل وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ أی کفانا فضله سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ صدقة أو غنیمة أخری إِنَّا إِلَی اللَّهِ راغِبُونَ فی أن یوسع علینا من فضله و جواب الشرط محذوف تقدیره لکان خیرا لهم.

فَإِنْ تَوَلَّوْا(6) عن الإیمان بک فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ أی استعن بالله فإنه یکفیک أمرهم و ینصرک علیهم (7) عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فلا أرجو و لا أخاف إلا منه.

مَقامِی (8) أی مکانی أو إقامتی بینکم مدة مدیدة أو قیامی علی الدعوة وَ تَذْکِیرِی إیاکم بِآیاتِ اللَّهِ فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ أی به وثقت فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ أی فاعزموا علی ما تریدون وَ شُرَکاءَکُمْ أی مع شرکائکم و اجتمعوا علی السعی فی إهلاکی ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً أی مستورا و اجعلوه ظاهرا مکشوفا من غمه إذا ستره و قال علی بن إبراهیم أی لا تغتموا ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَ أی أدوا إلی ذلک الأمر الذی تریدون بی و قال علی بن إبراهیم (9)

ص: 110


1- 1. براءة: 52.
2- 2. براءة: 58.
3- 3. الکافی: ج 2 ص 412.
4- 4. مجمع البیان ج 5 ص 41.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 89.
6- 6. براءة: 129.
7- 7. فی النسخ و ینصرهم علیک، و هو من طغیان القلم.
8- 8. یونس: 71.
9- 9. تفسیر القمّیّ ص 291.

معنای این جمله این است که درباره من نفرین کنید. «و لا تنظرون» و شما به من مهلت ندهید. «و قال موسی یا قوم ان کنتم آمنتم باللَّه فعلیه توکلوا»، هنگامی که موسی ترس و وحشت قومش را از این قیام احساس کرد، گفت: ای مردم! به خدا اعتماد نموده و کار خود را به او واگذار نمایید، یعنی اگر ایمان به خدا دارید، لازم است بر او توکل کنید. «ان کنتم مسلمین» اگر واقعا در برابر قضای الهی تسلیم هستید و اخلاص در عقیده و عمل دارید. در این آیه گرچه برای یک حکم (توکل) دو شرط آمده، یکی ایمان به خدا (ان کنتم آمنتم) و دوم تسلیم یعنی خالص بودن برای حق (ان کنتم مسلمین)، ولی در واقع ایمان شرط وجوب توکل است، یعنی اگر ایمان دارید، اقتضا داشتن ایمان وجوب توکل است، ولی تسلیم شرط تحقق و وجود توکل است، یعنی اگر ایمان خالص نباشد و در دل غیر خدا هم باشد، توکل تام و اعتماد کامل به خدا حاصل نمی شود. مثلا گفته می شود «ان دعاک زید فاجبه ان قدرت»، اگر زید تو را دعوت کرد، اگر توانایی داشتی اجابت کن که دعوت شرط وجوب است، یعنی اگر دعوتی نباشد، اجابت واجب نیست و قدرت شرط حصول است، یعنی اگر قدرت نباشد، اجابت محقق نمی شود. «فقالوا علی اللَّه توکلنا» چون مؤمن مخلص بودند توکل بر خدا نمودند و دعایشان هم مستجاب شد که گفته بودند «ربنا لا تجعلنا فتنه للقوم الظالمین»، پروردگارا! ما را موجب فتنه و وسیله آزمایش ستمکاران قرار مده، یعنی آنان را بر ما مسلط نکن که ما را از دین حق فریب دهند یا ما را مورد عذاب و شکنجه قرار دهند. و در تفسیر مجمع از صادقین علیهما السّلام و در تفسیر عیاشی بریده و بی سند آمده که یعنی خدایا! آنان را (ظالمان) بر ما مسلط مگردان که با این راه ستمکاران را مورد آزمایش قرار دهی. «و لا تدع ... ما لا ینفعک و لا یضرک» چیزی را که اگر بخوانی او را نفعی به تو نمی رساند و اگر از او روگردان شوی، زیانی نمی رساند که اگر چنین چیزی را بخوانی، «فانک اذا من الظالمین» چون شرک خود ظلم بزرگی است. علی بن ابراهیم گفته: ظاهر این آیه خطاب به پیامبر است، ولی مقصود مردم هستند، زیرا پیامبر ابدا در فکر شرک نیست. «و ان یمسسک اللَّه بضر»، اگر ضرر و زیانی را به تو برساند. «فلا کاشف له الا هو» هیچ کس نمی تواند دفع و جلوگیری کند. «و ان یردک بخیر فلا راد لفضله» و اگر اراده خیری به تو کند، فضل و کرم او را هم هیچ کس نمی تواند مانع شود. در این آیه مورد ضرر و زیان را با تعبیر «مس و تماس» گفته، ولی در مورد خیر تعبیر «اراده» نموده است، با اینکه هر دو از جانب او است، گفته شده از این جهت است که خیر و رساندن نعمت مراد بالذات است، یعنی اصولا آنچه را که خدا اراده می کند بدهد، آن خیر و نعمت است و اما ضرر و زیان، مقصود اولی و اصلی نیست، بلکه خود مقدمه برای وصول به خیر است. از این جهت در مورد خیر مستقیما لفظ «اراده» به کار رفته، ولی در مورد ضرر لفظ «مس و تماس» استعمال شده است. و مطلب دیگر اینکه در مورد خیر تعبیر به فضل نموده (لفضله) برای اشاره به این جهت که مشمول نعمت و خیر از طرف الهی از لحاظ فضل و کرم او است، نه اینکه ما استحقاق داشته و نسبت به این نعمت ذی حق باشیم. و در آیه رسیدن ضرر و خیر را مطلق گفته و استثنایی نیامده است، چون پیدا است هیچ قدرتی نمی تواند مزاحم و مانع باشد.

یصیب به من یشاء: این خیر را به هر که بخواهد می رساند. «و هو الغفور الرحیم»، پس رحمت و لطفش را از راه اطاعت و بندگی به دست آورده و اگر گناه کردی، از مغفرت و بخشش ناامید مباش.

ص: 111

أی ثم ادعوا علی وَ لا تُنْظِرُونِ أی لا تمهلونی.

وَ قالَ مُوسی (1) لما رأی تخوف المؤمنین به یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا أی فثقوا به و أسندوا أمرکم إلیه و اعتمدوا علیه إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ أی مستسلمین لقضاء الله مخلصین له و لیس هذا تعلیق الحکم بشرطین فإن المعلق بالإیمان وجوب التوکل فإنه المقتضی له و المشروط بالإسلام حصوله فإنه لا یوجد مع التخلیط و نظیره إن دعاک زید فأجبه إن قدرت فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا لأنهم کانوا مؤمنین مخلصین و لذلک أجیبت دعوتهم رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً أی موضع فتنة لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ أی لا تسلطهم علینا فیفتنونا عن دیننا أو یعذبونا و فی المجمع (2)

عنهما علیهما السلام و العیاشی (3) مقطوعا لا تسلطهم علینا فتفتنهم بنا. ما لا یَنْفَعُکَ (4) إن دعوته وَ لا یَضُرُّکَ إن خذلته فَإِنْ فَعَلْتَ أی فإن دعوته فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ ف إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ قال علی بن إبراهیم مخاطبة للنبی و المعنی للناس وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ أی إن یصبک فَلا کاشِفَ لَهُ یدفعه إِلَّا هُوَ أی إلا الله فَلا رَادَّ أی فلا دافع لِفَضْلِهِ الذی أرادک به قیل ذکر الإرادة مع الخیر و المس مع الضر مع تلازم الأمرین للتنبیه علی أن الخیر مراد بالذات و أن الضر إنما مسهم لا بالقصد الأول و وضع الفضل موضع الضمیر للدلالة علی أنه متفضل بما یرید بهم من الخیر لا استحقاق لهم علیه و لم یستثن لأن مراد الله لا یمکن رده یُصِیبُ بِهِ أی بالخیر وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فتعرضوا لرحمته بالطاعة و لا تیأسوا من غفرانه بالمعصیة.

ص: 111


1- 1. یونس: 84.
2- 2. مجمع البیان ج 5 ص 128.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 127.
4- 4. یونس: 106 و 107.

«و اللَّه علی کل شی ء وکیل» و خدا بر همه چیز حافظ و نگهبان است، پس بر او توکل کن که به حال همه آگاه است و پاداش و کیفر آنها را خواهد داد. «مما تشرکون من دونه» یعنی از این خدایان شما بیزارم. «فکیدونی جمیعا ثم لا تنظرون» همگی شما کینه توزی ورزیده و مرا مهلت ندهید، با این همه قدرت و قوت و کثرت نفرات که کفار داشتند و با آن عطشی که به کشتن آن پیامبر داشتند، قاطعانه و بدون پروا با این سخن شجاعانه با آنان برخورد می کند، به دلیل اعتماد و توکلی که به خدا دارد که او حافظ است و آنان گرچه با هم متحد شوند و توطئه کنند، ولی کوچک تر از این هستند و مکر و خدعه آنها ارزشی ندارد. «انی توکلت علی اللَّه ربی و ربکم»، یعنی هر چه کوشش کنید به من زیان نمی رسانید، چون من توکل به او دارم و به کفایت و حفاظت او اعتماد دارم و او مالک من و مالک شما است و تا او نخواهد، مکر و نیرنگ شما مؤثر نیست. «و ما من دابه الا هو اخذ بناصیتها»، هیچ جنبنده نیست مگر اینکه خدا مالک او است و مسلط بر او و متصرف در او، هر طوری که بخواهد. و «اخذ بناصیه» کنایه است، چون معنای لغوی این لفظ گرفتن پیشانی است، از همین تسلط و مالکیت مطلقه. «ان ربی علی صراط»، مستقیم یعنی خدا بر عدل و بر حق است، توکل کننده بر او تباه و ضایع نمی شود، ستمکار هم از او نمی تواند بگریزد.

در تفسیر عیاشی از ابن معمر است که علی بن ابی طالب علیه السّلام در تفسیر این آیه «إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» فرمود: یعنی خداوند در کیفر و پاداش بر طریقه حق است نیکوکار را پاداش نیک خواهد داد و مجرم و بدکار را کیفر. و از هر کس که بخواهد صرف نظر نموده و عفو می فرماید، منزه است و متعالی.

و ما توفیقی الا باللَّه: موفقیت و رسیدن به حق و دستیابی به حقیقت و نائل شدن به ثواب اخروی، همگی به عنایت و هدایت خدا است. «علیه توکلت» چون او است که بر همه چیز قدرت و تمکن دارد نه غیر او. گفته شده که این اشاره به توحید خالص است که آخرین مراتب مبداء شناسی است. «و الیه انیب» بازگشت من به او است که اشاره به شناخت و اعتقاد معاد است. حضرت هود علیه السّلام با این اظهارات اعلام می دارد که با همه هستی و وجودش در تمام فعل و ترک ها و در تمام پیوندها و بریدن ها، فقط به خدا متوجه است و طمع و توقع کفار و دشمنان را از ریشه قطع کرده و با امید به حق، کوچک ترین اهمیتی به تهدیدات و دشمنی آنان نمی دهد. «و للَّه غیب السموات و الارض»، غیب آسمان ها و زمین فقط از آن خدا است نه غیر او. «و الیه یرجع الامر کله» بازگشت تمام کارها به سوی او است.

ص: 112

وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (1) فتوکل علیه فإنه عالم بحالهم و فاعل بهم جزاء أقوالهم و أفعالهم.

مِمَّا تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِهِ (2) أی من إشراککم آلهة من دونه فَکِیدُونِی جَمِیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونِ واجههم بهذا الکلام مع قوتهم و شدتهم و کثرتهم و تعطشهم إلی إراقة دمه ثقة بالله و اعتمادا علی عصمته إیاه و استهانة بهم و بکیدهم و إن اجتمعوا علیه و تواطئوا علی إهلاکه إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ تقریر له و المعنی و إن بذلتم غایة وسعکم لم تضرونی فإنی متوکل علی الله واثق بکلاءته و هو مالکی و مالککم و لا یحیق بی ما لم یرده و لا تقدرون علی ما لم یقدره إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها أی إلا و هو مالک لها قاهر علیها یصرفها علی ما یرید بها و الأخذ بالناصیة تمثیل لذلک إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ أی إنه علی الحق و العدل لا یضیع عنده معتصم و لا یفوته ظالم.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْعَیَّاشِیِ (3)

عَنِ ابْنِ مَعْمَرٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ یَعْنِی أَنَّهُ عَلَی حَقٍّ یَجْزِی بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالسَّیِّئِ سَیِّئاً وَ یَعْفُو عَمَّنْ یَشَاءُ وَ یَغْفِرُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی.

وَ ما تَوْفِیقِی (4) أی لإصابة الحق و الثواب إِلَّا بِاللَّهِ أی بهدایته و معونته عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فإنه القادر المتمکن من کل شی ء دون غیره قیل و فیه إشارة إلی محض التوحید الذی هو أقصی مراتب العلم بالمبدإ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ إشارة إلی معرفة المعاد نبه بهذه الکلمات علی إقباله علی الله بشراشره فیما یأتی و یذر و حسم أطماع الکفار و عدم المبالاة بعداوتهم و تهدیدهم بالرجوع إلی الله للجزاء.

وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (5) لا لغیره وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ لا إلی

ص: 112


1- 1. هود: 12.
2- 2. هود: 54- 56.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 151.
4- 4. هود: 88.
5- 5. هود: 123.

«فاعبده و توکل علیه» او را عبادت کن و توکل بر او نما که کفایت کارها را خواهد کرد. «و ما ربک بغافل عما تعملون»، خداوند از کارهای تو و آنان غافل نیست و همه را طبق استحقاق جزا خواهد داد. یوسف می گوید: خدایا! «و الا تصرف عنی کیدهن»، اگر با نیروی عصمت و ثبات بر آن مرا از شر این زنان و آرایش و جلوه آنها بازنداری، «اصب الیهن»، من به حسب طبعم و مقتضای شهوات نفسانی به آنها تمایل پیدا می کنم (معنای «صبو» تمایل به هواهای نفس است)، «و اکن من الجاهلین» در نهایت من از نابخردان و سفیهان خواهم بود. «و قال للذی ظن»، یوسف به آن زندانی که یقین به نجات او داشت گفت: نزد پادشاه وضع مرا یادآور باش که من بدون جرم زندانی شده ام تا دستور خلاصی مرا بدهد. «فانساه الشیطان ذکر ربه»، شیطان این مطلب را از یاد او برد. و گفته شده یعنی یوسف یاد الهی را فراموش کرد که متوسل به غیر خدا شد. «فلبث فی السجن بضع سنین»، در نتیجه سال هایی چند در زندان بماند. عیاشی(1) از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده: «هفت سال.»

و از آن حضرت است که یوسف علیه السّلام حال و وضع خود را به خدا نگفت، از این جهت خداوند فرموده: «فانساه الشیطان ذکر ربه فلیت فی السجن بضع سنین.» فرمود: خداوند در آن حال به یوسف وحی فرمود: ای یوسف! آن خواب اول را چه کسی به تو نشان داد؟ گفت: خداوندا تو! فرمود: چه کسی تو را در نظر پدر این قدر محبوب ساخت؟ عرضه داشت تو. فرمود: چه کسی کاروان را به تو متوجه ساخت؟ عرض کرد: تو خداوندا! فرمود: چه کسی آن دعا را که موجب بیرون آمدن تو از چاه شد به تو آموخت؟ عرض کرد: خداوندا تو! فرمود: چه کسی تو را از مکر و نیرنگ زنان نجات داد؟ عرض کرد: خداوندا تو! فرمود: چه کسی زبان آن کودک را به نفع تو به سخن آورد؟ عرض کرد: خداوندا تو! فرمود: چه کسی مکر و حیله همسر عزیز مصر و سایر زنان را از تو برطرف نمود؟ عرض کرد: خداوندا تو! فرمود: چه کسی علم تاویل و تعبیر خواب را به تو آموخت؟ عرض کرد: خداوندا تو! فرمود: پس چرا از غیر من نصرت و یاری خواستی و از من نخواستی؟ و از من تقاضای خلاصی از زندان را نکردی و به بنده ای از بندگان من متوسل شدی و امیدوار شدی که تو را در نزد مخلوقی که در قبضه قدرت من است یادآور شود و به من پناهنده نشدی؟ به جرم همین فرستادن بنده ای را نزد بنده دیگر، باید در این زندان بمانی، چندین سال.

ص: 113


1- . تفسیر عیاشی 2 : 187

غیره فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ فإنه کافیک وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ أنت و هم فیجازی کلا ما یستحقه.

وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی (1) أی و إن لم تصرف عنی کَیْدَهُنَ فی تحبیب ذلک إلی و تحسینه عندی بالتثبیت علی العصمة أَصْبُ إِلَیْهِنَ أی أمل إلی إجابتهن أو إلی أنفسهن بطبعی و مقتضی شهوتی و الصبو المیل إلی الهوی وَ أَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ أی من السفهاء بارتکاب ما یدعوننی إلیه.

لِلَّذِی ظَنَ (2) أی علم اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ أی اذکر حالی عند الملک و أنی حبست ظلما لکی یخلصنی من السجن فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ أی فأنسی الشیطان صاحب الشراب أن یذکره لربه و قیل أنسی یوسف ذکر الله حتی استعان بغیره فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ

رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: سَبْعَ سِنِینَ. وَ عَنْهُ علیه السلام: لَمْ یَفْزَعْ یُوسُفُ فِی حَالَةٍ إِلَی اللَّهِ فَیَدْعُوَهُ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی یُوسُفَ فِی سَاعَتِهِ تِلْکَ یَا یُوسُفُ مَنْ أَرَاکَ الرُّؤْیَا الَّتِی رَأَیْتَهَا فَقَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ حَبَّبَکَ إِلَی أَبِیکَ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ وَجَّهَ السَّیَّارَةَ إِلَیْکَ فَقَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ عَلَّمَکَ الدُّعَاءَ الَّذِی دَعَوْتَ بِهِ حَتَّی جَعَلَ لَکَ مِنَ الْجُبِّ فَرَجاً قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ جَعَلَ لَکَ مِنْ کَیْدِ المَرْأَةِ مَخْرَجاً قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ أَنْطَقَ لِسَانَ الصَّبِیِّ بِعُذْرِکَ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ صَرَفَ کَیْدَ امْرَأَةِ الْعَزِیزِ وَ النِّسْوَةِ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَمَنْ أَلْهَمَکَ تَأْوِیلَ الرُّؤْیَا قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی قَالَ فَکَیْفَ اسْتَعَنْتَ بِغَیْرِی وَ لَمْ تَسْتَعِنْ بِی وَ تَسْأَلْنِی أَنْ أُخْرِجَکَ مِنَ السِّجْنِ وَ اسْتَعَنْتَ وَ أَمَّلْتَ عَبْداً مِنْ عِبَادِی لِیَذْکُرَ إِلَی مَخْلُوقٍ مِنْ خَلْقِی فِی قَبْضَتِی وَ لَمْ تَفْزَعْ إِلَیَّ الْبَثْ فِی السِّجْنِ بِذَنْبِکَ بِضْعَ سِنِینَ بِإِرْسَالِکَ عَبْداً إِلَی عَبْدٍ(3).

ص: 113


1- 1. یوسف: 33.
2- 2. یوسف: 42.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 176.

و در روایت دیگری همین مضمون آمده که بعضی از سؤال و جواب ها را ذکر نکرده، ولی پس از هر سؤالی جمله ای گفته شده و آن این است که یوسف به دنبال هر سؤالی، ضجه و فریادی کشید و صورت بر زمین نهاد و گفت: خداوندا تو!

مؤلف

اخبار و احادیث درباره این موضوع در ابواب مربوط به حالات حضرت یوسف علیه السّلام گذشت و گفته شد.

فاللَّه خیر حافظا: بنابراین توکل من بر او است و کار خود را به او واگذار می کنم. «و هو ارحم الراحمین»، بر ضعف و پیری من رحم می کند و یوسف را حفظ نموده و به من باز می گرداند و دو نوع مصیبت را بر من جمع نمی کند (فراق یوسف و پیری و ضعف).

در تفسیر مجمع آمده که در روایت هست که خداوند متعال به یعقوب فرمود: به عزت خود سوگند که هر دو چیز را به تو برمی گردانم؛ هم یوسف را و هم نیروی بدنی را، چون توکل بر من نمودی.

و ادخلوا من ابواب متفرقه: یعقوب به فرزندانش فرمود هنگام دخول به مصر، از درهای متعدد وارد شوید. چون این برادران یوسف دارای حسن و جمال و هیئت زیبایی بودند و در مصر هم مشهور شده بود که این گروه در دربار سلطان خیلی مقرب و محترمند که دیگران چنین نبودند. یعقوب ترس داشت که این ها را چشم بزنند. «و ما اغنی عنکم من اللَّه شیئا»، یعنی اگر خداوند اراده کرده باشد که به شما حادثه ناگواری برسد، این دستور من برای شما نفعی نداشته و بالاخره قضای الهی در حق شما جاری خواهد شد که احتیاط و پیشگیری، مانع از تقدیرات حتمیه نخواهد شد. «وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ»، و با اینکه طبق دستور پدر از درهای متعدد وارد شدند، ولی رای و نظر یعقوب نتوانست آنان را از قضا و تقدیرات الهی مانع شود، همچنان که خود یعقوب گفت. بالاخره موضوع سرقت ظاهری پیش آمد و بنیامین دستگیر شد و مصیبت یعقوب چند برابر شد. «إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها»، فقط این دستور مخصوص خواسته ای بود در دل یعقوب که از جهت شفقت و مهربانی که به فرزندانش داشت، اظهار نمود و این توصیه و سفارش را کرد که مبادا مردم این ها را چشم بزنند که البته این استثناء، استثناء منقطع است. «وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ»، یعنی یعقوب از اثر تعلیمات ما، دارای یقین و شناخت کامل است. از این جهت فرمود. «ما اغنی»، من کاری از خود نمی توانم بکنم و هیچ وقت به فکر و تدبیر خود مغرور نشد. «و لکن اکثر الناس لا یعلمون»، بیشتر مردم اسرار قضا و تقدیرات الهی را نمی دانند و خیال می کنند پیشگیری ها مانع می شود.

ص: 114

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (1)

عَنْهُ علیه السلام: اقْتَصَرَ إِلَی بَعْضِهَا وَ زَادَ فِی کُلِّ مَرَّةٍ فَصَاحَ وَ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّی.

أقول

قد مضت الأخبار فی ذلک فی أبواب أحوال یوسف علیه السلام (2).

فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً(3) فأتوکل علی الله و أفوض أمری إلیه وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ یرحم ضعفی و کبر سنی فیحفظه و یرده علی و لا یجمع علی مصیبتین.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (4)

وَ عَنِ الْخَبَرِ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَالَ: فَبِعِزَّتِی لَأَرُدَّنَّهُمَا إِلَیْکَ بَعْدَ مَا تَوَکَّلْتَ عَلَیَّ.

وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ(5) لأنهم کانوا ذوی بهاء و جمال و هیئة حسنة و قد شهروا فی مصر بالقربة من الملک و التکرمة الخاصة التی لم یکن لغیرهم فخاف علیهم العین وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ یعنی و إن أراد الله بکم لم ینفعکم و لم یدفع

عنکم ما أشرت به علیکم من التفرق و هو مصیبکم لا محالة فإن الحذر لا یمنع القدر مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ أی من أبواب متفرقة ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ رأی یعقوب و أتباعه مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ مما قضی علیهم کما قاله یعقوب فسرقوا و أخذ بنیامین و تضاعفت المصیبة علی یعقوب إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ استثناء منقطع أی و لکن حاجة فی نفسه یعنی شفقته علیهم و احترازه من أن یعانوا قَضاها أظهرها و وصی بها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ أی لذو یقین و معرفة بالله من أجل تعلیمنا إیاه و لذلک قال ما أُغْنِی هو و لم یغتر بتدبیره وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ سر القدر و أنه لا یغنی عنه الحذر.

ص: 114


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 321.
2- 2. راجع ج 12 ص 246.
3- 3. یوسف: 64.
4- 4. مجمع البیان ج 5 ص 248.
5- 5. یوسف: 67- 68.

«له دعوه الحق»، خواندن بجا برای او است که خوانده می شود و او هم اجابت می فرماید. «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ»، ولی آنهایی که این مشرکان آنان را می خوانند، هیچ یک از خواهش های مشرکان را اجابت نمی کنند. «الا کباسط کفیه الی الماء»، مگر مانند تامین خواهش کسی که دستش را به سوی آب برده که آب را به دهانش برساند که این شخص کف دست را باز کرده و از آب می خواهد که از نقطه دور به دهانش برسد. «و ما هو ببالغه»، ولی این آب هرگز به دهان او نخواهد رسید. چون اولا آب جماد است و شعور شنیدن این تقاضا را ندارد و ثانیا دور است و ثالثا آب در این کف دست باز استقرار نخواهد یافت. این خدایان دروغین هم چنین هستند.

علی بن ابراهیم از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: این ضرب المثل است و خداوند این مثل را برای بت پرستان و آن کسانی که خدایانی جز خدا می پرستند آورده است که هیچ گونه قدرت اجابت آنها را ندارند و کوچک ترین نفع و سودی برای بت پرستان ندارند، مانند کسی که کف دستش را باز کرده که آب را از دور به دست آورد که نخواهد شد و این دعای کفار باطل و بیهوده است.

مؤلف

این مثل که خداوند آورده است، هم درباره بت ها جاری است و هم درباره انسان هایی که مردم آنان را خدای خود و مؤثر در امور خود می دانند که آنها نیز قدرت رساندن نفع و سودی به دیگران ندارند، مگر از جهت سبب سازی خداوندی که مالک همه است و تاثیر سبب ها بسته به اذن او و دل ها همه در دست او است. و همین طور است آن آیه: «فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ»، آیا جز او ولی و سرپرستانی می گیرید. که این آیه ظهور در بت ها دارد و در غیر بت ها (انسان های متنفذ) هم جاری است.

قل هو ربی: یعنی آن پروردگار مهربان آفریدگار من و متولی من و تدبیر امور من به دست او است. «لا اله الا هو» یعنی جز او معبود دیگری نیست و هیچ چیز شایسته عبادت جز او نیست و او از شریک و انباز منزه است. «علیه توکلت»، اتکا و اعتماد من در پیروزی بر شما فقط به او است. «و الیه متاب»، بازگشت من هم به سوی او است و هر مصیبت و رنجی که در مبارزه با شما به من برسد، او پاداش مرا خواهد داد. «و ما لنا ان لا نتوکل علی اللَّه» یعنی ما چه عذر و بهانه ای داریم که توکل بر خدا نکنیم. «و قد هدینا سبلنا»، با اینکه ما را به راه سعادت و معرفت و شناخت هدایت فرموده و می دانیم که کارها به دست او است. «الذین صبروا و علی ربهم یتوکلون» یعنی آنان که در مقابل آزار و اذیت کفار صبر نموده و تحمل دوری از وطن و دیار کرده و کارهای خود را به او واگذار و توکل بر او نمودند.

ص: 115

لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِ (1) فإنه یدعی فیستجیب وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ أی یدعوهم المشرکون بِشَیْ ءٍ من الطلبات إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ أی إلا استجابة کاستجابة من بسط کفیه إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ یطلب منه أن یبلغه من بعید أو یغترف مع بسط کفیه لیشربه وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ لأن الماء جماد لا یشعر بدعائه و لا یقدر علی إجابته و لا یستقر فی الکف المبسوطة و کذلک آلهتهم.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِلَّذِینَ یَعْبُدُونَ الْأَصْنَامَ وَ الَّذِینَ یَعْبُدُونَ الْآلِهَةَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ وَ لَا یَنْفَعُهُمْ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَتَنَاوَلَهُ مِنْ بَعِیدٍ وَ لَا یَنَالُهُ.

أقول

هذا المثل جار فی الأصنام و الآلهة المجازیة فإنهم لا یقدرون علی إیصال المنافع إلی غیرهم إلا بتیسیر الله و تسبیبه و هو مالک الرقاب و مقلب القلوب و مسبب الأسباب و کذا قوله أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ(2) ظاهره فی الأصنام و یجری فی غیرها.

قُلْ هُوَ رَبِّی (3) أی الرحمن خالقی و متولی أمری لا إِلهَ إِلَّا هُوَ أی لا یستحق العبادة إلا هو تعالی عن الشرکاء عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فی نصرتی علیکم وَ إِلَیْهِ مَتابِ أی مرجعی فیثیبنی علی مصابرتکم و مجاهدتکم.

وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ (4) أی أی عذر لنا فی أن لا نتوکل وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا التی بها نعرفه و نعلم أن الأمور کلها بیده.

الَّذِینَ صَبَرُوا(5) أی علی أذی الکفار و مفارقة الوطن وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ أی یفوضون إلیه الأمر کله.

ص: 115


1- 1. الرعد: 14.
2- 2. الرعد: 16.
3- 3. الرعد: 30.
4- 4. إبراهیم: 11.
5- 5. النحل: 42.

«ما لا یملک لهم رزقا»، پرستش می کنند چیزی را که نمی تواند رزقی را برای آنان تامین کند. «و لا یستطیعون» و خود کفار هم استطاعت و توانایی تامین روزی را ندارند، با اینکه دارای حیات و شعور هستند، تا چه رسد به آن بت هایی که جماد و فاقد شعورند. «أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا»، به جز من خدایی که کار خود را به او واگذار کنید، برنگزینید. «قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ»، آنهایی را که جز او می پندارید خدا هستند، مانند ملائکه یا مسیح یا عزیز یا دیگر چیزها بخوانید و از آنها استمداد کنید. «فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ» که نمی توانند مشکلات را از قبیل مرض و قحطی و فقر از شما برطرف کنند. «و لا تحویلا» و نمی توانند این ناراحتی ها را از شما به دیگران منتقل کنند. «ما لهم من ولی» برای این آسمان و زمین سرپرست و مدبری جز او نیست. «و لا یشرک فی حکمه احدا»، و در قضای الهی احدی شریک نیست. «لیکونوا لهم عزا»، به منظور کسب عزت این بت ها را می پرستند که این ها نزد خدا شفیع آنان بشوند. «کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا»، تصور باطل و پوچ است.

علی بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه روایت کرده که فرمود: همین مشرکان روز قیامت ضدیت و دشمنی با بت ها خواهند کرد و از آنها و از عبادت آنها برائت و دوری خواهند نمود. سپس حضرت فرمود: عبادت و بندگی همین سجده و رکوع نیست؛ عبادت همانا سر به فرمان و بردگی کردن برای قدرتمندان است. هر آن کس که اطاعت نماید مخلوقی را در عملی که معصیت خدا است، چنین شخصی او را عبادت کرده است.

فاوجس فی نفسه خیفه: موسی در دل خود احساس خوف و وحشت نمود. «لبئس المولی»، بد ناصر و یاوری است، «و لبئس

ص: 116

ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً(1) یعنی لا یملک أن یرزق شیئا من مطر و نبات وَ لا یَسْتَطِیعُونَ أن یملکوه أو لا استطاعة لهم قیل و یجوز أن یکون الضمیر للکفار أی و لا یستطیعون هم مع أنهم أحیاء شیئا من ذلک فکیف بالجماد مِنْ دُونِی وَکِیلًا(2) أی ربا تکلون إلیه أمورکم.

قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ (3) أنهم آلهة مِنْ دُونِهِ کالملائکة و المسیح و عزیر بل الأعم منهم أیضا کما مر فَلا یَمْلِکُونَ أی لا یستطیعون کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ کالمرض و الفقر و القحط وَ لا تَحْوِیلًا أی و لا تحویل ذلک منکم إلی غیرکم.

ما لَهُمْ (4) أی ما لأهل السماوات و الأرض مِنْ وَلِیٍ یتولی أمورهم وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أی فی قضائه أَحَداً منهم.

لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا(5) أی لیتعززوا بهم من حیث یکونون لهم وصلة إلی الله و شفعاء عنده کَلَّا ردع و إنکار لتعززهم بها وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا

رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (6) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ أَیْ یَکُونُونَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ اتَّخَذُوهُمْ آلِهَةً مِنْ دُونِ اللَّهِ ضِدّاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ مِنْ عِبَادَتِهِمْ ثُمَّ قَالَ لَیْسَتِ الْعِبَادَةُ هِیَ السُّجُودَ وَ لَا الرُّکُوعَ وَ إِنَّمَا هِیَ طَاعَةُ الرِّجَالِ مَنْ أَطَاعَ مَخْلُوقاً فِی مَعْصِیَةِ الْخَالِقِ فَقَدْ عَبَدَهُ.

فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً(7) أی فأضمر فیها خوفا.

هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ(8) عن القصد لَبِئْسَ الْمَوْلی أی الناصر وَ لَبِئْسَ

ص: 116


1- 1. النحل: 73.
2- 2. أسری: 2.
3- 3. أسری: 56.
4- 4. الکهف: 26.
5- 5. مریم: 81.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 415.
7- 7. طه: 67- 68.
8- 8. الحجّ: 12.

العشیر» و چه همراه بدی است دوزخ. «من کان یظن ان لن ینصره اللَّه...» تا آخر آیه. گفته شده که معنای آیه چنین است: خداوند رسولش را در دنیا و آخرت نصرت و یاری خواهد کرد و هر کس که بر خلاف این حقیقت می پندارد و از شدت غیظ و خشم در انتظار شکست پیامبر هست و خیال می کند که رسول خدا نصرت و پیروزی را به دست نمی آورد، برای فرو نشستن خشم خود هر چه نیرو دارد به کار بندد، همچنان که افراد خشمگین که سرتاسر وجودشان را غیظ و خشم گرفته، از هر طریق که توهم رسیدن به هدف در آن باشد استفاده می کنند، حتی ممکن است راه انتحار و خودکشی را هم اتخاذ کنند که ریسمانی از سقف خانه آویخته و خود را حلق آویز نمایند، به خیال اینکه از ناراحتی نجات یابند. و یا به این معنا باشد که این دشمنان سرسخت و پرغیظ اگر می توانند ریسمانی بین خود و آسمان بر قرار کنند و با آنجا ارتباط پیدا کنند و خود را به آسمان برسانند و مانع نصرت الهی و کمک آسمانی بشوند. بالاخره آیا می توانند کاری کنند که نصرت حق شامل رسول خدا نشود و این ها خشم خود را خاموش دیده و غیظ خود را اشباع نمایند؟!! و قول دیگری هم هست که مقصود از نصرت، رزق و روزی است و ضمیر «لن ینصره» به لفظ «من» رجوع می کند. یعنی خداوند با رساندن روزی همه را مشمول نصرت و عنایت خویش می فرماید و کسی که خیال می کند خدا روزی او را نمی دهد، هر طرفی را که می خواهد بگیرد.

ان اللَّه یدافع...تا آخر: یعنی خداوند قادر غائله و توطئه مشرکان را دفع مینماید. «و اعتصموا باللَّه»، در جمیع کارها به او اعتماد نموده و نصرت و یاری را جز از خدا از کسی انتظار نداشته باشید. «هو مولیکم»، او است ناصر و یاور شما و متولی و سرپرست امور شما. «فنعم المولی و نعم النصیر»، هیچ ناصر و سرپرستی مانند او نیست، بلکه در واقع مولی و ناصر و یاوری غیر او نیست. «قل من بیده ملکوت کل شی ء»، مملوکیت کامل هر چیز و مالکیت کامل و نهایی نسبت به هر چیز برای او و از آن او است. و گفته شده خزائن و منبع تمام چیزها در دست قدرت او است. «و هو یجیر»، و او است که هر کس را بخواهد پناه داده و حفظ و حراست می کند. «و لا یجار علیه»، و کسی او را پناه نمی دهد و نصرت نمی کند. و اینکه این لفظ با «علی» متعدی شده، چون در این ها لفظ «یجار» متضمن معنای نصرت شده. «فانی تسحرون»، یعنی با اینکه حقایق با ادله و برهان روشن و واضح است، شما از چه جهت فریب می خورید و از رشد و سعادت و هدایت رویگردان می شوید؟ «و لو لا فضل اللَّه علیکم و رحمته ما زکی منکم»، اگر فضل و رحمت خداوند شامل حال شما نبود که با توفیق توبه و تشریع حدود و تعزیرات گناهان شما بخشوده و جبران شود، احدی از شما پاک و تزکیه نمی شد. «و لکن اللَّه یزکی من یشاء»، ولی خداوند است که شما را موفق به توبه می نماید و آن را می پذیرد. «و اللَّه سمیع علیم»، و خدا گفتار شما را می شنود و به تصمیمات شما آگاه است. «و من لم یجعل اللَّه له نورا»، و کسی که خداوند هدایت و سعادت را برای او مقدر نفرماید و به اسباب و موجبات هدایت موفق ندارد، «فما له من نور»، نورانیت نخواهد داشت.

ص: 117

الْعَشِیرُ أی الصاحب مَنْ کانَ یَظُنُ قیل معناه أن الله ناصر رسوله فی الدنیا و الآخرة فمن کان یظن خلاف ذلک و یتوقعه من غیظه أو جزعه فلیستقص فی إزالة غیظه بأن یفعل کل ما یفعله الممتلی غضبا أو المبالغ جزعا حتی یمد حبلا إلی سماء بیته فیختنق من قطع إذا اختنق فإن المختنق یقطع نفسه بحبس مجاریه أو فلیمدد حبلا إلی سماء الدنیا ثم لیقطع به المسافة حتی یبلغ عنانه فیجتهد فی دفع نصره و قیل المراد بالنصر الرزق و الضمیر لمن.

إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ (1) أی غائلة المشرکین وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ أی وثقوا به فی مجامع أمورکم و لا تطلبوا الإعانة و النصرة إلا منه.

هُوَ مَوْلاکُمْ (2) أی ناصرکم و متولی أمورکم فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ هو إذ لا مثل له فی الولایة و النصرة بل لا مولی و لا نصیر سواه فی الحقیقة.

مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ(3) قیل أی ملکه غایة ما یمکن و قیل خزائنه وَ هُوَ یُجِیرُ أی یغیث من یشاء و یحرسه وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ أی و لا یغاث أحد أو لا یمنع منه و تعدیته بعلی لتضمین معنی النصرة فَأَنَّی تُسْحَرُونَ أی فمن أین تخدعون فتصرفون عن الرشد مع ظهور الأمر و تظاهر الأدلة.

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ (4) بتوفیق التوبة الماحیة للذنوب و شرع الحدود المکفرة لها ما زَکی أی ما طهر من دنسها أَبَداً أی آخر الدهر وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ بحمله علی التوبة و قبولها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ لمقالتهم عَلِیمٌ بنیاتهم. وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً(5) أی لم یقدر له الهدایة و لم یوفقه لأسبابها.

ص: 117


1- 1. الحجّ: 38.
2- 2. الحجّ: 87.
3- 3. المؤمنون: 88.
4- 4. النور: 21.
5- 5. النور: 40.

«و توکل علی الحی الذی لا یموت»، برای دفع شرور دشمنان و بی نیازی از پاداش و مزایای دنیوی، بر خدایی که زنده است و نمی میرد اعتماد کن که او سزاوار به توکل کردن است نه این زنده هایی که پس از چندی می میرند و پس از مردنشان آن کسانی که اعتماد به این ها کرده بودند، بیچاره و سر گردان می شوند. «ان معی ربی سیهدین»، قطعا خدای من با من است و مرا حفظ و نگهداری کرده و به راه نجات هدایت می کند. «و توکل علی العزیز الرحیم»، و توکل کن بر خدای توانا که دشمنان را نابود و تو را و اولیائش را نصرت می دهد و ضرر و زیان مخالفین را دفع می کند. «الذی یراک حین تقوم»، هنگامی که برای تهجد و نماز شب برمی خیزی تو را می بیند. «و تقلبک فی الساجدین»، و حالات گوناگون و رکوع و سجود و قیام و قعود تو را در بین سجده کنندگان و در حال امامت تو در نماز و در میان نمازگزاران می بیند.

علی بن ابراهیم از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که منظور از قیام، قیام به امر نبوت و تبلیغ است و منظور از تقلب در ساجدین، دگرگونی و حرکت در اصلاب پیامبران است که از صلب اجداد خود، یکی پس از دیگری منتقل می شد.

و در تفسیر مجمع از صادقین علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: منظور صلب های پیامبران است که از زمان حضرت آدم نور پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله مرتب از صلب پیامبری به صلب پیامبر بعدی منتقل می شد، تا اینکه خداوند این نور پاک را از صلب پدر بزرگوارش عبدالله با طهارت مولد خارج نموده و برای هدایت مردم فرستاد.

ام من یجیب المضطر: آن خدایی که اجابت می نماید مضطر را، یعنی آن کس که از شدت گرفتاری و مشکلات به خدا پناهنده شده. «اذا دعاه و یکشف السوء»، و آنچه که انسان را ناراحت می کند برطرف می فرماید. «و یجعلکم خلفاء الارض»، و شما را جانشین گذشتگان قرار داد که سکونت و تصرف در زمین را از پیشینیان به شما واگذار کرد. «اله مع اللَّه قلیلا ما تذکرون»، آیا با خدایی که این نعمت ها را به شما داده، خدای دیگری هست؟ شما کمتر به یاد نعمت های او هستید (لفظ «ما» زائد است، برای تاکید). «فتوکل علی اللَّه»، و اعتنایی به دشمنی آنان نداشته باش. «انک علی الحق المبین» که تو در طریق استوار و روشن هستی

ص: 118

وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ (1) فی استکفاء شرورهم و الإغناء عن أجورهم فإنه الحقیق بأن یتوکل علیه دون الأحیاء الذین یموتون فإنهم إذا ماتوا ضاع من توکل علیهم.

إِنَّ مَعِی رَبِّی (2) بالحفظ و النصرة سَیَهْدِینِ طریق النجاة منهم.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (3) الذی یقدر علی قهر أعدائه و نصر أولیائه یکفک شر من یعصیک الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ قیل إلی التهجد وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قیل و ترددک فی تصفح أحوال المتهجدین أو تصرفک فیما بین المصلین بالقیام و الرکوع و السجود و القعود إذا أممتهم

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (4)

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ فِی النُّبُوَّةِ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قَالَ فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ.

وَ فِی الْمَجْمَعِ (5)

عَنْهُمَا علیهما السلام قَالا: فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ نَبِیٍّ بَعْدَ نَبِیٍّ حَتَّی أَخْرَجَهُ مِنْ صُلْبِ أَبِیهِ عَنْ نِکَاحٍ غَیْرِ سِفَاحٍ مِنْ لَدُنْ آدَمَ.

أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ(6) الذی أخرجه شدة ما به إلی اللجإ إلی الله إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ أی و یدفع عن الإنسان ما یسوؤه وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أی خلفاء فیها بأن ورثکم سکناها و التصرف فیها ممن کان قبلکم أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ الذی حفکم بهذه النعم قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ أی تذکرون آلاءه تذکرا قلیلا و ما مزیدة.

فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ (7) و لا تبال بمعاداتهم إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ

ص: 118


1- 1. الفرقان: 58.
2- 2. الشعراء: 62.
3- 3. الشعراء: 217.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 474.
5- 5. مجمع البیان ج 7 ص 207.
6- 6. النمل: 62.
7- 7. النمل: 79.

و کسی که بر حق است، باید به حفظ و نصرت الهی توکل و اعتماد داشته باشد. «الذین صبروا»، بر مشکلات و مصائب صبر نموده، «و علی ربهم یتوکلون»، فقط بر پروردگار خود توکل می کنند، و «کان حقا علینا نصر المؤمنین»، نصرت و یاری مؤمنان حقی است که آنان بر ما دارند که خداوند انتقام برای آنان خواهد گرفت که با جعل الهی مستحق و ذی حق شده اند.

و در تفسیر مجمع از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: هر مسلمانی که از عرض و آبروی برادر ایمانی خود دفاع و حمایت کند، حقی بر خدا پیدا می کند که در روز قیامت آتش دوزخ را از او برطرف نماید. سپس این آیه قرائت فرمود: «و کان حقا ... و ان اللَّه هو العلی الکبیر»، خداوند متعال بلند مرتبه و بر هر چیز مسلط است، پس باید به او اعتماد کرد. «ما لکم من دونه من ولی و لا شفیع»، یعنی اگر از حدود و از مرز خشنودی و رضای حق تجاوز کنید، احدی نمی تواند شما را یاری کرده و یا برای شما شفاعت نماید. و یا به این معنا که اساسا و به طور کلی شما ولی و شفیعی جز او ندارید، بلکه فقط او است که مصالح شما را می داند و منظور می دارد و در مواقع مناسب و بجا، شما را نصرت می دهد و به غیر اذن و اجازه او، شفاعت و وساطت و تاثیری نخواهد بود. پس اگر شایستگی خود را از دست دهید، ولی و ناصر و یاوری برای شما باقی نخواهد ماند. «أ فلا تتذکرون»، آیا با این مواعظ الهی متذکر و متنبه نمی شوید؟ «و توکل علی اللَّه و کفی باللَّه وکیلا»، کارها که به او واگذار شود برای تمامی کارها بس است و او کفایت خواهد نمود، پس توکل بر او کن. «ما یفتح اللَّه من رحمه»، آن نعمت هایی که خداوند برای بندگان خود سزاوار بداند. (از قبیل صحت و امنیت و نعمت علم و نبوت و ولایت که علی بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: متعه هم از این نعمت ها است).

فلا ممسک لها: هیچ کس نمی تواند مانع شود، «و ما یمسک فلا مرسل له من بعد»، و اگر از جهت عدم شایستگی مردم

ص: 119

و صاحب الحق حقیق بالوثوق بحفظ الله و نصره.

الَّذِینَ صَبَرُوا(1) علی المحن و المشاق وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ أی لا یتوکلون إلا علی الله.

وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ (2) فیه إشعار بأن الانتقام لهم و إظهار لکرامتهم حیث جعلهم مستحقین علی الله أن ینصرهم

وَ فِی الْمَجْمَعِ (3)

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَا مِنِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ یَرُدُّ عَنْ عِرْضِ أَخِیهِ إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَرُدَّ عَنْهُ نَارَ جَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَرَأَ وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.

وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ(4) أی المرتفع علی کل شی ء و المتسلط علیه ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ (5) أی ما لکم إذا جاوزتم رضا الله أحد ینصرکم و یشفع لکم أو ما لکم سواه ولی و لا شفیع بل هو الذی یتولی مصالحکم و ینصرکم فی موطن نصرکم علی أن الشفیع متجوز به للناصر فإذا خذلکم لم یبق لکم ولی و لا ناصر أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ بمواعظ الله.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ (6) فإنه یکفیکم وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا موکولا إلیه الأمر فی الأحوال کلها.

ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ (7) أی ما یطلق لهم مِنْ رَحْمَةٍ کنعمة و أمن و صحة و علم و نبوة و ولایة و روی علی بن إبراهیم (8) عن الصادق علیه السلام قال و المتعة من ذلک فَلا مُمْسِکَ لَها یحبسها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ یطلقه مِنْ بَعْدِهِ

ص: 119


1- 1. العنکبوت: 59.
2- 2. الروم: 47.
3- 3. مجمع البیان ج 8 ص 309.
4- 4. لقمان: 30.
5- 5. التنزیل: 4.
6- 6. الأحزاب: 3.
7- 7. فاطر: 2.
8- 8. تفسیر القمّیّ: 544.

نعمت خود را باز دارند، هیچ کس جز او نمی تواند آن نعمت را بیاورد. «و هو العزیز الحکیم»، و او بر همه غالب و پیروز و احدی نمی تواند با او به منازعه و مبارزه برخیزد و هر چیز را بجا و با آگاهی انجام می دهد. «من کان یرید العزة»، کسی که در صدد کسب غزت و عظمت است، «فللَّه العزه جمیعا» پس باید او را از خدا بطلبد که عزت کلا برای او است .

و در تفسیر مجمع از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله است که فرموده: پروردگار شما هر روز اعلام می دارد و می فرماید که من عزیزم و هر کس عزت هر دو جهان را می خواهد، باید سر به فرمان عزیز (من) باشد.

أ لیس اللَّه بکاف عبده و یخوفونک بالذین من دونه: آیا خداوند نمی تواند امور بنده اش را کفایت کند. ای رسول ما! اینان تو را از ناحیه معبودهای خود تهدید می کنند که چنین گفته شده. قریش به پیامبر عرض کردند: ما می ترسیم که این خدایان ما تو را آسیب بزنند، چون تو این ها را نکوهش می کنی. و در روایت علی بن ابراهیم است که معنای آیه این است که عده ای به تو می گویند: ای محمد! علی علیه السّلام را بر ما برتری مده و او را این طور بزرگ نکن، وگرنه ما از تو دست برداشته و به کفار ملحق می شویم، و با این روش تو را تهدید می کنند. «أ لیس اللَّه بعزیز ذی انتقام»، آیا خداوند غالب و قاهر نیست و از دشمنان انتقام نخواهد گرفت؟ «لیقولن اللَّه»، اگر سؤال شود خالق کیست، قطعا می گویند خدا دلیل بر وحدانیت او روشن و آشکار است. «قل أ فرأیتم»، به آنان بگو پس از این اقرار و اعتراف که خالق و آفریدگار جهان خداوند یکتا است، اگر خداوند متعال اراده زیان و یا اراده رحمت و لطف بنماید، آیا این خدایان می توانند مانع اراده او بشوند؟ «قل حسبی اللَّه»، بگو برای رساندن خیر و دفع ضرر و دشواری خداوند کافی است و قطعا توانایی دارد. «علیه یتوکل المتوکلون»، متوکلان چون می دانند همه چیز از او است، فقط بر او توکل می کنند، «و هو علی کل شی ء وکیل»، متصرف در هر چیز است، «له مقالید السموات و الارض»، تمام کلیدهای آسمان ها و زمین از آن او است و غیر او اختیار و قدرت بر تصرف در آنها ندارد. یعنی خدا حافظ و نگهدارنده آنها است. «و افوض امری الی اللَّه»، من کارهای خود را به او واگذار می کنم تا مرا از هر بدی مصون بدارد. «ان اللَّه بصیر بالعباد»، به حال بندگان بینا و آگاه است،

ص: 120

أی من بعد إمساکه وَ هُوَ الْعَزِیزُ الغالب علی ما یشاء لیس لأحد أن ینازعه فیه الْحَکِیمُ لا یفعل إلا بعلم و إتقان.

مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ(1) أی الشرف و المنعة فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً أی فلیطلبها من عنده فإن کلها له وَ فِی الْمَجْمَعِ (2) عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ أَنَا الْعَزِیزُ فَمَنْ أَرَادَ عِزَّ الدَّارَیْنِ فَلْیُطِعِ الْعَزِیزَ.

أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ (3) قیل قالت قریش إنا نخاف أن تخبلک آلهتنا لعیبک إیاها و قال علی بن إبراهیم (4)

یعنی یقولون لک یا محمد اعفنا من علی و یخوفونک بأنهم یلحقون بالکفار أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ غالب منیع ذِی انْتِقامٍ ینتقم من أعدائه لَیَقُولُنَّ اللَّهُ لوضوح البرهان علی تفرده بالخالقیة قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ أی أ رأیتم بعد ما تحققتم أن خالق العالم هو الله أن آلهتکم إن أراد الله أن یصیبنی بضر هل هن یکشفنه أو أرادنی برحمة أی بنفع هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ فیمسکنها عنی قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ فی إصابة الخیر و دفع الضر عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ لعلمهم بأن الکل منه.

وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (5) یتولی التصرف فیه لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی مفاتیحها لا یملک و لا یتمکن من التصرف فیها غیره و هو کنایة عن قدرته و حفظه لها.

وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ (6) لیعصمنی من کل سوء إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ

ص: 120


1- 1. فاطر: 10.
2- 2. مجمع البیان ج 8 ص 402.
3- 3. الزمر: 37.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 578.
5- 5. الزمر: 62.
6- 6. المؤمن: 44.

پس حفظ و حراست خواهد نمود، «فوقا هم اللَّه سیئات ما مکروا»، از عواقب شوم مکر و حیله آنان نگه داشت.

و در خصال از حضرت صادق علیه السّلام است که فرموده: من در شگفتم از کسی که ترس و بیم از چهار چیز دارد، چگونه متوجه چهار چیز نمی شود. تا آنجا که فرمود: تعجب دارم از کسی که درباره او مکر و حیله می شود، چرا خود را در پناه این آیه قرار نمی دهد (افوض امری الی اللَّه)؟ با اینکه دنبال این جمله فرموده: «فوقاهم اللَّه سیئات ما مکروا»، یعنی اگر کسی جدا کار خود را به خدا واگذارد و این حالت واقعا در او باشد، مسلم خدا او را از گزند مکر و حیله دشمنان محفوظ می کند.

اللَّه حفیظ علیهم: خداوند مراقب حالات و اعمال آنان است و پاداش و کیفر اعمالشان را خواهد داد. «فاللَّه هو الولی» که گفته شده این جمله جواب شرطی است که حذف شده و تقدیرش چنین است. «ان أرادوا ولیا بحق فاللَّه هو الولی بالحق»، اگر ولی و سرپرست واقعی و حقیقی را می خواهند، پس خداوند است که ولی و سرپرست به حق و واقعی است. «و هو یحیی الموتی»، چون ولی واقعی است و ولایت تکوینی هم با او است که مرده ها را زنده می کند. «علیه توکلت»، در تمام کارها فقط به او توکل دارم. «و الیه انیب»، و در معضلات و مشکلات به او رجوع می کنم. «و ما عند اللَّه خیر و ابقی»، و آنچه که از ثواب و مزایای اخروی نزد او است، بهتر و پایدارتر است. «الا الی اللَّه تصیر الامور»، روزی خواهد آمد که تمام این وسائط و اسباب و تعلیمات از بین می رود و کارها همه مستقیما به سوی او برگشت خواهد کرد. که این آیه بشارت و وعده ای است برای نیکان و اطاعت کنندگان و تهدید و هشداری است برای مجرمان و گنه کاران.

و در کافی از حضرت باقر علیه السّلام روایتی است که فرموده: یک جلد قرآن مجید در میان دریا افتاده بود. وقتی آن را یافتند، همه آیات آن محو شده و از بین رفته بود، به جز این آیه: «الا الی اللَّه تصیر الامور.»

فمن یملک لکم من اللَّه شیئا ان اراد بکم ضرا: کیست که بتواند مانع قضا و مشیت الهی بشود، اگر اراده کند ضرر و بدی را مانند قتل و کشتار و یا شکست و یا نقص و خللی در مال و اولاد و یا بلا در مقابل تخلفات و گناهان شما. «او اراد بکم نفعا»، و همچنین اگر اراده نفع و خیری برای شما داشته باشد. «لکیلا تاسوا علی ما فاتکم»، یعنی تمام حوادث و پیشامدهایی که به شما می رسد، همه ثبت و نوشته شده، تا اینکه شما محزون و غمناک نشوید از آنچه از دست شما رفته، و همچنین مسرور و مغرور نگردید به آنچه از نعمت های دنیوی به دست آورده اید، زیرا کسی که بداند و معتقد باشد که تمام کارها به تقدیرات الهی است، همه چیز بر او آسان خواهد شد.

ص: 121

فیحرسهم فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا أی شدائد مکرهم

وَ فِی الْخِصَالِ (1)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: عَجِبْتُ لِمَنْ یَفْزَعُ مِنْ أَرْبَعٍ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی أَرْبَعٍ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ عَجِبْتُ لِمَنْ مُکِرَ بِهِ کَیْفَ لَا یَفْزَعُ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ فَإِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ بِعَقِبِهَا فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا.

اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ (2) أی رقیب علی أحوالهم و أعمالهم فیجازیهم بها فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُ قیل جواب شرط محذوف مثل إن أرادوا ولیا بحق فالله هو الولی بالحق وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی هو کالتقریر لکونه حقیقا بالولایة عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ أی فی مجامع الأمور وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ قیل أی أرجع فی المعضلات.

وَ ما عِنْدَ اللَّهِ (3) أی من ثواب الآخرة خَیْرٌ وَ أَبْقی لخلوص نفعه و دوامه.

أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ(4) بارتفاع الوسائط و التعلیقات و فیه وعد و وعید للمطیعین و المجرمین

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: وَقَعَ مُصْحَفٌ فِی الْبَحْرِ فَوَجَدُوهُ وَ قَدْ ذَهَبَ مَا فِیهِ إِلَّا هَذِهِ الْآیَةَ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.

فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً(5) أی فمن یمنعکم من مشیته و قضائه إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أی ما یضرکم کقتل أو هزیمة و خلل فی المال و الأهل أو عقوبة علی التخلف أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً أی ما یضاد ذلک.

لِکَیْلا تَأْسَوْا(6) أی أثبت و کتب ما أصابکم لئلا تحزنوا عَلی ما فاتَکُمْ من نعم الدنیا وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ أی أعطاکم الله منها فإن من علم أن الکل مقدر هان علیه الأمر.

ص: 121


1- 1. الخصال ج 1 ص 103.
2- 2. الشوری: 6- 10.
3- 3. الشوری: 36.
4- 4. الشوری: 53.
5- 5. الفتح: 11.
6- 6. الحدید: 23.

«الا باذن اللَّه»، هیچ چیزی واقع نخواهد شد، مگر به تقدیر و مشیت الهی. «و من یؤمن باللَّه یهد قلبه»، علی بن ابراهیم در تفسیرش گفته: یعنی آن کس که در اعماق قلب و زوایای دل خود خدا را تصدیق کند و در برابر او تسلیم باشد، وقتی حقایق برای او روشن شد، هدایت را انتخاب مینماید و به طرف ضلالت نمی رود. «و یزید اللَّه الذین اهتدوا هدی»، و خداوند هدایت و روشنایی هدایت شدگان را افزایش می دهد. «و اللَّه بکل شی ء علیم»، و خداوند به تمام چیزها حتی به حالات و خصوصیات دل ها آگاه است.« و علی اللَّه فلیتوکل المؤمنون»، چون لازمه ایمان و اعتقاد به توحید، این است که فقط به او توکل نماید. «و من یتوکل علی اللَّه و هو حسبه»، یعنی او کارهای توکل کننده را کفایت خواهد کرد. «ان اللَّه بالغ امره»، خداوند به هدف و غرض خود خواهد رسید و منظور و مرادش فوت نخواهد شد. «قد جعل اللَّه لکل شی ء قدرا»، برای هر چیز میزان معین و تقدیر خاصی دارد که تغییر نخواهد کرد و این بیان و توضیح لزوم و وجوب توکل است. «قل هو الرحمن» که من شما را به او دعوت می کنم که او صاحب تمام نعمت ها است و همه آنها از ناحیه او است. «لن یجیرنی من اللَّه احد»، اگر معصیت و مخالفت خدا را بکنم، هیچ کس نمی تواند مرا پناه بدهد. «و لن اجد من دونه ملتحدا»، و هرگز پناهگاهی جز درگاه او نمی یابم. «و تبتل الیه تبتیلا»، یعنی با عبادت و بندگی و با انقطاع از غیر او و بریدن پیوند از ما سوای او، پیوندت را فقط با او برقرار کن. علی بن ابراهیم گفته: یعنی خود را برای او خالص کن و از همه شوائب پاک و پاکیزه نما. «و ما تشاءون الا ان یشاء اللَّه»، مشیت و خواست شما فقط تابع مشیت و خواست الهی است که در بعضی اخبار است که این آیه مربوط به ائمه اطهار علیهم السّلام است.

روایات

روایت1.

کافی: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: از منزل بیرون آمدم و حرکت کردم تا کنار این دیوار رسیدم و بر آن تکیه دادم. ناگهان شخصی را که دارای دو جامه سفید بود، در رو به روی خود مشاهده کردم که داشت به چهره من می نگریست. سپس گفت: ای علی بن حسین! چه شده که من تو را ناراحت و غمناک و محزون می بینم؟ آیا ناراحتی تو برای دنیا است؟ این که ناراحتی ندارد. روزی خداوند به نیک و بد می رسد. گفتم: خیر، از این جهت نیست و مطلب چنان است که گفتی. گفت: پس لابد ناراحتی برای آخرت است. آن هم که وعده صادق و راستی است و حاکم هم سلطانی است، غالب و یا توانا. گفتم: از این جهت هم نیست، البته آخرت هم چنان است که می گویی. گفت: پس این حزن و اندوه برای چیست؟ گفتم: برای خطر عبداللَّه بن زبیر و این مشکلات و گرفتاری ها که مردم دارند. فرمود: آن شخص خنده ای کرد و گفت: ای علی بن

ص: 122

إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (1) أی إلا بتقدیره و مشیته وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ قال علی بن إبراهیم أی یصدق الله فی قلبه فإذا بین الله له اختار الهدی وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ حتی القلوب و أحوالها وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ لأن الإیمان بالتوحید یقتضی ذلک.

فَهُوَ حَسْبُهُ (2) أی کافیه إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ أی یبلغ ما یریده و لا یفوته مراد لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً أی تقدیرا أو مقدارا لا یتغیر و هو بیان لوجوب التوکل قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ (3) أدعوکم إلیه مولی النعم کلها.

لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ(4) أی إن عصیته مُلْتَحَداً أی منحرفا و ملتجئا.

وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا(5) قیل أی انقطع إلیه بالعبادة و جرد نفسک عما سواه و قال علی بن إبراهیم أخلص إلیه إخلاصا وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (6) فی بعض الأخبار أنها فی الأئمة علیهم السلام.

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ عُمَرَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: خَرَجْتُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی هَذَا الْحَائِطِ فَاتَّکَأْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَجُلٌ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ أَبْیَضَانِ یَنْظُرُ فِی تُجَاهِ وَجْهِی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً أَ عَلَی الدُّنْیَا فَرِزْقُ اللَّهِ حَاضِرٌ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ قُلْتُ مَا عَلَی هَذَا أَحْزَنُ وَ إِنَّهُ لَکَمَا تَقُولُ قَالَ فَعَلَی الْآخِرَةِ فَوَعْدٌ صَادِقٌ یَحْکُمُ فِیهِ مَلِکٌ قَاهِرٌ أَوْ قَالَ قَادِرٌ قُلْتُ مَا عَلَی هَذَا أَحْزَنُ وَ إِنَّهُ لَکَمَا تَقُولُ فَقَالَ مِمَّا حُزْنُکَ قُلْتُ مِمَّا یُتَخَوَّفُ مِنْ فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَیْرِ وَ مَا فِیهِ النَّاسُ قَالَ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ

ص: 122


1- 1. التغابن: 11- 13.
2- 2. الطلاق: 3.
3- 3. الملک: 29.
4- 4. الجن: 22.
5- 5. المزّمّل: 8 و 9.
6- 6. الدهر: 30.

حسین! آیا دیده ای که کسی خدا را بخواند و او اجابت نکند؟

گفتم خیر. گفت: آیا دیده ای کسی را که توکل بر خدا بنماید و خدا امور او را کفایت نکند؟ گفتم خیر. گفت: آیا دیده ای کسی را که از خدا سؤال و در خواست کند و او عطا نکند؟ گفتم خیر. و سپس از نظر من غایب شد.(1)

توضیح

یعنی برابر و روبرو. و در نهایه گفته است و طائفة تجاه العدو. یعنی گروهی در مقابل و روبروی بیان. در قاموس است: «و جاهک و تجاهک» (که حرف اول با سه نوع حرکت خوانده می شود) و تاء در این کلمه به جای واو است که اصلش «و جاه» است، یعنی برابر و رو به رو. جمله «فرزق اللَّه حاضر للبر و الفاجر»، «جزاء» شرط محذوف است که البته دلیل و علت به جای مدلول و معلول است که تقدیر جمله بندی ها چنین است، «ان کان علی الدنیا فلا تحزن لان رزق اللَّه حاضر.» اگر برای دنیا محزون هستی نباید محزون باشی، چون روزی به نیک و بد می رسد. و همچنین است جمله «فوعده صادق»، یعنی اگر حزن و اندوهت برای آخرت است که آن هم وعده ای است صادق و راست و اینکه در روایت هست که آن شخص گفت حاکم در آن روز خداوند قاهر یا قادر است، البته تردید از راوی روایت یعنی ابی حمزه ثمالی است. و ضمنا در این تعلیل که در روایت آمده «فوعد صادق»، اجمال و ابهامی هست و احتمال چند وجه در معنای این تعبیر هست:

1. به این معنا که چون خداوند در برابر اطاعت و بندگی، پاداش های پر ارزشی را وعده داده و تو هم آنها را انجام داده ای و خداوند هم بر خلاف وعده عمل نمی کند، پس دیگر جای حزن و اندوه نیست. مضافا بر اینکه تو دارای ملکه عصمت هستی و خدا عصمت تو را تضمین نموده، پس چه جای حزن و اندوه است؟ بنابراین معنای حزن و اندوه نداشتن مخصوص معصوم خواهد بود و حزن و اندوه داشتن غیر معصوم برای آخرت، بجاست و منافاتی با این روایت ندارد و مطلوب هم هست.

2. به این معنا که حزن و اندوه در موردی باید باشد که راه چاره در آن نباشد و اینجا راه چاره هست، چون خداوند در برابر طاعت و بندگی وعده ثواب داده و در مقابل معصیت وعده عقاب و کیفر. پس انسان باید طریق طاعت و ترک معصیت را انتخاب نماید تا به پاداش الهی نائل شود و از عقابش مصون بماند و غصه و اندوه بیجا و بی فایده است.

3. آنچه بعضی گفته اند که منظور از حزین در این روایت کسی است که شدیدا محزون باشد، چون لفظ «کئیب» همراه «حزین» است و کئیب یعنی زیاد و سخت محزون، پس شدت حزن نباید باشد، ولی حزن و اندوه کم اشکالی ندارد. البته معنای اول ظاهرتر و مناسب تر است.

و ما فیه الناس: یعنی اضطراب و ناراحتی این مردم از خطر ابن زبیر که مقصود شیعیان هستند، چون او آنان را خیلی اذیت می کرد و ابن زبیر، عبدالله بن زبیر است که سرسخت ترین دشمن اهل بیت بود و او باعث انحراف پدرش شد که از علی علیه السّلام برگشت (با اینکه پسر عمه حضرت و از دوستان او بود) که علی علیه السّلام فرمود: «زبیر همیشه با ما بود، تا وقتی پسرش بزرگ شد و او را منحرف نمود.»

و از نظر تاریخ مشهور این است که پس از شهادت حسین بن علی علیهم السّلام، در بیست و سوم رجب سال 60 هجری در زمان سلطنت یزید با ابن زبیر به عنوان خلافت بیعت شد. و گفته شد وقتی که حضرت سید الشهداء در سال 60 شهید شد، عبدالله زبیر در مکه دست به تبلیغات زد و مردم را به خود دعوت کرد و

ص: 123


1- . کافی 2: 365

الْحُسَیْنِ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً دَعَا اللَّهَ فَلَمْ یُجِبْهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَلْ رَأَیْتَ أَحَداً تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَلْ رَأَیْتَ أَحَداً سَأَلَ اللَّهَ فَلَمْ یُعْطِهِ قُلْتُ لَا ثُمَّ غَابَ عَنِّی (1).

بیان

فی القاموس وجاهک و تجاهک مثلثتین تلقاء وجهک و فی النهایة و طائفة تجاه العدو أی مقابلهم و حذاهم و التاء فیه بدل من واو وجاه أی مما یلی وجوههم فرزق الله حاضر جزاء للشرط المحذوف و أقیم الدلیل مقام المدلول و التقدیر إن کان علی الدنیا فلا تحزن لأن رزق الله و کذا قوله فوعد صادق و قوله أو قال قادر تردید من الثمالی أو أحد الرواة عنه.

و فی هذا التعلیل خفاء و یحتمل وجوها الأول أن یکون المعنی أن الله لما وعد علی الطاعات المثوبات العظیمة و قد أتیت بها و لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ فلا ینبغی الحزن علیها مع أنک من أهل العصمة و قد ضمن الله عصمتک فلأی شی ء حزنک فیکون مختصا به علیه السلام فلا ینافی مطلوبیة الحزن للآخرة لغیرهم ع.

الثانی أن الحزن إنما یکون لأمر لم یکن منه مخرج و المخرج موجود لأن وعد الله صادق و قد وعد علی الطاعة الثواب و علی المعصیة العقاب فینبغی فعل الطاعة و ترک المعصیة لنیل الثواب و الحذر عن العقوبات و لا فائدة للحزن. الثالث ما قیل إن المراد بالحزین من به غایة الحزن لضم الکئیب معه فلا ینافی استحباب قدر من الحزن للآخرة و الأول أظهر و أنسب بالمقام.

و ما فیه الناس أی من الاضطراب و الشدة لفتنته أو المراد بالناس الشیعة لأنه کان ینتقم منهم.

و ابن الزبیر هو عبد الله و کان أعدی عدو أهل البیت علیهم السلام و هو صار سببا لعدول الزبیر عن ناحیة أمیر المؤمنین علیه السلام حَیْثُ قَالَ علیه السلام: لَا زَالَ الزُّبَیْرُ مَعَنَا حَتَّی أَدْرَکَ فَرْخُهُ.

و المشهور أنه بویع له بالخلافة بعد شهادة الحسین صلوات الله علیه لسبع بقین من رجب سنة أربع و ستین فی أیام یزید و قیل لما استشهد الحسین علیه السلام فی سنة ستین من الهجرة دعا ابن الزبیر بمکة إلی نفسه و عاب یزید

ص: 123


1- 1. الکافی ج 2 ص 63.

فسق و فجور و شرب خمر و فساد اخلاق یزید را فاش ساخت و مردم را به سوی خود جلب نمود. اهل حجاز و تهامه به خلافت او رأی دادند و با او بیعت کردند. یزید چون متوجه مطلب شد، حصین بن نمیر و روح بن زنباع را با سپاه و لشکر فراوانی برای سرکوبی او آماده کرد و فرماندهی کل لشگر را به مسلم بن عقبه داد. هنگام تودیع و حرکت به مسلم گفت: ای مسلم! این لشکر شام هر عملی که با دشمنان خود خواستند انجام دهند، به هیچ وجه ممانعت نکن و ابتدا به طرف مدینه روانه شو. اگر مردم مدینه مقاومت کردند، با آنان بجنگ و وقتی پیروز شدی، مدینه و مردم مدینه را سه روز برای شامیان مباح نموده و در اختیار لشکر قرار ده. پس مسلم حرکت کرد تا به حره (محلی است نزدیک مدینه) رسید. از آن طرف مردم مدینه با فرماندهی عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه در مقابل مسلم صف آرایی کردند.

مسلم سه مرتبه آنان را دعوت به تسلیم کرد، ولی نپذیرفتند و جنگ و درگیری شروع شد. در نهایت شامیان غالب شدند و عبداللَّه بن حنظله با هفتصد نفر از مهاجران و انصار شهید شدند و مسلم داخل مدینه شد و طبق فرمان یزید، لشکر شام سه روز بر جان و مال و ناموس مسلمانان مدینه مسلط شدند و هر چه خواستند از جنایات و فجائع انجام دادند. سپس مسلم در راه به درک واصل شد. پس از هلاکت مسلم، فرماندهی لشکر را حصین بن نمیر به دست گرفت و حرکت کرد تا به مکه رسید. عبداللَّه زبیر که از جریان مطلع شد، داخل مسجدالحرام رفت و با لشکریان خود در آن حرم امن الهی متحصن شد. حصین بن نمیر منجنیق بر سر کوه ابو قبیس نصب نموده و سنگ و آتش به مسجد و بر ابن زبیر می ریخت. چند روزی نگذشت که خبر هلاکت یزید به حسین لعنة اللَّه علیهما رسید. حصین هم کسی را فرستاد نزد ابن زبیر و درخواست صلح و تودیع نمود. عبداللَّه زبیر هم پاسخ مثبت داد و درهای مسجد را باز کرد و هر دو لشکر داخل هم شدند و مشغول طواف گردیدند. در یکی از شب ها که حصین مشغول طواف بود، ابن زبیر را ملاقات کرد و دست او را گرفته و خصوصی و سری به عبداللَّه زبیر پیشنهاد کرد که آیا میل داری با هم برویم شام و من مردم را دعوت به بیعت تو بکنم؟ چه که وضع شام هرج و مرج است و من هم کسی را شایسته تر از تو برای خلافت نمی بینم و قطعا بدان که من با تو مخالفت نخواهم کرد. ابن زبیر دست خود را از دست حصین بیرون کشید و با صدای بلند گفت که خیر، نخواهد شد تا اینکه در مقابل هر یک نفر از مردم حجاز ده نفر از اهل شام را بکشم. حصین گفت: خیلی اشتباه کرده و دروغ گفته کسی که تو را از سیاستمداران عرب خوانده. من با تو سری و خصوصی صحبت می کنم و تو فریاد می زنی؟ من تو را به خلافت و حکومت دعوت می کنم و تو مرا به جنگ و خونریزی می خوانی؟ سپس ابن زبیر را رها کرده و خود و همراهانش به طرف شام حرکت کردند. و مورّخین گفته اند که عراق و مصر و قسمتی از شام با ابن زبیر بیعت نمودند تا اینکه پس از جنگ هایی با مروان حکم بیعت کردند. و عراق تا سال 71 با ابن زبیر بود که در آن سال

ص: 124

بالفسوق و المعاصی و شرب الخمور فبایعه أهل تهامة و الحجاز فلما بلغ یزید ذلک ندب له الحصین بن نمیر و روح بن زنباع و ضم إلی کل واحد جیشا و استعمل علی الجمیع مسلم بن عقبة و جعله أمیر الأمراء و لما ودعهم قال یا مسلم لا ترد أهل الشام عن شی ء یریدونه لعدوهم و اجعل طریقک علی المدینة فإن حاربوک فحاربهم فإن ظفرت بهم فأبحهم ثلاثا.

فسار مسلم حتی نزل الحرة فخرج أهل المدینة فعسکروا بها و أمیرهم عبد الله بن حنظلة الراهب غسیل الملائکة فدعاهم مسلم ثلاثا فلم یجیبوا فقاتلهم فغلب أهل الشام و قتل عبد الله و سبعمائة من المهاجرین و الأنصار و دخل مسلم المدینة و أباحها ثلاثة أیام ثم شخص بالجیش إلی مکة و کتب إلی یزید بما صنع بالمدینة و مات مسلم لعنه الله فی الطریق.

فتولی أمر الجیش الحصین بن نمیر حتی وافی مکة فتحصن منه ابن الزبیر فی المسجد الحرام فی جمیع من کان معه و نصب الحصین المنجنیق علی أبی قبیس و رمی به الکعبة فبینما هم کذلک إذ ورد فی الخبر علی الحصین بموت یزید لعنة الله علیهما فأرسل إلی ابن الزبیر یسأله الموادعة فأجابه إلی ذلک و فتح الأبواب و اختلط العسکران یطوفون بالبیت. فبینما الحصین یطوف لیلة بعد العشاء إذا استقبله ابن الزبیر فأخذ الحصین بیده و قال له سرا هل لک فی الخروج معی إلی الشام فأدعو الناس إلی بیعتک فإن أمرهم قد مرج و لا أدری أحدا أحق بها الیوم منک و لست أعصی هناک فاجتذب ابن الزبیر یده من یده و هو یجهر دون أن أقتل بکل واحد من أهل الحجاز عشرة من الشام فقال الحصین لقد کذب الذی زعم أنک من دهاة العرب أکلمک سرا و تکلمنی علانیة و أدعوک إلی الخلافة و تدعونی إلی الحرب ثم انصرف بمن معه إلی الشام.

و قالوا بایعه أهل العراق و أهل مصر و بعض أهل الشام إلی أن بایعوا لمروان بعد حروب و استمر له العراق إلی سنة إحدی و سبعین و هی التی قتل

ص: 124

عبدالملک بن مروان بر عراق مسلط شد و برادر عبداللَّه مصعب بن زبیر را کشت و ساختمان دارالاماره را در کوفه ویران کرد. و چون مصعب کشته شد، طرفدارانش شکست خوردند و متفرق شدند. عبدالملک آنان را خواست و پیشنهاد بیعت کرد و آنان هم با او بیعت کردند. عبدالملک هم وارد کوفه شد و عراق و شام و مصر همگی تسلیم شدند. سپس در سال 73 حجاج بن یوسف ثقفی را برای سرکوبی ابن زبیر به مکه اعزام نمود. حجاج حرکت کرد و وارد مکه شد، ابن زبیر را در محاصره قرار داد و خانه کعبه را با منجنیق مورد حمله و انداختن سنگ نمود و بالاخره بر این زبیر پیروز گشت و سر از بدنش جدا کرد و او را از پاها سرنگون به دار آویخت. پس از مدتی پایین آورده و در گورستان یهود دفنش کردند و مدت خلافتش در حجاز و عراق 9 سال و 22 روز بود و در سن 73 یا 72 سالگی در گذشت و مادرش اسماء دختر ابوبکر بود.

مؤلف

اینکه حضرت سجاد فرمود «از خبر ابن زبیر بیمناک و محزون هستم»، ممکن است مربوط به جنایات و جور و ستم خود ابن زبیر بر آن حضرت و شیعیان باشد. و احتمال دارد از ستم و جور حجاج و دیگران باشد که او هم از لوازم شرارت وجود ابن زبیر است. و لفظ دعا و سؤال که در این روایت آمده، شاید با هم از نظر معنا فرق داشته باشند که دعا برای دفع ضرر است و سؤال برای جلب نفع است. فهل رایت...: (آیا دیده ای که دعا شود و اجابت نباشد) منظور دعای ائمه علیهم السّلام است که آنان در مواردی دعا می کنند که اراده حتمیه خداوند بر خلافش تعلق نگرفته باشد. و یا منظور دعایی است که با شرایط اجابت باشد که یکی از آن شرایط همین چیزی است که گفته شد (اراده حتمیه خداوند بر خلافش نباشد) همچنان که در «کتاب دعا» تفضیلا گفته شد.

و اما راجع به آن شخصی که در برابر حضرت سجاد بود، ظاهر این است که فرشته ای بوده که به امر الهی به صورت بشر آمده و احتمال دارد که واقعا بشر بوده یا حضرت خضر یا الیاس علیهم السّلام بوده. و اگر گفته شود که حضرت سجاد افضل و اعلم از آنان است، مانعی ندارد که خداوند شخصی را به منظور تذکر و تنبیه و تسکین خاطر خدمت شخص بزرگ تر و داناتر بفرستد، همچنان که بعضی از ملائکه را خدمت پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله می فرستاد، با اینکه رسول خدا قطعا افضل از آنها بود. و یا فرستادن خضر نزد موسی علیه السّلام و اینکه حضرت این مطالبی را که آن شخص گفته می دانست، منافاتی با تذکر و تنبیه ندارد، همچنان که اکثر مصیبت زدگان مطالبی را که به عنوان تسلیت و همدردی به آنان گفته می شود می دانند، ولی در عین حال همین تذکرات برای آنها مفید است، مخصوصا وقتی که بدانند این تذکرات از طرف خداوند و این شخص از طرف خدا است. و گفته شده که حضرت تردید داشت در اینکه در حق ابن زبیر دعا و نفرین بکند یا نکند و آیا این دعا و نفرین مقرون به رضای الهی هست یا نه. و چون از راه این شخص یا این فرشته اذن و اجازه خداوندی به دست آمد، حضرت هم نفرین و دعا کرد و مستجاب شد. و از همین جهت بود که خداوند مانع افکندن سنگ و منجنیق نشد، همچنان که در داستان ابرهه و فیل مانع شد، ولی اینجا منجنیق را که برای کشتن ابن زبیر به کار می رفت مانع نشد، چون احترام امام علیه السّلام از کعبه بیشتر است.

روایت2.

کافی:

ص: 125

فیها عبد الملک بن مروان أخاه مصعب بن الزبیر و هدم قصر الإمارة بالکوفة.

و لما قتل مصعب انهزم أصحابه فاستدعی بهم عبد الملک فبایعوه و سار إلی الکوفة و دخلها و استقر له الأمر بالعراق و الشام و مصر ثم جهز الحجاج فی سنة ثلاث و سبعین إلی عبد الله بن الزبیر فحصره بمکة و رمی البیت بالمنجنیق ثم ظفر به و قتله و اجتز الحجاج رأسه و صلبه منکسا ثم أنزله و دفنه فی مقابر الیهود و کانت خلافته بالحجاز و العراق تسع سنین و اثنین و عشرین یوما و له من العمر ثلاث و سبعون سنة و قیل اثنتان و سبعون سنة و کانت أمه أسماء بنت أبی بکر.

و أقول

الظاهر أن خوفه علیه السلام کان من ابن الزبیر علیه و علی شیعته و یحتمل أن یکون من الحجاج و غیره ممن حاربه و کان الفرق بین الدعاء و السؤال أن الدعاء لدفع الضرر و السؤال لجلب النفع. فهل رأیت أحدا أی من الأئمة علیهم السلام فإنهم لا یدعون إلا لأمر علموا أن الله لم یتعلق إرادته الحتمیة بخلافه أو هو مقید بشرائط الإجابة التی منها ما ذکر کما فصلناه فی کتاب الدعاء.

ثم الظاهر أن هذا الرجل إما کان ملکا تمثل بشرا بأمر الله تعالی أو کان بشرا کخضر أو إلیاس علیه السلام و کونه علیه السلام أفضل و أعلم منهم لا ینافی إرسال الله تعالی بعضهم إلیه لتذکیره و تنبیهه و تسکینه کإرسال بعض الملائکة إلی النبی صلی الله علیه و آله مع کونه أفضل منهم و کإرسال خضر إلی موسی علیهما السلام و کونه علیه السلام عالما بما ألقی إلیه لا ینافی التذکیر و التنبیه فإن أکثر أرباب المصائب عالمون بما یلقی إلیهم علی سبیل التسلیة و التعزیة و مع ذلک ینفعهم لا سیما إذا علم أن ذلک من قبل الله تعالی.

و قیل إنه علیه السلام کان مترددا فی أن یدعو علی ابن الزبیر و هل هو مقرون برضاه سبحانه فلما أذن بتوسط هذا الرجل أو الملک فی الدعاء علیه دعا فاستجیب له فلذا لم یمنع الله من ألقی المنجنیق إلی الکعبة لقتله کما منع الفیل لأن حرمة الإمام علیه السلام أعظم من الکعبة انتهی.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ

ص: 125

از مفضل، از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: خداوند متعال به حضرت داود وحی نمود که هر بنده ای از بندگان من که جدا و واقعا با نیت خالص و قلب صادق مستمسک به من گردد و هیچ نظری به مخلوق نداشته باشد، اگر آسمان و زمین و آنچه در آنها است برای او مکر و حیله کنند، من برای او راه نجات قرار می دهم. و هر بنده ای از بندگان من که در دلش توجه و امید به غیر من باشد و توسل به یکی از مخلوقات بکند، من اسباب و وسایل آسمان را از دستش می گیرم و زمین هم در زیر پای او قرار نخواهد گرفت و هیچ باکی ندارم که در کدام بیابانی به هلاکت برسد.(1)

توضیح

«عبد من عبادی» یعنی مؤمنی. «ثم تکیده السموات »، «کید» یعنی مکر و و جنگ و حیله و خدعه و «تکید» بر وزن تبیع، ثلاثی مجرد است و بعضا از باب تفعل گرفته اند. «و اسخت» با خاء و تاء تشدید دار از سخت به معنای سفت و محکم که از لغات مشترک بین عرب و عجم است، یعنی در زبان فارسی و عربی (سخت) می گویند، یعنی زمین را در زیر پای او سخت و سفت می نمایم که هیچ گونه کشت و زرع و روییدنی ندهد و هیچ خیر و سودی را به دست نیاورد. یا از واژه «سوخ» یعنی فرو رفتن البته از باب افعال است. «اسخت الارض» یعنی زمین او را فرو می برد و در خود می بلعد. و بعضی با حاء بی نقطه خوانده اند از ریشه سیاحت و گردش که کنایه از حرکت و زلزله زمین باشد. و آن جمله که فرمود «باکی ندارم که کجا بمیرد»، کنایه از بی لطفی حق و سلب توفیق از او و نداشتن خیر و شایستگی نداشتن برای لطف الهی است.

روایت3.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ثروت و عزت با هم هستند و با هم می گردند؛ هنگامی که توکل را در کسی یافتند، همان جا وطن می کنند.(2)

کافی با سند دیگری مانند همین روایت را نقل کرده است.(3)

توضیح

«یجولان» از جولان است، یعنی بی نیازی و عزت سیر و حرکت می کنند برای پیدا کردن محل و منزلی که در آن اقامت نمایند. هنگامی که مورد توکل و متوکل را یافتند، ملازم او شده و نزد او وطن می کنند. و این بیان استعاره تمثیلی است به منظور بیان این حقیقت که غنا و عزت ملازم توکل هستند، چون توکل کننده اعتماد بر خدا دارد و هیچ وقت به مخلوق ملتجی و پناهنده نمی شود، در نتیجه از ذلت و پستی سؤال و درخواست از مردم نجات می یابد. چون در واقع غنا و بی نیازی عبارت است از مناعت طبع و بی نیازی

ص: 126


1- . کافی 2 : 365
2- . کافی 2 : 365
3- . کافی 2 : 65

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ مَا اعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ ثُمَّ تَکِیدُهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَیْنِهِنَّ وَ مَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ یَدَیْهِ وَ أَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَ لَمْ أُبَالِ بِأَیِّ وَادٍ هَلَکَ (1).

بیان

عبد من عبادی أی مؤمن عرفت نعت للعبد و الکید المکر و الحیلة و الحرب و الظاهر أن تکید کتبیع و ربما یقرأ علی بناء التفعل و أسخت بالخاء المعجمة و تشدید التاء من السخت و هو الشدید و هو من اللغات المشترکة بین العرب و العجم أی لا ینبت له زرع و لا یخرج له خیر من الأرض أو من السوخ و هو الانخساف علی بناء الإفعال أی خسفت الأرض به و ربما یقرأ بالحاء المهملة من السیاحة کنایة عن الزلزلة و لم أبال کنایة عن سلب اللطف و التوفیق عنه و عدم علمه سبحانه الخیر فیه و عدم استحقاقه اللطف.

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْغَنَاءَ وَ الْعِزَّ یَجُولَانِ فَإِذَا ظَفِرَا بِمَوْضِعِ التَّوَکُّلِ أَوْطَنَا(2).

کا، [الکافی] عن العدة عن أحمد بن أبی عبد الله عن محمد بن علی عن علی بن حسان: مثله (3)

بیان

یجولان من الجولان أی یسیران و یتحرکان لطلب موطن و منزل یقیمان فیه فإذا وجدا موضع التوکل أی المتوکل أوطنا عنده و لزماه و کأنه استعارة تمثیلیة لبیان أن الغنی و العز یلزمان التوکل فإن المتوکل یعتمد علی الله و لا یلتجئ إلی المخلوقین فینجو من ذل الطلب و یستغنی عنهم فإن الغنا غنی

ص: 126


1- 1. الکافی: ج 2 ص 63.
2- 2. الکافی: ج 2 ص 64.
3- 3. الکافی: ج 2 ص 65.

نفس و روح، نه مال و ثروت داشتن. علاوه بر این اساسا خداوند متعال این شخص را در هر صورت از توسل به مردم بی نیاز می دارد. و ناگفته نماند که توکل بر خدا، به این معنا نیست که انسان در امور زندگی کوشش و فعالیت نداشته و در فکر پیشگیری و بر حذر بودن از پیشامدهای ناگوار نباشد. بلکه طبق تعلیمات اسلامی باید دنبال وسایل و اسباب رفت و بدون حرص و افراط از آنها استفاده کرد، ولی در عین حال نباید اتکا و اعتمادش بر اسباب باشد، بلکه نظر نهایی و اعتمادش بر خداوند سبب ساز باید باشد.

محقق طوسی در کتاب اوصاف الاشراف(1) فرموده: مقصود از توکل این است که بنده در کارهایی که انجام می دهد و در حوادثی که برایش رخ می دهد، امور خود را به خداوند متعال واگذار کند، چون ایمان و علم دارد که او قوی تر و تواناتر است و آنچه به دست آورده، از آن به بهترین وجه بهره برداری کند و هر چه که برای او مقدر شده، آن را نیکوتر و کامل تر بداند و به آنچه پیش می آید، راضی و خشنود باشد. و در عین حال سعی و کوشش در همان کارهایی که به خدا واگذار کرده بکند و خودش را و کارش را و قدرت و اراده و تصمیمش را از اسباب و شرایطی بداند که موجب اعمال قدرت و تعلق اراده الهی در این مورد مخصوص می شود. حاصل مطلب اینکه بداند خداوند متعال اعمال قدرت و اراده بی ملاک و بی جهت نمی نماید، بلکه طبق مصلحت و پس از شایستگی و لیاقت لطف خود را شامل حال انسان می کند و یکی از علل دستیابی به لیاقت و شایستگی، همین فعالیت و جدیت و سعی و کوشش ما است. و از این بیان معنای حدیث مشهور و معروف که فرموده اند: «لا جبر و لا تفویض بل امر بین امرین» روشن می شود، یعنی نه جبر محض است که از ما و از این وسایل و اسباب هیچ کاری ساخته نباشد و این ها هیچ کاره باشند و سعی و کوشش و آب و آتش و سایر اسباب و وسایل هیچ دخالتی و تاثیری نداشته باشند و نه تفویض محض که همه اسباب و وسایل و وسائط خودشان اصالتا و بالذات و به طور مستقل و بدون دخالت و اراده حق تعالی، کار خود و تاثیر خود را انجام دهند، بلکه بین این دو راه راه سومی هست و آن اینکه ما انسان ها و همه موجودات افعال و کارهای ما و تمام این اسباب و وسایل مؤثر و و دخیل هستند، وگرنه تکلیف و ثواب و عقاب، تجلیل و تقدیر و نکوهش و توبیخ همه و همه بی مورد و غلط خواهد بود، ولی نه به طور استقلال که هر یک خدایی می شوند و سلطه و حکومت حق تعالی از این ها منعزل و این ها از تحت قدرت مطلقه او و سلطنت عامه او خارج و موجب محدودیت قدرت خدا می شود. بلکه این ها همه موثر هستند و سبب هستند و دخالت و تاثیر دارند، اما با اذن او و تملیک او و در طول او که اگر بخواهد سببیت و تاثیر و دخالت را از این ها بگیرد و سلب کند می تواند، چون مالک اصلی و مسبب او است و هر چیز و هر کس هر چه دارد از او است و مستقل به تمام معنا و متکی به خود، در واقع و در حقیقت فقط او است. «لا حول و لا قوة الا باللَّه. بحول اللَّه و قوته اقوم و اقعد.» من قیام و قعود من می کنم و کارها را من انجام می دهم، اما به حول و قوه ای که او به من داده است. «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین.»

روایت4.

کافی: از محمد بن یحیی، از ابن عیسی، از ابن محبوب، از ابن سنان، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: هر بنده ای که رو کند و متوجه شود به طرف چیزی که خدا دوست می دارد (در صدد انجام کارهایی باشد که خدا می پسندد)، خداوند متعال هم روی آورد به سوی چیزی که بنده دوست دارد، و کسی که متمسک به خدا باشد، خداوند او را نگاه می دارد و کسی که خداوند به سوی او رو کند و او را از خطرات و لغزش ها نگه دارد، هیچ اهمیتی نمی دهد که فرضا آسمان به زمین فرو ریزد یا حادثه ای بر مردم روی زمین بیاید و بلایی آنها را شامل شود، او در زمره حزب اللَّه و از هر بلایی مصون و محفوظ است. آیا خداوند متعال در قرآن نمی فرماید که: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِین.» {متقین و اهل تقوا در جایگاه امن و امان هستند}؟(2)

توضیح

در قاموس است: «و اذاً اُقبُل قُبلک»، مقصود تو، مقصود من است و «قبالته» با ضم قاف یعنی رو به رو و «القَبَل» با حرکت قاف و باء، یعنی راه روشن، ولی «قِبَلَه» با کسر قاف یعنی نزد او. (پایان نقل قول) و مقصود از حدیث یعنی رو آوردن بنده به طرف آنچه خدا دوست دارد و می پسندند و همیشه در صدد رضا و دوستی خدا باشد و روی آوردن خدا به سوی آنچه که بنده دوست دارد، یعنی اسباب و علل آنچه که خواسته بنده است فراهم می آورد و او را به مطلوب و مقصود دنیوی و اخروی می رساند. اعتصام به خدا هم یعنی توکل و اعتماد به او داشتن.

و اما ترکیب و قواعد ادبی حدیث:

جمله «و من اقبل اللَّه» تا آخر، این جمله ها را می شود بر دو وجه ترکیب نمود: 1) اینکه جمله «لم یبال»

ص: 127


1- . اوصاف الأشراف : 50
2- . کافی 2 : 366

النفس لا الغنی بالمال مع أنه سبحانه یغنیه عن التوسل إلیهم علی کل حال.

ثم إن التوکل لیس معناه ترک السعی فی الأمور الضروریة و عدم الحذر عن الأمور المحذورة بالکلیة بل لا بد من التوسل بالوسائل و الأسباب علی ما ورد فی الشریعة من غیر حرص و مبالغة فیه و مع ذلک لا یعتمد علی سعیه و ما یحصله من الأسباب بل یعتمد علی مسبب الأسباب.

قال المحقق الطوسی قدس سره فی أوصاف الأشراف المراد بالتوکل أن یکل العبد جمیع ما یصدر عنه و یرد علیه إلی الله تعالی لعلمه بأنه أقوی و أقدر و یضع ما قدر علیه علی وجه أحسن و أکمل ثم یرضی بما فعل و هو مع ذلک یسعی و یجتهد فیما وکله إلیه و یعد نفسه و عمله و قدرته و إرادته من الأسباب و الشروط المخصصة لتعلق قدرته تعالی و إرادته بما صنعه بالنسبة إلیه و من ذلک یظهر معنی لا جبر و لا تفویض بل أمر بین أمرین.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا عَبْدٍ أَقْبَلَ قُبْلَ مَا یُحِبُّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَقْبَلَ اللَّهُ قُبْلَ مَا یُحِبُّ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ عَصَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَقْبَلَ اللَّهُ قُبْلَهُ وَ عَصَمَهُ لَمْ یُبَالِ لَوْ

سَقَطَتِ السَّمَاءُ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ کَانَتْ نَازِلَةٌ نَزَلَتْ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَشَمِلَتْهُمْ بَلِیَّةٌ کَانَ فِی حِزْبِ اللَّهِ بِالتَّقْوَی مِنْ کُلِّ بَلِیَّةٍ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ (1).

بیان

فی القاموس و إذا أقبل قبلک بالضم اقصد قصدک و قبالته بالضم تجاهه و القبل محرکة المحجة الواضحة و لی قبله بکسر القاف أی عنده انتهی و المراد إقبال العبد نحو ما یحبه الله و کون ذلک مقصودة دائما و إقبال الله نحو ما یحبه العبد توجیه أسباب ما یحبه العبد من مطلوبات الدنیا و الآخرة و الاعتصام بالله الاعتماد و التوکل علیه.

و من أقبل الله إلخ هذه الجمل تحتمل وجهین الأول أن یکون لم یبال

ص: 127


1- 1. الکافی: ج 2 ص 65.

خبر موصول (من) باشد و جمله «لو سقطت» جمله تازه و جداگانه، و جمله «کان فی حزب اللَّه» جزاء شرط (لو) باشد که خلاصه معنا چنین می شود: کسی که خداوند به او روی آورد و او را نگه دارد، چنین شخصی از چیزی باک ندارد و همیشه راحت و آسوده خاطر است. اگر آسمان فرو ریزد و بلایی بر زمین آید، این شخص جزو حزب اللَّه و در امن و امان است؛ 2) اینکه «لم یبال» جزاء شرط باشد و مجموع شرط و جزاء خبر موصول باشد و جمله «کان فی حزب اللَّه» استیناف و جمله مستقلی باشد. جمله «فشملتهم بلیه» ممکن است «بلیه» را منصوب بخوانیم که تمیز باشد و ممکن است مرفوع بخوانیم که فاعل «شملت» باشد، یعنی از لحاظ حادثه ای که نازل می شود، بلایی شامل حال آنان گردد، و یا از قبیل آمدن اسم ظاهر به جای ضمیر باشد که همان فاعل است. «بالتقوی» یعنی به سبب تقوا از بلاها محفوظ می ماند که ظاهر آیه هم این است، یعنی متقین چون دارای تقوا هستند، در مقام امن هستند. بنابراین «من کل بلیه» متعلق به «محفوظ» است که در تقدیر هست و با اینکه باء «بالتقوی» برای ملابسه باشد و کلمه «من کل بلیه» متعلق به «تقوی» باشد، یعنی خداوند او را از هر بلایی نگهدار می شود و توجیه اولی ظاهرتر است که باء سببیه باشد و جمله «فی حزب اللَّه»، کنایه از غلبه و پیروزی است، یعنی همان حزبی که خداوند وعده نصرت و آسان نمودن کارها را به آنها داده است که فرموده است: «الا ان حزب اللَّه هم الغالبون»، (حزب اللَّه پیروز است). آیه «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ» ابن عامر و نافع با ضم میم (مقام) خوانده اند و بقیه قراء با فتح میم، یعنی جایگاه و اقامتگاه. «امین»، از هر گونه تغیر و حوادث حتی مرگ و مردن در امان هستند و یا از شر شیطان و از هر گونه حزن و اندوه. بیضاوی گفته: این اقامتگاه، مقیم خود را از آفت و دگرگونی حفظ می کند.

مؤلف

ظاهر عبارات بیشتر مفسرین این است که مقصود از «مقام امین»، اقامتگاه اخروی متقین چنین است، ولی ظاهر روایت حال دنیوی این تقوا است و ممکن است مراد هر دو جهان باشد، البته روایت هم ابایی از این معنا ندارد. و شاید مقصود ایمنی از ضلالت و گمراهی و سرگردانی و حوادث و وقایع گمراه کننده در دنیا و ایمنی از جمیع بلاها و گرفتاری ها و عقوبت ها در آخرت باشد. همچنین آیه «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»(1) {اولیای الهی را پس از هدایت خوف ضلالت و احتمال گمراهی نیست و از مصائب دنیوی هم محزون و ناراحت نمی شوند} چون می دانند که عواقب و نتایج این مصائب خوب است. و البته این احتمال هم در آیه اولی هست که خداوند متعال اهل تقوا و اطاعت کنندگان را که توکل بر او دارند، از اکثر مصائب و مشکلات و از حوادث ناگوار نگهداری می کند و آنان را بر دشمنان پیروز می فرماید، همچنان که اکثر انبیاء و اولیاء بر فرعون ها و طاغوت ها پیروز شدند و البته ممکن است برخی از اوقات به منظور پاره ای از مصالح، مغلوب هم بشوند و این با آن قانون کلی منافات ندارد.

ص: 128


1- . یونس / 62

خبرا للموصول و قوله لو سقطت جملة أخری استئنافیة و قوله کان فی حزب الله جزاء الشرط الثانی أن یکون لم یبال جزاء الشرط و مجموع الشرط و الجزاء خبر الموصول و قوله کان فی حزب الله استئنافا فشملتهم بلیة بالنصب علی التمییز أو بالرفع أی شملتهم بلیة بسبب النازلة أو یکون من قبیل وضع الظاهر موضع المضمر بالتقوی أی بسببه کما هو ظاهر الآیة فقوله من کل بلیة متعلق بمحذوف أی محفوظا من کل بلیة أو الباء للملابسة و من کل متعلق بالتقوی أی یقیه من کل بلیة و الأول أظهر و قوله فی حزب الله کنایة عن الغلبة و الظفر أی الحزب الذین وعد الله نصرهم و تیسیر أمورهم کما قال تعالی فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ (1) إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ (2) قرأ ابن عامر و نافع بضم المیم و الباقون بالفتح أی فی موضع إقامة أَمِینٍ أی أمنوا فیه الغیر من الموت و الحوادث أو أمنوا فیه من الشیطان و الأحزان قال البیضاوی یأمن صاحبه عن الآفة و الانتقال انتهی.

و أقول

ظاهر أکثر المفسرین أن المراد وصف مقامهم فی الآخرة بالأمن و ظاهر الروایة الدنیا و یمکن حمله علی الأعم و لا یأبی عنه الخبر و لعل المراد أمنهم من الضلال و الحیرة و مضلات الفتن فی الدنیا و من جمیع الآفات و العقوبات فی الآخرة و علیه یحمل قوله سبحانه أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (3) فإنه لا یتخوف علیهم الضلالة بعد الهدایة و لا یحزنون من مصائب الدنیا لعلمهم بحسن عواقبها و یحتمل أن یکون المعنی هنا أن الله تعالی یحفظ المطیعین و المتقین المتوکلین علیه من أکثر النوازل و المصائب و ینصرهم علی أعدائهم غالبا کما نصر کثیرا من الأنبیاء و الأولیاء علی کثیر من الفراعنة و لا ینافی مغلوبیتهم فی بعض الأحیان لبعض المصالح.

ص: 128


1- 1. المائدة: 56.
2- 2. الدخان: 51.
3- 3. یونس: 62.

روایت5.

کافی: از ابن حلال، از علی بن سوید، از موسی بن جعفر علیهم السّلام روایت می کند که گفت: از حضرتش درباره آیه «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» پرسسش کردم. فرمود: توکل دارای درجات و مراتبی است که من جمله از آن مراتب این است که در کلیه کارهای خود توکل و اعتماد بر او داشته و از آنچه که درباره تو انجام دهد، راضی و خشنود باشی و علم و یقین داشته باشی که هیچ گونه از خیر و فضل و کرم در حق تو کوتاهی نخواهد کرد و بدانی که حکم و فرمان در این گونه امور، از آن او است. بنابراین با واگذار کردن کار به او، بر او توکل کرده و در این کار و تمام کارها به او اعتماد داشته باش و یا در کارهای خود و در کارهای بستگان خود به او اعتماد کن.(1)

توضیح

«حلال» که در سند این روایت است با تشدید یعنی فروشنده «حل» به فتح باء به معنای روغن کنجد (فروشنده روغن کنجد). «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» یعنی کسی که کارهای خود را به خدا واگذارد و اعتماد به حسن تدبیر او و وثوق به تقدیرات نیکوی حق داشته باشد، خداوند متعال کارهای دنیوی او را کفایت نموده و پاداش بهشتی به او عنایت می فرماید و او را از نیاز و احتیاج به دیگران بی نیاز می گرداند. و حضرت که اشاره به درجات و مراتب توکل فرموده، ظاهرا این مرتبه ای که بیان کرده، آخرین مراحل توکل است و درجات دیگرش این است که مثلا در قسمتی از امور خود توکل بر خدا بنماید و در قسمت دیگر دارای توکل نباشد، و تعدد مراتب و مراحل توکل به لحاظ کم و زیادی کارهایی است که در آنها توکل می کند، یعنی هر چه در کارها بیشتر توکل داشته باشد، توکلش قوی تر و شدیدتر و هر چه کمتر باشد، ضعیف تر است. و اینکه فرمود به آنچه که درباره تو انجام دهد راضی باشی، بیان آثار و لوازم توکل است. و کلمه «لا یالوک خیرا» از «الو» است که به معنای تقصیر و کوتاهی است و اگر دو مفعول بگیرد (که در اینجا چنین است)، متضمن معنای منع می شود و اینجا یعنی خداوند تو را از هیچ خیر و فضلی منع نمی کند (همه چیز به تو می دهد). و در نهایه است که «الوت» یعنی «قصرت»، یقال ألی الرجل و ألّی (ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید) یعنی کوتاهی کرد و کوشش ننمود. گفته امام علیه السلام «فیها» یعنی در همه کارهایت «و فی غیرها» یعنی در کارهای دیگر بستگان و پیروانت و دیگران.

روایت6.

کافی: از معاویة بن وهب، از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: کسی که توفیق دستیابی به سه چیز را پیدا کند، از سه چیز محروم و ممنوع نخواهد شد: کسی که موفق به دعا شود، دعایش مستجاب خواهد شد؛ کسی که دارای حالت شکر و در برابر نعمت شاکر باشد، نعمت او افزون خواهد شد؛ و کسی که دارای صفت توکل شد، کارهایش کفایت خواهد شد. سپس حضرت فرمود: آیا کتاب الهی را تلاوت نکرده ای؟ «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ». و فرمود: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.» و فرمود:

ص: 129


1- . کافی 2 : 366
«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (1) فَقَالَ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ تَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فِی أُمُورِکَ کُلِّهَا فَمَا فَعَلَ بِکَ کُنْتَ عَنْهُ رَاضِیاً تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَأْلُوکَ خَیْراً وَ فَضْلًا وَ تَعْلَمُ أَنَّ الْحُکْمَ فِی ذَلِکَ لَهُ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ بِتَفْوِیضِ ذَلِکَ إِلَیْهِ وَ ثِقْ بِهِ فِیهَا وَ فِی غَیْرِهَا(2).

بیان

الحلال بالتشدید بیاع الحل بالفتح و هو دهن السمسم وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ أی و من یفوض أموره إلی الله و وثق بحسن تدبیره و تقدیره فهو کافیه یکفیه أمر دنیاه و یعطیه ثواب الجنة و یجعله بحیث لا یحتاج إلی غیره منها أن تتوکل الظاهر أن هذا آخر أفراد التوکل و سائر درجات التوکل أن یتوکل علی الله فی بعض أموره دون بعض و تعددها بحسب کثرة الأمور المتوکل فیها و قلتها فما فعل بک إلخ بیان للوازم التوکل و آثاره و أسبابه و الألو التقصیر و إذا عدی إلی مفعولین ضمن معنی المنع قال فی النهایة ألوت قصرت یقال ألی الرجل و ألی إذا قصر و ترک الجهد قوله فیها أی فی أمورک کلها و فی غیرها أی فی أمور غیرک من عشائرک و أتباعک و غیرهم.

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ وَ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أُعْطِیَ ثَلَاثاً لَمْ یُمْنَعْ ثَلَاثاً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ أُعْطِیَ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ أُعْطِیَ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوَکُّلَ أُعْطِیَ الْکِفَایَةَ ثُمَّ قَالَ أَ تَلَوْتَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ وَ قَالَ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (3) وَ قَالَ:

ص: 129


1- 1. الطلاق: 3.
2- 2. الکافی: ج 2 ص 65.
3- 3. إبراهیم: 7.

«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ.» {دعا کنید و مرا بخوانید که من دعای شما را اجابت می کنم.}(1)

توضیح

نشر و توضیحی که در این آیات آمده، بر عکس و بر خلاف ترتیبی است که در حدیث آمده است. یعنی در حدیث به ترتیب اول دعا، پس از آن شکر و سپس توکل مطرح شده، ولی در آیاتی که نقل شده برعکس این است؛ آیه اول توکل، آیه دوم شکر و آیه سوم دعاست. و اینکه در بعضی از موارد تخلف از این وعده ها به نظر می آید (مثلا دعا می شود، ولی اجابت نیست و همین طور آن دو مورد) از جهت این است که شرایط موجود نبوده، چون هر یک از این ها مشروط به این است که مصلحت شخصی یا مصلحت اجتماعی بر خلاف آن نباشد و مشروط به این است که از انسان عملی که باعث سلب استحقاق و لیاقت می شود، صادر نشود که خداوند فرموده است: «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» {شما طبق عهد و پیمانی که با من دارید عمل کنید، من هم به عهد و وعده خود عمل می نمایم.} پس قضیه طرفینی است نه یک طرفه. بعدا تحقیق بیشتری برای این مطلب خواهد آمد، ان شاء الله.

روایت7.

کافی: حسین بن علوان نقل می کند که به اتفاق دوستان در مدرسه ای مشغول تحصیل علم بودیم. در یکی از سفرها پول من به کلی تمام شد. یکی از اصحاب از من سؤال کرد که برای این جهت، یعنی تامین هزینه و تهیه پول آیا کسی را در نظر داری؟ گفتم: آری، فلانی را در نظر گرفته ام. گفت: به خدا سوگند به امیدت نخواهی رسید. حاجتت برآورده نخواهد شد، به آرزویت نخواهی رسید. گفتم: از کجا می گویی؟ گفت: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود که در بعضی از کتب آسمانی خوانده است که خداوند متعال فرموده است: سوگند به عزت و جلالم، به مجد و ارتفاع و بلندی مقامم بر عرش که آرزوی آن کسی را که به غیر من امیدوار باشد، ناامید خواهم کرد و لباس مذلت و جامه خواری را به او می پوشانم و او را از نزدیکی و قرب خود دور نموده و او را از وصال خود مهجور خواهم کرد. آیا در شدائد و مشکلات به غیر من امیدوار می شود؟ با اینکه شدائد و حل مشکلات در دست من است و با دست فکر و انگشت اندیشه در خانه غیر مرا می کوبد؟ با اینکه کلید همه درها در دست من است و درها همه بسته و در رحمت من برای دعاکننده باز است. چه کسی است که برای رفع مشکلاتش به من امیدوار شده و من او را از خود بریده باشم؟ و چه کسی توقع رسیدن به خواسته های بزرگ خود را از من داشته و من ناامیدش کرده باشم؟ من آمال و آرزوهای بنده خود را در نزد خودم محفوظ نگه داشته ام (چون فعلا مصلحت او نیست که به او بدهم) ولی او به حفظ و نگهداشتن من راضی نیست (و عجله می کند و خیال می کند من در حق او کوتاهی می کنم). من تمام آسمان ها را از فرشتگانی که همیشه مشغول تسبیح هستند پر کرده ام و به آنها فرمان داده ام که درهای آسمان را بین من و بندگانم نبندند، ولی این بندگان به قول من و وعده من وثوق و اعتماد نمی کنند. آیا آن کس که مصیبتی به او روی آورده، نمی داند که هیچ کس به جز من نمی تواند آن را برطرف کند، مگر پس از اذن من؟ پس چه شده که می بینم از من غفلت دارد و از من درخواست نمی کند؟ من از جود و کرم خود چیزهایی را که او درخواست نکرده به او داده ام و پس از چندی از او گرفته ام،

ص: 130


1- . کافی 2 : 366

ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (1).

بیان

النشر فی الآیات علی عکس ترتیب اللف و المراد بالإعطاء توفیق الإتیان به فی الکل و التخلف المتوهم فی بعض الموارد لعدم تحقق بعض الشرائط فإن کلا منها مشروط بعدم کون المصلحة فی خلافها و عدم صدور ما یمنع الاستحقاق عن فاعله و قد قال تعالی أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ (2) و سیأتی مزید تحقیق لذلک إن شاء الله

«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ قَالَ: کُنَّا فِی مَجْلِسٍ یُطْلَبُ فِیهِ الْعِلْمُ وَ قَدْ نَفِدَتْ نَفَقَتِی فِی بَعْضِ الْأَسْفَارِ فَقَالَ لِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا مَنْ تُؤَمِّلُ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِکَ فَقُلْتُ فُلَاناً فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ لَا تُسْعَفُ حَاجَتُکَ وَ لَا یَبْلُغُکَ أَمَلُکَ وَ لَا تُنْجَحُ طَلِبَتُکَ قُلْتُ وَ مَا عَلَّمَکَ رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ إِنَّ أَبَا عَبْدِاللَّهِ علیه السلام حَدَّثَنِی أَنَّهُ قَرَأَ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ مَجْدِی وَ ارْتِفَاعِی عَلَی عَرْشِی لَأُقَطِّعَنَّ أَمَلَ کُلِّ مُؤَمِّلٍ مِنَ النَّاسِ أَمَّلَ غَیْرِی بِالْیَأْسِ وَ لَأَکْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ عِنْدَ النَّاسِ وَ لَأُنَحِّیَنَّهُ مِنْ قُرْبِی وَ لَأُبْعِدَنَّهُ مِنْ وَصْلِی أَ یُؤَمِّلُ غَیْرِی فِی الشَّدَائِدِ وَ الشَّدَائِدُ بِیَدِی وَ یَرْجُو غَیْرِی وَ یَقْرَعُ بِالْفِکْرِ بَابَ غَیْرِی وَ بِیَدِی مَفَاتِیحُ الْأَبْوَابِ وَ هِیَ مُغْلَقَةٌ وَ بَابِی مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَمَّلَنِی لِنَوَائِبِهِ فَقَطَعْتُهُ دُونَهَا وَ مَنْ ذَا الَّذِی رَجَانِی لِعَظِیمَةٍ فَقَطَعْتُ رَجَاهُ مِنِّی جَعَلْتُ آمَالَ عِبَادِی عِنْدِی مَحْفُوظَةً فَلَمْ یَرْضَوْا بِحِفْظِی وَ مَلَأْتُ سَمَاوَاتِی مِمَّنْ لَا یَمَلُّ مِنْ تَسْبِیحِی وَ أَمَرْتُهُمْ أَنْ لَا یُغْلِقُوا الْأَبْوَابَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی فَلَمْ یَثِقُوا بِقَوْلِی أَ لَمْ یَعْلَمْ مَنْ طَرَقَتْهُ نَائِبَةٌ مِنْ نَوَائِبِی أَنَّهُ لَا یَمْلِکُ کَشْفَهَا أَحَدٌ غَیْرِی إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِی فَمَا لِی أَرَاهُ لَاهِیاً عَنِّی أَعْطَیْتُهُ بِجُودِی مَا لَمْ یَسْأَلْنِی ثُمَّ انْتَزَعْتُهُ

ص: 130


1- 1. الکافی: ج 2 ص 65، و الآیة فی المؤمن: 60.
2- 2. البقرة: 40.

ولی او برای بازگشت آن نعمت ها از من تقاضا نمی کند و به غیر من التماس می کند. آیا فکر می کند که من نعمت هایی را بدون تقاضا و پیش از سؤال به او داده باشم، ولی پس از دعا و مسألت به او ندهم و دعایش را اجابت ننمایم؟ آیا بخل می ورزم تا بنده ام نسبت بخل به من دهد؟ آیا جود و کرم روش من نیست؟ آیا بخشش و رحمت در دست من نیست؟ آیا من محل آرزوها و نقطه نهایی آمال نیستم؟ کیست که بتواند امید و آرزوهای بندگان را از من قطع کند که به من نرسد؟ آیا کسانی که به غیر من امید می بندد نمی ترسند که امیدشان ناامید شود؟ اگر تمام اهل آسمان و زمین همه امیدوار به من باشند و به هر یک از آنها به اندازه همه آنها عطا و بخشش کنم، به مقدار جزئی از ذره از ملک و هستی من کم نمی شود. و چگونه می شود از ملکی و هستی و سلطنتی که من قیم و اداره کننده آن هستم کم شود؟ وای بدبختی و بیچارگی برای آنان که از رحمت من ناامید می شوند! وای تیره روزی برای آنان که معصیت مرا نموده و از من نمی ترسند!(1)

توضیح

«اسعف حاجته»، یعنی حاجتش را برآورد. در بیشتر نسخه های روایت «لا تسعف و لا تنجح» آمده که در هر دو با تاء آمده. بنابراین این فعل ها را باید مجهول خواند (حاجتش برآورده نمی شود و خواسته اش به دست نمی آید). و در بعضی از نسخه ها با یاء است، «لا یسعف و لا ینجح» که باید به صورت معلوم خواند. و جمله «لا یبلغک» از باب تفعیل و یا افعال و ضمیرهای همه این فعل ها (فاعلشان) مربوط به فلان (شخصی که در نظر بوده) است، یعنی آن فلانی حاجت و خواسته تو را تامین نمی کند و تو را به آرزویت نمی رساند. «عزه» یعنی شدت و استحکام نیرومندی و پیروزی سلطنت و ریاست. راغب گوید: «عزّت» حالتی است برای انسان که مانع مغلوب و مقهور شدن او می شود و از این گفته گرفته شده که: «ارض عزاز»، یعنی زمین سخت و عزیز کسی است که مغلوب می سازد، ولی مغلوب نمی شود. و «جلال» همان عظمت و بزرگی و منزّه بودن از نقص ها است. راغب در مفردات گفته: «جلاله» با هاء یعنی بزرگی و عظمت مقام و جلال بدون هاء، آخرین مرتبه عظمت است و فقط خداوند به این صفت توصیف می شود که گفته می شود «ذو الجلال»، یعنی خداوند دارای جلال و جلیل، یعنی بلند مرتبه. و توصیف خدا به این وصف، یا از جهت این است که اشیای بزرگ و با عظمت را آفریده که از طریق تفکر در آنها انسان به خدا پی می برد یا از نظر اینکه خداوند بزرگ تر از این است که انسان بتواند به وجود او احاطه پیدا کند و حقیقتش را دریابد و یا از لحاظ اینکه او بزرگ تر از این است که به وسیله حواس ظاهری درک شود. راغب گوید: «مجد» همان گستردگی در بزرگواری و جلالت است. (پایان سخن راغب)

«و عزتی و جلالی و ارتفاعی»، مقصود بلندی مقام حق بر عرش کبریایی و عظمت اوست، یا منظور مستولی و مسلط بودن بر خود عرش است که قهرا بر همه موجودات مسلط و مستولی خواهد شد، چون تقدیر و خصوصیات تمام امور در عرش است و چون عرش محیط بر همه موجودات است و یا مقصود از عرش همه موجودات باشد، چون یکی از معانی و موارد استعمال لفظ عرش کل موجودات است، همچنان که در محل خود گذشت. بنابراین «ارتفاعی علی عرشی» یعنی استیلای من بر کل موجودات. لفظ «بالیاس» متعلق به کلمه «لا قطعن» است، یعنی امید این گونه افراد مبدل به یاس خواهد شد، مگر اینکه خداوند اذن و اجازه دهد. و اضافه شدن «ثوب» به «مذله»، از قبیل اضافه مشبه به است به مشبه. «ثوب المذله» که ذلت و خواری این شخص به لباس و جامه ای تشبیه شده که سراسر وجود انسان را فرا گیرد. «و لأنحینه» یعنی او را از خود دور می کنم.

ص: 131


1- . کافی 2 : 366

عَنْهُ فَلَمْ یَسْأَلْنِی رَدَّهُ وَ سَأَلَ غَیْرِی أَ فَیَرَانِی أَبْدَأُ بِالْعَطَایَا قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ ثُمَّ أُسْأَلُ فَلَا أُجِیبُ سَائِلِی أَ بَخِیلٌ أَنَا فَیُبَخِّلُنِی عَبْدِی أَ وَ لَیْسَ الْجُودُ وَ الْکَرَمُ لِی أَ وَ لَیْسَ الْعَفْوُ وَ الرَّحْمَةُ بِیَدِی أَ وَ لَیْسَ أَنَا مَحَلَّ الْآمَالِ فَمَنْ یَقْطَعُهَا دُونِی أَ فَلَا یَخْشَی الْمُؤَمِّلُونَ أَنْ یُؤَمِّلُوا غَیْرِی فَلَوْ أَنَّ أَهْلَ سَمَاوَاتِی وَ أَهْلَ أَرْضِی أَمَّلُوا جَمِیعاً ثُمَّ أَعْطَیْتُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ مَا أَمَّلَ الْجَمِیعُ مَا انْتَقَصَ مِنْ مُلْکِی مِثْلَ عُضْوِ ذَرَّةٍ وَ کَیْفَ یَنْقُصُ مُلْکٌ أَنَا قَیِّمُهُ فَیَا بُؤْساً لِلْقَانِطِینَ مِنْ رَحْمَتِی وَ یَا بُؤْساً لِمَنْ عَصَانِی وَ لَمْ یُرَاقِبْنِی (1).

بیان

أسعف حاجته قضاها له و فی أکثر النسخ لا تسعف و لا تنجح بالتاء فیهما علی بناء المفعول و فی بعضها بالیاء فهما علی بناء الفاعل و حینئذ لا یبلغک علی التفعیل أو الإفعال و الضمائر المستترة لفلان و ما علمک أی ما سبب علمک و العزة الشدة و القوة و الغلبة و السلطنة و الملک قال الراغب العزة حالة مانعة للإنسان من أن یقهر من قولهم أرض عزاز أی صلبة و العزیز الذی یقهر و لا یقهر و الجلال العظمة و التنزه عن النقائص قال الراغب الجلالة عظم القدر و الجلال بغیر الهاء التناهی فی ذلک و خص بوصف الله فقیل ذو الجلال و لم یستعمل فی غیره و الجلیل العظیم القدر و وصفه تعالی بذلک إما لخلقه الأشیاء العظیمة المستدل بها علیه أو لأنه یجل عن الإحاطة به أو لأنه یجل عن أن یدرک بالحواس و قال المجد السعة فی الکرم و الجلالة انتهی.

و ارتفاعه إما علی عرش العظمة و الجلال أو هو کنایة عن استیلائه علی العرش فهو یتضمن الاستیلاء علی کل شی ء لأن تقدیر جمیع الأمور فیه أو لکونه محیطا بالجمیع أو المراد بالعرش جمیع الأشیاء و هو أحد إطلاقاته کما مر و قوله بالیأس متعلق بقوله لأقطعن أی ییأس غالبا أو إلا بإذنه تعالی و إضافة الثوب إلی المذلة من إضافة المشبه به إلی المشبه و الکسوة ترشیح التشبیه و لأنحینه أی لأبعدنه و أزیلنه و الشدائد أی تحت قدرتی.

ص: 131


1- 1. الکافی: ج 2 ص 66.

«و یقرع بالفکر» که از باب کنایه فکر را به دست تشبیه کرده، چون انسان در را با دست می کوبد و فرض قرع و کوبیدن برای فکر، فرضی و خیالی است (که البته در باب فصاحت و بلاغت این امور خیلی بجا و زیبا است). «و هی مغلقه» یعنی درِ حاجت ها بسته است و کلید آنها به دست عنایت حق است که این جمله هم کنایه و استعاره تمثیلی است که برای حاجت در ورودی فرض شده است، به منظور آگاهی بر این که انجام حاجت و خواسته ها (که از مخلوق انسان انتظار دارد) محقق نمی شود مگر پس از اذن و اجازه او. «و النائبه» یعنی مصیبت که جمعش نوائب است. «فقطعته دونها» یعنی چه وقت شده که من این شخص را منقطع و بریده و عاجز از رسیدن به حل مشکل نمایم که مثلا گفته می شود: «قطع بفلان فهو مقطوع به»، هنگامی که از جهت نداشتن و از دست دادن هزینه سفر یا از جهت وضع مرکب از مسافرت عاجز و ناتوان گردد. خلاصه معنای قطع عجز و ناتوانی می شود که باید لفظ دفع هم در تقدیر باشد (یعنی عاجز کرده باشم او را از دفع این نائبه و مصیبت) و ممکن است «قطع» به معنای تجاوز و عبور و گذشتن باشد که گفته می شود «قطع النهر»، یعنی از جوی تجاوز و عبور کرد که در اینجا معنا چنین می شود: چه کسی به من امیدوار شده است که من از او بگذرم و اعتنایی نکنم و او را نجات ندهم؟ و گفته شده که معنا این است که «قطعته عن نفسی» یعنی او را پیش از این مصیبت از خودم ببرم و برای دفع این مصیبت با او همراهی نکرده باشم. و گفته شده معنای قطع، رها کردن و از خود دور کردن است، مثلا می گویند «قطعت الصدیق قطیعه» از دوستم دوری کردم و «قطعته من حقه» او را از حقش باز داشتم.

«لعظیمه» یعنی خواسته ها یا حوادث بزرگ. «عندی محفوظه»، یعنی آن آمال و آرزوها را به آنان ندادم چون مصلحت آن بندگان نبود و عوض آنها، یعنی ثواب های بزرگ را برای آنان نگه داشتم. «فلم یرضوا» به این حفظ و عوض دادن راضی نشدند، بلکه خیال تقصیر و کوتاهی یا عجز و ناتوانی یا کم لطفی در حق من نمودند و در دستیابی به این آرزوها عجله کرده و از غیر من درخواست نمودند. «و امرتهم ان لا یغلقوا الابواب» کنایه از این است که این فرشتگان کوشش می کنند در انجام خواسته ها و حوائج بندگان خدا یا در دفع و برطرف کردن وسوسه های شیطانی از آنها و موفق نمودن برای دعا و مسألت از خدا، بلکه بالاتر، به این معنا که خود فرشتگان دعا می کنند و برای آنان درخواست رحمت و بخشش می نمایند و یا حاجات آنان را به خدا عرضه می دارند، گرچه خداوند خود حاجت آنان را می داند، ولی در عین حال دعای ملائکه یکی از اسباب اجابت است. تمام این احتمالات در آیات و روایات وارد شده است. و احتمال هم هست که واقعا در آسمان ها درهایی باشد که هنگام دعای مؤمنین، به علامت اعلام اجابت دعا باز بشود و در این مطلب استبعادی نیست. «فلم یثقوا بقولی» یعنی این بندگان به وعده اجابت دعا که من داده ام وثوق و اطمینان ندارند. و اگر هم دعایشان را اجابت نکنم، چیزی بهتر و با ارزش تر از خواسته آنان به آنها خواهم داد که کلید همه چیز به دست من است. «ا لم یعلم من طرقته نائبه»، آیا نمی داند کسی که حادثه و مصیبتی به او رخ می دهد، کسی غیر از من قدرت دفع آن را ندارد. «طروق» گرچه به هر حادثه و پیشامدی اطلاق می شود، ولی بیشتر بر حوادثی که شبانه رخ می دهد گفته می شود. «أ فیرانی» استفهام انکاری است، یعنی هرگز چنین نیست .

«بخله» با تشدید یعنی نسبت بخل به او داد.

ص: 132

و یقرع بالفکر تشبیه الفکر بالید مکنیة و إثبات القرع له تخییلیة و ذکر الباب ترشیح و هی مغلقة أی أبواب الحاجات مغلقة و مفاتیحها بیده سبحانه و هو استعارة علی التمثیل للتنبیه علی أن قضاء الحاجة المرفوعة إلی الخلق لا یتحقق إلا بإذنه و النائبة المصیبة واحدة نوائب الدهر أی أمل رحمتی لدفع نوائبه فقطعته دونها أی فجعلته منقطعا عاجزا قبل الوصول إلی دفعها من قولهم قطع بفلان فهو مقطوع به إذا عجز عن سفره من نفقة ذهبت أو قامت علیه راحلته و نحوه فالدفع أو نحوه مقدر فی الموضعین أو التقدیر فقطعته أی تجاوزت عنه عند تلک المصیبة فلم أخلصه عنها من قطع النهر إذا تجاوزه و قیل المعنی قطعته عن نفسی قبل تلک المصیبة فلم أرافقه لدفعها و قیل أی قطعته عند النوائب و هجرته أو منعته من أمله و رجائه و لم أدفع نوائبه تقول قطعت الصدیق قطیعة إذا هجرته و قطعته من حقه إذا منعته لعظیمة أی لمطالب عظیمة أو لنازلة عظیمة عندی محفوظة أی لم أعطهم إیاها لعدم مصلحتهم و حفظت عوضها من المثوبات العظیمة فلم یرضوا بهذا الحفظ بل حملوه علی التقصیر أو العجز أو قلة اللطف و عجلوا طلبها و طلبوا من غیری ممن لا یمل أی من الملائکة.

و أمرتهم أن لا یغلقوا الأبواب کنایة عن السعی فی قضاء حوائجهم أو دفع وساوس الشیطان عنهم و توفیقهم للدعاء و المسألة بل الدعاء و سؤال المغفرة و الرحمة لهم أو رفع حاجاتهم إلی الله و عرضها علیه سبحانه و إن کان تعالی عالما بها فإنه من أسباب الإجابة و کل ذلک ورد فی الآیات و الأخبار مع أنه لا استبعاد فی أن یکون للسماوات أبواب تفتح عند دعاء المؤمنین علامة لإجابتهم.

فلم یثقوا بقولی أی وعدی الإجابة لهم و إنی أعطیهم مع عدم الإجابة أفضل من ذلک و إن مفاتیح الأمور بیدی من طرقته أی نزلت به و أتته مطلقا و إن کان إطلاقه علی ما نزل باللیل أکثر إلا من بعد إذنی أی تیسیر الأسباب و رفع الموانع أعطیته الضمیر راجع إلی من طرقته نائبة أو إلی الإنسان مطلقا أ فیرانی الاستفهام للإنکار و التعجب و یقال بخله بالتشدید أی نسبه إلی البخل

ص: 132

«ا و لیس» عطف به بخیل است یا همزه برای استفهام است و «لیس» با ما بعدش، عطف بر جمله های سابق باشد. همچنین جمله بعدی این دو احتمال را دارد. «فمن یقطعها دونی» یعنی چه کسی می تواند آمال و آرزوی بندگان مرا از من قطع کند که به من نرسد؟ و یا به این معنا که چه کسی می تواند آرزو و امید این بندگان را که از یکدیگر دارند قطع کند غیر از من؟ (من هستم که امیدها را که از دیگران دارند قطع کنم چون دل ها که کانون حب و بغض و اراده و تصمیم است در دست من است) البته معنای اول شامل معنای دوم هم هست که با دقت بیشتری روشن می شود. «ا فلا یخشی المؤمنون» آنان که به غیر من امید می بندند، آیا نمی ترسند از عقوبت من یا از ناامید شدن و به هدف نرسیدن یا از دور شدن از مقام قرب و نزدیکی به من یا از دگرگونی و از دست دادن نعمت؟ «انا قیمه»، ملک و هستی که من قیم او و اداره کننده و متولی آن هستم، کم و کاستی نخواهد داشت. این جمله اشاره به بی نهایت بودن مقدورات و موجودات است، چون زیادی و کم داشتن از خصوصیات چیزهایی است که حد و نهایت داشته باشد. «فیا بؤسا»، «بؤس، باساء» یعنی شدت و سختی فقر و بیچارگی حزن و اندوه. منصوب شدن «بؤسا» از این جهت است که منادای نکره است که ندا و صدا زدن مجازی است (مثل اینکه انسان کوه و دریا و بیابان را مخاطب خود ساخته و صدا می زند) به منظور بیان این حقیقت که شخص مجرم و ناامید، مستحق بدبختی و بیچارگی است. و گفته شده که منادی و مخاطب در تقدیر است، به این صورت «یا قوم ابصروا بؤسا»، ای مردم! ببینید بدبختی را.

مؤلف

احتمال هست که یا برای تنبیه و آگاهی باشد و «بؤسا» مصدر و مفعول مطلق باشد، نظیر این آیه که فرمود: «فسحقا لاصحاب السعیر»، یعنی دوزخیان را از رحمت خود دور می کنم که اینجا هم یعنی مجرمین و ناامیدان را بدبخت می نمایم. «و لم یراقبنی» یعنی از عذاب من نترسد و حقوق مرا مراعات ننماید.

روایت8.

کافی: از سعید بن عبدالرحمن نقل می کند که گفت: من در ینبع نزد موسی بن عبداللَّه بودم و در یکی از مسافرت ها، پول و خرجی من تمام شده بود. یکی از فرزندان حسین از من پرسید: به چه کسی امیدواری و چه کسی را برای حل مشکلت در نظر گرفته ای؟ گفتم: موسی بن عبداللَّه. گفت: در این صورت به خواسته خود نمی رسی و حاجتت برآورد نمی شود. پرسیدم: چطور؟ گفت: من در یکی از کتاب های اجداد خود دیده ام که خداوند متعال می فرماید...و حدیث را آنچنان که گذشت آورده است. در همین حدیث بیان کرده که: من گفتم: یا ابن رسول اللَّه! این حدیث را بر من املاء کن. حدیث را املا کرد و من نوشتم یا ضبط کردم. پس از آن گفتم: نه، به خدا قسم دیگر چیزی از او درخواست نخواهم کرد.(1)

توضیح

در قاموس است که «ینبع» بر وزن ینصر، قلعه و باغی است در سر راه حجاج مصر که دارای چشمه ها و درختان خرما و زراعت هایی است.

ص: 133


1- . کافی 2 : 367

أ و لیس عطف علی بخیل أو الهمزة للاستفهام و الواو للعطف علی الجمل السابقة و کذا الفقرة الآتیة تحتمل الوجهین.

فمن یقطعها دونی أی فمن یقدر أن یقطع آمال العباد عنی قبل وصولها إلی أو من یقدر أن یقطع الآمال عن العباد غیری و علی الأول أیضا یشعر بأنه سبحانه قادر علی قطع آمال العباد بعضهم عن بعض أ فلا یخشی المؤملون الخشیة إما من العقوبة أو من قطع الآمال أو من الإبعاد عن مقام القرب أو من إزالة النعماء عنه أنا قیمه أی قائم بسیاسة أموره و فیه إشارة إلی أن مقدوراته سبحانه غیر متناهیة و الزیادة و النقصان من خواص المتناهی.

فیا بؤسا البؤس و البأساء الشدة و الفقر و الحزن و نصب بؤسا بالنداء لکونه نکرة فالنداء مجاز لبیان أن القانط و العاصی هو محل ذلک و مستحقه و قیل تقدیره یا قوم أبصروا بؤسا

و أقول

یحتمل أن یکون یا للتنبیه و قوله بؤسا کقوله تعالی فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ فإن التقدیر أسحقهم الله سحقا فکذا هاهنا و لم یراقبنی أی لم یخف عذابی أو لم یحفظ حقوقی.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ الرَّوَاجِنِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بِیَنْبُعَ وَ قَدْ نَفِدَتْ نَفَقَتِی فِی بَعْضِ الْأَسْفَارِ فَقَالَ لِی بَعْضُ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مَنْ تُؤَمِّلُ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِکَ فَقُلْتُ مُوسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ إِذاً لَا تُقْضَی حَاجَتُکَ ثُمَّ لَا تُنْجَحُ طَلِبَتُکَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنِّی وَجَدْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ آبَائِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ ثُمَّ ذَکَرَ مِثْلَ الْحَدِیثِ السَّابِقِ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَمْلِ عَلَیَّ فَأَمْلَاهُ عَلَیَّ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَسْأَلُهُ حَاجَةً بَعْدَهَا(1).

بیان

فی القاموس ینبع کینصر حصن له عیون و نخیل و زروع بطریق حاج مصر(2).

ص: 133


1- 1. الکافی: ج 2 ص 67.
2- 2. و أمّا موسی بن عبد اللّه، فهو موسی بن عبد اللّه بن الحسن المثنی. و کنیته أبو عبد اللّه و لقبه الجون، و له خبر فی کتاب الکافی: ج 1 ص 358- 366، و قال أبو نصر البخاری: أمه أم هند أم أخویه- یعنی محمّد النفس الزکیة و إبراهیم ابنی عبد اللّه ابن الحسن- هرب الی مکّة بعد قتل أخویه و حج المهدی بالناس فی تلک السنة فقال فی الطواف قائل: أیها الامیر لی الأمان و أدلک علی موسی الجون ابن عبد اللّه؟ فقال المهدی لک الأمان ان دللتنی علیه، فقال: اللّه أکبر أنا موسی بن عبد اللّه. فقال المهدی: من یعرفک ممن حولک من الطالبیة؟ فقال: هذا الحسن بن زید و هذا موسی بن جعفر، و هذا الحسن بن عبید اللّه بن العباس بن علی، فقالوا جمیعا صدق هذا موسی بن عبد اللّه بن الحسن، فخلی سبیله.

روایت9.

امالی صدوق: حضرت صادق، از پدرانش، از علی بن ابی طالب علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: به آنچه که انتظار و امید نداری امیدوارتر باش تا آنچه که امیدوار هستی (در نومیدی بسی امید است) که موسی بن عمران علیه السّلام، به امید دستیابی به آتش حرکت کرد (و رسیدن به مقام نبوت را انتظار نداشت)، ولی خدا با او سخن گفت و کلیم الله شد و با مقام نبوت مراجعت کرد. و نیز ملکه کشور سبا بیرون رفت، ولی به دست سلیمان موفق به اسلام گشت. و نیز ساحران زمان فرعون به منظور پشتیبانی از فرعون و کسب عزت برای او حرکت کردند، ولی با موفقیت به ایمان و هدایت الهی برگشتند.(1)

روایت10.

امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: موسی بن عمران علیه السلام گفت: پروردگار من! راضی ام به قضای تو. بزرگ را می میرانی و طفل خردسال را نگه می داری. خداوند جل جلاله فرمود: ای موسی! آیا مرا به روزی دهی و کفالت آنان نمی پسندی؟ موسی گفت: می پسندم ای پروردگار من! تو وکیل خوب و کفیل خوبی هستی.(2)

روایت11.

عیون اخبار الرضا و امالی صدوق: از حسن بن جهم نقل می کند که گفت: از حضرت رضا علیه السّلام سؤال کردم که حد و مرز و بیان حقیقت توکل چیست؟ فرمود: این است که با داشتن خدا، از هیچ کس خوف و ترس نداشته باشی. عرضه داشتم:

ص: 134


1- . امالی صدوق: 150
2- . امالی صدوق: 165
«9»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام خَرَجَ یَقْتَبِسُ لِأَهْلِهِ نَاراً فَکَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَجَعَ نَبِیّاً وَ خَرَجَتْ مَلِکَةُ سَبَإٍ فَأَسْلَمَتْ مَعَ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَ خَرَجَ سَحَرَةُ فِرْعَوْنَ یَطْلُبُونَ الْعِزَّةَ لِفِرْعَوْنَ فَرَجَعُوا مُؤْمِنِینَ (1).

«10»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام قَالَ یَا رَبِّ رَضِیتُ بِمَا قَضَیْتَ تُمِیتُ الْکَبِیرَ وَ تُبْقِی الطِّفْلَ الصَّغِیرَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُوسَی أَ مَا تَرْضَانِی لَهُمْ رَازِقاً وَ کَفِیلًا قَالَ بَلَی یَا رَبِّ فَنِعْمَ الْوَکِیلُ أَنْتَ وَ نِعْمَ الْکَفِیلُ (2).

«11»

ن (3)، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حَدُّ التَّوَکُّلِ فَقَالَ لِی أَنْ لَا تَخَافَ مَعَ اللَّهِ أَحَداً قَالَ قُلْتُ:

ص: 134


1- 1. أمالی الصدوق ص 107.
2- 2. أمالی الصدوق ص 119.
3- 3. عیون أخبار الرضا« ع» ج 2 ص 50.

حد و تعریف تواضع چیست؟ فرمود: این است که با مردم طوری رفتار و برخورد داشته باشی که دوست داری مردم با تو چنان رفتار نمایند. عرض کردم: فدایت شوم! خیلی میل دارم بدانم که من چه مقدار در نظر شما ارزش دارم و علاقه شما نسبت به من چگونه است؟ فرمود ببین علاقه تو نسبت به من چگونه است، محبت من هم نسبت به تو همان طور است.(1)

روایت12.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام، از آباء بزرگوار خود، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم روایت می کند که خداوند متعال فرمود: ای فرزند آدم! تو مرا در آنچه امر می کنم اطاعت کن و مرا به مصالح خود اعلام مکن، یعنی من خود می دانم که مصلحت تو در چیست و نیازی نیست که تو مرا از آنچه که به صلاح تو است آگاه کنی.(2)

روایت13.

قرب الاسناد: ابن عیسی از بزنطی نقل می کند که گفت: از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: ایمان دارای چهار رکن است: توکل بر خداوند متعال؛ راضی و خشنود بودن به قضای الهی؛ تسلیم بودن به امر پروردگار؛ واگذاری کارها به خداوند مهربان، که بنده صالح خدا (مؤمن آل فرعون) گفت: من کارهای خود را به خدا تفویض می کنم. خداوند هم می فرماید: «فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا»(3) {خداوند او را از مکر و نقشه شوم آنان محفوظ داشت.}(4)

روایت14.

امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هر کس اعتماد و اتکایش به زمان و عصر باشد (به غیر خدا اعتماد کند)، به زمین خواهد خورد.(5)

روایت15.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اعتماد و توکلت بر خدا باشد که در این صورت مؤمن کامل هستی، و راضی و خشنود باش به آنچه خدا نصیبت نموده که در این صورت بی نیاز هستی، و چشم توقع از دیگران که نداشته باش که دارای روحیه غنا و بی نیاز خواهی شد.(6)

روایت16.

خصال صدوق: از معاویه بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام که فرمود: ای معاویه! هر کس توفیق سه چیز را داشته باشد، از سه چیز محروم و بی نصیب نخواهد شد: کسی که موفق به دعا شود، بالاخره دعایش مستجاب خواهد شد؛ کسی که توفیق شکر و حالت سپاسگزاری داشته باشد، نعمتش زیاد خواهد شد؛ کسی که دارای توکل باشد، امورش کفایت خواهد شد، چون خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» و می فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.» و می فرماید:

ص: 135


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 54 ، امالی صدوق: 199
2- . امالی صدوق: 263
3- . غافر / 45
4- . قرب الاسناد: 354
5- . امالی صدوق: 363
6- . خصال: 169

فَمَا حَدُّ التَّوَاضُعِ قَالَ أَنْ تُعْطِیَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ مَا تُحِبُّ أَنْ یُعْطُوکَ مِثْلَهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَشْتَهِی أَنْ أَعْلَمَ کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ فَقَالَ انْظُرْ کَیْفَ أَنَا عِنْدَکَ (1).

«12»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا ابْنَ آدَمَ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُکَ وَ لَا تُعَلِّمْنِی مَا یُصْلِحُکَ (2).

«13»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: الْإِیمَانُ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الرِّضَا بِقَضَائِهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ قَالَ عَبْدٌ صَالِحٌ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ ... فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا(3).

«14»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وَثِقَ بِالزَّمَانِ صُرِعَ (4).

«15»

ل، [الخصال] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: ثِقْ بِاللَّهِ تَکُنْ مُؤْمِناً وَ ارْضَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَکَ تَکُنْ غَنِیّاً(5).

«16»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا مُعَاوِیَةُ مَنْ أُعْطِیَ ثَلَاثَةً لَمْ یُحْرَمْ ثَلَاثَةً مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ أُعْطِیَ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ أُعْطِیَ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوَکُّلَ أُعْطِیَ الْکِفَایَةَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (6) وَ یَقُولُ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (7) وَ یَقُولُ:

ص: 135


1- 1. أمالی الصدوق ص 145.
2- 2. أمالی الصدوق ص 193.
3- 3. قرب الإسناد ص 208.
4- 4. أمالی الصدوق ص 268.
5- 5. الخصال ج 1 ص 80.
6- 6. الطلاق: 3.
7- 7. إبراهیم: 7.

«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ.»(1)

محاسن: معاویه بن وهب از حضرت صادق نیز همین طور نقل کرده است.(2)

روایت17.

خصال صدوق: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده است: در مواعظ لقمان به پسرش چنین آمده است: ای فرزند! آن کس که یقین و نیت و ایمانش ضعیف است و درباره رزق و روزی تشویش خاطر دارد باید با توجه بحالات خود عبرت بگیرد که خداوند متعال در سه حالت او را رزق و روزی داده و او خود کوچک ترین فعالیت و کسب و کار و فکر و اندیشه ای نداشته، پس مطمئن باشد که در حالت چهارم هم روزی او را خواهد داد. اما حالت اول اینکه او در رحم مادرش در محل و قرارگاه مسدودی بوده که هیچ گونه سرما و گرما او را آزار نمی داد و رزق و روزی او را در آن حال مقرر داشت. سپس او را از آن محل بیرون آورد و او را از شیر مادر روزی داد که آن شیر او را پرورش داده و نیازش را تامین نمود، بدون اینکه او از خود قدرت و نیرویی داشته باشد. سپس بعد از مدتی از شیر گرفته شد و تا چندین سال در تحت پرورش پدر و مادر قرار گرفت و آنها با کمال رافت و رحمت و با قلبی آکنده از عشق و مهر کسب و کار نموده و او را رزق و روزی دادند و حتی گاهی بسیاری از اوقات او را بر خودشان مقدم می داشتند، تا وقتی که بزرگ شد و دارای عقل و فکر گشت و مشغول کسب و کار گردیده که در این حالت چهارم، افکار و اندیشه های بی خود او را در فشار قرار داد و گمان های گوناگون در او راه یافت و حقوق مالی الهی را انکار کرد و بر خود و خانواده خود تنگ گرفت که مبادا کمبودی برایش پیدا شود و اطمینان ندارد که خداوند هم در این جهان و هم آن جهان جای این خرج ها و هزینه ها را پر خواهد کرد و جبران خواهد نمود، و چنین بنده بدگمانی بنده بدی است. (3)

روایت18.

خصال: از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: ابلیس و شیطان گفته پنج چیز است که من در آن موارد کاری نمی توانم بکنم و بقیه مردم در چنگ من هستند، ولی درباره این پنج گروه من عاجزم: 1) کسی که با صدق نیت و راستی متمسک به خدا باشد و در تمام کارهای خود توکل به خدا نماید؛ 2) کسی که شبانه روز تسبیح الهی را زیاد بنماید؛ 3) کسی که برای برادر مؤمن خود آن را بپسندد که برای خود می پسندد؛ 4) کسی که هنگام رسیدن مصیبت جزع و بی تابی نکند؛ 5) کسی که به آنچه خداوند به او عنایت فرموده راضی و خشنود باشد و از جهت روزی خود، خدا را متهم ندارد.(4)

ص: 136


1- . خصال: 101
2- . محاسن 1 : 61
3- . خصال : 122
4- . خصال : 285

ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (1).

سن، [المحاسن] معاویة بن وهب عنه علیه السلام: مثله (2).

«17»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ لِیَعْتَبِرْ مَنْ قَصُرَ یَقِینُهُ وَ ضَعُفَتْ نِیَّتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَهُ فِی ثَلَاثَةِ أَحْوَالٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ آتَاهُ رِزْقَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی وَاحِدَةٍ مِنْهَا کَسْبٌ وَ لَا حِیلَةٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَیَرْزُقُهُ فِی الْحَالِ الرَّابِعَةِ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَإِنَّهُ کَانَ فِی رَحِمِ أُمِّهِ یَرْزُقُهُ هُنَاکَ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ حَیْثُ لَا یُؤْذِیهِ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجْرَی رِزْقاً مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ یَکْفِیهِ بِهِ وَ یُرَبِّیهِ وَ یَنْعَشُهُ (3) مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ بِهِ وَ لَا قُوَّةٍ ثُمَّ فُطِمَ مِنْ ذَلِکَ فَأَجْرَی لَهُ رِزْقاً مِنْ کَسْبِ أَبَوَیْهِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ لَهُ مِنْ قُلُوبِهِمَا لَا یَمْلِکَانِ غَیْرَ ذَلِکَ حَتَّی إِنَّهُمَا یُؤْثِرَانِهِ عَلَی أَنْفُسِهِمَا فِی أَحْوَالٍ کَثِیرَةٍ حَتَّی إِذَا کَبِرَ وَ عَقَلَ وَ اکْتَسَبَ لِنَفْسِهِ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ وَ ظَنَّ الظُّنُونَ بِرَبِّهِ وَ جَحَدَ الْحُقُوقَ فِی مَالِهِ وَ قَتَّرَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ مَخَافَةَ إِقْتَارِ رِزْقِهِ وَ سُوءِ یَقِینٍ بِالْخَلَفِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ فَبِئْسَ الْعَبْدُ هَذَا یَا بُنَیَ (4).

«18»

ل، [الخصال] الْفَامِیُّ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَالَ إِبْلِیسُ خَمْسَةُ أَشْیَاءَ لَیْسَ لِی فِیهِنَّ حِیلَةٌ وَ سَائِرُ النَّاسِ فِی قَبْضَتِی مَنِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ عَنْ نِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ اتَّکَلَ عَلَیْهِ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ وَ مَنْ کَثُرَ تَسْبِیحُهُ فِی لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ مَنْ رَضِیَ لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ مَا یَرْضَاهُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ لَمْ یَجْزَعْ عَلَی الْمُصِیبَةِ حِینَ تُصِیبُهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ وَ لَمْ یَهْتَمَّ لِرِزْقِهِ (5).

ص: 136


1- 1. الخصال ج 1 ص 50، و الآیة الأخیرة فی غافر: 60.
2- 2. المحاسن ص 3.
3- 3. یقال: نعشه اللّه نعشا: رفعه و أقامه، و تدارکه من هلکة، و جبره بعد فقر و سد فقره.
4- 4. الخصال ج 1 ص 60.
5- 5. الخصال ج 1 ص 137.

روایت19.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام، از پدر بزرگوار خود روایت می کند که فرمود: حضرت صادق علیه السّلام جویای حال یکی از اصحاب خود شد. عرض کردند که مریض است. حضرت به قصد عیادت حرکت و رفت، وارد بر او شده و کنارش نشست و فرمود: نسبت به لطف خداوندی خوشبین باش. عرض کرد: البته ظن و گمان من نسبت به خدا خوب است و امید لطف او را دارم، ولی ناراحتی من از جهت این دخترهایی است که دارم و فکر و اندیشه در امور زندگی آنها مرا بیمار کرده است. حضرت فرمود: درباره وضع زندگی این دختران به همان خدایی امیدوار باش که برای آمرزش گناهانت و زیاد کردن حسنات و ثواب هایت به او امید داری. آیا نمی دانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من در معراج و سفر آسمانی خود، هنگامی که از سدره المنتهی گذشتم و به شاخه های بزرگ و کوچک آن درخت رسیدم، دیدم قسمتی از میوه های این شاخه ها مانند پستان آویزانند و نعمت های گوناگون از آن میوه ها بیرون می آید. از بعضی از آنها شیر، از بعضی دیگر عسل، از بعضی روغن، از بعضی چیزی شبیه آرد سفید، از بعضی لباس و از بعضی شیره خرما و این چیزها به طرف زمین می ریزند. فکر کردم مقر این چیزهایی که از این میوه ها خارج می شود کجا است و این ها کجا می رسند. و چون جبرئیل دیگر همراه من نبود، زیرا من از مقام و حد جبرئیل گذشته بودم و او از اینجا و از نزد من مانده بود، در این هنگام پروردگار من در اعماق من و باطن و درون من ندا داد: ای محمد! این میوه ها را من در این محل مرتفع و اعلی رویانده ام که دختران و پسران امت تو را از این ها تغذیه کنم. به پدران این ها بگو که از جهت بی چیزی آنها ناراحت نشوند که من همان گونه که آنها را آفریده ام، روزی آنها را هم خواهم داد.(1)

روایت20.

امالی طوسی: از عمرو بن سیف، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: برای تحصیل رزق و روزی

ص: 137


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 6
«19»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: سَأَلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ بَعْضِ أَهْلِ مَجْلِسِهِ فَقِیلَ عَلِیلٌ فَقَصَدَهُ عَائِداً وَ جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ فَوَجَدَهُ دَنِفاً(1)

فَقَالَ لَهُ أَحْسِنْ ظَنَّکَ بِاللَّهِ قَالَ أَمَّا ظَنِّی بِاللَّهِ حَسَنٌ وَ لَکِنْ غَمِّی لِبَنَاتِی مَا أَمْرَضَنِی غَیْرُ غَمِّی بِهِنَ (2)

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الَّذِی تَرْجُوهُ لِتَضْعِیفِ حَسَنَاتِکَ وَ مَحْوِ سَیِّئَاتِکَ فَارْجُهُ لِإِصْلَاحِ حَالِ بَنَاتِکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَمَّا جَاوَزْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی وَ بَلَغْتُ أَغْصَانَهَا وَ قُضْبَانَهَا رَأَیْتُ بَعْضَ ثِمَارِ قُضْبَانِهَا أَثْدَاؤُهُ مُعَلَّقَةٌ یَقْطُرُ مِنْ بَعْضِهَا اللَّبَنُ وَ مِنْ بَعْضِهَا الْعَسَلُ وَ مِنْ بَعْضِهَا الدُّهْنُ وَ یَخْرُجُ عَنْ بَعْضِهَا شِبْهُ دَقِیقِ السَّمِیذِ(3)

وَ عَنْ بَعْضِهَا الثِّیَابُ وَ عَنْ بَعْضِهَا کَالنَّبِقِ فَیَهْوِی ذَلِکَ نَحْوَ الْأَرْضِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَیْنَ مَقَرُّ هَذِهِ الْخَارِجَاتِ عَنْ هَذِهِ الْأَثْدَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَعِی جَبْرَئِیلُ لِأَنِّی کُنْتُ جَاوَزْتُ مَرْتَبَتَهُ وَ اخْتَزَلَ دُونِی فَنَادَانِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فِی سِرِّی یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ أَنْبَتُّهَا مِنْ هَذَا الْمَکَانِ الْأَرْفَعِ لِأَغْذُوَ مِنْهَا بَنَاتِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِکَ وَ بَنِیهِمْ فَقُلْ لآِبَاءِ الْبَنَاتِ لَا تَضِیقَنَّ صُدُورُکُمْ عَلَی فَاقَتِهِنَّ فَإِنِّی کَمَا خَلَقْتُهُنَّ أَرْزُقُهُنَ (4).

«20»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعْ طَلَبَ الرِّزْقِ

ص: 137


1- 1. الدنف- محرکة- المرض اللازم و هکذا یقال للمریض الذی لزمه المرض بلفظ واحد مع الجمیع یقال: رجل دنف و امرأة دنف و هم دنف، و الدنف- ککتف- أیضا من لازمه مرضه و الجمع أدناف و هی دنفة و الجمع دنفات.
2- 2. فی المصدر المطبوع: غیر رفقی بهن، و« غیر همی بهن» خ ل.
3- 3. فی المصدر: السمید- بالدال المهملة و فی بعض النسخ السمراء و المعنی واحد و هو الحواری- کسمانی- لباب الدقیق و کل ما حورای بیض من طعام. و السمیذ بالمعجمة أفصح منه بالمهملة.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 3.

البته از راه حلال کوشش کن که دنبال کسب و کار رفتن و تحصیل معیشت، خود کمکی است برای حفظ دین. و مرکبت را محکم ببند و با این حال بر خدا توکل کن.(1)

در امالی مفید هم چنین روایت شده است.(2) (یعنی توکل دست شستن از اسباب نیست، باید همه وظایف را انجام داد و توکل کرد.)

روایت21.

امالی طوسی: در مواعظ حضرت باقر علیه السّلام به جابرخواهد آمد که فرمود: ای جابر! کیست آن کس که از خدا تقاضا کرده باشد و خدا به او عطا نکرده باشد و یا توکل بر او نموده باشد و او کفایت امور او را نکرده و یا اعتماد به او نموده باشد و او آن کس را نجات نداده باشد؟(3)

روایت22.

معانی الاخبار: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد پرهیزکارترین مردم باشد، باید توکل بر خدا داشته باشد و کسی که دوست دارد بی نیازترین مردم باشد، باید اعتمادش به آنچه نزد خدا است بیشتر از آنچه باشد که در دست خودش دارد.(4)

روایت23.

معانی الاخبار: پیامبر اکرم از جبرئیل سؤال کرد: توکل بر خدا یعنی چه و چگونه است؟ جبرئیل گفت: توکل یعنی یقین داشتن به اینکه مخلوق نه قدرت زیان رساندن و نه قدرت سود دارد، نه چیزی می دهد و نه از چیزی جلوگیری می کند و به طور کلی از مخلوق مایوس شده و هیچ امیدی بآنها نداشته باشی. و هنگامی که انسان چنین حالتی پیدا کرد، قهرا تمام کارهایش برای خدا خواهد بود و هیچ عملی را برای غیر او نمی کند و به غیر او امیدوار نمی شود و از غیر او نمی ترسد و چشم طمع از غیر او ندارد. این است توکل.(5)

روایت24.

توحید صدوق: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به حضرت داود وحی کرد: ای داود! تو چیزی را اراده می کنی، من هم چیزی را اراده می کنم و قطعا آنچه که من اراده می کنم خواهد شد. حال اگر تو تسلیم اراده من باشی، من هم آنچه را که تو می خواهی به تو عنایت می کنم و اگر تسلیم نشوی، من تو را درباره خواسته هایت به رنج و زحمت می افکنم و در نهایت هم جز خواسته من نخواهد شد.(6)

روایت25.

عیون اخبارالرضا و توحید صدوق:

ص: 138


1- . امالی طوسی: 193
2- . امالی مفید: 172
3- . امالی طوسی: 296
4- . معانی الأخبار: 196
5- . معانی الأخبار: 261
6- . توحید صدوق: 337

مِنْ حِلِّهِ فَإِنَّهُ عَوْنٌ لَکَ عَلَی دِینِکَ وَ اعْقِلْ رَاحِلَتَکَ وَ تَوَکَّلْ (1).

جا، [المجالس للمفید] الجعابی: مثله (2).

«21»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] سَیَأْتِی فِی مَوَاعِظِ الْبَاقِرِ علیه السلام: یَا جَابِرُ مَنْ هَذَا الَّذِی سَأَلَ اللَّهَ فَلَمْ یُعْطِهِ أَوْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ فَلَمْ یَکْفِهِ أَوْ وَثِقَ بِهِ فَلَمْ یُنْجِهِ (3).

«22»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَتْقَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِی یَدِهِ (4).

«23»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ مَا التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لَا یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُعْطِی وَ لَا یَمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْیَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِذَا کَانَ الْعَبْدُ کَذَلِکَ لَمْ یَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَی اللَّهِ وَ لَمْ یَرْجُ وَ لَمْ یَخَفْ سِوَی اللَّهِ وَ لَمْ یَطْمَعْ فِی أَحَدٍ سِوَی اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَکُّلُ الْخَبَرَ(5).

«24»

ید، [التوحید] الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ تُرِیدُ وَ أُرِیدُ وَ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا أُرِیدُ فَإِنْ أَسْلَمْتَ لِمَا أُرِیدُ أَعْطَیْتُکَ مَا تُرِیدُ وَ إِنْ لَمْ تُسْلِمْ لِمَا أُرِیدُ أَتْعَبْتُکَ فِیمَا تُرِیدُ ثُمَّ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا أُرِیدُ(6).

«25»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ید، [التوحید] الْمُکَتِّبُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ

ص: 138


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 196.
2- 2. أمالی المفید ص 110.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 302.
4- 4. معانی الأخبار ص 196.
5- 5. معانی الأخبار ص 261.
6- 6. التوحید: 349.

حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که خداوند متعال فرموده است: هر کس که راضی به قضای من نشود و ایمان به قدر و تقدیرات نداشته باشد، باید خدای دیگری غیر از من برای خود انتخاب نماید .

و نیز فرموده است: هر گونه قضایی که خداوند متعال امضا کند، برای مؤمن خیر و سعادت است.(1)

مؤلف

پاره ای از اخبار مربوط به این باب در «فصل علامات مؤمن» ذکر شده است.

روایت26.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چاره ای از قضای الهی نیست. کسی که راضی به قضای الهی باشد، اجر و پاداش خواهد داشت و کسی که ناراضی و خشمگین باشد، قضای الهی جاری می شود و این شخص بدون پاداش خواهد ماند.(2)

روایت27.

خصال: اربعمائه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: آن کس که به قسمت الهی راضی باشد، بدنش در آسایش است.(3)

روایت28.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سرآمد اطاعت الهی، راضی و خشنود بودن انسان است نسبت به آنچه که خداوند متعال مقرر می فرماید، چه مورد علاقه و خوشایند او باشد و چه کراهت داشته و مورد پسندش نباشد.(4) (و قطعا آنچه که خداوند مقرر می فرماید، خیر و سعادت بنده در آن است)

روایت29.

امالی طوسی: حسن بن موسی بن جعفر، از پدرش، از اجداد بزرگوار خود علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت کرد که فرمود: دنیا متحول است و ثبات و قرار ندارد. آنچه که برای تو مقرر شده است به تو خواهد رسید، گرچه در نهایت ضعف و ناتوانی باشی، و آنچه که به ضرر و زیان تو باشد، باز هم به تو خواهد رسید، گرچه در کمال قدرت و نیرومندی باشی که هرگز جلوی آن را نتوانی گرفت. و هر کس که امید خود را از آنچه که از دست رفته قطع کند، بدنش آسایش خواهد داشت و آن کس که راضی باشد به آنچه که خدا روزی او کرده، دل و چشمش روشن خواهد شد.(5)

روایت30.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام

ص: 139


1- . عیون اخبارالرضا 1 : 163 ، توحید صدوق: 371
2- . خصال: 23
3- . خصال: 632
4- . امالی طوسی: 196
5- . امالی طوسی: 225

عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَنْ لَمْ یَرْضَ بِقَضَائِی وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَدَرِی فَلْیَلْتَمِسْ إِلَهاً غَیْرِی.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی کُلِّ قَضَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِیَرَةٌ لِلْمُؤْمِنِ (1).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب علامات المؤمن.

«26»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْفَرَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ رَضِیَ الْقَضَاءَ أَتَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ هُوَ مَأْجُورٌ وَ مَنْ سَخِطَ الْقَضَاءَ أَتَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ أَحْبَطَ اللَّهُ أَجْرَهُ (2).

«27»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِمَا قَسَمَ لَهُ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ (3).

«28»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ الرِّضَا بِمَا صَنَعَ اللَّهُ فِیمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ وَ فِیمَا کَرِهَ وَ لَمْ یَصْنَعِ اللَّهُ بِعَبْدٍ شَیْئاً إِلَّا وَ هُوَ خَیْرٌ لَهُ (4).

«29»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا کَانَ لَکَ مِنْهَا أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ عَلَیْکَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِکَ وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَیْنُهُ (5).

«30»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ

ص: 139


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 141.
2- 2. الخصال ج 1 ص 14.
3- 3. الخصال ج 2 ص 167.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 200.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 229.

فرمود: خداوند متعال به موسی بن عمران وحی نمود که: ای موسی! من هیچ مخلوقی را که محبوب تر از بنده مؤمن باشد نیافریده ام و اگر او را گرفتار نمایم، خیر و صلاح او در همین گرفتاری است و اگر صحت و عافیت به او دهم، خیر و صلاح او در این است و من به مصالح و خیر و سعادت او آگاه تر هستم. بنابراین بنده مؤمن باید بر بلایا و مصائبی که از طرف من به او می رسد، صابر و شکیبا باشد و در برابر نعمت های من شاکر و سپاسگزار باشد و راضی به قضای من باشد که اگر اطاعت امر نماید و مطابق رضای من عمل کند، من او را در زمره صدیقین قرار می دهم.(1)

روایت31.

امالی طوسی: حضرت رضا، از اجداد گرامی اش، از امیر مؤمنان، از رسول خدا صلوات اله علیهم روایت می کند که خداوند متعال می فرماید: ای فرزندان آدم! همه شما گمراه هستید، مگر آنکه من هدایت کرده باشم و همه شما فقیر و مستمندید مگر آن کس که من بی نیازش کرده باشم و همه شما در هلاکت هستید مگر آنکه من نجات دهم. پس از من درخواست نمایید تا کفایت امور شما را بنمایم و شما را به راه رشد و صلاح راهنمایی کنم. بعضی از بندگان مؤمن هستند که جز فقر و فاقه صلاح آنها نیست که اگر ثروت داشته باشد، فاسدش خواهد کرد. و بعضی از بندگان مؤمن صلاح و خیرش در صحت است که اگر مریضش کنم، موجب فساد عقیده و ایمانش خواهد شد. و بعضی از بندگان هستند که در عبادت و شب زنده داری کوشش فراوانی می کنند، ولی گاهی از شب ها من کسالت و سنگینی برایش می آورم، به طوری که تا صبح می خوابد و از عبادت و نماز شب محروم می شود. هنگامی که از خواب بیدار می شود خود را ملامت نموده و از خودش بدش می آید و بر بی توفیقی خود می گرید و اگر همان طوری که می خواهد هر شب عبادت خود را انجام دهد، مبتلا به مرض عجب و خودپسندی می شود و همین عجب و خشنودی از خویش، موجب هلاکتش می گردد و خیال می کند که با این عبادتش از همه عبادت کنندگان برتر است و با این کوشش و شب زنده داری، حق عبادت الهی را انجام داده و هیچ گونه تقصیر و کوتاهی ندارد. و این حالت خطرناک موجب بعد و دوری او از درگاه من خواهد شد، در عین حال او تصور می کند که به من نزدیک و مقرب درگاه من شده است.

هان! مبادا که بند گان فقط به اعمال خود اتکا و اعتماد داشته باشند، گرچه دارای اعمال حسنه باشند. و مبادا که گنه کاران از رحمت و بخشش من ناامید شوند، گرچه گناه فراوان داشته باشند. باید وثوق و امیدشان به رحمت من باشند و به فضل و کرم من امیدوار باشند و اطمینان و دلگرمی به حسن نظر و لطف و عنایت من داشته باشند که من طبق مصالح آنها امور آنها را تدبیر نموده و من نسبت به آنان لطیف و آگاهم.(2)

مؤلف

قسمتی از اخبار مربوط به این باب در کتاب عدل گذشت.

روایت32.

امالی صدوق

ص: 140


1- . امالی طوسی: 238
2- . امالی طوسی: 166

علیه السلام قَالَ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یَا مُوسَی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ إِنِّی إِنَّمَا أَبْتَلِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعَافِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَبْدِی عَلَیْهِ فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ عَلَی نَعْمَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی إِذَا عَمِلَ بِرِضَایَ وَ أَطَاعَ أَمْرِی (1).

«31»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا بَنِی آدَمَ کُلُّکُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَیْتُ وَ کُلُّکُمْ عَائِلٌ إِلَّا مَنْ أَغْنَیْتُ وَ کُلُّکُمْ هَالِکٌ إِلَّا مَنْ أَنْجَیْتُ فَاسْأَلُونِی أَکْفِکُمْ وَ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ رُشْدِکُمْ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ لَا یُصْلِحُهُ إِلَّا الْفَاقَةُ وَ لَوْ أَغْنَیْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ لَا یُصْلِحُهُ إِلَّا الصِّحَّةُ وَ لَوْ أَمْرَضْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِی لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِی وَ قِیَامِ اللَّیْلِ لِی فَأُلْقِی عَلَیْهِ النُّعَاسَ نَظَراً مِنِّی لَهُ فَیَرْقُدُ حَتَّی یُصْبِحَ وَ یَقُومُ حِینَ یَقُومُ وَ هُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ زَارٍ عَلَیْهَا وَ لَوْ خَلَّیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ لَدَخَلَهُ الْعُجْبُ بِعَمَلِهِ ثُمَّ کَانَ هَلَاکُهُ فِی عُجْبِهِ وَ رِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ فَیَظُنُّ أَنَّهُ قَدْ فَاقَ الْعَابِدِینَ وَ جَازَ بِاجْتِهَادِهِ حَدَّ الْمُقَصِّرِینَ فَیَتَبَاعَدُ بِذَلِکَ مِنِّی وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ أَلَا فَلَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمْ وَ إِنْ حَسُنَتْ وَ لَا یَیْأَسِ الْمُذْنِبُونَ مِنْ مَغْفِرَتِی لِذُنُوبِهِمْ وَ إِنْ کَثُرَتْ لَکِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ لِفَضْلِی فَلْیَرْجُوا وَ إِلَی حُسْنِ نَظَرِی فَلْیَطْمَئِنُّوا وَ ذَلِکَ أَنِّی أُدَبِّرُ عِبَادِی بِمَا یُصْلِحُهُمْ وَ أَنَا بِهِمْ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(2).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی کتاب العدل.

«32»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ

ص: 140


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 243.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 168.

: حضرت صادق، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: روزی پیامبر اکرم خندید، به طوری که دندان های مبارکش نمایان شد. بعد فرمود: آیا نمی پرسید علت خنده مرا؟ عرض کردند: چرا یا رسول اللَّه. فرمود: خوشحالم از اینکه هر گونه قضایی که خداوند برای فرد مسلمان داشته باشد، در نهایت خیر و سعادت او در آن است.(1)

روایت33.

امالی صدوق: ابن عباس نقل می کند که گفت: روزی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سخت گرسنه بود. کنار خانه کعبه آمد، پرده خانه را گرفت و عرض کرد: ای خدای محمد! بیش از این محمد را گرسنه نگذار. در این حال جبرئیل نازل شد و با خود یک دانه بادام آورد و گفت: ای محمد! خداوند متعال به تو سلام می رساند. رسول خدا گفت: ای جبرئیل! خداوند سلام است و سلم و سلام از او و به سوی او است. جبرئیل عرض کرد: خداوند دستور فرموده که این بادام را بشکنی و باز کنی .

پیامبر بادام را باز کرد، ناگهان در داخل آن ورق سبز و تازه ای را مشاهده کرد که بر آن نوشته شده بود: «لا اله الا اللَّه. محمد رسول اللَّه. ایدت محمدا بعلی و نصرته به. توحید. رسالت. من محمد را به وسیله علی تایید و نصرت داده ام. کسی که خدا را در قضا و قدر متهم کند و رزق و روزی خود را از طرف خدا دیررس خیال کند، با خدای مهربان انصاف را مراعات نکرده و در حق خدا تصور باطل کرده است.(2)

روایت34.

معانی الاخبار: از علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل است که در تفسیر آیه «وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما»(3) {در زیر آن دیوار گنجی برای آن دو بچه یتیم بود} فرمود: آن گنج لوحی از طلا بود که در آن نوشته شده بود: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه.» تعجب دارم از کسی که می داند مردن حق است، چگونه سرور و خوشحالی به خود راه می دهد؛ و تعجب دارم از کسی که به قضا و قدر الهی ایمان دارد، چگونه محزون و اندوهناک می شود؛ و تعجب دارم از کسی که آتش دوزخ را یادآور می شود، چگونه می خندد؛ و تعجب دارم از کسی که دنیا و تحولات آن را از وضعی به وضع دیگر می بیند، چگونه دل به دنیا بسته و به آن اطمینان پیدا می کند؟(4)

روایت35.

خصال:

ص: 141


1- . امالی صدوق: 439
2- . امالی صدوق: 444
3- . کهف / 81
4- . معانی الأخبار: 200

عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: ضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا تَسْأَلُونِّی مِمَّ ضَحِکْتُ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَجِبْتُ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ قَضَاءٍ یَقْضِیهِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ فِی عَاقِبَةِ أَمْرِهِ (1).

«33»

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی الزَّعْزَاعِ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ الْخَزَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُوعاً شَدِیداً فَأَتَی الْکَعْبَةَ فَتَعَلَّقَ بِأَسْتَارِهَا فَقَالَ رَبَّ مُحَمَّدٍ لَا تُجِعْ مُحَمَّداً أَکْثَرَ مِمَّا أَجَعْتَهُ قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَعَهُ لُوزَةٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ اللَّهُ السَّلَامُ وَ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیْهِ یَعُودُ السَّلَامُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَفُکَّ عَنْ هَذِهِ

اللُّوزَةِ فَفَکَّ عَنْهَا فَإِذَا فِیهَا وَرَقَةٌ خَضْرَاءُ نَضِرَةٌ مَکْتُوبَةٌ عَلَیْهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُ مُحَمَّداً بِعَلِیٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ مَا أَنْصَفَ اللَّهَ مِنْ نَفْسِهِ مَنِ اتَّهَمَ اللَّهَ فِی قَضَائِهِ وَ اسْتَبْطَأَهُ فِی رِزْقِهِ (2).

«34»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ إِلَی عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما(3) قَالَ کَانَ ذَلِکَ الْکَنْزُ لَوْحاً مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَجِبْتُ لِمَنْ یَعْلَمُ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ کَیْفَ یَفْرَحُ عَجِبْتُ لِمَنْ یُؤْمِنُ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ عَجِبْتُ لِمَنْ یَذْکُرُ النَّارَ کَیْفَ یَضْحَکُ عَجِبْتُ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَصَرُّفَ أَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ کَیْفَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا(4).

«35»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ

ص: 141


1- 1. أمالی الصدوق ص 326.
2- 2. أمالی الصدوق ص 330.
3- 3. الکهف: 81.
4- 4. معانی الأخبار ص 200.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: بنده همیشه در بین سه چیز قرار گرفته است: بلاها و گرفتاری ها، قضای الهی، نعمت الهی. هنگام بلا و گرفتاری، صبر و شکیبایی فریضه و واجب است. هنگام قضای الهی، تسلیم شدن فریضه و واجب است. هنگام نعمت الهی، شکر و سپاسگزاری فریضه و واجب است.(1)

در محاسن هم چنین آمده است.(2)

روایت36.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شرک به خدا، از راه رفتن مورچه پنهان تر است که حتی یک درجه از شرک این است که به منظور یادآور شدن چیزی، انسان انگشتر خود را از انگشتی به انگشت منتقل سازد و نظیر آن.(3)

روایت37.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در تفسیر آیه شریفه «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ»(4) {هرگز نگویی که من این کار را فردا انجام خواهم داد مگر اینکه خدا بخواهد}گوید که در خبر چنین آمده است که قریش از رسول اکرم سؤالی نمودند. حضرت بدون اینکه «ان شاء اللَّه» بگوید، به آنان گفت فردا پاسخ شما را خواهم داد. به همین دلیل تا چهل روز وحی الهی از حضرت قطع شد و سرانجام این آیه به عنوان دستورالعمل کلی بر حضرت نازل شد.(5)

روایت38.

قصص الأنبیاء: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که موسی بن عمران به کوه طور رفت و با خدای خود مناجات کرد، عرضه داشت: خداوندا! خزانه های خود را به من ارائه کن. خطاب رسید: ای موسی! خزانه های من این است که هر وقت چیزی را اراده کنم، می گویم «باش!» و آن چیزی که مشیت من بوده، می شود و به وجود می آید. عرض کرد: خداوندا! چه کسی بیش از همه مورد خشم و غضب تو است؟ خداوند فرمود: آن کس که مرا متهم می کند. عرض کرد: کیست که تو را مورد اتهام قرار دهد؟ فرمود: آن کس که درخواست خیر و خوبی از من می کند و من هم چیزی را در حقش انتخاب و قضایی را ترسیم می نمایم که خیرش در آن است، ولی او تصور می کند که من در حقش کوتاهی کرده و خواسته او را تامین ننموده ام.(6)

روایت39.

کمال الدین: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که حضرت باقر علیه السّلام روزی به طرف صحرا بیرون رفت

ص: 142


1- . خصال: 86
2- . محاسن: 6
3- . معانی الأخبار: 379
4- . کهف / 23
5- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 8
6- . قصص الأنبیاء: 165

عُمَرَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْعَبْدُ بَیْنَ ثَلَاثَةٍ بَلَاءٍ وَ قَضَاءٍ وَ نِعْمَةٍ فَعَلَیْهِ فِی الْبَلَاءِ مِنَ اللَّهِ الصَّبْرُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی الْقَضَاءِ مِنَ اللَّهِ التَّسْلِیمُ فَرِیضَةً وَ عَلَیْهِ فِی النِّعْمَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الشُّکْرُ فَرِیضَةً(1).

سن، [المحاسن] عبد الرحمن: مثله (2).

«36»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الشِّرْکَ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ وَ قَالَ مِنْهُ تَحْوِیلُ الْخَاتَمِ لِیَذْکُرَ الْحَاجَةَ وَ شِبْهَ هَذَا(3).

«37»

فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (4) أَخْبَرَهُ أَنَّهُ إِنَّمَا حُبِسَ الْوَحْیُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً لِأَنَّهُ قَالَ لِقُرَیْشٍ غَداً أُخْبِرُکُمْ بِجَوَابِ مَسَائِلِکُمْ وَ لَمْ یَسْتَثْنِ فَقَالَ اللَّهُ وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ الْآیَةَ(5).

«38»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَمَّا صَعِدَ مُوسَی إِلَی الطُّورِ فَنَاجَی رَبَّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی خَزَائِنَکَ قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ خَزَائِنِی إِذَا أَرَدْتُ شَیْئاً أَنْ أَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ وَ قَالَ قَالَ یَا رَبِّ أَیُّ خَلْقٍ أَبْغَضُ إِلَیْکَ قَالَ الَّذِی یَتَّهِمُنِی قَالَ وَ مِنْ خَلْقِکَ مَنْ یَتَّهِمُکَ قَالَ نَعَمْ الَّذِی یَسْتَخِیرُنِی فَأَخِیرُ لَهُ وَ الَّذِی أَقْضِی الْقَضَاءَ لَهُ وَ هُوَ خَیْرٌ لَهُ فَیَتَّهِمُنِی.

«39»

ک، [إکمال الدین] ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ وَ غَیْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: خَرَجَ

ص: 142


1- 1. الخصال ج 1 ص 43.
2- 2. المحاسن ص 6.
3- 3. معانی الأخبار ص 379.
4- 4. الکهف: 23.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 395.

و به دیواری از دیوارهای مدینه تکیه کرد و در فکر فرو رفت. ناگهان مردی را در برابر خود مشاهده کرد و آن مرد به حضرت گفت: چرا این چنین محزون و اندوهناکی؟ آیا برای دنیا است؟ اینکه اندوه ندارد چون رزق و روزی الهی برای نیکان و بدان حاضر و مقرر است. یا برای آخرت است؟ آن هم فکر و اندوه ندارد، چون وعده الهی راست است و در آن روز سلطان توانا حاکم است. حضرت باقر گفت: اندوه من برای این ها نیست. اندوه من از جهت فتنه و خطر عبداللَّه زبیر است. آن مرد گفت: آیا هرگز دیده ای که کسی خوف الهی را داشته باشد، ولی خدا او را نجات ندهد؟ آیا دیده ای که کسی توکل بر خدا نموده باشد و خدا کفایت امور او را نکند؟ و آیا شده است کسی از خدا درخواست خیر و سعادت نماید و خدا به او خیر ندهد؟ آن مرد پس از این کلمات، پشت کرد و رفت و گفت: او (ابن زبیر) همان است و یا مطلب این بود که گفتم. حضرت فرمود: آن مرد حضرت خضر بود.

مرحوم صدوق گفته که این حدیث همین طور نقل شده، ولی در حدیث دیگر هست که این داستان برای حضرت سجاد علیه السّلام رخ داده است.(1)

روایت40.

صحیفة الرضا: حضرت رضا، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت کرد که خداوند متعال می فرماید: هر کس از بندگان متمسک به مخلوق شود و به من تمسک نکند، من تمام وسایل آسمان و زمین را از دست او می گیرم و اگر از من چیزی بخواهد، (با این حال) به او نخواهم داد و اگر دعا کند، اجابتش نخواهم کرد. ولی آن کس که متمسک به من شود و توجه به مخلوق نداشته باشد، آسمان و زمین را ضامن رزق او خواهم کرد و اگر چیزی از من بخواهد، به او عطا می کنم و اگر دعا کند، اجابت می نمایم و اگر طلب بخشش کند، او را می آمرزم.(2)

روایت41.

صحیفة الرضا: حضرت رضا، از پدران خود، از سید الشهداء علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که خداوند متعال می فرماید: من امید و آرزوی آن کس را که به غیر من امیدوار شود ناامید می سازم و در میان مردم جامه ذلت و خواری را به او می پوشانم و او را از لقاء و وصال خود مهجور می کنم و از قرب و نزدیکی خود دور می گردانم. کیست آنکه برای رسیدن به حوائج به من امیدوار شود و من او را نرسانم؟(3)

روایت42.

فقه الرضا: از عالم (حضرت موسی بن جعفر علیهم السّلام) حدیث می کنم که فرمود: کسی که می خواهد از همه مردم قوی تر و نیرومندتر باشد، باید بر خدا توکل کند. از حقیقت و حدود توکل سؤال شد که چیست. فرمود: اینکه به جز خدا از هیچ چیز ترس و خوف نداشته باشی.

و نیز فرمود: بی نیازی و عزت با هم در حرکت هستند، هنگامی که محل توکل را یافتند (شخصی که بر خدا توکل کند)، همان جا وطن می کنند.

و نیز فرمود: توکل بر خدا دارای درجات و مراتبی است که یکی از آن درجات، این است که در تمام کارهای خود

ص: 143


1- . کمال الدین: 359
2- . صحیفة الرضا: 41
3- . صحیفة الرضا: 93

أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ فَتَصَحَّرَ وَ اتَّکَی عَلَی جِدَارٍ مِنْ جُدْرَانِهَا مُفَکِّراً إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ عَلَامَ حُزْنُکَ أَ عَلَی الدُّنْیَا فَرِزْقُ اللَّهِ حَاضِرٌ یَشْتَرِکُ فِیهِ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ أَمْ عَلَی الْآخِرَةِ فَوَعْدٌ صَادِقٌ یَحْکُمُ فِیهِ مَلِکٌ قَادِرٌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا عَلَی هَذَا أَحْزَنُ إِنَّمَا حُزْنِی عَلَی فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَیْرِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَهَلْ رَأَیْتَ أَحَداً خَافَ اللَّهَ فَلَمْ یُنْجِهِ أَمْ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ وَ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً اسْتَخَارَ اللَّهَ فَلَمْ یَخِرْ لَهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَوَلَّی الرَّجُلُ وَ قَالَ هُوَ ذَاکَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذَا هُوَ الْخَضِرُ علیه السلام.

قال الصدوق جاء هذا الحدیث هکذا و قد روی فی حدیث آخر أن ذلک کان مع علی بن الحسین علیهما السلام (1).

«40»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مِنْ مَخْلُوقٍ یَعْتَصِمُ بِمَخْلُوقٍ دُونِی إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ دُونِهِ فَإِنْ سَأَلَنِی لَمْ أُعْطِهِ وَ إِنْ دَعَانِی لَمْ أُجِبْهُ وَ مَا مِنْ مَخْلُوقٍ یَعْتَصِمُ بِی دُونَ خَلْقِی إِلَّا ضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِرِزْقِهِ فَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اسْتَغْفَرَ لِی غَفَرْتُ لَهُ (2).

«41»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لَأُقَطِّعَنَّ أَمَلَ کُلِّ مُؤْمِنٍ أَمَّلَ دُونِی الْأُنَاسَ وَ لَأُلْبِسَنَّهُ ثَوْبَ مَذَلَّةٍ بَیْنَ النَّاسِ وَ لَأُنَحِّیَنَّهُ مِنْ وَصْلِی وَ لَأُبْعِدَنَّهُ مِنْ قُرْبِی مَنْ ذَا الَّذِی رَجَانِی لِقَضَاءِ حَوَائِجِهِ فَقَطَعْتُ بِهِ دُونَهَا(3).

«42»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ أَقْوَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ سُئِلَ عَنْ حَدِّ التَّوَکُّلِ مَا هُوَ قَالَ لَا تَخَافُ سِوَاهُ.

وَ أَرْوِی: أَنَّ الْغِنَی وَ الْعِزَّ یَجُولَانِ فَإِذَا ظَفِرا بِمَوَاضِعِ التَّوَکُّلِ أَوْطَنَا.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَرَجَاتٌ مِنْهَا

ص: 143


1- 1. کمال الدین ج 2 ص 58 راجع الرقم 1 فیما سبق.
2- 2. صحیفة الرضا علیه السلام ص 2 و الساقط أضفناه من المصدر.
3- 3. لم نجده فی المصدر.

وثوق و اعتمادت به خدا باشد و به آنچه که درباره تو انجام دهد راضی و خشنود باشی.

و روایت شده که خداوند متعال به حضرت داود علیه السّلام وحی فرمود: هر کس از بندگان من اعتصام و تمسک به من نماید و تکیه به مردم نکند و واقعا در نیت و دل خود این طور باشد، اگر تمام اهل زمین و آسمان و آنچه که مابین آنها است بخواهند به او مکر و حیله کنند، نمی توانند درباره او کاری بکنند و من برای او راه رهایی و نجات از آنها قرار می دهم. و هر کس از بندگانم که اعتصام و اعتمادش به غیر من باشد و در دل خود اتکا و توجه به من نداشته باشد، من تمام اسباب و وسایل آسمانی را از دست او خارج می کنم و زمین را بر او سخت و سفت خواهم نمود که هیچ سودی به دستش نیاید و ابدا باکی ندارم که در چه بیابانی هلاک شود.

و نیز از عالم علیه السّلام روایت می کنم که فرمود: خداوند متعال می فرماید: به عزت و جلالم سوگند و به بلندی و ارتفاع مقامم قسم که هر بنده ای خواست مرا بر خواست خود مقدم بدارد، من در دل و درون او را بی نیاز می گردانم و فکر او را متوجه آخرت می کنم و بیچارگی و تنگدستی او را کفایت نموده و آسمان ها و زمین را ضامن رزق او خواهم نمود و خود در تامین خواسته او هستم و دنیا با کمال نرمی و تسلیم به سوی او خواهد آمد. و قسم به عزت و جلال و ارتفاع و بلندی مقامم که هر بنده ای که خواست خود را برخاست من مقدم بدارد، من امیدش را ناامید نموده و از دنیا فقط همان مقدار مقدر به او خواهم داد.

و نیز روایت می کنم که یکی از علما گفته است که اگر دنیا سراسر خیر محض و خوبی خالص باشد، خداوند بالاخره آن کسی را که بخواهد هلاک کند، هلاک می کند و اگر فرضا دنیا سراسر و به طور کلی شر و خطر و زیان باشد، خداوند آن کسی را که اراده کند نجات دهد، نجات می دهد. چه پاک و منزه است خداوند متعال.

و نیز روایت شده که فرموده اند: امید تو به آنچه مایوس هستی، بیش از امیدت به آنچه که امیدوار هستی باشد. که چه بسا چیزهایی که هیچ امیدی به آن نیست انسان به دست می آورد. مثلا موسی بن عمران به امید آوردن آتشی برای اهل بیت خود حرکت کرد، ولی خداوند لطف خاصی به او کرد و با او سخن گفت و با دستیابی به مقام شامخ نبوت مراجعت کرد. و بلقیس ملکه سبا بیرون رفت، ولی توفیق اسلام آوردن را به وسیله سلیمان به دست آورد. و ساحران و جادوگران زمان فرعون به منظور تقویت عزت و شوکت فرعون برابر موسی قرار گرفتند، ولی موفق به ایمان شدند.

و نیز روایت شده که: مبادا درباره چیزی که واقع شده و به گونه ای گذشته است، بگویی که ای کاش این طور نمی شد و طور دیگری می شد.

و از عالم روایت شده که فرمود: هنگامی که خداوند متعال بخواهد عطا و بخشش خود را به ما عنایت می فرماید و اگر دوست داشته باشد که ندهد، ما هم راضی به خواسته او هستیم.

و نیز روایت می کنم که فرموده اند: هر کس به قضای الهی راضی تر و خشنودتر باشد، آگاه ترین مردم است در خداشناسی.

و روایت شده که ریشه و سرآمد همه اطاعت ها، صبر و راضی بودن به خواسته خداوند است .

و روایت شده که هر بنده ای که در برابر قضای الهی راضی و خشنود باشد، خداوند هم خیر و سعادت او را در همان قضا و قدر قرار خواهد داد.

و روایت شده که خداوند متعال به موسی بن عمران وحی فرمود که:

ص: 144

أَنْ تَثِقَ بِهِ فِی أُمُورِکَ کُلِّهَا فَمَا فَعَلَهُ بِکَ کُنْتَ عَنْهُ رَاضِیاً.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا اعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ ثُمَّ یَکِیدُهُ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِنَّ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَیْنِهِنَّ وَ مَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقٍ دُونِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ یَدَیْهِ وَ أَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَ لَمْ أُبَالِ بِأَیِّ الْوَادِی هَلَکَ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی فِی عُلُوِّی لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَایَ عَلَی هَوَاهُ إِلَّا جَعَلْتُ غِنَاهُ فِی قَلْبِهِ وَ هَمَّهُ فِی آخِرَتِهِ وَ کَفَفْتُ عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ وَ ضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ رِزْقَهُ وَ کُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِ وَ أَتَتْهُ الدُّنْیَا وَ هِیَ رَاغِمَةٌ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی فِی عُلُوِّ مَکَانِی لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَاهُ عَلَی هَوَایَ إِلَّا قَطَعْتُ رَجَاهُ وَ لَمْ أَرْزُقْهُ مِنْهَا إِلَّا مَا قَدَّرْتُ لَهُ.

و أروی أن بعض العلماء کان یقول: سبحان من لو کانت الدنیا خیرا کلها أهلک فیها من أحب سبحان من لو کانت الدنیا شرا کلها نجا منها من أراد.

وَ رُوِیَ: کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام خَرَجَ یَقْتَبِسُ نَاراً لِأَهْلِهِ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ وَ رَجَعَ نَبِیّاً وَ خَرَجَتْ مَلَکَةُ سَبَإٍ فَأَسْلَمَتْ مَعَ سُلَیْمَانَ وَ خَرَجَتْ سَحَرَةُ فِرْعَوْنَ یَطْلُبُونَ الْعِزَّ لِفِرْعَوْنَ فَرَجَعُوا مُؤْمِنِینَ.

وَ رُوِیَ: لَا تَقُلْ لِشَیْ ءٍ قَدْ مَضَی لَوْ کَانَ غَیْرُهُ.

رُوِیَ عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام قَالَ: إِذَا شَاءَ اللَّهُ فَیُعْطِینَا وَ إِذَا أَحَبَّ أَنْ یَکْرَهَ رَضِینَا.

وَ أَرْوِی: أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ أَرْضَاهُمْ بِقَضَاءِ اللَّهِ.

وَ رُوِیَ: رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضَا.

وَ رُوِیَ: مَا قَضَی اللَّهُ عَلَی عَبْدِهِ قَضَاءً فَرَضِیَ بِهِ إِلَّا جَعَلَ الْخَیْرَ فِیهِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام یَا مُوسَی

ص: 144

من هیچ مخلوقی را که عزیزتر و محبوب تر از بنده مؤمن باشد نیافریده ام. و اینکه او را به گرفتاری هایی مبتلا می کنم، چون خیر و صلاح او در آن است. و اگر او را عافیت و صحت دهم، باز هم خیر او در آن است. بنابراین باید در بلیات و گرفتاری هایی که از طرف من است، صابر و شکیبا باشد. و در برابر نعمت های من شاکر و سپاسگزار. و در مقابل قضای من راضی و خشنود باشد. تا اینکه من او را در زمره صدیقین قرار دهم.

و از عالم روایت می کنم که فرمود: مؤمن همیشه در معرض خیر است. اگر بدنش را با مقراض قطعه قطعه کنند خیر او است. و اگر مالک مابین مشرق و مغرب شود باز هم برای او خیر است.

و روایت شده که هر کس که دین به او داده شد (دیندار باشد)، عطای کامل الهی به او داده شده است.

و نیز روایت شده که خداوند متعال دنیا را هم به کسانی که دوست دارد و هم به کسانی که آنها را دوست ندارد داده و خواهد داد، ولی نعمت دین را فقط به کسانی که دوست دارد عنایت می فرماید. و در خبر دیگری هست. که خداوند متعال نعمت دینداری را (دین کامل و ایمان کامل) فقط به خواص اولیاء و برگزیدگان از مخلوقات خود عنایت می فرماید.

و روایت شده که هنگامی که در مقام دستیابی به دنیا شدی ولی از دستت رفت و بالاخره نسبت به دنیا ناکام ماندی، متذکر نعمت های معنوی و دینی که خداوند به تو اختصاص داده باش و آن مصائبی که از تو برطرف کرده و غیر تو را به آن مصائب و امراض و گرفتاری مبتلا کرده یادآور باش که این راه تو را نسبت به آن چه که از دستت رفته بی اعتنا می نماید.

و روایت شده که خداوند متعال به حضرت داود وحی فرمود که فلان زن که فرزند فلانی است، در آن جهان با تو هم درجه و با تو خواهد بود. حضرت داود علیه السّلام نزد آن زن رفت و از اعمال و رفتارش جویا شد که این زن چه خصوصیتی دارد که این قدر ارزش دارد. دید که اعمالش مانند سایر مردم است. حضرت داود از نیت و روحیه و حالت آن زن سؤال کرد. زن گفت: من در تمام حالاتم و در پیشامدهایی که رخ می دهد، تسلیم محض هستم و اگر خداوند متعال مرا از وضعی که داشته ام به وضع دیگری برساند و وضع و حالت اول را دگرگون سازد، من نسبت به وضع دومی خوشحال تر از وضع اولی خود هستم. حضرت داود گفت: تو دارای حسن ظن و نسبت به خدا بسیار خوشبین هستی.

و نیز از عالم روایت می کنم که فرمود: به خدا سوگند مؤمن به هر خیر و خوبی دنیوی و اخروی که نائل می شود، بر اثر حسن ظن به خداوند متعال و خوشبینی او نسبت به پروردگار و امیدش به خدای مهربان و خوش اخلاقی او با مردم و خودداری از غیبت کردن مؤمنین است. و قسم به خدای متعال که خداوند عزیز هیچ مؤمنی را پس از توبه و استغفار عذاب نخواهد کرد، مگر اینکه او نسبت به خدا بدگمان باشد و امیدش از لطف الهی کم باشد و بد اخلاق بوده و از مؤمنین غیبت نماید. به خدا سوگند اگر بنده مؤمن دارای حسن ظن و امیدوار به خدا باشد، خدا هم مطابق ظن و گمان او با او رفتار خواهد نمود. چون خداوند متعال کریم و بزرگوار است و شرم دارد از اینکه بر خلاف گمان و بر خلاف امید بنده خود عمل نماید. بنابراین نسبت به خدا حسن ظن داشته و امیدوار باشید که خداوند فرموده است: «الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ.»(1) {خداوند عذاب می کند منافقین را که نسبت به خدا گمان بد دارند و نتایج زیان بار این بدگمانی به آنان بازگشت دارد.}

ص: 145


1- . فتح / 6

مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ إِنِّی إِنَّمَا أَبْتَلِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعَافِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی أَکْتُبْهُ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ تعرض [یَعْتَرِضُ] کُلَّ خَیْرٍ لَوْ قُرِّضَ بِالْمَقَارِیضِ کَانَ خَیْراً لَهُ وَ إِنْ مَلَکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ کَانَ خَیْراً لَهُ.

وَ رُوِیَ: مَنْ أُعْطِیَ الدِّینَ فَقَدْ أُعْطِیَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُعْطِی الدُّنْیَا مَنْ یُحِبُّ وَ مَنْ لَا یُحِبُّ وَ لَا یُعْطِی الدِّینَ إِلَّا مَنْ یُحِبُّهُ.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: لَا یُعْطِی اللَّهُ الدِّینَ إِلَّا أَهْلَ خَاصَّتِهِ وَ صَفْوَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ.

وَ رُوِیَ: إِذَا طَلَبْتَ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا فَزُوِیَ عَنْکَ فَاذْکُرْ مَا خَصَّکَ اللَّهُ بِهِ مِنْ دِینِهِ وَ مَا صَرَفَهُ عَنْکَ بِغَیْرِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ أَحْرَی أَنْ تَسْخُوَ نَفْسُکَ عَمَّا فَاتَکَ مِنَ الدُّنْیَا.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام فُلَانَةُ بِنْتُ فُلَانَةَ مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ فِی دَرَجَتِکَ فَسَارَ إِلَیْهَا فَسَأَلَهَا عَنْ عَمَلِهَا فَخَبَّرَتْهُ فَوَجَدَهُ مِثْلَ أَعْمَالِ سَائِرِ النَّاسِ فَسَأَلَهَا عَنْ نِیَّتِهَا فَقَالَتْ مَا کُنْتُ فِی حَالَةٍ فَنَقَلَنِی مِنْهَا إِلَی غَیْرِهَا إِلَّا کُنْتُ بِالْحَالَةِ الَّتِی نَقَلَنِی إِلَیْهَا أَسَرَّ مِنِّی بِالْحَالَةِ الَّتِی کُنْتُ فِیهَا فَقَالَ حُسْنُ ظَنِّکِ بِاللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أُعْطِیَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجَائِهِ مِنْهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْکَفِّ عَنِ اغْتِیَابِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ إِلَّا أَنْ یَسُوءَ الظَّنَّ بِاللَّهِ وَ تَقْصِیرَهُ مِنْ رَجَائِهِ لِلَّهِ وَ سُوءَ خُلُقِهِ وَ مِنِ اغْتِیَابِهِ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ لَا یَحْسُنُ ظَنُّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ بِاللَّهِ إِلَّا کَانَ اللَّهُ عِنْدَ ظَنِّهِ بِهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِیمٌ یَسْتَحِی أَنْ یَخْلُفَ ظَنَّ عَبْدِهِ وَ رَجَاءَهُ فَأَحْسِنُوا الظَّنَّ بِاللَّهِ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ(1).

ص: 145


1- 1. الفتح: 6.

و روایت شده که داود علیه السّلام در گفتگوی خود با خدا چنین گفته است: پروردگارا! آن کس که تو را شناخته ولی نسبت به تو خوش گمان و امیدوار نباشد، چنین کسی به تو ایمان نیاورده است .

و روایت شده که در روز قیامت آخرین بنده ای که دستور بردن به آتش دوزخ در حق او صادر می شود، توجهی به خدا نموده و عرض می کند: خداوندا! چنین گمانی نسبت به تو نداشتم. خداوند می فرماید: گمان تو در حق من چه بود؟ عرض می کند: گمان می کردم که گناهان مرا می بخشی و در بهشت خود مرا سکونت می دهی. خداوند متعال به ملائکه و فرشتگان می فرماید: قسم به عزت و جلال و جود و کرم و بلندی مقام خودم که این بنده من یک لحظه هم به من خوش گمان نبود و اگر یک لحظه این خوش گمانی را داشت، من او را با آتش نمی رساندم. ای ملائکه من! همین دروغش را بپذیرید و او را داخل بهشت نمایید.

سپس حضرت عالم فرمود: خداوند متعال می فرماید: هان مبادا که اهل عمل تنها اتکا و اعتمادشان بر اعمال خود باشد که آنها هر چه کوشش کنند و در طول عمر خود متحمل رنج عبادت شوند، با این عبادات زیاد نمی توانند حق عبادت مرا انجام دهند و با این زحمات به آن کرامت و مقامی که نزد من می خواهند داشته باشند نمی رسند. و لکن باید وثوق و اعتماد به رحمت من داشته و امیدوار به فضل و لطف من باشند و به من خوش گمان بوده و به حسن ظنی که به من دارند، اطمینان و آرامش دل داشته باشند که در این صورت است که رحمت من دست آنها را خواهد گرفت و منت و لطف من به آنان خواهد رسید و مغفرت و رضوان من شامل حال آنان خواهد شد که من خداوند رحمان و رحیم هستم و به این صفات و نام ها نام نهاده شده ام، یعنی خودم این اسامی را برای خود نهاده ام.

و نیز از عالم (موسی بن جعفر علیهم السّلام) روایت می کنم که خداوند متعال به موسی بن عمران علیه السّلام وحی فرمود که دو نفر را زندانی کند. موسی بن عمران هم آن دو نفر را به زندان افکند. پس از مدتی آنان را آزاد کرد و دید که یکی از آنها لاغر و ضعیف شده. از او پرسید: چرا این چنین ضعیف شده ای و چه عاملی موجب این حالت شده است؟ پاسخ داد: خوف و ترس از خدا. ولی دیگری را که مشاهده کرد، هیچ گونه تغییری در او راه نیافته بود. از او سؤال کرد که تو با هم زندانی خودت در یک وضع مشابه و واحدی بودید، چطور شده که رفیقت آنچنان ضعیف شده ولی در حال تو هیچ گونه دگرگونی پیدا نشده است؟ آن شخص گفت: چون من نسبت به خدا و لطف و کرمش خوش گمان و بسیار امیدوار بودم. موسی عرض کرد: خداوندا! گفتار هر دو بنده خود را شنیدی. کدام یک از این ها در نظر تو برتر و بهتر هستند؟ خداوند فرمود: آنکه دارای حسن ظن و امیدوار است، او افضل است.

و نیز از عالم روایت می کنم که خداوند متعال به موسی بن عمران وحی فرمود که: ای موسی! به بنی اسرائیل بگو که من در کنار گمان و بینش بنده خود هستم. اکنون خود بنده هر طور گمانی که در حق من می خواهد داشته باشد که من طبق گمان و بینش بنده خود با او رفتار خواهم کرد.(1)

ص: 146


1- . فقه الرضا: 358

وَ رُوِیَ أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ: یَا رَبِّ مَا آمَنَ بِکَ مَنْ عَرَفَکَ فَلَمْ یُحْسِنِ الظَّنَّ بِکَ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ آخِرَ عَبْدٍ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَلْتَفِتُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ یَکُنْ هَذَا ظَنِّی بِکَ فَیَقُولُ مَا کَانَ ظَنُّکَ بِی قَالَ کَانَ ظَنِّی بِکَ أَنْ تَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی وَ تُسْکِنَنِی جَنَّتَکَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ یَا مَلَائِکَتِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ جُودِی وَ کَرَمِی وَ ارْتِفَاعِی فِی عُلُوِّی مَا ظَنَّ بِی عَبْدِی خَیْراً سَاعَةً قَطُّ وَ لَوْ ظَنَّ بِی سَاعَةً خَیْراً مَا رَوَّعْتُهُ بِالنَّارِ أَجِیزُوا لَهُ کَذِبَهُ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ.

ثُمَّ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَلَا لَا یَتَّکِلُ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِی فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ فِی عِبَادَاتِهِمْ کُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یَظُنُّونَهُ (1)

عِنْدِی مِنْ کَرَامَتِی وَ لَکِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ مِنْ فَضْلِی فَلْیَرْجُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِکَ تُدْرِکُهُمْ وَ مِنَّتِی تَبْلُغُهُمْ وَ رِضْوَانِی وَ مَغْفِرَتِی یَلْبِسَهُمْ فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ بِذَلِکَ سُمِّیتُ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ أَنْ یَحْبِسَ فِی الْحَبْسِ رَجُلَیْنِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَحَبَسَهُمَا ثُمَّ أَمَرَهُ بِإِطْلَاقِهِمَا قَالَ فَنَظَرَ إِلَی أَحَدِهِمَا فَإِذَا هُوَ مِثْلُ الْهُدْبَةِ فَقَالَ لَهُ مَا الَّذِی بَلَغَ بِکَ مَا أَرَی مِنْکَ قَالَ الْخَوْفُ عَنِ اللَّهِ وَ نَظَرَ إِلَی الْآخَرِ لَمْ یَتَشَعَّبْ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ کُنْتُمَا فِی أَمْرٍ وَاحِدٍ وَ قَدْ رَأَیْتُ بَلَغَ الْأَمْرُ بِصَاحِبِکَ وَ أَنْتَ لَمْ تَتَغَیَّرْ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنَّهُ کَانَ ظَنِّی بِاللَّهِ جَمِیلًا حَسَناً فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ سَمِعْتَ مَقَالَةَ عَبْدَیْکَ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ صَاحِبُ الظَّنِّ الْحَسَنِ أَفْضَلُ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ: أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام یَا مُوسَی قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِی بِی فَلْیَظُنَّ بِی مَا شَاءَ یَجِدْنِی عِنْدَهُ (2).

ص: 146


1- 1. فیما یطلبونه خ.
2- 2. قد مر بعض هذه الأخبار عن المصدر فی المجلد 70 باب الخوف و الرجاء ص 389.

روایت42.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: توکل کاسه ای است در بسته و مهر شده که خداوند متعال آن را مهر کرده و از این کاسه هیچ کس نمی آشامد و کسی این مهر را باز نخواهد کرد، مگر متوکل و کسی که تمام اعتمادش به خدا باشد، همان طوری که خداوند فرموده است: «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ.»(1) {و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند.}و نیز فرموده است: «وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.»(2) {اگر ایمان دارید باید بر خدا توکل کنید.} که توکل را کلید ایمان و ایمان را قفل بسته توکل قرار داده و با توکل است که این قفل باز و ایمان کامل به دست می آید. و حقیقت و ماهیت توکل، ایثار و برگزیدن است و معنای ایثار، اولویت دادن و مقدم داشتن حق یک طرف است و شخص متوکل بالاخره یکی از دو ایثار را باید در نظر بگیرد؛ یا توجه خود را به معلول و اسباب و وسایل خلقت معطوف بدارد که این توجه به وسائط ظاهری که خود این ها معلول هستند، حجاب و مانع خواهد شد از اینکه علت اصلی را ببیند. یا توجه خود را به علت اصلی و سرچشمه هستی که ذات باری تعالی باشد معطوف می دارد که البته در این صورت حجاب ها را کنار زده و با او خواهد بود. و اگر می خواهی که واقعا متوکل باشی و متعلل نباشی و سبب بین نباشی، باید خود را مانند مرده ای که در مقابل غسال تسلیم و بدون اراده است فرض کنی و بر روح و حقیقت خود نماز میت را با پنج تکبیر بخوانی و از تمام آمال و آرزوهای خود وداع نموده و مانند موقع مرگ که از همه زندگی تودیع می شود، از همه چیز چشم بپوشی.

و کمترین حد توکل این است که با همت و فکر و اندیشه خود در صدد تغییر مقدرات و غالب شدن بر مقدار معین شده برای خود نباشی و بر همان قسمت مقرر شده هم چشم ندوزی و بر آنچه از دستت رفته است، خیره نشده و تاسف نخوری که این حالات موجب شکستن همان ایمان و باعث نقص آن خواهد شد و حال اینکه تو خود آگاهی به این زیان نداری. و اگر می خواهی که به مقداری از روش و حالات توکّل کنندگان آگاهی پیدا کنی، توجه کامل به این داستان بکن و آن داستان چنین است که یکی از متوکلین خدمت یکی از ائمه دین علیهم السّلام شرفیاب شد و سؤالی درباره توکل از آن حضرت نمود. امام آن شخص را کاملا می شناخت که توکلش نیکو و پرهیز و تقوایش خوب است و قبل از شروع به سؤال، بر صدق و راستی او آگاهی داشت.

حضرت به او فرمود: در همین جا باش و ساعتی به من مهلت بده. آن شخص هم امتثال نمود. در همین بین که او منتظر و در اندیشه پاسخ حضرت بود، شخص فقیر و تهیدستی از آنجا عبور کرد. امام علیه السّلام دست به جیب خود کرده و چیزی به آن مرد فقیر عنایت فرمود. سپس حضرت رو به آن شخص سئوال کننده کرد و فرمود: پیش بیا و از هر چیزی که می خواهی سؤال کن. آن مرد عرض کرد: ای امام معصوم! من کاملا معرفت و شناخت دارم که شما قبل از اینکه مهلت بخواهی، قدرت و توانایی کامل به پاسخ سؤال من دارید و من علت تاخیر جواب را نمی دانم. حضرت فرمود: برای اینکه تو خود پیش از سخن گفتن من، پاسخت را دریابی. چون مقدار یک دانق (وجه بسیار مختصر) همراه من بود و من نمی خواستم از خود غافل باشم و درباره مسأله توکل صحبت کنم و باطن و ضمیر من که از هر جهت خداوند اطلاع از آن دارد، شاید توجه به آن وجه مختصر که در جیب من هست داشته باشم. و سزاوار نبود که من پاسخ سؤال مربوط به توکل را بدهم، مگر اینکه این وجه را به مصرف خود برسانم.

ص: 147


1- . ابراهیم / 11
2- . مائده / 23
«42»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: التَّوَکُّلُ کَأْسٌ مَخْتُومٌ یَخْتِمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَشْرَبُ بِهَا وَ لَا یَفُضُّ خِتَامَهَا إِلَّا الْمُتَوَکِّلُ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (1) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (2) جَعَلَ التَّوَکُّلَ مِفْتَاحَ الْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانَ قُفْلَ التَّوَکُّلِ وَ حَقِیقَةُ التَّوَکُّلِ الْإِیثَارُ وَ أَصْلُ الْإِیثَارِ تَقْدِیمُ الشَّیْ ءِ بِحَقِّهِ وَ لَا یَنْفَکُّ الْمُتَوَکِّلُ فِی تَوَکُّلِهِ مِنْ إِثْبَاتِ أَحَدِ الْإِیثَارَیْنِ فَإِنْ آثَرَ مَعْلُولَ التَّوَکُّلِ وَ هُوَ الْکَوْنُ حُجِبَ بِهِ وَ إِنْ آثَرَ الْمُعَلِّلَ عِلَّةَ التَّوَکُّلِ وَ هُوَ الْبَارِئُ سُبْحَانَهُ بَقِیَ مَعَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَکُونَ مُتَوَکِّلًا لَا مُتَعَلِّلًا فَکَبِّرْ عَلَی رُوحِکَ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ وَ وَدِّعْ أَمَانِیَّکَ کُلَّهَا وَدَاعَ الْمَوْتِ وَ الْحَیَاةِ وَ أَدْنَی حَدِّ التَّوَکُّلِ أَنْ لَا تُسَابِقَ مَقْدُورَکَ بِالْهِمَّةِ وَ لَا تُطَالِعَ مَقْسُومَکَ وَ لَا تَسْتَشْرِفَ مَعْدُومَکَ فَیَنْتَقِضَ بِأَحَدِهَا عَقْدُ إِیمَانِکَ وَ أَنْتَ لَا تَشْعُرُ وَ إِنْ عَزَمْتَ أَنْ تَقِفَ عَلَی بَعْضِ شِعَارِ الْمُتَوَکِّلِینَ حَقّاً فَاعْتَصِمْ بِمَعْرِفَةِ هَذِهِ الْحِکَایَةِ وَ هِیَ أَنَّهُ رُوِیَ أَنَّ بَعْضَ الْمُتَوَکِّلِینَ قَدِمَ عَلَی بَعْضِ الْأَئِمَّةِ فَقَالَ لَهُ اعْطِفْ عَلَیَّ بِجَوَابِ مَسْأَلَةٍ فِی التَّوَکُّلِ وَ الْإِمَامُ کَانَ یَعْرِفُ الرَّجُلَ بِحُسْنِ التَّوَکُّلِ وَ نَفِیسِ الْوَرَعِ وَ أَشْرَفَ عَلَی صِدْقِهِ فِیمَا سَأَلَ عَنْهُ مِنْ قِبَلِ إِبْدَائِهِ إِیَّاهُ فَقَالَ لَهُ قِفْ مَکَانَکَ وَ أَنْظِرْنِی سَاعَةً فَفَعَلَ فَبَیْنَمَا هُوَ مُطْرِقٌ لِجَوَابِهِ إِذَا اجْتَازَ بِهِمَا فَقِیرٌ فَأَدْخَلَ الْإِمَامُ علیه السلام یَدَهُ فِی جَیْبِهِ وَ أَخْرَجَ شَیْئاً فَنَاوَلَهُ لِلْفَقِیرِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی السَّائِلِ فَقَالَ هَاتِ وَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ السَّائِلُ أَیُّهَا الْإِمَامُ کُنْتُ أَعْرِفُکَ قَادِراً مُتَمَکِّناً مِنْ جَوَابِ مَسْأَلَتِی قَبْلَ أَنِ اسْتَنْظَرْتَنِی فَمَا شَأْنُکَ فِی إِبْطَائِکَ عَنِّی فَقَالَ الْإِمَامُ لِتَعْتَبِرَ الْمَعْنَی مِنِّی قَبْلَ کَلَامِی إِذَا لَمْ أَکُنْ أَرَانِی سَاهِیاً بِسِرِّی وَ رَبِّی مُطَّلِعٌ عَلَیْهِ إِنْ أَتَکَلَّمْ بِعِلْمِ التَّوَکُّلِ وَ فِی جَیْبِی دَانِقٌ ثُمَّ لَمْ یَحُلَّ لِی ذَلِکَ إِلَّا بَعْدَ إِیْتَائِهِ (3) ثُمَ

ص: 147


1- 1. إبراهیم: 11.
2- 2. المائدة: 23.
3- 3. فی المصدر: ایثاره.

و با این عمل خواستم که دقت نظر و توجه تو بیشتر گردد. پس از این عمل و شرح آن، ناگهان آن مرد فریاد تاسف باری سر داد و سوگند یاد نمود که از این پس تا آخر عمر در عمران و آبادی سکونت نکند و با هیچ کس پیوند انس نبندد و با کسی معاشرت ننماید. (1)

روایت43.

ارشاد مفید: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: روزی از مدینه بیرون شده و آمدم تا به این دیوار رسیدم و بر آن تکیه کردم. ناگهان مردی را که دو جامه سفید بر تن داشت در برابر خود دیدم که به من نگاه می کند. سپس گفت: ای علی بن الحسین! چه شده که این چنین تو را غمناک و اندوهناک می بینم؟ آیا اندوه تو برای دنیا است؟ اینکه غصه ندارد چون رزق الهی برای نیک و بد مقرر و آماده است. گفتم: خیر، برای دنیا نیست. گفت: آیا برای آخرت است؟ آن هم که وعده ای است راست و سلطان قاهر و توانایی در آن جهان حکم خواهد کرد. پس خوف تو از چیست؟. گفتم: از خطر عبداللَّه بن زبیر است. آن مرد خنده ای کرد و سپس گفت: ای علی بن حسین! آیا دیده ای که کسی توکل بر خدا نماید ولی خداوند کفایت امور او را نکند؟ گفتم خیر. گفت: آیا دیده ای هرگز کسی را که خوف و تقوای الهی را داشته باشد، ولی خداوند او را نجات ندهد؟ گفتم نه. گفت: آیا هرگز دیده ای کسی را که از خداوند درخواست نماید، ولی خداوند او را مشمول عطای خویش نکند؟ گفتم نه. سپس در مقابل خود نگاه کردم و هیچ کس را ندیدم. (2)

مجالس مفید: هم به نقل از ثمالی روایتی به همین مضمون را نقل کرده است.(3)

روایت44.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که کار و امور خود را به خدا تفویض کند، همیشه در آسایش و در یک زندگی گوارا و خوش است، و آن کس که واقعا امور خود را به خدا واگذار کند، از هر گونه فکر و اندیشه ای به جز اللَّه برتر و منزه است. همچنان که علی علیه السّلام در شعری که منسوب به آن حضرت است، فرموده: به آنچه که خداوند قسمت من نموده راضی و خشنود هستم و امور خود را به آفریدگار خود واگذار کرده ام

همان طوری که خداوند مهربان در گذشته در حق من احسان کرده در آینده هم لطف و احسان خواهد فرمود

ص: 148


1- . مصباح الشریعة: 164
2- . ارشاد مفید: 258
3- . امالی مفید: 204

لِیَعْلَمْ بِهِ فَافْهَمْ فَشَهَقَ السَّائِلُ فَحَلَفَ أَنْ لَا یَأْوِیَ عُمْرَاناً وَ لَا یَأْنَسَ بَشَراً مَا عَاشَ (1).

«43»

شا، [الإرشاد] أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: خَرَجْتُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی هَذَا الْحَائِطِ فَاتَّکَیْتُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَجُلٌ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ أَبْیَضَانِ یَنْظُرُ فِی تُجَاهِ وَجْهِی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً أَ عَلَی الدُّنْیَا حُزْنُکَ فَرِزْقُ اللَّهِ حَاضِرٌ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ فَقُلْتُ مَا عَلَی هَذَا أَحْزَنُ وَ إِنَّهُ لَکَمَا تَقُولُ قَالَ فَعَلَی الْآخِرَةِ فَهُوَ وَعْدٌ صَادِقٌ یَحْکُمُ فِیهِ مَلِکٌ قَاهِرٌ فَعَلَامَ خَوْفُکَ قُلْتُ الْخَوْفُ مِنْ فِتْنَةِ ابْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ فَضَحِکَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً قَطُّ تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ قُلْتُ لَا قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً قَطُّ خَافَ اللَّهَ فَلَمْ یُنْجِهِ قُلْتُ لَا قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ هَلْ رَأَیْتَ أَحَداً قَطُّ سَأَلَ اللَّهَ فَلَمْ یُعْطِهِ قُلْتُ لَا ثُمَّ نَظَرْتُ إِلَیْهِ فَإِذَا لَیْسَ قُدَّامِی أَحَدٌ(2).

جا، [المجالس للمفید] أحمد بن الولید عن أبیه عن الصفار عن ابن معروف عن ابن مهزیار عن علی بن الحکم عن أبی حفص الأعشی و محمد بن سنان عن رجل من بنی أسد جمیعا عن الثمالی: مثله (3).

«44»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْمُفَوِّضُ أَمْرَهُ إِلَی اللَّهِ فِی رَاحَةِ الْأَبَدِ وَ الْعَیْشِ الدَّائِمِ الرَّغَدِ وَ الْمُفَوِّضُ حَقّاً هُوَ الْعَالِی عَنْ کُلِّ هِمَّةٍ دُونَ اللَّهِ کَقَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام نَظْماً:

رَضِیتُ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لِی***وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی خَالِقِی

کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ فِیمَا مَضَی***کَذَلِکَ یَحْسُنُ فِیمَا بَقِیَ

ص: 148


1- 1. مصباح الشریعة 51.
2- 2. إرشاد المفید ص 241- 242.
3- 3. مجالس المفید ص 127.

و خداوند فرموده درباره مؤمن خاندان فرعون می فرماید:« وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ. فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ.»(1) {من کار خود را به خدا واگذار می نمایم که خداوند به حال بندگان آگاه است. خداوند متعال هم او را از عواقب زیانبار مکر و حیله آل فرعون محفوظ نمود و عذاب دردناکی فرعونیان را فرا گرفت.} و کلمه تفویض دارای پنج حرف است؛ ت. ف. و. ی. ض. و برای هر حرفی برنامه و دستوری هست. هر کس که احکام و این دستورات را مراعات کند، حق تفویض را انجام داده است.

«تاء» اشاره به ترک تدبیر در امور و ترک دنیا؛ «فاء» فانی بودن و خالی شدن از هر اندیشه ای به جز اللَّه؛ «واو» وفای به عهد و پیمان و انجام وعده های خود؛ «باء» یاس و قطع امید از خود و یقین و امید به پروردگار؛ «ضاد» داشتن ضمیر و باطن صاف و پاک و احساس ضرور و احتیاج به خدا. و تفویض کننده صبح نمی کند، مگر اینکه از همه آفات و بلاها سالم است. و عصر نمی کند، مگر اینکه از جهت دین خود، از عافیت کامل برخوردار است. (2)

روایت45.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: صفت و خصلت رضا این است که انسان خوشایند و ناخوشایند را بپسندد و به آن راضی شود. و هنگامی که دل انسانی به نور معرفت روشن شد، شعاع این نور عبارت است از رضا. و شخص راضی از خودش انتخاب و پسندی ندارد و کسی که واقعا راضی باشد، خود مرضی عنه است، یعنی همچنان که او از خدا راضی است، خداوند هم از او راضی است. و رضا اسمی است و مقامی است که همه معانی و ابعاد عبودیت و بندگی را جامع است و در بر دارد. و تفسیر و ماهیت رضا، سرور و خوشحالی دل و قلب است. من از پدر بزرگوار خود حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: تعلق و بستن دل به چیزی که هست، شرک به خدا است (که در دل خدا و غیر خدا جای باز کرده است) و توجه به چیزی که نیست، کفر است. و کفر و شرک با روش رضا سازگار نیست و من در شگفتم از کسی که مدعی عبودیت و بندگی خدا است، ولی در مقابل تقدیرات الهی در نزاع و ناراحتی درونی است. بندگانی که دارای مقام رضا و رتبه عرفان الهی هستند، هرگز چنین حالتی ندارند و هیچ گونه احساس ناراحتی در درون خود نمی کند.(3)

روایت46.

تفسیر امام حسن عسکری: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هان ای مؤمنین! مبادا مانند بنی اسرائیل باشید که قدر و ارزش نعمت های الهی را ندانید، و از طرف خود به خدا پیشنهاد کنید (که الطاف خداوندی و من و سلوایی که از طرف خدا بر آنها نازل شد و شکر آن نعمت ها را بجا نیاوردند و گفتند چرا خدا برای عدس و پیاز و سیر و امثال این ها را نمی فرستد) و اگر یکی از شما مبتلا به کمی رزق و روزی شد یا در زندگی خود دچار وضعی شد که دوست ندارد، مبادا در تغییر وضع زندگی خود اصرار داشته باشد و در سؤال خود از خداوند تاکید و پافشاری بنماید، چرا که امکان دارد همان چیزی را که اصرار می کند، باعث هلاکت و نابودی او گردد. ولی این طور دعا کند که: «پروردگارا! به حق مقام شامخ محمد و خاندان پاکش علیهم السّلام اگر همین چیزی که مورد پسند طبع من نیست و در زندگی خود با آن مواجه هستم، موجب خیر و سعادت من است و از نظر دین من صلاح من است، توفیق صبر و شکیبایی در برابر آن را به من عنایت فرما و بر تحمل آن مرا نیرومند بگردان و در قیام و استواری برای حمل این بار گران، به من نشاط روح و سبکبالی مرحمت کن. و اگر خیر و صلاح من در خلاف این است، با فضل وجود خود آن چیز را به من عنایت فرما و مرا در هر حال راضی به قضای خود بگردان که حمد و سپاس فقط برای تو است.» و چون این چنین دعا کنی، تقدیرات الهی نیکو خواهد شد و موجبات خیر و صلاح تو به آسانی فراهم خواهد شد.»(4)

روایت47.

تفسیر عیاشی: یعقوب بن شعیب، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که خداوند متعال به یوسف علیه السّلام فرمود:

ص: 149


1- . غافر / 44 - 45
2- . مصباح الشریعة: 175
3- . مصباح الشریعة : 182
4- . تفسیر امام حسن عسکری: 263

وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْمُؤْمِنِ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ (1) وَ التَّفْوِیضُ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ لِکُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا حُکْمٌ فَمَنْ أَتَی بِأَحْکَامِهِ فَقَدْ أَتَی بِهِ التَّاءُ مِنْ تَرْکِ التَّدْبِیرِ

وَ الدُّنْیَا وَ الْفَاءُ مِنْ فَنَاءِ کُلِّ هِمَّةٍ غَیْرِ اللَّهِ وَ الْوَاوُ مِنْ وَفَاءِ الْعَهْدِ وَ تَصْدِیقِ الْوَعْدِ وَ الْیَاءُ مِنَ الْیَأْسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ الْیَقِینِ بِرَبِّکَ وَ الضَّادُ مِنَ الضَّمِیرِ الصَّافِی لِلَّهِ وَ الضَّرُورَةِ إِلَیْهِ وَ الْمُفَوِّضُ لَا یُصْبِحُ إِلَّا سَالِماً مِنْ جَمِیعِ الْآفَاتِ وَ لَا یُمْسِی إِلَّا مُعَافًی بِدِینِهِ (2).

«45»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: صِفَةُ الرِّضَا أَنْ یَرْضَی الْمَحْبُوبَ وَ الْمَکْرُوهَ وَ الرِّضَا [شُعَاعُ نُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ الرَّاضِی فَانٍ عَنْ جَمِیعِ اخْتِیَارِهِ وَ الرَّاضِی حَقِیقَةً هُوَ الْمَرْضِیُّ عَنْهُ وَ الرِّضَا اسْمٌ یَجْتَمِعُ فِیهِ مَعَانِی الْعُبُودِیَّةِ وَ تَفْسِیرُ الرِّضَا] سُرُورُ الْقَلْبِ سَمِعْتُ أَبِی محمد [مُحَمَّداً] الْبَاقِرَ علیه السلام یَقُولُ تَعَلُّقُ الْقَلْبِ بِالْمَوْجُودِ شِرْکٌ وَ بِالْمَفْقُودِ کُفْرٌ وَ هُمَا خَارِجَانِ عَنْ سُنَّةِ الرِّضَا وَ أَعْجَبُ مِمَّنْ یَدَّعِی الْعُبُودِیَّةَ لِلَّهِ کَیْفَ یُنَازِعُهُ فِی مَقْدُورَاتِهِ حَاشَا الرَّاضِینَ الْعَارِفِینَ عَنْ ذَلِکَ (3).

«46»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَلَا فَلَا تَفْعَلُوا کَمَا فَعَلَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ لَا تَسْخَطُوا نِعَمَ اللَّهِ وَ لَا تَقْتَرِحُوا عَلَی اللَّهِ وَ إِذَا ابْتُلِیَ أَحَدُکُمْ فِی رِزْقِهِ أَوْ مَعِیشَتِهِ بِمَا لَا یُحِبُّ فَلَا یَنْجِذَنَّ شَیْئاً یَسْأَلُهُ لَعَلَّ فِی ذَلِکَ حَتْفَهُ وَ هَلَاکَهُ وَ لَکِنْ لِیَقُلْ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ إِنْ کَانَ مَا کَرِهْتُهُ مِنْ أَمْرِی هَذَا خَیْراً لِی وَ أَفْضَلَ فِی دِینِی فَصَبِّرْنِی عَلَیْهِ وَ قَوِّنِی عَلَی احْتِمَالِهِ وَ نَشِّطْنِی لِلنُّهُوضِ بِثِقْلِ أَعْبَائِهِ وَ إِنْ کَانَ خِلَافُ ذَلِکَ خَیْراً فَجُدْ عَلَیَّ بِهِ وَ رَضِّنِی بِقَضَائِکَ عَلَی کُلِّ حَالٍ فَلَکَ الْحَمْدُ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ قَدَّرَ اللَّهُ وَ یَسَّرَ لَکَ مَا هُوَ خَیْرٌ(4).

«47»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ

ص: 149


1- 1. المؤمن: 44- 45.
2- 2. مصباح الشریعة ص 59.
3- 3. مصباح الشریعة ص 61.
4- 4. تفسیر الإمام 125، و النجذ الالحاح.

ای یوسف! آیا من نبودم که تو را محبوب و مورد علاقه پدرت گرداندم؟ آیا من تو را با حسن و جمالی که به تو دادم بر دیگران برتری ندادم؟ آیا من نبودم که کاروان را به طرف تو متوجه کردم؟ آیا من نبودم که تو را نجات داده و از چاه بیرون آوردم؟ آیا من نبودم که مکر و حیله زنان را از تو برطرف کردم؟ پس چه شد که از توجه به من اعراض کرده و برای نجات خود از زندان متوسل به مخلوق شدی؟ برای همین جمله ای که در زندان گفتی، باید چندین سال در زندان بمانی!(1)

روایت48.

تفسیر عیاشی: عبداللَّه بن عبدالرحمن از کسی که خود گفته نقل می کند هنگامی که حضرت یوسف به آن جوان زندانی گفت که نزد سلطان راجع به من صحبت کن، جبرئیل نزد یوسف آمد و پای خود را در زمین کنار یوسف زد. با همین زدن پا، اعماق زمین تا طبقه هفتم برای یوسف منکشف شد. آنگاه به یوسف گفت: نگاه کن چه می بینی؟ یوسف گفت: سنگ کوچکی را می بینم. جبرئیل آن سنگ را شکافت و گفت: چه می بینی؟ یوسف گفت: کرم و حشره بسیار کوچکی را می بینم. پرسید: روزی دهنده او کیست؟ یوسف گفت: البته خداوند. جبرئیل گفت: خداوند می فرماید: ای یوسف! من این کرم کوچک را در داخل این سنگ در طبقه هفتم فراموش نکرده ام و نیاز او را تامین نموده ام. تو گمان کرده ای که من تو را فراموش کرده ام که به آن جوان می گویی «اذکرنی عند ربک» {مرا نزد آقای خود به یاد آور}؟ به جرم این سخن باید چندین سال در زندان بمانی.

فرمود: یوسف متنبه شد و شروع به گریستن کرد و گریه یوسف به طوری شدید شد که در و دیوار به حال او گریست و زندانیان از گریه یوسف متاثر و ناراحت شدند و از او خواستند که از گریه خود دست بردارد. بالاخره قرار بر این شد که یک روز گریه کند و یک روز خاموش شود. یوسف در آن روزی که خاموش بود، ناراحت تر از آن روزی بود که می گریست.(2)

روایت49.

تفسیر عیاشی: مالک بن عطیه، از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرد که در تفسیر آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(3) {ایمان اکثر این مردم آلوده به شرک است} فرمود: مقصود گفتاری است که انسان گاهی مثلا می گوید اگر فلانی نبود من نابود می شدم؛ اگر فلان کس نبود، من به فلان ناراحتی مبتلا می شدم؛ اگر فلانی نبود، خاندان من و عیالات من از بین می رفتند، که با این اندیشه که اشخاص را موثر در زندگی خود می بیند، برای خدا در رازقیت و در تاثیر شریک قرار می دهد. عرض کردم: اگر این چنین بگوید (که اگر خداوند به وسیله فلانی بر من لطف و منت نمی گذاشت من نابود می شدم) آیا اشکالی دارد؟ فرمود: اگر این طور بگوید مانعی ندارد، چون در این بینش خداوند متعال را مؤثر و مسبب و وسیله ساز و دیگری را وسیله می داند. (4)

مؤلف

همانند این حدیث با سندهای گوناگون در «باب بیان انواع کفر» نقل شد.

روایت50.

تفسیر عیاشی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: در شگفتم از کسی که معرفت و شناخت خود را از راه صحیح الهی فرا گرفته و خدا را شناخته است، چگونه

ص: 150


1- . تفسیر عیاشی 2 : 188
2- . تفسیر عیاشی 2 : 188
3- . یوسف / 106
4- . تفسیر عیاشی 2 : 211

لِیُوسُفَ أَ لَسْتُ الَّذِی حَبَّبْتُکَ إِلَی أَبِیکَ وَ فَضَّلْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِالْحُسْنِ أَ وَ لَسْتُ الَّذِی سُقْتُ إِلَیْکَ السَّیَّارَةَ وَ أَنْقَذْتُکَ وَ أَخْرَجْتُکَ مِنَ الْجُبِّ أَ وَ لَسْتُ الَّذِی صَرَفْتُ عَنْکَ کَیْدَ النِّسْوَةِ فَمَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ تَرْفَعَ رَغْبَتَکَ عَنِّی أَوْ تَدْعُوَ مَخْلُوقاً دُونِی فَالْبَثْ لِمَا قُلْتَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ (1).

«48»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا قَالَ لِلْفَتَی اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ (2) أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَضَرَبَهُ بِرِجْلِهِ حَتَّی کُشِطَ لَهُ عَنِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ فَقَالَ لَهُ یَا یُوسُفُ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی قَالَ أَرَی حَجَراً صَغِیراً فَفَلَقَ الْحَجَرَ فَقَالَ مَا ذَا تَرَی قَالَ أَرَی دُودَةً صَغِیرَةً قَالَ فَمَنْ رَازِقُهَا قَالَ اللَّهُ قَالَ فَإِنَّ رَبَّکَ یَقُولُ لَمْ أَنْسَ هَذِهِ الدُّودَةَ فِی ذَلِکَ الْحَجَرِ فِی قَعْرِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ أَ ظَنَنْتَ أَنِّی أَنْسَاکَ حَتَّی تَقُولَ لِلْفَتَی اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ لَتَلْبَثَنَّ فِی السِّجْنِ بِمَقَالَتِکَ هَذِهِ بِضْعَ سِنِینَ قَالَ فَبَکَی یُوسُفُ عِنْدَ ذَلِکَ حَتَّی بَکَی لِبُکَائِهِ الْحِیطَانُ قَالَ فَتَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَبْکِیَ یَوْماً وَ یَسْکُتَ یَوْماً وَ کَانَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی یَسْکُتُ أَسْوَأَ حَالًا(3).

«49»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (4) قَالَ هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا فُلَانٌ لَهَلَکْتُ وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَأَصَبْتُ کَذَا وَ کَذَا وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَضَاعَ عِیَالِی أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ شَرِیکاً فِی مُلْکِهِ یَرْزُقُهُ وَ یَدْفَعُ عَنْهُ قَالَ قُلْتُ فَیَقُولُ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفُلَانٍ لَهَلَکْتُ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهَذَا(5).

أقول

قد مر مثله بأسانید فی باب أنواع الکفر(6).

«50»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: عَجَباً لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ کَیْفَ

ص: 150


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 177.
2- 2. یوسف: 42.
3- 3. المصدر ج 2 ص 177.
4- 4. یوسف: 106.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 200.
6- 6. بل سیجی ء فی باب الکفر و لوازمه تحت الرقم 25.

خیال می کند که خداوند رزق و روزی او را دیر می رساند و چرا در برابر قضای الهی صبر و شکیبایی ندارد؟(1)

روایت51.

جامع الاخبار: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر شما به حق توکل بر خدا داشته باشید، با کمال راحتی به رزق و روزی خود می رسید، همان طوری که پرندگان صبحگاه با شکم گرسنه از آشیانه خود بیرون می آید و شامگاه شکم آنها سیر است.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، راهش این است که توکل بر خدا داشته باشد .

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: آن کس که اعتماد به خدا کند، همیشه از طرف خدا سرور و خوشحالی خواهد دید و کسی که توکل بر خدا کند، خداوند امور او را کفایت خواهد کرد.

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که دوست دارد از همه پرهیزکارتر باشد، باید توکل بر خدا کند. شخصی که دارای صفت توکل است، از همه پرهیزکارتر است.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: آن کس که توکل بر خدا کند شکست نمی خورد و آن کس که به خدا تمسک جوید، هیچ نیرویی نمی تواند او را فراری دهد و منهزم نماید.(2)

روایت52.

تمحیص: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: برای من هیچ فرقی نمی کند و هیچ گونه تفاوتی ندارد که فقیر و تهیدست باشم یا غنی و ثروتمند، زیرا خداوند متعال می فرماید: من آنچه را که درباره مؤمن انجام دهم، همانا خیر او در آن است.

روایت53.

تمحیص: حضرت باقر علیه السّلام روایت کرد که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: خداوند متعال می فرماید: صلاح دین و سالم ماندن ایمان بعضی از بندگان من در صورتی است که فقر و تهیدست و مریض باشد و لذا من آنان را به فقر و مرض مبتلا می کنم که در این حال دینشان سالم می ماند و ثروت برای این گونه افراد خطرناک است. و بعضی از بندگان مؤمن که در طریق عبادت و بندگی کوشش فراوان دارند، از خواب شیرین برخاسته و سر از بالش نرم برمی دارند و مشغول تهجد و شب زنده داری می شوند و خود را در این راه به رنج و تعب می افکنند، ولی من مخصوصا به منظور حفظ دین او، یک شب یا دو شب خواب را بر آنها مسلط می کنم و آنها تا صبح در خواب می مانند و هنگامی که بیدار می شوند، می بینند که تهجد و عبادت شبانه را انجام نداده بر خود خشمگین می شوند و مصیبت زده خود را سرزنش می کنند، و اگر آنها را به حال خود و به همان طریق عبادت و شب زنده داری رها کنم، موجب پیدایش صفت رذیله عجب در آنها خواهد شد و باعث بزرگ بینی عملشان می شود و این حالت آنها را به پرتگاه سقوط و هلاکت می کشاند، چون خود پسند شده و اعمال و عبادتشان را بزرگ و با ارزش می بینند، با اینکه در همین حال در سر حد تقصیر و کوتاهی هستند، در نتیجه از مقام قرب دور می شوند و خیال می کنند که به من نزدیک و مقرب می شوند.

بنابراین نباید اهل عمل اتکا و اعتمادشان به اعمال و عباداتی که انجام می دهند باشد که هر چه سعی و کوشش در عبادت نمایند و خود را در تمام طول عمر به رنج و تعب بیفکنند، باز هم در حد تقصیر بوده و با عبادت خود به کنه و حقیقت و حق عبادت من نخواهند رسید، و به مقام کرامت الهی که در صدد وصول به آن هستند و به آن نعمت های بهشتی نائل نمی شوند و فقط اعتماد و وثوق به رحمت من داشته و امیدوار به فضل و کرم من باشند و اطمینان و آرامش به حسن ظن خودشان و خوش بینی به من داشته باشند که در این صورت، رحمت من آنان را دریابد و

ص: 151


1- . تفسیر عیاشی 2 : 365
2- . جامع الأخبار : 321

یَسْتَبْطِئُ اللَّهَ فِی رِزْقِهِ وَ کَیْفَ لَمْ یَصْطَبِرْ عَلَی قَضَائِهِ (1).

«51»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ أَنَّکُمْ تَتَوَکَّلُونَ عَلَی اللَّهِ حَقَّ تَوَکُّلِهِ لَرَزَقَکُمْ کَمَا یَرْزُقُ الطَّیْرَ تَغْدُو خِمَاصاً وَ تَرُوحُ بِطَاناً.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَقْوَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وَثِقَ بِاللَّهِ أَرَاهُ السُّرُورَ وَ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ الْأُمُورَ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَتْقَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ.

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ لَا یُغْلَبُ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ لَا یُهْزَمُ (2).

«52»

محص، [التمحیص] عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَا أُبَالِی أَصْبَحْتُ فَقِیراً أَوْ مَرِیضاً أَوْ غَنِیّاً لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ لَا أَفْعَلُ بِالْمُؤْمِنِ إِلَّا مَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ.

«53»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَعِبَاداً لَا یَصْلُحُ لَهُمْ أَمْرُ دِینِهِمْ إِلَّا بِالْفَاقَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ السُّقْمِ فِی أَبْدَانِهِمْ فَأَبْلُوهُمْ بِالْفَاقَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ السُّقْمِ فَیَصْلُحُ لَهُمْ عَلَیْهِ أَمْرُ دِینِ عِبَادِی وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِی فَیَقُومُ مِنْ رُقَادِهِ وَ لَذِیذِ وِسَادِهِ فَیَتَهَجَّدُ لِیَ اللَّیَالِیَ فَیُتْعِبُ نَفْسَهُ فِی عِبَادَتِی فَأَضْرِبُهُ بِالنُّعَاسِ اللَّیْلَةَ وَ اللَّیْلَتَیْنِ نَظَراً مِنِّی لَهُ وَ إِبْقَاءً عَلَیْهِ فَیَنَامُ حَتَّی یُصْبِحَ فَیَقْرَؤُهُ وَ هُوَ مَاقِتٌ لِنَفْسِهِ زَارٍ عَلَیْهَا وَ لَوْ أُخَلِّی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُ مِنْ عِبَادَتِی لَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ الْعُجْبُ فَیُصَیِّرُهُ الْعُجْبُ إِلَی الْفِتْنَةِ بِأَعْمَالِهِ فَیَأْتِیهِ مِنْ ذَلِکَ مَا فِیهِ هَلَاکُهُ لِعُجْبِهِ بِأَعْمَالِهِ وَ رِضَاهُ عَنْ نَفْسِهِ عِنْدَ حَدِّ التَّقْصِیرِ فَیَتَبَاعَدُ مِنِّی عِنْدَ ذَلِکَ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ فَلَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِی فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَارَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ فِی عِبَادَتِهِمْ کُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یَطْلُبُونَ عِنْدِی مِنْ کَرَامَتِی وَ النَّعِیمِ فِی جَنَّاتِی وَ لَکِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ لِفَضْلِی فَلْیَرْجُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِکَ تُدَارِکُهُمْ وَ مَنِّی

ص: 151


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 339، فی آیة الکهف: 83.
2- 2. جامع الأخبار ص 137.

رضوان و خشنودی من به آنان فرا رسد و در مغفرت و بخشش من غرق خواهند شد که من اللَّه رحمان و رحیم هستم و به این صفات و نام ها نام گذاری شده ام.

روایت54.

تمحیص: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: وضع مؤمن شگفت انگیز است؛ خداوند هر گونه قضا و قدری که برای او مقرر سازد، خیر او در آن است، چه باعث سرور و خوشحالی او بشود و چه موجب ناراحتی او شود. اگر به مصیبتی گرفتار شود، کفاره گناهانش خواهد بود و اگر کرامت و عزت به او بدهد، لطف و بخششی است که عطا فرموده است.

روایت55.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چه بسا نعمتی که به مؤمن می رسد، ولی مؤمن آن را آرزو نمی کرد و چه بسا آرزومندی که خیر و صلاحش در خلاف آن آرزو است. و چه بسا کسانی که در رسیدن به مرگشان تلاش می کنند، ولی برای دستیابی به بهره خود، کندی می ورزند.

روایت56.

تمحیص: زراره گوید: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: خیر کامل و مطلق مؤمن، در قضای الهی است .

طریف از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: بنده ای که دوست خداوند است، در مصائب وارده دعا می کند و از خدا می خواهد که مشکلاتش را مرتفع نماید. خداوند متعال در مقام پاسخ به آن، فرشته ای که ماموریت این مطلب را دارد خطاب کرده و به او دستور می دهد که حاجت و خواسته این بنده را تامین کن، ولی عجله نکن که من دعا و صدای این بنده را دوست دارم. ولی آن بنده ای که دشمن خدا است، درباره مصائب و مشکلات خود که دعا می کند، خداوند به آن فرشته مامور دستور می دهد که فورا حاجت این بنده بد را برآورده کن که صدایش را نمی خواهم بشنوم. سپس مردم ظاهربین می گویند از اینکه خداوند حاجت او را نداد و محرومش کرد و آن دیگری که خواسته اش تامین شد، معلوم می شود که این شخص نزد خداوند ارزش و کرامت دارد و آن شخص نزد خداوند بی ارزش و پست است.

روایت57.

تمحیص: موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: هر کس که در برابر حوادث و پیشامدها غمزده و اندوهناک گردد، معلوم می شود که اهل غم و اندوه است. مؤمن باید در برابر قضا و خواست الهی راضی و خشنود باشد.

روایت58.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند قضایی را که درباره مؤمن مقرر می فرماید، اگر بنده مؤمن راضی به آن قضا شود، خداوند خیر مؤمن را در همان قضا قرار می دهد.

روایت59.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند با عدل و حکمت و علمش، آسایش و سرور را در صفت یقین و راضی بودن از خدا قرار داده است. شخصی که دارای حالت یقین و رضا باشد، همیشه خوشحال و در آسایش است و حزن و اندوه را در صفت شک و دو دلی قرار داده که چنین شخصی همیشه در تشویش و اضطراب و ناراحتی است، پس شما راضی و تسلیم امر او باشید.

روایت60.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: راضی شدن به قضایی که بر حسب طبع ناپسند است، از بالاترین درجات یقین است.

ص: 152

یُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِی وَ مَغْفِرَتِی یُلْبِسُهُمْ عَفْوِی فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ بِذَلِکَ تَسَمَّیْتُ.

«54»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَجَباً لِلْمُؤْمِنِ لَا یَقْضِی اللَّهُ عَلَیْهِ قَضَاءً إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ سَرَّهُ أَوْ سَاءَهُ إِنِ ابْتَلَاهُ کَانَ کَفَّارَةً لِذَنْبِهِ وَ إِنْ أَعْطَاهُ وَ أَکْرَمَهُ کَانَ قَدْ حَبَاهُ.

«55»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَمْ مِنْ نِعْمَةٍ لِلَّهِ عَلَی عَبْدِهِ فِی غَیْرِ أَمَلِهِ وَ کَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ أَمَلًا الْخِیَارُ فِی غَیْرِهِ وَ کَمْ مِنْ سَاعٍ مِنْ حَتْفِهِ وَ هُوَ مُبْطِئٌ عَنْ حَظِّهِ.

«56»

محص، [التمحیص] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِی قَضَاءِ اللَّهِ کُلُّ خَیْرٍ لِلْمُؤْمِنِینَ.

عَنْ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ الْوَلِیَّ لِلَّهِ یَدْعُو فِی الْأَمْرِ یَنُوبُهُ فَیَقُولُ اللَّهُ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِذَلِکَ الْأَمْرِ اقْضِ لِعَبْدِی حَاجَتَهُ وَ لَا تَعْجَلْ فَإِنِّی أَشْتَهِی أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ وَ إِنَّ الْعَبْدَ الْعَدُوَّ لِلَّهِ لَیَدْعُو اللَّهَ فِی الْأَمْرِ یَنُوبُهُ فَیُقَالُ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ (1)

بِهِ اقْضِ حَاجَتَهُ وَ عَجِّلْهَا فَإِنِّی أُبْغِضُ أَنْ أَسْمَعَ نِدَاءَهُ وَ صَوْتَهُ قَالَ فَیَقُولُ النَّاسُ مَا أُعْطِیَ هَذَا حَاجَتَهُ وَ حُرِمَ هَذَا إِلَّا لِکَرَامَةِ هَذَا عَلَی اللَّهِ وَ هَوَانِ هَذَا عَلَیْهِ.

«57»

محص، [التمحیص] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَنِ اغْتَمَّ کَانَ لِلْغَمِّ أَهْلًا فَیَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ بِاللَّهِ وَ بِمَا صَنَعَ رَاضِیاً.

«58»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا قَضَی اللَّهُ لِمُؤْمِنٍ قَضَاءً فَرَضِیَ بِهِ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ لَهُ الْخِیَرَةَ فِیمَا یَقْضِی.

«59»

محص، [التمحیص] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ بِعَدْلِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ عِلْمِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ فَارْضُوا عَنِ اللَّهِ وَ سَلِّمُوا لِأَمْرِهِ.

«60»

محص، [التمحیص] عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الرِّضَا بِمَکْرُوهِ الْقَضَاءِ مِنْ أَعْلَی دَرَجَاتِ الْیَقِینِ.

ص: 152


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من الکافی ج 2 ص 490، و قد کان فی الأصل بیاض.

و نیز فرمود: کسی که دارای صفت صبر و رضا باشد و در برابر قضای الهی - چه مورد پسند طبع او باشد و چه به حسب طبع ناپسند - راضی و تسلیم باشد، خداوند هر گونه قضایی که در حق او ترسیم نماید چه مطبوع و چه نامطبوع، به خیر و نفع او خواهد بود.

روایت61.

تمحیص: حضرت رضا، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام نقل می کند که در یکی از جنگ ها، گروهی خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شرفیاب شدند. حضرت از آنان سؤال فرمود: چه گروهی هستید شما؟ عرض کردند: ما از مؤمنین هستیم. فرمود: ایمان شما، شما را به چه رتبه و درجه ای رسانیده؟ عرض کردند: حالات ما از این قرار است: صبر در برابر گرفتاری ها؛ شکر و سپاس در مواقع آسایش و نعمت؛ راضی بودن به قضای خداوندی.

حضرت فرمود: اگر همان گونه که توصیف کردید باشید، دانشمندان و علمایی هستید که دارای حلم و بردباری باشند و از کمال علم و فقه، به درجه انبیاء نزدیک هستید. بنابراین محلی را که همیشه سکونت ندارید بنا نکنید، یعنی بیشتر از مورد نیاز نسازید و بیشتر از آنچه می خورید جمع نکنید و از خدایی که بازگشت شما به او است بترسید.

روایت62.

تمحیص: علی بن سوید از حضرت موسی بن جعفر علیها السّلام نقل می کند که از حضرتش درباره آیه «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»(1) {و هر کس به خدا توکل کند، او برای وی کفایت کند} سؤال کردم. فرمود: توکل بر خدا دارای درجات و مراتبی است که من جمله از آن مراتب، این است که در تمام کارها و امور زندگی به خدا وثوق و اعتماد داشته باشی که در این صورت، می دانی که جز خیر و لطف در حق تو چیزی ندارد (چون منشأ ظلم و بخل در او نیست) و می دانی که حکم و فرمان از آن او است، چون هر چه هست مخلوق و مملوک او هستند. چنین که شدی، با تفویض امر و واگذاری کار خود به او، توکل بر خدا خواهی کرد و وثوق و اعتمادت در این کار و در کارهای دیگر خود بر او خواهد شد.

در مشکاة الانوار هم چنین نقل شده است.(2)

روایت63.

تمحیص: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: سزاوارترین مخلوق خدا به تسلیم در برابر قضای الهی، آن کسی است که معرفت و شناخت او به خدا کامل باشد. و آن کس که راضی به قضای الهی باشد، جریان قضای خداوندی در حق او توام با اجر و پاداش بزرگ خواهد بود. و آن کس که از قضای الهی ناراضی باشد، قضای خداوندی جاری شده و او از اجر و پاداش محروم خواهد شد.

ص: 153


1- . طلاق / 3
2- . مشکاة الانوار: 16

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ صَبَرَ وَ رَضِیَ عَنِ اللَّهِ فِیمَا قَضَی عَلَیْهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ لَمْ یَقْضِ اللَّهُ عَلَیْهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ إِلَّا مَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ.

«61»

محص، [التمحیص] عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: رُفِعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْمٌ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَقَالَ مَنِ الْقَوْمُ قَالُوا مُؤْمِنُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَا بَلَغَ مِنْ إِیمَانِکُمْ قَالُوا الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُلَمَاءُ عُلَمَاءُ کَادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ یَکُونُوا أَنْبِیَاءَ إِنْ کُنْتُمْ کَمَا تَصِفُونَ (1)

فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (2).

«62»

محص، [التمحیص] عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (3) فَقَالَ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ دَرَجَاتٌ فَمِنْهَا أَنْ تَثِقَ بِهِ فِی أُمُورِکَ کُلِّهَا فَمَا فَعَلَ بِکَ کُنْتَ عَنْهُ رَاضِیاً تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یُؤْتِکَ إِلَّا خَیْراً وَ فَضْلًا وَ تَعْلَمُ أَنَّ الْحُکْمَ فِی ذَلِکَ لَهُ فَتَوَکَّلْتَ عَلَی اللَّهِ بِتَفْوِیضِ ذَلِکَ إِلَیْهِ وَ وَثِقْتَ بِهِ فِیهَا وَ فِی غَیْرِهَا.

مشکاة الأنوار، عن أبی الحسن الأول علیه السلام: مثله (4).

«63»

محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَحَقُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ بِالتَّسْلِیمِ لِمَا قَضَی اللَّهُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ رَضِیَ بِالْقَضَاءِ أَتَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ عَظُمَ عَلَیْهِ أَجْرُهُ وَ مَنْ سَخِطَ الْقَضَاءَ مَضَی عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ أَحْبَطَ اللَّهُ أَجْرَهُ.

ص: 153


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من نسخة المشکاة ص 34.
2- 2. و فی الکافی: بینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بعض أسفاره اذ لقیه رکب فقالوا: السلام علیک یا رسول اللّه، فقال: ما أنتم؟ فقالوا: نحن مؤمنون یا رسول اللّه قال: فما حقیقة ایمانکم؟ قالوا: الرضا بقضاء اللّه، و التفویض إلی اللّه، و التسلیم لامر اللّه، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: علماء حکماء کادوا أن یکونوا من الحکمة أنبیاء، فان کنتم صادقین فلا تبنوا ما لا تسکنون و لا تجمعوا ما لا تأکلون، و اتقوا اللّه الذی إلیه ترجعون.
3- 3. الطلاق: 3.
4- 4. مشکاة الأنوار: 16 مع اختلاف.

در کتاب مشکاة الانوار از کتاب محاسن نیز همین طور نقل کرده است.(1)

روایت64.

تمحیص: موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: آن کس که معرفت و شناخت خدا را از راه صحیح و از طریق الهی گرفته و خدا را خوب شناخته است، جا دارد که رزق و روزی خود را از طرف خدا دیررس نداند و خداوند را در قضا متهم نکند و بدبین نباشد.

روایت65.

تمحیص: حضرت صادق علیه السّلام روایت کرد که حضرت علی علیه السّلام فرمود: اگر فرضا حالت رضای به قضا را بخواهند از من بگیرند و در مقابل او شتران سرخ زیادی به من بدهند، من به این معامله حاضر نخواهم شد.

روایت66.

نوادر راوندی: حضرت باقر، از اجدادش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آن کس که توکل بر خدا کرده و دارای صفت قناعت و رضا باشد، خداوند مهماتش را کفایت خواهد کرد.(2)

روایت67.

امالی طوسی: از محمد بن عجلان نقل می کند که گفت: هنگامی با فقر و تنگدستی شدیدی دست به گریبان شدم و در حال مضیقه و تهیدستی دوست وفاداری هم نبود و قرض سنگینی داشتم که طرف پافشاری در مطالبه اش داشت، برای رفع مشکل خود به طرف منزل حسن بن زید که امیر و والی مدینه بود و با هم آشنایی داشتیم حرکت کردم. محمد بن عبداللَّه بن علی بن الحسین که از سابق با هم دوست بودیم، متوجه مطلب و مقصود من شد. در بین راه مرا دید و دستم را گرفت و گفت: از وضع زندگی تو مطلع شدم. بگو ببینم، اکنون برای حل مشکلت چه کسی را در نظر گرفته ای؟ من گفتم حسن بن زید امیر مدینه را. گفت: در این صورت حاجت و خواسته ات تامین نخواهد شد و به مطلوب نخواهی رسید. بر تو باد آنچه را که آرزومندی از کس بخواهی که توانایی رفع مشکل تو را دارد و بخشنده ترین بخشنده ها است، که من از پسر عمویم حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که از پدرش و از اجدادش تا علی بن ابی طالب، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم نقل کرد که خداوند متعال در قسمتی از وحی خود که به یکی از انبیاء نموده، فرموده است: به عزت و جلالم سوگند که من آرزوی آن کسی را که به غیر من امیدوار شده است ناامید خواهم کرد و لباس مذلت و بیچارگی را بر او می پوشانم و او را از فضل و گشایش محروم و دور می سازم. آیا بنده من در شدائد و گرفتاری ها به غیر من امیدوار می شود؟ با اینکه شدائد در دست من است و با اینکه من غنی بخشنده ام چشم امید به غیر من دوخته است؟ کلید تمامی درها در دست من است و همه درها بسته است و در خانه رحمت من است که همیشه برای آن کسی که مرا بخواند، باز است. آیا نمی داند که اگر مصیبت و مشکلی او را از پای درآورد، هیچ کس به جز من نمی تواند آن را برطرف سازد؟ پس چرا از من اعراض می کند و به من امیدوار نمی شود؟

ص: 154


1- . مشکاة الانوار: 17
2- . نوادر راوندی: 125

مشکاة الأنوار، نقلا من کتاب المحاسن: مثله (1).

«64»

محص، [التمحیص] عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ أَنْ لَا یَسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِهِ وَ لَا یَتَّهِمَهُ فِی قَضَائِهِ.

«65»

محص، [التمحیص] عَنْ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: مَا أُحِبُّ أَنَّ لِی بِالرِّضَا فِی مَوْضِعِ الْقَضَاءِ حُمْرَ النَّعَمِ.

«66»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَوَکَّلَ وَ قَنِعَ وَ رَضِیَ کُفِیَ الْمَطْلَبَ (2).

«67»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ یَاسِینَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ یَاسِینَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ: أَصَابَتْنِی فَاقَةٌ شَدِیدَةٌ وَ إِضَاقَةٌ وَ لَا صَدِیقَ لِمَضِیقٍ وَ لَزِمَنِی دَیْنٌ ثَقِیلٌ وَ غَرِیمٌ یُلِحُّ بِاقْتِضَائِهِ فَتَوَجَّهْتُ نَحْوَ دَارِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ أَمِیرُ الْمَدِینَةِ لِمَعْرِفَةٍ کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ شَعَرَ بِذَلِکَ مِنْ حَالِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَدِیمُ مَعْرِفَةٍ فَلَقِیَنِی فِی الطَّرِیقِ فَأَخَذَ بِیَدِی وَ قَالَ لِی قَدْ بَلَغَنِی مَا أَنْتَ بِسَبِیلِهِ فَمَنْ تُؤَمِّلُ لِکَشْفِ مَا نَزَلَ بِکَ قُلْتُ الْحَسَنَ بْنَ زَیْدٍ فَقَالَ إِذاً لَا تُقْضَی حَاجَتُکَ وَ لَا تُسْعَفُ بِطَلِبَتِکَ فَعَلَیْکَ بِمَنْ یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ وَ هُوَ أَجْوَدُ الْأَجْوَدِینَ فَالْتَمِسْ مَا تُؤَمِّلُهُ مِنْ قِبَلِهِ فَإِنِّی سَمِعْتُ ابْنَ عَمِّی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ:

أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی بَعْضِ أَنْبِیَائِهِ فِی بَعْضِ وَحْیِهِ إِلَیْهِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُقَطِّعَنَّ أَمَلَ کُلِّ مُؤَمِّلٍ غَیْرِی بِالْإِیَاسِ وَ لَأَکْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ فِی النَّارِ وَ لَأُبْعِدَنَّهُ مِنْ فَرَجِی وَ فَضْلِی أَ یُؤَمِّلُ عَبْدِی فِی الشَّدَائِدِ غَیْرِی وَ الشَّدَائِدُ بِیَدِی أَوْ یَرْجُو سِوَایَ وَ أَنَا الْغَنِیُّ الْجَوَادُ بِیَدِی مَفَاتِیحُ الْأَبْوَابِ وَ هِیَ مُغْلَقَةٌ وَ بَابِی مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِی أَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّهُ مَا أَوْهَنَتْهُ نَائِبَةٌ لَمْ یَمْلِکْ کَشْفَهَا عَنْهُ غَیْرِی فَمَا لِی أَرَاهُ بِأَمَلِهِ مُعْرِضاً

ص: 154


1- 1. مشکاة الأنوار ص 17.
2- 2. نوادر الراوندیّ ص 16.

من چیزهایی را که از من درخواست نکرده به او عطا کرده ام، ولی او از من درخواست نمی کند و از غیر من در حل مشکلش استمداد می نماید و من خدایی هستم که ابتدا و قبل از سؤال بخشش می کنم. آیا می شود پس از سؤال و درخواست اجابت ننمایم؟ آیا جود و کرم از صفات من نیست؟ آیا دنیا و آخرت در دست من نیست؟ اگر تمامی اهل آسمان و زمین هفتگانه همه از من مسألت کنند و من همه خواسته های آنان را بدهم، این بخشش به اندازه پر مگسی از ملک من نمی کاهد و چگونه کم می شود ملکی که من قیم و سرپرست او هستم؟ بدبخت کسی که معصیت مرا می کند و مرا ندیده و مراقب من نیست!

سپس من (محمد بن عجلان) گفتم: یا ابن رسول اللَّه! این حدیث را دو مرتبه برای من بازگو کن. و تا سه بار حدیث را اعاده و تکرار کرد پس من گفتم: نه به خدا، دیگر پس از شنیدن این مطلب هرگز از کسی درخواست نخواهم کرد. پس طولی نکشید که خداوند گشایش زیادی در زندگی به من داد.(1)

روایت68.

امالی طوسی: موسی بن جعفر علیه السّلام، از پدرش، از پدرانش، از علی علیهم السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که خداوند متعال می فرماید: هر یک از مخلوق به مخلوقی متمسک شود و به من نشود، من تمام اسباب و وسایل آسمان و زمین را از او می گیرم و اگر چیزی را از من بخواهد، به او نخواهم داد و اگر دعا کند اجابت نمی کنم. و هر یک از مخلوق به من متمسک شود و از مخلوق چشم بپوشد، آسمان و زمین را ضامن رزق و روزی اش خواهم گرداند. اگر دعا کند اجابت می کنم و اگر سؤالی کند، عطا خواهم کرد و اگر استغفار کند، او را می بخشم.(2)

روایت69.

الدره الباهره: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: نیست کسی که به اتکای خدا خود را از مردم بی نیاز بداند، مگر اینکه مردم به او نیازمند خواهند شد.

و نیز فرمود: کسی که روزگار را نکوهش کند، همیشه مورد نکوهش خواهد شد.(3)

حضرت جواد علیه السّلام فرمود: چگونه ممکن است کسی که خداوند کفیل امور او باشد، تباه شود و از بین برود؟ و چگونه ممکن است نجات یابد کسی که خدا در تعقیب او است؟ و آن کس که پیوند و رابطه اش را از خدا بریده و به غیر خدا پیوسته است، خداوند او را به همان کس واگذار خواهد کرد (عنایتی به او نخواهد داشت).(4)

روایت70.

بیان التنزیل: نمرود دستور جمع آوری هیزم را داد و در بیابان کوفه کنار نهر کوثا از قریه قطنانا هیزم انباشته شد و آنها را آتش زدند، ولی از افکندن حضرت ابراهیم علیه السّلام در آن آتش ناتوان شدند، چون هر کس می خواست این کار را بکند، قهرا خود او هم طعمه آتش می شد.

ص: 155


1- . امالی طوسی: 584
2- . امالی طوسی: 585
3- . الدرة الباهرة: 36
4- . الدرة الباهرة: 55

عَنِّی قَدْ أَعْطَیْتُهُ بِجُودِی وَ کَرَمِی مَا لَمْ یَسْأَلْنِی فَأَعْرَضَ عَنِّی وَ لَمْ یَسْأَلْنِی وَ سَأَلَ فِی نَائِبَتِهِ غَیْرِی وَ أَنَا اللَّهُ أَبْتَدِئُ بِالْعَطِیَّةِ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ أَ فَأُسْأَلُ فَلَا أُجِیبُ کَلَّا أَ وَ لَیْسَ الْجُودُ وَ الْکَرَمُ لِی أَ وَ لَیْسَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ بِیَدِی فَلَوْ أَنَّ أَهْلَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ أَرَضِینَ

سَأَلُونِی جَمِیعاً فَأَعْطَیْتُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَسْأَلَتَهُ مَا نَقَصَ ذَلِکَ مِنْ مُلْکِی مِثْلَ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ وَ کَیْفَ یَنْقُصُ مُلْکٌ أَنَا قَیِّمُهُ فَیَا بُؤْساً لِمَنْ عَصَانِی وَ لَمْ یُرَاقِبْنِی فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَعِدْ عَلَیَّ هَذَا الْحَدِیثَ فَأَعَادَهُ ثَلَاثاً فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ لَا سَأَلْتُ أَحَداً بَعْدَ هَذَا حَاجَةً فَمَا لَبِثْتُ أَنْ جَاءَنِی اللَّهُ بِرِزْقٍ وَ فَضْلٍ مِنْ عِنْدِهِ (1).

«68»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ الْعَلَوِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مِنْ مَخْلُوقٍ یَعْتَصِمُ بِمَخْلُوقٍ دُونِی إِلَّا قَطَعْتُ بِهِ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ وَ أَسْبَابَ الْأَرْضِ مِنْ دُونِهِ فَإِنْ سَأَلَنِی لَمْ أُعْطِهِ وَ إِنْ دَعَانِی لَمْ أُجِبْهُ وَ مَا مِنْ مَخْلُوقٍ یَعْتَصِمُ بِی دُونَ خَلْقِی إِلَّا ضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ رِزْقَهُ فَإِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنِ اسْتَغْفَرَنِی غَفَرْتُ لَهُ (2).

«69»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: مَا اسْتَغْنَی أَحَدٌ بِاللَّهِ إِلَّا افْتَقَرَ النَّاسُ إِلَیْهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ عَتَبَ عَلَی الزَّمَانِ طَالَ مَعْتَبَتُهُ.

وَ قَالَ الْجَوَادُ علیه السلام: کَیْفَ یُضَیَّعُ مَنِ اللَّهُ کَافِلُهُ وَ کَیْفَ یَنْجُو مَنِ اللَّهُ طَالِبُهُ وَ مَنِ انْقَطَعَ إِلَی غَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ.

«70»

بَیَانُ التَّنْزِیلِ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ، قَالَ: أَمَرَ نُمْرُودُ بِجَمْعِ الْحَطَبِ فِی سَوَادِ الْکُوفَةِ عِنْدَ نَهْرِ کُوثَی (3) مِنْ قَرْیَةِ قُطْنَانَا وَ أَوْقَدَ النَّارَ فَعَجَزُوا عَنْ رَمْیِ إِبْرَاهِیمَ فَعَمِلَ

ص: 155


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 196.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 198.
3- 3. قیل هی کوثی ربی علی وزن طوبی هدی کان قریة من قری الکوفة کما ذکره المؤرخون و الذی ذکر اللغویون هو کوثی قال الجزریّ: کوثی العراق هی سرة السواد. و بها ولد إبراهیم الخلیل علیه السلام و قال یاقوت: و کوثی العراق کوثیان: أحدهما الطریق و الآخر کوثی ربی و بها مشهد إبراهیم الخلیل علیه السلام و بها مولده. و هما من أرض بابل و بها طرح إبراهیم فی النار. و قال الفیروزآبادی: و القطقطانة بضمهما موضع بالکوفة کانت سجن النعمان بن المنذر.

شیطان برای آنان منجنیق ساخت که به وسیله آن ابراهیم را در آتش افکندند. ابراهیم در حالی که به طرف آتش می آمد، در هوا جبرئیل رسید. گفت: ای ابراهیم! حاجتی داری بگو! گفت: از تو خیر، (تو هم مانند من مخلوقی) خداوند مرا کافی است و چه مدافع خوبی است. میکائیل آمد و گفت: باران و آب در اختیار من است، اگر میل داری این آتش را خاموش کنم. ابراهیم گفت: نه، نمی خواهم. فرشته باد آمد و گفت: اگر می خواهی فرمان دهم باد آتش را پراکنده نماید؟ گفت: نمی خواهم. جبرئیل گفت: پس تو خود از خداوند درخواست کن. گفت: علم و آگاهی او از حال من، کافی از سؤال است.

روایت71.

دعوات راوندی: پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس دارای سه خصلت باشد، خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او جمع کرده است: راضی بودن به قضای الهی؛ صبر و مقاومت در برابر گرفتاری ها؛ و دعا به هنگام سختی و آسایش.

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: منشأ و سرآمد اطاعت الهی، راضی بودن به آنچه که خدا درباره بنده اش مقرر می فرماید است، چه مورد پسند طبع باشد و چه ناپسند.(1)

روایت72.

نهج البلاغه: خواری و ناراحتی مصائب را ندیده گیر، وگرنه همیشه باید ناراحت باشی.(2)

روایت73.

کنز کراجکی: لقمان به فرزندش گفت: ای فرزند! وثوق و اعتمادت به خدا باشد و سپس از مردم سؤال کن. آیا شده است کسی وثوق و اعتماد به خدا داشته باشد، ولی خدا او را نجات ندهد؟ ای فرزند! توکل بر خدا کن و از مردم سؤال کن. کیست آن کس که به خدا توکل نماید و خدا امور او را کفایت نکند؟ ای فرزند! بینش و گمانت به خدا نیکو باشد و از مردم سؤال کن. کیست آن کس که گمان خود را به خدا نیکو نماید و رفتار خدا را مطابق با گمانش نبیند؟(3)

روایت74.

عده الداعی: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال شد توکل چیست؟ فرمود: اینکه با داشتن خدا از هیچ چیز ترس نداشته باشی.

و نیز حضرت فرمود: کسی که می خواهد بفهمد چه ارزشی نزد خدا دارد، پس ببیند که خدا نزد او چقدر ارزش دارد. اگر امر دائر شد بین خدا و غیر خدا، کدام طرف را مقدم می دارد. که خداوند مقام و منزلت بنده را در نزد خود، به همان نسبتی قرار می دهد که بنده منزلت خدا را قرار داده است.(4)

ص: 156


1- . دعوات راوندی: 130 و 133
2- . نهج البلاغة: ح 214
3- . کنز الفوائد 2 : 66
4- . عدة الداعی: 147

لَهُمْ إِبْلِیسُ الْمَنْجَنِیقَ فَرُمِیَ بِهِ فَتَلَقَّاهُ جَبْرَئِیلُ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ هَلْ لَکَ مِنْ حَاجَةٍ فَقَالَ أَمَّا إِلَیْکَ فَلَا حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَاسْتَقْبَلَهُ مِیکَائِیلُ فَقَالَ إِنْ أَرَدْتَ أَخْمَدْتُ النَّارَ فَإِنَّ خَزَائِنَ الْأَمْطَارِ وَ الْمِیَاهِ بِیَدِی فَقَالَ لَا أُرِیدُ وَ أَتَاهُ مَلَکُ الرِّیحِ فَقَالَ لَوْ شِئْتَ طَیَّرْتُ النَّارَ قَالَ لَا أُرِیدُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ فَاسْأَلِ اللَّهَ فَقَالَ حَسْبِی مِنْ سُؤَالِی عِلْمُهُ بِحَالِی.

«71»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ جَمَعَ اللَّهُ لَهُ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ وَ الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ الدُّعَاءُ عِنْدَ الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: رَأْسُ کُلِّ طَاعَةٍ الرِّضَا بِمَا صَنَعَ اللَّهُ إِلَی الْعَبْدِ فِیمَا أَحَبَّ وَ فِیمَا کَرِهَ.

«72»

نهج، [نهج البلاغة]: أَغْضِ عَلَی الْقَذَی وَ إِلَّا لَمْ تَرْضَ أَبَداً(1).

«73»

کَنْزٌ الْکَرَاجُکِیِّ،: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ ثِقْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ هَلْ مِنْ أَحَدٍ وَثِقَ بِاللَّهِ فَلَمْ یُنْجِهِ یَا بُنَیَّ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ مَنْ ذَا الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ یَا بُنَیَّ أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللَّهِ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ مَنْ ذَا الَّذِی أَحْسَنَ الظَّنَّ بِاللَّهِ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّهِ بِهِ.

«74»

عُدَّةُ الدَّاعِی،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ حَدِّ التَّوَکُّلِ فَقَالَ أَنْ لَا تَخَافَ مَعَ اللَّهِ شَیْئاً.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ أَرَادَ أَنْ یُعْرَفَ کَیْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَعْرِفْ کَیْفَ مَنْزِلَةُ اللَّهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللَّهَ یُنْزِلُ الْعَبْدَ مِثْلَ مَا یُنْزِلُ الْعَبْدُ اللَّهَ مِنْ نَفْسِهِ (2).

ص: 156


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 193.
2- 2. عدّة الداعی ص 106.

روایت75.

مشکاة الانوار: حضرت صادق علیه السّلام فرموده است: غنا و عزت در حرکت و جولانند، هنگامی که محل توکل را یافتند همان جا وطن می کنند.

و نیز از آن حضرت است که: خداوند متعال به حضرت داود علیه السّلام وحی فرمود که هر بنده ای از بندگان من متمسک به من شوند، بدون اینکه توجه و چشم امید از مخلوق داشته باشد و واقعا در دل و درون خود این چنین باشد، اگر آسمان ها و زمین و آنچه در آنها است با او مکر و حیله بورزند، من او را از میان تمامی این ها نجات می دهم. و هر کس که توجهش به مخلوق باشد و دل به غیر من ببندد، من اسباب آسمانی را از او می گیرم و زمین زیر پایش را سخت و سفت می گردانم (از کوشش هیچ بهره برداری نمی کند) و هیچ باکی ندارم که در کدام بیابانی هلاک شود.(1)

و نیز فرمود: هرگز نشد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله درباره چیزی که واقع شد و گذشت، بگوید ای کاش چنین نشده بود.

و نیز از آن حضرت است که در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ»(2) فرمود: یعنی ثنا و ستایش کرده و به آن حضرت درود و سلام بفرستید. من عرض کردم: از کجا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله می داند که ما چنین نموده ایم؟ فرمود: حجاب ها برای حضرت کنار می رود و می بیند و می شنود. عرض کردم: از چه راهی معلوم می شود که انسان واقعا مؤمن است ؟ فرمود: با تسلیم شدن به خدا و راضی بودن به آنچه که به او می رسد، گرچه مطبوع طبعش نباشد.

و از مشکاة الانوار است که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ایمان دارای چهار رکن است: توکل بر خدا؛ واگذاری کارها به خدا؛ راضی بودن به قضای خدا؛ تسلیم بودن در برابر امر خدا.

و از حضرت باقر علیه السّلام است که درباره آیه شریفه «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ»(3) {نه چنین است به پروردگارت سوگند اینان ایمان نیاورده اند مگر اینکه در تمام کارها تو را حاکم بدانند} فرمود: یعنی تسلیم شده و به قضا و حکم او راضی و قانع باشند.

و از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: خداوند متعال پیغمبری را به سوی قومی مبعوث کرد و دستور مبارزه با آنان را به او داد. آن پیامبر اظهار ناتوانی کرد که من با این گروه نمی توانم بجنگم. خداوند فرمود: یا مبارزه کن یا آتش را انتخاب نما! عرضه داشت: خداوندا! من طاقت آتش را ندارم. پس خداوند وحی فرمود که نصرت و پیروزی همین سال خواهد رسید. آن پیامبر مطلب را با اصحاب خود در میان گذاشت

ص: 157


1- . مشکاة الأنوار: 17 - 35
2- . احزاب / 56
3- . نساء / 65
«75»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْغِنَی وَ الْعِزَّ یَجُولَانِ فَإِذَا ظَفِرَا بِمَوْضِعِ التَّوَکُّلِ أَوْطَنَاهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّهُ مَا اعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ ثُمَّ تَکِیدُهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَیْنِهِنَّ وَ مَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ أَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَ لَمْ أُبَالِ فِی أَیِّ وَادٍ تَهَالَکَ (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِشَیْ ءٍ قَدْ مَضَی لَوْ کَانَ غَیْرُهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِ (2) الْآیَةَ قَالَ أَثْنَوْا عَلَیْهِ وَ سَلَّمُوا عَلَیْهِ قُلْتُ فَکَیْفَ عَلِمَ الرَّسُولُ أَنَّهَا کَذَلِکَ قَالَ کُشِفَ لَهُ الْغِطَاءُ قُلْتُ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ عُلِمَ الْمُؤْمِنُ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ قَالَ بِالتَّسْلِیمِ لِلَّهِ وَ الرِّضَا فِیمَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنْ وَرَاءِ سُخْطٍ(3).

وَ مِنْهُ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْإِیمَانُ لَهُ أَرْکَانٌ أَرْبَعَةٌ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ وَ تَفْوِیضُ الْأَمْرِ إِلَی اللَّهِ وَ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ (4) الْآیَةَ قَالَ التَّسْلِیمُ وَ الرِّضَا وَ الْقُنُوعُ بِقَضَائِهِ.

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَی قَوْمٍ وَ أَمَرَ أَنْ یُقَاتِلَهُمْ فَشَکَا إِلَی اللَّهِ الضَّعْفَ فَقَالَ اخْتَرِ الْقِتَالَ أَوِ النَّارَ قَالَ یَا رَبِّ لَا طَاقَةَ لِی بِالنَّارِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّ النَّصْرَ یَأْتِیکَ فِی سَنَتِکَ هَذِهِ فَقَالَ ذَلِکَ النَّبِیُّ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ

ص: 157


1- 1. مشکاة الأنوار ص 16.
2- 2. الأحزاب: 56.
3- 3. مشکاة الأنوار ص 17.
4- 4. النساء: 65.

که خداوند دستور جنگ با فلان گروه را صادر فرموده و من عرض کردم ما قدرت جنگ با آنان را نداریم و خداوند فرموده است که پس آماده آتش دوزخ باشید. اصحاب هم گفتند: آری، ما طاقت آتش را نداریم! گفت: خداوند وعده فرموده که همین امسال نصرت و پیروزی فرا خواهد رسید. گفتند: ما حاضریم. هر گونه که باشی، ما هم چنان هستیم.

حضرت فرمود: خداوند پیغمبر دیگری را به سوی قومی مبعوث کرد و دستور جنگ داد. آن پیامبر اظهار ضعف و ناتوانی کرد. خداوند فرمود که نصرت و پیروزی پس از پانزده سال خواهد رسید. آن پیامبر مطلب و چگونگی نصرت را با اصحابش در میان گذاشت. آنان گفتند: «لا حول و لا قوة الا باللَّه»، ما آماده ایم! پیامبر به آنان گفت: خداوند وعده نصرت و پیروزی را پس از پانزده سال داده است. گفتند: «ما شاء اللَّه لا قوه الا باللَّه»، مانعی ندارد، آنچه که خدا بخواهد می شود. پس نصرت و ظفر در همان سال نصیب آنان شد، چون کار را به خدا واگذار کرده و جمله «ما شاء اللَّه لا قوه الا باللَّه» را که حاکی از تسلیم بود گفتند.

و نیز از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: از آثار توکل این است که با داشتن خدا، از غیر او هیچ ترس نداشته باشی.

و نیز از کتاب محاسن، از آن حضرت است که فرمود: آگاه ترین مردم به خدا، راضی ترین آنان است به قضای الهی.

و نیز از آن حضرت است که فرمود: راس طاعت و سرآمد فرمانبری، صبر و رضا است در همه چیز که محبوب و مطبوع انسان باشد و یا مطبوع نباشد. و اگر انسان در همه چیز راضی از قضای الهی شد، خداوند خیر او را در آن چیز مورد قضا قرار می دهد، مطبوعش باشد یا نباشد.

و نیز از آن حضرت است که فرمود: خداوند هیچ قضایی درباره بنده خود که دارای صفت رضا باشد ندارد، مگر اینکه خیرش را در همان چیز قرار می دهد.

و از حضرت باقر علیه السّلام است که رسول خدا فرموده است: خداوند متعال می فرماید: به عزت و جلالم سوگند که من هیچ مخلوقی محبوب تر از بنده مؤمن خود نیافریده ام و از این جهت او را همنام خود نموده ام که اسم من مؤمن است. اگر او را از همه چیز از مشرق تا مغرب محروم کنم، خیر و صلاح او در آن است و اگر مابین مشرق و مغرب را به او دهم، باز هم خیر او در آن است. بنابراین مؤمن باید راضی به قضای من باشد و در

ص: 158

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَمَرَنِی بِقِتَالِ بَنِی فُلَانٍ فَقُلْتُ لَا طَاقَةَ لَنَا بِقِتَالِهِمْ فَقَالَ اخْتَرِ النَّارَ أَوْ الْقِتَالَ قَالُوا بَلَی لَا طَاقَةَ لَنَا بِالنَّارِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَوْحَی أَنَّ النَّصْرَ یَأْتِینِی فِی سَنَتِی هَذِهِ قَالُوا تَفْعَلُ وَ نَفْعَلُ وَ تَکُونُ وَ نَکُونُ (1) قَالَ وَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً آخَرَ إِلَی قَوْمٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُقَاتِلَهُمْ فَشَکَا إِلَی اللَّهِ الضَّعْفَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ النَّصْرَ یَأْتِیکَ بَعْدَ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی بِقِتَالِ بَنِی فُلَانٍ فَشَکَوْتُ إِلَیْهِ الضَّعْفَ فَقَالُوا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّ النَّصْرَ یَأْتِینِی بَعْدَ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَقَالُوا ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ قَالَ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ بِالنَّصْرِ فِی سَنَتِهِمْ تِلْکَ لِتَفْوِیضِهِمْ إِلَی اللَّهِ وَ قَوْلِهِمْ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ مِنَ التَّوَکُّلِ أَنْ لَا تَخَافَ مَعَ اللَّهِ غَیْرَهُ (2).

وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَعْلَمَ النَّاسِ بِاللَّهِ أَرْضَاهُمْ بِقَضَاءِ اللَّهِ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ الْعَبْدُ أَوْ کَرِهَ وَ لَا یَرْضَی عَبْدٌ عَنِ اللَّهِ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ.

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا قَضَی اللَّهُ لِمُؤْمِنٍ قَضَاءً فَرَضِیَ بِهِ إِلَّا جَعَلَ الْخِیَرَةَ لَهُ فِیمَا قَضَی (3).

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ مِنْ خَلْقِی خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ لِذَلِکَ سَمَّیْتُهُ بِاسْمِی مُؤْمِناً لَأُحَرِّمُهُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ هِیَ خِیَرَةٌ لَهُ مِنِّی وَ إِنِّی لَأُمَلِّکُهُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ هِیَ خِیَرَةٌ لَهُ مِنِّی فَلْیَرْضَ بِقَضَائِی وَ لْیَصْبِرْ

ص: 158


1- 1. مشکاة الأنوار ص 19.
2- 2. مشکاة الأنوار ص 20.
3- 3. مشکاة الأنوار ص 21.

گرفتاری هایی که از جانب من به او می رسد، باید صابر و شکیبا باشد و شکر و سپاس نعمت های مرا بجا آورد تا من او را نزد خود از صدیقین قرار دهم. ای محمد!

و از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: حضرت مجتبی علیه السّلام، عبداللَّه بن جعفر را ملاقات کرد و در ضمن گفتگو فرمود: ای عبداللَّه! چگونه می توان به کسی مؤمن گفت که به قسمت خود و قضای الهی راضی نیست و مقام و منزلتش را کوچک می داند، با اینکه حکم و فرمان در دست خدا است و حاکم اللَّه است؟ من برای آن کس که در قلب خود هیچ احساسی به جز رضا نداشته باشد، ضامن هستم که اگر دعا کرد، خداوند دعایش را مستجاب نماید.

و نیز فرمود: آسایش و آرامش در رضا و یقین است. حزن و اندوه در حالت تردید و دو دلی و راضی نبودن به قضای الهی است.

و نیز فرمود: قلم تقدیر بر محبت خدا جاری شده است. آن کس که توفیق الهی شامل حال او شده و به وسیله صفت رضا پاک و پاکیزه گشته است، خداوند او را گرامی داشته و آن کس که مبتلا به صفت رذیله سخط و راضی نبودن به قضای الهی شده، خداوند او را پست و بی ارزش کرده است.

و از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام است که فرمود: سزاوار است آن کس را که معرفت و شناخت او از طریق صحیح الهی کامل شده که رزق و روزی خود را از طرف خدا دیررس نبیند و خدا را در قضا متهم نساخته و ناراضی نشود.

و از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: برآورده شدن حاجت ها به دست خدا است و خداوند اسباب و وسایل را در دست بندگان قرار داده. پس هر کس که حاجتش برآورده شد، آن را با رضا و صبر از خدا بپذیرد.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ملاک و معیار همکاری انسان با دیگران، رضا و خشنودی و نارضایتی و تنفر است. هر کس که نسبت به کاری راضی و خشنود باشد در آن سهیم است، گرچه شخصا آن را انجام نداده باشد و هر کس از عملی منزجر و متنفر باشد، از آن کار به دور است و جزو جبهه مخالف محسوب می شود.

و از حضرت سجاد علیه السّلام است که فرمود: صفت صبر و صفت رضا از قضای الهی، سرچشمه طاعت خداوندی است. آن کس که صبر کند و در تمام امور چه خوشایند و چه ناخوشایند راضی از قضای خدا باشد، خداوند هم قضای امور را در هر حال به خیر و صلاح او تمام می کند.

و در ایامی که حضرت مریض بود و به همان بیماری از دنیا رفت، یکی از یاران حضرت صادق علیه السّلام بر آن حضرت وارد شد و دید وضع مزاج حضرت طوری بود که بدنش پژمرده شده و به کلی از بین رفته است، مثل اینکه جز سرش چیزی باقی نمانده است. آن شخص خیلی متاثر شده و گریه کرد. حضرت فرمود: چرا گریه می کنی؟ عرض کرد: با این حالتی که شما را می بینم، آیا گریه نکنم؟ حضرت فرمود: نه، گریه ندارد. چون مؤمن همیشه در معرض خیر است. اگر تمام اعضا و جوارحش قطعه قطعه شود، برایش خیر است و اگر مالک مشرق تا مغرب شود، باز هم خیر او است. تمامی خیر و خوبی برای مؤمن در قضای الهی است.

روایت76.

مؤمن: زراره نقل می کند که از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: قضای

ص: 159

عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی أَکْتُبْهُ یَا مُحَمَّدُ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ کَیْفَ یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً وَ هُوَ یَسْخَطُ قِسْمَهُ وَ یُحَقِّرُ مَنْزِلَتَهُ وَ الْحَاکِمُ عَلَیْهِ اللَّهُ فَأَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَا یَهْجُسْ فِی قَلْبِهِ إِلَّا الرِّضَا أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ فَیُسْتَجَابَ لَهُ.

وَ عَنْهُ علیه السلام: الرُّوحُ وَ الرَّاحَةُ فِی الرِّضَا وَ الْیَقِینِ وَ الْهَمُّ وَ الْحَزَنُ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ.

وَ قَالَ علیه السلام: أُجْرِیَ الْقَلَمُ فِی مَحَبَّةِ اللَّهِ فَمَنْ أَصْفَاهُ اللَّهُ بِالرِّضَا فَقَدْ أَکْرَمَهُ وَ مَنِ ابْتَلَاهُ بِالسُّخْطِ فَقَدْ أَهَانَهُ وَ الرِّضَا وَ السُّخْطُ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ.

وَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ: یَنْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ أَنْ لَا یَسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِهِ وَ لَا یَتَّهِمَهُ فِی قَضَائِهِ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَسْبَابُهَا إِلَی الْعِبَادِ فَمَنْ قُضِیَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَقْبَلْهَا عَنِ اللَّهِ بِالرِّضَا وَ الصَّبْرِ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسُ بِالرِّضَا وَ السَّخَطِ فَمَنْ رَضِیَ أَمْراً فَقَدْ دَخَلَ عَلَیْهِ وَ مَنْ سَخِطَ فَقَدْ خَرَجَ مِنْهُ.

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: الصَّبْرُ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ رَأْسُ طَاعَةِ اللَّهِ وَ مَنْ صَبَرَ وَ رَضِیَ عَنِ اللَّهِ فِیمَا قَضَی عَلَیْهِ مِمَّا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ لَمْ یَقْضِ اللَّهُ لَهُ فِیمَا أَحَبَّ أَوْ کَرِهَ إِلَّا مَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ دَخَلَ بَعْضُ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ إِلَیْهِ وَ قَدْ ذَبَلَ فَلَمْ یَبْقَ إِلَّا رَأْسُهُ فَبَکَی فَقَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ تَبْکِی فَقَالَ لَا أَبْکِی وَ أَنَا أَرَاکَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ قَالَ لَا تَفْعَلْ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ تَعَرَّضَ کُلَّ خَیْرٍ إِنْ قُطِعَ أَعْضَاؤُهُ کَانَ خَیْراً لَهُ وَ إِنْ مَلَکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ کَانَ خَیْراً لَهُ (1)(2).

«76»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: فِی قَضَاءِ اللَّهِ

ص: 159


1- 1. مشکاة الأنوار ص 33.
2- 2. مشکاة الأنوار: 34.

الهی هر چه باشد، برای مؤمن خیر و خوبی است.

و از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: خداوند هیچ گونه قضایی در حق مؤمن ندارد، مگر اینکه خیر مؤمن در آن است، و اگر مالک شرق و غرب زمین گردد، خیر او است. سپس حضرت این آیه را تلاوت کرد: «فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا.»(1) {خداوند مؤمن آل فرعون را از شر مکر و حیله فرعونیان مصون داشت.} و فرمود: به خدا سوگند فرعونیان بر او مسلط شدند و او را کشتند، اما آنچه خداوند او را از آن حفظ کرد، این بود که فرعونیان نتوانستند در دین او صدمه وارد کنند.

و از حضرت صادق است که فرمود: اگر مؤمن می دانست که در مصائب چقدر اجر و پاداش دارد، قطعا آرزو می کرد که ای کاش با مقراض بدنش ریز ریز شود.(2)

روایت77.

مؤمن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال در وحی خود به موسی بن عمران فرمود: ای موسی! هیچ آفریده ای نزد من محبوب تر از بنده مؤمن نیست. و من به این خاطر او را به مصائبی مبتلا می کنم که چون خیر او در آن است و اگر چیزی به او بدهم، باز هم خیر او در آن است. و اگر چیزی را از او منع کنم، خیر او است. و من خیر و صلاح او را بهتر می دانم. بنابراین بر بلا و گرفتاری ها باید صبر کند و به قضای من راضی باشد و بر نعمت های من شاکر و سپاسگزار باشد تا من او را نزد خود از صدیقین قرار دهم، هنگامی که عمل به رضای من کند و امر و دستور مرا اطاعت نماید.(3)

باب شصت و چهارم : سعی و کوشش در عمل و ترغیب و تاکیدی که در این موضوع شده است

آیات

- یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.(4)

{ای مردم، پروردگارتان را که شما، و کسانی را که پیش از شما بوده اند آفریده است، پرستش کنید باشد که به تقوا گرایید.}

- فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.(5)

{آنان که هدایتم را پیروی کنند بر ایشان بیمی نیست و غمگین نخواهند شد.}

- وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ.(6)

{و [پاداش] نیکوکاران را خواهیم افزود.}

ص: 160


1- . غافر / 44
2- . مؤمن: 15
3-
4- . بقره / 21
5- . بقره / 38
6- . بقره / 58

عَزَّ وَ جَلَّ کُلُّ خَیْرٍ لِلْمُؤْمِنِ.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الْمُسْلِمَ لَا یَقْضِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ قَضَاءً إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ وَ إِنْ مَلَکَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا کَانَ خَیْراً لَهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا(1) ثُمَّ قَالَ أَمَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سُلِّطُوا عَلَیْهِ وَ قَتَلُوهُ فَأَمَّا مَا وَقَاهُ اللَّهُ فَوَقَاهُ أَنْ یَفْتِنُوهُ فِی دِینِهِ.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا لَهُ فِی الْمَصَائِبِ مِنَ الْأَجْرِ لَتَمَنَّی أَنْ یُقَرَّضَ بِالْمَقَارِیضِ.

«77»

الْمُؤْمِنُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی یَا مُوسَی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ إِنِّی أَنَا أَبْتَلِیهِ بِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعْطِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَزْوِی عَنْهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَلَیْهِ فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی إِذَا عَمِلَ بِرِضَایَ وَ أَطَاعَ أَمْرِی.

باب 64 الاجتهاد و الحث علی العمل

الآیات

البقرة: یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (2)

و قال تعالی: فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (3)

و قال تعالی: سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ (4)

و

ص: 160


1- 1. سورة المؤمن: 44 و 45.
2- 2. البقرة: 21.
3- 3. البقرة: 38.
4- 4. البقرة: 58.

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.(1)

{در حقیقت، کسانی که [به اسلام] ایمان آورده، و کسانی که یهودی شده اند، و ترسایان و صابئان، هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد، پس اجرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت، و نه بیمی بر آنان است، و نه اندوهناک خواهند شد.}

- وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیر.ٌ(2)

{و هر گونه نیکی که برای خویش از پیش فرستید، آن را نزد خدا باز خواهید یافت آری، خدا به آنچه می کنید بیناست.}

- وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ.(3)

{و برای شخص خودتان [در بهره مندی از آنها] پیشدستی کنید و از خدا پروا کنید و بدانید که او را دیدار خواهید کرد، و مؤمنان را [به این دیدار] مژده ده.}

- یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ.(4)

{روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده، حاضر شده می یابد و آرزو می کند: کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود. و خداوند، شما را از [کیفر] خود می ترساند، و [در عین حال] خدا به بندگان [خود] مهربان است.}

- إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ.(5)

{«در حقیقت، خداوند پروردگار من و پروردگار شماست پس او را بپرستید [که] راه راست این است.»}

- لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا. یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً.(6)

{[پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند، و جز خدا برای خود یار و مددکاری نمی یابد. و کسانی که کارهای شایسته کنند - چه مرد باشند یا زن - در حالی که مؤمن باشند، آنان داخل بهشت می شوند، و به قدر گودی پشت هسته خرمایی مورد ستم قرار نمی گیرند.}

- لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ. فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً. فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً.(7)

{مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد، و فرشتگان مقرّب [نیز ابا ندارند] و هر کس از پرستش او امتناع ورزد و بزرگی فروشد، به زودی همه آنان را به سوی خود گرد می آورد. امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پاداششان را به تمام [و کمال] خواهد داد، و از فضل خود به ایشان افزون تر می بخشد. و امّا کسانی که امتناع ورزیده و بزرگی فروخته اند، آنان را به عذابی دردناک دچار می سازد و در برابر خدا برای خود یار و یاوری نخواهند یافت.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ

ص: 161


1- . بقره / 62
2- . بقره / 110
3- . بقره / 223
4- . آل عمران / 30
5- . آل عمران / 51
6- . نساء / 123 - 124
7- . نساء / 172 - 173

قال: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (1)

و قال تعالی: وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(2)

و قال تعالی: وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (3)

آل عمران: یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ(4)

و قال حاکیا عن عیسی علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ (5)

النساء: لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً(6)

و قال تعالی: لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً(7)

المائدة: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ

ص: 161


1- 1. البقرة: 62.
2- 2. البقرة: 110.
3- 3. البقرة: 223.
4- 4. آل عمران: 30.
5- 5. آل عمران: 51.
6- 6. النساء: 123- 124.
7- 7. النساء: 172- 173.

وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.(1)

{کسانی که ایمان آورده و کسانی که یهودی و صابیی و مسیحی اند، هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آوَرَد و کار نیکو کند، پس نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین خواهند شد.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند. بازگشت همه شما به سوی خداست. پس شما را از آنچه انجام می دادید، آگاه خواهد کرد.}

- ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ ... خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ.(3)

{این است خدا، پروردگار شما: هیچ معبودی جز او نیست، آفریننده هر چیزی است. پس او را بپرستید، و او بر هر چیزی نگهبان است.}

- یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ.(4)

{«ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، من از عذاب روزی سترگ بر شما بیمناکم.»}

- یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ.(5)

{«ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، پس آیا پرهیزگاری نمی کنید؟»}

- یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ.(6)

{«ای قوم من، خدا را بپرستید، برای شما معبودی جز او نیست.»}

- إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ.(7)

{به یقین، کسانی که نزد پروردگار تو هستند، از پرستش او تکبّر نمی ورزند و او را به پاکی می ستایند و برای او سجده می کنند.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ.(8)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد، و هم در نزد او محشور خواهید شد.}

- وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(9)

{و به زودی خدا و رسولش عمل شما را خواهند دید. آن گاه به سوی دانای نهان و آشکار، بازگردانیده می شوید، و از آنچه انجام می دادید به شما خبر می دهد.}

- وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ. الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(10)

{و بگو: «[هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست، و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می شوید پس شما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.»}

ص: 162


1- . مائده / 69
2- . مائده / 105
3- . انعام / 102
4- . اعراف / 59
5- . اعراف / 65
6- . اعراف / 73
7- . اعراف / 206
8- . انفال / 24
9- . توبه / 94
10- . توبه / 105

وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (1)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (2)

الأنعام: ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ (3)

الأعراف حاکیا عن نوح: یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (4)

و قال تعالی حاکیا عن هود: یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ (5)

و قال تعالی حاکیا عن صالح و شعیب علیهما السلام: یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ (6)

و قال: إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ (7)

الأنفال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (8)

التوبة: وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (9)

و قال تعالی: وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (10)

ص: 162


1- 1. المائدة: 69.
2- 2. المائدة: 105.
3- 3. الأنعام: 102.
4- 4. الأعراف: 59.
5- 5. الأعراف: 65.
6- 6. الأعراف: 73 و 85.
7- 7. الأعراف: 206.
8- 8. الأنفال: 24.
9- 9. براءة: 94.
10- 10. براءة: 105.

- ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ ... لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ.(1)

{این است خدا، پروردگار شما، پس او را بپرستید. آیا پند نمی گیرید؟ بازگشت همه شما به سوی اوست. وعده خدا حق است هموست که آفرینش را آغاز می کند سپس آن را باز می گرداند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به عدالت پاداش ده.}

- یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها.(2)

{گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید. برای شما هیچ معبودی جز او نیست. او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما را استقرار داد.»}

- وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.(3)

{و قطعاً پروردگارت [نتیجه] اعمال هر یک را به تمام [و کمال] به آنان خواهد داد، چرا که او به آنچه انجام می دهند آگاه است. پس، همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن، و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست.}

- مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ.(4)

{هر کس. از مرد یا زن. کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی] بخشیم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند پاداش خواهیم داد.}

- مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ. لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ ... أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ.(5)

{مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد. لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود، زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] اینکه خدا گروه کافران را هدایت نمی کند. آنان کسانی اند که خدا بر دل ها و گوش و دیدگانشان مُهر نهاده و آنان خود غافلانند.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ.(6)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدانند که] ما پاداش کسی را که نیکوکاری کرده است تباه نمی کنیم. آنانند که بهشت های عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر [قصرها] شان جویبارها روان است.}

- وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا.(7)

{و نیکی های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است.}

- إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ.(8)

{و در حقیقت، خداست که پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید. این است راه راست.}

- رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا.(9)

{پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو است. پس او را بپرست و در پرستش او شکیبا باش. آیا برای او همنامی می شناسی؟}

- وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا.(10)

{و خداوند کسانی را که هدایت یافته اند بر هدایتشان می افزاید، و نیکی های ماندگار، نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است.}

ص: 163


1- . یونس / 2
2- . هود / 61
3- . هود / 111 - 112
4- . نحل / 97
5- . نحل / 106 - 108
6- . کهف / 30 - 31
7- . کهف / 46
8- . مریم / 36
9- . مریم / 65
10- . مریم / 76

یونس: ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ إلی قوله تعالی لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ(1)

هود حاکیا عن صالح علیه السلام: قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها(2)

و قال تعالی: وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(3)

النحل: مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (4)

و قال تعالی: إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ إلی قوله تعالی أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ (5)

الکهف: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ(6)

و قال تعالی: وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا(7)

مریم: إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ (8)

و قال تعالی: رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا(9)

و قال تعالی: وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا(10)

ص: 163


1- 1. یونس: 3.
2- 2. هود: 61.
3- 3. هود: 111- 112.
4- 4. النحل: 97.
5- 5. النحل: 106- 108.
6- 6. الکهف: 30.
7- 7. الکهف: 46.
8- 8. مریم: 36.
9- 9. مریم: 65.
10- 10. مریم: 76.

- إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی.(1)

{منم، من، خدایی که جز من خدایی نیست، پس مرا پرستش کن.}

- وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا یَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً.(2)

{و هر کس کارهای شایسته کند، در حالی که مؤمن باشد، نه از ستمی می هراسد و نه از کاسته شدن [حقّش].}

- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْما.(3)

{و به یقین پیش از این با آدم پیمان بستیم، و [لی آن را] فراموش کرد، و برای او عزمی [استوار] نیافتیم.} - وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ.(4)

{و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند.}

- وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ.(5)

{و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که: «خدایی جز من نیست، پس مرا بپرستید.»}

- إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ.(6)

{این است امت شما که امتی یگانه است، و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستید.}

- فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ.(7)

{پس هر که کارهای شایسته انجام دهد و مؤمن [هم] باشد، برای تلاش او ناسپاسی نخواهد بود، و ماییم که به سود او ثبت می کنیم.}

- وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ.(8)

{و نیکوکاران را مژده ده.}

- یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ.(9)

{«ای قوم من، خدا را بپرستید. شما را جز او خدایی نیست. مگر پروا ندارید؟»}

- یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ.(10)

{ای پیامبران، از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید، که من به آنچه انجام می دهید دانایم. و در حقیقت، این امت شماست که امتی یگانه است، و من پروردگار شمایم پس، از من پروا دارید.}

- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ

ص: 164


1- . طه / 14
2- . طه / 112
3- . طه / 115
4- . انبیاء / 19
5- . انبیاء / 25
6- . انبیاء / 92
7- . انبیاء / 94
8- . حج / 37
9- . مؤمنون / 23
10- . مؤمنون / 51 - 52

طه: إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی (1)

و قال تعالی: وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا یَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً(2)

و قال تعالی: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً(3)

الأنبیاء: وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ (4)

و قال تعالی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ (5)

و قال تعالی: إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ (6)

و قال تعالی: فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ (7)

الحج: وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ (8)

المؤمنون حاکیا عن نوح علیه السلام: یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ (9)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ (10)

النور: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ

ص: 164


1- 1. طه: 24.
2- 2. طه: 112.
3- 3. طه: 115.
4- 4. الأنبیاء: 19.
5- 5. الأنبیاء: 25.
6- 6. الأنبیاء: 92.
7- 7. الأنبیاء: 94.
8- 8. الحجّ: 37.
9- 9. المؤمنون: 23.
10- 10. المؤمنون: 51- 52.

بَعْدِ. خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ.(1)

{خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند، و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ.(2)

{و کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً گناهانشان را از آنان می زداییم، و بهتر از آنچه می کردند پاداششان می دهیم.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ.(3)

{و کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، البتّه آنان را در زمره شایستگان درمی آوریم.}

- وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.(4)

{و [یاد کن] ابراهیم را چون به قوم خویش گفت: «خدا را بپرستید و از او پروا بدارید اگر بدانید این [کار] برای شما بهتر است.»} - وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ.(5)

{و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.}

- یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ.(6)

{«ای پسرک من، اگر [عملِ تو] هم وزن دانه خَردلی و در تخته سنگی یا در آسمان ها یا در زمین باشد، خدا آن را می آورد، که خدا بس دقیق و آگاه است.}

- وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.(7)

{و کار شایسته کنید، زیرا من به آنچه انجام می دهید بینایم.}

- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ.(8)

{هر کس سربلندی می خواهد، سربلندی یکسره از آنِ خداست. سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد.}

- وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ.(9)

{و آنچه را از پیش فرستاده اند، با آثار [و اعمال] شان درج می کنیم، و هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمرده ایم.}

- أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ. وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ.(10)

{ای فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید، زیرا وی دشمن آشکار شماست؟ و اینکه مرا بپرستید این است راه راست! و [او] گروهی انبوه از میان شما را سخت گمراه کرد آیا تعقّل نمی کردید؟}

ص: 165


1- . نور / 55
2- . عنکبوت / 7
3- . عنکبوت / 9
4- . عنکبوت / 16
5- . عنکبوت / 69
6- . لقمان / 16
7- . سبأ / 11
8- . فاطر / 10
9- . یس / 12
10- . یس / 60 - 61

بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (1)

العنکبوت: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ (2)

و قال سبحانه: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ (3)

و قال تعالی: وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (4)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ (5)

لقمان: یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(6)

سبأ: وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(7)

فاطر: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ (8)

یس: وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ (9)

و قال تعالی: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ (10)

ص: 165


1- 1. النور: 55.
2- 2. العنکبوت: 7.
3- 3. العنکبوت: 9.
4- 4. العنکبوت: 16.
5- 5. العنکبوت: 69.
6- 6. لقمان: 16.
7- 7. سبأ: 11.
8- 8. فاطر: 10.
9- 9. یس: 12.
10- 10. یس: 60- 62.

- إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ.(1)

{ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم.}

- أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ.(2)

{یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، چون مفسدانِ در زمین می گردانیم، یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم؟}

- ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.(3)

{آن گاه بازگشت شما به سوی پروردگارتان است، و شما را به آنچه می کردید خبر خواهد داد، که او به راز دل ها داناست.}

- لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ(4)

{برای آنان، هر چه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران.}

- وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ. بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ. أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ. أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ. أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ. بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ.(5)

{و پیش از آنکه شما را عذاب دررسد، و دیگر یاری نشوید، به سوی پروردگارتان بازگردید، و تسلیم او شوید. و پیش از آنکه به طور ناگهانی و در حالی که حدس نمی زنید شما را عذاب دررسد، نیکوترین چیزی را که از جانب پروردگارتان به سوی شما نازل آمده است پیروی کنید.» تا آنکه [مبادا] کسی بگوید: «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم بی تردید من از ریشخندکنندگان بودم.» یا بگوید: «اگر خدایم هدایت می کرد، مسلّماً از پرهیزگاران بودم.» یا چون عذاب را ببیند، بگوید: «کاش مرا برگشتی بود تا از نیکوکاران می شدم.» [به او گویند:] آری، نشانه های من بر تو آمد و آنها را تکذیب کردی و تکبّر ورزیدی و از [جمله] کافران شدی.}

- مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ.(6)

{هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی یابد و هر که کار شایسته کند - چه مرد باشد یا زن - در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند.}

- وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ(7)

{و نابینا و بینا یکسان نیستند، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [نیز] با [مردم] بدکار [یکسان] نیستند چه اندک پند می پذیرید.}

- مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ.(8)

{هر که کار شایسته کند، به سود خود اوست و هر که بدی کند، به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست.}

- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ. ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ.(9)

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغ های بهشتند. آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت این است همان فضل عظیم. این همان [پاداشی] است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدان] مژده داده است.}

ص: 166


1- . صافات / 80
2- . ص / 28
3- . زمر / 7
4- . زمر / 34
5- . زمر / 54 - 59
6- . مؤمن / 40
7- . مؤمن / 58
8- . سجده / 46
9- . شوری / 22 - 23

الصافات: إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (1)

فی مواضع ص: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ(2)

الزمر: ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(3)

و قال تعالی: لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ (4)

و قال تعالی: وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ (5)

المؤمن: مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ (6)

و قال تعالی: وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ (7)

السجدة: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ(8)

حمعسق: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا

ص: 166


1- 1. الصافّات: 80، 105، 110، 121، 131.
2- 2. ص: 28.
3- 3. الزمر: 7.
4- 4. الزمر: 34.
5- 5. الزمر: 54- 59.
6- 6. المؤمن: 40.
7- 7. المؤمن: 58.
8- 8. السجدة: 46.

- وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ.(1)

{و [درخواستِ] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند اجابت می کند و از فضل خویش به آنان زیاده می دهد.}

- إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ.(2)

{در حقیقت، خداست که خود پروردگار من و پروردگار شماست. پس او را بپرستید این است راه راست.}

- مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ.(3)

{هر که کاری شایسته کند، به سود خود اوست، و هر که بدی کند به زیانش باشد. سپس به سوی پروردگارتان برگردانیده می شوید.}

- أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا. الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ. وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ.(4)

{آیا کسانی که مرتکب کارهای بد شده اند پنداشته اند که آنان را مانند کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [به طوری که] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد؟ چه بد داوری می کنند. و خدا آسمان ها و زمین را به حقّ آفریده است، و تا هر کسی به [موجب] آنچه به دست آورده پاداش یابد، و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت.}

- فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ.(5)

{پس به سوی خدا بگریزید، که من شما را از طرف او بیم دهنده ای آشکارم.}

- کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ.(6)

{هر کسی در گرو دستاورد خویش است.}

- أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی. فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی. وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی.(7)

{مگر انسان آنچه را آرزو کند دارد؟ آن سرا و این سرا از آن خداست. و بسا فرشتگانی که در آسمان هایند [و] شفاعتشان به کاری نیاید، مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد.}

- وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی ... هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ به من اتَّقی.(8)

{و هر چه در آسمان ها و هر چه در زمین است از آنِ خداست، تا کسانی را که بد کرده اند، به [سزای] آنچه انجام داده اند کیفر دهد، و آنان را که نیکی کرده اند، به نیکی پاداش دهد. آنان که از گناهان بزرگ و زشتکاری ها - جز لغزش های کوچک - خودداری می ورزند، پروردگارت [نسبت به آنها] فراخ آمرزش است. وی از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه که در شکمهای مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید به [حال] شما داناتر است، پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال] کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است.}

- سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ

ص: 167


1- . شوری / 26
2- . زخرف / 64
3- . جاثیه / 15
4- . جاثیه / 21 - 22
5- . ذاریات / 50
6- . طور / 21
7- . نجم / 24 - 26
8- . نجم / 31 - 32

الصَّالِحاتِ (1)

و قال تعالی: وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (2)

الزخرف: إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ (3)

الجاثیة: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (4)

و قال تعالی: أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (5)

الذاریات: فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (6)

الطور: کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ (7)

النجم: أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی (8)

و قال تعالی: وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی إلی قوله تعالی هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی (9)

الحدید: سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ

ص: 167


1- 1. الشوری: 22 و 23.
2- 2. الشوری: 26.
3- 3. الزخرف: 64.
4- 4. الجاثیة: 15.
5- 5. الجاثیة: 21- 22.
6- 6. الذاریات: 50.
7- 7. الطور: 21.
8- 8. النجم: 24- 26.
9- 9. النجم: 31- 32.

أُعِدَّتْ. لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ.(1)

{[برای رسیدن] به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است [و] برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، بر یکدیگر سبقت جویید. این فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را می دهد، و خداوند را فزون بخشی بزرگ است.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.(2)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگ هاست حفظ کنید: بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.}

- قالَ یا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ. أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ. یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.(3)

{[نوح] گفت: «ای قوم من، من شما را هشداردهنده ای آشکارم، که خدا را بپرستید و از او پروا دارید و مرا فرمان برید. [تا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و [اجل] شما را تا وقتی معیّن به تأخیر اندازد. اگر بدانید، چون وقت مقرّر خدا برسد، تأخیر بر نخواهد داشت.»}

- وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً.(4)

{و هر کار خوبی برای خویش از پیش فرستید آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهید یافت.}

- کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ. إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ.(5)

{هر کسی در گروِ دستاورد خویش است، بجز یاران دست راست.} - یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ. وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ.(6)

{آن روز است که انسان را از آنچه از دیرباز یا پس از آن انجام داده آگاهی دهند. بلکه انسان خود بر نفس خویشتن بیناست، هر چند دست به عذرتراشی زند.}

- إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً.(7)

{این [پاداش] برای شماست و کوشش شما مقبول افتاده است.}

- کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ.(8)

{به [پاداش] آنچه می کردید، بخورید و بیاشامید گواراتان باد. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم.}

- یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی. وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری.(9)

{[آن] روز است که انسان آنچه را که در پی آن کوشیده است به یاد آوَرَد و جهنّم برای هر که بیند آشکار گردد.}

- کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ. وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ.

ص: 168


1- . حدید / 21
2- . تحریم / 6
3- . نوح / 2 - 4
4- . مزمل/ 20
5- . مدثر / 38 - 39
6- . قیامه / 13 - 15
7- . دهر / 22
8- . مرسلات / 43 - 44
9- . نازعات / 35 - 36

أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (1)

التحریم: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (2)

نوح: قالَ یا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (3)

المزمل: وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً(4)

المدثر: کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ (5)

القیامة: یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ (6)

الدهر: إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً(7)

المرسلات: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (8)

النازعات: یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری (9)

المطففین: کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ

ص: 168


1- 1. الحدید: 21.
2- 2. التحریم: 6.
3- 3. نوح: 2- 4.
4- 4. المزّمّل: 20.
5- 5. المدّثّر: 38- 39.
6- 6. القیامة: 13- 15.
7- 7. الدهر: 22.
8- 8. المرسلات: 43- 44.
9- 9. النازعات: 35- 36.

کِتابٌ مَرْقُومٌ. وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ. الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ. وَ ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ. إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ. کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ. کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ. ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ. ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ. کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ. وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ. کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ. إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ. عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ. تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ. یُسْقَوْنَ مِنْ. رَحِیقٍ مَخْتُومٍ. خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ. وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ.(1)

{نه چنین است [که می پندارند]، که کارنامه بدکاران در «سجّین» است. و تو چه دانی که «سجّین» چیست؟ کتابی است نوشته شده. وای بر تکذیب کنندگان در آن هنگام: آنان که روز جزا را دروغ می پندارند. و جز هر تجاوزپیشه گناهکاری آن را به دروغ نمی گیرد. [همان که] چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: « [این ها] افسانه های پیشینیان است.» نه چنین است، بلکه آنچه مرتکب می شدند زنگار بر دل هایشان بسته است. زهی پندار، که آنان در آن روز، از پروردگارشان سخت محجوبند. آن گاه به یقین، آنان به جهنّم درآیند. سپس [به ایشان] گفته خواهد شد: «این همان است که آن را به دروغ می گرفتید.» نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است. و تو چه دانی که «علّیّون» چیست؟ کتابی است نوشته شده. مقرّبان آن را مشاهده خواهند کرد. به راستی نیکوکاران در نعیم [الهی] خواهند بود. بر تخت ها [نشسته] می نگرند. از چهره هایشان طراوت نعمت [بهشت] را درمی یابی. از باده ای مُهرشده نوشانیده شوند. [باده ای که] مُهر آن، مُشک است، و در این [نعمت ها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند. و ترکیبش از [چشمه] «تسنیم» است: چشمه ای که مقرّبان [خدا] از آن نوشند.}

- یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ. فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً. وَ یَنْقَلِبُ إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً. وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً وَ یَصْلی سَعِیراً. إِنَّهُ کانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُوراً. إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ. بَلی إِنَّ رَبَّهُ کانَ بِهِ بَصِیراً/ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ. وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ. وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ. لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ.(2)

{ای انسان، حقّاً که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی، و او را ملاقات خواهی کرد. امّا کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود، به زودی اش حسابی بس آسان کنند، و شادمان به سوی کسانش بازگردد. و امّا کسی که کارنامه اش از پشت سرش به او داده شود، زودا که هلاک [خویش] خواهد، و در آتشِ افروخته درآید. او در [میان] خانواده خود شادمان بود. او می پنداشت که هرگز برنخواهد گشت. آری، در حقیقت، پروردگارش به او بینا بود. نه، نه، سوگند به شَفَق، سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند، سوگند به ماه چون [بَدْرِ] تمام شود، که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست.}

- إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ.(3)

{هیچ کس نیست مگر اینکه نگاهبانی بر او [گماشته شده] است.}

- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ.(4)

{مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که پاداشی بی منّت خواهند داشت.}

- فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ.(5)

{پس هر که هم وزن ذرّه ای نیکی کند [نتیجه] آن را خواهد دید. و هر که هم وزن ذرّه ای بدی کند [نتیجه] آن را خواهد دید.}

- فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ. وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ

ص: 169


1- . مطففین / 7 - 28
2- . انشقاق / 6 - 19
3- . طارق / 4
4- . تین / 6
5- . زلزال / 87

کِتابٌ مَرْقُومٌ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ وَ ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ (1)

الإنشقاق: یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً وَ یَنْقَلِبُ إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً وَ یَصْلی سَعِیراً إِنَّهُ کانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُوراً إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ بَلی إِنَّ رَبَّهُ کانَ بِهِ بَصِیراً فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (2)

الطارق: إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ(3)

التین: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (4)

الزلزال: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ (5)

القارعة: فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ

ص: 169


1- 1. المطففین: 7- 28.
2- 2. الانشقاق: 6- 19.
3- 3. الطارق: 4.
4- 4. التین: 6.
5- 5. الزلزال: 7- 8.

مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ. وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ. نارٌ حامِیَةٌ.(1)

{امّا هر که سنجیده هایش سنگین برآید، پس وی در زندگی خوشی خواهد بود! و امّا هر که سنجیده هایش سَبُک برآید، پس جایش «هاویه» باشد. و تو چه دانی که آن چیست؟ آتشی است سوزنده.}

روایات

روایت1.

معانی الاخبار و خصال و امالی صدوق: قیس بن عاصم نقل می کند که گفت: من به همراه گروهی از طائفه بنی تمیم خدمت پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله شرفیاب شدم و صلصال ابن دلهمس خدمت حضرت بود. عرض کردم: یا نبی اللَّه! ما را موعظه کن که از آن بهره مند گردیم، چون ما بیابانی هستیم و همیشه در صحرا زندگی می کنیم و موفق نمی شویم زیاد خدمت شما برسیم.

ص: 170


1- . قارعه / 6 - 11

مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ نارٌ حامِیَةٌ(1).

الأخبار

«1»

مع (2)،[معانی الأخبار] ل (3)، [الخصال] لی، [الأمالی للصدوق] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ دُرَیْدٍ عَنْ أَبِی حَاتِمٍ عَنِ الْعُتْبَی یَعْنِی مُحَمَّدَ بْنَ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ وَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَبِیبٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی الْمِنْقَرِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ قَیْسُ بْنُ عَاصِمٍ: وَفَدْتُ مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَخَلْتُ وَ عِنْدَهُ الصَّلْصَالُ بْنُ الدَّلَهْمَسِ (4)

فَقُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ عِظْنَا مَوْعِظَةً نَنْتَفِعُ بِهَا فَإِنَّا قَوْمٌ نُعَمَّرُ(5) فِی الْبَرِّیَّةِ

ص: 170


1- 1. القارعة: 6- 11.
2- 2. معانی الأخبار ص 233.
3- 3. الخصال ج 1 ص 56.
4- 4. عنونه ابن حجر فی القسم الأوّل من الإصابة و قال: الصلصال بن الدلهمس بن جندلة بن المحتجب بن الاغر بن الغضنفر بن تیم بن ربیعة بن نزار، أبو الغضنفر قال ابن حیان: له صحبة حدیثه عند ابن الضو و قال المرزبانی: یقال انه أنشد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله شعرا: و ذکر ابن الجوزی أن الصلصال قدم مع بنی تمیم و أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أوصاهم بشی ء فقال قیس بن عاصم: وددت لو کان هذا الکلام شعرا نعلمه أولادنا فقال الصلصال: انا أنظمه یا رسول اللّه، فأنشده أبیاتا و أوردها ابن درید فی أمالیه عن أبی حاتم السجستانیّ عن العتبی عن أبیه قال: قال قیس بن عاصم: وفدت مع جماعة من بنی تمیم فدخلت علیه و عنده الصلصال بنی الدلهمس فقال قیس: یا رسول اللّه عظنا عظة ننتفع بها فهو عظهم موعظة حسنة فقال قیس: أحب أن یکون هذا الکلام أبیاتا من الشعر نفتخر به علی من یلینا و ندخرها فأمر من یأتیه بحسان فقال الصلصال: یا رسول اللّه! قد حضرتنی أبیات أحسبها توافق ما أراد قیس فقال: هاتها فقال إلی آخر الأبیات مع اختلاف ما، راجع الإصابة ج 2 ص 186.
5- 5. فی بعض النسخ کالامالی و الخصال نعبر من العبور و فی المعانی نعیر: أی نذهب و نجی ء و نتردد فی البریة و أمّا نعمر فهو الأصحّ یقال: عمر بالمکان أی أقام به، و عمر بیته أی لزمه، و المعنی أنا نسکن فی البریة و الصحاری و لا یمکننا أن نقدم علیک کل یوم أو نسکن فی سائر البلدان العامرة بأهل الدیانة فننتفع بمواعظهم فعظنا بموعظة ننتفع بها أیام اقامتنا فی البراری.

حضرت فرمود: ای قیس! بدان که با هر عزتی، ذلتی است و دنبال این حیات و زندگی، مرگی است و با این جهان، جهان آخرت است و برای هر چیز حسابرسی هست و بر هر چیز مراقب و نگهبانی است و برای هر عمل نیکی، ثواب و پاداشی و برای هر عمل زشت و گناه، عقاب و کیفری و برای هر اجل و مدتی، آخر و نهایتی مقرر است. و چاره ای نیست ای قیس که قرین و همراهی برای تو هست که با تو در قبر دفن می شود و او زنده است و تو با او دفن می شوی و تو مرده هستی. اکنون اگر آن همراه کریم و بزرگوار باشد، تو را اکرام نموده و به تو محبت خواهد کرد و اگر لئیم و پست باشد، تو را در مقابل عذاب ها و وحشت ها رها خواهد نمود. و در روز قیامت محشور نمی شود، مگر با تو و مبعوث نخواهی شد تو، مگر با او و از چیزی بازپرسی نمی شوی، مگر از او. پس مواظب باش که او را جز صالح و شایسته نسازی که اگر صالح و شایسته باشد، با او مانوس خواهی شد و اگر فاسد باشد، وحشت و ترس تو فقط از او است. و او عمل و رفتار تو است.

قیس گفت: ای پیامبر خدا! دوست دارم این فرمایش و موعظه پرارزش شما به صورت شعر باشد تا در نزد اقوامی که نزدیک ما هستند موجب افتخار ما باشد و آن را ذخیره و توشه خود قرار دهیم. حضرت دستور فرمود که حسان بن ثابت شاعر معروف را احضار کنند.

صلصال گوید: من داشتم فکر می کردم در انشای اشعاری که این موعظه را متضمن باشد و پیش از رسیدن حسان، اشعاری به ذهنم آمد. عرض کردم: یا رسول اللَّه! اشعاری در ذهنم تنظیم کرده ام که فکر می کنم با این بیانات شما تطبیق کند و منظور شما تامین شود. پس این ابیات را گفتم:

از افعال و اعمال خود رفیق و دوستی انتخاب کن، همانا قرین و جلیس انسان در عالم قبر آن اعمالی است که انجام می دهد و چاره ای نیست از اینکه آن همراه را باید پیش از مردن آماده نمایی، برای آن روزی که انسان نداء می شود و دستور احضار داده می شود انسان هم می پذیرد و رو به سوی محشر می رود

و اگر به چیزی مشغول هستی، پس مبادا به غیر آنچه خدا می پسندد مشغول شوی

که انسان هرگز مصاحب و همنشین نخواهد شد چه پیش از مرگ، و چه پس از مرگ به جز با آن اعمالی که انجام می داده است

همانا انسان مهمانی است در میان خانواده اش، که اندکی میان آنان توقف کرده و سپس کوچ می کند(1)

روایت2.

امالی صدوق: حضرت صادق، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: خوشا به حال کسی که

ص: 171


1- . معانی الأخبار : 232 ، خصال : 114 ، امالی صدوق: 12

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا قَیْسُ إِنَّ مَعَ الْعِزِّ ذُلًّا وَ إِنَّ مَعَ الْحَیَاةِ مَوْتاً وَ إِنَّ مَعَ الدُّنْیَا آخِرَةً وَ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیباً وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیباً وَ إِنَّ لِکُلِّ حَسَنَةٍ ثَوَاباً وَ لِکُلِّ سَیِّئَةٍ عِقَاباً وَ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَکَ یَا قَیْسُ مِنْ قَرِینٍ یُدْفَنُ مَعَکَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ أَنْتَ مَیِّتٌ فَإِنْ کَانَ کَرِیماً أَکْرَمَکَ وَ إِنْ کَانَ لَئِیماً أَسْلَمَکَ ثُمَّ لَا یُحْشَرُ إِلَّا مَعَکَ وَ لَا تُبْعَثُ إِلَّا مَعَهُ وَ لَا تُسْأَلُ إِلَّا عَنْهُ فَلَا تَجْعَلْهُ إِلَّا صَالِحاً فَإِنَّهُ إِنْ صَلَحَ أَنِسْتَ بِهِ وَ إِنْ فَسَدَ لَا تَسْتَوْحِشُ إِلَّا مِنْهُ وَ هُوَ فِعْلُکَ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أُحِبُّ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْکَلَامُ فِی أَبْیَاتٍ مِنَ الشِّعْرِ نَفْخَرُ بِهِ عَلَی مَنْ یَلِینَا مِنَ الْعَرَبِ وَ نَدَّخِرُهُ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ یَأْتِیهِ بِحَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ فَأَقْبَلْتُ (1) أُفَکِّرُ فِیمَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْعِظَةَ مِنَ الشِّعْرِ فَاسْتَتَبَّ لِیَ (2)

الْقَوْلُ قَبْلَ مَجِی ءِ حَسَّانَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ حَضَرَتْنِی أَبْیَاتٌ أَحْسَبُهَا تُوَافِقُ مَا یُرِیدُ فَقُلْتُ لِقَیْسِ بْنِ عَاصِمٍ:

تَخَیَّرْ خَلِیطاً مِنْ فِعَالِکَ إِنَّمَا***قَرِینُ الْفَتَی فِی الْقَبْرِ مَا کَانَ یَفْعَلُ

وَ لَا بُدَّ بَعْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَنْ تُعِدَّهُ***لِیَوْمٍ یُنَادَی الْمَرْءُ فِیهِ فَیُقْبِلُ

فَإِنْ کُنْتَ مَشْغُولًا بِشَیْ ءٍ فَلَا تَکُنْ***بِغَیْرِ الَّذِی یَرْضَی بِهِ اللَّهُ تُشْغَلُ

فَلَنْ یَصْحَبَ الْإِنْسَانَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ***وَ مِنْ قَبْلِهِ إِلَّا الَّذِی کَانَ یَعْمَل

أَلَا إِنَّمَا الْإِنْسَانُ ضَیْفٌ لِأَهْلِهِ***یُقِیمُ قَلِیلًا بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَرْحَلُ

«2»

لی (3)،[الأمالی للصدوق] ابْنُ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ طَالَ

ص: 171


1- 1. الصحیح:« قال الصلصال فأقبلت افکر» الخ، و لذلک یقول بعد ذلک فقلت لقیس، و لا یکون القائل الا الصلصال، مع ما عرفت من نسخة الإصابة« فقال الصلصال یا رسول اللّه قد حضرتنی أبیات أحسبها توافق ما أراد قیس فقال هاتها».
2- 2. یقال: استتب الامر: اطرد و استقام و استمر، و ذل له ما أراد.
3- 3. أمالی الصدوق ص 3.

عمر طولانی با اعمال نیک داشته باشد که در نتیجه، بازگشتش نیکو خواهد بود، چون خداوند متعال از او راضی و خشنود است. و وای به حال کسی که عمر طولانی با اعمال زشت داشته باشد که بازگشتش بسیار بد خواهد بود، چون خداوند متعال بر او خشم دارد.(1)

مؤلف

اخباری در این موضوع در باب های «مواعظ و اندرز» خواهد آمد.

روایت3.

امالی صدوق: از ابن ابی عمیر، از کسی که از حضرت صادق علیه السّلام شنیده که فرموده است:

اکنون که فرصت داری عمل کن که قطعا خواهی مرد، و ای انسان! به نفع و سود خود انتخاب کن (که فرصت زود از دست می رود)

آنچه که گذشته و واقع شده پس از گذشتن، مانند این است که اصلا وجود نداشته است و آنچه که آینده است مثل این است که الان واقع شده است (2)

روایت4.

امالی صدوق: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: امیر مؤمنان علیه السّلام در آن زمانی که در کوفه تشریف داشتند، هنگامی که نماز عشا را بجا می آوردند، سه بار مردم را صدا می زد، به طوری که اهل مسجد بشنوند و می فرمود: ای مردم! (خدا شما را رحمت فرماید) مجهز و آماده باشید که فرمان کوچ و حرکت در میان شما داده شده است. این سرسنگینی و این توقف چیست پس از فرمان کوچ؟ آماده شوید! خدا شما را رحمت کند و بهترین چیزی که الان در اختیار شما است، آن تقوا و پرهیزکاری است که به عنوان ذخیره برای خود آماده کنید تا به همراه خود ببرید. و بدانید که راه شما به سوی معاد است و پل صراط در مسیر شما است و وحشت و دهشت بزرگ تر در پیش روی شما است و گردنه دشواری در سر راه شما است و منزلگاه های هولناک و ترسناکی است که به ناچار باید از آنها عبور کرده و در آن منازل توقف نمایید. و انسان یکی از این دو حالت را دارد؛ یا اینکه دست رحمت پروردگار او را گرفته و او را از هول و وحشت و از خطر عظیم و مناظر زشت و برخوردهای کوبنده و شدید نجات می دهد. یا سرنوشتش هلاکت و بدبختی است که پس از آن جبرانی نخواهد بود.(3)

ص: 172


1- . امالی صدوق: 55
2- . امالی صدوق: 396
3- . امالی صدوق: 403

عُمُرُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ فَحَسُنَ مُنْقَلَبُهُ إِذْ رَضِیَ عَنْهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَیْلٌ لِمَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَ سَاءَ عَمَلُهُ فَسَاءَ مُنْقَلَبُهُ إِذْ سَخِطَ عَلَیْهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَ (1).

أقول

سیأتی الأخبار فی أبواب المواعظ.

«3»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ:

اعْمَلْ عَلَی مَهَلٍ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ***وَ اخْتَرْ لِنَفْسِکَ أَیُّهَا الْإِنْسَانُ

فَکَأَنَّ مَا قَدْ کَانَ لَمْ یَکُ إِذْ مَضَی***وَ کَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ قَدْ کَانَ (2).

«4»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ یُنَادِی النَّاسَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی یُسْمِعَ أَهْلَ الْمَسْجِدِ أَیُّهَا النَّاسُ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ (3) فَمَا التَّعَرُّجُ (4)

عَلَی الدُّنْیَا بَعْدَ نِدَاءٍ فِیهَا بِالرَّحِیلِ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ انْتَقِلُوا بِأَفْضَلِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ هُوَ التَّقْوَی وَ اعْلَمُوا أَنَّ طَرِیقَکُمْ إِلَی الْمَعَادِ وَ مَمَرَّکُمْ

ص: 172


1- 1. أمالی الصدوق ص 35.
2- 2. أمالی الصدوق ص 293.
3- 3. قال فی النهج: و من کلام له علیه السلام کان کثیرا ما ینادی به أصحابه: تجهزوا رحمکم اللّه فقد نودی فیکم بالرحیل، و أقلوا العرجة علی الدنیا و انقلبوا بصالح ما بحضرتکم من الزاد، فان أمامکم عقبة کئودا و منازل مخوفة مهولة، لا بد من الورود علیها، و الوقوف عندها، و اعلموا أن ملاحظ المنیة نحوکم دانیة و کأنکم بمخالبها و قد نشبت فیکم و قد دهمتکم فیها مفظعات الأمور و معضلات المحذور، فقطعوا علائق الدنیا و استظهروا بزاد التقوی.
4- 4. التعرج هو حبس المطیة علی المنزل و الإقامة الطویلة فیه و الغفلة عن السیر و السفر، و التعرج علی الدنیا هو الرکون علیها و الاشتغال بها بحیث ینسی الهدف من المسیر و هو النعم الاخرویة.

روایت5.

امالی صدوق: مفضل نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس که دو روزش مساوی باشد، مغبون و زیانکار است و کسی که روز بعدش بدتر از گذشته باشد، ملعون است و کسی که با صرف وقت گرانبها چیزی بر اعمالش اضافه نکند، بدیهی است که رو به طرف نقصان و کمبود است و کسی که رو به طرف کمبود است، مرگ برای او بهتر از زندگی است.(1)

معانی الاخبار: از هشام بن سالم، از حضرت صادق علیه السّلام مانند همین حدیث را با تغییر عبارت در بعضی از جملات روایت کرده است.(2)

روایت6.

خصال: عبداللَّه بن عمر، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: کار خیر زیاد است، ولی به جا آورنده آن کم است.(3)

مؤلف

اخبار و روایات زیادی در «باب جوامع کلم» و در «باب صفات مؤمن» و در «باب صفات شیعه» نقل شد.

روایت7.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: توجه و عنایت شما بر قبولی عمل، باید بیش از خود پیکره عمل باشد.(4)

ص: 173


1- . امالی صدوق: 531
2- . معانی الأخبار : 342
3- . خصال : 30
4- . خصال : 14

عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْهَوْلَ الْأَعْظَمَ أَمَامَکُمْ وَ عَلَی طَرِیقِکُمْ عَقَبَةٌ کَئُودٌ وَ مَنَازِلُ مَهُولَةٌ مَخُوفَةٌ لَا بُدَّ لَکُمْ مِنَ الْمَمَرِّ عَلَیْهَا وَ الْوُقُوفِ بِهَا فَإِمَّا بِرَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ فَنَجَاةٌ مِنْ هَوْلِهَا وَ عِظَمِ خَطَرِهَا وَ فَظَاعَةِ مَنْظَرِهَا وَ شِدَّةِ مُخْتَبَرِهَا وَ إِمَّا بِهَلَکَةٍ لَیْسَ بَعْدَهَا انْجِبَارٌ(1).

«5»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ مَتِّیلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنِ اسْتَوَی یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کَانَ آخِرُ یَوْمِهِ شَرَّهُمَا فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الزِّیَادَةَ فِی نَفْسِهِ کَانَ إِلَی النُّقْصَانِ أَقْرَبَ وَ مَنْ کَانَ إِلَی النُّقْصَانِ أَقْرَبَ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْحَیَاةِ(2).

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ مَنْ لَمْ یَرَ الزِّیَادَةَ فِی نَفْسِهِ فَهُوَ إِلَی النُّقْصَانِ وَ مَنْ کَانَ (3).

«6»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَنِیعٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْأَحْمَرِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی خَالِدٍ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْرُ کَثِیرٌ وَ فَاعِلُهُ قَلِیلُ (4).

أقول

قد مضی أخبار کثیرة فی باب جوامع المکارم و باب صفات المؤمن و باب صفات الشیعة.

«7»

ل، [الخصال] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ النَّوْفَلِیِّینَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: کُونُوا عَلَی قَبُولِ الْعَمَلِ أَشَدَّ عِنَایَةً مِنْکُمْ عَلَی الْعَمَلِ الْخَبَرَ(5).

ص: 173


1- 1. أمالی الصدوق ص 298.
2- 2. أمالی الصدوق ص 396.
3- 3. معانی الأخبار ص 342.
4- 4. الخصال ج 1 ص 17.
5- 5. الخصال ج 1 ص 11.

روایت8.

خصال: اربعمائه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که ما اهل بیت را دوست می دارد، باید عمل و روشش مانند عمل ما باشد و از ورع و تقوی استعانت جوید که بهترین معین و یاور انسان در امور دنیوی و اخروی تقوا است. و با کسانی که نسبت به ما بدبین هستند مجالست نکنید و با اظهار محبت و علاقه خود به ما، ما را نزد دشمنان ما مدح و ستایش نکنید که این کار موجب ذلت و اهانت شما نزد سلطان وقت می شود. از صدق و راستگویی دست برندارید که آن عامل نجات است. و رغبت و میل شما در آن چیزهایی باشد که نزد خدا است. و در صدد اطاعت و فرمانبری خدا بوده و بر مشکلات آن صبر نمایید. و چقدر زشت است برای مؤمن که داخل بهشت شود ولی بی آبرو باشد. و در آنچه که برای آخرت خود آماده کرده اید (دقت کامل نمایید) و تنها به خیال شفاعت ما نباشید. و در روز قیامت پیش دشمنان خود را رسوا نکنید. و نزد آنها به طمع و علاقه به دنیا و چیزهای پست و بی ارزش مقام و منزلت بلند خود را نزد خدا تکذیب نکنید. به دستورات و اوامر الهی تمسک جویید که فاصله شما و آن مراتب بلند و ارزش هایی که دوست دارید و موجب غبطه دیگران می شوید، چیزی نیست به جز اینکه مرگ شما و دیدار جمال رسول خدا فرا رسد (که با سپری شدن این مدت کوتاه آن نعمت ها را به دست آورده و دیگران آرزوی مقام شما را می کنند) و آنچه که نزد خدا است، بهتر و پایدارتر است. و بشارت و مژده از طرف خداوند متعال می آید و چشمش روشن و لقای الهی را خواهان می شود.(1)

روایت9.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام، از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: (مردم!) بهشت را بر آتش مقدم و آن را انتخاب کنید و اعمال خود را باطل و بی ارزش نکنید که به صورت در آتش افکنده می شوید و همیشه در آن می مانید.(2)

این روایت در صحیفه رضوی نیز آمده است.(3)

روایت10.

عیون اخبارالرضا: از سخنان مشهور حضرت رضا علیه السّلام است که فرمود: گناهان صغیره راه دخول و وصول به گناهان کبیره است. و کسی که در چیزهای کوچک از خدا نمی ترسد، در چیزهای بزرگ هم نخواهد ترسید. و اگر خدا از طریق بهشت و دوزخ هم به مردم هشدار نمی داد، باز هم جا داشت و لازم و واجب بود که مردم اطاعت خدا را نموده و معصیت و مخالفت ننمایند، به دلیل فضل و احسانی که بر آنان دارد و به دلیل آن نعمت هایی که خود ابتدا و بدون استحقاق ما عنایت فرموده است.(4)

روایت11.

خصال:

ص: 174


1- . خصال : 416
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 36
3- . صحیفة الرضا: 30
4- . عیون اخبار الرضا 2 : 193
«8»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ أَحَبَّنَا فَلْیَعْمَلْ بِعَمَلِنَا وَ لْیَسْتَعِنْ بِالْوَرَعِ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا یُسْتَعَانُ بِهِ فِی أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ لَا تُجَالِسُوا لَنَا عَائِباً وَ لَا تَمْتَدِحُوا بِنَا عِنْدَ عَدُوِّنَا مُعْلِنِینَ بِإِظْهَارِ حُبِّنَا فَتُذَلِّلُوا أَنْفُسَکُمْ عِنْدَ سُلْطَانِکُمْ الْزَمُوا الصِّدْقَ فَإِنَّهُ مَنْجَاةٌ وَ ارْغَبُوا فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اطْلُبُوا طَاعَتَهُ وَ اصْبِرُوا عَلَیْهَا فَمَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ أَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ هُوَ مَهْتُوکُ السِّتْرِ لَا تُعَنُّونَا فِی الطَّلَبِ وَ الشَّفَاعَةِ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا قَدَّمْتُمْ لَا تَفْضَحُوا أَنْفُسَکُمْ عِنْدَ عَدُوِّکُمْ فِی الْقِیَامَةِ وَ لَا تُکَذِّبُوا أَنْفُسَکُمْ عِنْدَهُمْ فِی مَنْزِلَتِکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بِالْحَقِیرِ مِنَ الدُّنْیَا تَمَسَّکُوا بِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ فَمَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا یُحِبُّ إِلَّا أَنْ یَحْضُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی وَ تَأْتِیهِ الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَقَرُّ عَیْنُهُ وَ یُحِبُّ لِقَاءَ اللَّهِ (1).

«9»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اخْتَارُوا الْجَنَّةَ عَلَی النَّارِ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ فَتُقْذَفُوا فِی النَّارِ مُنْکَبِّینَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً(2).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله (3).

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مِنْ کَلَامِ الرِّضَا الْمَشْهُورِ: الصَّغَائِرُ مِنَ الذُّنُوبِ طُرُقٌ إِلَی الْکَبَائِرِ وَ مَنْ لَمْ یَخَفِ اللَّهَ فِی الْقَلِیلِ لَمْ یَخَفْهُ فِی الْکَثِیرِ وَ لَوْ لَمْ یُخَوِّفِ اللَّهُ النَّاسَ بِجَنَّةٍ وَ نَارٍ لَکَانَ الْوَاجِبُ عَلَیْهِمْ أَنْ یُطِیعُوهُ وَ لَا یَعْصُوهُ لِتَفَضُّلِهِ عَلَیْهِمْ وَ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَ مَا بَدَأَهُمْ بِهِ مِنْ إِنْعَامِهِ الَّذِی مَا اسْتَحَقُّوهُ.

«11»

ل، [الخصال] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ

ص: 174


1- 1. الخصال ج 2 ص 157.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 32.
3- 3. صحیفة الرضا علیه السلام ص 30 و فیه منکسین کما هو فی بعض نسخ العیون و کلاهما بمعنی و فی بعض النسخ مکبین و هو من قوله تعالی:« وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ».

حضرت صادق، از پدرش، از جد خود علیهم السّلام روایت می کند که علی علیه السّلام فرمود: مسلمان دارای سه دوست است. یک دوست می گوید: من همیشه با تو هستم، خواه زنده باشی یا مرده، و آن عمل انسان است. دوست دیگر می گوید: من تا کنار قبر با تو هستم و پس از آن تو را رها می کنم، و آن فرزند انسان است. دوست سوم می گوید: من تا هنگام مردنت با تو هستم، و آن مال انسان است. هنگامی که مرد، مال از آن وارث است.(1)

روایت12.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: آری، به خدا سوگند که شما بر دین الهی و بر دین ملائکه او هستید. پس شما با ورع و تقوا و کوشش خود ما را یاری کنید. بر شما باد به نماز و عبادت، بر شما باد به ورع و تقوا!(2)

روایت13.

امالی طوسی: شیخ مفید از حفص نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: عیسی بن مریم علیهما السّلام به اصحاب و یاران خود فرمود: شما برای دنیا این همه کوشش می کنید با اینکه اگر هم فعالیت زیاد نداشته باشید روزی شما خواهد رسید، ولی برای عالم آخرت که بدون عمل و کوشش هیچ چیز به دست نمی آید، فعالیت ندارید.

ای وای بر شما علما و دانشمندان بد که وظیفه خود را انجام نمی دهید، ولی اجر و مزد خود را می گیرید! طولی نمی کشد که خداوند متعال عملی را که به شما محول کرده مطالبه می کند. و نزدیک است که شما از این دنیا خارج و به سوی خانه قبر بروید. چگونه می توان از اهل علم شمرد و جزو علماء دانست کسی را که به سوی عالم آخرت در حرکت است ولی در عین حال تمام توجه و علاقه اش به دنیا است؟ و آنچه که موجب ضرر و زیان او است (دنیا و امور دنیوی) برای او گواراتر و لذت بخش تر است از چیزی که به سود او است (توجه به آخرت و عمل کردن برای آن).(3)

روایت14.

امالی طوسی: از ابن عمر نقل می کند که گفت: روزی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله با دست مبارک خود مرا گرفت

ص: 175


1- . خصال : 114
2- . امالی طوسی: 33
3- . امالی طوسی: 208

مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. إِنَّ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ثَلَاثَةَ أَخِلَّاءَ فَخَلِیلٌ یَقُولُ أَنَا مَعَکَ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ خَلِیلٌ یَقُولُ لَهُ أَنَا مَعَکَ إِلَی بَابِ قَبْرِکَ ثُمَّ أُخَلِّیکَ وَ هُوَ وَلَدُهُ وَ خَلِیلٌ یَقُولُ لَهُ أَنَا مَعَکَ إِلَی أَنْ تَمُوتَ وَ هُوَ مَالُهُ فَإِذَا مَاتَ صَارَ لِلْوَارِثِ (1).

«12»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ کُلَیْبٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَمَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَعَلَی دِینِ اللَّهِ وَ دِینِ مَلَائِکَتِهِ فَأَعِینُونَا عَلَی ذَلِکَ بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ عَلَیْکُمْ بِالصَّلَاةِ وَ الْعِبَادَةِ عَلَیْکُمْ بِالْوَرَعِ (2).

«13»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْقَاشَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِأَصْحَابِهِ تَعْمَلُونَ لِلدُّنْیَا وَ أَنْتُمْ تُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ لَا تَعْمَلُونَ لِلْآخِرَةِ وَ أَنْتُمْ لَا تُرْزَقُونَ فِیهَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَیْلَکُمْ عُلَمَاءَ السَّوْءِ الْأُجْرَةَ تَأْخُذُونَ وَ الْعَمَلَ لَا تَصْنَعُونَ یُوشِکُ رَبُّ الْعَمَلِ أَنْ یَطْلُبَ عَمَلَهُ وَ تُوشِکُوا أَنْ تَخْرُجُوا مِنَ الدُّنْیَا إِلَی ظُلْمَةِ الْقَبْرِ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مَنْ مَصِیرُهُ إِلَی آخِرَتِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَی دُنْیَاهُ وَ مَا یَضُرُّهُ أَشْهَی إِلَیْهِ مِمَّا یَنْفَعُهُ (3).

«14»

ما(4)،[الأمالی للشیخ الطوسی] عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ بِبَعْضِ

ص: 175


1- 1. الخصال ج 1 ص 56.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 31.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 211.
4- 4. فی المصدر: و عنه- یعنی الشیخ المفید أبو علیّ الطوسیّ- عن شیخه رحمه اللّه قال: أخبرنا ابن الحمامی المقری، قال: حدّثنا أبو سهل أحمد بن محمّد بن عبید اللّه بن زیاد القطان قال: حدّثنا یعقوب بن إسحاق النحوی قال: حدّثنا عبد السلام بن مطهر أبو ظفر قال: حدّثنا موسی بن خلف عن لیث بن أبی سلیم عن مجاهد عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه: کن فی الدنیا إلخ.

و فرمود: ای عبداللَّه بن عمر! در دنیا مانند غریب باش (تو را خیلی نشناسند، تعلقات زیادی برای خود درست نکن ...) و نظیر مسافرها زندگی کن. و خود را در میان مردگان ببین و فرض کن که الان مرده ای.

راوی حدیث گوید که مجاهد (راوی از ابن عمر) گوید: عبداللَّه بن عمر به من گفت: ای مجاهد! هنگامی که صبح کردی، وعده صبح فردا را به خود مده. و از زندگی و حیات خود برای عالم بعد از این بهره گیری کن و از صحت و سلامتی خود، برای ایام مرض و از روزگار فراغت و فرصت، برای ایام گرفتاری خود استفاده کن، که نمی دانی فردای قیامت نامت چیست و در چه گروهی قرار گرفته ای، بهشتی هستی یا دوزخی؟(1)

روایت15.

امالی طوسی: امیر مؤمنان، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: انبیاء و پیامبران قافله سالار کاروان بشرند و فقها بزرگان این کاروانند و مجالست و همنشینی با آنها، موجب زیادتی کمال است. و شما در گذرگاه شب و روز همراه با اجل هستید و ایام کوتاه چند روزه و اعمال ضبط شده و مرگ هم ناگهان فرا می رسد. پس هر کس در این مزرعه دانه اعمال نیک بیفشاند، حاصلش مورد غبطه و آرزوی دیگران خواهد شد. و هر کس که دانه بذر و زشت بیفشاند، حاصل آن ندامت و پشیمانی خواهد شد.(2)

روایت16.

علل الشرائع: ابن ولید از وشاء، از شخصی که نام برده، از بعضی نقل می کند که گفته اند: هیچ روزی نیست مگر اینکه فرشته ای از مشرق ندا می دهد: اگر مردم می دانستند برای چه هدفی آفریده شده اند، فرشته دیگری از طرف مغرب پاسخ می دهد: حتما برای آن هدف عمل می کردند.(3)

روایت17.

خصال و معانی الاخبار: حضرت باقر علیه السّلام، از پدرش، از جدش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام روایت کرد که فرمود: خداوند تبارک و تعالی چهار چیز را در چهار چیز مخفی و پنهان داشته است:

ص: 176


1- . امالی طوسی: 402
2- . امالی طوسی: 473
3- . علل الشرایع 1 : 19

جَسَدِی فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ وَ کَأَنَّکَ عَابِرُ سَبِیلٍ وَ اعْدُدْ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَی.

قال قال لی مجاهد ثم قال لی ابن عمر: یا مجاهد إذا أصبحت فلا تحدثن نفسک بالصباح (1) و خذ من حیاتک لموتک و خذ من صحتک لسقمک و خذ من فراغک لشغلک فإنک یا عبد الله لا تدری ما اسمک غدا(2).

«15»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ سَابُورَ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّقِّیِّ عَنْ سَلَّامِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ إِسْرَائِیلَ بْنِ یُونُسَ عَنْ جَدِّهِ أَبِی إِسْحَاقَ الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْأَنْبِیَاءُ قَادَةٌ وَ الْفُقَهَاءُ سَادَةٌ وَ مُجَالَسَتُهُمْ زِیَادَةٌ وَ أَنْتُمْ فِی مَمَرِّ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی آجَالٍ مَنْقُوصَةٍ وَ أَعْمَالٍ مَحْفُوظَةٍ وَ الْمَوْتُ یَأْتِیکُمْ بَغْتَةً فَمَنْ یَزْرَعْ خَیْراً یَحْصُدْ غِبْطَةً وَ مَنْ یَزْرَعْ شَرّاً یَحْصُدْ نَدَامَةً(3).

«16»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ بَعْضِهِمْ قَالَ: مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَ مَلَکٌ یُنَادِی مِنَ الْمَشْرِقِ لَوْ یَعْلَمُ الْخَلْقُ لِمَا ذَا خُلِقُوا قَالَ فَیُجِیبُهُ مَلَکٌ آخَرُ مِنَ الْمَغْرِبِ لَعَمِلُوا لِمَا خُلِقُوا(4).

«17»

ل (5)، [الخصال] مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَخْفَی أَرْبَعَةً فِی أَرْبَعَةٍ

ص: 176


1- 1. فی المصدر: إذا أمسیت فلا تحدث نفسک أن تصبح، و إذا أصبحت فلا تحدث نفسک أن تمسی.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 391.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 87.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 11.
5- 5. الخصال ج 1 ص 99.

1) رضا و خشنودی خود را در اطاعت خود پنهان داشته. بنابراین نباید هیچ اطاعت و عبادتی را کوچک شمرد، چون ممکن است رضا و خشنودی حق در همان عمل باشد و انسان نفهمد؛ 2) خشم و غضبش را در معصیت و گناه پنهان داشته، پس نباید هیچ معصیتی را کوچک دید که ممکن است خشم خدا در همان گناه باشد و انسان نداند؛ 3) اجابت را در میان دعاها پنهان داشته. بنابراین نباید از دعا غفلت نمود و هیچ دعایی را نباید کوچک و بی ارزش دانست، چون ممکن است اجابت در همان جا باشد و انسان نداند؛ 4) دوست خود را در میان بندگان مخفی نموده. پس نباید هیچ یک از بندگان را حقیر و کوچک دانست که ممکن است همان شخص ولی خدا باشد و انسان نداند.(1)

روایت18.

امالی صدوق و معانی الاخبار: از اسماعیل، از پدر بزرگوار خود موسی بن. جعفر، از پدرش، از جدش، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه شریفه «وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا»(2) {بهره و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن} فرمود: یعنی صحت و سلامتی، قوت و قدرت، آسایش و فراغت، جوانی و خوشحالی خود را (که این ها بهره و نعمت های دنیوی است) فراموش نکن که به وسیله این ها آخرت خود را تامین نموده و به نفع خود بهره برداری بنمایی.(3)

روایت19.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مغبون کسی است که ساعت به ساعت عمرش را بیهوده صرف کند.(4)

روایت20.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که خدا را اطاعت نماید و دستورات او را انجام دهد، ذکر خدا را کرده و در یاد او است، اگر چه نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد.(5)

روایت21.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: با کسب رضا و برای خشنودی مخلوق، خدا را به خشم نیاورید و برای نزدیک شدن به خلق خداوند، خود را از خداوند متعال دور نسازید که میان خدا و انسان،

ص: 177


1- . خصال : 209 ، معانی الأخبار : 112
2- . قصص / 77
3- . امالی صدوق: 189 ، معانی الأخبار : 325
4- . معانی الأخبار : 362
5- . معانی الأخبار : 399

أَخْفَی رِضَاهُ فِی طَاعَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ طَاعَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ رِضَاهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی سَخَطَهُ فِی مَعْصِیَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ مَعْصِیَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ سَخَطَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی إِجَابَتَهُ فِی دَعْوَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ دُعَائِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ إِجَابَتَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَی وَلِیَّهُ فِی عِبَادِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ عَبْداً(1) مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ فَرُبَّمَا یَکُونُ وَلِیَّهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ (2).

«18»

لی، [الأمالی للصدوق](3) مع، [معانی الأخبار] الْعَسْکَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُشَیْرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا(4) قَالَ لَا تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَرَاغَکَ وَ شَبَابَکَ وَ نَشَاطَکَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الْآخِرَةَ(5).

«19»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ عُمُرَهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ(6).

«20»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ الْقُرْآنَ (7).

«21»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْکِنَانِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تُسْخِطُوا اللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا تَتَقَرَّبُوا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ بِتَبَاعُدٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ

ص: 177


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من المصدر.
2- 2. معانی الأخبار 112.
3- 3. أمالی الصدوق 138.
4- 4. القصص: 77.
5- 5. معانی الأخبار: 325.
6- 6. معانی الأخبار: 342.
7- 7. معانی الأخبار: 399.

جز اطاعت و فرمانبری از او چیزی واسطه نیست که باعث شمول لطف و خیر یا باعث برطرف شدن شر و بدی از انسان بشود. اطاعت الهی است که موجب دستیابی به هر خیر مطلوب است و عامل نجات و رهایی از هر شر و بدی است که انسان از آن برحذر است. و آن کس که خدا را اطاعت کند، خداوند نگهدار اوست و هیچ کس نمی تواند معصیت کار را از خشم خدا نگه دارد .

و آن کس که از خدا بگریزد، گریزگاهی پیدا نخواهد کرد که فرمان الهی به ذلت و بدبختی او صادر خواهد شد، گرچه مردم نپسندند. و آنچه که آینده است، (مرگ و قیامت) فرا رسیدنش نزدیک است. آنچه خدا بخواهد واقع می شود و آنچه را که اراده نکند، واقع نخواهد شد: «تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ مائده.»(1) {یکدیگر را بر نیکی و تقوا یاری کنید و بر گناه و دشمنی و تجاوز همدستی و همیاری نکنید و از خدا بترسید که عذابش دردناک است.}(2)

روایت22.

امالی صدوق: حضرت صادق، از پدران خود علیهم السّلام، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که خداوند متعال می فرماید: هر آن بنده ای که اطاعت مرا نماید، او را به غیر خودم واگذار نخواهم کرد. و هر آن بنده ای که معصیت مرا کند، او را به حال خود واگذار می کنم و هیچ باکی ندارم که در هر بیابانی به هلاکت برسد.(3)

روایت23.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدر بزرگوار خود علیهما السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند متعال را اطاعت کنید که خداوند به آنچه که به مصلحت شما است، داناتر است.(4)

روایت24.

خصال: علی بن نعمان از پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که خداوند متعال فرموده است: ای فرزند آدم! تو مرا اطاعت کن و مصالح خودت را به من نیاموز.(5) (من مصالح تو را بهتر از تو می دانم.)

روایت25.

خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: مبغوض ترین مردم در نزد خداوند متعال، کسی است که خود را پیرو و شیعه امام می داند، ولی در مقام عمل از او پیروی نمی کند.(6)

روایت26.

خصال: سفیان ثوری، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای سفیان! هر کس که با نداشتن

ص: 178


1- . مائده / 2
2- . امالی صدوق: 395
3- . امالی صدوق: 395
4- . قرب الإسناد : 118
5- . خصال : 4
6- . خصال : 18

شَیْ ءٌ یُعْطِیهِ بِهِ خَیْراً أَوْ یَصْرِفُ بِهِ عَنْهُ سُوءاً إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِهِ إِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ نَجَاحُ کُلِّ خَیْرٍ یُبْتَغَی وَ نَجَاةٌ مِنْ کُلِّ شَرٍّ یُتَّقَی وَ إِنَّ اللَّهَ یَعْصِمُ مَنْ أَطَاعَهُ وَ لَا یَعْتَصِمُ مِنْهُ مَنْ عَصَاهُ وَ لَا یَجِدُ الْهَارِبُ مِنَ اللَّهِ مَهْرَباً فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ نَازِلٌ بِإِذْلَالِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْخَلَائِقُ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (1).

«22»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَیُّمَا عَبْدٍ أَطَاعَنِی لَمْ أَکِلْهُ إِلَی غَیْرِی وَ أَیُّمَا عَبْدٍ عَصَانِی وَکَلْتُهُ إِلَی نَفْسِهِ ثُمَّ لَمْ أُبَالِ فِی أَیِّ وَادٍ هَلَکَ (2).

«23»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَطِیعُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا أَعْلَمَ اللَّهَ بِمَا یُصْلِحُکُمْ (3).

«24»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا ابْنَ آدَمَ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُکَ وَ لَا تُعَلِّمْنِی مَا یُصْلِحُکَ (4).

«25»

ل، [الخصال] عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ أَبْغَضَ النَّاسِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یَقْتَدِی بِسُنَّةِ إِمَامٍ وَ لَا یَقْتَدِی بِأَعْمَالِهِ (5).

«26»

ل، [الخصال] عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَا سُفْیَانُ مَنْ أَرَادَ عِزّاً

ص: 178


1- 1. أمالی الصدوق 293 و الآیة فی المائدة: 2.
2- 2. المصدر: 293.
3- 3. قرب الإسناد ص 74.
4- 4. الخصال ج 1 ص 6.
5- 5. الخصال ج 1 ص 12.

عشیره و قبیله طالب عزت و قدرت است، بدون داشتن ثروت خواهان غنا و بی نیازی است و بدون در دست داشتن سلطنت خواهان عظمت و هیبت است، پس باید از ذلت معصیت بیرون رفته و داخل در عزت اطاعت الهی شود.(1)

روایت27.

ثواب الاعمال و خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سه گروه هستند که خداوند بدون حسابرسی آنها را داخل بهشت می کند: امام و پیشوای عادل و دادگر؛ بازرگان راستگو؛ پیرمردی که عمر خود را در طاعت الهی به سر برده است.(2)

روایت28.

امالی طوسی: جابر جعفی، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای جابر! سلام مرا به شیعیان من برسان و به آنان اعلام کن که بین ما و خدا قرابت خویشاوندی نیست و راه تقرب به خدا، فقط اطاعت و فرمانبری از اوست. ای جابر! هر کس که اطاعت خدا نموده و ما را دوست بدارد، او ولی و دوست ما است و کسی که معصیت خدا را کند، محبت ما سودی به حالش ندارد.(3)

روایت29.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام، از امیر مؤمنان علیه السّلام روایت می کند که فرمود: هر کس می خواهد بدون داشتن عشیره و قبیله دارای عزت باشد، بدون داشتن سلطنت دارای عظمت و هیبت باشد، بدون داشتن ثروت و مال غنی و بی نیاز باشد و بدون بذل مال و سرمایه مطاع و فرمانش اجرا شود، راهش این است که از ذلت و زبونی معصیت و گناه بیرون رفته و در عزت طاعت الهی داخل شود که در این صورت به همه این ارزش ها خواهد رسید.(4)

روایت30.

امالی طوسی: حضرت رضا، از پدران خود، از حضرت باقر علیهم السّلام نقل می کند که به خثیمه فرمود: به شیعیان ما ابلاغ کن که ما نمی توانیم شما را در دادگاه الهی بی نیاز از عمل بنماییم. و به آنان برسان که انسان به ثواب های الهی و به الطاف خداوندی نمی رسد، مگر از راه عمل به آنها. بگو که پر حسرت ترین مردم در روز قیامت، کسی است که درباره عدل و داد سخنرانی کند و مردم را به آن ترغیب نماید، ولی خودش عملا راه خلاف را برود. و به آنها ابلاغ کن که اگر به وظایف خود قیام کنند و آنچه به آنان دستور داده شود انجام دهند، روز قیامت رستگار و کامیابند.(5)

ص: 179


1- . خصال : 169
2- . ثواب الأعمال : 162 ، خصال : 80
3- . امالی طوسی: 296
4- . امالی طوسی: 524
5- . امالی طوسی: 370

بِلَا عَشِیرَةٍ وَ غِنًی بِلَا مَالٍ وَ هَیْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَلْیَنْتَقِلْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَی عِزِّ طَاعَتِهِ (1).

«27»

ثو(2)،[ثواب الأعمال] ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دُرُسْتَوَیْهِ عَنْ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةٌ یُدْخِلُهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ تَاجِرٌ صَدُوقٌ وَ شَیْخٌ أَفْنَی عُمُرَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

«28»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْفَحَّامُ عَنْ عَمِّهِ عَمْرِو بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: یَا جَابِرُ بَلِّغْ شِیعَتِی عَنِّی السَّلَامَ وَ أَعْلِمْهُمْ أَنَّهُ لَا قَرَابَةَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُتَقَرَّبُ إِلَیْهِ إِلَّا بِالطَّاعَةِ لَهُ یَا جَابِرُ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ أَحَبَّنَا فَهُوَ وَلِیُّنَا وَ مَنْ عَصَی اللَّهَ لَمْ یَنْفَعْهُ حُبُّنَا(4).

«29»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ أَرَادَ عِزّاً بِلَا عَشِیرَةٍ وَ هَیْبَةً مِنْ غَیْرِ سُلْطَانٍ وَ غِنًی مِنْ غَیْرِ مَالٍ وَ طَاعَةً مِنْ غَیْرِ بَذْلٍ فَلْیَتَحَوَّلْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَی عِزِّ طَاعَتِهِ فَإِنَّهُ یَجِدُ ذَلِکَ کُلَّهُ (5).

«30»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهم السلام: أَنَّهُ قَالَ لِخُثَیْمَةَ أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّا لَا نُغْنِی عَنِ اللَّهِ شَیْئاً وَ أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّهُ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ أَبْلِغْ شِیعَتَنَا أَنَّهُمْ إِذَا قَامُوا بِمَا أُمِرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ

ص: 179


1- 1. الخصال ج 1 ص 80.
2- 2. ثواب الأعمال ص 120.
3- 3. الخصال ج 1 ص 40.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 302.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 137.

روایت31.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مردی خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شرفیاب شد و عرضه داشت: یا رسول اللَّه! آیا خداوند متعال غیر از فرائض و واجبات از چیزهای دیگر هم سؤال می کند؟ حضرت فرمود: خیر (فقط واجبات است که مورد سؤال قرار می گیرد). آن شخص گفت: قسم به آن خدایی که شما را به حق مبعوث کرده است، من به غیر واجبات چیز دیگری انجام نمی دهم و اعمال مستحب را وسیله تقرب و نزدیکی به خدا قرار نخواهم داد. حضرت فرمود: چرا کارهای مستحب بجا نمی آوری؟ عرض کرد: چون خدا مرا زشت آفریده است. حضرت چیزی نگفت. در همان حال جبرئیل نازل شد و به حضرت گفت: ای محمد! خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید که به فلان بنده من سلام برسان و به او بگو آیا دوست نداری که فردای قیامت در امن و امان باشی؟ چون جریان را به آن شخص فرمود، آن شخص گفت: یا رسول اللَّه! آیا خداوند نزد خویش از من یاد کرده و نام مرا برده است؟ (من که ارزشی ندارم) حضرت فرمود آری. عرض کرد: به آن خدایی که تو را به حق فرستاده است، تمامی مستحبات را که با آنها انسان به خدا تقرب می جوید انجام خواهم داد و چیزی فروگذار نخواهم کرد.(1)

روایت32.

خصال: حضرت صادق، از پدران خود علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چهار چیز را پیش از فرا رسیدن چهار چیز غنیمت شمار و از آنها بهره برداری کن: از جوانی پیش از ایام پیری؛ از سلامتی قبل از آمدن مرض و بیماری؛ از مال و ثروت خود قبل از رسیدن فقر و تنگدستی؛ از زندگی و حیات خود پیش از رسیدن مرگ.(2)

در خصال در ضمن وصایا و سفارش های پیامبر به علی علیهما السّلام هم چنین آمده است.

روایت33.

خصال: موسی بن جعفر، از پدران خود علیهم السّلام نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: روز قیامت انسان قدم از قدم برنمی دارد، تا اینکه از چهار چیز سؤال شود: از عمرش که چگونه و در چه صرف کرده است؛ از جوانی اش که در چه عملی سپری کرده است؛ از مالش که از کجا به دست آورده و در کجا خرج کرده است؛ از محبت ما اهل بیت.(3)

ص: 180


1- . علل الشرایع 2 : 441
2- . خصال : 239
3- . خصال : 253

یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

«31»

ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَسْأَلُ اللَّهُ عَمَّا سِوَی الْفَرِیضَةِ قَالَ لَا قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَا تَقَرَّبْتُ إِلَی اللَّهِ بِشَیْ ءٍ سِوَاهَا قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ قَبَّحَ خَلْقِی قَالَ فَأَمْسَکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَقْرِئْ عَبْدِی فُلَاناً السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ أَ مَا تَرْضَی أَنْ أَبْعَثَکَ غَداً فِی الْآمِنِینَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ ذَکَرَنِیَ اللَّهُ عِنْدَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَا بَقِیَ شَیْ ءٌ یُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَی اللَّهِ إِلَّا تَقَرَّبْتُ بِهِ (2).

«32»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَادِرْ بِأَرْبَعٍ قَبْلَ أَرْبَعٍ بِشَبَابِکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتِکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ حَیَاتِکَ قَبْلَ مَوْتِکَ (3).

ل، [الخصال] فی وصیة النبی صلی الله علیه و آله إلی أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (4)

«33»

لی، [الأمالی] للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِیُّ عَنْ رُقَیَّةَ بِنْتِ إِسْحَاقَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ شَبَابِهِ فِیمَا أَبْلَاه وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ کَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (5).

ص: 180


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 380.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 148.
3- 3. الخصال ج 1 ص 113.
4- 4. المصدر نفسه.
5- 5. أمالی الصدوق: 25.

روایت34.

امالی صدوق و معانی الاخبار و امالی طوسی: در آن روایت پیرمرد شامی است که امیر مؤمنان فرمود: ای پیرمرد! هر کس که دو روزش یکسان باشد و پیشرفت نداشته باشد، مغبون و زیانکار است. و هر که همت و هدفش دنیا باشد، هنگام جدایی از آن حسرت و تاسف او بسیار شدید خواهد شد. و آن کس که فردایش بدتر از امروزش باشد، محروم و بی نصیب است. و هر که در صدد تامین دنیا و زندگی این جهان باشد و به ضررها و گرفتاری های آخرت توجه نداشته باشد، در هلاکت و نابودی است. و هر کس که متوجه نواقص خود نشود، هواهای نفسانی بر او غلبه خواهد کرد. و هر کس که رو به نقصان باشد، مرگ برای او بهتر است.(1)

روایت35.

امالی صدوق: از سکونی، از حضرت صادق، از پدران خود علیهم السّلام نقل می کند که علی علیه السّلام فرمود: هیچ روزی بر انسان نمی گذرد مگر اینکه آن روز به انسان می گوید: ای فرزند آدم! من روز تازه و جدیدی هستم و من شاهد و گواه اعمال تو هستم. بنابراین هر عملی که در ظرف من انجام می دهی یا هر گفتاری که می خواهی داشته باشی، مراقب باشی که کردار نیک و گفتار نیک باشد که روز قیامت گواهی خواهم داد و تو مرا هرگز نخواهی دید.(2)

روایت36.

خصال و امالی صدوق: از سکونی، از حضرت صادق، از پدران خود علیهم السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: فقها و دانشمندان هنگام نامه نوشتن به یکدیگر، سه مطلب را فقط بدون اینکه چهارمی داشته باشد، تذکر می دادند: 1) کسی که همت و هدفش آخرت باشد، خداوند امور دنیوی او را کفایت خواهد کرد؛ 2) کسی که درونش را اصلاح کند، خداوند برون او و نیازهای خارجی او را اصلاح خواهد کرد؛ 3) کسی که رابطه خود را با خدا نیک کند، خداوند رابطه مردم را با او نیک می کند.(3)

روایت37.

ثواب الاعمال: جمیل بن صالح، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: فریب مردم را نخوری که تو را تمجید و توثیق بنمایند و تو خیال کنی شخص عادل و خوبی هستی، چون کارهای تو دامنگیر خودت خواهد شد و به آنها ربطی ندارد. و روزت را بیهوده صرف نکن که مامورین بر تو گماشته شده که اعمالت را حفظ و ضبط می کنند.

ص: 181


1- . امالی صدوق: 321 ، معانی الأخبار : 198 ، امالی طوسی: 435
2- . امالی صدوق: 95
3- . خصال : 129 ، امالی صدوق: 38
«34»

لی (1)،[الأمالی] للصدوق مع (2)، [معانی الأخبار] ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی: فِی خَبَرِ الشَّیْخِ الشَّامِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا شَیْخُ مَنِ اعْتَدَلَ یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کَانَتِ الدُّنْیَا هِمَّتَهُ اشْتَدَّتْ حَسْرَتُهُ عِنْدَ فِرَاقِهَا وَ مَنْ کَانَ غَدُهُ شَرَّ یَوْمَیْهِ فَمَحْرُومٌ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِ مَا رُزِئَ مِنْ آخِرَتِهِ إِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیَاهُ فَهُوَ هَالِکٌ وَ مَنْ لَمْ یَتَعَاهَدِ النَّقْصَ مِنْ نَفْسِهِ غَلَبَ عَلَیْهِ الْهَوَی وَ مَنْ کَانَ فِی نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ (3).

«35»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. مَا مِنْ یَوْمٍ یَمُرُّ عَلَی ابْنِ آدَمَ إِلَّا قَالَ لَهُ ذَلِکَ الْیَوْمُ یَا ابْنَ آدَمَ أَنَا یَوْمٌ جَدِیدٌ وَ أَنَا عَلَیْکَ شَهِیدٌ فَقُلْ فِیَّ خَیْراً وَ اعْمَلْ فِیَّ خَیْراً أَشْهَدْ لَکَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَإِنَّکَ لَنْ تَرَانِی بَعْدَهُ أَبَداً(4).

«36»

ل (5)،[الخصال] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَ الْحُکَمَاءُ إِذَا کَاتَبَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً کَتَبُوا بِثَلَاثٍ لَیْسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ کَانَتِ الْآخِرَةُ هَمَّهُ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ (6).

«37»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْأَحْوَلِ صَاحِبِ الطَّاقِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یَغُرُّکَ النَّاسُ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْ دُونِهِمْ وَ لَا تَقْطَعِ النَّهَارَ بِکَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکَ مَنْ یَحْفَظُ عَلَیْکَ وَ لَمْ

ص: 181


1- 1. أمالی الصدوق: 237.
2- 2. معانی الأخبار: 198.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 49.
4- 4. أمالی الصدوق: 66.
5- 5. الخصال ج 1 ص 64.
6- 6. أمالی الصدوق 22.

و چیزی را سراغ ندارم که مانند حسنات و کارهای نیک، گناهان قدیم انسان را بشوید و از بین ببرد. و هیچ عمل خیری را کوچک مشمار که در فردای قیامت آن را می بینی که موجب سرور و خوشحالی تو می شود. و هیچ عمل زشتی را هم کوچک مشمار، چون در قیامت آن را خواهی دید که موجب ناراحتی تو خواهد شد. خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ.»(1) {حسنات و اعمال نیک سیئات و گناهان انسان را شسته و از بین می برد این یک یادآوری است برای یادآوران.}(2)

روایت38.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرموده است: هر بنده مسلمانی که درون خود را برای خدا خالص و صاف کند و تسلیم محض حق باشد و از خودش حق دیگری را بگیرد و حق خود را از دیگری بگیرد، خداوند دو خصلت به او عنایت می فرماید: حالت قناعت به روزی الهی و تامین معیشت؛ رضایت و خشنودی از خدا که موجب نجات او است.(3)

روایت39.

قصص الأنبیاء: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در تورات نوشته شده است: ای فرزند آدم! خود را با فراغت بال و آرامش دل به عبادت مشغول کن و قلب خود را مالامال از خوف من بگردان. و اگر این چنین آسوده خاطر به عبادت نپردازی، دلت را فقط مشغول به دنیا خواهم نمود و فقر و پریشانی تو را برطرف نخواهم ساخت و تو را به دنیا و حرص به دنیا واگذار خواهم کرد.(4)

روایت40.

قصص الأنبیاء: ابی حمزه ثمالی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: خداوند به حضرت داود وحی کرد: این مطلب را به قوم خود خود ابلاغ کن که هر یک از بندگان که من امر کنم او را و او هم اطاعت مرا بکند، حقی بر من پیدا می کنید که من به او توفیق بیشتری عنایت کرده و او را بر اطاعت و بندگی یاری اش می کنم و اگر از من چیزی بخواهد، عطایش می کنم و اگر دعا کند، اجابتش می نمایم و اگر به من تمسک جوید، او را حفظ و نگهداری می کنم و اگر از کفایت امور را بخواهد، من کفایت او را خواهم کرد و اگر به من توکل کند، او را حفظ می کنم و اگر همه مردم برای او کید و مکر کنند، من به جای او با آنان مکر خواهم کرد.(5)

روایت41.

تحف العقول: حضرت هادی علیه السّلام فرمود: هر کس تقوا داشته باشد و عظمت خدا را مراعات نماید، حشمت و عظمت به او داده می شود. کسی که خدا را اطاعت کند، مردم هم از او اطاعت خواهند کرد. هر کس خالق را اطاعت کند، از خشم و نارضایتی مخلوق باکی ندارد. و هر کس خالق را به خشم آورد، سزاوار است که خشم و نارضایتی مردم شامل حال او شود.(6)

ص: 182


1- . هود / 114
2- . ثواب الأعمال: 162
3- . محاسن 1 : 96
4- . قصص الأنبیاء: 166
5- . قصص الأنبیاء: 198
6- . تحف العقول: 356

أَرَ شَیْئاً قَطُّ أَشَدَّ طَلَباً وَ لَا أَسْرَعَ دَرَکاً مِنَ الْحَسَنَةِ لِلذَّنْبِ الْقَدِیمِ وَ لَا تُصَغِّرْ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ فَإِنَّکَ تَرَاهُ غَداً حَیْثُ یَسُرُّکَ وَ لَا تُصَغِّرْ شَیْئاً مِنَ الشَّرِّ فَإِنَّکَ تَرَاهُ غَداً حَیْثُ یَسُوؤُکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ (1).

«38»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا نَاصَحَ لِلَّهِ عَبْدٌ مُسْلِمٌ فِی نَفْسِهِ فَأُعْطِیَ الْحَقَّ مِنْهَا وَ أَخَذَ الْحَقَّ لَهَا إِلَّا أُعْطِیَ خَصْلَتَیْنِ رِزْقٌ مِنَ اللَّهِ یَقْنَعُ بِهِ وَ رِضًا عَنِ اللَّهِ یُنْجِیهِ (2).

«39»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ ابْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی امْلَأْ قَلْبَکَ خَوْفاً مِنِّی وَ إِلَّا تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی أَمْلَأْ قَلْبَکَ شُغُلًا بِالدُّنْیَا ثُمَّ لَا أَسُدَّ فَاقَتَکَ وَ أَکِلْکَ إِلَی طَلَبِهَا.

«40»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنْ بَلِّغْ قَوْمَکَ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مِنْهُمْ آمُرُهُ بِطَاعَتِی فَیُعْطِینِی إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُعِینَهُ عَلَی طَاعَتِی فَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اعْتَصَمَ بِی عَصَمْتُهُ وَ إِنِ اسْتَکْفَانِی کَفَیْتُهُ وَ إِنْ تَوَکَّلَ عَلَیَّ حَفِظْتُهُ وَ إِنْ کَادَهُ جَمِیعُ خَلْقِی کِدْتُ دُونَهُ.

«41»

ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ: مَنِ اتَّقَی اللَّهَ یُتَّقَی وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ یُطَاعُ وَ مَنْ أَطَاعَ الْخَالِقَ لَمْ یُبَالِ سَخَطَ الْمَخْلُوقِینَ وَ مَنْ أَسْخَطَ الْخَالِقَ فَقَمَنٌ أَنْ یَحُلَّ بِهِ سَخَطُ الْمَخْلُوقِینَ (3).

ص: 182


1- 1. ثواب الأعمال ص 120، و الآیة فی هود 114، و روی مثله الشیخ المفید فی مجالسه ص 116 بإسناده عن علیّ بن مهزیار عن فضالة بن أیوب عن عبد اللّه بن زید عن ابن أبی یعفور عنه علیه السلام.
2- 2. المحاسن: 28.
3- 3. تحف العقول 482 فی ط و 510 فی ط.

روایت42.

محاسن: حضرت باقر علیه السّلام می فرمود: پرهیزکار باشید و برای حفظ و تثبیت مذهب خودتان، از ورع و کوشش در عبادت یاری طلب کنید که مهم ترین حالتی که این روش شما موجب غبطه و آرزوی دیگران قرار می گیرد، هنگامی است که انسان در مرز آخرت و به سر حد انقطاع و جدایی از دنیا برسد. موقعی که آن زمان فرا رسید، معلوم و روشن می شود که به استقبال نعمت های الهی و فضل و کرم خداوندی و مژده بهشت رفته است و مؤمن از شر آن کسانی که از آنها ترس و وحشت داشته، در امن و امان است. آن وقت پرده ها کنار رفته و یقین کامل پیدا می کند که مسیر حرکت او همان حق است و مخالفان او بر باطل و در هلاکتند.(1)

روایت43.

محاسن: حضرت صادق نقل کرده که علی علیه السّلام فرمود: آنچه که در روز قیامت به نفع انسان است (طاعت و عبادت) و یا به ضرر و زیان انسان است (گناه و مخالفت)، نمی توان آن را کوچک و بی ارزش شمرد. پس شما باید در آنچه که خداوند به شما گفته و خبر داده، مانند شخصی باشید که بالعیان آنها را مشاهده کرده است.(2)

روایت44.

تفسیر امام حسن عسکری: درباره آیه شریفه «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُون.»(3) {و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید»؛ آنگاه، جز اندکی از شما، [همگی] به حالت اعراض روی برتافتید.} امام علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به بنی اسرائیل فرموده: به یاد آورید هنگامی را که پیمان مؤکد و محکم گرفتیم از شما. «لا تعبدون الا اللَّه» یعنی خدا را به مخلوق تشبیه نکنید و در حکم و فرمانش نسبت جور و ظلم به او ندهید و عملی را که باید برای او و خالصا لوجه اللَّه انجام دهید، برای غیر او و جلب توجه دیگران انجام ندهید. «و بالوالدین احسانا» یعنی عهد و پیمان گرفتیم که در حق پدر و مادر احسان نمایند تا بتوانید انعام و احسان آنان را که در حق فرزندان نموده اند سپاسگزاری بکنید و مشکلات و زحماتی را که با تحمل دشواری های فراوان در راه آسایش و حفظ نگهداری آنان پذیرفته اند جبران نمایید. «و ذوی القربی» یعنی با بستگان پدری و مادری برای احترام پدر و مادر احسان و محبت نمایند. «و الیتامی» و به یتیمانی که پدران سرپرست خود را پدرانی که قوت و غذا برای آنها تهیه می کردند و معیشت و زندگی آنها را تامین می نمودند از دست داده اند.

ص: 183


1- . محاسن 1 : 284
2- . محاسن 1 : 387
3- . بقره / 83
«42»

سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْتَعِینُوا عَلَی مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ أَحَدُکُمْ اغْتِبَاطاً مَا هُوَ عَلَیْهِ لَوْ قَدْ صَارَ فِی حَدِّ الْآخِرَةِ وَ انْقَطَعَتِ الدُّنْیَا عَنْهُ فَإِذَا کَانَ فِی ذَلِکَ الْحَدِّ عَرَفَ أَنَّهُ قَدِ اسْتَقْبَلَ النَّعِیمَ وَ الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ وَ الْبُشْرَی بِالْجَنَّةِ وَ أَمِنَ مِمَّنْ کَانَ یَخَافُ وَ أَیْقَنَ أَنَّ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ هُوَ الْحَقَّ وَ أَنَّ مَنْ خَالَفَ دِینَهُ عَلَی بَاطِلٍ هَالِکٌ (1).

«43»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. اعْلَمُوا أَنَّهُ لَا یَصْغُرُ مَا ضَرَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا یَصْغُرُ مَا یَنْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَکُونُوا فِیمَا أَخْبَرَکُمُ اللَّهُ کَمَنْ عَایَنَ (2).

«44»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (3)

قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِبَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ عَهْدَهُمُ الْمُؤَکَّدَ عَلَیْهِمْ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ أَیْ لَا تُشَبِّهُوهُ بِخَلْقِهِ وَ لَا تُجَوِّرُوهُ فِی حُکْمِهِ وَ لَا تَعْمَلُوا مَا یُرَادُ بِهِ وَجْهُهُ تُرِیدُونَ بِهِ وَجْهَ غَیْرِهِ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ أَخَذْنَا مِیثَاقَهُمْ بِأَنْ یَعْمَلُوا بِوَالِدَیْهِمْ إِحْسَاناً مُکَافَاةً عَنْ إِنْعَامِهِمَا عَلَیْهِمْ وَ إِحْسَانِهِمَا إِلَیْهِمْ وَ احْتِمَالِ الْمَکْرُوهِ الْغَلِیظِ لِتَرْفِیهِهِمَا وَ تَوْدِیعِهِمَا وَ ذِی الْقُرْبی قَرَابَاتِ الْوَالِدَیْنِ بِأَنْ یُحْسِنُوا إِلَیْهِمْ لِکَرَامَةِ الْوَالِدَیْنِ وَ الْیَتامی وَ أَنْ یُحْسِنُوا إِلَی الْیَتَامَی الَّذِینَ فَقَدُوا آبَاءَهُمُ الْکَافِلِینَ لَهُمْ أُمُورَهُمْ السَّائِقِینَ لَهُمْ غِذَاءَهُمْ وَ قُوتَهُمُ الْمُصْلِحِینَ لَهُمْ مَعَاشَهُمْ.

ص: 183


1- 1. المحاسن: 177.
2- 2. المحاسن: 249.
3- 3. البقرة: 83.

«و قولوا للناس حسنا» و با آن مردمی که هزینه زندگی شما بر آنها نیست، برخورد خوب داشته و خوش خلق باشید. «و اقیموا الصلاة» نمازهای پنجگانه را بپا دارید و نیز صلوات بر محمد و خاندان پاکش را زنده نگاه دارید، در تمام حالات خودتان به هنگام خشم و رضا، هنگام سختی و آسایش و هنگام حزن و اندوه که دل ها و افکارتان را فرا می گیرد. «ثم تولیتم» سپس شما قوم یهود از این عهد و پیمانی که از شما گرفته بودیم و از نیاکان شما به شما منتقل شده بودید تخلف کرده و از وفای به آن اعراض کردید.

امام علیه السّلام فرمود: اما این جمله از آیه که فرمود «لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ» درباره عبادت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که اشتغال به عبادت و عشق به آن او را از فکر سؤال و درخواست چیزی از خدا منصرف نماید و چیزی را از خدا درخواست ننماید، خداوند متعال از بالای عرش ندا می کند. ای بندگان من! در اوامر و دستورات من، مرا عبادت و بندگی نمایید و مصالح خود را به من نگویید که من مصالح و خیر شما را بهتر از شما می دانم و از تامین مصالح شما بخل نمی ورزم. فاطمه زهرا علیهما السّلام فرمود: کسی که عبادت خالصانه خود را به درگاه الهی بفرستد، خداوند بهترین مصالح و خیر او را به سوی او نازل می فرماید. امام حسن مجتبی علیه السّلام فرمود: کسی که خدا را بندگی کند، خداوند همه چیز را بنده و مطیع او می نماید. امام حسین علیه السّلام فرمود: کسی که حق عبادت خدا را انجام دهد، خداوند بالاترین آرزوهای او را عنایت فرموده و به بهترین وجه امور او را کفایت می نماید.(1)

روایت45.

تفسیر عیاشی: ابراهیم کرخی نقل می کند که گفت: من خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که مردی از اهل مدینه وارد شد. حضرت از او پرسید: از کجا می آیی؟ سپس خود حضرت فرمود: از اینجا و آنجا نه برای تامین معاش دنیوی و نه برای انجام عمل اخروی (بی هدف و بیهوده). فکر کن شب و روزت را چگونه می گذرانی و بدان که همیشه با تو و همراه تو فرشته بزرگواری است که ماموریت دارد. به حفظ و ضبط آنچه انجام می دهی و بر تمام اسراری که از مردم پنهان می داری اطلاع و آگاهی دارد. بنابراین احساس شرم کن و هیچ گناهی را کوچک ندان که روزی موجب ناراحتی تو خواهد شد و هیچ عمل نیکی را هر چه هم در نظرت بی ارزش باشد کوچک مشمار، گرچه کم و اندک باشد که روزی موجب خوشحالی تو می شود. و بدان که عاقبت و نتیجه شوم گناه از هر چیز زیانبارتر است، ندامت و پشیمانی بیشتری دارد و حسنات و اعمال نیک انسان گناهان قدیم و فراموش شده را به طوری از بین می برد که هیچ عاملی در محو گناهان و بخشودگی خطاها به پای آن نمی رسد و این اعمال نیک در تعقیب گناه آن را ساقط نموده و از بین می برد. و همین است قول خداوند در آیه شریفه «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ» اعمال حسنه، سیئات و گناهان را از بین می برند و این یک یادآوری است برای کسانی که می خواهند در یاد خدا باشند.(2)

ص: 184


1- . تفسیر امام حسن عسکری: 326
2- . تفسیر عیاشی 2 : 173

وَ قُولُوا لِلنَّاسِ الَّذِینَ لَا مَئُونَةَ لَکُمْ عَلَیْهِمْ حُسْناً عَامِلُوهُمْ بِخُلُقٍ جَمِیلٍ وَ أَقِیمُوا الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ وَ أَقِیمُوا أَیْضاً الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ عِنْدَ أَحْوَالِ غَضَبِکُمْ وَ رِضَاکُمْ وَ شِدَّتِکُمْ وَ رَخَاکُمْ وَ هُمُومِکُمُ الْمُعَلَّقَةِ لِقُلُوبِکُمْ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ أَیُّهَا الْیَهُودُ عَنِ الْوَفَاءِ بِمَا نُقِلَ إِلَیْکُمْ مِنَ الْعَهْدِ الَّذِی أَدَّاهُ أَسْلَافُکُمْ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ عَنْ ذَلِکَ الْعَهْدِ تَارِکِینَ لَهُ غَافِلِینَ عَنْهُ.

قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ شَغَلَتْهُ عِبَادَةُ اللَّهِ عَنْ مَسْأَلَتِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا یُعْطِی السَّائِلِینَ.

وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ یَا عِبَادِی اعْبُدُونِی فِیمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَا تُعَلِّمُونِّی مَا یُصْلِحُکُمْ فَإِنِّی أَعْلَمُ بِهِ وَ لَا أَبْخَلُ عَلَیْکُمْ بِمَصَالِحِکُمْ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مَنْ أَصْعَدَ إِلَی اللَّهِ خَالِصَ عِبَادَتِهِ أَهْبَطَ اللَّهُ إِلَیْهِ أَفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام مَنْ عَبَدَ اللَّهَ عَبَّدَ اللَّهُ لَهُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام مَنْ عَبَدَ اللَّهَ حَقَّ عِبَادَتِهِ آتَاهُ اللَّهُ فَوْقَ أَمَانِیِّهِ وَ کِفَایَتِهِ (1).

«45»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: إِنِّی عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْمَدِینَةِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ أَیْنَ جِئْتَ ثُمَّ قَالَ لَهُ جِئْتَ مِنْ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا لِغَیْرِ مَعَاشٍ تَطْلُبُهُ وَ لَا لِعَمَلِ آخِرَةٍ انْظُرْ بِمَا ذَا تَقْطَعُ یَوْمَکَ وَ لَیْلَتَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَعَکَ مَلَکاً کَرِیماً مُوَکَّلًا بِکَ یَحْفَظُ عَلَیْکَ مَا تَفْعَلُ وَ یَطَّلِعُ عَلَی سِرِّکَ الَّذِی تُخْفِیهِ مِنَ النَّاسِ فَاسْتَحْیِ وَ لَا تُحَقِّرَنَّ سَیِّئَةً فَإِنَّهَا سَتَسُوؤُکَ یَوْماً وَ لَا تُحَقِّرَنَّ حَسَنَةً وَ إِنْ صَغُرَتْ عِنْدَکَ وَ قَلَّتْ فِی عَیْنِکَ فَإِنَّهَا سَتَسُرُّکَ یَوْماً وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَضَرَّ عَاقِبَةً وَ لَا أَسْرَعَ نَدَامَةً مِنَ الْخَطِیئَةِ وَ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَشَدَّ طَلَباً وَ لَا أَسْرَعَ دَرَکاً لِلْخَطِیئَةِ مِنَ الْحَسَنَةِ أَمَا إِنَّهَا لَتُدْرِکُ الْعَظِیمَ الْقَدِیمَ الْمَنْسِیَّ عِنْدَ عَامِلِهِ فَیَجُدُّ بِهِ وَ یُسْقِطُ وَ یَذْهَبُ بِهِ بَعْدَ إِسَاءَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ (2).

ص: 184


1- 1. تفسیر الإمام ص 131 ط تبریز و ص 151 فی ط آخر.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 163 و الآیة فی هود: 114.

روایت46.

مجالس مفید: حضرت سجاد علیه السّلام می فرمود: وای بر کسی که یگانه اش بیشتر از ده گانه اش باشد (یعنی گناهانش بیشتر از حسناتش باشد. چون سیئه یک برابر و حسنه ده برابر منظور می شود.)

و حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: زیانکار کسی است که عمر گرانبهای خود را لحظه به لحظه بیهوده و یا در گناه صرف نماید .

و حضرت سجاد علیه السّلام می فرمود: امید خود را عملا از مردم قطع کن که این حالت عین بی نیازی است. و توقع و درخواست خود را از مردم کم کن که این توقع داشتن، خود فقر و نیازمندی حاضر و نقدی است. و از انجام عملی که دنبالش معذرت خواهی است اجتناب کن و همیشه نمازت مانند نماز تودیعی و خداحافظی از دنیا باشد. و اگر بتوانی امروزت بهتر از دیروز و فردایت بهتر از امروز باشد، باید چنین کنی.(1)

و نیز احمد بن ولید از داود بن فرقد نقل کرد که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: عمل صالح انسان پیشاپیش می رود و بهشت را برای صاحبش آماده می کند، همان طوری که مثلا انسان خدمتگزار و غلام خود را می فرستد که بستر و لوازم استراحت را آماده کند. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ.»(2) {اما مؤمنین که عمل صالح بجا می آورند برای خودشان آماده می کنند.(3)

روایت47.

بشارة المصطفی: از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فاطمه دختر علی علیه السّلام نزد جابر بن عبداللَّه انصاری آمد و به او گفت: ای یار باوفای رسول اللَّه! ما خاندان بر شما حقوقی داریم و یکی از آن حقوق این است که اگر دیدید یکی از ما از شدت سعی و کوشش در عبادت خود را در مخاطره افکنده، شماها با تذکراتی که به او می دهید، او را متوجه به حفظ و نگهداری خودش بنماید. و اینک علی بن الحسین یادگار پدر بزرگوار خود حضرت سید الشهداء علیه السّلام است که از جهت رنج و زحماتی که در راه عبادت تحمل کرده، بینی او مجروح شده و پیشانی و سر زانوها و کف دستش پینه بسته است. جابر به طرف منزل حضرت سجاد علیه السّلام حرکت کرد و در خانه، حضرت باقر علیه السّلام

ص: 185


1- . امالی مفید: 183
2- . روم / 44
3- . امالی مفید: 195
«46»

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ حَدِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ رَفَعَهُ قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: وَیْحَ مَنْ غَلَبَتْ وَاحِدَتُهُ عَشَرَتَهُ (1).

وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ عُمُرَهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ.

وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: أَظْهِرِ الْیَأْسَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْغِنَی وَ أَقِلَّ طَلَبَ الْحَوَائِجِ إِلَیْهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ فَقْرٌ حَاضِرٌ وَ إِیَّاکَ وَ مَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ وَ صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ الْیَوْمَ خَیْراً مِنْکَ أَمْسِ وَ غَداً خَیْراً مِنْکَ الْیَوْمَ فَافْعَلْ (2).

أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ یَذْهَبُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَمْهَدُ لِصَاحِبِهِ کَمَا یَبْعَثُ الرَّجُلُ غُلَامَهُ فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (3).

«47»

بشا، [بشارة المصطفی] مُحَمَّدُ بْنُ شَهْرِیَارَ الْخَازِنُ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَیْمُونٍ الْمُعَدِّلِ مَعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْبَزَّازِ وَ جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ الصَّیْدَاوِیِّ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ شَدَّادٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ شَدَّادِ بْنِ رُشَیْدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِنْدٍ الْجَمَلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَتَتْ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ فَقَالَتْ لَهُ یَا صَاحِبَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ لَنَا عَلَیْکُمْ حُقُوقاً وَ إِنَّ مِنْ حَقِّنَا عَلَیْکُمْ أَنْ إِذَا رَأَیْتُمْ أَحَدَنَا یُهْلِکُ نَفْسَهُ اجْتِهَاداً أَنْ تُذَکِّرُوهُ اللَّهَ وَ تَدْعُوهُ إِلَی الْبُقْیَا عَلَی نَفْسِهِ وَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بَقِیَّةُ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَدِ انْخَرَمَ أَنْفُهُ وَ ثَفِنَتْ جَبْهَتُهُ وَ رُکْبَتَاهُ وَ رَاحَتَاهُ إِدْآباً مِنْهُ لِنَفْسِهِ فِی الْعِبَادَةِ فَأَتَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بَابَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ بِالْبَابِ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ

ص: 185


1- 1. کنایة عن السیئة و الحسنة فان الحسنة بعشرة و السیئة بواحدة.
2- 2. مجالس المفید ص 116 و 117.
3- 3. مجالس المفید ص 122، و مضمون الآیة فی الروم: 44.

را که در میان گروهی از بچه ها و جوانان بنی هاشم بود مشاهده کرد. پس جابر حضرت باقر را که در آن روز کودک بود و به طرف جابر می آمد دقیقا نگاه کرد و گفت: این راه رفتن درست مانند راه رفتن رسول اللَّه و حالت اوست پسر جان! نام تو چیست؟ تو کیستی؟ کودک گفت: من محمد بن علی بن الحسین هستم. جابر شروع به گریستن کرد و گفت: قطعا تو همان باقر و شکافنده علم هستی. نزدیک من بیا پدرم فدای تو باد!

حضرت باقر نزدیک جابر رفت. جابر دکمه های پیراهن حضرت باقر را باز کرد. سپس دستش را بر سینه حضرت گذاشت و بوسید و چهره و صورت خود را به سینه حضرت نهاد و گفت: من از جدت رسول اللَّه به تو سلام می رسانم و او دستور داده که من با تو این طور برخورد بکنم. و به من فرموده که نزدیک است که تو زنده بمانی تا اینکه یکی از فرزندان مرا که اسمش محمد بن علی است ملاقات کنی و او است که علوم را می شکافد و تشریح و توسعه می دهد. و به من فرموده که من باقی می مانم تا نابینا می شوم و بعدا بینایی خود را باز می یابم. سپس گفت: از پدر بزرگوار خود حضرت سجاد علیه السّلام برای من اجازه ملاقات بگیر.

حضرت باقر وارد خدمت پدر شد و جریان را عرض کرد که پیرمردی در خانه است و با من این چنین برخورد محبت آمیزی داشت و چنین و چنان گفت. حضرت سجاد فرمود: او جابر بن عبداللَّه است. آیا در میان این کودکان بنی هاشم فقط با تو چنان صحبت کرد و آن محبت را نمود؟

عرض کرد بلی. حضرت فرمود: انا للَّه... البته جابر نظر سویی ندارد، ولی خونت را ریخته است. سپس حضرت اجازه داد. جابر داخل شد و دید که حضرت در محراب عبادت است و از کثرت عبادت، بدنش ضعیف و نحیف گشته. حضرت برای احترام جابر از جا برخاست و گرم و مفصل از جابر احوالپرسی کرد و او را در کنار خود نشاند. جابر رو به حضرت کرد و عرضه داشت: یا بن رسول اللَّه! این چه زحمت و مشقتی است که خود را به رنج افکنده و خویش را مکلف و موظف به آن می دانی؟ مگر نمی دانی که خداوند متعال بهشت را برای شما و دوستانتان آفریده و آتش را برای دشمنان شما؟ حضرت فرمود: ای مصاحب رسول خدا! آیا نمی دانی که جدم رسول اللَّه با اینکه خداوند گناهان گذشته و آینده او را بخشیده (البته به آن معنایی که در محل خودش بحث شده است) در عین حال آن حضرت از جدیت و کوشش در عبادت فروگذار نبود. پدر و مادرم فدایش باد، به قدری عبادت کرد که ساق پای مبارکش و قدم شریفش ورم کرد. به آن حضرت عرض کردند که چرا این چنین خود را به زحمت می افکنی، با اینکه گناهان گذشته و آینده شما را خدا بخشیده؟ فرمود: آیا من نباید یک بنده شاکر و سپاسگزاری باشم؟ چون جابر دید که گفتار و تذکرات هیچ کس حضرت را از کوشش و جدیت در عبادت منصرف نخواهد و حالت میانه و متوسط را در عبادت نخواهد گرفت، عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه! لااقل مراعات حال مزاجی خود را بنما که وجودت در مخاطره نباشد که تو از خاندانی هستی که خداوند به برکت وجود آنان، بلا را برطرف و گرفتاری و مشکلات را حل می کند و باران و برکات آسمانی را نازل می فرماید. حضرت فرمود: ای جابر! من از روش پدرانم صلوات اللَّه علیهم اجمعین دست بردار نیستم، تا هنگامی که آنان را ملاقات کنم. پس جابر متوجه حضار شد و گفت: به خدا سوگند در میان اولاد انبیاء مانند علی بن الحسین علیهما السّلام دیده نشده است، مگر یوسف

ص: 186

عَلِیٍّ علیهما السلام فِی أُغَیْلِمَةٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَدِ اجْتَمَعُوا هُنَاکَ فَنَظَرَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ إِلَیْهِ مُقْبِلًا فَقَالَ هَذِهِ مِشْیَةُ رَسُولِ اللَّهِ وَ سَجِیَّتُهُ فَمَنْ أَنْتَ یَا غُلَامُ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فَبَکَی جَابِرٌ وَ قَالَ أَنْتَ وَ اللَّهِ الْبَاقِرُ عَنِ الْعِلْمِ حَقّاً ادْنُ مِنِّی بِأَبِی أَنْتَ فَدَنَا مِنْهُ فَحَلَّ جَابِرٌ أَزْرَارَهُ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ فَقَبَّلَهُ وَ جَعَلَ عَلَیْهِ خَدَّهُ وَ وَجْهَهُ وَ قَالَ أُقْرِئُکَ عَنْ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامَ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَفْعَلَ بِکَ مَا فَعَلْتُ وَ قَالَ لِی یُوشِکُ أَنْ تَعِیشَ وَ تَبْقَی حَتَّی تَلْقَی مِنْ وُلْدِی مَنِ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ یَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً وَ قَالَ إِنَّکَ تَبْقَی حَتَّی تَعْمَی وَ یَکْشِفُ لَکَ عَنْ بَصَرِکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ ائْذَنْ لِی عَلَی أَبِیکَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام.

فَدَخَلَ أَبُو جَعْفَرٍ إِلَی أَبِیهِ علیهما السلام وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ قَالَ إِنَّ شَیْخاً بِالْبَابِ وَ قَدْ فَعَلَ بِی کَیْتَ کَیْتَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ ذَاکَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ مِنْ بَیْنِ وِلْدَانِ أَهْلِکَ قَالَ لَکَ مَا قَالَهُ وَ فَعَلَ بِکَ مَا فَعَلَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ إِنَّهُ لَمْ یَقْصِدْکَ فِیهِ بِسُوءٍ وَ لَقَدْ أَشَاطَ بِدَمِکَ ثُمَّ أَذِنَ لِجَابِرٍ فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَوَجَدَهُ فِی مِحْرَابِهِ قَدْ أَنْضَتْهُ الْعِبَادَةُ فَنَهَضَ عَلِیٌّ وَ سَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ سُؤَالًا حَثِیثاً ثُمَّ أَجْلَسَهُ فَأَقْبَلَ جَابِرٌ عَلَیْهِ یَقُولُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا هَذَا الْجَهْدُ الَّذِی کَلَّفْتَهُ نَفْسَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ إِنَّمَا خَلَقَ الْجَنَّةَ لَکُمْ وَ لِمَنْ أَحَبَّکُمْ وَ خَلَقَ النَّارَ لِمَنْ أَبْغَضَکُمْ وَ عَادَاکُمْ .ف

َقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَا صَاحِبَ رَسُولِ اللَّهِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ فَلَمْ یَدَعِ الِاجْتِهَادَ وَ قَدْ تَعَبَّدَ بِأَبِی هُوَ وَ أُمِّی حَتَّی انْتَفَخَ السَّاقُ وَ وَرِمَ الْقَدَمُ فَقِیلَ لَهُ أَ تَفْعَلُ هَذَا وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ فَقَالَ أَ فَلَا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً.

فَلَمَّا نَظَرَ جَابِرٌ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ أَنَّهُ لَیْسَ یُغْنِی فِیهِ قَوْلُ مَنْ یَسْتَمِیلُهُ مِنَ الْجَهْدِ وَ التَّعَبِ إِلَی الْقَصْدِ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْبَقَاءُ عَلَی نَفْسِکَ فَإِنَّکَ مِنْ أُسْرَةٍ بِهِمْ یُسْتَدْفَعُ الْبَلَاءُ وَ یُکْشَفُ اللَّأْوَاءُ وَ بِهِمْ یُسْتَمْطَرُ السَّمَاءُ فَقَالَ یَا جَابِرُ لَا أَزَالُ عَلَی مِنْهَاجِ آبَائِی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ حَتَّی أَلْقَاهُمْ فَأَقْبَلَ جَابِرٌ عَلَی مَنْ حَضَرَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا رُئِیَ مِنْ أَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ مِثْلُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا إِلَّا یُوسُفُ

ص: 186

بن یعقوب. و سوگند به خدا که ذریه و فرزندان علی بن حسین از ذریه یوسف افضل و برترند و از این ذریه پاک و پر برکت است آن وجودی که زمین را پس از اینکه پر از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد می کند.(1)

روایت48.

بشارة المصطفی: از خثیمه جعفی نقل می کند که گفت: بر حضرت صادق علیه السّلام وارد شدم و من قصد مسافرت داشتم. حضرت فرمود: سلام مرا به دوستان برسان و آنان را به تقوا و پرهیزگاری سفارش کن و اینکه غنی و ثروتمندشان، فقرا را مورد توجه قرار دهند و قوی و قدرتمندشان، توجه به ضعفا داشته و از بیماران عیادت کرده و در تشییع جنازه شرکت کنند و در منازل و خانه ها به دیدن یکدیگر بروند که این رابطه و پیوند با یکدیگر، عامل حیات و زنده نگهداشتن امر ما و تقویت مذهب است. خداوند رحمت کند آن بنده ای را که امر ما و ولایت ما را زنده بدارد. ای خثیمه! ما به جز از راه عمل صالح نمی توانیم تاثیری در درگاه الهی داشته باشیم. و هیچ کس به ولایت ما نمی رسد و ارتباطش با ما برقرار نمی شود جز از طریق ورع و پرهیزکاری. و پرحسرت ترین مردم در روز قیامت کسی است که درباره عدل و داد سخن گوید و ترغیب نماید، ولی خود طریق غیر عادلانه را اتخاذ کند و راه گناه را برود.(2)

روایت49.

کتاب حسین بن سعید: حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: اعمال صالحه انسان قبلا به بهشت می رود و آن را برای صاحبش آماده و مهیا می کند، همان طور که شخص غلام و خدمتگزار خود را قبلا می فرستد و جایگاه او را مرتب می نماید. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: « مَنْ عَمِلَ صالِحا فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ.»(3) {و کسانی که کار شایسته کنند، [فرجام نیک را] به سود خودشان آماده می کنند.}(4)

روایت50.

امالی طوسی: از خلاد بن ابی علی نقل می کند که گفت: حضرت صادق علیه السّلام در مقام توصیه و سفارش به ما فرمود: تقوا و پرهیز داشته باشید و رکوع و سجود را به خوبی انجام دهید. و شما مطیع ترین و فرمانبرترین بندگان خدا باشید که قطعا شما به ولایت ما اهل بیت نائل نخواهید شد، مگر از راه ورع و تقوا. و به ثواب های الهی نمی رسید مگر با عمل. و

ص: 187


1- . بشارة المصطفی: 66
2- . بشارة المصطفی: 132
3- . روم / 44
4- . کتاب الزهد: 21

بْنُ یَعْقُوبَ وَ اللَّهِ لَذُرِّیَةُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ ذُرِّیَّةِ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ إِنَّ مِنْهُ لَمَنْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً(1).

«48»

بشا، [بشارة المصطفی] الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمِّهِ أَبِی جَعْفَرِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ خَیْثَمَةَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ أَنَا أُرِیدُ الشُّخُوصَ فَقَالَ أَبْلِغْ مَوَالِیَنَا السَّلَامَ وَ أَوْصِهِمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ أَنْ یَعُودَ غَنِیُّهُمْ فَقِیرَهُمْ وَ قَوِیُّهُمْ ضَعِیفَهُمْ وَ أَنْ یَعُودَ صَحِیحُهُمْ مَرِیضَهُمْ وَ أَنْ یَشْهَدَ حَیُّهُمْ جِنَازَةَ مَیِّتِهِمْ وَ أَنْ یَتَلَاقَوْا فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَنَّ لِقَاءَ بَعْضِهِمْ بَعْضاً حَیَاةٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا یَا خَیْثَمَةُ إِنَّا لَا نُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِلَّا بِالْعَمَلِ إِنَّ وَلَایَتَنَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ (2).

«49»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَیَذْهَبُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیُسَهِّلُ لِصَاحِبِهِ کَمَا یَبْعَثُ الرَّجُلُ غُلَاماً فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (3).

«50»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ حَیَّانَ الْوَرَّاقِ فِی دُکَّانِهِ بِسِکَّةِ الْمَوَالِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ خَلَّادٍ أَبِی عَلِیٍّ قَالَ: قَالَ لَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ هُوَ یُوصِینَا اتَّقُوا اللَّهَ وَ أَحْسِنُوا الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ وَ کُونُوا أَطْوَعَ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَنَالُوا وَلَایَتَنَا إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ لَنْ تَنَالُوا مَا عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ إِنَ

ص: 187


1- 1. بشارة المصطفی: 79 و قد صححناه علی نسخة الأمالی ج 2 ص 239.
2- 2. بشارة المصطفی: 160.
3- 3. راجع الروم: 44.

حسرت ناک ترین مردم در قیامت کسی است که مردم را به عدل و تقوا دعوت کند، ولی خودش عامل به آن نباشد.(1)

روایت51.

صفات شیعه: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله مکه را فتح کرد، بالای کوه صفا رفت و فرمود: ای فرزندان هاشم و ای فرزندان عبدالمطلب! من رسول الهی هستم بر شما و من بر شما بسیار مهربانم. هیچ وقت نگویید که محمد رسول خدا از ما است و با دلگرمی به این نسبت در عمل مسامحه کنید. به خدا سوگند دوستان من و اولیا من خواه از شما و خواه از غیر، کسی نیست به جز اهل تقوا و عمل. هشدار می دهم به شما که نبینم شما را در روز قیامت بر من وارد شوید در حالی که وزر و وبال دنیوی را بر پشت خود حمل کرده اید و دیگران ثواب های اخروی را همراه خود حمل نموده باشند. آگاه باشید من تمام عذرهای بین خود و بین شما را عذر و بهانه های بین شما و خدا را قطع کردم. {من در گرو اعمال خودم و شما هم در گرو اعمال خودتان هستید.}(2)

روایت52.

امالی طوسی: حضرت هادی علیه السّلام، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیه السّلام روایت می کند که فرمود: از غرور و فریب است که بنده به آرزوی واهی مغفرت خداوندی، اصرار به گناه داشته باشد.(3)

روایت53.

امالی طوسی: حضرت هادی علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: بر حذر باشید از اینکه به آرزوهای واهی اعتماد و دلخوشی داشته باشید که این سرمایه کاذب ناتوانان است. و فرمود: ابن السکیت این شعر را برای من سرود:

هنگامی که اندوه های فراوان مرا در تنگنا قرار می دهد، آرزوهای من مرا به طرف انبساط و توسعه می کشاند(4)

روایت54.

امالی طوسی: عده ای از عبداللَّه علوی، از حضرت صادق علیه السّلام، از پدران خود، از پیامبر اسلام علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: جبرئیل مرا این چنین موعظه کرد: ای محمد!

ص: 188


1- . امالی طوسی: 679
2- . صفات شیعه: 5
3- . امالی طوسی: 581
4- . امالی طوسی: 580

أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَمَنْ وَصَفَ عَدْلًا وَ خَالَفَهُ إِلَی غَیْرِهِ.

«51»

مِنْ کِتَابِ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَامَ عَلَی الصَّفَا فَقَالَ یَا بَنِی هَاشِمٍ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ إِنِّی شَفِیقٌ عَلَیْکُمْ لَا تَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً مِنَّا فَوَ اللَّهِ مَا أَوْلِیَائِی مِنْکُمْ وَ لَا مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَلَا فَلَا أَعْرِفُکُمْ تَأْتُونِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْمِلُونَ الدُّنْیَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ یَأْتِی النَّاسُ یَحْمِلُونَ الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ أَعْذَرْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنَ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ (1).

«52»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ یَاسِینَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ مِنَ الْغِرَّةِ بِاللَّهِ أَنْ یُصِرَّ الْعَبْدُ عَلَی الْمَعْصِیَةِ وَ یَتَمَنَّی عَلَی اللَّهِ الْمَغْفِرَةَ(2).

«53»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ السِّکِّیتِ النَّحْوِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِیَّاکُمْ وَ الْإِیْکَالَ (3)

بِالْمُنَی فَإِنَّهَا مِنْ بَضَائِعِ الْعَجَزَةِ قَالَ وَ أَنْشَدَنِی ابْنُ السِّکِّیتِ

إِذَا مَا رَمَی بِی الْهَمُّ فِی ضِیقِ مَذْهَبٍ***رَمَتْ بِی الْمُنَی عَنْهُ إِلَی مَذْهَبٍ رَحْبٍ (4).

«54»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ ضُرَیْسٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَالِهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَعَظَنِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ

ص: 188


1- 1. صفات الشیعة الرقم 8 ص 47 فی ط.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 193.
3- 3. فی المصدر المطبوع الالطاط بالمنی و فی الأصل و« الألفاظ» و کلاهما تصحیف.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 193.

هر چه را که می خواهی دوست داشته باش، ولی تو از او جدا خواهی شد. و هر عملی را که می خواهی انجام بده که او را ملاقات خواهی کرد.(1)

روایت55.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان فرمود: کسی که در عمل مسامحه و کندی کند، حسب و نسبش ثواب و سودی به او ندارد.(2)

و نیز فرمود: سزاوارترین و نزدیک ترین مردم به پیامبران، داناترین آنها است به آنچه که آنان از طرف خدا آورده اند. سپس حضرت این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»(3) {نزدیک ترین و سزاوارترین مردم به ابراهیم، همانا کسانی هستند که از او پیروی و متابعت عملی نموده و این پیامبر و مؤمنین هستند.} سپس حضرت فرمود: ولی و دوست محمد کسی است که اطاعت خدا را بکند، گرچه نسبتش با آن حضرت خیلی دور باشد. و دشمن محمد کسی است که معصیت خدا کند، گرچه از لحاظ نسبت خیلی نزدیک به آن حضرت باشد.(4)

توضیح

در بیشتر نسخه ها «اعلمهم» (داناتر) ذکر شده، ولی لفظ «اعملهم» (عامل تر) صحیح تر است، همان طوری که تتمه سخن حضرت گواه است (چون در آیه شریفه که برای شاهد کلام آورده است، صحبت از متابعت و پیروی است) نه از علم و دانایی، مگر اینکه مقصود از اعلم، علم کامل و توام با عمل باشد.

روایت56.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: چه قدر فاصله و فرق است بین این دو عمل؛ کاری که لذتش می رود و تبعات و آثار شومش باقی می ماند، و کاری که رنج و زحمتش می رود و اجر و پاداشش باقی می ماند.(5)

و فرمود: بر شما باد به اطاعت از آن خدایی که به خاطر جهالت نسبت به او (نشناختن او و نادانی کردن نسبت به او) معذور نیستند.(6)

و فرمود: کسی که متذکر و متوجه این سفر طولانی باشد، خود را آماده خواهد کرد.(7)

و فرمود: خداوند متعال اطاعت و عبادت را غنیمت و دستاورد زیرکان قرار داده، در همان حالی که عاجزان و ناتوانان تفریط و در عمل کوتاهی می کنند.(8)

و فرمود: بترس از اینکه خدا تو را در کنار معصیت و گناه ببیند و در کنار اطاعت تو را نبیند که در نتیجه از زیانکاران خواهی شد. و هنگامی که قوی و نیرومند شدی، قدرت و قوتت در انجام اطاعت الهی باشد. و اگر ضعیف هستی، از انجام و ارتکاب گناه ناتوان و ضعیف باش.

ص: 189


1- . امالی طوسی: 590
2- . نهج البلاغه 2 : 147
3- . آل عمران / 68
4- . نهج البلاغه 2 : 163
5- . نهج البلاغه 2 : 170
6- . نهج البلاغه 2 : 183
7- . نهج البلاغه 2 : 213
8- . نهج البلاغه 2 : 223

أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُلَاقِیهِ (1).

«55»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ حَسَبُهُ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِالْأَنْبِیَاءِ أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ ثُمَّ تَلَا علیه السلام إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا(3) الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ وَلِیَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَی اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ (4).

بیان

فی أکثر النسخ أعلمهم و الأصوب أعملهم کما یدل علیه التتمة إلا أن یقال العلم الکامل لا یکون إلا مع العمل.

«56»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: شَتَّانَ بَیْنَ عَمَلَیْنِ عَمَلٍ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَی تَبِعَتُهُ وَ عَمَلٍ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ یَبْقَی أَجْرُهُ (5).

وَ قَالَ علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لَا تُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ تَذَکَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ اسْتَعَدَّ(7).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الطَّاعَةَ غَنِیمَةَ الْأَکْیَاسِ عِنْدَ تَفْرِیطِ الْعَجَزَةِ(8).

وَ قَالَ علیه السلام: احْذَرْ أَنْ یَرَاکَ اللَّهُ عِنْدَ مَعْصِیَتِهِ وَ یَفْقِدَکَ عِنْدَ طَاعَتِهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ إِذَا قَوِیتَ فَاقْوَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ إِذَا ضَعُفْتَ فَاضْعُفْ عَنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ (9).

ص: 189


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 203.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 147، و فیه نسبه بدل حسبه.
3- 3. آل عمران: 68.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 163. و اللحمة: النسب.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 170.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 183.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 213.
8- 8. نهج البلاغة ج 2 ص 223.
9- 9. نهج البلاغة ج 2 ص 237.

و فرمود: اعتماد و پشتگرمی به دنیا با آن خصوصیاتی که از آن مشاهده می کنی، جهل و نادانی است و کوتاهی و مسامحه در عمل نیک، با اینکه وثوق و اطمینان به پاداش هست، غبن و زیانکاری است. اعتماد و خوش بینی به کسی پیش از امتحان و آزمایش، عجز و ناتوانی است.(1)

و فرمود: عمل خیر را انجام دهید و هیچ کار خوبی را کوچک و بی ارزش نشمارید که همان کوچکش، بزرگ و اندکش، زیاد است. و کسی نگوید که فلانی برای انجام کار خیر سزاوارتر است (من که چیزی ندارم و یا کسی نیستم پولدارها و قدرتمندها و دیگران باید این کارها را بکنند). چنین نگویید که به خدا سوگند چنین هم می شود (دیگران موفق به عمل خیر می شوند و در نتیجه تو محروم می مانی)، چون خیر و شر اهلی دارد. پس آنچه که از اعمال نیک و خیر را ترک کنید، اهلش آن را انجام می دهد و همچنین اگر عمل بد و شری را ترک کردید، اهلش آن را انجام می دهد. بنابراین مبادا خود را از اهل شر قرار دهید یا از اهل خیر خود را خارج کنید.(2)

و فرمود: خدا شما را رحمت کند. بر طبق نشانه های روشن (قوانین و احکام واضح) عمل کنید که راه روشن است و شما را به خانه امن و سلامت دعوت می کند. هم اکنون شما در منزلگاه دستیابی به رضا هستید که با فرصت و مهلتی که دارید، می توانید رضایت و خشنودی خدا را جلب کنید. پرونده ها هنوز گشوده و قلم ها آماده نوشتن، بدن ها سالم، زبان ها گویا و آزاد هستند توبه پذیرفته و اعمال قبول می شود.(3)

و فرمود: (در مقام ترغیب به عمل) عمل، عمل، پس از آن توجه به پایان. توجه به پایان کار. استقامت، استقامت، سپس صبر. صبر. ورع، ورع. برای شما پایان و عاقبتی تعیین شده؛ خود را به آنجا برسانید. پرچم و راهنمایی معین گردیده؛ به وسیله این پرچم هدایت شوید. و برای اسلام هدف و نتیجه ای در نظر گرفته شده؛ به آن هدف نهایی برسید و با انجام فرایض و وظایفی که برایتان تعیین شده، حق خدا را ادا کنید و از گرو آن بیرون آیید که من شاهد و گواه اعمال شما هستم و از جانب شما در قیامت حجت و دلیل می آورم.

آگاه باشید! مقدرات سابق به وقوع پیوست و قضای گذشته بالاخره انجام یافت و من به استناد وعده الهی و کلام او و دلیل قرآنی سخن می گویم. خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.»(4) {کسانی که گفتند پروردگار ما اللَّه است. سپس در پای این گفتار ایستادند و استقامت کردند. فرشتگان بر آنها نازل می گردند (و می گویند) نترسید و محزون نباشید و بشارت باد بر شما بهشتی که وعده آن به شما داده شده است.} و شما «ربنا اللَّه» را گفتید، پس بر انجام دستورات او و در راهی که فرمان داده و در طریق شایسته و راه نیک

ص: 190


1- . نهج البلاغه 2 : 237
2- . نهج البلاغه 2 :244
3- . نهج البلاغه 1 : 201
4- . فصلت / 30

وَ قَالَ علیه السلام: الرُّکُونُ إِلَی الدُّنْیَا مَعَ مَا تُعَایِنُ مِنْهَا جَهْلٌ وَ التَّقْصِیرُ فِی حُسْنِ الْعَمَلِ إِذَا وَثِقْتَ بِالثَّوَابِ عَلَیْهِ غَبْنٌ وَ الطُّمَأْنِینَةُ إِلَی کُلِّ أَحَدٍ قَبْلَ الِاخْتِبَارِ عَجْزٌ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: افْعَلُوا الْخَیْرَ وَ لَا تُحَقِّرُوا مِنْهُ شَیْئاً فَإِنَّ صَغِیرَهُ کَبِیرٌ وَ قَلِیلَهُ کَثِیرٌ وَ لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ إِنَّ أَحَداً أَوْلَی بِفِعْلِ الْخَیْرِ مِنِّی فَیَکُونَ وَ اللَّهِ کَذَلِکَ إِنَّ لِلْخَیْرِ وَ الشَّرِّ أَهْلًا فَمَا تَرَکْتُمُوهُ مِنْهُمَا کَفَاکُمُوهُ أَهْلُهُ (2).

وَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ: اعْمَلُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ عَلَی أَعْلَامٍ بَیِّنَةٍ فَالطَّرِیقُ نَهْجٌ یَدْعُو إِلَی دَارِ السَّلَامِ وَ أَنْتُمْ فِی دَارٍ مُسْتَعْتَبٍ عَلَی مَهَلٍ وَ فَرَاغٍ وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ الْأَقْلَامُ جَارِیَةٌ وَ الْأَبْدَانُ صَحِیحَةٌ وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ وَ التَّوْبَةُ مَسْمُوعَةٌ وَ الْأَعْمَالُ مَقْبُولَةٌ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَایَةَ النِّهَایَةَ وَ الِاسْتِقَامَةَ الِاسْتِقَامَةَ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ إِنَّ لَکُمْ نِهَایَةً فَانْتَهُوا إِلَی نِهَایَتِکُمْ وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَماً فَاهْتَدُوا بِعَلَمِکُمْ وَ إِنَّ لِلْإِسْلَامِ غَایَةً فَانْتَهُوا إِلَی غَایَتِهِ وَ اخْرُجُوا إِلَی اللَّهِ مِمَّا افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَقِّهِ وَ بَیَّنَ لَکُمْ مِنْ وَظَائِفِهِ أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ وَ حَجِیجٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْکُمْ أَلَا وَ إِنَّ الْقَدَرَ السَّابِقَ قَدْ وَقَعَ وَ الْقَضَاءَ الْمَاضِیَ قَدْ تَوَرَّدَ وَ إِنِّی مُتَکَلِّمٌ بِعِدَةِ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (4) وَ قَدْ قُلْتُمْ رَبُّنَا اللَّهُ فَاسْتَقِیمُوا عَلَی کِتَابِهِ وَ عَلَی مِنْهَاجِ أَمْرِهِ وَ عَلَی الطَّرِیقَةِ الصَّالِحَةِ

ص: 190


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 237.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 244، و ما بین العلامتین أضفناه من المصدر، و المعنی قیل: ما ترکتموه من الخیر یقوم أهله بفعله بدلکم، و ما ترکتموه من الشر یأتی به أهله بدلا عنکم، فلا تختاروا أن تکونوا للشر أهلا، و لا أن یکون عنکم فی الخیر بدلا.
3- 3. نهج البلاغة ج 1 ص 201.
4- 4. فصّلت: 30.

عبادتش استقامت کنید و از دایره فرمانش خارج نشوید و در آن بدعتی قرار ندهید و از آن منحرف نشوید، چون آنهایی که از طریقه حق خارج و منحرف شوند، در روز قیامت از رحمت الهی بریده خواهند شد... تا آخر خطبه. (1)

و در یکی از خطبه های خود فرمودند: اکنون که در متن زندگی و حیات هستید، به عمل بپردازید. پرونده ها باز، بساط توبه گسترده، فراریان و روگردانان از طریق حق به آن دعوت می شوند، بدکاران و گنه کاران امید بازگشت برای آنها هست، پیش از آنکه چراغ عمل خاموش شود و مهلت از دست برود و اجل برسد و مدت زندگی پایان یابد. و پیش از اینکه در توبه بسته شود و فرشتگان ماموریتشان تمام شود و به آسمان روند (از فرصت استفاده کرده و کوشش کنید). هر انسانی برای خودش از خودش بهره برداری کند و از حیاتش برای پس از مرگش؛ از جهان فانی برای جهان باقی و از این سفرش برای اقامتگاه آخرتش توشه بردارد. و نیز انسان باید در طول عمر خود از خدا بترسد که به او مهلت عمل داده شده. و انسان باید نفس سرکش را مهار کند و زمام و افسارش را به دست گیرد و لجام او را از فرو رفتن به گناه باز دارد و او را به طرف اطاعت و فرمان الهی بکشد.(2)

روایت57.

کتاب غارات: ابراهیم محمد ثقفی از بعضی اصحاب روایت می کند که به علی علیه السّلام گفته شد تا کی این همه صدقه و انفاق می کنی؟ و چرا امساک و خودداری نمی کنی؟

فرمود آری به خدا سوگند اگر می دانستم خداوند یک عمل واجب و یکی از فرائض را از من قبول فرموده امساک می نمودم ولی قسم به خدا نمی دانم آیا تا کنون چیزی از من قبول نموده یا ننموده است؟(3)

روایت58.

عدة الداعی: ابو حازم عبدالغفار بن حسن برای ما نقل کرد که ابراهیم ادهم وارد کوفه شد و من با او بودم. و جعفر بن محمد بن علی (امام ششم علیه السّلام) هم وارد کوفه شد و این قضیه در زمان منصور دوانیقی بود. بعدا حضرت به قصد مدینه از کوفه حرکت کرد. علما و دانشمندان کوفه برای مشایعت و بدرقه حضرت بیرون آمدند. ابراهیم ادهم نیز در زمره مشایعت کنندگان بود. این علما و دانشمندان جلوتر از حضرت بیرون رفته بودند. ناگهان در سر راه خود میان جاده با شیر درنده ای مواجه شدند ابراهیم گفت: توقف کنید تا جعفر بن محمد برسد ببیند چه باید کرد. حضرت رسید و جریان را به حضرت گفتند. حضرت آمد تا به شیر نزدیک شد، گوش شیر را گرفت و او را از راه دور کرد. سپس رو به آن جماعت کرد و فرمود: اگر مردم اطاعت کامل از خدا می کردند (به طوری درندگان رام می شدند)، می توانستند بارهای خود را بر این شیر بار کنند.(4)

و داود بن فرقد از امام ششم علیه السّلام نقل کرده که فرمود: عمل صالح بهشت را برای صاحبش آماده می کند، همان طوری که انسان غلام خود را برای آماده کردن جایگاه می فرستد او هم می رود که آنجا را آماده کند. سپس حضرت این آیه را قرائت کرد: «وَ مَنْ عَمِلَ

ص: 191


1- . نهج البلاغه 1 : 346
2- . نهج البلاغه 1 : 493
3- . الغارات: 91
4- . عدة الداعی: 97

مِنْ عِبَادَتِهِ ثُمَّ لَا تَمْرُقُوا مِنْهَا وَ لَا تَبْتَدِعُوا فِیهَا وَ لَا تُخَالِفُوا عَنْهَا فَإِنَّ أَهْلَ الْمُرُوقِ مُنْقَطَعٌ بِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْخُطْبَةَ(1).

وَ قَالَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ: فَاعْمَلُوا وَ أَنْتُمْ فِی نَفَسِ الْبَقَاءِ وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ وَ الْمُدْبِرُ یُدْعَی وَ الْمُسِی ءُ یُرْجَی قَبْلَ أَنْ یَخْمُدَ الْعَمَلُ وَ یَنْقَطِعَ الْمَهَلُ وَ تَنْقَضِیَ الْمُدَّةُ وَ یُسَدَّ بَابُ التَّوْبَةِ وَ تَصْعَدَ الْمَلَائِکَةُ فَأَخَذَ امْرُؤٌ مِنْ نَفْسِهِ لِنَفْسِهِ وَ أَخَذَ مِنْ حَیٍّ لِمَیِّتٍ وَ مِنْ فَانٍ لِبَاقٍ وَ مِنْ ذَاهِبٍ لِدَائِمٍ امْرُؤٌ خَافَ اللَّهَ وَ هُوَ مُعَمَّرٌ إِلَی أَجَلِهِ وَ مَنْظُورٌ إِلَی عَمَلِهِ امْرُؤٌ أَلْجَمَ نَفْسَهُ بِلِجَامِهَا وَ زَمَّهَا بِزِمَامِهَا فَأَمْسَکَهَا بِلِجَامِهَا مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ قَادَهَا بِزِمَامِهَا إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ (2).

«57»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ رَفَعَهُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ قِیلَ لَهُ کَمْ تَتَصَدَّقُ أَ لَا تُمْسِکُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ قَبِلَ مِنِّی فَرْضاً وَاحِداً لَأَمْسَکْتُ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی أَ قَبِلَ اللَّهُ مِنِّی شَیْئاً أَمْ لَا.

«58»

عُدَّةُ الدَّاعِی، حَدَّثَنَا أَبُو حَازِمٍ عَبْدُ الْغَفَّارِ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ: قَدِمَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَدْهَمَ الْکُوفَةَ وَ أَنَا مَعَهُ وَ ذَلِکَ عَلَی عَهْدِ الْمَنْصُورِ وَ قَدِمَهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیُّ فَخَرَجَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یُرِیدُ الرُّجُوعَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَشَیَّعَهُ الْعُلَمَاءُ وَ أَهْلُ الْفَضْلِ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ وَ کَانَ فِیمَنْ شَیَّعَهُ الثَّوْرِیُّ وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَدْهَمَ فَتَقَدَّمَ الْمُشَیِّعُونَ فَإِذَا هُمْ بِأَسَدٍ عَلَی الطَّرِیقِ فَقَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَدْهَمَ قِفُوا حَتَّی یَأْتِیَ جَعْفَرٌ فَنَظَرَ مَا یُصْنَعُ؟

فَجَاءَ جَعْفَرٌ فَذَکَرُوا لَهُ حَالَ الْأَسَدِ فَأَقْبَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی دَنَا مِنَ الْأَسَدِ فَأَخَذَ بِأُذُنِهِ حَتَّی نَحَّاهُ عَنِ الطَّرِیقِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَمَا إِنَّ النَّاسَ لَوْ أَطَاعُوا اللَّهَ حَقَّ طَاعَتِهِ لَحَمَلُوا عَلَیْهِ أَثْقَالَهُمْ.

وَ رَوَی دَاوُدُ بْنُ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَیَمْهَدُ لِصَاحِبِهِ فِی الْجَنَّةِ کَمَا یُرْسِلُ الرَّجُلُ غُلَاماً بِفِرَاشِهِ فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ وَ مَنْ عَمِلَ

ص: 191


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 346.
2- 2. نهج البلاغة ج 1 ص 493.

صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ.» {هر کس عمل صالح کند برای خود آماده می کنند.}(1)

روایت59.

نهج البلاغه: از سخنان امیر مؤمنان علی علیه السّلام است هنگامی که این آیه شریفه را تلاوت فرمود: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ.»(2) {ای انسان چه چیز تو را نسبت به خدا مغرور نموده است؟} باطل ترین دلیل و حجت را این انسان مسئول دارد. این آیه کوبنده ترین دلیل در برابر شنونده و قطع کننده ترین عذر است برای شخص مغرور؛ همین انسان که جهالت و نادانی اش او را خوشحال ساخته است. و چه چیز تو را بر هلاکت و نابودی خودت وادار و شائق گردانده است؟ آخر مگر این بیماری تو بهبودی ندارد؟ و یا از این خواب گران بیداری نداری؟ چرا همان گونه که به دیگری رحم می کنی، به خودت رحم نمی کنی؟ تو که هر گاه کسی را در برابر آفتاب سوزان ببینی بر او سایه می افکنی یا بیماری را مشاهده کنی که سخت ناتوان گشته، از روی رحم و محبت بر او می گریی، پس چه چیز تو را بر این بیماری خود این چنین صبور و بی تفاوت کرده؟ و تو را در این مصائب و گرفتاری های خود شکیبا کرده است؟ و چه چیز تو را از گریه بر خویشتن بازداشته و تسلی داده است؟ در حالی که هیچ چیز برای تو عزیزتر از خودت نیست. و چگونه ترس و وحشت از غافلگیر شدن به بلا و شمول غضب الهی، تو را بیدار نکرده؟ با اینکه در گرداب معصیت و گناه غوطه وری و در زیر سلطه و قدرت خداوند قرار داری. بیا این بیماری سستی و غفلتی را که دلت را فرا گرفته، با داروی تصمیم و عزم راسخ مداوا کن. و این خواب غفلت که چشمت را گرفته با بیداری برطرف ساز. بیا مطیع خدا شو و به یاد او انس گیر. و خوب برای خود مجسم ساز که در حال اعراض و روگرداندنت از خدا، او به تو اقبال و توجه دارد به عفو و بخشش خویش دعوتت می کند و تو را مشمول فضل و برکات خود می گرداند و تو همچنان به او پشت کرده و به دیگری روی می آوری. متعالی و بلند مرتبه است خداوندی که در عین قدرت، چه کریم و بردبار است! ولی تو که این همه ضعیف و ناتوان هستی، چقدر بر معصیت و گناه جرات داری، در صورتی که تو در کنف نعمتش و پرده رحمتش قرار داری و در فراخنای فضل و لطفش در حرکتی و او فضل خویش را از تو دریغ نفرموده و پرده گناهت را ندریده، بلکه حتی یک چشم بر هم زدن خالی از لطفش نبوده ای یا در نعمت تازه ای هستی یا در گناهی که از آن پرده پوشی کرده یا بلا و مصیبتی که از تو برطرف ساخته است. اکنون ببین اگر در اطاعت او و سر به فرمانش باشی با تو چه خواهد کرد؟

ص: 192


1- . عدة الداعی: 231
2- . انفطار / 6

صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (1).

«59»

نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ عِنْدَ تِلَاوَتِهِ یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ (2) أَدْحَضُ (3)

مَسْئُولٍ حُجَّةً وَ أَقْطَعُ مُغْتَرٍّ مَعْذِرَةً لَقَدْ أَبْرَحَ جَهَالَةً بِنَفْسِهِ (4) یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ وَ مَا جَرَّأَکَ عَلَی ذَنْبِکَ وَ مَا آنَسَکَ بِهَلَکَةِ نَفْسِکَ أَ مَا مِنْ دَائِکَ بُلُولٌ (5) أَمْ لَیْسَ مِنْ نَوْمَتِکَ یَقَظَةٌ أَ مَا تَرْحَمُ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَرْحَمُ مِنْ غَیْرِهَا فَلَرُبَّمَا تَرَی الضَّاحِیَ لِحَرِّ الشَّمْسِ فَتُظِلُّهُ أَوْ تَرَی الْمُبْتَلَی بِأَلَمٍ یُمِضُّ جَسَدَهُ فَتَبْکِی رَحْمَةً لَهُ فَمَا صَبَّرَکَ عَلَی دَائِکَ وَ جَلَّدَکَ عَلَی مَصَائِبِکَ وَ عَزَّاکَ مِنَ الْبُکَاءِ عَلَی نَفْسِکَ وَ هِیَ أَعَزُّ الْأَنْفُسِ عَلَیْکَ وَ کَیْفَ لَا یُوقِظُکَ خَوْفُ بَیَاتِ نَقِمَةٍ(6)

وَ قَدْ تَوَرَّطْتَ بِمَعَاصِیهِ مَدَارِجَ سَطَوَاتِهِ فَتَدَاوَ مِنْ دَاءِ الْفَتْرَةِ فِی قَلْبِکَ بِعَزِیمَةٍ وَ مِنْ کَرَی الْغَفْلَةِ فِی نَاظِرِکَ بِیَقَظَةٍ وَ کُنْ لِلَّهِ مُطِیعاً وَ بِذِکْرِهِ آنِساً وَ تَمَثَّلْ فِی حَالِ تَوَلِّیکَ عَنْهُ إِقْبَالَهُ عَلَیْکَ یَدْعُوکَ إِلَی عَفْوِهِ وَ یَتَغَمَّدُکَ بِفَضْلِهِ وَ أَنْتَ مُتَوَلٍّ عَنْهُ إِلَی غَیْرِهِ فَتَعَالَی مِنْ قَوِیٍّ مَا أَکْرَمَهُ وَ أَحْلَمَهُ وَ تَوَاضَعْتَ مِنْ ضَعِیفٍ مَا أَجْرَأَکَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ وَ أَنْتَ فِی کَنَفِ سِتْرِهِ مُقِیمٌ وَ فِی سَعَةِ فَضْلِهِ مُتَقَلِّبٌ فَلَمْ یَمْنَعْکَ فَضْلَهُ وَ لَمْ یَهْتِکْ عَنْکَ سِتْرَهُ بَلْ لَمْ تَخْلُ مِنْ لُطْفِهِ مَطْرَفَ عَیْنٍ فِی نِعْمَةٍ یُحْدِثُهَا لَکَ أَوْ سَیِّئَةٍ یَسْتُرُهَا عَلَیْکَ أَوْ بَلِیَّةٍ یَصْرِفُهَا عَنْکَ فَمَا ظَنُّکَ بِهِ لَوْ أَطَعْتَهُ.

ص: 192


1- 1. عدّة الداعی: 67، و الآیة فی سورة الروم: 44.
2- 2. الانفطار: 6.
3- 3. یقال: دحضت الحجة: بطلت، و أدحض خبر مبتدأ محذوف و هو المغتر بربه الکریم.
4- 4. یعنی أعجب بنفسه.
5- 5. البلول: الشفاء و حسن الحال بعد الهزال و المرض.
6- 6. و ذلک لان نقمة اللّه تنزل حین الغفلة و الامن.

سوگند به خدا که اگر این وضع بین دو نفری که در نیرو و قدرت مساوی بودند وجود داشت، تو خود از در انصاف نظر می دادی و نخستین حاکمی بودی که خودت را بر مذمومیت اخلاق و بدی کردار محکوم می کردی.

حقا باید بگویم که دنیا تو را مغرور نساخته، این تو هستی که به آن مغرور شده ای، در حالی که پند و اندرزهای فراوان به تو داده و اعلام عدل و مساوات و انصاف به تو نموده است. دنیا با هشدارهایی که از طریق نزول بلاها و مصائب در جسمت و کاستن از قدرت و نیرویت به تو داده، راستگوتر و وفادارتر است از اینکه به تو دروغ گوید یا مغرورت سازد. چه بسیار نصیحت کننده و پند دهنده ای که نزد تو متهم است. و چه بسیار راستگویانی درباره دنیا که تو آنها را دروغگو می شماری. اگر دنیا را از روی شهرهای ویران شده و خانه های خراب و درهم ریخته ببینی و بشناسی، او را یادآورکننده ای دلسوز و واعظی گویا همانند دوستی مهربان خواهی یافت که مانع از حزن و اندوهت خواهد شد. دنیا چه سرای خوبی است، اما برای آنها که آن را خانه همیشگی ندانند و چه محل خوبی است برای کسی که آن را وطن خود نگیرد. سعادتمندان به وسیله دنیا در قیامت، کسانی هستند که امروز از زرق و برق آن فرار می کنند.

هنگامی که آن لرزش زمین بیاید و نفخه صور بدمد و قیامت با آن وقایع عظیمش واقع شود و اهل هر عبادتگاهی به آن ملحق شود و بندگان هر معبودی به آن بپیوندند و مطیعان به مطاع خود برسند (هر معبودی با عبادت کننده اش و هر فرمانروایی با فرمانبر خود) در آن صحنه عدل و قسط الهی کیفر و مجازات نمی شود حرکت چشمی در هوا و نه گام آهسته ای (هر عملی، گرچه اندک و ریز باشد) در زمین جز به حق و عدل. در آن روز چه دلیل ها و حجت هایی که ابطال می شود و چه عذرها و بهانه هایی که قطع می شود!

بنابراین در جستجوی چیزی باش که عذر خود را با آن موجه و مدلل سازی و حجت و دلیل خویش را با آن استوار نمایی و از میان آنچه باقی نمی ماند، چیزی را که باقی می ماند انتخاب کن. و وسیله ای برای سفر آخرت آماده کن و چشم به برق نجات بدوز و بار و بنه این سفر را محکم بر پشت مرکب ها ببند.(1)

ص: 193


1- . نهج البلاغه 1 : 476

وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ أَنَّ هَذِهِ الصِّفَةَ کَانَتْ فِی مُتَّفِقَیْنِ فِی الْقُوَّةِ مُتَوَازِنَیْنِ فِی الْقُدْرَةِ لَکُنْتَ أَوَّلَ حَاکِمٍ عَلَی نَفْسِکَ بِذَمِیمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَسَاوِئِ الْأَعْمَالِ وَ حَقّاً أَقُولُ مَا الدُّنْیَا غَرَّتْکَ وَ لَکِنْ بِهَا اغْتَرَرْتَ وَ لَقَدْ کَاشَفَتْکَ بِالْعِظَاتِ وَ آذَنَتْکَ عَلَی سَوَاءٍ وَ لَهِیَ بِمَا تَعِدُکَ مِنْ نُزُولِ الْبَلَاءِ بِجِسْمِکَ وَ النَّقْصُ فِی قُوَّتِکَ أَصْدَقُ وَ أَوْفَی مِنْ أَنْ تَکْذِبَکَ أَوْ تَغُرَّکَ وَ لَرُبَّ نَاصِحٍ لَهَا عِنْدَکَ مُتَّهَمٌ وَ صَادِقٍ مِنْ خَبَرِهَا مُکَذَّبٌ وَ لَئِنْ تَعَرَّفْتَهَا فِی الدِّیَارِ الْخَاوِیَةِ وَ الرُّبُوعِ الْخَالِیَةِ لَتَجِدَنَّهَا مِنْ حُسْنِ تَذْکِیرِکَ وَ بَلَاغِ مَوْعِظَتِکَ بِمَحَلَّةِ الشَّفِیقِ عَلَیْکَ وَ الشَّحِیحِ بِکَ وَ لَنِعْمَ دَارُ مَنْ لَمْ یَرْضَ بِهَا دَاراً وَ مَحَلُّ مَنْ لَمْ یُوَطِّنْهَا مَحَلًّا وَ إِنَّ السُّعَدَاءَ بِالدُّنْیَا غَداً هُمُ الْهَارِبُونَ مِنْهَا الْیَوْمَ إِذَا رَجَفَتِ الرَّاجِفَةُ وَ حَقَّتْ بِجَلَائِلِهَا الْقِیَامَةُ وَ لَحِقَ بِکُلِّ مَنْسِکٍ أَهْلُهُ وَ بِکُلِّ مَعْبُودٍ عَبَدَتُهُ وَ بِکُلِّ مُطَاعٍ أَهْلُ طَاعَتِهِ فَلَمْ یُجْزَ فِی عَدْلِهِ وَ قِسْطِهِ یَوْمَئِذٍ خَرْقُ بَصَرٍ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا هَمْسُ قَدَمٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا بِحَقِّهِ فَکَمْ حُجَّةٍ یَوْمَ ذَاکَ دَاحِضَةٌ وَ عَلَائِقِ عُذْرٍ مُنْقَطِعَةٌ فَتَحَرَّ مِنْ أَمْرِکَ مَا یَقُومُ بِهِ عُذْرُکَ وَ تَثْبُتُ بِهِ حُجَّتُکَ وَ خُذْ مَا یَبْقَی لَکَ مِمَّا لَا تَبْقَی لَهُ وَ تَیَسَّرْ لِسَفَرِکَ وَ شِمْ بَرْقَ النَّجَاةِ وَ ارْحَلْ مَطَایَا التَّشْمِیرِ(1).

ص: 193


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 476.

باب شصت و پنجم : انجام واجبات و دوری از محرمات

آیات

- أفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ.(1)

{آیا کسی که خشنودیِ خدا را پیروی می کند، چون کسی است که به خشمی از خدا دچار گردیده و جایگاهش جهنم است؟ و چه بد بازگشتگاهی است.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ.(2)

{و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند، وی را به باغ هایی درآورد که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آن جاودانه اند، و این همان کامیابی بزرگ است. و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید، وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفّت آور است.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً. ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ عَلِیماً.(3)

{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند. این تفضّل از جانب خداست، و خدا بس داناست.}

- وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.(4)

{و پروردگارت را پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد.}

- وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا" أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ.(5)

{و در حقیقت، در میان هر امتی فرستاده ای برانگیختیم [تا بگوید:] «خدا را بپرستید و از طاغوت [فریبگر] بپرهیزید.» پس، از ایشان کسی است که خدا [او را] هدایت کرده، و از ایشان کسی است که گمراهی بر او سزاوار است. بنابراین در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.}

- وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ.(6)

{و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند.}

ص: 194


1- . آل عمران / 162
2- . نساء / 13 - 14
3- . نساء / 69 - 70
4- . حجر / 99
5- . نحل / 36
6- . انبیاء / 73

باب 65 أداء الفرائض و اجتناب المحارم

الآیات

آل عمران أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(1) النساء وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ (2) و قال وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ عَلِیماً(3) الحجر وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ (4) النحل وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (5) الأنبیاء وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ (6)

ص: 194


1- 1. آل عمران: 162.
2- 2. النساء: 13 و 14.
3- 3. النساء: 69 و 70.
4- 4. الحجر: 99.
5- 5. النحل: 36.
6- 6. الأنبیاء: 73.

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید.}

روایات

روایت1.

کافی: ابی حمزه ثمالی، از حضرت سجاد علیه السّلام نقل کرد که فرمود: کسی که واجبات الهی را انجام دهد، او از بهترین مردم است. (2)

توضیح

در این روایت تعبیر این چنین است: «فهو من خیر الناس» که البته معنا صحیح و هیچ نیازی به توجیه ندارد، ولی در بعض نسخه ها لفظ «من» نیست (فهو خیر الناس) یعنی او بهترین مردم است و از همه مردم بهتر است، با اینکه به حسب ظاهر صحیح نیست، چون مثلا کسی که هم واجبات و هم مستحبات را انجام می دهد، مسلما از چنین کسی که فقط واجبات را انجام می دهد بهتر است. پس باید بهتر بودن را نسبی بگیریم، یعنی این شخص نسبت به کسی که مستحبات را انجام می دهد ولی بعضی از واجبات را ترک می کند، بهتر است.

روایت2.

کافی: از عبداللَّه بن ابی یعفور از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» فرمود: ای مؤمنین! در برابر هواها و مشکلات و در برابر دشمنان صبر و مقاومت داشته باشید و مراقب مرزها باشید.

و فرمود: بر انجام واجبات صبر داشته باشید.(3)

روایت3.

کافی: ابی سفاتج، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که در همان آیه شریفه «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» فرمود: برای انجام واجبات صبر و تحمل داشته باشید؛ در برابر مشکلات صبر بیشتری داشته باشید؛ و با ائمه اطهار علیهم السّلام ارتباط داشته باشید. (4)

و در روایتی از ابن محبوب، از ابن سفاتج جمله ای هم اضافه دارد: «در آنچه که بر شما واجب کرده است، تقوا و پرهیزکاری داشته باشید.»

توضیح

درباره «اصبروا» مرحوم طبرسی در مجمع گفته که در معنای این آیه نظرهای گوناگونی هست:

1. یکی از آنها این است که مقصود این است که در دین و ایمان خود صبر و ثبات و استقامت داشته باشید. و «صابروا» یعنی در مقابل کفار صبر و مقاومت نمایید و در راه حق با آن مقابله کنید که حاصل معنا چنین می شود: در انجام اطاعت خدا و در ترک معصیت او صبر داشته باشید و با دشمنان نبرد کنید و محکم بایستید، همان طوری که آنها در باطل خود با شما می جنگند و مقاومت می کنند. شما که بر حق هستید، در حق خود محکم و ثابت باشید. چون لفظ «رباط و مرابطه» از باب مفاعله و میان دو چیز است. پس لفظ «صابروا» یعنی در مقابل صبر آنها، شما هم صبر داشته باشید، یعنی از ابزار و تجهیزات جنگی هر چه که آنها آماده می کنند، شما هم آماده کنید.

2.

«اصبروا» یعنی در دین خود صبر و شکیبایی داشته و «صابروا» یعنی برای رسیدن به وعده های الهی صبور باشید و «رابطوا»

ص: 195


1- . حج / 77
2- . کافی 2 : 375
3- . کافی 2 : 375
4- . کافی 2 : 375

الحج یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1).

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ وَ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ (2).

بیان

فهو من خیر الناس لیس من فی بعض النسخ فالخیریة إضافیة بالنسبة إلی من یأتی بالمستحبات و یترک بعض الفرائض.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا(3) قَالَ اصْبِرُوا عَلَی الْفَرَائِضِ (4).

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا قَالَ اصْبِرُوا عَلَی الْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ وَ رَابِطُوا عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ وَ زَادَ فِیهِ: وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ فِیمَا افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ (5).

بیان

اصْبِرُوا قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی معناها علی وجوه أحدها أن المعنی اصبروا علی دینکم أی اثبتوا علیه وَ صابِرُوا الکفار و رابطوهم فی سبیل الله فالمعنی اصْبِرُوا علی طاعة الله سبحانه و عن معاصیه و قاتلوا العدو وَ صابِرُوا علی قتالهم فی الحق کما یصبرون علی قتالکم فی الباطل لأن الرباط هو المرابطة فیکون بین اثنین یعنی أعدوا لهم من الخیل ما یعدونه لکم.

و ثانیها أن المراد اصبروا علی دینکم و صابروا وعدی إیاکم و رابطوا

ص: 195


1- 1. الحجّ: 77.
2- 2. الکافی ج 2 ص 81.
3- 3. آل عمران: 200.
4- 4. الکافی ج 2 ص 81.
5- 5. الکافی ج 2 ص 81.

یعنی با دشمنان من و با دشمنان خود، سرسختانه پیکار کنید.

3.

منظور از «اصبروا» صبر در جهاد و صحنه مبارزه است. و گفته شده که معنای «رابطوا»، مراقبت به نمازها و انتظار نمازی پس از انجام نماز قبلی است. چون «مرابطه» (به معنای آماده جنگ بودن و اسب و شتر برای جنگ نگه داری کردن) تا آن روز نبوده است که این مطلب از علی علیه السّلام روایت شده است.

و از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که از آن حضرت سؤال شد که افضل اعمال چیست؟ فرمود: وضوی کامل گرفتن است در صبحگاه بسیار سرد و گام برداشتن برای شرکت در نماز جماعت و انتظار نمازی پس از نمازی دیگر که رباط و مرابطه این است.

و از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرمود: معنای آیه شریفه این است که «اصبروا» در برابر مصائب و «صابروا» در برابر حملات دشمن مقاومت نمایید و «رابطوا»، مراقب دشمنان باشید که این معنا نزدیک همان معنای اول است که ذکر شد.(1)

و جمله «علی الفرائض» ممکن است علاوه بر اینکه واجبات را در برمی گیرد، شامل ترک محرمات هم باشد. و جمله «صابروا علی المصائب» صیغه مفاعله (صابروا از باب مفاعله است)، گاهی ممکن است برای مبالغه و مهم بودن عمل استعمال شود، چون کاری که میان دو نفر باشد و هر یک در جهت مخالفت دیگری باشد، باید بیشتر مورد اهمیت قرار گیرد و در این مورد که با صیغه مفاعله تعبیر شده، اهمیت صبر در برابر مصائب استفاده می شود و یا اینکه اهمیت مطلب از این نظر باشد که صبر در برابر مصائب هم در مقابل تمایل نفس مقاومت شده و هم در برابر شیطان. و همچنین جمله «رابطوا» این دو احتمال را دارد که چون مراد و منظور از این جمله این است که انسان روح و نفس خود را مقید به اطاعت ائمه اطهار علیهم السّلام کرده و بستگی درونی با آنها داشته و مطیع و منقاد آنها باشد و منتظر فرج آنان باشد، با اینکه در این وضع معارضه و مبارزه با دشمنان آنان هست. و جمله «فیما افترض علیکم» (در آنچه که بر شما واجب فرموده) منظور انجام واجبات و ترک محرمات است، چون هر دو واجب است.

روایت4.

کافی: سکونی، از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به فرائض و واجبات عمل بکن که در این صورت پرهیزکارترین مردم هستی.(2)

روایت5.

کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: خداوند متعال فرموده است: در نظر من محبوب ترین چیز برای جلب توجه من از سوی بنده ام، واجبات است. (3)

توضیح

«تحبب» مصدر باب تفعل است به معنای جلب محبت طرف یا به معنای اظهار محبت و دوستی نسبت به طرف و مناسب تر در این مقام همان معنای اولی است. و البته معلوم است که اگر فرایض و واجبات محبوب ترین کارها در نظر خدا نبود، آنها را واجب نمی کرد و چون از استحباب هم مؤکدتر است، باید محبوب تر هم باشد. بنابراین بهترین وسیله جلب محبت و لطف خداوند، عمل به واجبات است .

روایت6.

کافی: از سلیمان بن خالد نقل می کند که گفت: از امام ششم علیه السّلام راجع به این آیه شریفه سؤال کردم: «وَ قَدِمْنا

ص: 196


1- . مجمع البیان 2 : 381
2- . کافی 2 : 375
3- . کافی 2 : 375

عدوی و عدوکم.

و ثالثها أن المراد اصبروا علی الجهاد و قیل إن معنی رابطوا رابطوا الصلوات و معناه انتظروها واحدة بعد واحدة لأن المرابطة لم تکن حینئذ

رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ فَقَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ نَقْلُ الْأَقْدَامِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ فَذَلِکُمُ الرِّبَاطُ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَعْنَاهُ اصْبِرُوا عَلَی الْمَصَائِبِ وَ صابِرُوا عَلَی عَدُوِّکُمْ وَ رابِطُوا عَدُوَّکُمْ.

و هو قریب من الأول انتهی (1).

علی الفرائض یحتمل شمولها لترک المحرمات أیضا و صابروا علی المصائب لعل صیغة المفاعلة علی هذا الوجه للمبالغة لأن ما یکون بین الاثنین یکون الاهتمام فیه أشد أو لأن فیه معارضة النفس و الشیطان و کذا قوله رابِطُوا یحتمل الوجهین لأن المراد به ربط النفس علی طاعتهم و انقیادهم و انتظار فرجهم مع أن فی ذلک معارضة لعدوهم فیما افترض علیکم من فعل الواجبات و ترک المحرمات.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَکُنْ أَتْقَی النَّاسِ (2).

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا تَحَبَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِأَحَبَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ (3).

بیان

التحبب جلب المحبة أو إظهارها و الأول أنسب و لو لم تکن الفرائض أحب إلیه تعالی لما افترضه.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قَدِمْنا

ص: 196


1- 1. مجمع البیان ج 2 ص 562.
2- 2. الکافی ج 2 ص 82.
3- 3. الکافی ج 2 ص 82.

إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً.»(1) {ما در آن روز با اعمال آنها که به حسب ظاهر خوب بوده مواجه می شویم و آن اعمال را غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم.} یعنی معلوم می شود که هیچ ارزشی نداشته است. حضرت فرمود: به خدا سوگند عمل آنها سفیدتر از قباطی و جامه های سفید و رقیق بوده، ولی وضع و حالت آنها این طور بود که اگر با عمل حرام برخورد می کردند، خودداری نکرده و آن را هم مرتکب می شوند. (2)

توضیح

«و قدمنا» یعنی می پردازیم و مورد توجه قرار می دهیم. «الی ما عملوا» به اعمال آنها مانند مهمان پذیری، صله رحم، دستگیری و فریادرسی بیچارگان، احسان، انفاق و نظایر آن. «فجعلناه هباء منثورا» که هیچ گونه اثر و نتیجه ای باقی نخواهد ماند. و «هباء» غباری است که در شعاع آفتاب که از روزنه ای پیدا است دیده می شود، از ریشه «هبوه» که به معنای غبار است گرفته شده. و «قباطی» به فتح قاف، جمع «قبطیه» به کسر قاف، جامه سفید و درخشان و لطیفی از جنس کتان است که در مصر ساخته می شود و گاهی هم به ضم قاف خوانده می شود، چون در مقام نسبت حرکات تغییر داده می شود.

و در مصباح اللغه گوید: «قبطی» به ضم قاف پارچه ای است از کتان نازک و لطیف که در مصر بافته می شود و منسوب به قبط است. بر خلاف قاعده نسبت و جمع آن «قباطی» است. (پایان کلام مصباح اللغة) و این آیه دلالت بر این دارد که فسق و گناه موجب حبط عمل و از بین رفتن اطاعت می شود، ولی بعضی از مفسرین حبط اعمال را به مورد کفر اختصاص داده اند، نه اینکه هر گونه معصیت و گناهی باعث حبط عمل شود. فقط در صورتی که انسان کافر شود، اعمال خوب گذشته اش که در حال اسلام انجام داده حبط می شود و به کلی بی نتیجه می گردد. البته در این جهت اختلافی نیست و ما در اینجا فعلا به طور اجمال درباره معانی حبط و تکفیر و درباره اختلاف نظرهایی که در این مورد هست مطالبی را متذکر می شویم .

از نظر متکلمین حبط عبارت است از باطل شدن اعمال حسنه انسان، به این معنا که آن اثر و فایده ای که از آن عمل مورد توقع است بر آن مترتب نمی شود و در مقابل حبط، تکفیر است، به این معنا که اعمال سیئه و کارهای بد انسان از بین می رود و مقتضای آن و اثر زشت آن نابود می گردد. پس تکفیر نقیض احباط است و معصیت و گناه را از بین می برد و احباط، طاعت و کارهای خوب را بی اثر می کند. و با همین تعبیر در اخبار و روایات زیادی این مطلب آمده است و البته در میان متکلمین مشهور است که طایفه وعیدیه خواه از معتزله و یا غیر آنها، قائل به احباط و تکفیر هستند، ولی غیر وعیدیه معتقد به احباط و تکفیر نیستند. و لکن این حرف به طور مطلق صحیح نیست که فقط یک طایفه از اهل اسلام به احباط و تکفیر اعتقاد داشته باشند، زیرا اصل احباط و تکفیر مطلبی است که همه مسلمین آن را پذیرفته و معتقد به آن هستند، همان طوری که از آیه و مطالب آینده استفاده می شود. بنابراین لازم است مقصود هر گروه از این ها کاملا بیان شود تا اینکه حق مطلب و حقیقت امر واضح و روشن گردد. بنابراین کلام را از اینجا شروع می کنیم که هیچ اختلافی بین مسلمین در این نیست که هر مؤمنی که دارای اعمال صالحه باشد، مسلما داخل بهشت شده و به طور دائم و مخلد در آن خواهد ماند. همچنان که هر کافری هم وارد آتش دوزخ شده و همیشگی در آن خواهد بود. اما آن مؤمنی که دارای اعمال مختلط باشد، قسمتی اعمال حسنه و قسمتی هم اعمال زشت و سیئه داشته باشد، مورد اختلاف انظار است. گروهی از طائفه مرجئه عقیده دارند که اساسا ایمان به مبدأ و معاد و اعتقاد به اسلام تمامی گناهان را حبط می کند که اگر ایمان شد، دیگر هیچ گونه عقابی برای گناهان نیست.

ص: 197


1- . فرقان / 23
2- . کافی 2 : 374

إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً(1) قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ کَانَتْ أَعْمَالُهُمْ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الْقَبَاطِیِّ وَ لَکِنْ کَانُوا إِذَا عَرَضَ لَهُمْ حَرَامٌ لَمْ یَدَعُوهُ (2).

تبیین

وَ قَدِمْنا أی عمدنا و قصدنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ کقری الضیف و صلة الرحم و إغاثة الملهوف و غیرها فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً فلم یبق له أثر و الهباء غبار یری فی شعاع الشمس الطالع من الکوة من الهبوة و هو الغبار و القباطی بالفتح جمع القبطیة بالکسر ثیاب بیض دقاق من کتان تتخذ بمصر و قد یضم لأنهم یغیرون فی النسبة.

و فی المصباح القبطی بالضم ثوب من کتان رقیق یعمل بمصر نسبة إلی القبط علی غیر قیاس فرقا بین الإنسان و الثوب و ثیاب قبطیة أیضا بالضم و الجمع قباطی انتهی.

و فیه دلالة علی حبط الطاعات بالفسوق و خصه بعض المفسرین بالکفر و لا کلام فیه و لنذکر هنا مجملا من معانی الحبط و التکفیر و الاختلافات الواردة فیه.

اعلم أن الإحباط فی عرف المتکلمین عبارة عن إبطال الحسنة بعدم ترتب ما یتوقع منها علیها و یقابله التکفیر و هو إسقاط السیئة بعدم جریان مقتضاها علیها فهو فی المعصیة نقیض الإحباط فی الطاعة و الحبط و التکفیر و إطلاقهما بهذین اللفظین ربما یساوقهما کثیر من الآیات و الأخبار و قد اشتهر بین المتکلمین أن الوعیدیة من المعتزلة و غیرهم یقولون بالإحباط و التکفیر دون من سواهم من الأشاعرة و غیرهم و هذا علی إطلاقه غیر صحیح فإن أصل الإحباط و التکفیر مما لا یمکن إنکاره لأحد من المسلمین کما ظهر مما تلونا علیک فلا بد أن یحرر مقصود کل طائفة لیتبین ما هو الحق فنقول لا خلاف بین من یعتد به من أهل الإسلام فی أن کل مؤمن صالح یدخل الجنة خالدا فیها حقیقة و کل کافر یدخل النار خالدا فیها کذلک و أما المؤمن الذی خلط عملا صالحا بعمل غیر صالح فاختلفوا فیه فذهب بعض المرجئة إلی أن الإیمان یحبط الزلات فلا عقاب علی زلة مع الإیمان

ص: 197


1- 1. الفرقان: 23.
2- 2. الکافی ج 2 ص 81.

همچنان که در صورت کفر، هیچ پاداشی برای طاعات نیست که نهایتا چنین مؤمنی عذاب ندارد و به او فقط ثواب داده می شود. عده ای دیگر می گویند چنین نیست، بلکه چنین مؤمنی هم ثواب دارد (مقابل اعمال حسنه اش) و در مقابل گناهش هم عقاب می شود.

اما معتزله ثبوت کیفر و پاداش را هم از جهت عقل و هم از نظر دلیل نقلی معتقد و قائل به استحقاق چنین شخصی هستند و از نظر عقلی به اعتبار حسن و قبح عقلی که در محل خود ثابت شده می گویند و از نظر دلیل نقلی به اعتبار آیات وعده و وعید که برای اعمال حسنه وعده ثواب داده و برای اعمال سیئه کیفر مقرر داشته است. و اما اشاعره که منکر حسن و قبح عقلی هستند، می گویند که خدا مالک علی الاطلاق است و چیزی بر خدا لازم و واجب نیست. بنابراین انسان مکلف استحقاق ثواب و حق پاداش بر خدا ندارند، حال اگر خداوند متعال ثوابی عنایت کرد، از جهت فضل و کرم او است و اگر بنده اش را عقاب نمود، به دلیل عدل او است، بلکه مطلب بالاتر از این است که اگر مطیع را عقاب کند و عاصی و گنه کار را ثواب دهد، هیچ مانعی ندارد. خلاصه مطلب اینکه معتزله عقیده دارند مؤمنی که مرتکب گناهان کبیره شده و بدون توبه از دنیا رفته، استحقاق خلود و همیشه در آتش بودن را دارد، ولی عذاب و عقابش سبک تر از عقاب کفار است، اما اصل استحقاق از جهت تخلف و تمرد از امر پروردگار. و اما مخلد بودنش در دوزخ از جهت عموماتی که در قرآن و سنت وارد شده نظیر آیه «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها.»(1) و آیه «وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها.»(2) آن کس که از حدود و مقررات الهی تعدی و تجاوز نماید، خداوند او را به طور مخلد همیشگی در آتش وارد می کند. و این آیات را غیر طائفه معتزله تاویل نموده اند که منظور از معصیت و گناه، کفر است نه هر معصیتی و یا مقصود از خلود، ماندن خیلی زیاد و طولانی است نه همیشگی و ابدی. و از این جهت نظر قاطع داده اند که یک گناه کبیره، همه طاعات را حبط و نابود می کند، چون خلودی که در این آیات به آن وعده شده است، مستلزم حبط است. این نظر اکثر و جمهور معتزله است در اصل احباط.

در ضمن گروه حبائیین از اشاعره، ابو علی و پسرش ابو هاشم مطابق نقل آمدی، شرط حبط را کثرت عمل دانسته اند، به این معنا که اگر اعمال سیئه و گناه بیشتر از طاعاتش باشد، معصیت ها طاعت ها را حبط می کنند و بالعکس، ولی در عین حال پدر و پسر در جهت دیگر اختلافی با هم دارند. ابو علی می گوید هر یک از این دو نحو عمل که ناقص باشد، به کلی حبط می شود و عمل زائد و بیشتر بدون کم و کاست محفوظ می ماند و چیزی از آن کم نمی شود. و ابو هاشم می گوید آن مقدار که با عمل کمتر برابری دارد، از عمل بیشتر کسر شده و فقط مقدار اضافه باقی می ماند. پس از روشن شدن این مطالب، معلوم می شود آنچه که اکثر اصحاب ما نظر داده اند و احباط و تکفیر را نفی نموده و آن را قبول نکرده اند، با اینکه آیات بسیار و اخبار زیاد و مستفیض بلکه متواتر معنوی درباره احباط و تکفیر وارد شده، واقعا شگفت آور است و این مطلب را با این وضوح و روشنی نپذیرفته اند، با اینکه هیچ گونه دلیلی بر نفی و انکار آن ندارند، به جز شبهه ناچیز و اشکال ضعیف و غیر واردی که

ص: 198


1- . جن / 23
2- . نساء / 14

کما لا ثواب لطاعة مع الکفر و ذهب الآخرون إلی ثبوت الثواب و العقاب فی حقه.

أما المعتزلة فبعنوان الاستحقاق المعلوم عقلا باعتبار الحسن و القبح العقلیین و شرعا باعتبار الآیات الدالة علیه من الوعد و الوعید.

و أما الأشاعرة فبعنوان الانتفاء(1)

یقولون إنه لا یجب علی الله شی ء فلا یستحق المکلف ثوابا منه تعالی فإن أثابه فبفضله و إن عاقبه فبعدله بل له إثابة العاصی و عقاب المطیع أیضا.

و بالجملة قول المعتزلة فی المؤمن الخارج من الدنیا بغیر توبة عن کبیرة ارتکبها أنه استحق الخلود فی النار لکن یکون عقابه أخف من عقاب الکفار أما مطلق الاستحقاق فلما عرفت و أما خصوص الخلود فللعمومات المتأولة عند غیرهم بتخصیصها بالکفار أو بحمل الخلود علی المکث الطویل کقوله تعالی مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها(2) و قوله وَ مَنْ ... یَتَعَدَّ

حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها(3) فلهذا حکموا بأن کبیرة واحدة تحبط جمیع الطاعات فإن الخلود الموعود مستلزم لذلک هذا قول جمهورهم فی أصل الإحباط.

ثم إن الجبائیین أبا علی و ابنه أبا هاشم منهم علی ما نقل عنهما الآمدی ذهبا إلی اشتراط الکثرة فی المحبط بمعنی أن من زادت معاصیه علی طاعته أحبطت معاصیه طاعاته و بالعکس لکنهما اختلفا فقال أبو علی ینحبط الناقص برمته من غیر أن ینتقص من الزائد شی ء و قال أبو هاشم بل ینتقص من الزائد أیضا بقدره و یبقی الباقی.

إذا عرفت هذا فاعلم أن ما ذکره أکثر أصحابنا من نفی الإحباط و التکفیر مع ورود الآیات الکثیرة و الأخبار المستفیضة بل المتواترة بالمعنی فی کل منهما مما یقضی منه العجب مع أنه لیس لهم علی ذلک إلا شبه ضعیفة مذکورة

ص: 198


1- 1. فی مرآة العقول ج 2 ص 97« الاتفاق».
2- 2. الجن: 23.
3- 3. النساء: 14.

در کتاب های کلامی مانند تجرید و غیر آن ذکر شده است، ولی پس از دقت و تعمق معلوم می شود آن مطلبی که نفی کرده و نپذیرفته اند، مطلبی است که با ظاهر آیات و اخبار منافات ندارد و می توان گفت جز مناقشه ظاهری و نزاع لفظی بیش نیست.

زیرا اصحاب به این حقیقت اعتقاد دارند که توبه انسان، موجب رفع عقاب و عذاب هست و مرگ در حال کفر، باعث بطلان و از بین رفتن ثواب و پاداش تمامی اعمال می گردد. در عین حال اکثر اصحاب می گویند که این معنا احباط نیست، بلکه می گویند استحقاق ثواب (البته بنا بر این فرض که انسان با انجام اعمال حسنه استحقاق ثواب دارد و ذی حق می شود) شرطش مردن در حال ایمان است و بر فرض ذی حق نشدن انسان، آن وعده ها و الطاف الهی مشروط به مردن در حال ایمان است. همچنین در مورد گناهانی که در روایات آمده که آنها حسنات را حبط می کند، ممکن است همین حرف را بگویند که استحقاق ثواب یا وعده الهی به ثواب حسنات، مشروط به این است که این گناه از انسان صادر نشود، وگرنه آن استحقاق ها و آن وعده ها منتفی است. و در مورد توبه کردن یا آن اعمالی که موجب غفران و کفاره گناهان می شود، هیچ گونه نیازی به این توجیهات نیست، چون پذیرش توبه و بخشیدن گناهان از قبیل تفضل و عفو است که دایره اش وسیع و عفو و رحمت شامل و عام است. و نیز ما قائل به حبط مطلق نیستیم که هر رقم معصیتی، هر گونه طاعتی را حبط کند و بعکس هر طاعتی، هر رقم معصیت و گناه را از بین ببرد، بلکه در این جهت فقط تابع نص و روایت هستیم. هر معصیتی که در قرآن یا حدیث صحیح آمده باشد که این معصیت، طاعت را از بین می برد یا از ثواب طاعت می کاهد یا پاره ای از ثواب و طاعت را حبط می کند، فقط آن مقدار را باید گفت و از حد و مرز کتاب سنت خارج نمی شویم.

و یکی از اصحاب ما قائل به احباط نیست و عقیده به این نظریه ای که گذشت نیز ندارد، یعنی استحقاق ثواب و یا وعده به ثواب شرطش مرگ در حال ایمان است. بلکه نظر و عقیده اش این است که ایمان و کفر بستگی دارد به همان شرایط خود در همان حال که اظهار ایمان و یا کفر کرده و این چنین نیست که استحقاق ثواب یا عقاب، مشروط باشد به یک شرط متاخر، شرطی که پس از سپری شدن چندین سال حاصل می شود که همان مرگ در حال ایمان یا کفر است. و تا آن زمان که این شخص مؤمن با اینکه مؤمن است یا کافر است، ولی هنوز و تا زمانی که نمرده، استحقاق هیچ یک از ثواب و عقاب را ندارد و بلکه هر وقت که ایمان محقق شد و انسان ایمان آورد، همان وقت مستحق ثواب می شود و اگر کفر را انتخاب کرد، مستحق عقاب می گردد و این استحقاق در انتظار حالت مرگ نیست. ولی چیزی که هست، این است که اگر پس از ایمان آوردن کافر شد، این کفر لاحق و بعدی کشف از این حقیقت می کند که ایمان نداشته و ایمان سابق، واقعا ایمان نبوده و استحقاق ثواب نداشته و به حسب ظاهر و از جهت لفظ به او مؤمن اطلاق کرده بودیم. همچنین اگر پس از کفر ایمان آورد، آن کفر اصلی سابقی از بین می رود و استحقاق عقاب ساقط می گردد و این سقوط استحقاق، از جهت عفو الهی است نه از جهت احباط و نه از جهت مرگ در حال ایمان. و بیان این مطلب و تنقیح و توضیح این حقیقت پس از بیان چند امر روشن می شود.

امر اول اینکه در موضوع حسن و قبح عقلی دو نظر هست: یکی اینکه می گویند ما درباره افعال خدا حسن و قبح را قبول نداریم. به این معنا که نمی توانیم راجع به کارهای خدا اظهار نظر کنیم که مثلا ثواب دادن به مطیع خوب و حسن است، پس خداوند باید به او ثواب و پاداش دهد. یا عقاب و عذاب کردن مطیع قبیح است، پس نباید مطیع را عقاب دهد و امثال این. و عده ای دیگر عقیده به حسن و قبح دارند و می گویند که می توانیم در نحوه رفتار خدا با بندگان خود اظهار نظر کنیم. اما گروه اول طبق عقیده خود می گویند اساسا استحقاقی نیست، نه در طرف ثواب و نه در طرف عقاب،

ص: 199

فی کتب الکلام کالتجرید و غیره لکن بعد التأمل و التحقیق یظهر أن الذی ینفونه منهما لا ینافی ظواهر الآیات و الأخبار کثیرا بل یرجع إلی مناقشة لفظیة.

لأنهم قائلون بأن التوبة ترفع العقاب و أن الموت علی الکفر تبطل ثواب جمیع الأعمال لکن الأکثر یقولون لیس هذا بالإحباط بل باشتراط الموافاة علی الإیمان فی استحقاق الثواب علی القول بالاستحقاق و فی الوعد بالثواب علی القول بعدم الاستحقاق و کذا یمکنهم القول بأحد الأمرین فی المعاصی التی وردت أنها حابطة لبعض الحسنات من غیر قول بالحبط بأن یکون الاستحقاق أو الوعد مشروطا بعدم صدور تلک المعصیة.

و أما التوبة و الأعمال المکفرة فلا حاجة إلی ارتکاب أمثال ذلک فیها إذ فی تجویز التفضل و العفو کما هو مذهبنا غنی عنها و أیضا لا نقول بإذهاب کل معصیة کل طاعة و بالعکس کما ذهب إلیه المعتزلة بل نتبع فی ذلک النصوص الواردة فی ذلک فکل معصیة وردت فی الکتاب أو فی الآثار الصحیحة أنها ذاهبة أو منقصة لثواب جمیع الحسنات أو بعضها نقول به و بالعکس تابعین للنص فی جمیع ذلک.

و من أصحابنا من لم یقل بالموافاة و لا بالإحباط بل یقول کل من الإیمان و الکفر یتحقق بتحقق شروطه المقارنة و لیس شی ء من استحقاق الثواب و العقاب مشروطا بشرط متأخر بل إن تحقق الإیمان تحقق استحقاق الثواب و إن تحقق الکفر تحقق معه استحقاق العقاب فإن کفر بعد الإیمان کان کفره اللاحق کاشفا عن أنه لم یکن مؤمنا سابقا و لم یکن مستحقا للثواب علیه و إطلاق المؤمن علیه بمحض اللفظ و بحسب الظاهر و إن آمن أخذ بعد الکفر زال کفره الأصلی بالإیمان اللاحق و سقط استحقاقه العقاب لعفو الله تعالی لا بالإحباط و لا لعدم الموافاة کما یقول الآخرون.

و تفصیل هذا المطلب و تنقیحه یحتاج إلی إیراد مقاصد الأول أن النافین للحسن و القبح لا یثبتون استحقاق شی ء من الثواب و العقاب بشی ء من الأعمال بل

ص: 199

بلکه خداوند مالک علی الاطلاق و مالک هر گونه تصرفی که درباره بنده اش بخواهد هست و قدرت بر پاداش و کیفر دارد و شان و مقام الهی درباره رفتارش نسبت به مخلوقش، این نیست که طرف استحقاق مدح و ذمی داشته باشد و این یک نحو اصطلاح و قراری است از طرف شارع، وگرنه قطع نظر از این اصطلاح، حقیقت امر این است که او مالک مطلق و بنده هم مملوک محض است. هر چه بخواهد و هر طوری بخواهد، می تواند مطیع را عقاب و کیفر دهد و به دوزخ ببرد و عاصی و گنه کار را ثواب دهند و به بهشت برد، هیچ اشکالی ندارد.

و اما گروه دوم که می گویند خداوند بی ملاک و بدون معیار هیچ عملی را انجام نمی دهد، حسن و قبحی هست، ملاک و میزانی هست. این گروه در جهت استحقاق عقاب مختلف و متمرد هیچ تردیدی ندارند، گرچه ممکن است به عنوان احتمال ضعیف گفته شود که استحقاق از مستقلات عقلیه نیست که عقل به طور بدیهی و ضروری یا به طور نظری و پس از تعمیق و تامل، حکم به استحقاق عقاب نماید، ولی استحقاق عذاب و عقاب نسبت به شخص گناهکار و متمرد، امری است مسلم. اما اینکه مطیع آیا استحقاق ثواب و پاداش دارد یا نه، از نظر بعضی اینجا هم استحقاق هست و بنده مطیع با انجام اطاعت مستحق پاداش می گردد و عده ای از اصحاب ما همین عقیده را دارند و این مطلب هم به این نحو توجیه شده که ملزم کردن و مکلف ساختن به عملی که مشقت و زحمت دارد، بدون اینکه در مقابل این زحمت پاداش و اجری در نظر گرفته شود، قبیح و ناپسند است و معلوم است که خداوند کار قبیح و زشت ندارد. ولی در پاسخ به این استدلال، گفته شده که پاداش ندادن در مقابل اعمال و زحمات، در صورتی زشت و قبیح است که شخص مکلف قبلا مشمول نعمت های الهی نباشد، ولی خداوندی که بنده اش را از اول مورد لطف و احسان خود قرار داده، اگر بعدا پاداش ندهد قبحی ندارد. چه فرقی است میان نعمت و نفع گذشته و نفع و پاداش آینده. و چه بسا ممکن است گفته شود که حسن عمل و مصلحت داشتن کار پر زحمت، در الزام به عمل کافی است و نه پاداش بعدی لازم است و نه منافع قبلی (مثلا صدق و امانت چون خوب است باید انجام داد، گرچه هیچ سود و اجری نه در گذشته و نه در آینده برای انسان نداشته باشد) و از این جهت است که بعضی از اصحاب ما و دیگران عقیده دارند که استحقاقی در کار نیست و ثواب و پاداش، فضل و عنایتی است از طرف خدا نسبت به بنده اش. و از سخنان اکثر اصحاب ما رضوان اللَّه علیهم همین مطلب ظاهر می شود و نیز اخبار و احادیث زیادی دلالت بر این دارد و همچنین مضمون دعاها و مناجات ها است: سیدی انا اسالک ما لا استحق (ابو حمزه ثمالی)، مولای من! آن چیزی که من مستحق آن نیستم درخواست می کنم. و امثال آنها که در دعاها فراوان است.

امر دوم اینکه آیا ثواب و عقاب لازم است که به طور دائم و ابدی باشد یا نه؟ معتزله می گویند دوام و خلود لازم است و به نظر خودشان از طریق عقل، لزوم دوام را اثبات کرده اند. ولی از نظر اصحاب ما دلیل عقلی بر لزوم دوام نیست. مالک علی الاطلاق و فعال ما یشاء است، استحقاقی هم از طرف بنده نیست، اگر ثواب را ادامه داد لطف است و اگر نداد، مالک است. و اما از نظر ادله شرعی ثواب مطیعین به طور دائمی است و همین طور عقاب کفار و معاندین. و این مطلب مورد اجماع و اتفاق مسلمین است، مگر نادری از متصوفین که نمی توان آنها را جزو مسلمین شمرد، ولی عقاب گنه کاری که کافر نیست، البته به طور دوام نیست و همین مقدار که دلیل عقلی بر دوام نداریم، برای حکم به دائمی نبودن کافی است. ضمنا ناگفته نماند که در عبارت تجرید در این مورد، تناقضاتی به چشم می خورد که دفعش مشکل و محتاج تکلفات و توجیهاتی است.

امر سوم در این است که احباط به آن معنایی که گفته شد، یعنی هر یک از دو نحو استحقاقی، استحقاق دیگر را از بین برده و نابود سازد؛ استحقاق ثواب استحقاق عقاب را نابود و استحقاق عقاب، استحقاق ثواب را از اصل و اساس فانی و نابود نماید، یا اینکه استحقاق بعدی، استحقاق قبلی و متقدم را نابود کند و آنچه که می ماند همه استحقاق بعدی است و هیچ گونه تقابل و کسر و انکساری در کار نباشد. این حرف و احباط این چنینی از نظر ما و اصحاب ما باطل است و مذهب و نظر ابو علی جبایی که متاخر و اعمال بعدی به تمامه باقی و آنچه که قبلا انجام داده به طور کلی حبط می گردد این نیز باطل و با آیات و اخباری که می گویند هیچ عملی ضایع و تباه نمی شود منافات دارد. (و من یعمل مثقال ذره خیرا یره .....)

ولی نظر ابو هاشم پسر ابو علی با ظواهر نصوص منافاتی ندارد، زیرا وقتی بنا شد که متقدم و اعمال قبلی هم در اعمال بعدی اثر کند و کسر و انکسار حاصل شود، بنابراین هم اعمال گذشته موثر و نتیجه بخش است و هم اعمال بعدی و هر یک از دیگری بیشتر شد، آن زیادی و اضافه باقی می ماند. پس به طور کلی به حساب همه اعمال رسیدگی شده و هیچ عملی ضایع و تباه نشده و عامل هم اعمال خیر و شر خود را دیده. و لکن پایه نظریه ابو هاشم که گفته مطلوب است، نمی شود انسان هم مستحق عقاب باشد و هم مستحق ثواب و جمع مابین این دو با هم منافات دارد. البته این زیربنا صحیح نیست، چون از نظر هیچ گونه منافاتی بین این دو استحقاق نیست و ممکن است هم ثواب داشته باشد و هم عقاب، بلکه

ص: 200

المالک للعباد عندهم قادر علی الثواب و العقاب و مالک للتصرف فیهم کیف شاء و لیس من شأن فعله فی خلقه استحقاق الذم بل و لا المدح و کلاهما اصطلاح و مواضعة من الشارع. و أما المثبتون لهما فلا کلام عندهم فی استحقاق العقاب نعم ربما قیل بعدم استقلال العقل فیه ضرورة أو نظرا و أما الثواب فعند بعضهم مما یستحقه العبد بطاعته و إلیه یذهب جماعة من أصحابنا و یحتجون لذلک بأن إلزام المشقة بدون التزام نفع فی مقابله قبیح و ربما یوجه علیه أن التزام النفع فی مقابله إنما یلزم لو لم تسبق النعم علیه بما یحسن إلزام المشقة بإزائها و الفرق بین النفع المستقبل و النعمة الماضیة تحکم و ربما کفی فی إلزام المشقة حسن العمل الشاق و لم یحتج فی حسن الإلزام إلی أزید منه و لهذا ذهب بعض أصحابنا و غیرهم إلی أن الثواب تفضل و وعد منه تعالی بدون استحقاق للعبد و هو الظاهر من کلام أکثر أصحابنا رضوان الله علیهم و یدل علیه کثیر من الأخبار و الأدعیة.

الثانی أن الثواب و العقاب هل یجب دوامهما أم لا فذهب المعتزلة إلی الأول و طریقه العقل عندهم و الصحیح عند أصحابنا أنه لا یجب عقلا.

و أما شرعا فالثواب دائم و کذا عقاب الکفر إجماعا من المسلمین إلا ما نقل من شذاذ من المتصوفین الذین لا یعدون من المسلمین.

و أما عقاب المعاصی فمنقطع و یکفی هنا عدم وجدان طریق عقلی إلی دوامهما و فی عبارة التجرید فی هذا المطلب تناقض یحتاج إلی تکلف تام فی دفعه.

الثالث أن الإحباط بالمعنی الذی ذکرناه من إفناء کل من الاستحقاقین للآخر أو المتأخر للمتقدم باطل عند أصحابنا و مذهب أبی علی و هو بقاء المتأخر و فناء المتقدم مناف للنصوص الکثیرة المتضمنة لعدم تضییع العمل و أما مذهب أبی هاشم فلا ینافی ظواهر النصوص لأنه إذا أفنی المتقدم المتأخر أیضا فلیس بضائع و لا مما لم یره العامل لکن الظاهر أن ما ذهب إلیه من إبطاله له من جهة المنافاة بینهما فلیس بصحیح إذ لا منافاة عقلا بین الثواب و العقاب و استحقاقهما بل یکاد

ص: 200

عقل به طور جزم و یقین حکم می کند که مثلا دو نفری که یکی از آنها اطاعت بسیار زیادی انجام ولی مقدار کمی هم معصیت و گناه دنبال آن همه طاعت مرتکب شده و شخص دیگری که گناه و معصیت و هم چنین اطاعت و بندگی کرده، فقط مختصری و اندکی این طرف از آن طرف بیشتر است، این دو نفر به حکم عقل مساوی و برابر نیستند. و همین طور کسی که هم معصیت وهم طاعت را به یک میزان انجام داده، با آن کسی که اساسا هیچ عملی نه خیر و نه شر انجام نداده مساوی و برابر نیست.(1)

یک وجه دیگر هم امکان دارد و آن اینکه ممکن است هنگامی که انسان طاعتی را انجام داد، عقاب سابق که در اثر گناهی که قبلا مرتکب شده ساقط شود، ولی به عنوان عفو و مغفرت الهی. و این وجه از کلمات اصحاب ما رضوان اللَّه تعالی علیهم استفاده می شود، ولی در مورد ثواب این تصور راه ندارد که مثلا ثواب سابق ساقط شود، البته امکان دارد استحقاق ثواب یا وعده ثواب بر اطاعت های قبلی، مشروط به این معنا باشد که معصیتی دنبال آن نیاید، همچنان که ثواب ایمان و ثواب طاعت، مشروط به این است که در حال مرگ ایمانش را حفظ کند و با آن حالت از دنیا برود که خیلی از اصحاب این عقیده را دارند، ولی این اشتراط عمومی و شامل همه معاصی نیست که هر معصیتی که انسان مرتکب شود، موجب سقوط ثواب اطاعت سابق گردد، بلکه بعضی از معصیت های مخصوص است که این اثر سوء را دارد، یعنی آن معصیتی که در روایت نام برده شد. و ضمنا آنچه که در روایات ضعیف آمده که موجب بطلان طاعت می شود، قابل اعتماد نیست، چون این روایات قطعی و یقینی نیست. فقط این مطلب از روایات به دست می آید که در میان این گناهان، گناهی هست که شرط استحقاق ثواب و یا وعده ثواب به وجود نیامدن آن گناه است. و فرق بین این قول (که شرط استحقاق ثواب، مرتکب نشدن معصیت است) و قول به احباط از چند وجه است: اول اینکه از بین رفتن ثواب بنابر احباط از جهت تضاد و تنافی این دو رقم استحقاق است که نمی شود انسان هم مستحق ثواب و هم مستحق عقاب باشد، ولی بنا بر این قول، نه از جهت تنافی و تضاد است.

دوم اینکه بنا بر قول احباط، منافات میان دو رقم استحقاق است که باید استحقاق عقاب مسجل شده باشد تا با استحقاق ثواب آن استحقاق حبط شود و از بین برود و بالعکس. پس اگر استحقاق عقاب حاصل نشود (به هر علتی که باشد) حبط هم حاصل نمی شود، ولی بنا بر این قول، به مجرد انجام معصیت، ثواب منتفی می گردد و همچنین استحقاق ثواب که ثابت و مستقر شده، از بین می رود، ولی اگر استحقاق را مشروط به ادامه ترک معصیت بدانیم و نظر ما این باشد که اصل استحقاق متوقف بر انتظار معصیت است تا وقت مرگ، بدیهی است که تا وقت مرگ استحقاقی حاصل نشده تا منتفی بشود یا نشود و موقع مرگ است که وضع انسان از نظر استحقاق معلوم خواهد شد...

ص: 201


1- . کشف المراد: 412

العقل یجزم بعدم مساواة من أعقب کثیرا من الطاعة بقلیل من المعصیة مع من اکتفی بالفضل بینهما حسب و عدم مساواة من أعقب أحدهما بما یساوی الآخر مع من لم یفعل شیئا.

ثم إنه یمکن أن یسقط العقاب المتقدم عند الطاعة المتأخرة علی سبیل العفو و هو إسقاط الله تعالی ما یستحقه علی العبد من العقوبة و هو الظاهر من مذاهب أصحابنا رضی الله عنهم و أما الثواب فلا یتصور فیه ذلک و یمکن أن یکون الوعد بالثواب علی

الطاعة المتقدمة أو استحقاقه مشروطا بعدم معاقبة المعصیة لها کما یشترط ثواب الإیمان و الطاعات بالموافاة علی الإیمان بأن یموت مؤمنا عند کثیر من أصحابنا.

لکن ذلک الاشتراط لیس بعام لجمیع المعاصی بل مخصوص بمقتضی النصوص ببعضها و لیس کل ما ورد بطلان الطاعة بسببه مما یقطع باشتراط الثواب به لأن کلا منها أخبار آحاد لا تفید القطع نعم ربما حصل القطع بأن شیئا من تلک المعاصی یشترط استمرار انتفائه لاستحقاق الثواب أو هو شرط فی الوعد به و الفرق بین هذا و بین الإحباط ظاهر من وجوه.

الأول أن إبطال الثواب فی الإحباط من حیث التضاد عقلا بین الاستحقاقین و هاهنا من جهة اشتراطه شرعا بنفی المعصیة.

الثانی أن المنافاة هناک بین الاستحقاقین فلو لم یحصل استحقاق العقاب لانتفاء شرطه لم یحصل الإحباط و هاهنا بنفس المعصیة ینتفی الثواب أو استحقاقه إن ثبت و کان مستمرا و إن توقف أصل الاستحقاق علی استمرار النفی لم یحصل أصلا و إنما یحصل فی موضع الحصول بالموت.

و لا یختلف الحال باستحقاق العقاب علی تلک المعصیة لاستجماع شرائطه و عدمه لفقد شی ء منه کمنع الله تعالی لطفا معلوما عن المکلف و کما لو أعلم الله تعالی المکلف أنه یغفر له و یعفو عن جمیع معاصیه فکان مغریا له بالقبیح و کما لو لم یقع فعل القبیح و لا الإخلال بالواجب عن المکلف علی سبیل إیثاره علی فعل الواجب

ص: 201

ناقص

روایت7.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: تمام چشم ها در روز قیامت گریان است به جز سه چشم: چشمی که در راه خدا بیداری بکشد؛ چشمی که از ترس الهی اشک بریزد؛ چشمی که از حرام های خدا پوشیده شود.(1)

توضیح

جمله «فی سبیل اللَّه» معانی زیادی را احتمال دارد: یعنی در جهاد در راه خدا بیدار باشد، اعم از جهاد و مسافرت حج و زیارت ها یا از این هم عمومی تر یعنی در جهاد یا سفر حج و زیارت یا برای اشتغال به عبادت و شب زنده داری یا برای مطالعه علوم دینی بی خوابی ببیند. البته این معنای آخری از جهت اطلاق کلمه «فی سبیل اللَّه» بهتر و ظاهرتر است. و راجع به جمله «فاضت» که به چشم نسبت داده شده، این نسبت مجازی است، چون چشم که فیضان و جریان ندارد، بلکه آب چشم و اشک است که جریان دارد نه خود چشم، مانند اینکه مثلا گفته می شود ناودان جاری شد که مجاز است، چون آب ناودان جاری می شود و جمله «غضت» به صیغه مجهول است که مثلا گفته می شود «غض طرفه»، یعنی چشمش را پایین آورد و باز نکرد.

روایت8.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در مناجات و سفارش های خداوند به موسی بن عمران علیه السّلام آمده است: ای موسی! بهترین راه قرب و نزدیکی به من، ورع و پرهیز از محرمات من است و کسانی که از طریق ترک حرام ها به من نزدیک می شوند، من جنات عدن را در اختیار آنان قرار داده و در این بهشت عدن احدی را با آنان شریک نمی کنم.(2)

توضیح

درباره «جنات عدن» راغب اصفهانی در کتاب مفردات گوید: معنای «عدن» استقرار و ثبات است و «عدن بمکان» یعنی در مکان و محل استقرار یافت، و قرارگاه جواهر و فلزات را معدن می گویند، چون در آنجا استقرار دارند.

روایت9.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از سخت ترین و مشکل ترین چیزهایی که خدا بر بندگانش فرض و واجب کرده، بسیاری ذکر و یاد الهی است. سپس فرمود: منظورم «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست، گرچه این هم درجه و مرتبه ای از ذکر است، بلکه مقصود در یاد خدا بودن است هنگامی که با حلال و حرام الهی مواجه می شود که اگر این کار طاعت و بندگی است، انجام دهد و اگر معصیت و گناه است، ترک کند.(3)

توضیح

«ما فرض اللَّه» یعنی آنچه که خداوند مقرر کرده، خواه واجب باشد یا مستحب. و احتمال دارد که مقصود تنها واجبات باشد. «و ان کان منه» یعنی گرچه این ذکر زبانی و لسانی هم از قبیل همان ذکر شدید به هنگام طاعت و معصیت است، ولی ذکر زبانی نسبت به ذکر و یادآوری آسان است و خلاصه اینکه خداوند متعال دستور ذکر داده و در موارد زیادی در قرآن مدح و ستایش آن را کرده است، نظیر آیه

ص: 204


1- . کافی 2 : 374
2- . کافی 2 : 374
3- . کافی 2 : 374

و الامتناع من القبیح بل وقع لا علی وجه الإیثار فإن العاصی فی جمیع هذه الصور یستحق ذما و لا یستحق عقابا عند أبی هاشم و من یحذو حذوه و علی تقدیر الاشتراط باستمرار انتفاء المعصیة ینتفی استحقاق الثواب و علی تقدیر الإحباط لا ینتفی.

الثالث أن التوبة علی مذهب الإحباط یمنع من الإحباط و علی ما ذکرنا لا یمنع من الإحباط نعم لو کان الشرط استمرار انتفاء المعصیة أو الموافاة بالتوبة من المعصیة دون استمرار انتفائها فقط منع من الإحباط کمذهب القائلین به.

الرابع (1)

أن هذا یجری فی مذهب النافین للاستحقاق دون الإحباط و هذا الذی ذکرناه و إن لم یکن مذهبا صریحا لأصحابنا إلا أن من یذهب إلی الموافاة لا بد له من تجویزه و به یجمع بین نفی الإحباط کما تقتضیه الأدلة بزعمهم و بین الآیات و کثیر من الروایات الدالة علی أن بعضا من المعاصی یبطل الأعمال السابقة و یمکن القول بمثل هذا فی المعاصی بأن یکون استحقاق العقاب علیها أو استمراره مشروطا بعدم بعض الطاعات فی المستقبل فیأول ما یتضمن شبه هذا المعنی من الروایات به لکن عدم استحقاق العقاب بتعمد معصیة الله تعالی و توقفه علی أمر منتظر بعید و کذلک انقطاع استمراره و فی العفو مندوحة عنه و الکلام فیه کالکلام فی التوبة و هو ظاهر النصوص و فی کلام الشارح العلامة قدس سره فی شرح التجرید عند قول المصنف ره و هو مشروط بالموافاة إلخ ما یدل علی أن فی المعتزلة من یقول باشتراط الطاعات بالمعاصی المتأخرة و بالعکس و ظاهره أنه حمل کلام المصنف علی هذا المعنی فیکون قائلا بالموافاة فی الطاعات باشتراطه بانتفاء الذنب فی المستقبل و فی المعاصی باشتراطه بعدم

الطاعة الصالحة للتکفیر فی المستقبل إلا أنی لم أقف علی قائل به من أصحابنا صریحا و کلام التجرید لیس بصریح إلا فی الموافاة بالإیمان.

الرابع (2)

أن العفو مطلقا سواء کانت المعصیة مما تاب المکلف منها أو لا و سواء کانت صغیرة مکفرة أو کبیرة غیر واقع بالسمع عند جمیع المعتزلة و ذهب بعضهم

ص: 202


1- 1. یعنی الرابع من الوجوه.
2- 2. یعنی الرابع من المقاصد.

«اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً»(1) {خیلی زیاد ذکر خدا نمایید} و نظیر آیه «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ.»(2) {در حال ترس و از روی خشیت و خوف و با تضرع و تواضع خدا را در دل خود یاد کن و همچنین با گفتار آهسته صبح و عصر خدا را ذکر کن.} و آیه «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ.»(3) {آنان که در حال ایستاده و نشسته و دراز کشیدن (همه حالات؟ در یاد خدا هستند.} و اصل و حقیقت ذکر تذکر به قلب و یادآوری در دل است که آیه «اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ»(4) {نعمتی را که به شما داده ام به یاد آورید.} سپس به ذکر لسانی هم اطلاق شده، یا از باب حقیقت یا مجازا از باب نام گذاری دلیل به نام مدلول (چون ذکر زبانی دلیل و نشانه یاد آوری دل است) و بعدا اکثرا در ذکر زبانی استعمال شد، به طوری که هر وقت کلمه «ذکر» گفته می شود، ذکر زبانی به ذهن انسان می آید و لذا حضرت تصریح فرمود که منظور ذکر قلبی و یادآوری دل است، نه فقط ذکر زبانی که مبادا خیال شود که مقصود ذکر زبانی است و خواسته است بفهماند که اکمل و افضل افراد ذکر همان ذکر دل است.

و بعضی گفته اند که ذکر زبانی با اینکه دل خالی از یاد او باشد، باز هم بی فایده نیست، چون همین ذکر زبانی مانع از لغو و بیهوده گویی شده و باعث می شود که زبان عادت به خیر و ذکر کند. و گاهی امکان دارد که شیطان برای اینکه مانع همین ذکر لسانی شود، انسان را وسوسه کند که حرکت زبان بدون توجه قلبی عمل عبث و بیهوده است و باید آن را ترک کرد. و شخص ذاکر سزاوار است که برای کوری چشم شیطان، ذکر زبانی خود را توام با حضور قلب نماید و بر فرض اگر موفق به حضور قلب نشد، همین ذکر لسانی را ترک نکند تا دماغ شیطان را به خاک بمالد و او را از خود طرد کند و در مقابل وسوسه او بگوید که خیر این عمل، عبث و بیهوده نیست. و این ذکر زبانی وسیله و نشانه ذکر قلبی است و ترک یکی از این دو، نباید باعث ترک دیگر شود، چون هر عضوی عبادت مخصوص به خود دارد. عبادت قلبی اگر نشد، عبادت زبان واقع شود. هم اکنون بدان که ذکر قلبی از بزرگ ترین عوامل ایجاد محبّت خدا است و محبّت بالاترین مقام مقرّبان است. خداوند به ما و دیگر مؤمنان محبّت خودش را روزی کند.

روایت10.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: هر کس از جهت ترس و خوف خداوند گناه را ترک کند، خداوند متعال او را در قیامت راضی و خشنود خواهد کرد.(5)

ص: 205


1- . احزاب / 41
2- . اعراف / 205
3- . آل عمران / 191
4- . بقره / 47
5- . کافی 2 : 374

و هم البغدادیون منهم إلی أنه قبیح عقلا و السمع أکده و البصریون إلی جوازه عقلا و إنما المانع منه السمع فمزیل العقاب عندهم منحصر فی أمرین أحدهما التوبة و الثانی التکفیر بالثواب و ذلک عند من قال بأن التوبة إنما تسقط العقاب لکونه ندما علی المعصیة و أما عند من قال إنه یسقط لکثرة الثواب فالمزیل منحصر فی أمر واحد هو الإحباط فتوهم غیر هذا باطل و دعوی الاتفاق علی العفو من الصغائر عند اجتناب الکبائر و من الذنوب مطلقا عند التوبة کما وقع من الشارح الجدید للتجرید مضمحل عند التحقیق کما ذکره بعض الأفاضل.

قال صاحب الکشاف فی تفسیر قوله تعالی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ نمط ما تستحقونه من العقاب فی کل وقت علی صغائرکم و نجعلها کأن لم تکن لزیادة الثواب المستحق علی اجتنابکم الکبائر و صبرکم عنها علی عقاب السیئات و أما إسقاط التوبة للعقاب ففیه ثلاث مذاهب.

الأول أنها تسقطه علی سبیل الوجوب عند اجتماع شرائطها لکونها ندما علی المعصیة کما أن الندم علی الطاعة یحبطها لکونه ندما علیها مع قطع النظر عن استتباعها الثواب و العقاب.

الثانی أنها تسقطه علی سبیل الوجوب لا لکونها ندما علیها بل لاستتباعها ثوابا کثیرا.

الثالث أنها لا تسقطه و إنما یسقط العقاب عندها لأنها علی سبیل العفو دون الاستحقاق و هذه المذاهب مشهورة مسطورة فی کتب الکلام.

و أقول بهذا التفصیل الذی ذکر ارتفع التشنیع و اللوم عن محققی أصحابنا رضوان الله علیهم بمخالفتهم للآیات المتضافرة و الروایات المتواترة و أن الإحباط و التکفیر بالمعنی الذی هو المتنازع فیه بین أصحابنا و بین المعتزلة نفیهما لا ینافی شیئا من ذلک.

و إنما أطنبنا الکلام فی هذا المقام لأنه من مهمات المسائل الکلامیة و من تعرض لتحقیقه لم یستوف حقه و الله الموفق.

ص: 203

توضیح

امکان دارد مفهوم معصیت را تعمیم و توسعه داد که ترک واجب را هم شامل شود (گرچه متن روایت اباء دارد). و اینکه در روایت نامی از آنچه که عامل و موجب رضا و خشنودی بنده می شود برده نشده (حور و قصور یا چیزهای دیگر) از جهت نفاست و پر ارزشی و فخامت آن است و اشاره به اینکه عقل بشر از درک کنه و حقیقت آن عاجز است، همان طوری که در قرآن فرموده: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ»(1) {رضایت و خشنودی خدا خیلی بزرگ است.}

مؤلف

قسمتی از اخبار و روایات را در «باب استعداد و آماده شدن برای مرگ» نوشته ایم.

روایت11.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده: امت من همیشه در خیر و خوبی هستند، تا وقتی که نسبت به یکدیگر محبت داشته باشند، تحفه هدیه برای هم ببرند، ادای امانت کنند، از حرام اجتناب کنند، مهمان نوازی نمایند، نماز را بپا دارند و زکات را بپردازند و اگر این امور را مراعات نکنند، به قحط و کمبود مبتلا می شوند.(2)

روایت12.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به واجبات الهی عمل کن، در این صورت پرهیزکارترین مردم هستی. به قسمت خداوندی راضی باش تا از همه بی نیازتر شوی. از محرمات و گناهان خودداری کن، در این صورت از همه با تقوا تر هستی. حقوق مجاورت و همسایگی را نیکو مراعات کن، در این صورت دارای ایمان هستی. رفاقت رفیق و همراهی خود را نیکو انجام بده، در این صورت مسلمان هستی.(3)

امالی صدوق: از سکونی مانند همین روایت را نقل کرده است.(4)

روایت13.

امالی صدوق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: عابدترین مردم کسی است که واجبات را بپا دارد و انجام دهد، و کوشاترین و پر زحمت ترین مردم کسی است که گناهان را ترک کند.(5)

روایت14.

خصال:

ص: 206


1- . توبه / 72
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 32
3- . امالی طوسی: 120
4- . امالی صدوق: 168
5- . امالی صدوق: 27
«7»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ غَیْرَ ثَلَاثٍ عَیْنٍ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَیْنٍ فَاضَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ عَیْنٍ غُضَّتْ مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ (1).

بیان

فی سبیل الله أی فی الجهاد أو الأعم منه و من السفر إلی الحج و الزیارات أو الأعم منها و من السهر للعبادة و مطالعة العلوم الدینیة و هذا أظهر و إسناد الفیض إلی العین مجاز یقال فاض الماء و الدمع یفیض فیضا کثر حتی سال و غضت علی بناء المفعول یقال غض طرفه أی کسره و أطرق لم یفتح عینه.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی علیه السلام یَا مُوسَی مَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْوَرَعِ عَنْ مَحَارِمِی فَإِنِّی أُبِیحُهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ لَا أُشْرِکُ مَعَهُمْ أَحَداً(2).

بیان

جنات عدن قال الراغب أی استقرار و ثبات و عدن بمکان کذا استقر و منه المعدن لمستقر الجواهر.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنْ أَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ لَا أَعْنِی سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِنْ کَانَ مِنْهُ وَ لَکِنْ ذِکْرَ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ فَإِنْ کَانَ طَاعَةً عَمِلَ بِهَا وَ إِنْ کَانَ مَعْصِیَةً تَرَکَهَا(3).

توضیح

ما فرض الله أی قرره أعم من الواجب و الندب و یحتمل الوجوب و إن کان أی هذا الذکر اللسانی منه أی من مطلق الذکر الشدید الذکر عند الطاعة و المعصیة و الذکر اللسانی هین بالنسبة إلیه و الحاصل أن الله سبحانه أمر بالذکر و مدحه فی مواضع کثیرة من الذکر الحکیم لقوله سبحانه و

ص: 204


1- 1. الکافی ج 2 ص 80.
2- 2. الکافی ج 2 ص 80.
3- 3. الکافی ج 2 ص 80.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پرهیزکارترین مردم کسی است که در کنار امور شبهه ناک که معلوم نیست حلال است یا حرام، توقف و خودداری نماید. عابدترین مردم کسی است که واجبات را انجام دهد. زاهدترین مردم آن کس است که حرام و گناه را رها کند. کوشاترین مردم آن کس است که گناهان را ترک کند.(1)

مؤلف

پاره ای از اخبار در «باب یقین» ذکر شد.

روایت15.

علل الشرائع: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حبیب و دوست من جبرئیل به من گفت: مثل این دین مقدس اسلام، مثل درخت ثابت و استوار است که ایمان ریشه آن است، نماز بدنه و اصل آن، زکات آب آن، روزه شاخه آن و خلق خوش و نیکو، برگ و خودداری از گناه و حرام میوه آن درخت است. و روشن است که هیچ درختی به کمال نمی رسد، مگر به لحاظ میوه اش. همچنین ایمان هم کامل نمی شود، مگر با اجتناب و خودداری از گناه و محرمات.(2)

روایت16.

ثواب الاعمال: از مفضل نقل می کند که گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: از مغیرة بن شعبه نقل شده که گفته است: همین که انسان خدا را شناخت و معرفتش کامل شد، دیگر هیچ تکلیفی ندارد و هر کاری انجام دهد اشکال ندارد. حضرت فرمود: خدا لعنت کند مغیره را! چرا این یاوه ها را پخش می کند؟ آیا چنین نیست که هر چه انسان معرفتش به خدا کامل تر شود در برابر دستوراتش مطیع تر می شود؟ آیا کسی که اساسا خدا را نمی شناسد، می شود خدا را اطاعت کند؟ خداوند متعال پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله را دستور داده و حضرت هم به مؤمنین دستور داده و مؤمنین باید مطابق امر حضرتش عمل نمایند، تا وقتی که از طرف حضرت نهی و منعی برسد. و مؤمنین در برابر امر و نهی حالت تسلیم دارند و برای او فرقی نمی کند امر شود یا نهی وارد شود، هر چه مولی گفت اجرا می شود.

سپس حضرت فرمود: خداوند متعال نسبت به آن بنده ای که واجب و فریضه ای را ترک نماید و گناه کبیره ای را مرتکب شود، کمترین نظری نخواهد داشت. عرضه داشتم: خدا به او نظر نمی کند؟ فرمود: آری، چنین کسی به خدا شرک آورده. با تعجب عرض کردم: یعنی برای خدا شریک قائل شده است؟ فرمود: آری، به این نحو که خداوند متعال او را به کاری امر فرموده و شیطان هم او را به چیزی وادار کرده. این شخص امر و دستور خدا را رها و ترک کرده و دستور ابلیس را انجام داده. چنین شخصی در طبقه هفتم جهنم با شیطان قرین است.(3)

ص: 207


1- . خصال: 16
2- . علل الشرایع 1 : 242
3- . ثواب الأعمال: 294

اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً(1) و قوله وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ (2) و قوله تعالی الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ (3) و أصل الذکر التذکر بالقلب و منه اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ (4) أی تذکروا ثم یطلق علی الذکر اللسانی حقیقة أو من باب تسمیة الدال باسم المدلول ثم کثر استعماله فیه لظهوره حتی صار هو السابق إلی الفهم فنص علیه السلام علی إرادة الأول دون الثانی فقط دفعا لتوهم تخصیصه بالثانی و إشارة إلی أکمل أفراده.

و قال بعضهم ذکر اللسان مع خلو القلب عنه لا یخلو من فائدة لأنه یمنعه من التکلم باللغو و یجعل لسانه معتادا بالخیر و قد یلقی الشیطان إلیه أن حرکة اللسان بدون توجه القلب عبث ینبغی ترکه فاللائق بحال الذاکر حینئذ أن یحضر قلبه رغما للشیطان و لو لم یحضره فاللائق به أن لا یترک ذکر اللسان رغما لأنفه أیضا و أن یجیبه بأن اللسان آلة للذکر کالقلب و لا یترک أحدهما بترک الآخر فإن لکل عضو عبادة.

ثم اعلم أن الذکر القلبی من أعظم بواعث المحبة و المحبة أرفع منازل المقربین رزقنا الله إیاها و سائر المؤمنین

«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَرَکَ مَعْصِیَةَ اللَّهِ مَخَافَةَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرْضَاهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).

ص: 205


1- 1. الأحزاب: 41.
2- 2. الأعراف: 205.
3- 3. آل عمران: 191.
4- 4. البقرة: 47.
5- 5. الکافی ج 2 ص 81.

روایت17.

اختصاص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پدرم از پدرش علیهما السّلام نقل کرده که مردی از اهل کوفه به حضرت سید الشهداء نامه ای نوشت به این مضمون: پدر بزرگوارم ای آقا و مولی! برای من بفرما که خیر دنیا و آخرت در چیست؟ حضرت نوشت: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. اما بعد؛ کسی که در مقام تحصیل رضای الهی باشد، گرچه به قیمت دشمنی مردم با او بشود، خداوند خطرات و اموری که از طرف مردم او را تهدید می کند کفایت خواهد فرمود و کسی که در مقام رضایت خاطر و خشنودی مردم باشد، خداوند او را به همان مردم واگذار خواهد کرد. والسلام.»(1)

روایت18.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: صبر و تحمل کن. آن حوادث و مسائلی که هنوز نیامده است، معلوم نیست چگونه است. پس در این ساعت که هستی، صبر کن و فرض کن که با آن مواجه شده ای و اگر صبر کردی، به تو پاداش داده خواهد شد.(2)

روایت19.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ چیز در نظر خدا محبوب تر از ایمان و عمل شایسته و ترک محرمات نیست.(3)

روایت20.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان فرمود: هیچ عبادتی مانند انجام واجبات و فرائض نیست.(4)

ص: 208


1- . اختصاص: 225
2- . کتاب الزهد: 46
3- . نوادر راوندی: 180
4- . نهج البلاغه 2 : 168
بیان

یمکن تعمیم المعصیة لیشمل ترک الطاعة أیضا و عدم ما یرضیه به لتفخیمه إیماء إلی أن عقل البشر لا یصل إلی کنه حقیقته کما قال سبحانه وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ(1)

أقول

قد أثبتنا بعض الأخبار فی باب الاستعداد للموت.

«11»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ تَهَادَوْا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ اجْتَنَبُوا الْحَرَامَ وَ قَرَوُا الضَّیْفَ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِینَ (2).

«12»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ حَنَانٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سَلْمَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَکُنْ مِنْ أَتْقَی النَّاسِ وَ ارْضَ بِقِسْمِ اللَّهِ تَکُنْ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ وَ کُفَّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ تَکُنْ أَوْرَعَ النَّاسِ وَ أَحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ یُجَاوِرُکَ تَکُنْ مُؤْمِناً وَ أَحْسِنْ مُصَاحَبَةَ مَنْ صَاحَبَکَ تَکُنْ مُسْلِماً(3).

لی، [الأمالی] للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ: مِثْلَهُ (4).

«13»

لی، [الأمالی] للصدوق قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَعْبَدُ النَّاسِ مَنْ أَقَامَ الْفَرَائِضَ وَ أَشَدُّ النَّاسِ اجْتِهَاداً مَنْ تَرَکَ الذُّنُوبَ (5).

«14»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی شُعَیْبٍ

ص: 206


1- 1. براءة: 72.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 81.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 120.
4- 4. أمالی الصدوق ص 121.
5- 5. أمالی الصدوق ص 14.

باب شصت و ششم : اقتصاد و میانه روی در عبادت و ادامه دادن حالت عبادت و درباره کار خیر و سرعت و عجله در انجام آن و ارزش اعتدال و متوسط بودن انسان در تمام امور و استواری و میانه روی در عمل

آیات

- فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ.(1)

{پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید.}

- وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ.(2)

{و در کارهای نیک شتاب می کنند، و آنان از شایستگانند.}

- وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ.(3)

{و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود بشتابید.}

- فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ.(4)

{پس در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت گیرید. بازگشت [همه] شما به سوی خداست آن گاه درباره آنچه در آن اختلاف می کردید آگاهتان خواهد کرد.}

- وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی.(5)

{و من. ای پروردگارم. به سویت شتافتم تا خشنود شوی.}

- إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ.(6)

{زیرا آنان در کارهای نیک شتاب می نمودند.}

- أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ.(7)

{آنانند که در کارهای نیک شتاب می ورزند و آنانند که در انجام آنها سبقت می جویند.}

روایات

روایت1.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آگاه باشید که برای هر عبادتی، ابتدا رغبت و میل زیادی هست. سپس تدریجا به سوی سستی منتهی می شود. آن کسی که رغبت و میل شدید او به عبادت بر طبق سنت من باشد، مسلما او هدایت یافته و آن کس که با سنت و روش من مخالفت کند، در گمراهی و ضلالت است و عملش بر زیانش خواهد بود. بدانید من که رسول خدا هستم، هم نماز می خوانم و هم می خوابم.

ص: 209


1- . بقره / 148
2- . آل عمران / 114
3- . آل عمران / 133
4- . مائده / 48
5- . طه / 84
6- . انبیاء / 90
7- . مؤمنون / 61

یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْرَعُ النَّاسِ مَنْ وَقَفَ عِنْدَ الشُّبْهَةِ أَعْبَدُ النَّاسِ مَنْ أَقَامَ الْفَرَائِضَ أَزْهَدُ النَّاسِ مَنْ تَرَکَ الْحَرَامَ أَشَدُّ النَّاسِ اجْتِهَاداً مَنْ تَرَکَ الذُّنُوبَ (1).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب الیقین.

«15»

ع، [علل الشرائع] عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الدَّیْرِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ إِنَّ مَثَلَ هَذَا الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَةٍ ثَابِتَةٍ الْإِیمَانُ أَصْلُهَا وَ الصَّلَاةُ عُرُوقُهَا وَ الزَّکَاةُ مَاؤُهَا وَ الصَّوْمُ سَعَفُهَا وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَرَقُهَا وَ الْکَفُّ عَنِ الْمَحَارِمِ ثَمَرُهَا فَلَا تَکْمُلُ شَجَرَةٌ إِلَّا بِالثَّمَرِ کَذَلِکَ الْإِیمَانُ لَا یَکْمُلُ إِلَّا بِالْکَفِّ عَنِ الْمَحَارِمِ (2).

«16»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رُوِیَ عَنِ الْمُغِیرَةِ أَنَّهُ قَالَ إِذَا عَرَفَ الرَّجُلُ رَبَّهُ لَیْسَ عَلَیْهِ وَرَاءَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَالَ مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَ لَیْسَ کُلَّمَا ازْدَادَ بِاللَّهِ مَعْرِفَةً فَهُوَ أَطْوَعُ لَهُ أَ فَیُطِیعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِأَمْرٍ وَ أَمَرَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله الْمُؤْمِنِینَ بِأَمْرٍ فَهُمْ عَامِلُونَ بِهِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ نَهْیُهُ وَ الْأَمْرُ وَ النَّهْیُ عِنْدَ الْمُؤْمِنِ سَوَاءٌ.

قَالَ ثُمَّ قَالَ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی عَبْدٍ وَ لَا یُزَکِّیهِ إِذَا تَرَکَ فَرِیضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ أَوِ ارْتَکَبَ کَبِیرَةً مِنَ الْکَبَائِرِ قَالَ قُلْتُ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِ قَالَ نَعَمْ قَدْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ قَالَ قُلْتُ أَشْرَکَ قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ أَمَرَهُ بِأَمْرٍ وَ أَمَرَهُ إِبْلِیسُ بِأَمْرٍ فَتَرَکَ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ صَارَ إِلَی مَا أَمَرَ إِبْلِیسُ فَهَذَا مَعَ إِبْلِیسَ فِی الدَّرْکِ السَّابِعِ مِنَ النَّارِ(3).

ص: 207


1- 1. الخصال ج 1 ص 11.
2- 2. علل الشرائع ج 1 ص 237.
3- 3. ثواب الأعمال ص 220.

گاهی روزه می گیرم و گاهی هم افطار کرده و روزه نمی گیرم. می خندم و گریه هم می کنم. پس هر که از سنت و روش من روگردان شود، چنین کسی از من نیست و من از او بیزار هستم. برای پند و اندرز گرفتن مرگ کافی است. و ایمان و یقین به رازقیت خدا، برای تامین غنا و بی نیازی کافی است. و برای اشتغال انسان به کار عبادت الهی کافی است.(1)

توضیح

«ان لکل عباده شره»، «شره» با کسر شین و تشدید راء، یعنی رغبت و میل شدید. در نهایه گفته است: در حدیث است که «ان لهذا القرآن شره ثم ان للناس عنه فتره»، ابتدا مردم نسبت به قرآن نشاط و رغبتی دارند و بعدا سست می شوند. و نیز در حدیث دیگر آمده که «لکل عابد شره»، هر عابدی در اول کار با رغبت و میل است. و نیز گفته در حدیث ابن مسعود است که او مریض شد و شروع به گریه کرد و توضیح داد که گریه من برای بیماری نیست، بلکه برای این است که این مرض در حال فترت و سستی مزاج در امر عبادت مرا گرفته که لااقل همان مقدار اندک را نتوانم انجام دهم، و در حال رغبت و کوشش من در عبادت مرض نیامد که از عباداتم مختصری کم می شد. «الی سنتی» یعنی رغبت و میلش منتهی به سنت باشد و یا اینکه «الی» به معنای با «و مع» باشد، یعنی رغبت و میلش هماهنگ با سنت و روش من باشد. به این معنی که این رغبت و میل او را به ارتکاب و انجام بدعت ها و ریاضت های نامشروع در امر عبادت وادار نکند، مانند بدعت های اهل تصوف، بلکه مطابق دستوراتی که در اعمال مستحبه در متن روایات رسیده عمل کند و از پیش خود چیزی اختراع نکند. و احتمال این معنی نیز هست که رغبت و میلش منتهی به اقتصاد و اعتدال در عبادت شده و اکتفا به سنت نموده و پاره ای از مستحبات را ترک کند و مقدار دیگری انجام دهد، نه اینکه به طور کلی سنت و همه مستحبات را رها کند که حدیث آینده این معنا را تایید می کند. «فی تباب»، «تباب» یعنی زیان و هلاکت، «تباب العمل او صاحبه»، عمل زیان آور و یا عمل کننده زیانکار شد.

و در بعضی از نسخه ها «تبار» است با راء که آن نیز به معنای هلاک است. «کفی بالموت موعظه» باء زائده است و لفظ «موت» فاعل «کفی» است. و «موعظه» یعنی آنچه که انسان به وسیله آن پند و عبرت و اندرز بگیرد و موجب شود که انسان نسبت به معصیت و گناه حالت انزجار از گناه و انزجار از دنیا داشته و دلگرمی به آن پیدا نکند. و مهم ترین عامل برای حصول این حالت مرگ است، چون انسان عاقل وقتی مرگ را و جدایی از همه چیز و همه کس را و ناراحتی و بیهوشی های آن حالت را و آنچه که پس از مرگ هست عالم برزخ و قیامت و شدائد و اهوال آن را در نظر بگیرد و درباره این ها قدری فکر کند، همچنین درباره آنچه که مرگ بر سر اهل دنیا آورده است که به طور کلی دست آنان را از دنیا قطع کرده و خواهی و نخواهی آنان را از دنیا بیرون برده و بدون اطلاع قبلی و به طور فجأه و ناگهان گریبان آنها را گرفته است، همچنین کیفیت مرگ و چگونگی جان دادن را در نظر بگیرد، راستی اگر خوب دقت کند دنیا و آنچه که در آن است در نظرش پست و بی مقدار خواهد شد و در تهیه زاد و توشه می کوشد و خود را آماده مرگ می کند، اگر خداوند متعال بصیرت و روشنی به او عنایت فرماید (پس بهترین واعظ است). و «کفی بالیقین غنی» یعنی یقین به اینکه خداوند رازق است و در زندگی هر کس که بخواهد توسعه می دهد و یا زندگی را بر او تنگ می کند، البته به حسب مصالحی که هست. این یقین موجب مناعت نفس و بی نیازی روحی و باعث نداشتن

ص: 210


1- . کافی 2 : 337
«17»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ کَتَبَ إِلَی أَبِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام یَا سَیِّدِی أَخْبِرْنِی بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَکَتَبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَنْ طَلَبَ رِضَا اللَّهِ بِسَخَطِ النَّاسِ کَفَاهُ اللَّهُ أُمُورَ النَّاسِ وَ مَنْ طَلَبَ رِضَا النَّاسِ بِسَخَطِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی النَّاسِ وَ السَّلَامُ (1).

«18»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: اصْبِرْ(2) وَ مَا لَمْ یَأْتِ مِنْهَا فَلَسْتَ تَعْرِفُهُ فَاصْبِرْ عَلَی تِلْکَ السَّاعَةِ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا وَ کَأَنَّکَ قَدْ أُعْطِیتَ.

«19»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ تَرْکِ مَا أَمَرَ بِهِ أَنْ یَتْرُکَهُ.

«20»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: لَا عِبَادَةَ کَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ (3).

ص: 208


1- 1. الاختصاص: 225.
2- 2. کذا، و لعله سقط منه نحو هذا[ علی ما أتاک من المصائب و لا تجزع لما لم یأتک فان ما لم یأت].
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 168.

حرص می شود، و اینکه انسان در خانه دیگران نرود و متوسل به آنها نشود که این حالت از نتایج و فروع اعتقاد و یقین به قضا و قدر است. و در «باب یقین» گذشت که لفظ یقین غالبا گفته می شود و منظور یقین به قضا و قدر است.

و «کفی بالعبادة شغلا» ظاهرا مقصود این است که انسان بالاخره به کاری باید مشغول شود، هر چه باشد. و چون انسان خود را مشغول به عبادت نمود و همه اوقات خود را با انجام وظیفه و عبادت پر کرد، دیگر هیچ وقت فارغ و بیکار نیست تا به طرف لهو و لعب و گناه برود. ولی اگر خود را به عبادت مشغول نکرد، همین بیکاری و فراغت او را به فکر کارهای زشت انداخته و موجب می شود عمر گرانبهای خود را در گناه و لهو و امور باطله و بیهوده صرف نماید، از قبیل افسانه و رمان و غیره. و مقصود از این جمله ترغیب در عبادت و بیان فواید و نتایج عبادت است. و ظاهرا این سه جمله اخیر که در آخر این حدیث شریف آمده، موعظه و بیان اندرز است و ارتباطی با مطالب صدر حدیث ندارد.

اول حدیث مربوط به اقتصاد و میانه روی در عبادت است که فرمود می خورم و می خوابم، ولی با زحمت و توجیهاتی خواسته اند ذیل را به صدر مرتبط کنند، به این بیان که در مراعات سنت و روش معتدلانه پیامبر اسلام برای وعظ و اندرز مرگ کافی است. همچنین یقین به قضا و قدر، روح انسان را بی نیاز نموده و چنین انسانی مبتلا به مرض ریا و خودنمایی نمی شود و مرتکب بدعت ها برای جلب نظر دیگران و دستیابی به منافع دنیوی نخواهد شد. و همچنین جمله سوم یعنی اشتغال به عبادت های مقرره و برنامه های شرعی و انجام آنها برای اشتغال انسان کافی است و اشتغال به بدعت ها و کارهای از پیش خود لازم نیست .

روایت2.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: برای هر کس رغبت و نشاطی است و برای هر نشاطی هم بالاخره سستی و بی رغبتی هست. پس خوشا به حال کسی که سستی و کم حالی او به خیر و خوبی باشد.(1)

توضیح

خلاصه مطلب اینکه هر کس در ابتدا و اوایل امر نشاط و شوقی نسبت به عبادت دارد، سپس تدریجا خسته و بی حال می شود. پس کسی که در موقع فترت و سستی اکتفا به سنت نموده و بدعت ها را ترک نماید یا مستحبات زیاد را ترک کند، پس خوشا به حال چنین کسی، ولی کسی که فترت و سستی او را به ترک سنت و مستحبات بکشاند یا اساسا به طرف ترک طاعت و واجبات برود و مرتکب معصیت شود یا به طرف بدعت ها رود، پس وای به حال او.

و از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرموده است: هیچ کس خالی از شوق و سستی نیست، همه کس اول شوق و رغبت دارد، سپس منتهی به سستی می شود. پس کسی که فترت و سستی او به طرف سنت و دستور اسلام باشد، هدایت شده و کسی که فترت و سستی او به طرف بدعت باشد، گمراه شده است. (2) و این حدیث مؤید آن معنایی است که ما گفتیم.

روایت3.

کافی: محمد بن یحیی از ابن عیسی، از محمد بن سنان، از ابی الجارود، از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این دین مقدس اسلام دینی است استوار و حکیمانه و با متانت (دور از افراط و تفریط)،

ص: 211


1- . کافی 2 : 377
2- . کافی 1 : 44

باب 66 الاقتصاد فی العبادة و المداومة علیها و فعل الخیر و تعجیله و فضل التوسط فی جمیع الأمور و استواء العمل

الآیات

البقرة فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ (1) آل عمران وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ (2) وَ قَالَ وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ (3) المائدة فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (4) طه وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی (5) الأنبیاء إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ (6) المؤمنون أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ (7).

الأخبار

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَلَا إِنَّ لِکُلِّ عِبَادَةٍ شِرَّةً ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی فَتْرَةٍ فَمَنْ صَارَتْ شِرَّةُ عِبَادَتِهِ إِلَی سُنَّتِی فَقَدِ اهْتَدَی وَ مَنْ خَالَفَ سُنَّتِی فَقَدْ ضَلَّ وَ کَانَ عَمَلُهُ فِی تَبَابٍ أَمَا إِنِّی أُصَلِّی وَ أَنَامُ

ص: 209


1- 1. البقرة: 148.
2- 2. آل عمران: 114.
3- 3. آل عمران: 133.
4- 4. المائدة: 48.
5- 5. طه: 84.
6- 6. الأنبیاء: 90.
7- 7. المؤمنون: 61.

پس حرکت دینی شما باید با نرمش و اعتدال باشد. و شما عبادت الهی را در نظر بندگان خدا سنگین و ناپسند نکنید (که با افراط و زیاده روی در عبادت چنین بینشی در دیگران پدید می آید) که در نتیجه مانند راکب و سواری خواهید شد که از اثر فشار بر مرکب خود، آن حیوان را خسته و کوفته می کنید که نهایتا نه راهی را طی کرده و نه پشت و گرده سالمی برای حیوان باقی مانده است، بدن او زخمی شده و رنجور گشته و در عین حال مسافتی هم طی نشده است. (1)

و از طریق دیگر از محمد بن سوقه از حضرت باقر علیه السّلام نظیر همین روایت نقل شده است.(2)

توضیح

در نهایه گوید: «متین» یعنی محکم و نیرومند و در همان کتاب این جمله از حدیث را نقل نموده و گفته «ایغال» (ریشه فاوغلوا)، سیر و حرکت شدید را گویند. مثلا می گویند: «أوغل القوم.» و «توغّلوا» هنگامی است که در حرکت خود امعان و جدیت نمایند. در تعبیرات خود ما هم هست که «فلانی متوغل»، یعنی در فلان کار است. و «وغول» به معنای دخول و وارد شدن در چیزی است.

و غل یغل و غولا: منظور این است که در انجام امور دینی و عبادت با رفق و مدارا حرکت کن و با حوصله و رفق خود را به هدف و غرض نهایی و درجه اعلی برسان و از راه فشار و زحمت وارد نشو، و بر خودت کاری را که دشوار است و تاب تحملش را نداری تحمیل و تکلیف نکن که در نتیجه عاجز و ناتوان شده و ناگهان اصل دین و عمل به آن را رها خواهی کرد.

و نیز در همان کتاب نهایه جمله آخری حدیث را نقل کرده و توضیح داده که «فان المنبت لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقی»، لفظ «انبتات» را مثلا درباره کسی که در سفر مانده و مرکبش به رنج و ناراحتی افتاده استعمال می کنند و می گویند «قد انبت»، یعنی بریده شده و وامانده، از ریشه «بت» به معنای قطع و «انبت» پذیرش بت و قطع است (باب انفعال). گفته می شود «بتّه و أبتّه» و مقصود این است که در میان راه مانده و از رسیدن به مقصد و انجام غرض خود عاجز و ناتوان شده و پشتش را ناراحت کرده است. (پایان نقل قول)

و لا تکرهوا عبادة اللَّه: منظور این است که اگر شما افراط در عبادت و زیاده روی داشته باشید و مردمی که می خواهند تابع شما باشند و مثل شما عبادت نمایند، چون مشکل است و زحمت و مشقت دارد، در نتیجه عبادت را با کراهت و بدون میل و شوق انجام می دهند. و احتمال معنای دیگر هم هست و آن اینکه مقصود در جمله «فاوغلوا برفق» این باشد که در روش تبلیغی خود مدارا کرده و اعتدال داشته باشید و در تعلیم و ارشاد، آن طریقی را که موجب مشقت مردم و بیش از ظرفیت آنان است بر آنها تحمیل نکنید که در نتیجه ناراحت و نسبت به دین زده می شوند، همان طوری که در حدیث و داستان آن مردی که یک نفر نصرانی را هدایت کرده بود گذشت. و در «باب درجات ایمان» نقل شد که افراط این مرد، موجب خروج او از اسلام شد. و احتمال دارد که لفظ «عباد اللَّه» شامل خود انسان هم بشود که با افراط در عبادت، خودت را هم نسبت به عبادت بی رغبت می کنی و آن را با حال کراهت انجام می دهی، ولی اگر زیاده روی نداشته و اعتدال را مراعات کنی، همیشه در امر عبادت با نشاط هستی. و ممکن است «ایغال» (مصدر «اوغلوا») متعدی باشد، یعنی با روش ملایمت و نرمی مردم را به دین وارد کنید که با جمله بعدی مناسب تر خواهد شد. در قاموس گوید: «و غل فی الشی ء»، «یغل وغولا» یعنی داخل شد و پنهان شد یا دور شد و رفت. و «اوغل فی البلاد و العلم» یعنی رفت و مبالغه نمود و دور رفت، مانند «توغل» به همین معنا و به هر کس که با عجله و شتاب داخل شد می گویند «موغل.» و گفته می شود که «قد اوغلت الحاجة» احتیاج او را مستعجل و شتاب زده کرده. خلاصه کلمه «ایغال» در این موارد هم لازم استعمال شده و هم متعدی.

ص: 212


1- . کافی 2 : 377
2- . کافی 2 : 86

وَ أَصُومُ وَ أُفْطِرُ وَ أَضْحَکُ وَ أَبْکِی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ مِنْهَاجِی وَ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی وَ قَالَ کَفَی بِالْمَوْتِ مَوْعِظَةً وَ کَفَی بِالْیَقِینِ غِنًی وَ کَفَی بِالْعِبَادَةِ شُغُلًا(1).

تبیین

إن لکل عبادة شرة الشرة بکسر الشین و تشدید الراء شدة الرغبة قال فی النهایة فیه إن لهذا القرآن شرة ثم إن للناس عنه فترة الشرة النشاط و الرغبة و منه الحدیث الآخر لِکُلِّ عَابِدٍ شِرَّةٌ و قال فی حدیث ابن مسعود إنه مرض فبکی فقال إنما أبکی لأنه أصابنی علی حال فترة و لم یصبنی علی حال اجتهاد أی فی حال سکون و تقلیل من العبادات و المجاهدات انتهی.

إلی سنتی أی منتهیا إلیها أو إلی بمعنی مع أی لا تدعوه کثرة الرغبة فی العبادة إلی ارتکاب البدع کالریاضات المبتدعة للمتصوفة بل یعمل بالسنن و التطوعات الواردة فی السنة و یحتمل أن یکون المراد بانتهاء الشرة أن یکون ترک الشرة بالاقتصاد و الاکتفاء بالسنن و ترک بعض التطوعات لا بترک السنن أیضا و یؤیده الخبر الآتی.

فِی تَبابٍ أی تباب العمل أو صاحبه و التباب الخسران و الهلاک و فی بعض النسخ فی تبار بالراء و هو أیضا الهلاک.

کفی بالموت موعظة الباء زائدة و الموعظة ما یتعظ الإنسان به و یصیر سببا لانزجار النفس عن الخطایا و المیل إلی الدنیا و الرکون إلیها و أعظمها الموت إذ العاقل إذا تفکر فیه و فی غمراته و ما یعقبه من أحوال البرزخ و القیامة و أهوالها و ما فعله بأهل الدنیا من قطع أیدیهم عنها و إخراجهم منها طوعا أو کرها فجاءه من غیر اطلاع منهم علی وقت نزوله و کیفیة حلوله هانت عنده الدنیا و ما فیها و شرع فی التهیئة له إن أعطاه الله تعالی بصیرة فی ذلک.

و کفی بالیقین غنی أی کفی الیقین بأن الله رازق العباد و أنه یوسع علی من یشاء و یقتر علی من یشاء بحسب المصالح سببا لغنی النفس و عدم

ص: 210


1- 1. الکافی ج 2 ص 85.

روایت4.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کاری نکنید که عبادت الهی در نظرتان ناپسند جلوه کند.(1)

توضیح

حاصلش این است که اگر در مستحبات افراط کنی، نفس انسان نسبت به امر عبادت بی رغبت می شود.

روایت5.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام می فرمود: خداوند متعال وقتی که بنده ای را دوست داشت و آن بنده عمل اندکی انجام داد، خداوند پاداش بیشتری به او خواهد داد و هیچ وقت در نظر لطف خداوند پاداش و اجر زیاد در برابر عمل اندک، بزرگ نیست. و این چیزها در نظر تنگ ما بزرگ و بی مورد جلوه می کند.(2)

توضیح

در قاموس گوید: «تعاظمه» یعنی «عظم علیه»، بزرگ شد بر او و در نظر او. در اکثر اخبار این مطلب به چشم می خورد که کوشش در کیفیت و نحوه انجام عمل، خیلی بهتر از کوشش در کمیت و مقدار عمل است و عمده چیزی که به عمل ارزش می دهد، کیفیت عمل است که تا چه اندازه خالص برای خدا باشد، نه مقدار عمل. زیادی و کمی چندان مطرح نیست و سعی و کوشش در تصحیح عقاید و اخلاق نیک، مهم تر است از کوشش در عمل زیاد بجا آوردن.

روایت6.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: من در سنین کودکی مشغول طواف بودم که در آن حال پدر بزرگوار من (حضرت باقر علیه السّلام) به من گذر کرد و من هم در عبادت کوشا بودم. پس حضرت به من که از شدت زحمت عرق از من جاری بود نگاه کرد و فرمود: ای جعفر! ای فرزندم! وقتی که خداوند بنده ای را دوست داشت، او را داخل بهشت می کند و با عمل اندکی از او راضی خواهد شد.(3)

توضیح

«اذا احب عبدا»، دوست داشته باشد بنده را. به حسن اعتقاد و حسن اخلاق و مراعات شرایط که در اعمال باید منظور شود که من جمله آنها، تقوا و پرهیزگاری است.

روایت7.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: من در سنین جوانی در عبادت کوشش فراوانی داشتم. پدرم فرمود: فرزندم! عبادتت کمتر از این مقداری که می بینم باشد که خداوند متعال وقتی بنده ای را دوست داشت، به همان اعمال اندک از او راضی و خشنود خواهد شد.(4)

توضیح

لفظ «دون» منصوب به فعل مقدر است، «اصنع دون ذلک.»

روایت8.

کافی:

ص: 213


1- . کافی 2 : 377
2- . کافی 2 : 377
3- . کافی 2 : 378
4- . کافی 2 : 378

الحرص و ترک التوسل بالمخلوقین و هو من فروع الیقین بالقضاء و القدر و قد مر فی باب الیقین أنه یطلق غالبا علیه.

و کفی بالعبادة شغلا کأن المقصود أن النفس یطلب شغلا لیشتغل به فإذا شغلها المرء بالعبادة تحیط بجمیع أوقاته فلا یکون له فراغ یصرفه فی الملاهی و إذا لم یشتغل بالعبادة یدعوه الفراغ إلی البطر و اللهو و صرف العمر فی المعاصی و الملاهی و الأمور الباطلة کسماع القصص الکاذبة و أمثالها و الغرض الترغیب فی العبادة و بیان عمدة ثمراتها.

و الظاهر أن هذه الفقرات الأخیرة مواعظ أخر لا ارتباط لها بما تقدمها و قد یتکلف بجعلها مربوطة بها بأن المراد بالأولی کفی الموت موعظة فی عدم مخالفة السنة و کفی الیقین غنی لئلا یطلب الدنیا بالرئاء و ارتکاب البدع و کفت العبادة المقررة الشرعیة شغلا فلا یلزم الاشتغال بالبدع.

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لِکُلِّ أَحَدٍ شِرَّةٌ وَ لِکُلِّ شِرَّةٍ فَتْرَةٌ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَی خَیْرٍ(1).

بیان

الحاصل أن لکل أحد شوقا و نشاطا فی العبادة فی أول الأمر ثم یعرض له فترة و سکون فمن کانت فترته بالاکتفاء بالسنن و ترک البدع أو ترک التطوعات الزائدة فطوبی له و من کانت فترته بترک السنن أیضا أو بترک الطاعات رأسا و ارتکاب المعاصی أو بالاقتصار علی البدع فویل له.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ لَهُ شِرَّةٌ وَ فَتْرَةٌ فَمَنْ کَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَی سُنَّةٍ فَقَدِ اهْتَدَی وَ مَنْ کَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَی بِدْعَةٍ فَقَدْ غَوَی وَ هُوَ یُؤَیِّدُ مَا ذَکَرْنَا.

«3»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ

ص: 211


1- 1. الکافی ج 2 ص 86.

حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای علی! این دین استوار و محکم است. پس روش و حرکت دینی تو باید با حوصله و مدارا باشد و عبادت خدا را در نظر خودت مبغوض و ناپسند نکن، چون کسی که افراط و تندروی داشته باشد، پشت و کمر مرکب را زخمی و رنجور کرده و در عین حال مسافتی را هم طی نکرده است. تو مانند کسی عمل کن که امید بقا و عمر زیادی را داشته باشد و ترس و خوف تو مانند کسی باشد که می ترسد فردا بمیرد.(1)

توضیح

«فاعمل عمل من یرجوا ان یموت هرما» یعنی در عمل دارای حوصله و تانی باش و عجله و شتاب نکن، مثل کسی که امید بقا و عمر طولانی را دارد که هیچ عجله ندارد و کارها را با حوصله و بردباری انجام می دهد. و یا به این معنا کسی که چنین امیدی دارد و می خواهد این بدن را تا حدود هشتاد و صد سال نگه دارد، بدن را خیلی به رنج و زحمت نمی افکند و با روزه زیاد و شب زنده داری و امثال این اعمال، بدن را لاغر و نحیف نمی کند؛ تو هم این طور باش.

و احذر حذر: ولی نسبت به محرمات احتیاط کامل داشته باشد، مانند کسی که فردا می میرد. و اینکه حضرت نسبت به عبادات دستور تانی و شتاب نداشتن را داده ولی نسبت به محرمات بر عکس فرموده که امید زنده ماندن و طول عمر را نداشته باشد، شاید از این جهت است که عبادت عمل و انجام کار است و البته در انجام این اعمال بدن به زحمت می افتد و از کارهای دیگر باید صرف نظر کرد و آنها را تعطیل نمود و لذا دستور داده که با اعتدال و میانه روی باشد که در نتیجه بدن ناراحت نشود و اعمال عبادی هم با نشاط انجام شود و به سایر کارها و زندگی هم کاملا برسد و حقوق دیگر تضییع نشود. ولی معصیت و گناه ترک است و امور عدمی و انجام ندادن است که در آن نه رنج و زحمت هست و نه مشغول شدن به چیزی و کاری است که به سایر کارها نتواند برسد. پس باید مانند کسی شد که می ترسد فردا بمیرد و خدای نخواسته در حال معصیت و گناه باشد. و گفته شده این فرق از این جهت است که انجام طاعت ها امور مستحبی است و الزامی نیست، ولی ترک معصیت و گناه حتمی و واجب است.

روایت9.

امالی طوسی: در وصیت های علی علیه السّلام است که هنگام مرگ فرموده است: ای فرزند عزیزم! در امور زندگی و در عبادات اقتصاد و میانه روی داشته باش. و بر تو باد که عمل خود را طوری ترتیب دهی که همیشه تا آخر عمر طاقت ادامه آن را داشته باشی.(2)

روایت10.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: عملی که دائم و همیشگی باشد و بر مبنای یقین و ایمان کامل استوار باشد، گرچه کم و اندک باشد، نزد خدا باارزش تر است از عمل زیادی که بر اساس یقین و ایمان نباشد.(3)

روایت11.

علل الشرائع:

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هان ای مردم! گفتارتان نیک و خوب باشد تا به نیکی شناخته شده و معروف شوید، و کارهای نیک انجام دهید تا واقعا از نیکان محسوب شوید. (4)

ص: 214


1- . کافی 2 : 378
2- . امالی طوسی: 8
3- . علل الشرایع 2 : 532
4- . علل الشرایع 1 : 241

فَأَوْغِلُوا فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُکَرِّهُوا عِبَادَةَ اللَّهِ إِلَی عِبَادِ اللَّهِ فَتَکُونُوا کَالرَّاکِبِ الْمُنْبَتِّ الَّذِی لَا سَفَراً قَطَعَ وَ لَا ظَهْراً أَبْقَی.

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مُقَرِّنٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَهُ (1).

بیان

قال فی النهایة المتین الشدید القوی و قال فیه إن هذا الدین متین فأوغل فیه برفق الإیغال السیر الشدید یقال أوغل القوم و توغلوا إذا أمعنوا فی سیرهم و الوغول الدخول فی الشی ء و قد وغل یغل وغولا یرید سر فیه برفق و ابلغ الغایة القصوی منه بالرفق لا علی سبیل التهافت و الخرق و لا تحمل نفسک و لا تکلفها ما لا تطیقه فتعجز و تترک الدین و العمل.

و قال فیه فإن المنبت لا أرضا قطع و لا ظهرا أبقی یقال للرجل إذا انقطع به فی سفره و عطبت راحلته قد انبت من البت القطع و هو مطاوع بت یقال بته و أبته یرید أنه بقی فی طریقه عاجزا عن مقصده لم یقض وطره و قد أعطب ظهره انتهی.

و لا تکرهوا عبادة الله کأن المعنی أنکم إذا أفرطتم فی الطاعات یرید الناس متابعتکم فی ذلک فیشق علیهم فیکرهون عبادة الله و یفعلونها من غیر رغبة و شوق و یحتمل أن یکون أوغلوا فی فعل أنفسهم و لا تکرهوا فی دعوة الغیر أی لا تحملوا علی الناس فی تعلیمهم و هدایتهم فوق سعتهم و ما یشق علیهم کما مر فی حدیث الرجل الذی هدی النصرانی فی باب درجات الإیمان (2).

و یحتمل أن یکون عباد الله شاملا لأنفسهم أیضا و یمکن أن یکون الإیغال هنا متعدیا أی أدخلوا الناس فیه برفق لیوافق الفقرة الثانیة قال فی القاموس وغل فی الشی ء یغل وغولا دخل و تواری أو بعد و ذهب و أوغل فی البلاد و العلم ذهب و بالغ و أبعد کتوغل و کل داخل مستعجلا موغل و قد أوغلته الحاجة.

ص: 212


1- 1. الکافی ج 2 ص 86.
2- 2. راجع ج 69 ص 161.

در امالی طوسی هم با سندهای بسیار همین نقل شده است.(1)

روایت12.

امالی طوسی: موسی بن جعفر، از پدرش علیهما السّلام نقل کرده که فرمود: بهتر از راستی، شخص راستگو است و بهتر از کار خیر، خود شخص نیکوکار است.(2)

روایت13.

خصال: از محمد نقل می کند که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: کار نیک و عمل خیر به همان نسبتی که در قیامت سنگین و موجب سنگینی میزان انسان می شود، برای مردم دنیا سنگین و دشوار است. و کار زشت بر اهل دنیا خفیف و سبک است، همچنان که در آن جهان خفیف و موجب سبکی میزان اعمال می شود.(3)

روایت14.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که کار خیری را در نظر گرفتی، فورا انجام بده و تاخیر مینداز. که گاهی یک عمل نیک موجب رهایی از آتش دوزخ می شود، مثلا بنده ای یک روز گرم و پر حرارت را برای خدا و رسیدن به پاداش اخروی روزه می گیرد و یا صدقه و انفاقی به این نیت انجام می دهد و خدا او را از آتش نجات می دهد.(4)

روایت15.

خصال: اربعمائه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: برای هر چیزی میوه و بری است و میوه و شیرینی خیر، زود انجام دادن آن است.

و نیز فرمود: به کار خیر مبادرت و شتاب کنید، پیش از اینکه دست به کار دیگری بزنید.(5)

روایت16.

امالی طوسی: در ضمن وصیت ها و سفارش های امیر مؤمنان علیه السّلام به هنگام وفاتش، این مطلب آمده است که فرمود: وقتی کار مربوط به آخرت پیش آمد، شروع کن و آن را انجام بده و هنگامی که کار مربوط به دنیا پیش آمد، عجله نکن و خوب دقت و تامل کن تا صلاح و مصلحت خود را کاملا تشخیص دهی.(6)

روایت17.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: همیشه مراقب باش که واجبات و مستحبات را با خلوص انجام دهی و بر این عمل مداومت کن که این دو چیز اصل و اساس است. پس کسی که مقید به این دو چیز باشد و حق آنها را ادا کند و با حدودشان انجام دهد، به همه خوبی ها دست یافته است که بهترین عبادت، آن عبادتی است که

ص: 215


1- . امالی طوسی 1 : 220
2- . امالی طوسی: 223
3- . خصال: 17
4- . امالی صدوق: 300
5- . خصال: 620
6- . امالی طوسی: 7
«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تُکَرِّهُوا إِلَی أَنْفُسِکُمُ الْعِبَادَةَ(1).

بیان

حاصله النهی عن الإفراط فی التطوعات بحیث یکرهها النفس و لا تکون فیها راغبا ناشطا.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً فَعَمِلَ عَمَلًا قَلِیلًا جَزَاهُ بِالْقَلِیلِ الْکَثِیرَ وَ لَمْ یَتَعَاظَمْهُ أَنْ یَجْزِیَ بِالْقَلِیلِ الْکَثِیرَ لَهُ (2).

بیان

فی القاموس تعاظمه عظم علیه و کان فی أکثر هذه الأخبار إشارة إلی أن السعی فی زیادة کیفیة العمل أحسن من السعی فی زیادة کمیته و أن السعی فی تصحیح العقائد و الأخلاق أهم من السعی فی کثرة الأعمال.

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَهْمٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ بِی أَبِی وَ أَنَا بِالطَّوَافِ وَ أَنَا حَدَثٌ وَ قَدِ اجْتَهَدْتُ فِی الْعِبَادَةِ فَرَآنِی وَ أَنَا أَتَصَابُّ عَرَقاً فَقَالَ لِی یَا جَعْفَرُ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ وَ رَضِیَ عَنْهُ بِالْیَسِیرِ(3).

بیان

إذا أحب عبدا أی بحسن العقائد و الأخلاق و رعایة الشرائط فی الأعمال التی منها التقوی.

«7»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اجْتَهَدْتُ فِی الْعِبَادَةِ وَ أَنَا شَابٌّ فَقَالَ لِی أَبِی یَا بُنَیَّ دُونَ مَا أَرَاکَ تَصْنَعُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِیَ عَنْهُ بِالْیَسِیرِ(4).

بیان

دون ما أراک تصنع دون منصوب بفعل مقدر أی اصنع دون ذلک.

«8»

کا، [الکافی] عَنِ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ

ص: 213


1- 1. الکافی ج 2 ص 86.
2- 2. الکافی ج 2 ص 86.
3- 3. الکافی ج 2 ص 86.
4- 4. الکافی ج 2 ص 87.

از ریا در امان باشد و از آفات خالص تر و دوامش بیشتر باشد، گرچه اندک و کم باشد. اگر واجبات و مستحباتت سالم شد، پس تو اهل نجاتی. و بترس از اینکه در بساط سلطان و مولای خود گام نهی، مگر با کمال ذلت و مسکنت و با خوف و تعظیم و تمام کارهای خود را از ریا و خودنمایی خالص بدار و ضمیر و سرّت را از قساوت و تیرگی حفظ کن که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نمازگزار که در حال مناجات با پروردگار خویش است (باید کاملا دارای خضوع باشد). بنابراین باید حیا و شرم نمایی که خداوند متعال که عالم به نجوای تو است و آگاه به ضمیر و درون و نهان تو است، باطن و سر تو را غیر مناسب با حضور ببیند. و طوری باش که همیشه تو را مشغول به آن عملی که خواسته و تو را به آن دعوت کرده است ببیند. و بزرگان از گذشتگان، همیشه در زمان مابین دو واجب، در مقام اصلاح آن دو واجب بوده اند، یعنی عمل واجب و فرضی را که انجام می دادند، مرتب در صدد این بوده اند که اعمال انجام شده آیا نقص و عیبی داشته یا نه و در مقام این بودند که اعمال آینده را کامل تر و خالی از نقص انجام دهند. و در این فرصت به فضائل و مستحبات می پرداختند و در این اندیشه بودند که پیکره عمل را روح خلوص بدهند، چون بدن و پیکره بدون روح، کوچک ترین ارزشی ندارد.

حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: تعجب می کنم از کسی که در مقام فضیلت ها و انجام مستحبات است، در حالی که فریضه و عمل واجب را ترک کرده و این روش نابخردانه از این جهت است که از شناخت و معرفت خداوند جاهل و نادان است و عظمت او را درک نکرده و مشیت و لطف او را که نعمت لیاقت و شایستگی تکلیف را به او عنایت فرموده و او را برای امر و فرمانش انتخاب نموده، نادیده گرفته و توجه به این موهبت الهی ندارد.(1)

روایت18.

سرائر: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: بدان که اول وقت، همیشه افضل از وسط و آخر وقت است. پس تا می توانی اعمال خیر را زودتر انجام ده و تاخیر مینداز. و محبوب ترین اعمال در نزد خداوند متعال، آن عملی است که انسان مداومت بر آن داشته باشد، گرچه کم و اندک باشد.(2)

روایت19.

تفسیر عیاشی: حضرت باقر به حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای فرزند! بر تو باد که میان دو عمل بد و زشت عمل نیک انجام دهی که این عمل نیک، آن دو را محو و نابود می سازد. حضرت صادق عرض کرد: چطور؟ یعنی چه؟ حضرت باقر فرمود: مثلا خداوند می فرماید: «وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا.»(3) {نمازت را خیلی بلند و خیلی آهسته نخوان و بین این دو را انتخاب کن.} و باز مثلا می فرماید: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ.»(4) {خیلی زیاد دست باز مباش که هر چه داری بدهی و خیلی هم امساک نکن که هیچ ندهی.} و باز مثلا می فرماید: «وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً.»(5) {بندگان خدا آنهایی هستند که هنگام انفاق و بخشش اسراف و زیاده روی ندارند و نیز امساک هم نمی کنند و بین این دو معتدل هستند.} پس بر تو باد که مابین دو کار زشت کار نیک را انجام دهی.(6)

ص: 216


1- . مصباح الشریعة: 19
2- . سرائر 3 : 587
3- . اسری / 110
4- . اسری / 29
5- . فرقان / 67
6- . تفسیر عیاشی 2 : 342

ثَابِتٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ فَأَوْغِلْ فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُبَغِّضْ إِلَی نَفْسِکَ عِبَادَةَ رَبِّکَ إِنَّ الْمُنْبَتَّ یَعْنِی الْمُفْرِطَ لَا ظَهْراً أَبْقَی وَ لَا أَرْضاً قَطَعَ فَاعْمَلْ عَمَلَ مَنْ یَرْجُو أَنْ یَمُوتَ هَرِماً وَ احْذَرْ حَذَرَ مَنْ یَتَخَوَّفُ أَنْ یَمُوتَ غَداً(1).

بیان

فاعمل عمل من یرجو أن یموت هرما أی تأن و ارفق و لا تستعجل فإن من یرجو البقاء طویلا لا یسارع فی الفعل کثیرا أو إن من یرجو ذلک لا یتعب نفسه بل یداری بدنه و لا ینهکه بکثرة الصیام و السهر و أمثالها و احذر عن المنهیات کحذر من یخاف أن یموت غدا قیل و لعل السر فیه أن العبادات أعمال و فیها تعب الأرکان و شغل عما سواها فأمر فیها بالرفق و الاقتصاد کیلا تکل بها الجوارح و لا تبغضها النفس و لا تفوت بسببها حق من الحقوق.

فأما الحذر عن المعاصی و المنهیات فهو ترک و اطراح لیس فیه کثیر کد و لا ملالة و لا شغل عن شی ء فیترک ترک من یخاف أن یموت غدا علی معصیة الله تعالی و قیل الفرق أن فعل الطاعات نفل و فضل و ترک المخالفات حتم و فرض.

«9»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عِنْدَ وَفَاتِهِ: وَ اقْتَصِدْ یَا بُنَیَّ فِی مَعِیشَتِکَ وَ اقْتَصِدْ فِی عِبَادَتِکَ وَ عَلَیْکَ فِیهَا بِالْأَمْرِ الدَّائِمِ الَّذِی تُطِیقُهُ (2).

«10»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَمَلُ الدَّائِمُ الْقَلِیلُ عَلَی الْیَقِینِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْکَثِیرِ عَلَی غَیْرِ یَقِینٍ (3).

«11»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَلَا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ (4).

ص: 214


1- 1. الکافی ج 2 ص 87.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 6.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 246.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 236.

روایت20.

مجالس مفید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که برای انجام عمل خیری تصمیم گرفتی، فورا آن را بجا بیاور و تاخیر مینداز، چون که خداوند متعال چه بسا بنده خود را که در حال انجام طاعتی باشد ببیند و او را مورد لطف قرار داده و بفرماید که به عزت و جلال خود سوگند این بنده را دیگر عذاب نخواهیم کرد. ولی در مقابل اگر تصمیم به انجام معصیتی گرفتی، مبادا این تصمیم را دنبال نموده و آن گناه را مرتکب شوی، چون بسا ممکن است خداوند متعال که بنده خود را در حال معصیت ببیند و بگوید که به عزت و جلال خود سوگند که این بنده را نخواهم آمرزید.(1)

روایت21.

مجالس مفید: از حمزه بن حمران نقل می کند که گفت: شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که یکی از شما تصمیم به عمل خیری گرفت، نباید تاخیر نماید که بنده چه بسا ممکن است در حال نماز و یا روزه باشد که به او گفته می شود دیگر پس از این هر چه می خواهی انجام بده که برای همیشه مشمول مغفرت و بخشش هستی.(2)

روایت22.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان فرمود: صاحب خیر و شخص انجام دهنده عمل نیک، بهتر از خود عمل خیر است و کسی که عمل زشت انجام دهد، بدتر از آن عمل زشت است.(3)

و نیز فرمود: جاهل و نادان همیشه یا در طرف افراط است یا در طرف تفریط.(4)

و نیز فرمود: از دست دادن فرصت موجب اندوه و غصه است.(5)

و نیز فرمود: دل انسان همیشه یکنواخت نیست و دارای حالات گوناگون است؛ گاهی در حال نشاط و آمادگی است و گاهی هم آمادگی و نشاط ندارد. آن هنگام که دارای نشاط است به او بپردازید و کارهای نیک و عبادات را انجام دهید، ولی در غیر این حال خیلی به خود فشار نیاورید، چون اگر امور عبادی را بر دل تحمیل کنید، دل کور می شود و از عبادت منفجر می گردد.(6)

ص: 217


1- . امالی مفید: 205
2- . مجالس مفید: 205
3- . نهج البلاغه 2 : 151
4- . نهج البلاغه 2 : 157
5- . نهج البلاغه 2 : 170
6- . نهج البلاغه 2 : 188

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بأسانید کثیرة: مثله (1).

«12»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِسْحَاقَ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: أَحْسَنُ مِنَ الصِّدْقِ قَائِلُهُ وَ خَیْرٌ مِنَ الْخَیْرِ فَاعِلُهُ (2).

«13»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْخَیْرَ ثَقُلَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ ثِقَلِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ الشَّرَّ خَفَّ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ خِفَّتِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ (3).

«14»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشَّارِ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ فَلَا تُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَیَصُومُ الْیَوْمَ الْحَارَّ یُرِیدُ بِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُعْتِقُهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ یَتَصَدَّقُ بِالصَّدَقَةِ یُرِیدُ بِهَا وَجْهَ اللَّهِ فَیُعْتِقُهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ(4).

«15»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لِکُلِّ شَیْ ءٍ ثَمَرَةٌ وَ ثَمَرَةُ الْمَعْرُوفِ تَعْجِیلُهُ. وَ قَالَ علیه السلام: بَادِرُوا بِعَمَلِ الْخَیْرِ قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا عَنْهُ بِغَیْرِهِ (5).

«16»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ إِذَا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ فَابْدَأْ بِهِ وَ إِذَا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَتَأَنَّهُ حَتَّی تُصِیبَ رُشْدَکَ فِیهِ (6).

«17»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: دَاوِمْ عَلَی تَخْلِیصِ الْمُفْتَرَضَاتِ وَ السُّنَنِ فَإِنَّهُمَا الْأَصْلُ فَمَنْ أَصَابَهُمَا وَ أَدَّاهُمَا بِحَقِّهِمَا فَقَدْ أَصَابَ الْکُلَّ فَإِنَّ خَیْرَ الْعِبَادَاتِ

ص: 215


1- 1. راجع أمالی الطوسیّ ج 1 ص 220.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 209.
3- 3. الخصال ج 1 ص 12.
4- 4. أمالی الصدوق ص 220.
5- 5. الخصال ج 2 ص 161.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 6.

و نیز فرمود: بهترین اعمال عملی است که دشواری و زحمتش بیشتر باشد.(1)

و نیز فرمود: عمل اندکی که دوام داشته باشد، امیدبخش تر است از عمل زیادی که موجب ملامت و خستگی شود.(2)

و نیز فرمود: هنگامی که مستحبات به واجبات ضرر برساند، آن مستحبات را ترک کنید.(3)

و باز در جای دیگر فرموده است: عمل کم و اندکی که دوام داشته باشد، بهتر از عمل زیادی است که ملالت آور باشد.(4)

روایت23.

مجازات نبویه: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این دین مقدس استوار و دقیق و محکم است، باید با ملایمت و حوصله وارد شد و خیلی به خود فشار نیاورد که عبادت را در نظر خویش مبغوض و منفور قرار دهی، چون مرکب خسته شده باشی که نه مسافتی را در سفر پیموده و نه پشت سالم باقی مانده و در نتیجه فشار پشتش مجروح و از سفر هم مانده است.(5)

توضیح

مرحوم سید فرموده است: توصیف دین به «متانت» مجازگویی است و مقصود این است که دین و انجام وظایف دینی و مراعات حدود آن، مشکل و دشوار است (در لغت لفظ «متن» درباره انسان، به آن قسمت از گوشت محکم منکب و محل سخت و سفت بالای بازو گفته می شود) و از این جهت به دین متین گفته می شود که قیام به وظایف دینی و مراعات شرایط دقیق آن دشوار است. لذا دستور فرموده که لازم است انسان با صبر و حوصله وارد امور دینی شده و مراتب و درجاتش را تدریجا طی کند تا بتواند مشکلات و وظایف سنگین را تحمل کند و با تمرین مداوم، توفیق انجام کارها و عبادت های صعب و دشوار را به دست آورد. و حضرت آن عابدی را که قوت و نیروی خود را کاسته و قدرت تحملش را از دست داده است، به کسی تشبیه فرموده که در حرکت، سرعت و شتاب کرده و مرکب را کوفته و خسته نموده و از همسفران بازمانده و از دوستان و همراهان جدا شده و مرکبش ناتوان گشته و راه خود را نپیموده است. و این تعبیر از بهترین تشبیهات و رساترین تمثیلات است. و از چیزهایی که این مطلب را تقویت می کند که مراد از این حدیث همین معنایی است که ما توضیح دادیم، روایت دیگری است که از حضرتش نقل شده است و آن روایتی است که بریده ابن حصیب اسلمی نقل کرده که حضرت فرمود: بر شما باد بر یک روش معتدل و طریقه متوسط و میانه. روی در امور دینی که هر کس با این دین درافتد، مغلوب خواهد شد.(6)

روایت24.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که انسان یک عمل و عبادتی را انتخاب کرد و آن را انجام داد، باید آن عمل را لااقل تا یک سال ادامه دهد و سپس اگر خواست آن را رها کند و عبادت دیگری را انجام دهد. و این از جهت این است که شب قدری که در این سال است، تقدیر می شود در آن شب آنچه را که خدا بخواهد. (7)

ص: 218


1- . نهج البلاغه 2 : 199
2- . نهج البلاغه 2 : 213
3- . نهج البلاغه 2 : 213
4- . نهج البلاغه 2 : 249
5- . مجازات النبویة: 167
6- . مجازات النبویة: 167
7- . کافی 2 : 357

أَقْرَبُهَا بِالْأَمْنِ وَ أَخْلَصُهَا مِنَ الْآفَاتِ وَ أَدْوَمُهَا وَ إِنْ قَلَّ فَإِنْ سَلِمَ لَکَ فَرْضُکَ وَ سُنَّتُکَ فَأَنْتَ أَنْتَ وَ احْذَرْ أَنْ تَطَأَ بِسَاطَ مَلِیکِکَ إِلَّا بِالذِّلَّةِ وَ الِافْتِقَارِ وَ الْخَشْیَةِ وَ التَّعْظِیمِ وَ أَخْلِصْ حَرَکَاتِکَ مِنَ الرِّیَاءِ وَ سِرَّکَ مِنَ الْقَسَاوَةِ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ الْمُصَلِّی یُنَاجِی رَبَّهُ فَاسْتَحْیِ أَنْ یَطَّلِعَ عَلَی سِرِّکَ الْعَالِمُ بِنَجْوَاکَ وَ مَا یُخْفِی ضَمِیرُکَ وَ کُنْ بِحَیْثُ رَآکَ لِمَا أَرَادَ مِنْکَ وَ دَعَاکَ إِلَیْهِ وَ کَانَ السَّلَفُ لَا یَزَالُونَ مِنْ وَقْتِ الْفَرْضِ إِلَی وَقْتِ الْفَرْضِ فِی إِصْلَاحِ الْفَرْضَیْنِ جَمِیعاً وَ فِی هَذَا الزَّمَانِ لِلْفَضَائِلِ عَلَی الْفَرَائِضِ کَیْفَ یَکُونُ بَدَنٌ بِلَا رُوحٍ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: عَجِبْتُ لِطَالِبِ فَضِیلَةٍ تَارِکِ فَرِیضَةٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ إِلَّا لِحِرْمَانِ مَعْرِفَةِ الْآمِرِ وَ تَعْظِیمِهِ وَ تَرْکِ رُؤْیَةِ مَشِیَّتِهِ بِمَا أَهَّلَهُمْ لِأَمْرِهِ وَ اخْتَارَهُمْ لَهُ (1).

«18»

سر، [السرائر] عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ الْوَقْتِ أَبَداً أَفْضَلُ فَتَعَجَّلِ الْخَیْرَ أَبَداً مَا اسْتَطَعْتَ وَ أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مَا دَامَ عَلَیْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ.

«19»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْهُ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِالْحَسَنَةِ بَیْنَ السَّیِّئَتَیْنِ تَمْحُوهُمَا قَالَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا أَبَتِ قَالَ مِثْلُ قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها لَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِکَ سَیِّئَةً وَ لَا تُخَافِتْ بِهَا سَیِّئَةً وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا حَسَنَةً(2) وَ مِثْلُ قَوْلِهِ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ(3) وَ مِثْلُ قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا فَأَسْرَفُوا سَیِّئَةً وَ أَقْتَرُوا سَیِّئَةً وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً(4) حَسَنَةً فَعَلَیْکَ بِالْحَسَنَةِ

ص: 216


1- 1. مصباح الشریعة ص 19.
2- 2. أسری: 110.
3- 3. أسری: 29.
4- 4. الفرقان: 67.

توضیح

«ثم یتحول عنه...» یعنی طاعت و عبادت دیگری را انتخاب کند، نه اینکه آن عبادت را به کلی ترک کند بدون اینکه در عوض آن عبادتی را انجام دهد. و خلاصه مقصود از این حدیث این است که انسان چون عمل و عبادتی را تا یک سال ادامه داد، قهرا مصادف می شود با شب قدر که برکات و خیرات و دو برابر شدن ثواب اعمال در آن شب هست. در نتیجه این عبادت هم مضاعف شده و مقبول درگاه حق می شود. و ممکن است لفظ «کون» به معنای تقدیر امور و تنظیم مقدرات باشد و یا اینکه یک مضافی در کلمه «ما شاء اللَّه» گرفته شود، مانند لفظ تقدیر یا غیر آن، که معنای روایت چنین می شود: چون تقدیر امور در شب قدر است و هنگامی که در حال عبادت شب قدر را درک کرد، باعث می شود که امور مهم و ارزنده ای برای او تقدیر شود. و البته عمل و عبادت که در روز قدر واقع می شود، با اینکه تقدیر در شب قدر است، منافاتی با ارزش ندارد، چون در اخبار وارد شده که روز قدر هم در ارزش مانند شب قدر است. و گفته شده که ضمیر مستتر در «تکون» به شب قدر برمی گردد. و ضمیر در «فیها» به سال برمی گردد و «فی عامّة» با تشدید میم جار و مجرور، متعلّق به «تکون» یا به گفته «فیها» است. و منظور از «عامّة»، مجموع است و با «ذلک» به مصدر «فَلیَدُم» اشاره می شود. پس منظور زمان دوام است و «ماشاءالله» بدل از «عامّة» است، بدل بعض از کلّ. و حاصل اینکه در سال شب قدر است که در اوّل سال یا وسط و یا آخر سال قرار می گیرد. و آنچه ما ذکر کردیم روشن تر است.

روایت25.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: محبوب ترین اعمال به سوی خداوند متعال، آن عملی است که بنده آن عمل را ادامه دهد، گرچه کم و اندک باشد.(1)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که عمل اندک در صورتی که دوام داشته باشد، بهتر از عمل زیادی است که انسان آن را انجام دهد و ادامه ندهد. همچنان که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: عمل اندک که دوام داشته باشد، بهتر از عمل زیادی است که ملالت آور و خسته کننده باشد.

روایت26.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: در نظر

ص: 219


1- . کافی 2 : 357

بَیْنَ السَّیِّئَتَیْنِ (1).

«20»

جا، [المجالس] للمفید أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا هَمَمْتَ بِخَیْرٍ فَلَا تُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رُبَّمَا اطَّلَعَ عَلَی عَبْدِهِ وَ هُوَ عَلَی الشَّیْ ءِ مِنْ طَاعَتِهِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أُعَذِّبُکَ بَعْدَهَا وَ إِذَا هَمَمْتَ بِمَعْصِیَةٍ فَلَا تَفْعَلْهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رُبَّمَا اطَّلَعَ عَلَی الْعَبْدِ وَ هُوَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ مَعَاصِیهِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَغْفِرُ لَکَ أَبَداً(2).

«21»

جا، [المجالس] للمفید بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ حَدِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِخَیْرٍ فَلَا یُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا صَلَّی الصَّلَاةَ وَ صَامَ الصَّوْمَ فَیُقَالُ لَهُ اعْمَلْ مَا شِئْتَ بَعْدَهَا فَقَدْ غُفِرَ لَکَ أَبَداً(3).

«22»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: فَاعِلُ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یُرَی الْجَاهِلُ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً(5).

وَ قَالَ علیه السلام: إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ(6).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُکْرِهَ عَمِیَ (7).

ص: 217


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 319.
2- 2. مجالس المفید ص 127.
3- 3. مجالس المفید ص 128.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 151.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 157.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 170.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 188.

خداوند متعال چیزی محبوب تر از عملی که دوام داشته باشد نیست، گرچه کم باشد.(1)

روایت27.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که حضرت سجاد علیه السّلام می فرمود: من عملی را که دوام داشته باشد دوست دارم و دوست دارم آن عمل را ادامه دهم، گرچه کم و اندک باشد.(2)

روایت28.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام روایت می کند که حضرت سجاد علیه السّلام می فرمود: من دوست دارم در حالی که عملم مستوی باشد وارد محضر الهی شوم.(3)

توضیح

«و عملی مستو» ظاهرا منظور از «استواء»، اشتراک در کمال و نداشتن نقص است، یعنی عمل امروز مانند عمل دیروز کامل و بدون نقص باشد و عمل را امروز و فردا و... ادامه دهم. بنابراین با حدیث معروف از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله که فرمود: «هر کس که دو روزش مساوی باشد مغبون است»، منافات ندارد. و ممکن است منظور استواء و اشتراک در ترقی و تعالی باشد، چون کسی که هر روز در عملش زیادتی باشد، اعمال روزانه اش در ترقی و ازدیاد مساوی است. یا مقصود این باشد که حدیث منقول از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله ناظر به کمیت و مقدار باشد که باید هر روز عمل اضافه ای داشته باشد و منظور از این حدیث، کیفیت عمل باشد که از لحاظ خلوص نیت و غیره مساوی باشد یا بالعکس.

روایت29.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مبادا که عملی بر خود فرض کنی و مع ذلک در طول دوازده ماه آن را انجام ندهی!(4)

توضیح

مقصود از فرض کردن و لازم نمودن عمل بر خویش، این است که بر خود مقرر نمایی و بنا بر تصمیم بر انجام آن بگیری، نه اینکه نذر کرده باشی که آن عبادت و طاعت را انجام دهی که در این صورت همیشه واجب است که آن عمل را انجام دهی، حتی پس از گذشت یک سال، و این در مقام بیان یک وظیفه استحبابی است. یا منظور تعهد و نذر قلبی است که وفای به آن نیز مستحب است.

روایت30.

کافی: حمزه بن حمران گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هنگامی که تصمیم به انجام کار خیری گرفتید، فورا انجام دهید

ص: 220


1- . کافی 2 : 357
2- . کافی 2 : 357
3- . کافی 2 : 357
4- . کافی 2 : 376

وَ قَالَ علیه السلام: أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ مَا أَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: قَلِیلٌ تَدُومُ عَلَیْهِ أَرْجَی مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا(3).

وَ قَالَ علیه السلام: قَلِیلٌ مَدُومٌ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ (4).

«23»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ فَأَوْغِلْ فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُبَغِّضْ إِلَی نَفْسِکَ عِبَادَةَ اللَّهِ فَإِنَّ الْمُنْبَتَّ لَا أَرْضاً قَطَعَ وَ لَا ظَهْراً أَبْقَی.

بیان

قال السید وصف الدین بالمتانة مجاز و المراد أنه صعب الظهر شدید الأسر مأخوذ من متن الإنسان و هو ما اشتد من لحم منکبیه و إنما وصفه علیه السلام بذلک لمشقة القیام بشرائطه و الأداء لوظائفه فأمر علیه السلام أن یدخل الإنسان أبوابه مترفقا و یرقأ هضابه متدرجا لیستمر علی تجشم متاعبه و یمرن علی امتطاء مصاعبه.

و شبه علیه السلام العابد الذی یحسر منته و یستنفد طاقته بالمنبت و هو الذی یغذ السیر و یکد الظهر منقطعا من رفقته و متفردا عن صحابته فتحسر مطیته و لا یقطع شقته و هذا من أحسن التمثیلات و أوقع التشبیهات.

وَ مِمَّا یُقَوِّی أَنَّ الْمُرَادَ بِهَذَا الْخَبَرِ مَا کَشَفْنَا عَنْ حَقِیقَتِهِ الْخَبَرُ الْآخَرُ عَنْهُ علیه السلام وَ هُوَ فِیمَا رَوَاهُ بُرَیْدَةُ بْنُ الْحُصَیْبِ الْأَسْلَمِیُّ قَالَ قَالَ علیه السلام: عَلَیْکُمْ هَدْیاً قَاصِداً فَإِنَّهُ مَنْ یُثَابِرْ هَذَا الدِّینَ یَغْلِبْهُ (5).

«24»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا کَانَ الرَّجُلُ عَلَی عَمَلٍ فَلْیَدُمْ عَلَیْهِ سَنَةً ثُمَّ یَتَحَوَّلُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ إِلَی غَیْرِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ یَکُونُ فِیهَا فِی عَامِهِ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ

ص: 218


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 199.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 213.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 213.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 249.
5- 5. المجازات النبویّة 167.

و تاخیر ننمایید که چه بسا بنده ای نمازی می خواند یا روزه ای را می گیرد و به او گفته می شود اکنون هر چه که می خواهی عمل کن که خدا تو را بخشید.(1)

توضیح

منظور این است که عبادتی که موجب مغفرت و سبب قرب کامل نسبت به حق متعال می گردد، مشخص نیست و انسان نمی داند که کدامین عبادت است. بنابراین هر وقت تصمیم بر عبادتی گرفت، لازم است که آن را انجام دهد و از دست ندهد، چون احتمال دارد که همان عبادت باشد. همان طوری که از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «در طول عمر شما نسیم لطف و عنایت الهی مکرر می وزد. شما فرصت را از دست ندهید و خود را در معرض این الطاف قرار دهید.» و در ضمن لفظ «صلوه و صوم» به عنوان مصدر نوعی از مفعول مطلق منصوب هستند، یعنی یک نوع نماز و روزه که موجب این عنایت می شود. و در بعضی از نسخه ها به جای «صوم»، «یوم» است که بنا بر ظرفیت و مفعول فیه منصوب میباشد. «یقال له»، گوینده این مطلب خداوند متعال یا ملائکه است. ضمیر «بعدها» به عنوان مثال راجع به نماز است یا به تاویل «عبادت» که مؤنث است، راجع به نماز و روزه است. و اما جمله «اعمل ما شئت» (حالا دیگر هر چه می خواهی بکن که خداوند تو را آمرزیده است)، البته به حسب ظاهر خالی از اشکال نیست، چون ظاهر این جمله آزادی دادن در عمل است که حتی در انجام گناه هم آزاد است. ولی پاسخ این اشکال این است که این ظاهر مراد نیست، بلکه مقصود این است که در اثر این توفیق و عنایت الهی، حالتی پیدا کرده ای که اعمال زشت به تو ضرر و زیان نمی رساند، به طوری که تو را از دخول بهشت محروم کند، چون موفق می شوی و بر گناه کبیره اصرار نخواهی داشت و با توبه و انابه لغزش خود را جبران می کنی، یا طوری هستی که شایسته عفو و مغفرت الهی خواهی شد. و اگر اشکال شود که این باعث جرات انسان به گناه و وادارشدنش به عمل زشت می شود، پاسخ این است که در صورتی موجب جرات می شود که انسان اطمینان داشته باشد که آن عبادت مخصوص که عامل آن عنایت مخصوص شده، از او صادر گشته و فلان عبادت بوده است، با اینکه هرگز نمی تواند اطمینان به صدور آن داشته باشد و آن را مشخص کند، چون مخفی و مستور است در نتیجه این حالت جرات و آرامش خاطر برای او پیدا نمی شود. احتمال دیگری در معنای حدیث داده شده که اساسا این نوید و بشارت مربوط به گذشته است، یعنی پس از این نماز یا روزه گناهان گذشته ات مشمول مغفرت الهی واقع شده است اکنون آینده ات را ترسیم کن که اختیار و انتخاب با خود تو است و هر طوری که می خواهی پرونده ات را تنظیم کن یا اعمال بهشتی را و یا اعمال دوزخی را بجا آور، همچنان که در روایت هست.

اعمل ما شئت فانک ملاقیه: هر طوری که می خواهی عمل کن که همان را خواهی دید، و این حدیث از طریق عامه هم روایت شده. و قرطبی (از علمای عامه) گوید: صیغه امر در اینجا (اعمل) به معنای اکرام و احترام است، همچنان که در آیه شریفه به اهل بهشت می گوید: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»(2) {بفرمایید وارد بهشت شوید با سلامت و امنیت.} اینجا هم چنین است و نیز اخبار و اعلام است که خداوند گناهان گذشته او را آمرزیده و در آینده او را از گناه و کبائر محفوظ می کند. و آبی (از علمای عامه) در شرحش گفته: منظور از اکرام، اباحه و اعلام آزادی نیست، فقط تقدیر و احترامی است از این شخص عبادت کننده.

روایت31.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روز خود را با عمل خیر افتتاح کنید و بر فرشتگانی که اعمال شما را ضبط می کنند، عمل خیر را در اول و آخر روز املاء کنید

ص: 221


1- . کافی 2 : 409
2- . حجر / 64

أَنْ یَکُونَ (1).

بیان

ثم یتحول عنه إن شاء إلی غیره من الطاعات لا أن یترکه بغیر عوض یکون خبر أن و فیها خبر یکون و الضمیر راجع إلی اللیلة و قوله ما شاء الله أن یکون اسم یکون و قوله فی عامه متعلق بیکون أو حال عن اللیلة.

و الحاصل أنه إذا داوم سنة یصادف لیلة القدر التی فیها ما شاء الله کونه من البرکات و الخیرات و المضاعفات فیصیر له هذا العمل مضاعفا مقبولا و یحتمل أن یکون الکون بمعنی التقدیر أو یقدر مضاف فی ما شاء الله.

فالمعنی لما کان تقدیر الأمور فی لیلة القدر فإذا صادفها یصیر سببا لتقدیر الأمور العظیمة له و کون العمل فی الیوم لا ینافی ذلک فإنه قد ورد أن یومها مثل اللیلة فی الفضل و قیل المستتر فی تکون للیلة القدر و ضمیر فیها للسنة و فی عامة بتشدید المیم متعلق بتکون أو بقوله فیها و المراد بالعامة المجموع و المشار إلیه بذلک مصدر فلیدم فالمراد زمان الدوام و ما شاء الله بدل بعض للعامة و الحاصل أنه یکون فیه لیلة القدر سواء وقع أوله أو وسطه أو آخره و ما ذکرنا أظهر.

«25»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ عَلَیْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَ (2).

بیان

یدل علی أن العمل القلیل الذی یداوم علیه خیر من عمل کثیر یفارقه و یترکه.

کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قَلِیلٌ مِنْ عَمَلٍ مَدُومٍ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلٍ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ. أی یمل منه.

«26»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ نَجَبَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا

ص: 219


1- 1. الکافی ج 2 ص 82.
2- 2. المصدر نفسه.

که ان شاء اللَّه آنچه که مابین اول و آخر روز از شما صادر می شود، مشمول عفو و مغفرت الهی خواهد بود.(1)

توضیح

این حدیث در مقام ترغیب به انجام طاعت و عبادت است در اول روز و افتتاح آن با دعا و ذکر و تلاوت قرآن و امثال این ها از گفتارهای نیک که فرشتگان روز این اعمال را در اول پرونده روزانه می نویسند، مثل اینکه املاء می کند بر فرشتگان، و همچنین در آخر روز، چون معنای املاء (که اصلش املال است) این است که انسان چیزی را به دیگری القاء کند که او بنویسد. و این حدیث دلالت بر این دارد که اگر این برنامه را مراعات کند، موجب می شود که گناهان وسط روز اگر احیانا از او صادر شده باشد، بخشیده شود. لذا از ائمه معصومین ما علیهم السّلام اذکار و اوراد و ادعیه زیادی در موقع صبح و عصر داده شده است. و جمله «ان شاء اللَّه» که در آخر حدیث آمده، برای تبرک و تیمن است یا برای اینکه مبادا انسان مغرور شود.

روایت32.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پدرم می فرمود: هنگامی که به انجام عمل خیری تصمیم گرفتی، فورا بجا آور که تو نمی دانی چه حادثه ای رخ می دهد.(2)

توضیح

یعنی از قبیل مرگ یا مرض یا سهو و فراموشی یا وسوسه شیطانی و یا مانع دیگری از موانع بی شماری که انسان نمی تواند پیش بینی کند.

روایت33.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال آن عمل خیری را که در انجام آن عجله و شتاب شود، دوست دارد. (3)

توضیح

این حدیث دلالت دارد که تعجیل و سرعت در انجام اعمال خیر استحباب دارد، همچنان که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ.»(4) {به سوی مغفرت الهی و انجام اعمالی که موجب لطف خداوندی است بشتابید.} و نیز فرموده است: «أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ.»(5) {آنان در انجام اعمال خیر سرعت می کنند.} و این حدیث دلالت دارد بر استحباب مبادرت به نمازها و در اول وقت آنها را بجا آوردن و همین طور سایر عبادات.

روایت34.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود. هنگامی که تصمیم چیزی از اعمال خیر را گرفتی، پس آن را به تاخیر مینداز که ممکن است بنده مثلا روز گرمی را برای رضای خدا و رسیدن به ثواب الهی روزه بدارد و خدا هم او را از آتش دوزخ آزاد نماید.

ص: 222


1- . کافی 2 : 409
2- . کافی 2 : 409
3- . کافی 2 : 409
4- . آل عمران / 133
5- . مؤمنون / 61

مِنْ شَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عَمَلٍ یُدَاوَمُ عَلَیْهِ وَ إِنْ قَلَ (1).

«27»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَقُولُ: إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ أُدَاوِمَ عَلَی الْعَمَلِ وَ إِنْ قَلَ (2).

«28»

کا، [الکافی] وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ أَقْدَمَ عَلَی رَبِّی وَ عَمَلِی مُسْتَوٍ(3).

بیان

و عملی مستو کأن المراد بالاستواء الاشتراک فی الکمال و عدم النقص فلا ینافی ما روی عن النبی صلی الله علیه و آله من استوی یوماه فهو مغبون و یمکن أن یکون المراد الاستواء فی الترقی فإن من کان کل یوم منه أزید من السابق فعمله مستو للاشتراک فی هذا المعنی أو یکون المراد بأحدهما الکیفیة و بالآخر الکمیة.

«29»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِیَّاکَ أَنْ تَفْرِضَ عَلَی نَفْسِکَ فَرِیضَةً فَتُفَارِقَهَا اثْنَیْ عَشَرَ هِلَالًا(4).

توضیح

أن تفرض علی نفسک أی تقرر علیها أمرا من الطاعات لا علی سبیل النذر فإنه لا یجوز مفارقته بعد السنة أیضا و یحتمل شموله للنذر القلبی أیضا فإن الوفاء مستحب أیضا.

«30»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ قَالَ حَدَّثَنِی حَمْزَةُ بْنُ حُمْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِخَیْرٍ

ص: 220


1- 1. الکافی ج 2 ص 82.
2- 2. الکافی ج 2 ص 82.
3- 3. الکافی ج 2 ص 83.
4- 4. الکافی ج 2 ص 83.

و نباید آنچه را که موجب قرب به حق می شود کوچک شمرد، گرچه آن چیز نصف خرما باشد.(1)

توضیح

اینکه فرمود «و لو نصف خرما باشد»، چون گاهی ممکن است همین نصف خرما باعث حفظ و نگهداری انسانی از خطر مرگ از گرسنگی بشود یا یتیمی بهبود یابد. علاوه بر این اگر همین نصف خرماها جمع شود، غذای کامل انسانی خواهد شد. در کتاب نهایه حدیثی نقل کرده به این مضمون: «خود را از آتش نگه دارید، گرچه به وسیله نصف خرما باشد که این نصف خرما اثرش در گرسنه و سیر یکسان است.» در توضیح آن گفته شده که همان طوری که نصف خرما در شخص سیر اثری ندارد که بخورد یا نخورد، درباره شخص گرسنه هم اثری ندارد که بخورد یا نه. بنابراین از صدقه دادن آن خودداری نکنید. یا این چنین که نصف خرما از این و نصف خرما از آن و نصف خرما از سومی و از چهارمی و به همین ترتیب تا بالاخره مقداری که سد جوع و رفع گرسنگی خود را بکند فراهم خواهد شد. پس گرسنه هم مانند دیگران سیر خواهد شد.

روایت35.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که تصمیم به عمل خیری گرفت، پس باید تعجیل نماید و تاخیر ننماید که چه بسا بنده عملی را انجام می دهد و خداوند متعال به او می گوید: من تو را بخشیدم و دیگر در نامه عملت چیزی را که بر ضرر تو باشد ثبت نخواهم کرد. و کسی که تصمیم بر گناهی گرفت، مبادا آن را انجام دهد که ممکن است بنده ای عمل زشتی را انجام دهد و خداوند متعال او را ببیند و بگوید: قسم به عزت و جلالم که دیگر تو را نمی آمرزم.(2)

توضیح

اینکه خداوند فرمود «قد غفرت لک»، ظاهرا این مشمول مغفرت که آینده را هم شامل است، از باب تفضل و کرم است و آن عمل آنچنانی، سبب این تفضل شده است و احتمال دارد از باب تکفیر باشد.

إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ: اعمال حسنه همان طوری که موجب از بین رفتن سیئات گذشته می شود، موجب تکفیر و از بین رفتن سیئات آینده هم بشود. یا اینکه خداوند او را در آینده از گناه باز دارد و توفیق اجتناب از گناه را به او بدهد. و اما آن جمله «لا اغفر لک بعدها ابدا» (هرگز تو را نخواهم آمرزید) یا از این جهت است که از نظر خباثت دیگر استحقاق بخشش ندارد، بنابراین در مقابل همه گناهان معاقب می شود، یا طوری شده که مستحق خذلان و محرومیت شده که دیگر شیطان بر او مسلط می شود و او را از ایمان خارج می کند. و احتمال دارد که از باب حبط و از بین رفتن تمام حسنات باشد، همچنان که اعمال گذشته حبط و نابوده می گردد، این عمل در آینده هم تاثیر نموده و اعمال نیک را بی اثر کرده و نابود سازد. خداوند مهربان ما را و همه مؤمنین را از آثار شوم چنین اعمالی در پناه لطف و عنایت خویش قرار دهد، و اللَّه المستعان.

روایت36.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که تصمیم به انجام عمل خیری گرفتی، پس تاخیرش را روا مدار که چه بسا خداوند متعال که اشراف و آگاهی

ص: 223


1- . کافی 2 : 409
2- . کافی 2 : 409

فَلَا یُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا صَلَّی الصَّلَاةَ أَوْ صَامَ الصَّوْمَ فَیُقَالُ لَهُ اعْمَلْ مَا شِئْتَ بَعْدَهَا فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ (1).

بیان

قوله علیه السلام فإن العبد یعنی أن العبادة التی توجب المغفرة التامة و القرب الکامل من جناب الحق تعالی مستورة علی العبد لا یدری أیها هی فکلما هم بعبادة فعلیه إمضاؤها قبل أن تفوته فلعلها تکون هی تلک العبادة کَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِرَبِّکُمْ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا.

و الصلاة و الصوم منصوبان بالمصدریة للنوع أی نوعا من الصلاة و نوعا من الصوم و فی بعض النسخ مکان الصوم الیوم فهو منصوب علی الظرفیة فیقال له القائل هو الله کما سیأتی أو الملائکة بعدها الضمیر راجع إلی الصلاة علی المثال أو إلی کل منها بتأویل العبادة و فی قوله اعمل ما شئت إشکال فإنه ظاهرا أمر بالقبیح و الجواب أنه معلوم أنه لیس الأمر هنا علی حقیقته بل الغرض بیان أن الأعمال السیئة لا تضرک بحیث تحرمک عن دخول الجنة بأن وفقت لعدم الإصرار علی الکبیرة أو صرت قابلا للعفو و المغفرة فیغفر الله لک.

فإن قیل هذا إغراء بالقبیح قلت الإغراء بالقبیح إنما یکون إذا علم العبد صدور مثل ذلک العمل عنه و أنه أی عمل هو و هو مستور عنه و قد یقال إن المعنی أنک لا تحاسب علی ما مضی فقد غفر لک فبعد ذلک استأنف العمل إما للجنة فستوجبها و إما للنار فتستحقها کقوله اعمل ما شئت فإنک ملاقیه.

و هذا الخبر منقول فی طرق العامة و قال القرطبی الأمر فی قوله اعمل ما شئت أمر إکرام کما فی قوله تعالی ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ (2) و إخبار عن الرجل بأنه قد غفر له ما تقدم من ذنبه و محفوظ فی الآتی و قال الآبی یرید بأمر الإکرام أنه لیس إباحة لأن یفعل ما یشاء.

«31»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: افْتَتِحُوا نَهَارَکُمْ بِخَیْرٍ وَ أَمْلُوا

ص: 221


1- 1. الکافی ج 2 ص 142.
2- 2. الحجر: 64.

بر بنده اش که در حال عبادت است پیدا می کند، می فرماید: قسم به عزت و جلال خود که دیگر پس از این تو را طاعت عذاب نخواهم کرد. و هنگامی که تصمیم به انجام عمل زشت و گناهی را گرفتی، مبادا آن را انجام دهی که چه بسا خداوند متعال که بنده را در حال گناه می بیند، بفرماید: به عزت و جلالم سوگند که دیگر تو را پس از این گناه نخواهم آمرزید.(1)

توضیح

در مصباح آمده: «اطلع زیداً علی کذا» مانند «اعلمة» است در وزن و معنی، پس «اطّلع» بر وزن افتعل است، یعنی مشرف بر آن شد و از آن آگاه گردید.

روایت37.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که کسی از شما تصمیم به عمل خیر یا صله رحم را گرفت، پس باید متوجه باشد که در سمت راستش شیطانی و در سمت چپش شیطان دیگری هست. بنابراین پیش از آنکه آن دو شیطان او را از این کار منصرف سازند، فورا آن را انجام دهد.(2)

توضیح

منظور از خیر یعنی سود رساندن به دیگری یا هر عملی که در آخرت برای انسان مفید باشد. منظور از صله یعنی مراعات پیوند و خویشی چه پدر و مادر و یا سایر بستگان یا اعم از بستگان و سایر مؤمنین و بنابراین تاکید خاصی است که پس از سفارش عمومی، با کلمه خیر کرده است. یا اینکه مقصود از خیر آن عملی است که نفعش عائد به خودش باشد و منظور از صله، آن عملی است که نفعش واصل به دیگری باشد و اما آن دو شیطان.

می گویند شیطان سمت راست در مقام گمراهی از جهت اطاعت است که منصرفش سازد و شیطان سمت چپ در مقام گمراه ساختن از ناحیه معصیت است که وادار به گناهش کند.

مؤلف

بدان که طبع انسانی از انجام عبادت گریزان است، چون این کارها دارای زحمت زیادی است. و همچنین از صله رحم و امور خیریه و مبرات، چون آنها موجب صرف مال است که انسان علاقه به آن دارد. بنابراین هنگامی که انسان تصمیم به انجام عملی گرفت که موجب وصول به قرب حق و دستیابی به سعادت است، باید مبادرت به انجام آن بکند و در تحصیل آن تعجیل کند که شیطان همیشه در کمین و منتظر فرصت است که در نفس اماره انسان بدمد و مرتب در مقام حیله و نیرنگ است که انسان را از این اراده و تصمیم های نیک سعادت زا باز دارد و ترغیب به کارهای زشت شقاوت زا بنماید و با سپاه سواره و پیاده اش بر او یورش می برد و از هر طرف راه های خیر و سعادت را بر رویش می بندد. از طرفی در طبیعت انسان حالت پذیرش این وسوسه ها هست و بالطبع گرایشی به طرف این امور پست و لذائذ حیوانی دارد.

ص: 224


1- . کافی 2 : 409
2- . کافی 2 : 409

عَلَی حَفَظَتِکُمْ فِی أَوَّلِهِ وَ فِی آخِرِهِ خَیْراً یُغْفَرْ لَکُمْ مَا بَیْنَ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

بیان

هو حث علی فعل الطاعات فی أول النهار و افتتاح النهار بالأدعیة و الأذکار و التلاوة و سائر الأقوال الحسنة فإن ملائکة النهار یکتبونها فی أول صحیفة أعمالهم فکأنه یملی علیهم و کذا فی آخر النهار فإن الإملاء هو أن تلقی شیئا علی غیرک لیکتب و أصله الإملال و یدل علی أن فعل ذلک یوجب غفران ما بینهما من الذنوب و لذا وردت عن أئمتنا علیهم السلام أذکار و أدعیة کثیرة للصباح و المساء و التقیید بالمشیة للتبرک أو لعدم الاغترار.

«32»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ: إِذَا هَمَمْتَ بِخَیْرٍ فَبَادِرْ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا یَحْدُثُ (2).

بیان

فإنک لا تدری ما یحدث أی کموت أو هرم أو مرض أو سهو أو نسیان أو وسوسة شیطان أو مانع أو الموانع التی لا تعد و لا تحصی.

«33»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ مِنَ الْخَیْرِ مَا یُعَجَّلُ (3).

بیان

یدل علی استحباب تعجیل الخیرات کما قال تعالی وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ (4) و قال سبحانه أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ (5) و یدل علی استحباب المبادرة إلی الصلوات فی أوائل أوقاتها و کذا سائر العبادات.

«34»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بِشْرِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ فَلَا تُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ یَصُومُ الْیَوْمَ الْحَارَّ یُرِیدُ مَا عِنْدَ اللَّهِ فَیُعْتِقُهُ اللَّهُ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ لَا یُسْتَقَلُّ مَا

ص: 222


1- 1. الکافی ج 2 ص 142.
2- 2. الکافی ج 2 ص 142.
3- 3. الکافی ج 2 ص 142.
4- 4. آل عمران: 133.
5- 5. المؤمنون: 61.

در نتیجه چه بسا می شود که شیطان تسلط کامل بر انسان یافته و او را از این تصمیمات بازمی دارد و از سعادت و کمال انسانی محرومش می سازد و این جریان در اکثر افراد مشاهده و تجربه شده است، مگر آن کسانی که خداوند مهربان با توفیق و عنایت خود آنان را حفظ کرده است. «لایکفّاه» یعنی «لا یمنعاه»، یعنی آن دو شیطان او را باز ندارد

روایت38.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: کسی که تصمیم به انجام عمل خیری گرفت، باید عجله نماید به انجام آن که هر عملی که تاخیر داشته باشد، شیطان راجع به او نقشه ای ترسیم می کند.(1)

توضیح

کلمه «نظره» ممکن است به سکون ظاء باشد، یعنی فکر و اندیشه ای برای چاره جویی که انسان را از آن باز دارد. یا به کسر ظاء یعنی مهلت که شیطان در این مهلت در فکر و اندیشه است. یا به فتح ظاء یعنی حکم یا فکر یا انتظار که همه این معانی مناسب است. در قاموس گوید: «نظره» بر وزن سمعه یا ضربه نظرا و منظرا، یعنی او را مورد تامل و دقت قرار داد. «نظر بینهم» یعنی میان آنان قضاوت و حکم کرد. و «النظر» با تحریک، یعنی اندیشیدن درباره چیزی و سنجش و اندازه گیری. و به معنای انتظار و حکم و قضاوت و اعانت و یاری. «النظره» بر وزن فرحه، یعنی تاخیر در کار و «النظره» یعنی هیئت و شکل.

روایت39.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند متعال اعمال خیر را بر مردم دنیا ثقیل و سنگین گردانده، همچنان که همین اعمال خیر در قیامت موجب سنگینی میزان است. و اعمال شر و زشت را سبک و آسان نموده است، همچنان که این ها در میزان اعمال قیامت سبک هستند.(2)

توضیح

«ثقل الخیر علی اهل الدنیا» یعنی بر همه مکلفین ثقیل می آید، یعنی این تکالیف الهی چون مخالف با مشهیات نفسانی و بر خلاف طبع انسان هاست، ناگوار و ثقیل است. گرچه مقربین و اولیای حق از اثر عقل قوی و بینش کامل و کثرت علم و فهم و در اثر تمرین زیاد بر هواهای نفسانی خود غالب و پیروزند و این تکالیف و اعمال بر آنها سبک است، بلکه از این اعمال لذت می برند. و ممکن است مقصود از اهل دنیا، کسانی باشد که رغبت و محبت به دنیا دارند و در عین حال می خواهند آخرت را هم به دست آورند. چنین افرادی با زجر و دشواری و ناراحتی شهوات نفسانی را ترک می کنند که حسنات بر این ها ثقیل و شرور و بدی ها آسان است.

ص: 225


1- . کافی 2 : 409
2- . کافی 2 : 409

یُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ(1).

بیان

و لو بشق تمرة أی نصفها فإنه قد یحفظ به النفس عن الجوع المهلک و قد یعلل به الیتیم و لأنه إذا اجتمع منه کثیر یصیر قوتا لشخص قال فی النهایة فیه اتقوا النار و لو بشق تمرة فإنها تقع من الجائع موقعها من الشبعان قیل أراد شق التمرة أی نصفها

لا یتبین له کبیر موقع من الجائع إذا تناوله کما لا یتبین علی شبع الشبعان إذا أکله فلا تعجزوا أن تتصدقوا به و قیل لأنه یسأل هذا شق تمرة [و ذا شق تمرة] و ثالثا و رابعا فیجتمع له ما یسد به جوعته.

«35»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ هَمَّ بِخَیْرٍ فَلْیُعَجِّلْهُ وَ لَا یُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَمَلَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ غَفَرْتُ لَکَ وَ لَا أَکْتُبُ عَلَیْکَ شَیْئاً أَبَداً وَ مَنْ هَمَّ بِسَیِّئَةٍ فَلَا یَعْمَلْهَا فَإِنَّهُ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّیِّئَةَ فَیَرَاهُ الرَّبُّ سُبْحَانَهُ فَیَقُولُ لَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَغْفِرُ لَکَ بَعْدَهَا أَبَداً(2).

إیضاح

قوله تعالی قد غفرت لک الظاهر أن هذا من باب التفضل و ذلک العمل یصیر سببا لاستحقاق هذا الفضل و یحتمل أن یکون مبنیا علی التکفیر ف إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ و یکون هذا العمل مکفرا لما بعده أیضا أو یحفظه الله فیما یأتی عن الکبائر کما مر و أما قوله لا أغفر لک بعدها أبدا فهو إما لخروجه بذلک عن استحقاق الغفران فیعاقب علی جمیع معاصیه بعد ذلک أو لاستحقاقه للخذلان فیتسلط علیه الشیطان فیخرجه من الإیمان أو هو مبنی علی الحبط فیحبط هذا العمل ما یأتی به من الطاعات بعده أعاذنا الله و سائر المؤمنین من ذلک وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ.

«36»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا هَمَمْتَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ فَلَا تُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رُبَّمَا اطَّلَعَ

ص: 223


1- 1. الکافی ج 2 ص 142.
2- 2. الکافی ج 2 ص 142.

و سنگینی و سبکی در میزان اعمال، اشاره به این آیه است که می فرماید: «فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ.»(1) {هر کس که میزان اعمالش سنگین باشد، او در یک زندگی خوش و خرسندی است ولی کسی که میزان اعمالش سبک باشد، پس بازگشت و جایگاهش دوزخ است.} بدان که در حقانیت اصل میزان و سنجش اعمال هیچ گونه اختلافی بین مسلمین نیست و قرآن هم با صراحت در موارد زیادی این حقیقت را گوشزد کرده، ولی متکلمین از خاصه و عامه در مفهوم و حقیقت و کیفیت آن اختلاف دارند. عده ای از آنان این الفاظ را حمل بر معنای مجازی آن نموده اند، یعنی منظور از میزان، تعدیل میان عمل و پاداش است و هر پاداش و کیفری را در محل مناسب اعمال و هر حقی به ذی حقش واصل شود که مرحوم شیخ مفید و گروهی از عامه و اکثر علمای شیعه این عقیده را دارند. و عده ای دیگری این لفظ را حمل بر حقیقت و ظاهرش کرده و گفته اند که خداوند متعال در روز قیامت یک ترازو که دارای دو کفه و یک زبان است نصب می کند و اعمال بندگان و حسنات و سیئاتشان با آن وزن می گردد. و راجع به چگونگی و کیفیت آن اختلاف نظر دارند، از جهت اینکه عمل یک امر عرضی و غیر قابل وزن است و چیزی نیست که خود مستقلا و فی حد نفسه وجود خارجی و مادی داشته باشد تا بردارند و در کفه ترازو بگذارند و وزن کنند. لذا بعضی گفته اند که صحیفه ها و پرونده ها را وزن می کنند و بعضی گفته اند در داخل آن کفه ها علامت هایی به نشانه حسنات و علامت هایی به نشانه سیئات آشکار می شود که مردم آن نشانه و علامت ها را می بینند. و بعضی گفته اند که صور و شکل های زیبایی برای حسنات و شکل ها و صورت های زشتی برای سیئات ظهور می کند که این قول از ابن عباس نقل شده است. و بعضی قائل به تجسم عمل شده اند که اعمال در آن عالم مجسم شده و جسمیت پیدا می کند و بعضی گفته اند امور و حقایق در هر عالمی به گونه ای می شود، مثلا در عالم خواب بعضی از حقایق به صورت و وضعیت مخصوصی است که در عالم بیداری به وضع دیگری است. در آن جهان هم اعمال انسان که اینجا به صورت عرض است، به صورت و وضع دیگری خواهد آمد (البته این قول هم نظیر تجسم اعمال است). و بعضی گفته اند که شخص مؤمن و شخص کافر وزن می شوند که از عبید بن عمیر نقل شده روز قیامت یک شخص عظیم الجثه و بسیار تنومندی را می آورند، ولی وقتی وزنش می کنند به قدر بال مگسی وزن ندارد. و گفته شده که میزان فقط یک عدد است و اینکه به صورت جمع (موازین) آمده است، به اعتبار انواع اعمال و اشخاص است. و گفته شده که میزان ها به حسب اعمال و اشخاص متعدد است. و در اخبار وارد شده که ائمه معصومین علیهم السّلام میزان های اعمالند. و امکان دارد که منظور این باشد که آنان حاضر در کنار موازین و حاکم در توزین هستند. و منصرف نکردن الفاظ قرآنی از حقایق و معانی و تصرف و تاویل نکردن آنها بدون یک دلیل قطعی سزاوارتر است. بالاخره بنا بر قول و اعتقاد به همان میزان و ترازوی ظاهری نسبت سبکی و سنگینی از جهت کفه

ص: 226


1- . قارعه / 6

عَلَی الْعَبْدِ وَ هُوَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الطَّاعَةِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أُعَذِّبُکَ بَعْدَهَا أَبَداً وَ إِذَا هَمَمْتَ بِسَیِّئَةٍ فَلَا تَعْمَلْهَا فَإِنَّهُ رُبَّمَا اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَی الْعَبْدِ وَ هُوَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْمَعْصِیَةِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَغْفِرُ لَکَ بَعْدَهَا أَبَداً(1).

بیان

فی المصباح أطلعت زیدا علی کذا مثال أعلمته وزنا و معنی فاطلع علی افتعل أی أشرف علیه و علم به.

«37»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِخَیْرٍ أَوْ صِلَةٍ فَإِنَّ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ شَیْطَانَیْنِ فَلْیُبَادِرْ لَا یَکُفَّاهُ عَنْ ذَلِکَ (2).

تبیان

بخیر أی إیصال نفع إلی الغیر أو الأعم منه و من سائر الأعمال الصالحة التی ینتفع بها فی الآخرة أو صلة أی صلة رحم من الوالدین و الأقارب أو الأعم منهم و من المؤمنین فیکون تخصیصا بعد التعمیم أو المراد بالخیر ما یصل نفعه إلی نفسه و بالصلة ما یصل إلی الغیر.

فإن عن یمینه و شماله قد یقال صاحب الیمین یضله من جهة الطاعة و صاحب الشمال یضله من جهة المعصیة.

أقول

و اعلم أن النفوس البشریة نافرة عن العبادات لما فیها من المشقة الثقیلة علیها و من صلة الأرحام و المبرات لما فیها من صرف المال المحبوب لها فإذا هم أحدهم بشی ء من ذلک مما یوجب وصوله إلی مقام الزلفی و تشرفه بالسعادة العظمی فلیبادر إلی إمضائه و لیعجل إلی اقتنائه فإن الشیطان أبدا فی مکمن ینتهض الفرصة لنفثه فی نفسه الأمارة بالسوء و یتحری الحیلة مرة بعد أخری فی منعها عن الإرادات الصحیحة الموجبة لسعادتها و أمرها بالقبائح المورثة لشقاوتها و یجلب علیها خیله و رجله من جمیع الجهات لیسد علیها طرق الوصول إلی الخیرات و هی مع ذلک قابلة(3) لتلک الوساوس و مائلة بالطبع إلی هذه الخسائس

ص: 224


1- 1. الکافی ج 2 ص 143.
2- 2. الکافی ج 2 ص 143.
3- 3. زیادة من المرآة.

حسنات است. پس منظور از سبکی میزان یعنی کسی که کفه حسناتش سبک است، از لحاظ اینکه کفه سیئات سنگین است.

مرحوم طبرسی(1) در تفسیر آیه «فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ» تا آخر چنین گفته است: خداوند متعال در دو موضع حسنات را ذکر فرموده و اسمی از وزن سیئات نبرده است. چون معنای «وزن» یعنی ارزش و اهمیت و نظر به اینکه گناه کمترین ارج و ارزشی ندارد، دیگر وزن و ارزیابی مورد ندارد. حسنات و کارهای نیک و اطاعت است که وزن و ارزشی دارد و لذا باید ارزیابی شود. بنابراین معنای آیه تقریبا چنین می شود: کسی که از جهت کثرت حسنات و زیادی اعمال نیک دارای ارزش عظیمی است نزد پروردگار... و کسی که از جهت کمی حسنات و اندک بودن اعمال نیکش در نزد خدا کم ارزش و کم ارج باشد.

و اما آنچه در بعضی از اخبار آمده که نسبت خفت و کم وزنی به عمل شر و گناه داده شده است، ممکن است از این جهت باشد که اعمال شر و گناه چون باعث سبکی کفه حسنات می شود، مجازا نسبت خفت و سبکی به شر داده شده و یا از جهت اینکه گناه باعث و علت سبکی و کم ارزشی و پستی صاحبش می شود. البته بعید نیست که قائل شد به اینکه میزان در روز قیامت دارای یک کفه است که حسنات و سیئات با هم در آن نهاده می شود که با نهادن حسنات سنگین و با نهادن سیئات سبک می گردد که در هر موقفی به حسب آن سبک و سنگین و معتدل می شود که اخبار و آیات ظاهرشان مراعات می شود. خدا و اولیائش علیهم السّلام حقایق سخنان خویش را بهتر می دانند .

ص: 227


1- . مجمع البیان 10 : 428

فربما یتمکن منها الشیطان غایة التمکن حتی یصرفها عن تلک الإرادة و یکفها عن هذه السعادة و هی مجربة مشاهدة فی أکثر الناس إلا من عصمه الله لا یکفاه أی لا یمنعاه.

«38»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ هَمَّ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ فَلْیُعَجِّلْهُ فَإِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ فِیهِ تَأْخِیرٌ فَإِنَّ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ نَظْرَةً(1).

بیان

فإن للشیطان فیه نظرة بسکون الظاء أی فکرة لإحداث حیلة یکف بها العبد عن الإتیان بالخیر أو بکسرها یعنی مهلة یتفکر فیها لذلک أو بالتحریک بمعنی الحکم أو بمعنی الفکر أو بمعنی الانتظار و الکل مناسب قال فی القاموس نظره کضربه و سمعه و إلیه نظرا أو منظرا تأمله بعینه و بینهم حکم و النظر محرکة الفکر فی الشی ء تقدره و تقیسه و الانتظار و الحکم بین القوم و الإعانة و الفعل کنصر و النظرة کفرحة التأخیر فی الأمر و النظرة الهیئة(2).

«39»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ ثَقَّلَ الْخَیْرَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا کَثِقَلِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ خَفَّفَ الشَّرَّ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا کَخِفَّتِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(3).

تبیین

ثقل الخیر علی أهل الدنیا أی علی جمیع المکلفین فی الدنیا بأن جعل ما کلفهم به مخالفا لمشتهیات طباعهم و إن کان المقربون لقوة عقولهم و کثرة علومهم و ریاضاتهم غلبوا علی أهوائهم و صار علیهم خفیفا بل یلتذون به أو المراد بأهل الدنیا الراغبون فیها و الطالبون مع ذلک للآخرة فهم یزجرون أنفسهم علی ترک الشهوات فالحسنات علیهم ثقیلة و الشرور علیهم خفیفة.

ص: 225


1- 1. الکافی ج 2 ص 143.
2- 2. القاموس ج 2 ص 144.
3- 3. الکافی ج 2 ص 143.

باب شصت و هفتم : ترک عجب و نداشتن صفت رذیله خودپسندی و اعتراف و اقرار به تقصیر و کوتاهی در عبادت

آیات

- أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ(1)

{آیا آن کس که زشتیِ کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟ خداست که هر که را بخواهد بی راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند.}

روایات

روایت1.

قرب الاسناد: حضرت رضا علیه السّلام می فرمود: در بنی اسرائیل مردی بود که چهل سال تمام مشغول عبادت بود، ولی خداوند متعال عباداتش را قبول نکرد. این عابد در مقام توبیخ خود برآمد و گفت: هر چه هست از همین نفس و روح ناقابل من است و ریشه این محرومیت در خود من است. خداوند متعال به او وحی فرمود: این توبیخ و سرزنش خویشتن، از آن عبادت چهل ساله ات بهتر و باارزش تر است.(2)

روایت2.

امالی طوسی: حضرت باقر علیه السّلام، از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که خداوند متعال فرمود: مبادا اهل عمل اتکال و دلگرمی به اعمال خود داشته باشند که مطمئن باشند به واسطه اعمال خود به ثواب نائل می شوند. چون آنان هر چه کوشش کنند و در طول عمر خود رنج و زحمت فراوانی در راه عبادت تحمل کنند، حق عبادت مرا نمی توانند ادا کنند و به آنچه از کرامت و لطف من و نعمت های بهشتی من انتظار دارند نمی رسند و به درجات عالیه نائل نخواهند شد. ولی باید وثوق و اعتمادشان به رحمت من باشد و به فضل و کرم من امیدوار شوند و اطمینان و دلگرمی به حسن ظن که به من باید داشته باشند پیدا کنند که در این صورت رحمت و لطف من شامل حال آنها خواهد شد و با عنایت و احسان خود آنان را به مقام رضوان نائل و مشمول عفو و بخشش خود قرار می دهم که من خدای رحمان و رحیم هستم و به این نام ها متصف می باشم.(3)

روایت3.

امالی طوسی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: بر تو باد به جدیت و کوشش،

ص: 228


1- . فاطر / 8
2- . قرب الأسناد : 392
3- . امالی طوسی: 212

و الثقل و الخفة فی الموازین إشارة إلی قوله تعالی فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ(1) و اعلم أنه لا خلاف فی حقیة المیزان و قد نطق به صریح القرآن فی مواضع لکن اختلف المتکلمون من الخاصة و العامة فی معناه فمنهم من حمله علی المجاز و أن المراد من الموازین هی التعدیل بین الأعمال و الجزاء علیها و وضع کل جزاء فی موضعه و إیصال کل ذی حق إلی حقه ذهب إلیه الشیخ المفید قدس الله روحه و جماعة من العامة و الأکثرون منا و منهم حملوه علی الحقیقة و قالوا إن الله ینصب میزانا له لسان و کفتان یوم القیامة فتوزن به أعمال العباد و الحسنات و السیئات.

و اختلفوا فی کیفیة الوزن لأن الأعمال أعراض لا تجوز علیها الإعادة و لا یکون لها وزن و لا تقوم بأنفسها فقیل توزن صحائف الأعمال و قیل تظهر علامات للحسنات و علامات للسیئات فی الکفتین فتراها الناس و قیل تظهر للحسنات صور حسنة و للسیئات صور سیئة و هو مروی عن ابن عباس و قیل بتجسم الأعمال فی تلک النشأة و قالوا بجواز تبدل الحقائق فی النشأتین کما فی النوم و الیقظة.

و قیل توزن نفس المؤمن و الکافر فعن عبید بن عمیر قال یؤتی بالرجل العظیم الجثة فلا یزن جناح بعوضة و قیل المیزان واحد و الجمع باعتبار أنواع الأعمال و الأشخاص و قیل الموازین متعددة بحسب ذلک و قد ورد فی الأخبار أن الأئمة علیهم السلام هم الموازین القسط فیمکن حملها علی أنهم الحاضرون عندها و الحاکمون علیها و عدم صرف ألفاظ القرآن عن حقائقها بدون حجة قاطعة أولی.

فعلی القول بظاهر المیزان نسبة الخفة و الثقل إلی الموازین باعتبار کفة

ص: 226


1- 1. القارعة: 6.

و هیچ وقت خود را در عبادت و طاعت الهی از مرز تقصیر و کوتاهی بیرون مبین که حد و حق عبادت الهی انجام نخواهد شد.(1)

روایت4.

محاسن: در حدیث عبدالرحمن بن ابی نجران است که گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: کسی عملی انجام می دهد و گناهی را مرتکب می شود، در حالی که خائف و ترسان است. سپس عبادتی را بجا می آورد و یک حالت عجب و خودپسندی از جهت آن عبادت به او دست می دهد. حضرت فرمود: این شخص حالت اولش بهتر از این حالت بعدی او است.(2)

روایت5.

محاسن: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند اختیار و قدرتی به یکی از ملائکه داد. آن فرشته هم با آن قدرت و اختیار خدادادی هفت آسمان و هفت زمین آفرید و چون مشاهده کرد که این همه موجودات منقاد و مطیع او هستند، به خود بالید و گفت: کیست که مثل من باشد؟ خداوند قادر و توانا مختصر آتشی به مقدار یک بند انگشت به طرف او فرستاد و آن فرشته با تمامی آنچه که آفریده بود با آن آتش مواجه شد و همه آنها در مقابل این آتش مغلوب شده و این آتش از آنها گذشت و عبور کرد تا رسید به خود آن فرشته، فقط به جرم عجب و خودپسندی.(3)

روایت6.

تفسیر امام حسن عسکری: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: محمد بن علی بن مسلم بن شهاب زهری خدمت علی بن حسین علیه السّلام وارد شد، در حالی که گرفته خاطر و اندوهناک بود. حضرت سجاد علیه السّلام به او فرمود: چرا چنین اندوهناکی؟ عرض کرد: از افراد حسود که به نعمت الهی بر من حسد می برند، حزن و اندوه پی در پی مرا می گیرد. همچنین از ناحیه کسانی که انتظاراتی از آنها دارم و متاسفانه از طرف اشخاصی که به آنها احسان کرده ام که بر خلاف توقع نسبت به من حسد می ورزند. حضرت فرمود: ای زهری! تو زبان خود را نگه دار تا مالک برادران خود شده و دل آنها را در اختیار خود بگیری. عرضه داشت: یا بن رسول اللَّه! من با سخنان خود به آنها احسان و انعام می کنم. حضرت فرمود: هیهات! مراقب خود باش. مبادا این احسان ها موجب عجب و خودپسندی تو گردد. و بر حذر باش از اینکه سخن تلخ و مطلبی که در دل ها جای باز نمی کند بر زبان بیاوری، گرچه عذر موجه داشته باشی یا بعدا پوزش خواهی کنی، چون همه کسانی را که این مطلب را از تو شنیده اند، نمی توانی قانع نمایی.

سپس فرمود: ای زهری! کسی که دارای عقل کامل نباشد و قوا و غرایزش در تحت فرمان عقلش نباشد، ممکن است از راه کوچک ترین تمایلش هلاک شود (از راه چشم و یا از اثر یک جمله ای که بر زبان آورده است.)

ص: 229


1- . امالی طوسی: 211
2- . محاسن 1 : 213
3- . محاسن 1 : 213

الحسنات فالمراد بمن خفت موازینه من خفت کفة حسناته بسبب ثقل کفة سیئاته.

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ إلخ قد ذکر سبحانه الحسنات فی الموضعین و لم یذکر وزن السیئات لأن الوزن عبارة عن القدر و الخطر و السیئة لا خطر لها و لا قدر و إنما الخطر و القدر للحسنات فکان المعنی فأما من عظم قدره عند الله لکثرة حسناته و من خفت قدره عند الله لخفة حسناته انتهی (1).

و أما ما ورد فی الخبر من نسبة الخفة إلی الشر فیمکن أن یکون الإسناد علی المجاز فإن الشر لما کان علة لخفة کفة الحسنات نسبت الخفة إلیها أو لأنه یصیر سببا لخفة قدر صاحبه و مذلته و لا یبعد القول بوحدة کفة المیزان فی القیامة فتوضع فیها الحسنات و السیئات معا فتخف بسبب السیئات و تثقل بسبب الحسنات فتکون لوقوفها منازل من الاعتدال و الثقل و الخفة کما ذهب إلیه بعض المحدثین فالآیات و الأخبار تعتدل علی ظواهرها و الله یعلم حقائق کلامه و کلام حججه و هم ع.

ص: 227


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 532.

و چه اشکالی دارد که تو مسلمانان را همانند خاندان و بستگان خود قرار دهی که بزرگسالان را به منزله پدر و خردسالان را به منزله فرزند و همسالان را به منزله برادر خود بدانی؟ در این صورت به کدام یک از این ها حاضری ظلم و ستم نمایی؟ یا نفرینش کنی؟ یا اسرارش را فاش و آبرویش را ببری؟ و اگر شیطان تو را وسوسه کرد و گفت که تو از فلانی که اهل قبله است (یکی از مسلمین) برتر و بهتر هستی. این وسوسه را به این طریق از خود برطرف کن که اگر از تو بزرگ تر است، بگو که با ایمان و عمل نیکش بر من سبقت دارد و قبل از من ایمان آورده و اعمال صالحه انجام داده، پس او از من بهتر است. و اگر از تو کوچک تر است، به خود بگو که من چون بزرگ تر از او هستم، پس در سال های گذشته معصیت هایی قبل از او انجام داده ام که او نداده، پس او از من بهتر است. و اگر همسال تو است، به خود بگو که من نسبت به گناه خود یقین دارم، ولی درباره او شک دارم که گناهی کرده است یا نه. پس به چه مناسب یقین را رها کرده و شک را بگیرم؟

و اگر مشاهده کردی که مسلمانان تو را احترام و تعظیم می کنند، به خود بگو که این لطف و عنایتی است از طرف آنان به من، و اگر دیدی که آنان از تو روگردان و نسبت به تو بی اعتنا هستند، به خود بگو که این عمل عکس العمل خود من است، لابد گناه و تقصیری از من صادر شده است. که اگر برنامه زندگی تو این طور باشد، زندگی بر تو آسان و راحت شده و دوستانت زیاد و دشمنانت اندک خواهد شد و نیکی و احسان آنان نسبت به تو زیاد شده و در نتیجه خوشحال و خرسند می شوی و از روگردانی آنان ناراحت نخواهی شد. و بدان که محترم ترین افراد در نظر مردم، کسی است که خیر و نفعش به مردم برسد و خود از آنان بی نیاز و خودنگه دار باشد. و پس از این شخص، آن کس محترم تر است که خودنگه دار باشد و نیازش را به مردم اظهار نکند، گرچه در واقع نیازمند به آنان باشد. چون مردم دنیا طبعا عشق و علاقه به مال دارند، بنابراین آن کس که راجع به مال که مورد علاقه آنان است مزاحم آنان نباشد، در نظر آنها محترم است و قهرا آن کس که نه تنها مزاحم نباشد بلکه خیر و نفعی هم به آنان برساند، عزیزتر و محترم تر است.(1)

روایت6.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شخص عالم و دانشمندی، عابدی را ملاقات کرد و از او پرسید: وضع نماز شما چگونه است؟ عابد با یک حالت عجب و خودبینی گفت: از نماز من سؤال می کنی، با اینکه من مدت هاست مشغول عبادتم؟ عالم گفت: گریه شما چگونه است؟ گفت: من به حدی گریه می کنم که اشک چشمم جریان پیدا می کند. عالم گفت: خنده تو در حال خوف و ترس از خدا، از گریه تو در حالی که فخر کنی و به خود بنازی بهتر است. کسی که به عمل خود بنازد، اصلا اعمالش به طرف خدا بالا نمی رود.(2)

روایت7.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که داود پیغمبر علیه السّلام گفت: من امروز عبادتی خواهم کرد و قرائت و تلاوتی خواهم نمود

ص: 230


1- . تفسیر امام حسن عسکری: 25
2- . کتاب الزهد: 63 - 68

باب 67 ترک العجب و الاعتراف بالتقصیر

الآیات

فاطر أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ(1).

روایات

«1»

ب، [قرب الإسناد] ذَکَرَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ أَنَّهُ سَمِعَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ رَجُلًا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَبَدَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرْبَعِینَ سَنَةً فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ فَقَالَ لِنَفْسِهِ مَا أُتِیتُ إِلَّا مِنْکِ وَ لَا أَکْدَیْتُ إِلَّا لَکِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ ذَمُّکَ نَفْسَکَ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ أَرْبَعِینَ سَنَةً(2).

«2»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَتَّکِلِ الْعَامِلُونَ عَلَی أَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَ بِهَا لِثَوَابِی فَإِنَّهُمْ لَوِ اجْتَهَدُوا وَ أَتْعَبُوا أَنْفُسَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فِی عِبَادَتِی کَانُوا مُقَصِّرِینَ غَیْرَ بَالِغِینَ فِی عِبَادَتِهِمْ کُنْهَ عِبَادَتِی فِیمَا یَطْلُبُونَ مِنْ کَرَامَتِی وَ النَّعِیمِ فِی جَنَّاتِی وَ رَفِیعِ الدَّرَجَاتِ الْعُلَی فِی جِوَارِی وَ لَکِنْ بِرَحْمَتِی فَلْیَثِقُوا وَ فَضْلِی فَلْیَرْجُوا وَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِی فَلْیَطْمَئِنُّوا فَإِنَّ رَحْمَتِی عِنْدَ ذَلِکَ تُدْرِکُهُمْ وَ بِمَنِّی أُبَلِّغُهُمْ رِضْوَانِی وَ أُلْبِسُهُمْ عَفْوِی فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ بِذَلِکَ تَسَمَّیْتُ (3).

«3»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی](4)

بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلَیْکَ بِالْجِدِّ

ص: 228


1- 1. فاطر: 8.
2- 2. کذا فی الأصل و الاکداء کنایة عن الحرمان فی الطلب یقال: أکدی الرجل: أخفق و لم یظفر بحاجته، و فی المصدر ط النجف موافق لنسخة الکافی الرقم 15.
3- 3. قرب الإسناد ص 231 و فی ط 174.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 215.

که تاکنون مانند آن را انجام نداده باشم. پس داخل محراب شد و عبادات زیادی انجام داد و چون از آن فارغ شد، وزغی را در محراب مشاهده کرد. وزغ به داود گفت: ای داود! این عبادت و قرائت امروزت موجب عجب و پسند تو شد؟ داود گفت: البته عبادت بزرگی بود. وزغ گفت: من در هر شب هزار تسبیح که با هر تسبیحی سه هزار حمد توام است انجام می دهم، و من گاهی در عمق آن هستم و در آن حین صدای پرنده ای در هوا می شنوم و فکر می کنم که او گرسنه است و من از قعر آب بالا می آیم و در روی آب گردش می کنم که آن پرنده مرا ببیند و بخورد، با اینکه هیچ گناهی ندارم. بنابراین عجب به خود راه مده.(1)

روایت8.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بنده مرتکب گناهی می گردد و بعد پشیمان می شود و حالت ندامت به او دست می دهد. سپس عملی نیک انجام می دهد که حالت سرور و خوشحالی به او دست می دهد و آن حالت ندامت و پشیمانی را از دست می دهد، ولی حالت اولی او از این حالت دومی اش بهتر و ارزنده تر است.(2)

روایت9.

کتاب الزهد: ثمالی، از حضرت باقر یا صادق علیهما السّلام نقل می کند که فرمود: خداوند متعال می فرماید: بعضی از بندگان توفیق عبادتی را از من مسألت می کنند تا آن عبادت موجب دوستی من شود نسبت به او، ولی من این توفیق را به او نمی دهم که مبادا عملش موجب عجب او گردد.(3)

روایت10.

کتاب الزهد: وشاء از ابوالحسن علیه السّلام نقل می کند که گفت: شنیدم که می فرمود: ایوب پیغمبر علیه السّلام عرض کرد: پروردگارا! من راجع به دنیا هرگز چیزی از تو درخواست نکرده ام، و البته یک حالت عجب و خرسندی داشت. در آن هنگام قطعه ابری به او روی آورد و صدایی از آن برآمد که ای ایوب! این توفیق را چه کسی به تو داده است؟ عرضه داشت: پروردگارا! تو عنایت فرموده ای.(4)

روایت11.

نهج البلاغه: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هیچ وحدت و تنهایی وحشت زاتر از عجب نیست.(5) (کسی که دارای صفت خودپسندی باشد مردم از او رویگردان شده و او تنها می ماند.)

روایت12.

عدة الداعی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ای بندگان خدا! بدانید که مؤمن صبح و عصری را وارد نمی شود، مگر اینکه نسبت به خود بدبین است و همیشه خود را مقصر و در انجام اعمال کوتاه می بیند و خود را توبیخ می کند و مرتب توقع عبادت بیشتری را از خود دارد. بنابراین شما مانند گذشتگان و پیشینیان خود باشید که مانند مسافری که از همه چیز دور و جدا شده، خود را از دنیا جدا ساخته و از دنیا همانند یکی از منازل بین سفر عبور کرده اند.(6)

روایت13.

کتاب الغارات: اصبغ بن نباته نقل می کند که گفت: علی علیه السّلام خطبه ای ایراد کرد و پس از حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیغمبر فرمود:

ص: 231


1- . کتاب الزهد: 63 - 68
2- . کتاب الزهد: 63 - 68
3- . کتاب الزهد: 63 - 68
4- . کتاب الزهد: 63 - 68
5- . نهج البلاغه 2 : 168
6- . عدة الداعی: 239

وَ لَا تُخْرِجَنَّ نَفْسَکَ عَنْ حَدِّ التَّقْصِیرِ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُعْبَدُ حَقَّ عِبَادَتِهِ (1).

«4»

سن، [المحاسن] فِی رِوَایَةِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَعْمَلُ الْعَمَلَ وَ هُوَ خَائِفٌ مُشْفِقٌ ثُمَّ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ الْبِرِّ فَیَدْخُلُهُ شِبْهُ الْعُجْبِ لِمَا عَمِلَ قَالَ علیه السلام فَهُوَ فِی حَالِهِ الْأُولَی أَحْسَنُ حَالًا مِنْهُ فِی هَذِهِ الْحَالِ (2).

«5»

سن، [المحاسن] ابْنُ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ خَالِدٍ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَی مَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَخَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعَ أَرَضِینَ فَلَمَّا رَأَی أَنَّ الْأَشْیَاءَ قَدِ انْقَادَتْ لَهُ قَالَ مَنْ مِثْلِی فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ نُوَیْرَةً مِنَ النَّارِ قُلْتُ وَ مَا النُّوَیْرَةُ قَالَ نَارٌ مِثْلُ الْأَنْمُلَةِ فَاسْتَقْبَلَهَا بِجَمِیعِ مَا خَلَقَ فَیَحُکُّ لِذَلِکَ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَی نَفْسِهِ لَمَّا أَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ (3).

«6»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام: دَخَلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیُّ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام وَ هُوَ کَئِیبٌ حَزِینٌ فَقَالَ لَهُ زَیْنُ الْعَابِدِینَ مَا بَالُکَ مَهْمُوماً مَغْمُوماً قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هُمُومٌ وَ غُمُومٌ تَتَوَالَی عَلَیَّ لِمَا امْتُحِنْتُ بِهِ مِنْ جِهَةِ حُسَّادِ نِعْمَتِی وَ الطَّامِعِینَ فِیَّ وَ مِمَّنْ أَرْجُوهُ وَ مِمَّنْ أَحْسَنْتُ إِلَیْهِ فَیُخْلِفُ ظَنِّی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیهما السلام احْفَظْ لِسَانَکَ تَمْلِکْ بِهِ إِخْوَانَکَ قَالَ الزُّهْرِیُّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أُحْسِنُ إِلَیْهِمْ بِمَا یَبْدُرُ مِنْ کَلَامِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِیَّاکَ وَ أَنْ تُعْجَبَ مِنْ نَفْسِکَ بِذَلِکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَتَکَلَّمَ بِمَا یَسْبِقُ إِلَی الْقُلُوبِ إِنْکَارُهُ وَ إِنْ کَانَ عِنْدَکَ اعْتِذَارُهُ فَلَیْسَ کُلُّ مَنْ تُسْمِعُهُ نُکْراً یُمْکِنُکَ لِأَنْ تُوَسِّعَهُ عُذْراً ثُمَّ قَالَ یَا زُهْرِیُّ مَنْ لَمْ یَکُنْ عَقْلُهُ أَکْمَلَ مَا فِیهِ کَانَ هَلَاکُهُ مِنْ أَیْسَرِ

ص: 229


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 215.
2- 2. المحاسن ص 122 فی حدیث.
3- 3. المحاسن ص 123.

اما بعد؛ من توصیه می کنم شما را به تقوای خدا که با اطاعتش اولیای خود را بهره مند و با معصیت، دشمنان خود را زیانکار می نماید و برای آن کس که عمدا طریق ضلالت را گرفته، به تصور باطل که خیال کرده هدایت است و یا حقی را به تصور اینکه ضلالت و باطل است، رها کرده و در نتیجه خود را به هلاکت و شقاوت افکنده است. برای چنین شخصی هیچ کس نمی تواند عذرخواهی نموده و او را نجات دهد. و سزاوارتر و لازم ترین وظایفی که والی و سرپرست ملت اسلامی نسبت به امت دارد، این است که در اجرای وظایف دینی و حقوق و حدود الهی، مراقب آنها باشد که در جامعه آنچه که خدا خواسته است اجرا شود. و همانا بر ما لازم و واجب است که شما را به آنچه خدا امر فرموده امر کنیم و از آنچه نهی فرموده، نهی کنیم. و اینکه فقط دستور خدا را در جامعه اجرا کنیم، خواه درباره کسی که با ما نزدیکی و قرابت و آشنایی داشته باشد یا نداشته و بیگانه باشد و هر کس که محکوم و حق بر علیه او باشد، با کمال قاطعیت اجراء خواهد شد. و من می دانم که مهم ترین اموری که مردم در انجام وظایف دینی به آن دلخوش و خرسند هستند، جز آمال و آرزوی باطل چیزی نیست، مثلا می گویند ما در صف نمازگزاران نماز می خوانیم و در صف رزمندگان جهاد می کنیم و هجرت می نماییم و دشمن را می کشیم و البته این کارها را همه مردم انجام می دهند. ایمان حقیقی با اظهار و شعار و آرزو و توجیه مطالب نیست.

نماز وقت معینی دارد که رسول خدا فرض و واجب فرموده که جز در آن وقت صحیح نیست. وقت نماز صبح هنگامی است که انسان شب را پشت سر گذاشته که در آن لحظه خوردن و آشامیدن بر روزه دار حرام می گردد. و موقع نماز ظهر در تابستان هنگامی است که سایه انسان به اندازه خود انسان شود (آخرین حد کوتاه شدن سایه و شروع در زیاد شدن نماید) و در موقع زمستان هنگامی است که آفتاب از فلک و از خط دایره نصف النهار بگذرد که نشانه اش این است وقتی که انسان به طرف نقطه جنوب نگاه کند، آفتاب متمایل به طرف ابروی راست شود، با ملاحظه شرایط و حدود و مقررات الهی در رکوع و سجود. و موقع نماز عصر هنگامی است که خورشید صاف و روشن و به مقدار رفتن دو فرسخ با مرکب سواری (شتر قوی) به غروب مانده باشد. و موقع نماز مغرب هنگامی است که خورشید غروب کند و وقت افطار روزه دار باشد و موقع نماز عشاء هنگامی است که سرخی طرف مغرب از بین رفته و تاریکی شب کاملا محسوس شود تا یک سوم شب. آن کس که در این موقع از شب به خواب برود و نمازش ترک شود، خداوند هرگز چشمش را به خواب نبرد! این است اوقات نمازهای پنجگانه که خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً.»(1) {نماز بر مؤمنین نوشته شده و واجب گشته است در اوقات معینی.} و یا در موضوع هجرت می گوید که من هجرت کرده ام، با اینکه معنای حقیقی هجرت را مراعات نکرده است. همانا مهاجران کسانی هستند که از گناهان هجرت و دوری نموده و آنها را مرتکب نشوند. و یا راجع به جهاد می گوید که من جهاد کرده ام، با اینکه جهاد کامل نکرده است. همانا جهاد اجتناب از حرام و و جهاد اکبر و ستیز با دشمن درونی و برونی است. گاهی کسانی می جنگند و نبرد را دوست دارند، ولی انگیزه آنها نام و شهرت یا اجر و پاداش دنیوی است. و ممکن است کسی ذاتا و بر حسب طبع شجاع باشد، ولی در کاربرد شجاعت جهت ندارد و بر حسب طبعش از کسی که بشناسد یا نشناسد (حق است یا باطل) حمایت می کند. یا طبیعتا جنون و ترسو است و در نتیجه پدر و یا مادرش را تسلیم دشمن و در دست او گرفتار می کند.

ص: 232


1- . نساء / 102

مَا فِیهِ ثُمَّ قَالَ یَا زُهْرِیُّ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَجْعَلَ الْمُسْلِمِینَ مِنْکَ بِمَنْزِلَةِ أَهْلِ بَیْتِکَ فَتَجْعَلَ کَبِیرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ وَالِدِکَ وَ تَجْعَلَ صَغِیرَهُمْ بِمَنْزِلَةِ وَلَدِکَ وَ تَجْعَلَ تِرْبَکَ مِنْهُمْ بِمَنْزِلَةِ أَخِیکَ فَأَیَّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَظْلِمَ وَ أَیُّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَدْعُوَ عَلَیْهِ وَ أَیُّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَهْتِکَ سِتْرَهُ وَ إِنْ عَرَضَ لَکَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ بِأَنَّ لَکَ فَضْلًا عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَانْظُرْ إِنْ کَانَ أَکْبَرَ مِنْکَ فَقُلْ قَدْ سَبَقَنِی بِالْإِیمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَهُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ إِنْ کَانَ أَصْغَرَ مِنْکَ فَقُلْ قَدْ سَبَقْتُهُ بِالْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ فَهُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ إِنْ کَانَ تِرْبَکَ فَقُلْ أَنَا عَلَی یَقِینٍ مِنْ ذَنْبِی وَ فِی شَکٍّ مِنْ أَمْرِهِ فَمَا لِی أَدَعُ یَقِینِی بِشَکِّی وَ إِنْ رَأَیْتَ الْمُسْلِمِینَ یُعَظِّمُونَکَ وَ یُوَقِّرُونَکَ وَ یُبَجِّلُونَکَ فَقُلْ هَذَا فَضْلٌ أَخَذُوا بِهِ وَ إِنْ رَأَیْتَ مِنْهُمْ جَفَاءً وَ انْقِبَاضاً عَنْکَ فَقُلْ هَذَا لِذَنْبٍ أَحْدَثْتُهُ فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ سَهَّلَ اللَّهُ عَلَیْکَ عَیْشَکَ وَ کَثُرَ أَصْدِقَاؤُکَ وَ قَلَّ أَعْدَاؤُکَ وَ فَرِحْتَ بِمَا یَکُونُ مِنْ بِرِّهِمْ وَ لَمْ تَأْسَفْ عَلَی مَا یَکُونُ مِنْ جَفَائِهِمْ وَ اعْلَمْ أَنَّ أَکْرَمَ النَّاسِ عَلَی النَّاسِ مَنْ کَانَ خَیْرُهُ فَائِضاً عَلَیْهِمْ وَ کَانَ عَنْهُمْ مُسْتَغْنِیاً مُتَعَفِّفاً وَ أَکْرَمُ النَّاسِ بَعْدَهُ عَلَیْهِمْ مَنْ کَانَ عَنْهُمْ مُتَعَفِّفاً وَ إِنْ کَانَ إِلَیْهِمْ

مُحْتَاجاً فَإِنَّمَا أَهْلُ الدُّنْیَا یَعْشَقُونَ الْأَمْوَالَ فَمَنْ لَمْ یُزَاحِمْهُمْ فِیمَا یَعْشَقُونَهُ کَرُمَ عَلَیْهِمْ وَ مَنْ لَمْ یُزَاحِمْهُمْ فِیهَا وَ مَکَّنَهُمْ مِنْهَا أَوْ مِنْ بَعْضِهَا کَانَ أَعَزَّ وَ أَکْرَمَ (1).

«6»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَالِماً أَتَی عَابِداً فَقَالَ لَهُ کَیْفَ صَلَاتُکَ فَقَالَ تَسْأَلُنِی عَنْ صَلَاتِی وَ أَنَا أَعْبُدُ اللَّهَ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ کَیْفَ بُکَاؤُکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَبْکِی حَتَّی تَجْرِیَ دُمُوعِی فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ فَإِنَّ ضَحِکَکَ وَ أَنْتَ تَخَافُ اللَّهَ أَفْضَلُ مِنْ بُکَائِکَ وَ أَنْتَ مُدِلٌّ عَلَی اللَّهِ إِنَّ الْمُدِلَّ بِعَمَلِهِ لَا یَصْعَدُ مِنْ عَمَلِهِ شَیْ ءٌ.

«7»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام: لَأَعْبُدَنَّ اللَّهَ الْیَوْمَ عِبَادَةً وَ لَأَقْرَأَنَ

ص: 230


1- 1. تفسیر الإمام ص 12 فی ط و ص 9 فی ط.

بالاخره همه جنگجویان با مرگ و کشته شدن دست به گریبانند، ولی آن نیّت و انگیزه است که به نبرد و قتال ارزش می دهد یا از ارزش می اندازد. سگ هم در مقابل حمله به بچه هایش می جنگد و حمله می کند. و حقیقت و غایت روزه عبارت است از خودداری و اجتناب از حرام، همچنان که انسان از خوردن و آشامیدن خودداری می کند. و زکاتی که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله واجب کرده، آن است که پیش از سر رسیدن سال با طیب نفس و کمال رغبت انسان بپردازد. شما این مواعظ را خوب بفهمید و به کار بندید که حمله بر دین انسان و یورش بر آن مهم تر است از حمله بر مال و جان. خوشبخت و سعادتمند کسی است که از موعظه دیگران بپذیرد. آگاه باشید که شما را موعظه و نصیحت کردم و دیگر شما در برابر خدا حجّت و دلیل و عذری ندارید. من این گفتار را گفتم. و من برای خود و برای شما از خداوند مهربان درخواست مغفرت و بخشش دارم.(1)

روایت14.

کافی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: این دعا را زیاد بخوان: «اللهم لا تجعلنی من المعارین و لا تخرجنی من التقصیر.» (خدایا مرا از کسانی که ایمانشان عاریتی است قرار مده و مرا از حد و مرز تقصیر و کم دیدن عبادت خود بیرون مکن.) عرض کردم: اما معنای «معارین» را می دانم که یعنی کسی که دین عاریتی و و موقتی دارند که بالاخره از دین خارج خواهد شد، ولی معنای جمله دوم یعنی «لا تخرجنی من التقصیر» را نمی دانم. فرمود: هر عمل و عبادتی را که برای خدا و للَّه انجام می دهی، خود را مقصر و عبادت خویش را کم و اندک بدان. چون تمام مردم در کارها و اعمالی که برای خدا انجام می دهند مقصرند، مگر معصومین.(2)

توضیح

مرحوم میرداماد - قدس روحه الشریف - درباره جمله «من المعارین» چنین گفته است: «معاری» یعنی آن کس که اسب عریان و برهنه سوار می شود که در قاموس گفته: «اعروری» یعنی به تنهایی که مسافرت کرد و «اعروری قبیحا» یعنی کار زشتی را مرتکب شد. و «فرسا» یعنی اسب برهنه را سوار شد، و «نعاری» یعنی ما اسب برهنه را سوار می شویم و معنای «معاری» در این حدیث، یعنی آن عبادت کنندگانی که عبادت خود را به نحو کامل انجام نمی دهند و اطاعت کنندگانی که طاعات را انجام می دهند، ولی نه آن طور که در اعلی مراتب باشد، بلکه به صورت درجات نازله که توام با تقصیر و کوتاهی است، مانند کسانی که اسب را به طور کامل و مرتب با زین و برگ سوار نمی شوند، بلکه برهنه و بدون زین و رکاب سوار می شوند. خداوند به همه ما توفیق اطاعت به صورت درجه نهایی و کامل عنایت فرماید. (پایان نقل قول) و شاید ایشان از توجه و دقت در این حدیث و غیر این حدیث که بعدا در «باب معارین» خواهد آمد، غفلت ورزیده که این ها همه صراحت دارد در این که این لفظ از ریشه «عاریه» گرفته شده که همان معنای غیر استوار بودن است.

و اما جمله «الا من عصمه اللَّه» منظور انبیا و اوصیاء و ائمه معصومین علیهم السّلام است که به هیچ نحو کوتاهی در

ص: 233


1- . الغارات: 501
2- . کافی 2 : 370

قِرَاءَةً لَمْ أَفْعَلْ مِثْلَهَا قَطُّ فَدَخَلَ مِحْرَابَهُ فَفَعَلَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ إِذَا هُوَ بِضِفْدِعٍ فِی الْمِحْرَابِ فَقَالَ لَهُ یَا دَاوُدُ أَعْجَبَکَ الْیَوْمَ مَا فَعَلْتَ مِنْ عِبَادَتِکَ وَ قِرَاءَتِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَا یُعْجِبَنَّکَ فَإِنِّی أُسَبِّحُ اللَّهَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَلْفَ تَسْبِیحَةٍ یَتَشَعَّبُ لِی مَعَ کُلِّ تَسْبِیحَةٍ ثَلَاثَةُ آلَافِ تَحْمِیدَةٍ وَ إِنِّی لَأَکُونُ فِی قَعْرِ الْمَاءِ فَیُصَوِّتُ الطَّیْرُ فِی الْهَوَاءِ فَأَحْسَبُهُ جَائِعاً فَأَطْفُو لَهُ عَلَی الْمَاءِ لِیَأْکُلَنِی وَ مَا لِی ذَنْبٌ.

«8»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَنْدَمُ عَلَیْهِ ثُمَّ یَعْمَلُ الْعَمَلَ فَیَسُرُّهُ ذَلِکَ فَیَتَرَاخَی عَنْ حَالِهِ تِلْکَ وَ لَأَنْ یَکُونَ عَلَی حَالِهِ تِلْکَ خَیْرٌ لَهُ مِمَّا دَخَلَ فِیهِ.

«9»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ یَسْأَلُنِی الشَّیْ ءَ مِنْ طَاعَتِی لِأُحِبَّهُ فَأَصْرِفُ ذَلِکَ عَنْهُ لِکَیْلَا یُعْجِبَهُ عَمَلُهُ.

«10»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر الْوَشَّاءُ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ أَیُّوبَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا رَبِّ مَا سَأَلْتُکَ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا قَطُّ وَ دَاخَلَهُ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَتْ إِلَیْهِ سَحَابَةٌ حَتَّی نَادَتْهُ یَا أَیُّوبُ مَنْ وَفَّقَکَ لِذَلِکَ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّ.

«11»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ (1).

«12»

عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُصْبِحُ وَ لَا یُمْسِی إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ فَلَا یَزَالُ زَارِیاً عَلَیْهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا فَکُونُوا کَالسَّابِقِینَ قَبْلَکُمْ وَ الْمَاضِینَ أَمَامَکُمْ قَوَّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْوِیضَ الرَّاحِلِ وَ طَوَوْهَا طَیَّ الْمَنَازِلِ (2).

«13»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَطَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ النَّبِیَّ فَصَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ:

ص: 231


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 168.
2- 2. عدّة الداعی ص 175.

عبادت ندارند و در نهایت حد امکان مراعات می کنند، گرچه آنان نیز به جهت اظهار عجز و نقصان وجود امکانی خود را مقصر می شمارند، که هر چه هم عبادت کنند، باز هم اعمال خود را در قبال نعمت های الهی و فضل و کرمش اندک و نارسا می بینند. و معنای دیگری برای این جمله گفته شده است به این معنا که همه مقصرند، مگر آنهایی که خدا آنان را از تقصیر نگه داشته است، چون خودشان اعتراف به تقصیر دارند.

روایت15.

کافی: حسن بن جهم نقل می کند که از حضرت ابی الحسن (امام کاظم) علیه السّلام شنیدم که می فرمود: مردی در بنی اسرائیل چهل سال خدا را عبادت کرد. سپس قربانی خود را که انجام داد، اما قبول نشد. به خود گفت: این شقاوت و مصیبت جز از ناحیه خودم نیست و گناه و جرمی به جز از همین نفس خبیث نیست. خداوند به او وحی فرمود: این توبیخ و سرزنش خودت، از آن عبادت چهل ساله بهتر است.(1)

توضیح

«قربان» به ضم قاف، آن چیزی را که آن را وسیله قرب و نزدیکی به حق قرار دهی است، هر چه باشد، شتر یا غیر آن. و در زمان بنی اسرائیل علامت و نشانه قبول قربانی این بود که آتشی از آسمان می آمد و آن قربانی را می سوزاند. و اما اینکه گفته شده که خداوند به او وحی فرمود، احتمال دارد که این مرد خود از انبیای بنی اسرائیل بوده و احتمال دارد که وحی الهی توسط پیغمبر آن زمان به آن مرد ابلاغ شده باشد. علاوه بر این ممکن است به خود او وحی شده باشد، چون دلیلی نداریم که وحی منحصر به انبیاء و پیامبران است، همچنان که ظاهر آیه «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی»، نزول وحی است بر شخص مادر موسی علیه السّلام.

مرحوم طبرسی(2) در ذیل این آیه گوید: منظور از وحی، الهام و خاطره و فکری در دل انداختن است و وحی پیامبری و رسالتی نیست که قتاده و دیگران چنین گفته اند. و گفته شد که جبرئیل نزد مادر موسی آمد و چنین گفت. و گفته شده این وحی به صورت رؤیا و خوابی بوده که علمای مورد وثوق و اعتماد برایش تعبیر کرده اند که جبایی چنین گفته است.

ص: 234


1- . کافی 2 : 370
2- . مجمع البیان 7 : 416

أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی بِطَاعَتِهِ یَنْفَعُ أَوْلِیَاءَهُ وَ بِمَعْصِیَتِهِ یَضُرُّ أَعْدَاءَهُ وَ إِنَّهُ لَیْسَ لِهَالِکٍ هَلَکَ مَنْ یُعْذِرُهُ فِی تَعَمُّدِ ضَلَالَةٍ حَسِبَهَا هُدًی وَ لَا تَرْکِ حَقٍّ حَسِبَهُ ضَلَالَةً وَ إِنَّ أَحَقَّ مَا یَتَعَاهَدُ الرَّاعِی مِنْ رَعِیَّتِهِ أَنْ یَتَعَاهَدَهُمْ بِالَّذِی لِلَّهِ عَلَیْهِمْ فِی وَظَائِفِ دِینِهِمْ وَ إِنَّمَا عَلَیْنَا أَنْ نَأْمُرَکُمْ بِمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ أَنْ نَنْهَاکُمْ عَمَّا نَهَاکُمُ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَنْ نُقِیمَ أَمْرَ اللَّهِ فِی قَرِیبِ النَّاسِ وَ بَعِیدِهِمْ لَا نُبَالِی بِمَنْ جَاءَ الْحَقُّ عَلَیْهِ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ أَقْوَی مَا یَتَمَنَّوْنَ فِی دِینِهِمُ الْأَمَانِیُّ وَ یَقُولُونَ نَحْنُ نُصَلِّی مَعَ الْمُصَلِّینَ وَ نُجِاهِدُ مَعَ الْمُجَاهِدِینَ وَ نَهْجُرُ الْهِجْرَةَ وَ نَقْتُلُ الْعَدُوَّ وَ کُلَّ ذَلِکَ یَفْعَلُهُ أَقْوَامٌ لَیْسَ الْإِیمَانُ بِالتَّحَلِّی وَ لَا بِالتَّمَنِّی الصَّلَاةُ لَهَا وَقْتٌ فَرَضَهُ رَسُولُ اللَّهِ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِهِ فَوَقْتُ صَلَاةِ الْفَجْرِ حِینَ تَزَایُلِ الْمَرْءِ لَیْلَهُ وَ یَحْرُمُ عَلَی الصَّائِمِ طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ وَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ إِذَا کَانَ الْقَیْظُ حِینَ یَکُونُ ظِلُّکَ مِثْلَکَ وَ إِذَا کَانَ الشِّتَاءُ حِینَ تَزُولُ الشَّمْسُ مِنَ الْفَلَکِ وَ ذَلِکَ حِینَ تَکُونُ عَلَی حَاجِبِکَ الْأَیْمَنِ مَعَ شُرُوطِ اللَّهِ فِی الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ وَ الشَّمْسُ بَیْضَاءُ نَقِیَّةٌ قَدْرَ مَا یَسْلُکُ الرَّجُلُ عَلَی الْجَمَلِ الثَّقِیلِ فَرْسَخَیْنِ قَبْلَ غُرُوبِهَا وَ وَقْتُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ أَفْطَرَ الصَّائِمُ وَ وَقْتُ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ حِینَ غَسَقَ اللَّیْلُ وَ تَذْهَبُ حُمْرَةُ الْأُفُقِ إِلَی ثُلُثِ اللَّیْلِ فَمَنْ نَامَ عِنْدَ ذَلِکَ فَلَا أَنَامَ اللَّهُ عَیْنَهُ فَهَذِهِ مَوَاقِیتُ الصَّلَاةِ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً(1)

وَ یَقُولُ الرَّجُلُ هَاجَرْتُ وَ لَمْ یُهَاجِرْ إِنَّمَا الْمُهَاجِرُونَ الَّذِینَ یَهْجُرُونَ السَّیِّئَاتِ وَ لَمْ یَأْتُوا بِهَا وَ یَقُولُ الرَّجُلُ جَاهَدْتُ وَ لَمْ یُجَاهِدْ إِنَّمَا الْجِهَادُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ مُجَاهَدَةُ الْعَدُوِّ وَ قَدْ یُقَاتِلُ أَقْوَامٌ فَیُحِبُّونَ الْقِتَالَ لَا یُرِیدُونَ إِلَّا الذِّکْرَ وَ الْأَجْرَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُقَاتِلُ بِطَبْعِهِ مِنَ الشَّجَاعَةِ فَیَحْمِی مَنْ یَعْرِفُ وَ مَنْ لَا یَعْرِفُ وَ یَجْبُنُ بِطَبِیعَتِهِ مِنَ الْجُبْنِ فَیُسَلِّمُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ إِلَی الْعَدُوِّ وَ إِنَّمَا الْمِثَالُ

ص: 232


1- 1. النساء: 102.

روایت16.

کافی: سعد بن خلف، از موسی بن جعفر علیهما السّلام نقل می کند که حضرت به یکی از فرزندانش فرمود: بر تو باد به کوشش و جدیت، و خود را در اطاعت و عبادت الهی از حد و مرز تقصیر خارج مدان که خداوند متعال آن طوری که شایسته عبادت است، عبادت نخواهد شد.(1)

توضیح

یعنی در عین حالی که کمال جدیت و کوشش می کنی، خود را مقصر و کم عبادت بدان، همچنان که سید بشر و خاتم انبیاء صلی اللَّه علیه و آله عرضه داشت: خدایا! ما تو را آن گونه که تو شایسته عبادتی، عبادت نکرده ایم.

روایت17.

کافی: از جابر نقل می کند که گوید: حضرت باقر علیه السّلام برای من چنین دعا کرد و فرمود: ای جابر! خداوند تو را از نقص و تقصیر بیرون نبرد.(2)

توضیح

یعنی خداوند به تو توفیق دهد که عبادت خود را ناقص دیده و خود را همیشه مقصر بدانی .

ص: 235


1- . کافی 2 : 370
2- . کافی 2 : 370

حَتْفٌ مِنَ الْحُتُوفِ وَ کُلُّ امْرِئٍ عَلَی مَا قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ الْکَلْبَ لَیُقَاتِلُ دُونَ أَهْلِهِ وَ الصِّیَامُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ کَمَا یَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الزَّکَاةُ الَّتِی فَرَضَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله طَیِّبَةً بِهَا نَفْسُکَ لَا تَسْنُوا عَلَیْهَا سَنْیَهَا فَافْهَمُوا مَا تُوعَظُونَ فَإِنَّ الْحَرِیبَ مَنْ حَرِبَ دِینَهُ وَ السَّعِیدَ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ أَلَا وَ قَدْ وَعَظْتُکُمْ فَنَصَحْتُکُمْ وَ لَا حُجَّةَ لَکُمْ عَلَی اللَّهِ أَقُولُ قَوْلِی هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ (1).

«14»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَکْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْمُعَارِینَ وَ لَا تُخْرِجْنِی مِنَ التَّقْصِیرِ قُلْتُ أَمَّا الْمُعَارُونَ فَقَدْ عَرَفْتُ أَنَّ الرَّجُلَ یُعَارُ الدِّینَ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْهُ فَمَا مَعْنَی لَا تُخْرِجْنِی مِنَ التَّقْصِیرِ فَقَالَ کُلُّ عَمَلٍ تُرِیدُ بِهِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَکُنْ فِیهِ مُقَصِّراً عِنْدَ نَفْسِکَ فَإِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ فِی أَعْمَالِهِمْ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ مُقَصِّرُونَ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (2).

بیان

قوله علیه السلام من المعارین قال السید الداماد قدس الله روحه المعاری من یرکب الفرس عریانا قال فی القاموس اعروری سار فی الأرض وحده و قبیحا أتاه و فرسا رکبه عریانا و نحن نعاری نرکب الخیل أعراء و المعنی بالمعاری هاهنا المتعبدون الذین یتعبدون لا علی أسبغ الوجوه و الطائعون الذین یلتزمون الطاعات و لکن لا علی قصیا المراتب بل علی ضرب من التقصیر کالذین یرکبون الخیل و لکن أعراء بلغنا الله تعالی أقصی المدی فی طاعته انتهی.

و لعله ره غفل عن هذا الخبر و غیره مما سیأتی فی باب المعارین فإنها صریحة فی أنه مأخوذ من العاریة.

إلا من عصمه الله أی من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام فإنهم لا یقصرون فی

ص: 233


1- 1. الحدیث کثیر التصحیف نقل فی نسخة الأصل و هکذا نسخة الکمبانیّ من دون تصحیح، فصححناه بحسب الإمکان.
2- 2. الکافی ج 2 ص 73.

باب شصت و هشتم : خداوند متعال به جهت صلاح و شایستگی و ایمان انسان، فرزندان، اعقاب و همسایگانش را حفظ و مورد عنایت قرار دهد

آیات

- وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ.(1)

{و اما دیوار، از آنِ دو پسر [بچه] یتیم در آن شهر بود، و زیرِ آن، گنجی متعلق به آن دو بود، و پدرشان [مردی] نیکوکار بود، پس پروردگار تو خواست آن دو [یتیم] به حدّ رشد برسند و گنجینه خود را - که رحمتی از جانب پروردگارت بود - بیرون آورند.}

روایات

روایت1.

تفسیر عیاشی: حمران، از حضرت صادق و حضرت باقر علیهما السّلام نقل می کند که فرمودند: اطفال و کودکان در اثر شایستگی پدرانشان نگهداری می شوند، همچنان که خداوند آن دو یتیم را از جهت صالح بودن پدرشان حفظ فرمود.(2)

روایت2.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند به برکت ایمان مؤمن، فرزندانش را تا هزار سال مشمول حفظ و نگهداری خود قرار می دهد. و اینکه آن دو کودک پس از سپری شدن هفتصد سال، مورد لطف الهی شدند.(3)

روایت3.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال از اثر فلاح و رستگاری مؤمن، فرزندان و فرزندان فرزندانش را فلاح و سعادت عنایت می فرماید، و نیز به دلیل اکرام و احترامی که نزد خدا دارد، خانه های بستگان و همسایگان اطرافش را در حفظ و امان خود قرار می دهد. سپس حضرت داستان آن دو کودک را بیان کرد و فرمود: آیا نمی بینی که خدا تشکر و سپاس خود را از صالح بودن پدرشان در حق آنها اعمال فرمود؟(4)

روایت4.

تفسیر عیاشی: مسعدة بن صدقه، از جعفر بن محمد، از پدران بزرگوارش علیهم السّلام روایت می کند که پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند خلیفه و جانشین بنده صالح خود است پس از مرگ او و سرپرستی می کند از خانواده و بازماندگان او و از اموال او، اگرچه این ها مردم خوبی نباشند. سپس حضرت آیه گذشته را تا آخرش تلاوت فرمود.(5)

ص: 236


1- . کهف / 82
2- . تفسیر عیاشی 2 : 364 - 365
3- . تفسیر عیاشی 2 : 364 - 365
4- . تفسیر عیاشی 2 : 364 - 365
5- . تفسیر عیاشی 2 : 364 - 365

شرائط الطاعة بحسب الإمکان و إن کانوا أیضا یعدون أنفسهم مقصرین إظهارا للعجز و النقصان و لما یرون أعمالهم قاصرة فی جنب ما أنعم الله علیهم من الفضل و الإحسان و قیل إلا من عصمه الله من التقصیر بالاعتراف بالتقصیر.

«15»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی (1) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ رَجُلًا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَبَدَ اللَّهَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ قَرَّبَ قُرْبَاناً فَلَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فَقَالَ لِنَفْسِهِ وَ مَا أُتِیتُ إِلَّا مِنْکِ وَ مَا الذَّنْبُ (2)

إِلَّا لَکِ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ ذَمُّکَ نَفْسَکَ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَتِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً(3).

بیان

القربان بالضم ما یتقرب به إلی الله من هدی أو غیره و کانت علامة القبول فی بنی إسرائیل أن تجی ء نار من السماء فتحرقه و قال فی المغرب یقال من هنا أتیت أی من هنا دخل البلاء علیک فأوحی الله یحتمل أن یکون ذلک الرجل نبیا و یحتمل أن یکون الوحی بتوسط نبی فی ذلک الزمان مع أنه لم یثبت امتناع نزول الوحی علی غیر الأنبیاء کما أن ظاهر الآیة نزول الوحی علی أم موسی علیه السلام.

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی (4) أی ألهمناها و قذفنا فی قلبها و لیس بوحی نبوة عن قتادة و غیره و قیل أتاها جبرئیل بذلک عن مقاتل و قیل کان هذا الوحی رؤیا منام عبر عنها من تثق به من علماء بنی إسرائیل عن الجبائی (5).

ص: 234


1- 1. کذا فی الأصل، و فی المصدر: عنه عن ابن فضال، و الظاهر بقرینة الحدیث السابق علیه: عدة من أصحابنا، عن أحمد بن أبی عبد اللّه، عن ابن فضال.
2- 2. مر تحت الرقم 1:« و ما أکدیت» و هو الصواب.
3- 3. الکافی ج 2 ص 73.
4- 4. القصص: 7.
5- 5. مجمع البیان ج 7 ص 240.

باب شصت و نهم : خداوند هیچ کس را به گناهی که دیگری انجام داده عقاب و مواخذه نمی کند

اشاره

خداوند هیچ کس را به گناهی که دیگری انجام داده عقاب و مواخذه نمی کند

آیات

- وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی(الی قوله تعالی) وَ مَنْ تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ.(1)

{و هیچ بار بَردارنده ای بار [گناه] دیگری را برنمی دارد، و اگر گرانباری [دیگری را به یاری] به سوی بارش فرا خواند چیزی از آن برداشته نمی شود، هر چند خویشاوند باشد. [تو] تنها کسانی را که از پروردگارشان در نهان می ترسند و نماز برپا می دارند، هشدار می دهی و هر کس پاکیزگی جوید تنها برای خود پاکیزگی می جوید، و فرجام [کارها] به سویِ خداست.}

ص: 237


1- . فاطر / 18
«16»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: قَالَ لِبَعْضِ وُلْدِهِ یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِالْجِدِّ لَا تُخْرِجَنَّ نَفْسَکَ عَنْ حَدِّ التَّقْصِیرِ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَاعَتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُعْبَدُ حَقَّ عِبَادَتِهِ (1).

بیان

لا تخرجن نفسک إلخ أی عد نفسک مقصرا فی طاعة الله و إن بذلت الجهد فیها فإن الله لا یمکن أن یعبد حق عبادته

کَمَا قَالَ سَیِّدُ الْبَشَرِ صلی الله علیه و آله: مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ.

«17»

کا، [الکافی] الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ الْعِرَاقِیِّینَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا جَابِرُ لَا أَخْرَجَکَ اللَّهُ مِنَ النَّقْصِ وَ لَا التَّقْصِیرِ(2).

بیان

لا أخرجک الله أی وفقک الله لأن تعد عبادتک ناقصة و نفسک مقصرة أبدا.

ص: 235


1- 1. الکافی ج 2 ص 72.
2- 2. الکافی ج 2 ص 72.

- وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.(1)

{و هیچ بردارنده ای بارِ [گناهِ] دیگری را برنمی دارد، آن گاه بازگشت شما به سوی پروردگارتان است.}

ص: 238


1- . زمر / 7

باب 68 أن الله یحفظ بصلاح الرجل أولاده و جیرانه

الآیات

الکهف 82 وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ (1)

الأخبار

«1»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: یُحْفَظُ الْأَطْفَالُ بِصَلَاحِ آبَائِهِمْ کَمَا حَفِظَ اللَّهُ الْغُلَامَیْنِ بِصَلَاحِ أَبَوَیْهِمَا(2).

«2»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَحْفَظُ وُلْدَ الْمُؤْمِنِ إِلَی أَلْفِ سَنَةٍ وَ إِنَّ الْغُلَامَیْنِ کَانَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ أَبِیهِمَا سَبْعُمِائَةِ سَنَةٍ(3).

«3»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ لَیُفْلِحُ بِفَلَاحِ الرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِهِ وَ یَحْفَظُهُ فِی دُوَیْرَتِهِ وَ دُوَیْرَاتٍ حَوْلَهُ فَلَا یَزَالُونَ فِی حِفْظِ اللَّهِ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ ذَکَرَ الْغُلَامَیْنِ فَقَالَ وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ شَکَرَ صَلَاحَ أَبَوَیْهِمَا لَهُمَا(4).

«4»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیَخْلُفُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ إِنْ کَانَ أَهْلُهُ أَهْلَ سَوْءٍ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ إِلَی آخِرِهَا وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً(5).

ص: 236


1- 1. الکهف: 82.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 338.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 339.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 337.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 339.

باب هفتادم : اعمال نیک و کارهای خوبی که بعد از اعمال زشت واقع می شود و تفسیر آیه «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ»

آیات

- إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ.(1)

{زیرا خوبی ها بدی ها را از میان می برد.}

- إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها.(2)

{اگر نیکی کنید، به خود نیکی کرده اید، و اگر بدی کنید، به خود [بد نموده اید].}

- إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.(3)

{مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند، و خدا همواره آمرزنده مهربان است.}

- إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ(4)

{لیکن کسی که ستم کرده سپس - بعد از بدی - نیکی را جایگزین [آن] گردانیده، [بداند] که من آمرزنده مهربانم.}

ص: 241


1- . هود / 114
2- . اسری / 7
3- . فرقان / 70
4- . نمل / 11

باب 69 أن الله لا یعاقب أحدا بفعل غیره

اشاره

باب 69 أن الله لا یعاقب أحدا بفعل غیره (1)

الآیات

فاطر وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی إلی قوله تعالی وَ مَنْ تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ(2)

ص: 237


1- 1. هذا الباب بعنوانه مع الآیتین المنقولتین مکتوب فی نسخة الأصل و بعده بیاض و فی أعلی الصفحة مکتوب تذکرة« لا بد أن یکتب أخبار هذا الباب إنشاء اللّه». و أمّا فی نسخة الکمبانیّ فقد أسقطوا الباب، لاجل نقصانه مع ذکر عنوانه فی فهرس الأبواب.
2- 2. فاطر: 18، قال الطبرسیّ:( وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری) أی لا تحمل نفس حاملة حمل نفس اخری، أی لا یؤاخذ أحد بذنب غیره، و انما یؤاخذ کل بما یقترفه من الآثام( وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها) أی و ان تدع نفس مثقلة بالآثام غیرها الی أن یتحمل عنها شیئا من اثمها( لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ) أی لا یحمل غیرها شیئا من ذلک الحمل( وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی) أی و لو کان المدعو الی التحمل ذا قربة منها و أقرب الناس إلیها ما حمل عنها شیئا فکل نفس بما کسبت رهینة، قال ابن عبّاس یقول الأب و الام یا بنی! احمل عنی! فیقول: حسبی ما علی. و قال:( مَنْ تَزَکَّی) أی فعل الطاعات و قام بما یجب علیه من الزکاة و غیرها من الواجبات و قیل: تطهر من الآثام( فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ) لان جزاء ذلک یصل إلیه دون غیره( وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ) أی مرجع الخلق کلهم الی حیث لا یملک الحکم الا اللّه سبحانه فیجازی کلا علی قدر عمله. و قال علیّ بن إبراهیم: و قوله:« وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» یعنی لا یحمل ذنب أحد علی أحد، الا من یأمر به- یعنی بالذنب- فیحمله الامر و المأمور.

- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ.(1)

{هر کس نیکی به میان آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت، و آنان از هراس آن روز ایمنند.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: چه زیبا و نیکو است اعمال حسنه پس از ارتکاب گناهان و اعمال زشت! و چه زشت و بد است سیئات و آلودگی به گناه پس از انجام کارهای خوب و حسنات.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: یا علی! هیچ خانه ای نیست که در آن خوشحالی باشد، مگر اینکه دنبال آن ناراحتی و اندوهی واقع می شود. و هیچ اندوهی نیست مگر اینکه فرج و گشایشی را دنبال دارد، مگر اندوه دوزخیان. پس اگر احیانا لغزش و عمل بدی را مرتکب شدی، به دنبالش عمل نیکی را انجام ده که با سرعت آن را محو نابود می کند. و بر تو باد به کارهای نیک و اعمال حسنه که انسان را از سقوط و پرتگاه باز می دارد.

روایت3.

امالی طوسی: ابوذر، از رسول خدا صلی اله علیه و آله نقل می کند که فرمود: هر جا که هستی از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیک معاشرت کن و هنگامی که عمل زشتی را مرتکب شدی، به دنبالش عمل نیکی انجام بده تا آن را از بین ببرد.(3)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: روز قیامت خداوند متعال که مؤمنین را در موقف و برای حساب قرار می دهد و اعمالش را بر او عرضه می کند، مؤمن به پرونده اعمال خود نگاه می کند و اول چیزی که در آن می بیند، سیئات و گناهان است؛ چهره اش دگرگون و ناراحت می شود، بند بند بدنش می لرزد. پس از آن حسناتش عرضه می شود و خوشحال و مسرور می گردد. در این هنگام خداوند متعال به مامورین خود دستور می دهد که سیئات و گناهان او را تبدیل به حسنات و نیکی بگردانید و به

ص: 242


1- . نمل / 89
2- . امالی صدوق: 209
3- . امالی طوسی: 186

الزمر وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (1).

ص: 238


1- 1. الزمر: 7، و فی القرآن الکریم آیات کثیرة تدلّ علی أن اللّه عزّ و جلّ لا یعاقب أحدا بفعل غیره منها: البقرة: تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ( 134). و قال تعالی: قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ( 139). و قال سبحانه: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ( 286). النساء: مَنْ یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّما یَکْسِبُهُ عَلی نَفْسِهِ( 110). الانعام: وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ( 164). أسری: مَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا( 15). لقمان: وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً( 33). سبأ: قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ( 25). النجم: أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی * وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی * أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری * وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری * ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی( 36- 41). الی غیر ذلک من الآیات الکریمة، و انما نقلنا بعضها و لعلها کانت أهمها. و من الاخبار التی تناسب عنوان الباب و ظفرنا علیها علی العجالة: ل- أحمد بن محمّد بن الهیثم العجلیّ و أحمد بن الحسن القطان و محمّد بن أحمد السنانی و الحسین بن إبراهیم بن هشام المکتب و عبد اللّه بن محمّد الصائغ و علیّ بن عبد اللّه. الوراق رضی اللّه عنهم قالوا حدّثنا أبو العباس أحمد بن یحیی بن زکریا القطان قال: حدّثنا بکر بن عبد اللّه بن حبیب، قال: حدّثنا تمیم بن بهلول قال: حدّثنا ابن معاویة عن الأعمش عن جعفر بن محمّد علیه السلام قال: فیما وصف لی من شرائع الدین ان اللّه لا یکلف نفسا الا وسعها و لا یکلفها فوق طاقتها و أفعال العباد مخلوقة خلق تقدیر لا خلق تکوین، و اللّه خالق کل شی ء و لا یقول بالجبر و لا بالتفویض و لا یأخذ اللّه عزّ و جلّ البری ء بالسقیم و لا یعذب اللّه عزّ و جلّ الاطفال بذنوب الآباء فانه قال فی محکم کتابه« وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری»* و قال اللّه عزّ و جلّ:« وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری» و اللّه عزّ و جلّ ان یعفو و یتفضل و لیس له أن یظلم الخبر( الخصال ج 2 ص 154). ید، ن: الطالقانی، عن أحمد بن علی الأنصاریّ، عن الهروی قال: سمعت أبا الحسن علیّ بن موسی بن جعفر علیهم السلام یقول: من قال بالجبر فلا تعطوه من الزکاة و لا تقبلوا له شهادة، ان اللّه تبارک و تعالی لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها، و لا یحملها فوق طاقتها وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها، وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری( التوحید ص 371، عیون الاخبار ج 1 ص 144). ن: ابن عبدوس، عن ابن قتیبة، عن الفضل، عن الرضا علیه السلام فیما کتب للمأمون من محض الإسلام: ان اللّه تبارک و تعالی لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها، و ان أفعال العباد مخلوقة للّه تعالی خلق تقدیر لا خلق تکوین، و اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ* و لا نقول بالجبر و التفویض و لا یأخذ اللّه البری ء بالسقیم، و لا یعذب اللّه تعالی الاطفال بذنوب الآباء وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری*، وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی، الخبر( عیون الأخبار ج 2 ص 125). ن- ع- حدّثنا أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانیّ قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم عن عبد اللّه بن صالح قال: قلت لابی الحسن الرضا علیه السلام: ما تقول: فی حدیث یروی عن الصادق علیه السلام أنّه إذا خرج القائم قتل ذراری قتلة الحسین علیه السلام بفعال آبائها فقال علیه السلام: هو کذلک، فقلت: فقول اللّه عزّ و جلّ:« وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری»* ما معناه؟. فقال: صدق اللّه فی جمیع أقواله لکن ذراری قتلة الحسین یرضون أفعال آبائهم. و یفتخرون بها، و من رضی شیئا کان کمن أتاه، و لو أن رجلا قتل فی المشرق فرضی بقتله رجل فی المغرب، لکان الراضی عند اللّه شریک القاتل، و انما یقتلهم القائم إذا خرج لرضاهم بفعل آبائهم، الخبر. راجع علل الشرائع ج 1 ص 219، عیون الأخبار ج 1 ص 273. نهج: أیها الناس انما یجمع الناس الرضا و السخط و انما عقر ناقة ثمود رجل واحد فعمهم اللّه بالعذاب لما عموه بالرضا، فقال سبحانه:« فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ» فما کان الا أن خارت أرضهم بالخسفة خوار السکة المحماة فی الأرض الخوارة( الرقم 199 من الخطب). السکة المحماة: حدیدة الفدان إذا حمیت بالنار، و الأرض الخوارة: السهلة اللینة، فالسکة إذا کانت محماة فهی أسرع غورا و اثارة للأرض إذا کانت خوارة و انما قال اللّه تعالی:« فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ» فان قتل الناقة کانت بتوطئة من رؤسائهم و مشایخهم فبعثوا واحدا من الاشرار فعقرها، فالجنایة تنسب الی المشایخ و الرؤساء اولا ثمّ تنسب الی أتباعهم و أفراد صفوفهم، حیث انهم بأجمعهم صفوا قبال صالح النبیّ صلّی اللّه علیه و ناقته، فخرج واحد منهم و حمل علی الناقة فعقرها، و بذلک حقّ القتال معهم فقاتلهم اللّه و لیس قتاله الا کما قاتل قوم لوط أو قوم شعیب أو قوم صالح و لا یعلم جنود ربک الا هو. و لذلک کان علیّ بن أبی طالب علیه السلام لا یبدأ بقتال أهل البغی الا أن یبدءوا هم بالقتال کما فعل ذلک فی جمل و صفّین و غیر ذلک من الموارد. روی ثقة الإسلام الکلینی فی الکافی ج 5 ص 83 عن عبد الرحمن بن جندب، عن أبیه أن أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه کان یأمر فی کل موطن لقینا فیه عدونا فیقول: لا تقاتلوا القوم حتّی یبدؤکم فانکم بحمد اللّه علی حجة، و ترککم ایاهم حتّی یبدؤکم حجة لکم اخری، الخبر. و فی الدّر المنثور: أخرج أحمد و الترمذی و صححه و النسائی و ابن ماجه عن عمرو ابن الاحوص ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال فی حجة الوداع: ألا لا یجنی جان الا. علی نفسه لا یجنی والد علی ولده و لا مولود علی والده- أقول: و منه قوله تعالی: وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً- لقمان: 33 و فیه: أخرج عبد بن حمید و ابن أبی حاتم عن عکرمة قال: قال:- یعنی ابن عبّاس-: ان الوالد یتعلق بولده یوم القیامة فیقول: یا بنی أی والد کنت لک فیثنی خیرا فیقول یا بنی انی احتجت الی مثقال ذرة من حسناتک أنجو بها ممّا تری، فیقول له ولده: یا أبت ما أیسر ما طلبت و لکنی لا أطیق أن أعطیک شیئا، أتخوف مثل الذی تخوفت، فلا استطیع أن أعطیک شیئا، ثمّ یتعلق بزوجته فیقول: یا فلانة أی زوج کنت لک فتثنی خیرا فیقول لها: فانی اطلب إلیک حسنة واحدة تهبها لی لعلی انجو ممّا ترین، قالت: ما أیسر ما طلبت و لکنی لا اطیق ان اعطیک شیئا اتخوف مثل الذی تخوفت، یقول اللّه وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها الآیة.

خلایق نشان دهید. پس از این لطف الهی مردم که چنین می بینند می گویند: آیا این مؤمنین یک گناه هم نداشتند که تمام پرونده شان حسنات است؟ و این است معنای آیه شریفه که می فرماید: «یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.»(1)

روایت5.

علل الشرائع: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: من ندیده ام چیزی را که تعقیب و دستیابی آن به چیز دیگری، از تعقیب و دنبال کردن حسنات جدید نسبت به گناهان قدیم و دیرینه شدیدتر باشد.(2) (حسنات گناهان قدیم را نابود می کند)

روایت6.

معانی الاخبار: از ابن ظبیان نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس که می خواهد در خلوت عملی انجام دهد، خوب بیاندیشد؛ اگر عمل نیکی است انجام دهد و اگر زشت است، خودداری کند که خداوند سزاوارتر به وفای عهد و زیاد کردن لطف است. و کسی که در خلوت عمل بدی را مرتکب شد، برای جبرانش عمل نیکی را در خلوت انجام دهد. و هر کس گناه آشکاری را مرتکب شد، باید برای جبرانش عمل نیکی را علنی و آشکارا انجام دهد.(3)

روایت7.

معانی الاخبار: هشام، از حضرت صادق نقل می کند که حضرت سجاد علیهما السّلام فرمود: وای بر کسی که یگانش بر دهگانش غالب باشد. عرض کردم: چطور؟ فرمود: مگر نشنیده ای که خداوند در قرآن می فرماید: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها.»(4) {هر کس عمل نیکی انجام دهد، ده برابر ثواب خواهد داشت و کسی که عمل زشتی انجام دهد، جز به همان مقدار عملش کیفر نخواهد شد.} بنابراین یک کار خوب که انجام دهی، ده چندان نوشته می شود، ولی عمل بدی که مرتکب شود، یک گناه نوشته و ثبت می شود. پناه می بریم به خدا از کسی که در یک روز ده عمل زشت و گناه انجام می دهد و یک عمل نیک بجا نمی آورد که حسناتش، سیئاتش را از بین ببرد.(5)

ص: 243


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 93
2- . علل الشرائع: 569
3- . معانی الأخبار: 237
4- . انعام / 160
5- . معانی الأخبار: 248

ص: 239

روایت8.

عیون اخبارالرضا و امالی: حضرت رضا علیه السّلام درباره آیه «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها» فرمود: اگر احسان نموده و عمل نیکی انجام دادید، ثمراتش برای خود شماست و اگر تقصیر و گناهی مرتکب شدید، برای گناهان پروردگاری است که آن را می بخشد.(1)

روایت9.

مجالس مفید: ابی نعمان، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کندکه به من فرمود: ای ابا نعمان! تعریف و تمجید مردم تو را مغرور نکند که بالاخره اعمال تو با تو سر و کار دارد نه با آنان. و روز خود را به کارهای بیهوده صرف نکن که با تو و همراه تو کسی هست که اعمالت را احصا و ضبط می نماید. و کار نیک را انجام ده که ندیدم چیزی را که شدیدتر و سریع تر از حسنه و عمل نیک جدیدی که گناه قدیم و دیرینه را دنبال می کند و از بین می برد، دنبال چیزی باشد. خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِین.»(2) {حسنات، سیئات را نابود می کند و این یک یادآوری است برای یادآوران.}(3)

ص: 244


1- . عیون اخبار الرضا 1 : 264 ، امالی صدوق: 68
2- . هود / 114
3- . امالی مفید: 68

ص: 240

باب هفتاد و یکم : مضاعف شدن ثواب حسنات و تاخیر ثبت و ضبط گناهان از جهت فضل و کرم الهی و ثواب و پاداش بر نیت حسنه و تصمیم گرفتن به انجام عمل نیک، گرچه موفق به خود عمل نشود و درباره اینکه عزم و تصمیم بر گناه تا وقتی خود عمل را مرتکب نشده، عقاب و کیفری ندارد

آیات

- إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً.(1)

{در حقیقت، خدا هم وزن ذرّه ای ستم نمی کند و اگر [آن ذرّه، کارِ] نیکی باشد دو چندانش می کند، و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد.}

- إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً.(2)

{اگر خیری را آشکار کنید یا پنهانش دارید، یا از بدیی درگذرید، پس خدا درگذرنده تواناست.}

- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ.(3)

{هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود.}

- لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.(4)

{برای کسانی که کار نیکو کرده اند، نیکویی [بهشت] و زیاده [بر آن] است. چهره هایشان را غباری و ذلّتی نمی پوشاند. اینان اهل بهشتند [و] در آن جاودانه خواهند بود. و کسانی که مرتکب بدی ها شده اند، [بدانند که] جزای [هر] بدی مانند آن است و خواری آنان را فرو می گیرد. در مقابل خدا، هیچ حمایتگری برای ایشان نیست. گویی چهره هایشان با پاره ای از شب تار پوشیده شده است. آنان همدم آتشند، که در آن جاودانه خواهند بود.}

- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ.(5)

{هر کس نیکی به میان آورَد، برای او [پاداشی] بهتر از آن خواهد بود، و هر کس بدی به میان آورد، کسانی که کارهای بد کرده اند جز سزای آنچه کرده اند نخواهند یافت.}

- وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ.(6)

{و هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است.}

ص: 245


1- . نساء / 40
2- . نساء / 149
3- . انعام / 160
4- . یونس / 26 - 27
5- . قصص / 84
6- . شوری / 23

باب 70 الحسنات بعد السیئات و تفسیر قوله تعالی إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم

الآیات

هود إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (1) أسری إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها(2) الفرقان إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(3) النمل إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ (4)

ص: 241


1- 1. هود: 114.
2- 2. أسری: 7.
3- 3. الفرقان: 70.
4- 4. النمل: 11، و فی الأصل و هکذا نسخة الکمبانیّ المزّمّل.

روایات

روایت1.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که آیه «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها» به رسول گرامی نازل شد، عرض کرد: خدایا! بیشتر از این عنایت فرما. خداوند این آیه را نازل فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها.» پیامبر عرض کرد: خدایا! بیش از این عنایت فرما. خداوند این آیه را نازل کرد: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً.»(1) {چه کسی حاضر است که به خدا قرض حسن و وام خوب و صدقه در راه خدا و برای خدا بدهد که خداوند به او پاداش مضاعف و اضافه های زیاد به او عنایت فرماید.} پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله متوجه شد که کثیر و زیاد از نظر خدا به قدری زیاد است که حد و نهایت نداشته و قابل احصاء نیست.(2)

در تفسیر عیاشی از علی بن عمار از حضرت صادق نیز همین روایت آمده است.(3)

روایت2.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که انسان تصمیم به عملی گرفت، یک حسنه برای او ثبت می شود و اگر به دنبال این تصمیم، آن عمل را هم انجام داد، ده حسنه برای او نوشته می شود. ولی هنگامی که تصمیم به انجام گناه گرفت، چیزی بر او نوشته نمی شود و اگر مرتکب آن گناه شد، تا نه ساعت به او مهلت داده می شود؛ اگر در این مدت پشیمان شد و استغفار و توبه کرد، باز هم چیزی بر او نوشته نمی شود و اگر پشیمان نشد و توبه نکرد، یک گناه بر او ثبت و ضبط می شود.(4)

روایت3.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که فرمود: هیچ بنده ای مؤمنی نیست که مرتکب گناهی شود، مگر اینکه خداوند او را هفت ساعت مهلت می دهد که اگر در این مدت توبه و استغفار کرد، چیزی بر او نوشته نمی شود و اگر توبه نکرد، یک گناه در نامه عملش ثبت می شود.(5)

ص: 246


1- . بقره / 245
2- . معانی الأخبار: 397
3- . تفسیر عیاشی 1 : 131
4- . خصال: 418
5- . قرب الأسناد: 2

و قال تعالی مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (1).

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا أَحْسَنَ الْحَسَنَاتِ بَعْدَ السَّیِّئَاتِ وَ مَا أَقْبَحَ السَّیِّئَاتِ بَعْدَ الْحَسَنَاتِ (2).

«2»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ مَا مِنْ دَارٍ فِیهَا فَرْحَةٌ إِلَّا یَتْبَعُهَا تَرْحَةٌ(3) وَ مَا مِنْ هَمٍّ إِلَّا وَ لَهُ فَرَجٌ إِلَّا هَمَّ أَهْلِ النَّارِ فَإِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً فَأَتْبِعْهَا بِحَسَنَةٍ تَمْحُهَا سَرِیعاً وَ عَلَیْکَ بِصَنَائِعِ الْخَیْرِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مَصَارِعَ السَّوْءِ(4).

«3»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْکَاتِبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَالِکِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ حَبِیبٍ عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی شَبِیبٍ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اتَّقِ اللَّهَ حَیْثُ کُنْتَ وَ خَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ وَ إِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً فَاعْمَلْ حَسَنَةً تَمْحُوهَا(5).

«4»

فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ جَعْفَرٍ وَ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَوْقَفَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ عَمَلَهُ فَیَنْظُرُ فِی صَحِیفَتِهِ فَأَوَّلُ مَا یَرَی سَیِّئَاتُهُ فَیَتَغَیَّرُ لِذَلِکَ لَوْنُهُ وَ تَرْتَعِشُ فَرَائِصُهُ ثُمَّ یَعْرِضُ عَلَیْهِ حَسَنَاتِهِ فَیَفْرَحُ لِذَلِکَ نَفْسُهُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَدِّلُوا سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ أَظْهِرُوهَا

ص: 242


1- 1. النمل: 89.
2- 2. أمالی الصدوق: 153.
3- 3. الترحة: الحزن و الغم، تقول: ما الدنیا الا فرح و ترح، و ما من فرحة الا و بعدها ترحة.
4- 4. تفسیر القمّیّ:؟؟؟.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 189.

روایت4.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که فرمود: حسن بصری خدمت پدرم حضرت باقر علیه السّلام رسید و گفت: ای ابا جعفر! شنیده ام که شما چنین گفته اید که هر بنده ای که گناهی کند، خداوند هفت ساعت به او مهلت می دهد که اگر توبه و استغفار کرد، آن گناه بر او نوشته نمی شود. پدرم فرمود: من این طور نگفته ام، آنچه گفته ام این است که هر بنده ای که مؤمن و با ایمان باشد چنین است.(1)

روایت5.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدرش، از جدش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم نقل می کند که فرمود: مامور و فرشته طرف راست انسان، امارت و حق فرمان بر فرشته طرف چپ دارد. هنگامی که بنده گناهی را مرتکب شد، فرشته طرف راست به مامور ثبت گناه می گوید: عجله نکن و تا هفت ساعت او را مهلت بده! اگر هفت ساعت گذشت و استغفار نکرد، آن وقت می گوید: ثبت کن که این بنده خیلی کم شرم و حیا است!(2)

روایت6.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: مؤمن گاهی که نیت و تصمیم گناهی می گیرد، اثرش این می شود که از رزق و روزی خود محروم می شود.(3)

روایت7.

محاسن: عمر بن یزید نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: هنگامی که مؤمن عمل نیکی انجام دهد و اعمالش را نیکو نماید، خداوند عملش را چندین برابر کرده و برای هر عمل نیک، هفتصد برابر عنایت می فرماید که در قرآن فرموده است: «وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ.» بنابراین اعمال خود را برای رسیدن به ثواب های الهی نیکو کنید. عرض کردم: احسان و نیکو کردن عمل چگونه است؟ فرمود: نماز که می خوانی، رکوع و سجودت را نیکو بجا آور و روزه که می گیری، از آنچه که روزه را فاسد می کند خودداری کن، و حجی که انجام می دهی، از آنچه که در حج و عمره بر تو حرام است خودداری کن، و هر عملی که بجا می آوری، باید از آلودگی و فساد پاکیزه باشد.(4)

ص: 247


1- . قرب الأسناد: 2
2- . امالی طوسی: 207
3- . ثواب الأعمال: 288
4- . محاسن 1 : 396

لِلنَّاسِ فَیُبَدَّلُ لَهُمْ فَیَقُولُ النَّاسُ أَ مَا کَانَ لِهَؤُلَاءِ سَیِّئَةٌ وَاحِدَةٌ وَ هُوَ قَوْلُهُ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ (1).

«5»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَمْ أَرَ شَیْئاً قَطُّ أَشَدَّ طَلَباً وَ لَا أَسْرَعَ دَرَکاً مِنْ حَسَنَةٍ مُحْدَثَةٍ لِذَنْبٍ قَدِیمٍ (2).

«6»

مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ خَلَا بِعَمَلٍ فَلْیَنْظُرْ فِیهِ فَإِنْ کَانَ حَسَناً جَمِیلًا فَلْیَمْضِ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ سَیِّئاً قَبِیحاً فَلْیَجْتَنِبْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْلَی بِالْوَفَاءِ وَ الزِّیَادَةِ وَ مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فِی السِّرِّ فَلْیَعْمَلْ حَسَنَةً فِی السِّرِّ وَ مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فِی الْعَلَانِیَةِ(3)

فَلْیَعْمَلْ حَسَنَةً فِی الْعَلَانِیَةِ.

«7»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: وَیْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ آحَادُهُ أَعْشَارَهُ فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ هَذَا فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها(4) فَالْحَسَنَةُ الْوَاحِدَةُ إِذَا عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَ السَّیِّئَةُ الْوَاحِدَةُ إِذَا عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ وَاحِدَةً فَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِمَّنْ یَرْتَکِبُ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ وَ لَا تَکُونُ لَهُ حَسَنَةٌ وَاحِدَةٌ فَتَغْلِبَ حَسَنَاتُهُ سَیِّئَاتِهِ (5).

ص: 243


1- 1. تفسیر القمّیّ 468.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 280 فی حدیث.
3- 3. معانی الأخبار: 237 فی حدیث.
4- 4. الأنعام: 160.
5- 5. معانی الأخبار: 248.

تفسیر عیّاشی از عمر بن زید همین روایت را آورده است.(1)

روایت8.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که بنده عملش را نیکو کرد، خداوند عملش را چندین برابر می گرداند و برای هر حسنه، هفتصد برابر ثبت می کند. و این قول و گفتار خداوند در قرآن است که فرمود: «وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ.»(2)

روایت9.

تفسیر عیاشی: از زراره و حمران و محمد بن مسلم، از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام روایت می کند که گفتند: ما از آن دو امام درباره آیه «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» پرسیدیم که آیا این عنایت از آن ضعفای مسلمین است (شاید منظور کم ثروت ها باشد)؟ فرمود: خیر این طور نیست. این آیه برای اهل ایمان است که خداوند حقی بر خودش برای آنان قرار داده که رحمتش را شامل آنان بگرداند.(3)

روایت10.

تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال برای حضرت آدم درباره ذریه اش سه خصلت عنایت فرموده است: 1) هر کس از آنها که تصمیم به انجام عمل نیک گرفت، با همین تصمیم یک حسنه برای او نوشته می شود و اگر خود عمل نیک را بجا آورد، ده برابر نوشته می شود؛ 2) هر کس که تصمیم به ارتکاب گناه گرفت، چیزی بر او نوشته نمی شود و اگر آن گناه را مرتکب شد، یک گناه بر او ثبت می شود؛ 3) توبه و بازگشت به حق را تا وقتی که جانش به گلو برسد، برای او قرار داده است. در این موقع ابلیس گفت: خدایا! تو برای بنی آدم سه خصلت و سه امتیاز قرار دادی؛ برای من هم همانند آن قرار بده. خداوند فرمود: برای تو هم این چیزها را قرار دادم: 1) برای نسل آدم هر تعدادی که متولد شود، برای تو هم متولد می شود؛ 2) برای تو نیرو و قدرت نفوذ در تمام بدن انسان و قوا و غرایز او قرار دادم، همانند خونی که در تمامی عروق انسانی نفوذ و جریان دارد قرار دادم؛ 3) سینه فرزندان آدم را لانه و آشیانه تو قرار دادم. شیطان گفت: خداوندا! همین ها برای من بس است.(4)

روایت11.

کتاب الزهد: بکیر از امام ششم یا پنجم علیه السّلام نقل می کند که حضرت آدم عرض کرد: پروردگارا! شیطان را بر من مسلط کردی و مانند خون بدن من، او را در تمام ابعاد وجودی من نفوذ دادی. پس در مقابل این عنایتی به من فرما که نیرنگ او را از خود برطرف سازم. خداوند فرمود: ای آدم! من مقرر کردم که هر یک از نسل تو که تصمیم به ارتکاب

ص: 248


1- . تفسیر عیاشی 1 : 146
2- . تفسیر عیاشی 1 : 167
3- . تفسیر عیاشی 1 : 415
4- . تفسیر عیاشی 1 : 416
«8»

ن (1)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها(2) قَالَ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتَها فَلَهَا رَبٌّ یَغْفِرُ لَهَا(3).

«9»

جا، [المجالس للمفید] الصَّدُوقَ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا النُّعْمَانِ لَا یَغُرَّنَّکَ النَّاسُ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ یَصِلُ إِلَیْکَ دُونَهُمْ وَ لَا تَقْطَعْ نَهَارَکَ بِکَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکَ مَنْ یُحْصِی عَلَیْکَ وَ أَحْسِنْ فَإِنِّی لَمْ أَرَ أَشَدَّ طَلَباً وَ لَا أَسْرَعَ دَرَکاً مِنْ حَسَنَةٍ مُحْدَثَةٍ لِذَنْبٍ قَدِیمٍ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ (4).

ص: 244


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 294.
2- 2. أسری: 7.
3- 3. أمالی الصدوق: 45.
4- 4. مجالس المفید: 50، و الآیة فی هود: 114.

گناهی بگیرد، تا آن عمل را انجام ندهد، چیزی بر او نوشته نشود و اگر مرتکب آن شد، یک گناه بر او نوشته شود. و هر کس که تصمیم به انجام عمل نیکی گرفت، گرچه توفیق انجام آن را هم به دست نیاورد، یک حسنه در پرونده عملش ثبت شود و اگر موفق به انجام خود عمل شود، ده برابر نوشته شود. حضرت آدم علیه السّلام عرض کرد: خدایا! لطف بیشتری فرما. فرمود: ای آدم! این را هم مقرر داشتم که اگر کسی عمل بدی انجام داد ولی پس از آن طلب مغفرت کرد، او را ببخشم. عرض کرد: خدایا! لطف بیشتری کن. فرمود: من توبه فرزندان تو را تا هنگامی که جانش به حنجره و گلویش برسد می پذیرم. آدم عرض کرد: خداوندا! این الطاف و عنایات برای من بس است.(1)

ص: 249


1- . کتاب الزهد: 74

باب 71 تضاعف الحسنات و تأخیر إثبات الذنوب بفضل الله و ثواب نیة الحسنة و العزم علیها و أنه لا یعاقب علی العزم علی الذنوب

الآیات

النساء إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً(1) و قال إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً(2) الأنعام مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (3) یونس لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (4) القصص مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ (5) حمعسق وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ(6).

ص: 245


1- 1. النساء: 40.
2- 2. النساء: 149.
3- 3. الأنعام: 160.
4- 4. یونس: 26- 27.
5- 5. القصص: 84.
6- 6. الشوری: 23.

ترجمه نشده

روایت12.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: خداوند متعال به حفظه اعمال و نویسندگان بزرگوار و فرشتگان ثبت اعمال وحی می فرماید که لغزش های عصرگاه بندگان و امت مرا که احیانا پس از خستگی و ناراحتی مرتکب می شوند، ننویسند. (1)

روایت13.

مسلسلات: عبداللَّه بن منصور، از پدرش نقل می کند که از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام درباره آیه «یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی.»(2) {خداوند سر و نهان و آنچه را که پنهان تر است می داند} سؤال کردم. حضرت فرمود: من از پدرم که گفت من از پدرم سؤال کردم که فرمود از پدرم حضرت سجاد که فرمود من از پدرم حضرت حسین علیهم السّلام که فرمود من از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله راجع به این آیه سؤال کردم، حضرت فرمود: من از خداوند متعال راجع به این آیه سؤال کردم، خداوند فرمود: من در قلب آدم دو رقم رگ آفریده ام که با هوای اندکی به حرکت می آیند (شاید مقصود این باشد که دل انسان هم به طرف اعمال نیک کشش دارد هم به طرف بدی ها) که اگر حرکت و تصمیمش به طرف اطاعت باشد، من برای او حسنات می نویسم و اگر به طرف گناه حرکت کرد، تا وقتی که آن گناه را انجام نداده چیزی بر او نمی نویسم. پس ای مؤمنین! در مقابل این عطایای الهی در یاد او باشید.(3)

روایت14.

مرحوم شهید در کتاب قواعد فرموده است: نیت و تصمیم گناه تا وقتی که مرتکب آن نشده، نه موجب عقاب است و نه باعث توبیخ و نکوهش. و این مطلب از اخبار و احادیث به دست می آید که خداوند مهربان از چنین اراده و تصمیمی عفو و بخشش فرموده، ولی اگر آن را انجام داد به خیال اینکه معصیت و گناه است و بعدا معلوم شد که آن عمل گناه نبوده است، آیا این چنین نیتی موجب عقاب و مواخذه هست یا نه، محل اشکال و جای تردید است. از نظر اینکه در واقع عملی خلاف و معصیت نبوده است پس مانند نیت تنها است، چون در واقع عمل، عمل خلاف نبوده و فقط خیال کرده که خلاف است، پس مورد مواخذه و عقاب نیست. و از جهت اینکه هتک حرمت شده و چنین شخصی جرات بر

ص: 250


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 76
2- . طه / 7
3- . جامع الأخبار: 264

روایات

«1»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها(1) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ زِدْنِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(2) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ زِدْنِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً(3) فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْکَثِیرَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُحْصَی وَ لَیْسَ لَهُ مُنْتَهَی (4).

شی، [تفسیر العیاشی] عن علی بن عمار عنه علیه السلام: مثله (5).

«2»

ل، [الخصال] الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ عَبْدِ الْقُدُّوسِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا هَمَّ الْعَبْدُ بِحَسَنَةٍ کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةً فَإِذَا عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ إِذَا هَمَّ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ فَإِذَا عَمِلَهَا أُجِّلَ تِسْعَ سَاعَاتٍ فَإِنْ نَدِمَ عَلَیْهَا وَ اسْتَغْفَرَ وَ تَابَ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَنْدَمْ وَ لَمْ یَتُبْ مِنْهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةً وَاحِدَةً(6).

«3»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أَجَّلَهُ اللَّهُ فِیهِ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنْ هُوَ تَابَ مِنْهُ وَ اسْتَغْفَرَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَتُبْ کُتِبَ عَلَیْهِ سَیِّئَةً وَاحِدَةً(7).

ص: 246


1- 1. النمل: 89، القصص: 84.
2- 2. الأنعام: 160.
3- 3. البقرة: 245.
4- 4. معانی الأخبار: 397.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 131.
6- 6. الخصال ج 2 ص 44.
7- 7. قرب الإسناد ص 2.

معصیت خدا داشته، پس در حقیقت این شخص عملا راه مخالفت و گناه را گرفته است. بنابراین استحقاق عقاب و مواخذه دارد. و بعضی از علما فرموده اند که حتی آشامیدن آب یا شربت به صورت آشامیدن شراب مست کننده حرام است. البته ممکن است این فتوا نه از جهت تنها نیت معصیت باشد، بلکه چون عمل جوارح هم در میان بوده، یعنی در مرحله عمل خود را شراب خوار نشان داده است حرام می شود. و مواردی که به عنوان مثال برای این مطلب می شود گفت از این قبیل است: مثلا همسر خود را در خانه دیگری ببیند و نفهمد که همسر خودش است و خیال کند این اجنبیه و نامحرم است و با او به خیال زنا آمیزش کند و بعدا بفهمد که همسرش بوده. یا مثلا خیال کند همسرش در حال حیض است و آمیزش کند و بعدا معلوم شود که پاک بوده. یا مثلا غذایی را در دست کسی ببیند، ولی نمی داند که مال او است و به خیال مال دیگری آن را از دست آن شخص بگیرد و بخورد. سپس معلوم شود که مال او است و ملک خود او است. یا مثلا گوسفندی را به خیال اینکه مال دیگری است، به قصد تصرف عدوانی ذبح کند و بعدا معلوم شود که مال خودش بوده است. یا مثلا کسی را که در نظرش حق کشتن او را ندارد بکشد و بعدا معلوم شود که مهدور الدم و کشتنش جایز بوده. و بعضی از اهل سنت معتقد است که چنین کسی محکوم به فسق است، چون چنین عملی دلیل بر این است که این شخص اهمیتی به گناه نمی دهد و در آن جهان هم کیفر می شود به کیفری که حد وسط بین کیفر گناه کبیره و گناه صغیره است. البته این دو نظر (فاسق بودن این شخص و کیفر داشتنش) گفتار بی دلیل و حدس و تخمین است.(پایان کلام مرحوم شهید)

و مرحوم شیخ بهاء در یکی از تعلیقات خود در این مورد چنین گفته است: اینکه مرحوم شهید فرموده (نیت گناه نه موجب عقاب است و نه باعث نکوهش)، منظور شهید این نیست که بگوید قصد و نیت گناه حرام نیست یا باعث استحقاق کیفر نمی شود، همچنان که بعضی چنین تصور کرده اند که حتی متفرع بر این گفته اند که اگر کسی واقعا قصد افطار و تصمیم خوردن روزه رمضان را بکند، چنین تصمیم و قصدی حرام نیست، با اینکه خود مرحوم شهید و (دیگران) تصریح به گناه و حرام بودن چنین تصمیمی کرده اند، بلکه مقصود این است که گرچه حرام است و فاعل استحقاق عقاب دارد، ولی خدای مهربان عفو فرموده و گناه را بخشیده است.

خلاصه اینکه عزم بر گناه هم از نظر عامه و هم از نظر خاصه، مسلما حرام است و این مطلب در کتاب های تفسیر و غیر تفسیر مکررا بیان شده، بلکه حرمت عزم بر گناه از ضروریات دین است. و برای اینکه پرده شک و تردید کنار رود، خوب است مقداری از کلمات خاصه و عامه عامه را نقل کنیم.

در جوامع در تفسیر این آیه شریفه «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.» نوشته است: قطعا گوش و چشم و دل همه این اعضا مورد سؤال قرار می گیرند و به انسان گفته می شود چرا گوش کردی چیزی را که حلال نبود؟ چرا نگاه کردی به چیزی که حلال نبود؟ چرا تصمیم به انجام کاری گرفتی که حرام بود تصمیم گرفتن آن؟

ص: 251

«4»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: قَالَ أَتَی أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ وَ قَالَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ بَلَغَنِی عَنْکَ أَنَّکَ قُلْتَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُذْنِبُ ذَنْباً إِلَّا أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنْ هُوَ تَابَ مِنْهُ وَ اسْتَغْفَرَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَبِی لَیْسَ هَکَذَا قُلْتُ وَ لَکِنِّی قُلْتُ مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یُذْنِبُ ذَنْباً وَ کَذَلِکَ کَانَ قَوْلِی (1).

«5»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَاحِبُ الْیَمِینِ أَمِیرٌ عَلَی صَاحِبِ الشِّمَالِ فَإِذَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّیِّئَةَ قَالَ صَاحِبُ الْیَمِینِ لِصَاحِبِ الشِّمَالِ لَا تَعْجَلْ وَ أَنْظِرْهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنْ مَضَی سَبْعُ سَاعَاتٍ وَ لَمْ یَسْتَغْفِرْ قَالَ اکْتُبْ فَمَا أَقَلَّ حَیَاءَ هَذَا الْعَبْدِ(2).

«6»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَنْوِی الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ رِزْقَهُ (3).

«7»

سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا أَحْسَنَ الْمُؤْمِنُ عَمَلَهُ ضَاعَفَ اللَّهُ عَمَلَهُ لِکُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعَمَائَةٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(4) فَأَحْسِنُوا أَعْمَالَکُمُ الَّتِی تَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِ اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا الْإِحْسَانُ قَالَ فَقَالَ إِذَا صَلَّیْتَ فَأَحْسِنْ رُکُوعَکَ وَ سُجُودَکَ وَ إِذَا صُمْتَ فَتَوَقَّ کُلَّ مَا فِیهِ فَسَادُ صَوْمِکَ وَ إِذَا حَجَجْتَ فَتَوَقَّ مَا یَحْرُمُ عَلَیْکَ فِی حَجِّکَ وَ عُمْرَتِکَ قَالَ وَ کُلُّ عَمَلٍ تَعْمَلُهُ فَلْیَکُنْ نَقِیّاً مِنَ الدَّنَسِ (5).

ص: 247


1- 1. قرب الإسناد ص 2.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 210.
3- 3. ثواب الأعمال: 116.
4- 4. البقرة: 261.
5- 5. المحاسن: 255.

در مجمع البیان هم نظیر همین را فرموده است.

و بیضاوی در انوار التنزیل و دیگر از علمای عامه در تفسیر این آیه گفته اند که این آیه دلیل بر این است که بنده در مورد عزم بر گناه، مستحق کیفر و مواخذه است. و عبارت کشاف و همچنین فخر رازی در تفسیر کبیر، نظیر عبارت مرحوم طبرسی را دارند و مرحوم سید مرتضی در کتاب تنزیه الأنبیاء، درباره آیه شریفه «إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما.»(1) {هنگامی که دو گروه از شما تصمیم سستی در جنگ گرفتن و خداوند ولی و یاور آن دو گروه است} فرموده است: منظور این است که فشل و سستی به فکر آن دو گروه خطور کرد. بنابراین لفظ هم به معنای خطور به ذهن است، نه اینکه واقعا عزم و حزم و تصمیم بر مسامحه و سستی گرفتند، وگرنه معنا ندارد. با این وصف خدا ولی و یار و یاور آنها باشد.

سپس فرموده است: اراده و عزم بر معصیت، گناه و معصیت است و یکی از دانشمندان در این مورد افراط کرده و گفته که عزم بر گناه کبیره، گناه کبیره است و عزم بر کفر، کفر است.(2)

و کلام صاحب کشاف در تفسیر این آیه مطابق کلام سید است و همچنین سخن بیضاوی و دیگران. و نیز فقها تصریح به این دارند که اصرار بر گناه صغیره (که این اصرار خود از گناهان کبیره است) دو رقم است: 1) اصرار عملی، یعنی ادامه و تکرار صغیره بدون توبه؛ 2) اصرار حکمی، یعنی عزم بر گناه صغیره هر وقت که امکان داشته باشد که در حکم اصرار عملی است. حاصل اینکه تصریحات مفسرین و فقها و اصولیون بیش از حد شماره است و وارد شدن و ادامه بحث در این مطلب، از قبیل توضیح واضحات است و هر کس که به کتاب های عامه و خاصه مراجعه کند، روشن می شود که مطالبی که ما گفتیم جای شک و تردید نیست. و اگر اشکال شود که اخبار زیادی از ائمه اطهار علیهم السّلام رسیده که اشعار دارد که عزم بر گناه، گناه نیست، همچنان که در کافی از زراره، از حضرت باقر یا صادق علیهما السّلام نقل کرده که خداوند به فرزندان آدم این لطف را فرموده که هر کس تصمیم به انجام کار نیک بگیرد - گرچه به خود عمل موفق نشود - یک حسنه برای او ثبت می شود و اگر موفق به عمل شد، ده حسنه نوشته می شود. و کسی که تصمیم به ارتکاب گناه بگیرد، چیزی نوشته نمی شود و اگر آن

ص: 252


1- . آل عمران / 122
2- . تنزیه الأنبیاء: 47

شی، [تفسیر العیاشی] عن عمر بن یزید: مثله (1).

«8»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْوَابِشِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَحْسَنَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ ضَاعَفَ اللَّهُ لَهُ عَمَلَهُ بِکُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعَمَائَةِ ضِعْفٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(2).

«9»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالُوا: سَأَلْنَاهُمَا عَنْ قَوْلِهِ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(3) أَ هِیَ لِضُعَفَاءِ الْمُسْلِمِینَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهَا لِلْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّهُ لَحَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَرْحَمَهُمْ (4).

«10»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لآِدَمَ ثَلَاثَ خِصَالٍ فِی ذُرِّیَّتِهِ جَعَلَ لَهُمْ أَنَّ مَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ أَنْ یَعْمَلَهَا کَتَبَ لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَعَمِلَهَا کَتَبَ لَهُ بِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَنْ هَمَّ بِالسَّیِّئَةِ أَنْ یَعْمَلَهَا لَا یُکْتَبُ عَلَیْهِ وَ مَنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةً وَاحِدَةً وَ جَعَلَ لَهُمُ التَّوْبَةَ حَتَّی یَبْلُغَ حَنْجَرَةَ الرَّجُلِ فَقَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ جَعَلْتَ لآِدَمَ ثَلَاثَ خِصَالٍ فَاجْعَلْ لِی مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لَهُ فَقَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ لَا یُولَدُ لَهُ مَوْلُودٌ إِلَّا وُلِدَ لَکَ مِثْلُهُ وَ جَعَلْتُ لَکَ أَنْ تَجْرِیَ مِنْهُمْ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ وَ جَعَلْتُ لَکَ أَنْ جَعَلْتُ صُدُورَهُمْ أَوْطَاناً وَ مَسَاکِنَ لَکَ فَقَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ حَسْبِی (5).

«11»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ بُکَیْرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام قَالَ: یَا رَبِّ سَلَّطْتَ عَلَیَّ الشَّیْطَانَ وَ أَجْرَیْتَهُ مَجْرَی الدَّمِ مِنِّی فَاجْعَلْ لِی شَیْئاً أَصْرِفْ کَیْدَهُ عَنِّی قَالَ یَا آدَمُ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ أَنَّ مَنْ هَمَّ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ

ص: 248


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 146.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 147.
3- 3. الأنعام: 160.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 386.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 387.

گناه را مرتکب شود، یک گناه نوشته می شود. و همین طور ابی بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرموده است: مؤمن اگر تصمیم به گناه گرفت، تا انجام نداده چیزی نوشته نمی شود و اخبار و احادیث در کافی و غیر آن به این مضمون زیاد است. ولی جواب این ایراد روشن است، چون این دلالت بر این ندارد که عزم بر گناه معصیت نیست و آنچه که مضمون این روایات است، این است که اگر کسی عزم گناه بکند، مثل شراب خوردن و زنا کردن، ولی آن عمل را که تصمیم گرفته بود انجام ندهد، آن معصیت بر او نوشته نمی شود و این مطلب ربطی به گناه بودن عزم ندارد. و اما جمله مرحوم شهید (چنین شخصی مواخذه نمی شود) یعنی چون خداوند عفو فرموده، پس کیفر و عقاب نمی شود.

و مثال هایی که مرحوم شهید آورده، مثل تصور کردن اینکه این زن اجنبیه و نامحرم است و ... بعضی از علما مثل دیگری برای آن آورده اند که مثلا اگر کسی خیال کرد که این لباس مثلا ابریشم است یا غصبی است و با آن نماز خواند، بعد از نماز معلوم شد که غصب نیست یا ابریشم خالص نیست و این چنین نمازی را از جهت بطلان مورد تردید و اشکال دانسته، ولی بهتر این است که در این مسأله تردیدی نداشته باشیم که قطعا نماز در این صورت باطل است (چون نهی در عبادت موجب فساد است).

ص: 255

بِسَیِّئَةٍ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ مَنْ هَمَّ مِنْهُمْ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةً فَإِنْ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشَرَةً قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ یَا آدَمُ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ أَنَّ مَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ بِسَیِّئَةٍ ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَهُ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ أَوْ بَسَطْتُ لَهُمُ التَّوْبَةَ حَتَّی تَبْلُغَ النَّفَسُ الْحَنْجَرَةَ قَالَ یَا رَبِّ حَسْبِی (1).

ص: 249


1- 1. و رواه ثقة الإسلام الکلینی فی الکافی ج 2 ص 440 فی باب ما أعطی اللّه عزّ و جلّ آدم علیه السّلام وقت التوبة عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن جمیل ابن دراج، عن ابن بکیر، عن أبی عبد اللّه أو عن أبی جعفر علیه السّلام. و قال المؤلّف العلامة فی شرحه: روی العامّة أیضا أن الشیطان یجری من ابن آدم مجری الدم و قال بعضهم: ذهب قوم ممن ینتمی الی ظاهر العلم الی أن المراد به أن الشیطان لا یفارق ابن آدم ما دام حیا، کما لا یفارقه دمه و حکی هذا عن الازهری، و قال: هذا طریق ضرب المثل. و الجمهور من علماء الأمة أجروا ذلک علی ظاهره و قالوا: ان الشیطان جعل له هذا القدر من التطرق الی باطن الآدمی بلطافة هیئته لمحنة الابتلاء و یجری فی العروق التی هی مجاری الدم من الآدمی الی أن یصل الی قلبه فیوسوسه علی حسب ضعف ایمان العبد و قلة ذکره و کثرة غفلته و یبعد عنه و یقل تسلطه و سلوکه الی باطنه بمقدار قوة ایمانه و یقظته و دوام ذکره و إخلاص توحیده. و ما رواه المفسرون عن ابن عبّاس قال: ان اللّه جعل الشیاطین من بنی آدم مجری الدم و صدور بنی آدم مساکن لهم، مؤید لما ذهب إلیه الجمهور، و هم یسمون وسوسته لمة الشیطان، و من ألطافه تعالی أنّه هیأ ذوات الملائکة علی ذلک الوصف من أجل لطافتهم و أعطاهم قوة الحفظ لبنی آدم و قوة الالمام فی بواطنهم و تلقین الخیر لهم فی مقابلة لمة الشیطان. کما روی أن للملک لمة بابن آدم و للشیطان لمة: لمة الملک ایعاد بالخیر و تصدیق بالحق، و لمة الشیطان ایعاد بالشر و تکذیب بالحق، فمن وجد ذلک فلیستعذ باللّه من الشیطان. و قالوا: انما ینکر مثل هذا عقول أسراء العادات الذین استولت علیهم المألوفات فما لم یوجدوا فی مستقر عاداتهم أنکروه کما أنکر الکفّار احیاء العظام النخرة و إعادة الاجسام البالیة، و الذی یجب هو التسلیم بما نطق به الخبر الصحیح، و لا یأباه العقل السلیم. ثمّ قال: و روی من طریق العامّة أن إبلیس بعد ما صار ملعونا و انظر قال: بعزتک لا أخرج عن قلب ابن آدم ما دام الروح فی بدنه، فقال اللّه تبارک و تعالی: بعزتی لا أسد باب التوبة علیه ما دام الروح فی بدنه.

بلی اگر کسی قائل شد که نهی در عبادت موجب

ص: 256

«12»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُوحِی اللَّهُ إِلَی الْحَفَظَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ لَا تَکْتُبُوا عَلَی عَبْدِی وَ أَمَتِی عَلَی ضَجَرِهِمْ وَ عَثَرَاتِهِمْ بَعْدَ الْعَصْرِ(1).

«13»

کِتَابُ الْمُسَلْسَلَاتِ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حَبِیبِ بْنِ الْحَسَنِ التَّغْلِبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمَنْصُورِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی (2) قَالَ فَقَالَ لِی سَأَلْتُ أَبِی قَالَ سَأَلْتُ جَدِّی قَالَ سَأَلْتُ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ قَالَ سَأَلْتُ أَبِیَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ قَالَ سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی قَالَ سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی إِلَیَّ أَنِّی خَلَقْتُ فِی قَلْبِ آدَمَ عِرْقَیْنِ یَتَحَرَّکَانِ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْهَوَاءِ فَإِنْ یَکُنْ فِی طَاعَتِی کَتَبْتُ لَهُ حَسَنَاتٍ وَ إِنْ یَکُنْ فِی مَعْصِیَتِی لَمْ أَکْتُبْ عَلَیْهِ شَیْئاً حَتَّی یُوَاقِعَ الْخَطِیئَةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عَلَی مَا أَعْطَاکُمْ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ.

«14»

قال الشهید رفع الله درجته فی القواعد: لا یؤثر نیة المعصیة عقابا و لا ذما ما لم یتلبس بها و هو مما ثبت فی الأخبار العفو عنه و لو نوی المعصیة و تلبس بما یراه معصیة فظهر خلافها ففی تأثیر هذه النیة نظر من حیث إنها لم تصادف المعصیة فقد صارت کنیة مجردة و هی غیر مؤاخذ بها نظر و من دلالتها علی انتهاکه الحرمة و جرأته علی

ص: 250


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 71.
2- 2. طه: 7.

فساد نیست، می تواند قائل به صحت نماز باشد .

باب هفتاد و دوم : ثواب کسی که روش نیکی از خود به یادگار گذاشته و درباره آنچه که پس از مرگ انسان به او می رسد

روایات

روایت1.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرموده است: پس از مردن انسان جریان پاداش اعمال ادامه ندارد، مگر درباره سه چیز: صدقات و خیراتی که در زمان زندگی اش انجام داده که پس از مرگ او جریان دارد؛ روش و سیره خوبی که خود داشته و آن را به وجود آورده که پس از مرگش به آن روش عمل می شود؛ فرزند نیکوکار و شایسته ای که برای او طلب رحمت و مغفرت نماید.(1)

روایت2.

خصال صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شش خصلت است که مؤمن بعد از مردن، از آنها بهره مند می گردد: فرزند صالحی که برای او استغفار نماید؛ قرآنی که او از خود به یادگار گذاشته و پس از مرگش خوانده می شود؛ چاه آبی که حفر کرده و در اختیار مردم گذاشته است؛ درختی که غرس کرده؛ آبی که به جریان انداخته و وقف کرده است؛ روش نیکویی که پس از مرگش مردم به آن عمل می کنند.(2)

روایت3.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اجر و پاداشی انسان را دنبال نمی کند، مگر سه خصلت: صدقه جاریه ای که پس از مردنش جریان داشته، تا روز قیامت هم که باقی باشد پاداشش به او می رسد؛ صدقه و خیراتی که وقف نموده که به ارث وارث نرسد؛ روش خیر و سیره هدایت که ایجاد کرده و خود به آن عمل می کرده و دیگران هم پس از آن به آن عمل می کنند یا فرزند صالحی که برای او استغفار کند.(3)

روایت4.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود:

ص: 257


1- . امالی صدوق: 38
2- . خصال: 323
3- . خصال: 151

المعاصی و قد ذکر بعض الأصحاب أنه لو شرب المباح متشبها بشراب المسکر فعل حراما و لعله لیس لمجرد النیة بل بانضمام فعل الجوارح إلیها و یتصور محل النظر فی صور منها ما لو وجد امرأته فی منزل غیره فظنها أجنبیة فأصابها فتبین أنها زوجته أو أمته و منها ما لو وطئ زوجته فظنها حائضا فبان طاهرا و منها لو هجم علی طعام بید غیره فأکل منه فتبین ملک الآکل و منها لو ذبح شاة فظنها للغیر بقصد العدوان فظهرت ملکه- و منها إذا قتل نفسا فظنها معصومة فبانت مهدورة و قد قال بعض العامة یحکم بفسق متعاطی ذلک لدلالته علی عدم المبالاة بالمعاصی و یعاقب فی الآخرة ما لم یتب عقابا متوسطا بین عقاب الکبیرة و الصغیرة و کلاهما تحکم و تخرص علی الغیب انتهی و قال شیخنا البهائی قدس الله روحه فی بعض تعلیقاته علی الکتاب المذکور قوله لا یؤثر نیة المعصیة عقابا و لا ذما إلخ غرضه طاب ثراه أن نیة المعصیة و إن کانت معصیة إلا أنه لما وردت الأخبار بالعفو عنها لم

یترتب علی فعلها عقاب و لا ذم و إن ترتب استحقاقهما و لم یرد أن قصد المعصیة و العزم علی فعلها غیر محرم کما یتبادر إلی بعض الأوهام حتی لو قصد الإفطار مثلا فی شهر رمضان و لم یفطر لم یکن آثما کیف و المصنف مصرح فی کتب الفروع بتأثیمه و الحاصل أن تحریم العزم علی المعصیة مما لا ریب فیه عندنا و کذا عند العامة و کتب الفریقین من التفاسیر و غیرها مشحونة بذلک بل هو من ضروریات الدین و لا بأس بنقل شی ء من کلام الخاصة و العامة فی هذا الکتاب لیرتفع به جلباب الارتیاب فی الجوامع عند تفسیر قوله تعالی إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا(1) یقال للإنسان لم سمعت ما لا یحل لک سماعه و لم نظرت إلی ما لا یحل لک النظر إلیه و لم عزمت علی ما یحل لک العزم علیه انتهی و کلامه

ص: 251


1- 1. أسری: 36.

بهترین چیزی که انسان از خود به یادگار می گذارد سه چیز است: فرزند نیکوکاری که برای او استغفار کند؛ روش و سنت خوبی که مردم از آن پیروی کنند؛ صدقه جاریه ای که پس از مرگش جریان داشته باشد.(1)

روایت5.

ثواب الاعمال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هر بنده ای که روش و سیره هدایتی را عملی کرده باشد، برای او است از اجر و پاداش مانند پاداش تمام کسانی که به آن روش عمل کرده اند، بدون اینکه از پاداش آنان چیزی کم شود. و هر بنده ای از بندگان خدا که یک روش ضلالت و گمراهی اختراع کرده باشد، برای او است از وزر وبال همانند وزر و وبال کسانی که به آن عمل کنند، بدون اینکه از کیفر آنان چیزی کم شود.(2)

روایت6.

محاسن برقی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هر کس که روش و سیره عدل و دادی از خود به یادگار گذارد که مردم از آن پیروی کنند، به اندازه پاداش کسانی که به آن عمل می کنند به او داده می شود، بدون اینکه از پاداش آنان چیزی کم شود. و هر کس که روش ظلم و ستمی از خود به یادگار گذاشته و مردم از آن متابعت کنند، به اندازه کیفر آنان کیفر خواهد داشت، بدون اینکه از کیفر آنان چیزی کاسته شود.(3)

در مجالس مفید هم از اسماعیل جعفی مانند این روایت نقل شده است.(4)

ص: 258


1- . امالی طوسی: 237
2- . ثواب الأعمال: 161
3- . محاسن برقی: 27
4- . مجالس مفید: 191

رحمه الله فی مجمع البیان قریب من کلامه هذا(1) و قال البیضاوی (2)

و غیره من علماء العامة عند تفسیر هذه الآیة فیها دلیل علی أن العبد مؤاخذ بعزمه علی المعصیة انتهی و عبارة الکشاف موافقة لعبارة الطبرسی رحمه الله و کذا عبارة التفسیر الکبیر للفخری و قال السید المرتضی علم الهدی أنار الله برهانه فی کتاب تنزیه الأنبیاء عند ذکر قوله تعالی إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما(3) إنما أراد تعالی أن الفشل خطر ببالهم و لو کان الهم فی هذا المکان عزما لما کان الله ولیهما ثم قال و إرادة المعصیة و العزم علیها معصیة و قد تجاوز قوم حتی قالوا العزم علی الکبیرة کبیرة و علی الکفر کفر انتهی کلامه نور الله مرقده و کلام صاحب الکشاف فی تفسیر هذه الآیة مطابق لکلامه طاب ثراه و کذا کلام البیضاوی (4)

و غیره و أیضا فقد صرح الفقهاء بأن الإصرار علی الصغائر الذی هو معدود من الکبائر إما فعلی و هو المداومة علی الصغائر بلا توبة و إما حکمی و هو العزم علی فعل الصغائر متی تمکن منها و بالجملة فتصریحات المفسرین و الفقهاء و الأصولیین بهذا المطلب أزید من أن تحصی و الخوض فیه من قبیل توضیح الواضحات و من تصفح کتب الخاصة و العامة لا یعتریه ریب فیما تلوناه فإن قلت قد ورد عن أئمتنا علیهم السلام أخبار کثیرة تشعر بأن العزم علی المعصیة لیس بمعصیة.

کَمَا رَوَاهُ ثِقَةُ الْإِسْلَامِ فِی الْکَافِی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ لآِدَمَ فِی ذُرِّیَّتِهِ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَ لَمْ یَعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَ مَنْ هَمَّ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَ مَنْ هَمَ

ص: 252


1- 1. مجمع البیان ج 6 ص 415.
2- 2. أنوار التنزیل ص 237.
3- 3. آل عمران: 122.
4- 4. أنوار التنزیل ص 80.

باب هفتاد و سوم : خوشحال شدن به وسیله اعمال خوب و مسرورشدن انسان به کارهای نیک

روایات

روایت1.

امالی صدوق: از ابن صدقه، از حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس از گناهی که مرتکب شده ناراحت باشد و اعمال نیکش او را خوشحال کند، چنین شخصی مؤمن و دارای ایمان است.(1)

در خصال هم به طور ارسال چنین نقل شده است.

مؤلف

در «باب صفات بندگان خوب»، این روایت از حضرت باقر نقل شد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در پاسخ سؤال که از حضرتش درباره بندگان خوب شده بود، فرمود: بندگان خوب کسانی هستند که هنگامی که عمل نیک انجام دادند، خوشحال می شوند و اگر کار بدی را مرتکب شدند، استغفار می کنند... تا آخر خبر.(2)

روایت2.

عیون اخبارالرضا: از ابراهیم، از حضرت رضا علیه السّلام روایت می کند که فرمود: مؤمن کسی است که اگر موفق به کار نیک شد، خوشحال می شود و اگر بدی کرد، استغفار می کند. و مسلمان کسی است که مسلمانان از شر زبان و دستش سالم و در امان باشند و کسی که همسایه اش از زیان و آزار او در امان نباشد، از ما نیست.(3)

روایت3.

عده الداعی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: از ما نیست کسی که در هر روز، اعمال روزانه خود را مورد حساب و بررسی قرار ندهد که اگر عمل نیکی انجام داده، حمد و سپاس خدا را بجا آورده و درخواست توفیق بیشتری را بکند و اگر عمل بدی انجام داده، استغفار کند.(4)

ص: 259


1- . امالی صدوق: 167
2- . کافی 2 : 240
3- . عیون اخبارالرضا 2 : 27
4- . عدة الداعی: 239

بِهَا وَ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةً(1).

وَ کَمَا رَوَاهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 253


1- 1. الکافی ج 2 ص 428، و لفظ الحدیث: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد عن علیّ بن حدید، عن جمیل بن دراج، عن زرارة، عن أحدهما علیهما السّلام قال: ان اللّه تبارک و تعالی جعل لآدم فی ذریته: من هم بحسنة و لم یعملها کتبت له حسنة و من هم بحسنة و عملها کتبت له بها عشرا، و من هم بسیئة و لم یعملها لم تکتب علیه[ سیئة] و من هم بها و عملها کتبت علیه سیئة. و قال المؤلّف العلامة فی شرحه: یدل علی أنّه لا مؤاخذة علی قصد المعاصی إذا لم یعمل بها و هو یحتمل وجهین: الأول أن تکون سیئة ضعیفة یکفرها ترکها، الثانی أن لا یکون القصد متصفا بالحسن و القبح أصلا کما ذهب إلیه جماعة، و الأول أظهر. نعم لو کان بمحض الخطور بدون اختیاره، لا یتعلق به التکلیف، و قد مر تفصیل ذلک فی باب أن الایمان مبثوث لجوارح البدن، و فی باب الوسوسة. و قال المحقق الطوسیّ قدس اللّه سره فی التجرید: ارادة القبیح قبیحة و تفصیله أن ما فی النفس ثلاثة اقسام: الأول الخطرات التی لا تقصد و لا تستقر و قد مر أن لا مؤاخذة بها و لا خلاف فیه بین الأمة ظاهرا. و الثانی الهم و هو حدیث النفس اختیارا أن تفعل شیئا أو أن لا تفعل، فان کان ذلک حسنة کتبت له حسنة واحدة، فان فعلها کتبت له عشر حسنات، و ان کانت سیئة لم تکتب علیه، فان فعلها کتبت علیه سیئة واحدة، کل ذلک مقتضی أحادیث هذا الباب، و کانه لا خلاف فیه أیضا بین الأمة، الا أن بعض العامّة صرّح بأن هذه الکرامة مختصة بهذه الأمة و ظاهر هذا الخبر أنّها کانت فی الأمم السابقة أیضا. الثالث العزم و هو التصمیم و توطین النفس علی الفعل أو الترک، و قد اختلفوا فیه فقال أکثر الاصحاب: أنه لا یؤاخذ به لظاهر هذه الأخبار، و قال: أکثر العامّة و المتکلّمین و المحدثین أنّه یؤاخذ به، لکن بسیئة العزم لا بسیئة المعزوم علیه، لانها لم تفعل، فان فعلت کتبت سیئة ثانیة لقوله تعالی:« إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» و قوله:« اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ» و لکثرة الاخبار الدالة علی حرمة. الحسد و احتقار الناس، و إرادة المکروه بهم، و حملوا الأحادیث الدالة علی عدم المؤاخذة علی الهم. و المنکرون أجابوا عن الآیتین بأنهما مخصصان باظهار الفاحشة و المظنون کما هو الظاهر من سیاقهما، و عن الثالث أن العزم المختلف فیه ما له صورة فی الخارج کالزنا و شرب الخمر، و أمّا ما لا صورة له فی الخارج کالاعتقادات و خبائث النفس مثل الحسد و غیره فلیس من صور محل الخلاف، فلا حجة فیه علی ما نحن فیه. و أمّا احتقار الناس و إرادة المکروه بهم فاظهارهما حرام یؤاخذ به، و لا نزاع فیه، و بدونه أول المسألة. ثمّ الظاهر أنّه لا فرق فی قوله:« و من هم بسیئة و لم یعملها لم یکتب علیه» بین أن لم یعملها خوفا من اللّه، أو خوفا من الناس و صونا لعرضه. ثمّ ان عشر أمثال الحسنة مضمونة البتة لدلالة نص القرآن علیه، و أن اللّه قد یضاعف لمن یشاء الی سبعمائة ضعف، کما جاء فی بعض الأخبار، و الی ما لا حساب له کما قال سبحانه:« إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ». ثمّ اعلم أن الظاهر أن عدم المؤاخذة بارادة المعصیة انما هو للمؤمنین فلا ینافی ما مر مرویا عن الصادق علیه السّلام أنّه انما خلد أهل النار فی النار، لان نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو خلدوا فیها أن یعصوا اللّه أبدا، و لو سلم العموم فانما یعفی عنه إذا بقی زمانا عزم علی فعله فی ذلک الزمان و لم یفعل، و فی الکافر لیس کذلک، لانه لم یبق الزمان الذی عزم علی الفعل فیه. فان قیل: لعله کان لو بقی فی أزمنة الابد أو عاد لم یفعل، قلنا: یعلم اللّه خلاف ذلک منهم لقوله سبحانه:« وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا». و قد یجاب بأنّه لا منافاة بینهما اذ دل أحدهما علی عدم المؤاخذة بنیة المعصیة اذا لم یفعلها و دل الآخر علی المؤاخذة بنیة المعصیة إذا فعلها، فان المنوی کالکفر و استمراره مثلا موجود فی الخارج بهذه النیة لیست داخلة فی النیة بالسیئة التی لم یعملها. و اعترض علیه بأن المعصیة لیست سببا للخلود علی ما یفهم من الحدیث المذکور. لکونها فی زمان منقطع محصور هو مدة العمر، کذلک نیتها لأنّها تنقطع أیضا عند انقطاع العمر، لدلالة الآیات و الروایات علی ندامة العاصی عند الموت، و مشاهدة أحوال الآخرة فینبغی أن یکون ناویها فی النار، بقدر کونها فی الدنیا، لا مخلدا. فأجیب أولا بأن هذه النیة موجبة للخلود لدلالة الحدیث علیه بلا معارض، فوجب التسلیم و القبول، و ثانیا بأن صاحبها فی هذه الدنیا التی هی دار التکلیف لم یفعل شیئا یوجب نجاته من النار، و ندامته بعد الموت لا تنفع لانقطاع زمان التکلیف، و ثالثا أن سبب الخلود لیس ذات المعصیة و نیتها من حیث هی، بل هو المعصیة و نیتها علی فرض البقاء أبدا، و لا ریب فی انها معصیة أبدیة موجبة للخلود ابدا انتهی. و أقول: لا یخفی ما فی الجمیع من الوهن و الضعف و قد مر بعض القول منا فیه فی باب النیة. و قال الشهید رحمه اللّه فی القواعد: الی آخر ما تراه فی المتن تحت الرقم 14.

باب هفتاد و چهارم : وفای به عهد و به عملی که برای خدا بر خود لازم کرده (نذر)

آیات

- وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ.(1)

{و هر نفقه ای را که انفاق، یا هر نذری را که عهد کرده اید، قطعاً خداوند آن را می داند، و برای ستمکاران هیچ یاوری نیست.}

- وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا.(2) {و به پیمان خدا وفا کنید.}

- وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ.(3) {و در بیشتر آنان عهدی [استوار] نیافتیم.}

روایات

روایت1.

امالی طوسی: از ثمالی، از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: چهار چیز است که در هر کس باشد، اسلامش کامل است و کمکی است به ایمانش و از گناهش پاک می شود و خدا را با رضایت و خشنودی ملاقات خواهد کرد و اگر سر تا پایش گناه باشد، خداوند مهربان آن گناهان را از او فرو می ریزد و می آمرزد. آن چهار چیز این ها است: وفا و پایبند بودن به آنچه که برای خدا بر خود لازم کرده (عهد و نذر و قسم)؛ راستگویی و داشتن زبان راست با مردم؛ احساس شرم و حیا از آنچه که نزد خدا و نزد مردم زشت و ناپسند است؛ خوش اخلاقی با خانواده و با مردم.(4)

ص: 260


1- . بقره / 270
2- . انعام / 152
3- . اعراف / 102
4- . امالی طوسی: 189

ص: 254

باب هفتاد و پنجم : آرزوی موفق بودن به کارهای نیک ثواب دارد و درباره اینکه انسان یک روش خیری را بر خود لازم سازد و در اینکه باید انسان راضی و خشنود باشد به آنچه که انبیاء و ائمه اطهار علیهم السّلام انجام داده اند مؤلف: در باب مضاعف شدن ثواب حسنات، مطالبی که اساس این باب را استوار می سازد گفته شد.

روایات

أقول

قد مضی فی باب تضاعف الحسنات ما یشید بنیان هذا الباب.

روایت1.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام، از پدرانش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: کسی که آرزوی چیزی را کند که آن چیز مورد رضایت خداوند است، این شخص نمی میرد مگر اینکه خداوند آن چیز را به او عطا می فرماید.(1)

در امالی صدوق هم چنین نقل شده است.(2)

روایت2.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر مؤمنی که سنت و روش خوبی را بر خود لازم سازد (مثلا بنا گذاشته بر نماز شب خواندن و یا هر روز صدقه دادن)، سپس اگر موانعی پیش آید و موفق به ادامه آن سنت و عمل خوب نشود، خداوند مهربان تا آخر دنیا آن عمل را در نامه عملش ثبت می فرماید.(3)

روایت3.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بنده مؤمن تهیدست مثلا می گوید: خداوندا! به من روزی فراوان بده که توفیق فلان خدمت از کارهای نیک و خیرات را به دست آوردم. اگر واقعا در این تمنا و آرزوی خود صادق باشد، خداوند مهربان همان خیرات را برای او ثبت می فرماید که خداوند واسع بزرگوار است.(4)

ص: 261


1- . خصال: 4
2- . امالی صدوق: 345
3- . محاسن 1 : 96
4- . محاسن 1 : 407

أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَهُمُّ بِالسَّیِّئَةِ أَنْ یَعْمَلَهَا فَلَا تُکْتَبُ عَلَیْهِ (1)

وَ الْأَحَادِیثُ الْوَارِدَةُ فِی الْکَافِی وَ غَیْرِهِ بِهَذَا الْمَضْمُونِ کَثِیرَةٌ قُلْتُ لَا دَلَالَةَ فِی تِلْکَ الْأَحَادِیثِ عَلَی مَا ظَنَنْتُ مِنْ أَنَّ الْعَزْمَ عَلَی الْمَعْصِیَةِ لَیْسَ مَعْصِیَةً وَ إِنَّمَا دَلَّتْ عَلَی أَنَّ مَنْ عَزَمَ عَلَی مَعْصِیَةٍ کَشُرْبِ الْخَمْرِ وَ الزِّنَا مَثَلًا وَ لَمْ یَعْمَلْهَا لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ تِلْکَ الْمَعْصِیَةُ الَّتِی عَزَمَ عَلَیْهَا وَ أَیْنَ هَذَا عَنِ الْمَعْنَی الَّذِی ظَنَنْتُهُ قَوْلُهُ فَهُوَ غَیْرُ مُؤَاخَذٍ بِهَا أَیْ غَیْرُ مُعَاقَبٍ عَلَیْهَا لِأَنَّهَا مَعْفُوٌّ عَنْهَا- قَوْلُهُ مِنْهَا مَا لَوْ وُجِدَ امْرَأَتُهُ إِلَخْ عَدَّ بَعْضُهُمْ مِنْ هَذِهِ الصُّوَرِ مَا لَوْ صَلَّی فِی ثَوْبٍ یَظُنُّ أَنَّهُ حَرِیرٌ أَوْ مَغْصُوبٌ عَالِماً بِالْحُکْمِ فَظَهَرَ بَعْدَ الصَّلَاةِ أَنَّهُ مَمْزُوجٌ أَوْ مُبَاحٌ وَ فَرَّعَ عَلَی ذَلِکَ التَّرَدُّدَ فِی بُطْلَانِ صَلَاتِهِ وَ الْأَوْلَی عَدَمُ التَّرَدُّدِ فِی بُطْلَانِهَا نَعَمْ یُتَمَشَّی صِحَّتُهَا عِنْدَ الْقَائِلِ بِعَدَمِ دَلَالَةِ النَّهْیِ فِی الْعِبَادَةِ عَلَی الْفَسَادِ.

ص: 255


1- 1. و الحدیث لفظه هکذا: عدة من أصحابنا، عن أحمد بن أبی عبد اللّه، عن عثمان بن عیسی، عن سماعة بن. مهران، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: ان المؤمن لیهم بالحسنة و لا یعمل بها، فتکتب له حسنة، و ان هو عملها کتبت له عشر حسنات، و ان المؤمن لیهم بالسیئة أن یعملها فلا یعملها، فلا تکتب علیه.

روایت4.

محاسن: از حکم بن عینیه نقل می کند که گفت: هنگامی که امیر مؤمنان علیه السّلام خوارج نهروان را کشت، مردی خدمت حضرتش عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! خوشا به حال ما که این صحنه را مشاهده کرده و در رکاب شما این خوارج را به هلاکت رساندیم. امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سوگند به آن خدایی که دانه را شکافته و موجودات را آفریده است، گروهی که هنوز خداوند متعال پدران و اجداد آنها را نیافریده، با ما شاهد این صحنه بوده اند. آن مرد عرضه داشت: یا امیر مؤمنان! چگونه کسانی که هنوز خلقت نشده و به دنیا نیامده اند با ما در این موقف شاهد بوده اند؟ حضرت فرمود: بله، مردمی هستند که در آخرالزمان می آیند و در آنچه که ما در آن هستیم، با ما شریک و هم عقیده اند و تسلیم ما هستند. آنان در آن چیزی که ما در آن بوده ایم و هدف ما بوده، جدا و واقعا شریک ما هستند.(1)

روایت5.

محاسن: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: آنچه که میزان و معیار با هم بودن و هماهنگ بودن مردم است، رضا و خشم است. بنابراین هر کس که به کاری رضایت داشته باشد، داخل آن کار و جزو انجام دهندگان آن کار است و هر کس که نسبت به کاری خشمگین و نارضا باشد، از آن کار خارج است.(2)

روایت6.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر مردم و اهل آسمان ها و زمین، بودن خدمت پیامبر و همراه بودن با آن حضرت را دوست نداشته باشند، قطعا از اهل دوزخ خواهند بود.(3)

ص: 262


1- . محاسن 1 : 407
2- . محاسن 1 : 407
3- . محاسن 1 : 407

قَوْلُهُ وَ کِلَاهُمَا أَیِ الْحُکْمُ بِفِسْقِ مُتَعَاطِی ذَلِکَ وَ بِعِقَابِهِ عِقَاباً مُتَوَسِّطاً قَوْلٌ بِلَا دَلِیلٍ وَ فِیهِ أَنَّ دَلِیلَ الْأَوَّلِ مَذْکُورٌ وَ سِیَّمَا عَلَی الْقَوْلِ بِأَنَّ الْعَزْمَ عَلَی الْکَبِیرَةِ کَبِیرَةٌ فَتَأَمَّلْ قَوْلُهُ وَ تَخَرُّصٌ بِالْخَاءِ الْمُعْجَمَةِ وَ الصَّادِ الْمُهْمَلَةِ أَیْ کَذِبٌ وَ تَخْمِینٌ بَاطِلٌ (1).

ص: 256


1- 1. و من الروایات التی تستدرک علی الباب ما رواه الکلینی فی الکافی ج 2 ص 430 و لفظه: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن علیّ بن الحکم، عن فضل ابن عثمان المرادی قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: أربع من کن فیه لم یهلک علی اللّه بعدهن الا هالک: یهم العبد بالحسنة أن یعملها فان هو لم یعملها کتب اللّه له حسنة بحسن نیته، و ان هو عملها کتب اللّه له عشرا، و یهم بالسیئة أن یعملها فان لم یعملها لم یکتب علیه شی ء و ان هو عملها أجل سبع ساعات و قال صاحب الحسنات لصاحب السیئات و هو صاحب الشمال: لا تعجل عسی أن یتبعها بحسنة تمحوها، فان اللّه عزّ و جلّ یقول:« إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» أو الاستغفار، فان هو قال: أستغفر اللّه الذی لا إله إلّا هو، عالم الغیب و الشهادة العزیز الحکیم الغفور الرحیم ذو الجلال و الإکرام و أتوب إلیه، لم یکتب علیه شی ء، و ان مضت سبع ساعات و لم یتبعها بحسنة و استغفار قال صاحب الحسنات لصاحب السیئات: اکتب علی الشقی المحروم.

باب هفتاد و ششم : آماده شدن برای مرگ

روایات

روایت1.

امالی صدوق و عیون اخبارالرضا: حضرت عسکری، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که از حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام سؤال شد که استعداد و آماده بودن برای مرگ چگونه است؟ حضرت فرمود: انجام واجبات و ترک محرمات و دارای مکارم و صفات پسندیده بودن. در این صورت چنین شخصی باک ندارد که مرگ او فرا برسد یا اینکه خود دنبال مرگ رفته و به آن دست یابد. به خدا سوگند پسر ابی طالب هیچ باکی ندارد که مرگ را تعقیب کرده و آن را درک کند یا اینکه مرگ او را دنبال کرده و به علی برسد.(1)

روایت2.

امالی صدوق: در خطبه وسیله (یکی از خطبه های امام علی است) است که علی علیه السّلام فرمود: هیچ غایبی نزدیک تر از مرگ نیست. هان ای مردم! هر کس که روی زمین راه می رود، بالاخره روزی در شکم زمین خواهد رفت. و این شب و روز با کمال سرعت مشغول منهدم کردن این عمرها هستند. و هر زنده و جانداری رزق و روزی دارد و هر دانه ای خورنده دارد. و تو غذای مرگ هستی که تو را خواهد خورد و کسی که به وضع ایام و روزگار شناخت داشته باشد، از مستعد و آماده شدن برای مرگ غفلت نخواهد کرد. نه ثروتمند از جهت ثروتش از چنگال مرگ نجات خواهد یافت و نه فقیر از جهت فقرش.(2)

روایت3.

امالی صدوق: از ابن قیس، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام در کوفه پس از خواندن نماز خفتن و نماز عشای آخری، سه بار مردم را ندا می کرد، به طوری که اهل مسجد می شنیدند، و می فرمود: هان ای مردم! (خدا شما را رحمت کند) آماده حرکت باشید که اعلان کوچ در میان شما داده شده است. بنابراین توقف و تمایل و دلبستگی به دنیا برای چیست بعد از این اعلان کوچ؟

آماده باشید! خداوند شما را بیامرزد و بهترین چیزی که اکنون در اختیار شما است، آن تقوا و پرهیزکاری است که همراه خود ببرید و بدانید که حرکت شما به سوی معاد است و عبور و گذر شما بر صراط و وحشت بزرگی در پیش است، و بر سر راه شما گردنه دشوار و منزل هایی بس هولناک است که چاره ای

ص: 263


1- . امالی صدوق: 97 ، عیون اخبار الرضا 1 : 267
2- . امالی صدوق: 264

باب 72 ثواب من سن سنة حسنة و ما یلحق الرجل بعد موته

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الْأَجْرِ إِلَّا ثَلَاثُ خِصَالٍ صَدَقَةٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ وَ سُنَّةُ هُدًی سَنَّهَا فَهِیَ تُعْمَلُ بِهَا بَعْدَ مَوْتِهِ وَ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ (1).

«2»

ل، [الخصال](2)

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی کَهْمَشٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سِتُّ خِصَالٍ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ بَعْدَ مَوْتِهِ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یَقْرَأُ مِنْهُ وَ قَلِیبٌ یَحْفِرُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ صَدَقَةُ مَاءٍ یُجْرِیهِ وَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ یُؤْخَذُ بِهَا بَعْدَهُ (3).

«3»

ل، [الخصال] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الْأَجْرِ إِلَّا ثَلَاثُ خِصَالٍ صَدَقَةٌ أَجْرَاهَا فِی حَیَاتِهِ فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ صَدَقَةً مَوْقُوفَةً لَا تُورَثُ أَوْ سُنَّةُ هُدًی سَنَّهَا فَکَانَ یَعْمَلُ بِهَا وَ عَمِلَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ غَیْرُهُ أَوْ وَلَدٌ صَالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ (4).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ السَّرِیِّ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الْخَالِقِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ

ص: 257


1- 1. أمالی الصدوق: 22.
2- 2. الخصال ج 1 ص 157.
3- 3. أمالی الصدوق: 102.
4- 4. الخصال ج 1 ص 73.

از گذشتن و توقف در آن منازل نیست. یا مشمول رحمت پروردگار شده که از آن وحشت ها نجات می یابید و از خطرات و منظره ترسناک آن و از اخبار وحشتناک رها و راحت می شوید یا هلاکت و شقاوتی است که قابل جبران نیست.(1)

روایت4.

امالی طوسی: در نامه ای که امیر مؤمنان علیه السّلام برای اهل مصر نوشته، چنین آمده است: بندگان خدا! از مرگ رهایی نیست. پس پیش از فرا رسیدن آن ترس و احتیاط را مراعات کنید و توشه لازم آن را آماده نمایید که شما هدف مرگ قرار گرفته اید. اگر بایستید، شما را می گیرد و اگر فرار کنید، شما را به دست می آورد و مرگ از سایه شما برای شما لازم تر و نزدیک تر است. مرگ بر پیشانی شما نوشته شده و دنیا پس از شما درنوردیده خواهد شد.

بنابراین هنگامی که هواهای نفسانی و شهوات با شما دست به گریبان است، مرگ را بسیار یادآور شوید که مرگ برای وعظ و اندرز کافی است. و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله اکثر اوقات اصحابش را به یاد مرگ توصیه می کرد و می فرمود: زیاد در یاد مرگ باشید که لذت ها را از بین می برد و میان شما و شهوات شما حائل و مانع می شود.(2)

روایت5.

امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: مرگ برای بعضی مطلوب است که به دنبال مرگ هستند (شهادت) و نسبت به بعضی طالب است که از مرگ می گریزند، ولی مرگ در طلب آنها و به دنبال آنان است. کسی که ایستاده و اقامت کرده، مرگ را ناتوان نخواهد کرد و کسی که از مرگ فرار می کند، از دستش نجات نخواهد یافت. بنابراین اعمال صالحه پیش فرستید و کوشش نموده و مسامحه نکنید که از مرگ چاره و فرارگاهی نیست.

شما اگر کشته و شهید نشوید، می میرید و به طور طبیعی از دنیا خواهید رفت. قسم به آن خدایی که جان علی در دست قدرت او است، اگر هزار شمشیر بر سر من فرود آید، از مردن در بستر برای من آسان تر است.(3)

روایت6.

امالی طوسی: از سخنان علی علیه السّلام است که فرموده: ای مردم! شما هدف تیر مرگ هستید که این تیرهای مرگ در رسیدن به هدف مسابقه دارند و اموال شما هم به دست مصائب و حوادث ناگوار مورد غارت است. آنچه در دنیا از غذاها می خورید، توام با ناراحتی ها است و لقمه ها در گلوی شما می ایستند و حبس می شوند و آنچه بیاشامید، در حلق شما شکسته می شود (نوش با نیش توام است). خدا را شاهد می گیرم که اگر نعمتی را که موجب خوشحالی شما است به دست آورید، حتما نعمت دیگری را از دست خواهید داد که باعث ناراحتی شما است. ای مردم! ما و شما

ص: 264


1- . امالی صدوق: 403
2- . امالی طوسی: 28
3- . امالی طوسی: 216

علیه السلام: خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلَاثَةٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدَی بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَةٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ (1).

«5»

ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ هُدًی کَانَ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ أَیُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ ضَلَالَةٍ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْ ءٌ(2).

«6»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ سَنَّ سُنَّةَ عَدْلٍ فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ وَ مَنْ سَنَّ سُنَّةَ جَوْرٍ فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْ ءٌ(3).

جا، [المجالس للمفید] أحمد بن الولید عن أبیه عن الصفار عن ابن معروف عن ابن مهزیار عن أحمد بن محمد عن حماد بن عثمان عن إسماعیل الجعفی: مثله (4).

ص: 258


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 242.
2- 2. ثواب الأعمال 119.
3- 3. المحاسن: 27.
4- 4. مجالس المفید: 120.

برای فنا و معدوم شدن آفریده نشده ایم، بلکه برای بقا و جاودانی آفریده شده ایم، و با مرگ فانی نمی شوید، فقط به منزل و جایگاه دیگری منتقل می گردید. پس زاد و توشه برگیرید برای آن جهانی که به طرف آن خواهید رفت و در آنجا جاودانی هستید.(1)

روایت7.

امالی صدوق: ابن ابی عمیر از کسی که از حضرت صادق علیه السّلام شنید که این دو بیت را می خواندند:

از این فرصتی که هست استفاده کرده و عمل کن که قطعا خواهی مرد

و ای انسان مختار! برای خود هر چه می خواهی انتخاب کن آنچه که گذشت گذشت مثل اینکه اصلا واقع نشده است. و آنچه که آینده است مثل اینکه الان واقع شده است (چون حتما خواهد آمد)(2)

روایت8.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر برای روز حساب هیچ وحشتی نباشد مگر احساس شرم عرضه اعمال بر خدا و رسوایی از پرده برداری از پنهانی ها و افشای رازها، جای دارد که انسان از سر کوه پایین نیاید و در شهر و آبادی ها منزل نکند و نخورد و نیاشامد و نخوابد، مگر اینکه مضطر و مجبور شود که برای حفظ جان و پیشگیری از تلف شدن و مردن مقداری بخورد و بخوابد. و کسی که وحشت و هول و هراس قیامت را می بیند و در هر نفسی و لحظه ای شدائد و مشکلات هولناک قیامت را برپا می بیند و با چشم دل خود را در مقابل خداوند جبار احساس می کند، در این هنگام مشغول به حسابرسی خود شده، مثل اینکه در عرصه قیامت احضار شده و در امواج وحشت زای رستاخیز، مورد سؤال و بازپرسی قرار گرفته است. خداوند متعال فرموده است: «وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ.»(3) {اگر عملی به اندازه یک دانه ارزن باشد، ما آن عمل را آورده و به حساب آن خواهیم رسید و ما برای حساب کافی خواهیم بود.}

و بعضی از ائمه علیهم السّلام فرموده اند که شما مردم از خود حساب بکشید پیش از اینکه به حساب شما رسیده شود و با میزان شرم و حیا، اعمال خود را وزن کنید و بسنجید، پیش از اینکه شما و اعمال شما را بسنجند.

و ابوذر رحمة اللَّه علیه گفته است: یادآوری بهشت به منزله مرگ است و یادآوری دوزخ نیز یک نوع مردن است. شگفتا از کسی که میان دو مرگ زنده است!

ص: 265


1- . امالی طوسی: 216
2- . امالی صدوق: 396
3- . انبیاء / 47

باب 73 الاستبشار بالحسنة

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَاءَتْهُ سَیِّئَتُهُ وَ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ (1).

ل، [الخصال] مرسلا: مثله (2)

أقول

قد مر فی باب صفات خیار العباد.

عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ خِیَارِ الْعِبَادِ فَقَالَ الَّذِینَ إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا وَ إِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا الْخَبَرَ(3).

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ وَ السِّنَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ جَمِیعاً عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا أَحْسَنَ اسْتَبْشَرَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ وَ الْمُسْلِمُ الَّذِی یَسْلَمُ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَأْمَنْ جَارُهُ بَوَائِقَهُ (4).

«3»

عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ کُلَّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً حَمِدَ اللَّهَ وَ اسْتَزَادَهُ وَ إِنْ عَمِلَ سُوءاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ (5).

ص: 259


1- 1. أمالی الصدوق: 120.
2- 2. الخصال.
3- 3. راجع ج 69 ص 305، و الحدیث عن الکافی ج 2 ص 240.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 24.
5- 5. رواه ثقة الإسلام الکلینی فی الکافی ج 2 ص 453، و تراه فی الاختصاص 243.

و روایت شده که حضرت یحیی بن زکریا در طول شب، از اول شب تا صبح درباره بهشت و دوزخ اندیشه می کرد و به این ترتیب شب زنده داری می کرد و به خواب نمی رفت. سپس صبحگاه چنین می گفت: خداوندا! به کجا می شود فرار کرد و پناه برد به جز درگاه رحمت تو؟(1)

روایت9.

روضة الواعظین: سلمان رضی عنه گفته است: از شش چیز شگفت دارم که سه چیز موجب خنده من شده و سه چیز مرا به گریه افکنده است. اما آنچه که موجب گریه و ناراحتی من گشته است: مفارقت و جدایی از دوستان، یعنی محمد صلی اللَّه علیه و آله و یارانش؛ هول و هراس مردن؛ ایستادن در برابر حق متعال برای حساب. و اما آنچه که باعث خنده من شده است: آن کس که به دنبال دنیا است، با اینکه مرگ به دنبال او است؛ کسی که در غفلت و بی تفاوتی به سر می برد، با اینکه کاملا خود تحت مراقبت است؛ کسی که دهان خود را پر از خنده می کند، ولی نمی داند که خداوند از او راضی و خشنود است یا نسبت به او خشمناک و ناراضی است.(2)

روایت10.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای ابا صالح! هنگامی که جنازه ای را به دوش گرفته ای، فرض کن که جنازه تو است که حمل می شود و یا فرض کن که پس از مردن، از خداوند درخواست برگشت به دنیا کرده ای و خداوند هم تو را پس از مردن برگردانده. اکنون شروع کن و اعمال و کارهای تازه ای را انجام بده. سپس فرمود: چقدر شگفت آور است آنها را که رفته اند نگه داشته اند تا بعدی ها بیایند و ندای کوچ کردن در میان بعدی ها داده شده، ولی باز مشغول لهو و لعب هستند.(3)

روایت11.

کتاب الزهد: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: هر روز منادی ندا می دهد که ای فرزند آدم! زاد و ولد کن برای مردن و جمع آوری ثروت کن برای فنا و بنا کن برای خرابی!(4)

روایت12.

کتاب الزهد: ابن ابی عمیر از ابو ایوب، از ابو عبیده نقل می کند که گفت: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم! حدیثی و مطلبی به من بفرما که از آن سود برم. فرمود: ای ابو عمیر! یاد مرگ و مردن را بسیار کن که هیچ کس نیست که زیاد در یاد مرگ باشد، مگر اینکه حالت زهد و بی رغبتی نسبت به دنیا در او حاصل می شود. (5)

روایت13.

کتاب الزهد: حضرت باقر علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مرگ را (فراموش نکنید) که مرگ با آنچه آورده است می آید؛ با آسایش و راحتی و رجوع و بازگشت با میمنت به طرف بهشت و درجات عالیه برای اهل بهشت و خانه جاودان برای آنان که سعی و کوشش برای آنجا داشتند و تمایل و رغبت آنان به سوی آن بود. و نیز فرمود: وقتی که شقاوت و بدبختی دامنگیر کسی شد و ولایت و تسلط شیطان پیش آمد، آرزوهای دور و دراز در مقابل چشم انسان جلوه گر می شود و مرگ و یاد آن به کلی پشت سر رفته و اصلا مرگ را نمی بیند.

ص: 266


1- . مصباح الشریعة: 85
2- . روضة الواعظین: 486
3- . کتاب الزهد: 77 - 78
4- . کتاب الزهد: 77 - 78
5- . کتاب الزهد: 77 - 78

باب 74 الوفاء بما جعل لله علی نفسه

الآیات

البقرة وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ(1) الأنعام وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا(2) الأعراف وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ(3)

الأخبار

«1»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمُلَ إِسْلَامُهُ وَ أُعِینَ عَلَی إِیمَانِهِ وَ مُحِّصَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَقِیَ رَبَّهُ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ وَ لَوْ کَانَ فِیمَا بَیْنَ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمَیْهِ ذُنُوبٌ حَطَّهَا اللَّهُ عَنْهُ وَ هِیَ الْوَفَاءُ بِمَا یَجْعَلُ لِلَّهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ صِدْقُ اللِّسَانِ مَعَ النَّاسِ وَ الْحَیَاءُ مِمَّا یَقْبُحُ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ مَعَ الْأَهْلِ وَ النَّاسِ الْخَبَرَ(4).

ص: 260


1- 1. البقرة: 270.
2- 2. الأنعام: 152.
3- 3. الأعراف: 102.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 43.

و نیز فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد کدام یک از مؤمنین از همه زیرک تر است؟ فرمود: آنان که بیش از همه در یاد مرگ و آماده تر برای فرا رسیدن آن باشند.(1)

روایت14.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: جبرئیل امین خدمت رسول خدا آمد و عرض کرد: ای محمد! هر طوری که می خواهی زندگی بکن، ولی بدان که خواهی مرد. و هر کسی را که می خواهی دوست داشته باشی بدار، ولی بالاخره از او جدا خواهی گشت. و هر عملی که می خواهی بکنی انجام بده، ولی آن را خواهی دید (کیفر و پاداشش را می بینی)

ابن ابی عمیر گفته است که ابن سنان این جمله را اضافه نقل کرده که: «شرافت مؤمن نماز او است در دل شب و عزت او در بازداشتن خود از آزار و اذیت نسبت به مردم است.»(2)

روایت15.

کتاب الزهد: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که عیسی بن مریم علیهم السّلام (راجع به مرگ) می گفت: هول و وحشتی است که نمی دانی چه وقت تو را فرا رسد. چه مانعی دارد که پیش از آمدن ناگهانی آن، خود را برای او آماده کنی؟(3)

روایت16.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که زیاد در یاد مرگ باشد، از زندگی دنیا به اندکی راضی و خشنود خواهد بود.(4)

روایت17.

دعوات راوندی: امیر مؤمنان علیه السّلام درباره آیه شریفه «وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا.»(5) {ای قارون! بهره و نصیب خود را از دنیا فراموش مکن} فرمود: یعنی سلامتی و نیرومندی و آسایش خاطر و جوانی و نشاط و ثروت خود را فراموش نکن که در این فرصت ها و به وسیله این ها آخرت و سرای دیگر خود را تامین نمایی. و خدمت حضرت سجاد عرض شد که بهترین حالتی که بنده در حال مرگ داشته باشد کدام است؟ حضرت فرمود: طوری باشد که از فکر بنا و خانه و کاخ فارغ و خلاص شده باشد. عرض شد: چطور باشد؟ فرمود: به این معنا که از گناهان خود توبه کرده و مشغول کارهای خیر باشد تا با محبت و عشق و بزرگواری وارد محضر حق شود.

و پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که بمیرد و درهم و دیناری از او باقی نماند، هیچ کس بی نیازتر از او داخل بهشت نخواهد شد.

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که شب در بستر خود قرار گرفتی، یک نگاهی به اعمال روزانه خود بنما و ببین امروز چه چیزی خورده ای و چه چیزی را انجام داده ای و به یاد آور که خواهی مرد و معاد و قیامتی خواهی داشت.(6)

ص: 267


1- . کتاب الزهد: 79 - 81
2- . کتاب الزهد: 79 - 81
3- . کتاب الزهد: 79 - 81
4- . نهج البلاغه 2 : 227
5- . قصص / 77
6- . دعوات راوندی: 132

باب 75 ثواب تمنی الخیرات و من سن سنة عدل علی نفسه و لزوم الرضا بما فعله و الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام

روایات

أقول

قد مضی فی باب تضاعف الحسنات ما یشید بنیان هذا الباب.

«1»

ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَمَنَّی شَیْئاً وَ هُوَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضاً لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُعْطَاهُ (1).

لی، [الأمالی للصدوق] ابن إدریس عن الحسین بن إسحاق: مثله (2).

«2»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ سَنَّ عَلَی نَفْسِهِ سُنَّةً حَسَنَةً أَوْ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ ثُمَّ حَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ذَلِکَ حَائِلٌ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مَا أَجْرَی عَلَی نَفْسِهِ أَیَّامَ الدُّنْیَا(3).

«3»

سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِیرَ لَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی حَتَّی أَفْعَلَ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَیْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ ذَلِکَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیَّتِهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا یَکْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ (4).

ص: 261


1- 1. الخصال ج 1 ص 6.
2- 2. أمالی الصدوق 345.
3- 3. المحاسن: 28.
4- 4. المحاسن: 261.

باب هفتاد و هفتم : عفت و پاکدامنی و نگهداری شکم و دامن از حرام

آیات

- وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ.(1)

{و مردان و زنان پاکدامن.}

- وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ. فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ.(2)

{و کسانی که دامن خود را حفظ می کنند، مگر بر همسران خود یا کنیزانشان که [در این صورت] مورد نکوهش نیستند. و هر کس پا از این [حدّ] فراتر نهد، آنان همان از حدّ درگذرندگانند.}

روایات

روایت1.

کافی: از زراره، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: عبادت نشده است خداوند به عملی که مهم تر و ارزنده تر از حفظ فرج و حفظ شکم از حرام باشد.(3)

توضیح

معنای عفت در اصل لغت عبارت از کف نفس و خودداری است. در قاموس گفته است: «عفّ عفّاً و عفافاً و عفافة» با فتح عین و «عفّةً» به کسر عین، فهو عفیف و عف (صفت مشبهه) به معنای خودداری از آنچه که حلال نیست و زشت است، مانند «استعف و تعفف.» و راغب گفته است: «عفه» عبارت از حالتی است در نفس و روح انسان که این حالت مانع از تسلط شهوت و هوای نفسانی بر انسان می شود. و «متعفف» کسی را گویند که در اثر تمرین و ممارست دارای این حالت باشد. و معنای اصلی عبارت است از اکتفاء کردن به چیز اندک و کمی که از عفاف و عفه (به ضم عین) است که به معنای بقیه و باقی مانده از چیزی (که طبعا چیز اندکی است) است. و یا از «عفعف» است که به معنای میوه درخت اراک است. و «استعفاف» یعنی درصدد عفت داشتن بودن. (پایان کلام راغب)

و در اخبار و احادیث غالبا در عفت شکم و دامن به کار می رود، یعنی بازداشتن شکم و دامن از خواسته ها و تمایلات حرام و نامشروع، بلکه نسبت به موارد مکروه و شبهه ناک از خوردنی ها و آشامیدنی ها و آمیزش های جنسی نیز خودداری شود. و بالاتر از این درباره مقدمات و وسایل و موجبات این کارها نیز باید دقت نموده و خودداری کرد، مثلا تحصیل مال از راه حرام برای این کارهای حرام و شبهه ناک و نظیر بوسه و لمس و نگاه نامشروع هم که مقدمات آمیزش های نامشروع است باید مورد احتراز قرار گیرد. و این حدیث دلالت دارد که ترک حرام از عبادات،

ص: 268


1- . احزاب / 35
2- . معارج / 29 - 31
3- . کافی 1 : 373
«4»

سن، [المحاسن] مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الصَّبَّاحِ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْخَوَارِجَ یَوْمَ النَّهْرَوَانِ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ طُوبَی لَنَا إِذْ شَهِدْنَا مَعَکَ هَذَا الْمَوْقِفَ وَ قَتَلْنَا مَعَکَ هَؤُلَاءِ الْخَوَارِجَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1) وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ شَهِدَنَا فِی هَذَا الْمَوْقِفِ أُنَاسٌ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ آبَاءَهُمْ وَ لَا أَجْدَادَهُمْ بَعْدُ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ کَیْفَ یَشْهَدُنَا قَوْمٌ لَمْ یُخْلَقُوا قَالَ بَلَی قَوْمٌ یَکُونُونَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یَشْرَکُونَنَا فِیمَا نَحْنُ فِیهِ وَ یُسَلِّمُونَ لَنَا فَأُولَئِکَ شُرَکَاؤُنَا فِیمَا کُنَّا فِیهِ حَقّاً حَقّاً(2).

«5»

سن، [المحاسن] مُحَمَّدُ بْنُ سَلَمَةَ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّمَا یَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَ السَّخَطُ فَمَنْ رَضِیَ أَمْراً فَقَدْ دَخَلَ فِیهِ وَ مَنْ سَخِطَهُ فَقَدْ خَرَجَ مِنْهُ (3).

«6»

سن، [المحاسن] ابْنُ بَزِیعٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَمْ یُحِبُّوا أَنْ یَکُونُوا شَهِدُوا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَانُوا مِنْ أَهْلِ النَّارِ(4).

ص: 262


1- 1. ما بین العلامتین زیادة من المصدر.
2- 2. المحاسن: 262.
3- 3. المحاسن: 262.
4- 4. المحاسن: 262.

بلکه از افضل عبادات است و اینکه این دو نوع عفت (عفت شکم و دامن) از افضل عبادات است، چون دشوارترین کارها است.

روایت2.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: برترین عبادت ها عفت شکم و فرج است.(1)

روایت3.

کافی: حضرت صادق، به نقل از امیر مؤمنان علیهما السّلام فرمود: عفاف افضل عبادات است.(2)

توضیح

ممکن است منظور از عفاف در اینجا، شامل ترک جمیع انواع محرمات باشد.

روایت4.

کافی: از ابی بصیر نقل می کند که شخصی خدمت حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد که اعمال نیک من خیلی ضعیف و روزه استحبابی من کم و اندک است، ولی امید است که این حالت را داشته باشم که جز غذای حلال نخورم .

حضرت فرمود: کدام کوشش و عبادتی است که افضل و برتر از عفت شکم و فرج باشد؟(3)

توضیح

«اجتهاد» یعنی کمال کوشش و جدیت برای کاری و مقصود در اینجا یعنی سعی و کوشش فراوان در اطاعت الهی.

روایت5.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بیشترین چیزی که به وسیله آن امت من به دوزخ می روند، آن دو عضو مجوف و میان تهی انسان است، یعنی شکم و فرج.(4)

و با همین سند آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سه چیز است که بر امت اسلامی بعد از درگذشت خود خائف و بیمناکم: ضلالت و انحراف پس از شناخت حقیقت و معرفت؛ فتنه ها و حوادث گمراه کننده؛ شهوات و تمایلات شکم و فرج.(5)

توضیح

«ما تلج» یعنی داخل می شود. در نهایه گوید: «اجوف» یعنی آنچه که دارای جوف و میان تهی است که در حدیث آمده که جوف و آنچه را که در خود جای می دهد، فراموش نکنید که یعنی شکم و آن خوردنی و آشامیدنی ها که داخل آن شده و در آنجا جمع می شود.

و گفته شده که منظور از جوف، دل و قلب است و آنچه که از معارف و شناخت الهی که در خود می گنجاند و جای می دهد. و گفته شده که مقصود از جوف، شکم و فرج هر دو است که حدیث هم می گوید: خطرناک ترین چیزی که بر شما می ترسم، از ناحیه آن دو عضو مجوف است (شکم و فرج).

ص: 269


1- . کافی 2 : 374
2- . کافی 2 : 374
3- . کافی 2 : 374
4- . کافی 2 : 374
5- . کافی 2 : 374

باب 76 الاستعداد للموت

روایات

«1»

لی (1)،[الأمالی للصدوق] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَالَ أَدَاءُ الْفَرَائِضِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ الِاشْتِمَالُ عَلَی الْمَکَارِمِ ثُمَّ لَا یُبَالِی أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ مَا یُبَالِی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ (2).

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] فِی خُطْبَةِ الْوَسِیلَةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: لَا غَائِبَ أَقْرَبُ مِنَ الْمَوْتِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنْ مَشَی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَصِیرُ إِلَی بَطْنِهَا وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ مُسْرِعَانِ فِی هَدْمِ الْأَعْمَارِ وَ لِکُلِّ ذِی رَمَقٍ قُوتٌ وَ لِکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ وَ أَنْتَ قُوتُ الْمَوْتِ وَ إِنَّ مَنْ عَرَفَ الْأَیَّامَ لَمْ یَغْفُلْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لَمْ یَنْجُ مِنَ الْمَوْتِ غَنِیٌّ بِمَالِهِ وَ لَا فَقِیرٌ لِإِقْلَالِهِ (3).

«3»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ یُنَادِی النَّاسَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی یُسْمِعَ أَهْلَ الْمَسْجِدِ أَیُّهَا النَّاسُ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ فَمَا التَّعَرُّجُ عَلَی الدُّنْیَا بَعْدَ نِدَاءٍ فِیهَا بِالرَّحِیلِ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ انْتَقِلُوا بِأَفْضَلِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ هُوَ التَّقْوَی وَ اعْلَمُوا أَنَّ طَرِیقَکُمْ إِلَی الْمَعَادِ وَ مَمَرَّکُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْهَوْلَ الْأَعْظَمَ أَمَامَکُمْ وَ عَلَی طَرِیقِکُمْ عَقَبَةٌ کَئُودٌ وَ مَنَازِلُ مَهُولَةٌ مَخُوفَةٌ لَا بُدَّ

ص: 263


1- 1. أمالی الصدوق: 67.
2- 2. عیون الأخبار ج 1 ص 297.
3- 3. أمالی الصدوق: 193.

ضمیر در «باسناده» یا به علی یا به سکونی برمی گردد و در هر دو صورت منظور از سند، سند پیشین است. و گفته شده در نسخه شهید ثانی قدّس سره این نیست.

مؤلف

امت اسلامی جدا به آنچه که حضرت خوف و ترس داشت گرفتار و مبتلا شدند، مگر افرادی که خداوند آنان را حفظ فرموده و آنها خیلی کم هستند .

روایت6.

کافی: قداح نقل می کند که گفت: شنیدم که حضرت باقر علیه السّلام می فرمود: هیچ عبادتی افضل از عفت شکم و فرج نیست.(1)

روایت7.

کافی: منصور بن حازم، از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: هیچ عبادتی افضل از عفت شکم و فرج نیست.(2)

روایت8.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا کسی را که دارای شرم و حیا و دارای عفت باشد دوست می دارد و نسبت به کسی که فحاش است و در سؤال اصرار ورزد، خشمناک است.(3)

روایت9.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: ای نجم! همه شما در بهشت با ما هستید، ولی چقدر زشت است که کسی از شما در حالتی که پرده شرم را کنار زده و زشتی هایش آشکار شده باشد داخل بهشت شود. عرض کردم: فدایت شوم! آیا واقعا قضیه از این قرار است؟ فرمود: آری، اگر شکم و فرج را حفظ نکند.(4)

روایت10.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شما نسبت به پدران خود نیکی کنید تا فرزندان شما هم با شما نیکی نمایند، و نسبت به زنان دیگران عفت بورزید تا زنان شما هم از تعرض دیگران مصون باشند.(5)

ص: 270


1- . کافی 2 : 374
2- . کافی 2 : 374
3- . امالی طوسی: 25
4- . خصال: 25
5- . خصال: 55

لَکُمْ مِنَ الْمَمَرِّ عَلَیْهَا وَ الْوُقُوفِ بِهَا فَإِمَّا بِرَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ فَنَجَاةٌ مِنْ هَوْلِهَا وَ عِظَمِ خَطَرِهَا وَ فَظَاعَةِ مَنْظَرِهَا وَ شِدَّةِ مُخْتَبَرِهَا وَ إِمَّا بِهَلَکَةٍ لَیْسَ بَعْدَهَا انْجِبَارٌ(1).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی أَهْلِ مِصْرَ: عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الْمَوْتَ لَیْسَ مِنْهُ فَوْتٌ فَاحْذَرُوا قَبْلَ وُقُوعِهِ وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّکُمْ طَرْدُ الْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ أَلْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمْ الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ وَ الدُّنْیَا تُطْوَی خَلْفَکُمْ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ عِنْدَ مَا تُنَازِعُکُمْ إِلَیْهِ أَنْفُسُکُمْ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا یُوصِی أَصْحَابَهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ فَیَقُولُ أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ هَادِمُ اللَّذَّاتِ حَائِلٌ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الشَّهَوَاتِ (2).

«5»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ فَقَدِّمُوا وَ لَا تَتَّکِلُوا فَإِنَّهُ لَیْسَ عَنِ الْمَوْتِ مَحِیصٌ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تُقْتَلُوا تَمُوتُوا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الرَّأْسِ أَهْوَنُ مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ (3).

«6»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسِ أَصْبَحْتُمْ أَغْرَاضاً تَنْتَضِلُ فِیکُمُ الْمَنَایَا(4) وَ أَمْوَالُکُمْ نَهْبٌ لِلْمَصَائِبِ مَا طَعِمْتُمْ فِی الدُّنْیَا مِنْ طَعَامٍ فَلَکُمْ فِیهِ غَصَصٌ وَ مَا شَرِبْتُمُوهُ مِنْ شَرَابٍ فَلَکُمْ فِیهِ شَرَقٌ (5)

وَ أَشْهَدُ بِاللَّهِ مَا تَنَالُونَ مِنَ الدُّنْیَا نِعْمَةً تَفْرَحُونَ بِهَا إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرَی تَکْرَهُونَهَا أَیُّهَا النَّاسُ وَ إِنَّا خُلِقْنَا وَ إِیَّاکُمْ

ص: 264


1- 1. أمالی الصدوق: 298.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 27.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 220.
4- 4. الاغراض جمع غرض- بالتحریک- و هو ما ینصب هدفا للترامی، و معنی تنتضل فیه: أی تترامی إلیه و المنایا جمع منیة و هو الموت و وجه التشبیه ظاهر.
5- 5. الشرق: انعقاد الماء و وقوفه فی الحلق، و الغصص فی مقابله و هو انعقاد اللقمة المأکولة وقوفها فی الحلق.

روایت11.

قرب الاسناد: امام ششم، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حق و حد شرم از خدا را مراعات کنید. عرض کردند: چکار کنیم؟ فرمود: اگر می خواهید این کار را بکنید، باید شب را به سر نبرید، مگر اینکه اجل و مرگ را در برابر چشم ببینید و سر خود و آن افکاری که در آن وارد می شود از انحراف نگاه دارید و همچنین شکم و آنچه که در آن جای می گیرد. و باید در یاد مرگ و یاد قبر و ماندن و پوسیدن در آن باشید و کسی که در مقام تحصیل آخرت است، باید زر و زیور دنیا را رها کند.(1)

روایت12.

امالی صدوق: ابن ولید، از صفار، از ابن هاشم، از قداح نیز این طور نقل کرده است.(2)

روایت13.

خصال: ابو هریره، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: اولین چیزی که موجب دخول امت من به آتش می شود، آن دو عضو مجوف است. عرض کردند: منظور چیست؟ فرمود: فرج و دهان. و مهم ترین چیزی که عامل دخول بهشت است، تقوای الهی و اخلاق خوب است.(3)

مؤلف

بعضی از اخبار مربوطه در «باب صفات شیعه» نقل شد.

روایت14.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس از امت من که از چهار صفت سالم بماند، اهل بهشت است: از دخول و فرو رفتن در دنیا؛ از پیروی هواهای نفسانی؛ از شهوت شکم؛ از شهوت فرج.(4)

روایت15.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: در روایت ابی جارود از حضرت باقر علیه السّلام آمده است که در تفسیر آیه شریفه «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً.»(5) {ای فرزندان آدم، ما به شما لباسی که بدی های شما را می پوشاند عطا کرده ایم و متاع زندگی به شما داده ایم} فرمود: اما لباس همان جامه ای است که می پوشند و اما «ریش» یعنی متاع و مال دنیوی و اما لباس تقوا عبارت است از

ص: 271


1- . قرب الإسناد: 23
2- . امالی صدوق: 366
3- . خصال: 78
4- . خصال: 223
5- . اعراف / 26

لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاءِ وَ لَکِنَّکُمْ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ تُنْقَلُونَ فَتَزَوَّدُوا لِمَا أَنْتُمْ صَائِرُونَ إِلَیْهِ وَ خَالِدُونَ فِیهِ وَ السَّلَامُ (1).

«7»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ سَمِعَ الصَّادِقَ قَالَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ:

اعْمَلْ عَلَی مَهَلٍ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ***وَ اخْتَرْ لِنَفْسِکَ أَیُّهَا الْإِنْسَانُ

فَکَأَنَّ مَا قَدْ کَانَ لَمْ یَکُ إِذْ مَضَی***وَ کَأَنَّ مَا هُوَ کَائِنٌ قَدْ کَانَ (2).

«8»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَوْ لَمْ یَکُنْ لِلْحِسَابِ مَهُولَةٌ إِلَّا حَیَاءُ الْعَرْضِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فَضِیحَةُ هَتْکِ السِّتْرِ عَلَی الْمَخْفِیَّاتِ لَحَقَّ لِلْمَرْءِ أَلَّا یَهْبِطَ مِنْ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ لَا یَأْوِیَ إِلَی عُمْرَانٍ وَ لَا یَأْکُلَ وَ لَا یَشْرَبَ وَ لَا یَنَامَ إِلَّا عَنِ اضْطِرَارٍ مُتَّصِلٍ بِالتَّلَفِ وَ مِثْلَ ذَلِکَ یَفْعَلُ مَنْ یَرَی الْقِیَامَةَ بِأَهْوَالِهَا وَ شَدَائِدِهَا قَائِمَةً فِی کُلِّ نَفْسٍ وَ یُعَایِنُ بِالْقَلْبِ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ حِینَئِذٍ یَأْخُذُ نَفْسَهُ بِالْمُحَاسَبَةِ کَأَنَّهُ إِلَی عَرَصَاتِهَا مَدْعُوٌّ وَ فِی غَمَرَاتِهَا مَسْئُولٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ (3).

وَ قَالَ بَعْضُ الْأَئِمَّةِ: حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا أَعْمَالَکُمْ بِمِیزَانِ الْحَیَاءِ قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا(4).

وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: ذِکْرُ الْجَنَّةِ مَوْتٌ وَ ذِکْرُ النَّارِ مَوْتٌ فَوَا عَجَبَا لِنَفْسٍ تَحْیَا بَیْنَ مَوْتَیْنِ.

ص: 265


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 220، و تری هذا الکلام فی نهج البلاغة مع اختلاف تارة فی قسم الخطب تحت الرقم 143، و تارة فی قسم الحکم تحت الرقم 191، و أکثر خطبه و کلماته علیه السّلام فی الاستعداد للموت.
2- 2. أمالی الصدوق: 293.
3- 3. الأنبیاء: 47.
4- 4. رواه فی کتاب محاسبة النفس عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، کما مرّ فی ج 70 ص 73.

عفت، که شخص دارای عفت گرچه لباس هم نداشته باشد، مستور العوره و آبرومند است. و شخص فاجر و نابکار لباس هم که داشته باشد، باز هم سبک و هرزه و بی آبرو است. خداوند می فرماید: «وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ.» یعنی عفاف و دارای عفت بودن و پاکدامنی آن خیر و خوب است. و «ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ.» و این از آیات و نشانه های الهی است این تذکرات را می دهیم، باشد که متذکر و متوجه شوند.(1)

روایت16.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: سه چیز است که پس از درگذشت خود بر امتم خائف و بیمناکم: ضلالت و گمراهی و انحراف از حق پس از معرفت و شناخت؛ فتنه ها و حوادث گمراه کننده؛ شهوت شکم و فرج.(2)

در صحیفه رضویه از اجداد خویش علیهم السّلام نیز چنین آمده.(3)

روایت17.

عیون اخبارالرضا: به همین اسناد نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اول کسی که داخل بهشت می شود، شهید است و آن برده ای که عبادت پروردگارش را به نحو احسن انجام دهد و نسبت به سید و مولای خود خیرخواه باشد، و شخص عفیف و پاکدامنی که دارای عبادت باشد.(4)

در امالی طوسی نیز از داود بن سلیمان، از حضرت رضا، از پدران بزرگوارش علیهم السّلام چنین نقل شده است.(5)

مؤلف

پاره ای از اخبار مربوطه در «باب ورع» و در «باب مکارم» نقل شد.

روایت18.

معانی الاخبار: از انس بن مالک نقل می کند که گفته است: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نزد اصحاب و یاران خود آمد و فرمود: هر کس دو چیز را برای من ضامن شود، من برای او بهشت را ضمانت می کنم. ابو هریره عرض کرد: پدر و مادرم فدایت باد! من آن دو چیز را ضامن می شوم؛ آن دو چیز چیست؟ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که مابین دو فک خود (زبان) و ما بین دو پای خود (فرج) را حفظ کند، من بهشت را برای او ضامنم.

ص: 272


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 232
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 32
3- . صحیفة الرضا: 4
4- . عیون اخبار الرضا 2 : 32
5- . امالی طوسی: 157

وَ رُوِیَ: أَنَّ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام کَانَ یُفَکِّرُ فِی طُولِ اللَّیْلِ فِی أَمْرِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَیَسْهَرُ لَیْلَهُ وَ لَا یَأْخُذُهُ نَوْمٌ ثُمَّ یَقُولُ عِنْدَ الصَّبَّاحِ اللَّهُمَّ أَیْنَ الْمَفَرُّ وَ أَیْنَ الْمُسْتَقَرُّ اللَّهُمَّ إِلَّا إِلَیْکَ (1).

«9»

ضه، [روضة الواعظین] قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: عَجِبْتُ لِسِتٍّ ثَلَاثٍ أَضْحَکَتْنِی وَ ثَلَاثٍ أَبْکَتْنِی فَأَمَّا الَّتِی أَبْکَتْنِی فَفِرَاقُ الْأَحِبَّةِ مُحَمَّدٍ وَ حِزْبِهِ وَ هَوْلُ الْمُطَّلَعِ وَ الْوُقُوفُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا الَّذِی أَضْحَکَتْنِی فَطَالِبُ الدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٌ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ ضَاحِکٌ مِلْ ءَ فِیهِ لَا یَدْرِی أَ رَضِیَ اللَّهُ أَمْ سَخِطَ.

«10»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنْ سَعْدَانَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عَجْلَانَ أَبِی صَالِحٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا بَا صَالِحٍ إِذَا حَمَلْتَ جَنَازَةً فَکُنْ کَأَنَّکَ أَنْتَ الْمَحْمُولُ أَوْ کَأَنَّکَ سَأَلْتَ رَبَّکَ الرُّجُوعَ إِلَی الدُّنْیَا لِتَعْمَلَ فَانْظُرْ مَا تَسْتَأْنِفُ قَالَ ثُمَّ قَالَ عَجَباً حُبِسَ أَوَّلُهُمْ عَلَی آخِرِهِمْ ثُمَّ نَادَی مُنَادٍ فِیهِمْ بِالرَّحِیلِ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ.

«11»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ دَاوُدَ الْأَبْزَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یُنَادِی مُنَادٍ کُلَّ یَوْمٍ ابْنَ آدَمَ لِدْ لِلْمَوْتِ وَ اجْمَعْ لِلْفَنَاءِ وَ ابْنِ لِلْخَرَابِ.

«12»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِّثْنِی بِمَا أَنْتَفِعُ بِهِ فَقَالَ یَا بَا عُبَیْدَةَ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْمَوْتِ فَمَا أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ إِنْسَانٌ إِلَّا زَهِدَ فِی الدُّنْیَا.

«13»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی یَزِیدَ عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمَوْتَ الْمَوْتَ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ جَاءَ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ وَ الْکَرَّةِ الْمُبَارَکَةِ إِلَی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ لِأَهْلِ دَارِ الْخُلُودِ الَّذِینَ کَانَ لَهُمْ سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ وَ قَالَ إِذَا اسْتَحَقَّتْ وَلَایَةُ الشَّیْطَانِ وَ الشَّقَاوَةُ جَاءَ الْأَمَلُ بَیْنَ الْعَیْنَیْنِ وَ ذَهَبَ الْأَجَلُ وَرَاءَ الظَّهْرِ.

ص: 266


1- 1. مصباح الشریعة: 58.

یعنی کسی که زبان و فرج خود را حفظ کند. البته اسباب و موجبات گرفتاری ها از این دو عضو ریشه می گیرد .

و جنایت زبان عبارت است از کفر به خدا و گفتار باطل و تهمت و بهتان و الحاد و یاوه گویی درباره اسما و صفات الهی و غیبت و سخن چینی که همه این ها از جنایت های زبان است. و جنایت و انحراف و گناه فرج عبارت است از آمیزش نامشروع. خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ. فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ.»(1) {آنان که فرج خود را حفظ نمایند مگر در مورد همسران و کنیزان خود که در این مورد ملامت و توبیخ ندارند. پس کسی که دنبال غیر این ها باشد آنان از حد و مرز خود تعدی و تجاوز کرده اند.}(2)

روایت17.

معانی الاخبار: از مردی از اصحاب ما به نام ابراهیم نقل می کند که گفت: از حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام معنای مروت و مردانگی سؤال شد. فرمود: داشتن عفاف دینی، اندازه گیری خوب در زندگی، صبر در برابر مشکلات.(3)

روایت18.

محاسن: از ابی بصیر، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که شخصی خدمتش عرضه داشت: اعمال من خیلی کم است و در انجام کارهای استحبابی ضعیفم و روزه و نماز مستحبی من اندک است، ولی این امید و این تصمیم را دارم که به جز حلال غذایی نخورم و جز در مورد حلال، اعمال شهوت نکنم. حضرت فرمود: کدام کوششی برتر و بهتر از عفت شکم و فرج است؟(4)

روایت19.

محاسن: از ابی برزه که از اصحاب پیامبر و نابینا بود، در خبری طولانی نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من بر امت خود پس از درگذشتم بیمناک نیستم، مگر نسبت به سه چیز: جهل و گمراهی پس از معرفت و شناختن حق؛ پیشامدهای گمراه کننده؛ و شهوات چشم در مورد شکم و فرج. (5)

روایت20.

صحیفة الرضا: حضرت رضا، از اجداد خود علیهم السّلام نقل می کند که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد: بیشترین و مهم ترین سبب دخول بهشت چیست؟ فرمود: پرهیزکاری و تقوای الهی و اخلاق نیک. و از مهم ترین موجبات و اسباب

ص: 273


1- . مؤمنون / 50
2- . معانی الأخبار: 411
3- . معانی الأخبار: 258
4- . محاسن 1 : 455
5- . محاسن 1 : 460

قَالَ وَ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ قَالَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلْمَوْتِ وَ أَشَدُّهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً.

«14»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُلَاقِیهِ.

قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ وَ زَادَ فِیهِ ابْنُ سِنَانٍ: یَا مُحَمَّدُ شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزُّهُ کَفُّهُ الْأَذَی عَنِ النَّاسِ.

«15»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَقُولُ: هَوْلٌ لَا تَدْرِی مَتَی یَلْقَاکَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسْتَعِدَّ لَهُ قَبْلَ أَنْ یَفْجَأَکَ.

«16»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: مَنْ أَکْثَرَ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِالْیَسِیرِ(1).

«17»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا(2) أَیْ لَا تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَ فَرَاغَکَ وَ شَبَابَکَ وَ نَشَاطَکَ وَ غِنَاکَ أَنْ تَطْلُبَ بِهِ الْآخِرَةَ وَ قِیلَ لِزَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام مَا خَیْرُ مَا یَمُوتُ عَلَیْهِ الْعَبْدُ قَالَ أَنْ یَکُونَ قَدْ فَرَغَ مِنْ أَبْنِیَتِهِ وَ دُورِهِ وَ قُصُورِهِ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ أَنْ یَکُونَ مِنْ ذُنُوبِهِ تَائِباً وَ عَلَی الْخَیْرَاتِ مُقِیماً یَرِدُ عَلَی اللَّهِ حَبِیباً کَرِیماً.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَتْرُکْ دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً لَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ أَغْنَی مِنْهُ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَوَیْتَ إِلَی فِرَاشِکَ فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ وَ اذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَنَّ لَکَ مَعَاداً.

ص: 267


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 227.
2- 2. القصص: 77.

دخول آتش سؤال شد. فرمود: آن دو عضو مجوف؛ شکم و فرج.(1)

روایت21.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شخصی از اعراب بادیه خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله مشرف شد و عرضه داشت: یا رسول اللَّه! به من توصیه و سفارشی بفرما. فرمود: بلی، من تو را سفارش می کنم به حفظ و نگهداری آنچه که میان دو پای تو است.(2)

روایت22.

مشکاة الانوار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: من شما را توصیه می کنم به حفظ و نگهداری فرج و دهان (زبان).(3)

باب هفتاد و هشتم : سکوت و سخن گفتن در جای آنها و فضیلت خاموشی و ترک سخنان بی فایده

آیات

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ الی قوله تعالی قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ.(4)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید. و اگر هنگامی که قرآن نازل می شود، درباره آنها سؤال کنید، برای شما روشن می شود. خدا از آن [پرسش های بیجا] گذشت، و خداوند آمرزنده بردبار است. گروهی پیش از شما [نیز] از این [گونه] پرسش ها کردند آن گاه به سبب آن کافر شدند.}

روایات

روایت1.

کتاب احتجاج: از حضرت سجاد علیه السّلام راجع به سخن گفتن و سکوت سؤال شد که کدام یک افضل و بهتر است؟ فرمود: سخن گفتن و سکوت هر کدام آفات و زیان هایی دارد. اگر طوری باشد که از آفت و زیان سالم باشد، البته سخن گفتن بهتر از سکوت است. عرض کردند: چطور و به چه دلیل؟ فرمود: به دلیل اینکه خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را برای سکوت و خاموش بودن مبعوث نفرموده است، بلکه برای حرف زدن و ابلاغ مطالب و حقایق فرستاده است. استحقاق بهشت به وسیله کلام و سخن است که به دست می آید نه از راه سکوت. همچنین ولایت الهی از راه سخن تثبیت و تحقق می یابد، نه به وسیله سکوت. و از راه سکوت نیست که انسان از آتش دوزخ مصون می ماند. همه این فواید از اثر کلام و سخن است. من هرگز ماه را با خورشید برابر نمی دانم، حتی اگر بخواهیم ارزش و فضیلت سکوت و خاموشی را توصیف کنیم، باید از راه کلام و سخن گفتن باشد، ولی فضیلت و ارزش کلام را نمی توانیم به وسیله سکوت بیان کنیم.(5)

ص: 274


1- . صحیفة الرضا: 74
2- . کتاب الزهد: 8
3- . مشکاة الانوار: 60
4- . مائده / 101 - 102
5- . احتجاج: 315

باب 77 العفاف و عفة البطن و الفرج

الآیات

الأحزاب وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ (1) المعارج وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ (2).

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ (3).

بیان

العفة فی الأصل الکف قال فی القاموس عف عفا و عفافا و عفافة بفتحهن و عفة بالکسر فهو عف و عفیف کف عما لا یحل و لا یجمل کاستعف و تعفف (4) و قال الراغب العفة حصول حالة للنفس تمتنع بها عن غلبة الشهوة و المتعفف المتعاطی لذلک بضرب من الممارسة و القهر و أصله الاقتصار علی تناول الشی ء القلیل الجاری مجری العفافة و العفة أی البقیة من الشی ء أو مجری العفعف و هو ثمر الأراک و الاستعفاف طلب العفة انتهی (5)

و تطلق فی الأخبار غالبا علی عفة البطن و الفرج و کفهما عن مشتهیاتهما المحرمة بل المشتبهة و المکروهة أیضا من المأکولات و المشروبات و المنکوحات بل من مقدماتهما من تحصیل الأموال المحرمة لذلک و من القبلة و اللمس و النظر إلی المحرم و یدل علی أن ترک المحرمات من العبادات

ص: 268


1- 1. الأحزاب: 35.
2- 2. المعارج: 29- 31.
3- 3. الکافی ج 2 ص 79.
4- 4. القاموس ج 3 ص 177.
5- 5. مفردات الراغب: 339.

روایت2.

امالی صدوق: امام ششم علیه السّلام، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: همه خوبی ها در سه خصلت جمع شده: نظر و نگاه؛ سکوت؛ کلام و سخن. هر نگاه و دیدنی که عبرت و پندپذیری در آن نباشد، سهو و غفلت است. و هر سکوتی که توام با فکر و اندیشه نباشد، آن غفلت و عدم توجه است. و هر سخن و کلامی که ذکر الهی نباشد، لغو و بیهوده گفتن است. بنابراین خوشا به حال کسی که نگاهش عبرت، سکوتش اندیشه و سخنش ذکر باشد و بر گناهش گریه کند و مردم از شرش در امان باشند.(1)

در ثواب الاعمال هم از ابو حمزه، از حضرت باقر، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نیز چنین نقل کرده است.(2)

در محاسن نیز از حضرت صادق علیه السّلام نیز همین طور نقل کرده است.(3)

در امالی از ابو حمزه، از حضرت باقر از امیرمؤمنان علیهما السّلام نیز چنین نقل کرده است. (4)

در خصال و در معانی الاخبار نیز به همین کیفیت نقل شده است.(5)

روایت3.

امالی صدوق: حضرت باقر، از پدرانش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: هیچ چیز برای محفوظ بودن بهتر از سکوت نیست.(6)

ص: 275


1- . امالی صدوق: 32
2- . ثواب الاعمال: 161
3- . محاسن: 5
4- . امالی صدوق: 63
5- . معانی الاخبار: 344
6- . امالی صدوق: 264

و کونهما من أفضل العبادات و کون العفتین من أفضل العبادات لکونهما أشقهما.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ (1).

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَقُولُ: أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الْعَفَافُ (2).

بیان

یمکن حمل العفاف هنا علی ما یشمل ترک جمیع المحرمات.

«4»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ عَنْ مُعَلًّی أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنِّی ضَعِیفُ الْعَمَلِ قَلِیلُ الصِّیَامِ وَ لَکِنِّی أَرْجُو أَنْ لَا آکُلَ إِلَّا حَلَالًا قَالَ فَقَالَ لَهُ وَ أَیُّ الِاجْتِهَادِ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ (3).

بیان

الاجتهاد بذل الوسع فی طلب الأمر و المراد هنا المبالغة فی الطاعة.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِی النَّارَ الْأَجْوَفَانِ الْبَطْنُ وَ الْفَرْجُ.

وَ بِإِسْنَادِهِ الْمُتَقَدِّمِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ أَخَافُهُنَّ بَعْدِی عَلَی أُمَّتِی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلَّاتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرَجِ (4).

بیان

ما تلج أی تدخل و فی النهایة الأجوف الذی له جوف و منه

الْحَدِیثُ: أَنْ لَا تَنْسَوُا الْجَوْفَ وَ مَا وَعَی.

أی ما یدخل إلیه من الطعام و الشراب و یجمع فیه و قیل أراد بالجوف القلب و ما وعی و حفظ من معرفة الله تعالی و قیل أراد بالجوف البطن و الفرج معا و منه

الْحَدِیثُ: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ الْأَجْوَفَانِ.

ص: 269


1- 1. الکافی ج 2 ص 79.
2- 2. الکافی ج 2 ص 79.
3- 3. الکافی ج 2 ص 79.
4- 4. الکافی ج 2 ص 79.

روایت4.

امالی صدوق: امام هفتم، از اجداد خود نقل می کند که امیر مؤمنان علیهم السّلام از کنار مردی که سخنان زیادی و بیهوده می گفت عبور کرد. حضرت توقفی کرد و فرمود: ای مرد! تو با سخنان خود برای این دو فرشته ای که مامور حفظ و ضبط هستند، نامه عملی را که به سوی پروردگارت می برند املاء و انشاء می کنی. بنابراین سخنی که برایت سودمند است بگو و آنچه که سودی برایت ندارد رها کن.(1)

روایت5.

معانی الاخبار و امالی صدوق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: با ارزش ترین مردم البته کسی است که عمل بی فایده و بیهوده را رها کند.(2)

روایت6.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خواب موجب آسایش بدن است و سخن گفتن موجب آرامش روح است و سکوت موجب راحتی عقل است.(3)

روایت7.

عیون الاخبارالرضا و امالی صدوق: حضرت عبدالعظیم، از حضرت جواد، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام روایت کرده که فرمود: انسان و ارزش او در زیر زبانش نهفته است.(4) (از سخن گفتن شخصیت انسان معلوم می شود)

مؤلف

در «باب مواعظ» با اسناد دیگر نقل خواهد شد.

روایت8.

قرب الاسناد: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: از علائم و نشانه های فقه، حلم و بردباری، علم و دانش و سکوت و خاموش بودن است. سکوت و گوش دادن از درهای ورود حکمت و دانش است. سکوت موجب کسب محبت و راهنما و دلیل بر خیر و خوبی است.(5)

روایت9.

عیون اخبارالرضا و خصال: بزنطی، از آن حضرت

ص: 276


1- . امالی صدوق: 37
2- . معانی الأخبار: 196 ، امالی صدوق: 28
3- . امالی صدوق: 358
4- . عیون اخبار الرضا 2 : 58 ، امالی صدوق: 362
5- . قرب الإسناد: 269

و بإسناده الضمیر لعلی أو للسکونی و علی التقدیرین المراد بالإسناد الإسناد السابق و قیل لیس هذا فی نسخة الشهید الثانی ره.

و أقول

قد وقعت الأمة فی کل ما خاف صلی الله علیه و آله علیهم إلا من عصمه الله و هم قلیل من الأمة.

«6»

ک، [إکمال الدین] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ (1).

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ (2).

«8»

الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَجْلَحِ الْکِنْدِیِّ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْمُتَعَفِّفَ وَ یُبْغِضُ الْبَذِیَّ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ (3).

«9»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ نَجْمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا نَجْمُ کُلُّکُمْ فِی الْجَنَّةِ مَعَنَا إِلَّا أَنَّهُ مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْکُمْ أَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ قَدْ هُتِکَ وَ بَدَتْ عَوْرَتُهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ إِنَّ ذَلِکَ لَکَائِنٌ قَالَ نَعَمْ إِنْ لَمْ یَحْفَظْ فَرْجَهُ وَ بَطْنَهُ (4).

«10»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ رِبَاطٍ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَرُّوا آبَاءَکُمْ یَبَرَّکُمْ أَبْنَاؤُکُمْ وَ عِفُّوا عَنْ نِسَاءِ النَّاسِ تُعَفَّ نِسَاؤُکُمْ (5).

ص: 270


1- 1. الکافی ج 2 ص 80.
2- 2. الکافی ج 2 ص 80.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 37.
4- 4. الخصال ج 1 ص 15.
5- 5. الخصال ج 1 ص 29.

همین روایت را نقل کرده، ولی آنجا این طور است که: «سکوت راهنمای همه خوبی هاست.»(1)

روایت10.

قرب الاسناد(2). هارون از ابن صدقه از امام ششم از پدرانش علیهم السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله که فرمود برای هر زبانی مراقب و نگهبانی هست که گفتارها را ضبط می کند پس باید بنده از خدا بترسد و دقت کند که چه می گوید.

و نیز فرمود از نشانه نیکویی اسلام انسان ترک سخن بیهوده است (کسی که اسلامش کامل باشد سخنان بیهوده را رها می کند).(3)

روایت11.

خصال: از حارث، از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل می کند که فرمود: هیچ چیز سزاوارتر از زندانی کردن طویل المدت زبان نیست.(4)

روایت12.

ثواب الاعمال و خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بنده مؤمن تا وقتی که ساکت است، در ردیف محسنین و نیکان نوشته می شود، ولی هنگامی که مشغول سخن می شود، یا جزو نیکان یا جز بدان نوشته می شود.(5)

ثواب الاعمال هم این روایت را آورده است.(6)

روایت13.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام روایت می کند که فرمود: حضرت داود به سلیمان علیهما السّلام گفت: ای پسرک من! از خنده زیاد برحذر باش که خنده زیاد موجب حقارت و پستی بنده است در روز قیامت. ای فرزند! بر تو باد به سکوت طولانی و خاموشی، مگر نسبت به مورد خوبی و خیر و جز از سخن خوب که در آن مورد سکوت روا نیست، چون یک بار ندامت و پشیمانی، بر یک سکوت طولانی بهتر است از پشیمانی های متعدد از سخنان زیاد.

ص: 277


1- . خصال: 158
2- . قرب الإسناد: 67
3- . قرب الإسناد: 67
4- . خصال: 53
5- . ثواب الأعمال: 212 ، خصال: 15
6- . ثواب الأعمال: 162
«11»

ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ قَالُوا وَ مَا نَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ فَلَا یَبِیتَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَّا وَ أَجَلُهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ لْیَحْفَظِ الرَّأْسَ وَ مَا وَعَی وَ الْبَطْنَ وَ مَا حَوَی وَ لْیَذْکُرِ الْقَبْرَ وَ الْبِلَی وَ مَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ فَلْیَدَعْ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا(1).

«12»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْقَدَّاحِ: مِثْلَهُ (2).

«13»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُعَاذٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ دَاوُدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَا یُدْخِلُ النَّارَ مِنْ أُمَّتِیَ الْأَجْوَفَانِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْأَجْوَفَانِ قَالَ الْفَرْجُ وَ الْفَمُ وَ أَکْثَرُ مَا یُدْخَلُ بِهِ الْجَنَّةَ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (3).

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب صفات الشیعة.

«14»

ل، [الخصال] الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَلِمَ مِنْ أُمَّتِی [مِنْ] أَرْبَعِ خِصَالٍ فَلَهُ الْجَنَّةُ مِنَ الدُّخُولِ فِی الدُّنْیَا وَ اتِّبَاعِ الْهَوَی وَ شَهْوَةِ الْبَطْنِ وَ شَهْوَةِ الْفَرْجِ (4).

«15»

فس، [تفسیر القمی] فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً(5) فَأَمَّا اللِّبَاسُ فَالثِّیَابُ الَّتِی یَلْبَسُونَ وَ أَمَّا الرِّیَاشُ فَالْمَتَاعُ وَ الْمَالُ وَ أَمَّا لِبَاسُ التَّقْوَی

ص: 271


1- 1. قرب الإسناد ص 13 فی ط و ص 18 فی ط.
2- 2. أمالی الصدوق 366.
3- 3. الخصال ج 1 ص 39.
4- 4. الخصال ج 1 ص 106.
5- 5. الأعراف: 26.

ای فرزند! اگر فرضا سخن گفتن ارزش نقره را داشته باشد، سزاوار است که سکوت ارزش طلا را داشته باشد.(1)

روایت14.

ثواب الاعمال و خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: زبان انسان هر روز با سایر اعضا و جوارح مواجه می شود و می پرسد: حالتان چطور است؟ پاسخ زبان را که می دهند، می گویند: حال ما خوب است، اگر تو بگذاری! و زبان را سوگند می دهند که تو را به خدا که ما را مراعات کنی که ثواب ما و عقاب ما بسته به رفتار تو است.(2)

روایت15.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند به عبادتی بهتر از سکوت و زیارت کعبه عبادت نشده است.(3)

در کتاب غایات هم همین طور نقل شده، ولی در آنجا تعبیر افضل و بهتر نشده و به لفظ مثل (مانند سکوت) تعبیر شده است.

روایت16.

خصال: امام ششم، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که ابوذر رحمة اللَّه علیه فرموده است: دنیا را در دو کلمه قرار بده؛ یک کلمه درباره تحصیل معاش حلال و یک کلمه هم راجع به تحصیل آخرت. و سخنی که درباره چیز سومی باشد، زیان دارد و سودی ندارد. پس آن را انجام نده و وارد آن نشو... تا آخر خبر.(4)

روایت17.

خصال: سفیان ثوری، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ای سفیان! پدر بزرگوار من علیه السّلام مرا به سه چیز امر و از سه چیز نهی فرموده است. و در ضمن مطالبی که فرمود این چیزها بود: ای فرزند! هر کس که با رفیق بد مصاحبت و همنشینی داشته باشد، سالم نخواهد ماند و کسی که در جاهای بد رفت و آمد داشته باشد، متهم خواهد شد و کسی که مالک زبانش نباشد، پشیمانی خواهد داشت. سپس حضرت شعری به این مضمون خواند:

ص: 278


1- . قرب الأسناد: 69
2- . ثواب الأعمال : 282 ، خصال : 6
3- . خصال : 35
4- . خصال : 40

فَالْعَفَافُ إِنَّ الْعَفِیفَ لَا تَبْدُو لَهُ عَوْرَةٌ وَ إِنْ کَانَ عَارِیاً مِنَ الثِّیَابِ وَ الْفَاجِرُ بَادِی الْعَوْرَةِ وَ إِنْ کَانَ کَاسِیاً مِنَ الثِّیَابِ یَقُولُ اللَّهُ وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ یَقُولُ الْعَفَافُ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ (1).

«16»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ أَخَافُهُنَّ عَلَی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلَّاتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ (2).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام مثله (3).

«17»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ شَهِیدٌ وَ عَبْدٌ مَمْلُوکٌ أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ وَ نَصَحَ لِسَیِّدِهِ وَ رَجُلٌ عَفِیفٌ مُتَعَفِّفٌ ذُو عِبَادَةٍ(4).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه علیهم السلام مثله (5)

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی المفید عن عمر بن محمد الصیرفی عن علی بن مهرویه عن داود بن سلیمان عن الرضا عن آبائه علیهم السلام مثله (6)

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب الورع و فی باب المکارم.

«18»

مع، [معانی الأخبار] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ خِرَاشٍ مَوْلَی أَنَسٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ ضَمِنَ لِی اثْنَیْنِ ضَمِنْتُ لَهُ الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أَضْمَنُهُمَا لَکَ مَا هُمَا قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ ضَمِنَ لِی مَا بَیْنَ لَحْیَیْهِ وَ مَا بَیْنَ رِجْلَیْهِ ضَمِنْتُ لَهُ الْجَنَّةَ.

ص: 272


1- 1. تفسیر القمّیّ 213.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 29.
3- 3. صحیفة الرضا علیه السّلام: ص 4.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 28.
5- 5. صحیفة الرضا علیه السّلام: ص 3.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 158، لکنه مثل الحدیث الرقم 16.

زبان خود را به خوبی و خیر عادت ده تا بهره مند شوی، که زبان به آنچه که تمرینش دهی عادت می کند

زبان آنچه را که شیوه او قرار دهی خواستار است، چه شیوه خیر و چه شیوه بد. پس دقت کن که چگونه عادتش می دهی.(1)

مؤلف

در «باب جوامع مکارم» نیز این مطلب نقل شده است .

روایت18.

خصال: علی بن مهزیار از امام علیه السلام روایت می کند که فرمود: زمانی بر مردم خواهد آمد که عافیت و سالم ماندن اگر فرضا دارای ده جزء باشد، نه دهم آن در گمنامی و عزلت است و یک دهم آن در سکوت و خاموشی است.(2)

در ثواب الاعمال نیز همین طور نقل شده است.(3)

روایت19.

معانی الاخبار و خصال: در ضمن وصایا و سفارش های ابوذر است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر عاقل و خردمند لازم است که بینای به زمانش باشد؛ توجه به کار خود داشته باشد؛ و نگهبان و نگهدار زبانش باشد. چون کسی که سخن خود را جزو اعمال خود بداند، سخنان خود را کم و اندک می نماید، مگر آنچه را که به حالش مفید و سودمند باشد.

و نیز فرمود: بر تو باد به سکوت طولانی که خاموشی زیاد که عامل طرد و بر کنار زدن شیطان و یاوری است بر انجام امور دینی.(4)

روایت20.

خصال: امام ششم، از پدرش علیهما السّلام روایت کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سه چیز است که عامل نجات انسان است: زبان خود را بازداری؛ بر گناهت گریه کنی؛ و ملازم خانه خود باشی.(5)

روایت21.

خصال:

ص: 279


1- . خصال : 169
2- . خصال : 437
3- . ثواب الاعمال: 162
4- . معانی الأخبار : 334 ، خصال : 525
5- . خصال : 85

یعنی من ضمن لی لسانه و فرجه و أسباب البلایا تنفتح من هذین العضوین و جنایة اللسان الکفر بالله و تقول الزور و البهتان و الإلحاد فی أسماء الله و صفاته و الغیبة و النمیمة و کل ذلک من جنایات اللسان و جنایة الفرج الوطء حیث لا یحل النکاح و لا ملک یمین قال الله تبارک و تعالی وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ (1).

«17»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِیمُ قَالَ: سُئِلَ الْحَسَنُ علیه السلام عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ الْعَفَافُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ(2).

«18»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ مُعَلًّی أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ إِنِّی ضَعِیفُ الْعَمَلِ قَلِیلُ الصَّلَاةِ قَلِیلُ الصَّوْمِ وَ لَکِنْ أَرْجُو أَنْ لَا آکُلَ إِلَّا حَلَالًا وَ لَا أَنْکَحَ إِلَّا حَلَالًا فَقَالَ وَ أَیُّ جِهَادٍ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ (3).

«19»

سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ غَالِبٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ ثَابِتٍ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی بَرْزَةَ وَ کَانَ مَکْفُوفاً وَ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَدِیثٍ لَهُ طَوِیلٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ بَعْدِی إِلَّا ثَلَاثاً الْجَهْلَ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ وَ شَهَوَاتِ الْعَیْنِ مِنَ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ (4).

«20»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَکْثَرُ مَا یُدْخِلُ الْجَنَّةَ قَالَ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ سُئِلَ عَنْ أَکْثَرِ مَا یُدْخِلُ

ص: 273


1- 1. معانی الأخبار 411، و الآیة فی المؤمنون: 50.
2- 2. معانی الأخبار ص 258.
3- 3. المحاسن: 292.
4- 4. المحاسن: 295 و فیه شهوات العنت.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر می خواهی که چشمت روشن باشد و به خیر دنیا و آخرت نائل شوی، چشم طمع خود را از آنچه که در دست مردم است قطع کن. و خود را فرض کن که مرده ای و در زمره اموات هستی و خود را بالاتر از هیچ کس ندان و زبانت را مانند مال خویش حفظ کن.(1)

روایت22.

عیون اخبارالرضا: از ابن اسباط و حجال نقل می کند که از حضرت رضا علیه السّلام شنیده اند که فرموده است: در بنی اسرائیل رسم و قرار این بود که عابد را عابد نمی دانستند، مگر اینکه ده سال حالت سکوت و خاموشی داشته باشد.(2)

روایت23.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شخص عربی خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله رسید و عرض کرد: آیا شما از جهت پدر و مادر بهتر از همه ما نیستید و از لحاظ ذریه و فرزند و رئیس و بزرگ ما، هم در زمان جاهلیت و هم در عصر اسلام، عزیزتر از ما نیستید؟ حضرت خشمناک شد و فرمود: ای اعرابی! زبانت چقدر حاجب و مانع دارد؟ عرضه داشت: دو حجاب: دو تا لب که با بستن آنها زبان از سخن باز می ماند و همچنین دندان ها هم حجاب دیگری است. حضرت فرمود: آیا یکی از این دو حجاب مانع تیز زبانی تو نشد؟ آگاه باش آنچه را که انسان دارد، هیچ چیز برای آخرتش زیانبارتر از رها بودن زبان و چرب زبانی نیست. آنگاه به علی علیه السّلام فرمود: یا علی! بلند شو و زبان این مرد را قطع کن! مردم خیال کردند که علی علیه السّلام زبان او را می برد. ولی علی علیه السّلام چند درهمی به او داد (آن شخص از حضرت توقعی داشت)(3)

روایت24.

امالی طوسی: در وصایای امیر مؤمنان علیه السّلام هنگام وفات این جمله بود که فرمود: و سکوت و خاموشی را انتخاب کن تا سالم بمانی.(4)

روایت25.

معانی الاخبار: حضرت مجتبی علیه السّلام فرمود: در موارد زیادی سکوت یار و کمک خوبی است، گرچه سخنور کاملی باشی.(5)

روایت26.

معانی الاخبار:

ص: 280


1- . خصال : 122
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 15
3- . معانی الأخبار : 171
4- . امالی طوسی: 8
5- . معانی الأخبار : 401

النَّارَ قَالَ الْأَجْوَفَانِ الْبَطْنُ وَ الْفَرَجُ (1).

«21»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر صَفْوَانُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ لَهُ أَوْصِنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ أُوصِیکَ بِحِفْظِ مَا بَیْنَ رِجْلَیْکَ.

«22»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أوصیکم [أُوصِیکَ] بِحِفْظِ مَا بَیْنَ رِجْلَیْکَ وَ مَا بَیْنَ لَحْیَیْکَ (2).

باب 78 السکوت و الکلام و موقعهما و فضل الصمت و ترک ما لا یعنی من الکلام

الآیات

المائدة یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ إلی قوله تعالی قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ (3).

روایات

«1»

ج، [الإحتجاج]: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنِ الْکَلَامِ وَ السُّکُوتِ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ فَقَالَ علیه السلام لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا آفَاتٌ فَإِذَا سَلِمَا مِنَ الْآفَاتِ فَالْکَلَامُ أَفْضَلُ مِنَ السُّکُوتِ قِیلَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَعَثَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ بِالسُّکُوتِ إِنَّمَا بَعَثَهُمْ بِالْکَلَامِ وَ لَا اسْتُحِقَّتِ الْجَنَّةُ بِالسُّکُوتِ وَ لَا اسْتُوجِبَتْ وَلَایَةُ اللَّهِ بِالسُّکُوتِ وَ لَا تُوُقِّیَتِ النَّارُ بِالسُّکُوتِ إِنَّمَا ذَلِکَ کُلُّهُ بِالْکَلَامِ مَا کُنْتُ لِأَعْدِلَ الْقَمَرَ بِالشَّمْسِ إِنَّکَ تَصِفُ فَضْلَ السُّکُوتِ بِالْکَلَامِ وَ لَسْتَ تَصِفُ فَضْلَ الْکَلَامِ بِالسُّکُوتِ (4).

ص: 274


1- 1. صحیفة الرضا: 12.
2- 2. مشکاة الأنوار.
3- 3. المائدة: 101- 102.
4- 4. الاحتجاج: 172، ط النجف.

انس بن مالک نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نزد اصحاب خود آمد و فرمود: هر کس دو چیز را برای من ضمانت کند، من برای او بهشت را ضمانت می کنم. ابو هریره گفت: پدر و مادرم فدای تو باد! من ضامن آن دو چیز می شوم، آنها چیست؟ حضرت فرمود: هر کس میان دو فکش (زبان) و میان دو پایش را حفظ کند، من برای او ضامن بهشت هستم. یعنی هر کس ضامن حفظ زبان و فرج خود شود. چون موجبات گرفتاری ها از همین دو عضو ریشه می گیرد. و جنایات زبان عبارت است از کفر به خدا، گفتارهای باطل و یاوه، بهتان، تهمت، الحاد و انحراف درباره صفات و اسماء الهی، غیبت، سخن چینی که تمام این ها از جنایت های زبان است. و جنایت فرج یعنی آمیزش نامشروع که خداوند متعال فرموده است: «وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ.»(1)

روایت27.

امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: زبانت را نگهدار و سخنت را حساب کن، در نتیجه کلامت کم خواهد شد، جز در مورد خیر.(2)

روایت28.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: پرحرف نباشید، جز درباره ذکر الهی که پرحرفی به جز در مورد ذکر خدا، موجب سختی و قساوت قلب است و دورترین مردم از قرب الهی، کسی است که قساوت دل داشته باشد.(3)

روایت29.

امالی طوسی: از جمله وصایای امیر مؤمنان علیه السّلام به فرزندش علیه السّلام است که: ای فرزند! عاقل و خردمند لازم است که در کارهای خود تامل و دقت کند، بنابراین باید زبانش را حفظ کند و مردم زمانش را خوب بشناسد.(4)

روایت30.

امالی طوسی:

ص: 281


1- . معانی الأخبار : 411
2- . امالی صدوق: 322
3- . امالی طوسی: 3
4- . امالی طوسی: 146
«2»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: جُمِعَ الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی ثَلَاثِ خِصَالٍ النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الْکَلَامِ فَکُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فِیهِ اعْتِبَارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ کُلُّ کَلَامٍ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ سُکُوتُهُ فِکْراً وَ کَلَامُهُ ذِکْراً وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ آمَنَ النَّاسَ شَرَّهُ (1).

ثو، [ثواب الأعمال] ابن المتوکل عن علی بن إبراهیم عن الیقطینی عن یونس عن أبی أیوب عن أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (2).

سن، [المحاسن] أبی عمن ذکره عن الصادق علیه السلام: مثله (3).

لی، [الأمالی للصدوق] ابن الولید عن الصفار عن ابن هاشم عن ابن مرار عن یونس عن أبی أیوب عن أبی حمزة عن أبی جعفر علیه السلام قال قال أمیر المؤمنین علیه السلام: و ذکر مثله (4).

ل، [الخصال] ابن المتوکل عن علی بن إبراهیم عن الیقطینی عن یونس: مثله (5).

مع، [معانی الأخبار] أبی عن سعد عن الیقطینی: مثله (6).

«3»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَا حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ (7).

ص: 275


1- 1. أمالی الصدوق 18.
2- 2. ثواب الأعمال: 161.
3- 3. المحاسن: 5.
4- 4. أمالی الصدوق: 67.
5- 5. الخصال: 49.
6- 6. معانی الأخبار 344.
7- 7. أمالی الصدوق: 193.

حضرت صادق علیه السّلام به اصحابش فرمود: بشنوید از من سخنی را که از مرکب ها و اسب های نشاندار ارزنده تر است. هیچ یک از شما سخن بی فایده را بر زبان نیاورد. در مورد سخنان مفید هم پرگویی نکند، تا وقتی که موقعیت مناسب باشد. چه بسا سخن گویی که با سخن بیجا بر خود جنایت کرده است. هیچ یک از شما مرام جدال و ستیزه گی نداشته باشد، نه با نادان و نه با شخص بردبار، که اگر با شخص حلیم و بردبار بستیزد، او را از فیوضات خود و از ارزش ها دور خواهد کرد و اگر با نادان بستیزد، او را پست و بی مقدار خواهد کرد. اگر برادر دینی شما غایب باشد، او را به نحو احسن یاد کنید تا بهتر از آن صورتی که دوست دارید، شما را در حال غایب بودنتان یاد نمایند، و عملکرد شما مانند حال کسی باشد که می داند احسان و کار خوب، پاداش و عمل زشت و بد کیفر دارد.(1)

روایت31.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: روز خود را به چنین و چنان و چنین کردیم و چنان کردیم سپری نکنید که همراه شما نگهبانانی هستند که کارهای ما و شما را ضبط می کنند.

و نیز فرمود: زبانتان را باز دارید و در برابر حق تسلیم صرف باشید؛ باشد که بهره مند شوید.(2)

روایت32.

علل الشرائع: حضرت باقر علیه السّلام فرمود:

ص: 282


1- . امالی طوسی: 225
2- . خصال : 613
«4»

لی، [الأمالی للصدوق] الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: مَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِرَجُلٍ یَتَکَلَّمُ بِفُضُولِ الْکَلَامِ فَوَقَفَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا هَذَا إِنَّکَ تُمْلِی عَلَی حَافِظَیْکَ کِتَاباً إِلَی رَبِّکَ فَتَکَلَّمْ بِمَا یَعْنِیکَ وَ دَعْ مَا لَا یَعْنِیکَ (1).

«5»

مع (2)،[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ رَسُولُ اللَّهُ: أَعْظَمُ النَّاسِ قَدْراً مَنْ تَرَکَ مَا لَا یَعْنِیهِ (3).

«6»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: النَّوْمُ رَاحَةٌ لِلْجَسَدِ وَ النُّطْقُ رَاحَةٌ لِلرُّوحِ وَ السُّکُوتُ رَاحَةٌ لِلْعَقْلِ (4).

«7»

ن (5)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ (6).

أقول

سیأتی فی باب مواعظه بإسناد آخر(7).

«8»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الصَّمْتُ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ الْمَحَبَّةَ وَ هُوَ دَلِیلٌ عَلَی الْخَیْرِ(8).

«9»

ن (9)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] أَبِی عَنِ الْکُمُنْدَانِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْهُ

ص: 276


1- 1. أمالی الصدوق: 21.
2- 2. معانی الأخبار: 195.
3- 3. أمالی الصدوق: 14.
4- 4. أمالی الصدوق: 264.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 54.
6- 6. أمالی الصدوق: 268.
7- 7. راجع نهج البلاغة قسم الحکم 148.
8- 8. قرب الإسناد: 216 ط النجف.
9- 9. عیون الأخبار ج 1 ص 258.

روز را به سرگرمی سپری نکن که با تو نگهبان هست.(1)

روایت33.

امالی طوسی: حضرت عبدالعظیم، از حضرت جواد، از پدرانش علیهم السّلام روایت کرده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: من چهار چیز گفته ام که خداوند صدق گفتار مرا در قرآن نازل فرموده است: 1) من گفته ام شخصیت و ارزش انسان در زیر زبانش نهفته است و خداوند متعال فرموده: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ.»(2) {ای پیامبر عزیز، آنان را در نحوه گفتارشان خواهی شناخت.} 2) من گفته ام کسی که چیزی را نفهمد، دشمنی و لجاجت می کند و خداوند متعال می فرماید: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ.»(3) {آنچه را که احاطه علمی به آن ندارند تکذیب می کنند.} 3) من گفته ام ارزش انسان یا قیمت انسان به آن چیزی است که آن را خوب بلد است، و خداوند متعال در داستان طالوت می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ.»(4) {خداوند از میان شما طالوت را برگزید، چون دارای علم فراوان و بدنی قوی و نیرومند است.} 4) من گفته ام کشتن و اعدام قاتل موجب کم شدن قتل و کشتار است و خداوند متعال فرموده: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ.»(5) {قصاص و اعدام قاتل موجب و ضامن حیات و زندگی شما است ای خردمندان.}(6)

روایت34.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده است: خوشا به حال کسی که زیادی اموال خود را انفاق نماید و زیادی سخن خود را نگه دارد.(7)

روایت35.

قصص الأنبیاء: حضرت آدم علیه السّلام چون فرزندان و فرزندزادگانش زیاد شدند، در نزد او صحبت می کردند، ولی حضرت آدم ساکت بود. آنان گفتند: پدر! چرا سخن نمی گویی؟ گفت: ای فرزندان من! خداوند متعال که مرا از جوار رحمتش بیرون ساخت، با من عهد و پیمان بست که ای آدم! اگر سخن خود را کم نمایی، به جوار رحمت من باز خواهی گشت.(8)

روایت36.

ثواب الاعمال: حضرت رضا، از پدر بزرگوارش، از حضرت صادق علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: نجات مؤمن در حفظ زبانش است.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که زبانش را حفظ کند، خداوند عیوب و زشتی های او را می پوشاند.(9)

روایت37.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود:

ص: 283


1- . علل الشرایع 2 : 569
2- . محمد / 30
3- . یونس / 39
4- . بقره / 247
5- . بقره / 179
6- . امالی طوسی: 494
7- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 1 : 211
8- . قصص الأنبیاء: 48
9- . ثواب الأعمال: 217

علیه السلام مِثْلَهُ: وَ فِیهِ أَنَّهُ دَلِیلٌ عَلَی کُلِّ خَیْرٍ(1).

«10»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَلَی لِسَانِ کُلِّ قَائِلٍ رَقِیباً فَلْیَتَّقِ اللَّهَ الْعَبْدُ وَ لْیَنْظُرْ مَا یَقُولُ (2).

وَ قَالَ: مِنْ حُسْنِ إِسْلَامِ الْمَرْءِ تَرْکُهُ مَا لَا یَعْنِیهِ (3).

«11»

ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ زِیَادِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَحَقَّ بِطُولِ السِّجْنِ مِنَ اللِّسَانِ (4).

«12»

ثو(5)،[ثواب الأعمال] ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَزَالُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ یُکْتَبُ مُحْسِناً مَا دَامَ سَاکِتاً فَإِذَا تَکَلَّمَ کُتِبَ مُحْسِناً أَوْ مُسِیئاً(6).

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن محمد بن یحیی عن الأشعری: مثله (7).

«13»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ قَالَ لِسُلَیْمَانَ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً السَّلَامُ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الضَّحِکِ تَتْرُکُ الْعَبْدَ حَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِطُولِ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ النَّدَامَةَ عَلَی طُولِ الصَّمْتِ مَرَّةً وَاحِدَةً خَیْرٌ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَی کَثْرَةِ الْکَلَامِ مَرَّاتٍ

ص: 277


1- 1. الخصال ج 1 ص 76.
2- 2. قرب الإسناد: ص 45 ط النجف.
3- 3. قرب الإسناد: ص 45 ط النجف.
4- 4. الخصال ج 1 ص 11.
5- 5. ثواب الأعمال ص 149.
6- 6. الخصال ج 1 ص 11.
7- 7. ثواب الأعمال ص 162.

آیا نمی پسندید که نمازتان را بپا دارید و زکات را بپردازید و زبانتان را حفظ کنید و در نتیجه این ها داخل بهشت شوید؟

و گفته است که پدر من هم چنین نقل کرده است.(1)

روایت38.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سکوت و خاموشی نشانه و علامت آگاهی به تقدیرات الهی و تسلیم در برابر مقدرات است، و سکوت کلید آسایش دنیا و آخرت است و موجب رضا و خشنودی خدا و تخفیف حساب و مصونیت از خطا و لغزش است .

و خداوند سکوت را پرده ای برای پوشش عیوب نادان و زینت برای دانا قرار داده است، و با سکوت هواهای نفسانی کنار می رود و موجب تربیت انسان و شیرینی عبادت و از بین رفتن قساوت قلب و عفاف و پاکدامنی و مروت و جوانمردی و کیاست و زیرکی است. بنابراین تا وقتی که راه چاره داری، راه و در زبانت را ببند، مخصوصا اگر شنونده اهلیت و شایستگی نداشته باشد و با ذکر و مذاکره برای خدا و در راه خدا همفکری و مساعدت نکند. ربیع بن. خثیم (زاهد معروف) روشش این بود که کاغذی در برابر خود می گذاشت و هر چه سخن می گفت می نوشت. سپس شب که می شد، حساب و بررسی می کرد تمام آنچه را که به سود یا زیانش بود و می گفت: ای آه و حسرت که خاموشان نجات یافتند و ما ماندیم! و یکی از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به منظور خودداری از بر زبان آوردن سخنان بیجا، یک دانه ریگ در دهان خود می گذاشت و هنگامی که می خواست صحبت کند، بررسی می کرد؛ اگر آن سخن برای خدا و در راه خدا و برای رضای او بود، آن ریگ را از دهان بیرون می آورد. و خیلی از اصحاب هنگام تنفس، مانند نفس کشیدن کسانی که در حال غرق شدن هستند نفس می کشیدند و مانند مریض ها صحبت می کردند (خیلی ضعیف و کم). و همانا گفتن و سکوت عامل هلاکت و نجات مردم است. خوشا به حال کسی که خداوند توفیق شناختن عیوب سخن و بجا بودن آن را به او عنایت فرموده و فواید ارزنده خاموشی را دانسته است که

ص: 284


1- . محاسن 1 : 268

یَا بُنَیَّ لَوْ أَنَّ الْکَلَامَ کَانَ مِنْ فِضَّةٍ یَنْبَغِی لِلصَّمْتِ أَنْ یَکُونَ مِنْ ذَهَبٍ (1).

«14»

ثو(2)،[ثواب الأعمال] ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِسَانَ ابْنِ آدَمَ یُشْرِفُ کُلَّ یَوْمٍ عَلَی جَوَارِحِهِ فَیَقُولُ کَیْفَ أَصْبَحْتُمْ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ إِنْ تَرَکْتَنَا وَ یَقُولُونَ اللَّهَ اللَّهَ فِینَا وَ یُنَاشِدُونَهُ وَ یَقُولُونَ إِنَّمَا نُثَابُ بِکَ وَ نُعَاقَبُ بِکَ (3).

«15»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الصَّمْتِ وَ الْمَشْیِ إِلَی بَیْتِهِ (4).

کِتَابُ الْغَایَاتِ،: مُرْسَلًا مِثْلَهُ وَ فِیهِ مِثْلُ الصَّمْتِ.

«16»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ اجْعَلِ الدُّنْیَا کَلِمَتَیْنِ کَلِمَةً فِی طَلَبِ الْحَلَالِ وَ کَلِمَةً لِلْآخِرَةِ وَ الثَّالِثَةُ تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ فَلَا تُرِدْهَا الْخَبَرَ(5).

«17»

ل، [الخصال] الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّرَّاجُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الضَّبِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: یَا سُفْیَانُ أَمَرَنِی وَالِدِی علیه السلام بِثَلَاثٍ وَ نَهَانِی عَنْ ثَلَاثٍ فَکَانَ فِیمَا قَالَ لِی یَا بُنَیَّ مَنْ یَصْحَبْ صَاحِبَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ وَ مَنْ یَدْخُلْ مَدَاخِلَ السَّوْءِ یُتَّهَمْ وَ مَنْ لَا یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ ثُمَّ أَنْشَدَنِی:

ص: 278


1- 1. قرب الإسناد ص 33 ط حجر و ص 46 ط النجف.
2- 2. ثواب الأعمال ص 212.
3- 3. الخصال ج 1 ص 6.
4- 4. الخصال ج 1 ص 19.
5- 5. الخصال ج 1 ص 21. مع اختلاف.

این حالت از اخلاق و روش پیامبران است. و کسی که قدر و ارزش سخن را بداند، رفیق و دوست خوبی برای سکوت خواهد بود و هر کس که ارزش و لطائف خاموشی را بداند و سکوت را بر مخازن علمی و اندوخته های فکری خود امین قرار دهد، سخن و سکوتش به طور کلی عبادت خواهد شد و جز خدای جبار، هیچ کس از عبادت او مطلع نخواهد شد. (1)

روایت39.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به وسیله سخن است که پاکی و ناپاکی دل و علم و دانش یا جهل و نادانی انسان آشکار می شود .

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: انسان در زیر زبانش نهفته است. بنابراین سخن خود را کاملا سنجیده و آن را بر عقل و معرفت خود عرضه کن و خوب دقت و تامل بنما؛ اگر برای خدا و در راه رضای او است سخن بگو، وگرنه سکوت بهتر از آن است. و برای اعضا و جوارح انسان هیچ عبادتی سبک تر و کم هزینه تر و پر ارزش تر و پربهاتر از سخنی که برای خدا و در راه خدا باشد در نزد خدا نیست، که این سخن برای نشر و بیان نعمت های خداوند بر بندگانش باشد. آیا نمی بینی که خداوند متعال برای روشن شدن اسرار غیبی و کشف علوم نهفته خود و باز کردن خزائن وحی خویش بین خود و بین پیامبرانش به غیر سخن چیز دیگری قرار نداده و همین طور میان پیامبران و امت های آنان؟ پس معلوم می شود که بهترین واسطه و مهم ترین وسیله ابلاغ تکلیف و برترین عبادت ها، سخن است. و از طرفی هیچ گناهی فسادانگیزتر و زیان بارتر برای بنده که کیفرش بسیار سریع و زودرس باشد و توبیخ و ملامت آورتر در نزد مردم باشد، نیز مانند سخن نیست.

هیچ چیزی مانند زبان نیست و زبان مترجم و بیانگر درون و گزارشگر دل است و به وسیله زبان سرّ نهفته درون کشف می شود و بر مبنای عمل زبان در قیامت حسابرسی مردم انجام می شود. و زبان شرابی است که به وسیله سخنانی که برای غیر خدا باشد، عقل و اندیشه حالت مستی به خود می گیرد (حرف های یاوه و بیهوده بر زبان جاری می گردد) و هیچ چیز مثل زبان سزاوار زندانی شدن و حبس طولانی نیست. و یکی از حکما گفته است که زبان خود را از سخنان بد حفظ کن و در موردی که خباثت و زشتی نباشد، اگر می توانی سخن بگو و ساکت مباش.

و اما سکینه و آرامش پس آن، یک حالت نفسانی ارزشمندی است که از طرف خدا به کسانی که شایستگی و اهلش باشند داده می شود که آنان امین بر اسرار الهی هستند در روی زمین.(2)

روایت40.

سرائر: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: همانا شیعیان ما بی زبان و گنگ و لال هستند (کم حرف هستند و بی جهت سخن نمی گویند). (3)

ص: 285


1- . مصباح الشریعة: 101
2- . مصباح الشریعة: 110
3- . سرائر 3 : 594

عَوِّدْ لِسَانَکَ قَوْلَ الْخَیْرِ تَحْظَ بِهِ***إِنَّ اللِّسَانَ لِمَا عَوَّدْتَ مُعْتَادٌ

مُوَکَّلٌ بِتَقَاضِی مَا سَنَنْتَ لَهُ***فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ فَانْظُرْ کَیْفَ تَعْتَادُ(1).

أقول

قد مضی فی باب جوامع المکارم (2).

«18»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ تَکُونُ الْعَافِیَةُ فِیهِ عَشَرَةَ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا فِی اعْتِزَالِ النَّاسِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الصَّمْتِ (3).

ثو، [ثواب الأعمال] ابن الولید عن محمد بن یحیی عن الأشعری عن ابن معروف: مثله (4).

«19»

مع (5)،[معانی الأخبار] ل، [الخصال] فِی وَصَایَا أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ بَصِیراً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ فَإِنَّ مَنْ حَسَبَ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکَ بِطُولِ الصَّمْتِ فَإِنَّهُ مَطْرَدَةٌ لِلشَّیْطَانِ وَ عَوْنٌ لَکَ عَلَی أَمْرِ دِینِکَ (6).

«20»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ تَکُفُّ لِسَانَکَ وَ تَبْکِی عَلَی خَطِیئَتِکَ وَ تَلْزَمُ بَیْتَکَ (7).

«21»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی

ص: 279


1- 1. الخصال ج 1 ص 80.
2- 2. مر باب جوامع المکارم فی ج 69 ص 332- 414، و لا یوجد مثله فی ذاک الباب.
3- 3. الخصال ج 2 ص 54.
4- 4. ثواب الأعمال ص 162.
5- 5. معانی الأخبار ص 334.
6- 6. الخصال ج 2 ص 104.
7- 7. الخصال ج 1 ص 42.

روایت41.

روضة الواعظین: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: حق زبان بر تو این است که عزت و احترام زبان را مراعات کرده و آن را از آلودگی به فحش بازداری و آن را به خیر عادت دهی و سخنان بی فایده و زیادی را ترک کنی و به مردم نیکی کرده و درباره آنان گفتار نیک و شایسته داشته باشی.

رسول گرامی صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شما مسلمانان شش خصلت را پذیرفته و خود را متصف به این صفات بکنید، من هم در مقابل ضمانت بهشت را برای شما می پذیرم: سخن که گفتید، دروغ نگویید؛ وعده خود را خلاف نکنید؛اگر شما را امین دانستند و امانتی به شما سپردند، خیانت نورزید؛ چشمان خود را از حرام بپوشید؛ از آمیزش های نامشروع بپرهیزید؛ دست و زبان خود را از آزار و اذیت مردم بازدارید.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: رفتار و گفتار شما باید موجب زینت ما باشد، نه اینکه باعث خجلت و شرم ما باشد. درباره مردم سخنان نیکو بگویید و زبان خود را از سخنان بی مورد و زیادی و از حرف های زشت باز دارید.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سخن را تا وقتی که آن را نگفته ای، در اختیار تو و در بند تو است، ولی هنگامی که آن را گفتی، تو در بند آن هستی. بنابراین همان طوری که طلا و نقره خود را حفظ می کنی، زبانت را حفظ کن. چه بسا ممکن است یک کلمه موجب سلب نعمت از تو بشود. و چیزی را که نمی دانی مگو که خداوند متعال فرایض و دستوراتی برای اعضا و جوارحت مقرر فرموده که روز قیامت با بیان این دستورات، به تو احتجاج نموده و تو را محاکمه می کند. کسی که زبانش را بر خودش امیر و مسلط نماید، خود را خوار و پست شمرده. کسی که پر حرف باشد، خطا و اشتباهش زیاد خواهد شد و کسی که خطا و لغزشش زیاد باشد، حیا و شرمش کم می شود و کسی که کم شرم باشد، ورع و تقوایش کم باشد و دلش می میرد و کسی که دلش مرده باشد، داخل آتش می شود. (1)

روایت42.

جامع الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: راحت و آسایش انسان در حفظ و حبس زبان است.

و نیز فرمود: حبس زبان موجب سلامت انسان است.

و فرمود: بلا و گرفتاری انسان از زبان است.

و فرمود: سلامت انسان در حفظ زبان است.

و فرمود: حدت و تیززبانی سرمایه است.

و فرمود: بلا و گرفتاری موکل به نطق و در کنار زبان است.

و فرمود: فتنه و زیان زبان از ضربت شمشیر شدیدتر است.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ضربت و زخم زبان شدیدتر از ضربت شمشیر و نیزه است.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: نجات انسان در حفظ زبان است.

پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله در ضمن وصیت و سفارش های خود به امام علی علیه السّلام فرمود: یا علی! هر کس که مردم از زبان او بترسند، از اهل دوزخ است.

ص: 286


1- . روضة الواعظین: 467

قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَقَرَّ عَیْنُکَ وَ تَنَالَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاقْطَعِ الطَّمَعَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عُدَّ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَی وَ لَا تُحَدِّثَنَّ نَفْسَکَ أَنَّکَ فَوْقَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ اخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ مَالَکَ (1).

«22»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ وَ الْحَجَّالِ أَنَّهُمَا سَمِعَا الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: کَانَ الْعَابِدُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا یَتَعَبَّدُ حَتَّی یَصْمُتَ عَشْرَ سِنِینَ (2).

«23»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی النَّبِیَّ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ لَهُ أَ لَسْتَ خَیْرَنَا أَباً وَ أُمّاً وَ أَکْرَمَنَا عَقِباً وَ رَئِیسَنَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْإِسْلَامِ فَغَضِبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا أَعْرَابِیُّ کَمْ دُونَ لِسَانِکَ مِنْ حِجَابٍ قَالَ اثْنَانِ شَفَتَانِ وَ أَسْنَانٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَمَا کَانَ فِی أَحَدِ هَذَیْنِ مَا یَرُدُّ عَنَّا غَرْبَ لِسَانِکَ هَذَا(3) أَمَا إِنَّهُ لَمْ یُعْطَ أَحَدٌ فِی دُنْیَاهُ شی ء [شَیْئاً] هُوَ أَضَرُّ لَهُ فِی آخِرَتِهِ مِنْ طَلَاقَةِ لِسَانِهِ یَا عَلِیُّ قُمْ فَاقْطَعْ لِسَانَهُ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ یَقْطَعُ لِسَانَهُ فَأَعْطَاهُ دَرَاهِمَ (4).

«24»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ: الْزَمِ الصَّمْتَ تَسْلَمْ (5).

«25»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: نِعْمَ الْعَوْنُ الصَّمْتُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ وَ إِنْ کُنْتَ فَصِیحاً(6).

«26»

مع، [معانی الأخبار] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِ

ص: 280


1- 1. الخصال ج 1 ص 60.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 12.
3- 3. قال الجوهریّ: یقال لحد السیف غرب، و غرب کل شی ء حده، یقال: فی لسانه غرب أی حدة و غرب الفرس حدته و أول جریه، تقول: کففت من غربه.
4- 4. معانی الأخبار ص 171.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 7.
6- 6. معانی الأخبار ص 401.

و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که از شر زبان و شکم و فرج خود مصون باشد، وارد بهشت خواهد شد.

و نیز فرمود: خوشا به حال کسی که زیادی مال خود را انفاق کند و زیادی حرف های خود را نگه دارد.

و نیز فرمود: خداوند متعال در کنار زبان هر گوینده ای حاضر است (تمام جزئیات حرف ها ضبط و بررسی می شود).

و فرمود: ایمان بنده استوار نخواهد شد، تا وقتی که قلبش استوار شود و قلبش استوار نخواهد شد، مگر با استواری زبان.(1)

روایت43.

اختصاص: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام در سفارش های خود به محمد بن حنفیه فرمود: بدان که زبان سگی است گزنده؛ اگر رهایش سازی می گیرد و چه بسا که یک کلمه، موجب سلب نعمت می شود. پس همان طوری که طلا و نقره خود را حفظ می کنی، زبانت را حفظ کن.(2)

روایت44.

اختصاص: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: زبان انسان هر روز با سایر اعضا و جوارح مواجه می شود و از آنها سؤال می کند که حالتان چطور است؟ آنها پاسخ می دهند که حال ما خوب است، اگر تو ما را رها کنی! و می گویند: خدا را خدا را در نظر داشته باش! و زبان را سوگند می دهند و می گویند که کیفر و پاداش ما از ناحیه تو است.(3)

روایت45.

اختصاص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: پدرم می فرمود: قیام

ص: 287


1- . جامع الأخبار: 237
2- . اختصاص: 299 - 232
3- . اختصاص: 299 - 232

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ خِرَاشٍ مَوْلَی أَنَسٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ ضَمِنَ لِی اثْنَیْنِ ضَمِنْتُ لَهُ الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أَضْمَنُهُمَا لَکَ مَا هُمَا قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ ضَمِنَ لِی مَا بَیْنَ لَحْیَیْهِ وَ مَا بَیْنَ رِجْلَیْهِ ضَمِنْتُ لَهُ الْجَنَّةَ.

یعنی من ضمن لی لسانه و فرجه و أسباب البلایا تنفتح من هذین العضوین و جنایة اللسان الکفر بالله و تقول الزور و البهتان و الإلحاد فی أسماء الله و صفاته و الغیبة و النمیمة و کل ذلک من جنایات اللسان و جنایة الفرج الوطء حیث لا یحل النکاح و لا ملک یمین قال الله تبارک و تعالی وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ (1).

«27»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اخْزُنْ لِسَانَکَ وَ عُدَّ کَلَامَکَ یَقِلَّ کَلَامُکَ إِلَّا بِخَیْرٍ(2).

«28»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دِینَارٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْکَلَامِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ تَقْسُو الْقَلْبَ إِنَّ أَبْعَدَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْقَلْبُ الْقَاسِی (3).

«29»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ علیه السلام: یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ یَنْظُرَ فِی شَأْنِهِ فَلْیَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لْیَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ (4).

«30»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْحَسَنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ فِیمَا

ص: 281


1- 1. معانی الأخبار ص 411، و الآیة فی سورة المؤمنون 5- 7، و قد مر فی الباب المتقدم تحت الرقم 16 ص 272.
2- 2. أمالی الصدوق: ص 237.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 1.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 146.

به حق کن و خود را در معرض ناراحتی و رنجش قرار نده و از آنچه که فایده ای به حالت ندارد دوری کن.(1)

روایت46.

اختصاص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از من سخنی بشنوید که از درهم های خوب، بهتر است. از سخنی که به حالت فایده ای ندارد بپرهیز. و خیلی از سخنان مفید را هم رها کن، تا موقعی که مورد مناسب و بجایی به دست آوری. چه بسا گوینده به حق که در غیر مورد سخن گفته و در نتیجه به زحمت و مشقت افتاده. و هرگز با کسی لجاجت مکن، نه با شخص سفیه و نادان و نه با شخص حلیم و بردبار. که اگر با شخص حلیم و بردبار لجاجت کنی، از تو ناراحت می شود و تو را رها می کند و اگر سفیه باشد، تو را بی مقدار و پست خواهد کرد. اگر برادر دینی تو غایب باشد، او را به بهترین وجه یاد کن؛ بهتر از آن وضعی که دوست داری تو را در نبودنت یادآور شوند. و بدان که عمل و کار این است و کارها و اعمال تو مانند اعمال کسی باشد که می داند در مقابل اعمال نیک و بدش، کیفر و پاداش خواهد داشت.(2)

روایت47.

اختصاص: امیر مؤمنان علیه السّلام به فرزندش محمد بن حنفیه فرمود: آنچه را که نمی دانی نگو و بلکه همه آنچه را که می دانی مگو.(3)

روایت48.

اختصاص: حضرت صادق از پدرش علیهما السّلام روایت می کند که عیسی بن مریم علیهما السّلام فرموده است: خوشا به حال کسی که سکوتش اندیشه و تفکر و نگاهش عبرت و پندگیری باشد و خانه مسکونی او (به میزان نیازش) وسعت داشته باشد و بر خطا و گناهش بگرید و مردم از دست و زبانش در امان باشند.(4)

روایت49.

اختصاص: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: چقدر زیبا است سکوتی که از جهت ناتوانی و خستگی نباشد، و پرحرفی است که لغزش هایی دارد.(5)

در کتاب مشکاة الانوار از موسی بن جعفر علیه السّلام نیز چنین نقل شده است.(6)

روایت50.

اختصاص: داود رقی از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: سکوت گنجی است زیاد که زینت شخص حلیم و بردبار و پوشش عیوب نادان است.(7)

روایت51.

اختصاص: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: سکوت دری است از درهای حکمت و دانش که عامل جلب محبت و دلیل هر خیر و خوبی است.

و فرمود: از علامات و نشانه های فقه و فهم، حلم و بردباری، علم و دانش

ص: 288


1- . اختصاص: 299 - 232
2- . اختصاص: 299 - 232
3- . اختصاص: 299 - 232
4- . اختصاص: 299 - 232
5- . اختصاص: 299 - 232
6- . مشکاة الانوار: 175
7- . اختصاص: 299 - 232

کَتَبَ إِلَیْنَا عَلَی یَدِ أَبِی نُوحٍ الْکَاتِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِأَصْحَابِهِ: اسْمَعُوا مِنِّی کَلَاماً هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ مِنَ الدُّهْمِ الْمُوقَّفَةِ(1) لَا یَتَکَلَّمْ أَحَدُکُمْ بِمَا لَا یَعْنِیهِ وَ لْیَدَعْ کَثِیراً مِنَ الْکَلَامِ فِیمَا یَعْنِیهِ حَتَّی یَجِدَ لَهُ مَوْضِعاً فَرُبَّ مُتَکَلِّمٍ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ جَنَی عَلَی نَفْسِهِ بِکَلَامِهِ وَ لَا یُمَارِیَنَّ أَحَدُکُمْ سَفِیهاً وَ لَا حَلِیماً فَإِنَّهُ مَنْ مَارَی حَلِیماً أَقْصَاهُ وَ مَنْ مَارَی سَفِیهاً أَرْدَاهُ وَ اذْکُرُوا أَخَاکُمْ إِذَا غَابَ عَنْکُمْ بِأَحْسَنِ مَا تُحِبُّونَ أَنْ تُذْکَرُوا بِهِ إِذَا غِبْتُمْ عَنْهُ وَ اعْمَلُوا عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ مُجَازًی بِالْإِحْسَانِ مَأْخُوذٌ بِالْإِجْرَامِ (2).

«31»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تَقْطَعُوا أَنْهَارَکُمْ بِکَذَا وَ کَذَا وَ فَعَلْنَا کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکُمْ حَفَظَةً یَحْفَظُونَ عَلَیْنَا وَ عَلَیْکُمْ.

وَ قَالَ علیه السلام: کُفُّوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً تَغْنَمُوا(3).

«32»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام

ص: 282


1- 1. الدهم- بالضم- جمع الادهم، و هو من الخیل و الإبل: الشدید الورقة- أی السواد فی غبرة- حتی ذهب البیاض الذی فیه، فان زاد علی ذلک حتّی اشتد السواد فهو جون، قاله الجوهریّ، و قال: فرس موقف: إذا أصاب الاوظفة منه بیاض فی موضع الوقف، و لم یعدها الی أسفل و فوق، فذلک التوقیف. و قال فی أقرب الموارد: الموقف من الخیل: الابرش أعلی الأذنین کانهما منقوشتان ببیاض و لون سائره ما کان- ای لا قید فیه- و الحمار الذی کویت ذراعاه کیا مستدیرا. و قال الراغب: حمار موقف: بأرساغه مثل الوقف( و هو سوار من عاج تلبسه المرأة) من البیاض کقولهم فرس محجل إذا کان به مثل الحجل، و فی التاج: دابة موقفة کمعظمة فی قوائمها خطوط سود قال الشماخ: و ما أروی و ان کرمت علینا***بأدنی من موقفة حرون
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 228.
3- 3. الخصال ج 2 ص 157.

و سکوت و خاموشی است.(1)

روایت52.

اختصاص: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: شخص مؤمن همیشه جزو محسنین و نیکان است، مادامی که ساکت است، ولی وقتی که سخن گفت، یا جزو نیکان یا جزو بدان قرار می گیرد.(2)

و فرموده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مرد خوب و صالح خبر خوب می گوید و مرد بد، خبر بد و زشت می گوید.(3)

روایت53.

اختصاص: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر در چیزی شر و بدی باشد، در زبان است.(4)

روایت54.

کتاب الزهد: حضرت صادق فرمود: کسی که بفهمد که سخنانش از اعمال او است، حرف های بی فایده اش کم خواهد شد.

حضرت صادق علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل کرد که فرمود: بر حذر باشید از بحث و جدال با کسی که مبتلا به انحراف شده، چون او تا وقتی زنده است، حجت و دلیل و تردستی و پشت هم اندازی دارد، ولی پس از اتمام مدتش، آتش فتنه اش او را می سوزاند.(5)

روایت55.

کتاب الزهد: علی بن ابی طالب علیهم السّلام فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: کلام و سخن سه قسم است: سخن رابح و سودمند؛ سخن سالم؛ سخن شاحب و گوناگون.

اما رابح سخن کسی است که ذکر خدا را بکند؛ و اما سالم آن سخنی است که خدا او را دوست دارد؛ و اما شاحب سخن کسی است که با مردم مختلف معاشرت نموده و سخنان گوناگون و سست می گوید.(6)

روایت56.

کتاب الزهد: محمد بن سنان از ابن سکان، از صیقل روایت می کند که گفت: خدمت حضرت صادق بودم. حضرت غلام عجمی خود را برای کاری نزد شخصی فرستاد. غلام رفت و برگشت. حضرت درباره آن کار توضیح می خواست، ولی غلام در عین حال که چند بار توضیح می داد، نمی توانست مطلب خود را بفهماند و بیان کند. چون دیدم که غلام تعبیر رسا و بیان روشن نداشت، فکر کردم که حضرت ناراحت می شود و بر غلام خشم می گیرد، ولی مشاهده کردم که حضرت نگاه تندی به غلام کرد و فرمود: به خدا سوگند اگر زبان تو ناتوان و نارسا است، قلب تو نارسا نیست. سپس حضرت فرمود: حیا و نارسایی زبان، از نشانه های ایمان است و فحش و ناسزاگویی و زبان درازی، از علائم نفاق است.(7)

ص: 289


1- . اختصاص: 299 - 232
2- . اختصاص: 299 - 232
3- . اختصاص: 299 - 232
4- . اختصاص: 249
5- . کتاب الزهد: 4 - 10
6- . کتاب الزهد: 4 - 10
7- . کتاب الزهد: 4 - 10

قَالَ: لَا تَقْطَعِ النَّهَارَ عَنْکَ بِکَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَعَکَ مَنْ یُحْصِی عَلَیْکَ الْخَبَرَ(1).

«33»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قُلْتُ أَرْبَعاً أَنْزَلَ اللَّهُ تَصْدِیقِی بِهَا فِی کِتَابِهِ قُلْتُ الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَکَلَّمَ ظَهَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ (2) قُلْتُ فَمَنْ جَهِلَ شَیْئاً عَادَاهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ (3) وَ قُلْتُ قَدْرُ [أَوْ قِیمَةُ] کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی قِصَّةِ طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ (4) وَ قُلْتُ الْقَتْلُ یُقِلُّ الْقَتْلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ (5).

«34»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ کَلَامِهِ.

«35»

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام]: إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا کَثُرَ وُلْدُهُ وَ وُلْدُ وُلْدِهِ کَانُوا یُحَدِّثُونَ عِنْدَهُ وَ هُوَ سَاکِتٌ فَقَالُوا یَا أَبَتِ مَا لَکَ لَا تَتَکَلَّمُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ لَمَّا أَخْرَجَنِی مِنْ جِوَارِهِ عَهِدَ إِلَیَّ وَ قَالَ أَقِلَّ کَلَامَکَ تَرْجِعْ إِلَی جِوَارِی.

«36»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَجَاةُ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ لِسَانِهِ. وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ حَفِظَ لِسَانَهُ سَتَرَ اللَّهُ عَوْرَتَهُ (6).

«37»

سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ وَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ النَّخَّاسِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَیْمَنَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام:

ص: 283


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 286.
2- 2. القتال: 30.
3- 3. یونس: 39.
4- 4. البقرة: 247.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 108، و الآیة الأخیرة فی البقرة: 179.
6- 6. ثواب الأعمال ص 166.

روایت57.

کتاب الزهد: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آیا مردم را جز محصولات زبان عامل دیگری در آتش می افکند؟(1)

روایت58.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از پدرم علیه السّلام شنیدم که می فرمود: از نشانه های خوبی اسلام انسان، ترک سخنان بی فایده است.

روایت59.

امالی طوسی: امیر مؤمنان، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: از علائم فقه و فهم انسان، کم حرفی در سخنان بی ثمر است.(2)

روایت60.

امالی طوسی: زید بن علی، از پدرش حضرت سجاد علیه السّلام نقل می کند که از حضرت علی علیه السّلام سؤال شد: با فصاحت ترین مردم کیست؟ فرمود: فصیح ترین مردم آن کسی است که در مقابل سؤال ناگهانی پاسخی دهد که سوال کننده را ساکت سازد.(3)

روایت61.

دعوات راوندی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخن بی فایده را نگو و در سخنان مفید هم پرحرفی نکن.(4)

روایت62.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: زبان درنده ای است که اگر آزاد باشد، حمله کرده و می گیرد.(5)

و نیز فرمود: آن کس که زبان خود را بر خود اسیر و مسلط نموده، خویشتن خویش را پست و خوار نموده است.(6)

و فرمود: عقل انسان که تام و کامل شد، سخنش کم خواهد شد.(7)

ص: 290


1- . کتاب الزهد: 4 - 10
2- . امالی طوسی: 622
3- . امالی طوسی: 703
4- . دعوات راوندی: 348
5- . نهج البلاغه 2 : 156
6- . نهج البلاغه 2 : 143
7- . نهج البلاغه 2 : 157

أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ تُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ تُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَ تَکُفُّوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ(1).

قَالَ وَ رَوَاهُ أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ.

«38»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّمْتُ شِعَارُ الْمُحَقِّقِینَ بِحَقَائِقِ مَا سَبَقَ وَ جَفَّ الْقَلَمُ بِهِ وَ هُوَ مِفْتَاحُ کُلِّ رَاحَةٍ مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ فِیهِ رِضَا الرَّبِّ وَ تَخْفِیفُ الْحِسَابِ وَ الصَّوْنُ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ سِتْراً عَلَی الْجَاهِلِ وَ زَیْناً لِلْعَالِمِ وَ مَعَهُ عَزْلُ الْهَوَاءِ وَ رِیَاضَةُ النَّفْسِ وَ حَلَاوَةُ الْعِبَادَةِ وَ زَوَالُ قَسْوَةِ الْقَلْبِ وَ الْعَفَافُ وَ الْمُرُوَّةُ وَ الظَّرْفُ (2) فَأَغْلِقْ بَابَ لِسَانِکَ عَمَّا لَکَ بُدٌّ مِنْهُ لَا سِیَّمَا إِذَا لَمْ تَجِدْ أَهْلًا لِلْکَلَامِ وَ الْمُسَاعِدَ فِی الْمُذَاکَرَةِ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ وَ کَانَ رَبِیعُ بْنُ خُثَیْمٍ یَضَعُ قِرْطَاساً بَیْنَ یَدَیْهِ وَ یَکْتُبُ مَا یَتَکَلَّمُ ثُمَّ یُحَاسِبُ نَفْسَهُ فِی عَشِیَّتِهِ مَا لَهُ وَ مَا عَلَیْهِ وَ یَقُولُ أَوْهِ (3)

نَجَا الصَّامِتُونَ وَ بَقِینَا وَ کَانَ بَعْضُ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَضَعُ حَصَاةً فِی فَمِهِ فَإِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَکَلَّمَ بِمَا عَلِمَ أَنَّهُ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ وَ لِوَجْهِ اللَّهِ أَخْرَجَهَا وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الصَّحَابَةِ کَانُوا یَتَنَفَّسُونَ تَنَفُّسَ الْغَرْقَی وَ یَتَکَلَّمُونَ شِبْهَ الْمَرْضَی وَ إِنَّمَا سَبَبُ هَلَاکِ الْخَلْقِ وَ نَجَاتِهِمْ الْکَلَامُ وَ الصَّمْتُ فَطُوبَی لِمَنْ رُزِقَ مَعْرِفَةَ عَیْبِ الْکَلَامِ وَ صَوَابِهِ وَ عَلِمَ الصَّمْتَ وَ فَوَائِدَهُ فَإِنَ

ص: 284


1- 1. المحاسن ص 166.
2- 2. یعنی الکیاسة.
3- 3. قال الجوهریّ: قولهم عند الشکایة: أوه من کذا ساکنة الواو- یعنی مع فتح الهمزة- انما هو توجع قال الشاعر: فأوه لذکراها إذا ما ذکرتها***و من بعد أرض بیننا و سماء و ربما قلبوا الواو ألفا فقالوا: آه من کذا، و ربما شددوا الواو و کسروها و سکنوا الهاء.

و فرمود: انسان در زیر زبانش نهفته است.(1)

و فرمود: در خاموشی و سکوت از بیان حکمت و دانش خیری نیست، همچنان که گفتار از روی جهل و نادانی خیر و خوبی ندارد.(2)

و فرمود: کسی که حرف زیاد بگوید، خطا و لغزشش زیاد خواهد شد و کسی که خطای او زیاد باشد، حیا و شرمش کم می شود و کسی که کم حیا شد، ورع و تقوایش کم می شود و کسی که کم تقوا شد، دلش می میرد و کسی که دل مرده شد، داخل آتش خواهد شد.

و فرمود: کسی که بفهمد سخنش از اعمال او است سخنش کم خواهد شد، مگر حرف های مفید.(3)

و فرمود: تا وقتی که سخن را نگفته ای، در اختیار و در بند تو است، ولی پس از اینکه آن سخن را گفتی، تو در بند او قرار گرفته ای. بنابراین همچنان که طلا و نقره خود را حفظ می کنی، زبانت را حفظ کن. پس چه بسا که یک کلمه نعمتی را از تو سلب نموده و بلایی را به تو متوجه می سازد.

و فرمود: چیزی را که نمی دانی نگو و همه آنچه را که می دانی بازگو مکن که خداوند متعال دستوراتی برای اعضا و جوارح تو مقرر و فرض نموده که تو را نسبت به اجرای آنها مورد بازپرسی و محاکمه قرار می دهد.(4)

و نیز فرمود: سخن بگویید تا شناخته شوید که ارزش انسان در زیر زبانش نهفته است.

و فرمود: چه بسا گفتاری که مؤثرتر از قدرت و سلطنت است.(5)

و فرمود: بر حذر باشید از تلون اخلاق و دگرگون کردن آن از حالی به حالی و زبان خود را یک زبان نمایید (دو رو و دو زبان نباشید).

ص: 291


1- . نهج البلاغه 2 : 181
2- . نهج البلاغه 2 : 186
3- . نهج البلاغه 2 : 227
4- . نهج البلاغه 2 : 237
5- . نهج البلاغه 2 : 239

ذَلِکَ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ وَ شِعَارِ الْأَصْفِیَاءِ وَ مَنْ عَلِمَ قَدْرَ الْکَلَامِ أَحْسَنَ صُحْبَةَ الصَّمْتِ وَ مَنْ أَشْرَفَ عَلَی مَا فِی لَطَائِفِ الصَّمْتِ وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی خَزَائِنِهِ کَانَ کَلَامُهُ وَ صَمْتُهُ کُلُّهُ عِبَادَةً وَ لَا یَطَّلِعُ عَلَی عِبَادِتِهِ إِلَّا المَلِکُ الْجَبَّارُ(1).

«39»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْکَلَامُ إِظْهَارُ مَا فِی قَلْبِ الْمَرْءِ مِنَ الصَّفَا وَ الْکَدَرِ وَ الْعِلْمِ وَ الْجَهْلِ.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَزِنْ کَلَامَکَ وَ اعْرِضْهُ عَلَی الْعَقْلِ وَ الْمَعْرِفَةِ فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ فَتَکَلَّمْ بِهِ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَالسُّکُوتُ خَیْرٌ مِنْهُ وَ لَیْسَ عَلَی الْجَوَارِحِ عِبَادَةٌ أَخَفَّ مَئُونَةً وَ أَفْضَلَ مَنْزِلَةً وَ أَعْظَمَ قَدْراً عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَلَامِ فِی رِضَی اللَّهِ وَ لِوَجْهِهِ وَ نَشْرِ آلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ فِی عِبَادَةٍ أَ لَا تَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْعَلْ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رُسُلِهِ مَعْنًی یَکْشِفُ مَا أَسَرَّ إِلَیْهِمْ مِنْ مَکْنُونَاتِ عِلْمِهِ وَ مَخْزُونَاتِ وَحْیِهِ غَیْرَ الْکَلَامِ وَ کَذَلِکَ بَیْنَ الرُّسُلِ وَ الْأُمَمِ ثَبَتَ بِهَذَا أَنَّهُ أَفْضَلُ الْوَسَائِلِ وَ الْکُلَفِ وَ الْعِبَادَةِ(2)

وَ کَذَلِکَ لَا مَعْصِیَةَ أَنْغَلُ عَلَی الْعَبْدِ وَ أَسْرَعُ عُقُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أَشَدُّهَا مَلَامَةً وَ أَعْجَلُهَا سَأْمَةً عِنْدَ الْخَلْقِ مِنْهُ وَ اللِّسَانُ تَرْجُمَانُ الضَّمِیرِ وَ صَاحِبُ خَبَرِ الْقَلْبِ وَ بِهِ یَنْکَشِفُ مَا فِی سِرِّ الْبَاطِنِ وَ عَلَیْهِ یُحَاسَبُ الْخَلْقُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْکَلَامُ خَمْرٌ تُسْکِرُ الْعُقُولَ مَا کَانَ مِنْهُ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَقَّ بِطُولِ السِّجْنِ مِنَ اللِّسَانِ قَالَ بَعْضُ الْحُکَمَاءِ احْفَظْ لِسَانَکَ عَنْ خَبِیثِ الْکَلَامِ وَ فِی غَیْرِهِ لَا تَسْکُتْ إِنِ اسْتَطَعْتَ فَأَمَّا السَّکِینَةُ فَهِیَ هَیْئَةٌ حَسَنَةٌ رَفِیعَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَهْلِهَا وَ هُمْ أُمَنَاءُ أَسْرَارِهِ فِی أَرْضِهِ (3).

«40»

سر، [السرائر] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّمَا شِیعَتُنَا الْخُرْسُ.

ص: 285


1- 1. مصباح الشریعة ص 20.
2- 2. فی المصدر المطبوع« و ألطف العبادة».
3- 3. مصباح الشریعة ص 30.

و انسان باید زبانش را حفظ کند که این زبان برای صاحبش سرکشی می کند. به خدا سوگند هیچ بنده ای دارای تقوای مفید نخواهد شد، مگر اینکه زبانش را حفظ کند. و زبان مؤمن پشت قلبش قرار گرفته است و قلب منافق پشت سر زبانش هست، چون مؤمن وقتی می خواهد سخنی بگوید، ابتدا در قلبش آن را مورد تدبر و تامل و سنجش قرار می دهد و اگر دانست که خیر و مفید است، آن را اظهار می کند و اگر شر و زیانبار بود، پنهانش می کند. ولی منافق آنچه را که به زبانش می آید می گوید و سود و زیان سخن را فکر نمی کند، که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ایمان بنده استوار و مستقیم نمی شود تا اینکه قلبش استوار شود و دل هم مستقیم و استوار نمی گردد، تا اینکه زبانش مستقیم شود. بنابراین کسی که کوشش کند که خدا را ملاقات نماید در حالی که دستش از خون مسلمین پاک و از تعرض به مال مسلمین مصون و زبانش از هتک حیثیت و آبروی آنان سالم باشد، حتما چنین کند.(1)

و از سخنان حضرت علیه السّلام است که فرمود: آگاه باشید که زبان پاره گوشتی است از این پیکر انسان. هر گاه آمادگی در انسان نباشد، زبان هم یارای نطق ندارد و به هنگام آمادگی نطق و بیان مهلتش نمی دهد، ما (اهل بیت) فرمانروایان سخنیم و رگ و ریشه آن در وجود ما استوار و محکم شده و شاخه هایش بر ما سایه افکنده است. خدا شما را رحمت کند، شما در زمانی قرار گرفته اید که گوینده حق کم است و زبان از گفتار راست و حق عاجز و گنگ است و حق گویان و حق جویان خوارند. مردم این زمان همدم گناهند و بر سازش و سستی همگام.(2)

و در سفارش های حضرت به فرزندش حضرت مجتبی است که فرموده است: تدارک و جبران آنچه بر اثر سکوتت از دست داده ای آسان تر است از

ص: 292


1- . نهج البلاغه 1 : 346
2- . نهج البلاغه 1 : 489
«41»

ضه، [روضة الواعظین] قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: حَقُّ اللِّسَانِ إِکْرَامُهُ عَنِ الْخَنَا(1) وَ تَعْوِیدُهُ الْخَیْرَ وَ تَرْکُ الْفُضُولِ الَّتِی لَا فَائِدَةَ لَهَا وَ الْبِرُّ بِالنَّاسِ وَ حُسْنُ الْقَوْلِ فِیهِمْ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَقَبَّلُوا لِی سِتَّ خِصَالٍ أَتَقَبَّلْ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ إِذَا حَدَّثْتُمْ فَلَا تَکْذِبُوا وَ إِذَا وَعَدْتُمْ فَلَا تُخْلِفُوا وَ إِذَا ائْتَمَنْتُمْ فَلَا تَخُونُوا وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ احْفَظُوا فُرُوجَکُمْ وَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَلْسِنَتَکُمْ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کُونُوا لَنَا زَیْناً وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ کُفُّوهَا عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبِیحِ الْقَوْلِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْکَلَامُ فِی وَثَاقِکَ مَا لَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِی وَثَاقِهِ فَاخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ فَرُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ.

«42»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَاحَةُ الْإِنْسَانِ فِی حَبْسِ اللِّسَانِ وَ قَالَ حَبْسُ اللِّسَانِ سَلَامَةُ الْإِنْسَانِ.

وَ قَالَ علیه السلام: بَلَاءُ الْإِنْسَانِ مِنَ اللِّسَانِ.

وَ قَالَ علیه السلام: سَلَامَةُ الْإِنْسَانِ فِی حِفْظِ اللِّسَانِ.

وَ قَالَ علیه السلام: ذَلَاقَةُ اللِّسَانِ رَأْسُ الْمَالِ وَ قَالَ علیه السلام الْبَلَاءُ مُوَکَّلٌ بِالْمَنْطِقِ وَ قَالَ علیه السلام فِتْنَةُ اللِّسَانِ أَشَدُّ مِنْ ضَرْبِ السَّیْفِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ضَرْبُ اللِّسَانِ أَشَدُّ مِنْ ضَرْبِ السِّنَانِ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: نَجَاةُ الْمَرْءِ فِی حِفْظِ لِسَانِهِ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْوَصِیَّةِ لِعَلِیٍّ: یَا عَلِیُّ مَنْ خَافَ النَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ.

ص: 286


1- 1. الخنا- بالتحریک- الفحش من الکلام.

جبران آنچه که در اثر سخن گفتن از دست رفته، که حفظ و نگهداری آنچه در ظرف است، با محکم بستن دهانه آن است.(1)

روایت63.

کنز جامع الفوائد: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که بداند سخنش از اعمالش محسوب می شود، سخنش کم خواهد شد، مگر آنچه که مفید و سودمند باشد. کسی که پر حرف باشد، خطایش فراوان می شود و کسی که خطایش زیاد شد، کم حیا می شود و کسی که کم حیا باشد، تقوایش کم می شود و کسی که کم تقوا باشد، دلش می میرد و کسی که دلمرده شد، داخل آتش خواهد شد. هنگامی که ادب را از دست دادی، سکوت و خاموشی داشته باش. عافیت و سلامتی دارای ده جزء است که نه دهم آن در عزلت و دوری از مردم است و یک دهم آن در خاموشی است، مگر از ذکر خدا. چه بسا که یک نگاه موجب حسرت و اندوه است و چه بسا که یک کلمه موجب سلب نعمت می شود. کسی که رسم سخن گفتن را بداند، قوم و طایفه اش او را امیر و بزرگ خودشان قرار می دهند.

اگر انسان با پایش بلغزد بهبودی می یابد، ولی لغزش زبان ممکن است سرش بر باد دهد. زبانت را حفظ کن که سخن دربند شخص است، ولی اگر آن را گفت، او در بند سخن است. پایان دروغ پایان بدی است.

و فرمود: بهترین گفتار راستگویی است و سلامت در صدق و راستی است و سلامتی در صورت استقامت است. فرمود: هیچ چیز مانند سکوت موجب حفظ نیست. بترسید از سخن چینی که باعث کینه توزی است. کسی که زبان خود را بر خود مسلط و امیر کند، خود را پست و خوار کرده است. سکوت نور و روشنایی انسان است. خداوند متعال جمال صورت زن را در چهره او قرار داده و جمال مرد را در گفتارش.(2)

روایت64.

امامت و تبصره: موسی بن جعفر علیهما السّلام، از پدرانش، از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: خداوند رحمت کند آن بنده ای را که خیر گوید و بهره مند شود یا از گفتار بدی سکوت کند و سالم بماند .

و از همان کتاب، با همان اسناد، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شخص صالح خبر خوب می آورد و شخص بد خبر بد را بازگو می کند.

ص: 293


1- . نهج البلاغه 2 : 51
2- . کنز جامع الفوائد 2 : 14

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تُقِیَ (1) مِنْ مَئُونَةِ لَقْلَقِهِ وَ قَبْقَبِهِ وَ ذَبْذَبِهِ (2) دَخَلَ الْجَنَّةَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ فَضَلَاتِ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ فَضَلَاتِ لِسَانِهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی عِنْدَ لِسَانِ کُلِّ قَائِلٍ وَ قَالَ لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّی یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ (3).

«43»

ختص، [الإختصاص] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللِّسَانَ کَلْبٌ عَقُورٌ إِنْ خَلَّیْتَهُ عَقَرَ وَ رُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً فَاخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ (4).

«44»

ختص، [الإختصاص] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِسَانَ ابْنِ آدَمَ یُشْرِفُ کُلَّ یَوْمٍ عَلَی جَوَارِحِهِ فَیَقُولُ کَیْفَ أَصْبَحْتُمْ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ إِنْ تَرَکْتَنَا وَ یَقُولُونَ اللَّهَ اللَّهَ فَیُنَاشِدُونَهُ وَ یَقُولُونَ إِنَّمَا نُثَابُ بِکَ وَ نُعَاقَبُ بِکَ (5).

«45»

ختص، [الإختصاص] مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کَانَ أَبِی یَقُولُ قُمْ

ص: 287


1- 1. تقی أصله وقی من الوقایة قال الجوهریّ: اتقی یتقی: أصله: اوتقی علی افتعل فقلبت الواو یاء لانکسار ما قبلها، و ابدلت منها التاء و أدغمت. فلما کثر استعماله علی لفظ الافتعال، توهموا أن التاء من نفس الحرف فجعلوه اتقی یتقی بفتح التاء فیهما[ مخففة] ثم لم یجدوا له مثالا فی کلامهم یلحقونه به فقالوا: تقی یتقی مثل قضی یقضی قال أوس: تقاک بکعب واحد و تلذه***یداک إذا ما هز بالکف یعسل
2- 2. اللقلق: اللسان، یقال: حرک لقلقه: أی لسانه، و اللقلق کل صوت فی اضطراب و حرکة و قیل شدة الصوت فی حرکة و اضطراب و القبقب: البطن و الذبذب: الذکر قال فی اللسان: و فی الحدیث« من وقی شر ذبذبه و قبقبه فقد وقی» أی فرجه و بطنه.
3- 3. جامع الأخبار ص 109.
4- 4. الاختصاص: 229، و العقر الجرح، و الکلب العقور: العضوض.
5- 5. الاختصاص: 230.

و نیز از همان کتاب، از سکونی، از امام ششم، از پدرش، از اجداد خود علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سکوت و خاموشی بهتر از گفتار بد است و بیان مطالب خوب، بهتر از سکوت است.

و فرمود: سکوت و خاموشی ارزشی طلا و سخن ارزش نقره دارد.

و از همان کتاب، از مسعدة بن صدقه، از حضرت صادق، از پدرش، از اجداد خود علیهم السّلام روایت کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سکوت گنجی است فراوان و زینت شخص حلیم و بردبار و پوششی است برای جاهل و نادان.

و فرمود: سکوت برای کسی که در یاد خدا باشد عبادت است.(1)

روایت65.

کافی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: از علائم و نشانه های فقه و فهم، حلم و علم . سکوت است. سکوت دری است از درهای حکمت. سکوت باعث جلب محبت است و دلیل و راهنمایی است بر هر گونه خیر.(2)

توضیح

مقصود از «فقه»، علم و دانشی است که در کنارش عمل باشد. بنابراین منافاتی نیست که اصل علم و دانش از علائم فقه باشد. یا اینکه منظور از فقه، تدبر و اندیشیدن در امور است. راغب گفته: فقه یعنی دستیابی به مجهول از طریق علم موجود در ذهن که بنابراین اخص از علم می شود. خداوند در آیاتی از قرآن کلمه فقه را ذکر فرموده است:. «فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً.» {چه شده است که این مردم یک حدیث و یک مطلبی را هم نمی اندیشند.} و «بأنهم قوم لا یفقهون.» {اینان گروهی هستند که تدبر نمی کنند.} و آیات دیگر. و فقه در اصطلاح، پی بردن به احکام و دستورات شریعت است. و نیز در معنای حدیث بالا گفته شده است که مقصود از علم، یعنی گفتن از روی علم و مقصود از سکوت، یعنی درباره مطلبی که نمی داند سکوت کند. همچنین گفته شده که منظور از علم، آثار علم است، یعنی با گفتار و منطق خود حق را اثبات و روشن سازد و مطالب باطل را مردود نماید و دین را ترویج و مشکلات را حل کند.

مؤلف

با سند دیگری از حضرت رضا علیه السّلام نقل شد که فرمود: «از علائم فقیه حلم است و سکوت او.»

ص: 294


1- . امامت و تبصره: 81 - 94
2- . کافی 2 : 393

بِالْحَقِّ وَ لَا تَعَرَّضْ لِمَا نَابَکَ وَ اعْتَزِلْ عَما لَا یَعْنِیکَ (1).

«46»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اسْتَمِعُوا مِنِّی کَلَاماً هُوَ خَیْرٌ مِنَ الدِّرْهَمِ الْمَدْقُوقَةِ(2)

لَا تَکَلَّمَنَّ بِمَا لَا یَعْنِیکَ وَ دَعْ کَثِیراً مِنَ الْکَلَامِ فِیمَا یَعْنِیکَ حَتَّی تَجِدَ لَهُ مَوْضِعاً فَرُبَّ مُتَکَلِّمٍ بِحَقٍّ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ فَعَنِتَ وَ لَا تُمَارِیَنَّ سَفِیهاً وَ لَا حَلِیماً فَإِنَّ الْحَلِیمَ یَقْلِیکَ وَ السَّفِیهَ یُرْدِیکَ وَ اذْکُرْ أَخَاکَ إِذَا تَغَیَّبَ عَنْکَ بِأَحْسَنَ مِمَّا تُحِبُّ أَنْ یَذْکُرَکَ بِهِ إِذَا تَغَیَّبْتَ عَنْهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ هَذَا هُوَ الْعَمَلُ وَ اعْمَلْ عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ مَجْزِیٌّ بِالْإِحْسَانِ مَأْخُوذٌ بِالْإِجْرَامِ (3).

«47»

ختص، [الإختصاص]: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ (4).

«48»

ختص، [الإختصاص] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ طُوبَی لِمَنْ کَانَ صَمْتُهُ فِکْراً وَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ وَسِعَهُ بَیْتُهُ وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ سَلِمَ النَّاسُ مِنْ یَدَیْهِ وَ لِسَانِهِ (5).

«49»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَا أَحْسَنَ الصَّمْتَ لَا مِنْ عِیٍّ وَ الْمِهْذَارُ لَهُ سَقَطَاتٌ (6).

مشکاة الأنوار، عن موسی بن جعفر علیهما السلام: مثله (7).

«50»

ختص، [الإختصاص] دَاوُدُ الرَّقِّیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّمْتُ کَنْزٌ وَافِرٌ وَ زَیْنُ الْحَلِیمِ وَ سِتْرُ الْجَاهِلِ (8).

«51»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الرِّضَا علیه السلام: الصَّمْتُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ وَ إِنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ الْمَحَبَّةَ إِنَّهُ دَلِیلٌ عَلَی کُلِّ خَیْرٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ

ص: 288


1- 1. الاختصاص: 231.
2- 2. الدرهم المدقوقة: هو المکسور منها، و لا یعبأ بها، و الکلمة مصحفة و الصحیح« الدهم الموقفة» کما مرّ عن أمالی الطوسیّ تحت الرقم 30 فراجع.
3- 3. الاختصاص: 231.
4- 4. الاختصاص: 231.
5- 5. الاختصاص: 232، و المهذار: الکثیر الکلام.
6- 6. الاختصاص: 232، و المهذار: الکثیر الکلام.
7- 7. مشکاة الأنوار ص 175.
8- 8. الاختصاص: 232.

از پاره ای از اخبار استفاده می شود که فقه عبارت است از علم ربانی که در دل ثابت و جایگزین شده و آثارش در اعضا و جوارح آشکار شود. و اینکه در این حدیث فرمود: «سکوت دری است از درهای حکمت»، به این معنی است که سکوت سبب حصول و پیدایش علوم ربانی و الهی است، چون با سکوت تفکر و اندیشیدن تام و کامل می شود و تفکر صحیح هم موجب فهم و حکمت می شود. یا اینکه سکوت سبب افاضه علم از جانب خدا می گردد. یا اینکه منظور از سکوت، سکوت در خدمت عالم و جدال نکردن با او و گوش دادن به بیاناتش است که سبب حصول علم و حکمت است. یا اینکه مقصود این باشد که سکوت شخص، دلیل و نشانه دارا بودن علم و حکمت است در او. و اما جمله ای که فرمود: «سکوت باعث جلب محبت است»، مقصود از محبت، محبت داشتن به خدا است یا اینکه منظور و دوستی خلق است، زیرا مهم ترین سبب عداوت و دشمنی حرف زدن است، از قبیل نزاع و جدال و فحش و غیبت و سخن چینی و شوخی. در بعضی از نسخه ها به جای «محبت»، «جنة» است، یعنی سکوت باعث دخول در بهشت است.

و نیز جمله ای که در این حدیث است (سکوت دلیل بر هر گونه خیر و خوبی است) یعنی نشانه بودن خیر و خوبی ها در شخص سکوت کننده است. یا اینکه منظور از این جمله این باشد که سکوت موجب توفیق انسان است به هر خیر و کمالی.

روایت66.

کافی: ابی حمزه نقل می کند که گفت: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمود: شیعیان ما گنگ و بی زبان هستند.(1)

توضیح

«خرس» جمع «اخرس» است و منظور این است که شیعیان سخن لغو باطل و آنچه را که نمی دانند، نمی گویند. همچنین در مورد تقیه و احساس خطر برای ائمه علیهم السّلام یا برای جان خودشان یا برادران دینی خود سکوت می کنند، بنابراین خیلی کم حرفند، مثل اینکه گنگند.

روایت67.

کافی: ابن علیّ جوّانی روایت کرده که: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم که به بنده خود به نام سالم در حالی که دست مبارک را بر دو لبش نهاده بود فرمود: ای سالم! زبانت را حفظ کن تا سالم بمانی و مردم را بر گردن ما مسلط مکن.(2)

توضیح

ضمیر «شفنیة» به امام برمی گردد و برگشت آن به سالم بعید می نماید. منظور از سالم ماندن یعنی اگر سکوت داشته باشی، از گناهان زبان و مفاسد سخن سالم می مانی. و معنای جمله دوم این است که تو با ترک تقیه و سخنانی که نباید در آن مورد بگویی و با افشای اسرار ما، دشمنان را بر ما چیره نگردان.

ص: 295


1- . کافی 2 : 393
2- . کافی 2 : 393

وَ الصَّمْتُ (1).

«52»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا یَزَالُ الرَّجُلُ الْمُؤْمِنُ یُکْتَبُ مُحْسِناً مَا دَامَ سَاکِتاً فَإِذَا تَکَلَّمَ کُتِبَ مُحْسِناً أَوْ مُسِیئاً.

وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الرَّجُلُ الصَّالِحُ یَجِی ءُ بِخَبَرٍ صَالِحٍ وَ الرَّجُلُ السَّوْءُ یَجِی ءُ بِخَبَرِ سَوْءٍ(2).

«53»

ختص، [الإختصاص] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنْ کَانَ الشَّرُّ فِی شَیْ ءٍ فَفِی اللِّسَانِ (3).

«54»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ عَلِمَ مَوْضِعَ کَلَامِهِ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِیَّاکُمْ وَ جِدَالَ کُلِّ مَفْتُونٍ فَإِنَّ کُلَّ مَفْتُونٍ مُلَقَّنٌ حُجَّتَهُ إِلَی انْقِضَاءِ مُدَّتِهِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّتُهُ أَحْرَقَتْهُ فِتْنَتُهُ بِالنَّارِ.

«55»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ یَقُولُ: الْکَلَامُ ثَلَاثَةٌ فَرَابِحٌ وَ سَالِمٌ وَ شَاحِبٌ فَأَمَّا الرَّابِحُ فَالَّذِی یَذْکُرُ اللَّهَ وَ أَمَّا السَّالِمُ فَالَّذِی یَقُولُ مَا أَحَبَّ اللَّهُ وَ أَمَّا الشَّاحِبُ فَالَّذِی یَخُوضُ فِی النَّاسِ.

«56»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَالِساً فَبَعَثَ غُلَاماً لَهُ أَعْجَمِیّاً فِی حَاجَةٍ إِلَی رَجُلٍ فَانْطَلَقَ ثُمَّ رَجَعَ فَجَعَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَسْتَفْهِمُهُ الْجَوَابَ وَ جَعَلَ الْغُلَامُ لَا یَفْهَمُهُ مِرَاراً قَالَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ لَا یَتَعَبَّرُ لِسَانُهُ وَ لَا یَفْهَمُهُ ظَنَنْتُ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَیَغْضَبُ عَلَیْهِ قَالَ وَ أَحَدَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام النَّظَرَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ کُنْتَ عَیِیَّ اللِّسَانِ فَمَا أَنْتَ بِعَیِیِّ الْقَلْبِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْحَیَاءَ وَ الْعِیَّ عِیُّ اللِّسَانِ لَا عِیُّ الْقَلْبِ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْفُحْشُ وَ الْبَذَاءُ وَ السَّلَاطَةُ مِنَ النِّفَاقِ (4).

ص: 289


1- 1. الاختصاص: 232.
2- 2. الاختصاص: 232.
3- 3. الاختصاص: 249.
4- 4. کتاب الزهد للحسین بن سعید الأهوازی مخطوط، تجد الحدیث فی أواخر باب الصمت إلا بخیر و ترک الرجل ما لا یعنیه، و هو أول باب من الکتاب، و قد نقله المؤلّف. فی ج 47 ص 61 و فیه ثمّ قال: ان الحیاء و العفاف و العی إلخ، و سیجی ء فی الباب 81 باب الحیاء من اللّه و من الخلق تحت الرقم 1 مثل ما فی المتن.

روایت68.

کافی: عثمان بن عیسی نقل می کند که: خدمت حضرت موسی بن جعفر جعفر علیهما السّلام بودم که شخصی به حضرت عرضه داشت: مرا وصیتی کن! فرمود: زبانت را حفظ کن تا عزیز شوی و افسار خود را به دیگران نده که ذلیل می شوی.(1)

توضیح

راغب چنین گفته: «وصیت» یعنی پیشنهاد عملی به دیگری دادن که همراه آن موعظه و اندرز باشد که مثلا می گویند: «ارض واصیه و زمین واصیه»، یعنی زمین که گیاهش پیوسته به هم باشد. و «قیاد» بر وزن کتاب یعنی افساری که حیوان را با آن می کشند. و افسار خود را به دیگران دادن، یعنی کاری بکند و بهانه ای به دست مردم بدهد که از جهت ترک تقیه مخالفین بر او مسلط شده و موجبات آزار و اذیت او را فراهم نمایند. و نسبت ضلال و خوار کردن را که به گردن داده شده، از این نظر است که در میان اعضای انسان گردن مظهر ذلت است.

روایت69.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به شخصی که خدمتش شرفیاب شده بود، فرمود: آیا میل داری تو را به کاری راهنمایی کنم که از اثر آن خداوند تو را داخل بهشت فرماید؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! حضرت فرمود: از آن نعمت هایی که خدا به تو عنایت فرموده به دیگران عطا کن. عرضه داشت: اگر خودم نیازمندتر از دیگران بودم چطور؟ فرمود: پس مظلوم و ستمدیده را یاری کن. عرض کرد: اگر من ناتوان تر از آن مظلوم بودم چه کنم؟ فرمود: پس در این صورت افراد جاهل و نادان را با رهنمایی های خود ارشاد و هدایت کن. عرض کرد: اگر من خود نادان تر از آن بودم چطور؟ فرمود: پس لااقل زبانت را حفظ کن و خاموش باش، جز در مورد خیر. آیا خوشحال نیستی که در تو یکی از این خصلت ها باشد تا تو را به سوی بهشت بکشاند؟(2)

توضیح

«انل ... یعنی نیازمندان را از آنچه که خداوند به تو عطا کرده، عطا کن. جوهری در کتاب لغت گفته است: «نال خیرا»، «ینال نیلا» یعنی به خیر و سودی رسید و «اناله غیره» به دیگران سودی را رسانید و صیغه امر می شود «نل» به فتح نون. «للأحزق»، «أحزق» یعنی جاهل به مصالح خویش. در قاموس آمده: «صنع الیه معروفاً» مانند منع مصدر آن صُنعاً با ضمّه، یعنی آن کار را کرد و نیز «صنع صنعة الفرس» یعنی خوب در آن کار قیام کرد و «أصنع» یعنی دیگری را کمک کرد و «اصنع الاحزق» یعنی یاد گرفت و محکم کرد و «اصطنع عنده صنیعة» یعنی «اتخذها.» و در نهایه گوید: «الخرق» به ضم خاء یعنی جهالت و حماقت که فاعلش می شود «اخرق» و اسم مصدرش «الحُزق» به ضمّ است و از همین ریشه است روایتی که می گوید: «یقین ضائعاً او تصنع لاحزق»،

ص: 296


1- . کافی 2 : 393
2- . کافی 2 : 393
«57»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ هَلْ یُکِبُّ النَّاسَ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ.

«58»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ بْنُ سُوَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ: مِنْ حُسْنِ إِسْلَامِ الْمَرْءِ تَرْکُهُ مَا لَا یَعْنِیهِ.

«59»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ غَالِبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ قَیْسِ بْنِ رُمَّانَةَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ فِقْهِ الرَّجُلِ قِلَّةُ کَلَامِهِ فِیمَا لَا یَعْنِیهِ (1).

«60»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الضَّرِیرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْمَکِّیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَنْ أَفْصَحُ النَّاسِ قَالَ الْمُجِیبُ الْمُسْکِتُ عِنْدَ بَدِیهَةِ السُّؤَالِ (2).

«61»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا تَتَکَلَّمْ بِمَا لَا یَعْنِیکَ وَ دَعْ کَثِیراً مِنَ الْکَلَامِ فِیمَا یَعْنِیکَ.

«62»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّیَ عَنْهُ عَقَرَ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَهُ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلَامُ (5).

ص: 290


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 235.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 314.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 156.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 143.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 157.

«احزق» یعنی کسی که نمی داند چه کند و هنری هم در دست ندارد که آن را مایه کارش قرار دهد. (پایان نقل قول) گفتار حضرت صادق است که گفتار پیامبر را معنا کرده و ممکن است گفتار بعضی از راویان حدیث باشد. و منظور این است که نفع مالی و مادی مقصود نیست، بلکه با رای و مشورت او را کمک کند و در این جمله ترغیب و تکلیف شده که کسانی را که مصالح دینی و دنیوی خود را نمی دانند، ارشاد و راهنمایی نمایند. به یک نکته ادبی هم در این حدیث اشاره کنیم و آن اینکه لفظ «اخرق» که به معنای اسم تفضیل است (نادان تر) بر خلاف قاعده است و باید «اشد خرقا» گفته شود. در آخر روایت این جمله هست: «فاصمت لسانک الا من خیر» هم مجرد خوانده می شود و هم از باب افعال و ثلاثی مزید. و هم لازم و هم متعدی استعمال می شود. در قاموس آمده: «صمت، صموت صمّات» به معنای سکوت است، مانند «احمات.» و «تصمیت و أصمته» یعنی «أسکته» او را ساکت کردم. در نتیجه ثلاثی مجرّد و ثلاثی مزید آن هم لازم و هم متعدّی استعمال می شوند. و مقصود از خیر آن سخنی است که موجب ثواب اخروی شود و یا منفعت دنیوی بدان داشته باشد، بدون اینکه زیان و ضرری به کسی برسد. بنابراین از سخن مباح که نه نفع دنیوی و نه ثواب اخروی دارد، سزاوار است که انسان سکوت کند و امر در این حدیث برای مطلق طلب است که هم مورد لزوم و وجوب سکوت را شامل می شود و هم مورد رجحان و اولویت آن را.

و ضمنا درباره سخنان مباح که نه حرام است و نه واجب و نه مستحب، از جهتی بحث و اختلاف هست که آیا چنین سخنانی در پرونده اعمال ثبت و ضبط می شود یا نه. از ابن عباس نقل شده که این ها نوشته نمی شود و کیفر و پاداشی هم در مقابل آنها نیست، ولی ظاهرا ثبت می شود، چون آیه شریفه می فرماید: «ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ.»(1) {هیچ گفتاری نیست، مگر اینکه در کنار آن مراقب و نگهبانی است آماده.} و آیه دیگر که فرموده: «وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ.»(2) {و هر کوچک و بزرگی در پرونده انسان مسطور و ثبت است.} و روایات زیادی که در «کتاب عدل» وارد کرده و نقل نمودیم. و کیفر و پاداش نداشتن دلیل بر ضبط نشدن نمی شود، چون امکان دارد که ثبت این گونه سخنان جهت دیگری غیر ثواب و عقاب داشته باشد، مثلا برای حسرت و اندوه که چرا عمر گرانمایه را در این لاطائلات صرف کردم با اینکه می توانستم کسب ثواب کنم.

و این روایت دلالت بر این دارد که داشتن یکی از این صفات در حد کمال، موجب دخول بهشت است. و احتمال این هم هست که داشتن یکی از خصلت ها به شرط اینکه گناهان کبیره را نداشته باشد، موجب دخول بهشت است. و یا مقصود از کشاندن به طرف بهشت، یعنی نزدیک بهشت می شود. و یا اینکه منظور از این حدیث این باشد که هر یک از خصلت ها، باعث توفیق به اسباب و اعمالی می شود که آنها موجب دخول بهشت است، چون یک عمل خیر باعث موفقیت به اعمال خیر دیگر می شود.

روایت70.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که لقمان به پسرش گفت: ای فرزند! اگر خیال می کنی که

ص: 297


1- . ق / 18
2- . قمر / 53

وَ قَالَ علیه السلام: الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا خَیْرَ فِی الصَّمْتِ عَنِ الْحُکْمِ کَمَا أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ عَلِمَ أَنَّ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: الْکَلَامُ فِی وَثَاقِکَ مَا لَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ وَثَاقَهُ فَاخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ فَرُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً وَ جَلَبَتْ نَقِمَةً(5).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(6).

وَ قَالَ علیه السلام: تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ (7).

وَ قَالَ علیه السلام: رُبَّ قَوْلٍ أَنْفَذُ مِنْ صَوْلٍ (8).

وَ قَالَ علیه السلام: إِیَّاکُمْ وَ تَهْزِیعَ الْأَخْلَاقِ وَ تَصْرِیفَهَا(9) وَ اجْعَلُوا اللِّسَانَ وَاحِداً

ص: 291


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 181.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 186.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 227.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 227.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 237.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 237.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 239، و الصول السطوة و الجبروت.
8- 8. نهج البلاغة ج 2 ص 239، و الصول السطوة و الجبروت.
9- 9. الهزع الاضطراب و الاهتزاز و التهزیع شدة الاضطراب یمینا و شمالا، فتهزیع الأخلاق کتصریفها کنایة عن التلبس بالاوصاف المتضادة و الأخلاق الشریفة تارة و الأخلاق الوضیعة الفاسدة مرة اخری کما أن قوله بعد ذلک« و اجعلوا اللسان واحدا» امر بالتعرج علی الکلام الحق و الصدق لا أن یکذب مرة و یصدق تارة، و قیل: تهزیع الشی ء تکسیره و الصادق إذا کذب فقد انکسر صدقه، و الکریم إذا لؤم فقد انثلم کرمه فهو نهی عن حطم الکمال بمعول النقص، و تصریف الأخلاق من صرفته إذا قلبته نهی عن النفاق و التلون فی الأخلاق و هو معنی الامر یجعل اللسان واحدا.

سخن ارزش نقره دارد، پس مسلم است که سکوت و خاموشی ارزش طلا دارد.(1)

توضیح

این روایت دلالت بر این دارد که فضیلت سکوت از سخن گفتن بیشتر است. ولی این مطلب بنا بر غالب است، یعنی بیشتر از اوقات سکوت بهتر است نه اینکه همه جا و در هر مورد سکوت بهتر باشد، زیرا که روشن است در خیلی از موارد سخن گفتن بهتر است، بلکه در بعضی از موارد گفتن واجب و سکوت حرام است. مثلا موقع تعلیم اصول و فروع دین، امر به معروف نهی از منکر و در مورد پند و اندرز و ارشاد مردم به آنچه که مصلحت آنها است و ترویج دین و بیان مطالب دینی و شفیع و واسطه شدن برای مؤمنین و انجام حوائج و نیازهای آنان که در این موارد و امثال آن مستحب است. بنابراین این گونه اخبار مربوط به غیر این موارد است یا اینکه مقصود حالات این مردم عوام است که اکثر سخنان و حرف های مردم مربوط به مطالبی است که سودی به حال آنان ندارد یا اینکه این گونه اخبار مربوط به سخنان مباح است. و در «کتاب عقل» (از کافی) حدیث هشام نقل شده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده است: از علامت و نشانه عاقل این است که در او سه خصلت باشد: هنگامی که چیزی از او سؤال شد، پاسخ بگوید؛ هنگامی که دیگران از سخن گفتن عاجز و ناتوان شدند، سخنرانی و نطق کند؛ رای و نظری که به مصلحت باشد اظهار می کند. پس کسی که این خصلت ها در او نباشد احمق و نادان است .

روایت71.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: زبان خود را نگهدار که یک صدقه ای است که به خود می دهی. سپس فرمود: هیچ بنده ای حقیقت ایمان را نشناخته و به آن نمی رسد، تا وقتی که زبانش را خزانه کند.(2)

توضیح

هاء «فإنها» مربوط به «امساک» است و تانیث هاء، به لحاظ «خصله» یا «فعلة» یعنی کار و یا صفت امساک است و یا به لحاظ مؤنث بودن، خبر است. و اینکه حفظ زبان را به صدقه بر خویشتن تشبیه کرده، از این جهت است که همان طور که صدقه برای فقیر نافع و سودمند است، سکوت هم مفید به حال انسان است و همان طور که صدقه دفع بلا می کند و موجب قرب به حق می شود، سکوت هم سپر بلا و مقرب است. پس تشبیه از دو جهت کامل است.

و لا یعرف عبد...: با این جمله اشاره فرموده که ایمان به حد کمال نمی رسد، مگر در صورتی که زبان به مراعات حق استقامت داشته و از باطن محفوظ باشد، مانند غیبت، سخن چینی، فحش، دروغ، حرف باطل، فتوای به غیر حق، گفتن مطالب دینی طبق رای و نظر خود و امثال و نظایر آنها که

ص: 298


1- . کافی 2 : 394
2- . کافی 2 : 394

وَ لْیَخْتَزِنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ وَ اللَّهِ مَا أَرَی عَبْداً یَتَّقِی تَقْوَی تَنْفَعُهُ حَتَّی یَخْتَزِنَ لِسَانَهُ وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ تَدَبَّرَهُ فِی نَفْسِهِ فَإِنْ کَانَ خَیْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً وَارَاهُ وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ یَتَکَلَّمُ بِمَا أَتَی عَلَی لِسَانِهِ لَا یَدْرِی مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَیْهِ.

وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّی یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ فَمَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمْ أَنْ یَلْقَی اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ نَقِیُّ الرَّاحَةِ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمْوَالِهِمْ سَلِیمُ اللِّسَانِ مِنْ أَعْرَاضِهِمْ فَلْیَفْعَلْ (1).

وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام: أَلَا إِنَّ اللِّسَانَ بَضْعَةٌ مِنَ الْإِنْسَانِ فَلَا یُسْعِدُهُ الْقَوْلُ إِذَا امْتَنَعَ (2) وَ لَا یُمْهِلُهُ النُّطْقُ إِذَا اتَّسَعَ وَ إِنَّا لَأُمَرَاءُ الْکَلَامِ وَ فِینَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ وَ عَلَیْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُهُ وَ اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّکُمْ فِی زَمَانٍ الْقَائِلُ فِیهِ بِالْحَقِّ قَلِیلٌ وَ اللِّسَانُ عَنِ الصِّدْقِ کَلِیلٌ وَ اللَّازِمُ لِلْحَقِّ ذَلِیلٌ الْخَبَرَ(3).

وَ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ الْحَسَنِ علیهما السلام: تَلَافِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ

ص: 292


1- 1. نهج البلاغة ج 1 ص 346، الرقم 174 من الخطب.
2- 2. الظاهر رجوع الضمیر فی« یسعده» و« یمهله» الی الإنسان و فی« امتنع» و« اتسع» الی اللسان، و المعنی إذا اتسع اللسان أتاه الکلام متواترا، و إذا امتنع حسر عن الکلام و عیی، و یکون اتساع اللسان و امتناعه لاجل أسباب کالخجل و الحیاء أو ضؤلة النفس و حقارتها أو الخوف أو الحشمة من المجتمع الذی أراد القاء الکلام الیهم و قیل: ان اللسان آلة تحرکها سلطة النفس فلا یسعد بالنطق ناطق امتنع علیه ذهنه من المعانی فلم یستحضرها و لا یمهله النطق إذا هو اتسع فی فکره، بل تنحدر المعانی الی الألفاظ جاریة علی اللسان قهرا عنه، فسعة الکلام تابعة لسعة العلم.
3- 3. نهج البلاغة ج 1 ص 489.

شارع مقدس از آنها نهی فرموده. و این مطلب به این توضیح و بیان است که ایمان عبارت است از تصدیق خدا و رسول او و اعتقاد به حقانیت تمام آنچه پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله آورده است و این ایمان مستلزم استقامت و راستی زبان است، یعنی اقرار به شهادتین و جمیع عقاید حقه و لوازم این عقاید و مستلزم حفظ زبان از آنچه که سزاوار نیست و بدیهی است که لازم و ملزوم در استقامت باید هماهنگ باشند که حضرت با جمله دیگری همین حقیقت را فرموده (و لا یسقیم ایمان عبد حتی یستقیم لسانه) و علاوه بر این هر گونه مطالب باطل و خلاف را که بر زبان جاری می کند، مفاهیم این الفاظ داخل قلب می شود و نفوذ این ها در دل، با استقرار و ثبوت ایمان منافات دارد.

روایت72.

کافی: از عبیدالله حلبی، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که در تفسیر آیه شریفه: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ»(1){ آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد: «[فعلاً] دست [از جنگ] بدارید،} فرمود: یعنی السنتکم {زبانهایتان را} .(2)

توضیح

آیه در سوره نساء و چنین است: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلًا.»(3) {آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد: «[فعلاً] دست [از جنگ] بدارید، و نماز را برپا کنید و زکات بدهید»، و[لی] همین که کارزار بر آنان مقرّر شد، بناگاه گروهی از آنان از مردم [= مشرکان مکّه] ترسیدند مانند ترس از خدا یا ترسی سخت تر. و گفتند: «پروردگارا، چرا بر ما کارزار مقرّر داشتی؟ چرا ما را تا مدّتی کوتاه مهلت ندادی؟» بگو: «برخورداری [از این] دنیا اندک، و برای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است، و [در آنجا] به قدر نخِ هسته خرمایی بر شما ستم نخواهد رفت.»}

مفسران گفته اند: در مکه شریفه به آنان گفته شد دست خود را از جنگ با کفار باز دارید که من (پیامبر) فعلا مامور به قتال و جنگ با این ها نشده ام. و هنگامی که در مدینه منوره دستور قتال به آنان داده شد، از مردم ترس و وحشت برداشتند و از کشته شدن ترسیدند، مانند خوف از عقاب الهی بلکه شدیدتر از آن و چنین گفتند که خداوندا چرا دستور جنگ به ما داده ای؟ و چرا مرگ ما را تا یک مدت کوتاهی به تاخیر نیفکندی؟ یعنی مرگ با اجل عادی خود و در تفسیر علی بن ابراهیم هم همین طور آمده است. و در بعضی از اخبار آمده که این آیه، دستور است برای شیعیان ما که تا زمان ظهور حضرت قائم علیه السّلام تقیه نمایند، همان طور که حضرت صادق فرموده: «آیا راضی نیستی که اقامه نماز نموده و زکات خود را بدهی و از جنگ خودداری نمایید و داخل بهشت شوید؟»

ص: 299


1- . نساء / 77
2- . کافی 2 : 394
3- . نساء / 77

إِدْرَاکِکَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ (1) وَ حِفْظُ مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ(2).

«63»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ عَلِمَ أَنَّ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ إِذَا فَاتَکَ الْأَدَبُ فَالْزَمِ الصَّمْتَ الْعَافِیَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا فِی اعْتِزَالِ النَّاسِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الصَّمْتِ إِلَّا عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَمْ مِنْ نَظْرَةٍ جَلَبَتْ حَسْرَةً وَ کَمْ مِنْ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً مَنْ عَلِمَ لِسَانَهُ أَمَّرَهُ قَوْمُهُ الْمَرْءُ یَعْثُرُ بِرِجْلِهِ فَیُبْرَی وَ یَعْثُرُ بِلِسَانِهِ فَیُقْطَعُ رَأْسُهُ احْفَظْ لِسَانَکَ فَإِنَّ الْکَلِمَةَ أَسِیرَةٌ

فِی وَثَاقِ الرَّجُلِ فَإِنْ أَطْلَقَهَا صَارَ أَسِیراً فِی وَثَاقِهَا عَاقِبَةُ الْکَذِبِ شَرُّ عَاقِبَةٍ خَیْرُ الْقَوْلِ الصِّدْقُ وَ فِی الصِّدْقِ السَّلَامَةُ وَ السَّلَامَةُ مَعَ الِاسْتِقَامَةِ لَا حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ إِیَّاکُمْ وَ النَّمَائِمَ فَإِنَّهَا تُورِثُ الضَّغَائِنَ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهِ لِسَانَهُ الصَّمْتُ نُورٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ صُورَةَ الْمَرْأَةِ فِی وَجْهِهَا وَ صُورَةَ الرَّجُلِ فِی مَنْطِقِهِ.

«64»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً قَالَ خَیْراً فَغَنِمَ أَوْ سَکَتَ عَنْ سُوءٍ فَسَلِمَ.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الرَّجُلُ الصَّالِحُ یَجِی ءُ بِخَبَرٍ صَالِحٍ وَ الرَّجُلُ السَّوْءُ یَجِی ءُ بِخَبَرِ سَوْءٍ.

ص: 293


1- 1. یعنی ان السکوت یمکن تدارکه و أمّا الکلام الذی فرط منک ان کان باطلا لا یتیسر تدارکه غالبا.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 51.

و از حضرت باقر علیه السّلام نقل شده که فرمود: «به خدا سوگند که شما شیعیان اهل این آیه هستید.» و در پاره ای از اخبار آمده .

«کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ» یعنی در خدمت امام حسن علیه السّلام که هستید، از قتال خودداری کنید. «کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ» که در خدمت حسین علیه السّلام و در زمان او قتال مقرر شد تا زمانی نزدیک، یعنی تا خروج و ظهور حضرت قائم علیه السّلام که ظفر و پیروزی با او است. این روایت یا به عنوان تفسیر همان ظاهر آیه است - همان طور که در اول مطلب گفته شد - و یا به عنوان تفسیر بطن و باطن آیه است که آیه را با وضعیت شیعه در زمان تقیه تطبیق کرده اند و این معنا نسبت به نگهداری زبان از جهت تقیه مناسب تر است. چون حال و وضع امیر مؤمنان علیه السّلام در اول امر و آخر کار خود شبیه است به وضع و حال پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در ابتدای کار و زمان بودن حضرت در مکه و قتال نکردن با کفار از جهت نداشتن اعوان و انصار و آخر امر حضرت در مدینه که مامور به جهاد شد، چون انصار داشت. و همچنین است حال امام حسن علیه السّلام نسبت به صلح و سکوت و حال امام حسین علیه السّلام نسبت به جنگ و حال و وضع ائمه علیهم السّلام در تقیه و ترک جنگ، ولی حضرت قائم قتال می کند. بنابراین آیه شریفه گرچه به حال حضرت رسول ناظر و در آن نازل شده، ولی از جهت پیدایش همان علل و اسباب، شامل تمام حالات ائمه علیهم السّلام می شود.

و اما تفسیر حضرت صادق علیه السّلام که بازداشتن دست را به حفظ و باز داشتن زبان - چه به عنوان تفسیر ظاهر و یا تفسیر باطن - به هر حال چند احتمال دارد:

1.

اینکه منظور از بازداشتن دست از جنگ این باشد که از جنگ و از آنچه که آزاد گذاشتن آن موجب باز شدن دست به جنگ می شود، خودداری شود. و آن زبان است، چون اگر زبان آزاد باشد خواهی نخواهی بالاخره به جنگ منتهی خواهد شد. بنابراین چون حفظ نکردن زبان و مشاجرات لفظی به جنگ و درگیری منتهی می شود، پس نهی از قتال لازمه اش حفظ و بازداشتن زبان خواهد شد و نهی و منع از قتال و جنگ در حال صلح، لازمه اش مراعات تقیه خواهد بود.

2.

اینکه مراد و منظور از کف دست و خودداری از قتال، همان خودداری و حفظ زبان باشد از باب اطلاق و استعمال لفظ مسبب بر سبب، چون اعمال دست و تعرض عملی یعنی قتال، مسبب از عمل زبان است یا اطلاق ملزوم بر لازم، چون لازمه عمل زبان با عمل دست است.

3.

اینکه مراد از دست در آیه زبان باشد، چون دست و زبان در قوت و نیرومندی شبیه به هم و اینکه هر دو وسیله و ابزار جدال و درگیری هستند. جدال و درگیری زبانی و تبلیغاتی مانند جدال عملی و قتال است. و این وجه سوم ضعیف ترین وجوه و محتملات است، همچنان که وجه اول بهترین احتمالات است.

روایت73.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نجات مؤمن در حفظ زبان است.(1)

ص: 300


1- . کافی 2 : 394

وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السُّکُوتُ خَیْرٌ مِنْ إِمْلَاءِ الشَّرِّ وَ إِمْلَاءُ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ السُّکُوتِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: السُّکُوتُ ذَهَبٌ وَ الْکَلَامُ فِضَّةٌ.

وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّمْتُ کَنْزٌ وَافِرٌ وَ زَیْنُ الْحَلِیمِ وَ سَتْرُ الْجَاهِلِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الصَّمْتُ عِبَادَةٌ لِمَنْ ذَکَرَ اللَّهَ.

«65»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِنْ عَلَامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الصَّمْتُ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ الْمَحَبَّةَ إِنَّهُ دَلِیلٌ عَلَی کُلِّ خَیْرٍ(1).

بیان

کأن المراد بالفقه العلم المقرون بالعمل فلا ینافی کون مطلق العلم من علاماته أو المراد بالفقه التفکر و التدبر فی الأمور قال الراغب الفقه هو التوصل إلی غائب بعلم شاهد فهو أخص من العلم قال تعالی فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً(2) بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ (3) إلی غیر ذلک من الآیات و الفقه العلم بأحکام الشریعة انتهی (4).

و قیل أراد العلم فیما یقول و الصمت عما لا یعلم أو یضر و قیل المراد بالعلم آثاره أعنی إثبات الحق و إبطال الباطل و ترویج الدین و حل المشکلات انتهی.

و أقول

قَدْ مَرَّ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْهُ علیه السلام: مِنْ عَلَامَاتِ الْفَقِیهِ الْحِلْمُ وَ الصَّمْتُ.

ص: 294


1- 1. الکافی ج 2 ص 113.
2- 2. النساء: 78.
3- 3. الأنفال: 65، و الآیة فی الأصل و جمیع النسخ حتّی المصدر هکذا« بل هم» و« بلهم» مصحف« بانهم».
4- 4. مفردات غریب القرآن 385.

توضیح

یعنی نجات مؤمن از هلاکت و مشکلات دنیوی و اخروی در حفظ زبان است، البته به عنوان مبالغه فرموده است، چون برای نجات، باید اعضای دیگر را (دست و پا. چشم و گوش...) هم حفظ کند. و در بعضی از نسخه ها «من حفظ لسانه» آمده است، یعنی حفظ زبان از مهم ترین اسباب نجات است، مثل اینکه نجات منحصر در آن و سبب نجات انسان فقط حفظ زبان است.

روایت74.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: حضرت ابوذر می گفت: هان ای محصل علم و ای دانشجو و طلبه! این زبان کلید و راهگشای خیر و کلید شر است. پس همچنان که طلا و نقره خود را مهر کرده و حفظ می کنی، زبان را هم حفظ کن.(1)

توضیح

«یا مبتغی العلم» یعنی ای طالب علم. در این حدیث ترغیب و تحریص است که سخن گفتن، باید نفع اخروی و یا دنیوی هم داشته باشد که ضرر اخروی نداشته باشد و چون زبان مفتاح و کلید شرور است، پس باید زبان را در خزانه ای قرار دهی تا آنچه موجب خسارت و هلاکت است بر زبان جاری نشود. همچنان که طلا و نقره را به مصلحت حفظ و بهره وری در صندوق و خزانه قرار می دهی و زبان سزاوارتر است، چون ریشه و اساس مصالح دنیا و آخرت زبان است و فساد زبان موجب فساد و تباهی هر دو جهان است. و در قاموس است: «ورق» بر وزن کتف و جبل، یعنی سکه های نقره که جمع آن «اوراق» می شود. و در مصباح به این تعبیر آمده: «هو النقره المضروبة او غیر مضروبه»، یعنی ورق به معنای نقره است، چه مسکوک باشد چه صورت شمش. فارابی گفته: «ورق» یعنی درهم ها (سکه های نقره).

در نهج البلاغه امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده است: سخن در اختیار و دربند تو است تا وقتی که آن را نگفته ای، ولی پس از آنکه آن را گفتی، تو دربند آن خواهی بود. پس زبانت را حفظ کن، همچنان که طلا و نقره خود را حفظ می کنی. پس چه بسا که یک کلمه موجب سلب نعمت و باعث جلب نقمت و بلا می گردد.(2)

روایت75.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که حضرت مسیح علیه السّلام می فرمود: سخنان شما در غیر ذکر خدا زیاد نباشد، چون کسانی که در مورد غیر ذکر خداوند زیاد سخن بگویند، دل های آنان دارای قساوت و سختی می شود، ولی متوجه نیستند.(3)

ص: 301


1- . کافی 2 : 394
2- . نهج البلاغه 2 : 237
3- . کافی 2 : 394

و یظهر من بعض الأخبار أن الفقه هو العلم الربانی المستقر فی القلب الذی یظهر آثاره علی الجوارح.

إن الصمت باب من أبواب الحکمة أی سبب من أسباب حصول العلوم الربانیة فإن بالصمت یتم التفکر و بالتفکر یحصل الحکمة أو هو سبب لإفاضة الحکم علیه من الله سبحانه أو الصمت عند العالم و عدم معارضته و الإنصات إلیه سبب لإفاضة الحکم منه أو الصمت دلیل من دلائل وجود الحکمة فی صاحبه.

یکسب المحبة أی محبة الله أو محبة الخلق لأن عمدة أسباب العداوة بین الخلق الکلام من المنازعة و المجادلة و الشتم و الغیبة و النمیمة و المزاح و فی بعض النسخ یکسب الجنة و فی سائر نسخ الحدیث المحبة.

إنه دلیل علی کل خیر أی وجود کل خیر فی صاحبه أو دلیل لصاحبه إلی کل خیر.

«66»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ شِیعَتَنَا الْخُرْسُ (1).

بیان

الخرس بالضم جمع الأخرس أی هم لا یتکلمون باللغو و الباطل و فیما لا یعلمون و فی مقام التقیة خوفا علی أئمتهم و أنفسهم و إخوانهم فکلامهم قلیل فکأنهم خرس.

«67»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْجَوَّانِیِّ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ لِمَوْلًی لَهُ یُقَالُ لَهُ سَالِمٌ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی شَفَتَیْهِ وَ قَالَ یَا سَالِمُ احْفَظْ لِسَانَکَ تَسْلَمْ وَ لَا تَحْمِلِ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا(2).

بیان

ضمیر شفتیه للإمام علیه السلام و رجوعه إلی سالم بعید تسلم أی من معاصی اللسان و مفاسد الکلام و لا تحمل الناس علی رقابنا أی لا تسلطهم علینا بترک التقیة و إذاعة أسرارنا.

ص: 295


1- 1. الکافی ج 2 ص 113.
2- 2. الکافی ج 2 ص 113.

توضیح

قساوت قلب عبارت است از غلظت و سختی و سفتی دل، به طوری که از فراگیری و پذیرش حق امتناع دارد، مانند سنگ سختی که آب از آن عبور می کند و هیچ توقف و ایستادن در آن ندارد. و این حدیث دلالت بر این دارد که سخن گفتن زیاد، حتی در رابطه با امور مباح و غیر حرام، موجب قساوت قلب می شود. و اما سخن گفتن در امور باطل و حرام و نابجا، اندکش هم مانند زیادش در ممنوع و حرام بودن و در اثرش که قساوت قلب است مساوی است. و شاید این حدیث اشاره ای باشد به این آیه شریفه که می فرماید: «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ.»(1) {آیا آن کس که خداوند به او شرح صدر و سینه بازی برای پذیرش و فهم اسلام عنایت فرموده که در نتیجه دارای نور آلهی است (با دیگران مساوی است؟) پس وای به حال کسانی که دل هاشان نسبت به ذکر الهی دارای قساوت است و متاثر و پذیرای حق نیست که آنان در گمراهی روشنی هستند.} بیضاوی در تفسیرش گفته است که این آیه شریفه درباره حضرت حمزه و علی علیهما السّلام از یک طرف و درباره ابولهب و فرزندنش از طرف دیگر نازل شده است.(2)

روایت76.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیست مگر اینکه هر عضوی از اعضای جسد، با ذلت و التماس با زبان صحبت می کنند و می گویند که تو را به خدا سوگند که ما در رابطه با تو عذاب و عقاب نشویم.(3)

توضیح

در نهایه اللغه است که در حدیث خدری (ابو سعید) آمده: هنگامی که صبح کند انسان، اعضا همگی با ذلت و خضوع رو به زبان می کنند (تکفر اللسان). معنای «تکفیر» این است که انسان منحنی و خم شود و سر را تقریبا تا حد رکوع پایین بیاورد، همچنان که در مقام تعظیم عمل می کنند و چنین ادامه داده: «نشدتک اللَّه و الرحم»، یعنی تو را به خدا سوگند و به خویشاوندی سوگند. «یقال نشدتک اللَّه و انشدک اللَّه و باللَّه و ناشدتک اللَّه و باللَّه.» که همه این الفاظ به معنای سوگند دادن است. و اینکه دو مفعول گرفته است (ک. اللَّه)، چون به منزله دعوت است یا اینکه معنای «ذکرت» را متضمن شده است. و اما تعبیر به این لفظ «انشدتک باللَّه» خطا و غلط است. (پایان نقل قول)

و ضمنا مثل اینکه صحبت اعضا با زبان، ظاهرا با زبان حال باشد و کنایه از این است که عذاب و عقاب اعضا، در اثر کنترل نشدن زبان است. و در آن استعاره تمثیلی است و این گفته که: «ان نعذّب»، گویا تقدیری در کلام است، یعنی «تکفّ نفسک من ان نعذّب فیک»، یعنی به سبب تو.

روایت77.

کافی: علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: زبان انسان در هر صبحگاه بر تمام اعضا و جوارح اشراف پیدا می کند و می گوید: حالتان چطور است؟ پاسخ می دهند: ما خوب هستیم، اگر تو ما را رها نمایی! و می گویند: خدا را خدا را در نظر داشته باش درباره ما! و زبان را سوگند می دهند و می گویند: همانا ثواب و پاداش ما

ص: 302


1- . زمر / 22
2- . تفسیر بیضاوی 2 : 321
3- . کافی 2 : 394
«68»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: حَضَرْتُ أَبَا الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَوْصِنِی فَقَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ تُعَزَّ وَ لَا تُمَکِّنِ النَّاسَ مِنْ قِیَادِکَ فَتَذِلَّ رَقَبَتُکَ (1).

إیضاح

قال الراغب الوصیة التقدم إلی الغیر بما یعمل به مقترنا بوعظ من قولهم أرض واصیة متصلة النبات یقال أوصاه و وصاه و القیاد ککتاب حبل تقاد به الدابة و تمکین الناس من القیاد کنایة عن تسلطهم و إعطاء حجة لهم علی إیذائه و إهانته بترک التقیة و نسبة الإذلال إلی الرقبة لظهور الذل فیها أکثر من سائر الأعضاء و فیه ترشیح للاستعارة السابقة لأن القیاد یشد علی الرقبة.

«69»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ أَتَاهُ أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی أَمْرٍ یُدْخِلُکَ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنِلْ مِمَّا أَنَالَکَ اللَّهُ قَالَ فَإِنْ کُنْتُ أَحْوَجَ مِمَّنْ أُنِیلُهُ قَالَ فَانْصُرِ الْمَظْلُومَ قَالَ فَإِنْ کُنْتُ أَضْعَفَ مِمَّنْ أَنْصُرُهُ قَالَ فَاصْنَعْ لِلْأَخْرَقِ یَعْنِی أَشِرْ عَلَیْهِ قَالَ فَإِنْ کُنْتُ أَخْرَقَ مِمَّنْ أَصْنَعُ لَهُ قَالَ فَأَصْمِتْ لِسَانَکَ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ أَ مَا یَسُرُّکَ أَنْ تَکُونَ فِیکَ خَصْلَةٌ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ تَجُرُّکَ إِلَی الْجَنَّةِ(2).

توضیح

أنل مما أنالک الله أی أعط المحتاجین مما أعطاک الله تعالی قال الجوهری نال خیرا ینال نیلا أی أصاب و أناله غیره و الأمر فیه نل بفتح النون للأخرق أی الجاهل بمصالح نفسه و فی القاموس صنع إلیه معروفا کمنع صنعا بالضم و صنع به صنیعا قبیحا فعله و الشی ء صنعا بالفتح و الضم عمله و صنعة الفرس حسن القیام علیه و أصنع أعان آخر و الأخرق تعلم و أحکم و اصطنع عنده صنیعة اتخذها(3) و فی النهایة الخرق بالضم الجهل و الحمق و قد یخرق خرقا فهو أخرق و الاسم الخرق بالضم و منه الحدیث تعین ضائعا أو تصنع

ص: 296


1- 1. الکافی ج 2 ص 113.
2- 2. الکافی ج 2 ص 113.
3- 3. القاموس ج 3 ص 53.

و عقاب و عذاب ما از ناحیه تو است.(1)

توضیح

اشراف زبان کنایه است از تسلط زبان بر اعضا (حاکمیت او است بر آنها). لفظ «اللَّه» منصوب است به فعل مقدر (اتق یا احذر) و تکرار «اللَّه» هم برای تاکید است. و انحصاری که از کلمه «انما» استفاده می شود، به عنوان غالب است. خلاصه اینکه عمده عامل در ثواب و عقاب زبان است.

روایت78.

کافی: شخصی خدمت رسول صلی اللَّه علیه و آله رسید و درخواست توصیه و موعظه کرد. حضرت فرمود: زبانت را حفظ کن! عرض کرد: دیگر بفرما! فرمود: زبانت را حفظ کن! برای بار سوم تقاضا کرد. حضرت فرمود: زبانت را حفظ کن! وای بر تو! مگر به جز محصولات زبان چیز دیگری مردم را به صورت در آتش می افکند؟(2)

توضیح

در روایات اهل سنت هست که آن شخص معاذ بن جبل بود که خدمت حضرت شرفیاب شد. و لفظ «ویح» به عنوان منادی بودن منصوب است که اکثرا و در بسیاری از موارد حرف ندا (یا) تصریح شده و آمده و ندا، از جهت تعجب است (ای وای بر تو!) و علت تعجب این است که آن شخص چگونه این سفارش و توصیه حضرت را کوچک و ناچیز شمرده و اکتفا به آن نکرده و درخواست موعظه و توصیه دیگری می کند. و در کتاب نهایه است که «ویح» کلمه ای است که در مورد دلسوزی بی گناه و بدون تقصیر در معرض هلاکت قرار گرفته می شود. «ویح» یعنی ای بیچاره! و در مورد مدح و تعجب هم گفته می شود. و نصبش بنا بر مصدریت است و نیز گفته است: در حدیث آمده است «و هل یکب الناس» و تا آخر حدیث. «حصائد السنتهم» یعنی آن سخنانی که با زبان خود آن را منظم و دسته بندی کرده که در آن سخنان خیر و سودی نیست. «حصائد» جمع «حصیده» است، یعنی درو شده از زراعت که سخنان را تشبیه به آنچه درویده و دسته شده کرده است و زبان مانند داس که محصولات لفظی را چیده و در کنار هم قرار داده است.

و در کتاب قاموس گفته است: «کبه» یعنی وارونه کرد و به زمین زد و «اکبه» هم چنین است. و «کبکبه فاکب» او را انداخت، او هم افتاد که هم لازم و هم متعدی استعمال می شود. و راجع به لفظ «مناخر» گفته است: «منخر» به فتح میم و خاء و به کسر هر دو و به ضم هر دو که این سه وزن و بر وزن مجلس به معنای بینی است. (پایان نقل قول قاموس) و عامل منحصر شمردن زبان برای دخول در آتش، به عنوان غالب و مبالغه است و شاید این حدیث اشاره به این آیه باشد که می فرماید: «فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ.»(3) {آنان و گمراهان در آتش افکنده شدند.}

ص: 303


1- . کافی 2 : 394
2- . کافی 2 : 394
3- . شعرا / 94

لأخرق أی جاهل بما یجب أن یعمله و لم یکن فی یده صنعة یکسب بها انتهی.

و الظاهر أن یعنی من کلام الصادق علیه السلام و یحتمل کونه کلام بعض الرواة أی لیس المراد نفعه بمال و نحوه بل برأی و مشورة ینفعه و فیه حث علی إرشاد کل من لم یعلم أمرا من مصالح الدین و الدنیا.

فإن کنت أخرق أی أشد خرقا و إن کان نادرا(1)

فاصمت علی بناء المجرد و الإفعال فی القاموس الصمت و الصموت و الصمات السکوت کالإصمات و التصمیت و أصمته أسکته لازمان متعدیان و المراد بالخیر ما یورث ثوابا فی الآخرة أو نفعا فی الدنیا بلا مضرة أحد فالمباح غالبا مما ینبغی السکوت عنه و الأمر لمطلق الطلب الشامل للوجوب و الرجحان.

و اختلف فی المباح هل یکتب أم لا نقل عن ابن عباس أنه لا یکتب و لا یجازی علیه و الأظهر أنه یکتب لعموم قوله تعالی ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(2) و قوله سبحانه کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ(3) و لدلالة کثیرة من الروایات علیه و قد أوردناها فی کتاب العدل و عدم المجازات لا یدل علی عدم الکتابة إذ لعل الکتابة لغرض آخر کالتأسف و التحسر علی تضییع العمر فیما لا ینفع مع القدرة علی فعل ما یوجب الثواب و یدل الخبر علی أن کمال خصلة واحدة من تلک الخصال یوجب الجنة و یحتمل اشتراطها بترک الکبائر أو نحوه أو یکون الجر إلیها کنایة عن القرب منها و قیل یمکن أن یراد أن الخصلة الواحدة تجر إلی أسباب الدخول فی الجنة و هی الخصال الأخر فإن الخیر بعضه یفضی إلی بعض.

«70»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِنْ کُنْتَ زَعَمْتَ أَنَ

ص: 297


1- 1. یعنی أن مجی ء أفعل التفضیل من الخرق- و هو فعل یدلّ علی العیب و النقص و یجی ء الوصف منه بصیغة أفعل- نادر.
2- 2. ق: 18.
3- 3. القمر: 53.

و در اخبار آمده که «غاوین» کسانی هستند که در مقام سخن دم از عدل و داد می زنند، ولی عملا بر خلاف عدالت رفتار می کنند.

روایت79.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس سخنش را از عملش به حساب نیاورد، خطایای او بسیار و عذابش آماده می شود.(1)

توضیح

«من لم یحسب» از باب نصر و از ریشه حساب یا بر وزن نعم از ریشه «حسبان» به معنای ظنّ و گمان است و احتمال اوّل روشن تر است. و این جمله ردّی است بر آنچه که به وهم اکثر مردم از خواص و عوام می آید که بر گفتار کیفری مترتّب نیست و لذا بدون تأمّل و فکر، بر به زبان آوردن انواع سخن ها جرئت و جسارت دارند، با اینکه اکثر انواع کیفر و معصیت از سوی زبان است، چون زبان در هر موجود و موهوم و معدومی قدرت تصرّف دارد و باز در عقلیّات و خیالیات و شنیدنی ها و بوییدنی ها و دیدنی ها و چشیدنی ها و لمس شدنی ها، دست دارد.

در نتیجه دارنده این گمان باطل باکی ندارد که در موارد باطل و دروغ، از این امور سخن بگوید و در نتیجه از هر سوی خطا و گناهی بر او جمع شود و گناهانش بسیار گردد. و امّا غیر از زبان، گناهش نسبت به زبان کم است. چون گناه گوش جز شنیدنی ها و گناه چشم جز دیدنی ها نیست و بر این دو دیگر اعضا و جوارح را قیاس کن.

و منظور از حضور کیفر زبان، حضور اسباب پدیدآورنده این کیفر است و گفته شده: تنها کیفر زبان حضور دارد، چون در بیشتر مواردی که فرد از گفته اش پشیمان می شود، پشیمانی برایش سودی ندارد و باز به این دلیل که کمتر سخنی است که ایرادی به آن نباشد، به خصوص اگر زیاد سخن بگوید.

روایت80.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند زبان را به کیفری عذاب می کند که هیچ یک از اعضا و جوارح را آن گونه کیفر نمی دهد. زبان گوید: پروردگارا! مرا به گونه ای عذاب کردی که چیزی را این گونه عذاب ننموده ای؟ خداوند به او می فرماید: واژه ای از تو سرزد و به شرق و غرب عالم رسید و خونی که خداوند ریختن آن را حرام کرده، ریخت و باز مالی را از بین برد و ناموس حرامی را پرده درید. به عزّت و جلالم سوگند تو را با کیفری عذاب می دهم که

ص: 304


1- . کافی 2 : 395

الْکَلَامَ مِنْ فِضَّةٍ فَإِنَّ السُّکُوتَ مِنْ ذَهَبٍ (1).

تبیین

یدل علی أن السکوت أفضل من الکلام و کأنه مبنی علی الغالب و إلا فظاهر أن الکلام خیر من السکوت فی کثیر من الموارد بل یجب الکلام و یحرم السکوت عند إظهار أصول الدین و فروعه و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و یستحب فی المواعظ و النصائح و إرشاد الناس إلی مصالحهم و ترویج العلوم الدینیة و الشفاعة للمؤمنین و قضاء حوائجهم و أمثال ذلک فتلک الأخبار مخصوصة بغیر تلک الموارد أو بأحوال عامة الخلق فإن غالب کلامهم إنما هو فیما لا یعنیهم أو هو مقصور علی المباحات

وَ قَدْ مَرَّ فِی کِتَابِ الْعَقْلِ (2)

فِی حَدِیثِ هِشَامٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَقُولُ: إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یُجِیبُ إِذَا سُئِلَ وَ یَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکَلَامِ وَ یُشِیرُ بِالرَّأْیِ الَّذِی فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَیْ ءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ.

«71»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَلَبِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَمْسِکْ لِسَانَکَ فَإِنَّهَا صَدَقَةٌ تَصَدَّقُ بِهَا عَلَی نَفْسِکَ ثُمَّ قَالَ وَ لَا یَعْرِفُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَخْزُنَ مِنْ لِسَانِهِ (3).

بیان

فإنها أی الإمساک و التأنیث بتأویل الخصلة أو الفعلة أو الصفة أی صفة أنه صدقة أو باعتبار تأنیث الخبر و تشبیه الإمساک بالصدقة علی النفس باعتبار أنه ینفعها فی الدنیا و الآخرة کما أن الصدقة تنفع الفقیر و باعتبار أنه معط یدفع عنه البلایا و یوجب قربه من الحق کالصدقة فالتشبیه کامل من الجهتین.

و لا یعرف عبد إلخ أشار علیه السلام بذلک إلی أن الإیمان لا یکمل إلا باستقامة اللسان علی الحق و خزنه عن الباطل کالغیبة و النمیمة و القذف و الشتم و الکذب و الزور و الفتوی بغیر الحق و القول بالرأی و أشباهها من الأمور التی نهی

ص: 298


1- 1. الکافی ج 2 ص 114.
2- 2. راجع الکافی ج 1 ص 19.
3- 3. الکافی ج 2 ص 114.

هیچ یک از اعضا و جوارحت را آن گونه عذاب نکرده باشم.(1)

توضیح

«خرجت منک کلمة» یعنی فتوای باطل یا اعم از فتوای باطل و حکم های صادره از سوی پادشاهان و دیگران و دیگر چیزهایی که سبب این کارها می گردد. «من جوارحک» یا مضاف مقدّر است، یعنی از جوارح صاحبت یا اضافه جوارح به زبان از باب مجاورت و ملابست است یا اشاره یعنی جهت که سایر اعضا و جوارح به زبان حال است، ولی احتمال آن نیز می رود که خداوند حیات و شعور و قدرتی به زبان و سخن می دهد، همان گونه که درباره گواهی دادن اعضا و جوارح گفته شده است.

روایت81.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر در چیزی بدیمنی باشد، همان زبان است.(2)

توضیح

«شؤم» در اصل با همزه است و گاه تخفیف داده می شود، بلکه غالباً چنین است، ولی جوهری و فیروز آبادی تنها «شؤم» را با همزه آورده اند. جوهری گوید: «شؤم» نقیض یمن است. گفته می شود: «رجل مشوم و مشؤوم» (مرد بد یمن) و «قد شأم فلان علی قومه یشأمهم»، زمانی که شؤم و بدیمنی را به آنان بکشد. «و قد شئم علیهم فهو مشؤوم»، زمانی که شؤم و بدیمنی برای آنان باشد. (پایان نقل قول) و در نهایه گوید: در حدیث است که اگر در چیزی شؤم باشد، در سه چیز است: زن، خانه و اسب. منظور این است که اگر چیزی که بد باشد و از عاقبتش ترس باشد. سپس گوید: واو در شؤم با همزه است، ولی تخفیف داده شده و واو شده است و تخفیف غالب بر آن است تا آنجا که با همزه نیامده است و شؤم ضدّ یمن است و گفته می شود: «تشأمت بالشی و تیمّنت به.»

مؤلف

روایتی که نهایه آورده، در طرق شیعه نیز آمده است. بنابراین حصر در

ص: 305


1- . کافی 2 : 395
2- . کافی 2 : 395

الشارع عنها و ذلک لأن الإیمان عبارة عن التصدیق بالله و برسوله و الاعتقاد بحقیة جمیع ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله و هو یستلزم استقامة اللسان و هی إقراره بالشهادتین و جمیع العقائد الحقة و لوازمها و إمساکه عما لا ینبغی و من البین أن الملزوم لا یستقیم بدون استقامة اللازم

وَ قَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِقَوْلِهِ: لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّی یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ (1).

و أیضا کلما یتناول اللسان من الأباطیل و الأکاذیب تدخل مفهوماتها فی القلب و هو ینافی استقرار حقیقة الإیمان فیه.

«72»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ قَالَ یَعْنِی کُفُّوا أَلْسِنَتَکُمْ (2).

بیان

الآیة فی سورة النساء هکذا أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلًا(3) و قال المفسرون قِیلَ لَهُمْ أی بمکة کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ أی أمسکوا عن قتال الکفار فإنی لم أؤمر بقتالهم فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ بالمدینة خافوا من الناس و قتلهم إیاهم کَخَشْیَةِ اللَّهِ من عقابه أَوْ أَشَدَّ وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ و هو أن نموت بآجالنا و کذا فی تفسیر علی بن إبراهیم أیضا(4)

و فی بعض الأخبار أن ذلک أمر لشیعتنا بالتقیة إلی زمان القائم علیه السلام کَمَا قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ تُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ تُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَ تَکُفُّوا وَ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ.

ص: 299


1- 1. جامع الأخبار ص 109.
2- 2. الکافی ج 2 ص 114.
3- 3. النساء: 77.
4- 4. تفسیر القمّیّ ص 131.

روایت زبان، حصر نسبی است و نسبت به اعضای انسان است و کثرت بدیمنی زبان به دلیل کثرت ضررها و مفاسدی است که بر زبان بار می شود و قبلاً درباره اش گفته شد.

روایت82.

کافی: حضرت رضا علیه السّلام می فرمود: در زمان بنی اسرائیل چنین بود که اگر کسی می خواست در زمره عبادت کنندگان باشد، لازم بود اول مدت ده سال صمت و سکوت اختیار کند.(1)

توضیح

منظور از سکوت، یعنی سکوت از حرف ها و سخنان غیر مناسب و بی فایده. و علت این سکوت طولانی این بود که صمت و سکوت، ملکه و یک حالت راسخ در او باشد، سپس مشغول به جدیت و کوشش در عبادت می شد که عبادتش پاک و خالی از مفاسد باشد. و ممکن است که این سکوت طولانی، برای اندیشیدن در معارف یقینی و فهم علوم و مطالب دینی باشد تا در جهت علمی به حد کمال برسد و شایسته مقام تعلیم و ارشاد و هدایت بندگان شود، و خود را به وسیله اعمال صالحه تکمیل کند که در مقام علم و عمل، از خطا و لغزش ایمن باشد و پس از این شروع در انواع عبادات نماید که من جمله از آنها هدایت و تعلیم و تکمیل مردم است. همان طور که از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل شد که فرمود: هر سکوت و خاموشی که در آن تفکر و اندیشیدن نباشد، سهو و غفلت است. و امام هفتم علیه السّلام فرمود: طریق تکمیل عقل تفکر و اندیشیدن است. و نشانه تفکر صمت و سکوت است. و امثال این روایت بسیار است .

و این توجیه و بیان که از روایت شد را ندیدم که کسی قبل از من گفته باشد، گرچه از عنایات و فضل الهی که مالک فیض است، بیشتر آن مطالبی که در این کتاب در شرح احادیث گفته ام همین طور است. (از فیوضات و الهامات الهی است و از دیگری نگرفته ام).

روایت83.

کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می فرمود: کسی که سخن خود را جزء اعمالش بداند، سخنش کم خواهد بود، جز در مواردی که مفید به حالش باشد.(2)

توضیح

«غِفار» مانند کتاب قبیله ای از عرب است. «من رای موضع کلامه من عمله»، هرکس جایگاه سخنش را در میان اعمالش ببیند و بداند، مقصود این است که متوجه باشد که عمل زبان و سخن گفتن از اعمال سایر اعضا بیشتر است. و یا مقصود این است که بداند که سخن گفتن هم جزو اعمال محسوب می شود و در مقابل آن

ص: 306


1- . کافی 2 : 395
2- . کافی 2 : 395

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَهْلُ هَذِهِ الْآیَةِ. و فی بعض الأخبار کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ مع الحسن علیه السلام کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ مع الحسین علیه السلام إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ إلی خروج القائم فإن معه الظفر(1).

فهذا الخبر إما تفسیر لظهر الآیة کما ذکرناه أولا أو لبطنها بتنزیل الآیة علی الشیعة فی زمن التقیة و هذا أنسب بکف الألسن تقیة فإن أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام فی أول أمره و آخره کان شبیها بأحوال الرسول فی أول الأمر حین کونه بمکة و ترک القتال لعدم الأعوان و أمره فی المدینة بالجهاد لوجود الأنصار و کذا حال الحسن علیه السلام فی الصلح و الهدنة و حال الحسین علیه السلام عند وجود الأنصار ظاهرا و حال سائر الأئمة علیهم السلام فی ترک القتال و التقیة مع حال القائم.

فالآیة و إن نزلت فی حال الرسول فهی شاملة لتلک الأحوال أیضا لمشابهتها لها و اشتراک العلل بینها و بینها.

و أما تفسیره علیه السلام کف الأیدی بکف الألسن علی الوجهین یحتمل وجوها.

الأول أن یکون المعنی أن المراد بکف الأیدی عن القتال الکف عنها.

و مما یوجب بسطها بسط الأیدی و هی الألسنة فإن مع عدم کف الألسنة ینتهی الأمر إلی القتال شاءوا أم أبوا فالنهی عن بسط الأیدی یستلزم النهی عن بسط الألسنة فالنهی عن القتال فی زمن الهدنة یستلزم الأمر بالتقیة.

الثانی أن یکون المراد بکف الأیدی کف الألسن إطلاقا لاسم المسبب علی السبب أو الملزوم علی اللازم.

الثالث أن یکون المراد بالأیدی فی الآیة الألسن لتشابههما فی القوة و کونهما آلة المجادلة و هذا أبعد الوجوه کما أن الأول أقربها.

«73»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَلَبِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَجَاةُ الْمُؤْمِنِ مِنْ حِفْظِ لِسَانِهِ (2).

ص: 300


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 258.
2- 2. الکافی ج 2 ص 114.

کیفر و پاداشی دارد. و شاید معنای اول بهتر باشد. و ممکن است که هر دو معنا در این جمله باشد، یعنی متوجه هر دو قسمت باشد. «فیما یعنیه»، یعنی آنچه برای او مهم و مفید است.

روایت84.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در حکمت و اندرزهای آل داود چنین آمده است: بر شخص عاقل و خردمند لازم است که نسبت به زمان خود شناخت داشته و مشغول به خود و کار خود و نگهدارنده زبان خود باشد.(1)

توضیح

منظور از «حکم آل داود» کتاب مقدس زبور است یا اعم از زبور و آنچه که به عنوان حکمت و موعظه از حضرت داود و خاندانش صادر شده است. شناخت زمان یعنی شناختن اهل زمان تا دوست را از دشمن و گمراه کنندگان را از ارشادگران بشناسد و بفهمد که از چه کسی باید متابعت و پیروی و از چه کسی باید مفارقت و دوری کرد تا در امور دنیوی و دینی خود فریب نخورد و موارد تقیه و معاشرت و کناره گیری، دوستی و دشمنی را کاملا تشخیص دهد. و در حدیث آمده «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»، کسی که دانای به اوضاع و احوال زمان خود باشد، پیشنهادهای فریبکاران او را گول نمی زند. و در حدیث دیگر آمده که مؤمن باید اهل زمان را بشناسد و از اطمینان کامل به موثق ترین افراد برحذر باشد. و در توصیه امیر مؤمنان به امام حسن علیهما السّلام آمده که: ای فرزند! چاره نیست و بر عاقل لازم است که در کار خود دقت نماید. بنابراین باید زبانش را حفظ کرده و اهل زمان و مردم را خوب بشناسد.

جمله «مقبلا علی شانه» یعنی همیشه مشغول بهخ اصلاح خود و حسابرسی کارهای خود و معالجه دردهای خود و دستیابی به منافع واقعی خود باشد و از آنچه موجب پستی و ذلت می شود و باعث ضرر و زیان به روح باشد، اجتناب کند و عمر گرانمایه را در امور بیهوده و غیر مفید صرف نکند.

جمله «حافظا للسانه» یعنی از سخنان لغو و بیهوده زبان را حفظ کند، همان طور که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «وقتی عقل انسان کامل باشد، سخنش کم خواهد شد.»(2)

روایت85.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بنده مؤمن مادامی که ساکت است، همیشه جزو نیکوکاران نوشته می شود، ولی وقتی که شروع به صحبت و سخن کرد، یا جزو نیکان یا جزو بدان نوشته می شود. (3)

ص: 307


1- . کافی 2 : 395
2- . نهج البلاغه 2 : 175
3- . کافی 2 : 395
بیان

نجاة المؤمن أی من مهالک الدنیا و الآخرة حفظ لسانه الحمل علی المبالغة و فی بعض النسخ من حفظ لسانه (1) أی هو من أعظم أسباب النجاة فکأنها منحصرة فیه و الحاصل أنه لا ینجو إلا من حفظ لسانه.

«74»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنْ یُونُسَ عَنْ مُثَنًّی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبُو ذَرٍّ یَقُولُ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ خَیْرٍ وَ مِفْتَاحُ شَرٍّ فَاخْتِمْ عَلَی لِسَانِکَ کَمَا تَخْتِمُ عَلَی ذَهَبِکَ وَ وَرِقِکَ (2).

بیان

یا مبتغی العلم أی یا طالبه و فیه ترغیب علی التکلم بما ینفع فی الآخرة أو فی الدنیا أیضا إذا لم یضر بالآخرة فاختم علی لسانک أی إذا کان اللسان مفتاحا للشر فاخزنه حتی لا یجری علیه ما یوجب خسارک و بوارک کما أن ذهبک و فضتک تخزنهما لتوهم صلاح عاجل فیهما فاللسان أولی بذلک فإنه مادة لصلاح الدنیا و الآخرة و فساده یوجب فساد الدارین و فی القاموس الورق مثلثة و ککتف و جبل الدراهم المضروبة و الجمع أوراق و فی المصباح و منهم من یقول هو النقرة مضروبة أو غیر مضروبة و قال الفارابی الورق المال من الدراهم

وَ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: الْکَلَامُ فِی وَثَاقِکَ مَا لَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِی وَثَاقِهِ فَاخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ فَرُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً وَ جَلَبَتْ نَقِمَةً(3).

«75»

کا، [الکافی] عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ فِی غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ الَّذِینَ یُکْثِرُونَ الْکَلَامَ فِی غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ قَاسِیَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَکِنْ لَا یَعْلَمُونَ (4).

ص: 301


1- 1. و فی بعض النسخ« فی حفظ لسانه» کما فی المصدر المطبوع.
2- 2. الکافی ج 2 ص 114.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 237، و قد مر.
4- 4. الکافی ج 2 ص 114.

توضیح

جزو نیکان شدن یا از جهت ایمان او است یا از لحاظ سکوت او، چون سکوت خود از اعمال صالحه است، همچنان که ناظران و معناکنندگان این حدیث اظهار نظر کرده اند. ولی وجه اول بهتر است، گرچه اکثر علما، تفطن و توجه به آن نداشته اند. چون حدیث حالت تکلم و سخن گفتن را منحصر به دو حالت می داند (یا محسن یا مسیئء، یا دارای پاداش یا دارای کیفر). و بنا بر معنای دوم، انحصار به این دو حالت صحیح نیست، چون ممکن است سخنان مباح بگوید که نه پاداشی دارد نه کیفر، یعنی نه محسن است نه مسیئ، مگر اینکه مراد از مسیئء، کسی باشد که احسان و نیکی نداشته باشد، گرچه مشغول به مباح باشد که این معنا بعید است، چون مسیئء به کسی می گویند که عمل حرامی را انجام دهد. و اگر این اشکال شود که بنا بر معنای اول اگر به سخنان حرام و ممنوع مشغول شود، چون مؤمن هست پس ثواب ایمان را دارد، کیفر سخن حرام را هم دارد، پس لازم می آید که در حال تکلم و سخن هم محسن باشد (از لحاظ داشتن ثواب اصل ایمان) هم مسیئ (از لحاظ کیفر داشتن سخن حرام). بنابراین آن تردیدی که در حدیث آمده صحیح نیست (یعنی در حال تکلم یا محسن است یا مسیئ) پس این معنا هم با متن حدیث مطابق نیست.

و اما پاسخ این اشکال این است که امکان دارد مقصود از محسن، یعنی کسی که عمل نیک داشته، بدون اینکه دارای عمل زشت باشد، کما اینکه ظاهر هم همین است. بنابراین تقابل این دو صحیح است. علاوه بر این استمرار ثواب ایمان در حال معصیت و گناه ممنوع است که انسان در حال معصیت و حین اشتغال به عمل گناه، دارای ایمان قلبی و استحقاق ثواب و پاداش ایمان را داشته باشد، مورد قبول نیست. بنابراین نمی شود که در حال معصیت هم محسن باشد هم مسی ء.

و در آن حدیث اشاره به این مطلب شده که فرمود: «زناکار در هنگام عمل زنا دارای ایمان نیست» و مانند این حدیث که بعضی از آنها قبلا نقل شد. و امکان دارد که این معنا یکی از وجوه و احتمالات باشد که در این اخبار داده می شود. و همین است علت آن مطلبی که در اخبار آمده که خواب عالم و دانشمند عبادت است. یعنی عالم در حال خواب حکم عابد را دارد، چون ثواب علم و ایمانش ادامه دارد و عملی که موجب بطلان علم و ایمان شود، صادر نشده است .

ص: 308

بیان

قساوة القلب غلظه و شدته و صلابته بحیث یتأبی عن قبول الحق کالحجر الصلب یمر علیه الماء و لا یقف فیه و فیه دلالة علی أن کثرة الکلام فی الأمور المباحة یوجب قساوة القلب و أما الکلام فی الأمور الباطلة فقلیله کالکثیر فی إیجاب القساوة و النهی عنه و کان فی الحدیث إشارة إلی قوله سبحانه أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (1) قال البیضاوی الآیة فی حمزة و علی و أبی لهب و ولده.

«76»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا وَ کُلُّ عُضْوٍ مِنْ أَعْضَاءِ الْجَسَدِ یُکَفِّرُ اللِّسَانَ یَقُولُ نَشَدْتُکَ اللَّهَ أَنْ نُعَذَّبَ فِیکَ (2).

تبیین

فی النهایة فی حدیث الخدری إذا أصبح ابن آدم فإن الأعضاء کلها تکفر اللسان أی تذل و تخضع و التکفیر هو أن ینحنی الإنسان و یطأطئ رأسه قریبا من الرکوع کما یفعل من یرید تعظیم صاحبه و قال نشدتک الله و الرحم أی سألتک بالله و بالرحم

یقال نشدتک الله و أنشدک الله و بالله و ناشدتک الله و بالله أی سألتک و أقسمت علیک و تعدیته إلی مفعولین إما لأنه بمنزلة دعوت أو لأنهم ضمنوه معنی ذکرت فأما أنشدتک بالله فخطأ انتهی.

و کان الکلام بلسان الحال و فیه استعارة تمثیلیة قوله أن نعذب کان فی الکلام تقدیرا أی تکف نفسک من أن نعذب فیک أی بسببک.

«77»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: إِنَّ لِسَانَ ابْنِ آدَمَ یُشْرِفُ عَلَی جَمِیعِ جَوَارِحِهِ کُلَّ صَبَاحٍ فَیَقُولُ کَیْفَ أَصْبَحْتُمْ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ إِنْ تَرَکْتَنَا وَ یَقُولُونَ اللَّهَ اللَّهَ فِینَا وَ یُنَاشِدُونَهُ وَ یَقُولُونَ إِنَّمَا نُثَابُ

ص: 302


1- 1. الزمر: 22.
2- 2. الکافی ج 2 ص 114.

باب هفتاد و نهم : گفتار خوب و برخورد نیک با مردم و تفکر و اندیشیدن در سخنان و آنچه که انسان می گوید

آیات

- وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً.(1)

{و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید.}

- قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِیناً.(2)

{و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند»، که شیطان میانشان را به هم می زند، زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشکار است.}

- وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً.(3)

{و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.}

- وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ.(4)

{و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی تابند و می گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.»} - یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا" سَدِیداً" یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ.(5)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید. تا اعمال شما را به صلاح آورد و گناهانتان را بر شما ببخشاید، و هر کس خدا و پیامبرش را فرمان بَرَد قطعاً به رستگاری بزرگی نایل آمده است.}

تفسیر

وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً: امام علیه السّلام فرمود: یعنی با همه مردم چه مؤمن و چه مخالف گفتار نیک داشته باشید، اما با مؤمن با یک چهره باز و خوشحالی و محبت. و اما با مخالف به منظور جلب او به طرف حق و حقیقت با کمال مدارا و نرمش. و اگر از جذب آنان ناامید شد، لااقل این نتیجه را دارد که شر و مزاحمت آنان را از خود و برادران مؤمن بازداشته که تفضیلش در باب تقیه خواهد آمد.(6) و در کافی و تفسیر عیاشی راجع به این آیه شریفه از حضرت باقر علیه السّلام نقل شده که:

ص: 309


1- . بقره / 83
2- . اسری / 53
3- . فرقان / 63
4- . قصص / 55
5- . احزاب / 70 - 71
6- . تفسیر امام حسن عسکری: 353

وَ نُعَاقَبُ بِکَ (1).

إیضاح

قوله علیه السلام یشرف کان إشرافه کنایة عن تسلطه علیها و کونها تحت حکمه و الله منصوب بتقدیر اتق أو احذر و التکرار للتأکید و الحصر و قوله إنما نثاب ادعائی بناء علی الغالب و الحاصل أن العمدة فی ثوابنا و عقابنا أنت.

«78»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ قَیْسٍ أَبِی إِسْمَاعِیلَ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِهِ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ وَیْحَکَ وَ هَلْ یُکِبُّ النَّاسَ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ (2).

تبیان

جاء رجل فی روایات العامة أن الرجل کان معاذ بن جبل و ویح کأنه منصوب علی النداء کما یصرح به کثیرا ورد للتعجب من حاله کیف استصغر ما أوصاه به و لم یکتف و طلب غیره بتکرار السؤال و فی النهایة ویح کلمة ترحم و توجع یقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقها و قد یقال بمعنی المدح و التعجب و هی منصوبة علی المصدر.

و قال فی الحدیث و هل یکب الناس علی مناخرهم فی النار إلا حصائد ألسنتهم أی ما یقطعونه من الکلام الذی لا خیر فیه واحدتها حصیدة تشبیها بما یحصد من الزرع و تشبیها للسان و ما یقتطعه من القول بحد المنجل الذی یحصد به.

و فی القاموس کبه قلبه و صرعه کأکبه و کبکبه فأکب و هو لازم و متعد و قال المنخر بفتح المیم و الخاء و بکسرهما و ضمهما و کمجلس و ملمول الأنف انتهی و الحصر کما مر و کأنه إشارة إلی قوله تعالی فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ (3)

ص: 303


1- 1. الکافی ج 2 ص 115.
2- 2. الکافی ج 2 ص 115.
3- 3. الشعراء: 94.

به مردم بهترین گفتاری که توقع دارید به شما گفته شود بگویید.

و در کافی از حضرت صادق علیه السّلام است که فرمود: در حق مردم به جز خوبی نگویید، تا وقتی که بدانید قضیه از چه قرار است. در توضیح فرموده حضرت گفته شد: یعنی تا وقتی که درباره دیگران خیری را سراغ دارید، به جز خیر نگویید، ولی وقتی که کاملا روشن شد که هیچ خیری در آن نیست و خباثت درون آنها برای شما مکشوف گشت، به طوری که کوچک ترین شک و تردیدی باقی نماند، در این صورت مانعی ندارد که در حق آنان خیری نگویید. و لفظ «ما» ممکن است موصوله باشد یا برای استفهام یا برای لفظی که شرحش لازم نیست. و علی بن ابراهیم (صاحب تفسیر) گفته که این راجع به یهود نازل شده، ولی به وسیله آیه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ.»(1) {و هر جا که به مشرکین دست یافتید آنان را بکشید} منسوخ شده است. یعنی با این قوم یهود نه تنها گفتار نیک نداشته باشید، بلکه چون از عناد و لجاج دست برنمی دارند، اکنون هر جا که آنها را یافتید بکشید. و ممکن است چنین گفته شود که این آیه و این دستور نسبت به یهود و اهل ذمه منسوخ شده، ولی در حق سایر مردم همچنان باقی است.

روایات

روایت1.

خصال و امالی: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: گفتار نیک موجب زیاد شدن مال و فراوان شدن رزق و تاخیر اجل می شود، و انسان را داخل بهشت کرده و باعث محبوبیت در نظر خاندان خود می گردد.(2)

روایت2.

امالی: امیر مؤمنان علیه السّلام به نوف (یکی از اصحابش) فرمود: ای نوف! گفتارت خوب باشد تا مردم تو را به نیکی و خیر یاد کنند.(3)

روایت3.

امالی: سلیمان بن مهران نقل می کند که: بر حضرت صادق علیه السّلام وارد شدم و خدمتش گروهی از شیعیان بودند. شنیدم که حضرت فرمود: هان ای شیعیان! شما باید زینت ما باشید و مبادا رفتار شما چهره زیبای ما را زشت نشان دهد! به مردم گفتار نیک بگویید و زبان خود را حفظ کنید و از سخنان زیادی و زشت خودداری نمایید.(4)

ص: 310


1- . توبه / 5
2- . خصال: 317 ، امالی صدوق: 12
3- . امالی صدوق: 174
4- . امالی صدوق: 327

و قد وردت أخبار بأن الغاوین قوم وصفوا عدلا ثم خالفوه إلی غیره.

«79»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یَحْسُبْ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ کَثُرَتْ خَطَایَاهُ وَ حَضَرَ عَذَابُهُ (1).

بیان

من لم یحسب من باب نصر من الحساب أو کنعم من الحسبان بمعنی الظن و الأول أظهر و هذا رد علی ما یسبق إلی أوهام أکثر الخلق من الخواص و العوام أن الکلام لیس مما یترتب علیه عقاب فیجترءون علی أنواع الکلام بلا تأمل و تفکر مع أن أکثر أنواع الکفر و المعاصی من جهة اللسان لأن اللسان له تصرف فی کل موجود و موهوم و معدوم و له ید فی العقلیات و الخیالیات و المسموعات و المشمومات و المبصرات و المذوقات و الملموسات فصاحب هذا الحسبان الباطل لا یبالی بالکلام فی أباطیل هذه الأمور و أکاذیبها فیجتمع علیه من کل وجه خطیئة فتکثر خطایاه.

و أما غیر اللسان فخطایاه قلیلة بالنسبة إلیه فإن خطیئة السمع لیست إلا المسموعات و خطیئة البصر لیست إلا المبصرات و قس علیهما سائر الجوارح و المراد بحضور عذابه حضور أسبابه و قیل إنما حضر عذابه لأنه أکثر ما یکون یندم علی بعض ما قاله و لا ینفعه الندم و لأنه قلما یکون کلام لا یکون موردا للاعتراض و لا سیما إذا کثر.

«80»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُعَذِّبُ اللَّهُ اللِّسَانَ بِعَذَابٍ لَا یُعَذِّبُ بِهِ شَیْئاً مِنَ الْجَوَارِحِ فَیَقُولُ یَا رَبِّ عَذَّبْتَنِی بِعَذَابٍ لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ شَیْئاً فَیَقُولُ لَهُ خَرَجَتْ مِنْکَ کَلِمَةٌ فَبَلَغَتْ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَسُفِکَ بِهَا الدَّمُ الْحَرَامُ وَ انْتُهِبَ بِهَا الْمَالُ الْحَرَامُ وَ انْتُهِکَ بِهَا الْفَرْجُ الْحَرَامُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُعَذِّبَنَّکَ بِعَذَابٍ

ص: 304


1- 1. الکافی ج 2 ص 115.

امالی طوسی هم چنین نقل کرده است.(1)

روایت4.

امالی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که در سخنان خود حدود سخن را مراعات نکند، در کلامش سخنان زشت آشکار خواهد شد.(2)

روایت5.

علل الشرائع: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سخن خیر و خوب بگویید که به این صفت معروف می شوید و عمل به خیر کنید تا از نیکان و اهل خیر باشید.(3)

روایت6.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ممکن است از دهان یکی از شما یک کلمه زشتی بیرون آید که باعث خطر جانی برای او شود. پس لازم است به دنبال آن سخنی بگوید که جبران نماید تا آن سخن اولی فراموش شده و جانش محفوظ گردد.(4)

روایت7.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سه چیز از درهای نیکی است: سخاوت نفس، کلام خوب، صبر و پایداری در برابر مشکلات و آزارها.(5)

روایت8.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام، از اجداد طاهرینش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: سوگند به آن خدایی که جانم در دست او است، بهترین انفاق و بهترین سرمایه گذاری که مردم دارند، سخنان خوبی است (که موجب محبت و وحدت آنان می شود) و محبوب ترین چیزها است.(6)

روایت9.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سخن خیر بگویید تا معروف به خیر شوید و عمل به

ص: 311


1- . امالی طوسی 2 : 55
2- . امالی صدوق: 264
3- . امالی صدوق: 217
4- . علل الشرایع 2 : 443
5- . محاسن 1 : 66
6- . محاسن 1 : 66 - 79

لَا أُعَذِّبُ بِهِ شَیْئاً مِنْ جَوَارِحِکَ (1).

بیان

خرجت منک کلمة أی من الفتاوی الباطلة أو الأعم منها و من أحکام الملوک و غیرهم و سائر ما یکون سببا لأمثال ذلک و قوله من جوارحک إما بتقدیر مضاف أی جوارح صاحبک أو الإضافة للمجاورة و الملابسة أو للإشارة إلی أن سائر الجوارح تابعة له و هو رئیسها و کأن الکلام مبنی علی التمثیل و السؤال و الجواب بلسان الحال و یحتمل أن یکون الله تعالی یعطیه حیاة و شعورا و قدرة علی الکلام کما قیل فی شهادة الجوارح.

«81»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنْ کَانَ فِی شَیْ ءٍ شُؤْمٌ فَفِی اللِّسَانِ (2).

بیان

الشؤم أصله الهمز و قد یخفف بل الغالب علیه التخفیف لکن الجوهری و الفیروزآبادی لم یذکراه إلا مهموزا قال الجوهری الشؤم نقیض الیمن یقال رجل مشوم و مشئوم و قد شأم فلان علی قومه یشأمهم فهو شائم إذا جر علیهم الشؤم و قد شئم علیهم فهو مشئوم إذا صار شؤما علیهم انتهی و قال فی النهایة فیه إن کان الشوم فی شی ء ففی ثلاث المرأة و الدار و الفرس أی إن کان ما یکره و یخاف عاقبته ثم قال و الواو فی الشوم همزة و لکنها خففت فصارت واوا و غلب علیها التخفیف حتی لم ینطق بها مهموزة و الشؤم ضد الیمن یقال تشاءمت بالشی ء و تیمنت به.

و أقول

الحدیث الذی أورده مروی فی طرقنا أیضا(3)

فالحصر فی هذا

ص: 305


1- 1. الکافی ج 2 ص 115.
2- 2. الکافی ج 2 ص 116.
3- 3. من ذلک ما رواه الصدوق فی الخصال ج 1 ص 49 عن محمّد بن علی ماجیلویه عن محمّد بن یحیی العطار، عن سهل بن زیاد، عن عثمان بن عیسی، عن خالد بن نجیح عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: تذاکروا الشؤم عنده فقال علیه السلام: الشؤم فی ثلاثة: فی المرأة، و الدابّة، و الدار: فأما شؤم المرأة فکثرة مهرها و عقوق زوجها، و أما. الدابّة فسوء خلقها و منعها ظهرها، و أمّا الدار فضیق ساحتها و شر جیرانها و کثرة عیوبها.

خیر کنید تا از اهل خیر باشید.(1)

روایت10.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا رحمت کند آن بنده ای را که سخن خوب بگوید تا بهره مند شود یا سکوت کند از گفتار بد تا سالم بماند.(2)

روایت11.

تحف العقول: حضرت عسکری علیه السّلام فرمود: قلب احمق و نادان در دهان او است و دهان حکیم و دانشمند در قلب او است.(3)

روایت12.

محاسن: شخصی مهار مرکب رسول خدا را گرفت و سؤال کرد: یا رسول اللَّه! کدام عملی افضل اعمال است؟ فرمود: غذا دادن به دیگران و سخن خوب گفتن.(4)

روایت13.

خصال: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل می کند که درباره آیه شریفه «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» فرمود: این آیه درباره اهل کتاب (یهود و نصاری) نازل شد، ولی بعدا با نزول این آیه منسوخ شده است: «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ.»(5) {بجنگید با اهل کتاب که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند و آنچه را که خدا و رسولش تحریم می کنند حرام نمی شمارند و معتقد به دین حق نیستند. با آنان نبرد کنید تا وقتی که با دست خودشان در کمال ذلت و حقارت جزیه و مقرری سرانه بپردازند.}(6)

روایت14.

تهذیب: ابی علی نقل می کند که: خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودیم. شخصی از یاران عرض کرد: فدایت شوم! آیه «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» نسبت به همه این مردم است؟ حضرت خندید و فرمود: نه، مقصود این است که بگویید «محمد رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و علی اهل بیته.»(7)

توضیح

ظاهرا حضرت این مطلب را به عنوان مثال فرمود و منظور تاویل آیه است که غرض از آیه، بیان حقایق و گفتن امور حقیقی و واقعی برای مردم است. و یا مقصود از «ناس»، انسان های حقیقی است که عبارت از انبیاء و ائمه علیهم السّلام باشد (یعنی راجع به آنان سخنان حق و خوب بگویید)، همان طوری که در تفسیر آیه شریفه «ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ»(8) {در عرفات آن طوری که مردم (ائمه علیهم السّلام) کوچ می کنند شما هم کوچ کنید.}

ص: 312


1- . محاسن 1 : 66 - 79
2- . محاسن 1 : 66 - 79
3- . تحف العقول: 368
4- . محاسن 1 : 455
5- . توبه / 29
6- . خصال: 275
7- . تهذیب الاحکام 3 : 473
8- . بقره / 199

الخبر بالنسبة إلی أعضاء الإنسان و کثرة شؤم اللسان لکثرة المضرات و المفاسد المترتبة علیها ظاهرة قد سبق القول فیها

«82»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی جَمِیعاً عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: کَانَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا أَرَادَ الْعِبَادَةَ صَمَتَ قَبْلَ ذَلِکَ عَشْرَ سِنِینَ (1).

إیضاح

صمت قبل ذلک أی عما لا ینبغی و تلک المدة لیصیر الصمت ملکة له ثم کان یشتغل بالعبادة و الاجتهاد فیها لتقع العبادة صافیة خالیة عن المفاسد.

و أقول یحتمل أن یکون الصمت فی تلک المدة للتفکر فی المعارف الیقینیة و العلوم الدینیة حتی یکمل فی العلم و یستحق لتعلیم العباد و إرشادهم و تکمیل نفسه بالأعمال الصالحة أیضا فیأمن عن الخطاء و الخطل فی القول و العمل ثم یشرع فی أنواع العبادات التی منها هدایة الخلق و تعلیمهم و تکمیلهم کَمَا مَرَّ(2) عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرَةٌ فَهُوَ سَهْوٌ.

وَ قَالَ الْکَاظِمُ علیه السلام: دَلِیلُ الْعَقْلِ التَّفَکُّرُ وَ دَلِیلُ التَّفَکُّرِ الصَّمْتُ. و مثله کثیر.

و هذا وجه حسن لم یسبقنی إلیه فطن و إن کان بفضل المفیض المالک جل ما أوردته فی هذا الکتاب کذلک.

«83»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْغِفَارِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ رَأَی مَوْضِعَ کَلَامِهِ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ (3).

إیضاح

الغفار ککتاب حی من العرب من رأی موضع کلامه من عمله أی یعلم أن کلامه أکثر من سائر أعماله أو یعلم أنه محسوب من أعماله و مجازی

ص: 306


1- 1. الکافی ج 2 ص 116.
2- 2. راجع ص 275 فیما مضی.
3- 3. الکافی ج 2 ص 116.

علی ای حال به هر یک از دو فرض که گفته شد، این تفسیر بطن آیه است و در مورد غیر تقیه است.

روایت15.

تفسیر عیاشی: پرید نقل می کند که: خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: من غذا و طعام به کسی می خورانم، ولی آن سائل را نمی شناسم که مسلمان است یا نه. حضرت فرمود: تا وقتی که وضعش برای شما روشن نیست که دوست است یا دشمن، غذا و طعام به او بده که خداوند متعال می فرماید: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً.»(1)

توضیح

شاید منظور این باشد که با توجه به اینکه گفتار نیک و برخورد خوب با آنها مطلوب است، اطعام و غذا دادن به آنها بطریق اولی مطلوب است، چون این کار احسان بیشتری است. یا اینکه بیان آیه برای تنظیر و رفع استبعاد است، یعنی این دارای حسن و خوب است. یا اینکه این مطلب تاویل و تفسیر دیگری است برای این آیه شریفه، یعنی نسبت به مردم خوش بین باشید و تا وقتی که یقین ندارید، نسبت کفر و مخالفت به آنها ندهید.

روایت16.

تفسیر عیاشی: عبداللَّه بن سنان از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که گفت: شنیدم که حضرت فرمودک تقوا داشته باشید و با کلمات و سخنان زشت مردم را بر خود مسلط نکنید که خداوند متعال می فرماید: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً.»(2)

ص: 313


1- . تفسیر عیاشی 1 : 66 - 65
2- . تفسیر عیاشی 1 : 66 - 65

به کما مر و الأول هنا أظهر و یمکن إدراج المعنیین فیه فیما یعنیه أی یهمه و ینفعه.

«84»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی حُکْمِ آلِ دَاوُدَ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ (1).

بیان

فی حکم آل داود أی الزبور أو الأعم منه و مما صدر عنه علیه السلام أو عنهم من الحکم علی العاقل أی یجب أو یلزم علیه أن یکون عارفا بزمانه أی بأهل زمانه لیمیز بین صدیقه و عدوه الواقعیین و بین من یضله و من یهدیه و بین من تجب متابعته و من تجب مفارقته و مجانبته فلا ینخدع منهم فی دینه و دنیاه و یعلم موضع التقیة و العشرة و العزلة و الحب و البغض و فی الحدیث و العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس و فی حدیث آخر عارفا بأهل زمانه مستوحشا من أوثق إخوانه

وَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ لِلْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ یَنْظُرَ فِی شَأْنِهِ فَلْیَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لْیَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ.

قوله علیه السلام مقبلا علی شأنه أی یکون دائما مشتغلا بإصلاح نفسه و محاسبتها و معالجة أدوائها و تحصیل ما ینفعها و الاجتناب عما یردیها و یضر بها و لا یصرف شیئا من عمره فیما لا یعنیه حافظا للسانه عن اللغو و الباطل

کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلَامُ (2).

«85»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَزَالُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ یُکْتَبُ مُحْسِناً مَا دَامَ سَاکِتاً فَإِذَا تَکَلَّمَ کُتِبَ مُحْسِناً أَوْ مُسِیئاً(3).

ص: 307


1- 1. الکافی ج 2 ص 116.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 157.
3- 3. الکافی ج 2 ص 116.

باب هشتادم : فکر و اندیشیدن و پند و اندرز گرفتن از عبرت ها.

آیات

- کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.(1)

{این گونه، خداوند آیات [خود را] برای شما روشن می گرداند، باشد که در [کار] دنیا و آخرت بیندیشید.}

- وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ.(2)

و جز خردمندان، کسی پند نمی گیرد.

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ.(3)

{یقیناً در این [ماجرا] برای صاحبان بینش عبرتی است.}

- قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ.(4)

{قطعاً پیش از شما سنّت هایی [بوده و] سپری شده است. پس، در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است؟}

وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا.(5)

{و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند [که:] پروردگارا، این ها را بیهوده نیافریده ای.}

- قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ.(6)

{بگو: «در زمین بگردید، آن گاه بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است؟»}

- إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ.(7)

{تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند، و [امّا] مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت سپس به سوی او بازگردانیده می شوند.}

- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ.(8)

{بگو: «آیا نابینا و بینا یکسان است؟ آیا تفکّر نمی کنید.»}

ص: 314


1- . بقره / 219 - 220
2- . بقره / 269
3- . آل عمران / 13
4- . آل عمران / 137
5- . آل عمران / 191
6- . أنعام / 11
7- . أنعام / 36
8- . أنعام / 50
بیان

یکتب محسنا إما لإیمانه أو لسکوته فإنه من الأعمال الصالحة کما ذکره الناظرون فی هذا الخبر و أقول الأول عندی أظهر و إن لم یتفطن به الأکثر لقوله علیه السلام فإذا تکلم کتب محسنا أو مسیئا لأنه علی الاحتمال الثانی یبطل الحصر لأنه یمکن أن یتکلم بالمباح فلا یکون محسنا و لا مسیئا إلا أن یعم المسی ء تجوزا بحیث یشمل غیر المحسن مطلقا و هو بعید.

فإن قیل یرد علی ما اخترته أن فی حال التکلم بالحرام ثواب الإیمان حاصل له فیکتب محسنا و مسیئا معا فلا یصح التردید قلت یمکن أن یکون المراد بالمحسن المحسن من غیر إساءة کما هو الظاهر فتصح المقابلة مع أن بقاء ثواب استمرار الإیمان مع فعل المعصیة فی محل المنع

وَ یُومِی إِلَی عَدَمِهِ قَوْلُهُمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ: لَا یَزْنِی الزَّانِی حِینَ یَزْنِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ (1).

و أمثاله مما قد مر بعضها و یمکن أن یکون هذا أحد محامل هذه الأخبار و أحد علل ما ورد أن نوم العالم عبادة أی هو فی حال النوم فی حکم العبادة لاستمرار ثواب علمه و إیمانه و عدم صدور شی ء منه یبطله فی تلک الحالة.

ص: 308


1- 1. راجع ج 69 ص 175- 211 من هذه الطبعة.

- ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.(1)

{این هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید.}

- قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ.(2)

{چه اندک پند می گیرید!}

- فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.(3)

{پس این داستان را [برای آنان] حکایت کن، شاید که آنان بیندیشند.}

- أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ.(4)

{آیا در ملکوت آسمان ها و زمین و هر چیزی که خدا آفریده است ننگریسته اند و اینکه شاید هنگام مرگشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدام سخن، بعد از قرآن ایمان می آورند؟} - إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ. وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ.(5)

{در حقیقت، کسانی که [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند. و یارانشان آنان را به گمراهی می کشانند و کوتاهی نمی کنند.}

- کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(6)

{این گونه نشانه ها [ی خود] را برای مردمی که اندیشه می کنند به روشنی بیان می کنیم.}

- فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ.(7)

{پس بنگر که فرجام بیم داده شدگان چگونه بود.}

- قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ.(8)

{بگو: «بنگرید که در آسمان ها و زمین چیست؟» و [لی] نشانه ها و هشدارها، گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد.}

- أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ.(9)

{آیا در زمین نگردیده اند تا فرجام کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند؟}

- لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ(10)

{به راستی در سرگذشت آنان، برای خردمندان عبرتی است.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(11)

{قطعاً در این [امور] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه هایی وجود دارد.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ. وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ. إِنَّ فِی

ص: 315


1- . أنعام / 152
2- . أعراف / 3
3- . أعراف / 176
4- . أعراف / 185
5- . أعراف / 201 - 202
6- . یونس / 24
7- . یونس / 73
8- . یونس / 101
9- . یوسف / 109
10- . یوسف / 111
11- . رعد / 3

باب 79 قول الخیر و القول الحسن و التفکر فیما یتکلم

الآیات

البقرة وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً(1) أسری قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِیناً(2) الفرقان وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً(3) القصص وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ (4) الأحزاب یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیداً یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ (5)

تفسیر

وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً

قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام: قُولُوا لِلنَّاسِ کُلِّهِمْ حُسْناً مُؤْمِنِهِمْ وَ مُخَالِفِهِمْ أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیَبْسُطُ لَهُمْ وَجْهَهُ وَ بِشْرَهُ وَ أَمَّا الْمُخَالِفُونَ فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُدَارَاةِ لِاجْتِذَابِهِمْ فَإِنْ یَیْأَسْ مِنْ ذَلِکَ یَکُفَّ شُرُورَهُمْ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ.

إلی آخر ما سیأتی فی باب التقیة(6).

وَ فِی الْکَافِی وَ الْعَیَّاشِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ قُولُوا

ص: 309


1- 1. البقرة: 83.
2- 2. أسری: 53.
3- 3. الفرقان: 63.
4- 4. القصص: 55.
5- 5. الأحزاب: 70- 71.
6- 6. تفسیر الإمام ص 145، و تری تتمة التفسیر فی ج 75 ص 401- 406.

ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ.(1)

{به یقین، در این [کیفر] برای هوشیاران عبرت هاست. و [آثار] آن [شهر هنوز] بر سر راهی [دایر] برجاست. بی گمان، در این برای مؤمنان عبرتی است.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(2)

{قطعاً در این ها برای مردمی که اندیشه می کنند نشانه ای است.}

- فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ.(3)

{بنابراین در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.}

- قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ.(4)

{بگو: «پس آیا عبرت نمی گیرید؟»}

- وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً.(5)

{و قطعاً آن [پند] را میان آنان گوناگون ساختیم تا توجه پیدا کنند، و [لی] بیشتر مردم جز ناسپاسی نخواستند.}

- وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً.(6)

{و کسانی اند که چون به آیات پروردگارشان تذکر داده شوند، کر و کور روی آن نمی افتند.}

- قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ.(7)

{چه کم پند می پذیرید.} - قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ.(8)

{بگو: «در زمین بگردید و بنگرید فرجام گنه پیشگان چگونه بوده است.»}

- قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.(9)

{بگو: «در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است سپس [باز] خداست که نشئه آخرت را پدید می آورد خداست که بر هر چیزی تواناست.»}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.(10)

{آری، در این [نجات بخشیِ خدا] برای مردمی که ایمان دارند قطعاً دلایلی است.}

- وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.(11)

{و از آن [شهر سوخته] برای مردمی که می اندیشند نشانه ای روشن باقی گذاشتیم.}

- وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ.(12)

{و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم و [لی] جز دانشوران آنها را درنیابند.}

- أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما

ص: 316


1- . حجر / 75 - 77
2- . نحل / 11
3- . نحل / 36
4- . مؤمنون / 86
5- . فرقان / 50
6- . فرقان / 73
7- . نمل / 62
8- . نمل / 69
9- . عنکبوت / 20
10- . عنکبوت / 24
11- . عنکبوت / 35
12- . عنکبوت / 43

لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَکُمْ (1).

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لَا تَقُولُوا إِلَّا خَیْراً حَتَّی تَعْلَمُوا مَا هُوَ.

قیل یعنی لا تقولوا إلا خیرا ما تعلموا الخیر فیهم فأما إذا علمتم أنه لا خیر فیهم و انکشف لکم عن سوء ضمائرهم بحیث لا تبقی لکم مریة فلا علیکم أن لا تقولوا خیرا و ما تحتمل الموصولیة و الاستفهام و النفی

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ ثُمَّ نُسِخَتْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ (2).

و یمکن الجمع بأنه إنما نسخت فی حق الیهود و أهل الذمة المأمور بقتالهم و بقی حکمها فی سائر الناس.

روایات

«1»

ل (3)،[الخصال] لی، [الأمالی للصدوق] یَحْیَی بْنُ زَیْدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَمِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ بِشْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: الْقَوْلُ الْحَسَنُ یُثْرِی الْمَالَ وَ یُنْمِی الرِّزْقَ وَ یُنْسِی فِی الْأَجَلِ وَ یُحَبِّبُ إِلَی الْأَهْلِ وَ یُدْخِلُ الْجَنَّةَ(4).

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: یَا نَوْفُ قُلْ خَیْراً تُذْکَرْ بِخَیْرٍ(5).

«3»

لی، [الأمالی للصدوق] الْمُکَتِّبُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ مِنَ الشِّیعَةِ فَسَمِعْتُهُ وَ هُوَ یَقُولُ مَعَاشِرَ الشِّیعَةِ کُونُوا لَنَا زَیْناً وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ کُفُّوهَا عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبِیحِ الْقَوْلِ (6).

ص: 310


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 48.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 43.
3- 3. الخصال ج 1 ص 153.
4- 4. أمالی الصدوق ص 2.
5- 5. أمالی الصدوق ص 126.
6- 6. أمالی الصدوق ص 240.

إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ. أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.(1)

{آیا در خودشان به تفکّر نپرداخته اند؟ خداوند آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است، جز به حق و تا هنگامی معیّن، نیافریده است، و [با این همه] بسیاری از مردم لقای پروردگارشان را سخت منکرند. آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند، چگونه بوده است؟ آنها بس نیرومندتر از ایشان بودند، و زمین را زیر و رو کردند و بیش از آنچه آنها آبادش کردند آن را آباد ساختند، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. بنابراین خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند، لیکن خودشان بر خود ستم می کردند.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(2)

{آری، در این [نعمت] برای مردمی که می اندیشند قطعاً نشانه هایی است.}

- وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ.(3)

{و جز آن کس که توبه کار است [کسی] پند نمی گیرد.}

- قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ.(4)

{چه اندک پند می پذیرید.}

- أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ.(5)

{آیا در زمین نگشته اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بوده است؟ [آنها به مراتب از حیث تعداد،] بیشتر از آنان، و [از حیث] نیرو و آثار در روی زمین، استوارتر بودند، و [لی] آنچه به دست می آوردند، به حالشان سودی نبخشید.}

- سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ. أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ.(6)

{به زودی نشانه های خود را در افق ها [ی گوناگون] و در دل هایشان بدیشان خواهیم نمود، تا برایشان روشن گردد که او خود حقّ است. آیا کافی نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟ آری، آنان در لقای پروردگارشان تردید دارند. آگاه باش که مسلماً او به هر چیزی احاطه دارد.}

- إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ. وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ. وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.(7)

{به راستی در آسمان ها و زمین، برای مؤمنان نشانه هایی است. و در آفرینش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده [ها] پراکنده می گرداند، برای مردمی که یقین دارند نشانه هایی است. و [نیز در] پیاپی آمدن شب و روز، و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به [وسیله] آن، زمین را پس از مرگش زنده گردانیده است و [همچنین در] گردش بادها [به هر سو،] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(8)

{قطعاً در این [امر] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است.}

ص: 317


1- . روم / 8 - 9
2- . روم / 21
3- . مؤمن / 13
4- . مؤمن / 85
5- . مؤمن / 82
6- . سجده / 53 - 54
7- . جائیه / 3 - 5
8- . جائیه / 13

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الغضائری عن الصدوق: مثله (1).

«4»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ یَرْعَ فِی کَلَامِهِ أَظْهَرَ هُجْرَهُ (2).

«5»

ما(3)،[الأمالی للشیخ الطوسی] ع، [علل الشرائع] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَلَا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ (4).

«6»

ع، [علل الشرائع] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْخَطَّابِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَفْلَتَتْ مِنْ أَحَدِکُمْ کَلِمَةُ جَفَاءٍ یَخَافُ مِنْهَا عَلَی نَفْسِهِ فَلْیُتْبِعْهَا بِکَلِمَةٍ تُعْجَبُ مِنْهَا تُحْفَظُ عَلَیْهِ وَ تُنْسَی تِلْکَ (5).

«7»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی (6).

«8»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا أَنْفَقَ النَّاسُ مِنْ نَفَقَةٍ أَحَبَّ مِنْ قَوْلِ الْخَیْرِ.

«9»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قُولُوا الْخَیْرَ تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا

ص: 311


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 55.
2- 2. أمالی الصدوق ص 194.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 221.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 235.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 150، و فیه« کلمة حمقاء» بدل« کلمة جفاء» و المراد بقوله:« کلمة تعجب منها» الکلمة الصالحة الحکیمة التی تعجب منها النفوس و تبتدعها.
6- 6. المحاسن ص 6.

- أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکافِرِینَ أَمْثالُها.(1)

{مگر در زمین نگشته اند، تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها بودند به کجا انجامیده است؟ خدا زیر و زبرشان کرد و کافران را نظایر [همین کیفرها در پیش] است.}

- وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ. وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.(2)

{و روی زمین برای اهل یقین نشانه هایی [متقاعد کننده] است، و در خود شما پس مگر نمی بینید؟} - وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ. حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ (الی قوله تعالی) وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ. فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ. وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.(3)

{و قطعاً از اخبار، آنچه در آن مایه انزجار [از کفر] است به ایشان رسید. حکمت بالغه [حقّ این بود]، ولی هشدارها سود نکرد. پس، از آنان روی برتاب. روزی که داعیِ [حق] به سوی امری دهشتناک دعوت می کند، در حالی که دیدگان خود را فروهشته اند، چون ملخ های پراکنده از گورها [ی خود] برمی آیند. به سرعت سوی آن دعوتگر می شتابند. کافران می گویند: «امروز [چه] روز دشواری است.» پیش از آنان، قوم نوح [نیز] به تکذیب پرداختند و بنده ما را دروغزن خواندند و گفتند: «دیوانه ای است.» و [بسی] آزار کشید. تا پروردگارش را خواند که: «من مغلوب شدم به داد من برس!» پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم. و از زمین چشمه ها جوشانیدیم تا آب [زمین و آسمان] برای امری که مقدّر شده بود به هم پیوستند. و او را بر [کشتیِ] تخته دار و میخ آجین سوار کردیم. [کشتی] زیر نظر ما روان بود. [این] پاداش کسی بود که مورد انکار واقع شده بود. و به راستی آن [سفینه] را بر جای نهادیم [تا] عبرتی [باشد] پس آیا پندگیرنده ای هست؟}

- فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ.(4)

{پس ای دیده وران، عبرت گیرید.}

- وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.(5)

{و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.}

- لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ.(6)

{تا آن را برای شما [مایه] تذکّری گردانیم و گوش های شنوا آن را نگاه دارد.} - إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ. فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا(7)

{این [آیات،] پندنامه ای است. تا هر که خواهد، راهی به سوی پروردگار خود پیش گیرد.}

روایات

روایت1.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام می فرمود: با فکر و اندیشه دل خود را بیدار کن. شب ها پهلوی خود را از بستر تهی کن. و از اللَّه که پروردگار تو است بپرهیز.(8)

توضیح

«تنبیه» یعنی بیدار شدن از خواب و از غفلت. و در قاموس است: «نبه» به ضم نون یعنی زیرکی و بلند شدن از خواب و «انبهته. نبهته. فتنبه و انتبه.» و «هذا منبهه علی کذا» یعنی توجه داده شده بر فلان مطلب و «لفلان» یعنی متوجه به ارزش فلانی شده و او را بالا برد. «و ما نبه له» یعنی فطانت نداشت و متوجه نشد. و اسم مصدر می شود

ص: 318


1- . محمد / 10
2- . ذاریات / 20 - 21
3- . قمر / 4 - 15
4- . حشر / 2
5- . حشر / 21
6- . حاقه / 12
7- . مزمل /19 و دهر / 29
8- . کافی 2 : 360

الْخَیْرَ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ (1).

«10»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً قَالَ خَیْراً فَغَنِمَ أَوْ سَکَتَ عَلَی سُوءٍ فَسَلِمَ (2).

«11»

ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِی فَمِهِ وَ فَمُ الْحَکِیمِ فِی قَلْبِهِ (3).

«12»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ رَفَعَهُ قَالَ: أَخَذَ رَجُلٌ بِلِجَامِ دَابَّةِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ فَقَالَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ إِطْیَابُ الْکَلَامِ (4).

«13»

ل، [الخصال] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً(5) قَالَ نَزَلَتْ فِی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ تَعَالَی قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ (6).

«14»

یب، [تهذیب الأحکام] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً هُوَ لِلنَّاسِ جَمِیعاً فَضَحِکَ وَ قَالَ لَا عُنِیَ قُولُوا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ.

بیان

کأنه علی المثال و المراد تأویل الآیة بأن الغرض إظهار الأمور الحقة بین الناس أو المراد بالناس الإنسان الحقیقی و هم الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام کما ورد فی تفسیر قوله تعالی ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ (7) و علی

ص: 312


1- 1. المحاسن ص 15.
2- 2. المحاسن ص 15.
3- 3. تحف العقول 489 فی ط.
4- 4. المحاسن ص 292.
5- 5. البقرة: 83.
6- 6. براءة: 29.
7- 7. البقرة: 199.

«نُبه» با ضمّه است و«نبّه باسمه تنبیهاً نوّه = اسم او را گفت. (پایان نقل قول) و «تفکر» یعنی به کار بردن فکر در چیزی که فهمیدن آن موجب تقویت ایمان و یقین و زهد در دنیا و میل به آخرت گردد.

و غزالی گفته:(1) حقیقت تفکر این است که انسان از یک مقدمات روشن و ارزیابی آنها به یک مطلب غیر بدیهی که خیلی آشکار نیست برسد. مثلا فکر کند که آخرت باقی و جاودانی است و دنیا فانی و نماندنی است که در این صورت به این حقیقت می رسد که بنابراین آخرت بهتر از دنیا است و این باعث می شود که عمل خود را برای آخرت قرار دهد. پس تفکر سبب چنین علمی شده است و این علم حالتی نفسانی و روحی که همان توجه به آخرت است و این حالت ایجاب می کند که برای آخرت عمل کند. همچنین بنابراین تفکر موجب روشنایی دل و بیرون آمدن از حالت غفلت است و ریشه و اساس همه خوبی ها و موفقیت ها است. محقق طوسی قدس سره چنین گفته: تفکر یعنی سیر و حرکت روح و درون است از مقدمات به طرف اهداف و مقاصد که با واژه نظر قریب المعنی است. و هیچ کس از نقص به کمال نمی رسد، مگر از همین راه سیر باطن. و این مقدمات را از آفاق (موجودات زمینی و آسمانی) یعنی آیات آفاقی و از انفس (ویژگی های وجود خویش) یعنی آیات انفسی باید گرفت.

مثلا در اجزا و ذرات این جهان و همچنین در کرات آسمانی و ستارگان و حرکات آنها و در مقدار و حجم آنها و اختلافات و نزدیکی و دوری آنها و تاثیرات و تغییرات آنها در پرورش موجودات زمینی و همچنین در اوضاع مختلف کره زمین و تغییرات و گردش آن و چگونگی آن و در معدنیات و نباتات و حیوانات - که این ها همه آیات آفاقی است - تفکر و اندیشه کند. همچنین در اجزای انسان و اعضا و جوارح، استخوان ها و عضلات و اعصاب و عروق و غیر این ها که قابل احصاء و شمارش نیست - که این ها هم آیات انفسی است - تفکر کند.

و به وسیله این موجودات و حکمت ها و مصالحی که در این ها هست، بر وجود و کمالات آفریدگار استدلال کند و به عظمت و علم و قدرت حق و بی ثباتی ماسوای او پی ببرد. خلاصه اینکه فکر و اندیشه در این چیزها از لحاظ اصل خلقت و آفرینش آنها و حکمت و تدبیری که به کار رفته و مصالح و فواید وجودی آنها، موجب علم و پی بردن به وجود صانع و آفریدگار می گردد.

و فکر و اندیشه در تغیرات و دگرگونی و فنا و زوال آنها، موجب این می شود که از همه این ها بریده و به او بپیوندد و دلبستگی به این ها نداشته باشد و به کلی متوجه به سوی حق گردد (حکمت علمی و حکمت عملی). و از این قبیل است فکر و اندیشه در حالات گذشتگان و کوتاه شدن دستشان از دنیا و هر چه در آن است و بازگشتشان به آخرت که چنین توجه و تفکری، موجب این می شود که انسان علاقه و محبت خود را از غیر خدا قطع کند و به سوی او متوجه شود و راه تقوا و اطاعت را پیش گیرد. و از این جهت است که خداوند پس از دستور تفکر، امر به تقوا و اطاعت فرموده است. و البته ممکن است معنای تفکر را تعمیم داد، به طوری که شامل تفکر و تعمق در آیات قرآنی و اخبار نبوی و احادیث

ص: 319


1- . إحیاء علوم الدین 4 : 452

التقدیرین هو أحد بطون الآیة و محمول علی غیر حال التقیة.

«15»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُطْعِمُ رَجُلًا سَائِلًا لَا أَعْرِفُهُ مُسْلِماً قَالَ نَعَمْ أَطْعِمْهُ مَا لَمْ تَعْرِفْهُ بِوَلَایَةٍ وَ لَا بِعَدَاوَةٍ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً(1).

بیان

کأن المعنی أنه إذا کان القول الحسن معهم مطلوبا کان إطعامهم أیضا مطلوبا بطریق أولی أو یکون ذکره للتنظیر لرفع الاستبعاد أو یکون هذا تأویلا آخر للآیة بأن یراد بها حسن الظن بهم و عدم نسبة الکفر و الخلاف إلیهم ما لم یعلم ذلک.

«16»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَحْمِلُوا النَّاسَ عَلَی أَکْتَافِکُمْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً(2).

ص: 313


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 48، و الآیة فی البقرة: 84.
2- 2. المصدر نفسه.

ائمه اطهار علیهم السّلام و مسائل شرعی و حقایق و مطالب دینی و کلا آنچه که شارع مقدس دستور تعمق و تامل در آنها و تحصیل علم به آنها را داده است هم بشود.

و اما «جمله و جاف عن اللیل جنبک.» «جفاء» یعنی بعد و دوری، «جاف عنه کذا» یعنی دوری کرد از او. و در صحاح گوید: «جفا السرج عن ظهر الفرس»، و «اجفیته» یعنی زین را از پشت اسب برداشتم. و در آیه شریفه آمده است: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع»، یعنی دور می کنند پهلوهای خود را از بستر (نماز شب). اینجا هم منظور این است که شب ها برای عبادت از بستر برخیزد. و جمله سوم «اتق الله ربک»، معنای تقوا قبلا گفته شد و لفظ «رب» که پس از لفظ «الله» آمده، از جهت بیان علت است، یعنی چون الله رب تو و مدبر و پرورش دهنده تو است، پس باید نسبت به او تقوا داشته باشی.

روایت2.

کافی: صیقل نقل می کند که: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: اینکه مردم روایت می کنند که یک لحظه فکر از یک شب عبادت تا صبح بهتر است، یعنی چطور فکر کند؟ فرمود: مثلا از ویرانه ای یا خانه ای که عبور می کند، توجهی بکند و بگوید: ای ویرانه! ساکنان تو و بانیان تو کجا هستند؟ چرا پاسخ نمی گویی؟(1)

توضیح

«خیر من قیام لیله» یعنی به پا ایستادن در شب برای عبادت. البته چون فکر و اندیشه از کارهای دل است و کار دل از کار اعضا و جوارح بهتر است، علاوه اثر و نتیجه تفکر مهم تر و دائمی تر است، چون ممکن است یک لحظه فکر، تا آخر عمر سبب توبه از گناه و ملازمت اطاعت انسان شود. و اینکه در بیان تفکر فرمود: «به ویرانه ای عبور کند» به عنوان مثال، برای فهماندن مطلب فرموده یا از جهت مراعات فهم سائل فرموده، چون شاید سائل این نوع فکرها را می توانسته است بکند. و مقصود از خانه، خانه آبادی در مقابل ویرانه است، ولی خانه ای که بناکننده اش مرده باشد و دیگران ساکن شده باشند. و مقصود از خرابه، همان ویرانه ای است که اکنون ساکن ندارد و تردیدی که در این حدیث است (ویرانه یا خانه) بعید است که از راوی باشد. ولی لفظ «یا» در اینجا برای تنویع است نه تردید .

و ممکن است این دو جمله که در حدیث است (ساکنان تو، بانیان تو) اولی مربوط به ویرانه و دوم مربوط به خانه باشد. ولی هر دو مربوط به هر دو باشد بهتر است.

و جمله «مالک لا تتکلمین» (چرا حرف نمی زنی؟) این گفتارها به زبان حال است و مقصود این است که حال و وضع خیلی روشن است، یعنی تابلوی عبرت و پند آشکار است، به طوری که کانه جا دارد حرف بزنی.

ص: 320


1- . کافی 2 : 360

باب 80 التفکر و الاعتبار و الاتعاظ بالعبر

الآیات

البقرة کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ(1) و قال تعالی وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ (2) آل عمران إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ(3) و قال تعالی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (4) و قال تعالی وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا(5) الأنعام قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ

انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (6) و قال تعالی إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (7) و قال قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ (8)

ص: 314


1- 1. البقرة: 219 و 266.
2- 2. البقرة: 269.
3- 3. آل عمران: 13.
4- 4. آل عمران: 137.
5- 5. آل عمران: 191.
6- 6. الأنعام: 11.
7- 7. الأنعام: 36.
8- 8. الأنعام: 50.

و گفته شده که این جمله از قبیل ذکر لازم و اراده ملزوم است، پس نفی تکلم یعنی نفی گوش دادن، یعنی غافلان این زبان حال تو را نمی شنوند. و گفته شده که استفهام، استفهام انکاری است. یعنی تو ای ویرانه! حرف می زنی و موعظه می کنی، ولی غافلان توجهی ندارند. پس سخن گفتنت بیجا و بی فایده است، گرچه این احتمال بعید است. و ممکن است با این جمله توبیخ و ملامت غافلان را برساند. یعنی این مغرورین که گول دنیا را خورده اند، با این ویرانه های گویا چرا بیدار نمی شوند و عبرت نمی گیرند، که برگشت مطلب به توبیخ و سرزنش جهال است.

مثلا انسان جوان فاسق و فاسدی را می بیند و در حضور این شخص فاسد به پدرش می گوید: چرا پسرت را موعظه نمی کنی؟ با اینکه پدر او را موعظه می کند. ولی این جمله را به منظور سرزنش پسر می گوید.

روایت3.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بهترین عبادت ادامه تفکر و اندیشه درباره خدا و قدرت خداوندی است. (1)

توضیح

«ادمان» یعنی ادامه تفکر و اندیشه است درباره خدا و قدرت خداوندی.

«ادمان» یعنی ادامه دادن. و جمله «و فی قدرته» ظاهرا عطف تفسیری است برای کلمه «فی الله»، چون اندیشیدن در ذات و کنه صفات حق ممنوع است، همان طوری که اخبارش در باب توحید گفته شد، زیرا چنین تفکری جز حیرت و سرگردانی و سردرگمی عقل هیچ اثری ندارد. بنابراین مقصود از «تفکر فی الله»، تفکر در افعال او و آفریده های عجیب و شگفتی های آفرینش است که این توجه و اندیشه ها، دلیل بر عظمت و بزرگی و والایی و تقدس و تنزه او است و دلیل بر کمال علم و حکمت او و بر نفوذ مشیت و اداره او و بر قدرت و احاطه و سلطه او است بر همه اشیاء. و از این علم و حکمت بی پایان الهی متوجه این حقیقت می شویم که آن ذات حکیم این خلقت و آفرینش را عبث و بیهوده نیافریده که هیچ تکلیف و شناخت و پاداش و کیفری در بین نباشد. پس باید جهان جاویدان دیگری غیر این دنیای فانی که مشحون از مصائب و گرفتاریه ا و رنج ها است باشد که نیکان و بدان به پاداش و کیفر برسند، وگرنه این خلقت و آفرینش عبث و بیهوده خواهد بود، همچنان که فرموده است: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ.»(2) {آیا چنین تصور می کنید که ما شما را عبث و بیهوده آفریده ایم و شما به سوی ما بازگشت ندارید؟}

و چنین تفکری، تفکر صاحبان عقل و خرد است، همچنان که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا

ص: 321


1- . کافی 2 : 360
2- . مؤمنون / 115

و قال ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (1) الأعراف قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (2) و قال فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (3) و قال تعالی أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (4) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ (5) یونس کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (6) و قال تعالی فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ (7) و قال سبحانه قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (8) یوسف أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ (9) و قال تعالی لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ (10) الرعد إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (11) الحجر إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ إِنَّ فِی

ص: 315


1- 1. الأنعام: 152.
2- 2. الأعراف: 3.
3- 3. الأعراف: 176.
4- 4. الأعراف: 185.
5- 5. الأعراف: 201 و 202.
6- 6. یونس: 24.
7- 7. یونس: 73.
8- 8. یونس: 101.
9- 9. یوسف: 109.
10- 10. یوسف: 111.
11- 11. الرعد: 3.

باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّار.»(1) {به طور مسلم در آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف شب و روز آیات و نشانه هایی است برای خردمندان. آنان که در حال ایستادن و نشسته و در حالت خوابیدن (در تمام حالات) در یاد خدا هستند و در خلقت آسمان ها و زمین فکر و اندیشه دارند که خداوند این آفرینش را باطل و بی هدف نیافریده ای. تو از کار عبث و بیهوده منزه هستی. پس ما را از عذاب دوزخ حفظ کن.} و همچنین در موارد بسیاری از قرآن فرموده است: «و من آیاته.» و همین آیات است که مجری و منشأ تفکر صاحبان عقل در امور مربوط به خدا و صفات او است (نه ذات الله) که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: در نعمت های خدا فکر کنید که شما نمی توانید میزان آن را تقدیر نمایید .

روایت4.

کافی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: عبادت این نیست که بسیار نماز بخواند و زیاد روزه بگیرد. همانا عبادت، تفکر و اندیشیدن در امر و دستور خداوند متعال است.(2)

توضیح

مقصود این است که عبادت منحصر به نماز و روزه نیست. یعنی عبادت کامل تفکر در امر الهی است، با همان معانی که قبلا بیان شد. و گفته می شود که منظور از تفکر در امر خدا، علم و آگاهی به کیفیت و چگونگی عمل و آداب و شرایط اعمال و عبادت است که این اعمال بدون ملاحظه این علم و آگاهی باطل است و خلاصه مطلب اینکه نماز و روزه زیاد بدون ملاحظه شرایط و کیفیت و احکام آنها عبادت نیست.

مؤلف

این احتمال هم هست که نماز و روزه زیاد بدون تفکر در مسائل شناخت خدا و شناخت رسول او و شناخت ائمه هدی علیهم السلام - همچنان که مخالفان و عامه چنین هستند - پذیرفته نیست و موجب بعد و دوری از حق است.

روایت5.

کافی: حضرت صادق نقل می کند که امیر مؤمنان علیهم السلام فرمود: تفکر دعوت به نیکی و عمل می کند.(3)

توضیح

ظاهرا تفکری که در این حدیث آمده، شامل جمیع انواع تفکرات صحیحی که به آنها اشاره کردیم می شود. مثلا تفکر در عظمت خدا که موجب خوف و خشیت و اطاعت الهی می شود. و تفکر در فنای دنیا و لذات دنیوی که موجب ترک آن لذات است. و تفکر در عواقب کار گذشتگان که فکر پایان سعادتمندانه صالحان موجب پیروی از روش آنها است. و فکر در عواقب شوم و شقاوتمندانه

ص: 322


1- . آل عمران / 190 - 101
2- . کافی 2 : 360
3- . کافی 2 : 360

ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ (1) النحل إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (2) و قال تعالی فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (3) المؤمنون قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (4) الفرقان وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً(5) و قال تعالی وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً(6) النمل قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (7) و قال تعالی قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ (8) العنکبوت قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(9) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (10) و قال تعالی وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (11) و قال تعالی وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ (12) الروم أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما

ص: 316


1- 1. الحجر: 75- 77.
2- 2. النحل: 11.
3- 3. النحل: 36.
4- 4. المؤمنون: 86.
5- 5. الفرقان: 50.
6- 6. الفرقان: 73.
7- 7. النمل: 62.
8- 8. النمل: 69.
9- 9. العنکبوت: 20.
10- 10. العنکبوت: 24.
11- 11. العنکبوت: 35.
12- 12. العنکبوت: 43.

مجرمین باعث اجتناب از روش آنها است. و فکر در عیوب نفسانی و آفات آن باعث توجه به آن و اصلاح نفس است. و فکر در اسرار و نتایج عبادت که موجب سعی و کوشش در تکمیل عبادت و برطرف کردن نواقص آن می شود. و فکر در ارزش درجات اخروی که باعث تحصیل و به دست آوردن آن درجات می شود. و فکر در مسائل دینی و شرعی که موجب می شود هر مسأله ای در مورد خود عملی گردد. و فکر در ارزش اخلاق حسنه و پسندیده که انسان را دعوت به تخلق به آنها می کند. و فکر در اخلاق نکوهیده و آثار زشت آنها که باعث دوری از آنها می گردد. و فکر در نواقص و معایب اعمال خویش که موجب دقت در اصلاح آن می شود. و فکر در گناهان و نتایج شوم و کیفرهای اخروی آن و اینکه باعث بعد و دوری از خدا و محرومیت از سعادت می شود، که موجب خودداری از گناه و جبران گذشته از راه توبه و ندامت می شود. و فکر در صفات و افعال الهی و در الطاف و احسانش به بندگان و نعمت های ارزنده او و فراوانی آنها و آسان بودن تکالیف و وعده پاداش زیاد در مقابل عمل اندک و مسخر بودن آنچه در آسمان ها و زمین است برای انسان و گردش و حرکت آنها به نفع انسان و نظایر این افکار که او را وادار به احسان و اعمال نیک و رغبت در اطاعت و خودداری از اعمال زشت می کند. و ارزش فکر در مسائل و موارد دیگر و آثار سازنده آن با مقایسه با این مطالب روشن می گردد. و الله الموفق للخیرات.

مؤلف

قسمتی از اخبار مربوطه در «باب سکوت و سخن گفتن» نقل شد.

روایت6.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: اکثر اوقات و بیشترین عبادت ابوذر رحمه اللَّه علیه، تفکر و عبرت گرفتن بود.(1)

روایت7.

معانی الاخبار و خصال: در حدیث ابوذر است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بر شخص عاقل لازم است که اوقات خود را بر سه قسمت تقسیم کند؛ یک قسمت بپردازد برای مناجات خدا و عبادت پروردگار، مقداری از وقت خود را به محاسبه نفس و بررسی خویش بپردازد و مقداری از وقت خود را صرف در تفکر و اندیشه در آنچه خداوند با او و برای او کرده کند و قسمتی هم مشغول بهره برداری از لذائذ نفسانی، البته از راه حلال شود.(2)

روایت10.

امالی طوسی:

ص: 323


1- . خصال: 42
2- . معانی الأخبار: 334 ، خصال: 525

إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (1) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (2) المؤمن وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ و قال تعالی قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ (3) و قال تعالی أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ (4) السجدة سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ(5) الجاثیة إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (6) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (7)

ص: 317


1- 1. الروم: 8 و 9.
2- 2. الروم: 21.
3- 3. المؤمن: 13 و 58.
4- 4. المؤمن: 82.
5- 5. السجدة: 53 و 54.
6- 6. الجاثیة: 3- 5.
7- 7. الجاثیة: 13.

امام دهم، از پدرانش علیهم السّلام روایت کرده که فرمود: علم و دانش ارث پر بهایی است و ادب و اخلاق زینت و زیور خوبی است. و فکر آیینه روشن و صافی است. که مطالب و حقایق در آن منعکس می شود.(1)

روایت11.

امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السّلام در وصایای خود به حضرت مجتبی علیه السّلام فرمود: هیچ عبادتی همانند فکر و اندیشه در آفرینش خدا نیست.(2)

روایت12.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: غافل ترین مردم کسی است که از دگرگونی دنیا پند و اندرز نگیرد.(3)

روایت13.

امالی صدوق: امام ششم، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند

که فرمود: خوشبخت و سعادتمند کسی است که از دیگران پند بگیرد. (از حوادثی که برای دیگران پدید می آید.) (4)

روایت14.

امالی صدوق: اسماعیل بن بشر نقل می کند که: هارون الرشید برای حضرت موسی بن جعفر علیهم السلام نوشت که مرا موعظه ای کوتاه بنما. حضرت در پاسخ نوشت: هیچ چیز نیست که در مرأی و منظر تو قرار گیرد، مگر اینکه در آن موعظه و اندرزی است.(5)

روایت15.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: به طور کلی خیر و خوبی در سه خصلت است: نظر و تفکر، سکوت و خاموشی، کلام و سخن. هر نظری که در آن عبرت نباشد، سهو و اشتباه است. هر سکوتی که در آن فکر و اندیشه نباشد، غفلت است. و هر سخن و کلامی که در آن ذکر خدا نباشد، لغو و بیهوده است. بنابراین خوشا به حال کسی که نظرش عبرت، سکوتش فکر و سخنش ذکر باشد. و بر گناهش بگرید و مردم از شرش در امان باشند. (6)

روایت16.

محاسن: حسن صیقل نقل می کند که گفت: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: نقل می کنند که یک لحظه تفکّر از

ص: 324


1- . امالی طوسی: 115
2- . امالی طوسی: 146
3- . معانی الأخبار: 195
4- . امالی صدوق: 395
5- . امالی صدوق: 411
6- . محاسن 1: 65

محمد أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکافِرِینَ أَمْثالُها(1) الذاریات وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ (2) القمر وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ(3) الحشر فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ(4) و قال وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (5) الحاقة لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ(6) المزمل و الدهر إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا(7).

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: نَبِّهْ بِالتَّفَکُّرِ قَلْبَکَ وَ جَافِ عَنِ اللَّیْلِ جَنْبَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ رَبَّکَ (8).

بیان

التنبیه الإیقاظ عن النوم و عن الغفلة و فی القاموس النبه بالضم الفطنة و القیام من النوم و أنبهته و نبهته فتنبه و انتبه و هذا منبهة علی کذا مشعر به و لفلان مشعر بقدره و معل له و ما نبه له کفرح ما فطن و الاسم

ص: 318


1- 1. القتال: 10.
2- 2. الذاریات: 20 و 21.
3- 3. القمر: 4- 15.
4- 4. الحشر: 2.
5- 5. الحشر: 21.
6- 6. الحاقّة: 12.
7- 7. المزّمّل: 19، الدهر: 29.
8- 8. الکافی ج 2 ص 54.

ایستادن یک شب در عبادت بهتر است؟ حضرت فرمود: آری، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یک لحظه فکر از عبادت یک شب بهتر است. عرض کردم: چگونه فکر کند؟ فرمود: مثلا از ویرانه ای که عبور می کند، بگوید: ساکنان و بانیان تو کجا هستند؟ چه شده؟ چرا جواب نمی دهی و سخن نمی گویی؟(1)

در کتاب حسین بن سعید نیز این روایت آمده است.

روایت17.

تحف العقول: حضرت عسکری علیه السّلام فرمود: عبادت به زیادی نماز و روزه نیست. همانا عبادت کثرت تفکر در امر الهی است.(2)

روایت18.

محاسن: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند کسی را که با دوستان مزاح کند دوست دارد. و هنگام تنهایی مشغول فکر و اندیشه باشد و متصف به صفت صبر باشد و در سحرگاهان و شبانه نماز بخواند.(3)

روایت19.

فقه الرضا: عالم (حضرت کاظم علیه السّلام) فرمود: خوشا به حال کسی که سکوتش تفکر، نگاهش عبرت و سخنش ذکر الهی باشد، و در خانه اش راحت باشد (و نخواهد بیرون بیاید) و بر گناهش بگرید و مردم از دست و زبانش در امان باشند. و نیز روایت می کنم که یک لحظه فکر از عبادت یک سال بهتر است. از عالم سؤال کردم. فرمود: مثلا به ویرانه یا خانه های خالی از سکنه که عبور کند، بگوید: بناکنندگان تو و ساکنان تو کجا هستند؟ چرا پاسخ نمی دهی؟ و عبادت منحصرا نماز و روزه زیاد نیست. عبادت کامل تفکر و اندیشیدن در امر خداوند متعال است.

و نیز روایت می کنم که تفکر آیینه ای است که بدی ها و خوبی های تو را به تو نشان می دهد.(4)

روایت20.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: از گذشته دنیا عبرت بگیرید. آیا کسی را نگه داشت؟ همه رفتند. و آیا از رئیس و ما فوق و زیردست، از ثروتمند و مستمند، از دوست و دشمن کسی باقی ماند؟ پس آینده دنیا هم نظیر گذشته است که از همانندی آب به آب شبیه تر است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای وعظ و اندرز مرگ بس است؛ برای دلالت و راهنمایی عقل و فکر بس است؛ برای زاد و توشه تقوا و پرهیزکاری، برای اشتغال عبادت و برای انس و همراهی، خدا بس است. برای توضیح و بیان حقایق، قرآن کافی است.

ص: 325


1- . محاسن 1 : 94
2- . تحف العقول: 368
3- . محاسن 1 : 456
4- . فقه الرضا: 380

النبه بالضم و نبه باسمه تنبیها نوه انتهی و التفکر إعمال الفکر فیما یفید العلم به قوة الإیمان و الیقین و الزهد فی الدنیا و الرغبة فی الآخرة.

قال الغزالی حقیقة التفکر طلب علم غیر بدیهی من مقدمات موصلة إلیه کما إذا تفکر أن الآخرة باقیة و الدنیا فانیة فإنه یحصل له العلم بأن الآخرة خیر من الدنیا و هو یبعثه علی العمل للآخرة فالتفکر سبب لهذا العلم و هذا العمل حالة نفسانیة و هو التوجه

إلی الآخرة و هذه الحالة تقتضی العمل لها و قس علی هذا فالتفکر موجب لتنور القلب و خروجه من الغفلة و أصل لجمیع الخیرات.

و قال المحقق الطوسی قدس سره التفکر سیر الباطن من المبادی إلی المقاصد و هو قریب من النظر و لا یرتقی أحد من النقص إلی الکمال إلا بهذا السیر و مبادیه الآفاق و الأنفس بأن یتفکر فی أجزاء العالم و ذراته و فی الأجرام العلویة من الأفلاک و الکواکب و حرکاتها و أوضاعها و مقادیرها و اختلافاتها و مقارناتها و مفارقاتها و تأثیراتها و تغییراتها و فی الأجرام السفلیة و ترتیبها و تفاعلها و کیفیاتها و مرکباتها و معدنیاتها و حیواناتها و فی أجزاء الإنسان و أعضائه من العظام و العضلات و العصبات و العروق و غیرها مما لا یحصی کثرة و یستدل بها و بما فیها من المصالح و المنافع و الحکم و التغییر علی کمال الصانع و عظمته و علمه و قدرته و عدم ثبات ما سواه.

و بالجملة التفکر فیما ذکر و نحوه من حیث الخلق و الحکمة و المصالح أثره العلم بوجود الصانع و قدرته و حکمته و من حیث تغیره و انقلابه و فنائه بعد وجوده أثره الانقطاع منه و التوجه بالکلیة إلی الخالق الحق.

و من هذا القبیل التفکر فی أحوال الماضین و انقطاع أیدیهم عن الدنیا و ما فیها و رجوعهم إلی دار الآخرة فإنه یوجب قطع المحبة عن غیر الله و الانقطاع إلیه بالتقوی و الطاعة و لذا أمر بهما بعد الأمر بالتفکر و یمکن تعمیم التفکر بحیث یشمل التفکر فی معانی الآیات القرآنیة و الأخبار النبویة و الآثار المرویة

ص: 319

و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: از دنیا جز فتنه و گرفتاری چیزی باقی نمانده است. و کسی نجات پیدا نمی کند جز از طریق التجاء و پناه با صدق و صفا به خدا. حضرت نوح علیه السّلام فرمود: دنیا را مانند یک خانه دو دری (در دخول و در خروج) دیدم که از یک در داخل و از در دیگر خارج شدم. این وضع و حال و برداشت نوح صفی الله و برگزیده خدا است. چگونه خواهد بود وضع و حال کسی که به دنیا تکیه و اعتماد کند و عمر گرانبها را در تعمیر و مرتب ساختن آن صرف نماید و در دستیابی به آن دین خود را از دست بدهد؟ و فکر و اندیشه، آیینه کارهای نیک و کفاره و جبران بدی ها و روشنی دل ها و میدان وسیعی است برای مردم و عامل رسیدن به سعادت اخروی و باعث مطلع شدن به عواقب کارها و سبب زیاد شدن علم و آگاهی و خصلتی است که خداوند متعال به عبادتی بهتر از آن عبادت نشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یک ساعت تفکر و اندیشه از عبادت یک سال بهتر است. و به مقام والای تفکر نمی رسد؛ مگر کسی که خداوند او را بر روشنایی بینش و توحید مخصوص گردانیده است.(1)

روایت21.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: زندگی کسی که در دنیا عبرت گرفته، مانند زندگی کسی است که در خواب باشد؛ اشیاء و مطالب را می بیند، ولی با آنها در حقیقت لمس و تماس ندارد. و چون زشتی و رفتار و روش فریب خوردگان به دنیا را می بیند، از دل و روح خود آنچه را که موجب حساب و کیفر اخروی است (عشق و علاقه به دنیا) جدا می سازد و به جای آن، آنچه را که موجب تقرب به خدا و رسیدن به خشنودی و عفوش می شود انتخاب می کند، و با آب زوال دنیا آرایش و جلوه گری دنیا را که می خواهد با این ها انسان را به خود دعوت نماید، تمامی این آرایش ها را شسته و محو و نابود می سازد. بنابراین عبرت و پندپذیری سه چیز ارزنده را به صاحبش می دهد: آگاهی به آنچه که باید عمل کند؛ عمل کردن به آنچه که می داند؛ توفیق علم و آگاهی به آنچه که نمی داند. و اصل و اساس عبرت، توجه به این است که دنیا اولی است که باید از آخرش ترسید و آخر و نهایتش به گونه ای است که موجب زهد و بی رغبتی به آن می گردد (بالاخره از همه چیز جدا می شود). و عبرت صحیح و مفید، فقط برای اهل بصیرت و پاکدلان میسر می گردد. خداوند متعال فرموده است: «فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ.» {ای صاحبان بینش عبرت بگیرید.} و نیز فرموده: «فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ.»(2) {چشم های سر کور نیست، ولی دل هایی که در سینه است کور می شود.} بنابراین کسی که خداوند متعال چشم دل و دیده بصیرتش را برای عبرت گیری بازگردانده، در واقع

ص: 326


1- . مصباح الشریعة: 201
2- . حج / 46

عن الأئمة الأطهار و المسائل الدینیة و الأحکام الشرعیة و بالجملة کل ما أمر الشارع الصادع بالخوض فیه و العلم به.

قوله علیه السلام و جاف عن اللیل جنبک الجفا البعد و جاف عنه کذا أی باعده عنه فی الصحاح جفا السرج عن ظهر الفرس و أجفیته أنا إذا رفعته عنه و جافاه عنه فتجافا جنبه عن الفراش أی نبا انتهی و قال سبحانه تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ (1) و إسناد المجافاة إلی اللیل مجاز فی الإسناد أی جاف عن الفراش باللیل أو فیه تقدیر مضاف أی جاف عن فراش اللیل جنبک و علی التقادیر کنایة عن القیام باللیل للعبادة و قد مر معنی التقوی و التوصیف بالرب للتعلیل.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یَرْوِی النَّاسُ إِنَّ تَفَکُّرَ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ قُلْتُ کَیْفَ یَتَفَکَّرُ قَالَ یَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ أَوْ بِالدَّارِ فَیَقُولُ أَیْنَ سَاکِنُوکِ وَ أَیْنَ بَانُوکِ مَا لَکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ (2).

بیان

خیر من قیام لیلة أی للعبادة لأن التفکر من أعمال القلب و هو أفضل من أعمال الجوارح و أیضا أثره أعظم و أدوم إذ ربما صار تفکر ساعة سببا للتوبة عن المعاصی و لزوم الطاعة تمام العمر یمر بخربة کأنه علیه السلام ذکر ذلک علی سبیل المثال لتفهیم السائل أو قال ذلک علی قدر فهم السائل و رتبته فإنه کان قابلا لهذا النوع من التفکر و المراد بالدار ما لم تخرب لکن مات من بناها و

سکنها غیره و بالخربة ما خرب و لم یسکنه أحد و کون التردید من الراوی کما زعم بعید و یحتمل أن یکون أین ساکنوک للخربة و أین بانوک للدار علی اللف و النشر المرتب لکن کونهما لکل منهما أظهر.

و الظاهر أن القول بلسان الحال و یحتمل المقال و قوله ما لک لا تتکلمین بیان لغایة ظهور الحال أی العبرة فیک بینة بحیث کان ینبغی أن تتکلم بذلک

ص: 320


1- 1. السجدة: 16.
2- 2. الکافی ج 2 ص 54.

مقام رفیع و مرتبه قرب و با عظمتی به او عنایت فرموده است.(1)

روایت22.

تفسیر عیاشی: از ابوالعباس، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: یک ساعت تفکر از عبادت یک سال بهتر است. «إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب.»(2) {همانا صاحبان عقل و خرد متذکر می شوند.}(3)

روایت23.

مجالس مفید: حضرت صادق، از امیر مؤمنان علیهما السلام نقل می کند که می فرمود: با فکر و اندیشه دل خود را بیدار کن. شب ها پهلوی خود را از بستر تهی کن. و از اللَّه که پروردگار تو است بپرهیز.(4)

روایت24.

کتاب صفین: هنگامی که علی علیه السّلام به طرف صفین می رفت، به ساباط با مدائن رسید. سپس به شهر بهرسیر وارد شد. در این هنگام یکی از یاران حضرت به نام حریز بن سهم، در حالی که به آثار و یادگار کسری نظر می کرد، این شعر ابن یعفر تمیمی را بر زبان جاری کرد: به جایگاه آنان باد می وزد، مثل اینکه یک مدت محدود وعده گاه معینی داشته اند. (یعنی آمدند و رفتند)

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود چرا این آیات کوبنده قرآن را نمی خوانی؟ «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِین.»(5) {[وه!] چه باغها و چشمه سارانی [که آنها بعد از خود] بر جای نهادند، و کشتزارها و جایگاه های نیکو، و نعمتی که از آن برخوردار بودند. [آری،] این چنین [بود] و آنها را به مردمی دیگر میراث دادیم. و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند.} حضرت فرمود: این گروه وارث دیگران بودند که اکنون موروث شد و دسته دیگر ارث این ها را برده و به جای آنها نشستند. این ها شکر نعمت ها را نکردند و به کیفر گناه مبتلا گشته و این نعمت ها از دستشان رفت. بترسید از کفران نعمت که مبادا گرفتار نکبت شوید.(6)

روایت25.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هنگامی که مطالب بر تو مشتبه شد، آخر و پایان کار را میزان اولش قرار بده (همیشه نتیجه و پایان کار را معیار و میزان بدان).(7)

و فرمود: کسی که عبرت گیرد بینا می شود. و کسی که بینا گردد، می فهمد. و آن کس که فهم دارد دانا می شود.(8)

ص: 327


1- . مصباح الشریعة: 201
2- . رعد / 19
3- . تفسیر عیاشی 2 : 223
4- . امالی مفید: 208
5- . دخان / 25 - 30
6- . وقعة صفین: 142
7- . نهج البلاغه 2 : 158
8- . نهج البلاغه 2 : 191

و قیل هو من قبیل ذکر اللازم و إرادة الملزوم فنفی التکلم کنایة عن نفی الاستماع أی لم لا یستمع الغافلون ما تتکلمین به بلسان الحال جهرا و قیل استفهام إنکاری أی أنت تتکلمین لکن الغافلون لا یستمعون و هو بعید.

و یمکن أن یکون کلامها کنایة عن تنبیه الغافلین أی لم لا تنبه المغرورین بالدنیا مع هذه الحالة الواضحة و یئول إلی تعییر الجاهلون بعدم الاتعاظ به کما أنه یقول رجل لوالد رجل فاسق بحضرته لم لا تعظ ابنک مع أنه یعظه و إنما یقول ذلک تعییرا للابن.

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَکُّرِ فِی اللَّهِ وَ فِی قُدْرَتِهِ (1).

بیان

الإدمان الإدامة و قوله علیه السلام و فی قدرته کأنه عطف تفسیر لقوله فی الله فإن التفکر فی ذات الله و کنه صفاته ممنوع کما مر فی الأخبار فی کتاب التوحید لأنه یورث الحیرة و الدهش و اضطراب العقل فالمراد بالتفکر فی الله النظر إلی أفعاله و عجائب صنعه و بدائع أمره فی خلقه فإنها تدل علی جلاله و کبریائه و تقدسه و تعالیه و تدل علی کمال علمه و حکمته و علی نفاذ مشیته و قدرته و إحاطته بالأشیاء و أنه سبحانه لکمال علمه و حکمته لم یخلق هذا الخلق عبثا من غیر تکلیف و معرفة و ثواب و عقاب فإنه لو لم تکن نشأة أخری باقیة غیر هذه النشأة الفانیة المحفوفة بأنواع المکاره و الآلام لکان خلقها عبثا کما قال تعالی أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ (2) و هذا تفکر أولی الألباب کما قال تعالی إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا

ص: 321


1- 1. الکافی ج 2 ص 55.
2- 2. المؤمنون: 115.

و فرمود: اسباب عبرت چه بسیار ولی عبرت گیرنده کم است.(1)

و فرمود. فکر و اندیشه آیینه صاف و روشنی است. و عبرت گیری هشداردهنده خیرخواهی است. و برای مؤدب بودن این بس است که آنچه را از دیگران زشت می شماری، از آن اجتناب کنی.(2)

و فرمود: قلب انسان کتاب دیده است.(3)

و نیز در سفارش های خود به حضرت مجتبی فرمود: استدلال کن برای چیزهایی که هنوز تحقق پیدا نکرده با چیزهایی که به وقوع پیوسته است، که اوضاع و احوال و امور نظایر و مانند هم هستند. و مباش از کسانی که موعظه و هشدار به حال آنها سودی ندارد، مگر در صورتی که تحت اذیت و آزار قرار گیرند. چون عاقل و خردمند با همان موعظه و هشدار پند می پذیرد، ولی بهائم و حیوان تا زدن و شلاق در میان نباشد رو به راه نمی شود.(4)

روایت26.

کنز جامع الفوائد: از حفص بن قرط، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: آن کس که مواعظ الهی را بپذیرد، پس خوشا به حال او. و آن کس که نپذیرد و سرپیچی کند، پس آتش دوزخ برای او سزاوارتر است.(5)

روایت27.

مشکاة الانوار: حسن صیقل گوید: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم که این روایت «تفکر ساعة خیر من قیام لیله»، چطور می شود که یک لحظه تفکر بهتر از یک شب عبادت باشد؟ فرمود: آری، پیامبر فرمود. عرض کردم: چگونه فکر کند؟ فرمود: مثلا به خرابه ای و به خانه ای که عبور می کند، به اندیشه فرو رود و بگوید ساکنان و بانیان تو چه شدند؟ چرا حرف نمی زنی و ساکتی؟

و از حضرت صادق علیه السّلام است که امیر مؤمنان علیه السّلام در ضمن سخنی فرموده: ای بشر! تفکر و اندیشه انسان را به طرف نیکی و کار نیک دعوت می کند و ندامت و پشیمانی از کار زشت، انسان را به ترک آن وادار می نماید. و آنچه که بالاخره فانی می شود (دنیا)، گرچه خیلی زیاد هم باشد، سزاوار نیست که ترجیح داده شود بر آنچه که باقی و جاودان است (آخرت)، گرچه دستیابی به آن دشوار باشد.(6)

ص: 328


1- . نهج البلاغه 2 : 217
2- . نهج البلاغه 2 : 230
3- . نهج البلاغه 2 : 241
4- . نهج البلاغه 2 : 409
5- . کنز جامع الفوائد 1 : 351
6- . مشکاة الأنوار: 37

باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ(1) و قال سبحانه وَ مِنْ آیاتِهِ و من آیاته فی مواضع کثیرة فتلک الآیات هی مجاری التفکر فی الله و فی قدرته لأولی النهی لا ذاته تعالی.

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَفَکَّرُوا فِی آلَاءِ اللَّهِ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَقْدِرُوا قَدْرَهُ.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ لَیْسَ الْعِبَادَةُ کَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَکُّرُ فِی أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

توضیح

لیس العبادة کثرة الصلاة أی لیست منحصرة فیها إنما العبادة أی الکاملة التفکر فی أمر الله بالمعانی المتقدمة و قد یقال المراد بالتفکر فی أمر الله طلب العلم بکیفیة العمل و آدابه و شرائطه و العبادة بدونه باطلة فالحاصل أن کثرة الصلاة و الصوم بدون العمل بشرائطهما و کیفیاتهما و أحکامهما لیست عبادة.

و أقول

یحتمل أن یکون المعنی أن کثرة الصلاة و الصوم بدون التفکر فی معرفة الله و معرفة رسوله و معرفة أئمة الهدی کما یصنعه المخالفون غیر مقبولة و موجبة للبعد عن الحق

«5»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِیٍّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: التَّفَکُّرُ یَدْعُو إِلَی الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ (3).

بیان

التفکر یدعو إلی البر کأن التفکر الوارد فی هذا الخبر شامل لجمیع التفکرات الصحیحة التی أشرنا إلیها کالتفکر فی عظمة الله فإنه یدعو إلی خشیته و طاعته و التفکر فی فناء الدنیا و لذاتها فإنه یدعو إلی ترکها و التفکر فی عواقب من مضی من الصالحین فیدعو إلی اقتفاء آثارهم و فی ما آل

ص: 322


1- 1. آل عمران: 190- 191.
2- 2. الکافی ج 2 ص 55.
3- 3. الکافی ج 2 ص 55.

باب هشتاد و یکم : شرم و حیا از خدا و شرم و حیا از مردم

روایات

روایت1.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حیا از ایمان است، ایمان هم در بهشت است.(1)

توضیح

حیا حالت راسخ و ملکه نفسانی است که اثرش انقباض و احساس ناراحتی روح در مقابل عمل زشت است و امتناع از کارهای خلاف ادب از لحاظ ترس از ملامت و سرزنش. و لفظ «من» یا سببیه است که معنای جمله بالا چنین می شود: حیا به سبب ایمان پیدا می شود، به این معنا که چون ایمان به خدا و رسول و ایمان به پاداش و کیفر و اعتقاد به قبح و زشتی آنچه که شارع مقدس گفته که قبیح است، باعث حیا و شرم از خدا و رسول و از ملائکه می گردد و موجب انزجار و امتناع نفس از قبایح شرعی و محرمات الهی می شود، پس این چنین ایمانی سبب حیای انسان است. و یا اینکه لفظ «من» تبعیضیه است، یعنی حیا از جمله خصال و صفاتی است که ارکان و پایه های ایمان هستند و یا موجب کمال ایمان است و مرحوم راوندی در کتاب صرد الشهاب گفته: حیا انقباض و گرفتگی و خودداری نفس است از اعمال زشت و انجام ندادن آنها. از همین جهت حیا گفته می شود. «حیی، یحیی، حیاء.» فهو «حیّیٌ.» و «استحیا» اسم فاعل «مستحیٍ» و «استحی» اسم فاعل آن «مستّحٍ» و لفظ حیا در مورد نسبت دادن به خدا به این معنا است که خدا منزه است و به این کار راضی و خشنود نیست. مثلا می گوییم خدا حیا می کند، یعنی خداوند از جهت کرم و لطفش این کار را نمی کند. و البته حیا نقش مؤثری در ترک اعمال زشت و گناهان دارد. از این جهت فرموده اند: الحیاء من الایمان و یا تعبیر دیگر: «حیا ریشه تمام خوبی ها است.» و یا فرموده: «و اثر حیا جز خوبی و خیر نیست.» چون انسان با حیا همین شرم از خلق، به او اجازه نمی دهد که عمل زشتی را مرتکب شود، چه رسد به اینکه حیای از خدا داشته باشد. ابن مسعود روایت کرده که گروهی خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمدند و ضمنا گفتند که یکی از همراهان ما را حیا محروم و تباه ساخت (شاید منظور این باشد که خجالت کشید بیاید). حضرت فرمود: حیا از اسلام و فحش و ناسزا از دنائت و پستی انسان است و صاحب ایمان در بهشت است.

روایت2.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حیا و عفت و عجز.

ص: 329


1- . کافی 2 : 389

إلیه أمر المجرمین فیدعو إلی اجتناب أطوارهم و فی عیوب النفس و آفاتها فیدعو إلی الإقبال علی إصلاحها و فی أسرار العبادة و غایاتها فیدعو إلی السعی فی تکمیلها و رفع النقص عنها و فی رفعة درجات الآخرة فیدعو إلی تحصیلها و فی مسائل الشریعة فیدعو إلی العمل بها فی مواضعها و فی حسن الأخلاق الحسنة فیدعو إلی تحصیلها و فی قبح الأخلاق السیئة و سوء آثارها فیدعو إلی تجنبها و فی نقص أعماله و معایبها فیدعو إلی السعی فی إصلاحها و فی سیئاته و ما یترتب علیها من العقوبات و البعد عن الله و الحرمان عن السعادات فیدعوه إلی الانتهاء عنها و تدارک ما أتی به بالتوبة و الندم و فی صفات الله و أفعاله من لطفه بعباده و إحسانه إلیه بسوابغ النعماء و بسط الآلاء و التکلیف دون الطاقة و الوعد لعمل قلیل بثواب جزیل و تسخیره له ما

فی السماوات و الأرض و ما بینهما إلی غیر ذلک فیدعوه إلی البر و العمل به و الرغبة فی الطاعات و الانتهاء عن السیئات و بالمقایسة إلی ما ذکرنا یظهر آثار سائر التفکرات و الله الموفق للخیرات.

أقول

قد مضی بعض الأخبار فی باب السکوت و الکلام.

«6»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَکْثَرُ عِبَادَةِ أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ التَّفَکُّرَ وَ الِاعْتِبَارَ(1).

«7»

مع (2)،[معانی الأخبار] ل، [الخصال] فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ لَهُ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ سَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یَتَفَکَّرُ فِیمَا صَنَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ وَ سَاعَةٌ یَخْلُو فِیهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ (3).

«10»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَاسِینَ

ص: 323


1- 1. الخصال ج 1 ص 23.
2- 2. معانی الأخبار: 334.
3- 3. الخصال ج 2 ص 104، و بعده« فان هذه الساعة عون لتلک الساعات».

یعنی عجز زبان و نه عجز و ناتوانی قلب از ایمان است.(1)

توضیح

عفاف یعنی ترک اعمال حرام بلکه کارهای شبهه ناک هم، ولی نوعا در مورد امتناع از خوردنی های ناروا و آمیزش جنسی نامشروع استعمال می شود و در قاموس است: «عی بالامر» و «عیی» بر وزن رضی و «تعایا و استعیی و تعیی»، همه این الفاظ به معنای عجز و ناتوانی و نیافتن راه رسیدن به هدف و مقصود است. و «یعیی فی المنطق» یعنی در گفتار و سخن عاجز و ناتوان شد. «اعیا الماشی» یعنی پیاده رو خسته شد. و منظور از ناتوانی در سخن و عجز زبان، این است که سخنان بی فایده را ترک کند و جرات به فتوای بدون دلیل و علم ننماید. و خود را از اذیت و آزار مردم ناتوان بداند که البته چنین ناتوانی و خودداری پسندیده است.

ولی عجز و ناتوانی قلب و فکر این است که از درک و فهم مسائل دقیق و حقایق خود را ناتوان بداند که این مذموم و ناپسند است. «و من الایمان» یعنی این صفات نظیر ایمان یا یکی از مصادیق ایمان یا از اجزای ایمان است در بازداری از زشتی ها و یا این صفات و روش اهل ایمان است که سزاوار است انسان به این اخلاق متخلق باشد.

مؤلف

کتاب الزهد: از ابن سنان، از ابن مسکان، از صیقل نقل کرده که گفت: خدمت حضرت صادق علیه السّلام نشسته بودم. حضرت غلام عجمی خود را دنبال شخصی برای کاری فرستاد. غلام رفت و برگشت. حضرت از او پاسخ و توضیح می خواست، ولی غلام با اینکه حرف خود را تکرار می کرد، نتوانست پاسخ کافی بدهد. چون این وضع را مشاهده کردم، گمان بردم که حضرت حالاست که غلام را مورد خشم خود قرار بدهد، ولی حضرت نگاه تیزی به سوی او کرد و فرمود: به خدا سوگند گرچه زبان تو نارسا و ناتوان است، ولی قلبت ناتوان نیست. سپس حضرت فرمود: حیا و ناتوانی (ناتوانی زبان نه ناتوانی قلب) از ایمان است و بد زبانی و بی حیایی از نفاق است.(2)

روایت3.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: و کسی که کم رو باشد، علم و دانش او کم خواهد بود.(3)

توضیح

مقصود از «رقت»، وجه حیا و خجالت داشتن از پرسش و طلب علم است که مذموم و ناپسند است. چون در مورد تحصیل علم و دانش و در مقام حق گویی حیا و شرم نیست. حیا و شرم باید از کار زشت باشد. خداوند می فرماید: «وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ.»(4) {خداوند متعال در مقام بیان حق و حقیقت از کسی حیا و ملاحظه نمی کند.} و رقّت علم کنایه از کم بودن علم است. و احتمالی که بعضی گفته اند که معنای حدیث این است: کسی که کم حیا باشد، علمش کم خواهد بود، پیدا است که احتمال صحیحی نیست و ضعیف است. و در قاموس آمده: «رقه» به معنای

ص: 330


1- . کافی 2 : 389
2- . کتاب الزهد: 10
3- . کافی 2 : 389
4- . احزاب / 53

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ کَرِیمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ حِسَانٌ وَ الْفِکْرَةُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ الْخَبَرَ(1).

«11»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیمَا أَوْصَی بِهِ الْحَسَنَ علیه السلام: لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ فِی صَنْعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

«12»

مع، [معانی الأخبار] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَغْفَلُ النَّاسِ مَنْ لَمْ یَتَّعِظْ بِتَغَیُّرِ الدُّنْیَا مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ (3).

«13»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ (4).

«14»

لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بِشْرِ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: کَتَبَ هَارُونُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام عِظْنِی وَ أَوْجِزْ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ مَا مِنْ شَیْ ءٍ تَرَاهُ عَیْنُکَ إِلَّا وَ فِیهِ مَوْعِظَةٌ(5).

«15»

سن، [المحاسن] أَبِی عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی ثَلَاثِ خِصَالٍ فِی النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الْکَلَامِ فَکُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فِیهِ اعْتِبَارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرَةٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ کُلُّ کَلَامٍ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ نَظَرُهُ اعْتِبَاراً وَ سُکُوتُهُ فِکْرَةً وَ کَلَامُهُ ذِکْراً وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ أَمِنَ النَّاسُ شَرَّهُ (6).

«16»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ بُنَانِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ حُسَیْنٍ الْکَرْخِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ

ص: 324


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 114.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 145.
3- 3. معانی الأخبار: 195.
4- 4. أمالی الصدوق ص 292.
5- 5. أمالی الصدوق: 305.
6- 6. المحاسن: 5.

رحمت است و به معنای حیا و رقّت و نازکی هم می آید که «رقیق و رقاق» به این معنا است. و تعبیر از حیا با لفظ رقت وجه و کلمه کم رویی هم در عرب هم در غیر عرب معمول و متداول است. و گفته شده که منظور از رقت علم و کمی دانش، اکتفا کردن به مقداری که لازم است و آن مقدار که فراگیری آنها خوب است می باشد و دیگر به دنبال آن علومی که فایده ندارد بلکه زیان آور است از قبیل بعضی از علوم فلسفی و امثال آن نرود. و یا منظور از رقت علم، نتیجه دادن و ارائه معلومات است، همچنان که لباس و جامه رقیق آنچه را که در زیر آن است ارائه و نشان می دهد. و یا اینکه نسبت رقت به علم مجاز است و در واقع معلوم رقیق است، یعنی چنین شخصی علم و اطلاع از مطالب دقیق و حقایق نهان پیدا می کند. ولی این توجیهات همگی خالی از تکلف و خلاف ظاهر نیست و این ها صحیح نیست.

روایت4.

کافی: حضرت باقر یا صادق علیهما السّلام فرمود: حیا و ایمان هر دو به یک ریسمان بسته اند. هنگامی که یکی از این دو رفت، دیگری هم دنبال آن خواهد رفت.(1)

توضیح

در قاموس آمده: «قَرَن» با حرکت عین الفعل، ریسمانی است که دو شتر به آن بسته می شوند و نخی است از پوست درخت که به گردن دو گاو شخم زن بسته می شود. مقصود این است که این دو چیز با هم متلازم هستند و در عین حال حیا خود جزئی است از اجزای ایمان و این تلازم با جزئیت منافات ندارد. و احتمال دارد که مقصود از ایمان در اینجا، اعتقادات یقینی که مستلزم اخلاق پسندیده و کارهای نیک است باشد. همان طوری که قبلا بیان شد که این معنا یکی از معانی ایمان است.

روایت5.

کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد.(2)

روایت6.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شرم و حیا بر دو گونه است: حیای عقلی که منشأ و اساس این حیا عقل است؛ حیایی که علت آن حماقت و نارسایی عقل است. پس حیا عقل همان علم است و حیا حماقت جهل و نادانی است.(3)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که حیا دو قسم است؛ یک حیا خوب و پسندیده و حیای دوم مذموم و ناپسند است. اما حیای خوب و بجا آن حیایی است که ناشی از عقل باشد. به این معنا که شرم و انقباض روحی از کاری باشد که عقل روشن یا شرع، آن عمل را زشت می داند. مانند شرم و حیا از گناه و از عمل مکروه. و اما حیا و شرم بیجا و ناپسند، حیایی است که ناشی از حماقت باشد. مثلا از کاری که عوام آن را بد می داند،

ص: 331


1- . کافی 2 : 389
2- . کافی 2 : 389
3- . کافی 2 : 389

قِیَامِ لَیْلَةٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ قُلْتُ کَیْفَ یَتَفَکَّرُ قَالَ یَمُرُّ بِالدُّورِ الْخَرِبَةِ فَیَقُولُ أَیْنَ بَانُوکِ أَیْنَ سَاکِنُوکِ مَا لَکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ (1).

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر القاسم و فضالة عن أبان عن الصیقل: مثله.

«17»

ف، [تحف العقول] عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: لَیْسَتِ الْعِبَادَةُ کَثْرَةَ الصِّیَامِ وَ الصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ کَثْرَةُ التَّفَکُّرِ فِی أَمْرِ اللَّهِ (2).

«18»

سن، [المحاسن] بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُدَاعِبَ فِی الْجَمَاعَةِ بِلَا رَفَثٍ الْمُتَوَحِّدَ بِالْفِکْرَةِ الْمُتَخَلِّیَ بِالصَّبْرِ الْمُسَاهِرَ بِالصَّلَاةِ(3).

«19»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: طُوبَی لِمَنْ کَانَ صَمْتُهُ فِکْراً وَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ کَلَامُهُ ذِکْراً وَ وَسِعَهُ بَیْتُهُ وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ سَلِمَ النَّاسُ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ.

وَ أَرْوِی: فِکْرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ فَسَأَلْتُ الْعَالِمَ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ تَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ وَ بِالدِّیَارِ الْقِفَارِ فَتَقُولُ أَیْنَ بَانِیکِ أَیْنَ سُکَّانُکِ مَا لَکِ لَا تَکَلَّمِینَ وَ لَیْسَ الْعِبَادَةُ کَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْعِبَادَةُ التَّفَکُّرُ فِی أَمْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا.

وَ أَرْوِی: التَّفَکُّرُ مِرْآتُکَ تُرِیکَ سَیِّئَاتِکَ وَ حَسَنَاتِکَ.

«20»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اعْتَبِرُوا بِمَا مَضَی مِنَ الدُّنْیَا هَلْ بَقِیَ عَلَی أَحَدٍ أَوْ هَلْ فِیهَا بَاقٍ مِنَ الشَّرِیفِ وَ الْوَضِیعِ وَ الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ وَ الْوَلِیِّ وَ الْعَدُوِّ فَکَذَلِکَ مَا لَمْ یَأْتِ مِنْهَا بِمَا مَضَی أَشْبَهُ مِنَ الْمَاءِ بِالْمَاءِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ بِالْعَقْلِ دَلِیلًا وَ بِالتَّقْوَی زَاداً وَ بِالْعِبَادَةِ شُغُلًا وَ بِاللَّهِ مُونِساً وَ بِالْقُرْآنِ بَیَاناً

ص: 325


1- 1. المحاسن: 26.
2- 2. تحف العقول: 488.
3- 3. المحاسن: 293.

ولی در واقع قباحت و زشتی ندارد که عقل درست و دین مقدس اسلام حکم ب زشتی آن نداده، مانند پرسش و سؤال از مسائل علمی یا مثلا انجام عبادات و دستورات شرعی که جهال و مردمان نادان آن را قبیح می دانند.

و جمله «فحیاء العقل هو العلم» معنایش این است که چنین حیایی موجب ازدیاد علم می شود. یا به این که علت چنین حیایی علم و آگاهی است که تشخیص می دهد بین خوبی و زشتی و بجا بودن و بی مورد بودن را. و حیاء حمق علتش جهل و نادانی است که موارد را تمیز و تشخیص نمی دهد. یا به این معناست که چنین حیایی، موجب جهل و نادانی انسان می شود. چون از پرسش احساس ننگ و شرم می کند و لذا جاهل و نادان می ماند. و همین معنا مؤید مطلبی است که در حدیث سوم گفتیم.

روایت7.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چهار چیز است که هر کس دارای آن صفات باشد، اگر از فرق سر تا پایش غرق در گناه باشد، خداوند آن گناهان را تبدیل به حسنات می فرماید: صدق و راستی، حیا، حسن خلق، شکر و سپاس. (1)

توضیح

اینکه فرمود «بدلها اللَّه حسنات» (گناهان را تبدیل به حسنات می فرماید)، این جمله اشاره به این آیه قرآن است که می فرماید: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.»(2) {مگر اشخاصی که به سوی حق رجوع و توبه نموده و اعمال صالحه انجام دهند که خداوند مهربان سیئات و گناهانشان را تبدیل به حسنات می فرماید.} درباره این تبدیل و معنای آن وجوهی گفته شده است. اول اینکه خداوند متعال گناهان گذشته آنان را بخشید و عفو و محو می کند و به جای آنها طاعات و عباداتی را که بعدا انجام می دهند ثبت می فرماید. دوم اینکه حالت تمایل و ملکه ارتکاب گناه را که در روح و باطن آنان بود، به حالت تمایل و ملکه عبادت و اطاعت تبدیل می کند. سوم اینکه خداوند توفیق اطاعت که ضد گناه است، به آنان عنایت می فرماید. چهارم اینکه خداوند به جای هر کیفر و عقابی که در اثر گناه مستحق آن شده اند، ثواب و پاداش ثبت می فرماید که مؤید این وجه، روایتی است که مسلم از ابوذر رحمه الله نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «روز قیامت شخصی را برای حساب می آورند و دستور صادر می شود که گناهان صغیره او را بر او عرضه کنند، ولی گناهان کبیره او را به او نشان ندهند و به آن شخص اخطار می کنند که فلان روز و فلان روز فلان عمل را مرتکب شده ای و او اقرار می کند و انکار ندارد و از گناهان کبیره خود خائف و ترسان است. سپس دستور می فرماید که به جای هر گناهی که مرتکب شده، یک حسنه به او بدهید. این شخص می گوید: خدایا! من گناهانی داشته ام که در این پرونده آنها را نمی بینم.» ابوذر گفته است: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را دیدم که از شدت سرور و خوشحالی چنان خندید که دندان های پیشین حضرت نمایان شد.

همچنین مؤید این وجه، حدیثی است که علی بن ابراهیم با اسناد خود از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرمود: روز قیامت خداوند مؤمن را در مقابل خود قرار داده و اعمالش را به او نشان می دهد.

ص: 332


1- . کافی 2 : 389
2- . فرقان / 70

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا بَلَاءٌ وَ فِتْنَةٌ وَ مَا نَجَا مَنْ نَجَا إِلَّا بِصِدْقِ الِالْتِجَاءِ وَ قَالَ نُوحٌ علیه السلام وَجَدْتُ الدُّنْیَا کَبَیْتٍ لَهُ بَابَانِ دَخَلْتُ مِنْ أَحَدِهِمَا وَ خَرَجْتُ مِنَ الْآخَرِ هَذَا حَالُ صَفِیِّ اللَّهِ کَیْفَ حَالُ مَنِ اطْمَأَنَّ فِیهَا وَ رَکِنَ إِلَیْهَا وَ أَضَاعَ عُمُرَهُ فِی عِمَارَتِهَا وَ مَزَّقَ دِینَهُ فِی طَلَبِهَا وَ الْفِکْرَةُ مِرْآةُ الْحَسَنَاتِ وَ کَفَّارَةُ السَّیِّئَاتِ وَ ضِیَاءُ الْقُلُوبِ وَ فُسْحَةُ الْخَلْقِ وَ إِصَابَةٌ فِی صَلَاحِ الْمَعَادِ وَ اطِّلَاعٌ عَلَی الْعَوَاقِبِ وَ اسْتِزَادَةٌ فِی الْعِلْمِ وَ هِیَ خَصْلَةٌ لَا یُعْبَدُ اللَّهُ بِمِثْلِهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِکْرَةُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَ لَا یَنَالُ مَنْزِلَةَ التَّفَکُّرِ إِلَّا مَنْ قَدْ خَصَّهُ اللَّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحِیدِ(1).

«21»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُعْتَبِرُ فِی الدُّنْیَا عَیْشُهُ فِیهَا کَعَیْشِ النَّائِمِ یَرَاهَا وَ لَا یَمَسُّهَا وَ هُوَ یُزِیلُ عَنْ قَلْبِهِ وَ نَفْسِهِ بِاسْتِقْبَاحِهِ مُعَامَلَاتِ الْمَغْرُورِینَ بِهَا مَا یُورِثُهُ الْحِسَابَ وَ الْعِقَابَ وَ یَتَبَدَّلُ بِهَا مَا یَقْرَبُهُ مِنْ رِضَا اللَّهِ وَ عَفْوِهِ وَ یَغْسِلُ بِمَاءِ زَوَالِهَا مَوَاضِعَ دَعْوَتِهَا إِلَیْهِ وَ تَزْیِینَ نَفْسِهَا إِلَیْهِ فَالْعِبْرَةُ یُورِثُ صَاحِبَهَا ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ الْعِلْمَ بِمَا یَعْمَلُ وَ الْعَمَلَ بِمَا یَعْلَمُ وَ عِلْمَ مَا لَمْ یَعْلَمْ وَ الْعِبْرَةُ أَصْلُهَا أَوَّلٌ یُخْشَی آخِرُهُ وَ آخِرٌ یُحَقَّقُ الزُّهْدُ فِی أَوَّلِهِ وَ لَا یَصِحُّ الِاعْتِبَارُ إِلَّا لِأَهْلِ الصَّفَا وَ الْبَصِیرَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ(2) وَ قَالَ جَلَّ اسْمُهُ فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ(3) فَمَنْ فَتَحَ اللَّهُ عَیْنَ قَلْبِهِ وَ بَصِیرَةَ عَیْنِهِ بِالاعْتِبَارِ فَقَدْ أَعْطَاهُ

ص: 326


1- 1. مصباح الشریعة ص 20.
2- 2. الحشر: 2.
3- 3. الحجّ: 46.

اول چیزی را که مؤمن در پرونده خود می بیند، گناهان او است که از دیدن آنها چهره اش گرفته می شود و ارکان بدنش می لرزد. سپس خداوند مهربان حسناتش را بر او عرضه می کند که در این حال خوشحال می شود. آنگاه می فرماید: سّئیات و گناهانشان را تبدیل به حسنات کنید و به مردم قیامت نشان دهید. مردم که چنین می بینند، با تعجب می گویند: اینان کیانند؟ آیا این ها یک گناه هم نداشتند؟ این است معنای آیه شریفه که فرموده: «یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.»(1)

مؤلف

اکثر این وجوه که در تفسیر آیه گفته شده، در این حدیث جاری است. به این معنا که خداوند توفیق توبه و انجام اعمال صالحه به او عنایت می فرماید که فسق و گناه را تبدیل به عبادت می کند و در آینده به جای ارتکاب گناه، اعمال صالحه انجام می دهد. یا به این معنا که اخلاق و ملکات زشت او را اخلاق نیک و ملکات خوب تبدیل می کند. یا به این معنا که در روز قیامت به جای سیئات و گناهان، در نامه عملش حسنات ثبت می فرماید.

مؤلف

اخبار این باب در فصل جوامع مکارم نقل شد.

روایت8.

عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: از مثل ها و گفتار انبیاء به جز این جمله باقی نمانده که در زبان مردم متداول است و می گویند وقتی که شرم و حیا را کنار گذاشتی، دیگر هر چه می خواهی بکن.(2)

در قصص الأنبیاء هم چنین نقل شده است.

روایت9.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام، از پدرانش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که فرمود: از خداوند آن طوری که سزاوار حیا است، حیا کنید. عرضه داشتند: چکار کنیم؟ فرمود: اگر می خواهید، باید این طور باشید که شب در موقعی که می خوابید، مرگ را در جلوی چشم خود ببینید. و فکر و محتویات مغز را از انحراف و خیال بد حفظ کنید و شکم و آنچه را که در خود می گیرد از حرام بازدارید و در یاد قبر و ماندن در آن و پوسیدن در قبر باشید. و هر کس که آخرت را می خواهد، باید زر و زیور دنیا را رها کند.(3)

در خصال و قرب الاسناد هم همین طور نقل شده است.(4)

ص: 333


1- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 93
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 61 ، امالی صدوق: 412
3- . امالی صدوق: 493
4- . خصال 1 : 141 ، قرب الاسناد: 13

مَنْزِلَةً رَفِیعَةً وَ زُلْفَةً عَظِیمَةً(1).

«22»

شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (2).

«23»

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ: نَبِّهْ بِالتَّفَکُّرِ قَلْبَکَ وَ جَافِ عَنِ النَّوْمِ جَنْبَکَ وَ اتَّقِ اللَّهَ رَبَّکَ (3).

«24»

کِتَابُ صِفِّینَ، قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی صِفِّینَ انْتَهَی إِلَی سَابَاطَ ثُمَّ إِلَی مَدِینَةِ بَهُرَسِیرَ وَ إِذَا رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یُقَالُ لَهُ حَرِیزُ بْنُ سَهْمٍ مِنْ بَنِی رَبِیعَةَ یَنْظُرُ إِلَی آثَارِ کِسْرَی وَ هُوَ یَتَمَثَّلُ بِقَوْلِ ابْنِ یَعْفُرَ التَّمِیمِیِ:

جَرَتِ الرِّیَاحُ عَلَی مَکَانِ دِیَارِهِمْ***فَکَأَنَّمَا کَانُوا عَلَی مِیعَادٍ

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ فَلَا قُلْتَ کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ (4) إِنَّ هَؤُلَاءِ کَانُوا وَارِثِینَ فَأَصْبَحُوا مَوْرُوثِینَ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَشْکُرُوا النِّعْمَةَ فَسُلِبُوا دُنْیَاهُمْ بِالْمَعْصِیَةِ إِیَّاکَ وَ کُفْرَ النِّعَمِ لَا تَحُلَّ بِکُمُ النِّقَمُ (5).

«25»

نهج، [نهج البلاغة]: إِنَّ الْأُمُورَ إِذَا اشْتَبَهَتْ اعْتُبِرَ آخِرُهَا بِأَوَّلِهَا(6).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ (7).

ص: 327


1- 1. مصباح الشریعة ص 23.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 208 فی آیة الرعد: 19.
3- 3. مجالس المفید: 129.
4- 4. الدخان: 25- 30.
5- 5. و مثله فی کنز الکراجکیّ 145.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 158.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 191.

روایت10.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حیا بر دو گونه است: یک قسم حیا از ضعف و ناتوانی ریشه می گیرد و قسم دیگر از قدرت و اسلام و ایمان (خودداری از گناه).(1)

در خصال هم همین طور نقل کرده است.(2)

روایت11.

قرب الاسناد: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که عیسی ابن مریم علیه السّلام فرمود: هنگامی که در منزل نشستید، پرده ها و پوشش ها را بکشید که خداوند همان طوری که روزی قسمت کرده، حیا را هم قسمت و مقدر فرموده است.(3)

روایت12.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: حیا از ایمان است.(4)

روایت13.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند شخص باحیا و عفیف را دوست و شخص بد زبان و سئوال کننده اصرارگر را دشمن می دارد.(5)

روایت14.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در هر چیزی که فحش و بد زبانی باشد، آن را زشت و بی ارزش می گرداند. و در هر موردی که شرم و حیا باشد، باعث زینت و ارزش آن می شود.(6)

ص: 334


1- . قرب الإسناد: 46
2- . خصال 1 : 29
3- . قرب الإسناد: 46
4- . عیون اخبار الرضا 1 : 265
5- . امالی طوسی: 39
6- . امالی طوسی: 190

وَ قَالَ علیه السلام: مَا أَکْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَارَ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: الْفِکْرُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ وَ الِاعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ وَ کَفَی أَدَباً لِنَفْسِکَ تَجَنُّبُکَ مَا کَرِهْتَهُ لِغَیْرِکَ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: الْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ(3).

وَ قَالَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لِلْحَسَنِ علیه السلام: اسْتَدِلَّ عَلَی مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا قَدْ کَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ وَ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَةُ إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِی إِیلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالْأَدَبِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ (4).

«26»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ وَ أَخِیهِ مَعاً عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ قُرْطٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ وَعَظَهُ اللَّهُ بِخَیْرٍ فَقَبِلَ فَالْبُشْرَی وَ مَنْ لَمْ یَقْبَلْ فَالنَّارُ لَهُ أَحْرَی.

«27»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یَرْوِی النَّاسُ تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ قُلْتُ یَتَفَکَّرُ سَاعَةً خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ قُلْتُ کَیْفَ یَتَفَکَّرُ قَالَ یَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ وَ بِالدَّارِ فَیُفَکِّرُ وَ یَقُولُ أَیْنَ سَاکِنُوکِ أَیْنَ بَانُوکِ مَا لَکِ لَا تَکَلَّمِینَ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کَلَامٍ لَهُ: یَا ابْنَ آدَمَ إِنَّ التَّفَکُّرَ یَدْعُو إِلَی الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِنَّ النَّدَمَ عَلَی الشَّرِّ یَدْعُو إِلَی تَرْکِهِ وَ لَیْسَ مَا یَفْنَی وَ إِنْ کَانَ کَثِیراً بِأَهْلٍ أَنْ یُؤْثَرَ عَلَی مَا یَبْقَی وَ إِنْ کَانَ طَلَبُهُ عَزِیزاً(5).

ص: 328


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 217.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 230.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 241.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 409.
5- 5. مشکاة الأنوار ص 37.

در مجالس مفید هم همین طور نقل شده است.(1)

روایت15.

معانی الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حیا همه اش خیر و خوبی است.(2)

یعنی حیا برای همه مفید است؛ هم دین دار هم بی دین، که آنها را از کار زشت بازمی دارد. بنابراین ریشه هر خوبی و خیر حیا است.

روایت16.

معانی الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حیا و ایمان با هم همراهند و چون یکی از این دو گرفته شود، دیگری هم به دنبال آن می رود.(3)

یعنی کسی که از مردم حیا نکند و از انجام کار زشت احساس شرم و حیا از مردم ننماید، بین خود و خدا هم حیا نخواهد داشت و کسی که از خدا حیا نکند و علنا کار زشت و حرام را انجام دهد، دین و ایمانی ندارد.

روایت17.

معانی الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اول چیزی که خدا از بنده اش می گیرد، حیا و شرم است. سپس مورد خشم و غضب خدا قرار می گیرد و پس از این صفت امانت را از او سلب می کند و سپس صفت رحمت را و پس از آن، لباس اسلام و دیانت را او برمی دارد و شیطان لعینی می شود.(4)

یعنی ارتکاب قبایح و زشتی ها یکی پس از دیگری منتهی به شیطنت و تمرد می گردد و کسی که نسبت به خدا حالت شیطانی و تمرد به خود بگیرد، خداوند لعنتش می کند.

روایت18.

خصال: امام هفتم علیه السّلام فرمود: از مثل های انبیاء و پیامبران نمانده جز یک کلمه و آن این است که هنگامی که حیا را کنار گذاشتی، دیگر هر چه که می خواهی بکن. و این کلمه درباره بنی امیه تحقق پیدا کرد (این ها چون حیا را رها کردند، جنایت بارترین کارها را کردند).(5)

ص: 335


1- . مجالس مفید: 107
2- . معانی الأخبار: 409
3- . معانی الأخبار: 410
4- . معانی الأخبار: 410
5- . خصال: 20

باب 81 الحیاء من الله و من الخلق

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانُ فِی الْجَنَّةِ(1).

تبیین

الحیاء ملکة للنفس توجب انقباضها عن القبیح و انزجارها عن خلاف الآداب خوفا من اللوم و من فی قوله من الإیمان إما سببیة أی تحصل بسبب الإیمان لأن الإیمان بالله و برسوله و بالثواب و العقاب و قبح ما بین الشارع قبحه یوجب الحیاء من الله و من الرسول و من الملائکة و انزجار النفس من القبائح و المحرمات لذلک أو تبعیضیة أی من الخصال التی هی من أرکان الإیمان أو توجب کماله.

و قال الراوندی رحمه الله فی ضوء الشهاب الحیاء انقباض النفس عن القبائح و ترکها لذلک یقال حیی یحیا حیاء فهو حیی و استحیا فهو مستحی و استحی فهو مستح و الحیاء إذا نسب إلی الله فالمراد به التنزیه و أنه لا یرضی فیوصف بأنه یستحی منه و یترکه کرما و ما أکثر ما یمنع الحیاء من الفواحش و الذنوب و لذلک قال صلی الله علیه و آله الحیاء من الإیمان الحیاء خیر کله الحیاء لا یأتی إلا بالخیر فإن الرجل إذا کان حییا لم یرخص حیاؤه من الخلق فی شی ء من الفواحش فضلا عن الحیاء من الله

وَ رَوَی ابْنُ مَسْعُودٍ: أَنَّهُ جَاءَ قَوْمٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنَّ صَاحِبَنَا قَدْ أَفْسَدَهُ الْحَیَاءُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْحَیَاءَ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ إِنَّ الْبَذَاءَ مِنْ لُؤْمِ الْمَرْءِ. انتهی و الإیمان فی الجنة أی صاحبه.

«2»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ حَسَنٍ الصَّیْقَلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْحَیَاءُ وَ الْعَفَافُ وَ الْعِیُّ أَعْنِی

ص: 329


1- 1. الکافی ج 2 ص 106.

روایت19.

مصباح الشریعة: امام صادق علیه السّلام فرمود: حیا نوری است که جوهر و حقیقت آن سرچشمه ایمان است و تفسیر و شرح و بیانش توقف و تأمّل کردن در هر چیزی و هر عملی که توحید و شناخت حق با آن سازش ندارد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «حیا به ایمان است» که حضرت ایمان را به حیا و حیا را به ایمان مقید فرموده و هر دو بستگی به هم دارند. و صاحب حیا سر تا پا خیر و خوبی است و کسی که دارای حیا نیست، سر تا پا شر و بدی است، هر چند عبادت و پرهیزکاری داشته باشد. و گامی که در میدان هیبت و عظمت، با احساس حیا و شرم از خدا برداشته می شود، از عبادت هفتاد سال بهتر است. و بی شرمی و وقاحت ریشه نفاق و دشمنی و کفر است. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «وقتی که حیا را کنار گذاشتی، هر گونه عملی که انجام دهی، خواه خوب باشد یا بد، تو در مقابل آن کیفر خواهی داشت.» و حزن و اندوه و همچنین ترس و خوف از خدا، موجب ازدیاد و قوی شدن حیا می شود. و حیا جایگاه خشیت از حق است. پس اول منشأ حیا، احساس هیبت و عظمت حق است و صاحب حیا به کار خود مشغول و از مردم دنیا به دور و از آنچه که آنها به آن سرگرم هستند، منزجر است. و صاحب حیا طوری است که اگر مردم با او کاری نداشته باشند، با هیچ کس آمیزش و مجالست نمی کند. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: هنگامی که خداوند برای بنده ای خیر و خوبی بخواهد، او را نسبت به محاسن و کارهای خویش غافل و بی توجه می کند، ولی کارهای بدش را در مقابل چشمش همیشه مجسم مینماید و او را نسبت به همنشینی با کسانی که از یاد و ذکر خدا اعراض نموده اند، بی میل و متنفر می گرداند.

و حیا بر پنج نوع است: حیا و شرم از گناه؛ حیای تقصیر و کوتاهی در عبادت؛ حیای بزرگواری؛ حیای محبت به خدا؛ حیا از هیبت و عظمت الهی. و برای هر یک از این ها اهلی و اشخاصی و برای اهل این مراتب، درجه و حد معینی است.(1)

روایت20.

روضة الواعظین: شخصی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: مرا وصیتی کن. حضرت فرمود: آن طوری که از یک شخص شریف و صالح از بستگانت شرم و حیا می کنی و احترام و ارزش او را مراعات می کنی، از خداوند متعال هم حیا داشته باش.(2)

روایت21.

اختصاص: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند رحمت کند آن بنده ای را که از خدا حیا کند، آنچنان که سزاوار است. یعنی سر و افکار و خیالاتی که در او است و شکم و آنچه در این ظرف شکم قرار می گیرد، از حرام و باطل حفظ کند و در یاد قبر و کهنه شدن در آن باشد و متذکر و متوجه معاد و قیامت باشد.(3)

روایت22.

الدرة الباهرة: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: از خدا بترس، چون در قبضه قدرت او هستی و از او حیا داشته باش، چون نزدیک و در قرب تو است.

حضرت امام عسکری علیه السّلام فرمود: کسی که از مردم نپرهیزد و حیا نکند، از خدا نمی پرهیزد.(4)

ص: 336


1- . مصباح الشریعة: 190
2- . روضة الواعظین: 460
3- . اختصاص: 229
4- . الدرة الباهرة: 35 و 62

عِیَّ اللِّسَانِ لَا عِیَّ الْقَلْبِ مِنَ الْإِیمَانِ (1).

بیان

العفاف أی ترک المحرمات بل الشبهات أیضا و یطلق غالبا علی عفة البطن و الفرج و فی القاموس عی بالأمر و عیی کرضی و تعایا و استعیا و تعیا لم یهتد لوجه مراده أو عجز منه و لم یطق أحکامه و عیی فی المنطق کرضی عیا بالکسر حصر و أعیا الماشی کل انتهی و المراد بعی اللسان ترک الکلام فیما لا فائدة فیه و عدم الاجتراء علی الفتوی بغیر علم و علی إیذاء الناس و أمثاله و هذا ممدوح و عی القلب عجزه عن إدراک دقائق المسائل و حقائق الأمور و هو مذموم.

من الإیمان قیل أی من قبیلة فی المنع عن القبائح أو من أفراده أو من أجزائه أو من شیم أهله و محاسنه التی ینبغی التخلق بها انتهی.

أَقُول

وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ فِی کِتَابِ الزُّهْدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَالِساً فَبَعَثَ غُلَاماً لَهُ أَعْجَمِیّاً فِی حَاجَةٍ إِلَی رَجُلٍ فَانْطَلَقَ ثُمَّ رَجَعَ فَجَعَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَسْتَفْهِمُهُ الْجَوَابَ وَ جَعَلَ الْغُلَامُ لَا یَفْهَمُهُ مِرَاراً قَالَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ لَا یَتَعَبَّرُ لِسَانُهُ وَ لَا یَفْهَمُهُ ظَنَنْتُ أَنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَیَغْضَبُ عَلَیْهِ قَالَ وَ أَحَدَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ النَّظَرَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ کُنْتَ عَیِیَّ اللِّسَانِ فَمَا أَنْتَ بِعَیِیِّ الْقَلْبِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْحَیَاءَ وَ الْعِیَّ عِیُّ اللِّسَانِ لَا عِیُّ الْقَلْبِ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْفُحْشُ وَ الْبَذَاءُ وَ السَّلَاطَةُ مِنَ النِّفَاقِ.

«3»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِیِّ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْعَوَّامِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: قَالَ مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ رَقَّ عِلْمُهُ (2).

بیان

المراد برقة الوجه الاستحیاء عن السؤال و طلب العلم و هو مذموم فإنه لا حیاء فی طلب العلم و لا فی إظهار الحق و إنما الحیاء عن الأمر القبیح قال تعالی إن الله لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِ (3) و رقة العلم کنایة عن قلته و ما قیل إن المراد برقة الوجه قلة الحیاء فضعفه ظاهر و فی القاموس الرقة بالکسر

ص: 330


1- 1. الکافی ج 2 ص 106.
2- 2. الکافی ج 2 ص 106.
3- 3. مضمونها فی الأحزاب 53.

روایت23.

نهج البلاغه: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ترس با یاس مقرون گشته و کم رویی با محرومیت. و فرصت ها همچو ابر می گذرند. پس فرصت های نیک را غنیمت بدانید.(1)

و نیز فرمود: کسی که لباس حیا او را بپوشاند، مردم عیب او را نمی بینند.(2)

باب هشتاد و دوم : سکون و آرامش و وقار و متانت و صدا را بلند نکردن

آیات

- وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً.(3)

{و بندگان خدای رحمان کسانی اند که روی زمین به نرمی گام برمی دارند.}

- وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ.(4)

{و در راه رفتنِ خود میانه رو باش، و صدایت را آهسته ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: از حلبی نقل می کند که خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: کدام خصلت ها برای انسان زیبنده است؟ فرمود: وقار بدون ایجاد ترس و وحشت، و بخشش و جوانمردی بدون توقع تلافی، و مشغول شدن به غیر زر و زیور دنیایی.(5)

در خصال هم چنین است.(6)

روایت2.

امالی: از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بهترین زینت مرد سکون و آرامش توام با ایمان است.(7)

ص: 337


1- . نهج البلاغه 2 : 147
2- . نهج البلاغه 2 : 194
3- . فرقان / 63
4- . لقمان / 19
5- . امالی صدوق: 238
6- . خصال 1 : 46
7- . امالی صدوق: 395

الرحمة رققت له أرق و الاستحیاء و الدقة رق یرق فهو رقیق و رقاق انتهی و استعارة رقة الوجه للحیاء شائع بین العرب و العجم و قیل المراد برقة العلم الاکتفاء بما یجب و یحسن طلبه لا الغلو فیه بطلب ما لا یفید بل یضر کعلم الفلاسفة و نحوه أو استعارة للإنتاج فإن الثوب الرقیق یحکی ما تحته أو یکون نسبة الرقة إلی العلم علی المجاز و المراد رقة المعلوم أی یتعلق علمه بالدقائق و الحقائق الخفیة و لا یخفی ما فی الجمیع من التکلف و التعسف.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ یَحْیَی أَخِی دَارِمٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ مَقْرُونَانِ فِی قَرَنٍ فَإِذَا ذَهَبَ أَحَدُهُمَا تَبِعَهُ صَاحِبُهُ (1).

بیان

فی القاموس القرن بالتحریک حبل یجمع به البعیران و خیط من سلب یشد فی عنق الفدان انتهی و الغرض بیان تلازمهما و لا ینافی الجزئیة و یحتمل أن یکون المراد هنا بالإیمان العقائد الیقینیة المستلزمة للأخلاق الجمیلة و الأفعال الحسنة کما عرفت أنه أحد معانیه.

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ کَثِیرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیَاءَ لَهُ (2).

«6»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ حَیَاءَانِ حَیَاءُ عَقْلٍ وَ حَیَاءُ حُمْقٍ فَحَیَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَ حَیَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ (3).

بیان

یدل علی انقسام الحیاء إلی قسمین ممدوح و مذموم فأما الممدوح فهو حیاء ناش عن العقل بأن یکون حیاؤه و انقباض نفسه عن أمر یحکم العقل الصحیح أو الشرع بقبحه کالحیاء عن المعاصی أو المکروهات و أما المذموم فهو الحیاء الناشی عن الحمق بأن یستحیی عن أمر یستقبحه أهل العرف من العوام

ص: 331


1- 1. الکافی ج 2 ص 106.
2- 2. الکافی ج 2 ص 106.
3- 3. الکافی ج 2 ص 106.

باب هشتاد و سوم : اندیشه و تدبیر و احتیاط و تحقیق و تامل در کارها و ترک لجاجت

آیات

- خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ.(1)

{انسان از شتاب آفریده شده است. به زودی آیاتم را به شما نشان می دهم. پس [عذاب را] به شتاب از من مخواهید.}

روایات

روایت1.

عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: حضرت عبدالعظیم، از حضرت باقر علیه السّلام، از پدران خود، از امیر مؤمنان نقل می کند که فرمود: فکر و اندیشه پیش از عمل، تو را از ندامت و پشیمانی ایمن می سازد.(2)

روایت2.

معانی الاخبار و خصال: در توصیه ابوذر است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ عقل و خردی مانند تدبیر و مآل بینی و هیچ تقوایی مانند خودداری از حرام و هیچ نژاد و نسبی مانند خوش خلقی نیست.(3)

روایت3.

خصال: امام ششم علیه السّلام فرمود: سالم ماندن از لغزش، در صورت تحقیق و تامل است و شتاب و عجله، موجب پشیمانی است و کسی که کاری را در غیر موقعش شروع کند، در غیر وقتش به نتیجه آن خواهد رسید.(4)

روایت4.

قرب الاسناد: حضرت باقر، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که شخصی

ص: 338


1- . انبیاء / 37
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 69 ، امالی صدوق: 363
3- . معانی الأخبار: 335 ، خصال: 526
4- . خصال: 100

و لیست له قباحة واقعیة یحکم بها العقل الصحیح و الشرع الصریح کالاستحیاء عن سؤال المسائل العلمیة أو الإتیان بالعبادات الشرعیة التی یستقبحها الجهال فحیاء العقل هو العلم أی موجب لوفور العلم أو سببه العلم الممیز بین الحسن و القبح و حیاء الحمق سببه الجهل و عدم التمییز المذکور أو موجب للجهل لأنه یستحیی عن طلب العلم فهو مؤید لما ذکرنا فی الخبر الثالث.

«7»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عَلِیٍّ اللَّهَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ وَ کَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ ذُنُوباً بَدَّلَهَا اللَّهُ حَسَنَاتٍ الصِّدْقُ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الشُّکْرُ(1).

بیان

بدلها الله حسنات إشارة إلی قوله تعالی إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً(2) و قد قیل فی هذا التبدیل وجوه الأول أنه یمحو سوابق معاصیهم بالتوبة و یثبت مکانها لواحق طاعتهم الثانی أنه یبدل ملکة المعصیة فی النفس بملکة الطاعة الثالث أنه تعالی یوفقه لأضداد ما سلف منه.

الرابع أنه یثبت له بدل کل عقاب ثوابا. وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُؤْتَی بِالرَّجُلِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُقَالُ اعْرِضَا عَلَیْهِ صِغَارَ ذُنُوبِهِ وَ نَحِّیَا عَنْهُ کِبَارَهَا فَیُقَالُ عَمِلْتَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا کَذَا وَ کَذَا وَ هُوَ مُقِرٌّ لَا یُنْکِرُ وَ هُوَ مُشْفِقٌ مِنَ الْکِبَارِ فَیُقَالُ أَعْطُوهُ مَکَانَ کُلِّ سَیِّئَةٍ عَمِلَهَا حَسَنَةً فَیَقُولُ إِنَّ لِی ذُنُوباً مَا أَرَاهَا هَاهُنَا قَالَ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَحِکَ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ.

وَ مَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَوْقَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ یَعْرِضُ عَلَیْهِ عَمَلَهُ فَیَنْظُرُ فِی صَحِیفَتِهِ

ص: 332


1- 1. الکافی ج 2 ص 106.
2- 2. الفرقان: 70.

خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید و عرض کرد: یا رسول اللَّه! مرا وصیتی کن. حضرت فرمود: آیا می پذیری؟ تا سه بار حضرت تکرار کرد و آن شخص عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! حضرت فرمود: من این سفارش را به تو می کنم که هر وقت تصمیم به انجام کاری را گرفتی، پایانش را خوب تامل کن و اگر عیبی و نقصی ندارد انجام ده و اگر در آن گمراهی و ضلالت هست، از انجام آن خودداری کن.(1)

مؤلف

مانند این حدیث در وصایای حضرت نقل شده است.

روایت5.

امالی طوسی: از وصایای امیر مؤمنان علیه السّلام به هنگام وفات است که فرمود: فرزندم! من تو را نهی می کنم از شتاب در گفتار و کردار.(2)

روایت6.

خصال و عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سه خصلت را از کلاغ یاد بگیرید: آمیزش و عمل جنسی را در خفا انجام دادن؛ دنبال روزی در صبحگاه رفتن؛ احتیاط کردن موقع احتمال پیشامد.(3)

روایت7.

امالی طوسی: در وصایای امیر مؤمنان علیه السّلام به فرزندش است که فرمود: پسرم! شخص عاقل باید در کار خود نظر و دقت کند، زبانش را حفظ کرده و اهل زمان خود را بشناسد.(4)

روایت8.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: احتیاط و تدبیر، هوشیاری و زیرکی است.(5)

روایت9.

معانی الأخبار: از امیر مؤمنان علیه السّلام سؤال شد: احتیاط و تدبیر چیست؟ فرمود: منتظر فرصت مناسب بودن و تا حد امکان کار را در موقع خود انجام دادن.(6)

ص: 339


1- . قرب الإسناد: 65
2- . امالی طوسی: 7
3- . خصال: 100
4- . امالی طوسی: 146
5- . خصال: 505
6- . معانی الأخبار: 401

فَأَوَّلُ مَا یَرَی سَیِّئَاتِهِ فَیَتَغَیَّرُ لِذَلِکَ لَوْنُهُ وَ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهُ ثُمَّ تُعْرَضُ عَلَیْهِ حَسَنَاتُهُ فَتَفْرَحُ لِذَلِکَ نَفْسُهُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَدِّلُوا سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ أَظْهِرُوهَا لِلنَّاسِ فَیُبَدِّلُ اللَّهُ لَهُمْ فَیَقُولُ النَّاسُ أَ مَا کَانَ لِهَؤُلَاءِ سَیِّئَةٌ وَاحِدَةٌ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ (1).

و أقول

أکثر الوجوه جاریة فی الخبر بأن یوفقه الله للتوبة و الأعمال الصالحة فیبدل فسوقه بالطاعات أو مساوی أخلاقه بمحاسنها أو یکتب له فی القیامة بدل سیئاته حسنات.

أقول

قد مضی أخبار هذا الباب فی باب جوامع المکارم.

«8»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمْ یَبْقَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا قَوْلُ النَّاسِ إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ (3).

ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] الصدوق عن ابن الولید عن الصفار عن ابن أبی الخطاب: مثله.

«9»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْمَکِّیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ قَالُوا وَ مَا نَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ فَلَا یَبِیتَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَّا وَ أَجَلُهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ لْیَحْفَظِ الرَّأْسَ وَ مَا حَوَی وَ الْبَطْنَ وَ مَا وَعَی وَ لْیَذْکُرِ الْقَبْرَ وَ الْبِلَی وَ مَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ فَلْیَدَعْ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا(4).

ل، [الخصال] ماجیلویه عن علی عن أبیه عن عبد الله: مثله (5)

ب، [قرب الإسناد] محمد بن عیسی عن عبد الله بن میمون: مثله (6).

ص: 333


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 468 و قد مر.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 56.
3- 3. أمالی الصدوق: 305.
4- 4. أمالی الصدوق: 366.
5- 5. الخصال ج 1 ص 141.
6- 6. قرب الإسناد ص 13 فی ط و ص 18 فی ط.

روایت10.

خصال: امام ششم علیه السّلام می فرمود: هفت کس کار خود را تباه کنند: مرد حکیم و دانشمند که علم خود را نشر نکند و مردم او را نشناسد و از او استفاده نکنند و نام او برده نشود؛ شخص فرزانه ای که سرمایه خود را به نااهلان بدهد که دروغگو هستند و آنچه را که به آنها بدهند، باز پس نداده و انکار کنند؛ کسی که شخص مکار و خیانتکار را امین خود کند؛ شخص بزرگی که مهر نورزد؛ مادری که راز فرزند خود را نگه ندارد و اسرار او را فاش کند؛ کسی که در سرزنش برادران خود شتاب نماید؛ کسی که با هم نوع خود ستیزه کند.(1)

روایت11.

محاسن: حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اله علیه و آله فرمود: عجله و شتاب مردم را به هلاکت می رساند. اگر مردم تامل و تانی داشتند، هیچ کس دچار هلاکت و ناراحتی نمی شد.(2)

روایت12.

محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: تامل و تانی از خدا و عجله و شتاب از شیطان است.(3)

روایت13.

الدرة الباهرة: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که کاری را از راهش دنبال کند، اگر هم لغزش پیدا کند، راه چاره را گم نخواهد کرد.

و حضرت جواد علیه السّلام فرمود: همیشه تامل و تانی داشته باش، خواه به هدف خود برسی یا رنج و زحمت ببینی.

و نیز فرمود: کسی که راه ورود به کاری را نداند، جز خستگی و ناراحتی چیزی عایدش نمی شود .

و نیز فرمود: کسی که پیش از امتحان و شناخت به چیزی یا به کسی اطمینان کند، خود را در معرض هلاکت قرار داده و در پایان با رنج و ناراحتی مواجه خواهد شد.

ص: 340


1- . خصال: 348
2- . محاسن 1 : 340
3- . محاسن 1 : 340
«10»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ عَلَی وَجْهَیْنِ فَمِنْهُ الضَّعْفُ وَ مِنْهُ قُوَّةٌ وَ إِسْلَامٌ وَ إِیمَانٌ (1).

ل، [الخصال] ماجیلویه عن عمه عن هارون عن ابن زیاد عن الصادق عن آبائه علیهم السلام مثله (2).

«11»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام إِذَا قَعَدَ أَحَدُکُمْ فِی مَنْزِلِهِ فَلْیُرْخِ عَلَیْهِ سِتْرَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَسَّمَ الْحَیَاءَ کَمَا قَسَّمَ الرِّزْقَ (3).

«12»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ عَنْ فُرَاتٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبُخَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ (4).

«13»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ سَلْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَجْلَحِ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْمُتَعَفِّفَ وَ یُبْغِضُ الْبَذِیَّ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ (5).

«14»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْحُکَیْمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ یَحْیَی بْنِ مَعِینٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا کَانَ الْفُحْشُ فِی شَیْ ءٍ قَطُّ إِلَّا شَانَهُ وَ لَا کَانَ الْحَیَاءُ فِی شَیْ ءٍ قَطُّ إِلَّا زَانَهُ (6).

ص: 334


1- 1. قرب الإسناد ص 22 فی ط و ص 32 فی ط.
2- 2. الخصال ج 1 ص 29.
3- 3. قرب الإسناد ص 22 و فی ط 32.
4- 4. عیون الأخبار ج 1 ص 265.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 37.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 193.

و نیز فرمود: کسی که صبر و حوصله را کنار گذارد، در کنارش ناراحتی است.(1)

روایت14.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: پیروزی و رسیدن به هدف از راه تدبیر و تامل است و تدبیر و تامل هم با به کار بردن فکر است، و فکر خوب هم با نگه داشتن اسرار است.(2)

و نیز فرمود: لجاجت و تعصب بی مورد، فکر انسان را سست و نارسا می کند.(3)

و فرمود: نتیجه کوتاهی و کم فکری، پشیمانی و نتیجه تدبیر، سلامتی و ایمنی است.(4)

و فرمود: اختلاف و درگیری فکر و اندیشه را نابود می کند.(5)

و فرمود: چاره کار قبل از داشتن امکانات، نشانه نادانی و تاخیر عمل نیز بعد از دستیابی به فرصت نیز نشانه نادانی است.(6)

و فرمود: اعتماد به شخصی پیش از امتحان و آزمایش او، دلیل کوتاه فکری است.(7)

و فرمود: خوابیدن و غفلت، تصمیمات بر اعمال روزانه را شدیدا خنثی می کند.(8)

و فرمود: بترس از اینکه مرکب چموش لجاجت و تعصب بیجا تو را سرنگون کند.(9)

و نیز فرمود: فرصت مناسب را قبل از اینکه فوتش موجب اندوه شود از دست نده.(10)

روایت15.

کنز جامع الفوائد: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: تفکر و اندیشه کن تا جانب تدبیر و احتیاط را مراعات کرده باشی.

ص: 341


1- . الدرة الباهرة: 55 - 56
2- . نهج البلاغه 2 : 193
3- . نهج البلاغه صبحی صالح : 501
4- . نهج البلاغه 2 : 186
5- . نهج البلاغه 2 : 193
6- . نهج البلاغه 2 : 230
7- . نهج البلاغه 2 : 237
8- . نهج البلاغه 2 : 248
9- . نهج البلاغه 2 : 51
10- . نهج البلاغه 2 : 52

جا، [المجالس للمفید] المرزبانی: مثله (1).

«15»

مع، [معانی الأخبار] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ خِرَاشٍ مَوْلَی أَنَسٍ قَالَ حَدَّثَنَا مَوْلَایَ أَنَسٌ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ خَیْرٌ کُلُّهُ.

یعنی أن الحیاء یکف ذا الدین و من لا دین له عن القبیح فهو جماع کل جمیل (2).

«16»

مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ وَ الْإِیمَانُ فِی قَرَنٍ وَاحِدٍ فَإِذَا سُلِبَ أَحَدُهُمَا اتَّبَعَهُ الْآخَرُ.

یعنی أن من لم یکفه الحیاء عن القبیح فیما بینه و بین الناس فهو لا یکفه عن القبیح فیما بینه و بین ربه عز و جل و من لم یستحی من الله عز و جل و جاهره بالقبیح فلا دین له (3).

«17»

مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوَّلُ مَا یَنْزِعُ اللَّهُ مِنَ الْعَبْدِ الْحَیَاءُ فَیَصِیرُ مَاقِتاً مُمَقَّتاً ثُمَّ یَنْزِعُ مِنْهُ الْأَمَانَةَ ثُمَّ یَنْزِعُ مِنْهُ الرَّحْمَةَ ثُمَّ یَخْلَعُ دِینَ الْإِسْلَامِ عَنْ عُنُقِهِ فَیَصِیرُ شَیْطَاناً لَعِیناً.

یعنی أن ارتکاب القبیحة بعد القبیحة ینتهی إلی الشیطنة و من تشیطن علی الله لعنه الله (4)

«18»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: مَا بَقِیَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام إِلَّا کَلِمَةٌ إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ وَ قَالَ أَمَا إِنَّهَا فِی بَنِی أُمَیَّةَ(5).

ص: 335


1- 1. مجالس المفید ص 107.
2- 2. معانی الأخبار ص 409.
3- 3. معانی الأخبار ص 410.
4- 4. معانی الأخبار ص 410.
5- 5. الخصال ج 1 ص 13، و فی الأصل رمز أمالی الصدوق و لا یوجد فیه.

وقتی که مطلب کاملا روشن شد تصمیم بگیر.

و فرمود: لجاجت و پافشاری فکر صحیح را از انسان می گیرد. و اعتماد و اطمینان پیش از تدبیر و مآل اندیشی، ضد فکر و مخالف با احتیاط است. و تدبیر و پایان اندیشی پیش از شروع به عمل، موجب ایمنی از ندامت و پشیمانی است. و کسی که در زندگی معتدل باشد، تامین هزینه برای او آسان است و هزینه زندگی اش سبک خواهد بود. و کسی که تاب تحمل کاری را ندارد و با مشقت و زحمت آن را به خود تحمیل می کند، دچار هلاکت و سقوط خواهد شد. و اگر تجارب و آزمایش ها نبود، راه حل مشکلات روشن نمی شد، و در میان تجارب آگاهی های تازه ای به دست می آید. و نتیجه سستی و بی کفایتی، هلاکت و از بین رفتن است.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که بر کاری تصمیم گرفتی، پایانش را دقت کن. اگر خوب و مفید است زود انجام بده و اگر زیانبار است، خودداری کن.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که توبیخ و ملامتی که از اثر پیروزی و دگرگونی روزگار متوجه او می گردد نفهمد و به آن اهمیت ندهد، خود را از خشم روزگار نمی تواند محفوظ بدارد و خود را از لغزشگاه ها نگه نمی دارد و گناه و جرم را هر چه هم بزرگ باشد بزرگ نمی بیند.(1)

باب هشتاد و چهارم : غیرت داشتن و شجاعت

روایات

مؤلف

قسمتی از اخبار مربوط به این باب، در فصل جوامع مکارم گذشت.

روایت1.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: در خروس سفید پنج خصلت است که از صفات و خصال انبیاء است: شناختن وقت نمازها؛ غیرت؛ سخاوت؛ شجاعت؛ آمیزش زیاد.(2)

روایت2.

امامت و تبصره: حضرت باقر، از پدرش، از اجدادش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: غیرت (یعنی حفظ ناموس و حفظ حیثیت و آبرو) از ایمان و بدزبانی و هرزه گرایی از نفاق است.(3)

ص: 342


1- . کنز جامع الفوائد 2 : 31
2- . عیون اخبار الرضا 1 : 250
3- . امامت و تبصره: 103
«19»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْحَیَاءُ نُورٌ جَوْهَرُهُ صَدْرُ الْإِیمَانِ وَ تَفْسِیرُهُ التَّذْوِیبُ عِنْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ یُنْکِرُهُ التَّوْحِیدُ وَ الْمَعْرِفَةُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ فَقِیلَ (1) الْحَیَاءُ بِالْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانُ بِالْحَیَاءِ وَ صَاحِبُ الْحَیَاءِ خَیْرٌ کُلُّهُ وَ مَنْ حُرِمَ الْحَیَاءَ فَهُوَ شَرٌّ کُلُّهُ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ تَوَرَّعَ وَ إِنَّ خُطْوَةً یُتَخَطَّی فِی سَاحَاتِ هَیْبَةِ اللَّهِ تَعَالَی بِالْحَیَاءِ مِنْهُ إِلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ سَنَةً وَ الْوَقَاحَةُ صَدْرُ النِّفَاقِ وَ الشِّقَاقِ وَ الْکُفْرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَافْعَلْ مَا شِئْتَ أَیْ إِذَا فَارَقْتَ الْحَیَاءَ فَکُلُّ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَأَنْتَ بِهِ مُعَاقَبٌ وَ قُوَّةُ الْحَیَاءِ مِنَ الْحُزْنِ وَ الْخَوْفِ وَ الْحَیَاءُ مَسْکَنُ الْخَشْیَةِ فَالْحَیَاءُ أَوَّلُهُ الْهَیْبَةُ وَ صَاحِبُ الْحَیَاءِ مُشْتَغِلٌ بِشَأْنِهِ مُعْتَزِلٌ مِنَ النَّاسِ مُزْدَجَرٌ عَمَّا هُمْ فِیهِ وَ لَوْ تُرِکَ صَاحِبُ الْحَیَاءِ مَا جَالَسَ أَحَداً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَاهُ عَنْ مَحَاسِنِهِ وَ جَعَلَ مَسَاوِیَهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ کَرَّهَهُ مُجَالَسَةَ الْمُعْرِضِینَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ الْحَیَاءُ خَمْسَةُ أَنْوَاعٍ حَیَاءُ ذَنْبٍ وَ حَیَاءُ تَقْصِیرٍ وَ حَیَاءُ کَرَامَةٍ وَ حَیَاءُ حُبٍّ وَ حَیَاءُ هَیْبَةٍ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِکَ أَهْلٌ وَ لِأَهْلِهِ مَرْتَبَةٌ عَلَی حِدَةٍ(2).

«20»

ضه، [روضة الواعظین]: قِیلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْصِنِی قَالَ اسْتَحْیِ مِنَ اللَّهِ کَمَا تَسْتَحْیِی مِنَ الرَّجُلِ الصَّالِحِ مِنْ قَوْمِکَ.

«21»

ختص، [الإختصاص] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً اسْتَحْیَا مِنْ رَبِّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ فَحَفِظَ الرَّأْسَ وَ مَا حَوَی وَ الْبَطْنَ وَ مَا وَعَی وَ ذَکَرَ الْقَبْرَ وَ الْبِلَی وَ ذَکَرَ أَنَّ لَهُ فِی الْآخِرَةِ مَعَاداً(3).

«22»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: خَفِ اللَّهَ تَعَالَی لِقُدْرَتِهِ عَلَیْکَ وَ اسْتَحْیِ مِنْهُ لِقُرْبِهِ مِنْکَ.

وَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام: مَنْ لَمْ یَتَّقِ وُجُوهَ النَّاسِ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ.

ص: 336


1- 1. فقید خ ل.
2- 2. مصباح الشریعة ص 63.
3- 3. الاختصاص: 229.

باب هشتاد و پنجم : هیئت و خوبی قیافه و داشتن چهره خوب و نمایان شدن نشانه عبادت در سیمای انسان

آیات

- سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ.(1)

{علامتِ [مشخّصه] آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است.}

روایات

روایت1.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود: خداوند در منافق و در فاسق، چهره خوب و فقه و فهم و خوش خلقی را جمع نمی کند (آنها هیچ یک از این صفات را ندارند و اگر باشد، همه این ها را ندارند).(2)

روایت2.

خصال: از ابن عباس نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هدایت نیکو، قیافه و هیئت نیکو، معتدل بودن در روش و در زندگی، یک چهل و پنجم از نبوت است (از حالات و خصائل پیامبران است).(3)

روایت3.

امالی طوسی: از امام ششم، از اجداد خود علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: دو خصلت است که در منافق جمع نمی شود: فقه و فهم اسلام و هیئت خوب.(4)

روایت4.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السّلام، از پدرش، از اجدادش علیهم السّلام نقل کرده که علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شخصی را که پیشانی اش زخم شده بود مشاهده کرد و فرمود: کسی که با خدا بجنگد، مغلوب خواهد شد و کسی که در مقام خدعه و نیرنگ نسبت به خدا باشد، خداوند او را گول می زند (در آخر کار معلوم می شود که مغبون است). چرا صورتت را از زمین دور نگه نداشتی که این چنین مجروح نشود؟ (ظاهرا این شخص با این عمل ریاکارانه خواسته است خود را اهل عبادت و سجده نشان دهد، یعنی این قدر سجده کرده ام که پیشانی ام مجروح شده.)

ص: 343


1- . فتح / 29
2- . خصال: 127
3- . خصال: 178
4- . امالی طوسی: 36
«23»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: قُرِنَتِ الْهَیْبَةُ بِالْخَیْبَةِ وَ الْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ کَسَاهُ الْحَیَاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یَرَ النَّاسُ عَیْبَهُ (2).

باب 82 السکینة و الوقار و غض الصوت

الآیات

الفرقان وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً(3) لقمان وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ(4)

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیُّ الْخِصَالِ بِالْمَرْءِ أَجْمَلُ قَالَ وَقَارٌ بِلَا مَهَابَةٍ وَ سَمَاحٌ بِلَا طَلَبِ مُکَافَاةٍ وَ تَشَاغُلٌ بِغَیْرِ مَتَاعِ الدُّنْیَا(5).

ل، [الخصال] العطار عن سعد عن النهدی: مثله (6).

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَحْسَنُ زِینَةِ الرَّجُلِ السَّکِینَةُ مَعَ إِیمَانٍ (7).

ص: 337


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 147.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 194.
3- 3. الفرقان: 63.
4- 4. لقمان: 19.
5- 5. أمالی الصدوق ص 174.
6- 6. الخصال ج 1 ص 46.
7- 7. أمالی الصدوق ص 292.

و به همین اسناد، علی علیه السّلام فرمود: من ناپسند می دانم که پیشانی انسان صاف باشد، به طوری که هیچ اثر سجده در آن دیده نشود.(1)

روایت5.

امامت و تبصره: حضرت صادق، از پدرش، از اجدادش، علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه فرمود: زینت امت من در داشتن هیئت خوب و علایم نیکوی عبادت است.(2)

باب هشتاد و ششم : اقتصاد و اعتدال در زندگی و نکوهش اسراف و مذمت زیاده روی و کم روی

آیات

- وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً.(3)

{و کسانی اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می کنند و نه تنگ می گیرند، و میان این دو [روش] حد وسط را برمی گزینند.}

روایات

روایت1.

دعوات راوندی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چهار گروه هستند که دعای آنها مستجاب نمی شود: 1) کسی که در خانه خود بنشیند و بگوید: خدایا! رزق و روزی مرا عنایت فرما. که خداوند در پاسخ او می فرماید: مگر من دستور رفتن به دنبال روزی را به تو ندادم؟ 2) کسی که همسرش را اذیت و ناراحت نماید و او در حق همسرش نفرین کند. که می فرماید مگر من اختیار طلاق او را به تو نداده ام؟ 3) کسی که دارای ثروتی باشد و آن را تباه نماید و بگوید: خدایا! به من رزق و روزی بده که می فرماید: مگر من به تو دستور ندادم که در زندگی اقتصاد و اعتدال و شایستگی داشته باشی؟ سپس حضرت قرائت فرمود: «و الذین اذانفقوا و لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً.» 4) کسی که مال خود را بدون شاهد و گرفتن سند به دیگری قرض دهد (و وام گیرنده نکول و انکار کند و وام دهنده دعا کند) که می فرماید: مگر من دستور شاهد و سند گرفتن را ندادم؟(4)

روایت2.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان فرمود: قناعت سرمایه ای است که تمام نمی شود.(5)

و فرمود: جوانمرد و بخشنده باش، ولی تبذیر و زیاده روی نکن. و اندازه را در نظر بگیر و کم روی ننما.(6)

ص: 344


1- . نوادر راوندی: 238
2- . امامت و تبصره: 84
3- . فرقان / 67
4- . دعوات راوندی: 29
5- . نهج البلاغه 2 : 156
6- . نهج البلاغه 2 : 151

باب 83 التدبیر و الحزم و الحذر و التثبت فی الأمور و ترک اللجاجة

الآیات

من الآیات الأنبیاء خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ (1) أقول قد مضی فی باب جوامع المکارم بعض أخبار هذا الباب.

روایات

«1»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مُوسَی عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ (3).

«2»

مع (4)،[معانی الأخبار] ل، [الخصال] فِی وَصِیَّةِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ (5).

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ عَنْ زَیْدٍ الْقَتَّاتِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَعَ التَّثَبُّتِ تَکُونُ السَّلَامَةُ وَ مَعَ الْعَجَلَةِ تَکُونُ النَّدَامَةُ وَ مَنِ ابْتَدَأَ بِعَمَلٍ فِی غَیْرِ وَقْتِهِ کَانَ بُلُوغُهُ فِی غَیْرِ حِینِهِ (6).

«4»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَجُلًا

ص: 338


1- 1. الأنبیاء: 37.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 54.
3- 3. أمالی الصدوق ص 268.
4- 4. معانی الأخبار ص 335.
5- 5. الخصال ج 2 ص 105.
6- 6. الخصال ج 1 ص 49.

و فرمود: وقتی که قضایا و پیشامدها آن طوری که می خواهی نشد، دیگر از وضع و حالی که در آن هستی ناراحت مباش.(1)

و فرمود: برای سرمایه و ملک و مال صفت قناعت بس و برای رسیدن به نعمت خوش اخلاقی کافی است. و از حضرت علی علیه السّلام درباره تفسیر آیه شریفه «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً.» {ما به چنین شخصی زندگی پاکیزه ای خواهیم داد} سؤال شد. فرمود: منظور داشتن صفت قناعت است.(2)

و فرمود: کسی که راضی به روزی الهی شود، هیچ وقت بر آنچه از دست او برود اندوه نخواهد داشت.(3)

مؤلف

در فصل جوامع مکارم، قسمتی از احادیث مربوط به این باب نقل شد.

روایت3.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: دنیا وضع ثابت و برقراری ندارد. بنابراین آنچه که برای تو مقرر شده، گرچه ناتوان و ضعیف باشی به دستت خواهد آمد. و آنچه که بر ضرر تو مقرر شده، آن هم خواهد آمد و تو نمی توانی از آن خودداری نمایی، گرچه قوی و نیرومند باشی. سپس حضرت دنبال این سخن فرمود: کسی که خود را از آنچه که از دستش رفته ناامید و مایوس ببیند، بدنش در آسایش است و کسی که به آنچه که به دستش آمده قانع باشد، چشمش روشن خواهد بود (البته در هر حال وظایفش را باید انجام دهد).(4)

روایت4.

امالی طوسی: حضرت هادی، از پدران خود، از حضرت صادق علیهم السّلام در تفسیر آیه «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً» نقل می کند که فرمود: منظور قناعت است.(5)

روایت5.

امالی صدوق و معانی الأخبار و امالی طوسی: از علی علیه السّلام سؤال شد: چه نوع قناعتی بهتر است؟ فرمود:

ص: 345


1- . نهج البلاغه 2 : 157
2- . نهج البلاغه 2 : 195
3- . نهج البلاغه 2 : 227
4- . خصال: 258
5- . امالی طوسی: 275

أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ لَهُ فَهَلْ أَنْتَ مُسْتَوْصٍ إِنْ أَوْصَیْتُکَ حَتَّی قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثاً فِی کُلِّهَا یَقُولُ الرَّجُلُ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَإِنِّی أُوصِیکَ إِذَا أَنْتَ هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهِ وَ إِنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْهُ (1).

أقول

قد مضی مثله فی باب وصایاه صلی الله علیه و آله (2).

«5»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ: أَنْهَاکَ عَنِ التَّسَرُّعِ بِالْقَوْلِ وَ الْفِعْلِ (3).

«6»

ل (4)،[الخصال] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدِینِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا مِنَ الْغُرَابِ خِصَالًا ثَلَاثاً اسْتِتَارَهُ بِالسِّفَادِ وَ بُکُورَهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ حَذَرَهُ (5).

«7»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ابْنَهُ علیهما السلام: یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ یَنْظُرَ فِی شَأْنِهِ فَلْیَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لْیَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ (6).

«8»

ل، [الخصال] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْحَزْمُ کِیَاسَةٌ(7).

«9»

مع، [معانی الأخبار]: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا الْحَزْمُ قَالَ أَنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَکَ وَ تُعَاجِلَ مَا أَمْکَنَکَ (8).

ص: 339


1- 1. قرب الإسناد ص 32.
2- 2. بل یأتی فی کتاب الروضة، راجع ج 77 ص 129 و 130.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 6.
4- 4. الخصال ج 1 ص 49.
5- 5. عیون الأخبار ج 1 ص 257.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 146.
7- 7. الخصال ج 2 ص 94.
8- 8. معانی الأخبار ص 401.

قناعت به آنچه که خدا عطا فرموده است.(1)

روایت6.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ مالی سودمندتر از قناعت به اندک و به حد کافی نیست.(2)

روایت7.

معانی الاخبار: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جبرئیل امین تفسیر قناعت را این چنین کرده است: به آنچه که از دنیا به تو رسیده است قانع بوده و در مقابل اندک، سپاسگزار باشی و به آن قناعت کنی.(3)

روایت8.

قرب الاسناد: علی علیه السّلام فرمود: انسان حقیقت ایمان را نچشیده، تا وقتی که در او سه خصلت باشد: فقه و فهمیدن دین؛ صبر و مقاومت در برابر مشکلات؛ اندازه نیکو داشتن در زندگی.(4)

مؤلف

همین حدیث در «باب صفات مؤمن» با سند دیگری نقل شد.

روایت9.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: من ضامنم برای شخص معتدل در زندگی که هرگز فقیر نشود.(5)

روایت10.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود. اعتدال و میانه روی چیزی است که خداوند آن را دوست دارد و اسراف مورد غضب و بغض الهی است، حتی به دور افکندن هسته خرما و حتی زیادی آب

ص: 346


1- . امالی صدوق: 322 ، معانی الأخبار: 199
2- . علل الشرایع 2 : 532
3- . معانی الأخبار: 261
4- . قرب الإسناد: 95
5- . خصال: 9
«10»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: سَبْعَةٌ یُفْسِدُونَ أَعْمَالَهُمْ الرَّجُلُ الْحَلِیمُ ذُو الْعِلْمِ الْکَثِیرِ لَا یُعْرَفُ بِذَلِکَ وَ لَا یُذْکَرُ بِهِ وَ الْحَکِیمُ الَّذِی یُدَبِّرُ مَالَهُ کُلُّ کَاذِبٍ مُنْکِرٍ لِمَا یُؤْتَی إِلَیْهِ وَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْمَنُ ذَا الْمَکْرِ وَ الْخِیَانَةِ وَ السَّیِّدُ الْفَظُّ الَّذِی لَا رَحْمَةَ لَهُ وَ الْأُمُّ الَّتِی لَا تَکْتُمُ عَنِ الْوَلَدِ السِّرَّ(1)

وَ تُفْشِی عَلَیْهِ وَ السَّرِیعُ إِلَی لَائِمَةِ إِخْوَانِهِ وَ الَّذِی یُجَادِلُ أَخَاهُ مُخَاصِماً لَهُ (2).

«11»

سن، [المحاسن] مُحَمَّدٌ الْبَرْقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ بُزُرْجَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا أَهْلَکَ النَّاسَ الْعَجَلَةُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَثَبَّتُوا لَمْ یَهْلِکْ أَحَدٌ(3).

«12»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ فَضَالَةَ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ (4).

«13»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَنْ طَلَبَ الْأَمْرَ مِنْ وَجْهِهِ لَمْ یَزِلَّ فَإِنْ زَلَّ لَمْ تَخْذُلْهُ الْحِیلَةُ.

وَ قَالَ الْجَوَادُ علیه السلام: اتَّئِدْ تُصِبْ أَوْ تَکَدْ(5).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الْمَوَارِدَ أَعْیَتْهُ الْمَصَادِرُ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنِ انْقَادَ إِلَی الطُّمَأْنِینَةِ قَبْلَ الْخِبْرَةِ فَقَدْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَکَةِ وَ الْعَاقِبَةِ الْمُتْعِبَةِ.

ص: 340


1- 1. کانه علیه السلام أراد بالسر النکاح کما قیل فی قوله تعالی« وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا».
2- 2. الخصال ج 2 ص 50.
3- 3. المحاسن: 215.
4- 4. المصدر نفسه.
5- 5. الاتئاد: افتعال من الوأد یقال: اتئد: أی تمهل و ترزن فیه و تأنی و تثبت.

آشامیدنی را به زمین ریختن که به دردی می خورد. (1)

در ثواب الاعمال هم این طور نقل شده است.(2)

روایت11.

خصال: حضرت رضا علیه السّلام در موضوع خرج کردن برای اهل و عیال و خانواده اجازه خواستم. حضرت فرمود: این کار میان دو کراهت و دو عمل زشت است. عرض کردم: فدایت شوم! آن دو عمل زشت و ناپسند را متوجه نشدم. فرمود: خدا تو را رحمت کند، آیا توجه نداری که خداوند متعال اسراف و بخل، هر دو را زشت می داند و فرموده است: «وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً»؟(3)

روایت12.

مؤلف:

در «باب جوامع مکارم» این حدیث از حضرت باقر علیه السّلام نقل شد که فرمود: اما آنچه نجات دهنده انسان است، ترس از خدا چه در نهان و چه در آشکار؛ اقتصاد و اعتدال به هنگام غنا و ثروت و در موقع تهیدستی؛ و مراعات عدل و انصاف در حال خشنودی و خشم است.

روایت13.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: تقدیر و اندازه نداشتن موجب فقر است. و فرمود: اسراف باعث رکود مال و اعتدال موجب زیاد شدن آن است.(4)

روایت14.

خصال: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: اندازه نگه داشتن در زندگی نصف زندگی است.

و فرمود: کسی که اعتدال داشته باشد فقیر نمی شود.(5)

روایت15.

معانی الاخبار: از حضرت مجتبی علیه السّلام سؤال شد: مروت و مردانگی چیست؟ فرمود: در دین عفاف داشتن (دوری از حرام)؛

ص: 347


1- . خصال: 10
2- . ثواب الاعمال / 169
3- . خصال: 54
4- . خصال: 505
5- . خصال: 620

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ هَجَرَ الْمُدَارَاةَ قَارَبَهُ الْمَکْرُوهُ.

«14»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْیِ وَ الرَّأْیُ بِتَحْصِینِ الْأَسْرَارِ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْیَ.

وَ قَالَ علیه السلام: ثَمَرَةُ التَّفْرِیطِ النَّدَامَةُ وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلَامَةُ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: الْخِلَافُ یَهْدِمُ الرَّأْیَ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الْإِمْکَانِ وَ الْأَنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ(4).

وَ قَالَ علیه السلام: الطُّمَأْنِینَةُ إِلَی کُلِّ أَحَدٍ قَبْلَ الِاخْتِبَارِ عَجْزٌ(5).

وَ قَالَ علیه السلام: مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: وَ إِیَّاکَ أَنْ تَجْمَعَ بِکَ مَطِیَّةُ اللَّجَاجِ (7).

وَ قَالَ علیه السلام: بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً(8).

«15»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: رَوِّ تَحْزَمْ (9)

فَإِذَا

ص: 341


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 193.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 186.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 193.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 230.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 237.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 248.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 51، و الجموح: أن یرکب الفرس رأسه لا یثنیه شی ء- یقال جمح براکبه: اعتزه و جری غالبا ایاه، و اللجاج- بالفتح الخصومة و المعنی لا تسترسل فی الحجاج و الخصومة و الجدال بحیث لا تملک نفسک عن الانتهاء منها فتغلبک و توقعک فی مساوی عاقبتها.
8- 8. نهج البلاغة ج 2 ص 52.
9- 9.« رو» أمر من التروی و هو التفکر قبل العمل، یعنی تفکر فیما تعنیه فانّک ان. تتفکر فقد أخذت بالحزم فی أمورک فإذا رویت و استوضح لک الامر و عواقبه فاجزم علی المضی علیه ان کان فیه نفعک آجلا و عاجلا و انته عنه ان کان فیه مضرتک کذلک.

اندازه گیری در زندگی؛ صبر و مقاومت در برابر مشکلات و مصائب.(1)

روایت16.

امالی طوسی: در ضمن وصایای علی علیه السّلام نزدیک وفات به فرزندش فرمود: پسرم! در زندگی خود اندازه گیری داشته باش.(2)

روایت17.

فقه الرضا: حضرت عالم (امام کاظم علیه السّلام) فرمود: هر کس که می خواهد غنی ترین مردم باشد، باید به آنچه که نزد خدا و به مشیت او است، وثوق و اعتماد داشته باشد.

و در روایت دیگر چنین آمده که: باید اعتماد و امیدش به آنچه که نزد خدا است، بیشتر از آنچه که نزد خود دارد باشد.

و از عالم روایت می کنم که خداوند متعال فرموده است: اگر می خواهی غنی ترین مردم باشی، باید به آنچه که به تو داده ام راضی و خشنود باشی.

و روایت می کنم که فرمود: کسی که قانع باشد، همیشه سیر است و کسی که قانع نباشد، سیر شدن ندارد.

و روایت می کنم که جبرئیل علیه السّلام خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرود آمد و عرض کرد: خداوند متعال به تو سلام دارد و می فرماید بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی. ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ.»(3) {چشمان خود را خیره نکن به آنچه که ما به اضافی از کفار داده ایم از تمتعات و زینت های دنیوی که روزی و ثواب اخروی بهتر است.} پس حضرت دستور داد که منادی اعلام کند: کسی که مؤدب به ادب الهی نباشد با دل پر حسرت از جهان می رود.

و روایت می کنیم: از کسی که از دنیا به همان مقدار کافی راضی باشد، کمترین چیز او را کافی خواهد بود و کسی که به مقدار کافی راضی نباشد، اصولا هیچ چیز او را کفایت نمی کند و به هیچ چیز راضی نخواهد شد.

و نیز روایت می کنیم: کسی که ارزش خود را شناخت، دچار هلاکت نخواهد شد. مردم نسبت به تحصیل مقدار قوت و نیاز خود توبیخ و ملامت نمی شوند، بلکه نسبت به تحصیل ما زاد بر نیاز ملامت می شوند سپس فرمود. و چه اندازه انسان را کفایت می کند.

و نیز فرمود: هر کس که به روزی اندک از خدا راضی شود، خدا هم به عمل اندک از او راضی می شود .

و از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت شد که فرمود: هر کس از ما چیزی را درخواست کند به او عطا می کنیم و کسی که اظهار بی نیازی کند، خدا او را بی نیاز می کند.

و نیز روایت است که: اگر راجع به قناعت مطالبی در فکر خود احساس می کنی، زندگی رسول خدا را در نظر بگیر که خوراکش نان جو و شیرینی اش خرما و وسیله گرم کردنش شاخه درخت خرما بود، آن هم اگر پیدا می شد.(4)

ص: 348


1- . معانی الأخبار: 258
2- . امالی طوسی: 8
3- . طه / 131
4- . فقه الرضا: 364

اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ.

وَ قَالَ علیه السلام: اللَّجَاجَةُ تَسْلُبُ الرَّأْیَ وَ الطُّمَأْنِینَةُ قَبْلَ الْحَزْمِ ضِدُّ الْحَزْمِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ النَّدَمَ وَ مَنْ تَحَرَّی الْقَصْدَ خَفَّتْ عَلَیْهِ الْمُؤَنُ وَ مَنْ کَابَدَ الْأُمُورَ عَطَبَ وَ لَوْ لَا التَّجَارِبُ عَمِیَتِ الْمَذَاهِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی التَّوَانِی وَ الْعَجْزِ أُنْتِجَتِ الْهَلَکَةُ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ کَانَ خَیْراً فَأَسْرِعْ إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً فَانْتَهِ عَنْهُ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ لَمْ یَعْرِفْ لُؤْمَ ظَفَرِ الْأَیَّامِ لَمْ یَحْتَرِسْ مِنْ سَطَوَاتِ الدَّهْرِ وَ لَمْ یَتَحَفَّظْ مِنْ فَلَتَاتِ الزَّلَلِ وَ لَمْ یَتَعَاظَمْهُ ذَنْبٌ وَ إِنْ عَظُمَ.

باب 84 الغیرة و الشجاعة

روایات

أقول

قد مضی فی باب جوامع المکارم بعض أخبار هذا الباب.

«1»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّوَیْهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: فِی الدِّیکِ الْأَبْیَضِ خَمْسُ خِصَالٍ مِنْ خِصَالِ الْأَنْبِیَاءِ مَعْرِفَتُهُ بِأَوْقَاتِ الصَّلَاةِ وَ الْغَیْرَةُ وَ السَّخَاءُ وَ الشَّجَاعَةُ وَ کَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ(1).

«2»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْغَیْرَةُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْبَذَاءُ مِنَ النِّفَاقِ.

ص: 342


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 277.

روایت18.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اگر شخص قناعت گر سوگند یاد کند که هر دو جهان را دارد، خداوند متعال او را تصدیق می نماید و به سوگندش او را از لحاظ عظمت رتبه قناعت مواخذه نمی کند. و اساسا چرا بنده قانع به قسمت الهی نباشد، با اینکه خود می فرماید: «نَحْنُ قَسَمْنا" بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا.»(1) {معیشت و نحوه زندگی دنیا را ما خود میان آنان قسمت کرده ایم.} پس کسی که به این مطلب یقین داشته باشد و خدا را در آنچه که می خواهد و به آنچه که اراده اش تعلق می گیرد تصدیق کند و بداند که غفلت از طرف او که به ربوبیت او یقین دارد تصور نمی شود، چنین شخصی تولیت و تصدی تقسیمات را بدون واسطه فقط با او می داند و به او نسبت می دهد. و کسی که به همان قسمت شده قناعت کند، از حزن و غصه و رنج روحی و جسمی آسوده است. و هر چه که از حالت و صفت قناعت کاسته شود، به همان نسبت به رغبت و تمایل دنیوی انسان افزوده می شود. و صفت طمع و رغبت به دنیا، ریشه و اساس همه بدی ها است و دارنده این دو صفت نجاتی از آتش ندارد، مگر اینکه توبه کند. و از این جهت پیامبر اسلام فرمود: «قناعت ثروت و سلطنتی است که زوال ندارد و قناعت مرکبی است که به طرف رضای الهی و بهشت می برد و راکب را به آنجا می کشاند.» بنابراین باید در آن چیزهایی که نداری و به تو داده نشده، توکلت به خدا باشد و نسبت به آنچه که به تو داده شده، راضی و خشنود باشی و در مشکلات صبر داشته باشی که صبر نشانه استواری کارها است.(2)

روایت19.

سرائر: بنده صالح (موسی بن جعفر علیهما السّلام) نقل می کند که پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله فرمود: محبت و دوستی با مردم نصف عقل است و رفق و مدارا کردن، نصف زندگی است. و کسی که اقتصاد و اعتدال داشته باشد فقیر نمی شود.(3)

روایت20.

امالی طوسی: ایوب بن حر نقل کرده که: شنیدم که شخصی به حضرت صادق علیه السّلام عرض کرد: این حدیث به من رسیده که اعتدال و تدبیر در زندگی نصف تجارت است؟ حضرت فرمود: نه چنین نیست، بلکه کل کسب و کار همین است. و از دستور دین اسلام تدبیر در زندگی است.(4)

ص: 349


1- . زخرف / 33
2- . مصباح الشریعة: 202
3- . سرائر 3: 550
4- . امالی طوسی: 680

باب 85 حسن السمت و حسن السیماء و ظهور آثار العبادة فی الوجه

الآیات

من الآیات الفتح سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ(1)

روایات

«1»

ل، [الخصال] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَجْمَعُ اللَّهُ لِمُنَافِقٍ وَ لَا فَاسِقٍ حُسْنَ السَّمْتِ وَ الْفِقْهَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ أَبَداً(2).

«2»

ل، [الخصال] ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْحَمَّادِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکَّارٍ عَنِ عُبَیْدَةَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ قَابُوسَ بْنِ أَبِی ظَبْیَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْهَدْیُ الصَّالِحُ وَ السَّمْتُ الصَّالِحُ وَ الِاقْتِصَادُ جُزْءٌ مِنْ خَمْسَةٍ وَ أَرْبَعِینَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ(3).

«3»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَلَّتَانِ لَا تَجْتَمِعَانِ فِی مُنَافِقٍ فِقْهٌ فِی الْإِسْلَامِ وَ حُسْنُ سَمْتٍ فِی الْوَجْهِ (4).

«4»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْصَرَ رَجُلًا دَبِرَتْ جَبْهَتُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یُغَالِبِ اللَّهَ تَعَالَی یَغْلِبْهُ وَ مَنْ یَخْدَعِ اللَّهَ یَخْدَعْهُ فَهَلَّا تَجَافَیْتَ بِجَبْهَتِکَ عَنِ الْأَرْضِ

ص: 343


1- 1. الفتح: 29.
2- 2. الخصال ج 1 ص 63.
3- 3. الخصال ج 1 ص 84.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 34.

باب هشتاد و هفتم : سخاوت و جوانمردی و جود و بخشش

آیات

- وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ.(1)

{و مالی برای خودتان [در راه خدا] انفاق کنید، و کسانی که از خسّت نفس خویش مصون مانند، آنان رستگارانند. اگر خدا را وامی نیکو دهید، آن را برای شما دو چندان می گرداند و بر شما می بخشاید، و خدا [ست که] سپاس پذیر بردبار است.}

روایات

روایت1.

امالی:(2) شیخ صدوق از علی علیه السّلام نقل می کند که فرموده است: سخاوتمندان بزرگان دنیا و پرهیزکاران بزرگان در آخرت هستند.

در صحیفة الرضا هم از حضرت رضا این طور نقل شده است.(3)

مؤلف

قسمتی از این اخبار در «باب جوامع مکارم» و قسمتی هم در «باب حسن خلق» نقل شده است.

روایت2.

امالی صدوق: از حسن بن زیاد، از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمود: خداوند متعال دین اسلام را برای شما پسند نمود. شما هم با داشتن صفت سخاوت و خوی نیک، حق مصاحبت این دین را ادا کنید.(4)

روایت3.

خصال: از جمیل نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بهترین شما سخاوتمندان شما و بدترین شما بخیلان شما هستند. و از اعمال صالحه، نیکی به برادران و کوشش در احتیاجات آنان است و در این کارها به خاک مالیدن

ص: 350


1- . تغابن / 16 - 17
2- . امالی صدوق: 36
3- . صحیفة الرضا: 42
4- . امالی صدوق: 223

وَ لَمْ تُشَوِّهْ خَلْقَکَ.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. إِنِّی لَأَکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ تُرَی جَبْهَتُهُ جَلْحَاءَ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ.

«5»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: زَیْنُ أُمَّتِی فِی حُسْنِ السَّمْتِ.

باب 86 الاقتصاد و ذم الإسراف و التبذیر و التقتیر

الآیات

من الآیات الفرقان وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً(1).

روایات

«1»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَرْبَعَةٌ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاءٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیْتِهِ یَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالطَّلَبِ وَ رَجُلٌ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ فَدَعَا عَلَیْهَا فَیَقُولُ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا بِیَدِکَ وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ فَأَفْسَدَهُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالاقْتِصَادِ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالْإِصْلَاحِ ثُمَّ قَرَأَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ فَأَدَانَهُ بِغَیْرِ بَیِّنَةٍ فَیَقُولُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالشَّهَادَةِ.

«2»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً(3).

ص: 344


1- 1. الفرقان: 67.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 156 و 225.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 151.

بینی شیطان و دوری از آتش و دخول در بهشت است.

ای جمیل! این حدیث را به غرر اصحاب و یاران خوب خود بگو. عرض کردم: فدایت شوم! غرر اصحاب و یاران خوب من چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان کسانی هستند که به برادران در گرفتاری و آسایش نیکی کنند. سپس فرمود: ای جمیل! این کار برای ثروتمندان بزرگ آسان است و خداوند تهیدستانی را که اقدام به احسان و نیکی به برادران می کنند، مدح و ستایش کرده که در قرآن فرمود: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.»(1) {دیگران را بر خود ترجیح می دهند اگر چه خودشان در تنگدستی و فشار هستند و آنان که از صفت ناپسند بخل محفوظ باشند همان رستگارانند.}(2)

روایت4.

امالی طوسی: حضرت باقر علیه السّلام، از پدرانش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت می کند که خداوند متعال می فرماید: صفت پسندیده نیکی به دیگران تحفه و هدیه ای است که به بنده مؤمن خود می دهم. اگر این هدیه را پذیرفت، از اثر لطف و رحمت من است و اگر نپذیرفت، از جهت گناهی است که موجب محرومیتش شده و از ناحیه خود اوست نه از طرف من. و هر بنده ای که او را آفریده و او را به طرف ایمان هدایت کرده باشم و اخلاق نیکو به او عنایت کرده و او را به صفت بخل و تنگ نظری مبتلا نکرده باشم، برای او خیر و خوبی اراده کرده ام.(3)

روایت5.

عیون اخبارالرضا: شخصی از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام که مشغول طواف بود، از معنای جواد سؤال کرد؟ حضرت فرمود: این سخن تو دارای دو جواب است، چون لفظ جواد درباره خالق یک معنا دارد و درباره مخلوق معنای دیگری دارد. اگر منظور مخلوق باشد، جواد به کسی گفته می شود که آنچه که خداوند فرض و واجب نموده است ادا کند و بخیل کسی است که از ادای واجبات الهی بخل ورزد. و اگر منظور خالق باشد، او جواد است، خواه بدهد خواه ندهد، چون اگر عطا کند، چیزی را به بنده خود عطا کرده است که مال او نیست و اگر از عطا و بخشش خودداری کند، در این صورت هم چیزی را که مال بنده نیست نداده است. هر چه هست مال خدا است. پس بخل در حق خدا اصلا معنا ندارد. (4)

معانی الاخبار: از احمد بن مسلم به همین مضمون نقل کرده است. (5)

ص: 351


1- . حشر / 9
2- . خصال: 96
3- . امالی طوسی: 24
4- . عیون اخبار الرضا 1 : 129
5- . معانی الأخبار: 256

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا لَمْ یَکُنْ مَا تُرِیدُ فَلَا تُبَلْ کَیْفَ کُنْتَ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: کَفَی بِالْقَنَاعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً(2) فَقَالَ هِیَ الْقَنَاعَةُ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ رَضِیَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ یَحْزَنْ عَلَی مَا فَاتَهُ (4).

أقول

قد مضی فی باب جوامع المکارم بعض أخبار هذا الباب.

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَیْمٍ مَوْلَی طِرْبَالٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا کَانَ لَکَ فِیهَا أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ مِنْهَا عَلَیْکَ أَتَاکَ وَ لَمْ تَمْتَنِعْ مِنْهُ بِقُوَّةٍ ثُمَّ أَتْبَعَ هَذَا الْکَلَامَ بِأَنْ قَالَ مَنْ یَئِسَ مِمَّا فَاتَ أَرَاحَ بَدَنَهُ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا أُوتِیَ قَرَّتْ عَیْنُهُ (5).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیهم السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً قَالَ الْقُنُوعُ (6).

«5»

لی (7)،[الأمالی للصدوق] مع (8)، [معانی الأخبار] ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّ الْقُنُوعِ أَفْضَلُ قَالَ

ص: 345


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 157 و قوله« فلا تبل» نهی من المبالاة و فی بعض النسخ« فلا تبال» و المعنی: إذا سعیت سعیک فی التقدّم و الفوز بالامانی فلم ینفع سعیک، و عاقک عن امنیتک العوائق فلم یکن ما ترید، فلا تبال کیف کنت و علی أی حال کنت من سوء الحال و حسنه، و ارض بما قدر لک.
2- 2. النحل: 97.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 195.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 227.
5- 5. الخصال ج 1 ص 124.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 281.
7- 7. أمالی الصدوق: 237.
8- 8. معانی الأخبار: 199.

روایت6.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: در خروس سفید پنج خصلت از خصال انبیاء است: شناختن وقت نماز؛ غیرت؛ سخاوت؛ شجاعت؛ آمیزش زیاد.(1)

روایت7.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: شخص با سخاوت، به خداوند، به بهشت و به مردم نزدیک است و بخیل از خدا و از بهشت و از مردم دور است. و فرمود: سخاوت درختی است در بهشت. کسی که به شاخه آن آویزد، داخل بهشت می شود.

روایت8.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: سخاوتمند از غذای دیگران استفاده می کند تا دیگران هم از غذای او بخورند، و شخص بخیل از غذای دیگران نمی خورد که مبادا دیگران از غذای او بخورند.(2)

روایت9.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدرانش علیهم السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سخاوت درختی از درخت های بهشت است که شاخه های آن در دنیا آویخته است. هر کس که دارای صفت سخاوت باشد، به شاخه ای از آن درخت دست می زند که او را به سوی بهشت خواهد برد. و بخل نیز درختی است از درختان دوزخ که شاخه های آن در دنیا آویخته است، هر کس که دارای صفت ناپسند بخل باشد، شاخه ای از آن درخت را در دست گرفته که این شاخه او را به سوی دوزخ می کشاند.

ابو مفضل گوید: حسین ابوعبدالله از شخصی، از حضرت باقر نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخاوتمند آن نیست که مال خود را با اسراف و تبذیر در غیر حق و بیجا صرف کند، ولی سخاوتمند کسی است که آنچه خداوند در مال او فرض و واجب نموده، زکات و غیر زکات ادا کند، و بخیل کسی است که

ص: 352


1- . عیون اخبار الرضا 2 : 15
2- . عیون اخبار الرضا 2 : 15

الْقَانِعُ بِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ (1).

«6»

ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا مَالَ أَنْفَعُ مِنَ الْقُنُوعِ بِالْیَسِیرِ الْمُجْزِی الْخَبَرَ(2).

«7»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِجَبْرَئِیلَ مَا تَفْسِیرُ الْقَنَاعَةِ قَالَ تَقْنَعُ بِمَا تُصِیبُ مِنَ الدُّنْیَا تَقْنَعُ بِالْقَلِیلِ وَ تَشْکُرُ الْیَسِیرَ(3).

«8»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ علیهم السلام قَالَ: لَا یَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ الْفِقْهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعَاشِ (4).

أقول

قد مضی بسند آخر فی باب صفات المؤمن (5).

«9»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا یَفْتَقِرَ(6).

«10»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ السَّرَفَ یُبْغِضُهُ حَتَّی طَرْحُکَ النَّوَاةَ فَإِنَّهَا تَصْلُحُ لِشَیْ ءٍ وَ حَتَّی صَبُّکَ فَضْلَ

ص: 346


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 51.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 246.
3- 3. معانی الأخبار: 261.
4- 4. قرب الإسناد: 46.
5- 5. راجع ج 67 ص 300، عن المحاسن.
6- 6. الخصال ج 1 ص 8.

حق الهی را که در مالش هست نپردازد.(1)

روایت10.

معانی الاخبار: شخصی نقل می کند که: از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: حد و تعریف سخاوت چیست؟ فرمود: یعنی آنچه را که خداوند در مال تو واجب نموده، بپردازی و به محلش برسانی.(2)

روایت11.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخاوتمند بزرگوار کسی است که مالش را در مورد حق صرف کند.(3)

روایت12.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخاوت آن است که بنده سخاوتمندانه از تحصیل مال حرام چشم بپوشد و هنگامی که از راه حلال مالی را به دست آورد، با طیب نفس آن را در راه خدا انفاق کند.(4)

روایت13.

معانی الاخبار: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سخاوت درختی است که ریشه آن در بهشت و خود آن درخت بر فراز دنیا آویخته است و کسی که شاخه ای از آن را به دست گیرد، او را به طرف بهشت می کشد.(5)

روایت14.

معانی الاخبار: امیر مؤمنان علیه السّلام به امام حسن علیه السّلام فرمود: ای فرزند! سماحت و جوانمردی چیست؟ عرضه داشت: بذل و بخشش در هر حال، خواه در حال تنگدستی و خواه در حال آسایش و داشتن ثروت.(6)

مؤلف

در کتاب مذکور آمده است که حضرت سؤال کرد: فرزندم! سماحت چیست؟ عرض کرد: پاسخ سائل را دادن و بخشیدن.(7)

ص: 353


1- . امالی طوسی: 475
2- . معانی الأخبار: 255
3- . معانی الأخبار: 255 - 256
4- . معانی الأخبار: 255 - 256
5- . معانی الأخبار: 255 - 256
6- . معانی الأخبار: 255 و 256
7- . معانی الأخبار: 401

شَرَابِکَ (1).

ثو، [ثواب الأعمال] ماجیلویه عن محمد بن یحیی عن الأشعری عن ابن أبی الخطاب: مثله (2).

«11»

أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ سَمِعْتُ الْعَبَّاسِیَّ وَ هُوَ یَقُولُ: اسْتَأْذَنْتُ الرِّضَا علیه السلام فِی النَّفَقَةِ عَلَی الْعِیَالِ فَقَالَ بَیْنَ الْمَکْرُوهَیْنِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ الْمَکْرُوهَیْنِ قَالَ فَقَالَ لِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَ مَا تَعْرِفُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِهَ الْإِسْرَافَ وَ کَرِهَ الْإِقْتَارَ فَقَالَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً(3).

«12»

أَقُولُ قَدْ مَضَی فِی بَابِ جَوَامِعِ الْمَکَارِمِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَمَّا الْمُنْجِیَاتُ فَخَوْفُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ کَلِمَةُ الْعَدْلِ فِی الرِّضَا وَ السَّخَطِ.

«13»

ل، [الخصال] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: تَرْکُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ یُورِثُ الْفَقْرَ(4).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: السَّرَفُ مَثْوَاةٌ وَ الْقَصْدُ مَثْرَاةٌ(5).

«14»

ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: التَّقْدِیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَا عَالَ امْرُؤٌ اقْتَصَدَ(6).

«15»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِیمُ قَالَ: سُئِلَ الْحَسَنُ علیه السلام عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ الْعَفَافُ فِی الدِّینِ

ص: 347


1- 1. الخصال ج 1 ص 9.
2- 2. ثواب الأعمال: 169.
3- 3. الخصال ج 1 ص 29، و الآیة فی سورة الفرقان: 67.
4- 4. الخصال ج 2 ص 94.
5- 5. المصدر نفسه فی حدیث آخر.
6- 6. الخصال ج 2 ص 161.

روایت15.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سه چیز است که از درهای خوبی و نیکی است: سخاوت نفس و روح؛ سخن پاکیزه و گفتار خوب؛ صبر و مقاومت در برابر مشکلات و آزار اذیت ها.(1)

روایت16.

اختصاص و فقه الرضا: امام کاظم علیه السّلام فرمود: سخاوت درختی است در بهشت که شاخه های آن در دنیا آویخته است. هر کس که به شاخه ای از آن متمسک شود، او را به بهشت می برد. و بخل هم درختی است در دوزخ که شاخه های آن در دنیا است. هر کس که به شاخه های از آن متمسک شود، او را به آتش می کشاند، که خداوند مهربان ما را و شما را از آتش در پناه لطف خود قرار دهد.

و روایت می کنیم که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به عدی پسر حاتم طایی فرمود: عذاب پدرت به جهت سخاوتش سبک شد.

و روایت شده که: گروهی از اسیران دشمن را خدمت پیامبر اسلام آوردند. حضرت به امیر مؤمنان دستور داد که گردن آنان را بزند. سپس شخصی معینی را استثناء کرد که کشته نشود. آن شخص عرض کرد: چرا تنها مرا عفو نمودی، با اینکه جنایت همه ما همانند است؟ حضرت فرمود: خداوند متعال به من وحی فرمود که چون تو در میان قبیله خود سخاوتمند هستی،

ص: 354


1- . محاسن 1 : 66

وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ(1).

«16»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ: وَ اقْتَصِدْ یَا بُنَیَّ فِی مَعِیشَتِکَ (2).

«17»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَلْیَکُنْ وَاثِقاً بِمَا عِنْدَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ.

وَ رُوِیَ: فَلْیَکُنْ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ أَوْثَقَ مِنْهُ مِمَّا فِی یَدَیْهِ.

وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ ارْضَ بِمَا آتَیْتُکَ تَکُنْ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ.

وَ أَرْوِی: مَنْ قَنِعَ شَبِعَ وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ لَمْ یَشْبَعْ.

وَ أَرْوِی: أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام هَبَطَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ (3) الْآیَةَ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُنَادِیاً یُنَادِی مَنْ لَمْ یَتَأَدَّبْ بِأَدَبِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَی الدُّنْیَا حَسَرَاتٍ.

وَ نَرْوِی: مَنْ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا یُجْزِیهِ کَانَ أَیْسَرُ مَا فِیهَا یَکْفِیهِ وَ مَنْ لَمْ یَرْضَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا یُجْزِیهِ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ مِنْهَا یَکْفِیهِ.

وَ نَرْوِی: مَا هَلَکَ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ مَا یُنْکِرُ النَّاسُ عَنِ القنوت [الْقُوتِ] إِنَّمَا یُنْکِرُ عَنِ العقول (4) [الْفُضُولِ] ثُمَّ قَالَ وَ کَمْ عَسَی یَکْفِی الْإِنْسَانَ.

وَ نَرْوِی: مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ.

وَ نَرْوِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَیْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَی أَغْنَاهُ اللَّهُ.

وَ نَرْوِی: إِنْ دَخَلَ نَفْسَکَ شَیْ ءٌ مِنَ الْقَنَاعَةِ فَاذْکُرْ عَیْشَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّمَا کَانَ قُوتُهُ الشَّعِیرَ وَ حَلَاوَتُهُ التَّمْرَ وَ وَقُودُهُ السَّعَفَ إِذَا وَجَدَ.

ص: 348


1- 1. معانی الأخبار: 258.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 6.
3- 3. طه: 131.
4- 4. کذا، و الظاهر: ما ینکر الناس عن القوت و انما ینکر عن الفضول.

من تو را نکشم. آن مرد گفت: من شهادت به توحید و رسالت تو می دهم. حضرت فرمود: سخاوتش او را بهشتی کرد .

و روایت شده که جوان باسخاوتی که به گناهش اعتراف کند، در نظر خدا از پیری که عابد است ولی بخیل باشد، محبوب تر است.

و روایت شده که هیچ چیز مانند غذا دادن و قربانی کردن انسان را به خداوند متعال نزدیک نمی کند.

و روایت شده که نشستن در کنار سفره ها را طولانی کنید که از عمر شما محسوب نمی شود.

و روایت شده که اگر انسان فرضا غذایی با صرف صد هزار درهم تهیه کند و آن را به یک مؤمن بخوراند، اسراف محسوب نمی شود.

و از عالم روایت شده که فرمود: غذا بخورانید و سلام را آشکار و روشن بدهید و موقع خواب مردم نماز بخوانید (نماز شب) و به سلامتی داخل بهشت شوید.

و در روایت است که: بترس از مقابله با شخص سخی که خداوند متعال از او دست گیری می فرماید.

و روایت شده که: اگر شخص با سخاوت در معرض خطا و لغزش قرار گیرد، خداوند پیشانی اش را می گیرد و او را نجات می دهد.(1)

روایت17.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخاوت از صفات و از اخلاق پیامبران است و اساس و پایه ایمان، و مؤمن غیر سخی نمی شود، و همانا سخاوتمند دارای یقین و همت بلند است، چون سخاوت شعاع نور یقین است و کسی که دارای هدف ارزشمندی باشد، هر چه بذل و بخشش کند برای او آسان است. و پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سخاوت و بخشش با سرشت دولت خدا آمیخته است و سخاوت بذل و گذشت از هر چیز محبوب است که حداقل آن دنیا است (یعنی سخاوت به بذل جان و فرزند هم محقق می شود). یکی از نشانه های سخاوت این است که به دنیا و زندگی آن اهمیت ندهد که چه کسی آن را می خورد و چه کسی ریاست می کند، مؤمن است یا کافر، مطیع است یا غیر مطیع و عاصی شریف و ارزنده است یا پست و بی ارزش (اساسا در فکر دنیا و ریاست آن نیست ولی مراقب انجام وظیفه هست)؛ خود گرسنه می ماند و دیگری را سیر می کند؛ خود برهنه می ماند و دیگری را می پوشاند؛ به دیگران می بخشد، ولی از پذیرش عطا و بخشش دیگران امتناع دارد؛ انعام و احسان می نماید و توقع احسان ندارد؛ اگر مالک تمام دنیا باشد، خود را اجنبی دانسته و مالک نمی بیند؛ و اگر تمام آن را در راه خدا انفاق کند و در یک لحظه همه را بذل نماید؛ به هیچ وجه احساس ناراحتی ندارد.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شخص سخاوتمند به خدا نزدیک و به مردم نزدیک و به بهشت نزدیک است و از آتش دور است. و شخص بخیل از خدا به دور و از مردم به دور و از بهشت به دور و به آتش نزدیک است. و به آن انسانی سخاوتمند گفته می شود که در راه طاعت الهی و برای خدا بخشش کند، گرچه یک قرص نان یا یک شربت آب باشد. پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سخاوت باید از ملک خود باشد و برای خدا باشد، ولی آن کس که در معصیت خدا صرف مال و اسراف می نماید،

ص: 355


1- . اختصاص: 252 ، فقه الرضا: 362
«18»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَوْ حَلَفَ الْقَانِعُ بِتَمَلُّکِهِ الدَّارَیْنِ لَصَدَّقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ وَ لَأَبَرَّهُ لِعِظَمِ شَأْنِ مَرْتَبَةِ الْقَنَاعَةِ ثُمَّ کَیْفَ لَا یَقْنَعُ الْعَبْدُ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ هُوَ یَقُولُ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا(1) فَمَنْ أَیْقَنَ وَ صَدَّقَهُ بِمَا شَاءَ وَ لِمَا شَاءَ بِلَا غَفْلَةٍ مِمَّنْ أَیْقَنَ بِرُبُوبِیَّتِهِ أَضَافَ تَوْلِیَةَ الْإِقْسَامِ إِلَی نَفْسِهِ بِلَا سَبَبٍ وَ مَنْ قَنِعَ بِالْمَقْسُومِ اسْتَرَاحَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْکَذِبِ وَ التَّعَبِ وَ کُلَّمَا نَقَصَ مِنَ الْقَنَاعَةِ زَادَ فِی الرَّغْبَةِ وَ الطَّمَعُ وَ الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیَا أَصْلَانِ لِکُلِّ شَرٍّ وَ صَاحِبُهُمَا لَا یَنْجُو مِنَ النَّارِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ وَ لِذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْقَنَاعَةُ مُلْکٌ لَا یَزُولُ وَ هُوَ مَرْکَبُ رِضَا اللَّهِ تَحْمِلُ صَاحِبَهَا إِلَی دَارِهِ فَأَحْسِنِ التَّوَکُّلَ فِیمَا لَمْ تُعْطَ وَ الرِّضَا بِمَا أُعْطِیْتَهُ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ فَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(2).

«19»

سر، [السرائر] مُوسَی بْنُ بَکْرٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ وَ الرِّفْقُ نِصْفُ الْمَعِیشَةِ وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ فِی اقْتِصَادٍ.

«20»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَبَشِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا یَقُولُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَغَنِی أَنَّ الِاقْتِصَادَ وَ التَّدْبِیرَ فِی الْمَعِیشَةِ نِصْفُ الْکَسْبِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا بَلْ هُوَ الْکَسْبُ کُلُّهُ وَ مِنَ الدِّینِ التَّدْبِیرُ فِی الْمَعِیشَةِ(3).

ص: 349


1- 1. الزخرف: 33.
2- 2. مصباح الشریعة ص 21.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 283.

سخط و خشم الهی را با خود حمل می کند و چنین شخصی نسبت به خود بخیل ترین مردم است تا چه رسد به دیگران، چون از هوای نفسش پیروی و از دستور خدا تخلف و تمرد کرده است (و نه تنها به خودش هیچ نفعی نرسانده، بلکه خود را در معرض سخط و غضب الهی قرار داده است). خداوند می فرماید: «وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ.»(1) {بارهای سنگینی را حمل نموده و بارهای سنگین دیگری با بارهای خود حمل می نمایید.}

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: فرزند مغرور آدم مرتب می گوید ملک من، ملک من! مال من، مال من! ای بیچاره! کجا بودی تو آن وقتی که ملک بود و تو اصلا نبودی؟ و آیا برای تو جز آنچه خورده ای - که از بین رفته - یا پوشیده ای - که آن هم کهنه و پوسیده شده - و یا آنچه صدقه داده ای و باقی گذاشته ای برای خود، آیا غیر این ها چیزی برای تو هست؟ و آنچه که به عنوان صدقه داده ای، معلوم نیست که آیا موجب رحمت و مغفرت تو باشد یا موجب عقاب و عذاب تو. بنابراین خوب فکر کن که مال دیگران در نظر تو محبوب تر از مال خودت نباشد .

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: آنچه که پیش فرستاده شده و انفاق شده، برای صاحبان ملک است و آنچه که بماند برای وارث ها است. و آنچه که اکنون در دست توست، جز مغرور شدن و فریب خوردن به آن چیزی عائدت نمی شود. چقدر می خواهی سعی و کوشش داشته باشی در طلب دنیا؟ و تا کی می خواهی ادعای واهی بنمایی؟ آیا می خواهی خود را فقیر و دیگران را غنی سازی؟(2)

روایت18.

جامع الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بهشت منزلگاه سخاوتمندان است.

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سخاوتمند بزرگوار کسی است که مال خود را در حقش و در راه حق انفاق کند.

از حضرت صادق روایت است که فرمود: شخص جاهل و نادانی که با سخاوت باشد، از شخص روزه دار بخیل بهتر و افضل است.

و در حدیث دیگری از حضرت صادق علیه السّلام است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جوان سخاوتمندی که در گناه فرو رفته باشد، در نظر خدا محبوب تر است از پیرمرد عابدی که بخیل باشد.

حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که می فرمود: شخص با سخاوت، به خدا و به بهشت و به مردم نزدیک و از آتش دوزخ به دور است، و بخیل از خدا و از مردم و از بهشت دور و به آتش نزدیک است.

پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مردم بر چهار دسته اند: با سخاوت، بزرگوار، بخیل، پست. سخاوتمند

ص: 356


1- . عنکبوت / 13
2- . مصباح الشریعة: 82

باب 87 السخاء و السماحة و الجود

الآیات

من الآیات التغابن 16 وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ (1)

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: سَادَةُ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا الْأَسْخِیَاءُ وَ فِی الْآخِرَةِ الْأَتْقِیَاءُ(2).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عن الرضا عن آبائه عن علی بن الحسین علیهم السلام: مثله (3)

أقول

قد مر بعض الأخبار فی باب جوامع المکارم و بعضها فی باب حسن الخلق.

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَضِیَ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ (4).

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ رَجُلٍ وَ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: خِیَارُکُمْ سُمَحَاؤُکُمْ وَ شِرَارُکُمْ بُخَلَاؤُکُمْ وَ مِنْ صَالِحِ الْأَعْمَالِ الْبِرُّ بِالْإِخْوَانِ وَ السَّعْیُ فِی حَوَائِجِهِمْ وَ ذَلِکَ مَرْغَمَةٌ

ص: 350


1- 1. التغابن: 16- 17.
2- 2. أمالی الصدوق: 20.
3- 3. صحیفة الرضا علیه السّلام: 42.
4- 4. أمالی الصدوق: 163.

می خورد و بخشش هم می کند. بزرگوار خود نمی خورد و بخشش می کند. بخیل می خورد، ولی بخششی ندارد. لئیم و پست فطرت نه می خورد و نه بخشش می کند.(1)

روایت19.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال دین مقدس اسلام را برای خود پسندیده است. شما هم با داشتن صفت سخاوت و اخلاق نیکو، این دین مقدس را نیکو داشته باشید.(2)

روایت20.

امالی طوسی: موسی بن بکر، از حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام، از ابوذر، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: کسی که عوض دادن خدا را باور داشته باشد، با کمال جود بخشش می کند.

روایت21.

الدرة الباهرة: حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: کسی که بخشش تو را می پذیرد، تو را بر داشتن صفت کرم تقویت و یاری کرده است.

و فرمود: اگر مال و ثروت را در اختیار خود نگیری، تو خود در اختیار ثروت قرار خواهی گرفت. بنابراین مال و ثروت را خرج کن که بر تو رحم نخواهد کرد، و آن را بخور پیش از اینکه تو را بخورد.

و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: جاهل سخاوتمند از عابد بخیل بهتر و افضل است.

و فرمود: سخاوت آن است که پیش از سؤال و درخواست باشد و اگر پس از درخواست سائل باشد، آن به خاطر احساس شرم از جهت عدم قبول نکوهش و مذمت است.

و نیز فرموده: صفت کرم و بزرگواری، از صفت رحمت و مهربانی با ارزش تر است.(3)

روایت22.

امامت و تبصره: حضرت صادق علیه السلام، از حضرت باقر، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: غذا و سفره سخاوتمند دوا و درمان است و غذای بخیل، درد است.(4)

ص: 357


1- . جامع الأخبار: 307
2- . کتاب الزهد: 25
3- . الدرة الباهرة: 33 - 41
4- . امامت و تبصره: 97

لِلشَّیْطَانِ وَ تَزَحْزُحٌ عَنِ النِّیرَانِ وَ دُخُولُ الْجِنَانِ یَا جَمِیلُ أَخْبِرْ بِهَذَا الْحَدِیثِ غُرَرَ أَصْحَابِکَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ غُرَرُ أَصْحَابِی قَالَ هُمُ الْبَارُّونَ بِالْإِخْوَانِ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ ثُمَّ قَالَ یَا جَمِیلُ أَمَا إِنَّ صَاحِبَ الْکَثِیرِ یَهُونُ عَلَیْهِ ذَلِکَ وَ قَدْ مَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَاحِبَ الْقَلِیلِ فَقَالَ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (1).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَبِی غَالِبٍ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی الْمَعْرُوفُ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ فَإِنْ قَبِلَهَا مِنِّی فَبِرَحْمَةٍ مِنِّی فَإِنْ رَدَّهَا فَبِذَنْبِهِ حُرِمَهَا وَ مِنْهُ لَا مِنِّی وَ أَیُّمَا عَبْدٍ خَلَقْتُهُ فَهَدَیْتُهُ إِلَی الْإِیمَانِ وَ حَسَّنْتُ خُلُقَهُ وَ لَمْ أَبْتَلِهِ بِالْبُخْلِ فَإِنِّی أُرِیدُ بِهِ خَیْراً(2).

«5»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ فِی الطَّوَافِ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَوَادِ فَقَالَ إِنَّ لِکَلَامِکَ وَجْهَیْنِ فَإِنْ کُنْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْمَخْلُوقِ فَإِنَّ الْجَوَادَ الَّذِی یُؤَدِّی مَا افْتَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْنِی الْخَالِقَ فَهُوَ الْجَوَادُ إِنْ أَعْطَی وَ هُوَ الْجَوَادُ إِنْ مَنَعَ لِأَنَّهُ إِنْ أَعْطَی عَبْداً أَعْطَاهُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ إِنْ مَنَعَ مَنَعَ مَا لَیْسَ لَهُ (3).

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَلَمٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام الْحَدِیثَ (4).

ص: 351


1- 1. الخصال ج 1 ص 48.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 24.
3- 3. عیون الأخبار ج 1 ص 191.
4- 4. معانی الأخبار: 256.

باب هشتاد و هشتم : کسی که هنگام رغبت و علاقه و هنگام ترس و هنگام رضا و خوشنودی و هنگام غضب و شهوت بر خود مسلط باشد

روایات

روایت1.

امالی صدوق: از حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس که خود را حفظ کند و مالک خویشتن باشد، هنگام رغبت و میل و هنگام ترس و هنگام شهوت و علاقه و هنگام خشم و هنگام خوشنودی (در تمام حالات)، خداوند بدن او را بر آتش حرام می کند.(1)

روایت2.

خصال: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در میان انفاق های مؤمن، هیچ انفاقی در نظر خداوند متعال با ارزش تر و محبوب تر از این نیست که انسان مقید به گفتار حق باشد، خواه در حال خوشنودی و خواه در حال غضب.(2)

مؤلف

اخبار زیادی در این رابطه در «باب جوامع مکارم» و قسمتی هم در «باب خوف» نقل شد.

روایت3.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: همانا مؤمن آن کسی است که در موقع رضا و خوشحالی (موقع ثروت و یا پیروزی و یا صحت و یا قدرت غرور او را نگیرد)، به طرف گناه و باطل نرود و هنگام خشم و ناراحتی از مرز حق تجاوز نکند .

و مؤمن کسی است که در موقع قدرت، ظلم و تعدی ننموده و خود را از هر چیزی که حق او نیست حفظ کند.(3)

روایت4.

خصال:

ص: 358


1- . امالی صدوق: 270
2- . خصال: 60
3- . خصال: 105
«6»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: فِی الدِّیکِ الْأَبْیَضِ خَمْسُ خِصَالٍ مِنْ خِصَالِ الْأَنْبِیَاءِ مَعْرِفَتُهُ بِأَوْقَاتِ الصَّلَاةِ وَ الْغَیْرَةُ وَ السَّخَاءُ وَ الشَّجَاعَةُ وَ کَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ(1).

«7»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: السَّخِیُّ قَرِیبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِیبٌ مِنَ النَّاسِ وَ الْبَخِیلُ بَعِیدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِیدٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِیدٌ مِنَ النَّاسِ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ السَّخَاءُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ(2).

«8»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: السَّخِیُّ یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِیَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ وَ الْبَخِیلُ لَا یَأْکُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِئَلَّا یَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِ (3).

«9»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَرُّوخَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا فَمَنْ کَانَ سَخِیّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْبُخْلُ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ النَّارِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا(4) فَمَنْ کَانَ بَخِیلًا تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی النَّارِ.

قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ قَالَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ فَحَدَّثَنِی شَیْخٌ مِنْ أَهْلِنَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ بِحَدِیثِهِ هَذَا حَدِیثِ السَّخَاءِ وَ الْبُخْلِ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَیْسَ السَّخِیُّ الْمُبَذِّرَ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ لَکِنَّهُ الَّذِی یُؤَدِّی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا فَرَضَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ مِنَ الزَّکَاةِ وَ غَیْرِهَا وَ الْبَخِیلُ الَّذِی لَا یُؤَدِّی

ص: 352


1- 1. عیون الأخبار ج 1 ص 277.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 12.
3- 3. المصدر نفسه.
4- 4. ما بین العلامتین ساقط من الأصل.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سه خصلت است هر که دارای آنها باشد ایمانش کامل است: هنگامی که راضی و خوشحال شد، این خوشحالی او را به طرف گناه و باطل نکشاند؛ هنگام خشم غضب او، او را از مرز حق خارج نکند؛ هنگام قدرت، توقع چیزی را که حق او نیست نداشته باشد.(1)

روایت5.

خصال: شخصی در خدمت حضرت صادق علیه السّلام راجع به مؤمن و صفات او صحبت کرد. حضرت فرمود: همانا مؤمن کسی است که هنگام خشم و غضب، از مرز حق پا فرانگذارد و هنگام رضا و خوشنودی، داخل باطل و اعمال ناروا نشود و هنگام قدرت، توقع بیجا نداشته باشد.(2)

روایت6.

خصال: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: سه خصلت است که هر کس دارای آنها باشد ایمانش کامل است: کسی که در مواقع خوشحالی به طرف باطل نرود؛ هنگام غضب از مراعات حق کوتاهی نکند؛ و هنگام قدرت، به آن چه که برای او نیست دست نیازد.(3)

روایت7.

ثواب الاعمال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر کس که مالک خویشتن باشد، در مواقع رغبت و میل و ترس و در موقع شهوت و غضب، خداوند متعال بدنش را بر آتش حرام می کند.(4)

ص: 359


1- . خصال: 105
2- . خصال: 105
3- . خصال: 105
4- . ثواب الأعمال: 192

حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَالِهِ (1).

«10»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا حَدُّ السَّخَاءِ قَالَ تُخْرِجُ مِنْ مَالِکَ الْحَقَّ الَّذِی أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ فَتَضَعُهُ فِی مَوْضِعِهِ (2).

مع، [معانی الأخبار] ابن الولید عن الصفار عن البرقی عن ابن فضال عن علی بن عقبة عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (3).

«11»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّخِیُّ الْکَرِیمُ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی حَقٍ (4).

«12»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَوْفٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: السَّخَاءُ أَنْ تَسْخُوَ نَفْسُ الْعَبْدِ عَنِ الْحَرَامِ أَنْ تَطْلُبَهُ فَإِذَا ظَفِرَ بِالْحَلَالِ طَابَتْ نَفْسُهُ أَنْ یُنْفِقَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (5).

«13»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السَّخَاءُ شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ مُطَلَّةٌ عَلَی الدُّنْیَا مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهَا اجْتَرَّهُ إِلَی الْجَنَّةِ(6).

«14»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْحَسَنِ یَا بُنَیَّ مَا السَّمَاحَةُ قَالَ الْبَذْلُ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ(7).

أَقُول

رُوِیَ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادٍ آخَرَ: أَنَّهُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِلْحَسَنِ مَا السَّمَاحَةُ قَالَ إِجَابَةُ السَّائِلِ وَ بَذْلُ النَّائِلِ.

ص: 353


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 89.
2- 2. معانی الأخبار: 255.
3- 3. معانی الأخبار: 256.
4- 4. معانی الأخبار: 256.
5- 5. معانی الأخبار: 256.
6- 6. معانی الأخبار: 256.
7- 7. معانی الأخبار: 256.

باب هشتاد و نهم : انسان باید در راه خدا و انجام وظیفه، از ملامت و سرزنش دیگران باکی نداشته و در امور دینی مداهنه و سازش نداشته باشد

آیات

- یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ.(1)

{در راه خدا جهاد می کنند.}

- فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ. وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ.(2)

{پس، از دروغزنان فرمان مبر. دوست دارند که نرمی کنی تا نرمی نمایند.}

روایات

روایت1.

خصال: در ضمن وصایای ابوذر رحمه اللَّه علیه است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به من توصیه فرموده که در راه انجام وظیفه الهی از سرزنش دیگران باکی نداشته باشم.(3)

و در حدیث دیگری از ابوذر است که حضرت فرموده: در راه خدا از سرزنش کننده خوف و ترسی نداشته باش.(4)

این حدیث در ابواب مواعظ هم خواهد آمد .

روایت2.

امالی طوسی: در نامه ای که امیر مؤمنان علیه السّلام به محمد بن ابوبکر نوشته، آمده است: من تو را به هفت خصلت توصیه می کنم که آنها برنامه های جامع اسلام هستند: از خداوند متعال خوف و ترس داشته باش؛ در راه خدا از مردم خوف و هراسی نداشته باش...تا اینکه فرمود: در راه خدا باکی از سرزنش دیگران نداشته باش.(5)

روایت3.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام، از پدرانش نقل کرده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: در راه خدا سرزنش مردم شما را منصرف نکند که اگر کسی نسبت به شما تصمیمی بگیرد یا ظلم و ستمی کند، خداوند شر او را از شما برطرف خواهد کرد.(6)

ص: 360


1- . مائده / 54
2- . قلم / 8 - 9
3- . خصال: 345
4- . خصال: 526
5- . امالی طوسی: 30
6- . امالی طوسی: 30
«15»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی (1).

«16»

ختص، [الإختصاص] ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: السَّخَاءُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَغْصَانُهَا فِی الدُّنْیَا فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهَا أَدَّتْهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْبُخْلُ شَجَرَةٌ فِی النَّارِ أَغْصَانُهَا فِی الدُّنْیَا فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا أَدَّتْهُ إِلَی النَّارِ أَعَاذَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ النَّارِ(2).

وَ نَرْوِی: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَدِیِّ بْنِ حَاتِمِ طَیِّئٍ دُفِعَ عَنْ أَبِیکَ الْعَذَابُ الشَّدِیدُ لِسَخَاءِ نَفْسِهِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الْأُسَارَی جَاءُوا بِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِضَرْبِ أَعْنَاقِهِمْ ثُمَّ أَمَرَهُ بِإِفْرَادِ وَاحِدٍ لَا یَقْتُلُهُ فَقَالَ الرَّجُلُ لِمَ أَفْرَدْتَنِی مِنْ أَصْحَابِی وَ الْجِنَایَةُ وَاحِدَةٌ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّکَ سَخِیُّ قَوْمِکَ

ص: 354


1- 1. المحاسن: 6.
2- 2. الاختصاص: 253، و یظهر من هذا التوافق بین کتاب الاختصاص و بین کتاب التکلیف لابن أبی العزاقر الشلمغانی المعروف بفقه الرضا علیه السّلام- کما عرفت فی ج 51 ص 375 من هذه الطبعة- أن مؤلف کتاب الاختصاص اعتمد علی کتاب التکلیف و أخذ عنه کما أخذ عنه ابن أبی جمهور فی کتابه غوالی اللئالی عارفا بنسبة کتاب التکلیف الی مؤلّفه. و یستظهر من هذا التوافق بین العبارتین أن مؤلف کتاب الاختصاص ألف کتابه و جمعه من مطاوی کتب المحدثین تارة مع السند، و تارة بلا سند، کما حذی حذوه مؤلف کتاب جامع الأخبار الذی نسب الی الصدوق رحمه اللّه فمن البعید جدا أن یأخذ الشیخ المفید عن الشلمغانی روایاته هذه و کلها مرسلة- بلفظه و نصه. و کیف کان هذا التوافق بین العبارتین مما یوهن نسبة کتاب الاختصاص الی الشیخ المفید قدّس سرّه.

روایت4.

فتح الابواب: روایت شده که لقمان حکیم در سفارش های خود به فرزندش گفت: ای فرزند! دلخوش نباش به مدح و ثنای مردم و از توبیخ و سرزنش آنان هم دلتنگ مباش، چون جلب رضایت مردم هر چقدر هم کوشش کنی، به تمام معنا امکان ندارد. فرزندش گفت: یعنی چه؟ دوست دارم برای توضیح این مطلب مثلی بزنید یا عملی در این جهت ببینم یا مقال و گفتاری باشد. لقمان گفت: اشکالی ندارد، بیا با هم برویم تا مطلب برای تو روشن شود. پس با هم حرکت کردند و مرکبی هم داشتند. لقمان سوار مرکب شد و فرزندش پیاده به دنبال مرکب حرکت کرد. در بین راه به گروهی برخورد کردند. آنها به این وضع پسر و پدر اعتراض کردند که این پیرمرد سخت دل است و رحمت و عطوفت ندارد و خودش که قوی و نیرومند است، سوار شده و این کودک را پیاده گذاشته و این یک روش ناپسندی است. لقمان به فرزندش گفت: اعتراض و اشکال این گروه را شنیدی؟

فرزند گفت آری. لقمان گفت: حالا تو سوار شو و من پیاده می آیم. چنین کردند. پس به گروه دیگری عبور کردند. آنها گفتند: این پدر پدر بدی است و این فرزند هم بد است، اما پدر چون فرزندش را تربیت نکرده از این جهت فرزند سوار شده و پدر را پیاده دنبال خود قرار داده و پدر سزاوار احترام است و باید او سوار شود. و اما بدی فرزند از این جهت است که با این وضع به پدر بدی کرده. بنابراین هر دو دارای اعمال و شیوه زشت هستند. لقمان به فرزندش گفت: شنیدی؟

گفت بلی. لقمان گفت: حالا هر دو با هم سوار می شویم. هر دو با هم سوار مرکب شدند و رفتند. در راه به گروه دیگری برخورد کردند و آنها هم به این عمل اعتراض کرده و گفتند: در دل این دو نفر رحمی نیست و راستی از خدا بی خبرند، هر دو با هم سوار بر این حیوان زبان بسته شده اند که کمرش را بشکنند و باری را که طاقتش نیست بر او حمل کرده اند، اگر یکی از این ها سوار و دیگری پیاده بود خیلی بهتر بود. لقمان گفت: شنیدی؟ گفت بلی. لقمان گفت: حالا بیا هر دو پیاده و مرکب را خالی رها کنیم. مرکب را جلو انداخته و خودشان دنبال آن پیاده حرکت کردند. به گروهی برخورد کردند و آنها نیز به این حالت اعتراض کردند و گفتند: کار این دو نفر شگفت انگیز است که این مرکب را خالی گذاشته و هر دو پیاده دنبال آن می روند و آن پدر و پسر را مانند حالات گذشته مورد مذمت و نکوهش قرار دادند. لقمان به فرزندش گفت. فرزند! با این وضع آیا راهی برای جلب رضای مردم به نظر تو می رسد؟ بنابراین توجهی به مردم نداشته باش و خود را به تحصیل رضای خداوندی مشغول ساز که این هدف برای اشتغال کافی است. و سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت و روز سؤال و بازپرسی در این رضای الهی است.(1)

روایت5.

فتح الابواب: در روایت است که موسی بن عمران علیه السّلام به خداوند متعال عرض کرد: خداوندا! زبان اعتراض مردم را از من برطرف کن که این ها مرا مذمت و نکوهش می کنند. البته وی خیلی مورد آزار و اهانت قرار گرفت، همچنان که خداوند متعال می فرماید: «لا تَکُونُوا. کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی.»(2) {مباشید مانند کسانی که موسی را اذیت کردند.}

ص: 361


1- . فتح الأبواب: 307 - 308
2- . احزاب / 69

وَ لَا أَقْتُلُکَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَادَهُ سَخَاؤُهُ إِلَی الْجَنَّةِ.

وَ رُوِیَ: الشَّابُّ السَّخِیُّ الْمُعْتَرِفُ لِلذُّنُوبِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنَ الشَّیْخِ الْعَابِدِ الْبَخِیلِ.

وَ رُوِیَ: مَا شَیْ ءٌ یُتَقَرَّبُ بِهِ إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ مِنْ إِطْعَامِ الطَّعَامِ وَ إِرَاقَةِ الدِّمَاءِ.

وَ رُوِیَ: أَطِیلُوا الْجُلُوسَ عِنْدَ الْمَوَائِدِ فَإِنَّهَا أَوْقَاتٌ لَا تُحْسَبُ مِنْ أَعْمَارِکُمْ.

وَ رُوِیَ: لَوْ عَمِلْتَ طَعَاماً بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ ثُمَّ أَکَلَ مِنْهُ مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ لَمْ تُعَدَّ مُسْرِفاً.

وَ رُوِیَ عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَطْعِمُوا الطَّعَامَ وَ أَفْشُوا السَّلَامَ وَ صَلُّوا وَ النَّاسُ نِیَامٌ وَ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلَامٍ.

وَ أَرْوِی: إِیَّاکَ وَ السَّخِیَّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْخُذُ بِیَدِهِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَأْخُذُ بِنَاصِیَةِ السَّخِیِّ إِذَا أُعْثِرَ.

«17»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: السَّخَاءُ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ عِمَادُ الْإِیمَانِ وَ لَا یَکُونُ مُؤْمِنٌ إِلَّا سَخِیّاً وَ لَا یَکُونُ سَخِیّاً إِلَّا ذُو یَقِینٍ وَ هِمَّةٍ عَالِیَةٍ لِأَنَّ السَّخَاءَ شُعَاعُ نُورِ الْیَقِینِ وَ مَنْ عَرَفَ مَا قَصَدَ هَانَ عَلَیْهِ مَا بَذَلَ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَا جُبِلَ وَلِیُّ اللَّهِ إِلَّا عَلَی السَّخَاءِ وَ السَّخَاءُ مَا یَقَعُ عَلَی کُلِّ مَحْبُوبٍ أَقَلُّهُ الدُّنْیَا وَ مِنْ عَلَامَةِ السَّخَاءِ أَنْ لَا یُبَالِیَ مَنْ [أصحاب] أَکَلَ الدُّنْیَا وَ مَنْ مَلَکَهَا مُؤْمِناً أَوْ کَافِراً وَ عَاصِیاً أَوْ مُطِیعاً شَرِیفاً أَوْ وَضِیعاً یُطْعِمُ غَیْرَهُ وَ یَجُوعُ وَ یَکْسُو غَیْرَهُ وَ یَعْرَی وَ یُعْطِی غَیْرَهُ وَ یَمْتَنِعُ مِنْ قَبُولِ عَطَاءِ غَیْرِهِ وَ یَمُنُّ بِذَلِکَ وَ لَا یَمْتَنُّ وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیَا بِأَجْمَعِهَا لَمْ یَرَ نَفْسَهُ فِیهَا إِلَّا أَجْنَبِیّاً وَ لَوْ بَذَلَهَا فِی ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ مَا مَلَّ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّخِیُّ قَرِیبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ النَّاسِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِیدٌ مِنَ النَّارِ وَ الْبَخِیلُ بَعِیدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِیدٌ مِنَ النَّاسِ بَعِیدٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِیبٌ مِنَ النَّارِ وَ لَا یُسَمَّی سَخِیّاً إِلَّا الْبَاذِلُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ وَ لِوَجْهِهِ وَ لَوْ بِرَغِیفٍ أَوْ شَرْبَةِ مَاءٍ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله السَّخِیُّ بِمَا مَلَکَ وَ أَرَادَ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ أَمَّا السَّخِیُّ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ

ص: 355

چنین گفته شده که خداوند به موسی وحی کرد که ای موسی! این کار را برای خودم هم نکرده ام، آیا انتظار داری که در حق تو انجام دهم؟ موسی عرض کرد: خوشنودم که به تو تاسی داشته باشم.(1)

روایت6.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده است: کسی که نوک نیزه خشم را که برای خدا باشد تیز و برای حمله به دشمن حق آماده کند، بر نیرومندترین جبهه باطل پیروز است و توان کشتن آنان را خواهد داشت.

و فرمود: هنگامی که نسبت به کاری ترس و وحشت داشتی، با کمال قدرت خود را در دل آن کار بزن، چون خودداری شدید و احتیاط کامل مشکل تر است از آن ناراحتی که از آن ترس هست.(2)

باب نودم : عاقبت به خیری و درباره اصلاح درون

آیات

- قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.(3)

{بگو: «اگر آنچه در سینه های شماست نهان دارید یا آشکارش کنید، خدا آن را می داند، و [نیز] آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است می داند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.»}

- یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ. الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً.(4)

{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند، و [لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند، و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست، او با آنان است. و خدا به آنچه انجام می دهند همواره احاطه دارد.}

- وَ هُوَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ فِی الْأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ.(5)

{و او در آسمان ها و زمین خداست. نهان و آشکار شما را می داند، و آنچه را به دست می آورید [نیز] می داند.}

- رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً.(6)

{پروردگار شما به آنچه در دل های خود دارید آگاه تر است. اگر شایسته باشید، قطعاً او آمرزنده توبه کنندگان است.}

ص: 362


1- . فتح الأبواب: 307 - 308
2- . نهج البلاغه 2 : 187
3- . آل عمران / 29
4- . نساء / 108
5- . انعام / 3
6- . اسری / 25

فَحَمَّالُ سَخَطِ اللَّهِ وَ غَضَبِهِ وَ هُوَ أَبْخَلُ النَّاسِ عَلَی نَفْسِهِ فَکَیْفَ لِغَیْرِهِ حَیْثُ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ (1)

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ابْنُ آدَمَ مِلْکِی مِلْکِی وَ مَالِی مَالِی یَا مِسْکِینُ أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ کَانَ الْمِلْکُ وَ لَمْ تَکُنْ وَ هَلْ لَکَ إِلَّا مَا أَکَلْتَ فَأَفْنَیْتَ أَوْ لَبِسْتَ فَأَبْلَیْتَ أَوْ تَصَدَّقْتَ فَأَبْقَیْتَ إِمَّا مَرْحُومٌ بِهِ وَ إِمَّا مُعَاقَبٌ عَلَیْهِ فَاعْقِلْ أَنْ لَا یَکُونَ مَالُ غَیْرِکَ أَحَبَّ إِلَیْکَ مِنْ مَالِکَ فَقَدْ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا قَدَّمْتَ فَهُوَ لِلْمَالِکِینَ وَ مَا أَخَّرْتَ فَهُوَ لِلْوَارِثِینَ وَ مَا مَعَکَ فَمَا لَکَ عَلَیْهِ سَبِیلٌ سِوَی الْغُرُورِ بِهِ کَمْ تَسْعَی فِی طَلَبِ الدُّنْیَا وَ کَمْ تَدَّعِی أَ فَتُرِیدُ أَنْ تُفْقِرَ نَفْسَکَ وَ تُغْنِیَ غَیْرَکَ (2).

«18»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِیَاءِ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: السَّخِیُّ الْکَرِیمُ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی حَقٍّ.

رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَجَاهِلٌ سَخِیٌّ أَفْضَلُ مِنْ سَائِحٍ بَخِیلٍ (3).

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَشَابٌّ مُرَهَّقٌ فِی الذُّنُوبِ سَخِیٌّ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ شَیْخٍ عَابِدٍ بَخِیلٍ.

الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْوَشَّاءُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: السَّخِیُّ قَرِیبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِیبٌ مِنَ النَّاسِ بَعِیدٌ مِنَ النَّارِ وَ الْبَخِیلُ بَعِیدٌ مِنَ اللَّهِ بَعِیدٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِیدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِیبٌ مِنَ النَّارِ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الرِّجَالُ أَرْبَعَةٌ سَخِیٌّ وَ کَرِیمٌ وَ بَخِیلٌ وَ لَئِیمٌ فَالسَّخِیُ

ص: 356


1- 1. العنکبوت: 13.
2- 2. مصباح الشریعة: 34 و 35.
3- 3. السائح: الصائم العابد، و المراد بالجاهل: غیر العاقل الذی یجهل فی فعاله و یعمل من غیر تدبر و ترو، لا الجاهل فی مقابلة العالم، و فی الأصل و هکذا نسخة الکمبانیّ« ناسخ» و فی نسخة المصدر المطبوع« شیخ» و کلها تصحیف و سیجی ء عن الدرة الباهرة:« ناسک» و هو قریب المعنی من السائح.

- إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً.(1)

{اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعاً خدا به هر چیزی داناست.}

- وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ. وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ.(2)

{و [شما] از اینکه مبادا گوش و دیدگان و پوستتان بر ضدّ شما گواهی دهند [گناهانتان را] پوشیده نمی داشتید لیکن گمان داشتید که خدا بسیاری از آنچه را که می کنید نمی داند. و همین بود گمانتان که درباره پروردگارتان بردید شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید.}

- اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.(3)

{هر چه می خواهید بکنید.}

- کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ.(4)

{چون حکایت شیطان که به انسان گفت: «کافر شو.» و چون [وی] کافر شد، گفت: «من از تو بیزارم، زیرا من از خدا، پروردگار جهانیان، می ترسم.»}

- إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (5)

{خداست که نهفته آسمان ها و زمین را می داند و خدا [ست که] به آنچه می کنید بیناست.»} - یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.(6)

{آنچه را که در آسمان ها و زمین است می داند، و آنچه را که پنهان می کنید و آنچه را که آشکار می دارید [نیز] می داند، و خدا به راز دل ها داناست.}

- وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ. أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ.(7)

{و [اگر] سخن خود را پنهان دارید، یا آشکارش نمایید، در حقیقت وی به راز دل ها آگاه است. آیا کسی که آفریده است نمی داند؟ با اینکه او خود باریک بین آگاه است.}

روایات

روایت1.

امالی صدوق: حضرت صادق، از اجداد طاهرینش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که در باقی مانده عمر خود اعمال نیک انجام دهد، نسبت به گناهان گذشته اش مواخذه نمی شود و کسی که در باقی مانده عمر خود بدی نماید، نسبت به گناهان گذشته و آینده مواخذه خواهد شد.(8)

روایت2.

امالی: حضرت صادق علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: بهترین کارها آن کاری است که عاقبت و پایانش بهتر باشد.(9)

ص: 363


1- . احزاب / 54
2- . فصلت / 22 - 23
3- . فصلت / 40
4- . حشر / 16
5- . حجرات / 18
6- . تغابن / 4
7- . ملک / 13 - 14
8- . امالی صدوق: 56
9- . امالی صدوق: 395

الَّذِی یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْکَرِیمُ الَّذِی لَا یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْبَخِیلُ الَّذِی یَأْکُلُ وَ لَا یُعْطِی وَ اللَّئِیمُ الَّذِی لَا یَأْکُلُ وَ لَا یُعْطِی (1).

«19»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ ارْتَضَی الْإِسْلَامَ لِنَفْسِهِ دِیناً فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ.

«20»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَدَّقَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ.

«21»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام: مَنْ قَبِلَ عَطَاءَکَ فَقَدْ أَعَانَکَ عَلَی الْکَرَمِ.

قَالَ علیه السلام: مَالُکَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُنْتَ لَهُ فَلَا تُبْقِ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا یُبْقِی عَلَیْکَ وَ کُلْهُ قَبْلَ أَنْ یَأْکُلَکَ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: جَاهِلٌ سَخِیٌّ أَفْضَلُ مِنْ نَاسِکٍ بَخِیلٍ.

قَالَ علیه السلام: السَّخَاءُ مَا کَانَ ابْتِدَاءً فَأَمَّا مَا کَانَ مِنْ مَسْأَلَةٍ فَحَیَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْکَرَمُ أَعْطَفُ مِنَ الرَّحِمِ.

«22»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طَعَامُ السَّخِیِّ دَوَاءٌ وَ طَعَامُ الشَّحِیحِ دَاءٌ.

ص: 357


1- 1. جامع الأخبار ص 131.

روایت3.

معانی الاخبار: حضرت صادق، از پدرش علیهما السّلام نقل کرده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سعادت حقیقی آن است که عمل انسان در پایان و عاقبت ختم به سعادت و نیکی شود و شقاوت حقیقی آن است که در پایان کار اعمال بد و شقاوت بار داشته باشد.(1)

روایت4.

قرب الاسناد: علی علیه السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: کسی که خود را در نظر مردم آراسته به زیور اطاعت و کارهای خدا پسندانه نشان دهد، ولی در پنهان با اعمال زشت و ناپسند خود در مقام مبارزه با خدا باشد، خدای خود را غضبناک ملاقات نموده و بر او خشمناک خواهد بود.(2)

روایت5.

معانی الاخبار: احمد بن سهل نقل می کند که گوید: از ابو فروه انصاری که از روزه داران بود شنیدم که می گفت: عیسی بن مریم علیهما السّلام به حواریین فرمود: به حقیقت می گویم که مردم می گویند میزان استحکام و درستی بنا و ساختمان، به اساس و پایه آن بستگی دارد، ولی من چنین نمی گویم. عرضه داشتند: پس شما چه می فرمایید؟ فرمود: به حقیقت می گویم که آخرین سنگی که عامل و بنا می گذارد، آن اساس کار است ابو فروه گوید: منظور حضرت عیسی علیه السّلام این است که آخر و پایان کار ملاک و میزان عمل است.(3)

روایت6.

امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: ای نوف! بر حذر باش از اینکه خود را در نظر مردم آراسته به زیور عبادت نشان دهی، ولی با ارتکاب گناه با خدا مبارزه کنی که در روز قیامت خداوند تو را رسوا خواهد کرد.(4)

روایت7.

امالی صدوق: حضرت صادق، از پدران خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل می کند که فرمود: فقها و دانشمندان هنگامی که برای یکدیگر نامه می نوشتند، فقط سه مطلب را بدون چهارمی می نوشتند: 1) کسی که مقصدش آخرت باشد و در آن بیندیشد، خداوند متعال کارهای دنیوی او را سر و سامان می دهد؛ 2) کسی که درون خود را اصلاح کند، خداوند برون او را اصلاح می فرماید؛ 3) کسی که رابطه خود را با خداوند متعال نیک نماید، خداوند رابطه مردم را با او نیکو می گرداند.(5)

روایت8.

در خصال

ص: 364


1- . معانی الأخبار: 345
2- . قرب الإسناد: 92
3- . معانی الأخبار: 348
4- . امالی صدوق: 174
5- . امالی صدوق: 38

باب 88 من ملک نفسه عند الرغبة و الرهبة و الرضا و الغضب و الشهوة

روایات

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ وَ إِذَا اشْتَهَی وَ إِذَا غَضِبَ وَ إِذَا رَضِیَ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(1).

«2»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا أَنْفَقَ مُؤْمِنٌ نَفَقَةً هِیَ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ (2).

أقول

قد مضی کثیر من الأخبار فی هذا المعنی فی باب جوامع المکارم و بعضها فی باب الخوف.

«3»

ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی إِثْمٍ وَ لَا بَاطِلٍ وَ إِذَا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا قَدَرَ لَمْ تُخْرِجْهُ قُدْرَتُهُ إِلَی التَّعَدِّی وَ إِلَی مَا لَیْسَ لَهُ بِحَقٍ (3).

«4»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ

ص: 358


1- 1. أمالی الصدوق: 198.
2- 2. الخصال ج 1 ص 32.
3- 3. الخصال ج 1 ص 52.

و ثواب الاعمال نیز این حدیث نقل شده است.

روایت9.

امالی صدوق: حضرت صادق نقل کرده که پدر بزرگوارش علیهما السّلام فرمود: کسی که ظاهرش از درونش بهتر باشد، میزان اعمالش سبک خواهد بود.(1)

روایت10.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که در نهان اعمالی را که خدا می پسندد انجام دهد، خداوند متعال همان اعمال را که در پنهان بجا آورده، آشکار می گرداند و کسی که در پنهان اعمالی را که موجب خشم خداوندی است بجا آورد، خداوند موجبات رسوایی او را فراهم می سازد.(2)

مؤلف

این حدیث به طور تمام و کامل در «باب جوامع مکارم» نقل شد.

روایت11.

امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای علی! هیچ بنده ای نیست مگر اینکه دارای جوّانی و برّانی ست، یعنی نهان و آشکار. پس کسی که نهان و درونش را اصلاح کند، خداوند متعال ظاهر و برونش را اصلاح می کند و کسی که باطن و درونش فاسد باشد، خداوند ظاهرش را فاسد و تباه می نماید. و هیچ کس نیست مگر اینکه دارای صیت و نام است که در میان اهل آسمان نامی و صیتی دارد و در میان مردم زمین هم صیت و نامی و شهرتی دارد. اگر در میان اهل آسمان خوشنام و به خوبی معروف باشد، همان نام نیک در میان مردم زمین منتشر و شهرت پیدا می کند و اگر در آسمان به بدی معروف باشد و بدنام باشد، همان نام بد در زمین شهرت پیدا می کند. از حضرت سؤال شد: صیت یعنی چه؟ فرمود: نام.(3)

روایت11.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: خوشا به حال کسی که خویش را کوچک ببیند و کسب و کارش حلال و درونش اصلاح شده باشد.(4)

ص: 365


1- . امالی صدوق: 398
2- . امالی طوسی: 182
3- . امالی طوسی: 458
4- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 48

فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی إِثْمٍ وَ لَا بَاطِلٍ وَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ الْغَضَبُ مِنَ الْحَقِّ وَ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ لَهُ (1).

«5»

ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذَکَرَ رَجُلٌ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا سَخِطَ لَمْ یُخْرِجْهُ سَخَطُهُ مِنَ الْحَقِّ وَ الْمُؤْمِنُ إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ الْمُؤْمِنُ الَّذِی إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ لَهُ (2).

«6»

ل، [الخصال] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْکِنَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ مُعَاذٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ مَنْ إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی الْبَاطِلِ وَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ مِنَ الْحَقِّ وَ مَنْ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَنَاوَلْ مَا لَیْسَ لَهُ الْخَبَرَ(3).

«7»

ثو، [ثواب الأعمال] الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ وَ إِذَا اشْتَهَی وَ إِذَا غَضِبَ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(4).

ص: 359


1- 1. الخصال ج 1 ص 52.
2- 2. الخصال ج 1 ص 52.
3- 3. الخصال ج 1 ص 51.
4- 4. ثواب الأعمال ص 145.

روایت12.

محاسن: حضرت صادق، از پدرش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل کرده که فرمود: کسی که رابطه خود را با خدا اصلاح و نیکو کند، خداوند متعال رابطه مردم را با او خوب و نیکو می نماید.(1)

روایت13.

تفسیر امام حسن عسکری: درباره آیه «الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ.»(2) {همان کسانی که می دانند با پروردگار خود ملاقات خواهند کرد} فرموده: یعنی آنان که در انتظار و در آرزوی ملاقات پروردگارشان هستند، آن لقاء و دیداری که بزرگ ترین کرامات و عنایات الهی است. و تعبیر به کلمه «یظنون» (گمان می کنند) از این جهت است که پایان کار و عاقبت امرشان برای آنها روشن نیست و کاملا مطمئن نیستند که وضع ایمان به چه نحوی ختم می شود که آیا عاقبت بخیر می شوند یا نه؟ و «انهم الیه راجعون» یعنی امید دارند که به کرامات و عنایات الهی و نعمت های بهشتی رجوع کنند، چون دارای ایمان و صفت خشوع هستند، ولی صد در صد یقین به این مطلب ندارند، چون از تغیر و دگرگونی وضع و حال خودشان ایمن نیستند.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مؤمن همیشه از سوء عاقبت خائف و بیمناک است و به رسیدن به رضوان الهی و خشنودی حق یقین و اطمینان ندارد، تا آن هنگام که قبض روح می شود و ملک الموت در کنارش حاضر می گردد.(3)

روایت14.

مجالس مفید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چه نفع و سودی برای بنده دارد که در ظاهر و آشکار کار خوب خود را نشان می دهد و در خفاء و نهان کار زشت می نماید؟ آیا وقتی که به وجدان خویش مراجعه می کند این حقیقت را نمی داند؟ خداوند هم می فرماید: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.» {انسان به وضع خود بینا است.} وقتی که درون و باطن خوب باشد برون انسان هم قوی و استوار است.(4)

روایت15.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که در ظاهر کارهای خداپسند داشته باشد ولی با اعمال زشت خود در مقام مبارزه با خدا باشد، در روز قیامت خشم و غضب الهی را خواهد دید.(5)

روایت16.

امالی طوسی: حضرت عبدالعظیم از حضرت جواد، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: بیماری و مرض خود اجر و پاداشی ندارد، ولی موجب آمرزش تمام گناهان می باشد. و همانا پاداش و اجر

ص: 366


1- . محاسن 1 : 97
2- . بقره / 46
3- . تفسیر امام حسن عسکری: 238
4- . امالی مفید: 214
5- . کتاب الزهد: 69

باب 89 أنه ینبغی أن لا یخاف فی الله لومة لائم و ترک المداهنة فی الدین

الآیات

المائدة یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ (1) القلم فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ (2).

روایات

«1»

ل، [الخصال] فِی وَصَایَا أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا أَخَافَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ (3).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ (4).

و سیأتی بأسانیده فی أبواب المواعظ(5).

«2»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی: فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ أُوصِیکَ بِسَبْعٍ هُنَّ جَوَامِعُ الْإِسْلَامِ تَخْشَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَخْشَی النَّاسَ فِی اللَّهِ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ (6).

«3»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تَأْخُذْکُمْ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ یَکْفِکُمُ اللَّهُ مَنْ أَرَادَکُمْ وَ بَغَی عَلَیْکُمْ.

ص: 360


1- 1. المائدة: 54.
2- 2. القلم: 8 و 9.
3- 3. الخصال ج 2 ص 105.
4- 4. الخصال ج 2 ص 4 فی حدیثین.
5- 5. راجع ج 77- ص 70- 91 من هذه الطبعة الحدیثة.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 30.

در گفتار زبانی (ذکر خدا و غیره) و در اعمال و کارهای بدنی است و خداوند به فضل و کرم خود، بنده را در اثر نیت صادق و درست و داشتن باطن نیک، داخل بهشت می فرماید.(1)

روایت17.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کسی که رابطه خود را با خدا نیکو کند، خداوند متعال هم رابطه مردم را با او خوب و نیکو می نماید و کسی که کار آخرت خود را اصلاح کند، خداوند کارهای دنیوی او را اصلاح خواهد نمود و کسی که در درون خود واعظ و هشداردهنده ای داشته باشد، از جانب خدا برای او حافظ و نگهبانی خواهد بود.(2)

و فرمود: هر کس دارای عاقبت و پایانی است شیرین یا تلخ.(3)

و فرمود: کسی که درون و باطن خود را اصلاح نماید، خداوند برون او را اصلاح می کند و کسی که وظایف دینی خود را انجام دهد، خداوند کارهای دنیای او را کفایت خواهد. و کسی که رابطه خود را با خدا نیکو نماید، خداوند برای نیکو کردن رابطه مردم با او کافی خواهد بود.(4)

و نیز فرمود: بدان که هر ظاهری باطنی همانند آن دارد؛ آنجا که ظاهر خوب و پاک است، باطن هم پاک و طاهر است و آنجا که ظاهر خبیث و بد است، باطن هم خبیث است.

و پیامبر صادق و راستگو صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ممکن است خداوند بنده ای را دوست بدارد ولی نسبت به اعمالش خشمگین باشد و یا بعکس، عمل را دوست بدارد و خود بنده را دشمن بدارد و بدان که هر عملی به منزله گیاهی است و هر گیاهی نیازمند به آب است و آب ها مختلف و گوناگون است؛ آن گیاهی که با آب خوب و پاکیزه آبیاری شود، غرس و تنه آن خوب و میوه اش شیرین خواهد و آنچه که از آب بد مشروب شود، آن گیاه بد و میوه اش تلخ می گردد.(5)

توضیح

شاید منظور از ظاهر و باطن این باشد که ظاهر یعنی اعمال و کارهایی که انسان در ظاهر انجام می دهد و باطن یعنی نیت ها و عقاید انسان. بنابراین نقل گفتار پیامبر به عنوان استثناء از آن دو مطلب است (ظاهر خوب حاکی از باطن خوب و ظاهر خبیث حکایت از باطن ناپاک دارد). حاصل اینکه غالبا ظاهر اشخاص با باطن آنها مطابق است و گاهی ممکن است بر خلاف باشد، همان طوری که در این حدیث از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل شد. و ممکن است این بیان اشاره به عاقبت و پایان کار انسان باشد، یعنی اعمال و افعالی که در آخر عمر انسان ظهور و بروز پیدا می کند، نشانگر آن حالتی است که در کمون و باطن او نهفته بوده از نیات حسنه و اعتقادات حقه و طینت و سرشت نیکو و

ص: 367


1- . امالی طوسی: 602
2- . نهج البلاغه 2 : 183
3- . نهج البلاغه 2 : 245
4- . نهج البلاغه 2 : 161
5- . نهج البلاغه 1 : 297
«4»

فتح، [فتح الأبواب] رُوِیَ: أَنَّ لُقْمَانَ الْحَکِیمَ قَالَ لِوَلَدِهِ فِی وَصِیَّتِهِ لَا تُعَلِّقْ قَلْبَکَ بِرِضَا النَّاسِ وَ مَدْحِهِمْ وَ ذَمِّهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یَحْصُلُ وَ لَوْ بَالَغَ الْإِنْسَانُ فِی تَحْصِیلِهِ بِغَایَةِ قُدْرَتِهِ فَقَالَ وَلَدُهُ مَا مَعْنَاهُ أُحِبُّ أَنْ أَرَی لِذَلِکَ مِثَالًا أَوْ فَعَالًا أَوْ مَقَالًا فَقَالَ لَهُ أَخْرُجُ أَنَا وَ أَنْتَ فَخَرَجَا وَ مَعَهُمَا بَهِیمٌ فَرَکِبَهُ لُقْمَانُ وَ تَرَکَ وَلَدَهُ یَمْشِی وَرَاءَهُ فَاجْتَازُوا عَلَی قَوْمٍ فَقَالُوا هَذَا شَیْخٌ قَاسِی الْقَلْبِ قَلِیلُ الرَّحْمَةِ یَرْکَبُ هُوَ الدَّابَّةَ وَ هُوَ أَقْوَی مِنْ هَذَا الصَّبِیِّ وَ یَتْرُکُ هَذَا الصَّبِیَّ یَمْشِی وَرَاءَهُ وَ إِنَّ هَذَا بِئْسَ التَّدْبِیرُ فَقَالَ لِوَلَدِهِ سَمِعْتَ قَوْلَهُمْ وَ إِنْکَارَهُمْ لِرُکُوبِی وَ مَشْیِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ ارْکَبْ أَنْتَ یَا وَلَدِی حَتَّی أَمْشِیَ أَنَا فَرَکِبَ وَلَدُهُ وَ مَشَی لُقْمَانُ فَاجْتَازُوا عَلَی جَمَاعَةٍ أُخْرَی فَقَالُوا هَذَا بِئْسَ الْوَالِدُ وَ هَذَا بِئْسَ الْوَلَدُ أَمَّا أَبُوهُ فَإِنَّهُ مَا أَدَّبَ هَذَا الصَّبِیَّ حَتَّی یَرْکَبُ الدَّابَّةَ وَ یَتْرُکُ وَالِدَهُ یَمْشِی وَرَاءَهُ وَ الْوَالِدُ أَحَقُّ بِالاحْتِرَامِ وَ الرُّکُوبِ وَ أَمَّا الْوَلَدُ فَلِأَنَّهُ عَقَّ وَالِدَهُ بِهَذِهِ الْحَالِ فَکِلَاهُمَا أَسَاءَا فِی الْفَعَالِ فَقَالَ لُقْمَانُ لِوَلَدِهِ سَمِعْتَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ نَرْکَبُ مَعاً الدَّابَّةَ فَرَکِبَا مَعاً فَاجْتَازُوا عَلَی جَمَاعَةٍ فَقَالُوا مَا فِی قَلْبِ هَذَیْنِ الرَّاکِبَیْنِ رَحْمَةٌ وَ لَا عِنْدَهُمْ مِنَ اللَّهِ خَبَرٌ یَرْکَبَانِ مَعاً الدَّابَّةَ یَقْطَعَانِ ظَهْرَهَا وَ یَحْمِلَانِهَا مَا لَا تُطِیقُ لَوْ کَانَ قَدْ رَکِبَ وَاحِدٌ وَ مَشَی وَاحِدٌ کَانَ أَصْلَحَ وَ أَجْوَدَ فَقَالَ سَمِعْتَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ هَاتِ حَتَّی نَتْرُکَ الدَّابَّةَ تَمْشِی خَالِیَةً مِنْ رُکُوبِنَا فَسَاقا الدَّابَّةَ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا وَ هُمَا یَمْشِیَانِ فَاجْتَازُوا عَلَی جَمَاعَةٍ فَقَالُوا هَذَا عَجِیبٌ مِنْ هَذَیْنِ الشَّخْصَیْنِ یَتْرُکَانِ دَابَّةً فَارِغَةً تَمْشِی بِغَیْرِ رَاکِبٍ وَ یَمْشِیَانِ وَ ذَمُّوهُمَا عَلَی ذَلِکَ کَمَا ذَمُّوهُمَا عَلَی کُلِّ مَا کَانَ فَقَالَ لِوَلَدِهِ

تَرَی فِی تَحْصِیلِ رِضَاهُمْ حِیلَةً لِمُحْتَالٍ فَلَا تَلْتَفِتْ إِلَیْهِمْ وَ اشْتَغِلْ بِرِضَا اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَفِیهِ شُغُلٌ شَاغِلٌ وَ سَعَادَةٌ وَ إِقْبَالٌ فِی الدُّنْیَا وَ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ السُّؤَالِ.

«5»

فتح، [فتح الأبواب] رُوِیَ أَنَّ مُوسَی علیه السلام قَالَ: یَا رَبِّ احْبِسِ عَنِّی أَلْسِنَةَ بَنِی آدَمَ فَإِنَّهُمْ یَذُمُّونِّی وَ قَدْ أُوذِیَ کَمَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عَنْهُمْ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا

ص: 361

یا نیت های فاسد و افکار و اعتقادات پست و باطل و طینت و سرشت خبیث که روایت منقول از پیامبر هم ناظر به این مطلب باشد. به این بیان که آن کسی که در اوایل عمرش منحرف و آلوده است ولی در آخر عمر موفق به راه راست می شود و عاقبت بخیر می گردد، خداوند چون خاتمه کار این شخص را می داند و از درون نیک او آگاهی دارد، او را دوست می دارد و آن کس که بر عکس این باشد، خداوند او را دشمن می دارد، چون سوء سریرت و پایان بد او را می داند و این دو توجیه از آن چیزهایی است که به فکرم خطور نموده است و چه بسا تشبیه به گیاه و آب و میوه، مؤید توجیه دومی است. یعنی میوه درخت که پایان و نتیجه آن است، از وضع و چگونگی آبی که در درون آن رفته است حکایت می کند، همین طور عاقبت انسان. ابن ابی الحدید در شرح این جمله های نهج البلاغه گفته است که این خطبه از این آیه شریفه گرفته شده: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ.»(1) {زمین پاک و پاکیزه گیاهش با اراده پروردگار بیرون می آید.} و معنای خطبه این است که دو نحو ظاهر انسان (ظاهر خوب و ظاهر بد) هر یک درون مناسب با خود دارد و این دو حالت ظاهر نتیجه تمایل انسان به عقل و خرد و تمایلش به هوا و هوس است. آن کس که تابع دستورات عقل باشد، سعادت و رستگاری را به دست خواهد آورد و این آن انسانی است که ظاهر و باطنش پاک و خوب است و آن کس که از هواهای نفسانی متابعت کند، دچار شقاوت و بدبختی خواهد شد و این آن انسانی است که در ظاهر و باطن دارای خباثت است. و بعضی از شارحین مراد از ظاهر را حسن صورت و زشتی چهره دانسته و گفته اند که قیافه زشت و زیبا، نشانگر خوبی و بدی درون است و گفتار پیامبر را که فرموده گاهی می شود که خداوند بنده را دوست می دارد ولی عملش قبیح و مبغوض است، در موردی دانسته که شخص دارای قیافه زشت باشد و در عین حال درون و باطنش خوب باشد که استثنایی است (ولی این دو توجیه بعید است).(2)

روایت18.

مجمع البیان: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چه فایده ای دارد که شخص در ظاهر اعمال نیک داشته باشد و در نهان اعمال زشت؟ آیا هنگامی که به وجدان خویش رجوع کند نمی فهمد که واقعا آن طوری که خود را نشان می دهد نیست؟ خداوند متعال می فرماید: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ»، {انسان به وضع درونی خود بصیرت و آگاهی دارد.} وقتی که باطن خوب باشد، برون و ظاهر انسان نیکو و استوار است. و از عمر بن یزید، از حضرت صادق علیه السّلام است که حضرت این آیه را تلاوت کرد و سپس فرمود: چه نتیجه ای دارد که انسان بر خلاف آنچه که خداوند از باطن او می داند، در نظر مردم خود را جلوه دهد؟ که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس که در نهان حالت و وضعی داشته باشد، خداوند متعال در ظاهر همان لباس باطنش را به او می پوشاند؛ اگر باطن خوب باشد، او را در ظاهر آراسته نشان می دهد و اگر بد و زشت باشد، زشت.(3)

ص: 368


1- . اعراف / 58
2- . شرح نهج البلاغه 9 : 121
3- . مجمع البیان 10 : 195

مُوسی (1) قِیلَ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی هَذَا شَیْ ءٌ مَا فَعَلْتُهُ مَعَ نَفْسِی أَ فَتُرِیدُ أَنْ أَعْمَلَهُ مَعَکَ فَقَالَ قَدْ رَضِیتُ أَنْ تَکُونَ لِی أُسْوَةٌ بِکَ.

«6»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: مَنْ أَحَدَّ سِنَانَ الْغَضَبِ لِلَّهِ قَوِیَ عَلَی قَتْلِ أَشِدَّاءِ الْبَاطِلِ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِیهِ فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّیهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْهُ (3).

باب 90 حسن العاقبة و إصلاح السریرة

الآیات

آل عمران قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(4) النساء یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً(5) الأنعام وَ هُوَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ فِی الْأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ (6) أسری رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً(7)

ص: 362


1- 1. الأحزاب: 69.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 185.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 185.
4- 4. آل عمران: 29.
5- 5. النساء: 108.
6- 6. الأنعام: 3.
7- 7. أسری: 25.

روایت19.

عدة الداعی: حضرت صادق علیه السّلام روزی به مفضل بن صالح فرمود: ای مفضل! خداوند بندگانی دارد که آنها با حضرتش با یک باطن و درون خالص و پاک معامله کرده اند (در دل آنها جز خدا هیچ چیز نیست)، خداوند هم متقابلا با آنان با احسان خالص خود معامله کرده است. صحیفه اعمال آنها در روز قیامت خالی است و هیچ چیز در آن نیست و چون در برابر لطف خداوندی قرار می گیرند، خداوند نامه اعمال آنان را از آن اعمال سری و خالص که در نهان انجام می دادند، مملو و پر می نماید. عرضه داشتم: ای مولای من! چرا خداوند متعال چنین می کند؟ فرمود: چون خداوند آنها را بزرگ تر از این دانسته که حتی ملائکه نویسنده اعمال از خلوص آنها و کیفیت رابطه آنها با خدا مطلع شوند.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: بر حذر باش از انجام عملی که مجبور باشی از آن عذرخواهی نموده و بهانه تراشی کنی که کار خیر عذرخواهی ندارد (پس همیشه کار نیک داشته باش) و مبادا در خفا کاری بکنی که از علنی شدنش شرم داشته باشی. و همچنین خودداری کن از عملی که اگر برای انجام دهنده آن بازگو شود، آن را منکر و زشت بداند.

و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بالاترین مراتب و درجات ایمان یک درجه است. کسی که به آن مرتبه نائل شود، به سعادت و رستگاری رسیده است و آن این است که باطن و کارهای نهانی او طوری باشد که از علنی شدن آنها باکی نداشته باشد و اگر مخفیانه انجام شود، خوف و ترسی از عقاب و کیفر آن نداشته باشد. (1)

روایت20.

اسرار الصلاة: روایت شده که یکی از بنی اسرائیل گفت: به خدا سوگند عبادتی خواهم که زبانزد همه مردم باشد. پس همیشه مسجد می رفت و اولین کسی که داخل مسجد می شد و آخرین فردی که از آن خارج می شد او بود. و هیچ کس او را نمی دید، مگر مشغول به نماز و روزه و در مجالس ذکر و دعا شرکت می کرد و مدتی طولانی این روش را داشت، ولی بر خلاف انتظار به هر کس برخورد می کرد، به جای تجلیل به او اشاره کرده و می گفتند: خدا با این ریاکار چه خواهد کرد! پس از این وضع آن شخص به خود گفت: من در این مدت آنچه که در نظرم بود ندیدم. اکنون من تمام اعمالم را برای خدا قرار می دهم، و بر اعمال روزانه خود که قبلا انجام می داد چیزی اضافه نکرد و عبادت معمولی انجام می داد، ولی نیت و انگیزه اش فرق کرد که نیت خوبی بود. پس از این وقتی به مردم برخورد می کرد، می گفتند: خدا فلانی را بیامرزد که مرد خوبی است!

ص: 369


1- . عدة الداعی: 228

الأحزاب إِنْ تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً(1) السجدة وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ

الْخاسِرِینَ (2) و قال تعالی اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ(3) الحجرات إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (4) الحشر کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ (5) التغابن یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(6) الملک وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ(7).

الأخبار

«1»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحْسَنَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ لَمْ یُؤَاخَذْ بِمَا مَضَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ أَسَاءَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ أَخَذَ بِالْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ(8).

«2»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَیْرُ الْأُمُورِ خَیْرُهَا عَاقِبَةً(9).

ص: 363


1- 1. الأحزاب: 54.
2- 2. السجدة: 22- 23.
3- 3. السجدة: 40.
4- 4. الحجرات: 18.
5- 5. الحشر: 16.
6- 6. التغابن: 4.
7- 7. الملک: 13- 14.
8- 8. أمالی الصدوق: 35.
9- 9. أمالی الصدوق: 292.

باب نود و یکم : نام نیک و آنچه که خدا در دل بندگان قرار می دهد که صالحین و خوبان را دوست داشته باشند و درباره کسی که در مقام تحصیل رضای الهی باشد، گرچه موجب خشم و نارضایتی مردم باشد

آیات

- وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا.(1)

{و ذکر خیر بلندی برایشان قرار دادیم.}

- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا.(2)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دل ها] قرار می دهد.}

- وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی.(3)

{و مهری از خودم بر تو افکندم}

- وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ.(4)

{و برای من در [میان] آیندگان آوازه نیکو گذار.}

- وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ.(5)

{و در دنیا پاداشش را به او بخشیدیم و قطعاً او در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود.}

- وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ.(6)

{و در میان آیندگان [آوازه نیک] او را بر جای گذاشتیم.}

روایات

روایت1.

معانی الاخبار و امالی صدوق: ابوذر نقل کرده که: از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله سؤال کردم: چطور می شود که انسان کار نیک و عبادت را برای خودش انجام می دهد و مردم او را دوست می دارند؟ فرمود: این بشارت و مژده زودرسی است برای مؤمن که خداوند این پاداش دنیوی را به او می دهد تا بعدا پاداش اخروی را در آن جهان عنایت می فرماید.(7)

مؤلف

در «باب حسن عاقبت»، خبر و حدیث حارث همدانی در این رابطه نقل شد.

ص: 370


1- . مریم / 50
2- . مریم / 96
3- . طه / 39
4- . شعراء / 84
5- . عنکبوت / 27
6- . صافات / 78
7- . معانی الأخبار: 322 ، امالی صدوق: 188
«3»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: إِنَّ حَقِیقَةَ السَّعَادَةِ أَنْ یُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالسَّعَادَةِ وَ إِنَّ حَقِیقَةَ الشَّقَاءِ أَنْ یُخْتَمَ لِلْمَرْءِ عَمَلُهُ بِالشَّقَاءِ(1).

«4»

ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَزَیَّنَ لِلنَّاسِ بِمَا یُحِبُّ اللَّهُ وَ بَارَزَ اللَّهَ فِی السِّرِّ بِمَا یَکْرَهُ اللَّهُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ لَهُ مَاقِتٌ (2).

«5»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا فَرْوَةَ الْأَنْصَارِیَّ وَ کَانَ مِنَ السَّائِحِینَ یَقُولُ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ الْبِنَاءَ بِأَسَاسِهِ وَ إِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ

کَذَلِکَ قَالُوا فَمَا ذَا تَقُولُ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ آخِرَ حَجَرٍ یَضَعُهُ الْعَامِلُ هُوَ الْأَسَاسُ قَالَ أَبُو فَرْوَةَ إِنَّمَا أَرَادَ خَاتِمَةَ الْأَمْرِ(3).

«6»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ نَوْفٍ الْبِکَالِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: یَا نَوْفُ إِیَّاکَ أَنْ تَتَزَیَّنَ لِلنَّاسِ وَ تُبَارِزَ اللَّهَ بِالْمَعَاصِی فَیَفْضَحَکَ اللَّهُ یَوْمَ تَلْقَاهُ (4).

«7»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَ الْحُکَمَاءُ إِذَا کَاتَبَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً کَتَبُوا بِثَلَاثٍ لَیْسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ کَانَتِ الْآخِرَةُ هَمَّهُ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ (5).

«8»

ل، [الخصال] ابن المتوکل عن علی عن أبیه عن النوفلی عن السکونی:

ص: 364


1- 1. معانی الأخبار: 345.
2- 2. قرب الإسناد ص 45.
3- 3. معانی الأخبار: 348.
4- 4. أمالی الصدوق: 126.
5- 5. أمالی الصدوق: 22.

روایت2.

معانی الاخبار: مفضل نقل می کند که: به حضرت صادق علیه السّلام گفتم: کسانی که در اطراف ما هستند چنین می گویند که چون خداوند متعال بنده ای را دوست بدارد، کسی از آسمان به صدای بلند صدا می زند که خداوند فلان بنده را دوست می دارد، شما هم او را دوست بدارید، پس محبتی نسبت به او در دل بندگان پیدا می شود. و چون بنده ای را دشمن بدارد، صدا می زند که خداوند فلانی را دشمن می دارد، شما هم او را دشمن بدارید، پس خشم و نفرتی از او در دل بندگان پیدا می شود. حضرت که تکیه داده بود، ناگهان راست نشست و سه بار دست را به هم زد و فرمود: نه، چنین نیست که می گویند! بلکه مطلب از این قرار است که چون خداوند متعال بنده ای دوست داشته باشد، مردم را وادار می کند که او را اذیت کنند و درباره او حرف هایی بگویند و در نتیجه این ها آلوده به گناه شده و او را پاداش عنایت فرماید. و چون بنده ای را دشمن بدارد، او را در نظر مردم محبوب می کند که حرف های (غرورآوری) نسبت به او بگویند که در نتیجه هم مردم و هم او انحراف بیشتر و گناهکار شوند. سپس حضرت به عنوان شاهد فرمود: در نظر خدا چه کسی محبوب تر از یحیی بن زکریا علیه السّلام بود؟ خداوند مردم را چنان وادار کرد که او را کشتند. و چه کسی در نظر خدا محبوب تر از علی بن ابی طالب بود؟ شما خوب می دانید که از دست مردم چه دید. و چه کسی در نظر خداوند متعال محبوب تر از حسین بن علی علیهما السّلام بود که بالاخره او را شهید کردند؟(1)

روایت3.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدر، از جدش علیهم السّلام روایت می کند که شخصی نامه ای خدمت حضرت سید الشهداء علیه السّلام نوشت که: ای سید و مولای من! بهترین چیزی که خیر دنیا و آخرت است چیست؟ حضرت نوشت: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. اما بعد؛ کسی که در مقام دستیابی به رضای الهی باشد و این عملش موجب خشم مردم باشد، خداوند برای او امور مردم را کفایت خواهد کرد. و کسی که با عملی که موجب خشم خدا است بخواهد خشنودی مردم را به دست آورد، خداوند او را به مردم واگذار می کند و لطف خود را از او باز می دارد. و السّلام.»(2)

روایت4.

امالی طوسی: در نامه ای که امیر مؤمنان علیه السّلام به محمد بن ابی بکر نوشته، آمده است: «اگر بتوانی که به وسیله جلب رضا و خشنودی مخلوق پروردگارت را به خشم نیاوری چنین کن، چون اگر رضای مخلوق از دست برود به جای آن رضای پروردگارت هست، ولی اگر رضای خالق را از دست بدهی، چیزی جایگزین آن نخواهد شد.»(3)

ص: 371


1- . معانی الأخبار: 382
2- . امالی صدوق: 168
3- . امالی طوسی: 29

مثله (1)

ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن علی عن أبیه: مثله (2).

«9»

لی، [الأمالی للصدوق] الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَنْ کَانَ ظَاهِرُهُ أَرْجَحَ مِنْ بَاطِنِهِ خَفَّ مِیزَانُهُ (3).

«10»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَسَرَّ مَا یُرْضِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَظْهَرَ اللَّهُ لَهُ مَا یُسِرُّهُ وَ مَنْ أَسَرَّ مَا یُسْخِطُ اللَّهَ تَعَالَی أَظْهَرَ اللَّهُ مَا یُخْزِیهِ (4).

أقول

قد مر الخبر بتمامه فی باب جوامع المکارم (5).

«11»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ زِیَادِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَرَّاحِ بْنِ مُلَیْحٍ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ لَهُ جَوَّانِیٌّ وَ بَرَّانِیٌّ یَعْنِی سَرِیرَةً وَ عَلَانِیَةً فَمَنْ أَصْلَحَ جَوَّانِیَّهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَرَّانِیَّهُ وَ مَنْ أَفْسَدَ جَوَّانِیَّهُ أَفْسَدَ

اللَّهُ بَرَّانِیَّهُ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا لَهُ صِیتٌ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ صِیتٌ فِی أَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا حَسُنَ صِیتُهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وُضِعَ ذَلِکَ لَهُ فِی أَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا سَاءَ صِیتُهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وُضِعَ ذَلِکَ لَهُ فِی الْأَرْضِ قَالَ فَسُئِلَ علیه السلام عَنْ صِیتِهِ مَا هُوَ قَالَ ذِکْرُهُ (6).

«11»

فس، [تفسیر القمی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: طُوبَی لِمَنْ ذَلَّ فِی نَفْسِهِ وَ طَابَ کَسْبُهُ وَ صَلُحَتْ سَرِیرَتُهُ (7).

ص: 365


1- 1. الخصال ج 1 ص 64.
2- 2. ثواب الأعمال: 164.
3- 3. أمالی الصدوق: 294.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 185.
5- 5. راجع ج 69 ص 382 من هذه الطبعة.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 73.
7- 7. تفسیر القمّیّ: 429، فی آیة الأنبیاء: 35.

روایت5.

نوادر راوندی: موسی بن جعفر، از پدرانش علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: چون خداوند متعال بنده ای را دوست بدارد، یک منادی آسمانی صدا می زند: آگاه باشید که خداوند متعال فلان بنده را دوست می دارد، شما هم او را دوست بدارید! این ندای آسمانی را دل های (پاک) فرا می گیرد. پس با هر کس که ملاقات کند، او را دوست صمیمی و هم ذوق خود خواهد دید. و چون بنده ای را دشمن بدارد، باز منادی آسمانی صدا می زند: هان ای مردم! خداوند متعال فلانی را دشمن می دارد، شما هم او را دشمن بدارید. پس دل ها و گوش ها آن صدا را فرا می گیرند و او با هر کس ملاقات کند، او را نسبت به خود خشمگین و به خشم آورنده و دورشونده و گریزان خواهد دید.(1)

روایت6.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان در سفارش های خود به امام مجتبی علیهما السّلام فرمود: همانا راه شناخت افراد صالح و شایسته، گفتار و بیان نیکو و مدح و تجلیلی است که خداوند نسبت به او بر زبان بندگان خود جاری می کند. پس لازم است که بهترین و محبوب ترین اندوخته هایت اعمال نیک باشد .

باب نود و دوم : حسن خلق و تفسیر آیه شریفه «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»

آیات

- فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ.(2)

{پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی.}

- إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ.(3)

{و راستی که تو را خویی والاست!}

مؤلف

اخبار این باب در فصول گذشته مخصوصا در «باب جوامع مکارم» گذشت.

روایات

روایت1.

کافی:

ص: 372


1- . نوادر راوندی: 97
2- . آل عمران / 159
3- . قلم / 4
«12»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: مَنْ أَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ (1).

«13»

م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ (2) الَّذِینَ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُمْ یَلْقَوْنَ رَبَّهُمُ اللِّقَاءَ الَّذِی هُوَ أَعْظَمُ کَرَامَاتِهِ وَ إِنَّمَا قَالَ یَظُنُّونَ لِأَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ بِمَا ذَا یُخْتَمُ لَهُمْ وَ الْعَاقِبَةُ مَسْتُورَةٌ عَنْهُمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ إِلَی کَرَامَاتِهِ وَ نَعِیمِ جَنَّاتِهِ لِإِیمَانِهِمْ وَ خُشُوعِهِمْ لَا یَعْلَمُونَ ذَلِکَ یَقِیناً لِأَنَّهُمْ لَا یَأْمَنُونَ أَنْ یُغَیِّرُوا وَ یُبَدِّلُوا.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَةِ لَا یَتَیَقَّنُ الْوُصُولَ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ حَتَّی یَکُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُورِ مَلَکِ الْمَوْتِ لَهُ (3).

«14»

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَاسِینَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا یَنْفَعُ الْعَبْدَ یُظْهِرُ حَسَناً وَ یُسِرُّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ إِذَا رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ عَلِمَ أَنَّهُ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ(4) إِنَّ السَّرِیرَةَ إِذَا صَلَحَتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَةُ(5).

«15»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَظْهَرَ لِلنَّاسِ مَا یُحِبُّ اللَّهُ وَ بَارَزَهُ بِمَا یَکْرَهُ لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ لَهُ مَاقِتٌ.

«16»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْجَوَادِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْمَرَضُ لَا أَجْرَ فِیهِ وَ لَکِنَّهُ لَا یَدَعُ عَلَی الْعَبْدِ ذَنْباً إِلَّا حَطَّهُ وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ

ص: 366


1- 1. المحاسن ص 29.
2- 2. البقرة: 46.
3- 3. تفسیر الإمام ص 96 ط تبریز و ص 115 فی ط.
4- 4. القیامة: 14.
5- 5. مجالس المفید: 133.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کامل ترین مؤمنین از جهت ایمان، خوش اخلاق ترین آنها است.(1)

توضیح

«خلق» به ضم خاء، به آن ملکه و حالت ثابت و صفات استوار و راسخ روحی و نفسانی گفته می شود، خواه آن صفات و حالات خوب باشد یا زشت که در مقابل اعمال است (چون عمل به کارهای ظاهری و برونی گفته می شود) و خوش خلقی معمولا به برخوردهای خوب با مردم و رفتار گرم با آنها معنا می شود .

راغب(2) گفته است: «خلق و خلق» در اصل و ریشه یکی است، ولی «خلق» به فتح خاء، مخصوص هیئت و شکل ظاهری است که با چشم دیده می شود و «خلق» به ضم خاء، اختصاص دارد به شکل درونی و هیئت نفسانی و آن قوا و حالات روحی که با چشم دل درک می شود. و در نهایه گفته: در حدیث است که هیچ چیز در میزان اعمال سنگین تر از حسن خلق نیست. خلق به ضم خاء و سکون لام و یا ضم آن یعنی دین، طبیعت، سرشت خوی، و حقیقت آن صورت و شکل باطنی و درونی انسان که همان نفس انسانی است. و صفات و معانی و حالات نفسانی (خلق) مانند خلق به فتح خاء است که این لفظ به شکل و قیافه ظاهری و صفات صوری گفته می شود. و برای هر یک از باطن و ظاهر انسان اوصاف و حالات خوب و بدی هست. و ثواب و عقاب عمدتا مربوط به اوصاف و هیئت های باطنی انسان است. و لذا مکررا در اخبار از حسن خلق مدح و ستایش شده، مانند حدیثی که فرموده است: «مهم ترین و بیشترین عاملی که موجب دخول بهشت می شود، تقوای الهی و حسن خلق است.» و یا فرموده است: «کامل ترین مؤمنان از جهت ایمان، آن کسی است که اخلاقش بهتر باشد.» یا فرموده است: «بنده با داشتن خلق و خوی نیک، به درجه و رتبه آن کسی می رسد که روزها را روزه و شب ها را در عبادت به سر برد.» یا فرموده: «من برای تتمیم و تکمیل اخلاق بزرگوارانه مبعوث شدم.» و احادیثی از این قبیل که خیلی زیاد است. همچنین در مقابل این ها، احادیث فراوانی در نکوهش زشتخویی رسیده است. (پایان کلام نهایه) و گفته شده که حسن خلق، در اثر مراعات تعادل و حد وسط داشتن بین افراط و تفریط در قوه شهویه و غضبیه به دست می آید و حسن خلق از این راه ها به دست می آید: رابطه و برخورد خوب با مردم داشتن؛ دوستی با آنها؛ صله رحم؛ راستگویی؛ لطف و محبت؛ احسان معاشرت و رفاقت نیکو؛ مراعات دیگران؛ مساوات و مدارا کردن؛ بردباری و صبر و تحمل ناراحتی ها در راه مردم؛ مهربان بودن. خلاصه اینکه خلق و خوی یک حالت نفسانی است که در اثر حفظ تناسب اخلاق نفسانی و مراعات هر یک به جای خود به دست می آید .

و از این جهت است که گفته شد حسن خلق عبارت است از زیبایی شکل

ص: 373


1- . کافی 2 : 385
2- . مفردات راغب: 159

فِی الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْجَوَارِحِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکَرَمِهِ وَ فَضْلِهِ یُدْخِلُ الْعَبْدَ بِصِدْقِ النِّیَّةِ وَ السَّرِیرَةِ الصَّالِحَةِ الْجَنَّةَ(1).

«17»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: لِکُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ حُلْوَةٌ أَوْ مُرَّةٌ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ أَصْلَحَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ عَمِلَ لِدِینِهِ کَفَاهُ اللَّهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ وَ مَنْ أَحْسَنَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ کَفَاهُ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: وَ اعْلَمْ أَنَّ لِکُلِّ ظَاهِرٍ بَاطِناً عَلَی مِثَالِهِ فَمَا طَابَ ظَاهِرُهُ طَابَ بَاطِنُهُ وَ مَا خَبُثَ ظَاهِرُهُ خَبُثَ بَاطِنُهُ.

وَ قَدْ قَالَ الرَّسُولُ الصَّادِقُ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْعَبْدَ وَ یُبْغِضُ عَمَلَهُ وَ یُحِبُّ الْعَمَلَ وَ یُبْغِضُ بَدَنَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ نبات [نَبَاتاً] وَ کُلُّ نَبَاتٍ لَا غِنَی بِهِ عَنِ الْمَاءِ وَ الْمِیَاهُ مُخْتَلِفَةٌ فَمَا طَابَ سَقْیُهُ طَابَ غَرْسُهُ وَ حَلَّتْ ثَمَرَتُهُ وَ مَا خَبُثَ سَقْیُهُ خَبُثَ غَرْسُهُ وَ أَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ (5).

بیان

لعل المراد بالظاهر و الباطن ما یظهر من الإنسان من أعماله و ما هو باطن من نیاته و عقائده فقوله علیه السلام و قد قال کالاستثناء من المقدمتین و الحاصل أن الغالب مطابقة الظاهر للباطن و قد یتخلف ذلک کما یدل علیه الخبر و یحتمل أن یکون المعنی أن ما یظهر من أفعال المرء و أفعاله فی آخر عمره یدل علی ما کان کامنا فی النفس من النیات الحسنة و العقائد الحقة و الطینات الطیبة

ص: 367


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 215، و یأتی فی ج 72 ص 17- 24 بیان صاف من المؤلّف العلامة قدّس سرّه یشرح الحدیث و یستوعب الکلام فیه، فراجع.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 161.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 183.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 245.
5- 5. نهج البلاغة ج 1 ص 297.

باطنی انسان که همان صورت ناطقه انسانی است، همچنان که حسن خلق عبارت است از زیبایی قیافه ظاهری و تناسب اجزای صورت انسان با هم (چشم و ابرو و بینی و دهان و گونه ...). جز اینکه صورت و حالت باطنی کسبی و نوعا و به دست آوردنی است و لذا در احادیث مکررا ترغیب به آن شده و به تحصیل آن تشویش شده. راوندی گفته: خلق یعنی طبیعت و حالت نفسانی. سپس در عادت هایی که انسان عادت کرده - خوب یا بد - استعمال می شود. و اخلاق آن چیزی است که انسان قدرت انتخاب یا ترک آن را داشته باشد و لذا مدح یا نکوهش می شود. و دلیل بر تحت اختیار بودن آن یا مدح آن، گفتار پیامبر صلی اللَّه علیه و آله است که فرمود: با مردم با اخلاق نیکو رفتار کن.

مؤلف

دخالت داشتن حسن خلق در کمال ایمان، تحقیقی دارد که در ابواب ایمان گذشت.

روایت2.

کافی: حضرت سجاد علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ عملی بهتر از حسن خلق در میزان عمل انسان گذاشته نمی شود.(1)

توضیح

این حدیث دلیل است که اعمال انسان تجسم و خارجیت عینی پیدا می کند.

روایت3.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چهار چیز است که هر کس دارای آنها باشد، ایمانش کامل است، اگر چه سر تا پا غرق گناه باشد که نقصی به او نخواهد رسید: صدق و راستگویی، ادای امانت به صاحبش، حیا و حسن خلق. (2)

توضیح

«اربع» مبتدا است و گویا موصوف آن مقدّر است، یعنی «خصال اربع» (خصلت های چهارگانه) و موصول با صله اش خبر ان مبتدا است. جمله «و ان کان من قرنه الی قدمه ذنوباً» (اگر چه سر تا به پا گناه باشد) بیان مبالغه در زیادی گناه است و شاید کنایه از صدور گناه از همه اعضا و جوارح باشد. ممکن است مقصود از گناهان زیاد، گناهان صغیره باشد، چون کسی که دارای این خصلت ها باشد، نسبت به گناهان کبیره اصرار نخواهد داشت. یا اینکه توفیق توبه از گناهان خواهد یافت و همین خصلت ها او را وادار به توبه خواهد نمود. علاوه بر این صدق و راستی، باعث خودداری از پاره ای از گناهان خواهد بود، مانند دروغ و تهمت و نظایر آن. ادای امانت هم پاره ای از گناهان دیگر را مانع می شود، نظیر خیانت در مال مردم. ندادن زکات

ص: 374


1- . کافی 2 : 385
2- . کافی 2 : 385

أو النیات الفاسدة و العقائد الردیة و الطینات الخبیثة فیکون الخبر دلیلا علی ذلک فإن من یکون فی بدو حاله فاجرا و یختم له بالحسنی إنما یحبه الله لما یعلم من حسن سریرته الذی یدل علیه خاتمة عمله و من کان بعکس ذلک یبغضه لما یعلم من سوء سریرته و هذان الوجهان مما خطر بالبال و ربما یؤید الثانی ما ذکره بعده کما لا یخفی بعد التأمل.

و قال ابن أبی الحدید(1)

هو مشتق من قوله تعالی وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ (2) و المعنی أن لکلی حالتی الإنسان الظاهرة أمرا باطنیا یناسبها من أحواله و الحالتان الظاهرتان میله إلی العقل و میله إلی الهوی فالمتبع لعقله یرزق السعادة و الفوز فهذا هو الذی طاب ظاهره و طاب باطنه و المتبع لمقتضی هواه یرزق الشقاوة و العطب و هذا هو الذی خبث ظاهره و خبث باطنه و منهم من حمل الظاهر علی حسن الصورة و الهیئة و قبحهما و قال هما یدلان علی قبح الباطن و حسنه و حمل حب العبد مع قبح الفعل علی ما إذا کان مع قبح الصورة و لا یخفی بعد الوجهین علی الخبیر

«18»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا یَصْنَعُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُظْهِرَ حَسَناً وَ یُسِرَّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ إِذَا رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ(3) إِنَّ السَّرِیرَةَ إِذَا صَلَحَتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَةُ.

وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ مَا یَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ یَعْتَذِرَ إِلَی النَّاسِ خِلَافَ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ مِنْهُ.

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ: مَنْ أَسَرَّ سَرِیرَةً رَدَّاهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَیْراً فَخَیْرٌ وَ إِنْ شَرّاً فَشَرٌّ(4).

ص: 368


1- 1. شرح النهج الحدیدی ج 2 ص 448.
2- 2. الأعراف: 75.
3- 3. القیامة: 14.
4- 4. مجمع البیان ج 10 ص 396.

و خمس و سایر حقوق الهی. و همچنین حیا و شرم از مردم، مانع از تظاهر به گناه می شود و حیا و شرم از خدا نیز مانع می شود از اینکه عمدا مرتکب گناه شود و اصرار بر آن بورزد و فورا وادار به توبه مینماید. همچنین حسن خلق، شخص را از گناهان از قبیل اذیت و آزار مردم، ناراضی کردن پدر و مادر، قطع رحم و بریدن پیوند با خویشان و ضرر به مسلمانان و نظایر آن باز می دارد. بنابراین با داشتن این خصلت ها، دیگر گناهی برای او باقی نمی ماند جز اندک و مختصری که مضر به ایمانش نیست و موفق به توبه هم می شود.

روایت4.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که مؤمن وارد بر خدا می شود، هیچ عملی (غیر از واجبات) در نظر خداوند متعال محبوب تر از این نیست که مردم از اخلاق و رفتار انسان در آسایش و راحت باشند.(1)

توضیح

«ما یقدم» مانند یعلم مصدر آن «قدوماً» است و اینکه با «علی» متعدّی شده، چون معنای اقبال در آن تضمین شده است و باء در «بعمل» باء مصاحبت است و می تواند برای تعدّی باشد. «من ان یسع النّاس بخلقه» یعنی خلق نیکوی او گسترده است، به گونه ای که همه مردم را فرا می گیرد.

روایت5.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: دارنده خلق حسن همانند روزه دار شب زنده دار پاداش دارد.(2)

توضیح

این حدیث دلالت دارد که برای اخلاق نیک ثواب و پاداش هست، مانند عمل و عبادات که پاداش و ثواب دارد .

روایت6.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بیشترین چیزی که موجب دخول به بهشت می شود، تقوای الهی و اخلاق نیک است.(3)

توضیح

تقوی یعنی معامله و رابطه نیک با خدا و حسن خلق یعنی رابطه خوب با مردم که حفظ این دو نوع رابطه، موجب دخول بهشت است. و «ولوج» یعنی دخول و ورود.

روایت7.

کافی: از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: اخلاق خوب گناهان را ذوب می کند و از بین می برد، همچنان که آفتاب یخ را آب می کند.(4)

توضیح

«میث و موث» آب کردن و ذوب کردن است. «مثت الشئ»، «أمیثه و أموثه» از باب باع

ص: 375


1- . کافی 2 : 385
2- . کافی 2 : 385
3- . کافی 2 : 386
4- . کافی 2 : 386
«19»

عُدَّةُ الدَّاعِی،: قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَوْماً لِلْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً عَامَلُوهُ بِخَالِصٍ مِنْ سِرِّهِ فَعَامَلَهُمْ بِخَالِصٍ مِنْ بِرِّهِ فَهُمُ الَّذِینَ تَمَّ صُحُفُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فُرُغاً فَإِذَا وَقَفُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مَلَأَهَا مِنْ سِرِّ مَا أَسَرُّوا إِلَیْهِ فَقُلْتُ یَا مَوْلَایَ وَ لِمَ ذَلِکَ فَقَالَ أَجَلَّهُمْ أَنْ تَطَّلِعَ الْحَفَظَةُ عَلَی مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِیَّاکَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَا یُعْتَذَرُ مِنْ خَیْرٍ وَ إِیَّاکَ وَ کُلَّ عَمَلٍ فِی السِّرِّ تَسْتَحِی مِنْهُ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ إِیَّاکَ وَ کُلَّ عَمَلٍ إِذَا ذُکِرَ لِصَاحِبِهِ أَنْکَرَهُ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَعْلَی مَنَازِلِ الْإِیمَانِ دَرَجَةٌ وَاحِدَةٌ مَنْ بَلَغَ إِلَیْهَا فَقَدْ فَازَ وَ ظَفِرَ وَ هُوَ أَنْ یَنْتَهِیَ بِسَرِیرَتِهِ فِی الصَّلَاحِ إِلَی أَنْ لَا یُبَالِیَ لَهَا إِذَا ظَهَرَتْ وَ لَا یَخَافَ عِقَابَهَا إِذَا اسْتَتَرَتْ.

«20»

أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ وَ اللَّهِ لَأَعْبُدَنَّ اللَّهَ عِبَادَةً أُذْکَرُ بِهَا فَکَانَ أَوَّلَ دَاخِلٍ فِی الْمَسْجِدِ وَ آخِرَ خَارِجٍ مِنْهُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ حِینَ الصَّلَاةِ إِلَّا قَائِماً یُصَلِّی وَ صَائِماً لَا یُفْطِرُ وَ یَجْلِسُ إِلَی حَلَقِ الذِّکْرِ فَمَکَثَ بِذَلِکَ مُدَّةً طَوِیلَةً وَ کَانَ لَا یَمُرُّ بِقَوْمٍ إِلَّا قَالُوا فَعَلَ اللَّهُ بِهَذَا الْمُرَائِی وَ صَنَعَ فَأَقْبَلَ عَلَی نَفْسِهِ وَ قَالَ أَرَانِی فِی غَیْرِ شَیْ ءٍ لَأَجْعَلَنَّ عَمَلِی کُلَّهُ لِلَّهِ فَلَمْ یَزِدْ عَلَی عَمَلِهِ الَّذِی کَانَ یَعْمَلُ قَبْلَ ذَلِکَ إِلَّا أَنَّهُ تَغَیَّرَتْ نِیَّتُهُ إِلَی الْخَیْرِ فَکَانَ ذَلِکَ الرَّجُلُ یَمُرُّ بَعْدَ ذَلِکَ بِالنَّاسِ فَیَقُولُونَ رَحِمَ اللَّهُ فُلَاناً الْآنَ أَقْبَلَ عَلَی الْخَیْرِ.

ص: 369

و قال باب انفعال آن «فانماث» این را زمانی می گویی که شئ را با آب مخلوط کنی و آن را آب کنی. در نهایه نیز چنین نقل کرده که حسن خلق گناهان را آب می کند، همان طوری که آفتاب یخ را آب می نماید. و در کتاب مغرب آمده که «جلید»، نمی است که روی زمین می نشیند و یخ می بندد و منجمد می شود.

روایت8.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در زمان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شخصی وفات کرد. قبرکن ها برای حفر قبر آمدند و مشغول شدند، ولی نتوانستند قبر را حفر کنند. قضیه را به پیامبر عرض کردند و گفتند: ابزار و وسایل آهنی ما در زمین اثر نمی کند، مثل اینکه این ها را بر سنگ سخت می زنیم. حضرت فرمود: چرا؟ با اینکه این دوست شما خوش اخلاق بود؟ بعد فرمود: ظرف آبی بیاورید. آوردند، حضرت دست مبارکش را داخل آن آب کرد. سپس آب را بر زمین پاشید و فرمود: مشغول شوید! پس شروع به کندن کردند با کمال سهولت و آسانی کندند، مانند اینکه آن محل رمل و شن است که با مختصر اشاره ای می ریزد.(1)

توضیح

«و لم؟» تا آخر کلمه و «لم» استفهام انکاری و یا تعجبی است. «ان کان» مخففه از مثقله است که اصلش «ان» است و تعجب حضرت از این است که نباید چنین باشد که زمین سخت و سفت شود، چون این دوست شما خوش اخلاق بود که حسن خلق باعث آسانی کارها می شود، هم در حال زنده بودن و هم پس از مردن، بر خلاف اخلاق زشت که در هر دو حال موجب زحمت است. و خلاصه مطلب اینکه چون این شخص خوش اخلاق بود، پس سخت شدت کار حفر از ناحیه او نبوده، بلکه مربوط به سختی خود زمین است. لذا از آن آبی که با دست مبارک حضرت متبرک شده بود بر محل ریخته شد که به معجزه حضرتش در نهایت نرمی شد.

و گفته شد که «ان» شرطیه است و کلمه «لم» به جای جزای شرط است که حاصل معنا این می شود: اگر این شخص خوش اخلاق بود، حفر قبر برای این ها مشکل نمی شد. پس پیامبر که دارنده خلق حسن است، آبی را که دستش را در آن کرده بود می پاشد تا اثر خلق بد آن مرده را از بین ببرد و البته این نظر بعید است. در نهایه گفته است: هر چیزی را که رها کنی و بریزی، از خوراکی و خاک و ریگ، گفته می شود که «فقد هلته هیلاً»، گفته می شود «هلت الماء» زمانی که آن را بریزی و رها کنی. و حدیث خندق از همین جاست که فرمود: «نعادت کثیباً أهیل» یعنی ریگ روان شد. (پایان کلام نهایه) و برخی گویند «هلت التراب» یعنی قسمت زیرین خاک را حرکت دادم و از بالا روان شد و ریخت.

ص: 376


1- . کافی 2 : 386

باب 91 الذکر الجمیل و ما یلقی الله فی قلوب العباد من محبة الصالحین و من طلب رضا الله بسخط الناس

الآیات

مریم وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا(1) و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا(2) طه وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی (3) الشعراء وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ (4) العنکبوت وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (5) الصافات وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ (6)

روایات

«1»

مع (7)،[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمَرْزُبَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْجُونِیِ (8)

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ قَالَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الرَّجُلُ یَعْمَلُ لِنَفْسِهِ وَ یُحِبُّهُ النَّاسُ قَالَ تِلْکَ عَاجِلُ بُشْرَی الْمُؤْمِنِ (9).

أقول

قد مضی خبر الحارث فی باب حسن العاقبة(10).

ص: 370


1- 1. مریم: 50.
2- 2. مریم: 96.
3- 3. طه: 39.
4- 4. الشعراء: 84.
5- 5. العنکبوت: 27.
6- 6. الصافّات: 78 و 108 و 119، و 129.
7- 7. معانی الأخبار: 322.
8- 8. فی الأصل و نسخة الأمالی الجدی و هو تصحیف و اسم الرجل عبد الملک بن حبیب راجع المشتبه ص 192.
9- 9. أمالی الصدوق: 137.
10- 10. راجع ص 365 فیما مضی.

روایت9.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خلق عطیّه ای است که خداوند به خلقش می دهد، بخشی از آن طبیعت است و بخشی نیّت و تصمیم. پس صاحب نیت مثلا تندخو است، ولی تصمیم می گیرد که نرم و خوش رو بشود. عرضه داشتم: کدام یک از این دو باارزش تر است؟ فرمود: آن کس که در طبع و سرشت خوش اخلاق است، خوش خلقی برای او جبلی است و غیر آن را نمی تواند بکند، ولی با تصمیم گیری و تمرین، صفت خوش خلقی را فرا گرفته و بر خلاف طبع خود عمل کرده و با مبارزه با طبع اولیه خود، به این تمرین ادامه داده و تحمل زحمت و ناراحتی ها را نموده - که این اخلاق باارزش تر است - تا خود را به این کمال رسانیده که اکنون مثل غریزه شده است.(1)

توضیح

«منیحه» مانند سفینه و «منحه» با کسره به معنای عطیّه است. «فمنه سجیّة» یعنی میلی و طبیعت است که بر پایه آن خلق شده است. «و منه نیّة» یعنی با قصد و اکتساب و کار به دست می آید و نتیجه اینکه تمرین می کند تا برای او مثل غریزه شود. بنابراین نظر کسانی که می گویند اخلاق غریزی و ذاتی است و تمرین و اکتساب اثری ندارد، این نظر صحیح هم نیست و باطل است و علی علیه السّلام فرمود: خود را عادت به صبر بده که در مقابل مشکلات عادت به صبر کنی، چون اخلاق و روشی که با صبر و با تحمل زحمت به دست آید، بسیار خوب است.

روایت10.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال به بنده خوش اخلاق، ثوابی همانند ثواب کسی که در راه خدا جهاد می کند که به سوی جنگ حرکت نموده و برمی گردد عنایت می فرماید. (2)

توضیح

«لهب» با کسره قبیله ای است (و لهبی در سند از آن قبیله است). «کما یعطی المجاهد» علت اینکه خداوند چنان ثوابی عنایت می فرماید، این است که این دو کار (جهاد و تقیّد به خوش خلقی) بر انسان دشوار و پر مشقت می باشد، بلکه جهاد با نفس و مراعات حدود الهی مشکل تر از جهاد با دشمن برونی است و از این جهت به این جهاد جهاد اکبر گفته می شود، گرچه جهاد با دشمن هم خود مبارزه با نفس است. جمله «یغدو علیه و یروح» که به معنای این است که صبح به جهاد می رود و عصر هم به جهاد می رود، کنایه از این است که به طور استمرار و همیشه مشغول جهاد است، چون معنای «غدو» اول روز و «رواح» آخر روز است (صبح و عصر و همیشه به جهاد می رود). و یا معنا این است که اول روز می رود و عصر برمی گردد که البته معنای اول ظاهرتر است.

و در مصباح گفته: «غدا و غدوا» یعنی زمان طلوع فجر تا طلوع آفتاب که حرکت و رفتن در این وقت را با لفظ «غدا» تعبیر می کنند، ولی سپس استعمال شده در اصل معنای رفتن است، هر وقت که باشد، گرچه وسط روز باشد. و معنای

ص: 377


1- . کافی 2 : 386
2- . کافی 2 : 386
«2»

مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ مَنْ قِبَلَنَا یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَحَبَّ عَبْداً نَوَّهَ بِهِ مُنَوِّهٌ مِنَ السَّمَاءِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ فُلَاناً فَأَحِبُّوهُ فَتُلْقَی لَهُ الْمَحَبَّةُ فِی قُلُوبِ الْعِبَادِ وَ إِذَا أَبْغَضَ اللَّهُ عَبْداً نَوَّهَ مُنَوِّهٌ مِنَ السَّمَاءِ إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ فُلَاناً فَأَبْغِضُوهُ قَالَ فَیُلْقِی اللَّهُ لَهُ الْبَغْضَاءَ فِی قُلُوبِ الْعِبَادِ قَالَ وَ کَانَ علیه السلام مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً فَنَفَضَ یَدَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ یَقُولُ لَا لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَحَبَّ عَبْداً أَغْرَی بِهِ النَّاسَ فِی الْأَرْضِ لِیَقُولُوا فِیهِ فَیُوثِمَهُمْ وَ یَأْجُرَهُ وَ إِذَا أَبْغَضَ اللَّهُ عَبْداً حَبَّبَهُ إِلَی النَّاسِ لِیَقُولُوا فِیهِ لِیُوثِمَهُمْ وَ یُوثِمَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَنْ کَانَ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام أَغْرَاهُمْ بِهِ حَتَّی قَتَلُوهُ وَ مَنْ کَانَ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَلَقِیَ مِنَ النَّاسِ مَا قَدْ عَلِمْتُمْ وَ مَنْ کَانَ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَأَغْرَاهُمْ بِهِ حَتَّی قَتَلُوهُ (1).

«3»

لی، [الأمالی] للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: کَتَبَ رَجُلٌ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام یَا سَیِّدِی أَخْبِرْنِی بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَکَتَبَ إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ مَنْ طَلَبَ رِضَا اللَّهِ بِسَخَطِ النَّاسِ کَفَاهُ اللَّهُ أُمُورَ النَّاسِ وَ مَنْ طَلَبَ رِضَا النَّاسِ بِسَخَطِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی النَّاسِ وَ السَّلَامُ (2).

«4»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ: إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُسْخِطَ رَبَّکَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ فَافْعَلْ فَإِنَّ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَفاً مِنْ غَیْرِهِ وَ لَیْسَ فِی شَیْ ءٍ سِوَاهُ خَلَفٌ مِنْهُ (3).

ص: 371


1- 1. معانی الأخبار ص 382.
2- 2. أمالی الصدوق: 121.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 28.

«راح یروح روحا» یعنی مراجعت کرد، همچنان که در آیه شریفه «غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ»(1) {رفتن باد یک ماه و برگشتش یک ماه است} به این معنا آمده است. و بعضی خیال می کنند که «رواح» فقط به معنای رفتن در آخر روز است، ولی چنین نیست، بلکه رواح و غدو در نظر عرب زبان ها به هر وقت رفتن گفته می شود، شب باشد یا روز صبح باشد یا عصر. لذا در حدیث رفتن به نماز جمعه، تعبیر به این لفظ شده: «من راح الی الجمعه» با اینکه صبح به نماز جمعه می روند. پس منظور این است که به رود به نماز جمعه. این را ازهری گفته است و شاید معنای اولی که گفته شد (رفتن به جهاد استمرار و تداوم داشته باشد) مناسب تر باشد و گفته شده که ممکن است منظور این باشد که ثواب حسن خلق همیشگی است و شخص خوش اخلاق، صبح و شام ثواب دارد (البته بعید است).

روایت11.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال مقداری از اخلاق اولیای خود را به عنوان عاریه به دشمنانش داده است تا در نتیجه دوستان خدا بتوانند در زمان حکومت و دولت دشمنان زندگی کنند. و در حدیث دیگری آمده است که اگر این طور نبود، دشمنان خدا احدی از دوستان خدا را باقی نمی گذاشتند و همه را می کشتند.(2)

توضیح

اینکه در این حدیث تعبیر به عاریه شده، ممکن است از چند جهت باشد: 1) به این منظور باشد که چنین اخلاقی نتیجه اخروی برای این دشمنان ندارد و مانند یک چیز عاریتی است که پس از مرگ از آنها سلب خواهد شد؛ 2) مقصود این باشد که چنین اخلاقی به اقتضای سرشت و طینت آنها نیست و از جهت امتزاج و مخلوط شدن خاک و طینت و گل خلقت آنها با طینت مؤمنان است که در بعضی از اخبار وارد شده و شرح این مطالب در جای خود گفته شده است؛ 3) یا به این معنا که چنین اخلاق پسندیده چون مطابق عقاید و نیت های فاسد آنها نیست، فقط برای حفظ مصالح دیگران به آنها داده شده، پس مثل این است که به عاریت به آنها داده شده. البته این چند وجه قریب به هم هستند.

روایت12.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که مردم در ارتباط و اختلاط هستی، اگر در برخورد با هر کس بتوانی دستت بالا دست او باشد، پس چنین کن که ممکن است بنده در عبادتش تقصیر و کوتاهی داشته باشد، ولی چون دارای حسن خلق است، خداوند مهربان او را از جهت همین خوش خلقی به درجه روزه داری که روزه های مستحبی بگیرد و شب ها به عبادت بپردازد برساند.(3)

ص: 378


1- . سبأ / 12
2- . کافی 2 : 387
3- . کافی 2 : 387
«5»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ تَعَالَی عَبْداً نَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَحَبَّ فُلَاناً فَأَحِبُّوهُ فَتَعِیهِ الْقُلُوبُ وَ لَا یَلْقَی إِلَّا حَبِیباً مُحَبَّباً مَذَّاقاً عِنْدَ النَّاسِ وَ إِذَا أَبْغَضَ اللَّهُ تَعَالَی عَبْداً نَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَبْغَضَ فُلَاناً فَأَبْغِضُوهُ فَتَعِیهِ الْقُلُوبُ وَ تَعِی عَنْهُ الْآذَانُ فَلَا تَلْقَاهُ إِلَّا بَغِیضاً مُبْغِضاً شَیْطَاناً مَارِداً(1).

«6»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ الْحَسَنِ علیهما السلام: إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللَّهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ فَلْیَکُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیْکَ ذَخِیرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ (2).

باب 92 حسن الخلق و تفسیر قوله تعالی إنک لعلی خلق عظیم

الآیات

آل عمران فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ (3) القلم إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (4)

أقول

قد مضی أخبار هذا الباب فی الأبواب السابقة و خاصة فی باب جوامع مکارم الأخلاق و ستأتی أیضا.

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ

ص: 372


1- 1. نوادر الراوندیّ: 7.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 85 فی عهده الی الأشتر.
3- 3. آل عمران: 159.
4- 4. القلم: 4.

توضیح

لفظ «العلیا» مؤنث «اعلی» است و خبر «کانت» و کلمه «علیه» متعلق به «علیا» است و معرفه آمدن علیا مفید حصر است. «فافعل» یعنی احسان تو بیشتر یا برخورد تو بهتر باشد که البته معنای اول مناسب تر است. یعنی تو احسان کننده باش یا احسان تو بیشتر از طرف باشد، نه اینکه بعکس باشد. و ممکن است لفظ «علیا» صفت «ید» باشد و «علیه» خبر «کانت» باشد. به این معنا که دست بخشنده تو برطرف فیض بدهد و یا برتر از او باشد، ولی معنای اولی بهتر است. و در کتاب الزهد ابن سعید «یدک علیه العلیا» است که لفظ «علیه» مقدم است. در نهایه گفته: در حدیث است: «الید العلیا خیر من الید السفلی»، (دست بالاتر بهتر از دست پایین تر است.) دست بالاتر یعنی دستی که از سؤال خودداری می کند و دست به پایین، یعنی دست سوالگر. این از ابن عمر روایت شده. و نیز به معنای دست بخشنده روایت شده و گفته شده «علیا» یعنی بخشنده و «سفلی» دست گیرنده یا دست امساک کننده. و مرحوم سید مرتضی در کتاب غرر و درر گفته است: «ید» یعنی نعمت و بخشش و استعمال «ید» به این معنا میان عرب شایع و متداول است که بنابراین معنای حدیث چنین می شود: بخشش بزرگ و زیاد بهتر از بخشش و عطای اندک است، که حضرت با این تعبیر مختصر و زیبا، مسلمانان را ترغیب به اخلاق کریمه و وادار به احسان و بخشش فرموده است. و علتی که در ذیل این حدیث آمده که فرمود: ممکن است بنده در عبادتش کوتاهی داشته باشد... بر این اساس است که کرم و احسان از اخلاق نیکو است یا از لوازم آن است. «صائم قائم» (روزه دار شب زنده دار) کسی است که مواظبت بر روزه در غیر روزهای حرام یا مواظبت بر روزه در روزهای مستحب دارد و بر شب زنده داری مواظبت دارد، یعنی تمام شب را بیدار می ماند یا نماز شب را با آداب می خواند.

روایت13.

کافی: بحر سقا نقل کرده که حضرت صادق علیه السّلام به من فرمود: ای بحر! خوش خلقی، موجب آسایش و راحتی است. سپس فرمود: آیا میل داری برای تو حدیثی بگویم که این حدیث را احدی از اهل مدینه نمی داند؟ عرض کردم آری. فرمود: روزی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در مسجد نشسته بود که کنیز یکی از انصار وارد شد و آن انصاری صاحب کنیز آنجا بود. کنیز آمد و گوشه جامه حضرت را گرفت. حضرت برای خاطر آن کنیز بلند شد، ولی کنیز چیزی نگفت، حضرت هم به او

ص: 379

صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَکْمَلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً(1).

بیان

الخلق بالضم یطلق علی الملکات و الصفات الراسخة فی النفس حسنة کانت أم قبیحة و هی فی مقابلة الأعمال و یطلق حسن الخلق غالبا علی ما یوجب حسن المعاشرة و مخالطة الناس بالجمیل.

قال الراغب الخلق و الخلق فی الأصل واحد لکن خص الخلق بالهیئات و الأشکال و الصور المدرکة بالبصر و خص الخلق بالقوی و السجایا المدرکة بالبصیرة(2).

و قال فی النهایة فیه لیس شی ء فی المیزان أثقل من حسن الخلق الخلق بضم اللام و سکونها الدین و الطبع و السجیة و حقیقته أنه لصورة الإنسان الباطنة و هی نفسها و أوصافها و معانیها المختصة بها بمنزلة الخلق لصورته الظاهرة و أوصافها و معانیها و لهما أوصاف حسنة و قبیحة و الثواب و العقاب یتعلقان بأوصاف الصورة الباطنة أکثر مما یتعلقان بأوصاف الصورة الظاهرة و لهذا تکررت الأحادیث فی مدح حسن الخلق فی غیر موضع.

کَقَوْلِهِ: أَکْثَرُ مَا یُدْخِلُ النَّاسَ الْجَنَّةَ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ.

وَ قَوْلِهِ: أَکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً.

وَ قَوْلِهِ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیُدْرِکُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ.

وَ قَوْلِهِ: بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.

و أحادیث من هذا النوع کثیرة و کذلک جاء فی ذم سوء الخلق أحادیث کثیرة انتهی.

و قیل حسن الخلق إنما یحصل من الاعتدال بین الإفراط و التفریط فی القوة الشهویة و القوة الغضبیة و یعرف ذلک بمخالطة الناس بالجمیل و التودد و الصلة و الصدق و اللطف و المبرة و حسن الصحبة و العشرة و المراعاة و المساواة و الرفق و الحلم و الصبر و الاحتمال لهم و الإشفاق علیهم و بالجملة هی حالة نفسانیة یتوقف حصولها علی اشتباک الأخلاق النفسانیة بعضها ببعض و من ثم قیل هو حسن الصورة

ص: 373


1- 1. الکافی ج 2 ص 99.
2- 2. مفردات غریب القرآن 158.

چیزی نگفت و سه مرتبه این کار را کرد. در مرتبه چهارم که حضرت بلند شد و کنیز پشت سر حضرت بود، مقداری از کنار لباس حضرت را گرفت و برگشت. مردم به آن کنیز بد گفتند و نفرین کردند که تو چرا پیامبر را سه بار اذیت کردی و چیزی هم نگفتی و حضرت هم به تو چیزی نفرمود؟ چه کار داشتی با حضرت؟

کنیز گفت: ما در منزل مریضی داریم. اهل منزل مرا فرستادند که برای تبرک و شفای مریض مقداری از جامه حضرت را بگیرم و چون خواستم از جامه حضرت مقداری پاره کنم، حضرت مرا دید و من خجالت کشیدم این کار را بکنم و حضرت مرا ببیند و در ضمن ناراحت بودم که از خود حضرت اجازه این کار را بگیرم. از این جهت به این ترتیب کار خود را انجام دادم.(1)

توضیح

لفظ «یسر» را ممکن است مصدر بدانیم، همان طوری که در بالا معنا کردیم و ممکن است «یسر» را به صیغه مضارع بخوانیم که معنایش چنین می شود: حسن خلق موجب سرور و خوشحالی صاحب خلق یا خوشحالی مردم می شود. و بلند شدن حضرت از جای خود به خیال این بوده که شاید کنیز کاری دارد. حضرت در هر بار بلند می شود که همراه کنیز برای انجام حاجتش برود و چون کنیز چیزی نگفت و منظورش معلوم نشد، حضرت نشست. و گفته شده که حضرت بلند شد که آن کنیز ببیند جامه حضرت در کجا پاره گی و اضافی دارد تا بشود گرفت. در نهایه گوید: «هدب الثوب» و «هدبته و هدا» به همان سمت جامه است که کنار دکمه هاست. و در قاموس «هدب» با ضمّه و نیز با دو ضمّه، مژه چشم است و نخ های جامه و مفروش با هاء است، یعنی «هدبة.» «فعل الله بک و فعل» کنایه از این است که زیاد نفرینش کردند، چرا که پیامبر را زیاد آزار داده بود و این در عرف و عجم متداول است. و این گفته که «یستشفی» ضمیر پنهان به مریض برمی گردد و این جمله استیناف بیانی است، حال تقدیری برای «هدبه» و یا در تقدیر «لأن یستشفی» است. و در برخی نسخه ها بل بیشتر نسخه ها «لیستشفی» آمده است. «و هو یرانی» حال از فاعل در «آخذها» است و گفته شده که «اکره» حال از فاعل «استحییت» است.

روایت14.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: با فضیلت ترین شما خوش خلق ترین شما است که مردم با کمال آرامش در کنار آنها قرار می گیرند و با مردم و مردم با آنها انس و الفت دارند و منزل و خانه آنها، محل آمد و شد مهمانان و مردم است.(2)

ص: 380


1- . کافی 2 : 15
2- . کافی 2 : 387

الباطنة التی هی صورة الناطقة کما أن حسن الخلق هو حسن الصورة الظاهرة و تناسب الأجزاء إلا أن حسن الصورة الباطنة قد یکون مکتسبا و لذا تکررت الأحادیث فی الحث به و بتحصیله.

و قال الراوندی رحمه الله فی ضوء الشهاب الخلق السجیة و الطبیعة ثم یستعمل فی العادات التی یتعودها الإنسان من خیر أو شر و الخلق ما یوصف العبد بالقدرة علیه و لذلک یمدح و یذم به

وَ یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: خَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ.

انتهی.

و أقول

مدخلیة حسن الخلق فی کمال الإیمان قد مر تحقیقه فی أبواب الإیمان.

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ امْرِئٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ (1).

بیان

هو مما یستدل به علی تجسم الأعمال و قد مضی الکلام فیه.

«3»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَمُلَ إِیمَانُهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ یَنْقُصْهُ ذَلِکَ قَالَ وَ هُوَ الصِّدْقُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (2).

بیان

أربع مبتدأ و کأن موصوفه مقدر أی خصال أربع و الموصول بصلته خبره و إن کان من قرنه إلی قدمه ذنوبا مبالغة فی کثرة ذنوبه أو کنایة عن صدورها من کل جارحة من جوارحه و یمکن حملها علی الصغائر فإن صاحب هذه الخصال لا یجترئ علی الإصرار علی الکبائر أو أنه یوفق للتوبة و هذه الخصال تدعوه إلیها مع أن الصدق یخرج کثیرا من الذنوب کالکذب و ما یشاکله و کذا أداء الأمانة یخرج کثیرا من الذنوب کالخیانة فی أموال الناس و منع الزکوات

ص: 374


1- 1. الکافی ج 2 ص 99.
2- 2. الکافی ج 2 ص 99.

توضیح

«احسنکم» خبر برای «افاضلکم» است و در مورد افعل، تفضیل اگر به مفضّل علیه اضافه شود در وجه جایز است: اول اینکه مفرد بیاید و دوم اینکه با صاحبش در تثنیه و جمع مطابقت کند، آن گونه که در «الموطّؤون» رعایت شده است. در برخی از روایات آمد: «احاسنکم» آن گونه که در کتاب حسین بن سعید اهوازی و غیر آن دیده می شود. در نهایه گوید: «واطئه» یعنی «مارّه»، یعنی عبور کننده و مرور کننده. و چون پا در راه می گذارند و می پیمایند، «واطئه» گفته شده است. و از همین ریشه است این حدیث که: «اُخبرکم بأحبّکم الیّ و أقربکم منّی مجلساً یوم القیامة؟ احسنکم اخلاقاً الموطّؤون اکنافاً الذین یألفون و یؤلفون» این مثل است و حقیقتش از توطئه به معنای تمهید، کرنش کردن و نرم بودن است. و «فراش وطی» یعنی بستری که پهلوی قائم را آزار نمی دهد. و «اکناف» به معنای جوانب است منظور حدیث این است کسانی که پهلوهایشان افتاده و نرم است، هم صحبت هایشان می توانند با آنان همراه باشند و آزاری نبینند. (پایان نقل قول)

و گفته می شود که «رجل موطّأ الاکناف» یعنی کریم و مهماندار است و در برخی نسخه ها با تاء آمده و کنایه از نهایت حسن خلق، گویا که مردم را بر دوش ها و گردن هایشان سوار می کنند. و گویا که این تصحیف شده باشد، گرچه با نسخه کتاب حسین بن سعید موافق است. در مصباح آمده: «الفته الفاً» از باب علم یعنی «انست» به و «احببته»، با او انس گرفتم و او را دوست داشتم و اسم مصدر همان «الفت» به ضمّه است و باز الفت اسم مصدر از «ایلاف» هم هست و ایلاف یعنی «اتئام» و «اجماع» یعنی با هم بودن و جمع شدن و اسم فاعل «آلف» می آید، مانند عالم و جمع آن «اُلّاف» مانند کفّار است. (پایان نقل قول)

«و توطأر حالهم» یعنی برای مهمانی و دیدار و یا برای درخواست حاجت پا بر بساط آنان گذاشته می شود و یا اعمّ از این چند حالت. و «رحل رجل» همان منزل او و جایگاه او و اثاث خانه اوست.

روایت15.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: مؤمن با مردم انس و الفت دارد و کسی که با مردم و مردم با او الفت و ارتباطی ندارد، در او خیر و سودی نیست.(1)

توضیح

در این حدیث ترغیب و تاکید شدیدی بر انس و الفت شده که مقصود رابطه داشتن با خوبان است، گرچه احتمال الفت عمومی هست، در صورتی که با گناه آنها همراهی نداشته باشد، آن گونه که در اخبار حسن معاشرت هست.

روایت16.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حسن خلق صاحبش را به درجه روزه دار شب زنده دار می رساند.(2)

ص: 381


1- . کافی 2 : 387
2- . کافی 2 : 387

و الأخماس و سائر حقوق الله و کذا الحیاء من الخلق یمنعه من التظاهر بأکثر المعاصی و الحیاء من الله یمنعه عن تعمد المعاصی و الإصرار و یدعوه إلی التوبة سریعا و کذا حسن الخلق یمنعه (1)

عن المعاصی المتعلقة بإیذاء الخلق کعقوق الوالدین و قطع الأرحام و الإضرار بالمسلمین فلا یبقی من الذنوب إلا قلیل لا یضر فی إیمانه مع أنه موفق للتوبة و الله الموفق.

«4»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ أَنْ یَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ (2).

بیان

ما یقدم کیعلم قدوما و تعدیته بعلی لتضمین معنی الإقبال و الباء فی قوله بعمل للمصاحبة و یحتمل التعدیة من أن یسع الناس بخلقه أی یکون خلقه الحسن وسیعا بحیث یشمل جمیع الناس.

«5»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ صَاحِبَ الْخُلُقِ الْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ (3).

بیان

یدل علی أن الأخلاق لها ثواب مثل ثواب الأعمال.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِی الْجَنَّةَ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (4).

توضیح

التقوی حسن المعاملة مع الرب و حسن الخلق حسن المعاملة مع الخلق و هما یوجبان دخول الجنة و الولوج الدخول.

«7»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حُسَیْنٍ الْأَحْمَسِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْخُلُقَ الْحَسَنَ یَمِیثُ الْخَطِیئَةَ کَمَا تَمِیثُ الشَّمْسُ الْجَلِیدَ(5).

توضیح

المیث و الموث الإذابة مثت الشی ء أمیثه و أموثه من بابی باع

ص: 375


1- 1. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی ج 2 ص 116.
2- 2. الکافی ج 2 ص 100.
3- 3. الکافی ج 2 ص 100.
4- 4. الکافی ج 2 ص 100.
5- 5. الکافی ج 2 ص 100.

توضیح

«یبلغ» مانند ینصر است و باء برای تعدیه است .

روایت17.

معانی الاخبار: ابی جارود، از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که در تفسیر آیه شریفه «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» فرمود: منظور از خلق عظیم، دین اسلام است.

و روایت شده که خلق عظیم، یعنی دین بزرگ و باعظمت اسلام.(1)

توضیح

در مجمع البیان(2) در تفسیر این آیه شریفه، از ابن عباس و مجاهد و حسن نقل کرده که مقصود از خلق عظیم، دین عظیم اسلام است و یعنی: ای رسول ما! تو بر دین اسلام هستی. و گفته شده یعنی تو متخلق به اخلاق اسلامی و دارای طبع و منش کریم و بزرگ هستی. و حقیقت خلق آن، خوی و آدابی است که روح و نفس انسانی به خود گرفته و از این جهت به آن خلق گفته می شود که مانند خلقت و سرشت شده است، ولی آن آداب و خصلت هایی که از اول جزو طبیعت بوده و انسان با آن خصوصیت آفریده شده، به آنها غرایز و خصوصیات طبیعت گفته می شود. بنابراین اخلاق عبارت است از حالات و ملکاتی که اکتساب شده و با تمرین به دست آمده. و گفته شده که خلق عظیم، یعنی صبر در حق و بخشش وسیع و تدبیر و اداره و انجام کارها بر طبق بینش عقلی توام با مصلحت اندیشی و مدارا و نرمی، و تحمل مشکلات در راه تبلیغ دین و دعوت مردم به سوی خداوند متعال و عفو و گذشت و جدیت و کوشش در یاری مؤمنان و نداشتن حرص و حسد و امثال این ها که این قول از جبایی نقل شده. و عایشه می گوید: اخلاق پیامبر عبارت است از آن مطالبی که ده آیه اول سوره مؤمنون بیان کرده. و کسی که خداوند متعال او را به داشتن خلق عظیم مدح و ثنا نموده، دیگر بالاتر از این مدح و ثنایی نیست. و گفته شده که خداوند از این جهت حضرت را به خلق عظیم تعریف نموده که آن حضرت با اینکه قلبا از کفار و مشرکین بیزار بود، باز هم با آنها با اخلاق خویش معاشرت می کرد در ظاهر با مردم گرم می گرفت، ولی باطنش با حق بود .

و گفته شده که چون حضرتش دستورات تادیبی خداوند متعال را امتثال و اجرا می کرد بود که فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ.»(3) {عفو و گذشت داشته باش و به کار خوب امر کن و از بی ادبی نادانان چشم بپوش.} و گفته شده که خلق حضرتش از این جهت عظیم گفته شده که کرائم و اخلاق بزرگوارانه در او جمع بود که مؤید این همان حدیث مشهور است که فرمود: بعثت لأتمم مکارم الاخلاق.

و نیز فرمود: خدای من مرا تادیب نموده و ادب مرا نیکو کرده است.

و فرمود: مؤمن با حسن خلق خود، به درجه شخص شب زنده داری که روزها را هم روزه می گیرد نائل می شود.

ص: 382


1- . معانی الأخبار: 188
2- . مجمع البیان 10 : 86
3- . اعراف / 199

و قال فانماث إذا دفته و خلطته بالماء و أذبته و فی النهایة فیه حسن الخلق یذیب الخطایا کما تذیب الشمس الجلید الجلید هو الماء الجامد من البرد و فی المغرب الجلید ما یسقط علی الأرض من الندی فیجمد.

«8»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هَلَکَ رَجُلٌ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی الْحَفَّارِینَ فَإِذَا بِهِمْ لَمْ یَحْفِرُوا شَیْئاً وَ شَکَوْا ذَلِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا مَا یَعْمَلُ حَدِیدُنَا فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا نَضْرِبُ بِهِ فِی الصَّفَا فَقَالَ وَ لِمَ إِنْ کَانَ صَاحِبُکُمْ لَحَسَنَ الْخُلُقِ ائْتُونِی بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَأَتَوْهُ بِهِ فَأَدْخَلَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ رَشَّهُ عَلَی الْأَرْضِ رَشّاً ثُمَّ قَالَ احْفِرُوا قَالَ فَحَفَرَ الْحَفَّارُونَ فَکَأَنَّمَا کَانَ رَمْلًا یَتَهَایَلُ عَلَیْهِمْ (1).

بیان

المستتر فی قوله فأتی للنبی صلی الله علیه و آله و منهم من قرأ أتی علی بناء المفعول من باب التفعیل فالنائب للفاعل الضمیر المستتر الراجع إلی الرجل و الحفارین مفعوله الثانی و لا یخفی ما فیه و الصفا جمع الصفاة و هی الصخرة الملساء و قوله و لم استفهام إنکاری أو تعجبی إن کان الظاهر أن إن مخففة عن المثقلة و تعجبه صلی الله علیه و آله من أنه لم اشتد الأرض علیهم مع کون صاحبهم حسن الخلق فإنه یوجب یسر الأمر فی الحیاة و بعد الوفاة بخلاف سوء الخلق فإنه یوجب اشتداد الأمر فیهما و الحاصل أنه لما کان حسن الخلق فلیس هذا الاشتداد من قبله فهو من قبل صلابة الأرض فصب الماء المتبرک بیده المبارکة علی الموضع فصار بإعجازه فی غایة الرخاوة.

و قیل إن للشرط و لم قائم مقام جزاء الشرط فحاصله أنه لو کان حسن الخلق لم یشتد الحفر علی الحفارین فرش صاحب الخلق الحسن الماء الذی أدخل یده المبارکة فیه لرفع تأثیر خلقه السیئ و لا یخفی بعده.

و قال فی النهایة کل شی ء أرسلته إرسالا من طعام أو تراب أو رمل فقد هلته هیلا یقال هلت الماء و أهلته إذا صببته و أرسلته و منه حدیث الخندق فعادت کثیبا أهیل أی رملا سائلا انتهی و بعضهم یقول هلت التراب حرکت أسفله فسال من أعلاه.

ص: 376


1- 1. الکافی ج 2 ص 101.

و از ابو الدرداء نقل شده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در میزان اعمال هیچ چیزی سنگین تر از حسن خلق نیست.

و از حضرت رضا، از پدران خود، از رسول خدا علیهم السّلام نقل شده که فرمود: بر شما باد به حسن خلق که خوش خلق بالاخره در بهشت است و از بدخویی برحذر باشید که بدخلقی بالاخره در دوزخ است (آن موجب موفقیت به ایمان و این موجب کفر خواهد شد).

و از ابو هریره است که آن حضرت فرمود: محبوب ترین شما در نزد خدا، خوش خلق ترین شما است که مردم را با کمال ملاطفت و نرمی در کنار خود قرار می دهد و با مردم و مردم با او انس و الفت دارند. و مبغوض ترین شما در نزد خدا، سخن چینان و تفرقه اندازان میان برادران است که در مقام پیدا کردن لغزش های پاکان باشند.

روایت18.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً» فرمود: حسنه و خوبی آخرت یعنی رضایت و خشنودی خدا و بهشت و حسنه و خوبی دنیا، یعنی توسعه و گشایش در زندگی و رزق و روزی و حسن خلق .

روایت19.

امالی صدوق: حضرت صادق، از اجداد طاهرینش، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم نقل می کند که فرمود: شما با اموال خود که نمی توانید همه مردم را پوشش دهید. پس با اخلاق خوب خود همه مردم را فرا گیرید.(1)

روایت20.

امالی صدوق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کامل ترین و باایمان ترین مردم، خوش خلق ترین آنها است.

و امیر مؤمنان به نوف فرمود: ای نوف! پیوند خویشاوندی و صله رحم داشته باش که عمرت زیاد می شود. خوش خلق باش که خداوند در حساب تو تخفیف می دهد.(2)

مؤلف

در باب «صفات مؤمن» و «باب جوامع مکارم» مقداری از احادیث گذشت و در ابواب مواعظ نیز خواهد آمد.

روایت21.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: بر شما باد به حسن خلق که صاحبش را به

ص: 383


1- . امالی صدوق: 20
2- . امالی صدوق: 174
«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْخُلُقَ مَنِیحَةٌ یَمْنَحُهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقَهُ فَمِنْهُ سَجِیَّةٌ وَ مِنْهُ نِیَّةٌ فَقُلْتُ فَأَیَّتُهُمَا أَفْضَلُ فَقَالَ صَاحِبُ السَّجِیَّةِ هُوَ مَجْبُولٌ لَا یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ وَ صَاحِبُ النِّیَّةِ یَصْبِرُ عَلَی الطَّاعَةِ تَصَبُّراً فَهُوَ أَفْضَلُهَا(1).

إیضاح

المنیحة کسفینة و المنحة بالکسر العطیة فمنه سجیة أی جبلة و طبیعة خلق علیها و منه نیة أی یحصل عن قصد و اکتساب و تعمل و الحاصل أنه یتمرن علیه حتی یصیر کالغریزة فبطل قول من قال إنه غریزة لا مدخل للاکتساب فیه

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: عَوِّدْ نَفْسَکَ الصَّبْرَ عَلَی الْمَکْرُوهِ فَنِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ(2).

و المراد بالتصبر تحمل الصبر بتکلف و مشقة لکونه غیر خلق.

«10»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عَلِیٍّ اللَّهَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیُعْطِی الْعَبْدَ مِنَ الثَّوَابِ عَلَی حُسْنِ الْخُلُقِ کَمَا یُعْطِی الْمُجَاهِدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَغْدُو عَلَیْهِ وَ یَرُوحُ (3).

بیان

اللهب بالکسر قبیلة کما یعطی المجاهد لمشقتهما علی النفس و لکون جهاد النفس کجهاد العدو بل أشق و أشد و لذا سمی بالجهاد الأکبر و إن کان فی جهاد العدو جهاد النفس أیضا و قوله یغدو علیه و یروح حال عن المجاهد کنایة عن استمراره فی الجهاد فی أول النهار و آخره فإن الغدو أول النهار و الرواح آخره أو المعنی یذهب أول النهار و یرجع آخره و الأول أظهر.

و قال فی المصباح غدا غدوا من باب قعد ذهب غدوة و هی ما بین صلاة الصبح و طلوع الشمس ثم کثر حتی استعمل فی الذهاب و الانطلاق أی وقت کان

ص: 377


1- 1. الکافی ج 2 ص 101.
2- 2. نهج البلاغة الرقم 31 من الرسائل و الکتب.
3- 3. الکافی ج 2 ص 101.

درجه شب زنده دار که روزها را روزه می گیرد می رساند.(1)

روایت22.

عیون اخبارالرضا و امالی صدوق: حضرت عبدالعظیم، از حضرت جواد، از اجداد خود، از امیر مؤمنان علیهم السّلام روایت می کند که فرمود: شما نمی توانید با مال و ثروت خود همه مردم را فرا گیرید. پس با چهره باز و خوش برخوردی با آنها، همه را فرا گیرید که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: شما نمی توانید با اموال خود همه مردم را فرا گیرید، پس با اخلاق خوب همه را فرا گیرید.(2)

روایت23.

امالی صدوق: موسی بن جعفر، از پدر، از جدش علیهم السّلام نقل می کند که ام سلمه به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو باد! اگر مثلا زن دو شوهر کرده و هر دو از دنیا رفته اند و داخل بهشت شده اند، زن که از دنیا رفت و اهل بهشت شد، با کدام یک از این دو خواهد بود؟ فرمود: هر کدام که خوش خلق تر و برای خاندان خود بهتر باشد، او را انتخاب خواهد کرد. ای ام سلمه! حسن خلق خیر دنیا و آخرت را به همراه خود دارد.(3)

روایت24.

امالی صدوق: ابن متوکل از رسول خدا روایت می کند که...آنگاه داستان ام سلمه را نقل کرده است.

در ثواب الاعمال هم نیز نقل شده است.(4)

روایت25.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گروهی از کفار را گرفته و اسیر نمودند و خدمت رسول صلی اللَّه علیه و آله آوردند. حضرت فرمان قتل آنها را به جز یک مرد صادر کرد. آن شخص به حضرت عرض کرد:

ص: 384


1- . امالی صدوق: 294
2- . امالی صدوق: 362
3- . امالی صدوق: 403
4- . ثواب الاعمال: 164

و راح یروح رواحا أی رجع کما فی قوله تعالی غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ(1) أی ذهابها شهر و رجوعها شهر و قد یتوهم بعض الناس أن الرواح لا یکون إلا فی آخر النهار و لیس کذلک بل الرواح و الغدو عند العرب یستعملان فی المسیر أی وقت کان من لیل أو نهار و قال الأزهری و غیره

وَ عَلَیْهِ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ رَاحَ إِلَی الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ فَلَهُ کَذَا أَیْ ذَهَبَ.

انتهی و کان الأنسب هنا ما ذکرنا أولا.

و قیل لعل المراد أن الثواب یغدو علی حسن خلقه و یروح یعنی أنه ملازم له کملازمة حسن خلقه و لا یخلو من بعد.

«11»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَجَّالِ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ الْقَابُوسِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعَارَ أَعْدَاءَهُ أَخْلَاقاً مِنْ أَخْلَاقِ أَوْلِیَائِهِ لِیَعِیشَ أَوْلِیَاؤُهُ مَعَ أَعْدَائِهِ فِی دَوْلَاتِهِمْ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا تَرَکُوا وَلِیّاً لِلَّهِ إِلَّا قَتَلُوهُ (2).

بیان

أعار أعداءه کأن الإعارة إشارة إلی أن هذه الأخلاق لا تبقی لهم ثمرتها و لا ینتفعون بها فی الآخرة فکأنها عاریة تسلب منهم بعد الموت أو أن هذه لیست مقتضی ذواتهم و طیناتهم و إنما اکتسبوها من مخالطة طینتهم مع طینة المؤمنین کما ورد فی

بعض الأخبار و قد مر شرحها أو إلی أنها لما لم تکن مقتضی عقائدهم و نیاتهم الفاسدة و إنما أعطوها لمصلحة غیرهم فکأنها عاریة عندهم و الوجوه متقاربة.

«12»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ کَامِلٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا خَالَطْتَ النَّاسَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُخَالِطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا کَانَتْ یَدُکَ الْعُلْیَا عَلَیْهِ فَافْعَلْ فَإِنَّ الْعَبْدَ یَکُونُ فِیهِ بَعْضُ التَّقْصِیرِ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ یَکُونُ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ فَیُبَلِّغُهُ اللَّهُ بِخُلُقِهِ (3) دَرَجَةَ الصَّائِمِ

ص: 378


1- 1. سبأ: 12.
2- 2. الکافی ج 2 ص 101.
3- 3. بحسن خلقه خ ل.

چرا من یک نفر را آزاد فرمودی؟ فرمود: جبرئیل به من خبر داد که در تو پنج خصلت است که خدا و رسول آنها را دوست دارد: غیرت زیاد نسبت به ناموس؛ سخاوت؛ حسن خلق؛ صدق و راستگویی؛ شجاعت. آن شخص چون این مطالب را شنید، اسلام آورد و مسلمان خوبی شد و در رکاب حضرت جهاد سخت و جنگ شدیدی کرد تا اینکه شهید شد.(1)

روایت26.

قرب الاسناد: حضرت صادق، از پدران خود، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم نقل می کند که فرمود: محبوب ترین شما نزد من و نزدیک ترین شما به من در روز قیامت، خوش خلق ترین شما و متواضع ترین شما است. و دورترین شما از من روز قیامت، متکبران و مستکبران هستند.

و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اول چیزی که در میزان عمل بنده نهاده می شود حسن خلق او است.(2)

روایت27.

قرب الاسناد: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از محلی عبور کرد که مشغول کندن قبر بودند و آن کس که مشغول بود، خسته شده و ناراحت بود. حضرت سؤال کرد که این قبر را برای چه کسی می کنی؟ عرض کرد برای فلانی. حضرت فرمود: پس چرا زمین این چنین سخت و سفت است، با اینکه آن شخص که می گویی خیلی نرم خو و خوش اخلاق بود؟ ناگهان زمین به طوری نرم شد که با دست هم کنده می شد. سپس حضرت فرمود: این شخص مهمانداری را دوست می داشت و جز مؤمن با تقوا، پذیرایی از مهمان را دوست نمی دارد.(3)

روایت28.

خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اخلاق خوب نصف دین است.(4)

روایت29.

خصال: اسامة بن شریک نقل کرده که: خدمت

ص: 385


1- . امالی صدوق: 224
2- . قرب الإسناد: 46
3- . قرب الإسناد: 74
4- . خصال: 30

الْقَائِمِ (1).

إیضاح

العلیا بالضم مؤنث الأعلی و هی خبر کانت و علیه متعلق بالعلیا و التعریف یفید الحصر فافعل أی الإحسان أو المخالطة و الأول أظهر أی کن أنت المحسن علیه أو أکثر إحسانا لا بالعکس و یحتمل کون العلیا صفة للید و علیه خبر کانت أی یدک المعطیة ثابتة أو مفیضة أو مشرفة علیه و الأول أظهر و فی کتاب الزهد للحسین بن سعید یدک علیه العلیا(2).

قال فی النهایة فیه الید العلیا خیر من الید السفلی العلیا المتعففة و السفلی السائلة روی ذلک عن ابن عمر و روی عنه أنها المنفقة و قیل العلیا المعطیة و السفلی الآخذة و قیل السفلی المانعة.

و قال السید المرتضی رضی الله عنه فی الغرر و الدرر معنی قوله علیه السلام الید النعمة و العطیة و هذا الإطلاق شائع بین العرب فالمعنی أن العطیة الجزیلة خیر من العطیة القلیلة و هذا حث منه صلوات الله علیه علی المکارم و تحضیض علی اصطناع المعروف بأوجز الکلام و أحسنه انتهی و التعلیل المذکور بعده مبنی علی أن الکرم أیضا من حسن الخلق أو هو من لوازمه.

الصائم القائم أی المواظب علی الصیام بالنهار فی غیر الأیام المحرمة أو فی الأیام المسنونة و علی قیام اللیل أی تمامه أو علی صلاة اللیل مراعیا لآدابها.

«13»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بَحْرٍ السَّقَّاءِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا بَحْرُ حُسْنُ الْخُلُقِ یُسْرٌ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِحَدِیثٍ مَا هُوَ فِی یَدَیْ أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قُلْتُ بَلَی قَالَ بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ إِذْ جَاءَتْ جَارِیَةٌ لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَأَخَذَتْ بِطَرَفِ ثَوْبِهِ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَمْ تَقُلْ شَیْئاً وَ لَمْ یَقُلْ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله

ص: 379


1- 1. الکافی ج 2 ص 101.
2- 2. راجع الرقم 68 من هذا الباب.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله عرض شد: بهترین نعمتی که به مسلمان داده شده چیست؟ فرمود: حسن خلق.

روایت30.

خصال: از عمران بغدادی نقل می کند که گفت: حدیث کرد ما را ابوالحسن از ابوالحسن از ابوالحسن که گفت: حدیث کرد ما را حسن از حسن از حسن که: بهترین خوبی ها خلق حسن است.(1)

اما ابوالحسن اولی محمد بن ابراهیم ششتری است و دومی علی بن احمد تمار و سومی علی بن محمد واقدی است. و اما حسن اولی حسن بن عرفه و دومی حسن بصری و سومی امام حسن مجتبی علیه السّلام است.

المسلسلات همین روایت را آورده است.

روایت31.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: بر شما باد به حسن خلق که خلق خوب، بالاخره در بهشت است. و بترسید از بدخلقی که خلق زشت، بالاخره در آتش است.(2)

در صحیفة الرضا هم چنین نقل شده است .

روایت32.

عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بنده به وسیله حسن خلق، به درجه روزه دار شب زنده دار نائل می شود.(3)

صحیفة الرضا همین روایت را آورده است.

روایت33.

عیون اخبارالرضا: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ چیزی در میزان اعمال نهاده نمی شود

ص: 386


1- . خصال: 29
2- . عیون أخبار الرضا 2: 34
3- . عیون أخبار الرضا 2 : 40

شَیْئاً حَتَّی فَعَلَتْ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَامَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الرَّابِعَةِ وَ هِیَ خَلْفَهُ فَأَخَذَتْ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ ثُمَّ رَجَعَتْ.

فَقَالَ لَهَا النَّاسُ فَعَلَ اللَّهُ بِکِ وَ فَعَلَ حَبَسْتِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَا تَقُولِینَ لَهُ شَیْئاً وَ لَا هُوَ یَقُولُ لَکِ شَیْئاً مَا کَانَتْ حَاجَتُکِ إِلَیْهِ قَالَتْ إِنَّ لَنَا مَرِیضاً فَأَرْسَلَنِی أَهْلِی لِآخُذَ هُدْبَةً مِنْ ثَوْبِهِ لِیَسْتَشْفِیَ بِهَا فَلَمَّا أَرَدْتُ أَخْذَهَا رَآنِی فَقَامَ فَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ آخُذَهَا وَ هُوَ یَرَانِی وَ أَکْرَهُ أَنْ أَسْتَأْمِرَهُ فِی أَخْذِهَا فَأَخَذْتُهَا(1).

بیان

یسر أی سبب لیسر الأمور علی صاحبه و یمکن أن یقرأ یسر بصیغة المضارع أی یصیر سببا لسرور صاحبه أو الناس أو الأعم ما هو ما نافیة و الجملة صفة للحدیث و هو قائم حال عن بعض الأنصار و قیل إنما ذکر ذلک للإشعار بأن مالکها لم یکن مطلعا علی هذا الأمر فحسن الخلق فیه أظهر فقام لها النبی کأن قیامه صلی الله علیه و آله لظن أنها تریده لحاجة یذهب معها فقام صلی الله علیه و آله لذلک فلما لم تقل شیئا و لم یعلم غرضها جلس و قیل إنما قام لتری الجاریة أن الهدبة فی أی موضع من الثوب فتأخذ و قال فی النهایة هدب الثوب و هدبته و هدابه طرف الثوب مما یلی طرته و فی القاموس الهدب بالضم و بضمتین شعر أشفار العین و خمل الثوب واحدتهما بهاء.

فعل الله بک و فعل کنایة عن کثرة الدعاء علیه بإیذائه النبی صلی الله علیه و آله و هذا شائع فی عرف العرب و العجم و قولها یستشفی الضمیر المستتر راجع إلی المریض و هو استئناف بیانی أو حال مقدرة عن الهدبة أو هو بتقدیر لأن یستشفی و فی بعض النسخ بل أکثرها لیستشفی و هو یرانی حال عن فاعل آخذها و قیل أکره حال عن فاعل استحییت.

«14»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفَاضِلُکُمْ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَکْنَافاً الَّذِینَ یَأْلَفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ وَ تُوَطَّأُ رِحَالُهُمْ (2).

ص: 380


1- 1. الکافی ج 2 ص 102.
2- 2. الکافی ج 2 ص 102.

که بهتر از حسن خلق باشد.(1)

صحیفة الرضا همین روایت را آورده است.

روایت34.

عیون اخبارالرضا: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: کامل ترین شما از جهت ایمان، خوش خلق ترین شما است.

و فرمود: حسن خلق بهترین همنشین است.

و فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سؤال شد: بیشترین چیزی که به وسیله آن انسان داخل بهشت می شود چیست؟ فرمود: حسن خلق.

و فرمود. نزدیک ترین شما به من در روز قیامت، خوش خلق تر شما است و بهترین شما نسبت به خانواده اش.

و فرمود: بهترین مردم از لحاظ ایمان، بهترین آنها از لحاظ اخلاق است و مهربان ترین آنها به خانواده، و من مهربان تر شما هستم نسبت به خانواده.(2)

صحیفة الرضا همین روایت را آورده است.

روایت35.

عیون اخبارالرضا: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که مسلمان است، نباید مکر و خدعه داشته باشد که از جبرئیل شنیدم که گفت: مکر و فریب در آتش است. سپس فرمود: از ما نیست کسی که فریب دهد یا به مسلمانی خیانت کند. سپس فرمود: جبرئیل از جانب پروردگار جهان بر من نازل شد و گفت: یا محمد! بر تو باد به حسن خلق که حسن خلق، خیر و خوبی دنیا و آخرت را همراه خود دارد و شبیه ترین شما به من، خوش خلق ترین شما است.(3)

ص: 387


1- . عیون أخبار الرضا 2 : 40
2- . عیون أخبار الرضا 2 : 41
3- . عیون أخبار الرضا 2 : 55
بیان

أحسنکم خبر أفاضلکم و یجوز فی أفعل التفضیل المضاف إلی المفضل علیه الإفراد و الموافقة مع صاحبه فی التثنیة و الجمع کما روعی فی قوله الموطئون و فی بعض الروایات أحاسنکم کما فی کتاب الزهد للحسین بن سعید و غیره قال فی النهایة الواطئة المارة و السابلة سموا بذلک لوطئهم الطریق و منه الحدیث أ لا أخبرکم بأحبکم إلی و أقربکم منی مجلسا یوم القیامة

أحاسنکم أخلاقا الموطئون أکنافا الذین یألفون و یؤلفون هذا مثل و حقیقته من التوطئة و هی التمهید و التذلل و فراش وطی ء لا یؤذی جنب النائم و الأکناف الجوانب أراد الذین جوانبهم وطیئة یتمکن فیها من یصاحبهم و لا یتأذی انتهی.

و یقال رجل موطئ الأکناف أی کریم مضیاف و فی بعض النسخ بالتاء کنایة عن غایة حسن الخلق کأنهم یحملون الناس علی أکتافهم و رقابهم و کأنه تصحیف و إن کان موافقا لما فی کتاب الحسین بن سعید و فی المصباح ألفته ألفا من باب علم أنست به و أحببته و الاسم الألفة بالضم و الألفة أیضا اسم من الإیلاف و هو الالتیام و الاجتماع و اسم الفاعل آلف مثل عالم و الجمع آلاف مثل کفار انتهی.

و توطأ رحالهم أی للضیافة أو للزیارة أو لطلب الحاجة أو الأعم و رحل الرجل منزله و مأواه و أثاث بیته.

«15»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ مَأْلُوفٌ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا یَأْلَفُ وَ لَا یُؤْلَفُ (1).

بیان

فیه حث علی الألفة و حمل علی الألفة بالخیار و إن احتمل التعمیم إذا لم یوافقهم فی المعاصی کما وردت الأخبار فی حسن المعاشرة.

«16»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ یَبْلُغُ بِصَاحِبِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ (2).

ص: 381


1- 1. الکافی ج 2 ص 102.
2- 2. الکافی ج 2 ص 103.

روایت36.

عیون اخبارالرضا: امیر مؤمنان علیه السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: کسی که غضب و خشم خود را نگه دارد، خداوند عذابش را از او نگه خواهد داشت و کسی که خوش خلق باشد، خداوند او را به درجه روزه دار شب زنده دار می رساند.(1)

روایت37.

خصال: ابی هریره نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بیشترین عاملی که موجب دخول بهشت است، تقوای الهی و حسن خلق است.(2)

روایت38.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند هرگز زیبایی قیافه و فهم دین و حسن خلق را در منافق جمع نمی کند.(3)

روایت39.

خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من ضامن هستم یک خانه را در کنار بهشت و خانه دیگری در وسط بهشت و خانه دیگری در بالای بهشت برای کسی که جدال و لجاجت را ترک کند، گرچه ذی حق باشد، و برای کسی که دروغ را به کلی، حتی موقع شوخی و مزاح ترک کند، و برای کسی که خوش اخلاق باشد.(4)

روایت40.

علل الشرائع: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حبیب من جبرئیل گفت: مثل این دین مقدس اسلام، مثل درخت ثابت و استواری است که تنه آن ایمان است و نماز ریشه آن و زکات آب آن و روزه شاخه آن و حسن خلق برگ آن و خودداری از حرام میوه آن است. و بدیهی است که کمال درخت و ارزش آن، به میوه آن است و همین طور ایمان کامل نمی شود، مگر با خودداری از حرام.(5)

ص: 388


1- . عیون أخبار الرضا 2 : 76
2- . خصال: 78
3- . خصال: 127
4- . خصال: 144
5- . علل الشرایع 1 : 242
بیان

یبلغ کینصر و الباء للتعدیة.

«17»

مع، [معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (1) قَالَ هُوَ الْإِسْلَامُ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ الْخُلْقَ الْعَظِیمَ الدِّینُ الْعَظِیمُ (2).

بیان

قال فی مجمع البیان فی تفسیر قوله تعالی وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ أی علی دین عظیم و هو دین الإسلام عن ابن عباس و مجاهد و الحسن و قیل معناه أنک متخلق بأخلاق الإسلام و علی طبع کریم و حقیقة الخلق ما یأخذ به الإنسان نفسه من الآداب

و إنما سمی خلقا لأنه یصیر کالخلقة فیه فأما ما طبع علیه من الآداب فإنه الخیم فالخلق هو الطبع المکتسب و الخیم الطبع الغریزی.

و قیل الخلق العظیم الصبر علی الحق و سعة البذل و تدبیر الأمور علی مقتضی العقل بالصلاح و الرفق و المداراة و تحمل المکاره فی الدعاء إلی الله سبحانه و التجاوز و العفو و بذل الجهد فی نصرة المؤمنین و ترک الحسد و الحرص و نحو ذلک عن الجبائی.

و قالت عائشة کان خلق النبی صلی الله علیه و آله ما تضمنه العشر الأول من سورة المؤمنین و من مدحه الله سبحانه بأنه علی خلق عظیم فلیس وراءه مدح و قیل سمی خلقه عظیما لأنه عاشر الخلق بخلقه و زایلهم بقلبه فکان ظاهره مع الخلق و باطنه مع الحق و قیل لأنه امتثل تأدیب الله سبحانه إیاه بقوله خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (3) و قیل سمی خلقه عظیما لاجتماع مکارم الأخلاق فیه.

وَ یَعْضُدُهُ مَا رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُدْرِکُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ قَائِمِ اللَّیْلِ وَ صَائِمِ النَّهَارِ.

ص: 382


1- 1. القلم: 4.
2- 2. معانی الأخبار ص 188.
3- 3. الأعراف: 199.

روایت41.

علل الشرائع: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ زندگی گواراتر از خوش خلقی نیست.(1)

روایت42.

معانی الاخبار: ابن متوکل از یکی از اصحاب نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: حد خوش خلقی چیست؟ فرمود: نرم خو و پاکیزه سخن بودن و با چهره خوب به برادر خود برخورد کردن.(2)

روایت43.

معانی الاخبار: در حدیث ابوذر است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ عقلی مانند تدبیر و اندیشیدن و هیچ پرهیزکاری مانند خودداری از حرام و هیچ حسب و نسبی مانند حسن خلق نیست.(3)

روایت44.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدر، از جدش، علیهم السّلام روایت می کند که پیامبر فرمود: کامل ترین مؤمنان، خوش خلق تر آنان است.(4)

روایت45.

امالی طوسی: در وصایای امیر مؤمنان به امام مجتبی علیهم السّلام است که: هیچ حسب و نسبی مانند خوش خلقی نیست.(5)

روایت46.

امالی طوسی: از ابوذر نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: از خدا بپرهیز، هر جا که هستی و با مردم خوش خلق باش و اگر بدی کردی، به دنبالش برای محو آن عمل نیکی انجام بده.(6)

روایت47.

امالی طوسی: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کامل ترین مؤمنین از لحاظ ایمان، خوش خلق ترین آنها و بهترین شما، بهترین شما به حال زنان است.(7)

ص: 389


1- . علل الشرایع 2 : 532
2- . معانی الأخبار: 253
3- . معانی الأخبار: 335
4- . امالی طوسی: 140
5- . امالی طوسی: 146
6- . امالی طوسی: 186
7- . امالی طوسی: 392

وَ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَثْقَلَ فِی الْمِیزَانِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ.

وَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ فِی الْجَنَّةِ لَا مَحَالَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِی النَّارِ لَا مَحَالَةَ.

وَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَحَبُّکُمْ إِلَی اللَّهِ أَحَاسِنُکُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَکْنَافاً الَّذِینَ یَأْلَفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ وَ أَبْغَضُکُمْ إِلَی اللَّهِ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْإِخْوَانِ الْمُلْتَمِسُونَ لِلْبِرَاءِ الْعَثَرَاتِ (1).

«18»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً(2) قَالَ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ الْجَنَّةُ فِی الْآخِرَةِ وَ السَّعَةُ فِی الرِّزْقِ وَ الْمَعَاشِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ فِی الدُّنْیَا(3).

«19»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ (4).

«20»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِنَوْفٍ: یَا نَوْفُ صِلْ رَحِمَکَ یزید [یَزِدِ] اللَّهُ فِی عُمُرِکَ وَ حَسِّنْ خُلُقَکَ یُخَفِّفِ اللَّهُ حِسَابَکَ (5).

أقول

قد مضی فی باب صفات المؤمن و باب جوامع المکارم و سیأتی فی أبواب المواعظ.

«21»

لی، [الأمالی للصدوق] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّهُ یَبْلُغُ بِصَاحِبِهِ

ص: 383


1- 1. مجمع البیان ج 10 ص 333.
2- 2. البقرة: 201.
3- 3. أمالی الصدوق لم نجده.
4- 4. أمالی الصدوق ص 9.
5- 5. أمالی الصدوق ص 126.

روایت48.

امالی طوسی: جابر بن عبداللَّه نقل می کند که عباس به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله عرض کرد: جمال و زیبایی مرد به چیست؟ فرمود: به گفتار حق. عرضه داشت: کمال چیست؟ فرمود: تقوای الهی و حسن خلق.(1)

روایت49.

خصال و امالی صدوق: زید بن علی، از حضرت سجاد علیه السّلام در حدیث طولانی نقل می کند که سه نفر به لات و عزی سوگند یاد کردند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را به قتل برسانند. امیر مؤمنان علیه السّلام به تنهایی به طرف آنها رفت و یکی از آنها را کشت و دو نفر دیگر را اسیر کرد و آورد خدمت پیامبر. حضرت دستور داد که یکی از آنها را به پیش بیاورد و به او فرمود: شهادتین را بگو. او در جواب گفت: کندن و بردن کوه ابی قبیس برای من از گفتن این کلمه محبوب تر و بهتر است. حضرت فرمود: یا علی! او را ببر و گردنش را بزن. سپس دستور داد تا دیگری را بیاورد. حضرت به او هم پیشنهاد گفتن شهادتین را کرد. او در پاسخ گفت: مرا هم به رفیقم ملحق کنید. حضرت فرمود: یا علی! او را هم ببر و گردن بزن. علی علیهم السّلام او را برد که بکشد. در این حال جبرئیل نازل شد و عرض کرد: یا محمد! پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید که او را نکش، چون او در میان قوم خود خوش خلق و دارای صفت سخاوت است. حضرت فرمود: ای علی! دست نگهدار که اینک پیک پروردگار نازل شده و به من خبر می دهد که این شخص خوش خلق و سخاوتمند است. پس آن مرد مشرک که در زیر شمشیر قرار گرفته بود گفت: این مطلب را پیک پروردگارت به تو خبر داد؟ حضرت فرمود آری. آن شخص گفت: به خدا سوگند من هرگز در مقابل برادران خود را مالک درهم و دیناری ندیده ام و حتی در جنگ هم چهره خود را خشمناک نکرده ام. بنابراین به وحدانیت خدا و رسالت شما شهادت می دهم. حضرت فرمود: این کسی است که حسن خلق و سخاوتش او را به سوی بهشت برین سوق داد. (2)

ص: 390


1- . امالی طوسی: 497
2- . خصال: 94 ، امالی صدوق: 94

دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ (1).

«22»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ (3).

«23»

لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْمَرْأَةُ یَکُونُ لَهَا زَوْجَانِ فَیَمُوتُونَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ لِأَیِّهِمَا تَکُونُ فَقَالَ علیه السلام یَا أُمَّ سَلَمَةَ تَخَیَّرُ أَحْسَنَهُمَا خُلُقاً وَ خَیْرَهُمَا لِأَهْلِهِ یَا أُمَّ سَلَمَةَ إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(4).

«24»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ قَالَتْ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ الْخَبَرَ.

ثو، [ثواب الأعمال] حمزة بن محمد عن علی عن أبیه: مثله (5).

«25»

لی، [الأمالی للصدوق] جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأُسَارَی فَأَمَرَ بِقَتْلِهِمْ خَلَا رَجُلٍ مِنْ بَیْنِهِمْ فَقَالَ الرَّجُلُ بِأَبِی

ص: 384


1- 1. أمالی الصدوق ص 216.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 53.
3- 3. أمالی الصدوق ص 268.
4- 4. أمالی الصدوق ص 298.
5- 5. ثواب الأعمال ص 164.

مؤلف

این حدیث با متن طولانی اش از اول تا آخر در «باب شجاعت امیر مؤمنان علیه السّلام و جنگ های آن حضرت» نقل شد .

روایت50.

امالی صدوق: امام ششم علیه السّلام فرمود: خداوند متعال دین اسلام را برای شما پسندیده است. شما هم با حسن خلق و سخاوت این دین را خوب نگه دارید. (1)

در کتاب الزهد محمد بن فضیل از زراره چنین نقل شده است.

روایت51.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام به معلی بن خنیس فرمود: ای معلی! بر تو باد به حسن خلق و سخاوت که این دو صفت موجب زینت انسان است، همچنان که درّ گرانبهایی که در وسط گردنبند قرار گرفته و موجب زینت و ارزش آن گردن بند است.(2)

روایت52.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خداوند متعال چهره های با ارزشی از مردم دارد که آنان را برای برآورده کردن احتیاجات برادران در میان جامعه روانه فرموده که مجد و عظمت را در حمد و سپاس می دانند. و خداوند متعال اخلاق کریمه را دوست دارد. و در خطاب ها و گفتار الهی به پیامبرش این بود که فرمود: «انک لعلی خلق عظیم.» فرمود: منظور حسن خلق و سخاوت است.(3)

روایت53.

امالی طوسی: حضرت رضا، از پدرانش علیهم السّلام، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: مؤمن، سهل و آسان گیر و نرم خو و جوانمرد و دارای حسن خلق است و کافر، سخت گیر و درشت خو و دارای اخلاق زشت و تکبر است.(4)

روایت54.

ثواب الاعمال:

ص: 391


1- . امالی صدوق: 223
2- . امالی طوسی: 301
3- . امالی طوسی: 302
4- . امالی طوسی: 366

أَنْتَ وَ أُمِّی یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ أَطْلَقْتَ عَنِّی مِنْ بَیْنِهِمْ فَقَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ فِیکَ خَمْسَ خِصَالٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ الْغَیْرَةُ الشَّدِیدَةُ عَلَی حَرَمِکَ وَ السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ الشَّجَاعَةُ فَلَمَّا سَمِعَهَا الرَّجُلُ أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ قَاتَلَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قِتَالًا شَدِیداً حَتَّی اسْتُشْهِدَ(1).

«26»

ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَیَّ وَ أَقْرَبَکُمْ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَجْلِساً أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ أَشَدُّکُمْ تَوَاضُعاً وَ إِنَّ أَبْعَدَکُمْ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الثَّرْثَارُونَ وَ هُمُ الْمُسْتَکْبِرُونَ.

قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوَّلُ مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ الْعَبْدِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حُسْنُ خُلُقِهِ (2).

«27»

ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِقَبْرٍ یُحْفَرُ قَدِ انْبَهَرَ الَّذِی یَحْفِرُهُ فَقَالَ لَهُ لِمَنْ تَحْفِرُ هَذَا الْقَبْرَ فَقَالَ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَقَالَ وَ مَا لِلْأَرْضِ تُشَدِّدُ عَلَیْکَ إِنْ کَانَ مَا عَلِمْتُ لَسَهْلًا حَسَنَ الْخُلُقِ فَلَانَتِ الْأَرْضُ عَلَیْهِ حَتَّی کَانَ لَیَحْفِرُهَا بِکَفَّیْهِ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ کَانَ یُحِبُّ إِقْرَاءَ الضَّیْفِ وَ لَا یُقْرِی الضَّیْفَ إِلَّا مُؤْمِنٌ تَقِیٌ (3).

«28»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَنِیعٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی عَنْ خَلَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخُلُقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدِّینِ (4).

«29»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ مِسْعَرٍ وَ سُفْیَانَ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِلَاقَةَ عَنْ أُسَامَةَ بْنِ شَرِیکٍ قَالَ: قِیلَ

ص: 385


1- 1. أمالی الصدوق ص 163.
2- 2. قرب الإسناد ص 22 و فی ط 31.
3- 3. قرب الإسناد ص 36 و فی ط 50.
4- 4. الخصال ج 1 ص 17.

امام هفتم علیه السّلام فرمود: خداوند چهره و قیافه بنده و خلق و خوی او را نیکو نمی کند، مگر اینکه از سوزاندن او به آتش شرم و حیا می نماید.(1)

روایت55.

خصال: در وصایای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام چنین آمده است: یا علی! سه چیز است که اگر این ها در کسی نباشد، هیچ عملی نخواهد داشت: ورع و تقوایی که او را از گناهان باز دارد؛ اخلاق خوشی که با مردم مدارا نماید؛ حلم و بردباری که نادانی و جهالت نادان را به وسیله آن بر طرف نماید.(2)

در محاسن هم از حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام، از آن حضرت نیز چنین نقل شده است.

روایت56.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حسن خلق و خوراندن غذا به دیگران از علائم ایمان است.(3)

روایت57.

محاسن: حضرت باقر نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و علیهم فرمود: ایمان حسن خلق و غذا دادن و برای مهمان قربانی کردن حیوان است.(4)

روایت58.

صحیفة الرضا: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر انسان پاداش حسن خلق را می دانست، خوب می فهمید که نیازمند به حسن خلق است.(5)

روایت59.

صحیفة الرضا: علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: خلق خوب در سرلوحه پرونده مؤمن است.(6)

روایت60.

فقه الرضا: امام کاظم علیه السلام فرمود: در شگفتم از کسی که با مال خود برده ها را خریده و آزاد می کند، چرا با حسن خلق خود آزادها را نمی خرد؟(7)

ص: 392


1- . ثواب الأعمال: 216
2- . خصال: 125
3- . محاسن 2 : 145
4- . محاسن 2 : 145
5- . صحیفة الرضا: 72
6- . صحیفة الرضا: 74
7- . فقه الرضا: 254

لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَفْضَلُ مَا أُعْطِیَ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ قَالَ الْخُلُقُ الْحَسَنُ (1).

«30»

ل، [الخصال] أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ عَلِیٍّ السَّرَخْسِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِمْرَانَ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ علیه السلام: أَنَّ أَحْسَنَ الْحَسَنِ الْخُلُقُ الْحَسَنُ.

فأما أبو الحسن الأول فمحمد بن عبد الرحیم التستری و أما أبو الحسن الثانی فعلی بن أحمد البصری التمار و أما أبو الحسن الثالث فعلی بن محمد الواقدی و أما الحسن الأول فالحسن بن عرفة العبدی و أما الحسن الثانی فالحسن بن أبی الحسن البصری و أما الحسن الثالث فالحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام (2)

کتاب المسلسلات، لجعفر بن أحمد القمی عن الأسواری: مثله.

«31»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ فِی الْجَنَّةِ لَا مَحَالَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِی النَّارِ لَا مَحَالَةَ(3).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله (4).

«32»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَنَالُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ (5).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله (6).

«33»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ شَیْ ءٍ فِی الْمِیزَانِ

ص: 386


1- 1. الخصال ج 1 ص 17.
2- 2. الخصال ج 1 ص 17.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 31.
4- 4. صحیفة الرضا علیه السّلام ص 24.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 37.
6- 6. صحیفة الرضا علیه السّلام ص 19.

روایت61.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اخلاق نیکو، جمال و زینت دنیوی و آسایش اخروی است و موجب کمال دین و نزدیکی به خداوند است. و حسن خلق را فقط دوست خدا و برگزیده او دارا است، زیرا خداوند متعال الطاف خود و حسن خلق را در مظاهر انوار بلند خود (انسان های کامل) و جلوه گاه جمال پاک خود قرار می دهد، چون آن خصلتی است مخصوص کسانی که او را بهتر می شناسند و حقیقت ارزش حسن خلق را جز خدا کسی نمی داند. و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: زمان ما به حسن خلق خاتمه یافته است (شاید مقصود این باشد که یکی از رسالت های من که خاتم پیامبران هستم تکمیل اخلاق است). و خلق خوش، زیباترین برنامه های دین و باارزش ترین چیزهایی است که در میزان اعمال نهاده می شود. و زشت خویی فاسدکننده عمل است، همان طوری که سرکه و ترشی عسل را فاسد می کند و اگر درجات عالیه را هم طی کند، ولی بالاخره به سوی پستی و ذلت خواهد رفت. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حسن خلق درختی است در بهشت و صاحب خلق خوش دست به شاخه آن گرفته که او را به سوی بهشت می کشاند. و زشت خویی هم درختی است در آتش که شخص بد اخلاق شاخه ای از آن را گرفته و این درخت او را به سوی آتش خواهد برد.(1)

روایت62.

روضة الواعظین: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حسن خلق نصف دین است. و به حضرت عرض شد: بهترین چیزی که به مسلمان داده شده چیست؟ فرمود: حسن خلق.

و فرمود: در عالم رویا مردی را دیدم، در حالی که بر زانویش نشسته و میان او و رحمت الهی حجاب و پرده بود. در این هنگام حسن خلق او آمد و دست او را گرفت و او را داخل در رحمت الهی کرد.(2)

روایت63.

تنبیه الخاطر: شخصی خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید و رو به روی حضرت قرار گرفت و سؤال کرد: دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. سپس از طرف راست حضرت آمد و عرض کرد: دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. آنگاه از طرف چپ آمد و عرض کرد: دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. پس از پشت سر حضرت آمد و عرضه داشت: دین چیست؟ حضرت: به طرف او برگشت و فرمود: آیا دین را نمی فهمی؟ دین این است که غضب و خشم نکنی. و به حضرتش عرض شد: شومی در چیست؟ فرمود: زشت خویی.(3)

و شخصی از حضرتش تقاضای توصیه و موعظه کرد. فرمود: هر جا که هستی از خدا بپرهیز. عرض کرد: بیشتر بفرمایید. فرمود: به دنبال گناه عمل نیکی انجام بده تا آن را از بین ببرد. عرض کرد: بیشتر بفرمایید. فرمود: با مردم خوش اخلاق و خوش برخورد باش.

و از حضرت سؤال شد: چه عملی بهترین اعمال است؟ فرمود: حسن خلق.

و فرمود: خداوند خلقت و اخلاق کسی را زیبا و خوب قرار نداده، مگر اینکه او را از آتش محفوظ فرموده است.

ص: 393


1- . مصباح الشریعة: 40
2- . روضة الواعظین: 376
3- . تنبیه الخاطر 1 : 89

أَحْسَنَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ (1).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله (2).

«34»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَکْمَلُکُمْ إِیمَاناً أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً.

وَ قَالَ علیه السلام: حُسْنُ الْخُلُقِ خَیْرُ قَرِینٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَکْثَرُ مَا یُدْخَلُ بِهِ الْجَنَّةُ قَالَ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ.

وَ قَالَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُکُمْ بِأَهْلِی (3).

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عنه علیه السلام: مثله (4).

«35»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ مُسْلِماً فَلَا یَمْکُرُ وَ لَا یَخْدَعُ فَإِنِّی سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ فِی النَّارِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَیْسَ مِنَّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ خَانَ مُسْلِماً.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ جَبْرَئِیلَ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَزَلَ عَلَیَّ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عَلَیْکَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّهُ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ أَلَا وَ إِنَّ أَشْبَهَکُمْ بِی أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً(5).

ص: 387


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 37.
2- 2. صحیفة الرضا علیه السّلام ص 19.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 38.
4- 4. صحیفة الرضا علیه السّلام ص 12.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 50.

و به حضرت عرض شد: فلان زن روزها را روزه می گیرد و شب هم به عبادت می پردازد، ولی بداخلاق است و با زبان همسایه ها را اذیت می کند. فرمود: خیری در او نیست و او اهل دوزخ است.

و فرمود: شما با مال و ثروت خود فرا نمی گیرد، پس با چهره باز و اخلاق خوب مردم را فرا گیرید.

و جریر بن عبداللَّه گوید: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به من فرمود: خداوند خلقت و قیافه تو را نیکو آفریده، تو هم اخلاقت را نیکو کن.

ابن عباس گوید: حضرت فرمود: سه چیز است که اگر این ها یا لااقل یکی از این ها در کسی نباشد، به اعمال و عبادتش اعتنایی مکن: تقوا و پرهیزی که او را از معصیت الهی باز دارد؛ یا حلم و بردباری که نادان و احمق را از خود دور کند؛ یا اخلاق خوشی که در جامعه زندگی کند.

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: حسن خلق در سه چیز و با مراعات آنها است: اجتناب از حرام؛ دنبال حلال بودن؛ توسعه در امور خانواده. و بعضی از عرفا و یا معصومین گفته اند که اخلاق این است که انسان هدف و انگیزه ای جز خدا نداشته باشد .

روایت64.

اختصاص: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اخلاق عطایا و بخشش هایی است از جانب خداوند. وقتی که بنده ای را دوست بدارد، اخلاق خوب را به او عنایت می فرماید و چون بنده ای را دشمن بدارد، اخلاق زشت به او می دهد.(1)

روایت65.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر خوش خلقی موجود خارجی دیده شدنی بود، زیباترین مخلوقات می بود و اگر زشت خویی هم موجود خارجی دیده شدنی بود، در زشت ترین قیافه ها دیده می شد. و خداوند بنده را در اثر داشتن حسن خلق، به مقام و درجه روزه داری که شب ها به عبادت می پردازد می رساند.(2)

روایت66.

کتاب الزهد: امام ششم علیه السّلام به یحیی سقاء فرمود: ای یحیی! حسن خلق موجب آسایش و اخلاق زشت موجب رنج و ناراحتی است.(3)

روایت67.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که خداوند برای خانواده ای خیر و خوبی بخواهد، به آنها ملاطفت می کند و راحتی در زندگی و حسن خلق عنایت می فرماید. (4)

روایت68.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در موقع معاشرت با مردم، اگر بتوانی که دست تو

ص: 394


1- . اختصاص: 25
2- . کتاب الزهد: 26 - 28
3- . کتاب الزهد: 26 - 28
4- . کتاب الزهد: 26 - 28
«36»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمِّهِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِمَا عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ عَذَابَهُ وَ مَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ بَلَّغَهُ اللَّهُ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ (1).

«37»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُعَاذٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ دَاوُدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثَرُ مَا یُدْخَلُ بِهِ الْجَنَّةُ تَقْوَی اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (2).

«38»

ل، [الخصال] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَجْمَعُ اللَّهُ لِمُنَافِقٍ وَ لَا فَاسِقٍ حُسْنَ السَّمْتِ وَ الْفِقْهَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ أَبَداً(3).

«39»

ل، [الخصال] الْخَلِیلُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ عَنْ قَزَعَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أُسَیْدٍ عَنْ جَبَلَةَ الْإِفْرِیقِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَنَا زَعِیمٌ بِبَیْتٍ فِی رَبَضِ الْجَنَّةِ وَ بَیْتٍ فِی وَسَطِ الْجَنَّةِ وَ بَیْتٍ فِی أَعْلَی الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً وَ لِمَنْ تَرَکَ الْکَذِبَ وَ إِنْ کَانَ هَازِلًا وَ لِمَنْ حَسَّنَ خُلُقَهُ (4).

«40»

ع، [علل الشرائع] عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ إِنَّ مَثَلَ هَذَا الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَةٍ ثَابِتَةٍ الْإِیمَانُ أَصْلُهَا وَ الصَّلَاةُ عُرُوقُهَا وَ الزَّکَاةُ مَاؤُهَا وَ الصَّوْمُ سَعَفُهَا وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَرَقُهَا وَ الْکَفُّ عَنِ الْمَحَارِمِ ثَمَرُهَا فَلَا تَکْمُلُ شَجَرَةٌ إِلَّا بِالثَّمَرِ کَذَلِکَ الْإِیمَانُ لَا یَکْمُلُ إِلَّا بِالْکَفِّ عَنِ الْمَحَارِمِ (5).

ص: 388


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 71.
2- 2. الخصال ج 1 ص 39.
3- 3. الخصال ج 1 ص 63.
4- 4. الخصال ج 1 ص 70.
5- 5. علل الشرائع ج 1 ص 237.

بالاتر از دست دیگران باشد، چنین کن که ممکن است بنده در عبادت کوتاهی داشته باشد، ولی دارای حسن خلق باشد که خدا به همین جهت او را به درجه روزه دار عبادت کننده برساند.(1)

روایت69.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نزدیک ترین شما به من در قیامت، خوش خلق ترین و نزدیک ترینتان به مردم است.(2)

روایت70.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که شخصی خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله رسید و عرضه داشت: یا رسول اللَّه! ایمان کدام یک از مردم از همه کامل تر است؟ فرمود: خوش اخلاق ترین آنان.(3)

روایت71.

کتاب الزهد: حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای مردم! به خدا سوگند من می دانم که شما با ثروت خود نمی توانید به همه برسید، ولی با گشاده رویی و حسن خلق به آنها برسید. و فرمود: خدا رحمت کند هر شخص آسان گیر و گشاده رو را.(4)

روایت72.

کتاب الزهد: امام ششم علیه السّلام فرمود: اخلاق بخششی است از جانب خدا که او را به کسی که می خواهد می دهد، بعضی از خوی ها طبیعی و جزو سرشت و بعضی از آنها مربوط به تصمیم و تمرین است. عرض کردم: کدام یک از این دو نوع با ارزش تر است؟ فرمود: آن کس که با تصمیم و اراده خود اخلاقی را کسب می کند برتر است، چون کسی که خوی و اخلاقی در سرشت و طبیعت او است، غیر آن روش را نمی تواند داشته باشد، ولی آن کس که با اراده خود روش نیکی را اتخاذ می نماید، بر خلاف طبع خود مشکلات اطاعت را تحمل می کند و صبر می نماید، پس او برتر است.(5)

روایت73.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: ای ابن سنان! پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله خوراکش نان جو بدون خورش بود. نیکی و حسن خلق موجب عمران و آبادی دیار و سرزمین ها و زیاد شدن عمر می گردد.(6)

روایت74.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حسن خلق گناه را از بین می برد، همان طور که آفتاب یخ را آب می کند. و بد خلقی عمل را فاسد می نماید، همان طور که سرکه، عسل را فاسد می کند.(7)

روایت75.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده

ص: 395


1- . کتاب الزهد: 26 - 28
2- . کتاب الزهد: 26 - 28
3- . کتاب الزهد: 26 - 28
4- . کتاب الزهد: 26 - 28
5- . کتاب الزهد: 29 - 30
6- . کتاب الزهد: 29 - 30
7- . کتاب الزهد: 29 - 30
«41»

ع، [علل الشرائع] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا عَیْشَ أَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ (1).

«42»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَانِبَکَ وَ تُطِیبُ کَلَامَکَ وَ تَلْقَی أَخَاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ (2).

«43»

مع، [معانی الأخبار] فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا أَبَا ذَرٍّ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ (3).

«44»

ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً(4).

«45»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِیمَا أَوْصَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام: لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ (5).

«46»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اتَّقِ اللَّهَ حَیْثُ کُنْتَ وَ خَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ وَ إِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً فَاعْمَلْ حَسَنَةً تَمْحُوهَا(6).

«47»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ مَخْلَدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْعَوَّامِ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ عَطَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ أَکْمَلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ خِیَارَکُمْ خِیَارُکُمْ

ص: 389


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 246.
2- 2. معانی الأخبار: 253.
3- 3. معانی الأخبار: 355.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 139.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 145.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 189.

که شخصی خدمت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید و عرض کرد: فلانی از دنیا رفت و ما برای دفن او قبری کندیم، ولی زمین خیلی سخت و سفت بود. حضرت فرمود: چون او بداخلاق بود.(1)

روایت76.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آیا میل دارید بهترین فرد شما را معرفی کنم؟ عرض کردند: آری یا رسول اللَّه! فرمود: آن کس که اخلاقش بهتر باشد و در کنار لطف و احسان او مردم بیاسایند و او با مردم و مردم با او انس و الفت داشته باشند.(2)

روایت77.

کتاب الزهد: ابوالعباس از ابن شجره، از ابی رجاء نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حسن خلق روزی را زیاد می کند.(3)

روایت78.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: بهترین و باارزش ترین حسب و نسب، حسن خلق است.(4)

و فرمود: بهترین سرمایه و ثروت قناعت است و بهترین نعمت، حسن خلق.(5)

روایت79.

کنز جامع الفوائد: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: حسن خلق انسان را به درجه روزه دار عبادت کننده می رساند. (6)

و فرمود: حسن خلق بهترین رفیق است.

و فرمود: چه بسا افراد با ارزشی که اخلاقش باعث ذلت و پستی او شده است و افرادی ذلیل و گمنام که اخلاق خویش موجب عزت آنها شده است.

و فرمود: کسی که اخلاق و زبانش نرم و مهربان باشد، دوست داشتن او لازم و واجب است .

روایت80.

امامت و تبصره: حضرت صادق، از پدر، از اجدادش علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر انسان می دانست که حسن خلق چه پاداش و چه ارزشی دارد، می فهمید که به داشتن اخلاق خوب خیلی نیازمند است.(7)

ص: 396


1- . کتاب الزهد: 29 - 30
2- . کتاب الزهد: 29 - 30
3- . کتاب الزهد: 29 - 30
4- . نهج البلاغه 2 : 152
5- . نهج البلاغه 2 : 195
6- . کنز جامع الفوائد 1 : 319
7- . امامت و تبصره: 115

لِنِسَائِهِ (1).

«48»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ الْعَبَّاسُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا الْجَمَالُ بِالرَّجُلِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بِصَوَابِ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ قَالَ فَمَا الْکَمَالُ قَالَ تَقْوَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (2).

«49»

ل (3)،[الخصال] لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْقِلٍ عَنْ جَعْفَرٍ الْوَرَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَشَجِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَیْدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ قَالَ: ثَلَاثَةُ نَفَرٍ آلُوا بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی لِیَقْتُلُوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَذَهَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَحْدَهُ إِلَیْهِمْ وَ قَتَلَ وَاحِداً مِنْهُمْ وَ جَاءَ بِالْآخَرَیْنِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدِّمْ إِلَیَّ أَحَدَ الرَّجُلَیْنِ فَقَدَّمَهُ فَقَالَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَنَقْلُ جَبَلِ أَبِی قُبَیْسٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ هَذِهِ الْکَلِمَةَ قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ ثُمَّ قَالَ قَدِّمِ الْآخَرَ فَقَالَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اشْهَدْ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَلْحِقْنِی بِصَاحِبِی قَالَ یَا عَلِیُّ أَخِّرْهُ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَأَخَّرَهُ وَ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمْسِکْ فَإِنَّ هَذَا رَسُولُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ حَسَنُ الْخُلُقِ سَخِیٌّ فِی قَوْمِهِ فَقَالَ الْمُشْرِکُ تَحْتَ السَّیْفِ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ یُخْبِرُکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ دِرْهَماً مَعَ أَخٍ لِی قَطُّ وَ لَا قَطَبْتُ وَجْهِی فِی الْحَرْبِ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مِمَّنْ جَرَّهُ حُسْنُ خُلُقِهِ وَ سَخَاؤُهُ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (4).

ص: 390


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 6.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 112.
3- 3. الخصال ج 1 ص 47.
4- 4. أمالی الصدوق: 65.

باب نود و سوم : حلم و عفو و بخشش و فرو بردن خشم و غضب

آیات

- فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ.(1)

{پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمان خویش را بیاورد.}

- وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.(2)

{و خشم خود را فرو می برند و از مردم در می گذرند و خداوند نکوکاران را دوست دارد.}

- إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً.(3)

{اگر خیری را آشکار کنید یا پنهانش دارید، یا از بدیی درگذرید، پس خدا درگذرنده تواناست.}

- فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.(4)

{پس، از آنان درگذر و چشم پوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست می دارد.}

- خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ.(5)

{گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.}

- وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ.(6)

{و بدی را با نیکی می زدایند.}

- فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ.(7)

{پس به خوبی صرف نظر کن.}

- ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ.(8)

{بدی را به شیوه ای نیکو دفع کن. ما به آنچه وصف می کنند داناتریم.}

- وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(9)

{و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً.(10)

{و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.}

- وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ.(11)

{و بدی را با نیکی دفع می نمایند.}

- وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ. وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.(12)

{و نیکی با بدی یکسان نیست. [بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یکدل می گردد. و این [خصلت] را جز کسانی که شکیبا بوده اند نمی یابند، و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ، نخواهد یافت.}

ص: 397


1- . بقره / 109
2- . آل عمران / 134
3- . نساء / 149
4- . مائده / 13
5- . اعراف / 199
6- . رعد / 22
7- . حجر / 85
8- . مؤمنون / 96
9- . نور / 22
10- . فرقان / 63
11- . قصص / 54
12- . سجده / 34 - 35
أقول

قد مر الخبر بطوله فی باب شجاعة أمیر المؤمنین علیه السلام و نوادر غزواته (1).

«50»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَضِیَ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ (2).

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر محمد بن الفضیل عن زرارة: مثله.

«51»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی قَتَادَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِلْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ یَا مُعَلَّی عَلَیْکَ بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّهُمَا یُزَیِّنَانِ الرَّجُلَ کَمَا تُزَیِّنُ الْوَاسِطَةَ الْقِلَادَةُ(3).

«52»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وُجُوهاً خَلَقَهُمْ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَمْشَاهُمْ فِی (4) أَرْضِهِ لِقَضَاءِ حَوَائِجِ إِخْوَانِهِمْ یَرَوْنَ الْحَمْدَ مَجْداً وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ وَ کَانَ فِیمَا خَاطَبَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ علیه السلام أَنْ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قَالَ السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ (5).

«53»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ هَیِّنٌ لَیِّنٌ سَمِحٌ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ وَ الْکَافِرُ فَظٌّ غَلِیظٌ لَهُ خُلُقٌ سَیِّئٌ وَ فِیهِ جَبَرِیَّةٌ(6).

«54»

ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مُوسَی بْنِ

ص: 391


1- 1. راجع ج 41 ص 73- 75. من هذه الطبعة الحدیثة.
2- 2. أمالی الصدوق: 163.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 308.
4- 4. ما بین العلامتین ساقط من الأصل طبقا للمصدر، و التصحیح من حدیث آخر.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 309.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 376.

- وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ ... وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ. وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ. إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ. وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.(1)

{و چون به خشم درمی آیند درمی گذرند. و کسانی که [ندای] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا کرده اند و کارشان در میانشان مشورت است و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام برمی خیزند]. و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست. به راستی او ستمگران را دوست نمی دارد. و هر که پس از ستم [دیدنِ] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد] راه [نکوهشی] بر ایشان نیست. راه [نکوهش] تنها بر کسانی است که به مردم ستم می کنند، و در [روی] زمین به ناحق سر برمی دارند. آنان عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.}

- فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ.(2)

{[و خدا فرمود:] از ایشان روی برتاب و بگو: «به سلامت.» پس زودا که بدانند.}

- قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ.(3)

{به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزیِ] خدا امید ندارند درگذرند، تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می شده اند به مجازات رساند.}

- وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.(4)

{و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا.(5)

{و بر آنچه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر.}

تفسیر

فاعفوا و اصفحوا: گفته شده معنای عفو، کیفر نکردن در مقابل گناه و معنای «صفح»، توبیخ و سرزنش نکردن است. «حتی یأتی اللَّه بامره»، یعنی تا وقتی که دستور کشتن کفار در فتح مکه فرا رسد. «و الکاظمین الغیظ» آیه قبل چنین است: «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ. الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ.» {سرعت کنید به طرف بخشش پروردگار و بشتابید به سوی بهشتی که وسعتش به مقدار آسمان ها و زمین است که برای اهل تقوا آماده شده، آنان که در مواقع آسایش و مشکلات انفاق می نمایند} یعنی در تمام حالات انفاق می کنند آنچه را که برای آنها میسر است، کم یا زیاد. «و الکاظمین الغیظ» یعنی آنان که خشم خود را نگاه می دارند و آن را اعمال نمی کنند. و در مجمع البیان(6) است که کنیز حضرت سجاد علیه السّلام روی دست حضرت آب می ریخت که برای نماز آماده شود. ناگهان ظرف آب از دست کنیز افتاد و سر مبارک حضرت شکست. حضرت سرش را بلند کرد و به او نگاه کرد. کنیز گفت:

ص: 398


1- . شوری / 37 - 43
2- . زخرف / 90
3- . جاثیه / 14
4- . تغابن / 14
5- . مزمل / 10
6- . مجمع البیان 2 : 393

إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا حَسَّنَ اللَّهُ خُلُقَ عَبْدٍ وَ لَا خُلُقَهُ إِلَّا اسْتَحْیَا أَنْ یُطْعِمَ لَحْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ النَّارَ(1).

«55»

ل، [الخصال] فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً: یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ لَمْ یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خُلُقٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ وَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ (2).

سن، [المحاسن] أبی عن النوفلی عن السکونی عن الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله: مثله (3).

«56»

سن، [المحاسن] إِبْرَاهِیمُ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنَ الْإِیمَانِ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ (4).

«57»

سن، [المحاسن] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ مَیْمُونٍ الْبَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْإِیمَانُ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ إِرَاقَةُ الدِّمَاءِ(5).

«58»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا لَهُ فِی حُسْنِ الْخُلُقِ لَعَلِمَ أَنَّهُ یَحْتَاجُ أَنْ یَکُونَ لَهُ حُسْنُ الْخُلُقِ (6).

«59»

صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: عُنْوَانُ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُسْنُ خُلُقِهِ (7).

«60»

ضا، [فقه الرضا علیه السلام] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: عَجِبْتُ لِمَنْ یَشْتَرِی الْعَبِیدَ بِمَالِهِ فَیُعْتِقُهُمْ کَیْفَ لَا یَشْتَرِی الْأَحْرَارَ بِحُسْنِ خُلُقِهِ.

ص: 392


1- 1. ثواب الأعمال: 164.
2- 2. الخصال ج 1 ص 62.
3- 3. المحاسن: 6.
4- 4. المحاسن: 389.
5- 5. المحاسن: 389.
6- 6. صحیفة الرضا: 24.
7- 7. صحیفة الرضا: 12.

خداوند می فرماید: «و الکاظمین الغیظ.» حضرت فرمود خشم خود را فرو بردم. کنیز گفت: «و العافین عن الناس.» فرمود: خدا تو را ببخشد. کنیز گفت: «و اللَّه یحب المحسنین.» فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم .

روایات

روایت1.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در خطبه خود فرمود: آیا خبر دهم شما را از بهترین خصلت های دنیا و آخرت؟ 1) گذشت از کسی که به تو ظلم کرده؛ 2) پیوند با کسی که از تو بریده؛ 3) احسان و نیکی به کسی که به تو بدی کرده؛ 4) و بخشش به کسی که تو را محروم کرده است.(1)

توضیح

«خلائق» جمع «خلیقة» است به معنای طبیعت و سرشت. و منظور در اینجا حالات و ملکات ثابت و راسخ نفسانی است، یعنی بهترین صفاتی که در دنیا و آخرت نافع است. «و تصل» در روایات دیگر این تعبیر آمده است که «وصلة من قطعک» و با تعبیر بالا ممکن است به تقدیر «ان تصل» که به مصدر تاویل شده باشد که هر دو در واقع یکی می شود. و ممکن است گفته شود عدول از جمله اسمیه به جمله فعلیه (که در قوه امر است و مقصود امر است) برای تاکید بیشتر باشد که عمل را انجام شده می بیند. و فرق این جمله دوم با اولی این است که قطع پیوند مستلزم ظلم نیست، ولی در جمله اول تصریح به ظلم شده و مقصود جمله دوم این است که با کسی که رابطه را قطع کرده، معاشرت نمایی و احتمال دارد که مخصوص پیوند خویشاوندی و صله رحم باشد، چون غالبا در این مورد استعمال می شود.

و احسان در مقابل اسائه و بدی از هر دو مطلب آن دو جمله اخص است، چون احسان بالاتر از عفو است. و بدی کردن هم اخص از قطع پیوند است، چون می شود رابطه را قطع کند، ولی دیگر بدی ننماید. و همچنین محروم کردن غیر از بدی کردن و قطع رابطه است، چون در مفهوم اسائه ضرر و زیان معتبر است که در آن دو معتبر نیست. و «قطع» به معنای معاشرت نکردن است و ممکن است این جملات تاکید یکدیگر باشد با حفظ یک معنا که در خطبه ها و مواعظ تاکید مرسوم است

روایت2.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آیا راهنمایی نکنم شما را بر بهترین اخلاق دنیا و آخرت؟ 1) پیوند نمایی با کسی که از تو بریده؛ 2) عطا کنی به کسی که تو را محروم ساخته؛ 3) عفو کنی از کسی که به تو ظلم کرده است.(2)

روایت3.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز است

ص: 399


1- . کافی 2 : 390
2- . کافی 2 : 390
«61»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْخُلُقُ الْحَسَنُ جَمَالٌ فِی الدُّنْیَا وَ نُزْهَةٌ فِی الْآخِرَةِ وَ بِهِ کَمَالُ الدِّینِ وَ الْقُرْبَةُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یَکُونُ حُسْنُ الْخُلُقِ إِلَّا فِی کُلِّ وَلِیٍّ وَ صَفِیٍّ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَبَی أَنْ یَتْرُکَ أَلْطَافَهُ بِحُسْنِ الْخُلُقِ إِلَّا فِی مَطَایَا نُورِهِ الْأَعْلَی وَ جَمَالِهِ الْأَزْکَی لِأَنَّهَا خَصْلَةٌ یَخُصُّ بِهَا الْأَعْرَفِینَ بِهِ وَ لَا یَعْلَمُ مَا فِی حَقِیقَةِ حُسْنِ الْخُلُقِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَاتَمُ زَمَانِنَا إِلَی حُسْنِ الْخُلُقِ وَ الْخُلُقُ الْحَسَنُ أَلْطَفُ شَیْ ءٍ فِی الدِّینِ وَ أَثْقَلُ شَیْ ءٍ فِی الْمِیزَانِ وَ سُوءُ الْخُلُقِ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا

یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ وَ إِنِ ارْتَقَی فِی الدَّرَجَاتِ فَمَصِیرُهُ إِلَی الْهَوَانِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُسْنُ الْخُلُقِ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ صَاحِبُهُ مُتَعَلِّقٌ بِغُصْنِهَا یَجْذِبُهُ إِلَیْهَا وَ سُوءُ الْخُلُقِ شَجَرَةٌ فِی النَّارِ وَ صَاحِبُهُ مُتَعَلِّقٌ بِغُصْنِهَا یَجْذِبُهُ إِلَیْهَا(1).

«62»

ضه، [روضة الواعظین] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْخُلُقِ نِصْفُ الدِّینِ وَ قِیلَ لَهُ صلی الله علیه و آله مَا أَفْضَلُ مَا أُعْطِیَ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ قَالَ الْخُلُقُ الْحَسَنُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: رَأَیْتُ رَجُلًا فِی الْمَنَامِ جَاثِیاً عَلَی رُکْبَتَیْهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَحْمَةِ اللَّهِ حِجَابٌ فَجَاءَهُ حُسْنُ خُلُقِهِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَأَدْخَلَهُ فِی رَحْمَةِ اللَّهِ.

«63»

نبه، [تنبیه الخاطر]: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ مَا الدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ قِبَلِ شِمَالِهِ فَقَالَ مَا الدِّینُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ وَرَائِهِ فَقَالَ مَا الدِّینُ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَ مَا تَفْقَهُ الدِّینُ هُوَ أَنْ لَا تَغْضَبَ وَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الشُّؤْمُ قَالَ سُوءُ الْخُلُقِ.

وَ قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوْصِنِی فَقَالَ اتَّقِ اللَّهَ حَیْثُ کُنْتَ قَالَ زِدْنِی قَالَ أَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا قَالَ زِدْنِی قَالَ خَالِطِ النَّاسِ بِحُسْنِ الْخُلُقِ.

وَ سُئِلَ صلی الله علیه و آله: أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ قَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله مَا حَسَّنَ اللَّهُ خُلُقَ امْرِئٍ وَ خَلْقَهُ فَیُطْعِمَهُ النَّارَ.

ص: 393


1- 1. مصباح الشریعة ص 40.

از اخلاق کریمه و با ارزش دنیوی و اخروی است: عفو کنی از کسی که به تو ظلم کرده؛ پیوند نمایی با آن کس که از تو بریده؛ حلم و بردباری داشته باشی هنگامی که با سفاهت به تو برخورد شود.(1)

بیان

اللفائفی کأنه بیاع اللفافة و فی القاموس اللفافة بالکسر ما یلف به علی الرجل و غیرها و الجمیع لفائف انتهی و یقال جهل علی غیره سفه.

روایت4.

کافی: از ثمالی، از حضرت سجاد علیه السّلام نقل کرده که فرمود: روز قیامت که خداوند متعال اولین و آخرین را در یک سرزمین جمع می کند، منادی از طرف خدا صدا می زند: کجا هستند اهل فضل؟ گروهی بلند می شوند. پس فرشتگان با آنها مواجه شده و می پرسند: فضل شما چگونه بوده است؟ در پاسخ می گویند: ما با کسی که از ما می برید، پیوند می نمودیم و به کسی که ما را محروم می کرد، عطاء و بخشش داشتیم و از کسی که بر ما ظلم می کرد، گذشت می کردیم. پس به آنها گفته می شود: آری، راست می گویید. بروید داخل بهشت شوید! (2)

توضیح

در قاموس آمده: «عنق» با ضمّ و نیز با دو ضمّه و نیز «عنیق» بر وزن امیر و «عُنَق» بر وزن صُرَد، به معنای گردن است و جمع آن «اعناق» است. و نیز به معنای دسته ای از مردم و روسا می آید. (پایان نقل قول) مقصود از اهل فضل ممکن است اهل کمال و فضیلت باشد که نسبت به دیگران دارای مزایای اخلاقی و کمالی هستند. و ممکن است منظور اهل فضل و احسان و کرم باشد و تصدیق آنها در داشتن این صفات یا در این جهت که این صفات موجب فضیلت است یا هر دو جهت باشد. و بدان که این خصلت ها فضیلت و کرامت بسیار باارزشی است که کنه ارزش و حقیقت و میزان فضل آنها قابل درک و بیان نیست، چون دارنده این صفات از طرفی برای نفس و روح خود فضیلت و کرامتی را تثبیت می نماید و از طرفی رذالت و پستی را از خود برطرف می کند و با قوه قلب و روح نیرومند، بر دشمن درونی و نفسانی غالب و چیره می گردد. و به این مطلب در قرآن مجید اشاره شده که فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ...» و به ارزش رفیع و شرافت بلند این صفات اشاره شده در این جمله که فرمود: «وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.» {فقط اهل صبر و استقامت و کسانی که از ایمان و معرفت بهره بزرگی دارند به این صفات نائل می شوند که خدا ما را از آنها قرار دهد.}

ص: 400


1- . کافی 2 : 390
2- . کافی 2 : 390

قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ فُلَانَةَ تَصُومُ النَّهَارَ وَ تَقُومُ اللَّیْلَ وَ هِیَ سَیِّئَةُ الْخُلُقِ تُؤْذِی جِیرَانَهَا بِلِسَانِهَا فَقَالَ لَا خَیْرَ فِیهَا هِیَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِبَسْطِ الْوُجُوهِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ.

وَ قَالَ أَیْضاً: سُوءُ الْخُلُقِ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ.

وَ قَالَ جَرِیرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ إِنَّکَ امْرُؤٌ قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ خَلْقَکَ فَأَحْسِنْ خُلُقَکَ.

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ فَلَا یُعْتَدَّنَّ بِشَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِهِ تَقْوَی یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ حِلْمٌ یَکُفُّ بِهِ السَّفِیهَ أَوْ خُلُقٌ یَعِیشُ بِهِ فِی النَّاسِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: حُسْنُ الْخُلُقِ فِی ثَلَاثٍ اجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ وَ طَلَبِ الْحَلَالِ وَ التَّوَسُّعِ عَلَی الْعِیَالِ.

وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: أَنْ لَا یَکُونَ لَکَ هِمَّةٌ إِلَّا اللَّهُ.

«64»

ختص، [الإختصاص] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَخْلَاقُ مَنَائِحُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا أَحَبَّ عَبْداً مَنَحَهُ خُلُقاً حَسَناً وَ إِذَا أَبْغَضَ عَبْداً مَنَحَهُ خُلُقاً سَیِّئاً(1).

«65»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ کَانَ حُسْنُ الْخُلُقِ خَلْقاً یُرَی مَا کَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ شَیْ ءٌ أَحْسَنَ مِنْهُ وَ لَوْ کَانَ الْخُرْقُ خَلْقاً یُرَی مَا کَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ شَیْ ءٌ أَقْبَحَ مِنْهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُبْلِغُ الْعَبْدَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ.

«66»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنْ رِبْعِیٍّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِیَحْیَی السَّقَّاءِ یَا یَحْیَی إِنَّ الْخُلُقَ الْحَسَنَ یُسْرٌ وَ إِنَّ الْخُلُقَ السَّیِّئَ نَکَدٌ.

«67»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر الْمَحَامِلِیُّ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِأَهْلِ بَیْتٍ خَیْراً رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِی الْمَعِیشَةِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ.

«68»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ کَامِلٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا خَالَطْتَ النَّاسَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُخَالِطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ

ص: 394


1- 1. الاختصاص: 225.

روایت5.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر شما باد به عفو و گذشت که این صفت جز عزت و ارزش برای بنده چیز دیگری ندارد. بنابراین نسبت به هم عفو و گذشت داشته باشید تا خداوند به شما عزت و عظمت عنایت کند.(1)

توضیح

عفو و گذشت موجب عزت دنیوی است. این مطلب برای رد و ابطال توهم و خیال شیطانی است که تصور باطل می شود که انتقام نگرفتن و گذشت نمودن باعث ذلت و خواری بین مردم و جری شدن آنها به انسان می گردد. ولی چنین نیست، بلکه سبب برتری قدر و منزلت و بلندی مرتبه انسان در نظر مردم می شود، مخصوصا وقتی که این عفو در حال قدرت باشد. و ترک عفو موجب مشاجره و منازعه و شکایت و حضور در دادگاه ها می گردد یا فتنه و درگیری که باعث تلفات نفوس و اموال می شود که این امور سبب مذلت و رسوایی است. این از جهت عزت دنیوی. و اما عزت اخروی که خیلی روشن است که در آن جهان خدا عنایت می فرماید.

روایت6.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: پشیمانی از عفو و گذشت بهتر و آسان تر است از پشیمانی از عقوبت و انتقام.(2)

توضیح

پشیمان شدن از عفو احتمال چند معنا دارد: 1) به این معنا که گرچه انسان نباید از عفو و گذشت پشیمان شود، ولی در عین حال وقتی این پشیمانی نابجا را با پشیمانی از انتقام بسنجیم و قیاس کنیم، پشیمان شدن از عفو بهتر است .

یعنی انسان باید عفو کند، گرچه پس از آن پشیمان شود. 2) سخن بر اساس فرض و تسلیم باشد، یعنی اگر فرضا در عفو و گذشت پشیمانی پیدا شود، چنین پشیمانی و ندامت از پشیمانی از عقوبت و انتقام بهتر و آسان تر است، چون در عفو اگر فرضا پشیمان شود، هر وقت که بخواهد انتقام خود را بگیرد می تواند، ولی در صورت انتقام پشیمانی سودی ندارد و عمل انتقامجویانه انجام یافته و دیگر زمینه عفو از دست رفته است. بنابراین چنین ندامتی همیشه هست و قابل جبران نیست، بر خلاف عفو که همیشه اختیار در دست او است. پس عفو بهتر از انتقام است. 3) لفظی مانند دفع و یا رفع در تقدیر به عنوان مضاف باشد (که بالمآل با وجه گذشته فرقی ندارد). 4) گرچه ندامت و پشیمانی از عقوبت و انتقام ممدوح و حالت خوبی است و پشیمانی از عفو مذموم و بد است، ولی مجموع این دو حالت (عفو و پشیمانی از آن) را با مجموع دو حالت عقوبت و پشیمانی از آن قیاس شده است. یعنی روی هم رفته عفو و پشیمانی از روی هم رفته عقوبت و پشیمانی بهتر است. بنابراین توجیه منافاتی بین این مطلب (که این دو حالت از آن دو حالت بهتر است) و بین مطلب دیگر (که ندامت از عفو مذموم و ندامت از عقوبت ممدوح است) نیست، یعنی گرچه این ندامت از آن ندامت بهتر است، ولی این دو حالت عفو و ندامت از آن دو حالت عقوبت و ندامت بهتر است و این توجیه خوبی است.

ص: 401


1- . کافی 2 : 390
2- . کافی 2 : 390

إِلَّا کَانَتْ یَدُکَ عَلَیْهِ الْعُلْیَا فَافْعَلْ فَإِنَّ الْعَبْدَ یَکُونُ مِنْهُ بَعْضُ التَّقْصِیرِ فِی الْعِبَادَةِ وَ یَکُونُ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ فَیُبْلِغُهُ اللَّهُ بِخُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ.

«69»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر حَمَّادُ بْنُ عِیسَی عَنِ الْعَقَرْقُوفِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَقْرَبُکُمْ مِنِّی غَداً أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ أَقْرَبُکُمْ مِنَ النَّاسِ.

«70»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر حَمَّادٌ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ النَّاسِ أَکْمَلُ إِیمَاناً قَالَ أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً.

«71»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لَا تَسَعُونَ النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ وَ لَکِنْ سَعُوهُمْ بِالطَّلَاقَةِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ رَحِمَ اللَّهُ کُلَّ سَهْلٍ طَلْقٍ.

«72»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الْخُلُقُ مِنْحَةٌ یَمْنَحُهَا اللَّهُ مَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ فَمِنْهُ سَجِیَّةٌ وَ مِنْهُ نِیَّةٌ قُلْتُ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ صَاحِبُ النِّیَّةِ أَفْضَلُ فَإِنَّ صَاحِبَ السَّجِیَّةِ هُوَ الْمَجْبُولُ عَلَی الْأَمْرِ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ غَیْرَهُ وَ صَاحِبَ النِّیَّةِ هُوَ الَّذِی یَتَصَبَّرُ عَلَی الطَّاعَةِ فَیَصْبِرُ فَهَذَا أَفْضَلُ.

«73»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا ابْنَ سِنَانٍ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ قُوتُهُ الشَّعِیرَ مِنْ غَیْرِ أُدْمٍ إِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ یَعْمُرَانِ الدِّیَارَ وَ یَزِیدَانِ فِی الْأَعْمَارِ.

«74»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیٍّ الْأَحْمَسِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ یُذِیبُ الْخَطِیئَةَ کَمَا تُذِیبُ الشَّمْسُ الْجَلِیدَ وَ إِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ لَیُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ.

«75»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:

ص: 395

روایت7.

کافی: معتب نقل می کند که موسی بن جعفر علیه السّلام در نخلستان خود بود و در آنجا مشغول چیدن خرما بودند. ناگهان متوجه شدم که غلام حضرت مقداری از خرما برداشت و پشت دیوار پرتاب کرد که بعدا برود و آنها را بردارد. من رفتم خرماها را برداشتم و با غلام خدمت حضرت بردم و قضیه را عرض کردم. حضرت فرمود: ای غلام! عرض کرد لبیک! فرمود: آیا گرسنه هستی؟ عرض کرد نه ای آقای من. فرمود پس چرا چنین کردی و خرما را سرقت نمودی؟ عرض کرد: فقط از این جهت بود که دلم خواست. فرمود: برو مال خودت باشد. و فرمود: رهایش کنید.(1)

توضیح

این حدیث دلالت می کند که عفو کردن دزد و دادن مال به او مستحب است.

روایت8.

کافی: امام علیه السلام فرمود: دو لشکری که با هم برخورد می کنند، آن طرف که عفو و گذشتش بیشتر است پیروز می گردد.(2)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که نیت و تصمیم عفو، باعث غلبه بر دشمن می شود

روایت9.

کافی: زراره از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که زن یهودیه را که گوشت گوسفند را مسموم کرده بود که رسول خدا را مسموم کند، خدمت حضرتش آوردند. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: چرا این کار را کردی؟ آن زن گفت: چنین فکر کردم که اگر محمد صلی اللَّه علیه و آله پیامبر باشد، این گوشت زهرآلود به او زیان نمی رساند و اگر پادشاه و سلطان است و بی جهت مدعی نبوت است، من با این کارم مردم را از او راحت کرده ام. پس از این مذاکره حضرت او را مورد عفو قرار داد.(3)

توضیح

این حدیث دلالت بر این دارد که عفو بر کافر هم خوب است، گرچه درصدد قتل و کشتن انسان باشد و برای تبرئه خود حرف ها و دلیل های دروغین بیاورد. ظاهر اکثر اخبار این است که حضرت از آن گوشت میل فرمود، ولی در اثر اعجاز تاثیر فوری نکرد. و در پاره ای از روایات آمده که اثر زهر در جسد مبارکش باقی ماند تا پس از دو سال وفات کرد و شهید شد. که با این حادثه خداوند متعال کرامت نبوت و فضیلت و ارزش شهادت را برای حضرت جمع نمود. و در میان اهل سنت اختلاف است و روایاتشان مختلف است که آیا حضرت آن زن یهودیه را به قتل رسانده یا نه. در اکثر روایات ما و آنها آمده است که حضرت عفو فرمود و آن زن را نکشت، ولی بعضی عقیده دارند که حضرت او را کشت. و از ابن عباس روایت شده که حضرت او را در اختیار بازماندگان کسانی که از آن گوشت خورده و مرده بود گذاشت و آنها او را کشتند که با این قول، جمع بین روایات مختلف نموده اند .

ص: 402


1- . کافی 2 : 390
2- . کافی 2 : 390
3- . کافی 2 : 390

أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً مَاتَ فَحَفَرْنَا لَهُ فَامْتَنَعَتِ الْأَرْضُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ کَانَ سَیِّئَ الْخُلُقِ.

«76»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِخِیارِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحَاسِنُکُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَکْنَافاً الَّذِینَ یَأْلَفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ.

«77»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر أَبُو الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ شَجَرَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی رَجَاءٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: حُسْنُ الْخُلُقِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ.

«78»

نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: أَکْرَمُ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: کَفَی بِالْقَنَاعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً(2).

«79»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: حُسْنُ الْخُلُقِ یُبْلِغُ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ.

وَ قَالَ علیه السلام: حُسْنُ الْخُلُقِ خَیْرُ رَفِیقٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: رُبَّ عَزِیزٍ أَذَلَّهُ خُلُقُهُ وَ ذَلِیلٍ أَعَزَّهُ خُلُقُهُ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَانَتْ کَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مَحَبَّتُهُ.

«80»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ عَلِمَ الرَّجُلُ مَا لَهُ فِی حُسْنِ الْخُلُقِ لَعَلِمَ أَنَّهُ یَحْتَاجُ أَنْ یَکُونَ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ.

ص: 396


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 152.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 195.

روایت10.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: سه چیز است که موجب ازدیاد عزت مسلمان می شود: گذشت از کسی که به او ظلم کرده؛ بخشش به کسی که او را محروم کرده؛ پیوند و ارتباط با کسی که رابطه دوستی و خویشی را بریده است.(1)

روایت11.

العدد القویه: در ضمن داستان احضار حضرت صادق علیه السّلام توسط منصور دوانیقی و توبیخ و پرخاش او نسبت به حضرت که حدیثی طولانی است، حضرت در پاسخ منصور فرمود: پدرم از پدرش، از جدش علیهم السّلام روایت کرده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: روز قیامت منادی از عرش الهی صدا می زند: آگاه باشید! هر کس که پاداش او بر من (خدا) است بلند شود. و غیر از کسانی که بر برادر دینی خود عفو و گذشت کرده اند، کسی بلند نمی شود. تا آخر حدیث طولانی.(2)

روایت12.

کافی: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: انسان جزو عابدان محسوب نمی شود، تا وقتی که حلیم و بردبار باشد. و در بنی اسرائیل چنین مقرر بود که کسی که مشغول عبادت می شد از عابدین محسوب نمی شد، تا اینکه ده سال سکوت کند.(3)

توضیح

راغب گفته است: «حلم» یعنی در اختیار گرفتن نفس و جلوگیری از هیجان و بر افروخته شدن خشم. و گفته شده حلم یعنی تانی و تامل و تحقیق در امور و این حالت از اثر اعتدال قوه غضبیه است که انسان را از تاثر و ناراحتی در مقابل پیشامدهای ناگوار منع کرده و باز می دارد.

و از آثار حلم، اضطراب و تشویش نداشتن در برابر حوادث هولناک و افراط و تعدی نکردن در مواقع مواخذه از مقصرین و کنترل اعمال و حرکات است. و همچنین از آثار آن، اظهار برتری و امتیاز نسبت به دیگران نداشتن و سستی و مسامحه نکردن در حفظ و نگهداری آنچه که شرعا و عقلا حفظ آن واجب است. (پایان کلام راغب) و این حدیث دلالت بر این دارد که شرط کمال عبادت و قبولی آن حلم است، زیرا شخص سفیه و نادان دست به کارهای زشت و ناروا می زند، از قبیل فحش و ناسزا و زدن و آزار و اذیت و بالاتر از آن، مثل زخمی کردن طرف و کشتن که تمام این اعمال موجب فساد عبادت است، چون خداوند فقط عبادت متقین را قبول می فرماید. و گفته شده که مقصود از حلیم و بردبار در اینجا عاقل است و قبلا هم گفته شد که عبادت غیر عاقل کامل نیست. و چون سکوت از امور بی فایده از لوازم حلم و بردباری است، از این جهت پس از حلم، سکوت را ذکر فرموده.

ص: 403


1- . کافی 2 : 391
2- . العدد القویة: 156
3- . کافی 2 : 392

باب 93 الحلم و العفو و کظم الغیظ

الآیات

البقرة فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ (1) آل عمران وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (2) النساء إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً(3) المائدة فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (4) الأعراف خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (5) الرعد وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ(6) الحجر فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (7) المؤمنون ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ (8) النور وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (9) الفرقان وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً(10) القصص وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ(11) السجدة وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها

ص: 397


1- 1. البقرة: 109.
2- 2. آل عمران: 134.
3- 3. النساء: 149.
4- 4. المائدة: 17.
5- 5. الأعراف: 199.
6- 6. الرعد: 23.
7- 7. الحجر: 86.
8- 8. المؤمنون: 99.
9- 9. النور: 23.
10- 10. الفرقان: 65.
11- 11. القصص: 55.

و لذا پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر وقت یکی از شما خشمناک شد، باید سکوت نماید. و روزه صمت و سکوت در میان بنی اسرائیل مشروع و متداول بوده و این عمل گرچه در اسلام منسوخ شده، ولی اصل سکوت و خاموشی و ارزش آن مطلوب و محبوب است و حضرت رضا علیه السّلام برای شاهد بر خوبی صمت و سکوت، مشروعیت آن را در بنی اسرائیل یادآور می شود که آنها وقتی عبادت کننده را در ردیف عابدان معروف می شمردند که مدت ده سال بر روزه سکوت یا بر اصل سکوت مواظبت نماید

روایت13.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام، از حضرت سجاد علیه السّلام نقل کرده که می فرمود: خیلی خوش دارم از کسی که حلمش در موقع غضب او را دریابد.(1)

توضیح

گفته امام علیه السلام «ان یدرکه» بدل اشتمال از «الرجل» است.

روایت14.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند متعال شخص باحیا و بردبار را دوست می دارد.(2)

روایت15.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هرگز خداوند متعال جهل و نادانی را موجب عزت و عظمت و حلم و بردباری را عامل ذلت قرار نداده است.(3)

توضیح

لفظ جهل در مقابل علم گفته می شود و نیز به لازمه آن که سفاهت و اعمال مخالف عقل است اطلاق می گردد. و اینجا احتمال دو وجه هست، همچنان که حلم احتمال هر دو معنای مقابل را دارد و دومی بهتر است.

روایت16.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حلم و بردباری بهترین یار و یاور است. و فرمود: اگر حلیم و بردبار نیستی، خود را به حلم و بردباری وادار کن.(4)

توضیح

اینکه فرمود حلم یار و یاور خوبی است، از این جهت است که با بردباری خصومت و دشمنی از بین می رود، بلکه دشمن تبدیل به دوست می گردد و این خود بهترین نصرت است. علاوه بر این شخص بردبار در نظر مردم دوست داشتنی است و طبعا در مقام منازعه مردم او را بر علیه دشمنش یاری مینماید و در مشکلات به او کمک می کنند. و جمله بعدی معنایش این است که اگر از نظر طبع و خلقت دارای صفت حلم نیستی، تو خود با زحمت و مشقت و با جهاد با نفس اظهار حلم و بردباری کن و تمرین کن تا این صفت خلق و خوی تو شود و تدریجا بر تو سهل و آسان گردد. با اینکه قبلا هم گفتیم، اگر اخلاقی را با مشقت و زحمت و بر خلاف طبع به خود بگیرد، ثواب و ارزشش بیشتر است.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده:

ص: 404


1- . کافی 2 : 392
2- . کافی 2 : 393
3- . کافی 2 : 393
4- . کافی 2 : 393

إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (1) حمعسق وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ إلی قوله تعالی وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(2) الزخرف فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (3) الجاثیة قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (4) التغابن وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5) المزمل وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا(6)

تفسیر

فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا(7) قیل العفو ترک عقوبة الذنب و الصفح ترک تثریبه حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ فیهم بالقتل یوم فتح مکة وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ(8) قال تعالی قبل ذلک وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ یعنی ینفقون فی أحوالهم کلها ما تیسر لهم من قلیل أو کثیر وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ أی الممسکین علیه الکافین عن إمضائه

فِی الْمَجْمَعِ (9)

رُوِیَ: أَنَّ جَارِیَةً لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام جَعَلَتْ تَسْکُبُ عَلَیْهِ الْمَاءُ لِیَتَهَیَّأَ لِلصَّلَاةِ فَسَقَطَ الْإِبْرِیقُ مِنْ یَدِهَا فَشَجَّهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَتْ لَهُ

ص: 398


1- 1. السجدة: 35- 36.
2- 2. الشوری: 36- 42.
3- 3. الزخرف: 90.
4- 4. الجاثیة: 14.
5- 5. التغابن: 15.
6- 6. المزّمّل: 11.
7- 7. البقرة: 109.
8- 8. آل عمران: 134.
9- 9. مجمع البیان ج 2 ص 505.

اگر حلیم نیستی، اظهار حلم کن که هر کس خود را شبیه گروهی کرد، از آنها خواهد شد.

روایت17.

کافی: حفض بن ابی عایشه نقل می کند که حضرت صادق علیه السّلام غلامش را دنبال کاری فرستاد. مدتی طول کشید و غلام نیامد. حضرت برای بررسی وضع غلام از خانه بیرون آمد. بر خلاف انتظار مشاهده فرمود که غلام خوابیده است. حضرت بالای سر غلام نشست و او را باد می زد تا وقتی که غلام بیدار شد. حضرت فرمود: فلانی این برای تو درست نیست که شب بخوابی و روز هم بخوابی؛ شب برای خواب، روز هم برای ما.(1)

توضیح

«تنام» مرفوع است و یا به تقدیر «ان» منصوب است و «تنام» بدل از «ذلک» است. «لک التیل» جمله مستأنفه است. این حدیث دلالت بر این دارد که جایز است انسان به غلامش پس از خواب روز دستور انجام کار بدهد، در صورتی که شب به او کاری ارجاع نکرده باشد و او را به خدمت نگرفته باشد. و نیز دلالت دارد بر اینکه مستحب است غلام را از خواب بیدار نکند و او را باد بزند که نهایت مروت و حلم است.

روایت18.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند شخص با حیا و حلیم و عفیف متعفف را دوست دارد.(2)

توضیح

«عفیف» یعنی کسی که از حرام مخصوصا از حرام های مربوط به شکم و فرج اجتناب نماید. و «متعفف» یا تاکید عفیف است، مثل اینکه می گویند «لیل الیل»، شب تار و خیلی تار. و یا منظور از عفیف، اجتناب از حرام و متعفف کسی است که از مکروه اجتناب کند، چون اجتناب از مکروه عفت و خودداری بیشتری است، پس با وزن متعفف مناسب تر است. و یا «عفیف عفه» مربوط به شکم و «متعفف عفت» مربوط به فرج است، و یا عفیف عفت از حرام و متعفف خودداری از سؤال است. همچنان که در این آیه شریفه است: «یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ.»(3) {این فقرا چون سؤال و اظهار فقر نمی کنند، کسانی که از وضع زندگی آنها اطلاع ندارند خیال می کنند که این ها غنی و ثروتمندند.} و یا عفیف کسی است که خلقتا و طبیعتا دارای عفت است و متعفف کسی است که با زحمت و تمرین خود را عفیف نموده که شاید این معنا مناسب تر باشد. راغب گفته: عفت یک حالت نفسانی است که از تسلط شهوت بر انسان جلوگیری می کند. و تعفف این است که این نیرو و قوت روحی را با تمرین و مراقبت به دست آورد و اصل معنای آن اکتفاء به مقدار اندک است که با عفت قریب المعنا است.

ص: 405


1- . کافی 2 : 393
2- . کافی 2 : 393
3- . بقره / 273

الْجَارِیَةُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ فَقَالَ لَهَا کَظَمْتُ غَیْظِی قَالَتْ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ قَالَ عَفَا اللَّهُ عَنْکِ قَالَتْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ قَالَ فَاذْهَبِی فَأَنْتِ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّهِ.

روایات

«1»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَتِهِ: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلَائِقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الْعَفْوِ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ الْإِحْسَانُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَکَ (1).

بیان

الخلائق جمع الخلیقة و هی الطبیعة و المراد هنا الملکات النفسانیة الراسخة أی خیر الصفات النافعة فی الدنیا و الآخرة و تصل فی سائر الروایات وصلة و علی ما هنا لعله مصدر أیضا بتقدیر أن أو یقال عدل إلی الجملة الفعلیة التی هی فی قوة الأمر لزیادة التأکید و الفرق بینها و بین الأولی أن القطع لا یستلزم الظلم بل أرید بها المعاشرة لمن اختار الهجران و یمکن تخصیصها بالرحم لاستعمال الصلة غالبا فیها و الإحسان فی مقابلة الإساءة أخص منهما لأن الإحسان یزید علی العفو و الإساءة أخص من القطع الذی هو ترک المواصلة و کذا الحرمان غیر الإساءة و القطع إذ یعتبر فی الإساءة فعل ما یضره و القطع إنما هو فی المعاشرة مع أنه یمکن أن یکون بعضها تأکیدا لبعض کما هو الشائع فی الخطب و المواعظ.

«2»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ ضَمْرَةَ بْنِ الدِّینَارِ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ أَخْلَاقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ (2).

«3»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ نُشَیْبٍ اللَّفَائِفِیِّ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثٌ

ص: 399


1- 1. الکافی ج 2 ص 107.
2- 2. الکافی ج 2 ص 107.

و «عفه» به ضم عین، یعنی باقی مانده از هر چیز (که قاعده مقدار اندکی است) و یا از عفف است که به معنای میوه درخت اراک است (که لابد خیلی کم است) و در نهایه است که «من یستعفف یعفه اللَّه»، کسی که در مقام تحصیل عفت باشد، خداوند صفت عفت را به او عنایت می فرماید. و «استعفاف» تحصیل عفاف و تعفف است که به معنای خودداری از حرام و سؤال است .

روایت19.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: وقتی که نزاع و خصومت بین دو نفر اتفاق افتد، دو فرشته از آسمان فرود می آیند و به آن طرفی که سفیه است و حرف های ناروا می زند، می گویند: «گفتی و گفتی و تو خود به آنچه که گفتی سزاواری و به زودی به کیفر خود خواهی رسید!» و به آن طرف حلیم و بردبار می گویند: «صبر کردی و حلم ورزیدی، اگر این حالت خود را ادامه داده و تمام کنی، خداوند تو را می آمرزد.» و اگر آن شخص حلیم بعدا پاسخ طرف را بدهد و حرف هایی همانند آن را به او برگرداند، آن دو فرشته با خشم بالا می روند.(1)

توضیح

«قلت و قلت» تکرار جمله به منظور بیان زیادی فحش و ناسزا است. ولی بعضی دومی را با فاء خوانده اند (فلت) که در نهایه به معنای انحراف و ضعف در فکر و اندیشه است، یعنی گفتی حرف ها را و اندیشه و فکر و روش بدی به خود گرفتی، ولی ظاهرا با فاء خواندن درست نباشد.

و جدا شدن و رفتن آن دو فرشته از این جهت است که آن طرف صبر و حلم خود را ادامه نداده و صبر و حوصله را بعد از ناسزهای زیاد طرف مقابل از دست داده. لذا آن دو فرشته با خشم جدا می شوند و وضع آنها را به دو فرشته نویسنده عمل واگذار می کنند.

روایت20.

کافی: حضرت صادق نقل می کند که علی بن حسین علیهم السّلام می فرمود: مطیع و منقاد نفس خود بودن به قدری ارزش دارد که حاضر نیستم آن را در مقابل با ارزش ترین اموال از دست بدهم. و من جرعه ای ننوشیدم که محبوب تر باشد از جرعه خشمی که او را فرو برم و آن خشم را درباره طرف اعمال ننمایم.(2)

توضیح

«ذل نفس» به کسر ذال یعنی رام بودن و مطیع بود آن در برابر اراده انسان که صفت مشبهه آن نذلول» می آید. و با ضم ذال یعنی پستی و ضعف نفس که صفتش ذلیل می آید. و «نعم» به معنای حیوان چرنده است که جمعی است که از لفظ خود مفرد ندارد و غالبا برای شتر گفته می شود. و ابو عبید گفته: نعم یعنی شتر، خواه ماده خواه نر و جمعش «نعمان

ص: 406


1- . کافی 2 : 393
2- . کافی 2 : 392

مِنْ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَحْلُمُ إِذَا جُهِلَ عَلَیْکَ (1).

بیان

اللفائفی کأنه بیاع اللفافة و فی القاموس اللفافة بالکسر ما یلف به علی الرجل و غیرها و الجمیع لفائف انتهی و یقال جهل علی غیره سفه.

«4»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ أَیْنَ أَهْلُ الْفَضْلِ قَالَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُونَ وَ مَا کَانَ فَضْلُکُمْ فَیَقُولُونَ کُنَّا نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا وَ نُعْطِی مَنْ حَرَمَنَا وَ نَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَنَا قَالَ فَیُقَالُ لَهُمْ صَدَقْتُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ(2).

تبیان

فی القاموس العنق بالضم و بضمتین و کأمیر و صرد الجید و الجمع أعناق و الجماعة من الناس و الرؤساء انتهی و المراد بأهل الفضل إما أهل الفضیلة و الکمال و أهل الرجحان أو أهل التفضل و الإحسان فیقال لهم أی من قبل الله تعالی صدقتم أی فی اتصافکم بتلک الصفات أو فی کونها سبب الفضل أو فیهما معا و هو أظهر.

و اعلم أن هذه الخصال فضیلة و أیة فضیلة و مکرمة و أیة مکرمة لا یدرک کنه شرفها و فضلها إذ العامل بها یثبت بها لنفسه الفضیلة و یرفع بها عن صاحبه الرذیلة و یغلب علی صاحبه بقوة قلبه یکسر بها عدو نفسه و نفس عدوه و إلی هذا أشیر فی القرآن المجید بقوله سبحانه ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ (3) یعنی السیئة فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ثم أشیر إلی فضلها العالی و شرفها الرفیع بقوله عز و جل وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ یعنی من الإیمان و المعرفة رزقنا الله الوصول إلیها

ص: 400


1- 1. الکافی ج 2 ص 107.
2- 2. الکافی ج 2 ص 107.
3- 3. السجدة: 35- 36.

و انعام» می آید و گفته شده فقط به شتر نر می گویند و «انعام» حیواناتی هستند که سم و ناخن دارند که همان شتر و گاو و گوسفند است. و گفته شده که انعام بر این سه اطلاق می شود و اگر شتر تنها باشد، به آن نعم گویند، ولی اگر گاو و گوسفند تنها باشند، نعم نامبرده نمی شوند. در مصباح چنین آمده است. کرمانی گفته: «حمر النعم» با ضم حاء و سکون میم یعنی قوی تر و چابک تر آنها. و طیبی گفته مقصود شتران سرخ است که نفیس ترین اموال عرب است. و در کتاب مغرب گفته «حمر النعم» یعنی با ارزش ترین آنها که البته این یک تمثیل است برای هر چیز با قیمت. و گفته شده که «احمر» گفتن بهتر است. و «نعم» به کسر نون هم خوانده شده که جمع نعمت است که لفظ «حمره» کنایه و اشاره به خوبی است، یعنی نعمت های خوب. ولی معنای اولی مشهورتر و بهتر است. و این حدیث دو معنا را احتمال دارد: یکی اینکه «ذل» به ضم با ذال باشد و باء برای سببیت باشد که معنا این طور باشد: من دوست ندارم که اموال نفیس و زیادی را از راه ذلت و پستی به دست آورم که آن را نگاه دارم یا صدقه دهم، چون مال ارزشی ندارد. خلاصه اینکه عزت نفس را به هیچ قیمتی نمی دهم. و اینکه فرو بردن خشم را یادآور شده از این نظر است که فرو بردن خشم، موجب عزت و انتقام موجب ذلت است، همچنان که قبلا هم گفتیم و بعدا هم خواهیم گفت. و یا معنا این باشد که من با اینکه راضی به ذلت نفس نیستم، ولی در عین حال انتقام نمی گیرم و خشم خود را فرو می برم، چون ثوابش زیاد و فوایدش بزرگ است، ولی معنای اول بهتر است. معنای دیگر حدیث این باشد که «ذل» به کسر ذال و باء برای عوض باشد، یعنی من راضی نیستم که عوض رام بودن و مطیع بودن نفس، اموال نفیسی داشته باشم. و یا به ضم ذال خوانده شده، ولی منظور از ذلت، ذلت در برابر خدا و اطاعت امر او درباره فرو بردن خشم باشد. و گفته شده تشبیه برای نزدیک شدن مطلب به ذهن است، وگرنه یک ذره از ثواب های آخرت از تمام زمین و آنچه در آن است، بهتر است.

ص: 407

و جعلنا من أهلها.

«5»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ جَهْمِ بْنِ الْحَکَمِ الْمَدَائِنِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَا یَزِیدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً فَتَعَافَوْا یُعِزَّکُمُ اللَّهُ (1).

بیان

لا یزید العبد إلا عزا أی فی الدنیا ردا علی ما یسول الشیطان للإنسان بأن ترک الانتقام یوجب المذلة بین الناس و جرأتهم علیه و لیس کذلک بل یصیر سببا لرفعة قدره و علو أمره عند الناس لا سیما إذا عفا مع القدرة و ترک العفو ینجر إلی المعارضات و المجادلات و المرافعة إلی الحکام أو إلی إثارة الفتنة الموجبة لتلف النفوس و الأموال و کل ذلک مورث للمذلة و العزة الأخرویة ظاهرة کما مر و التعافی عفو کل عن صاحبه.

«6»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: النَّدَامَةُ عَلَی الْعَفْوِ أَفْضَلُ وَ أَیْسَرُ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَی الْعُقُوبَةِ(2).

إیضاح

الندامة علی العفو أفضل یحتمل وجوها الأول أن صاحب الندامة الأولی أفضل من صاحب الندامة الثانیة و إن کانت الندامة الأولی أخس و أرذل الثانی أن یکون الکلام مبنیا علی التنزل أی لو کان فی العفو ندامة فهی أفضل و أیسر إذ یمکن تدارکه غالبا بخلاف الندامة علی العقوبة فإنه لا یمکن تدارک العقوبة بعد وقوعها غالبا فلا تزول تلک الندامة فیرجع إلی أن العفو أفضل فإنه یمکن إزالة ندامته بخلاف المبادرة بالعقوبة فإنه لا یمکن إزالة ندامتها و تدارکها الثالث أن یقدر مضاف فیهما مثل الدفع أو الرفع أی رفع تلک الندامة أیسر من رفع هذه الرابع أن یکون المعنی أن مجموع تلک الحالتین أی العفو و الندم علیه أفضل من مجموع حالتی العقوبة و الندم علیها فلا ینافی کون الندم علی العقوبة ممدوحا و الندم علی العفو مذموما إذ العفو أفضل من تلک الندم و العقوبة أقبح من هذا الندم و هذا وجه وجیه.

ص: 401


1- 1. الکافی ج 2 ص 108.
2- 2. الکافی ج 2 ص 108.

و یکی از فضلا گفته که اشکال نشود که خشم یک حالت طبیعی است و آمدن و نیامدن آن در اختیار انسان نیست، پس چگونه دستور برطرف کردن خشم به انسان داده می شود؟ چون پاسخش این است که انسان مکلف است که تزکیه و تصفیه نفس نماید، به طوری که موجبات و اسباب خشم به این زودی ها او را تحریک نکند.

مؤلف

بر فرض که خشم و غضب بدون اختیار حاصل شود، البته تکلیف برطرف کردن را ندارد، ولی این تکلیف را دارد که خشم خود را اعمال نکند، چون به کار بردن یا نبردن آن تحت اختیار او است و اگر فرضا اختیار از دستش رفت، البته در این صورت دیگر تکلیفی ندارد.

روایت21.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: چه بسیار خوب است نوشیدن جرعه خشم برای کسی که بر آن صبر کند، که البته پاداش بزرگ در مقابل امتحان بزرگ است و خداوند متعال به هیچ قوم و گروهی محبت نداشته، مگر اینکه آنها را مبتلا به مشکلاتی کرده است.(1)

توضیح

«عظیم البلاء» که در حدیث است، یعنی امتحان و آزمایش بزرگ که خداوند مؤمنان را به معاشرت مخالفان و ستمگران و صاحبان اخلاق زشت مبتلا می کند و دستور صبر و فرو بردن خشم داده که این خود از گرفتاری های شدید و مشکل ترین امتحان هاست.

روایت22.

کافی: امام هفتم علیه السّلام فرمود: صبر کن بر رفتار بد دشمنان نعمتها که این کسانی را که درباره تو معصیت و نافرمانی خدا را نموده اند، نمی توانی به کیفر و مکافاتی برسانی که بهتر باشد از اینکه در این مورد اطاعت الهی را بنمایی، (یعنی خشم خود را فرو بری و اعمال غضب نکنی.)(2)

توضیح

شاید مقصود از دشمنان، آن حسودانی باشند که نمی توانند دیگران را در نعمت ببینند و دوست دارند که نعمت از آنها برود. پس چنین اشخاص دشمن نعمت هستند و کوشش می کنند که نعمت از دیگران سلب شود. یا منظور صاحبان نعمت هستند که شکر نعمت را نکرده و از آن سوء استفاده نموده و بر دیگران ظلم و ستم می نمایند. پس این ها دشمن نعمت خودشان هستند و با این روش ظالمانه، نعمت خود را در معرض زوال قرار می دهند. و ممکن است مقصود از نعمت، ائمه اطهار علیهم السّلام باشد که گروهی با آنها دشمن هستند که آنها دشمن ائمه اطهارند.

و مقصود از «معصیت کردن خدا درباره تو»، حسد ورزیدن و آثار حسد است یا ظلم و ستم و اذیت ارباب نعمت است. و منظور از اطاعت الهی، همان عفو و گذشت و فرو بردن خشم و صبر بر آزار است که فرمود: «و الکاظمین

ص: 408


1- . کافی 2 : 391
2- . کافی 2 : 391
«7»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی حَائِطٍ لَهُ یَصْرِمُ فَنَظَرْتُ إِلَی غُلَامٍ لَهُ قَدْ أَخَذَ کَارَةً مِنْ تَمْرٍ فَرَمَی بِهَا وَرَاءَ الْحَائِطِ فَأَتَیْتُهُ فَأَخَذْتُهُ وَ ذَهَبْتُ بِهِ إِلَیْهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی وَجَدْتُ هَذَا وَ هَذِهِ الْکَارَةَ فَقَالَ لِلْغُلَامِ فُلَانُ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ أَ تَجُوعُ قَالَ لَا یَا سَیِّدِی قَالَ فَلِأَیِّ شَیْ ءٍ أَخَذْتَ هَذِهِ قَالَ اشْتَهَیْتُ ذَلِکَ قَالَ اذْهَبْ فَهِیَ لَکَ وَ قَالَ خَلُّوا عَنْهُ (1).

بیان

صرم النخل جزه و الفعل کضرب و فی القاموس الکارة مقدار معلوم من الطعام و یدل علی استحباب العفو عن السارق و ترک ما سرقه له.

«8»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: مَا الْتَقَتْ فِئَتَانِ قَطُّ إِلَّا نُصِرَ أَعْظَمُهُمَا عَفْواً(2).

بیان

یدل علی أن نیة العفو تورث الغلبة علی الخصم.

«9»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُتِیَ بِالْیَهُودِیَّةِ الَّتِی سَمَّتِ الشَّاةَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا مَا حَمَلَکِ عَلَی مَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ قُلْتُ إِنْ کَانَ نَبِیّاً لَمْ یَضُرَّهُ وَ إِنْ کَانَ مَلِکاً أَرَحْتُ النَّاسَ مِنْهُ قَالَ فَعَفَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهَا(3).

بیان

یدل علی حسن العفو عن الکافر و إن أراد القتل و تمسک بحجة کاذبة و ظاهر أکثر الروایات أنه صلی الله علیه و آله أکل منها و لکن بإعجازه لم یؤثر فیه عاجلا و فی بعض الروایات أن أثره بقی فی جسده حتی توفی به بعد سنین فصار شهیدا فجمع الله له بذلک بین کرم النبوة و فضل الشهادة.

و اختلف المخالفون فی أنه صلی الله علیه و آله هل قتلها أم لا و اختلف روایاتهم أیضا فی ذلک ففی أکثر روایات الفریقین أنه عفا عنها و لم یقتلها و قال بعضهم إنه قتلها و رووا عن ابن عباس أنه رفعها إلی أولیاء بشر و قد کان أکل من الشاة فمات فقتلوها و به جمعوا بین الروایات.

ص: 402


1- 1. الکافی ج 2 ص 108.
2- 2. الکافی ج 2 ص 108.
3- 3. الکافی ج 2 ص 108.

الغیظ.» و اینکه فرموده چنین مکافاتی بهتر است و با صیغه افعل تفضیل فرموده، استفاده می شود که مکافات و تلافی هم جایز است، به شرط اینکه تجاوز از حد نکند، همچنان که فرموده است: «فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ.»(1) {هر که بر شما تعدی و تجاوز کرد، شما هم همان مقدار بر او تعدی کنید.} و غیر این آیه، ولی در عین حال عفو بهتر است.

روایت23.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمود: گذشت از دشمن در زمان حکومت و دولت دشمنان، تقیه ای است که موجب حفظ و دور شدن و مصونیت از بلا و گرفتاری های دنیوی است. و دشمنی با آنها در دوران قدرتشان و درگیری و نزاع با آنان بدون مراعات تقیه (در مورد تقیه)، ترک امر و دستور الهی است. بنابراین با آنان خوش برخورد باشید تا در نتیجه در نظر آنها با عظمت و احترام باشید. و با آنها دشمنی نکنید که موجب تسلط آنها بر خودتان شوید و ذلت و خواری ببینید.(2)

توضیح

در نهایه آمده: «کظم الغیظ» همان نوشیدن خشم و تحمّل کردن سبب آن و صبر و شکیبایی به آن است و از همین است این حدیث که: «اذا تثاءب احدکم فلیکظم استطاع»، (هنگامی که فردی از شما دهن درّه می کند، تا آنجا که می تواند کظم کند، یعنی دهانش را ببندد.) نهایه گوید: «حزم» این است که مرد کار خود را کنترل کند و از فوت شدن آن حذر کند، از این گفته گرفته شده که: «حزمت الشئ ای شددّته»، یعنی محکم کاری کردن. در قاموس آمده: «حزم» کنترل کار و محکم کاری در آن است. قاموس گوید: «مظاظة» شدّت و سخت خلقی و قظ بودن است و «منظظته» یعنی ملامت کردم او را و «ماظظته مماظّة و مماضّاً» به معنای «شاردته» و «نازعته» است، یعنی با او درگیر شدم و «ماظظت الخصم» یعنی به او چسبیدم. و باز قاموس گوید: «جامل الخصم» یعنی با برادری با او برخورد نکرد و به نرمی با او رفتار کرد و خوب با او معاشرت نمود. گفته امام علیه السّلام «یسمن ذلک عندهم» در بیشتر نسخه ها همین طور آمده که «سمن یسمن» از باب «تعب یتعب» یا از باب «قرب یقرب» که به معنای فربهی است و کنایه از عظمت و بزرگی و احترام است. و ممکن است از باب افعال یا تفعیل باشد، یعنی خداوند متعال شما را در نظر آنها محبوب و محترم می نماید. و در بعضی از نسخه ها «یسمی» فعل مجهول آمده، از تسمیه و نام بردن است، یعنی این برخورد خوب و خوش اخلاقی شما در نزد آنها بازگو می شود و در نتیجه آنها شما را ستایش کرده و محبت می کنند. که در این صورت یسمّی در حالت رفع است و استیناف بیانی است. و حمل بر «رقاب» (سوار کردن آنان بر گردن ها)، کنایه از تسلط و استیلای آنان است.

روایت24.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ بنده ای خشم خود را فرو نمی برد، مگر اینکه خداوند متعال

ص: 409


1- . بقره / 194
2- . کافی 2 : 391
«10»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ لَا یَزِیدُ اللَّهُ بِهِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ إِلَّا عِزّاً الصَّفْحُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَهُ وَ الصِّلَةُ لِمَنْ قَطَعَهُ (1).

«11»

د، [العدد القویة]: فِی طَیِّ خَبَرِ طَلَبِ الْمَنْصُورِ الصَّادِقَ علیه السلام وَ مُعَاتَبَتِهِ لَهُ وَ الْخَبَرُ طَوِیلٌ فَقَالَ علیه السلام فِی جَوَابِهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَلَا فَلْیَقُمْ کُلُّ مَنْ أَجْرُهُ عَلَیَّ فَلَا یَقُومُ إِلَّا مَنْ عَفَا عَنْ أَخِیهِ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ.

«12»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: لَا یَکُونُ الرَّجُلُ عَابِداً حَتَّی یَکُونَ حَلِیماً وَ إِنَّ الرَّجُلَ کَانَ إِذَا تَعَبَّدَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یُعَدَّ عَابِداً حَتَّی یَصْمُتَ قَبْلَ ذَلِکَ عَشْرَ سِنِینَ (2).

تبیین

قال الراغب الحلم ضبط النفس عن هیجان الغضب و قیل الحلم الإناءة و التثبت فی الأمور و هو یحصل من الاعتدال فی القوة الغضبیة و یمنع النفس من الانفعال عن الواردات المکروهة المؤذیة و من آثاره عدم جزع النفس عند الأمور الهائلة و عدم طیشها فی المؤاخذة و عدم صدور حرکات غیر منتظمة منها و عدم إظهار المزیة علی الغیر و عدم التهاون فی حفظ ما یجب حفظه شرعا و عقلا انتهی.

و یدل الحدیث علی اشتراط قبول العبادة و کمالها بالحلم لأن السفیه یبادر بأمور قبیحة من الفحش و البذاء و الضرب و الإیذاء بل الجراحة و القتل و کل ذلک یفسد العبادة فإن الله إنما یتقبلها من المتقین و قیل الحلیم هنا العاقل و قد مر أن عبادة غیر العاقل لیس بکامل و لما کان الصمت عما لا یعنی من لوازم الحلم غالبا ذکره

ص: 403


1- 1. الکافی ج 2 ص 108.
2- 2. الکافی ج 2 ص 111.

بر عزت دنیا و آخرت او می افزاید که در قرآن فرموده: «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ و اثابه اللَّه مکان غیظه ذلک.»(1)

توضیح

آوردن آیه در حدیث، برای بیان عزت اخروی است که قبل از این آیه فرموده: است «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ. الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ.»(2) {و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمانها و زمین است [و] برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابیدهمانان که در فراخی و تنگی انفاق می کنند؛ و خشم خود را فرو می برند.} بیضاوی در تفسیرش(3) گفته: یعنی کسانی که خشم خود را حفظ نموده و با اینکه قدرت دارند از به کار بردنش خودداری می کنند که مثلا می گویند «کظمت القربه»، یعنی مشک را پر کردم و دهانش را محکم بستم. و از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود: کسی که قدرت بر اعمال و به کار بردن خشم را دارد ولی خشم خود را نگه دارد، خداوند دل او را از امن و ایمان آکنده می فرماید.

و العافین عن الناس: یعنی از عقوبت و مؤاخذه کسی که استحقاق عقوبت دارد چشم پوشی کنند. «و اللَّه یحب المحسنین»، خداوند نیکوکاران را دوست دارد که مقصود همه نیکوکاران که این ها هم از جمله آنان هستند. و ممکن است الف و لام عهد باشد که مقصود همین فرو برندگان خشم باشد. پس برای عزت اخروی همین بس که خداوند مژده بهشت به آنان داده و فرموده که بهشت برای این ها آماده شده و خدا این ها را دوست می دارد. و ممکن است آوردن آیه در حدیث برای بیان عزت دنیوی هم باشد، به این بیان که چنین افرادی مشمول این آیه هستند که این خود عزت و شرفی است در دنیا، یا به این بیان که آیه شریفه دلالت دارد که این ها از محسنین و از کسانی هستند که خداوند آنها را دوست می دارد و محبوب خدا در دنیا و آخرت عزیز می باشند. و اما جمله «و اثابه اللَّه مکان غیظه ذلک» ممکن است لفظ «ذلک» اشاره به مفاد آیه باشد، یعنی خداوند به جای غیظ و عوض خشم او، ثواب اخروی به او عنایت می فرماید. و ممکن است «ذلک» عطف بیان یا بدل از «غیظه» باشد. و «اثابه» عطف بر «زاده» است، یعنی خداوند متعال علاوه بر عزت دنیا و آخرت اجر و پاداشی در برابر اصل خشم به او عنایت می فرماید. چون همین حالت خشم و غیظ، فشار و مشکلی است که بدون اختیار و اراده به انسان دست داده و موجب ناراحتی او می شود و خداوند در مقابل آن عوضی به او می دهد که منظور از ثواب، عوض است، چون ثواب به آن پاداشی می گویند که در مقابل اعمال اختیاری باشد و خشم و غیظ یک حالت غیر اختیاری است، گرچه فرو بردن خشم یک عمل اختیاری است. بنابراین بهشت در مقابل فروبردن خشم و ثواب، یعنی عوض در مقابل اصل حالت خشم است. و گفته شده که منظور از مکان، منزل و مقام مخصوصی است که برای هر یک

ص: 410


1- . کافی 2 : 391
2- . آل عمران / 143
3- . تفسیر بیضاوی 1 : 288

بعده وَ لِذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَسْکُتْ.

و صوم الصمت کان فی بنی إسرائیل و هو و إن نسخ فی هذه الأمة لکن کمال الصمت غیر منسوخ فاستشهد علیه السلام علی حسنه بکونه شرعا مقررا فی بنی إسرائیل و لم یکونوا یعدون الرجل فی العابدین المعروفین بالعبادة إلا بعد المواظبة علی صوم الصمت أو أصله عشر سنین.

«13»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّهُ لَیُعْجِبُنِی الرَّجُلُ أَنْ یُدْرِکَهُ حِلْمُهُ عِنْدَ غَضَبِهِ (1).

بیان

قوله أن یدرکه بدل اشتمال للرجل.

«14»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْحَلِیمَ (2).

«15»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ الْقُرَشِیِّ الْکُوفِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا أَعَزَّ اللَّهُ بِجَهْلٍ قَطُّ وَ لَا أَذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ(3).

بیان

الجهل یطلق علی خلاف العلم و علی ما هو مقتضاه من السفاهة و صدور الأفعال المخالفة للعقل و هنا یحتمل الوجهین کما أن الحلم یحتمل مقابلهما و الثانی أظهر فیهما.

«16»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَفَی بِالْحِلْمِ نَاصِراً وَ قَالَ إِذَا لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ (4).

بیان

کفی بالحلم ناصرا لأنه بالحلم تندفع الخصومة بل یصیر الخصم محبا له و هذا أحسن النصر مع أن الحلیم یصیر محبوبا عند الناس فالناس ینصرونه علی الخصوم و یعینونه فی المکاره و قال إذا لم تکن حلیما أی بحسب الخلقة و الطبع فتحلم أی أظهر الحلم تکلفا و جاهد نفسک فی ذلک حتی یصیر خلقا لک و یسهل علیک مع أن تکلفه بمشقة أکثر ثوابا کما مر وَ قَالَ

ص: 404


1- 1. الکافی ج 2 ص 112.
2- 2. الکافی ج 2 ص 112.
3- 3. الکافی ج 2 ص 112.
4- 4. الکافی ج 2 ص 112.

از بهشتیان هست. و اضافه از قبیل اضافه معلول یه علّت است .

روایت25.

کافی: از سیف بن عمیر نقل کرده که گفت: کسی که از حضرت صادق علیه السّلام شنیده بود، برای من نقل کرد که آن حضرت می فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد (و اگر می خواست می توانست انتقام بگیرد)، خداوند قلب او را از رضا و خشنودی خود پر می کند، یعنی به قدری ثواب و کرامت و شفاعت و درجه به او می دهد که کاملا راضی شود.

توضیح

شاید منظور از ایمان، این چنین باشد که خداوند به قدری ثواب به او می دهد که کاملا و در حد اعلی کرم و لطف و رحمت واسعه الهی را تصدیق کند، که مضمونش با حدیث سابق یکی می شود. و ممکن است اعم از این باشد، یعنی روز قیامت واقعا بر ایمانش افزوده می شود که در نتیجه مستحق ثواب بیشتری می گردد. چون دلیلی نداریم بر اینکه ایمان انسان در روز قیامت دیگر زیاد نمی شود.

کافی: از وصافی، از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: کسی که خشم خود را نگه دارد و قدرت بر اعمال آن را هم داشته باشد، خداوند روز قیامت دل او را از امن و ایمان پر می کند.(1)

إیضاح

أمنا و إیمانا کأن المراد بالإیمان التصدیق الکامل بکرمه و لطفه و رحمته لکثرة ما یعطیه من الثواب فیرجع إلی الخبر السابق و یحتمل الأعم بأن یزید الله تعالی فی یقینه و إیمانه فیستحق مزید الثواب و الکرامة إذ لا دلیل علی عدم جواز مزید الإیمان فی ذلک الیوم.

روایت26.

کافی: زید شحام، از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که به من فرمود: ای زید! در مقابل دشمنان نعمت، صبر کن که آنها که درباره تو معصیت خدا را می کنند (نسبت به تو حسد می ورزند) به مکافاتی که بهتر از انجام دستور الهی باشد (صبر کنی و گذشت نمایی) کیفر نخواهی داد. خداوند متعال دین اسلام را برگزیده و انتخاب نموده، شما مصاحبت و نگهداری آن را با داشتن صفت سخاوت و حسن خلق به خوبی مراعات کنید.(2)

توضیح

دستور حسن مصاحبت، اشاره به این است که با مراعات نکردن این دو خصلت خوف از دست دادن اسلام است، چون نداشتن حسن همراهی و ترک مصاحبت نیکو غالبا موجب هجران و دوری می گردد.

روایت27.

کافی: حضرت سجاد علیه السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: از بهترین راه ها به سوی خداوند متعال، دو جرعه است: جرعه نوشیدن غیظ که خشم خود را با

ص: 411


1- . کافی 2 : 391
2- . کافی 2 : 391

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ (1).

«17»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَجَّالِ عَنْ حَفْصِ بْنِ أَبِی عَائِشَةَ قَالَ: بَعَثَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام غُلَاماً لَهُ فِی حَاجَةٍ فَأَبْطَأَ فَخَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَی أَثَرِهِ لَمَّا أَبْطَأَ فَوَجَدَهُ نَائِماً فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ یُرَوِّحُهُ حَتَّی انْتَبَهَ فَلَمَّا انْتَبَهَ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا فُلَانُ وَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ لَکَ تَنَامُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ لَکَ اللَّیْلُ وَ لَنَا مِنْکَ النَّهَارُ(2).

إیضاح

تنام مرفوع أو منصوب بتقدیر أن و هو بدل ذلک لک اللیل استئناف و یدل علی جواز تکلیف العبد بعدم النوم فی النهار إذا لم یستخدمه فی اللیل و علی استحباب عدم تنبیه المملوک علی النوم و ترویحه و هذا غایة المروة و الحلم.

«18»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْحَلِیمَ الْعَفِیفَ الْمُتَعَفِّفَ (3).

توضیح

العفیف المجتنب عن المحرمات لا سیما ما یتعلق منها بالبطن و الفرج و المتعفف إما تأکید کقولهم لیل ألیل أو العفیف عن المحرمات المتعفف عن المکروهات لأنه أشد فیناسب هذا البناء أو العفیف فی البطن المتعفف فی الفرج أو العفیف عن الحرام المتعفف عن السؤال کما قال تعالی یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ (4) أو العفیف خلقا المتعفف تکلفا فإن العفة قد یکون عن بعض المحرمات خلقا و طبعیا و عن بعضها تکلفا(5) و لعل هذا أنسب قال الراغب العفة حصول حالة للنفس تمتنع بها عن غلبة الشهوة و التعفف التعاطی لذلک بضرب من الممارسة و القهر و أصله الاقتصار علی تناول الشی ء القلیل الجاری مجری

ص: 405


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 191.
2- 2. الکافی ج 2 ص 112.
3- 3. الکافی ج 2 ص 112.
4- 4. البقرة: 273.
5- 5. ما بین العلامتین أضفناه من شرح الکافی.

حلم و بردباری برطرف نماید؛ و جرعه نوشیدن مصیبت که با صبر خود آن مصیبت را رد کند.(1)

توضیح

این تعبیر تمثیل و تنظیر است. مثل اینکه شخص خشمناک می خواهد خشم خود را اظهار کند و به کار برد، ولی با توجه به منافع دنیوی و اخروی آن خشم خود را اظهار نمی کند، مانند کسی که دوای تلخی را که طبعش نمی پذیرد نمی خواهد بیاشامد، ولی با توجه به منافع آن دوا این حالت را دفع می کند. و همین طور است صبر در برابر بلا و مصیبت و بی تابی نکردن. و فرق بین کظم و صبر این است که کظم غیظ در موقع قدرت و صبر در مورد ناتوانی است.

روایت28.

کافی: حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که پدر بزرگوارم به من فرمود: ای فرزند! هیچ چیزی مثل جرعه خشم که پایانش صبر و رضا باشد، موجب روشنی چشم پدرت نیست و دوست ندارم که عزّت نفس را به عوض مال زیاد و نفیس از دست بدهم. و خود را ذلیل کنم.(2)

توضیح

«ما من شئ»، «ما» نافیه است و «من» زائده است برای اینکه تصریح تعمیم کند، و «شئ» محلّاً مرفوع است، چون اسم «ما» است و «أقرّ» خبر «ما» است و لام در «لعین» برای تعدیه است. راغب گوید: «قرّت عینه» و مضارع آن «تقرّ» به معنای «سرّت» است، یعنی خوشحال شد و مسرور شد. خداوند فرمود: «کی تقّر عینها» (تا چشمش شاد شود) و به کسی که به آن شاد می شوند گفته می شود «قرّة عین.» خداوند فرموده است: «قرّة عین لی و لک»، یعنی مایه شادی چشم من و تو باشد. گفته شده ریشه آن از «قرّ» است به معنای سردی. در نتیجه «قرّت عینه» معنایش این است که خنک شد و سالم شد. و گفته شده بلکه به این معنی است که شادی و سرور اشک سرد و خنک دارد و اندوه اشک گرم و داغ و به همین دلیل در نفرین به فرد گفته می شود «اشخن الله عینه»، یعنی خداوند چشمش را داغ کند. و برخی گفته اند «قرّة» از«قرار» است و معنا این است که خداوند چشمش را آرام سازد تا به دیگری طمع نکند. اینکه فرمود پایانش صبر باشد، ظاهرا مقصود از صبر رضایت و پسندیدن و انتخاب فرو بردن خشم و انتقام نگرفتن است. یا منظور این باشد که ابتدا با فشار و زحمت خود را به کظم غیظ و فرو بردن خشم وادار کند و این روش را چندین بار ادامه دهد تا به درجه صابران برسد، به طوری که ترک انتقام طبیعت او شود و به آن عادت کند و بدون فشار روحی، این عمل روش طبیعی او گردد و این صفت از افضل صفات مقربین درگاه الهی است. و نیز گفته شده که کظم غیظ در موردی است که قدرت بر انتقام داشته باشد که

ص: 412


1- . کافی 2 : 391
2- . کافی 2 : 392

العفافة و العفة أی البقیة من الشی ء أو العفف و هو ثمر الأراک و فی النهایة فیه من یستعفف یعفه الله الاستعفاف طلب العفاف و التعفف و هو الکف عن الحرام و السؤال من الناس أی من طلب العفة و تکلفها أعطاه الله تعالی إیاها.

«19»

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا وَقَعَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مُنَازَعَةٌ نَزَلَ مَلَکَانِ فَیَقُولَانِ لِلسَّفِیهِ مِنْهُمَا قُلْتَ وَ قُلْتَ وَ أَنْتَ أَهْلٌ لِمَا قُلْتَ سَتُجْزَی بِمَا قُلْتَ وَ یَقُولَانِ لِلْحَلِیمِ مِنْهُمَا صَبَرْتَ وَ حَلُمْتَ سَیَغْفِرُ اللَّهُ لَکَ إِنْ أَتْمَمْتَ ذَلِکَ قَالَ فَإِنْ رَدَّ الْحَلِیمُ عَلَیْهِ ارْتَفَعَ الْمَلَکَانِ (1).

بیان

قلت و قلت التکرار لبیان کثرة الشتم و قول الباطل و ربما یقرأ الثانی بالفاء قال فی النهایة یقال فال الرجل فی رأیه و فیل إذا لم یصب فیه و رجل فائل الرأی و فاله و فیله انتهی و الظاهر أنه تصحیف فإن رد الحلیم علیه أی بعد حلمه عنه أولا ارتفع

الملکان ساخطین علیهما و یکلانهما إلی الملکین لیکتبا علیهما قولهما و الرد بعد مبالغة الآخر فی الشتم و الفحش لا ینافی وصفه بالحلم لأنه قد حلم أولا و مراتب الحلم متفاوتة.

«20»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: مَا أُحِبُّ أَنَّ لِی بِذُلِّ نَفْسِی حُمْرَ النَّعَمِ وَ مَا تَجَرَّعْتُ جُرْعَةً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ لَا أُکَافِی بِهَا صَاحِبَهَا(2).

بیان

ذل النفس بالکسر سهولتها و انقیادها و هی ذلول و بالضم مذلتها و ضعفها و هی ذلیل و النعم المال الراعی و هو جمع لا واحد له من لفظه و أکثر ما یقع علی الإبل قال أبو عبید النعم الجمال فقط و یؤنث و یذکر و جمعه نعمان

ص: 406


1- 1. الکافی ج 2 ص 112.
2- 2. الکافی ج 2 ص 109.

این حالت محبوب خدا است، اگر چه به جایی و حدی برسد که در صورت نداشتن قدرت هم صبر نماید که البته این توجیه بعید است.

روایت29.

کافی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ جرعه ای که بنده می نوشد، در نزد خدا محبوب تر از جرعه خشمی که می نوشد نیست، در آن هنگامی که در دل خود تردید دارد که بنوشد یا نه که بالاخره با نیروی صبر و یا حلم و بردباری بنوشد.(1)

توضیح

مقصود از تردید دل این است که دل از طرفی مایل به نوشیدن جرعه خشم می شود - از جهت اجر و پاداش و اصلاح و تربیت نفس و روح که در کظم غیظ هست - و از طرفی مایل به اعمال خشم است، از جهت اینکه در فرو بردن خشم ناراحتی و تلخی هست که تحملش مشکل است.

و فرق بین صبر و حلم این است که صبر در موردی است که انسان طبعا حلیم و بردبار نیست و خود را وادار به آن کرده و صبر می کند، ولی حلم در موردی است که این صفت خوی و طبع او باشد. و یا به این فرق که صبر در موردی است که قدرت بر انتقام ندارد و صبر نموده و بی تابی نمی کند. و حلم در موردی است که قدرت دارد، ولی با کرم و بزرگواری خود گذشت می کند. پس اینکه بگوییم کظم غیظ، گاهی در مورد قدرت نداشتن هم استعمال می شود. و گفته شده که صبر یعنی سکوت که اصلا نه چیزی بگوید و نه عکس العملی انجام دهد. و حلم بالاتر است، یعنی حرفی بگوید و کاری کند که باعث برطرف شدن فتنه و نزاع شود و موجب تسکین غضب گردد. پس حلم یعنی عقل و به کاربرد آن است.

مؤلف

بسیاری از اخبار مربوط به این باب، در ابواب جوامع مکارم و صفات مؤمن و باب صفات بندگان خوب نقل شد.

روایت30.

امالی صدوق: عبدالرزاق نقل کرده که گفت: کنیز حضرت سجاد داشت به دست حضرت آب می ریخت که برای نماز وضو بگیرد. ناگهان ظرف آب از دست کنیز افتاد و صورت حضرت را مجروح کرد. حضرت سر بلند کرد و به سوی کنیز نگاهی کرد. کنیز گفت: خداوند متعال می فرماید: «و الکاظمین الغیظ.» حضرت فرمود: خشم خود را فرو بردم. کنیز گفت:

ص: 413


1- . کافی 2 : 392

و أنعام أیضا و قیل النعم الإبل خاصة و الأنعام ذوات الخف و الظلف و هی الإبل و البقر و الغنم و قیل تطلق الأنعام علی هذه الثلاثة فإذا انفردت الإبل فهی نعم و إن انفردت البقر و الغنم لم تسم نعما کذا فی المصباح.

و قال الکرمانی حمر النعم بضم الحاء و سکون المیم أی أقواها و أجلدها و قال الطیبی أی الإبل الحمر و هی أنفس أموال العرب و قال فی المغرب حمر النعم کرائمها و هی مثل فی کل نفیس و قیل الحسن أحمر انتهی.

و ربما یقرأ النعم بالکسر جمع نعمة فالحمرة کنایة عن الحسن أی محاسن النعم و الأول أشهر و أظهر.

و الخبر یحتمل وجهین الأول أن یکون الذل بالضم و الباء للسببیة أو المصاحبة أی لا أحب أن یکون لی مع ذل نفسی أو بسببه نفائس أموال الدنیا أقتنیها أو أتصدق بها لأنه لم یکن للمال عنده علیه السلام قدر و منزلة و قال الطیبی هو کنایة عن خیر الدنیا کله و الحاصل أنی ما أرضی أن أذل نفسی و لی بذلک کرائم الدنیا و نبه علیه السلام بذکر تجرع الغیظ عقیب هذا علی أن فی التجرع العز و فی المکافاة الذل کما مر و سیأتی أو المعنی مع أنی لا أرضی بذل نفسی أحب ذلک لکثرة ثوابه و عظم فوائده و الأول أظهر.

الثانی أن یکون الذل بالکسر و الباء للعوض أی لا أرضی أن یکون لی عوض انقیاد نفسی و سهولتها و تواضعها أو بالضم أیضا أی المذلة الحاصلة عند إطاعة أمر الله بکظم الغیظ و العفو نفائس الأموال و قیل التشبیه للتقریب إلی الأفهام و إلا فذرة من الآخرة خیر من الأرض و ما فیها.

قوله علیه السلام و ما تجرعت جرعة الجرعة من الماء کاللقمة من الطعام و هو ما یجرع مرة واحدة و الجمع جرع کغرفة و غرف و تجرع الغصص مستعار منه و أصله الشرب من عجلة و قیل الشرب قلیلا و إضافة الجرعة إلی الغیظ من قبیل لجین الماء و الغیظ صفة للنفس عند احتدادها موجبة لتحرکها نحو الانتقام و فی الکلام تمثیل.

ص: 407

«و العافین عن الناس.» حضرت فرمود: خداوند تو را عفو فرماید. عرض کرد: «و اللَّه یحب المحسنین.» فرمود: برو که آزادت کردم.(1)

روایت31.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روش ما اهل بیت عفو و گذشت از کسی است که به ما ظلم کرده است.(2)

امالی صدوق به سند دیگر همین روایت را آورده است.

روایت32.

امالی صدوق: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هیچ عزتی بالاتر از حلم و بردباری نیست.(3)

روایت33.

امالی صدوق: امام ششم علیه السّلام فرمود: برای مؤمن از جهت نصرت الهی، همین بس است که ببیند دشمنش آلوده به معصیت الهی است.(4)

امالی صدوق به سند دیگر همین روایت را آورده است.

روایت34.

در خصال هم از آن حضرت چنین نقل شده است.(5)

روایت35.

امالی صدوق: ربیع حاجب نقل می کند که منصور دوانیقی به حضرت صادق علیه السّلام عرض کرد: حدیثی از خودت برای من بفرما تا از آن پند و اندرز گیرم و مرا با صدق و حقیقت از هلاکت و شقاوت باز دارد. حضرت فرمود: بر تو باد به حلم و بردباری که اساس و پایه علم و دانش است. و هنگام با قدرت و توانا هستی بر خود مسلط باش که اگر آنچه را که از دستت می آید انجام دهی، مانند کسی هستی که از خشم خویش انتقام گرفته و کینه خود را به کار برده و یا کسی که شهرت به صولت و شجاعت و تهور را دوست داشته باشد. و بدان که اگر کسی را که مستحق عقوبت است کیفر نمایی، مهم ترین مدح و

ص: 414


1- . امالی صدوق: 168
2- . امالی صدوق: 238
3- . امالی صدوق: 264
4- . امالی صدوق: 300
5- . خصال 1 : 16

و قال بعض الأفاضل لا یقال الغیظ أمر جبلی لا اختیار للعبد فی حصوله فکیف یکلف برفعه لأنا نقول هو مکلف بتصفیة النفس علی وجه لا یحرکها أسباب الغیظ بسهولة.

و أقول

علی تقدیر حصول الغیظ بغیر اختیاره فهو غیر مکلف برفعه و لکنه مکلف بعدم العمل بمقتضاه فإنه باختیاره غالبا و إن سلب اختیاره فلا یکون مکلفا.

«21»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ وَ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نِعْمَ الْجُرْعَةُ الْغَیْظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَیْهَا فَإِنَّ عَظِیمَ الْأَجْرِ لَمِنْ عَظِیمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمُ (1).

بیان

لمن عظیم البلاء أی الامتحان و الاختبار فإن الله تعالی ابتلی المؤمنین بمعاشرة المخالفین و الظلمة و أرباب الأخلاق السیئة و أمرهم بالصبر و کظم الغیظ و هذا من أشد البلاء و أشق الابتلاء.

«22»

کا، [الکافی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: اصْبِرْ عَلَی أَعْدَاءِ النِّعَمِ فَإِنَّکَ لَنْ تُکَافِیَ مَنْ عَصَی اللَّهَ فِیکَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ (2).

إیضاح

لعل المراد بأعداء النعم الحاسدون الذین یحبون زوال النعم من غیرهم فهم أعداء لنعم غیرهم یسعون فی سلبها أو الذین أنعم الله علیهم بنعم و هم یطغون و یظلمون الناس فبذلک یتعرضون لزوال النعم عن أنفسهم فهم أعداء لنعم أنفسهم و یحتمل أن یکون المراد بالنعم الأئمة علیهم السلام.

من عصی الله فیک بالحسد و ما یترتب علیه أو بالظلم أو الطغیان و الأذی من أن تطیع الله فیه بالعفو و کظم الغیظ و الصبر علی أذاه کما قال تعالی وَ الْکاظِمِینَ

ص: 408


1- 1. الکافی ج 2 ص 109.
2- 2. الکافی ج 2 ص 109.

توصیفی که از تو می شود، عدل و دادگری است، ولی حالتی که موجب شکر و سپاس است که در مقابل نعمت قدرت، شکر نمایی و از اهل تقصیر عفو و گذشت کنی، از حالتی که موجب صبر باشد بهتر و افضل است. منصور گفت: با بیانی کوتاه اندرز خوبی فرمودی... تا آخر حدیث.(1)

روایت36.

امالی صدوق: عبداللَّه بن زهیر نقل می کند که گفت: علاء بن حضرمی بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله وارد شد و عرض کرد: یا رسول اللَّه! فامیل و خاندانی دارم که من به آنها احسان می کنم، ولی آنها نسبت به من بدی می کنند، من پیوند و سرکشی به آنها می نمایم و آنها از من می برند. حضرت فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیم.»(2) {با برخورد خوب جلوگیری از بدی بنما که در این صورت همان کسی که با تو دشمنی دارد، مانند دوست گرم و صمیمی خواهد شد که البته این خوی و روش را فقط صابران و کسانی که بهره بزرگی از اخلاق دارند می توانند داشته باشند.} علاء گفت: من در این مضمون شعری سروده ام که بهتر از این است. حضرت فرمود: چه سروده ای؟ گفت: این اشعار را:

و درود و تحیت بگو به صاحبان کینه تا دل آنان را اسیر خود کنی تحیت بزرگ که این احترام دشمنی را برطرف می کند اگر نسبت به تو اظهار خیر نموده و خدمتی کردند، تو نیز مانند آن پاداش بده و اگر مطالب را از تو پنهان کردند تو از خود حرکت و عکس العمل نشان نده

که در این صورت حرف های ناراحت کننده که شنیدنش تو را اذیت می کند و مطالبی که پشت سر تو می گویند، گفته نخواهد شد

حضرت فرمود: واقعا بعضی از اشعار حکمتی است که از زبان شاعر تراوش کرده و بعضی از اشعار همانند سحر و جادو جذبه دارد و شعر تو هم شعر خوبی است، ولی کتاب الهی بهتر است. (3)

روایت37.

امالی صدوق: حضرت صادق، از پدران بزرگوار خود علیهم السّلام نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حضرت عیسی به یحیی بن زکریا گفت: هنگامی که نسبت به تو مطالبی را که در تو هست گفتند، پس بدان که آن گناهی است که به یاد تو آورده شده، پس استغفار کن. و اگر چیزهایی که در تو نیست به تو نسبت دادند، بدان که آن یک حسنه ای است که برای تو نوشته شده است، بدون اینکه زحمتی و رنجی دیده باشی (4)

ص: 415


1- . امالی صدوق: 491
2- . فصلت / 34
3- . امالی صدوق: 495
4- . امالی صدوق: 414

الْغَیْظَ الآیة(1)

و فی صیغة التفضیل دلالة علی جواز المکافاة بشرط أن لا یتعدی کما قال سبحانه فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ (2) و غیره و لکن العفو أفضل.

«23»

کا، [الکافی] بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ ثَابِتٍ مَوْلَی آلِ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَظْمُ الْغَیْظِ مِنَ الْعَدُوِّ فِی دَوْلَاتِهِمْ تَقِیَّةً حَزْمٌ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ وَ تَحَرُّزٌ عَنِ التَّعَرُّضِ لِلْبَلَاءِ فِی الدُّنْیَا وَ مُعَانَدَةُ الْأَعْدَاءِ فِی دَوْلَاتِهِمْ وَ مُمَاظَّتُهُمْ فِی غَیْرِ تَقِیَّةٍ تَرْکُ أَمْرِ اللَّهِ فَجَامِلُوا النَّاسَ یَسْمُنْ ذَلِکَ لَکُمْ عِنْدَهُمْ وَ لَا تُعَادُوهُمْ فَتَحْمِلُوهُمْ عَلَی رِقَابِکُمْ فَتَذِلُّوا(3).

تبیان

فی النهایة کظم الغیظ تجرعه و احتمال سببه و الصبر علیه و منه الحدیث إذا تثاءب أحدکم فلیکظم ما استطاع أی لیحبسه ما أمکنه و قال الحزم ضبط الرجل أمره و الحذر من فواته من قولهم حزمت الشی ء أی شددته و فی القاموس الحزم ضبط الأمر و الأخذ فیه بالثقة و قال المظاظة شدة الخلق و فظاظته و مظظته لمته و ماظظته مماظة و مماظا شاردته و نازعته و الخصم لازمته و قال جامله لم یصفه الإخاء بل ماسحه بالجمیل أو أحسن عشرته.

قوله یسمن ذلک عندهم کذا فی أکثر النسخ من قولهم سمن فلان یسمن من باب تعب و فی لغة من باب قرب إذا کثر لحمه و شحمه کنایة عن العظمة و النمو و یمکن أن یقرأ علی بناء المفعول من الإفعال أو التفعیل أی یفعل الله ذلک مرضیا محبوبا عندهم و فی بعض النسخ یسمی علی بناء المفعول من التسمیة أی یذکر عندهم و یحمدونکم بذلک فیکون مرفوعا بالاستئناف البیانی و الحمل علی الرقاب کنایة عن التسلط و الاستیلاء.

«24»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ حُصَیْنٍ السَّکُونِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ عَبْدٍ کَظَمَ غَیْظاً إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِزّاً

ص: 409


1- 1. آل عمران: 143.
2- 2. البقرة: 194.
3- 3. الکافی ج 2 ص 109.

روایت38.

امالی صدوق: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در مقابل دشمنان نعمت صبر کن که دشمن معصیت کار را بهتر از انجام اطاعت الهی انتقام نخواهی کرد،(که او حسد بورزد و تو صبر و عفو کنی.)(1)

در خصال هم این طور نقل شده است.

روایت39.

خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: من دوست ندارم که در مقابل ذلّت پیدا کردن نفس بهترین اموال را داشته باشم، و جرعه ای بهتر از جرعه خشم ننوشیده ام که طرف را کیفر نکنم.(2)

در کتاب حسین بن سعید هم از حضرت صادق و باقر علیهما السّلام چنین نقل شده است .

روایت40.

خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: من دوست دارم که دست خویش را به جای دو خصلت که در شیعه هست بدهیم که این ها را نداشته باشند، گرچه به قیمت دستم باشد: بی صبری و فاش کردن اسرار.(3)

روایت41.

خصال: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: هیچ جرعه ای در نزد خدا محبوب تر از دو جرعه نیست: جرعه خشمی که مؤمن آن را با حلم و بردباری مرتفع سازد؛ جرعه مصیبتی که آن را با صبر و تحمل رد کند... تا آخر خبر.(4)

روایت42.

خصال: حضرت صادق، از پدرانش، از علی علیهم السّلام نقل کرده که فرمود:

ص: 416


1- . امالی صدوق: 88
2- . خصال: 23
3- . خصال: 44 (پانوشت برای ص قبل است.اصلاح شود)
4- . خصال: 50

فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (1) وَ أَثَابَهُ اللَّهُ مَکَانَ غَیْظِهِ ذَلِکَ (2).

بیان

و قد قال الله بیان لعز الآخرة لأنه تعالی قال فی سورة آل عمران وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ قال البیضاوی (3) الممسکین علیه الکافین عن إمضائه مع القدرة من کظمت القربة إذا ملأتها و شددت رأسها

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِنْفَاذِهِ مَلَأَ اللَّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً.

وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ التارکین عقوبة من استحقوا مؤاخذته وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ یحتمل الجنس و یدخل تحته هؤلاء و العهد فیکون إشارة إلیهم انتهی فکفی عزا لهم فی الآخرة بأن بشر الله لهم بالجنة و حکم بأنها أعدت لهم و أنه تعالی یحبهم.

و یحتمل أن یکون تعلیلا لعز الدنیا أیضا بأنهم یدخلون تحت هذه الآیة و هذا شرف فی الدنیا أیضا أو یدل الآیة علی أنهم من المحسنین و ممن یحبهم الله و محبوبه تعالی عزیز فی الدنیا و الآخرة کما قیل.

قوله علیه السلام و أثابه الله مکان غیظه ذلک یحتمل أن یکون ذلک إشارة إلی المذکور فی الآیة و یکون فیه تقدیر أی مکان کظم غیظه أی لأجله أو عوضه و یحتمل أن یکون ذلک عطف بیان أو بدلا من غیظه و یکون أثابه عطفا علی زاده أی و یعطیه الله أیضا مع عز الدنیا و الآخرة أجرا لأصل الغیظ لأنه من البلایا التی یصیب الإنسان بغیر اختیاره و یعطی الله لها عوضا علی اصطلاح المتکلمین فالمراد بالثواب العوض لأن الثواب إنما یکون علی الأمور الاختیاریة بزعمهم و الغیظ لیس باختیاره و إن کان الکظم باختیاره فالجنة علی الکظم و الثواب أی العوض لأصل الغیظ و قیل المراد بالمکان المنزل المخصوص لکل من أهل

ص: 410


1- 1. آل عمران: 143.
2- 2. الکافی ج 2 ص 110.
3- 3. أنوار التنزیل: 81.

سه گروه از سه گروه انتقام نمی گیرند: شخص شریف و بزرگوار از شخص پست؛ شخص بردبار از نادان و احمق؛ شخص نیکوکار از فاجر و نابکار. (1)

در محاسن هم از امام ششم علیه السّلام، از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله چنین آمده است.

روایت43.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز است هر کس دارای آنها باشد، خداوند برای او هر گونه حورالعین که بخواهد در اختیارش قرار می دهد: فرو بردن خشم؛ صبر و مقاومت در برابر شمشیرهای دشمن برای رضای خدا؛ کسی که دسترسی به مال حرام پیدا کند، ولی برای خدا چشم بپوشد.(2)

روایت44.

خصال: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز است هر کس دارای آنها باشد، خصال ایمان را به حد کمال به دست آورده است: کسی که صبر بر ظلم نماید (در موردش)؛ کسی که برای خدا کظم غیظ نماید؛ و کسی که ببخشد و گذشت کند، از کسانی خواهند بود که خداوند متعال آنها را بدون حساب داخل بهشت می کند و آنان را درباره افراد بسیاری به اندازه طایفه ربیعه و مضر (دو قبیله بزرگ) شفاعت خواهد فرمود و شفاعتشان قبول است.(3)

روایت45.

تفسیر علی بن ابراهیم قمی: حضرت باقر علیه السّلام درباره تفسیر آیه «وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ.»(4) {و چون به خشم می آیند درمی گذرند} فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد، با اینکه قدرت دارد، خداوند در روز قیامت دل او را از امن و ایمان پر می کند. و فرمود: کسی که موقع میل و ترس و غضب بر خودش مسلط باشد، خداوند بدن او را بر آتش حرام می گرداند.(5)

ص: 417


1- . خصال: 86
2- . خصال: 85
3- . خصال: 104
4- . شوری / 37
5- . تفسیر علی بن ابراهیم قمی 2 : 250

الجنة و إضافته من قبیل إضافة المعلول إلی العلة.

«25»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ لَوْ شَاءَ أَنْ یُمْضِیَهُ أَمْضَاهُ مَلَأَ اللَّهُ قَلْبَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رِضَاهُ (1).

بیان

و لو شاء أن یمضیه أی یعمل بمقتضی الغیظ ملأ الله قلبه یوم القیامة أی یعطیه من الثواب و الکرامة و الشفاعة و الدرجة حتی یرضی رضا کاملا لا یتصور فوقه.

کا، [الکافی] عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُنْذِرٍ عَنِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

إیضاح

أمنا و إیمانا کأن المراد بالإیمان التصدیق الکامل بکرمه و لطفه و رحمته لکثرة ما یعطیه من الثواب فیرجع إلی الخبر السابق و یحتمل الأعم بأن یزید الله تعالی فی یقینه و إیمانه فیستحق مزید الثواب و الکرامة إذ لا دلیل علی عدم جواز مزید الإیمان فی ذلک الیوم.

«26»

کا، [الکافی] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلًّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا زَیْدُ اصْبِرْ عَلَی أَعْدَاءِ النِّعَمِ فَإِنَّکَ لَنْ تُکَافِیَ مَنْ عَصَی اللَّهَ فِیکَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ یَا زَیْدُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی الْإِسْلَامَ وَ اخْتَارَهُ فَأَحْسِنُوا صُحْبَتَهُ بِالسَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ (3).

توضیح

قوله فأحسنوا صحبته إیماء إلی أن مع ترک هاتین الخصلتین یخاف زوال الإسلام فإن ترک حسن الصحبة موجب للهجرة غالبا.

«27»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ حَفْصٍ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ أَحَبِّ السَّبِیلِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتَانِ جُرْعَةُ غَیْظٍ یَرُدُّهَا

ص: 411


1- 1. الکافی ج 2 ص 110.
2- 2. الکافی ج 2 ص 110.
3- 3. الکافی ج 2 ص 110.

روایت46.

خصال: حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام، از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: سه چیز است که اگر کسی آنها را نداشته باشد، ارتباطی با من و با خدا نخواهد داشت. سؤال شد: آنها چیست؟ فرمود: حلم و بردباری که با آن جهالت نادانان را برطرف سازد؛ حسن خلقی که با آن در میان مردم زندگی کند؛ و تقوا و پرهیزکاری که او را از گناه و معصیت الهی باز دارد.(1)

روایت47.

عیون اخبارالرضا و خصال: ابا صلت هروی نقل کرده که از حضرت رضا علیه السّلام شنیدم که فرمود: خداوند متعال به یکی از پیامبران وحی نمود: صبح که بیرون رفتی، چند چیز با تو مواجه می شود. اولی را بخور، دومی را پنهان کن، سومی را بپذیر، چهارمی را مایوس نکن و از پنجمی فرار کن. صبح که بیرون رفت، مواجه شد با یک کوه سیاه بزرگ. ایستاد و گفت: خداوند دستور داده که او را بخورم، ولی با یک حالت حیرتی در خود فرو رفت و با خود گفت که قطعا خداوند امر نمی کند، مگر به چیزی که توانایی داشته باشم. پس به طرف کوه رفت که آن را بخورد. وقتی به آن نزدیک شد، کوه کوچک شد و چون به آن رسید، به صورت لقمه کوچکی شد و آن را که خورد و احساس کرد که خیلی لذیذ و خوشمزه بود. باز رفت تا به یک طشت طلایی بر خورد کرد. طبق دستور الهی آن را زیر خاک کرد و رفت و از آن که گذشت. بعد نگاهی به پشت سر کرد و دید که آن طشت بیرون آمده. با خود گفت من دستور الهی را انجام دادم. و حرکت کرد و رفت. سپس به پرنده ای برخورد کرد که به خاطر یک باز شکاری که او را تعقیب می کرد، گرد پیامبر گردش می کرد. با خود گفت: پروردگار امر کرده که من او را پناه دهم. پس آستینش باز کرد و آن پرنده داخل در آستین شد. آن باز شکاری گفت: من چند روز است دنبال این شکار هستم. اکنون که نزدیک بود او را به دست آورم، تو او را از من گرفتی. آن پیامبر با خود گفت: پروردگار من دستور داده که این باز را مایوس نکنم. لذا از پای خود مقداری گوشت برید و جلوی آن باز انداخت و رفت. سپس در مسیر خود گوشت مردار متعفن کرم زده ای را دید. با خود گفت: از طرف خدا دستور دارم که از این گوشت بگریزم، و از آن گریخت. پس از مراجعت، در خواب دید که به او گفته شد: تو دستور خدا را انجام دادی. آیا فهمیدی مطلب

ص: 418


1- . خصال: 145

بِحِلْمٍ وَ جُرْعَةُ مُصِیبَةٍ یَرُدُّهَا بِصَبْرٍ(1).

بیان

یردها هذا علی التمثیل کان المغتاظ الذی یرید إظهار غیظه فیدفعه و لا یظهره لمنافعه الدنیویة و الأخرویة کمن شرب دواء بشعا لا یقبله طبعه و یرید أن یدفعه فیتصور نفع هذا الدواء فیرده و کذا الصبر عند البلاء و ترک الجزع یشبه تلک الحالة ففیهما استعارة تمثیلیة و الفرق بین الکظم و الصبر أن الکظم فیما یقدر علی الانتقام و الصبر فیما لا یقدر علیه.

«28»

کا، [الکافی] عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِیٍّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی أَبِی یَا بُنَیَّ مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَقَرَّ لِعَیْنِ أَبِیکَ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ عَاقِبَتُهَا صَبْرٌ وَ مَا یَسُرُّنِی أَنَّ لِی بِذُلِّ نَفْسِی حُمْرَ النَّعَمِ (2).

بیان

ما من شی ء ما نافیة و من زائدة للتصریح بالتعمیم و هو مرفوع محلا لأنه اسم ما و أقر خبره و اللام فی لعین للتعدیة قال الراغب قرت عینه تقر سرت قال تعالی کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها(3) و قیل لمن یسر به قرة عین قال تعالی قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ (4) قیل أصله من القر أی البرد فقرت عینه قیل معناه بردت فصحت و قیل بل لأن للسرور دمعة باردة قارة و للحزن دمعة حارة و لذلک یقال فیمن یدعی علیه أسخن الله عینه و قیل هو من القرار و المعنی أعطاه الله ما تسکن به عینه فلا تطمح إلی غیره (5).

قوله علیه السلام عاقبتها صبر کأن المراد بالصبر الرضا بکظم الغیظ و العزم علی ترک الانتقام أو المعنی أنه یکظم الغیظ بشدة و مشقة إلی أن ینتهی إلی درجة الصابرین بحیث یکون موافقا لطبعه غیر کاره له و هذا من أفضل صفات المقربین و قیل إشارة إلی أن کظم الغیظ إنما هو مع القدرة علی الانتقام

ص: 412


1- 1. الکافی ج 2 ص 110.
2- 2. الکافی ج 2 ص 110.
3- 3. طه: 40.
4- 4. القصص: 9.
5- 5. مفردات غریب القرآن 398.

چه بود؟ گفت نه. گفته شد: اما قضیه کوه بیان خشم انسان است که موقع غضب، انسان اساساً خود را نمی بیند و از شدت خشم ارزش خود را از دست می دهد، ولی اگر خود را حفظ کند و ارزش خود را بداند و خشمش را سبک کند، عاقبت آن مانند لقمه لذیذی که خوردی خواهد بود. و اما طشت، کارها و اعمال نیکی است که بنده در خفا و پنهان انجام می دهد و خداوند متعال عنایت فرموده و علاوه بر ثواب اخروی، به منظور محبوب نمودن او، آن عمل را آشکار می نماید. و اما آن پرنده تمثیل است برای حرفها و مطالب نصیحت آمیزی که به تو پیشنهاد می شود که آنها را باید بپذیری. و اما آن باز شکاری تمثیل برای کسی است که به منظور حاجتی نزد تو می آید و او را نباید مایوس کنی. و اما گوشت گندیده، ارائه واقعیت غیبت کردن است که باید از آن گریزان باشی.(1)

روایت48.

امالی طوسی: حضرت باقر، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: روز قیامت منادی با صدایی رسا که به اول و آخر مردم می رسد، صدا می زند و می گوید: اهل فضل و فضیلت کجا هستند؟ گروهی از مردم که ملائکه آنها را استقبال می کنند بلند می شوند. به آنان می گویند: فضل و برتری شما چه بوده؟ می گویند: با ما با جهل و نادانی برخورد می شد و ما تحمل می کردیم. به ما بدی می شد و ما گذشت می کردیم. منادی از طرف خدا می گوید: راست می گویند! راه بدهید تا بدون حساب داخل بهشت شوند.(2)

روایت49.

امالی طوسی: حضرت صادق، از پدرش علیهم السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: عفو و گذشت بر عزت انسان می افزاید. پس عفو کنید تا خدا به شما عزت دهد.(3)

روایت50.

امالی طوسی: در وصیت امیر مؤمنان با امام مجتبی علیهم السّلام آمده است: ای فرزند! عقل دوست انسان و حلم وزیر و ملایمت پدر او و صبر از بهترین سپاه عقل است.(4)

روایت51.

امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد، خداوند

ص: 419


1- . عیون أخبار الرضا 1 : 249 ، خصال: 267
2- . امالی طوسی: 103
3- . امالی طوسی: 14
4- . امالی طوسی: 146

و هو محبوب و إن انتهی إلی حد یصبر مع عدم القدرة علی الانتقام أیضا و لا یخفی ما فیه.

کا، [الکافی] عن علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن معاویة بن وهب عن معاذ بن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (1).

«29»

کا، [الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُثَنَّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ جُرْعَةٍ یَتَجَرَّعُهَا الْعَبْدُ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ یَتَجَرَّعُهَا عِنْدَ تَرَدُّدِهَا فِی قَلْبِهِ إِمَّا بِصَبْرٍ وَ إِمَّا بِحِلْمٍ (2).

إیضاح

المراد بترددها فی قلبه إقدام القلب تارة إلی تجرعها لما فیه من الأجر الجزیل و إصلاح النفس و تارة إلی ترک تجرعها لما فیه من البشاعة و المرارة إما بصبر و إما بحلم الفرق بینهما إما بأن الأول فیما إذا لم یکن حلیما فیتحلم و یصبر و الثانی فیما إذا کان حلیما و کان ذلک خلقه و کان علیه یسیرا أو الأول فیما إذا لم یقدر علی الانتقام فیصبر و لا یجزع و الثانی فیما إذا قدر و لم یفعل حلما و تکرما بناء علی أن کظم الغیظ قد یستعمل فیما إذا لم یقدر علی الانتقام أیضا و قیل الصبر هو أن لا یقول و لا یفعل شیئا أصلا و الحلم أن یقول أو یفعل شیئا یوجب رفع الفتنة و تسکین الغضب فیکون الحلم بمعنی العقل و استعماله.

أقول

قد مضی کثیر من أخبار هذا الباب فی باب جوامع المکارم و باب صفات المؤمن و باب صفات خیار العباد.

«30»

لی، [الأمالی للصدوق] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ الرَّزَّاقِ یَقُولُ: جَعَلَتْ جَارِیَةٌ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام تَسْکُبُ الْمَاءَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ فَسَقَطَ الْإِبْرِیقُ مِنْ یَدِ الْجَارِیَةِ عَلَی وَجْهِهِ فَشَجَّهُ فَرَفَعَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ فَقَالَ لَهَا قَدْ کَظَمْتُ غَیْظِی قَالَتْ:

ص: 413


1- 1. هو مثل الحدیث 22، فلا تغفل.
2- 2. الکافی ج 2 ص 111 و فی بعض النسخ« اما یصبر و اما یحلم».

باطن او را پر از ایمان می کند و کسی که از ظلمی گذشت کند، خدا به جای آن عزت دنیا و آخرت به او می دهد.(1)

روایت52.

امالی صدوق: از امیر مؤمنان سؤال شد: قوی ترین مردم کیست؟ فرمود: بردبار. سؤال شد: بردبارترین مردم کیست؟ فرمود: آن کس که غضب نکند.(2)

روایت53.

امالی طوسی: حضرت رضا، از پدرانش، از امیر مؤمنان علیهم السّلام نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر شما باد به اخلاق کریمه که خداوند متعال مرا برای آن مبعوث فرموده است. و از مکارم اخلاق این است که انسان از کسی که تقصیر و ظلم کرد گذشت کند، به کسی که او را محروم کرده، بخشش نماید، با کسی که از او بریده پیوند کند و عیادت و احوالپرسی نماید از کسی که احوالی از او نمی پرسد.(3)

روایت54.

عیون اخبارالرضا: از حضرت رضا علیه السّلام روایت می کند که مامون خلیفه به حضرت عرض کرد: آیا از شعر چیزی روایت دارید؟ فرمود: زیاد! عرض کرد: بهترین شعری که درباره حلم دارید بفرمایید. حضرت این اشعار را خواند:

آن کسی که با جهل و نادانی با من مواجه می شود، اگر پایین تر از من باشد ابا و امتناع دارم که خود را با او برابر کنم

و اگر در عقل و خرد با من همپایه است، من برای برتری از او حلم و بردباری می کنم

و اگر من از لحاظ عقل و فضل از او پایین تر باشم، حق تقدم و فضیلت را به او می دهم

مامون گفت: این شعر چقدر زیبا است؟ شعر از کیست؟ فرمود: از یکی از جوانان ما.(4)

روایت55.

معانی الاخبار:

ص: 420


1- . امالی طوسی: 182
2- . امالی صدوق: 322
3- . امالی طوسی: 478
4- . عیون أخبار الرضا 2 : 187

وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ قَالَ لَهَا قَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْکِ قَالَتْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ قَالَ اذْهَبِی فَأَنْتِ حُرَّةٌ(1).

«31»

لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ مُرُوَّتُنَا الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَنَا(2).

لی، [الأمالی للصدوق] ابن الولید عن الصفار عن النهدی عن ابن أبی نجران عن حماد: مثله.

«32»

لی، [الأمالی للصدوق] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَا عِزَّ أَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ (3).

«33»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی زِیَادٍ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: حَسْبُ الْمُؤْمِنِ مِنَ اللَّهِ نُصْرَةً أَنْ یَرَی عَدُوَّهُ یَعْمَلُ مَعَاصِیَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

لی، [الأمالی للصدوق] ابن المتوکل عن الحمیری عن البرقی عن أبیه عن ابن أبی عمیر: مثله (4).

«34»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (5).

«35»

لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ دَاوُدَ الشَّعِیرِیِّ عَنِ الرَّبِیعِ صَاحِبِ الْمَنْصُورِ قَالَ: قَالَ الْمَنْصُورُ لِلصَّادِقِ علیه السلام حَدِّثْنِی عَنْ نَفْسِکَ بِحَدِیثٍ أَتَّعِظُ بِهِ وَ یَکُونُ لِی زَاجِرَ صِدْقٍ عَنِ الْمُوبِقَاتِ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَیْکَ بِالْحِلْمِ فَإِنَّهُ رُکْنُ الْعِلْمِ وَ امْلِکْ نَفْسَکَ عِنْدَ أَسْبَابِ الْقُدْرَةِ فَإِنَّکَ إِنْ تَفْعَلْ مَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ کُنْتَ کَمَنْ شَفَی غَیْظاً وَ تَدَاوَی حِقْداً أَوْ یُحِبُّ أَنْ یُذْکَرَ بِالصَّوْلَةِ وَ اعْلَمْ بِأَنَّکَ إِنْ عَاقَبْتَ مُسْتَحِقّاً لَمْ تَکُنْ غَایَةُ

ص: 414


1- 1. أمالی الصدوق: 121.
2- 2. أمالی الصدوق: 173.
3- 3. أمالی الصدوق: 193.
4- 4. أمالی الصدوق: 24.
5- 5. الخصال ج 1 ص 16.

حضرت صادق علیه السّلام، از پدرانش نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سزاوارترین مردم به عفو و گذشت، آن کسی است که بیش از همه قدرت بر کیفر داشته باشد. و عاقل ترین آنها کسی است که بیش از همه خشم خود را فرو برد.(1)

روایت56.

معانی الاخبار و امالی صدوق: حضرت رضا علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه« فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ» فرمود است: یعنی عفو و گذشت بدون توبیخ. (2)

عیون اخبار الرضا نیز همین روایت را آورده است. امالی شیخ صدوق هم به سند دیگر، همین روایت را از امام سجّاد علیه السلام آورده است.(3)

روایت57.

امالی صدوق: حضرت عبدالعظیم، از امام دهم علیه السّلام روایت می کند که فرمود: در مناجات موسی بن عمران علیه السّلام با خدا آمده است: خداوندا! پاداش کسی که در مقابل اذیت و ناسزای مردم برای رضای تو صبر کند چیست؟ خداوند فرمود: من او را در شدائد و مشکلات قیامت یاری خواهم کرد.(4)

روایت58.

خصال: حدیث اربعمائه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: با دشمنت مصافحه و گذشت کن، گرچه او مایل نباشد، که این عمل از چیزهایی است که خدا دستور داده است و فرموده است: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ.»

ص: 421


1- . معانی الأخبار: 196
2- . معانی الأخبار: 373 ، امالی صدوق: 68
3- . امالی صدوق: 276
4- . امالی صدوق: 173

مَا تُوصَفُ بِهِ إِلَّا الْعَدْلَ وَ لَا أَعْرِفُ حَالًا أَفْضَلَ مِنْ حَالِ الْعَدْلِ وَ الْحَالُ الَّتِی تُوجِبُ الشُّکْرَ أَفْضَلُ مِنَ الْحَالِ الَّتِی تُوجِبُ الصَّبْرَ فَقَالَ الْمَنْصُورُ وَعَظْتَ فَأَحْسَنْتَ وَ قُلْتَ فَأَوْجَزْتَ الْخَبَرَ(1).

«36»

لی، [الأمالی للصدوق] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّحْوِیِّ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُهَیْرٍ قَالَ: وَفَدَ الْعَلَاءُ بْنُ الْحَضْرَمِیِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی أَهْلَ بَیْتٍ أُحْسِنُ إِلَیْهِمْ فَیُسِیئُونَ وَ أَصِلُهُمْ فَیَقْطَعُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ

عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (2) فَقَالَ الْعَلَاءُ بْنُ الْحَضْرَمِیِّ إِنِّی قُلْتُ شِعْراً هُوَ أَحْسَنُ مِنْ هَذَا قَالَ وَ مَا قُلْتَ فَأَنْشَدَهُ

وَ حَیِ (3)

ذَوِی الْأَضْغَانِ تَسْبِ قُلُوبَهُمْ***تَحِیَّتُکَ الْعُظْمَی فَقَدْ یُرْفَعُ النَّغَلُ

فَإِنْ أَظْهَرُوا خَیْراً فَجَازِ بِمِثْلِهِ***وَ إِنْ خَنَسُوا عَنْکَ الْحَدِیثَ فَلَا تَسَلْ

فَإِنَّ الَّذِی یُؤْذِیکَ منک [مِنْهُ] سَمَاعُهُ***وَ إِنَّ الَّذِی قَالُوا وَرَاءَکَ لَمْ یُقَلْ

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحُکْماً وَ إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ لَسِحْراً وَ إِنَّ شِعْرَکَ لَحَسَنٌ وَ إِنَّ کِتَابَ اللَّهِ أَحْسَنُ (4).

«37»

لی، [الأمالی للصدوق] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِیَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام إِذَا قِیلَ فِیکَ مَا فِیکَ فَاعْلَمْ أَنَّهُ ذَنْبٌ ذُکِّرْتَهُ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ مِنْهُ وَ إِنْ قِیلَ فِیکَ مَا لَیْسَ فِیکَ فَاعْلَمْ أَنَّهُ حَسَنَةٌ کُتِبَتْ لَکَ لَمْ تَتْعَبْ فِیهَا(5).

ص: 415


1- 1. أمالی الصدوق: 365 فی حدیث.
2- 2. فصّلت: 34.
3- 3. أمر من التحیة و هو السّلام و اطابة الکلام و قوله« تسب» من السبی.
4- 4. أمالی الصدوق: 368.
5- 5. أمالی الصدوق: 306.

و حضرت فرمود: بدترین کیفر و ناراحتی شدید که دشمن تو دارد، این است که تو راجع به او اطاعت الهی را بنمایی (در برابر مصیبت صبر کنی) و برای تو همین بس است که ببینی دشمنت مشغول معصیت الهی است (چون عذابش شدیدتر خواهد شد).(1)

روایت59.

محاسن: حضرت صادق، از پدرانش علیهم السّلام روایت می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که دارای سه خصلت نباشد، هیچ عملی از او ارزش ندارد: روع و تقوایی که مانع از گناه شود؛ اخلاقی که با مردم مدارا کند؛ حلمی که با آن کارهای جاهلانه مردم را رد کند.(2)

روایت60.

محاسن: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچ قطره ای در نزد خدا محبوب تر از جرعه خشمی که بنده آن را می نوشد نیست که در دل خود تردید دارد بنوشد یا ننوشد که بالاخره با نیروی صبر و یا حلم و بردباری می نوشد.(3)

روایت61.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: حلم و بردباری چراغ فروزان الهی است که دارنده آن با روشنی خاصی به جوار قرب حق می رود. و انسان دارای حلم نمی شود، مگر آن کسی که با نور حق و به انوار توحید و معرفت مؤید باشد. و حلم و بردباری در پنج مورد است: عزیزی که خوار شده است؛ راستگویی که مورد تهمت قرار گرفته؛ کسی که به جرم دعوت به حق و حقیقت به او اهانت شود؛ کسی که بدون جهت آزارش دهند؛ کسی که مطالبه حقش را نماید و با او مخالفت کنند. اگر در هر یک از این موارد حق حلم و بردباری را در جای خود مراعات کنی، وظیفه خود را انجام داده ای. و با سفیه و نادان باید با اعراض و روگردانی و جواب ندادن مقابله کنی که در این صورت مردم طرفدار تو می شوند، چون کسی که جواب نادان را بدهد و عمل او را تلافی کند، مانند این است که هیزم و چوب را روی آتش بگذارد. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مثل مؤمن مثل زمین است که در عین حال منافع خود را از زمین می گیرند، ولی اذیت و آزارشان بر او است. و کسی که بر جفای مردم صبر نکند، به رضای الهی نمی رسد، چون رضا و خشنودی حق آمیخته با جفای مردم است. و نقل شده که کسی به احنف بن قیس (از شخصیت بزرگ) گفت: آهای با تو، با تو هستم! احنف گفت: من هم از

ص: 422


1- . خصال: 633
2- . محاسن 1 : 66
3- . محاسن 1 : 456
«38»

لی، [الأمالی للصدوق] الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اصْبِرْ عَلَی أَعْدَاءِ النِّعَمِ فَإِنَّکَ لَنْ تُکَافِئَ مَنْ عَصَی اللَّهَ فِیکَ بِأَفْضَلَ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ (1).

ل، [الخصال] أبی عن سعد: مثله (2).

«39»

ل، [الخصال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ خَلَّادٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: مَا أُحِبُّ أَنَّ لِی بِذُلِّ نَفْسِی حُمْرَ النَّعَمِ وَ مَا تَجَرَّعْتُ جُرْعَةً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ لَا أُکَافِی بِهِ صَاحِبَهَا(3).

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عن ابن أبی عمیر عن هشام بن الحکم عن أبی عبد الله علیه السلام و منصور عن الثمالی عن أبی جعفر علیه السلام قالا کان علی بن الحسین علیه السلام یقول: و ذکر مثله.

«40»

ل، [الخصال] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: وَدِدْتُ أَنِّی افْتَدَیْتُ خَصْلَتَیْنِ فِی الشِّیعَةِ لَنَا بِبَعْضِ سَاعِدِی النَّزَقَ وَ قِلَّةَ الْکِتْمَانِ (4).

«41»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جُرْعَتَیْنِ جُرْعَةِ غَیْظٍ رَدَّهَا مُؤْمِنٌ بِحِلْمٍ وَ جُرْعَةِ مُصِیبَةٍ رَدَّهَا مُؤْمِنٌ بِصَبْرٍ الْخَبَرَ(5).

«42»

ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام.

ص: 416


1- 1. أمالی الصدوق: 60.
2- 2. الخصال ج 1 ص 13.
3- 3. الخصال ج 1 ص 14 و مثله فی الکافی ج 2 ص 111 سندا و متنا.
4- 4. الخصال ج 1 ص 24.
5- 5. الخصال ج 1 ص 26.

تو روی می گردانم! و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من با این وظیفه مبعوث شدم که مرکز حلم و بردباری و معدن علم و دانش و محل و مسکن صبر و تحمل باشم.(1)

روایت62.

مصباح الشریعة: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: عفو و گذشت در حال قدرت و توانایی، از روش و سیره پیامبران و اهل تقوا است. و معنای عفو این است که در مقام عمل و در ظاهر نسبت به مقصر چیزی نگویی و چیزی نخواهی و در باطن و درون خویش هم آن ناراحتی که از او دیده ای را واقعا فراموش کنی و علاوه بر این در حق او احسان و نیکی کنی. و چنین روش و رفتاری را هیچ کس نخواهد داشت، مگر اینکه خداوند عفو و کرم خود را شامل او می نماید و گناهان دیرینه و تازه او را می آمرزد و به کرامت و بزرگی خود او را زینت می دهد و او را ملبس به لباس نور عظمت می گرداند. چون عفو و گذشت و بخشش دو صفت از صفات الهی است که خداوند متعال آن را در باطن و روح بندگان برگزیده خود به ودیعه نهاده تا در نتیجه متخلق به اخلاق خدایی شوند. و خداوند آنان را این چنین قرار داده و فرموده است: «وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.»(2) {و باید عفو و گذشت داشته باشند، آیا دوست ندارید که خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند بخشنده مهربان است.} و کسی که از بشری چون خود گذشت نکند، چگونه این امید را دارد که خداوند جبار او را مورد عفو خود قرار دهد؟. پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله در مقام بیان دستور الهی به آن حضرت فرموده: با کسی که از تو بریده پیوند کن، به کسی که تو را محروم نموده بخشش کن، و به کسی که به تو بدی کرده نیکی کن. و ما را هم به متابعت و پیروی از آن حضرت دستور داده که فرموده است: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.»(3) {آن دستوری که پیامبر برای شما آورده، آن را بگیرید و عمل کنید و از آنچه که نهی فرموده از آن خودداری کنید.} و صفت عفو از اسرار الهی است که در دل خواص اولیائش نهفته است. و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آیا شما نمی توانید مانند ابو ضمضم باشید؟ عرض کردند: ابو ضمضم کیست و چگونه بوده؟ فرمود: مردی بود در زمان پیش. هنگامی که صبح می کرد و میان مردم می رفت، می گفت: خداوندا! من آبرو و حیثیت خود را به همه مردم بخشیدم (اگر کسی به من توهین و جسارتی کرد از او می گذرم).(4)

روایت63.

تفسیر عیاشی: ابو خالد کابلی گوید: حضرت سجاد علیه السّلام فرمود: من دوست داشتم که به من اذن و اجازه داده می شد که سه جمله به مردم بگویم و بعدا خداوند هر چه که می خواهد، با من بکند. و حضرت با دست اشاره به سینه خود نمود و دست را بر سینه نهاد و فرمود:

ص: 423


1- . مصباح الشریعة: 154
2- . نور / 23
3- . حشر / 8
4- . مصباح الشریعة: 158

ثَلَاثَةٌ لَا یَنْتَصِفُونَ مِنْ ثَلَاثَةٍ شَرِیفٌ مِنْ وَضِیعٍ وَ حَلِیمٌ مِنْ سَفِیهٍ وَ بَرٌّ مِنْ فَاجِرٍ(1).

سن، [المحاسن] أبی عن موسی بن القاسم عن المحاربی عن الصادق علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (2).

«43»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کَیْفَ شَاءَ کَظْمُ الْغَیْظِ وَ الصَّبْرُ عَلَی السُّیُوفِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ أَشْرَفَ عَلَی مَالٍ حَرَامٍ فَتَرَکَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

سن، [المحاسن] عن أبیه رفعه عنه علیه السلام: مثله (4).

«44»

ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ مَنْ صَبَرَ عَلَی الظُّلْمِ وَ کَظَمَ غَیْظَهُ وَ احْتَسَبَ وَ عَفَا وَ غَفَرَ کَانَ مِمَّنْ یُدْخِلُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ یُشَفِّعُهُ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ(5).

«45»

فس، [تفسیر القمی]: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ (6) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ وَ مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ وَ إِذَا غَضِبَ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(7).

ص: 417


1- 1. الخصال ج 1 ص 43.
2- 2. المحاسن: 6.
3- 3. الخصال ج 1 ص 43.
4- 4. المحاسن: 6.
5- 5. الخصال ج 1 ص 51.
6- 6. الشوری: 37.
7- 7. تفسیر القمّیّ: 604.

ولی دستور الهی است که صبر کنیم، و این آیه را تلاوت کرد: «وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.»(1) {شما مسلمانان آزار و اذیت های بسیاری از طرف اهل کتاب (یهود و نصارا) و از طرف مشرکان خواهید دید و خواهید شنید و اگر در برابر این مزاحمت ها صبر و مقاومت نموده و رابطه تقوایی خود را با خدا حفظ کنید، موجب استواری کارها خواهد بود.} و حضرت مرتب دست مبارک خود را برمی داشت و بر سینه خود می گذاشت.(2)

روایت64.

مجالس مفید: جابر نقل می کند که امیر مؤمنان علیه السّلام شنید که مردی دارد قنبر را ناسزا می گوید و قنبر تصمیم گرفت که پاسخش را بدهد. امیر مؤمنان قنبر را صدا زد و فرمود: ای قنبر آرام باش! این ناسزاگو را به همان حالت پستی رها کن که در این صورت خدا را خشنود و شیطان را خشمناک و دشمنت را ناراحت خواهی کرد. سوگند به خدایی که دانه را شکافت و مخلوقات را آفرید، هیچ چیزی مانند حلم موجب رضای الهی نیست و هیچ چیزی مانند سکوت، شیطان را خشمناک نمی کند و هیچ کاری مانند خاموش بودن و بی اعتنایی، احمق را ناراحت نمی کند.(3)

روایت65.

مجالس مفید: حضرت رضا یا امام هفتم علیهما السّلام فرمود: دو گروهی که در مقام جنگ با هم برخورد می کنند، خداوند آن گروهی را که عفو و گذشتش بیشتر باشد نصرت و یاری می فرماید.(4)

روایت66.

مجالس مفید: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: در شهر مدینه مردی بود بذله گو و سبک که مردم از حرف های او می خندیدند و همه را می خنداند. روزی گفت: این شخص مرا خسته کرد (یعنی حضرت سجاد علیه السّلام) که هر چه می کنم نمی توانم او را به خنده بیاورم، ولی بالاخره باید چاره و حیله ای به کار برم که او را بخندانم.

روزی حضرت داشت عبور می کرد و دو نفر از غلامان هم خدمتش بودند. آن مرد آمد و عبای حضرت را از دوشش برداشت و رفت و آن دو غلام او را تعقیب نموده و عبا را گرفته و برگشتند و عبا را به دوش حضرت نهادند. حضرت خود را در عبا پوشانده بود و به زمین نگاه می کرد. سپس حضرت به غلامان فرمود: این کیست و چیست؟

ص: 424


1- . آل عمران / 185
2- . تفسیر عیاشی 1 : 234
3- . مجالس مفید: 118
4- . مجالس مفید: 210
«46»

ل، [الخصال] سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ اللَّخْمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ خَرَاجَةَ عَنْ أَبِی کُرَیْبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَبْسِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلَیْسَ مِنِّی وَ لَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هُنَّ قَالَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ وَ حُسْنُ خُلُقٍ یَعِیشُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

«47»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِذَا أَصْبَحْتَ فَأَوَّلُ شَیْ ءٍ یَسْتَقْبِلُکَ فَکُلْهُ وَ الثَّانِی فَاکْتُمْهُ وَ الثَّالِثُ فَاقْبَلْهُ وَ الرَّابِعُ فَلَا تُؤْیِسْهُ وَ الْخَامِسُ فَاهْرُبْ مِنْهُ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ مَضَی فَاسْتَقْبَلَهُ جَبَلٌ أَسْوَدُ عَظِیمٌ فَوَقَفَ وَ قَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ آکُلَ هَذَا وَ بَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ إِنَّ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ لَا یَأْمُرُنِی إِلَّا بِمَا أُطِیقُ فَمَشَی إِلَیْهِ لِیَأْکُلَهُ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ صَغُرَ حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ فَوَجَدَهُ لُقْمَةً فَأَکَلَهَا فَوَجَدَهَا أَطْیَبَ شَیْ ءٍ أَکَلَهُ ثُمَّ مَضَی فَوَجَدَ طَشْتاً مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَکْتُمَ هَذَا فَحَفَرَ لَهُ وَ جَعَلَهُ فِیهِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ التُّرَابَ ثُمَّ مَضَی فَالْتَفَتَ فَإِذَا الطَّشْتُ قَدْ ظَهَرَ فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَمَضَی فَإِذَا هُوَ بِطَیْرٍ وَ خَلْفَهُ بَازِیٌّ فَطَافَ الطَّیْرُ حَوْلَهُ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَقْبَلَ هَذَا فَفَتَحَ کُمَّهُ فَدَخَلَ الطَّیْرُ فِیهِ فَقَالَ لَهُ الْبَازِی أَخَذْتَ مِنِّی صَیْدِی وَ أَنَا خَلْفَهُ مُنْذُ أَیَّامٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا أُویِسَ هَذَا فَقَطَعَ مِنْ فَخِذِهِ قِطْعَةً فَأَلْقَاهَا إِلَیْهِ ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا مَضَی فَإِذَا هُوَ بِلَحْمِ مَیْتَةٍ مُنْتِنٍ مَدُودٍ(3) فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْرُبَ مِنْ هَذَا فَهَرَبَ مِنْهُ فَرَجَعَ فَرَأَی فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ قَدْ قِیلَ لَهُ إِنَّکَ قَدْ فَعَلْتَ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَهَلْ تَدْرِی

ص: 418


1- 1. الخصال ج 1 ص 71.
2- 2. عیون الأخبار ج 1 ص 275.
3- 3. أی جعل فیه الدود.

عرض کردند: مرد بطال و یاوه گویی است که مردم مدینه را می خنداند و با این عمل غذا و طعامی از آنها می گیرد. حضرت فرمود: به او بگویید وای بر تو! خداوند روزی قرار داده که در آن روز یاوه سرایان زیان خواهند دید.(1)

روایت67.

کشف الغمه: روایت شده که موسی بن جعفر علیهم السّلام روزی فرزندان خود را احضار فرمود و به آنها گفت: ای فرزندان من! توصیه ای به شما می کنم که هر کس آن را مراعات کند، چیزی از او ضایع و تباه نخواهد شد و آن این است که اگر کسی آمد و در گوش راست شما حرف های بد و ناپسندی گفت و سپس رفت به طرف چپ و در گوش چپ شما عذرخواهی کرد و گفت من چیزی نگفتم، شما عذر او را بپذیرید.(2)

روایت68.

جامع الاخبار: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد با اینکه قدرت بر اعمال دارد، خداوند او را در روز قیامت میان همه مردم دعوت نموده و در انتخاب هر رقم حوریه که بخواهد مخیر می کند.

و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: اولین پاداش حلیم و بردبار این است که مردم در مقابل نادان طرفدار او هستند.

و در حدیث است که وقتی روز قیامت می شود، منادی ندا می دهد هر کس که پاداشش بر خدا است، برود و داخل بهشت شود. پرسیده می شود: این ها چه کسانی هستند؟ در پاسخ گفته می شود، کسانی که نسبت به مردم عفو و گذشت کرده اند، بدون حساب داخل بهشت می شوند.

از پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود: کسی که خشم خود را فرو برد با اینکه قدرت بر انتقام دارد، خداوند دل او را پر از امن و ایمان می گرداند و کسی که از پوشیدن لباس تجمل خودداری کند با اینکه تمکن دارد، ولی از نظر تواضع و فروتنی چنین کند، خداوند لباس کرامت و عزت به او می پوشاند. (3)

روایت69.

تفسیر نعمانی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: و اما آن رخصت و اجازه ای که صاحبش اختیار دارد، این است که خداوند متعال اجازه و اذن داده است که انسان در مقابل ظلم انتقام گرفته و ظالم را کیفر کند، که فرموده است: «جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ

ص: 425


1- . مجالس مفید: 219
2- . کشف الغمة 2 : 218
3- . جامع الأخبار : 319

مَا ذَا کَانَ قَالَ لَا قِیلَ لَهُ أَمَّا الْجَبَلُ فَهُوَ الْغَضَبُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ وَ جَهِلَ قَدْرَهُ مِنْ عِظَمِ الْغَضَبِ فَإِذَا حَفِظَ نَفْسَهُ وَ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ سَکَنَ غَضَبُهُ کَانَتْ عَاقِبَتُهُ کَاللُّقْمَةِ الطَّیِّبَةِ الَّتِی أَکَلْتَهَا وَ أَمَّا الطَّشْتُ فَهُوَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِذَا کَتَمَهُ الْعَبْدُ وَ أَخْفَاهُ أَبَی اللَّهُ

عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یُظْهِرَهُ لِیُزَیِّنَهُ بِهِ مَعَ مَا یَدَّخِرُ لَهُ مِنْ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الطَّیْرُ فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ بِنَصِیحَةٍ فَاقْبَلْهُ وَ اقْبَلْ نَصِیحَتَهُ وَ أَمَّا الْبَازِی فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ فِی حَاجَةٍ فَلَا تُؤْیِسْهُ وَ أَمَّا اللَّحْمُ الْمُنْتِنُ فَهِیَ الْغِیبَةُ فَاهْرُبْ مِنْهَا(1).

«48»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ یُسْمِعُ آخِرَهُمْ کَمَا یُسْمِعُ أَوَّلَهُمْ فَیَقُولُ أَیْنَ أَهْلُ الْفَضْلِ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَتَسْتَقْبِلُهُمُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُونَ مَا فَضْلُکُمْ هَذَا الَّذِی تَرَدَّیْتُمْ بِهِ فَیَقُولُونَ کُنَّا یُجْهَلُ عَلَیْنَا فِی الدُّنْیَا فَنَتَحَمَّلُ وَ یُسَاءُ إِلَیْنَا فَنَعْفُو قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَی صَدَقَ عِبَادِی خَلُّوا سَبِیلَهُمْ لِیَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ الْخَبَرَ(2).

«49»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أُسَامَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْعَفْوَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ عِزّاً فَاعْفُوا یُعِزَّکُمُ اللَّهُ الْخَبَرَ(3).

«50»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْحَسَنِ: یَا بُنَیَّ الْعَقْلُ خَلِیلُ الْمَرْءِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَ الرِّفْقُ وَالِدُهُ وَ الصَّبْرُ مِنْ خَیْرِ جُنُودِهِ (4).

«51»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً مَلَأَ اللَّهُ

ص: 419


1- 1. الخصال ج 1 ص 128.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 101.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 14.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 145.

عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ.»(1) {کیفر بدی همانندش بدی خواهد بود. و کسی که عفو و گذشت نموده و اصلاح کند، پاداش او بر خدا است} که این موردی است که انسان اختیار دارد، اگر خواست عفو می کند و اگر هم خواست کیفر می دهد.

روایت70.

اختصاص: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: کسی که در برابر مصائب وارده بر او صبر کند، حلیم است. و لقمان حکیم گفته: دشمن با حلم و بردبار بهتر از دوست نادان و سفیه است.

و نیز لقمان گفته است: سه کس است که شناخته نمی شوند، مگر در سه موقع: حلیم و بردبار معلوم نمی شود، مگر در موقع غضب؛ شجاع و دلیر شناخته نمی شود، مگر در موقع جنگ؛ و برادری معلوم نمی شود، مگر در وقت احتیاج به او.(2)

روایت71.

کتاب الزهد: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: کسی که از تعرض به عرض و آبروی مردم خودداری کند، خداوند روز قیامت از لغزش او گذشت می نماید. و کسی که از اعمال خشم خود درباره مردم چشم بپوشد، خداوند عذاب روز قیامت را از او برطرف می فرماید.(3)

روایت72.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: گاهی که شخص محتاج و نیازمندی به من مراجعه می کند، من با عجله و شتاب خواسته او را انجام می دهم، چون می ترسم که نیازش برطرف شود (و من از فیض پرداختن به نیازمندان محروم باشم). آگاه باشید کرامت و عظمت دنیوی و اخروی در قرآن در سه جمله است: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ.»(4) و تفسیرش این است که پیوند کنی با کسی که از تو بریده و گذشت نمایی از آن کس که به تو ظلم نموده و بخشش کنی به آن که تو را محروم کرده است.(5)

روایت73.

امالی طوسی: حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که حضرت سجاد علیهم السّلام می فرمود: من هیچ جرعه ای که محبوب تر از جرعه خشم باشد ننوشیده ام، جرعه ای که دنبالش صبر و تحمل باشد، و من حاضر نیستم که این حالت را حتی در مقابل شتران قوی (نفیس ترین اموال) از دست بدهم.(6)

ص: 426


1- . شوری / 40
2- . اختصاص: 246
3- . کتاب الزهد: 6
4- . اعراف / 199
5- . امالی طوسی: 644
6- . امالی طوسی: 673

جَوْفَهُ إِیمَاناً وَ مَنْ عَفَا عَنْ مَظْلِمَةٍ أَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهَا عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(1).

«52»

لی، [الأمالی للصدوق]: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیُّ الْخَلْقِ أَقْوَی قَالَ الْحَلِیمُ وَ سُئِلَ مَنْ أَحْلَمُ النَّاسِ قَالَ الَّذِی لَا یَغْضَبُ (2).

«53»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَنِی بِهَا وَ إِنَّ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ أَنْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطِیَ مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ أَنْ یَعُودَ مَنْ لَا یَعُودُهُ (3).

«54»

ن (4)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ ابْنُ عِصَامٍ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ وَ الدَّقَّاقُ جَمِیعاً عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَ اسْمَهُ: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّ الْمَأْمُونَ قَالَ لَهُ هَلْ رَوَیْتَ مِنَ الشِّعْرِ شَیْئاً فَقَالَ قَدْ رَوَیْتُ مِنْهُ الْکَثِیرَ فَقَالَ أَنْشِدْنِی أَحْسَنَ مَا رَوَیْتَهُ فِی الْحِلْمِ فَقَالَ علیه السلام:

إِذَا کَانَ دُونِی مَنْ بُلِیتُ بِجَهْلِهِ***أَبَیْتُ لِنَفْسِی أَنْ تُقَابِلَ بِالْجَهْل

وَ إِنْ کَانَ مِثْلِی فِی مَحَلِّی مِنَ النُّهَی***أَخَذْتُ بِحِلْمِی کَیْ أَجِلَّ عَنِ الْمِثْلِ

وَ إِنْ کُنْتُ أَدْنَی مِنْهُ فِی الْفَضْلِ وَ الْحِجَی***عَرَفْتُ لَهُ حَقَّ التَّقَدُّمِ وَ الْفَضْلِ

قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ مَا أَحْسَنَ هَذَا هَذَا مَنْ قَالَهُ فَقَالَ بَعْضُ فِتْیَانِنَا(5).

«55»

مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ

ص: 420


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 185.
2- 2. أمالی الصدوق: 237.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 92.
4- 4. فی نسخة الکمبانیّ زاد قبله رمز معانی الأخبار، و هو کذلک فی نسخة الأصل لکنه مضروب علیه، و الحدیث لا یوجد فی معانی الأخبار.
5- 5. عیون الأخبار ج 2 ص 174.

روایت74.

الدرة الباهرة: حضرت رضا علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ» فرمود: یعنی گذشت بدون توبیخ.(1)

روایت75.

دعوات راوندی: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: بهترین صفات بزرگواری، فراموش کردن آن ناراحتی هاست که می دانی. (2)

روایت76.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: سزاوارترین مردم به عفو و گذشت، تواناترین آنها است بر کیفر مجرم.(3)

و فرمود: احتمال قبر عیب ها است(4) (با صبر و تحمل عیب ها دفن شده و از بین می رود). مرحوم سید رضی گفته: در تعبیر از این معنا حضرت فرموده با مسالمت و مدارا عیب ها پنهان می شود.

و فرمود: هنگامی که بر دشمنت مسلط گشتی، عفو و گذشت از او را شکرانه این قدرت قرار بده.(5)

و فرموده: برادرت را با احسان بر او توبیخ بکن. و شر و گزند او را از راه بخشش و انعام به او برطرف کن.(6)

و فرموده: من در چه موقعی می توانم خشم خود را به کار برم؟ آیا هنگامی که از انتقام عاجز و ناتوان باشم؟ که در این موقع به من می گویند خوب بود صبر می کردی. و یا هنگامی که مسلط بر دشمن باشم؟ که در این موقع به من می گویند اگر عفو و گذشت کنی خوب است.(7)

و فرمود: اول پاداش حلیم و بردبار این است که مردم بر علیه جاهل و نادان طرفدار او هستند.(8)

و فرمود: اگر حلیم و بردبار نیستی، اظهار حلم بنما، چون کسی که خود را شبیه به گروهی نمود، نوعا جزو آنها خواهد شد.(9)

ص: 427


1- . الدرة الباهرة: 52
2- . الدعوات: 293
3- . نهج البلاغه 2 : 155
4- . نهج البلاغه 2 : 144
5- . نهج البلاغه 2 : 145
6- . نهج البلاغه 2 : 184
7- . نهج البلاغه 2 : 188
8- . نهج البلاغه 2 : 191
9- . نهج البلاغه 2 : 191

عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوْلَی النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَی الْعُقُوبَةِ وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ(1).

«56»

مع (2)،[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (3) قَالَ الْعَفْوُ مِنْ غَیْرِ عِتَابٍ (4).

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] القطان و النقاش و الطالقانی جمیعا عن أحمد الهمدانی: مثله (5)

لی، [الأمالی للصدوق] حمزة العلوی عن عبد الرحمن بن محمد بن القاسم الحسنی عن محمد بن الحسین الوادعی عن أحمد بن صبیح عن ابن علوان عن عمرو بن ثابت عن الصادق عن أبیه عن علی بن الحسین علیهم السلام: مثله (6).

«57»

لی، [الأمالی للصدوق] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام أَنْ قَالَ إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَنْ صَبَرَ عَلَی أَذَی النَّاسِ وَ شَتْمِهِمْ فِیکَ قَالَ أُعِینُهُ عَلَی أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ(7).

«58»

الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: صَافِحْ عَدُوَّکَ وَ إِنْ کَرِهَ فَإِنَّهُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عِبَادَهُ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ

ص: 421


1- 1. معانی الأخبار: 196.
2- 2. معانی الأخبار ص 273.
3- 3. الحجر: 85.
4- 4. أمالی الصدوق ص 45.
5- 5. عیون الأخبار ج 1 ص 294.
6- 6. أمالی الصدوق ص 202.
7- 7. أمالی الصدوق ص 125.

و فرمود: حلم و بردباری خود عشیره و قبیله است برای انسان، یعنی مردم مانند بستگان انسان طرفدار او هستند.(1)

و فرمود: حلم پرده ای است پوشنده و عقل شمشیری است برنده. بنابراین کمبود خلق و خلقت خود را با پرده حلم بپوشان و هواهای نفسانی را با شمشیر عقل ریشه کن نما.(2)

و نیز فرمود: حلم و تانی (صبر و عافیت اندیشی) دو همزادند که این دو فرزندان بلند همتی هستند.(3)

روایت77.

کنز جامع الفوائد: لقمان حکیم گفته است: کسی که خشم خود را فرو نبرد، دشمنش را شماتت نموده و ناسزا می گوید.(4)

روایت78.

کنز جامع الفوائد: امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: حلم و بردباری، خوی و خصلتی است ارزنده.(5)

و فرمود: کسی که نسبت به دشمن حلیم و بردبار باشد، بر او پیروز خواهد شد.

و فرمود: غضب و خشم شدید، منطق و سخن انسان را تغییر می دهد و ریشه و ارزش استدلال و برهان را از بین می برد و فهم و درک را پراکنده و مختل می سازد.

و فرمود: هیچ عزتی نافع تر و باارزش تر از حلم و هیچ حسب و نسبی بهتر از ادب نیست. و هیچ نسبت و خویشی پست تر و پست کننده تر از غضب نیست.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 428


1- . نهج البلاغه 2 : 244
2- . نهج البلاغه 2 : 245
3- . نهج البلاغه 2 : 251
4- . کنز الفوائد 2 : 66
5- . کنز الفوائد 2 : 319

عَظِیمٍ (1). وَ قَالَ علیه السلام: مَا تُکَافِئُ عَدُوَّکَ بِشَیْ ءٍ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ تُطِیعَ اللَّهَ فِیهِ وَ حَسْبُکَ أَنْ تَرَی عَدُوَّکَ یَعْمَلُ بِمَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

«59»

سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثَلَاثٌ لَمْ یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ خُلُقٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ وَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ (3).

«60»

سن، [المحاسن] الْوَشَّاءُ عَنْ مُثَنَّی الْحَنَّاطِ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ یَتَجَرَّعُهَا عَبْدٌ یُرَدِّدُهَا فِی قَلْبِهِ إِمَّا بِصَبْرٍ وَ إِمَّا بِحِلْمٍ (4).

«61»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْحِلْمُ سِرَاجُ اللَّهِ یَسْتَضِی ءُ بِهِ صَاحِبُهُ إِلَی جِوَارِهِ وَ لَا یَکُونُ حَلِیماً إِلَّا الْمُؤَیَّدُ بِأَنْوَارِ اللَّهِ وَ بِأَنْوَارِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحِیدِ وَ الْحِلْمُ یَدُورُ عَلَی خَمْسَةِ أَوْجُهٍ أَنْ یَکُونَ عَزِیزاً فَیُذَلَّ أَوْ یَکُونَ صَادِقاً فَیُتَّهَمَ أَوْ یَدْعُوَ إِلَی الْحَقِّ فَیُسْتَخَفَّ بِهِ أَوْ أَنْ یُؤْذَی بِلَا جُرْمٍ أَوْ أَنْ یُطَالَبَ بِالْحَقِّ وَ یُخَالِفُوهُ فِیهِ فَإِنْ آتَیْتَ کُلًّا مِنْهَا حَقَّهُ فَقَدْ أَصَبْتَ وَ قَابِلِ السَّفِیهَ بِالْإِعْرَاضِ عَنْهُ وَ تَرْکِ الْجَوَابِ یَکُنِ النَّاسُ أَنْصَارَکَ لِأَنَّ مَنْ جَاوَبَ السَّفِیهَ وَ کَافَأَهُ قَدْ وَضَعَ الْحَطَبَ عَلَی النَّارِ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَثَلُ الْمُؤْمِنِ مَثَلُ الْأَرْضِ مَنَافِعُهُمْ مِنْهَا وَ أَذَاهُمْ عَلَیْهَا وَ مَنْ لَا یَصْبِرُ عَلَی جَفَاءِ الْخَلْقِ لَا یَصِلُ إِلَی رِضَا اللَّهِ تَعَالَی لِأَنَّ رِضَا اللَّهِ مَشُوبٌ بِجَفَاءِ الْخَلْقِ وَ حُکِیَ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِأَحْنَفَ بْنِ قَیْسٍ إِیَّاکَ إِیَّاکَ أَعْنِی قَالَ وَ عَنْکَ

ص: 422


1- 1. فصّلت: 34.
2- 2. الخصال ج 2 ص 168.
3- 3. المحاسن ص 6.
4- 4. المحاسن ص 292.

کلمة المصّحح

ص: 429

أُعْرِضُ (1)

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بُعِثْتُ لِلْحِلْمِ مَرْکَزاً وَ لِلْعِلْمِ مَعْدِناً وَ لِلصَّبْرِ مَسْکَناً(2).

«62»

مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْعَفْوُ عِنْدَ الْقُدْرَةِ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمُتَّقِینَ وَ تَفْسِیرُ الْعَفْوِ أَنْ لَا تَلْزَمَ صَاحِبَکَ فِیمَا أَجْرَمَ ظَاهِراً وَ تَنْسَی مِنَ الْأَصْلِ مَا أُصِبْتَ مِنْهُ بَاطِناً وَ تَزِیدَ عَلَی الِاخْتِیَارَاتِ إِحْسَاناً وَ لَنْ یَجِدَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا إِلَّا مَنْ قَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُ وَ غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ زَیَّنَهُ بِکَرَامَتِهِ وَ أَلْبَسَهُ مِنْ نُورِ بَهَائِهِ لِأَنَّ الْعَفْوَ وَ الْغُفْرَانِ صِفَتَانِ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْدَعَهُمَا فِی أَسْرَارِ أَصْفِیَائِهِ لِیَتَخَلَّقُوا مَعَ الْخَلْقِ بِأَخْلَاقِ خَالِقِهِمْ وَ جَعَلَهُمْ کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3) وَ مَنْ لَا یَعْفُو عَنْ بَشَرٍ مِثْلِهِ کَیْفَ یَرْجُو عَفْوَ مَلِکٍ جَبَّارٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَاکِیاً عَنْ رَبِّهِ یَأْمُرُهُ بِهَذِهِ الْخِصَالِ قَالَ صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَ اعْفُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ أَعْطِ مَنْ حَرَمَکَ وَ أَحْسِنْ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ قَدْ أُمِرْنَا بِمُتَابَعَتِهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا(4) وَ الْعَفْوُ سِرُّ اللَّهِ فِی الْقُلُوبِ قُلُوبِ خَوَاصِّهِ مِمَّنْ یُسِرُّ لَهُ سِرَّهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَ یَعْجِزُ أَحَدُکُمْ أَنْ یَکُونَ کَأَبِی ضَمْضَمٍ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا أَبُو ضَمْضَمٍ قَالَ رَجُلٌ کَانَ مِمَّنْ قَبْلَکُمْ کَانَ إِذَا أَصْبَحَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَصَدَّقُ بِعِرْضِی عَلَی النَّاسِ عَامَّةً(5).

«63»

شی، [تفسیر العیاشی] أَبُو خَالِدٍ الْکَابُلِیُّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: لَوَدِدْتُ أَنَّهُ أُذِنَ لِی فَکَلَّمْتُ النَّاسَ ثَلَاثاً ثُمَّ صَنَعَ اللَّهُ بِی مَا أَحَبَّ قَالَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَ

ص: 423


1- 1. فی المصدر المطبوع: ایاک أعنی قال: و عنک أحلم.
2- 2. مصباح الشریعة: 37.
3- 3. النور: 23.
4- 4. الحشر: 8.
5- 5. مصباح الشریعة: 39.

ص: 430

قَالَ وَ لَکِنَّهَا عَزْمَةٌ مِنَ اللَّهِ أَنْ نَصْبِرَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(1) وَ أَقْبَلَ یَرْفَعُ یَدَهُ وَ یَضَعُهَا عَلَی صَدْرِهِ (2).

«64»

جا، [المجالس للمفید] مُحَمَّدُ بْنُ الْمُظَفَّرِ الْبَزَّازُ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عَلِیٍّ الدَّهَّانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بِشْرٍ عَنْ أَسَدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَمِعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلًا یَشْتِمُ قَنْبَراً وَ قَدْ رَامَ قَنْبَرٌ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ فَنَادَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَهْلًا یَا قَنْبَرُ دَعْ شَاتِمَکَ مُهَانًا تُرْضِی الرَّحْمَنَ وَ تُسْخِطُ الشَّیْطَانَ وَ تُعَاقِبُ عَدُوَّکَ فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا أَرْضَی الْمُؤْمِنُ رَبَّهُ بِمِثْلِ الْحِلْمِ وَ لَا أَسْخَطَ الشَّیْطَانَ بِمِثْلِ الصَّمْتِ وَ لَا عُوقِبَ الْأَحْمَقُ بِمِثْلِ السُّکُوتِ عَنْهُ (3).

«65»

جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَا الْتَقَتْ فِئَتَانِ قَطُّ إِلَّا نَصَرَ اللَّهُ أَعْظَمَهُمَا عَفْواً(4).

«66»

جا، [المجالس للمفید] الصَّدُوقُ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ بِالْمَدِینَةِ رَجُلٌ بَطَّالٌ یُضْحِکُ أَهْلَ الْمَدِینَةِ مِنْ کَلَامِهِ فَقَالَ یَوْماً لَهُمْ قَدْ أَعْیَانِی هَذَا الرَّجُلُ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَمَا یُضْحِکُهُ مِنِّی شَیْ ءٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَحْتَالَ فِی أَنْ أُضْحِکَهُ قَالَ فَمَرَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ذَاتَ یَوْمٍ وَ مَعَهُ مَوْلَیَانِ لَهُ فَجَاءَ ذَلِکَ الْبَطَّالُ حَتَّی انْتَزَعَ رِدَاءَهُ مِنْ ظَهْرِهِ وَ اتَّبَعَهُ الْمَوْلَیَانِ فَاسْتَرْجَعَا الرِّدَاءَ مِنْهُ وَ أَلْقَیَاهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ مُخْتَبٍ (5) لَا یَرْفَعُ طَرْفَهُ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ لِمَوْلَیَیْهِ مَا هَذَا؟

ص: 424


1- 1. آل عمران: 185.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 211.
3- 3. مجالس المفید: 77.
4- 4. مجالس المفید: 130.
5- 5. الاختباء- الاستتار، و دخول الخباء: و هو ما یعمل من وبر أو صوف و قد یکون. من شعر و یکون علی عمودین أو ثلاثة و ما فوق ذلک فهو بیت. و فی المصدر المطبوع« و هو محتب» من الاحتباء و هو نوع جلوس.

ص: 431

فَقَالا لَهُ رَجُلٌ بَطَّالٌ یُضْحِکُ أَهْلَ الْمَدِینَةِ وَ یَسْتَطْعِمُ مِنْهُمْ بِذَلِکَ قَالَ فَقُولَا لَهُ یَا وَیْحَکَ إِنَّ لِلَّهِ یَوْماً یَخْسَرُ فِیهِ الْبَطَّالُونَ (1).

«67»

کشف، [کشف الغمة] قَالَ عَبْدُ الْعَزِیزِ الْجَنَابِذِیُّ: رُوِیَ أَنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَحْضَرَ وُلْدَهُ یَوْماً فَقَالَ لَهُمْ یَا بَنِیَّ إِنِّی مُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَمَنْ حَفِظَهَا لَمْ یَضَعْ مَعَهَا إِنْ أَتَاکُمْ آتٍ فَأَسْمَعَکُمْ فِی الْأُذُنِ الْیُمْنَی مَکْرُوهاً ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَی الْأُذُنِ الْیُسْرَی فَاعْتَذَرَ وَ قَالَ لَمْ أَقُلْ شَیْئاً فَاقْبَلُوا عُذْرَهُ (2).

«68»

جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یُنْفِذَهُ دَعَاهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ حَتَّی یُخَیَّرَ مِنْ أَیِّ الْحُورِ شَاءَ.

وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام. إِنَّ أَوَّلَ عِوَضِ الْحَلِیمِ مِنْ خَصْلَتِهِ أَنَّ النَّاسَ أَعْوَانُهُ عَلَی الْجَاهِلِ.

وَ فِی الْحَدِیثِ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مَنْ کَانَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّةَ فَیُقَالُ مَنْ هُمْ فَیُقَالُ الْعَافُونَ عَنِ النَّاسِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِلَا حِسَابٍ.

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِنْفَاذِهِ مَلَأَهُ اللَّهُ أَمْناً وَ إِیمَاناً وَ مَنْ تَرَکَ لُبْسَ ثَوْبِ جَمَالٍ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ تَوَاضُعاً کَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْکَرَامَةِ(3).

«69»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: وَ أَمَّا الرُّخْصَةُ الَّتِی صَاحِبُهَا فِیهَا بِالْخِیَارِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَخَّصَ أَنْ یُعَاقَبَ الْعَبْدُ عَلَی ظُلْمِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ

ص: 425


1- 1. مجالس المفید: 136.
2- 2. کشف الغمّة ج 3 ص 12.
3- 3. جامع الأخبار: 137.

ص: 432

عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ (1) وَ هَذَا هُوَ فِیهِ بِالْخِیَارِ إِنْ شَاءَ عَفَا وَ إِنْ شَاءَ عَاقَبَ.

«70»

ختص، [الإختصاص] قَالَ الرِّضَا علیه السلام: مَنْ صَبَرَ عَلَی مَا وَرَدَ عَلَیْهِ فَهُوَ الْحَلِیمُ.

وَ قَالَ لُقْمَانَ: عَدُوٌّ حَلِیمٌ خَیْرٌ مِنْ صَدِیقٍ سَفِیهٍ.

وَ قَالَ لُقْمَانُ: ثَلَاثَةٌ لَا یُعْرَفُونَ إِلَّا فِی ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ لَا یُعْرَفُ الْحَلِیمُ إِلَّا عِنْدَ الْغَضَبِ وَ لَا یُعْرَفُ الشُّجَاعُ إِلَّا فِی الْحَرْبِ وَ لَا تَعْرِفُ أَخَاکَ إِلَّا عِنْدَ حَاجَتِکَ إِلَیْهِ (2).

«71»

ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام: مَنْ کَفَّ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ أَقَالَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ عَذَابَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

«72»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ الْمُعَافَا عَنْ حَمَّوَیْهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: إِنَّهُ لَیَعْرِضُ لِی صَاحِبُ الْحَاجَةِ فَأُبَادِرُ إِلَی قَضَائِهَا مَخَافَةَ أَنْ یَسْتَغْنِیَ عَنْهَا صَاحِبُهَا أَلَا وَ إِنَّ مَکَارِمَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی ثَلَاثَةِ أَحْرُفٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ (3) وَ تَفْسِیرُهُ أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ (4).

«73»

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ الْغُمْشَانِیِّ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: مَا تَجَرَّعْتُ جُرْعَةَ غَیْظٍ قَطُّ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ أَعْقَبَهَا صَبْراً وَ مَا أُحِبُّ أَنَّ لِی بِذَلِکَ حُمْرَ النَّعَمِ (5).

ص: 426


1- 1. الشوری: 40.
2- 2. الاختصاص: 246.
3- 3. الأعراف: 199.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 258.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 285.

ص: 433

«74»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (1) عَفْوٌ بِغَیْرِ عِتَابٍ.

«75»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَشْرَفُ خِصَالِ الْکَرَمِ غَفْلَتُکَ عَمَّا تَعْلَمُ.

«76»

نهج، [نهج البلاغة]: أَوْلَی النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَی الْعُقُوبَةِ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیُوبِ- وَ قَالَ السَّیِّدُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ فِی الْعِبَارَةِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَی أَیْضاً الْمُسَالَمَةُ خَبْ ءُ الْعُیُوبِ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: عَاتِبْ أَخَاکَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ ارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَیْهِ (5)

وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ: مَتَی أَشْفِی غَیْظِی إِذَا غَضِبْتُ أَ حِینَ أَعْجِزُ عَنِ الِانْتِقَامِ فَیُقَالُ لِی لَوْ صَبَرْتَ أَمْ حِینَ أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَیُقَالُ لِی لَوْ غَفَرْتَ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِیمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَی الْجَاهِلِ (7).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ (8).

ص: 427


1- 1. الحجر: 85.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 155.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 144.
4- 4. نهج البلاغة ج 2 ص 145.
5- 5. نهج البلاغة ج 2 ص 184.
6- 6. نهج البلاغة ج 2 ص 188.
7- 7. نهج البلاغة ج 2 ص 191.
8- 8. نهج البلاغة ج 2 ص 191.

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 434

وَ قَالَ علیه السلام: الْحِلْمُ عَشِیرَةٌ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ وَ الْعَقْلُ حُسَامٌ بَاتِرٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِکَ بِحِلْمِکَ وَ قَاتِلْ هَوَاکَ بِعَقْلِکَ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: الْحِلْمُ وَ الْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ تُنْتِجُهَما عُلُوُّ الْهِمَّةِ(3).

«77»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ لُقْمَانُ: مَنْ لَا یَکْظِمْ غَیْظَهُ یُشْمِتْ عَدُوَّهُ.

«78»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْحِلْمُ سَجِیَّةٌ فَاضِلَةٌ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ حَلُمَ مِنْ عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مَادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ.

وَ قَالَ علیه السلام: لَا عِزَّ أَنْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ وَ لَا حَسَبَ أَنْفَعُ مِنَ الْأَدَبِ وَ لَا نَسَبَ أَوْضَعُ مِنَ الْغَضَبِ.

ص: 428


1- 1. نهج البلاغة ج 2 ص 244 و مغزی قوله علیه السّلام الحلم عشیرة معنی قوله: أن الناس أنصار الحلیم علی الجاهل، فهو یعتز بحلمه و نصرة الناس له، کما یعتز بالعشیرة.
2- 2. نهج البلاغة ج 2 ص 245.
3- 3. نهج البلاغة ج 2 ص 251.

ص: 435

کلمة المصّحح

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه و الصلاة و السلام علی رسول اللّه محمّد و آله أمناء اللّه.

و بعد: فقد تفضّل الله علینا و له الفضل و المنّ حیث اختارنا لخدمة الدین و أهله و قیّضنا لتصحیح هذه الموسوعة الکبری و هی الباحثة عن المعارف الإسلامیّة الدائرة بین المسلمین: أعنی بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم الصلوات و السلام.

و هذا الجزء الذی نخرجه إلی القرّاء الکرام هو الجزء الخامس من المجلّد الخامس عشر و قد اعتمدنا فی تصحیح الأحادیث و تحقیقها علی النسخة المصحّحة المشهورة بکمبانیّ بعد تخریجها من المصادر و تعیین موضع النصّ من المصدر و قابلناها معذلک علی النسخة الوحیدة من نسخة الأصل لخزانة کتب الحبر الفاضل حجّة الإسلام الحاجّ الشیخ حسن المصطفویّ دام إفضاله و قد قدّمنا فی مقدّمة الجزء السابق- 70- شطرا ممّا یتعلق بمعرفة هذه النسخة و یری القاری ء صورا فتوغرافیّة منها فیما یلی.

****. ثمّ إنّه قد وجدنا فی خزانة مکتبة ملک بطهران نسخة أخری من مسوّدات هذا المجلّد أعنی الجزء الثانی أبواب مکارم الأخلاق لکنّ النسخة ناقصة فی مواضع مختلفة: منها فی أواسط الباب الأوّل باب جوامع المکارم إلی باب العزلة عن شرار الخلق و الأنس بالله و هو الباب 12 فقد سقط من ههنا أحد عشر بابا و غیر ذلک من النواقص و السقطات.

و لکن مسوّدات هذه النسخة أشبه بنسخة الأصل فعناوین الأبواب الموجودة

ص: 429

ص: 436

فیها بخطّ ید المؤلّف قدسّ سرّه کما فی سائر نسخ الأصل و هکذا شطر کثیر من الأحادیث مع ما فیها من الترقین علی بعض السطور.

و یعجبنی توارد هاتین النسختین فما یوجد فی هذه النسخة (نسخة ملک) محضا أو ملفّقا بخطّ المؤلّف العلّامة ففی نسخة المصطفویّ بخطّ کاتبه و بالعکس:

فالآیات الکریمة التی نقلها المؤلّف العلّامة فی صدر باب جوامع المکارم و هکذا باب الیقین و الصبر علی الشدائد، و باب الإخلاص و معنی قربه تعالی و باب الطاعة و التقوی و الورع ... فی نسخة ملک کلّها مکتوبة بخطّه قدسّ سرّه و تفسیرها بخطّ کاتبه و أمّا فی نسخة المصطفویّ فبالعکس الآیات بخطّ کاتبه و تفسیرها بخطّ یده رضوان الله علیه و للظنّ فی اقتسام هاتین النسختین لمسوّدات الأصل مذاهب.

**** و ممّا یجب أن نتذّکر ههنا أنّ الباب 69 (باب أنّ الله لا یعاقب أحدا بفعل غیره) کان ساقطا فی نسخة أمین الضرب أعنی طبعة الکمبانیّ و لعلّهم أسقطوا الباب لأجل نقصانه و عدم تخریج حدیث فیه لکّنا أدرجنا الباب بعنوانه مع ما ولیه من الآیات تبعا لنسختی الأصل و طبقا لما سطر فی فهرس الأبواب من طبعة الکمبانیّ و النسختین المخطوطتین.

و لمّا کان فی أعلی الصفحة من هذا الباب مکتوبا «لا بدّ أن یکتب أخبار هذا الباب إنشاء الله» أدرجنا شطرا من الأحادیث المناسبة لعنوان ذاک الباب مستخرجة من سائر أجزاء البحار (کتاب العدل باب القضاء و القدر و غیره) فی ذیل الباب فلیراجع ص 237- 241

محمد الباقر البهبودی ذیحجة الحرام 1386

ص: 430

رموز الکتاب

ص: 437

تصویر

صورة اُخری منها و فیها خطُّ یده -قده- ینطبق علی الصفحة 111-114 من هذا الجزء

ص: 431

تصویر

صورة فتوغرافیة من نسخة الأصل بخطِّ المؤلف العلّامة ینطبق علی الصفحة 382 و 383 من هذا الجزء

ص: 432

بسمه تعالی

إلی هنا انتهی الجزء الخامس من المجلّد الخامس عشر و هو الجزء الثامن و الستّون حسب تجزئتنا یحتوی علی أربعة و ثلاثین باباً من أبواب مکارم الأخلاق.

و لقد بذلنا الجهد فی تصحیحه و مقابلته فخرج بعون اللّه و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً یسیرا زاغ عنه البصر وکّل عنه النظر و من اللّه العصمة و التوفیق.

السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی

ص: 433

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

عناوین الأبواب/ رقم الصفحة

«60»

باب الصدق و المواضع التی یجوز ترکه فیها و لزوم أداء الأمانة 17- 1

«61»

باب الشکر 56- 18

«62»

باب الصبر و الیسر بعد العسر 97- 56

«63»

باب التوکّل و التفویض و الرضا و التسلیم و ذمّ الاعتماد علی غیره تعالی و لزوم الاستثناء بمشیة الله فی کلّ أمر 160- 98

«64»

باب الاجتهاد و الحثّ علی العمل 193- 160

«65»

باب أداء الفرائض و اجتناب المحارم 208- 194

«66»

باب الاقتصاد فی العبادة و المداومة علیها و فعل الخیر و تعجیله و فضل التوسّط فی جمیع الأمور و استواء العمل 227- 209

«67»

باب ترک العجب و الاعتراف بالتقصیر 235- 228

«68»

باب أنّ الله یحفظ بصلاح الرجل أولاده و جیرانه 236

«69»

باب أنّ الله لا یعاقب أحدا بفعل غیره 240- 237

«70»

باب الحسنات بعد السیّئات و تفسیر قوله تعالی إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ 244- 241

«71»

باب تضاعف الحسنات و تأخیر إثبات الذنوب بفضل الله و ثواب نیّة الحسنة و العزم علیها و أنّه لا یعاقب علی العزم علی الذنوب 256- 245

«72»

باب ثواب من سنّ سنّة حسنة و ما یلحق الرجل بعد موته 258- 257

«73»

باب الاستبشار بالحسنة 259

«74»

باب الوفاء بما جعل لله علی نفسه 260

ص: 434

«75»

باب ثواب تمنی الخیرات و من سن سنة عدل علی نفسه و لزوم الرضا بما فعله و الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام 262- 261

«76»

باب الاستعداد للموت 267- 263

«77»

باب العفاف و عفة البطن و الفرج 274- 268

«78»

باب السکوت و الکلام و موقعهما و فضل الصمت و ترک ما لا یعنی من الکلام 309- 274

«79»

باب قول الخیر و القول الحسن و التفکر فیما یتکلم 313- 309

«80»

باب التفکّر و الاعتبار و الاتعاظ بالعبر 328- 314

«81»

باب الحیاء من الله و من الخلق 337- 329

«82»

باب السکینة و الوقار و غض الصوت 337

«83»

باب التدبیر و الحزم و الحذر و التثبت فی الأمور و ترک اللجاجة 342- 338

«84»

باب الغیرة و الشجاعة 342

«85»

باب حسن السمت و حسن السیماء و ظهور آثار العبادة فی الوجه 344- 343

«86»

باب الاقتصاد و ذمّ الإسراف و التبذیر و التقتیر 349- 344

«87»

باب السخاء و السماحة و الجود 357- 350

«88»

باب من ملک نفسه عند الرغبة و الرهبة و الرضا و الغضب و الشهوة 359- 358

«89»

باب أنه ینبغی أن لا یخاف فی الله لومة لائم و ترک المداهنة فی الدین 362- 360

«90»

باب حسن العاقبة و إصلاح السریرة 369- 362

«91»

باب الذکر الجمیل و ما یلقی الله فی قلوب العباد من محبّة الصالحین و من طلب رضا الله بسخط الناس 372- 370

«92»

باب حسن الخلق و تفسیر قوله تعالی إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ 396- 372

«93»

باب الحلم و العفو و کظم الغیظ 428- 397

ص: 435

ص: 436

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام

ضا: لفقه الرضا علیه السلام

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 437

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109