بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 61

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

تتمة کتاب السماء و العالم

أبواب الحیوان و أصنافها و أحوالها و أحکامها

باب 1 عموم أحوال الحیوان و أصنافها

الآیات

الأنعام: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ

النحل: وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ و قال تعالی أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فِی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

الأنبیاء: وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ

النور: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ و قال تعالی وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ

النمل: وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ

ترجمه بحارالانوار جلد 61: آسمان وجهان - 8

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی :

ص: 1

3348985

ادامه کتاب السماء و العالم

ترجمه

بحار الانوار

جلد 61

کتاب آسمان وجهان - 8

ترجمه: گروه مترجمان نام کتاب: ترجمه بحارالانوار، جلد 61

علامه محمد باقر مجلسی

مترجم: گروه مترجمان

{در ترجمه و آماده سازی این جلد از ترجمه مرحوم آیت الله محمد باقر کمره ای استفاده شده است}

ناشر: نهاد کتابخانه های عمومی کشور

تمام حقوق این اثر برای نهاد کتابخانه های عمومی کشور محفوظ است

آدرس نهاد: تهران - بلوارکشاورز - خیابان فلسطین - کوچه شهید ذاکری

ابواب حیوان: انواع، احوال و احکام آن

باب اول : کلیات احوال حیوان و انواع آن

آیات

- وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ.(1)

{و هیچ جنبنده ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند مگر آنکه آن ها [نیز] گروه هایی مانند شما هستند، ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید.}

- وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُون.(2)

{و آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین از جنبندگان و فرشتگان است، برای خدا سجده می کنند و تکبّر نمی ورزند.}

- أَلَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون.(3)

{آیا به سوی پرندگانی که در فضای آسمان، رام شده اند ننگریسته اند؟ جز خدا کسی آنها را نگاه نمی دارد. راستی در این [قدرت نمایی] برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هایی است.}

- وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلین.(4)

{و کوه ها را با داوود و پرندگان به نیایش واداشتیم، و ما کننده [این کار] بودیم.}

- أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ.(5)

{آیا ندانسته ای که هر که [و هر چه] در آسمان ها و زمین است برای خدا تسبیح می گویند، و پرندگان [نیز] در حالی که در آسمان پر گشوده اند [تسبیح او می گویند]؟ همه ستایش و نیایش خود را می دانند، و خدا به آنچه می کنند داناست.}

- وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ.(6)

{و خداست که هر جنبنده ای را [ابتدا] از آبی آفرید. پس پاره ای از آن ها بر روی شکم راه می روند و پاره ای از آنها بر روی دو پا و بعضی از آن ها بر روی چهار [پا] راه می روند. خدا هر چه بخواهد می آفریند. در حقیقت، خدا بر هر چیزی تواناست.}

- وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ *وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ*حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُون.(7)

{و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است. و برای سلیمان سپاهیانش از جنّ و انس و پرندگان جمع آوری شدند و [برای رژه] دسته دسته گردیدند. تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند. مورچه ای [به زبان خویش] گفت: ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.}

- وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبینَ * لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ * فَمَکَثَ غَیْرَ بَعیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقینٍ.(8)

{و جویای [حالِ] پرندگان شد و گفت: مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم؟ یا شاید از غایبان است؟ قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد. پس دیری نپایید که [هدهد آمد و] گفت: از چیزی آگاهی یافتم که از آن آگاهی نیافته ای، و برای تو از (سبا) گزارشی درست آورده ام.}

- قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبین * اذْهَبْ بِکِتابی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُون.(9)

{گفت: خواهیم دید آیا راست گفته ای یا از دروغگویان بوده ای این نامه مرا ببر و به سوی آن ها بیفکن، آن گاه از ایشان روی برتاب، پس ببین چه پاسخ می دهند.}

- وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیم.(10)

{و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آن ها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}

- وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ.(11)

{و در آن از هر گونه جنبنده ای پراکنده گردانید.}

- وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ.(12)

{و پرندگان را از هر سو [بر او] گرد [آوردیم] همگی [به نوای دلنوازش] به سوی او بازگشت کننده [و خدا را ستایشگر] بودند.}

- وَ الَّذی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها.(13)

{و همان کسی که جُفتها را یکسره آفرید}

- وَ فی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ.(14)

{و در آفرینش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده [ها] پراکنده می گرداند، برای مردمی که یقین دارند نشانه هایی است.}

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصیرٌ.(15)

{آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته اند [که گاه] بال می گسترند و [گاه] بال می زنند؟ جز خدای رحمان [کسی] آن ها را نگاه نمی دارد، او به هر چیزی بیناست.}

- وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ.(16)

{و آن گه که وحوش را همی گرد آرند}

- أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفیل * ألَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فی تَضْلیل * وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابیلَ * تَرْمیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ * فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُول.(17). مجمع 4 : 297


1- . انعام / 38
2- . نحل / 49
3- . نحل / 79
4- . انبیاء / 79
5- . نور / 41
6- . نور / 45
7- . نمل / 16 - 18
8- . نمل / 20-22
9- . نمل / 27 - 28
10- . عنکبوت / 60
11- . لقمان / 10
12- . ص / 19
13- . زخرف / 12
14- . جاثیه / 4
15- . ملک / 19
16- . تکویر / 5
17- . فیل / 1- 5§ٍ {مگر ندیدی پروردگارت با پیلداران چه کرد؟ آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟ و بر سر آن ها، دسته دسته پرندگانی «ابابیل» فرستاد که بر آنان سنگ هایی از گِلِ [سخت] می افکندند. و [سرانجام، خدا] آنان را مانند کاه جویده شده گردانید.} تفسیر مرحوم طبرسی

یُوزَعُونَ حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ إلی قوله تعالی وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ إلی قوله سبحانه قال سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبِینَ اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ

العنکبوت: وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

لقمان: وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ

ص: وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ

الزخرف: وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها الجاثیة وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ

الملک: أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ التکویر وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ

الفیل: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ إلی آخر السورة.

تفسیر

قال الطبرسی قدس سره فی قوله تعالی وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ أی ما من حیوان یمشی علی وجه الأرض وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ جمع بهذین اللفظین جمیع الحیوانات لأنها لا تخلو أن تکون تطیر بجناحیه أو تدب و إنما قال یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ للتوکید و رفع اللبس لأن القائل قد یقول طر فی حاجتی أی أسرع فیها أو لأن السمک تطیر فی الماء و لا جناح لها و إنما خرج السمک عن الطائر لأنه من دواب البحر و إنما أراد تعالی ما فی الأرض و ما فی الجو(1)

ص: 2


1- 1. مجمع البیان 4: 297.

مؤلف:

گفته شده که این آیه ماهیان را هم در بر می گیرد، یا به دلیل اینکه در مورد اولی قرار می­گیرند، چون در آب می­جنبند و یا اینکه مشمول مورد دومی می­شوند، ولی این قول بعید است.

فخر رازی(1) درباره فرموده حق تعالی: «إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ» می گوید:

فرّاء گفته: هر دسته ازچهارپایان امتی هستند، در حدیث هم آمده که «اگر سگ ها امتی نبودند که تسبیح انجام می­دادند، قطعا فرمان به قتل آن ها می­دادم» پس سگ ها را امت قرار داده، وقتی این حرف ثابت شود، مدلول آیه چنین می شود که همه جنبنده ها و پرنده ها، مانند ما هستند و در آیه شرح نداده که این همانندی در کدام یک از معانی است و نمی­شود گفت که این همانندی از همه جهت است وگرنه باید آن ها در صورت و صفت و خلقت همانند ما باشند و این نادرست است. پس آشکار شد که در آیه هیچ دلالتی مبنی بر اینکه این همانندی مربوط به همه احوال و امور باشد، نیست. در تفسیرِ آن امری که خدای متعال در مورد آن، حکم به همانندی بین بشر و چهارپایان و پرندگان نموده است اختلاف وجود دارد و در مورد آن اقوالی را ذکر کرده اند:

1.

واحدی از ابن عباس نقل کرده که مقصود این است که: (مرا می­شناسند و یگانه می­دانند و مرا تسبیح می گویند و حمد می­کنند) و گروه بزرگی از مفسران بر این قولند و گفته اند: این حیوانات خدا را می شناسند و او را حمد می­کنند و تسبیح می­گویند و بر این حرف دلیل آورده اند به قول خدای سبحان «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِه»(2) {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید} و همچنین به فرموده او در وصف جانوران «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ»(3) {همه ستایش و نیایش خود را می دانند} همچنین به دلیل اینکه خداوند به مورچه و هدهد خطاب نموده است.

ابی درداء می گوید: عقل چهارپایان، در همه چیز، به جز چهار مورد بسته و نارسا است:

ص: 3


1- .[2] مفاتیح الغیب 12 : 213215 -
2- . اسراء / 44
3- . نور / 41

و أقول: قیل إنها تشمل الحیتان أیضا إما بدخولها فی الأول لأنها تدب فی الماء أو فی الثانی و لا یخفی بعدهما.

و قال الرازی فی قوله إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ قال الفراء یقال کل صنف من البهائم أمة و جاء فی الحدیث لو لا أن الکلاب أمة تسبح لأمرت (1) بقتلها فجعل الکلاب أمة إذا ثبت هذا فنقول الآیة دلت علی أن هذه الدواب و الطیور أمثالنا و لیس فیها ما یدل علی أن هذه المماثلة فی أی المعانی حصلت و لا یمکن أن یقال المراد حصول المماثلة من کل الوجوه و إلا لکان یجب کونها أمثالنا(2) فی الصورة و الصفة و الخلقة و ذلک باطل فظهر أنه لا دلالة فی الآیة علی أن تلک المماثلة حصلت فی أی الأحوال و الأمور فاختلف الناس فی تفسیر الأمر الذی حکم الله فیه بالمماثلة بین البشر و بین الدواب و الطیور و ذکروا فیه أقوالا.

الأول نقل الواحدی عن ابن عباس أنه قال یرید یعرفوننی و یوحدوننی و یسبحوننی و یحمدوننی و إلی هذا القول ذهبت طائفة عظیمة من المفسرین و قالوا إن هذه الحیوانات تعرف الله و تحمده و تسبحه و احتجوا علیه بقوله وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (3) و بقوله فی صفة الحیوانات کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (4) و لأنه تعالی (5) خاطب النمل و الهدهد.

و عن أبی الدرداء قال أبهمت عقول البهم عن کل شی ء إلا أربعة(6) أشیاء

ص: 3


1- 1. فی المصدر: لو لا ان الکلاب امة من الأمم لامرت بقتلها.
2- 2. فی المصدر: امثالا لنا.
3- 3. الإسراء: 44.
4- 4. النور: 41.
5- 5. فی المصدر: و بما أنّه تعالی.
6- 6. فی المصدر: الا عن أربعة.

خداشناسی، روزی خواهی، شناخت نر و ماده [خود] و آماده شدن هر کدام برای همراه خود [جفتش] و از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که هر کس گنجشکی را بیهوده بکشد، روز قیامت آن گنجشک به خدای تعالی شیون و ناله کند و گوید: پروردگارا این شخص مرا بیهوده کشت؛ از من سودی نبرد و مرا رها هم نکرد تا از حشرات زمین بخورم.

2.

مراد از اینکه جانوران همانند شما [انسان ها] هستند از جهت امت بودن و گروه گروه بودن آن هاست و از این جهت که مخلوقاتی هستند که بعضی به بعضی دیگر شبیه اند و به هم انس می­گیرند و با هم زاد و ولد می کنند، مگر اینکه سائل بگوید: حمل آیه بر این معنا فایده معتبری ندارد، زیرا این امور برای هرکسی واضح است.

3.

مقصود از همانندی آن ها با انسان در این است که امر آن ها هم [مثل انسان ها] توسط خدای متعال تدبیر شده و او خلقشان نموده و روزی شان را عهده دار شده و این وجه نزدیک به قول دوم است .

1.

مقصود این است که خدای متعال همان طور که در قرآن کریم هر چیزی را که مربوط به بشر است از عمر و رزق و اجل و سعادت و شقاوت آورده، در مورد حیوانات هم همه این احوال را ذکر نموده و دلیل بر این مطلب قول خدای متعال است که فرموده «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ء».

2.

مقصود از اینکه این ها همانند ما هستند این است که، در قیامت محشور می­شوند و حقوقشان به آنها می رسد، همان طور که از پیغمبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که برای [حیوان] بی شاخ از شاخدار قصاص انجام می شود.

3.

خطّابی از سفیان بن عیینه روایت کرده که او وقتی این آیه را خواند گفت: در زمین هیچ آدمی نیست جز اینکه برای او شبیهی از یکی از چهارپایان وجود دارد؛ بعضی از آن ها چون شیر یورش برند، بعضی چون گرگ تجاوز کنند، بعضی مثل سگ بانگ زنند، بعضی مثل طاووس ص: 4

معرفة الإله و طلب الرزق و معرفة الذکر و الأنثی و تهیأ کل واحد منهما لصاحبه.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَتَلَ عُصْفُوراً عَبَثاً جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَعِجُّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی یَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّ هَذَا قَتَلَنِی عَبَثاً لَمْ یَنْتَفِعْ بِی وَ لَمْ یَدَعْنِی فَآکُلَ مِنْ حُشَارَةِ(1) الْأَرْضِ.

الثانی أن المراد کونها أمثالکم فی کونها أمما و جماعات و فی کونها مخلوقة بحیث یشبه بعضها بعضا و یأنس بعضها ببعض و یتوالد بعضها من بعض إلا أن للسائل أن یقول حمل الآیة علی هذا الوجه لا یفید فائدة معتبرة إذ معلوم لکل أحد کونها کذلک.

الثالث أن المراد أنها أمثالنا فی أن دبرها الله تعالی و خلقها و تکفل برزقها و هذا یقرب من القول الثانی فیما ذکر.

الرابع أن المراد أنه تعالی کما أحصی فی الکتاب کل ما یتعلق بأحوال البشر من العمر و الرزق و الأجل و السعادة و الشقاوة فکذلک أحصی فی الکتاب جمیع هذه الأحوال فی حق کل الحیوانات قالوا و الدلیل علیه قوله تعالی ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ و الخامس أنه أراد تعالی أنها أمثالها(2) فی أنها تحشر یوم القیامة و توصل (3) إلیها حقوقها کما

رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ یُقْتَصُّ لِلْجَمَّاءِ مِنَ الْقَرْنَاءِ.

السادس ما رواه الخطابی عن سفیان بن عیینة أنه لما قرأ هذه الآیة قال ما فی الأرض آدمی إلا و فیه شبه من بعض البهائم فمنهم من یقدم إقدام الأسد و منهم من یعدو عدو الذئب و منهم من ینبح نباح الکلب و منهم من یتطوس

ص: 4


1- 1. فی المصدر:( خشاش الأرض) و المعنی واحد و هو حشرات الأرض.
2- 2. فی المصدر: امثالنا.
3- 3. فی المصدر: یوصل.

خود را بیارایند، و یکی هم مثل خوک است که اگر طعام پاک بدو رسد، آن را وا نهد، و چون کسی از باقی مانده غذایش دست کشد در آن زبان کشد و همچنین آدمیانی را می­بینیم که اگر پنجاه سخن حکمت بشنوند، یکی را هم حفظ نکنند و اگر یک بار خطا کنی آن را بخاطر سپارند و در هیچ مجلسی ننشینند مگر اینکه آن را نقل کنند. سپس گفته: پس ای برادر، بدان که با بهائم و درنده ها معاشرت داری، پس تا می توانی خود را از [شر] آن ها حفظ کن.

آن گاه گفته: معتقدان به تناسخ می­گویند: اگر ارواح بشر، سعادتمند، مطیع خدای متعال، موصوف به معارف حقه و اخلاق طاهره باشند، پس از مرگ، به کالبد پادشاهان منتقل می­شوند و چه بسا گویند که به جهان فرشته ها انتقال می­یابند و اگر شقی، نادان و نافرمان باشند، به بدن حیوانات منتقل می­شوند و هر اندازه که آن ارواح شقی تر و مستحق عذاب بیشتری باشند، به بدن حیوانی پست تر و رنجکش تر و بدبخت تر درآیند و برای اثبات حرف خود، به همین آیه احتجاج کرده اند و گفته اند که این آیه به صراحت، دلالت دارد که هیچ جنبنده و پرنده ای نیست، مگر اینکه امتی همانند ماست. و کلمه [مماثلت: همانندی] اقتضای حصول مساوات، در جمیع صفات ذاتیه را دارد و اما مساوات در صفات عَرَضیه که موجب فرق بین موجودات می­شود، در حصول همانندی [موجودات] اعتباری ندارد. سپس قائلین به این قول بر مطلب خود افزوده اند و گفته اند: از این مطلب ثابت شد که ارواح همه حیوانات، پروردگار خویش را می­شناسند و [همچنین] به سعادت یا شقاوتی که [در آینده] برای آن ها حاصل می شود شناخت دارند. و نیز این هم ثابت شد که خدای متعال به سوی هر صنفی از حیوانات، رسولی را از جنس خودشان فرستاده است. و دلیل گفته خود را چنین بیان کرده اند که به وسیله این آیه ثابت شد که چهارپایان و پرندگان، امت هستند و خدای متعال هم فرموده که «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فیها نَذیرٌ»(1){و هیچ امّتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است.}و این صریح است در اینکه برای هر طایفه از این حیوانات رسولی وجود دارد که خدای متعال به سوی آن ها فرستاده، آن گاه بر این مطلب با بیان قصه هدهد و مورچه و سایر قصصی که در قرآن آمده، تاکید کرده اند.

و بدان که ما قول به تناسخ را در علم اصول با دلائل خوبی ابطال نموده ایم و در مورد

ص: 5


1- . فاطر / 24

کفعل الطاوس و منهم من یشبه الخنزیر فإنه لو ألقی إلیه الطعام الطیب ترکه و إذا أقام الرجل عن رجیعة ولغت (1) فیه و کذلک نجد من الآدمیین من لو سمع خمسین حکمة لم یحفظ واحدة منها فإن أخطأت مرة واحدة حفظها و لم یجلس مجلسا إلا رواه عنه.

ثم قال فاعلم یا أخی أنک إنما تعاشر البهائم و السباع فبالغ فی الاحتراز.

ثم قال ذهب القائلون بالتناسخ إلی أن الأرواح البشریة إن کانت سعیدة مطیعة لله موصوفة بالمعارف الحقة و بالأخلاق الطاهرة فإنها بعد موتها تنقل إلی أبدان الملوک فربما قالوا إنها تنقل إلی مخالطة عالم الملائکة و إن کانت شقیة جاهلة عاصیة فإنها تنقل إلی أبدان الحیوانات و کلما کانت تلک الأرواح أکثر شقاوة و استحقاقا للعذاب نقلت إلی بدن حیوان أخس و أکثر تعبا و شقاء و احتجوا علی صحة قولهم بهذه الآیة فقالوا صریح هذه الآیة یدل علی أنه لا دابة و لا طیر إلا و هی أمم أمثالنا و لفظ المماثلة یقتضی حصول المساواة فی جمیع الصفات الذاتیة و أما الصفات العرضیة المفارقة فالمساواة فیها غیر معتبرة فی حصول المماثلة.

ثم إن القائلین بهذا القول زادوا علیه و قالوا قد ثبت بهذا أن أرواح جمیع الحیوانات عارفة بربها و عارفة بما تحصل لها من السعادة و الشقاوة و أن الله تعالی أرسل إلی کل جنس منها رسولا من جنسها.

و احتجوا علیه بأنه ثبت بهذه الآیة أن الدواب و الطیور أمم ثم إنه تعالی قال وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ(2) و ذلک تصریح بأن لکل طائفة من هذه الحیوانات رسولا أرسله الله إلیه ثم أکدوا ذلک بقصة الهدهد و النمل و سائر القصص المذکورة فی القرآن. و اعلم أن القول بالتناسخ قد أبطلناه بالدلائل الجیدة فی علم الأصول و أما

ص: 5


1- 1. فی المصدر: ولغ فیه.
2- 2. فاطر: 24.

این آیه هم گذشت که این آیه افاده حصول همانندی [بین انسان و حیوان] در بعضی از امور مذکور را دارد، پس نیازی به اثبات آنچه که اهل تناسخ گفته اند نیست. (پایان نقل قول)

مرحوم طبرسی(1) از مجاهد نقل کرده: «إلا أمم» یعنی اصناف معینی که به نام خود شناخته می­شوند و هر صنفی مشتمل بر شمار زیادی است و درباره «امثالکم» گفته شده: منظور این است که [این موجودات]، در ابداع، آفرینش و دلالت بر اینکه خالقی دارند همانند شما هستند. و همچنین گفته شده همانندی انسان ها با حیوانات برای این است که [هر دو گروه] احتیاج به مدبری دارند که امر خوراک، جامه، خواب، بیداری، هدایت به سوی راه های [درست]، مرگ، حشر و بسیاری از احوال و مصالحی را که قابل شمارش نیست تدبیر کند. و با این جمله بیان کرده که هیچ کس حق ندارد به هیچ کدام از این حیوانات ستمی کند، چون که خدای متعال خالق و دادخواه آن هاست .

سپس درباره کلام خدای متعال «إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» {[همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید.} گفته: یعنی همان طور که بندگان در روز قیامت به سوی خدای متعال محشور می­شوند، این ها هم پس از مرگ نزد پروردگارشان محشور می­شوند و خدا پاداشی که آن ها را سزد بدهد و دادِ یکی را از دیگری بستاند. و در آنچه از ابی هریره روایت کرده اند آمده است که خدا در روز قیامت، همه خلائق از جمله چهارپایان، جنبنده ها و پرنده ها را محشور سازد، و عدالت خدای متعال در آن روز بدان جا رسد که برای جانور بی­شاخ از شاخدار حق ستاند. سپس می­فرماید: خاک شو، و از این رو کافر هم گوید: «یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً»(2){کاش من خاک بودم.}

و از ابوذر نقل است: یک بار که من نزد رسول خدا بودم، ناگهان دو بز به هم شاخ زدند، پیغمبر [به اصحاب] فرمود: آیا می­دانید این دو برای چه به هم شاخ زدند؟ گفتند: نه. حضرت فرمود: ولی خدا می­داند

ص: 6


1- . مجمع 4 : 297
2- . نباء / 40

هذه الآیة فقد ذکرنا أنه یکفی فی ضبط حصول المماثلة(1) فی بعض الأمور المذکورة فلا حاجة إلی إثبات ما ذکره أهل التناسخ (2) انتهی.

و قال الطبرسی رحمه الله إِلَّا أُمَمٌ أی أصناف مصنفة تعرف بأسمائها یشتمل کل صنف علی العدد الکثیر عن مجاهد أَمْثالُکُمْ قیل یرید أشباهکم فی إبداع الله إیاها و خلقه لها و دلالته علی أن لها صانعا و قیل إنما مثلت الأمم من غیر الناس بالناس فی الحاجة إلی مدبر یدبرهم فی أغذیتهم و أکلهم و لباسهم و نومهم و یقظتهم و هدایتهم إلی مراشدهم إلی ما لا یحصی کثرة من أحوالهم و مصالحهم و أنهم یموتون و یحشرون و بین بهذا أنه لا یجوز للعباد أن یتعدوا فی ظلم شی ء منها فإن الله خالقها و المنتصف لها.

ثم قال فی قوله سبحانه إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ معناه یحشرون إلی الله بعد موتهم یوم القیامة کما یحشر العباد فیعوض الله تعالی ما یستحق العوض منها و ینتصف لبعضها من بعض.

و فیما رووه عن أبی هریرة أنه قال یحشر الله الخلق یوم القیامة البهائم و الدواب و الطیر و کل شی ء فیبلغ من عدل الله تعالی یومئذ أن یأخذ للجماء من القرناء(3) ثم یقول کونی ترابا فلذلک یقول الکافر یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(4)

«14»

وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا انْتَطَحَتْ (5)

عَنْزَانِ (6) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرُونَ فِیمَ انْتَطَحَا فَقَالُوا لَا نَدْرِی قَالَ لَکِنَّ اللَّهَ یَدْرِی

ص: 6


1- 1. فی المصدر: فقد ذکرنا ما یکفی فی صدق حصول المماثلة.
2- 2. تفسیر الرازیّ 12: 213- 215.
3- 3. الجماء جمع الاجم: الکبش لا قرن له. و القرناء جمع الاقرن: ما له قرنان.
4- 4. النبأ: 40.
5- 5. نطحه: اصابه بقرنه و انتطح الکبشان: نطح احدهما الآخر.
6- 6. فی المصدر: اذ نطحت عنزان.

و میان آن ها قضاوت خواهد کرد. و بر طبق این حدیث، همانندی حیوانات با ما فقط در حشر و قصاص است.

و جمعی از معتقدان به تناسخ این آیه را دلیل دانسته اند بر اینکه چهارپایان و پرنده ها مکلفند، به خاطر عبارت «أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ» و این درست نیست، زیرا ما بیان کردیم همانندی آن ها از چه جهت است و اگر حمل این همانندی بر عموم واجب باشد، واجب است که آن ها در صورت و هیئت و خلقت و اخلاق هم مثل ما باشند، پس چگونه تکلیف بهائم صحیح باشد در حالی که آن ها غیر عاقلند و تکلیف کردن هم، جز با کمال عقل صحیح نیست،(1) (پایان نقل قول)

فخر رازی(2) می گوید: فضلاء در تفسیر این آیه دو قول دارند:

خدا بهائم و پرنده ها را محشور می کند تا به ایشان پاداش دهد و این عقیده معتزله است، زیرا درد رساندن به آن ها، بدون پیشینه انجام هرگونه جنایتی

1.

نیکو نیست، جز برای پاداش و چون دادن پاداش بدانها واجب است، خدای متعال محشورشان می کند، تا آن پاداش را به آن ها بدهد.

2.

اصحاب ما می­گویند که واجب شدن [چیزی] بر خدای متعال محال است، بلکه خدا به مجرد خواست و اراده و به مقتضای الوهیت خود آن ها را محشور می کند و بر اینکه وجوب پاداش بر خدای متعال باطل است، چند دلیل آورده اند:

اول: وجوب به این معناست که ترک [آن عمل] مستلزم نکوهش باشد، و اینکه خدای متعال مستلزم نکوهش باشد محال است، زیرا او در ذات خود کامل است و هر چیزی که چنین باشد، عقلانی نیست که به سبب یک امر خارجی مستلزم نکوهش شود، زیرا هر چیزی که لازمه ذات باشد با عارض شدن یک امر خارجی باطل نمی شود.

دوّم: اگر زیان زدن به دیگری برای پاداش، نیکو بود قطعا واجب می شد که ضرر رساندن ما هم به دیگری، بدون رضایتش، به خاطر لزومِ وجودِ پاداش نیکو باشد، در حالی که این نادرست است. پس بطلان نظریه پاداش ثابت شد.

حال که این مطلب را دانستی، برخی از فروعی را که قاضی در این باب ذکر کرده یاد آور می­شویم.

ص: 7


1- . مجمع البیان 4 : 297 - 298
2- . مفاتیح الغیب 12 : 218

وَ سَیَقْضِی بَیْنَهُمَا وَ عَلَی (1) هَذَا فَإِنَّمَا جُعِلَتْ أَمْثَالَنَا فِی الْحَشْرِ وَ الْقِصَاصِ (2).

و استدلت جماعة من أهل التناسخ بهذه الآیة علی أن البهائم و الطیور مکلفة لقوله أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ و هذا باطل لأنا قد بینا أنها من أی جهة تکون أمثالنا و لو وجب حمل ذلک علی العموم لوجب أن تکون أمثالنا فی کونها علی مثل صورنا و هیئاتنا و خلقتنا و أخلاقنا فکیف یصح تکلیف البهائم و هی غیر عاقلة و التکلیف لا یصح إلا مع کمال العقل انتهی (3).

و قال الرازی للفضلاء فیه قولان.

الأول أنه تعالی یحشر البهائم و الطیور لإیصال الأعواض إلیها و هو قول المعتزلة و ذلک لأن إیصال الآلام إلیها من غیر سبق جنایة لا یحسن إلا للعوض و لما کان إیصال العوض إلیها واجبا فالله تعالی یحشرها لیوصل تلک الأعواض إلیها.

و القول الثانی قول أصحابنا إن الإیجاب علی الله تعالی محال بل الله یحشرها بمجرد الإرادة و المشیة و مقتضی الإلهیة.

و احتجوا علی أن القول بوجوب العوض علی الله تعالی باطل بأمور. الأول أن الوجوب عبارة عن کونه مستلزما للذم عند الترک و کونه تعالی مستلزما للذم محال لأنه کامل لذاته و الکامل لذاته لا یعقل کونه مستحقا للذم بسبب أمر منفصل لأن ما یکون لازما بالذات لا یبطل عند عروض أمر من الخارج (4).

الثانی أنه لو حسن إیصال الضرر إلی الغیر لأجل العوض لوجب أن یحسن منا إیصال المضار إلی الغیر لأجل التزام العوض من غیر رضاه و ذلک باطل فثبت أن القول بالعوض باطل.

إذا عرفت هذا فلنذکر بعض التفاریع الذی ذکرها القاضی فی هذا الباب.

ص: 7


1- 1. الظاهر الحدیث ینتهی بقوله: بینهما، و بعده من کلام الطبرسیّ.
2- 2. فی المصدر: و الاقتصاص.
3- 3. مجمع البیان 4: 297 و 298.
4- 4. زاد فی المصدر حجة أخری و هی انه تعالی مالک لکل المحدثات، و المالک یحسن تصرفه فی ملک نفسه من غیر حاجة الی العوض.

1.

هر جانوری که به خاطر آنچه از دردهایی که در دنیا به او رسیده مستحق پاداش شده و در دنیا هم آن پاداش به او داده نشده، بر خدای متعال واجب است که در آخرت او را محشور کند، تا پاداشش را به او بدهد و هر حیوانی که چنین نباشد، عقلا حشر او واجب نیست، جز اینکه خدای تعالی خبر داده همه جانوران را زنده می کند و از دلیل نقلی در مورد این حرف قطعیت وجود دارد.

مؤلف:

ما گفتیم که در این میان، حیواناتی وجود دارند که به هیچ وجه مستحق پاداش نیستند، زیرا چه بسا در طول مدت زندگیشان مصون از دردها بوده اند و بعدا هم خدای متعال، بدون هیچ رنجی آن ها را می میراند - چون که ثابت نشده مرگ، حتما همراه با درد و الم است - بنابراین این گونه از حیوانات، هرگز مستحق پاداش نیستند .

1.

هر حیوانی را که خدای متعال اذن ذبح او را داده، پاداشش بر عهده خود اوست و این دارای چند قسم است:

اول: بعضی از آن ها را اجازه ذبح داده برای خوردن، بعضی دیگر را اجازه کشتن داده چون که آزار رساننده هستند، مثل درنده های متجاوز و حشرات موذی و بعضی دیگر هم با بیماری ها اذیت می­رسانند. بعضی دیگر را خدای متعال اذن فرموده که بارهای سنگین را حمل کنند و برای کارهای سخت مورد استفاده قرار گیرند و با این حال اگر افرادی به آن ها ستم کنند، پرداخت آن غرامت، بر عهده ایشان است. و اگر یکی از این حیوانات به دیگری ظلم کند، آن غرامت بر عهده حیوان ظالم است [که خدای متعال آن را از او می­ستاند.]

و اگر گفته شود حیوانی که گوشتش خورده می شود، ولی بر طبق شرع ذبح نشده، غرامتش بر عهده کیست؟ جواب می دهیم که این کار ظلم است و غرامت بر عهده کشنده آن حیوان است، و به همین دلیل نبی مکرم صلی الله علیه وآله از ذبح حیوان، جز برای خوردن نهی فرموده اند.

سوم: مقصود از غرامت(پاداش)، منافع عظیمی از لحاظ جلالت و رفعت است که اگر آن چهارپا عاقل بود و می فهمید که برای تحصیل آن منفعت، هیچ راهی جز تحمل ذبح شدن وجود ندارد، به آن راضی می­شد و این همان پاداشی است که به خاطر آن درد رساندن و ضرر رساندن نیکو است.

ص: 8

الأول قال کل حیوان استحق العوض عن (1) الله مما لحقه من الآلام و کان ذلک العوض لم یصل إلیه فی الدنیا فإنه یجب علی الله حشره (2)

فی الآخرة لیوفر علیه العوض و الذی لا یکون کذلک فإنه لا یجب حشره عقلا إلا أنه تعالی أخبر أنه یحشر الکل فمن حیث السمع یقطع بذلک و إنما قلنا إن فی الحیوانات من لا یستحق العوض البتة لأنه ربما بقیت مدة حیاتها مصونة عن الآلام ثم إنه تعالی یمیتها من غیر إیلام أصلا فإنه لم یثبت بالدلیل أن الموت لا بد و أن یحصل معه شی ء من الآلام (3) و علی هذا التقدیر فإنه لا یستحق العوض البتة.

الثانی کل حیوان أذن الله فی ذبحه فالعوض علی الله و هی علی أقسام.

منها ما أذن فی ذبحها لأجل الأکل و منها ما أذن فی ذبحها لأجل کونها مؤذیة مثل السباع العادیة و الحشرات المؤذیة و منها ما أوذی بالأمراض (4).

و منها ما أذن الله فی حمل الأحمال الثقیلة علیها و استعمالها بالأفعال الشاقة و أما إذا ظلمها الناس فذلک العوض علی ذلک الظالم و إذا ظلم بعضها بعضا فذلک العوض علی ذلک الظالم.

فإن قیل إذا ذبح ما یؤکل لحمه لا علی وجه التذکیة فعلی من العوض.

أجاب بأن ذلک ظلم و العوض علی الذابح و لذلک

نَهَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَبْحِ الْحَیَوَانِ إِلَّا لِأَکْلِهِ (5).

الثالث المراد من العوض منافع عظیمة بلغت فی الجلالة و الرفعة إلی حیث لو کانت هذه البهیمة عاقلة و علمت أنه لا سبیل لها إلی تحصیل تلک المنفعة إلا بواسطة تحمل ذلک الذبح فإنها کانت ترضی به فهذا هو العوض الذی لأجله یحسن الإیلام و الإضرار.

ص: 8


1- 1. فی المصدر: علی اللّه.
2- 2. فی المصدر: حشره عقلا.
3- 3. فی المصدر: من الایلام.
4- 4. فی المصدر: ما آلمهما بالامراض.
5- 5. فی المصدر: الا لمأکله.

چهارم: عقیده قاضی و بیشتر معتزلیان بصره این است که عوض، پایان پذیر است و او می گوید: این قول اکثر مفسران است، زیرا وقتی که خدای متعال غرامت را به جانور پرداخت، او را به خاک تبدیل می­نماید و آن گاه کافر می­گوید: «یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً.»(1) ابو القاسم گفته: باید عوض بی پایان و جاوید باشد. قاضی بر این حرف اعتراض کرده، با این بیان که برای ما انسان ها نیکو است که کار دشواری را برای سود پایان پذیری انجام دهیم، پس معلوم می شود که درد رساندن به دیگری، مشروط به مزد بی پایان نیست .

بلخی بر این قول اعتراض نموده، تا آنجا که گفته: قطع غرامت، جز با میراندن آن چهارپا ممکن نیست و میراندن هم موجب درد می شود و خود این درد، موجب غرامتی دیگر می شود و این چنین تا بی پایان پیش می­رود.

جوابش این است که، با دلیل ثابت نشده که میراندن، جز به وسیله درد رساندن ممکن نیست.

1.

اگر چهارپایی مستحق دریافت غرامت از دیگری باشد و آن چهارپای ظالم هم [از جایی دیگر] مستحق دریافت غرامت از خدای متعال باشد، خدای متعال آن غرامت را به چهارپای مورد ظلم واقع شده انتقال می­دهد، اما اگر جانور ظالم مستحق دریافت غرامت نبود، خود خدای متعال غرامت حیوان مظلوم را کامل می کند. آنچه گفته شد مختصری از احکام غرامت و پاداش بر طبق عقیده معتزله بود. کلام فخر رازی در این بخش به پایان رسید.(2)

فخر رازی در تفسیر کلام خدای متعال «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ» گفته است: البته یادآور شدیم که سجده دو نوع است: یکی سجده ای است که عبادت است، مثل سجده مسلمانان برای خدا، و دیگری عبارت است از سجده انقیاد و خضوع، که نتیجه چنین سجده ای این است که همه این ها ممکن الوجود هستند و قابلیت نیستی و عدم برای هر دو [ملائکه و دابه] وجود دارد، چون بدون وجود مرجح،

ص: 9


1- . نباء / 40
2- . مفاتیح الغیب 4 : 218-220

الرابع مذهب القاضی و أکثر معتزلة البصرة أن العوض منقطع قال القاضی و هو قول أکثر المفسرین لأنه قال إنه تعالی بعد توفیر العوض علیها یجعلها ترابا و عنده یقول الکافر یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً(1) قال أبو القاسم یجب کون العوض دائما(2).

و احتج القاضی علی قوله بأنه یحسن من الواحد منا أن یلتزم عملا شاقا لمنفعة منقطعة(3) فعلمنا أن إیصال الألم إلی الغیر غیر مشروط بدوام الأجر(4).

و احتج البلخی علی قوله بأن قال لا یمکن قطع ذلک العوض إلا بإماتة تلک البهیمة و إماتتها توجب الألم و ذلک الألم یوجب عوضا آخر و هکذا إلی ما لا آخر له.

و الجواب عنه أنه لم یثبت بالدلیل أن الإماتة لا یمکن تحصیلها إلا مع الإیلام.

الخامس أن البهیمة إذا استحقت علی بهیمة أخری عوضا فإن کانت البهیمة الظالمة قد استحقت علی الله عوضا فإن الله تعالی ینقل ذلک العوض إلی المظلوم و إن لم یکن الأمر کذلک فالله تعالی یکمل هذا العوض فهذا مختصر من أحکام الأعواض علی قول المعتزلة انتهی کلامه فی هذا المقام (5).

و قال فی قوله تعالی وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ قد ذکرنا أن السجود علی نوعین سجود هو عبادة کسجود المسلمین لله و سجود عبارة عن الانقیاد و الخضوع (6) و یرجع حاصل هذا السجود إلی أنها فی أنفسها ممکنة الوجود و العدم قابلة لهما فإنه لا یرجح (7)

ص: 9


1- 1. النبأ: 40.
2- 2. فی المصدر: یجب أن یکون العوض دائما.
3- 3. فی المصدر: و الاجرة منقطعة.
4- 4. فی المصدر: الاجرة.
5- 5. تفسیر الرازیّ 12: 218- 220.
6- 6. فی المصدر: عن الانقیاد للّه تعالی و الخضوع.
7- 7. فی المصدر: و انه لا یترجح.

هیچ کدام از این دو بر دیگری ارجحیت ندارند. در این میان برخی می­گویند: مقصود در اینجا معنای دوم است، چون آنچه که متناسب با جنبنده است، جز این نوع از سجده نیست و برخی گویند: مقصود معنی نخست است که متناسب با فرشتگان است و برخی دیگر گویند: این یک لفظ مشترک است و حمل لفظ مشترک بر هر دو معنا جایز است، اما به نظر من این قول ضعیف است.(1)

فخر رازی در مورد کلام خدای متعال «أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ» گفته است:(2) این دلیل دیگری بر کمال قدرت خدای متعال و حکمت او می­باشد، زیرا اگر در نوع خلقت پرندگان، امکان پرواز را قرار نداده بود و همچنین جو را طوری خلق نکرده بود که امکان پرواز در آن وجود داشته باشد، این امر امکان پذیر نبود؛ یعنی خدای متعال به پرندگان بالی داده که گاهی آن را باز می­کنند و گاهی می­بندند، مثل کاری که شناگر در آب می­کند، و هوا را چنان لطیف و رقیق آفریده که به آسانی شکافته شده و نفوذ می­پذیرد که اگر چنین نبود، پرواز امکان نداشت. «ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ» یعنی اینکه جسم پرنده سنگین است و جسم سنگین، بقایش در جو به صورت معلق، بدون اینکه تکیه گاهی از پایین یا اتصالی به بالا داشته باشد، ممتنع است، پس واجب است که نگهدارنده او در آن فضا، خدای متعال باشد، قاضی گفته: خدای متعال این نگهداری در جو را به خود نسبت داده، به دلیل اینکه اسبابی را که به وسیله آن ها پرواز کردن - با انجام افعالی خاص- امکان پذیر است، او به پرندگان عنایت فرموده، پس وقتی که خدای متعال سبب این امر باشد، انتساب این فعل به او هم صحیح است. (پایان نقل قول) (3)

اینکه فرمود: «و الطیر» یعنی پرندگان هم تسبیح می­کنند و قبلا گذشت که تسبیح آن ها یا حمل بر حقیقت می شود، چون دارای شعور هستند و یا در آن وقت خداوند آن ها را به معجزه داود علیه السّلام دارای شعور قرار داده، یا مقصود، تسبیح ایشان به زبان حال است، همان طور که در تسبیح جمادات گذشت یا مقصود، شنای آن ها در فضا است.

فخر رازی گفته: مانعی ندارد که پرندگان هم سخن گویند، ولی همه امت اجماع دارند که

ص: 10


1- . مفاتیح الغیب 20 : 42 و 44
2- . مفاتیح الغیب 20 : 90
3- . مفاتیح الغیب 2 : 90 - 91

أحد الطرفین علی الآخر إلا لمرجح فمن (1) الناس من قال المراد هنا المعنی الثانی لأن اللائق بالدابة لیس له إلا هذا السجود و منهم من قال المراد هو المعنی الأول لأنه اللائق بالملائکة و منهم من قال هو لفظ مشترک و حمل المشترک علی معنییه جائز و هو ضعیف (2).

و قال فی قوله تعالی أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ هذا دلیل آخر علی کمال قدرة الله تعالی و حکمته فإنه لو لا أنه تعالی خلق الطیر خلقة معها یمکنه الطیران و خلق الجو خلقة معها یمکن الطیران فیها(3) لما أمکن ذلک فإنه تعالی أعطی الطیر جناحا یبسطه مرة و یکسره أخری مثل ما یعمل السابح فی الماء و خلق الهواء خلقة لطیفة رقیقة یسهل خرقه (4) و النفاذ فیه و لو لا ذلک لما کان الطیران ممکنا ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ المعنی أن جسد الطیر جسم ثقیل و الجسم الثقیل یمتنع بقاؤه فی الجو معلقا من غیر دعامة تحته و لا علاقة فوقه فوجب أن یکون الممسک له فی ذلک الجو هو الله تعالی قال القاضی إنما أضاف الله تعالی هذا الإمساک إلی نفسه لأنه تعالی هو الذی أعطی الآلات التی لأجلها یتمکن الطیر من تلک الأفعال فلما کان تعالی هو السبب لذلک لا جرم صحت الإضافة انتهی (5).

قوله تعالی: " والطیر " أی والطیر أیضا تسبح، وقد مر أن تسبیحها إما محمول علی الحقیقة بناء علی شعورها، أو جعلها الله فی هذا الوقت ذات شعور معجزة لداود علیه السلام، أو تسبیحها بلسان الحال، کما مر فی تسبیح الجمادات، أو هو من السباحة قال الرازی: وأما الطیر فلا امتناع فی أن یصدر عنها الکلام، ولکن أجمعت الأمة علی

ص: 10


1- 1. نقله المصنّف من هنا إلی آخر کلامه باختصار.
2- 2. تفسیر الرازیّ 20: 42 و 44.
3- 3. فی المصدر: الطیران فیه.
4- 4. فی المصدر: یسهل بسببها خرقه.
5- 5. تفسیر الرازیّ 2: 90 و 91 فیه: فلما کان تعالی هو المسبب لذلک لا جرم صحت هذه الإضافة إلی اللّه تعالی.

مکلفین فقط جنیان، انسان ها و فرشتگان هستند، پس اینکه پرندگان به درجه ای از عقل برسند که شایان تکلیف باشند، ممتنع است، بلکه حالشان مثل حال طفلی است که با اینکه مکلف نیستند، اما امر و نهی می شوند و این کار، معجزه ای از حضرت داود علیه السّلام بود که آن ها را از نظر فهم، در منزله چون کودک خردسال دستور پذیر قرار داد.(1)

طبرسی رحمه الله از جبائی و علی بن عیسی نقل کرده که، خودِ مسخر کردن پرندگان برای داود علیه السّلام، تسبیحی بود دال بر این که تسخیر کننده آن ها قادری است که آنچه بر بندگان جایز است بر او جایز نیست، (غیر از بندگان است) و همچنین از قول وهب نقل شده که پرندگان به همراه او صبح و شام تسبیح می­کردند و این معجزه ای برای حضرت داود علیه السّلام بود. «وَ کُنَّا فاعِلینَ» یعنی اینکه ما بر انجام چنین چیزهایی قادریم و این افعال را به عنوان دلالت بر نبوت داود علیه السّلام انجام دادیم.(2)

فخر رازی در مورد «أَ لَمْ تَرَ» گفته است: یعنی آیا نمی­دانید؟ که ظاهر این کلام استفهامی است، اما مقصود از آن بیان و تقریر است.

و بدان مقصود از تسبیح، یا دلالت این چیزها است بر اینکه خدای متعال، منزه از کاستی هاست و موصوف به صفات جلال است، و یا مراد این است که در باره برخی دلالت بر تنزیه می کند و در مورد دیگران، منظور، گفتار با زبان است، و وجه اول بهتر است و اما قسم سوم و آن این است که گفته شود: یک لفظ، در هر دو معنی حقیقی و مجازی استعمال شده و این جایز نیست، پس همان وجه نخست باقی می­ماند.

و اما اگر گفته شود: تسبیح، در این معنا برای همه مخلوقات ثابت است، پس وجه تخصیص آن در این جا به عقلاء چیست؟

پاسخ می دهیم: به دلیل اینکه خلقت عقلاء دلالت بیشتری بر وجود صانع دارد، چون که عجائب موجود در آن بیشتر است.

ص: 11


1- . مفاتیح الغیب 22 : 200
2- . مجمع البیان 7 : 58

أن المکلفین إما الجن أو الإنس أو الملائکة فیمتنع فیها أن تبلغ فی العقل إلی درجة التکلیف بل یکون حاله (1) کحال الطفل فی أن یؤمر و ینهی و إن لم یکن مکلفا فصار ذلک معجزة من حیث جعلها فی الفهم بمنزلة المرافق (2).

و قال الطبرسی رحمه الله تسخیر الطیر له تسبیح یدل علی أن مسخرها قادر لا یجوز علیه ما یجوز علی العباد عن الجبائی و علی بن عیسی و قیل إن الطیر کانت تسبح معه بالغداة و العشی معجزة له عن وهب وَ کُنَّا فاعِلِینَ أی قادرین علی فعل هذه الأشیاء ففعلناها دلالة علی نبوته (3).

قوله سبحانه أَ لَمْ تَرَ قال الرازی أی أ لم تعلم و ظاهره الاستفهام و المراد به التقریر و البیان.

و اعلم أنه إما أن یکون المراد من التسبیح دلالته بهذه الأشیاء(4) علی کونه تعالی منزها عن النقائص موصوفا بنعوت الجلال (5) و إما أن یکون المراد منه فی حق البعض الدلالة علی التنزیه و فی حق الباقین النطق باللسان و الأول أقرب و أما القسم الثالث فهو أن یقال استعمل اللفظ الواحد فی الحقیقة و المجاز معا و هو غیر جائز فلم یبق إلا الأول.

فإن قیل فالتسبیح بهذا المعنی حاصل لجمیع المخلوقات فما وجه تخصیصه هنا بالعقلاء.

قلنا لأن خلقة العقلاء أشد دلالة علی وجود الصانع سبحانه لأن العجائب فیها أکثر(6).

ص: 11


1- 1. فی المصدر: بل تکون علی حالة.
2- 2. تفسیر الرازیّ 22: 200.
3- 3. مجمع البیان 7: 58.
4- 4. فی المصدر: دلالة هذه الأشیاء.
5- 5. زاد فی المصدر: و اما أن یکون المراد منه أنّها تنطق بالتسبیح و تتکلم به.
6- 6. فی المصدر: لان العجائب و الغرائب فی خلقهم أکثر و هی العقل و النطق و الفهم.

و چون یادآور شد که اهل آسمان ها و زمین تسبیح می­گویند ذکر کرد که آن ها هم که در هوایند، یعنی پرنده ها هم تسبیح می­گویند، واین [عطف «والطیر صافات» به ماقبل] برای این است که دادن نیرو به یک جِرم سنگین برای اینکه بتواند به وسیله آن در هوا بماند و بال بگشاید و ببندد، از بزرگ ترین دلائل، بر توانایی صانعی مدبّر می باشد و پروازشان را سجده ای از طرف آن ها برای خود قرار داده و این تاییدی است بر آنچه ما گفتیم که مقصود از تسبیح، دلالت این امور است بر تنزیه، نه گفتار به زبان. «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ» یعنی خدا می­داند و دلیل این حرف «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ» می­باشد و جمهور متکلمین این قول را اختیار نموده اند.

نظر دوم در مورد این آیه این است که ضمیر در «علم، الصلاه، التسبیح» به لفظ «کل» برگردد، در نتیجه معنا چنین می شود که همه آفریده ها، نماز و تسبیحی را که بر ایشان واجب است می­دانند.

و قول سوم این است که ضمیر «هاء» در «صلاته و تسبیحه» به خدای متعال برگردد و مقصود این است که هر تسبیح کننده و نماز گذارنده ای، نماز و تسبیحی را که خدای متعال بر او تکلیف کرده می داند. بنا بر قول دوم و سوم، عبارت «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ» جمله ای استینافی است [جدا از بقیه آیه است.]

و از ابی ثابت روایت شده که نزد ابی جعفر، حضرت باقر علیه السّلام نشسته بودم، ایشان به من فرمود: آیا می­دانی این گنجشک ها هنگام طلوع خورشید و پس از آنچه می­گویند؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: پروردگار خود را تقدیس می­کنند و از او غذای روز خود را می­خواهند.

اما متکلمین این را [تسبیح به زبان را] بعید دانسته اند و گفته اند: اگر پرنده خداشناس بود، قطعا مثل عقلایی بود که سخن و اشاره ما را می­فهمند، ولی چنین نیست، چون ما با علم بدیهی می دانیم

ص: 12

و لما ذکر(1)

أن أهل السماوات و أهل الأرض یسبحون ذکر أن الذین استقروا فی الهواء و هو الطیر یسبحون و ذلک لأن إعطاء الجرم الثقیل القوة التی تقوی بها علی الوقوف فی جو السماء صافة باسطة أجنحتها بما فیها من القبض و البسط من أعظم الدلائل علی قدرة الصانع المدبر سبحانه و جعل طیرانها سجودا منها له سبحانه و ذلک یؤکد ما ذکرناه أن المراد من التسبیح دلالة هذه الأمور علی التنزیه لا النطق اللسانی کُلٌّ قَدْ عَلِمَ أی علم الله و یدل علیه قوله وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ و هو اختیار جمهور المتکلمین.

و الثانی أن یعود الضمیر فی علم و الصلاة و التسبیح علی لفظ کل أی أنهم یعلمون ما یجب علیهم من الصلاة و التسبیح.

و الثالث أن تکون الهاء راجعة إلی الله (2)

یعنی قد علم کل مسبح و کل مصل صلاته (3) التی کلفه إیاها و علی هذین التقدیرین فقوله وَ اللَّهُ عَلِیمٌ استئناف

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ(4) الْبَاقِرِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْعَصَافِیرُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ طُلُوعِهَا قَالَ (5) فَإِنَّهُنَّ یُقَدِّسْنَ رَبَّهُنَّ وَ یَسْأَلْنَهُ قُوتَ یَوْمِهِنَّ.

و استبعد المتکلمون ذلک فقالوا الطیر لو کانت عارفة بالله لکانت کالعقلاء الذین یفهمون کلامنا و إشارتنا لکنها لیست کذلک فإنا نعلم بالضرورة أنها أشد نقصانا

ص: 12


1- 1. فیه اختصار، و تمامه علی ما فی المصدر: اما قوله تعالی:« وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ»، فلقائل أن یقول: ما وجه اتصال هذا بما قبله؟ و الجواب انه سبحانه لما ذکر.
2- 2. فی المصدر: علی ذکر اللّه.
3- 3. فی المصدر: صلاة اللّه.
4- 4. فی المصدر:« محمّد بن جعفر الباقر» و لعله تصحیف من النسّاخ.
5- 5. فی المصدر: قال: لا، قال.

که پرندگان از طفلی که هنوز این امور را هم نمی­فهمد، کم فهم تر هستند، پس ممتنع بودن این گونه از دریافت ها در پرنده سزاوارتر است. وقتی ثابت شد که پرندگان خدای متعال را نمی­شناسند، پس اینکه بگوییم با زبان تسبیح می کنند هم امری محال می شود، بنابر این ثابت می شود که آن ها فقط با زبان حال خدای متعال را تسبیح می گویند.

سپس بسیاری از چاره جویی های دقیق جانداران را چنانچه بیاید یادآوری کرده و آن ها را دلیل بر شعور و عقل آن ها آورده و آن گاه گفته است: خردمندان زیرک، از این گونه چاره جویی ها عاجزند، پس وقتی چنین چیزی جایز باشد، پس چرا جایز نباشد که بگوییم: این جانداران از سوی خدای متعال به معرفت و ثنای او آگاه شده اند، گرچه به امور دیگری که انسان ها می­دانند آشنا نباشند؟ و چه خوب گفته شهاب سمعانی که گفته: خدای صاحب عزت و جلال، والاتر از آن است که با ترازوی اعتزال سنجیده شود.(1)

و در مورد کلام خدای متعال «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» گفته که در این آیه پرسش هایی مطرح است:

اول اینکه، خدای متعال فرموده «خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» با اینکه بسیاری ازحیوانات هستند که از آب آفریده نشده اند، مثل فرشته ها که تعدادشان از همه آفریده ها بیشتر است و از نور آفریده شده اند، و جنیان هم که از آتش آفریده شده اند، و خداوند متعال، آدم را از خاک و عیسی را هم از باد آفریده، زیرا فرموده «فَنَفَخْنا فیهِ مِنْ رُوحِنا»(2){و در او از روح خود دمیدیم}. و نیز بسیاری از جانوران را می بینیم که از نطفه ایجاد نمی­شوند.

و جواب این سوالات از چند وجه است:

یکی از جواب ها که بهتر از همه است، چیزی است که قفال بیان کرده و آن این است که «مِنْ ماءٍ» قید «دابه» است، نه قید «خَلَقَ» و مقصود این است که هر جانوری از آب پدیدار شود، آفریده خدا است.

جواب دوم این است که اصل همه مخلوقات آب است، بر طبق آنچه روایت شده که، اولین چیزی که خدای تعالی آفرید جوهر بود، خداوند با دیده هیبت به آن نگریست شد و آن جوهر تبدیل به آب شد. سپس خداوند از آن آب، آتش و هوا و نور را آفرید،

ص: 13


1- . مفاتیح الغیب 24 : 10- 12
2- . تحریم / 12

من الصبی الذین لا یعرف هذه الأمور فبأن یمتنع ذلک فیها أولی و إذا ثبت أنها لا تعرف الله استحال کونها مسبحة له بالنطق فثبت أنها لا تسبح الله إلا بلسان الحال.

ثم ذکر کثیرا من الحیل الدقیقة الصادرة عن الحیوانات کما سیأتی و استدل بها علی شعورها و عقلها ثم قال و الأکیاس من العقلاء یعجزون عن أمثال هذه الحیل فإذا جاز ذلک فلم لا یجوز أن یقال إنها ملهمة عن الله سبحانه بمعرفته و الثناء علیه و کانت (1) غیر عارفة بسائر الأمور التی یعرفها الناس و لله در شهاب السمعانی حیث قال جل جناب العز و الجلال عن أن یوزن بمیزان الاعتزال (2).

و قال فی قوله سبحانه وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فی هذه الآیة سؤالات الأول قال الله خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ مع أن کثیرا من الحیوانات غیر مخلوقة من الماء کالملائکة(3) و هو أعظم المخلوقات عددا و أنهم (4) مخلوقون من النور و أما الجن فهم مخلوقون من النار و خلق الله آدم من التراب (5)

و خلق الله عیسی من الریح لقوله فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا(6) و أیضا نری أن کثیرا من الحیوانات یتولد لا عن النطفة.

و الجواب من وجوه أحدها و هو الأحسن ما قاله القفال و هو أن مِنْ ماءٍ صلة کُلَّ دَابَّةٍ و لیس هو من صلة خَلَقَ و المعنی أن کل دابة متولدة من الماء فهی مخلوقة لله.

و ثانیها أن أصل جمیع المخلوقات الماء علی ما روی أول ما خلق الله تعالی جوهرة فنظر إلیها بعین الهیبة فصارت ماء ثم من ذلک الماء خلق النار و الهواء و النور

ص: 13


1- 1. فی المصدر: و ان کانت.
2- 2. تفسیر الرازیّ 24: 10- 12.
3- 3. فی المصدر: اما الملائکة.
4- 4. فی المصدر: و هم مخلوقون.
5- 5. زاد فی المصدر: لقوله:« خلقه من تراب» أقول: الآیة فی آل عمران: 59.
6- 6. التحریم: 12.

و چون مقصود از این آیه بیان اصل آفرینش است و اصل اولی هم آب بوده، پس آیه هم به همین خاطر تعبیر به «ماء» نموده است.

جواب سوّم این است که مقصود از دابه آن چیزی است که بر روی زمین می­جنبد و محل سکونت او آنجاست، تا ملائکه و جن از این حیطه خارج شوند و چون بیشتر این جانوران از آب خلق شده اند؛ حال یا به خاطر اینکه از نطفه اند و یا به این دلیل که فقط در آب زندگی می­کنند، از این رو همه را از آب تعبیر کرده؛ یعنی وجه غالبی را به منزله کل تلقی نموده است .

سوال دوم این است که چرا خزیدن بر روی شکم را راه رفتن نامیده است؟

جواب این است که بر طبق استعاره چنین می­گویند، همان طور که گفته می شود: فلانی کارش راه نیفتاده، همچنین این کار بر طبق مشاکله هم هست.

سوال سوم این است که این سه بخش، همه حیوانات را دربر نمی­گیرد، زیرا جاندارانی هستند که بر بیش از چهار پا راه می­روند، مثل عنکبوت ها و عقرب ها و هزار پا که با چهل و چهار پا راه می رود.

جواب این است که بخشی را که شما یادآور شدید، نادر و کمیابند و ملحق به عدم محسوب می­آیند، به علاوه فلاسفه می­گویند: جانداری که بیش از چهار پا دارد، در راه رفتن، روی همان چهار پا تکیه دارد و همچنین جمله «یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ» به ما آگاهی می­دهد که حیوانات همان طور که در شیوه راه رفتن با یکدیگر تفاوت دارند، در امور دیگری هم با یکدیگر تفاوت دارند که در اینجا برخی از این تقسیمات را ذکر می­کنیم:

تقسیم اول: حیوانات در بعضی از اعضاء با یکدیگر مشترک و در بعضی دیگر با یکدیگر متفاوتند، در اشتراکات، مثل انسان و اسب که هر دو دارای گوشت و عصب و استخوان اند، اما اختلافات دو قسم است؛ یا دو حیوان در اصل عضو با هم اختلاف دارند و یا در وصفش.

ص: 14

و لما کان المقصود من هذه الآیة بیان أصل الخلقة و کان الأصل الأول هو الماء لا جرم ذکره علی هذا الوجه.

و ثالثها أن المراد من الدابة الذی یدب (1)

علی وجه الأرض و مسکنهم هناک لتخرج الملائکة و الجن (2)

و لما کان الغالب جدا من هذه الحیوانات کونهم مخلوقین من الماء إما لأنها متولدة من النطفة و إما لأنها لا تعیش إلا بالماء لا جرم أطلق الکل تنزیلا للغالب منزلة الکل.

الثانی لم سمی الزحف علی البطن مشیا و الجواب هذا علی سبیل الاستعارة کما یقال فلان لا یمشی له أمر و علی طریق المشاکلة.

الثالث أنه لم تنحصر(3)

القسمة لأنا نجد ما یمشی علی أکثر من أربع مثل العناکب و العقارب و مثل الحیوان الذی له أربع و أربعون رجلا الذی یسمی دخال الأذن.

و الجواب القسم الذی ذکرتم کالنادر فکان ملحقا بالعدم و لأن الفلاسفة یقولون ما له قوائم کثیرة فالاعتماد له إذا مشی علی أربع جهاته لا غیر فکأنه یمشی علی أربع و لأن قوله یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ تنبیه علی أن الحیوانات کما اختلف بحسب کیفیة المشی فکذا هی مختلفة بحسب أمور أخر.

و لنذکر هاهنا بعض تلک التقسیمات التقسیم الأول الحیوانات قد تشترک فی أعضاء و قد تتباین بأعضاء أما الشرکة فمثل اشتراک الإنسان و الفرس فی أن لهما لحما و عصبا و عظما و أما التباین فإما أن یکون فی نفس العضو أو فی صفته.

ص: 14


1- 1. فی المصدر: التی تدب.
2- 2. فی المصدر: فیخرج عنه الملائکة و الجن.
3- 3. فی المصدر: لم یستوف القسمة.

اما تباینی که در اصل عضو است، خود دارای دو قسم است: اول اینکه عضو یک حیوان با حیوان دیگر فرق می کند، اما اجزایش همان اجزاء عضو حیوان دوم است، مثل انسان و اسب که اسب دم دارد، ولی انسان ندارد، ولی اجزاء دم به جز استخوان و عصب و گوشت و پوست و مو نیست که همه این ها برای انسان هم حاصل است[پس ماده یکسان و عضو متفاوت است.]

و قسم دوم این است که عضو حیوان اول، با عضو حیوان دوم، نه در ذات یکسان است و نه در اجزاء، مثل لاک پشت که پوششی [غلاف] دارد که انسان ندارد و همچنین فلسی که ماهی و خاری که خارپشت دارد، ولی انسان ندارد.

و اما اختلاف در صفت عضو، در کمیت، کیفیت، وضع، فعل و انفعال می باشد، اما کمیت، یا در اندازه است، مثل چشم جغد که درشت است و چشم عقاب که کوچک است و یا در تعداد، مثل پای پاره ای از عنکبوت ها که شش تاست و پاره ای دیگر که هشت یا ده تاست. اما آنچه که در کیفیت مطرح است، مانند اختلاف در رنگ ها، اشکال، سفتی، نرمی و آنچه که مربوط به وضع است، مثل تفاوت محل قرارگیری پستان فیل که نزدیک به سینه او است و پستان اسب که نزدیک ناف است و آنچه که در فعل [کار] مطرح است، مثل تفاوت کار گوش فیل که علاوه بر استماع، برای دفع [حشرات] هم هست به خلاف آدمی و همچنین بینی فیل که آلتی برای گرفتن اشیاء است، برخلاف بینی حیوانات دیگر و اما انفعال، مانند چشم خفاش که به سرعت در نور خیره شود و چشم چلچله که عکس آن است.

تقسیم دوم: جاندار یا آبی است و مسکن اصلیش آب است یا زمینی است و یا اینکه نخست آبی است و بعدا زمینی می شود. جانداران آبی احوالشان چند وجه دارند: یا مکان، غذا و نَفَس کشیدن آن ها در آب است و به جای تنفس با هوا،

ص: 15

أما الأول فعلی وجهین أحدهما أن لا یکون العضو حاصلا للآخر و إن کانت أجزاؤه حاصلة للثانی کالفرس و الإنسان فإن الفرس له ذنب و الإنسان لیس له ذنب و لکن أجزاء الذنب لیس إلا العظم و العصب و اللحم و الجلد و الشعر و کل ذلک حاصل للإنسان.

و الثانی أن لا یکون ذلک العضو حاصلا للثانی لا بذاته و لا بأجزائه مثل أن للسلحفاة صدفا یحیط به و لیس للإنسان و للسمک فلوس (1)

و للقنفذ شوک و لیس شی ء منها للإنسان.

و أما التباین فی صفة العضو فإما أن یکون من باب الکمیة أو الکیفیة أو الوضع أو الفعل أو الانفعال أما الذی فی الکمیة فإما أن یتعلق بالمقدار مثل أن عین البوم کبیرة و عین العقاب صغیرة أو بالعدد مثل أن أرجل بعض العناکب ستة و أرجل ضرب آخر ثمانیة أو عشرة و الذی فی الکیفیة فکاختلافها فی الألوان و الأشکال و الصلابة و اللین و الذی فی الوضع فمثل اختلاف وضع ثدی الفیل فإنه قریب من الصدور و ثدی الفرس فإنه عند السرة و أما الذی فی الفعل فمثل کون أذن الفیل للذب (2) مع کونه آلة للسمع و لیس کذلک الإنسان (3) و کون أنفه آلة للقبض دون أنف غیره و أما الذی فی الانفعال فمثل کون عین الخفاش سریعة التحیر فی الضوء و عین الخطاف خلاف ذلک. التقسیم الثانی للحیوان إما أن یکون مائیا بأن یکون مسکنه الأصلی هو الماء أو أرضیا أو یکون مائیا ثم یصیر أرضیا أما الحیوانات المائیة فتعتبر أحوالها من وجوه الأول إما أن یکون مکانه و غذاؤه و نفسه مائیا فله بدل التنفس

ص: 15


1- 1. فی المصدر: و لیس للإنسان ذلک و کذا للسمک فلوس.
2- 2. فی المصدر: صالحا للذب.
3- 3. فی المصدر: فی الإنسان.

آب را به درون خود می­کشند و سپس آن را برون می­دهند و اگر از آب جدا شوند زنده نمی مانند، مثل همه ماهی ها که چنین اند، و یا اینکه جایش و غذایش آب است، نفس نمی­کشد و استنشاق هم ندارد، مثل برخی از رسته های صدف که در معرض هوا قرار نمی­گیرند و آب هم به درون خود نمی­کشند.

دوم اینکه جای برخی از جانوران آبی نهرهای جاری است و برخی دیگر آب های راکد، مثل قورباغه و جای برخی دیگر در دریاست.

سوم اینکه برخی از آبها در ژرفا باشند، برخی در کناره، برخی در گِل و برخی دیگر در سنگ.

وجه چهارم اینکه جانورانی که در آب رفت و آمد دارند، برخی با سر در آب فرو می­روند و با بال شنا می کنند، مثل ماهی و برخی دیگر بر پاها شنا می­کنند، مثل قورباغه ها، برخی در قعر آب راه می­روند، مثل خرچنگ و برخی هم می­خزند، مثل اقسامی از ماهی ها که همانند کرم هایند و بال ندارند.

اما جانوران خشکی هم از دو نظر حالشان سنجیده می شود:

اول اینکه، برخی از یک طریق، مثل دهان و بینی نفس می­کشند و برخی چنین نیستند و به شیوه ای دیگر نفس می­کشند، مانند مگس و زنبور عسل .

دوم: جانوران زمین برخی دارای جایگاه مشخصی هستند، و برخی جای مشخصی ندارند و هر جایی که شد مأوی می­گیرند، به جز اینکه بچه بیاورند و برای پرستاریش بر سر آن بمانند، و آن ها که جا دارند برخی بر قله تپه هایند و برخی روی زمین.

ص: 16

جذب الماء إلی بطنه ثم رده (1)

و لا یعیش إذا فارقه و السمک کله کذلک (2) أو مکانه و غذاؤه مائی لا یتنفس و لا یستنشق مثل أصناف من الصدف لا تظهر للهواء و لا تستدخل الماء إلی باطنها.

الثانی الحیوانات المائیة بعضها ماؤها الأنهار الجاریة و بعضها ماؤها البطائح مثل الضفادع و بعضها ماؤها میاه البحر(3).

الثالث منها لجیة و منها شطیة و منها طینیة و منها صخریة.

الوجه الرابع الحیوان المنتقل فی الماء منه ما یعتمد فی غوصه علی رأسه و فی السباحة علی أجنحته کالسمک و منه ما یعتمد فی السباحة علی أرجله کالضفادع و منه ما یمشی فی قعر الماء کالسرطان و منه ما یزحف مثل ضرب من السمک لا جناح له کالدود.

و أما الحیوانات البریة فتعتبر أحوالها أیضا من وجهین الأول أن منها ما یتنفس من طریق واحد کالفم و الخیشوم و منه ما لا یتنفس کذلک بل علی نحو آخر(4) مثل الزنبور و النحل.

الثانی أن الحیوانات الأرضیة منها ما له مأوی معلوم و منها ما مأواه کیف اتفق إلا أن تلد فیقیم للحضانة و اللواتی لها مأوی فبعضها مأواه قلة رابیة(5) و بعضها مأواه وجه الأرض.

ص: 16


1- 1. فی المصدر: فله بدل التنفس فی الهواء التنشق المائی فهو یقبل الماء الی باطنه ثمّ یرده.
2- 2. سقط هنا قسم آخر فهو علی ما فی المصدر: و منه ما مکانه و غذاؤه مائی و لکن یتنفس من الهواء مثل السلحفاة المائیة.
3- 3. فی المصدر: بعضها مأواها میاه الأنهار الجاریة و بعضها میاه البطائح و بعضها مأواها میاه البحر.
4- 4. فی المصدر: بل علی نحو آخر من مسامه.
5- 5. فی المصدر: فبعضها مأواه شق و بعضها حفر و بعضها مأواه قلة رابیة.

سوم: جانوران خشکی­ زی که از صنف پرندگان اند، دارای دو بال اند و با دو پا راه می­رود، برخی نیز راه رفتن برایشان دشوار است، مثل چلچله بزرگ و خفاش و اما آنکه بالش پوست یا پرده است، پا ندارد، مثل نوعی مار پرنده در حبشه.

چهارم: پرنده ها مختلفند؛ برخی با هم زندگی می­کنند، مانند درنا و برخی تنها زندگی می­کنند، مانند عقاب و همه پرنده های شکاری که بر سر طعمه ستیزه دارند، چون برای شکار نیاز به کوشش دارند، و برخی دیگر هم مثل مرغ سنگ خوار جفت زندگی می­کنند، برخی دیگر گاهی با هم زندگی می­کنند و گاهی هم به صورت انفرادی، و آنکه تنها زندگی می کند، چه بسا شهری باشد و یا بیابانی و یا اینکه در باغ ها زندگی کند.

از میان همه جانداران تنها انسان است که نمی­تواند تنها زندگی کند، زیرا وسائل زندگی و معاشش با مشارکت در جمع اصلاح می شود و زنبور عسل و برخی از پروانه ها هم در اجتماعی بودن مثل انسانند، ولی زغن و درنا، پیرو یک رئیس اند. مورچه ها هم اجتماعی هستند و رئیسی ندارند.

پنجم: در میان پرندگان، بعضی گوشت خوار و برخی دانه چین و برخی هم گیاه خوارند. برخی غذای معینی دارند، مثل زنبور عسلکه تنها از گُل تغذیه می­کند و عنکبوت که تنها غذایش مگس است و برخی دیگر هم در غذا با یکدیگر اشتراک دارند.

و اما قسم سوم؛ جانوری است که گاهی در آب زندگی می کند و گاهی در خشکی و می­گویند که جانوری است که در دریاست و در آن زندگی می­کند، سپس به خشکی می­آید و در آن می­ماند.

برخی از این جانوران به صورت ذاتی با هم انس دارند (مثل انسان ها) و برخی دیگر با توالد با یکدیگر مأنوس می­شوند، مثل گربه و اسب و برخی مثل یوزپلنگ با فشار، به یکدیگر انس گیرند و برخی دیگر، مثل ببر اصلا با هم مأنوس نمی­شوند، برخی از حیواناتی که با فشار به یکدیگر انس می­گیرند، بعد از این کار به سرعت با هم مأنوس می­شوند، برخی دیگر به سرعت با هم انس می­گیرند و مأنوس باقی می­مانند،

ص: 17

الثالث الحیوان البری کل طائر منه ذو جناحین فإنه یمشی برجلیه و من جملة ذلک مشیه صعب علیه کالخطاف الکبیر الأسود و الخفاش و أما الذی جناحه جلد أو غشاء فقد یکون عدیم الرجل کضرب من الحیات بالحبشة تطیر.

الرابع الطیر تختلف فبعضها تتعایش معا کالکراکی و بعضها تعیش منفردا کالعقاب و جمیع الجوارح التی تتنازع علی الطعم لاحتیاجها إلی الاجتهاد لتصید(1) و منها ما تتعایش زوجا کالقطا و منها ما تجتمع تارة و تنفرد أخری ثم إن المنفرد قد تکون مدنیة و قد تکون بریة صرفة و قد تکون بستانیة.

و الإنسان من بین الحیوان هو الذی لا یمکنه أن یعیش وحده فإن أسباب حیاته و معیشته تلتئم بالمشارکة المدنیة و النحل و بعض الفراش یشارک الإنسان فی ذلک لکن الحدا و الکراکی (2)

تطیع رئیسا واحدا و النمل لها اجتماع و لا رئیس لها.

الخامس الطیر منه آکل لحم و منه لاقط حب و منه آکل عشب و قد یکون للبعض طعم معین کالنحل فإن غذاءه الزهر و العنکبوت فإن غذاءه الذباب و قد یکون بعضه متفق الطعم.

و أما القسم الثالث و هو الحیوان الذی یکون تارة مائیا و أخری بریا فیقال إنه حیوان یکون فی البحر و یعیش فیه ثم إنه یبرز إلی البر و یبقی فیه.

القسم الثالث منه ما هو إنسی بالطبع فمنه ما یسرع استیناسه (3) و یبقی

ص: 17


1- 1. فی المصدر: الی الاحتیال لتصید و منافستها فیه.
2- 2. فی المصدر: و النحل و النمل و بعض الغرانیق یشارک الإنسان فی ذلک لکن النحل و الکراکی.
3- 3. الظاهر أن نسخة المصنّف کانت ناقصة، و الصحیح کما فی المصدر: الحیوان منه ما هو انسی بالطبع کالانسان و منه ما هو انسی بالمولد کالهرة و الفرس، و منه ما هو انسی بالقسر کالفهد، و منه ما لا یأنس کالنمر، و المستأنس بالقسر منه ما یسرع استئناسه.

مثل فیل و برخی دیر مأنوس می­شوند، مثل شیر و چه بسا که از هر نوعی دسته ای باشند که با دیگران انس می­گیرند و دسته ای دیگر وحشی باشند، حتی آدمیان هم، چنین هستند.

تقسیم چهارم: برخی جانداران آواز دارند و برخی دیگر صوتی ندارند، و آوازدارها موقع غلبه شهوت و جماع بیشتر آواز می­کنند به جز انسان، برخی پیوسته شهوت جماع دارند، چون خروس و برخی دیگر عفیف اند و وقت معین برای این کار دارند.

تقسیم پنجم: برخی جانوران طبع آرامی دارند و خشمشان اندک است، مثل گاو و برخی بسی کودن و عصبانی اند، مثل خوک خشکی زی، برخی چون شتر، بردبار و بارکش، و برخی چون مار دارای جنبش سریع اند، برخی همانند شیر، نیرومند، شجاع، چالاک، دارای نفسی بزرگ و منشی بزرگوارانه اند و برخی نیرومند، نیرنگ باز و وحشی مثل گرگ، برخی مثل روباه، حیله گر و مکار و پر حرکت اند و برخی همانند سگ، بسیار غضبناک و سفیه ولی تملق گو و دوستدار، برخی مثل فیل و میمون، بسیار نرم [ضد خشن] و انس گیرنده اند و برخی مثل طاوس، حسود و فخر فروش نسبت به جمال خود هستند و برخی هم مثل شتر و خر، آن چنان پر حافظه اند که راهی را که رفته اند از یاد نمی­برند.

تقسیم ششم: برخی از نژادهای حیوانی، زاد و ولدشان از طریق زاییدن فرزندی است و برخی دیگر این است که جانور ماده کِرمی تولید می کند و بعدا به جانور تبدیل می­شود، (1) (پایان نقل قول) (مانند زنبور عسل و عنکبوت که کرم می­زایند، بعدا اندام آن کامل شده و به حیوان تبدیل می شود. و برخی دیگر هم ماده شان تخم می­گذارد و بعدا جوجه می شود­.) نیشابوری گفته: برخی می­زایند و برخی تخم می­گذارند، و هر حیوانی که داری گوش است، زاینده و هر حیوان بی گوشی

ص: 18


1- . مفاتیح الغیب 24 : 16- 19

مستأنسا کالفیل و منه ما یبطئ کالأسد و یشبه أن یکون من کل نوع صنف إنسی و صنف وحشی حتی من الناس.

التقسیم الرابع من الحیوان ما هو مصوت و منه ما لا صوت له و کل مصوت فإنه یصیر عند الاغتلام و حرکة شهوة الجماع أشد تصویتا حتی الإنسان (1) و منه ما له شبق یسفد کل وقت کالدیک و منه عفیف له وقت معین.

التقسیم الخامس بعض الحیوانات هادئ الطبع قلیل الغضب مثل البقر و بعضه شدید الجهل حاد الغضب کالخنزیر البری و بعضها حلیم حمول کالبعیر و بعضها سریع الحرکات کالحیة(2) و بعضها قوی جری ء شهم کبیر النفس کریم الطبع کالأسد و منها قوی محتال (3)

وحشی کالذئب و بعضها محتال مکار ذی الحرکات (4)

کالثعلب و بعضها غضوب شدید الغضب سفیه إلا أنه ملق متودد کالکلب و بعضها شدید اللین مستأنس کالفیل و القرد و بعضها حسود مباه (5)

بجماله کالطاوس و بعضها شدید الحفظ(6) کالجمل و الحمار لا ینسی کل منهما الطریق الذی رآه.

التقسیم السادس من الحیوانات ما تناسله بأن تلد حیوانا(7) و بعضها ما تناسله بأن تلد أنثاه دودا(8) انتهی.

و قال النیسابوری منه ولود و منه بیوض و کل أذون ولود و کل

ص: 18


1- 1. الصحیح کما فی المصدر: الا الإنسان.
2- 2. فی المصدر: و بعضها ردی ء الحرکات مغتال کالحیة.
3- 3. فی المصدر: مغتال.
4- 4. فی المصدر: ردی ء الحرکات.
5- 5. فی المصدر: متباه.
6- 6. فی المصدر: شدید التحفظ.
7- 7. فی المصدر: ان تلد أنثاه حیوانا.
8- 8. تفسیر الرازیّ 24: 16- 19 زاد فیه بعد ذلک: کالنحل و العنکبوت فانها تلد دودا، ثمّ ان أعضاءه تستکمل بعده، و بعضها تناسله بأن تبیض انثاه بیضا.

جز خفاش، تخم می­گذارد.

و در مورد کلام خدای متعال «إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر ٌ» گفته: اشاره است به اینکه اختصاص هر جاندار بدین خواص و امثال آن ها، جز از سوی خدای قادر مختار قهار نیست.(1) (پایان نقل قول)

بیضاوی در مورد کلام خدای متعال «وَ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ» گفته: نطق و گفتار در عرف، هر واژه ای است که برای نمایش دادن چیزی است که در درون فرد وجود دارد، حال چه مفرد باشد یا مرکّب، و گاهی اوقات بر هر آوازی من باب تشبیه و متابعت اطلاق می شود، مثل آنکه می گویند: کبوتر سخن گفت و اطلاق ناطق و صامت برای جاندار و جماد از این باب است، زیرا آواز جانداران چون تابع خیال های آن هاست، پس به نوعی نازل یافته عبارات است و به ویژه که برای هر مقصودی آوازشان فرق می کند، به طوری که هم جنسشان، آن را می­فهمد، و شاید سلیمان علیه السّلام وقتی آواز هر جانوری را می­شنید، به نیروی قدسی خود خیال و هدف او را می­فهمید. چنانچه حکایت است که بر بلبلی گذشت که با شتاب بالا و پایین می­رفت و آواز می­خواند، سلیمان علیه السّلام فرمود: می گوید: چون نصف خرما بخورم دیگر تف بر همه جهان، و فاخته ای آواز داد، ایشان فرمود: می گوید: کاش، این خلق آفریده نشده بودند. و چه بسا که آواز بلبل از سیری و فراغت بال بوده و آواز فاخته از سختی رنج و دردِ دل، «فَهُمْ یُوزَعُونَ» یعنی لشکر سلیمان علیه السّلام نگه داشته می­شدند، تا همگی به یکدیگر ملحق شوند «حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ» {تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند} منظور وادی ای است در شام، که تعداد مورچگان در آن بسیار زیاد است و دلیل اینکه فعل (أتی) با (علی) متعدی شده، یا برای این است که آمدن حضرت سلیمان و لشکریانش از سمت بالا بوده و یا اینکه مقصود پیمودن و طی کردن آن مسیر است چون که عرب می گوید (اتی الشیء) و منظورش وقتی است که به پایان و آخر چیزی رسیده، پس گویا سلیمان و لشکریانش قصد داشتند که در پایان آن وادی، منزل بگیرند. «قالَتْ نَمْلَةٌ» گویا آن مورچه وقتی آن ها را دید که به سوی آن وادی می­آیند، از ترس اینکه او را پایمال کنند فرار کرد و دیگر مورچه ها هم به تبعیت از او همین کار را کردند. او فریادی کشید و به وسیله آن، مورچه های دیگری را هم که کنارش بودند آگاه کرد و آن ها هم از او تبعیت کردند. و خدای متعال این خطاب را تشبیه به خطاب عقلا و خیرخواهی ایشان به یکدیگر نموده است. به همین دلیل مورچگان، به شیوه عقلا به یکدیگر خطاب کردند، علاوه بر اینکه مانعی ندارد که

ص: 19


1- . تفسیر نیشابوری 3 : 91

صموخ بیوض سوی الخشاف.

و فی قوله إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ إشارة إلی أن اختصاص کل حیوان بهذه الخواص و بأمثالها لا یکون إلا عن قادر مختار قهار(1) انتهی.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ النطق و المنطق فی المتعارف کل لفظ یعبر به عما فی الضمیر مفردا کان أو مرکبا و قد یطلق لکل ما یصوت به علی التشبیه و التبع کقولهم نطقت الحمامة و منه الناطق و الصامت للحیوان و الجماد فإن الأصوات الحیوانیة من حیث إنها تابعة للتخیلات منزلة منزلة العبارات سیما و فیها ما تتفاوت باختلاف الأغراض بحیث یفهمها

ما من جنسه (2)

و لعل سلیمان مهما سمع صوت حیوان علم بقوته القدسیة التخیل الذی صوته و الغرض الذی توخاه (3) به و من ذلک ما حکی أنه مر ببلبل یتصوت و یترقص فقال یقول إذا أکلت نصف تمرة فعلی الدنیا العفاء و صاحت فاختة فقال إنها تقول لیت الخلق لم یخلقوا فلعله کان صوت البلبل عن شبع و فراغ بال و صیاح الفاختة عن مقاساة شدة و تألم قلب فَهُمْ یُوزَعُونَ یحبسون بحبس أولهم عن آخرهم لیتلاحقوا حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ واد بالشام کثیر النمل و التعدیة بعلی إما لأن إتیانهم کان من علی أو لأن المراد قطعه من قولهم أتی الشی ء إذا أنفده و بلغ آخره کأنهم أرادوا أن ینزلوا أخریات الوادی قالَتْ نَمْلَةٌ کأنها لما رأتهم متوجهین إلی الوادی فرت عنهم مخافة حطمهم فتبعها غیره (4) فصاحت صیحة نبهت (5)

بها ما بحضرتها من النمال فتبعتها فشبه ذلک بمخاطبة العقلاء و مناصحتهم و لذلک أجروا مجراهم مع أنه لا یمتنع أن خلق

ص: 19


1- 1. تفسیر النیسابوریّ 3: 91 فیه: الا عن فاعل مختار قدیر قهار.
2- 2. فی المصدر: ما هو من جنسه.
3- 3. توخی الامر: تعمده و تطلبه دون سواه.
4- 4. فی المصدر: غیرها.
5- 5. فی المصدر: تنبهت.

خدای متعال در آن ها هم عقل و گفتار آفریده باشد.(1)

و نیشابوری گفته: مفسران گفته اند خدای تعالی پرندگان را در زمان سلیمان دارای عقل آفریده بود، اما در زمان ما وضعیت پرندگان چنین نیست، اگرچه خدای متعال دقائقی را که در زندگی بدان نیازمندند به آن ها الهام می­کند. حکایت است که سلیمان علیه السّلام بر بلبلی که بر درختی بود، گذشت و به یارانش فرمود: او می گوید نیمی از خرما را خوردم و خاک بر سر دنیا، و فاخته ای آواز داد، ایشان به مردم گزارش داد که می گوید: کاش این خلق آفریده نشده بودند و طاووس آواز داد ایشان فرمود: می گوید: همان طور که بدهی می­ستانی، و فرمود: هدهد می گوید: ای گنهکاران از خدا آمرزش خواهید، و چلچله می گوید: خوبی را پیش فرستید تا آن را بیابید و کرکس می­گوید: پروردگار بلند مرتبه خود را به اندازه آسمان و زمین تسبیح می­کنم و و قمری می گوید: پاک و منزه است پروردگار بلند مرتبه من، مرغ سنگخوار می­گوید: هر که ساکت باشد، سالم می­ماند، طوطی گوید: وای بر کسی که همت او دنیاست، خروس می­گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید، کرکس گوید: ای آدمیزاده، هر چه خواهی زندگی کن که پایانت مرگ است، و عقاب می­گوید: در دوری از مردم آرامش و آسودگی است.

مرحوم طبرسی قدس سره گفته: اهل زبان عربی می­گویند، (نطق) بر غیر آدمیزاد اطلاق نمی شود، و فقط صوت گفته می شود، زیرا نطق عبارت از سخن است و برای پرندگان هم که سخن نمی گویند، ولی چون سلیمان علیه السّلام معنی صوت پرنده ها را می­فهمید آن را بطور مجاز، منطق نامید، و گفته شده که او حقیقت

ص: 20


1- . انوار التنزیل 2 : 194- 195

الله فیها العقل و النطق (1).

و قال النیسابوری قال المفسرون إنه تعالی جعل الطیر فی أیامه مما له عقل (2) و لیس کذلک حال الطیر فی أیامنا و إن کان فیها ما قد ألهمه الله تعالی الدقائق التی خصت بالحاجة إلیها یحکی أنه مر علی بلبل فی شجرة فقال لأصحابه إنه یقول أکلت نصف تمرة و علی الدنیا العفاء أی التراب و صاحت فاختة فأخبر الناس أنها تقول لیت ذا الخلق لم یخلقوا و صاح طاوس فقال یقول کما تدین تدان و أخبر أن الهدهد یقول استغفروا الله یا مذنبون و الخطاف یقول قدموا خیرا تجدوه و الرخمة(3) تقول سبحان ربی الأعلی مل ء سمائه و أرضه و القمری یقول سبحان ربی الأعلی و القطاة تقول من سکت سلم و الببغاء(4)

تقول ویل لمن الدنیا همه و الدیک یقول اذکروا الله یا غافلون و النسر یقول یا ابن آدم عش ما شئت و آخرک الموت و العقاب یقول فی البعد من الناس أنس (5).

و قال الطبرسی قدس سره أهل العربیة یقولون لا یطلق النطق علی غیر بنی آدم و إنما یقال الصوت لأن النطق عبارة عن الکلام و لا کلام للطیر إلا أنه لما فهم سلیمان معنی صوت الطیر سماه منطقا مجازا و قیل إنه أراد حقیقة

ص: 20


1- 1. أنوار التنزیل 2: 194 و 195.
2- 2. هذا بعید فی الغایة، و کأنّ قائل ذلک لما لم یتیسر له فهم الآیة تمسک بذلک.
3- 3. الرخمة بالتحریک: طائر أبقع یشبه النسر فی الخلقة، و کنیتها أم جعران و أم رسالة و أم عجیبة و أم کبیر، و یقال لها: الانوق. قال الدمیری: من طبع هذا الطائر انه لا یرضی من الجبال الا بالموحش منها و لا من الاماکن الا باسحقها و ابعدها من اماکن اعدائه و لا من الهضاب الا بصخورها، و الأنثی منه لا تمکن من نفسها غیر ذکرها و تبیض بیضة واحدة و ربما أتأمت.
4- 4. الببغاء: طائر اخضر یسمی بالدرة و الطوطی.
5- 5. تفسیر النیسابوریّ 3: 135.

سخنگویی را اراده فرموده، زیرا برخی از پرنده ها سخنی دارند که دارای حروف است مانند طوطی. مبرد گفته: عرب هر کس را که آشکار کننده راز درون خود باشد، ناطق و متکلم می­نامد. علی بن عیسی گفته: پرندگان از روی معجزه حضرت سلیمان با ایشان سخن می گفتند، همان طور که از هدهد گزارش شده و سخن پرندگان آوازی است که با یک صیغه مقاصدشان را می­فهمانند، به خلاف سخن مردم که معانی را با صیغه های مختلف به یکدیگر می­فهمانند و به همین دلیل، با اینکه ما مصاحبت طولانی با پرندگان داریم، اما سخن آن ها را نمی­فهمیم و آن ها هم چیزی از ما نمی­فهمند، زیرا فهم ما محدود به همان امور مخصوصه است و چون سلیمان علیه السّلام این فهم را داشت، منطق [سخن] آن ها را هم می­فهمید.(1)

همچنین مرحوم طبرسی گفته: درباره اینکه چرا سلیمان علیه السّلام از میان پرندگان، به جستجوی هدهد برآمد اختلاف وجود دارد. از ابن عباس نقل شده که سلیمان در سفرش نیازمند به هدهد شد، تا ایشان را به آب راهنمایی کند، چون گفته اند که هدهد آب را در درون زمین می­بیند، همان طور که ما آن را در شیشه می بینیم. و عیاشی به سند خود روایت کرده که ابوحنیفه به امام صادق علیه السّلام گفت: چرا سلیمان در میان پرندگان از هدهد جستجو کرد؟ حضرت فرمود: زیرا هدهد آب را در درون زمین می­بیند، همان طور که یکی از شماها روغن را در میان شیشه می­بیند. پس ابو حنیفه به اصحاب خود نگاه کرد و خندید، حضرت فرمود: چه چیز تو را خندانید؟ گفت قربانت گردم، بر تو پیروز شدم، حضرت فرمود: چگونه؟ گفت: آنکه آب را در درون زمین می­بیند، آیا دام را در زیر خاک نمی­بیند، تا آن را بگیرد؟! فرمود: ای نعمان، آیا نمی­دانی که وقتی قَدَر فرود آید، دیده نابینا می­گردد؟(2)

سپس مرحوم طبرسی در مورد (لأعذّبنّه) گفته: همان طور که سخن گفتن و تکلیف کردن پرندگان در زمان سلیمان به معجزه ایشان درست است، جایز است که او را به خاطر کوتاهی اش سرزنش کند، زیرا هدهد به اطاعت از سلیمان امر شده بود، پس به خاطر غیبتش مستحق عقاب شد.(3)

و درباره کلام خدای متعال «وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ» تا آخر آیه گفته که جبائی گوید:

ص: 21


1- . مجمع البیان 7 : 214
2- . مجمع البیان 7 : 217 - 218
3- . مجمع البیان 7 : 218

المنطق لأن من الطیر ما له کلام یهجی کالطوطی قال المبرد العرب تسمی کل مبین عن نفسه ناطقا و متکلما و قال علی بن عیسی إن الطیر کانت تکلم سلیمان معجزة له کما أخبر عن الهدهد و منطق الطیر صوت تتفاهم به معانیها علی صیغة واحدة بخلاف منطق الذی یتفاهمون به المعانی علی صیغ مختلفة و لذلک لم نفهم عنها مع طول مصاحبتها و لم تفهم هی عنا لأن أفهامنا مقصورة علی تلک الأمور المخصوصة و لما جعل سلیمان یفهم عنها کان قد علم منطقها(1).

و قال رحمه الله و اختلف فی سبب تفقده (2) للهدهد من بین الطیر فقیل إنه احتاج إلیه فی سفره لیدله علی الماء لأنه یقال أنه یری الماء فی بطن الأرض کما نراه فی القارورة عن ابن عباس، وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تَفَقَّدَ سُلَیْمَانُ الْهُدْهُدَ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ قَالَ لِأَنَّ الْهُدْهُدَ یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدُّهْنَ فِی الْقَارُورَةِ فَنَظَرَ أَبُو حَنِیفَةَ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ ضَحِکَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یُضْحِکُکَ قَالَ ظَفِرْتُ بِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ الَّذِی یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ لَا یَرَی الْفَخَّ فِی التُّرَابِ حَتَّی تَأْخُذَ بِعُنُقِهِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا نُعْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ إِذَا نَزَلَ الْقَدَرُ أَغْشَی الْبَصَرَ(3).

ثم قال رحمه الله فی قوله لَأُعَذِّبَنَّهُ کما صح نطق الطیر و تکلیفه فی زمانه معجزة له جازت معاتبته علی ما وقع منه من تقصیر فإنه کان مأمورا بطاعته فاستحق العقاب علی غیبته (4).

و قال فی قوله تعالی وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ الآیة قال الجبائی لم یکن

ص: 21


1- 1. مجمع البیان 7: 214.
2- 2. فی المصدر: تفقده الهدهد.
3- 3. مجمع البیان 7: 217 و 218.
4- 4. مجمع البیان 7: 218.

هدهد عارف به خدا نبود. این مطلب را آن طوری بیان کرد که کودکان ما بیان می کنند، زیرا تکلیف، مخصوص فرشتگان و جنیان و انسان است. همان طوری که بچه های ما عبادت های ما را می بینند و تصور می کنند که خلاف آن باطل است، هدهد هم که اعمال سلیمان را دیده بود، تصور کرد که خلاف عمل سلیمان باطل است. اما آنچه که او بیان کرده با ظاهر قرآن مخالفت دارد، زیرا تنها کسی می تواند بین سجده ای که برای خداوند می­باشد و حق است و سجده برای خورشید که باطل است، فرق قائل شود و بفهمد که یکی نیکو و دیگری عمل زشتی است، که خدا را بشناسد و آنچه را که شایسته او و آنچه را هم که درخور او نیست، بشناسد، به خصوص که هدهد تزیین اعمال ایشان و جلوگیری کردن ایشان از راه حق را به شیطان نسبت می­دهد، چنین سخنی از کسی سر می زند که عدل را بشناسد و بداند که کار قبیح بر خداوند متعال روا نیست.(1)

و ایشان قدس سره، در مورد کلام خدای سبحان «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» از سوره عنکبوت گفته: یعنی چه بسا جنبنده ای که روزیش ذخیره شده و آماده نیست، چنان که (حسن) تفسیر نموده ولی (مجاهد) گوید: مقصود آن است که، چون آن جنبنده ناتوان است، نمی­تواند روزیش را با خود حمل کند، بلکه هر مقدار که شد با دهان می­خورد، اما (ابن عباس) گفته که، یعنی تمام حیوانات از چهارپایان تا پرندگان گرفته و غیر آن ها از آنچه که روی زمین زندگی می­کنند، غذا را برای فردای خود ذخیره نمی­کنند، بلکه به قدر کفایت از آن می­خورند، به جز انسان، مورچه و موش. «اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ»: یعنی خداوند است که شما و آن حیوان ضعیفی را که قدرت ندارد غذای فردای خود را جمع کند، روزی می­دهد، پس به این خاطر هجرت را ترک نکنید. از ابن عمر نقل شده که او گوید: که با رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله- از شهر- بیرون رفتیم، تا اینکه حضرت داخل باغ یکی از انصار شدند. رسول خدا از روی زمین دانه های خرما را برداشته و تناول می­فرمود. سپس روی به من کردند و فرمود: ای پسر عمر، چرا [از این خرما] نمی خوری؟ عرض کردم: میل ندارم ای رسول خدا، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اما من میل دارم و اکنون صبح چهارمی است که هیچ غذایی نچشیده ام، و اگر می­خواستم پروردگارم را می­خواندم و او همانند پادشاه کسری و قیصر به من عطا می­فرمود. پس تو ای فرزند عمر، چگونه خواهی بود در بین ملتی که بر اثر سستی یقین، غذای یک سال خود را پنهان می­کنند؟ [ابن عمر گوید:] به خدا سوگند، هنوز قدمی برنداشته بودیم که این آیه نازل شد «وَ هُوَ السَّمِیعُ» یعنی به گفتار شما هنگامی که وطن هایتان را ترک می کنید شنواست «العَلیم» یعنی آگاه به احوالتان است و هیچ امر پنهانی و یا آشکار شما بر او مخفی نخواهد بود(2).

ص: 22


1- . مجمع البیان 7 : 218
2- . مجمع البیان 8 : 991

الهدهد عارفا بالله تعالی و إنما أخبر بذلک کما یخبر مراهقو صبیاننا لأنه لا تکلیف إلا علی الملائکة و الإنس و الجن فیرانا الصبی علی عبادة الله فیتصور أن ما خالفها باطل فکذلک الهدهد تصور له أن ما خالف فعل سلیمان باطل و هذا الذی ذکره خلاف ظاهر القرآن لأنه لا یجوز أن یفرق بین الحق الذی هو السجود لله و بین الباطل الذی هو السجود للشمس و أن أحدهما حسن و الآخر قبیح إلا العارف بالله سبحانه و بما یجوز علیه و بما لا یجوز هذا مع نسبة تزیین أعمالهم و صدهم عن طریق الحق إلی الشیطان و هذه مقالة من یعرف العدل و أن القبیح غیر جائز علی الله تعالی (1).

و قال قدس سره فی قوله سبحانه فی سورة العنکبوت وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا أی و کم من دابة لا یکون رزقها مدخرا معدا عن الحسن و قیل معناه لا یطیق حمل رزقها لضعفها و تأکل بأفواهها عن مجاهد و قیل إن الحیوان أجمع من البهائم و الطیور و غیرها مما یدب علی وجه الأرض لا یدخر القوت لغدها إلا بنی آدم و النملة و الفأرة بل تأکل منها قدر کفایتها فقط عن ابن عباس اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ أی یرزق تلک الدابة الضعیفة التی لا تقدر علی حمل رزقها و یرزقکم أیضا فلا تترکوا الهجرة بهذا السبب عن ابن عمر قال خرجنا مع رسول الله صلی الله علیه و آله حتی دخل بعض حیطان الأنصار فجعل یلتقط من التمر و یأکل فقال یا ابن عمر ما لک لا تأکل فقلت لا أشتهیه یا رسول الله فقال و لکنی أشتهیه و هذه صبیحة رابعة منذ لم أذق طعاما و لو شئت لدعوت ربی فأعطانی مثل ملک کسری و قیصر فکیف بک یا ابن عمر إذا بقیت مع قوم یخبئون رزق سنتهم لضعف الیقین فو الله ما برحنا حتی نزلت الآیة وَ هُوَ السَّمِیعُ أی لأقوالکم عند مفارقة أوطانکم الْعَلِیمُ بأحوالکم لا یخفی علیه شی ء من سرکم و إعلانکم (2).

ص: 22


1- 1. مجمع البیان 7: 218.
2- 2. مجمع البیان 8: 291.

و طبرسی قدس سره گفته: «و الطّیر» یعنی مسخر کردیم پرنده را «مَحشُورةً» یعنی آن ها را کنار داود علیه السّلام جمع کردیم، تا همراه ایشان، خدای متعال را تسبیح کنند «کُلٌّ» یعنی همه پرندگان و همه کوه ها «لَه أَوّابٌ» یعنی بسیار رجوع می کردند به مراد [خواسته] داود و در تسبیح کردن با ایشان، مطیع بودند. جبائی گفته: مانعی ندارد که خدای متعال معرفتی را در پرندگان قرار داده باشد، که به واسطه آن، امر و نهی داود علیه السّلام را بفهمند و هر چه از آن را که ایشان بخواهد اطاعت کنند، گرچه کامل العقل و مکلف هم نباشند.(1)

و فخر رازی گفته: اگر گفته شود چگونه ممکن است از پرندگان، با اینکه هیچ عقلی ندارند، تسبیح خدای متعال صادر شود؟ می­گوییم: بعید نیست که بگوییم خدای متعال در آن زمان، به آن ها عقولی داده بود که خدا را بشناسند و او را تسبیح گویند و همه این ها معجزه ای برای حضرت داود علیه السّلام بوده است. (پایان نقل قول)(2)

«خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها» گفته شده: یعنی زوج های همه حیوانات از نر و ماده و گفته شده: یعنی أشکال و گفته شده یعنی اصناف، و همچنین گفته شده: هر ممکن الوجودی، زوج ترکیبی است و یگانه حق و یکتای مطلق، فقط خدای تعالی است «وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ» یعنی در آفرینش همه حیواناتی که در زمین پراکنده اند، با همه اختلافی که در جنس و منافع و هدف مطلوبی که دارند، نشانه های روشنی بر وجود خدای سبحان، علم، قدرت، حکمت و لطفش وجود دارد. «لقَومٍ یُوقِنُونَ» یعنی کسانی که علم الیقین را با تدبر و تفکر طلب می­کنند.

در مورد کلام خدای سبحان «صافّات» گفته شده: یعنی هنگام پرواز در جو، بال های خود را می­گسترانند، زیرا پرندگان وقتی که بال های خود را می گشایند، پاهایشان را بر هم می­نهند. «و یقبضن» یعنی وقتی که بال ها را برای کمک گرفتن برای پرواز به پهلوهای خود می­زنند، آن ها را به خود می­چسبانند و به همین دلیل از صیغه اسم فاعل [صافات] به صیغه فعل [یقبضن] عدول کرد، تا فرق بین پرواز اصیل و غیر اصیل را مشخص کند. «ما یمسکهن» یعنی به جز خدای رحمان، کسی آن ها را بر خلاف طبعشان، در جو نگه نمی دارد. «إلّا الرحمن» یعنی کسی که رحمتش هر چیزی را فراگرفته و پرندگان را به شکل های مختلف و خصوصیات ظاهری مناسبی آفریده، که می­توانند در هوا حرکت کنند. «إنه بکل شیء بصیر» یعنی می داند که شگفتی ها را چگونه خلق کند و عجائب را چگونه تدبیر کند.

مؤلف:

نظر بنده چنین است که در سوره فیل و داستان آن دلالتی است بر اینکه جانداران شعور دارند و فرمانبر

ص: 23


1- . مجمع البیان 8 : 496
2- . مفاتیح الغیب 26 : 186

و قال قدس الله روحه وَ الطَّیْرَ أی و سخرنا الطیر مَحْشُورَةً أی مجموعة إلیه تسبح الله تعالی معه کُلٌ یعنی کل الطیر و الجبال لَهُ أَوَّابٌ رجاع إلی ما یرید مطیع له بالتسبیح معه قال الجبائی لا یمتنع أن یکون الله تعالی خلق فی الطیور من المعارف ما یفهم به أمر داود و نهیه فیطیعه فیما یرید منها و إن لم تکن کاملة العقل مکلفة(1).

و قال الرازی فإن قیل کیف یصدر تسبیح الله عن الطیر مع أنه لا عقل له قلنا لا یبعد أن یقال إن الله تعالی کان یخلق لها عقولا حتی تعرف الله فتسبحه حینئذ و کل ذلک کان معجزة لداود علیه السلام انتهی (2).

خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها قیل یعنی أزواج الحیوان من ذکر و أنثی و قیل أی الأشکال و قیل أی الأصناف و قیل کل ممکن فهو زوج ترکیبی و الواحد الحق و الفرد المطلق هو الله تعالی وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ أی و فی خلق ما یفرق علی وجه الأرض من الحیوان علی اختلاف أجناسها و منافعها و المقاصد المطلوبة منها دلالات واضحات علی وجوده سبحانه و علمه و قدرته و حکمته و لطفه لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ قیل أی یطلبون علم الیقین بالتدبر و التفکر.

قوله سبحانه صافَّاتٍ قیل أی باسطات أجنحتهن فی الجو عند طیرانها فإنهن إذا بسطنها صففن قوادمها وَ یَقْبِضْنَ أی و یضممنها إذا ضربن بها جنوبهن وقتا بعد وقت للاستظهار به علی التحرک و لذلک عدل به إلی صیغة الفعل للتفرقة بین الأصیل فی الطیران و الطاری علیه ما یُمْسِکُهُنَ فی الجو علی خلاف طبعهن إِلَّا الرَّحْمنُ الشامل رحمته کل شی ء بأن خلقهن علی أشکال و خصائص هیئاتهن للحرکة فی الهواء إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ یعلم کیف یخلق الغرائب و یدبر العجائب.

و أقول فی سورة الفیل و قصته دلالة علی شعور الحیوانات و کونها مطیعة

ص: 23


1- 1. مجمع البیان 8: 496 فیه:[ تفهم] و فیه: فتطیعه.
2- 2. تفسیر الرازیّ 26: 186 فیه:« لا عقل لهما» و فیه: عقلا.

خدای سبحانند، زیرا ظاهر این است که آن پرنده ها از جانوران بودند، نه از فرشته ها، گرچه احتمال آن هست. و همچنین فیل که از داخل شدن به حرم خودداری کرد و سخن عبد المطلب را فهمید و برای او سر بر خاک نهاد، چنانچه در داستان مفصل آن گذشت. آری ممکن است خداوند متعال در آن هنگام، به خاطر کرامت خانه کعبه و حضرت عبد المطلب و همچنین زمینه چینی برای نبوت پیغمبر ما صلی اللَّه علیه و آله، آن شعور و معرفت را به آن ها داده باشد .

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ پرنده ای در خشکی و دریا صید نمی شود و هیچ جانور وحشی ای شکار نمی شود، جز برای اینکه از تسبیح خدا غافل شده است.(1)

عیاشی هم از اسحاق این روایت را آورده است.(2)

روایت2.

تفسیر قمی: «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» یعنی از آب منی «فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ» آن هایی که بر دو پا راه می روند، مردم اند و آن ها که بر شکم راه می روند، مارها هستند و آن ها که بر چهار پا راه می روند، بهائم می باشند و امام صادق علیه السّلام فرمود: برخی هم بر بیشتر از چهار پا راه می­روند.(3)

توضیح

دمیری از قول جاحظ گفته: جانوران چهار قسم اند: یکی راه می­رود، یکی پرواز می کند، یکی شنا می­کند و یکی هم در زمین می­خزد، جز اینکه هر پرنده ای، راه هم می­رود، ولی هر چیزی که راه می­رود، پرنده نیست. آنکه راه می­رود، خود دارای سه قسم است: انسان،

ص: 24


1- . تفسیر قمی: 459
2- . تفسیر عیاشی 2 : 294
3- . تفسیر قمی: 459

لأمره سبحانه فإن الظاهر أن الطیور کانت حیوانات و لم تکن من الملائکة و إن احتملت ذلک و کذا الفیلة حیث امتنعت من دخول الحرم و فهمت کلام عبد المطلب و سجدت له رضی الله عنه کما مر مفصلا فی ذکر تلک القصة نعم یمکن أن یکون الله تعالی جعلها فی ذلک الوقت ذوات شعور و معرفة کرامة للبیت و عبد المطلب و إرهاصا لنبوة نبینا صلی الله علیه و آله.

الأخبار

«1»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ صدیق بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ طَیْرٍ یُصَادُ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا یُصَادُ شَیْ ءٌ مِنَ الْوُحُوشِ إِلَّا بِتَضْیِیعِهِ التَّسْبِیحَ (1).

العیاشی عن إسحاق: مثله (2).

«2»

التَّفْسِیرُ،: وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ أَیْ مِنْ مَنِیٍ (3) فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ عَلَی رِجْلَیْنِ النَّاسُ وَ عَلَی بَطْنِهِ الْحَیَّاتُ وَ عَلَی أَرْبَعٍ الْبَهَائِمُ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَی أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ (4).

بیان

قال الدمیری قال الجاحظ الحیوان علی أربعة أقسام شی ء یمشی و شی ء یطیر و شی ء یعوم (5) و شی ء ینساخ فی الأرض ألا إن کل طائر یمشی (6) و لیس کل شی ء یمشی یطیر(7) فالنوع الذی یمشی هو علی ثلاثة أقسام ناس

ص: 24


1- 1. تفسیر القمّیّ: 459.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ.
3- 3. فی التفسیر المطبوع: ای من میاه.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 459.
5- 5. عام فی الماء: سبح.
6- 6. فی المصدر: کل شی ء یطیر یمشی.
7- 7. فی نسخة: و لیس کل شی ء یمشی فهو طائر.

چهارپایان و درنده ها، و پرندگان همگی درنده و چهارپایند و حالت وحشی دارند، و «خشاش» آنانند که جرمی لطیف و جسمی کوچک دارند و سلاح [یعنی چنگال و منقار] ندارند، «همج» از پرنده ها نیست، ولی پرواز می کند و آن ها در میان پرندگان مثل حشراتند در میان روندگان و پرندگانِ درنده آنانند که تنها گوشت می­خورند و بهیمه آن هایند که تنها دانه می­خورند و آنکه مثل گنجشک ویژگی های مشترک دارد، چنگال و منقار ندارد، دانه برمی­چیند ولی در هنگام پرواز، مورچه و ملخ هم شکار می­کند و گوشت می­خورد، و مانند کبوتر، خوراک به دهان جوجه اش نمی­ریزد، یعنی طبع دوگانه ای دارد و امثال این پرندگان در دوگانه طبعی فراوانند. و هر چیزی که با دو بال می­پرد پرنده نیست، چون که خنفساء [جانور بدبوی کوچک و سیاه]، مگس ها، زنبورها، ملخ ها، مورچه ها، پشه ها، پروانه ها، موریانه ها و زنبور عسل هم پرواز می­کنند، ولی پرنده نامیده نشده اند و همچنین فرشتگان نیز پرواز می­کنند و دارای بال هم هستند، ولی جزء پرندگان نیستند و همچنین جعفر بن ابی طالب دارای دو بال است که با آن دو در بهشت پرواز می کند، ولی از پرندگان نیست.(1)

روایت3.

قرب الإسناد: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ پرنده ای جز به خاطر غفلتش از تسبیح خدای متعال، شکار نمی­شود.(2)

روایت4.

علل الشرایع: امام صادق علیه السّلام فرمود: حیوانات وحشی، پرندگان، درندگان و هر چیزی که خداوند متعال خلق فرموده، بعضی با بعضی دیگر مختلط بودند، زمانی که قابیل هابیل را کشت، تنفر بین حیوانات پدید آمد، ایشان به فزع درآمدند و از یک دیگر جدا شدند و هر کدام به هم نوع خود پیوست.(3)

ص: 25


1- . حیاة الحیوان: 206
2- . قرب الإسناد: 55
3- . علل الشرایع 1 : 5

و بهائم و سباع و الطیر کله سبع و بهیمة و همج و الخشاش ما لطف جرمه و صغر جسمه (1) و کان عدیم السلاح و الهمج لیس من الطیر و لکنه یطیر و هو فیما یطیر کالحشرات فیما یمشی و السبع من الطیر ما أکل اللحم خالصا و البهیمة ما أکل الحب خالصا و المشترک کالعصفور فإنه لیس بذی مخلب و لا منسر و هو یلقط الحب و هو مع ذلک یصید النمل إذا طار و یصید الجراد و یأکل اللحم و لا یزق فراخه کما یزق الحمام فهو مشترک الطبیعة و أشباه العصافیر من المشترک کثیرة و لیس کل ما طار بجناحین من الطیر فقد یطیر الجعلان و الذباب و الزنابیر و الجراد و النمل و البعوض و الفراش و الأرضة و النحل و غیر ذلک و لا یسمی

طیورا و کذلک الملائکة تطیر و لها أجنحة و لیست من الطیر و کذلک جعفر بن أبی طالب ذو جناحین یطیر بهما فی الجنة و لیس من الطیر(2).

«3»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ مَا یُصَادُ مِنَ الطَّیْرِ إِلَّا بِتَضْیِیعِهِمُ التَّسْبِیحَ (3).

«4»

الْعِلَلُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتِ الْوُحُوشُ وَ الطَّیْرُ وَ السِّبَاعُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُخْتَلِطاً بَعْضُهُ بِبَعْضٍ فَلَمَّا قَتَلَ ابْنُ آدَمَ أَخَاهُ نَفَرَتْ وَ فَزِعَتْ فَذَهَبَ کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَی شَکْلِهِ (4).

ص: 25


1- 1. فی نسخة: و صغر شخصه.
2- 2. حیاة الحیوان: 206( مادة الحیوان).
3- 3. قرب الإسناد: 55 فیه: داووا مرضاکم بالصدقة، و ادفعوا أبواب البلاء بالدعاء و حصنوا اموالکم بالزکاة فانه ما یصاد ما تصید من الطیر.
4- 4. علل الشرائع 1: 5.

روایت5.

علل الشرایع: امیرالمومنین علی علیه السّلام فرمود: وقتی عوعو سگ و عرعر خر را شنیدید، از شیطان رانده شده به خدا پناه ببرید، زیرا آن ها می­بینند آنچه را که شما نمی­بینید، پس آنچه را که بدان امر شده اید، انجام دهید تا آخر حدیث.

روایت6.

مجالس ابن الشیخ: حضرت علی علیه السّلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه واله از کنار ماده آهویی گذشتند که با طناب های خیمه ای بسته شده بود. وقتی که آهو رسول خدا صلی الله علیه واله را دید، خدای عزّ و جلّ زبانش را گشود، پس با ایشان تکلم کرد و گفت: ای رسول خدا، من مادر دو نوزاد تشنه هستم و این دو پستانم پر از شیرند، پس مرا رها کن، تا بروم آن دو را شیر بدهم، سپس برمی­گردم تا مرا ببندی، چنانچه قبلا بودم. رسول الله صلی الله علیه و آله به او فرمود: چگونه؟ در حالی که تو بسته شده یک قوم و شکار آن هایی. گفت: آری ای رسول خدا، من می آیم و مرا مثل قبل به دست خود می بندی، پس حضرت از او پیمانی خدایی گرفتند که برگردد و رهایش کردند،

ص: 26

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا سَمِعْتُمْ نُبَاحَ الْکَلْبِ وَ نَهِیقَ (1) الْحِمَارِ فَتَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ (2)

مَا لَا تَرَوْنَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ الْخَبَرَ(3).

«6»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ الثَّقَفِیِّ الْکَاتِبِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَارِثِ (4) بْنِ بَشِیرٍ الدُّهْنِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ عمرة الْقَیْسِیِّ عَنْ عَبَّادٍ الْمِنْقَرِیِ (5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِظَبْیَةٍ مَرْبُوطَةٍ بِطُنُبِ فُسْطَاطٍ فَلَمَّا رَأَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَطْلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا مِنْ لِسَانِهَا فَکَلَّمَتْهُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُمُّ خِشْفَیْنِ (6) عَطْشَانَیْنِ وَ هَذَا ضَرْعِی قَدِ امْتَلَأَ لَبَناً فَخَلِّنِی حَتَّی أَنْطَلِقَ (7)

فَأُرْضِعَهُمَا ثُمَّ أَعُودَ فَتَرْبُطَنِی (8)

کَمَا کُنْتُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ وَ أَنْتِ رَبِیطَةُ قَوْمٍ وَ صَیْدُهُمْ قَالَتْ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا أَجِی ءُ فَتَرْبُطُنِی کَمَا کُنْتُ أَنْتَ بِیَدِکَ (9)

فَأَخَذَ عَلَیْهَا مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَعُودَنَّ وَ خَلَّی سَبِیلَهَا

ص: 26


1- 1. فی المصدر: و نهیق الحمیر.
2- 2. الصحیح کما فی بعض نسخ المصدر: فانهن یرون.
3- 3. علل الشرائع 2: 270 و للحدیث صدر و ذیل ترکهما المصنّف.
4- 4. فی نسخة من المصدر: الحرب.
5- 5. فی المصدر:[ عمیرة العبسی: عن حماد المقرئ] و فی بعض النسخ: عباد المقرئ.
6- 6. الخشف بتثلیث الخاء: ولد الظبی أول ما یولد.
7- 7. فی المصدر: لا نطلق.
8- 8. فی المصدر: فیربطنی.
9- 9. فی المصدر: سأجیئ فتربطنی أنت بیدک کما کنت.

دیری نپایید که بازگشت، در حالی که هر چه در پستانش بود، خالی شده بود و پیغمبر خدا همانند قبل، او را بست، سپس پرسید: این شکار برای کیست؟ گفتند: ای رسول خدا، این از بنی فلان است. پس پیامبر صلی الله علیه واله به سوی آن ها آمدند و کسی که آهو را شکار کرده بود، فرد منافقی بود [بعد از شنیدن ماجرا] از نفاق خود برگشت و اسلام آوردنش نیکو گشت. پیغمبر با او برای خرید آهو گفتگو کردند، او گفت: پدر و مادرم به فدایت ای پیغمبر خدا، اصلا آن را رها می­کنم، آن گاه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر بهائم آنچه را که شما از مرگ می­دانید می­دانستند، هیچ حیوان فربهی از آن ها را نمی­خوردید.(1)

توضیح

(من الموت) یعنی اگر اصل وقوع مرگ را می دانستند و یا اینکه اگر سختی های مرگ و مجازات های بعد از آن و ترس و هول هنگام مرگ و بعد از آن را می دانستند، شاید معنی دوم روشن تر باشد.

روایت7.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: یعقوب به پسرش گفت ای پسرکم، زنا مکن که اگر پرنده هم زنا کند، پرش بریزد.(2)

روایت8.

در خرائج و جرائح روایت است که از امام حسین علیه السّلام در ایام خردسالیشان از صدای حیوانات سوال شد، زیرا یکی از شرائط امام این است که، دانا به همه زبان ها، حتی صدای حیوانات باشد. پس حضرت فرمود: وقتی کرکس فریاد می­زند، می گوید: ای فرزند آدم، هر چه خواهی زندگی کن که آخرش مرگ است. و هنگامی که باز آواز می­دهد، می­گوید: ای دانا به تمام پنهانی ها و ای برطرف کننده بلاها. و چون طاوس صدا دهد، می گوید: ای مولای من، به خودم ستم کردم و به زیورم مغرور شدم، پس مرا بیامرز. و هنگامی که درّاج [پرنده ای کوچک و رنگین] آواز خواند، گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} و وقتی خروس می­خواند می­گوید: هر که خدا بشناسد، یاد او را فراموش نکند. و چون مرغ خانگی قُد قُد کند، می­گوید: ای معبود بر حق، تو حقی و گفتارت حق است، ای خدا، ای حق.

ص: 27


1- . امالی ابن الشیخ 2 : 68 و 289
2- . محاسن: 106

فَلَمْ تَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی رَجَعَتْ قَدْ فَرَغَتْ مَا فِی ضَرْعِهَا فَرَبَطَهَا نَبِیُّ اللَّهِ کَمَا کَانَتْ ثُمَّ سَأَلَ لِمَنْ هَذَا الصَّیْدُ قَالُوا(1) یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ لِبَنِی فُلَانٍ فَأَتَاهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی اقْتَنَصَهَا(2) مِنْهُمْ مُنَافِقاً فَرَجَعَ عَنْ نِفَاقِهِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ فَکَلَّمَهُ النَّبِیُّ لِیَشْتَرِیَهَا مِنْهُ (3) قَالَ بَلْ أُخَلِّی سَبِیلَهَا فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ الْبَهَائِمَ یَعْلَمُونَ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً(4).

بیان

من الموت أی من أصل وقوعه أو من شدائد الموت و العقوبات الواقعة بعده و الأهوال المتوقعة عنده و بعده و لعله أظهر.

«7»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ یَعْقُوبُ علیه السلام لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ لَا تَزْنِ فَلَوْ أَنَّ الطَّیْرَ زَنَی لَتَنَاثَرَ رِیشُهُ (5).

«8»

الْخَرَائِجُ، رُوِیَ أَنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام سُئِلَ فِی حَالِ صِغَرِهِ عَنْ أَصْوَاتِ الْحَیَوَانَاتِ لِأَنَّ مِنْ شَرْطِ الْإِمَامِ أَنْ یَکُونَ عَالِماً بِجَمِیعِ اللُّغَاتِ حَتَّی أَصْوَاتِ الْحَیَوَانَاتِ فَقَالَ عَلَی مَا رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَارِثِ التَّمِیمِیُّ عَنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا صَاحَ النَّسْرُ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ عِشْ مَا شِئْتَ فَآخِرُهُ الْمَوْتُ (6) وَ إِذَا صَاحَ الْبَازِی یَقُولُ یَا عَالِمَ الْخَفِیَّاتِ وَ یَا کَاشِفَ الْبَلِیَّاتِ وَ إِذَا صَاحَ الطَّاوُسُ یَقُولُ مَوْلَایَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ اغْتَرَرْتُ بِزِینَتِی فَاغْفِرْ لِی وَ إِذَا صَاحَ الدُّرَّاجُ یَقُولُ الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی وَ إِذَا صَاحَ الدِّیکُ یَقُولُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ لَمْ یَنْسَ ذِکْرَهُ وَ إِذَا قَرْقَرَتِ الدَّجَاجَةُ تَقُولُ یَا إِلَهَ الْحَقِّ أَنْتَ الْحَقُّ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ یَا اللَّهُ یَا حَقُ

ص: 27


1- 1. فی المصدر: فقیل له: هذه.
2- 2. فی الکتاب و مصدره اقتضها و الظاهر أنّه مصحف« اقتنصها» أی اصطادها.
3- 3. فی المصدر: فکلمه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی بیعها لیشتریها منه.
4- 4. أمالی ابن الشیخ 2: 68، و 289( ط 1).
5- 5. المحاسن: 106.
6- 6. فی النسخة المخطوطة: فان آخره الموت.

و هنگامی که قرقی آواز کند، بگوید: به خدا و روز جزا ایمان آوردم. و وقتی که زغن می­خواند، می­گوید: بر خدا توکل کن، روزی داده می­شوی. و وقتی عقاب آواز کند، می گوید: هر که خدا را اطاعت کند، بدبخت نمی شود. و چون شاهین بخواند، می­گوید: خدا را به حقیقت، تسبیح می­کنم. و وقتی جغد آواز کند، بگوید: در دوری از مردم، آسودگی است. و وقتی کلاغ آواز خواند، گوید: ای روزی دهنده، روزی حلال بفرست. و چون دُرنا آواز بخواند، بگوید: خدایا مرا از [شر] دشمنم حفظ کن. و وقتی لک لک می­خواند، می­گوید: هر که با مردم نیست، از آزارشان ایمن است. و هنگامی که مرغابی فریاد کند، بگوید: آمرزشت را می­طلبم ای خدا. و چون هدهد آواز دهد، بگوید: چقدر بدبخت است کسی که نافرمانی خدا را کند. و قمری در هنگام آواز گوید: ای آگاه به درون و حرف های مخفیانه، ای خدا. و کبوتر دشتی در آوازش، گوید: تویی خدایی که هیچ معبودی جز تو نیست ای الله. و وقتی عکّه آواز می­خواند، می­گوید: تسبیح می­کنم خدایی را که هیچ امر پنهانی بر او پوشیده نیست. و وقتی طوطی بخواند، می­گوید: هر که پروردگارش را یاد کند، گناهش آمرزیده شود. و گنجشک در آوازش می گوید: از آنچه که خدا را غضبناک می کند آمرزش می­طلبم. و بلبل هنگام آواز خواندنش می گوید: به حق و حقیقت، هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست. و وقتی که کبک آواز سر دهد، بگوید: نزدیک شدن به حق، قرب [حقیقی] است. و بلدرچین در آوازش می­گوید: ای فرزند آدم، چه چیز تو را از مرگ غافل کرده؟ و شاهین در آوازش می­گوید: هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست و محمد و آل او برگزیدگان خدا هستند. و وقتی فاخته آواز کند، می­گوید: ای یگانه، ای یکی، ای یکتا، ای بی نیاز. و چون شقراق [نوعی کلاغ] آواز سر دهد، بگوید: ای مولای من، مرا از آ تش دوزخ آزاد فرما.

و وقتی شانه به سَر می­خواند، می­گوید: مولایم بر همه گناهکاران بازگشت کن [گناه همه گناهکاران را بیامرز]. و قمری در آوازش می­گوید: اگر گناهم را نیامرزی بدبختم. شفنین (یک نوع کبوتر) گوید: هیچ نیرویی، جز نیروی خدای بلند مرتبه و بزرگ وجود ندارد.

ص: 28

وَ إِذَا صَاحَ الْبَاشَقُ یَقُولُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ إِذَا صَاحَتِ الحداء [الْحِدَأَةُ](1)

تَقُولُ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ تُرْزَقْ وَ إِذَا صَاحَ الْعُقَابُ یَقُولُ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ لَمْ یَشْقَ وَ إِذَا صَاحَ الشَّاهِینُ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ إِذَا صَاحَتِ الْبُومَةُ یَقُولُ الْبُعْدُ مِنَ النَّاسِ أُنْسٌ وَ إِذَا صَاحَ الْغُرَابُ یَقُولُ یَا رَازِقُ ابْعَثِ الرِّزْقَ الْحَلَالَ وَ إِذَا صَاحَ الْکُرْکِیُّ یَقُولُ اللَّهُمَّ احْفَظْنِی مِنْ عَدُوِّی وَ إِذَا صَاحَ اللَّقْلَقُ یَقُولُ مَنْ تَخَلَّی عَنِ النَّاسِ نَجَا مِنْ أَذَاهُمْ وَ إِذَا صَاحَ الْبَطَّةُ تَقُولُ غُفْرَانَکَ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْهُدْهُدُ یَقُولُ مَا أَشْقَی مَنْ عَصَی اللَّهَ وَ إِذَا صَاحَ الْقُمْرِیُّ یَقُولُ یَا عَالِمَ السِّرِّ وَ النَّجْوَی یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الدُّبْسِیُ (2) یَقُولُ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ سِوَاکَ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْعَقْعَقُ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ وَ إِذَا صَاحَ الْبَبَّغَاءُ یَقُولُ مَنْ ذَکَرَ رَبَّهُ غَفَرَ ذَنْبَهُ وَ إِذَا صَاحَ الْعُصْفُورُ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِمَّا یُسْخِطُ اللَّهَ وَ إِذَا صَاحَ الْبُلْبُلُ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً وَ إِذَا صَاحَ الْقَبْجَةُ(3)

تَقُولُ قَرُبَ الْحَقُّ قَرُبَ وَ إِذَا صَاحَتِ السُّمَانَاةُ(4)

یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ مَا أَغْفَلَکَ عَنِ الْمَوْتِ وَ إِذَا صَاحَ السَّوْذَنِیقُ (5) یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْفَاخِتَةُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا فَرْدُ یَا صَمَدُ وَ إِذَا صَاحَ الشِّقِرَّاقُ یَقُولُ مَوْلَایَ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْقُنْبُرَةُ تَقُولُ مَوْلَایَ تُبْ عَلَی کُلِّ مُذْنِبٍ مِنَ الْمُذْنِبِینَ وَ إِذَا صَاحَ الْوَرَشَانُ یَقُولُ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ ذَنْبِی شَقِیتُ وَ إِذَا صَاحَ الشِّفْنِینُ (6)

یَقُولُ لَا قُوَّةَ إِلَّا

ص: 28


1- 1. فی النسخة المخطوطة: الحداءة.
2- 2. قال الدمیری: الدبسی بفتح الدال و کسر السین و یقال: بضم الدال: طائر منسوب الی دبس الرطب، و هو قسم من الحمام البری و لونه الدکنة و قیل: هو ذکر الیمام.
3- 3. القبجة: الحجل و هی اسم جنس یقع علی الذکر و الأنثی.
4- 4. فی النسخة المخطوطة: السمانی تقول.
5- 5. فی حیاة الحیوان: السوذنیق: الصقر.
6- 6. قال الدمیری: الشفنین بکسر الشین: هو متولد بین نوعین مأکولین و عده الجاحظ فی أنواع الحمام و بعضهم یقول: هو الذی تسمیه العامّة الیمام و صوته فی الترنم کصوت الرباب و فیه تحزین.

و چون شترمرغ فریاد زند، گوید: معبودی جز الله نیست. و وقتی چلچله آواز سر می­دهد، سوره حمد می­خواند و می­گوید: ای پذیرای توبه توبه کاران، ای خدا، سپاس از آن تو است. و چون زرافه فریاد زند، گوید: معبودی جز خدای یگانه نیست و او یکتاست. برّه کوچک، چون بانگ دهد، می­گوید: مرگ، برای پند دهندگی کافی است. و چون بزغاله صدا دهد، گوید: ای مرگم بشتاب که گناهم سنگین شد و به فزون رفت. وقتی که شیر غرش می کند، می­گوید: فرمان خداوند مهم است مهم. و چون گاو، بانگ دهد، می گوید: ای فرزند آدم، صبر کن، تو در برابر کسی هستی که می­بیند ولی دیده نمی شود و او خداست. و هنگامی که فیل صدا دهد، می­گوید: هیچ نیرو و چاره ای بی نیاز کننده از مرگ نیست [جلو مردن را نمی­گیرد]. و چون یوزپلنگ بانگ دهد می­گوید: ای شکست ناپذیر، ای قاهر، ای صاحب کبریا و عظمت ای الله و چون شتر نعره زند می­گوید: تسبیح می­کنم خوار کننده زورگویان را، تسبیح می­کنم او را. و هنگامی که اسب شیهه زند می­گوید: تسبیح می­کنم پروردگارمان را، تسبیح می­گویم او را. و چون گرگ نعره زند، گوید: هر چه را خدا حفظ کند هرگز ضایع [تباه] نگردد. و چون شغال صدا دهد، گوید: وای وای بر گنهکاری که بر گناه خود پافشاری می کند. و چون سگ بانگ دهد، گوید: گناهان، برای ذلت و خواری کافی است. و وقتی که خرگوش صدا دهد، می­گوید: ای خدا مرا هلاک نکن، سپاس از آن توست. و روباه با صدایش می­گوید: دنیا خانه فریب است. و چون آهو بانگ دهد، می­گوید: مرا از آزار و اذیت نجات بده. و چون کرگدن نعره زند، گوید: ای مولای من، به فریادم برس وگرنه نابود می­شوم. و چون شتر فریاد کند، بگوید: خدا برای من کافی است و او بهترین حمایتگر است، خدا برای من کافی است. و چون پلنگ غرش کند، بگوید: تسبیح گویم کسی را که به واسطه قدرت، شکست ناپذیر و گرامی است. و چون مار تسبیح کند، بگوید: چه بدبخت است کسی که نافرمانیت کند ای رحمان. و عقرب در تسبیح خود گوید: بدی چیز وحشتناکی است، سپس فرمود: خداوند هیچ چیزی را نیافریده، مگر اینکه او تسبیحی دارد که با آن پرودگارش را سپاس می گوید و آن گاه حضرت این آیه را تلاوت کردند «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ»(1){و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید، ولی شما تسبیح آن ها را درنمی یابید.}

توضیح

دمیری گفته: کرکس پرنده ای معروف است و او رئیس پرندگان است و در آوازش

ص: 29


1- . خرائج و جرائح: 248

بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ إِذَا صَاحَتِ النَّعَامَةُ تَقُولُ لَا مَعْبُودَ سِوَی اللَّهِ وَ إِذَا صَاحَتِ الْخُطَّافَةُ فَإِنَّهَا تَقْرَأُ سُورَةَ الْحَمْدِ وَ تَقُولُ یَا قَابِلَ تَوْبَةِ التَّوَّابِینَ یَا اللَّهُ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِذَا صَاحَتِ الزَّرَافَةُ تَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَ إِذَا صَاحَ الْحَمَلُ یَقُولُ کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ إِذَا صَاحَ الْجَدْیُ یَقُولُ عَاجَلَنِیَ الْمَوْتُ ثَقُلَ ذَنْبِی وَ ازْدَادَ وَ إِذَا صَاحَ الْأَسَدُ یَقُولُ أَمْرُ اللَّهِ مُهِمٌّ مُهِمٌّ وَ إِذَا صَاحَ الثَّوْرُ یَقُولُ مَهْلًا مَهْلًا یَا ابْنَ آدَمَ أَنْتَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ یَرَی وَ لَا یُرَی وَ هُوَ اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْفِیلُ یَقُولُ لَا یُغْنِی عَنِ الْمَوْتِ قُوَّةٌ وَ لَا حِیلَةٌ وَ إِذَا صَاحَ الْفَهْدُ یَقُولُ یَا عَزِیزُ یَا جَبَّارُ یَا مُتَکَبِّرُ یَا اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ الْجَمَلُ یَقُولُ سُبْحَانَ مُذِلِّ الْجَبَّارِینَ سُبْحَانَهُ وَ إِذَا صَهَلَ الْفَرَسُ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّنَا سُبْحَانَهُ وَ إِذَا صَاحَ الذِّئْبُ یَقُولُ مَا حَفِظَ اللَّهُ لَنْ یَضِیعَ أَبَداً وَ إِذَا صَاحَ ابْنُ آوَی یَقُولُ الْوَیْلُ الْوَیْلُ لِلْمُذْنِبِ الْمُصِرِّ وَ إِذَا صَاحَ الْکَلْبُ یَقُولُ کَفَی بِالْمَعَاصِی ذُلًّا وَ إِذَا صَاحَ الْأَرْنَبُ یَقُولُ لَا تُهْلِکْنِی یَا اللَّهُ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِذَا صَاحَ الثَّعْلَبُ یَقُولُ الدُّنْیَا دَارُ غُرُورٍ وَ إِذَا صَاحَ الْغَزَالُ یَقُولُ نَجِّنِی مِنَ الْأَذَی وَ إِذَا صَاحَ الْکَرْکَدَّنُ یَقُولُ أَغِثْنِی وَ إِلَّا هَلَکْتُ یَا مَوْلَایَ وَ إِذَا صَاحَ الْإِبِلُ یَقُولُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ إِذَا صَاحَ النَّمِرُ یَقُولُ سُبْحَانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ سُبْحَانَهُ وَ إِذَا سَبَّحَتِ الْحَیَّةُ تَقُولُ مَا أَشْقَی مَنْ عَصَاکَ یَا رَحْمَانُ وَ إِذَا

سَبَّحَتِ الْعَقْرَبُ تَقُولُ الشَّرُّ شَیْ ءٌ وَحْشٌ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ لَهُ تَسْبِیحٌ یَحْمَدُ بِهِ رَبَّهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ(1) إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (2).

بیان

قال الدمیری النسر طائر معروف و هو عریف الطیر و یقول فی

ص: 29


1- 1. الإسراء: 44.
2- 2. لم نجد الحدیث فی الخرائج المطبوع، و الذی یستفاد من مواضع من البحار أن النسخة المطبوعة من الخرائج مختصر من نسخة المصنّف.

می گوید: فرزند آدم، هرچه می­خواهی زندگی کن که مرگ تو را ملاقات خواهد کرد و این مطلب را حسن بن علی رضی اللَّه عنهما هم فرموده است و گفته: این با عمر درازی که به کرکس اختصاص داده شده، مناسبت دارد. گفته می شود او از جمله پرندگانی است که طولانی ترین عمرها را دارد و هزار سال عمر می کند. و در کتاب نفحات الأزهار از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت است که فرمود: از حبیبم؛ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: ای محمّد، هر چیزی آقایی دارد، آقای بشر؛ آدم است، آقای فرزندان آدم؛ تویی و آقای روم؛ صهیب است، آقای فارس؛ سلمان و آقای حبش؛ بلال است، آقای درختان؛ سدر، آقای پرنده ها؛ کرکس، آقای ماه ها؛ ماه رمضان و آقای روزها؛ روز جمعه است، آقای زبان ها؛ عربی، آقای عربیّت؛ قرآن و آقای قرآن؛ سوره بقره است.(1)

و گفته (البازی)، فصیح ترین حالتش این است که یاء به صورت مخفف خوانده می شود، حالت دوم به صورت باز خوانده شده و حالت سوم هم این است که به صورت تشدید یاء خوانده شود و مثنی آن (بازان) و جمعش (بزاة) است و در عجائب المخلوقات آمده که بازها همگی ماده اند و نر آن ها از نوعی دیگر است، مثل زغن و شاهین و به همین دلیل شکل آن ها گوناگون است.(2)

و همچنین گفته: طاوس در طبعش عفت و حب افتخار به خود و تکبر و بالیدن به پَرَش و چتر زدن با دمش وجود دارد، به ویژه زمانی که ماده اش به او نگاه کند، تا آخر آنچه که در آینده بیاید.(3)

و درباره (درّاج) گفته که: می­خواند: با شکر نعمت، نعمت ها سرازیر می­شوند و آوازش بدین کلمات تقطیع شود.(4)

ص: 30


1- . حیاة الحیوان: 251 - 252
2- . حیاة الحیوان: 77
3- . حیاة الحیوان 2 : 59
4- . حیاة الحیوان 1 : 243

صیاحه ابن آدم عش ما شئت فإن الموت ملاقیک کذا قال الحسن بن علی رضی الله عنهما قال و فی هذا مناسبة لما خص النسر به من طول العمر یقال إنه من أطول الطیر عمرا و إنه یعمر ألف سنة

وَ فِی کِتَابِ نَفَخَاتِ الْأَزْهَارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ حَبِیبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ هَبَطَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ سَیِّداً فَسَیِّدُ الْبَشَرِ آدَمُ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ أَنْتَ وَ سَیِّدُ الرُّومِ صُهَیْبٌ وَ سَیِّدُ فَارِسَ سَلْمَانُ وَ سَیِّدُ الْحَبَشِ بِلَالٌ وَ سَیِّدُ الشَّجَرِ السِّدْرُ وَ سَیِّدُ الطَّیْرِ النَّسْرُ وَ سَیِّدُ الشُّهُورِ رَمَضَانُ وَ سَیِّدُ الْأَیَّامِ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ سَیِّدُ الْکَلَامِ الْعَرَبِیَّةُ وَ سَیِّدُ الْعَرَبِیَّةِ الْقُرْآنُ وَ سَیِّدُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ(1).

و قال البازی أفصح لغاته مخففة الیاء و الثانیة باز و الثالثة بازی بتشدید الیاء و التثنیة بازان (2) و الجمع بزاة و فی عجائب المخلوقات لا یکون إلا أنثی و ذکرها من أنواع أخر(3)

من الحداء و الشواهین و لهذا اختلف أشکالها(4).

و قال طاوس فی طبعه العفة و حب الزهو(5) بنفسه و الخیلاء و الإعجاب بریشه و عقده لذنبه کالطاق لا سیما إذا کانت الأنثی ناظرة إلیه إلی آخر ما سیأتی (6).

و قال فی الدراج و هو القائل بالشکر قدوم النعم و صوته مقطع علی هذه الکلمات (7).

ص: 30


1- 1. حیاة الحیوان: 251 و 252.
2- 2. فی المصدر: و التثنیة بازیان.
3- 3. فی المصدر: من نوع آخر کالحداء.
4- 4. حیاة الحیوان: 77.
5- 5. الزهو: الفخر. التیه و الکبر.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 59.
7- 7. حیاة الحیوان 1: 243.

و در قاموس آمده که به بانگ شتر و آواز کبوتر (قرقره) گویند. (باشق) معرب کلمه (باشه) و معروف است و (حداة) بر وزن (عنبه)، نام پرنده معروفی است. و دمیری گفته: هنگامی که عقاب آواز سر دهد، می گوید: در دوری از مردم، آسودگی و راحتی است.(1)

و درباره کرکی(قرقی) گفته: که پرنده بزرگ معروفی است و جمعش کراکی است و جانداری است که بدون رئیس زندگی نمی کند و یاری به یکدیگر، در طبع اوست، و گروه آن ها در هنگام پرواز به صورت جدا از هم پرواز نمی کنند، بلکه در صفی واحد قرار می­گیرند که یکی از آن ها، همانند یک رئیس، جلوتر قرار می­گیرد که تا مدتی بقیه پرندگان دنباله روی اویند و سپس یکی دیگر از آن ها جای او را می­گیرد و پیشرو می شود، تا اینکه پرنده ای که جلوتر از بقیه قرار داشت پشت سر بقیه قرار می­گیرد.(2) و گفته که: (دبسی) که با فتحه و ضمه دال هر دو خوانده می شود، پرنده ای کوچک است که منسوب به منطقه (دبس الرطب) می­باشد و نوعی از کبوتر دشتی است.(3) و گفته: (عقعق) بر وزن ثعلب، «کندش» نامیده می شود و پرنده ای است به اندازه کبوتر و شکل کلاغ و دو بالش بزرگ تر از دو بال کبوتر است و دو رنگ دارد: سفید و سیاه، دمش دراز است، در زیر سقف و سایه آن مأوی نمی­گیرد، و در طبعش، زنا و خیانت وجود دارد و به دزدی و پلیدی وصف می شود.(4) و گفته (ببغاء) دارای سه باء موحدات است که اولی و سومی فتحه دار و دومی ساکن است و دارای غین معجمه است و آن پرنده سبز رنگی است که (الدره) هم نامیده می شود که به اندازه کبوتر است و مردم برای بهره گیری از صدایش آن را می­گیرند و دارای نیرویی است که می تواند صداها را بازگو کند و همچنین

ص: 31


1- . حیاة الحیوان 2 : 87
2- . حیاة الحیوان 2 : 194
3- . حیاة الحیوان 1 : 238
4- . حیاة الحیوان 2 : 102

و فی القاموس القرقرة هدیر البعیر و صوت الحمام انتهی (1).

و الباشق معرب باشه (2) و هو معروف و الحدأة کعنبة طائر معروف (3) و قال الدمیری إن العقاب إذا صاحت تقول فی البعد من الناس راحة(4).

و قال الکرکی طائر کبیر معروف و الجمع الکراکی و هو من الحیوان الذی لا یصح إلا برئیس و فی طبعه التناصر و لا تطیر الجماعة منه متفرقة بل صفا واحدا یقدمها واحد منها کالرائس (5) و هی تتبعه یکون ذلک حینا ثم یخلفه آخر منها مقدما حتی یصیر الذی کان مقدما مؤخرا(6)

و قال الدبسی بفتح الدال و ضمها طائر صغیر منسوب إلی دبس الرطب و هو قسم من الحمام البری (7) و قال العقعق کثعلب تسمی کندش و هو طائر علی قدر الحمامة و علی شکل الغراب و جناحاه أکبر من جناحی الحمامة و هو ذو لونین أبیض و أسود طویل الذنب لا یأوی تحت سقف و لا یستظل به و فی طبعه الزنا و الخیانة و یوصف بالسرقة و الخبث (8) و قال الببغاء بثلاث باءات موحدات أولاهن و ثالثتهن مفتوحات (9) و الثانیة ساکنة و بالغین المعجمة هی الطائر الأخضر المسمی بالدرة و هی فی قدر الحمامة یتخذها الناس للانتفاع بصوتها و لها قوة علی حکایة الأصوات و قبول

ص: 31


1- 1. القاموس: مادة القر.
2- 2. القاموس: مادة بشق.
3- 3. القاموس: مادة الحدأ.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 87 فیه: عن الناس.
5- 5. فی المصدر: کالرئیس لها.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 194.
7- 7. حیاة الحیوان 1: 238.
8- 8. حیاة الحیوان 2: 102.
9- 9. فی المصدر: مفتوحتان.

تلقین پذیر است و پادشاهان و بزرگان او را می­گیرند، تا هر چه از اخبار را که می­شنود پخش کند و با کمک پاهایش غذایش را می­خورد، همان طور که انسان غذا را با دستش می­خورد(1) و در قاموس آمده (ببغاء) که گاهی اوقات باء دومی اش مشدد می شود؛ پرنده ای سبز رنگ است.

فعل (قرب) در قرب الحق یا ثلاثی مجرد است و یا باب تفعیل و منظور از حق یا پروردگار سبحان است و یا قیامت و یا منظور ضد باطل است. و دمیری گفته که (قبجه) اسم جنسی است که بر ماده و نر اطلاق می شود.(2)

و همچنین گفته (سمانی) که با ضمه سین و فتحه نون خوانده می شود، اسم پرنده ای است که در زمین اقامت دارد و اگر پرواز داده نشود، خودش معمولا پرواز نمی کند و وقتی که صدای رعد را بشنود می میرد و در فصل زمستان ساکت است و وقتی که بهار می آید، آوازخوان می شود.(3)

و در قاموس آمده که (سوزنیق) بر وزن (زنجبیل) است و حرف اولش ضمه دار است و (سیذنوق) حرف اولش با ضمه و فتحه و نون آن با کسره و فتحه خوانده شده و (سذانق) نونش با فتحه و ضمه آمده و سوذنیق همان شاهین یا باز است.

دمیری گفته: (فاخته) مفرد کلمه (فواخت) است که از طوق داران است و فاء آن فتحه دار و خاء آن کسره دار است و دارای تاء گرد در آخرش می­باشد. در کفایه گفته: پنداشته اند که مارها از آوازش می­گریزند و صوتش دارای شیوایی و نیکویی است و در طبعش موانست با انسان ها وجود دارد و در خانه ها زندگی میکند و عرب ها آن را دروغگویی وصف می کنند، زیرا هنوز خرما گل نکرده که فریاد می­زند: زمان رطب است.

مؤلف:

مشهور این است که دارای تاء گرد فوقانی است، همان طور که در قاموس و غیر آن هم آمده و دمیری گفته: (شقراق) با فتحه و کسره شین خوانده شده و چه بسا گفته اند (شرقراق) و آن پرنده کوچکی است

ص: 32


1- . حیاة الحیوان 1 : 80
2- . حیاة الحیوان 2 : 169
3- . حیاة الحیوان 2 : 18

التلقین یتخذها الملوک و الأکابر لتنم ما تسمع من الأخبار و تتناول مأکولها برجلها(1) کما یتناول الإنسان الشی ء بیده (2) و فی القاموس الببغاء و قد تشدد الباء الثانیة طائر أخضر(3).

قوله قرب الحق علی بناء المجرد أو التفعیل و الحق الرب سبحانه أو القیامة أو ضد الباطل.

و قال الدمیری القبجة اسم جنس تقع علی الذکر و الأنثی (4).

و قال السمانی بضم السین و فتح النون (5) اسم طائر یلبد بالأرض و لا یکاد یطیر إلا أن یطار و إذا سمع الرعد مات و یسکت فی الشتاء و إذا أقبل الربیع یصیح (6).

و فی القاموس السوذنیق کزنجبیل و یضم أوله و السیذنوق بضم أوله و فتحه و کسر النون و فتحه و السذانق بفتح النون و ضمه و السوذنیق الصقر و الشاهین (7).

و قال الدمیری الفاختة واحدة الفواخت من ذوات الأطواق و هی بفتح الفاء و کسر الخاء المعجمة و بالتاء المثناة فی آخرها قاله فی الکفایة و زعموا أن الحیات تهرب من صوتها و فیها فصاحة و حسن صوت و فی طبعها الأنس بالناس و تعیش فی الدور و العرب تصفها بالکذب فإن صوتها عندهم هذا أوان الرطب تقول ذلک و النخل لم تطلع.

و أقول المشهور أنها بالتاء المثناة الفوقانیة کما فی القاموس و غیره و قال الدمیری الشقراق بفتح الشین و کسرها و ربما قالوا الشرقراق طائر هو صغیر

ص: 32


1- 1. فی المصدر: لینم بما یسمع من الاخبار و یتناول مأکوله برجله.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 80.
3- 3. القاموس: الببغاء.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 169.
5- 5. فی المصدر: علی وزن الحباری.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 18.
7- 7. القاموس: السوذنیق.

که (اخیل) نامیده شده و عرب ها بدان فال بد زنند و پرنده بانمک و سبز رنگی است که به اندازه کبوتر است و رنگش سبز پر رنگ زیبایی است، در بال هایش سیاهی وجود دارد، ییلاق و قشلاق می­کند و مخطط به رنگ های سرخ، سبز و سیاه است،(1) در قاموس آمده که (قبّر) بر وزن سکّر و صرد، پرنده ای است که مفردش با تاء می­آید و همچنین گفته می شود: (قنبراء) که جمعش (قنابر) است و نگویید (قنبره) بر وزن (قنفذه) یا (لغیّه).

دمیری درباره ورشان گفته: «ساق حر» است و همان قُمری نر است، گفته شده که پرنده ای است که از فاخته و کبوتر متولد می شود که به مهربانی با فرزندان وصف شده، تا آنجا که چه بسا خود را بکشد، اگر فرزندش را در دست شکارچی بیند. عطاء گفته: او می گوید: برای مرگ بزایید و برای ویرانی بسازید و این لام [در متن عربی]، مجازا لام عاقبت است.(2)

و گفته: (شفنین) با کسره خوانده می شود که از دو نوع دیگر پدید می­آید و جاحظ او را در شمار کبوتران شمرده و گفته شده که این همان پرنده ای است که عوام او را (یمام) می­نامند و صدایش در ترنم همچون صدای عود(یکی از آلات موسیقی) است و اندوه بار است و هنگامی که صداهایشان با یکدیگر ترکیب شود، نیکو می شود و در طبعش چنین است که اگر ماده اش را از دست دهد، پیوسته آواره است، تا اینکه می میرد و ماده اش همچنین است.

و گفته: ثعلبی گوید: چون آدم علیه السّلام از بهشت خارج شد، از تنهایی شکایت کرد، پس خدا او را با چلچله [پرستو] همدم نمود و او را ملازم خانه ها کرد و او به خاطر انس با انسان ها، از آن ها جدا نمی شود. و گفته: چهار آیه از قرآن با او است «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقرآن عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ» تا آخر سوره(3) و آوازش را در «الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» می­کَشَد.(4)

ص: 33


1- . حیاة الحیوان 2 : 38
2- . حیاة الحیوان 2 : 284
3- . حشر / 20 - 24
4- . حیاة الحیوان 2 : 36

یسمی الأخیل و العرب تتشأم به و هو أخضر ملیح بقدر الحمامة خضرته حسنة مشبعة فی أجنحته سواد و له مشتی و مصیف و یکون مخططا بحمرة و خضرة و سواد(1) و فی القاموس القبر کسکر و صرد طائر الواحدة بهاء و یقال القنبراء و الجمع قنابر و لا تقل قنبرة کقنفذة أو لغیة(2).

و قال الدمیری الورشان ساق حر و هو ذکر القماری و قیل إنه طائر متولد بین الفاختة و الحمامة یوصف بالحنو علی أولاده حتی أنه ربما قتل نفسه إذا رآها فی ید القانص قال عطاء إنه یقول لدوا للموت و ابنوا للخراب و هذه لام العاقبة مجازا(3).

و قال الشفنین بالکسر متولد بین نوعین مأکولین و عده الجاحظ فی أنواع الحمام و قیل هو الذی تسمیه العامة الیمام و صوته فی الترنم کصوت الرباب و فیه تحزین و تحسن أصواتها إذا اختلطت و من طبعه إذا فقد أنثاه لم یزل أغرب إلی أن یموت و کذلک الأنثی (4).

و قال ذکر الثعلبی أن آدم علیه السلام لما خرج من الجنة اشتکی الوحشة(5) فآنسه الله بالخطاف و ألزمها البیوت فهی لا تفارق بنی آدم أنسا لهم قال و معها أربع آیات من کتاب الله عز و جل لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إلی آخر السورة(6) و تمد صوتها بقوله الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (7)

ص: 33


1- 1. حیاة الحیوان 2: 38.
2- 2. القاموس: القبر.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 284.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 36.
5- 5. فی المصدر: اشتکی إلی اللّه تعالی الوحشة.
6- 6. الحشر: 20- 24.
7- 7. حیاة الحیوان 1: 213.

و گفته: (زرافه) که فتحه و ضمه زاء خوانده می شود، حیوانی خوش خوست و دو دستش بلند و دو پایش کوتاه است، و دو دست و دو پایش، ده ذراع [تقریبا پنج متر] است، سرش، مانند سر شتر و شاخش، مثل شاخ گاو، پوستش مانند پوست پلنگ و تکیه گاه هایش [یعنی دست و پا] و سمش، مانند گاو و دمش، چون دم آهوست، در پاهایش زانو وجود ندارد و زانوهایش در دو دست او است، و وقتی راه می­ر­ود، پای چپ و دست راست را پیش نهد، برخلاف چهارپایان دیگر که دست چپ را و پای راست پیش می­نهند، در طبع او دوستداری و موانست وجود دارد و چون خدا می­دانست که غذایش در درختان است، دو دستش را از دو پایش بلندتر آفرید، تا برای دستیابی آسان به گیاه و علف آن درخت از آن دو کمک بگیرد. و گفته شده که او متولد از سه جانور است، شتر وحشی، گاو وحشی و کفتار.(1)

مؤلف

سخن کامل در این باره می­آید ان شاء اللَّه ...

و دمیری گفته: (حمل) گوسفندی است که به شش ماهگی می­رسد و گفته شده: فرزند میشی است که در سال دوم و یا کمتر از آن قرار دارد.(2)

روایت9.

در کتاب مناقب از تفسیر ثعلبی نقل شده که امام صادق علیه السّلام از قول حسین بن علی علیهما السّلام فرموده اند: چون کرکس بانگ دهد، گوید: ای فرزند آدم، هرچه خواهی زندگی کن که پایانش مرگ است. و چون کلاغ آواز کند، گوید: همانا در دوری از مردم آسودگی است. و قنبره در آوازش گوید: خدایا دشمنان خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله را لعنت کن. و چون چلچله آواز سر دهد، سوره حمد بخواند و «الضالین» را مانند قاری بکشد.(3)

ص: 34


1- . حیاة الحیوان 2 : 4
2- . حیاة الحیوان 1 : 192
3- . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 223

و قال الزرافة بفتح الزای و ضمها حسنة الخلق طویلة الیدین قصیره الرجلین مجموع یدیها و رجلیها نحو عشرة أذرع رأسها کرأس الإبل و قرنها کقرن البقر و جلدها کجلد النمر و قوائمها و أظلافها کالبقر و ذنبها کذنب الظبی لیس لها رکب فی رجلیها إنما رکبتاها فی یدیها و إذا مشت قدمت الرجل الیسری و الید الیمنی بخلاف ذوات الأربع فإنها تقدم الید الیسری و من طبعها التودد و التأنس (1)

و لما علم الله أن قوتها فی الشجر(2) جعل یدیها أطول من رجلیها لتستعین بذلک علی المرعی منها(3) و قیل هی متولدة بین ثلاثة حیوانات الناقة الوحشیة و البقرة الوحشیة و الضبعان (4).

أقول

سیأتی تمام القول فی ذلک إن شاء الله.

و قال الدمیری الحمل الخروف إذا بلغ ستة أشهر و قیل هو ولد الضأن الجذع فما دونه (5).

«9»

الْمَنَاقِبُ (6)، [تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِ] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا: إِذَا صَاحَ النَّسْرُ قَالَ ابْنَ آدَمَ عِشْ مَا شِئْتَ آخِرُهُ الْمَوْتُ وَ إِذَا صَاحَ الْغُرَابُ قَالَ إِنَّ فِی الْبُعْدِ مِنَ النَّاسِ أُنْساً وَ إِذَا صَاحَ الْقُنْبُرَةُ قَالَ اللَّهُمَّ الْعَنْ مُبْغِضِی آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِذَا صَاحَ الْخُطَّافُ قَرَأَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ یَمُدُّ الضَّالِّینَ کَمَا یَمُدُّهَا الْقَارِئُ (7).

ص: 34


1- 1. فی المصدر: فانها تقدم الید الیمنی و الرجل الیسری، و من طبها التودد و التأنس و تجتر و تبعر.
2- 2. فی المصدر: من الشجر.
3- 3. فی المصدر: علی الرعی منها بسهولة.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 4.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 192.
6- 6. فی المطبوع: العیّاشیّ و المناقب، و لعله وهم.
7- 7. مناقب آل أبی طالب 3: 223.

روایت10.

کافی: امام صادق علیه السّلام می فرمود: هیچ پرنده ای شکار نمی شود، جز به خاطر غفلت از تسبیح، و به هیچ مالی آفتی نرسد، جز به خاطر نپرداختن زکات.(1)

روایت11.

کافی: امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام فرمود: خورشید، بر روزی بهتر از روز جمعه طلوع نکرده و سخن پرندگان در آن روز، وقتی که به هم می­رسند این است که: سلام، سلام، چه روز خوبی است.(2)

روایت12.

اختصاص: ابن عباس می گوید: در مجلس امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السّلام بودیم که ناگهان، تعدادی از عجم ها آمدند و به ایشان سلام کردند و سپس گفتند: آمده ایم تا از شش خصلت از شما بپرسیم، اگر به ما جواب دهید، ایمان می­آوریم و تصدیق می­کنیم وگرنه دروغ می­شماریم و انکار می­کنیم. پس علی علیه السّلام فرمود: بپرسید برای فهمیدن نه برای آزار دادن. گفتند: به ما خبر دهید که اسب در شیهه خود و خر در عرعرش و درّاج در بانگش و شانه سر در آوازش و خروس در صیحه اش و قورباغه در قرقرش چه می گوید؟ علی علیه السّلام فرمود: چون دو گروه [در جنگ] به هم برخورند، و مردان جنگی با شمشیر به سوی یکدیگر روند، اسب سرش را بلند می کند و می­گوید: تسبیح می­کنم فرمانروای پاک را. و خر در عرعرش می­گوید: خدایا عشارین [ده یک گیرندگان، شاید منظور مالیات چیان است] را لعنت کن. و خروس در آواز سحرهایش گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید. و قورباغه در قرقرش می­گوید: تسبیح می­کنم کسی را که در اعماق دریاها مورد پرستش واقع می شود. و درّاج گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} و شانه سر در آوازش گوید: خدایا دشمنان آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله را لعنت کن. ابن عباس می­گوید: گفتند: ایمان آوردیم و باور کردیم و در روی زمین کسی که از تو داناتر باشد وجود ندارد. فرمود: آیا نمی­خواهید [بیشتر] به شما خبر دهم؟ گفتند: چرا ای امیر المؤمنین، پس حضرت فرمود: به درستی که در هر روز برای اسب سه دعای مستجاب وجود دارد؛ در آغاز روزش می­گوید:

ص: 35


1- . کافی 3 : 505
2- . کافی : 3 415 - 416
«10»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْعَاصِمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سَالِمٍ مَوْلَی أَبَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ طَیْرٍ یُصَادُ إِلَّا بِتَرْکِهِ التَّسْبِیحَ وَ مَا مِنْ مَالٍ یُصَابُ إِلَّا بِتَرْکِ الزَّکَاةِ(1).

«11»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَوْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ بِیَوْمٍ أَفْضَلَ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ إِنَّ کَلَامَ الطَّیْرِ فِیهِ إِذَا لَقِیَ (2) بَعْضُهُ بَعْضاً سَلَامٌ سَلَامٌ یَوْمٌ صَالِحٌ (3).

«12»

الْإِخْتِصَاصُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: شَهِدْنَا مَجْلِسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ فَإِذَا نَحْنُ بِعِدَّةٍ مِنَ الْعَجَمِ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا جِئْنَاکَ لِنَسْأَلَکَ عَنْ سِتِّ خِصَالٍ فَإِنْ أَنْتَ أَخْبَرْتَنَا آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا وَ إِلَّا کَذَّبْنَا وَ جَحَدْنَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سَلُوا مُتَفَقِّهِینَ وَ لَا تَسْأَلُوا مُتَعَنِّتِینَ قَالُوا أَخْبِرْنَا مَا یَقُولُ الْفَرَسُ فِی صَهِیلِهِ وَ الْحِمَارُ فِی نَهِیقِهِ وَ الدُّرَّاجُ فِی صِیَاحِهِ وَ الْقُنْبُرَةُ فِی صَفِیرِهَا وَ الدِّیکُ فِی نَعِیقِهِ وَ الضِّفْدِعُ فِی نَقِیقِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ مَشَی الرِّجَالُ إِلَی الرِّجَالِ بِالسُّیُوفِ یَرْفَعُ الْفَرَسُ رَأْسَهُ فَیَقُولُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ وَ یَقُولُ الْحِمَارُ فِی نَهِیقِهِ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعَشَّارِینَ وَ یَقُولُ الدِّیکُ فِی نَعِیقِهِ بِالْأَسْحَارِ اذْکُرُوا اللَّهَ یَا غَافِلِینَ وَ یَقُولُ الضِّفْدِعُ فِی نَقِیقِهِ سُبْحَانَ الْمَعْبُودِ فِی لُجَجِ الْبِحَارِ وَ یَقُولُ الدُّرَّاجُ فِی صِیَاحِهِ الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی وَ تَقُولُ الْقُنْبُرَةُ فِی صَفِیرِهَا اللَّهُمَّ الْعَنْ مُبْغِضِی آلِ مُحَمَّدٍ قَالَ فَقَالُوا آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا وَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَقَالَ علیه السلام أَ لَا أُفِیدُکُمْ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ إِنَّ لِلْفَرَسِ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٍ یَقُولُ فِی أَوَّلِ نَهَارِهِ

ص: 35


1- 1. فروع الکافی 3: 505 طبعة الآخوندی.
2- 2. فی المصدر: إذا التقی.
3- 3. فروع الکافی 3: 415 و 416.

خدایا در روزی آقایم وسعت قرار ده، و در وسط روز می­گوید: خدایا مرا نزد آقایم از خاندانش و مالش محبوب تر ساز، و در پایان روز می­گوید: خدایا به آقای من، در حالی که بر پشت من سوار است، شهادت روزی کن.(1)

توضیح

(نعق الغراب) که با عین مهمله و معجمه [یعنی به صورت غین] خوانده شده، به معنای فریاد زدن و خواندن است و (نق الضفدع) هم به معنای آواز قورباغه است.

روایت13.

اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: مردی از انصار شتر آبکشی داشت، چون سالخورده شد، یکی از اهل خانواده اش گفت: کاش آن را قربانی می­کردید. پس آن شتر نزد رسول خدا آمد و صدا و ضجه کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به دنبال صاحبش فرستادند. وقتی که آمد، حضرت به او فرمود: این شتر می­پندارد اکنون می­خواهید او را بکشید، در حالی که از جوانی تا پیری در خدمت شما بوده و به شما منفعت رسانده. مرد گفت: راست گفته حضرت فرمود: او را نکشید و رهایش کنید.(2)

روایت14.

اختصاص: محمد بن حسن بن ابی خالد می گوید: با امام زین العابدین علیه السّلام به سوی

ص: 36


1- . اختصاص: 136
2- . اختصاص: 294

اللَّهُمَّ وَسِّعْ عَلَی سَیِّدِیَ الرِّزْقَ وَ یَقُولُ فِی وَسَطِ النَّهَارِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَحَبَّ إِلَی سَیِّدِی مِنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ یَقُولُ فِی آخِرِ نَهَارِهِ اللَّهُمَّ ارْزُقْ سَیِّدِی عَلَی ظَهْرِیَ الشَّهَادَةَ(1).

بیان

نعق الغراب بالعین المهملة و المعجمة ینعق نعیقا صاح و نق الضفدع ینق نقیقا صاح.

«13»

الْإِخْتِصَاصُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ (2)

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نَاضِحاً(3) کَانَ لِرَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَلَمَّا اسْتَنَ (4) قَالَ بَعْضُ أَهْلِهِ لَوْ نَحَرْتُمُوهُ فَجَاءَ الْبَعِیرُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَرْغُو فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی صَاحِبِهِ فَلَمَّا جَاءَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ إِنَّ هَذَا یَزْعُمُ أَنَّهُ کَانَ لَکُمْ شَابّاً حَتَّی إِذَا هَرِمَ وَ إِنَّهُ قَدْ نَفَعَکُمْ وَ إِنَّکُمْ أَرَدْتُمْ نَحْرَهُ (5)

فَقَالَ صَدَقَ فَقَالَ لَا تَنْحَرُوهُ وَ دَعُوهُ (6).

«14»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی خَالِدٍ(7) قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام

ص: 36


1- 1. الاختصاص: 136.
2- 2. فی المصدر:« أحمد بن الحسن بن علیّ بن فضال عن عبد اللّه بن بکیر» و لعلّ فیه سقط، و الحسن بن فضال ای الحسن بن علیّ بن فضال.
3- 3. الناضح: البعیر الذی یستقی علیه.
4- 4. فی المصدر:« استسن» و هو الصحیح ای کبرت سنه.
5- 5. فی المصدر: ثم انکم اردتم نحره.
6- 6. الاختصاص: 294 فیه: و دعوه فدعوه.
7- 7. الظاهر أنّه هو محمّد بن الحسن شنبولة القمّیّ الأشعریّ المعدود من أصحاب الرضا علیه السلام، و الروایة مرسلة، و رواه الصفار فی البصائر: 101 عن محمّد بن الحسین عن العباس بن معروف عن أبی القاسم الکوفیّ عن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عمران زرعة عن سماعة عن ابی بصیر عن رجل، و رواه أیضا الطبریّ فی دلائل الإمامة 88: عن العباس بن معروف و فیه:« الحسن بن عمران» و الظاهر أنّه و ما فی البصائر مصحفان و الصحیح:« الحسن بن محمّد بن عمران» و هو الحسن بن محمّد بن عمران بن عبد اللّه الأشعریّ بقرینة روایته عن زرعة. و فی اسناد دلائل الإمامة أیضا سقط و ارسال راجعه. و الظاهر من متن الاختصاص و البصائر أن الذی یروی عن الإمام علیه السلام رجل اسمه عبد العزیز فتأمل.

مکه خارج شدیم و چون به ابواء رسیدیم، در حالی که حضرت بر مرکب خود سوار بودند و من پیاده می­رفتم به گله گوسفندی برخوردیم، ناگهان یک میش از گله جا ماند، در حالی که به شدت بع بع می­کرد و ماده بره ای هم به دنبالش بع بع می­کرد و به دنبالش می­گشت، چون آن ماده بره ایستاد، آن میش بانگی زد و آن ماده بره به دنبالش آمد، سپس امام علیه السّلام فرمود: ای عبد العزیز، آیا می­دانی آن میش چه گفت؟ گفتم: نه به خدا نمی­دانم، فرمود: او گفت: به گله ملحق شو، زیرا خواهرت در سال اول [گذشته] در اینجا جا ماند و گرگ او را خورد.(1)

توضیح

به صدای گوسفند، (ثغاء) گفته می شود و (رخل) که به کسره راء خوانده می شود، به بره ماده گفته می شود.

روایت15.

اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: گرگ ها برای طلب روزیشان به سوی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمدند، آن حضرت به اصحابشان فرمود: اگر بخواهید، با آن ها بر چیزی که بدان ها می­دهید، مصالحه می­کنم و آسیبی به اموال شما نمی­رسانند و اگر آن ها را رها کنید، بر شما تجاوز می­کنند و شما باید از مال خود نگهداری کنید. اصحاب گفتند آن ها را وامی­نهیم تا هر چه توانستند به ما آسیب برسانند و هرچه هم که توانستیم مانع آن ها می­شویم.(2)

روایت16.

اختصاص: حمران می گوید: امام سجاد علیه السّلام با گروهی از یارانشان نشسته بودند که ماده آهویی نزد ایشان آمد و دمش را جنبانید و دست هایش را بر زمین زد، ابو محمد علیه السّلام فرمود: آیا می­دانید

ص: 37


1- . اختصاص: 294
2- . اختصاص: 595

إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا دَخَلْنَا الْأَبْوَاءَ کَانَ عَلَی رَاحِلَتِهِ وَ کُنْتُ أَمْشِی فَوَافَی غَنَماً وَ إِذَا نَعْجَةٌ قَدْ تَخَلَّفَتْ عَنِ الْغَنَمِ وَ هِیَ تَثْغُو ثُغَاءً شَدِیداً وَ تَلْتَفِتُ وَ إِذَا رِخْلَةٌ خَلْفَهَا تَثْغُو وَ تَشْتَدُّ فِی طَلَبِهَا فَلَمَّا قَامَتِ الرِّخْلَةُ ثَغَتِ النَّعْجَةُ فَتَبِعَتْهَا الرِّخْلَةُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ أَ تَدْرِی مَا قَالَتِ النَّعْجَةُ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی قَالَ فَإِنَّهَا قَالَتِ الْحَقِی بِالْغَنَمِ فَإِنَّ أُخْتَهَا عَامَ الْأَوَّلِ تَخَلَّفَتْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَکَلَهَا الذِّئْبُ (1).

بیان

الثغاء صیاح الغنم و الرخل بکسر الراء الأنثی من سخال الضأن.

«15»

الْإِخْتِصَاصُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ (2)

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الذِّئَابَ جَاءَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَطْلُبُ أَرْزَاقَهَا فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنْ شِئْتُمْ صَالَحْتُهَا

عَلَی شَیْ ءٍ تُخْرِجُوهُ إِلَیْهَا وَ لَا تَرْزَأُ(3) مِنْ أَمْوَالِکُمْ شَیْئاً وَ إِنْ تَرَکْتُمُوهَا تَعْدُو وَ عَلَیْکُمْ حِفْظُ أَمْوَالِکُمْ قَالُوا بَلْ نَتْرُکُهَا کَمَا هِیَ تُصِیبُ مِنَّا مَا أَصَابَتْ وَ نَمْنَعُهَا مَا اسْتَطَعْنَا(4).

«16»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ بِشْرٍ وَ إِبْرَاهِیمَ ابْنَیْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ حُمْرَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ قَاعِداً فِی جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذَا جَاءَتْهُ ظَبْیَةٌ فَبَصْبَصَتْ عِنْدَهُ وَ ضَرَبَتْ بِیَدَیْهَا فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام أَ تَدْرُونَ مَا تَقُولُ

ص: 37


1- 1. الاختصاص: 294.
2- 2. فی المصدر: الحسن بن علیّ بن فضال.
3- 3. رزأ الرجل ماله: اصاب منه شیئا مهما کان ای نقصه.
4- 4. الاختصاص: 595 و رواه فی البصائر: 101 راجعه.

این ماده آهو چه می گوید؟ گفتند: نه، فرمود: او می­پندارد که فلان بن فلان- مردی از قریش- بچه او را امروز شکار کرده، و برای این اینجا آمده، تا من از آن مرد بخواهم بچه اش را پیش او نهد تا شیرش دهد.

و آن گاه حضرت به یارانشان فرمود: برخیزید. پس همگی برخاستند و نزد آن شکارچی آمدند، او بیرون آمد و به امام علیه السّلام گفت: پدر و مادرم به فدایت، چه چیز شما را به اینجا آورده؟ حضرت فرمود: از تو می خواهم به حقی که بر تو دارم، بچه آهویی را که امروز شکار کرده ای پیش من بیاوری. پس مرد آن را آورد و جلوی مادرش گذاشت و مادر به او شیر داد. سپس امام فرمود: فلانی از تو خواهش می­کنم که بچه آهو را به ما ببخشی، گفت: انجام دادم و آن را با مادرش رها کرد، پس ماده آهو دمش را تکان داد. امام علیه السّلام فرمود: آیا می­دانید ماده آهو چه گفت؟ گفتند: نه. فرمود: او گفت: خدا هر غائبی را به شما برگرداند و علی بن الحسین را بیامرزد، همان طور که بچه ام را به من برگرداند.(1)

توضیح

«بصبص الکلب» یعنی سگ دمش را تکان داد و «خَشَف» به بچه آهو در ابتدای تولد و یا ابتدای راه افتادنش گفته می شود و یا آهویی است که از نزد فرزندانش کوچ کرده و آواره شده است.

روایت17.

نوادر راوندی: امام صادق علیه السّلام از پدرانشان علیهم السّلام نقل می­کنند که یک روز، اسب ابوذر غفاری در خاک غلطید و در خاک غلطیدنش شیهه کشید. ابوذر بدو گفت: هم اکنون تو را بس است که از تو پذیرفته شد. مردم بازگشتند و گفتند: ابوذر دیوانه شده. او به مردم گفت: شما را چه شده؟ گفتند: آیا با بهیمه ای از بهائم، سخن می­گویی؟ ابوذر رضی الله عنه گفت: من از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می­فرمود: وقتی که اسب به خاک می­غلطد، دو دعا می­کند که برایش مستجاب می­شوند. دعای اولش این است: خدایا مرا محبوب ترین مالش نزد او بگردان و دعای دومش این است که خدایا شهادت را بر پشت من روزی او کن و هر دو دعایش مستجابند.(2)

روایت18.

نوادر راوندی: امام صادق علیه السّلام از پدرانشان علیهم السلام نقل می­کنند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وقتی که روز جمعه می شود،

ص: 38


1- . اختصاص: 297، بصائر الدرجات :103، دلائل الامامه: 89
2- . نوادر راوندی: 15

هَذِهِ الظَّبْیَةُ قَالُوا لَا قَالَ تَزْعُمُ هَذِهِ الظَّبْیَةُ أَنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ رَجُلًا مِنْ قُرَیْشٍ اصْطَادَ خِشْفاً لَهَا فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ إِنَّمَا جَاءَتْ أَنْ أَسْأَلَهُ أَنْ یَضَعَ الْخِشْفَ بَیْنَ یَدَیْهَا فَتُرْضِعَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ قُومُوا بِنَا فَقَامُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَأَتَوْهُ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ لِأَبِی مُحَمَّدٍ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی مَا جَاءَ بِکَ فَقَالَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا أَخْرَجْتَ إِلَیَّ الْخِشْفَ الَّذِی اصْطَدْتَهَا الْیَوْمَ فَأَخْرَجَهَا فَوَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیْ أُمِّهَا فَأَرْضَعَتْهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَسْأَلُکَ یَا فُلَانُ لَمَّا وَهَبْتَ لَنَا الْخِشْفَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَأَرْسَلَ الْخِشْفَ مَعَ الظَّبْیَةِ فَمَضَتِ الظَّبْیَةُ فَبَصْبَصَتْ وَ حَرَّکَتْ ذَنَبَهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام تَدْرُونَ مَا قَالَتِ الظَّبْیَةُ قَالُوا لَا قَالَ قَالَتْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ کُلَّ غَائِبٍ لَکُمْ وَ غَفَرَ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ کَمَا رَدَّ عَلَیَّ وَلَدِی (1).

بیان

بصبص الکلب حرک ذنبه و الخشف مثلثة ولد الظبی أول ما یولد أو أول مشیه أو التی نفرت من أولادها و تشردت.

«17»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ أَبَا ذَرٍّ الْغِفَارِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ تَمَعَّکَ فَرَسُهُ ذَاتَ یَوْمٍ فَحَمْحَمَ فِی تَمَعُّکِهِ فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ هِیَ حَسْبُکَ الْآنَ فَقَدِ اسْتُجِیبَ لَکَ فَاسْتَرْجَعَ الْقَوْمُ وَ قَالُوا خُولِطَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ لِلْقَوْمِ مَا لَکُمْ قَالُوا تُکَلِّمُ بَهِیمَةً مِنَ الْبَهَائِمِ فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا تَمَعَّکَ الْفَرَسُ دَعَا بِدَعْوَتَیْنِ فَیُسْتَجَابُ لَهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَحَبَّ مَالِهِ إِلَیْهِ وَ الدَّعْوَةُ الثَّانِیَةُ اللَّهُمَّ ارْزُقْهُ عَلَی ظَهْرِیَ الشَّهَادَةَ وَ دَعْوَتَاهُ مُسْتَجَابَتَانِ (2).

«18»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ نَادَتِ

ص: 38


1- 1. الاختصاص: 297 و الحدیث یوجد فی البصائر 103 و فی دلائل الإمامة 89 و فیه اختصار و فی ذیله: رد اللّه علیکم کل حقّ غصبتم علیه و کل غائب و کل سبب ترجونه و غفر إلخ.
2- 2. نوادر الراوندیّ: 15 فیه: اللّهمّ ارزقه الشهادة علی ظهری.

پرندگان، وحوش و درندگان، هم جنس خود را صدا می­زنند و می­گویند: درود بر شما، این روز خوبی است.(1)

روایت19.

نهج البلاغه از خطبه امیرالمؤمنین علیه السّلام در وصف آفرینش شگفت چند دسته از جانداران: اگر مردم در عظمت قدرت خدا، و بزرگی نعمت های او می اندیشیدند، به راه راست باز می گشتند و از آتش سوزان می ترسیدند، امّا دل ها بیمار، و چشم ها معیوب است. آیا به مخلوقات کوچک خدا نمی نگرند که چگونه آفرینش آن ها را استحکام بخشیده و ترکیب اندامشان را سامان داده، و گوش و چشم برایشان پدید آورده، و استخوان و پوست متناسب خلق کرده است؟ به کوچکی جثّه و ظرافت اندام مورچه که نزدیک است از دید چشم و عرصه شناخت، دور ماند بنگرید که چگونه روی زمین می­جنبد و به روزی خود بخل می­ورزد، دانه را به لانه خود منتقل می سازد، و در قرارگاه خویش آماده اش کند، در فصل گرما برای فصل سرمایش جمع می کند و به هنگام درون رفتن، بیرون آمدن را یاد دارد، روزی اش تضمین گردیده، و با توجه به طبعش روزی داده شده. خداوند منّان از او غفلت نمی کند، و پروردگار پاداش دهنده محرومش نمی سازد، گرچه در دل سنگی خشک و صاف یا در میان صخره ای سخت باشد. اگر در مجاری خوراک و قسمت های بالا و پایین دستگاه گوارش و آنچه در درون شکم او، از غضروف های آویخته به شکم، و آنچه که در سر اوست، از چشم و گوش، اندیشه نمایی، از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده و از وصف او به زحمت خواهی افتاد. پس بلند مرتبه است خدایی که مورچه را بر روی دست و پایش بر پاداشت، و او را بر ستون های [بدنش] ایجاد کرد، در آفرینش آن، هیچ کسی شریک او نبوده و در خلقتش هیچ قدرتی او را کمک نکرده است. اگر اندیشه ات را به کار گیری تا به غایت آفرینش پی ببری، دلائل روشن بر تو دلالت خواهند کرد که آفریننده مورچه [کوچک]، همان آفریدگار درخت [بزرگ] خرماست، به جهت دقّتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته، و اختلافات و تفاوت های پیچیده ای که در خلقت هر موجود زنده ای نهفته است. همه موجودات بزرگ و نازک اندام، سنگین و سبک، نیرومند و ضعیف، در آفرینش یکسانند، و خلقت آسمان و هوا و بادها و آب همچنین است. پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، گیاه و درخت، آب و سنگ، آمد و شد این شب و روز، شکافته شدن این دریاها، فراوانی این کوه ها، بلندای این قلّه ها، گوناگونی این لغت ها، و تفاوت زبان ها، [که نشانه های روشن پروردگارند]، پس وای بر آن کسی که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند. گمان کرده اند

ص: 39


1- . نوادر راوندی: 24

الطَّیْرُ الطَّیْرَ وَ الْوَحْشُ الْوَحْشَ وَ السِّبَاعُ السِّبَاعَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ هَذَا یَوْمٌ صَالِحٌ (1).

«19»

نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، مِنْ خُطْبَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی صِفَةِ عَجِیبِ خَلْقِ أَصْنَافٍ مِنَ الْحَیَوَانِ (2) وَ لَوْ فَکَّرُوا فِی عَظِیمِ الْقُدْرَةِ وَ جَسِیمِ النِّعْمَةِ لَرَجَعُوا إِلَی الطَّرِیقِ وَ خَافُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ وَ لَکِنِ الْقُلُوبُ عَلِیلَةٌ وَ الْبَصَائِرُ مَدْخُولَةٌ أَ لَا یَنْظُرُونَ إِلَی صَغِیرِ مَا خَلَقَ کَیْفَ أَحْکَمَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنَ تَرْکِیبَهُ وَ فَلَقَ لَهُ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ سَوَّی لَهُ الْعَظْمَ وَ الْبَشَرَ انْظُرُوا إِلَی النَّمْلَةِ فِی صِغَرِ جُثَّتِهَا وَ لَطَافَةِ هَیْئَتِهَا لَا تَکَادُ تُنَالُ بِلَحْظِ الْبَصَرِ وَ لَا بِمُسْتَدْرَکِ الْفِکَرِ کَیْفَ دَبَّتْ عَلَی أَرْضِهَا وَ ضَنَّتْ (3) عَلَی رِزْقِهَا تَنْقُلُ الْحَبَّةَ إِلَی جُحْرِهَا وَ تُعِدُّهَا فِی مُسْتَقَرِّهَا تَجْمَعُ فِی حَرِّهَا لِبَرْدِهَا وَ فِی وُرُودِهَا لِصَدَرِهَا مَکْفُولَةٌ بِرِزْقِهَا مَرْزُوقَةٌ بِرِفْقِهَا لَا یُغْفِلُهَا الْمَنَّانُ وَ لَا یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیَابِسِ وَ الْحَجَرِ الْجَامِسِ (4) وَ لَوْ فَکَّرْتَ فِی مَجَارِی أَکْلِهَا وَ فِی عُلْوِهَا وَ سُفْلِهَا وَ مَا فِی الْجَوْفِ مِنْ شَرَاسِیفِ بَطْنِهَا وَ مَا فِی الرَّأْسِ مِنْ عَیْنِهَا وَ أُذُنِهَا لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِهَا عَجَباً وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِهَا تَعَباً فَتَعَالَی الَّذِی أَقَامَهَا عَلَی قَوَائِمِهَا وَ بَنَاهَا عَلَی دَعَائِمِهَا لَمْ یَشْرَکْهُ فِی فِطْرَتِهَا فَاطِرٌ وَ لَمْ یُعِنْهُ فِی خَلْقِهَا قَادِرٌ وَ لَوْ ضَرَبْتَ فِی مَذَاهِبِ فِکْرِکَ لِتَبْلُغَ غَایَاتِهِ مَا دَلَّتْکَ الدَّلَالَةُ إِلَّا عَلَی أَنَّ فَاطِرَ النَّمْلَةِ هُوَ فَاطِرُ النَّخْلَةِ لِدَقِیقِ تَفْصِیلِ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ غَامِضِ اخْتِلَافِ کُلِّ حَیٍّ وَ مَا الْجَلِیلُ وَ اللَّطِیفُ وَ الثَّقِیلُ وَ الْخَفِیفُ وَ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ فِی خَلْقِهِ إِلَّا سَوَاءٌ کَذَلِکَ السَّمَاءُ وَ الْهَوَاءُ وَ الرِّیَاحُ وَ الْمَاءُ فَانْظُرْ إِلَی الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ الْمَاءِ وَ الْحَجَرِ وَ اخْتِلَافِ هَذَا اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ تَفَجُّرِ هَذِهِ الْبِحَارِ وَ کَثْرَةِ هَذِهِ الْجِبَالِ وَ طُولِ هَذِهِ الْقِلَالِ وَ تَفَرُّقِ هَذِهِ اللُّغَاتِ وَ الْأَلْسُنِ الْمُخْتَلِفَاتِ (5)

فَالْوَیْلُ لِمَنْ جَحَدَ الْمُقَدِّرَ وَ أَنْکَرَ الْمُدَبِّرَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ

ص: 39


1- 1. نوادر الراوندیّ: 24.
2- 2. فی المصدر: فی صفة خلق أصناف الحیوان.
3- 3. فی المصدر و نسخة من الکتاب: و صبت.
4- 4. الجامس: الجامد.
5- 5. زاد فی هامش طبعة الکمبانیّ« فالویل لمن أنکر المختلفات» و لکن سائر النسخ و المصدر خالیة عنها.

که مثل گیاهانی اند که زارعی ندارند، و برای تفاوت صورت هایشان، سازنده ای نیست، بر آنچه ادّعا کرده اند به دلیلی استناد نکرده اند [حجّت و دلیلی ندارند]، و بر آنچه نگه داشته اند تحقیقی نکرده اند. آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده، یا جنایتی بدون جنایتکار باشد؟ و اگر خواهی در شگفتی ملخ سخن گو، که خدا برای او دو چشم سرخ آفریده و دو حدقه چونان ماه تابان روشن کرده، و به او گوش پنهان، و دهانی متناسب با اندامش بخشیده است، او را دارای حواس نیرومند، و دو دندان پیشین قرار داده که گیاهان را می چیند، و دو پای داس مانند، که با آن اشیاء را می­گیرد. کشاورزان در زراعتشان از او می ترسند و قدرت دفعش را ندارند، گرچه همه متّحد شوند، تا آنجا که ملخ ها نیرومندانه وارد کشتزار می شوند و امیال خود را از آن برمی­آورند، در حالی که تمام اندامشان به اندازه یک انگشت باریک هم نیست.

پس پر خیر و برکت است خداوندی که تمام موجودات آسمان و زمین، خواه و ناخواه او را سجده می کنند، و در برابر او گونه و چهره بر خاک می نهند، و طاعت او را در تندرستی و ناتوانی انجام می­دهند، و از روی ترس و بیم، زمام خود را به او می سپارند. و پرندگان رام فرمان اویند، تعداد پرها و نفس های آن ها در شمارش اوست [از آن آگاه است]، و پاهای آنها را بر تَری و خشکی استوار نموده و روزی آن ها را مقدّر فرموده، و اقسام گوناگون آن ها در شمارش اوست، پس این کلاغ است و دیگری عقاب، این کبوتر و دیگری شتر مرغ. هر پرنده ای را با نام خاصّی فرا خواند، و روزی اش را بر عهده گرفت. خدایی که ابرهای سنگین را ایجاد کرد، و باران های پی در پی را فرستاد، و سهم باران هر جایی را معیّن فرمود، پس زمین را بعد از خشکی اش مرطوب نمود، و گیاهان را پس از خشکسالی، از زمین رویاند.

توضیح

«تفکیر» یعنی اعمال نظر در شیء که استعمالات مختلف آن بدین ترتیب است: فَکََر مثل ضَرَب، فکّر با تشدید کاف، افکر و تفَکَّر، «جسیم» یعنی بزرگ، «حریق» اسم است که از احتراق گرفته شده. «بصائر» جمع بصیرت است که مانند بَصَر به معنای علم و معرفت عمیق است و در بعضی از نسخ به جای «بصائر»، «ابصار» آمده. «دَخَل» هر چیزی است که موجب فساد در عقل و یا جسم می شود و به معنای عیب و دغل است، گفته می شود: در این امر عیب و دغل وجود دارد و گاهی اوقات، دخل مثل فرِح به کار می­رود؛ یعنی مکسور العین است[یعنی دخِل] و گاهی هم به صورت مجهول است[دُخِل]، «اِحکام» به معنای اِتقان می­باشد، «رکّبه ترکیبا» یعنی بعضی را بر روی بعضی دیگر گذاشت و آن ها با هم ترکیب شدند، «فلق» که در تلفظ مانند ضرب است به معنای شکافتن می­باشد و «فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی» هم بدین معناست. «و استوی

ص: 40

کَالنَّبَاتِ مَا لَهُمْ زَارِعٌ وَ لَا لِاخْتِلَافِ صُوَرِهِمْ مَانِعٌ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی حُجَّةٍ فِیمَا ادَّعَوْا وَ لَا تَحْقِیقٍ لِمَا أَوْعَوْا وَ هَلْ یَکُونُ بِنَاءٌ مِنْ غَیْرِ بَانٍ أَوْ جِنَایَةٌ مِنْ غَیْرِ جَانٍ وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتَ فِی الْجَرَادَةِ إِذْ خَلَقَ لَهَا عَیْنَیْنِ حَمْرَاوَیْنِ وَ أَسْرَجَ لَهَا حَدَقَتَیْنِ قَمْرَاوَیْنِ وَ جَعَلَ لَهَا السَّمْعَ الْخَفِیَّ وَ فَتَحَ لَهَا الْفَمَ السَّوِیَّ وَ جَعَلَ لَهَا الْحِسَّ الْقَوِیَّ وَ نَابَیْنِ بِهِمَا تَقْرِضُ وَ مِنْجَلَیْنِ بِهِمَا تَقْبِضُ یَرْهَبُهَا الزُّرَّاعُ فِی زَرْعِهِمْ وَ لَا یَسْتَطِیعُونَ ذَبَّهَا وَ لَوْ أَجْلَبُوا بِجَمْعِهِمْ حَتَّی تَرِدَ الْحَرْثَ فِی نَزَوَاتِهَا وَ تَقْضِیَ مِنْهُ شَهَوَاتِهَا وَ خَلْقُهَا کُلُّهُ لَا یُکَوِّنُ إِصْبَعاً مُسْتَدِقَّةً فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذِی یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ یُعَفِّرُ لَهُ (1) خَدّاً وَ وَجْهاً وَ یُلْقِی بِالطَّاعَةِ إِلَیْهِ سِلْماً وَ ضَعْفاً وَ یُعْطِی لَهُ الْقِیَادَ رَهْبَةً وَ خَوْفاً فَالطَّیْرُ مُسَخَّرَةٌ لِأَمْرِهِ أَحْصَی عَدَدَ الرِّیشِ مِنْهَا وَ النَّفَسَ وَ أَرْسَی قَوَائِمَهَا عَلَی النَّدَی وَ الْیَبَسِ قَدَّرَ أَقْوَاتَهَا وَ أَحْصَی أَجْنَاسَهَا فَهَذَا غُرَابٌ وَ هَذَا عُقَابٌ وَ هَذَا حَمَامٌ وَ هَذَا نَعَامٌ دَعَا کُلَّ طَیْرٍ بِاسْمِهِ وَ تَکَفَّلَ بِرِزْقِهِ (2) وَ أَنْشَأَ السَّحَابَ الثِّقَالَ فَأَهْطَلَ دِیَمَهَا وَ عَدَّدَ قِسَمَهَا فَبَلَّ الْأَرْضَ بَعْدَ جُفُوفِهَا وَ أَخْرَجَ نَبْتَهَا بَعْدَ جُدُوبِهَا(3).

تبیین

التفکیر إعمال النظر فی الشی ء یقال فکر فیه کضرب و فکر بالتشدید و أفکر و تفکر بمعنی و الجسیم العظیم و الحریق اسم من الاحتراق و البصائر جمع البصیرة و هی و البصر بالتحریک العلم و الخبرة و فی بعض النسخ الأبصار موضع البصائر و الدخل بالتحریک ما داخلک من فساد فی عقل أو جسم و العیب و الریبة یقال هذا الأمر فیه دخل و دغل بمعنی و قد دخل کفرح و دخل علی البناء للمفعول و الإحکام الإتقان و رکبه ترکیبا أی وضع بعضه علی بعض فترکب و فلق کضرب أی شق فانفلق و منه فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی (4) و استوی

ص: 40


1- 1. فی المصدر: و یعنو له.
2- 2. فی المصدر و فی نسخة من الکتاب: و کفل له برزقه.
3- 3. نهج البلاغة 1: 373- 376.
4- 4. الأنعام: 95.

الشیء» یعنی آن چیز راست و استوار شد، «سَوّیتُه» یعنی آن را معتدل و مستقیم کردم. «نمله» مفرد نمل است، استعمال «جثه» برای انسان به معنای شخص انسان است که نشسته و یا خوابیده باشد، اما اگر ایستاده باشد به او «طل» گفته می شود و همچنین گفته شده: شخص، عمومیت دارد، در قاموس آمده که «جثه» یعنی شخص [جسد] انسان. «لطف» که بر وزن «کَرُمَ» است به معنای باریک بینی و دقت است. «هیئت» یعنی حال و کیفیت یک شیء، «نِلتُه- اَنیلُه» یعنی به آن رسیدم، «لحظ» در اصل به معنای نگاه با عقب چشم است که میزان التفات [بینائی] در آن از «شزر» [با گوشه چشم نگاه کردن در حالت خشم] بیشتر است و در بعضی از نسخ آمده «بلحظ النظر». استدرک در «استدرک الشیء» به معنای ادرک است [یعنی هنگام آن چیز رسید] این را جوهری گفته و «استدرکت» هم به معنای «تدارکت» [یعنی طلب کرد جبران آنچه را که از دست رفته] می­باشد و «استدرکت الشئ بالشئ» یعنی تلاش کرد چیزی را به واسطه شیئی دیگر جبران کند. «فکر» که بر وزن «عِنَب» است به معنای اعمال نظر و دیدگاه است و گفته شده: اسمی است که از افتکار گرفته شده همان طور که عبرت از اعتبار گرفته شده و در بعضی از نسخ فکر با سکون کاف آمده و «مستدرک الفکر» اگر آن را مجهول فرض کنیم، احتمال دارد که معنای مصدری داشته باشد، یعنی در اصل چنین باشد «ادراک الفکر» و یا «یطلبها الادراک» و شاید این وجه با کلام حضرت «بلحظ البصر» تناسب بیشتری داشته باشد و احتمال هم دارد که اسم مفعول باشد، یعنی فکری که انسان آن را درک می کند و به آن دست می یابد، و یا اینکه طلب ادراک آن را دارد، یعنی با تمام درخواستش به فهم آن دست نمی­یابد و ممکن است اسم مکان باشد و باء در آن به معنای «فی» باشد و «دَبّ» بر وزن «کفر» یعنی آهسته راه پیمود و «صُبّت» که فعل مجهول است در اصل به معنای ریختن است و همچنین برعکس این جمله هم گفته شده، یعنی «صبت رزقها علیها» اما ظاهر این است که نیازی به این حرف نیست، یعنی چگونه بدو الهام شده تا بر روی رزقش فرود آید. و در این جمله «صب» به منظور استعاره برای رزق آمده چون او به سوی رزقش هجوم می­آورد و در بعضی از نسخ به جای «صبت» فعل معلوم «ضَنّت» آمده که به معنای این است که به رزقش بخل می­ورزد و حضرت جنبندگان زمین را ذکر کرده اند، زیرا بر دست و پاها و مفصَل ها و قوای جزئی ای استوارند و ترکیب این اجزاء- با همه کوچکی ای که دارند- به نحوی که حرکات سریع پشت سرهم را منظم کند، نشان دهنده قدرت و صناعتی ظریف است و بدین دلیل «صب» و یا «ضن» را یادآور شده، تا آگاهی او نسبت به نیازش به رزق و حسن نظرش در جمع آوری و حفظ آن را بفهماند. «جحره» آن حفره ای است که حشرات و درندگان برای خودشان حفر می­کنند. «اَعَدّه» یعنی آن را آماده کرد، «مستقرها» یعنی مکان استقرار آن، «ورود» در اصل به معنای مسلط شدن و نزدیک شدن به آب برای نوشیدن آن است و «صدر» یعنی بازگشتِ نوشنده آب از محل آب، گویی معنا چنین است که در روزهایی که توانایی حرکت دارد برای روزهای ناتوانیش غذا جمع می کند، پس در ایام تابستان ظاهر و آشکار است، اما در زمستان به دلیل عجز در برابر سرما مخفی می شود. و «کفل» بر وزن «نَصَر» است و گفته شده بر دو وزن عَلِم و شَرَف است که به معنای

ص: 41

الشی ء اعتدل و سویته عدلته و النملة واحدة النمل و الجثة بالضم للإنسان شخصه قاعدا أو نائما فإن کان منتصبا فهو طل بالتحریک و الشخص عام کذا قیل. و فی القاموس جثة الإنسان شخصه و لطف الشی ء ککرم لطافة بالفتح و قیل هو اسم أی صغر و دق و الهیئة حال الشی ء و کیفیته و نلته بالکسر أنیله أی أصبته و اللحظ فی الأصل النظر بمؤخر العین و هو أشد التفاتا من الشزر و فی بعض النسخ بلحظ النظر و استدرک الشی ء و أدرکه بمعنی ذکره الجوهری و استدرکت ما فات و تدارکته بمعنی و استدرکت الشی ء بالشی ء أی حاولت إدراکه به و الفکر کعنب جمع فکرة بالکسر و هو إعمال النظر و قیل اسم من الافتکار کالعبرة من الاعتبار و فی بعض النسخ الفکر بسکون العین و مستدرک الفکر علی بناء المفعول یحتمل أن یکون مصدرا أی إدراک الفکر أو یطلبها الإدراک و لعله أنسب بقوله علیه السلام بلحظ البصر و أن یکون اسم مفعول أی بالفکر الذی یدرکه الإنسان و یصل إلیه أو یطلب إدراکه أی منتهی طلبه لا یصل إلی إدراک ذلک و أن یکون اسم مکان و الباء بمعنی فی و دب کفر أی مشی رویدا و صبت علی بناء المفعول من الصب و هو فی الأصل الإراقة و قیل هو علی العکس أی صبت رزقها علیها و الظاهر أنه لا حاجة إلیه أی کیف ألهمت حتی انحطت علی رزقها و استعیر له الصب لهجومها علیه و فی بعض النسخ و ضنت بالضاد المعجمة و النون علی بناء المعلوم أی بخلت برزقها و ذکر دبیبها لأنه متوقف علی القوائم و المفاصل و القوی الجزئیة و ترکبها فیها مع غایة صغرها علی وجه تنتظم به حرکاتها السریعة المتتابعة مظهر للقدرة و لطیف الصنعة و ذکر الصب أو الضنة للدلالة علی علمها بحاجتها إلی الرزق و حسن نظرها فی الإعداد و الحفظ و الجحرة بالضم الحفرة التی تحتفرها الهوام و السباع لأنفسها و أعده أی هیأه و مستقرها موضع استقرارها و الورود فی الأصل الإشراف علی الماء للشرب و الصدر بالتحریک رجوع الشاربة من الورود کأن المعنی تجمع فی أیام التمکن من الحرکة لأیام العجز عنها فإنها تظهر فی الصیف و تخفی فی الشتاء لعجزها عن البرد و کفل کنصر و قیل کعلم و شرف أی

ص: 41

ضمانت کردن می­باشد، گفته شده که «کفلته و بِه و عَنه» همگی به معنای بر عهده گرفتن است، «بِوفقها» یعنی به اندازه کفایتش، و «اغفلت الشیء اغفالا» یعنی آن چیز را از روی سهل انگاری رهاکردم، نه از روی فراموشی، «المنان» یعنی نعمت دهنده عطا بخش که از «مَنّ» به معنای عطا و بخشش گرفته شده و نه از «منّت»، البته گاهی از منّت هم مشتق می شود که این کار مذموم است و متضاد اعطاء، «حرم» بر وزن «مَنَع» است، «دیّان» به معنای حکم کننده و قضاوت گر است و بعضی به معنای قهار گرفته اند و بعضی گفته اند به معنای تدبیر کننده است؛ یعنی کسی که بر چیزی مسلط است به آنچه که آن را اصلاح می­کند. همان طور که والیان و امراء در مورد زیردستان خود چنین اند و وجه تناسب معنای آخری [یعنی سائس] با «دیان» واضح است و شاید وجه تناسبش با معنای اولی همچنین باشد که از فروع حکم کردن به حق این است که به هرچیزی هر آنچه را که استحقاق دارد، باید عطا شود، اگرچه از روی تفضل هم باشد. و وجه تناسب با معنای دومی هم می­تواند چنین باشد که قهر و غضب خدای سبحان، او را از عطا کردن باز نمی­دارد، برخلاف دیگران که احیانا ممکن است چنین باشند. و «صَفا» که با الف مقصوره نوشته می شود، به معنای سنگ است و گفته شده سنگ سخت درشتی است که هیچ چیزی نمی­رویاند، مفرد این کلمه «صفاة» است، «جمس» و «جمد» هم به یک معنا هستند و گفته شده که «جمد» بیشتر در آب کاربرد دارد و «جمس» بیشتر در خاک «سمن» و غیر آن، و «صخره جامسه» یعنی صخره ای که در جایش ثابت است، و «اُکل» که دارای ضمه اول و در بعضی از نسخ دارای دو ضمه است «اُکُل» به معنای ماکول [غذا] است، «علوها» و «سفلها» در بعضی از نسخ با ضمه خوانده شده و در بعضی دیگر با کسره و ضمیر ها در آن دو نیز همان است که در قبل بود (یعنی به النمله برمی گردد.) بعضی از شراح نهج البلاغه گفته اند: «علوها» یعنی سر و هر آنچه که به دنبال آن تا قسمت میانی بدنش هست و احتمال دارد که منظور از «علوها» و «سفلها»، بالا و پائین مجاری باشد. «شراسیف» یعنی «مقاط الاضلاع» که به معنای کناره های استخوان است که به شکم نزدیک هستند و بعضی گفته اند «شرسوف» که بر وزن «عُصفور» است به معنای غضروفی است که به هر استخوانی آویزان است، مثل غضروف کتف، و آن طور که از کلام بعضی از شارحین بر می­آید نیازی به حمل بر مجاز در این کلمه وجود ندارد. «اُذُن» در نسخ با دو ضمه آمده، «قضاء» به معنای اداء است، مثل کلام خدای متعال «فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ»(1){و چون آداب ویژه حجّ خود را به جای آوردید} و «فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ»2{و چون نماز را به جای آوردید}، و «قضاء العَجب» به معنای تعجب و یا تعجب کامل است و بعضی از شارحین گفته اند: احتمال دارد که به معنای مرگ باشد، زیرا عرب می گوید «قضی فلان» و منظورش این است که فلانی مُرد، بنابراین معنای جمله حضرت این است که از شدت تعجب خواهی مرد، «عجبا» چون مفعول له است منصوب شده، اما این حرف بعید به نظر می­رسد. [اینکه قضی به معنی مردن و عجبا مفعول له باشد.]، «دعامه» و «دعام» که در هر دو، دال، کسره دار است به معنای ستون خانه و چوب هایی است که برای داربند قرار داده می شود.

ص: 42


1- . بقره / 200

ضمن قیل تقول کفلته و به و عنه إذا تحملت به بوفقها أی بقدر کفایتها(1) و أغفلت الشی ء إغفالا أی ترکته إهمالا من غیر نسیان و المنان المنعم المعطی من المن بمعنی العطاء لا من المنة و قد یشتق منه و هو مذموم و حرمه کمنعه ضد أعطاه و الدیان الحاکم و القاضی و قیل القهار و قیل السائس و هو القائم علی الشی ء بما یصلحه کما تفعل الولاة و الأمراء بالرعیة و وجه المناسبة علی الأخیر واضح و لعله علی الأول هو أن أعطاه کل شی ء ما یستحقه و لو علی وجه التفضل من فروع الحکم بالحق و علی الثانی

الإشعار بأن قهره سبحانه لا یمنعه عن العطاء کما یکون فی غیره أحیانا و الصفا مقصورا الحجارة و قیل الحجر الصلد الضخم لا ینبت شیئا و الواحدة صفاة و جمس و جمد بمعنی و قیل أکثر ما یستعمل فی الماء جمد و فی السمن و غیره جمس و صخرة جامسة أی ثابتة فی موضعها و الأکل بالضم کما فی بعض النسخ و بضمتین کما فی بعضها المأکول و الأکلة بالضم اللقمة و علوها و سفلها بالضم فیهما فی بعض النسخ و بالکسر فی بعضها و الضمیران کالسوابق.

قال بعض شراح النهج علوها رأسها و ما یلیه إلی الجزء المتوسط و یحتمل رجوعهما إلی المجاری و الشراسیف مقاط الأضلاع و هی أطرافها التی تشرف علی البطن و قیل الشرسوف کعصفور غضروف معلق بکل ضلع مثل غضروف الکتف و لا حاجة إلی الحمل علی المجاز کما یظهر من کلام بعض الشارحین و الأذن بضمتین فی النسخ و القضاء یکون بمعنی الأداء قال الله تعالی فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ (2) و قال فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ(3) و قضاء العجب أو التعجب الکامل و قال بعض الشارحین یحتمل أن یکون بمعنی الموت من قولهم قضی فلان أی مات أی لقضیت نحبک من شدة تعجبک و یکون عجبا نصبا علی المفعول له و لا یخفی بعده و الدعامة و الدعام بالکسر فیهما عماد البیت و الخشب المنصوب للتعریش

ص: 42


1- 1. او بما یوافقها من الرزق.
2- 2. البقرة: 200.
3- 3. النساء: 103.

و در این تعبیر تشبیه مورچه به خانه بنا شده بر ستون­ها است. در بعضی از نسخ آمده «لم یعنه»، «الضرب فی الارض» یعنی حرکت در زمین و یا تسریع در حرکت، «دلالت» در بعضی از نسخ با فتحه دال است و در بعضی دیگر با کسره دال، که اسم است. جمله «دله الی الشیء و علیه» یعنی او را راهنمایی و به راه راست ارشاد کرد، «غامض» متضاد «واضح» است و غرض از این جمله این است که می­خواهد از آسانی خلقت و سهولت آفرینش بعضی از اشیاء دفع توهم کند، به دلیلِ ریزی و پنهان بودن ریزه کاری های آفرینش. جلیل یعنی بزرگ، گفته می شود. «جَلّ جلالة» بر وزن «فرّ» و منظور این است که بزرگ است و غرض از این جمله یکسان بودن نسبت اِعمال قدرت خدای متعال نسبت به انواع موجودات است، در مورد جمله «کذالک السماء» گفته شده که مشبه به، امور متضاد ذکر شده قبل از آن هستند و مشبه، آسمان و هوا و بادها و آب اند و وجه شبه، نیاز این خلائق در آفرینش، ترکیب و احوال مختلف و مطابق، به سازنده ای حکیم است و احتمال دارد که تشبیه در یکسانیِ نسبتِ قدرت باشد.

«فانظر الی الشمس و القمر» تا آخر یعنی در آنچه خدای متعال در این اشیاء از عجائب آفرینش و حکمت های ظریف به ودیعت نهاده، تدبر کن و گفته شده که در این عبارت، بر اثبات خدای متعال به وسیله امکان اعراض، استدلال شده، بدین صورت که هر جسمی برای جسمیت مشترک بین خودش و سایر اجسام، چیزی را می­پذیرد که اجسام دیگر می­پذیرند، پس وقتی که اجسام در اعراض با یکدیگر متفاوت باشند، نیاز به مخصص دارند که همان صانع حکیم است. (پایان نقل قول)

«و اختلاف اللیل و النهار» یعنی پشت سرهم بودن این دو، «فجر الماء» یعنی راهی را برای آن گشود پس آب جاری شد، «انفجر» یعنی جاری و روان شد و منظور از بحار نهرهای عظیم و یا دریاهای شناخته شده است و «تفجر البحار» یعنی جریان یافتن دریاها در صورت وجود راه، «قلال» که بر وزن «جِبال» است جمع قله و به معنای بلندترین نقطه کوه است، بعضی هم به معنای خود کوه گرفته اند، «تفرّق اللغات» یعنی اختلاف و تفاوت های آن ها همان طور که خدای عزوجل هم فرموده «وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ»(1){و اختلاف زبان های شما و رنگ های شماست}، «ویل» یعنی حزن، هلاکت و سختی عذاب و اسم علم برای وادی ای در جهنم است و جمله، هم می­تواند خبری و هم می­تواند دعایی باشد، سیبویه گفته: ویل در جمله خبری و دعایی مشترک است [می تواند در هر دو قرار گیرد].

مراد از نبات هرچیزی است غیر از زراعت، که در صحراها و کوه ها می­روید و مراد از جمله این نیست که گیاه هیچ مدبر و مقدری ندارد، بلکه منظور این است که انسان ها گمان می­کنند همان طور که برای گیاه مذکور، مدبری بشری وجود ندارد، برای انسان هم هیچ مدبری وجود ندارد. و بعضی گفته اند منظور این است که اینان

ص: 43


1- . روم / 22

و فیه تشبیه لها بالبیت المبنی علی الدعائم و فی بعض النسخ لم یعنه و الضرب فی الأرض السیر فیها أو الإسراع فیه و الدلالة بالفتح کما فی بعض النسخ و بالکسر کما فی بعضها الاسم من قولک دله إلی الشی ء و علیه أی أرشده و سدده و الغامض خلاف الواضح و الغرض من الکلام دفع توهم یسر الخلق و سهولة الإبداع فی بعض الأشیاء للصغر و خفاء دقائق الصنع و الجلیل العظیم یقال جل کفر جلالة بالفتح أی عظم و الغرض استواء نسبة القدرة الکاملة إلی الأنواع کذلک السماء قیل المشبه به الأمور المتضادة السابقة و المشبه هو السماء و الهواء و الریاح و الماء و وجه الشبه هو حاجتها فی خلقها و ترکیبها و أحوالها المختلفة و المتفقه إلی صانع حکیم و یحتمل أن یکون التشبیه فی استواء نسبة القدرة.

فانظر إلی الشمس و القمر إلخ أی تدبر فیما أودع فی هذه الأشیاء من غرائب الصنعة و لطائف الحکمة و قیل استدلال بإمکان الأعراض علی ثبوت الصانع بأن یقال کل جسم یقبل لجسمیته المشترکة بینه و بین سائر الأجسام ما یقبله غیره من الأجسام فإذا اختلف الأجسام فی الأعراض فلا بد من مخصص و هو الصانع الحکیم انتهی.

و اختلاف اللیل و النهار تعاقبهما و فجر الماء أی فتح له طریقا فتفجر و انفجر أی جری و سال و المراد بالبحار الأنهار العظیمة أو البحار المعروفة و تفجرها جریانها لو وجدت طریقا و القلال کجبال جمع قلة بالضم و هی أعلی الجبل و قیل الجبل و تفرق اللغات اختلافها و تباینها کما قال عز و جل وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ (1) و الویل الحزن و الهلاک و المشقة من العذاب و علم واد فی جهنم و الجملة تحتمل الإخبار و الدعاء قال سیبویه الویل مشترک بین الدعاء و الخبر.

و المراد بالنبات ما ینبت فی الصحاری و الجبال من غیر زرع و لیس المراد أن النبات لیس له مقدر و لا مدبر بل المعنی أن النبات المذکور کما أنه لیس له مدبر من البشر یزعمون أن الإنسان یحصل من غیر مدبر أصلا و قیل المراد أنهم قاسوا

ص: 43


1- 1. الروم: 22.

خودشان را با گیاهی مقایسه کردند که از اصول مسلم خود قرار داده بودند که این گیاه مقدری ندارد و بدون نیاز به مدبر، خودش می­روید، و اختلاف صور را ذکر کرده، زیرا یکی از دلائل واضح بر وجود صانع است، «لم یلجأوا» یعنی استناد نکرده اند، یعنی اینکه در دعوی خود به قیاس باطل و ظن ضعیف استناد می­کنند، همان طور که در کلام خدای متعال است که «ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ»(1){[و] جز [طریق] گمان نمی سِپرند.} «اوعی الشیء» و به صورت صیغه مجرد «وَعاه» که در بعضی از نسخ آمده، یعنی آن شیء را حفظ و جمع نمود و مقصود این است که علوم ضروری را به کار نگرفتند و مقدمات را به شیوه ای درست به دست نیاورده اند، تا منجر به نتیجه ای صحیح شود، «جنی فلان جنایة» یعنی مرتکب جنایتی بر نفس و قومش شد و اینکه گفته می شود «جنیت الثمر اجنیها و اجتنیتها» به معنای چیدن میوه است و اسم فاعل آن «جان» است و فرق این دو این است که مصدر دومی «جنی» است، نه «جنایت» و مقصود از این جمله، آوردن دعوی بدیهی در احتیاج بر وجود صانع و فاعل است نه اینکه قیاس باشد.

«قلتَ فی الجراده» یعنی در آفرینش تازه و خلقت عجیب ملخ صحبت کنی، «اَسرج لها حدقتین» یعنی دو حدقه چشم او را مثل چراغ روشن کرد، «قمراوین» یعنی روشن مثل شبی که با نور ماه روشن است، «جعل لها السمع الخفی» یعنی گوشی که از دید بینندگان مخفی است و بعضی گفته اند منظور از «خفی»، گوش ظریفی است که اصوات پنهانی را می­شنود، پس اینکه گوش به خفی بودن وصف شده به صورت مجازی است، مثل اینکه به صورت مجازی، اسم مقبول بر قابل اطلاق می شود و این وجه با کلام حضرت که فرموده اند: «و جعل لها الحس القوی» مناسب تر است و گفته شده که مراد از «حس»، قوه وهمیه و قوه مهارت اوست، در آنچه که در وجوه مختلف زندگی و رفتارش به او الهام شده، گفته می شود: «لفلان حس حاذق»، وقتی که او تیزهوش، فهمیده و چیز فهم باشد، «ناب» در اصل لغت دندانِ پشت دندان رباعی (دندان نیش) است. «قرض» بر وزن «ضرب» به معنی بریدن است. «منجل» که بر وزن «مِنبَر» است، به معنای آهنی است که با آن زراعت را می چینند [داس] و گفته شده که دو پای ملخ را به خاطر کجی و خشونتی که دارند به داس تشبیه نموده است. «رهب» بر وزن َعلم به معنای ترسیدن می­باشد، «ذب عن حریمه» که بر وزن «مدّ» می­باشد؛ به معنای دفاع و حمایت کردن است، «اجلبوا» یعنی گرد آمدند و جمع شدند و «اجلب علی فرسه» یعنی اسبش را با زدن و یا داد کشیدن و امثال این کارها به دویدن تشویق کرد، «بجمعهم» یعنی همه اشان

ص: 44


1- . جاثیه / 24

أنفسهم علی النبات الذی جعلوا من الأصول المسلمة أنه لا مقدر له بل ینبت بنفسه من غیر مدبر و ذکر الاختلاف فی الصور لأنه من الدلائل الواضحة علی الصانع لم یلجئوا أی لم یستندوا و الغرض استنادهم فی دعواهم إلی قیاس باطل و ظن ضعیف کما قال عز و جل وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (1) و أوعی الشی ء و وعاه علی المجرد کما فی بعض النسخ أی حفظه و جمعه أی لم یرتبوا العلوم الضروریة و لم یحصلوا المقدمات علی وجهها حتی تفضی إلی نتیجة صحیحة و جنی فلان جنایة بالکسر أی جر جریرة علی نفسه و قومه و یقال جنیت الثمرة أجنیها و اجتنیتها أی اقتطفتها و اسم الفاعل منها جان إلا أن المصدر من الثانی جنی لا جنایة و الغرض دعوی الضرورة فی الاحتیاج إلی الصانع و الفاعل کالبناء و الجنایة لا الاستناد إلی القیاس.

قلت فی الجرادة أی تکلمت فی بدیع صنعتها و عجیب فطرتها و أسرج لها حدقتین أی جعلهما مضیئتین کالسراج قمراوین أی منیرتین کاللیلة القمراء المضیئة بالقمر و جعل لها السمع الخفی أی عن أعین الناظرین و قیل المراد بالخفی اللطیف السامع لخفی الأصوات فوصف بالخفة مجازا من قبیل إطلاق اسم المقبول علی القابل و هو أنسب بقوله علیه السلام و جعل لها الحس القوی و قیل أراد بحسها قوتها الوهمیة و بقوته حذقتها(2)

فیما ألهمت إیاه من وجوه معاشها و تصرفها یقال لفلان حس حاذق إذا کان ذکیا فطنا دراکا و الناب فی الأصل السن خلف الرباعیة و قرض کضرب أی قطع و المنجل کمنبر حدیدة یقضب بها الزرع و قیل المنجلان رجلاها شبههما بالمناجل لعوجهما و خشونتهما و رهبه کعلم أی خاف و ذب عن حریمه کمد أی دفع و حمی و أجلبوا أی تجمعوا و تألبوا و أجلب علی فرسه أی استحثه للعدو بوکز أو صیاح أو نحو ذلک بجمعهم أی بأجمعهم و کلمة

ص: 44


1- 1. الجاثیة: 24.
2- 2. فی الشرح لابن میثم: و بقوة حذقها.

و کلمه «لو» وصلیه است، حرث یعنی زراعت، «نزا» بر وزن «دعا» به معنای جستن و پریدن ناگهانی است. «و خلقها» جمله حالیه است، «استدق» یعنی دقیق شد، منظور از «الذی یسجد» سجده حقیقی است، زیرا ملائکه و جن و انس مومن، برای او سجده می­کنند، «طوعا» یعنی در حالت سختی و آسایش، از روی رغبت مطیع اند و کافران به خدای متعال، در حالت سختی و نیاز از روی اجبار مطیع می­شوند، همچنین سجده می­تواند اعم از، سجده حقیقی و سجده مجازی که همان خضوع و داخل شدن در ذلت فقر و نیاز به خدای متعال است باشد، همان طور که چند بار قبلا گفتیم. «عَفَر» که گاهی هم با سکون فاء است به معنای روی زمین است و بر خاک هم اطلاق می شود و «عفره فی التراب» که بر وزن «ضرب» است و همچنین «عَفَََّره تعفیرا» یعنی آن را به خاک مالید و استعمال تعفیر در مورد بعضی از مخلوقات، کنایه از نهایت خضوع است، «الالقاء بالطاعه» مجاز از گردن نهادن و فرمان بردن است و در بعضی از نسخ آمده که «بالطاعه الیه»، «سِلم» که در بعضی از نسخ آمده به معنای صلح است و «سَلَم» که در نسخه های دیگر است، به معنای تسلیم شدن و فرمان بردن است، «قِیاد» آن چیزی است که به وسیله اش قیادت و رهبری صورت می­گیرد و «اعطاء القیاد» به معنای فرمان بردن و گردن نهادن است. «رهبه» یعنی ترس، «ارسی» یعنی ثابت و محکم کرد، «بلل» به تَری و باران گفته می شود. «یَبَس» متضاد رطوبت است و (طریق یبس) یعنی راهی که هیچ تری و رطوبتی در آن نیست، «حَمام» به هر پرنده طوق داری از انواع فاخته ها، قمری ها و کبوتران زمینی و غیر آن ها گفته می شود و (حمامه) مانند نعامه [شتر مرغ] و حیه [مار] بر هر دو جنس مذکر و مونث اطلاق می­گردد و اسم جنس از «نعامه»، «نَعام» است و غرض از این جمله بیان عمومیت علم و قدرت خدای سبحان است. درباره «دعا کل طائر باسمه» گفته شده «الدعاء» در اینجا برای هر نوعی از موجودات، استعاره ای برای پاگذاشتن به عرصه وجود است و فهمیدی که این امر به حکم قدرت الهی برمی­گردد، که به آن موجود، داخل شدن در عرصه وجود را حکم می کند، مانند کلام خدای متعال «فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ»(1){و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان پذیر آمدیم} و چون دعاء، استعاره برای ورود به عرصه وجود قرار گرفته، با ذکر نام هر یک از این موجودات این استعاره تقویت را کرده، زیرا یک شیء فقط با نامش خوانده می شود، احتمال هم دارد که منظور از «اسم»، همان اسم لغوی باشد که به معنای علامت و نشانه است، زیرا برای هر نوعی از پرندگان خصوصیات و علامت هایی وجود دارد که دیگران آن را ندارند و معنی چنین می شود که خدای متعال به واسطه علامت ها و خواصی که در علم الهیه و لوح محفوظ، در مورد هریک از پرندگان وجود داشت، حکم قدرت خویش را در ایشان جاری نمود و بعضی دیگر گفته اند: منظور اسم جنس است به خاطر اینکه خدای متعال هر زبانی را که بندگان در آینده وضع می­کنند، در لوح محفوظ نوشته

ص: 45


1- . فصلت / 11

لو للوصل و الحرث الزرع و نزا کدعا أی وثب و خلقها الجملة حالیة و استدق صار دقیقا الذی یسجد أی حقیقة فإنه یسجد له الملائکة و المؤمنون من الثقلین طوعا حالتی الشدة و الرخاء و الکفرة له کرها حال الشدة و الضرورة أو أعم منها و من السجدة المجازیة و هی الخضوع و الدخول تحت ذل الافتقار و الحاجة کما مر مرارا و العقر بالتحریک و قد یسکن وجه الأرض و یطلق علی التراب و عفره فی التراب کضرب و عفره تعفیرا أی مرغه فیه و کان التعفیر فی البعض کأهل السماوات کنایة عن غایة الخضوع و الإلقاء بالطاعة مجاز عن الانقیاد و فی بعض النسخ بالطاعة إلیه و السلم بالکسر کما فی بعض النسخ الصلح و بالتحریک کما فی بعضها الاستسلام و الانقیاد و القیاد بالکسر ما یقاد به و إعطاء القیاد الانقیاد و الرهبة الخوف و أرسی أی أثبت و الندی (1) البلل و المطر و الیبس بالتحریک ضد الرطوبة و طریق یبس أی لا نداوة فیه و لا بلل و الحمام بالفتح کل ذی طوق

من الفواخت و القماری و الوراشین و غیرها و الحمامة تقع علی الذکر و الأنثی کالحیة و النعامة و اسم الجنس من النعامة نعام بالفتح و الغرض بیان عموم علمه سبحانه و قدرته دعا کل طائر باسمه قیل الدعاء استعارة فی أمر کل نوع بالدخول فی الوجود و قد عرفت أن ذلک الأمر یعود إلی حکم القدرة الإلهیة علیه بالدخول فی الوجود کقوله تعالی فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا(2) الآیة و لما استعار الدعاء رشح بذکر الاسم لأن الشی ء إنما یدعی باسمه و یحتمل أن یرید الاسم اللغوی و هو العلامة فإن لکل نوع من الطیر خاصة و سمة لیست للآخر و یکون المعنی أنه تعالی أجری علیها حکم القدرة بما لها من السمات و الخواص فی العلم الإلهی و اللوح المحفوظ و قال بعضهم أراد أسماء الأجناس و ذلک أن الله تعالی کتب فی اللوح المحفوظ کل لغة تواضع علیها العباد فی المستقبل و ذکر

ص: 45


1- 1. الندی هنا: مقابل الیبس فیعم الماء کانه یرید ان اللّه جعل من الطیر ما تثبت ارجله فی الماء و منه ما لا یمشی الأعلی الأرض الیابسة.
2- 2. فصّلت: 11.

و اسم هایی را هم که بر آن ها قرار می­دهند آورده و برای هر اسمی مسمای آن را هم ذکر نموده، پس وقتی که می­خواهد این ها را خلق کند، هر نوعی را با نامش صدا می­زند، سپس او به خدا جواب می­دهد و به سوی اجابت فرمانش می­شتابد. «کفل برزقه» یعنی روزیش را به عهده گرفته، «سحاب» جمع کلمه سحابه به معنای ابر است، «هطل» به معنای باران یا اشک پی در پی و جاری شدن آن است و بعضی گفته اند یعنی پی در پی باریدن بارانی که به صورت پراکنده و دارای شدت است، «دیمه»؛ بارانی است که در حالت سکون، بدون هیچ رعد و برقی به صورت مداوم می­بارد و جمع آن «دِیَم» بر وزن «عِنَب» است، «تعدید القسم» یعنی در شماره بودن [دانستن] مقدار بارانی که برای هر بلاد و زمینی طبق حکمت مقدر شده، «بِلّه» متضاد خشکی است، گفته می شود: «بَلّه فابتَلَّ». «جُفوف، جَفاف، جُدوب» به معنای ایستادن باران و خشک شدن زمین است.

روایت20.

شهاب: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر بهائم آنچه را که آدمیزاده در مورد مرگ می دانند می دانستند، فربهی از آنان را نمی­خوردید .

توضیح

حدیث، هوشیاری بیشتری از آدمیزاده خواسته و آگاهی داده که اگر بهائم عقل داشتند از انسان ها با دقت تر بودند، و این برای این است که مکلف نیستند، اگر مرگ را می­فهمیدند، نمی­خوردند و نمی آشامیدند و لاغر می­شدند، درحالی که آدمیزاده با اینکه می­داند فردا خواهد مرد، می­خورد و می­نوشد، و در این جمله سرزنشی است برای انسان ها که از بهائم کمترند، مخصوصا در این ویژگی. پس ای خردمند، بر توست که از خواب غفلت بیدار شوی که این خطاب به توست و فایده حدیث، آگاه کردن به این مطلب است که بهائم بی زبان اگر مرگ را می فهمیدند با چریدن در مراتع فربه نمی­شدند و قطعا از چریدن خودداری می­کردند.

روایت21.

کتاب جعفر بن محمّد بن شریح: امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ پرنده ای شکار نشود، جز آنکه تسبیحی را ترک کرده است(1).

روایت22.

در یک اصل قدیمی به خطّ تلعکبری رحمه الله: امام صادق علیه السّلام از پدرانشان علیهم السلام نقل می­کنند که یک مرد یهودی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله گفت: ای محمّد، به من خبر ده که الاغ در عرعر خود چه می­گوید؟ و اسب

ص: 46


1- اصول سته عشر: 77 .[1]

الأسماء التی یتواضعون علیها و ذکر لکل اسم مسماة فعند إرادة خلقها نادی کل نوع باسمه فأجاب داعیه و أسرع فی إجابته و کفل برزقه أی ضمن و السحاب جمع سحابة و هی الغیم و الهطل بالفتح تتابع المطر أو الدمع و سیلانه و قیل تتابع المطر المتفرق العظیم القطر و الدیمة بالکسر مطر یدوم فی سکون بلا رعد و برق و الجمع دیم کعنب و تعدید القسم إحصاء ما قدر منها لکل بلد و أرض علی وفق الحکمة و البلة بالکسر ضد الجفاف یقال بله فابتل و الجفوف بالضم الجفاف بالفتح و الجدوب بالضم انقطاع المطر و یبس الأرض.

«20»

الشِّهَابُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ تَعْلَمُ الْبَهَائِمُ مِنَ الْمَوْتِ مَا یَعْلَمُ ابْنُ آدَمَ مَا أَکَلْتُمْ سَمِیناً(1).

الضوء

فی الحدیث استزادة من بنی آدم و إعلام أن البهائم لو کان لها عقل لکانت أضبط منهم و ذلک لأنها لیست بمکلفة و لو علمت بالموت لم تأکل و لم تشرب فکانت تهزل و ابن آدم یأکل و یشرب و یعلم أنه غدا میت و فیه تعییر بالقصور عن البهائم فی هذه الخلة خاصة فعلیک أیها العاقل بالانتباه من سنة الغفلة فإن هذا الخطاب لک و فائدة الحدیث إعلام أن البهائم الخرس لو علمت الموت لما سمنت بالرتوع فی المراتع و لأمسکت عن الرعی (2).

«21»

کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا یُصَادُ مِنَ الطَّیْرِ إِلَّا مَا ضَیَّعَ التَّسْبِیحَ (3).

«22»

أَصْلٌ قَدِیمٌ مَنْقُولٌ مِنْ خَطِّ التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مَوْلًی لِلْقُمِّیِّینَ قَدْ أَخْبَرَنِی عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی مَا یَقُولُ الْحِمَارُ فِی نَهِیقِهِ وَ مَا یَقُولُ الْفَرَسُ فِی

ص: 46


1- 1. لم نجد الحدیث فی النسخة المطبوعة التی عندی من الشهاب.
2- 2. لم نجد نسخة کتاب الضوء.
3- 3. الأصول الستة عشر: 77.

در شیهه خود چه می­گوید؟ و درّاج و چکاوک در آواز خود چه می­گویند؟ و قورباغه در قرقرش چه می­گوید؟ و هدهد در آوازش چه می گوید؟ رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله سر به زیر افکندند و آن گاه فرمود: ای یهودی، دوباره بگو و باز گفت، و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اما الاغ، مالیات چی را لعنت می­کند، و اسب می­گوید: فرمانروایی مخصوص خدای یکتای بسیار غالب و تواناست، درّاج می­گوید: «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» {خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است.} خروس می­گوید: پاک و منزه است پروردگار فرشتگان و روح. و قورباغه می­گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید. هدهد می­گوید: ای داود، خدا تو را رحمت کند، مقصودش سلیمان بن داود است. و چکاوک می­گوید: خدا لعنت کند هرکسی را که با خاندان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله دشمنی می کند.

روایت23.

کتاب علل محمّد بن علی بن ابراهیم: همانا وحش را وحش گفته اند، چون از آدم علیه السّلام در روزی که فرود آمد ترسید .

روایت24.

مناقب ابن شهر آشوب: امیر المؤمنین علیه السّلام درباره کلام خدای تعالی «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ» فرمود: خداوند امانت مرا (که امامت و ولایت ایشان است) بر آسمان های هفت گانه، به شرط ثواب در پذیرش و عقاب در عدم پذیرش، عرضه کرد گفتند: پروردگارا، ما آن را به شرط ثواب و عقاب تحمل نمی­کنیم، بلکه بدون ثواب و عقاب آن را حمل می­کنیم، و خدا امانت و ولایت مرا بر پرندگان عرضه داشت و اولین پرنده ای که به آن ایمان آورد بازهای سفید و شانه سرها بودند و اولین منکرش هم جغد و سیمرغ بودند، اما جغد به خاطر دشمنی پرندگان با او، در روز نمی­تواند آشکار شود و سیمرغ هم در دریاها نهان است و دیده نمی شود. و خدا ولایت مرا بر زمین ها عرضه کرد و هر قسمتی که به ولایت من ایمان آورد، خدا آن را پاک و پاکیزه قرار داد و گیاه و میوه اش را شیرین و گوارا و آبش را زلال نمود و هر قسمتی که منکر امامت و ولایت من شد، خدا آن را نمک زار قرار داد و گیاهش را تلخ و میوه اش را خاردار و هندوانه ابو جهل گردانید و آبش را شور و تلخ نمود. سپس فرمود: «وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ» یعنی امت تو ای محمّد، ولایت امیر المؤمنین و امامتش را به خاطر ثواب [در پذیرش] و عقابی [در عدم پذیرش] که در آن است پذیرفتند. «إِنَّهُ کانَ

ص: 47

صَهِیلِهِ وَ مَا یَقُولُ الدُّرَّاجُ فِی صَوْتِهِ وَ مَا تَقُولُ الْقُنْبُرَةُ فِی صَوْتِهَا وَ مَا یَقُولُ الضِّفْدِعُ فِی نَقِیقِهِ وَ مَا یَقُولُ الْهُدْهُدُ فِی صَوْتِهِ قَالَ فَأَطْرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَعِدْ عَلَیَّ یَا یَهُودِیُّ قَالَ فَأَعَادَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا الْحِمَارُ فَیَلْعَنُ الْعَشَّارَ وَ أَمَّا الْفَرَسُ فَیَقُولُ الْمُلْکُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ وَ أَمَّا الدُّرَّاجُ فَیَقُولُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی وَ أَمَّا الدِّیکُ فَیَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ وَ أَمَّا الضِّفْدِعُ فَیَقُولُ اذْکُرُوا اللَّهَ یَا غَافِلِینَ وَ أَمَّا الْهُدْهُدُ فَیَقُولُ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا دَاوُدُ یَعْنِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ وَ أَمَّا الْقُنْبُرَةُ فَیَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ یُبْغِضُ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

«23»

الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْوَحْشُ لِأَنَّهَا اسْتَوْحَشَتْ مِنْ آدَمَ یَوْمَ هُبُوطِهِ (2).

«24»

الْمَنَاقِبُ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ، رَوَی أَبُو بَکْرٍ الشِّیرَازِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُقَاتِلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَرَضَ اللَّهُ أَمَانَتِی (3) عَلَی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فَقُلْنَ رَبَّنَا لَا نَحْمِلُنَا(4)

بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ لَکِنَّهَا نَحْمِلُهَا بِلَا ثَوَابٍ وَ لَا عِقَابٍ وَ إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ أَمَانَتِی وَ وَلَایَتِی عَلَی الطُّیُورِ فَأَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهَا الْبُزَاةُ الْبِیضُ وَ الْقَنَابِرُ وَ أَوَّلُ مَنْ جَحَدَهَا الْبُومُ وَ الْعَنْقَاءُ فَأَمَّا الْبُومُ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَظْهَرَ بِالنَّهَارِ لِبُغْضِ الطَّیْرِ لَهَا وَ أَمَّا الْعَنْقَاءُ فَغَابَتْ فِی الْبِحَارِ لَا تُرَی وَ إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ إِمَامَتِی عَلَی الْأَرَضِینَ فَکُلُّ بُقْعَةٍ آمَنَتْ بِوَلَایَتِی جَعَلَهَا طَیِّبَةً زَکِیَّةً وَ جَعَلَ نَبَاتَهَا وَ ثَمَرَهَا حُلْواً عَذْباً وَ جَعَلَ مَاءَهَا زُلَالًا وَ کُلُّ بُقْعَةٍ جَحَدَتْ إِمَامَتِی وَ أَنْکَرَتْ وَلَایَتِی جَعَلَهَا سَبِخَةً وَ جَعَلَ نَبَاتَهَا مُرّاً عَلْقَماً وَ جَعَلَ ثَمَرَهَا الْعَوْسَجَ وَ الْحَنْظَلَ وَ جَعَلَ مَاءَهَا مِلْحاً أُجَاجاً ثُمَّ قَالَ وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ یَعْنِی أُمَّتَکَ یَا مُحَمَّدُ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامَتَهُ بِمَا فِیهَا مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِنَّهُ کانَ

ص: 47


1- 1. لم نجد ذلک الأصل.
2- 2. لم نجد العلل لمحمّد بن إبراهیم.
3- 3. هکذا فی الکتاب و مصدره و لعلّ الصحیح:« امامتی».
4- 4. فی المصدر: لا تحملنا.

ظَلُوماً» یعنی به نفسش و «جَهُولاً» یعنی به امر پروردگارش که هرکس حق ولایت را ادا نکند، ظالم و ستمکار است.(1)

توضیح

در قاموس آمده که «علقم» به معنای حنظل و هرچیز تلخی است و عناب تلخ. و اگر بگویی وقتی که در نخست آسمان ها و زمین از حمل امانت امتناع کردند، پس چگونه بعضی از پرندگان و زمین ها بعدا آن را پذیرفتند؟ جواب این است که در اول این حدیث، اسمی از زمین نیست و همچنین در آخر آن هم از عرضه امانت بر آسمان ها سخنی نرفته، پس منافاتی وجود ندارد. البته می توان اشکال گرفت که این حدیث تفسیر آیه است و در آیه آمده که آسمان ها و زمین ها و کوه ها همگی از تحمل این امانت خودداری کردند و همچنین ذکر نام آسمان ها در آغاز خبر برای نمونه است و به ذکر نام برخی [یعنی آسمان ها]، به خاطر معلوم بودن دیگران، اکتفا شده، پس یا باید عرضه نخست، بر مجموع آسمان ها و زمین و کوه ها به طور اجمال باشد و عرضه دوم، بر هر جاندار و هر قسمتی از زمین به طور تفصیلی باشد و یا اینکه بگوییم در ابتدای حدیث، فقط آمده که از پذیرش امانت به شرط ثواب و عقاب امتناع کردند و این منافات ندارد که وقتی که بدون ثواب و عقاب، امانت به ایشان عرضه می شود، بعضی بپذیرند و بعضی رد کنند. پس سخن «و لکنا نحملها» گفته برخی از آنان است و یا گفته همه به اعتبار برخی از ایشان و یا اینکه رد اول حمل بر ظاهر شود و قبول دوم حمل بر امر قلبی. و خدا می­داند.

روایت25.

الدرالمنثور: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که زمانی که ابراهیم علیه السّلام در آتش افکنده شد، هیچ جنبنده ای در زمین نبود، جز آنکه آتش را از او خاموش می­کرد، غیر از وزغ که آتش را بر ایشان می­دمید، پس رسول خدا صلی الله علیه واله فرمان به قتل او دادند.

و از اُمّ شریک نقل است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمان به قتل وزغ ها دادند و فرمود که وزغ ها در آتش ابراهیم علیه السّلام می­دمیدند.

و از قتاده نقل شده که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: قورباغه آتش را بر ابراهیم خاموش می­کرد و وزغ در آن می­دمید، پس کشتن قورباغه قدغن شد و به کشتن وزغ فرمان داده شد.

و از انس نقل است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به قورباغه دشنام ندهید که آوازش تسبیح و تقدیس و تکبیر است، به راستی همه بهائم از پروردگارشان اجازه خواستند که آتش را بر ابراهیم علیه السّلام خاموش کنند و خداوند به قورباغه ها اجازه داد، پس برای آن روی هم قرار گرفتند و خدا به جای سوز آتش، آب سرد به آن ها داد.(2)

ص: 48


1- . مناقب ابن شهر آشوب2 : 141 - 142
2- . درّ المنثور 4 : 321 - 322

ظَلُوماً لِنَفْسِهِ جَهُولًا(1) لِأَمْرِ رَبِّهِ مَنْ لَمْ یُؤَدِّهَا بِحَقِّهَا فَهُوَ ظَلُومٌ غَشُومٌ (2).

بیان

فی القاموس العلقم الحنظل و کل شی ء مر و النبقة المرة فإن قلت لما أبوا أولا حملها کیف قبل بعض الطیور و الأرضین قلت لیس فی أول الخبر ذکر الأرضین و لا فی آخره العرض علی السماوات فلا تنافی لکن یرد علیه أنه تفسیر للآیة و فیها ذکر إباء

السماوات و الأرضین و الجبال جمیعا فذکر السماوات أولا علی المثال و الاکتفاء فی البعض لظهور البواقی فإما أن یحمل العرض أولا علی العرض علی مجموع السماوات و الأرضین و الجبال إجمالا و الثانی علی العرض علی کل حیوان و کل بقعة تفصیلا أو یقال لیس فی أول الخبر إلا امتناعها عن الحمل بالثواب و العقاب فلا ینافی قبول بعضها و رد بعضها عند العرض بلا ثواب و لا عقاب فقوله و لکنا نحملها قول بعضهم أو قول الجملة باعتبار البعض أو یحمل الأول علی الظاهری و الثانی علی القلبی و الله یعلم.

«25»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ حِینَ أُلْقِیَ فِی النَّارِ لَمْ تَکُنْ فِی الْأَرْضِ دَابَّةٌ إِلَّا تُطْفِئُ عَنْهُ النَّارَ غَیْرَ الْوَزَغِ فَإِنَّهُ کَانَ یَنْفُخُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِهِ.

وَ عَنْ أُمِّ شَرِیکٍ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِقَتْلِ الْأَوْزَاغِ وَ قَالَ کَانَتْ تَنْفُخُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام.

وَ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ بَعْضِهِمْ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَتِ الضِّفْدِعُ تُطْفِئُ النَّارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ وَ کَانَتِ الْوَزَغُ تَنْفُخُ عَلَیْهِ فَنَهَی عَنْ قَتْلِ هَذَا وَ أَمَرَ بِقَتْلِ الْوَزَغِ.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَسُبُّوا الضِّفْدِعَ فَإِنَّ صَوْتَهُ تَسْبِیحٌ وَ تَقْدِیسٌ وَ تَکْبِیرٌ إِنَّ الْبَهَائِمَ اسْتَأْذَنَتْ رَبَّهَا فِی أَنْ تُطْفِئَ النَّارَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ فَأَذِنَ لِلضَّفَادِعِ فَتَرَاکَبَتْ عَلَیْهِ فَأَبْدَلَهَا اللَّهُ بِحَرِّ النَّارِ الْمَاءَ(3).

ص: 48


1- 1. الأحزاب: 72.
2- 2. مناقب آل أبی طالب 2: 141 و 142.
3- 3. الدّر المنثور 4: 321 و 322 فیه: بحر النار برد الماء.

و از ابن مسعود نقل است که کعب الحبر گفت: جغدی نر نزد سلیمان علیه السّلام آمد و گفت: درود بر شما ای پیغمبر خدا. حضرت پاسخش دادند: و درود بر تو ای نرّه جغد، و فرمود: به من بگو چرا از زراعت نمی خوری؟ گفت ای پیغمبر خدا، برای اینکه آدم به خاطر آن، نافرمانی خدا کرد و از این رو من از آن نمی­خورم. حضرت فرمود: چرا آب نمی­نوشی؟ گفت ای پیغمبر خدا، برای آنکه خدا قوم نوح را با آب غرق کرد؛ از این رو نوشیدنش را ترک کردم. فرمود: چرا آبادانی را رها کرده ای و در ویرانه سکنی گزیده ای؟ گفت: چون ویرانه میراث خداست و من هم در میراث خدا ساکن می­شوم و خدای متعال این را در کتابش یاد کرده و فرموده «وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها» {و چه بسیار شهرها که هلاکش کردیم، [زیرا] زندگی خوش، آن ها را سرمست کرده بود} تا آنجا که می­فرماید «وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثینَ»(1) {و ماییم که وارث آنان بودیم.}

و از ابی الصدیق ناجی نقل است: سلیمان بن داود بیرون شد تا طلب باریدن باران برای مردم کند. به مورچه ای گذر کرد که به پشت افتاده بود و دست و پایش را به طرف آسمان کرده بود و می­گفت: خدایا ما آفریده ای از آفریدگان توایم و هیچ کس از ما بی نیاز از روزی تو نیست، پس ما را سیراب و یا نابود کن. سلیمان به مردم فرمود: برگردید که به دعای دیگری سیراب شدید.(2)

و ابی درداء می گوید: داود علیه السّلام یک روز میان بهائم قضاوت می­کرد و یک روز هم میان مردم. روزی گاوی آمد و شاخش را روی حلقه دَر قرار داد و مانند مادری که بر فرزندش می­نالد، ناله سر داد و گفت: تا جوان بودم از من بهره می­گرفتند و از من استفاده می­کردند و حال پیر شده ام و می­خواهند مرا ذبح کنند. داود فرمود: به او نیکی کنید و سرش را نبرید و سپس خواند «عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ»(3) {ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است.}(4)

ص: 49


1- . الدر المنثور 5 : 103
2- . الدر المنثور 5 : 103
3- . نمل / 16
4- . الدر المنثور 5 : 103

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنْ 17 کَعْبٍ الْحِبْرِ قَالَ: جَاءَتْ هَامَّةٌ(1) إِلَی سُلَیْمَانَ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ وَ عَلَیْکِ السَّلَامُ یَا هَامُّ أخبرنی [أَخْبِرِینِی] کَیْفَ لَا تَأْکُلِینَ الزَّرْعَ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لِأَنَّ آدَمَ عَصَی رَبَّهُ بِسَبَبِهِ فَلِذَلِکَ لَا آکُلُهُ قَالَ فَکَیْفَ لَا تَشْرَبِینَ الْمَاءَ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ أَغْرَقَ بِالْمَاءِ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ تَرَکْتُ شُرْبَهُ قَالَ فَکَیْفَ تَرَکْتِ الْعُمْرَانَ وَ سَکَنْتِ الْخَرَابَ قَالَتْ لِأَنَّ الْخَرَابَ مِیرَاثُ اللَّهِ وَ أَنَا أَسْکُنُ فِی مِیرَاثِ اللَّهِ وَ قَدْ(2) ذَکَرَ اللَّهُ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَها إِلَی قَوْلِهِ وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثِینَ (3).

وَ عَنْ 17 أَبِی الصِّدِّیقِ النَّاجِی قَالَ: خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ یَسْتَسْقِی بِالنَّاسِ فَمَرَّ عَلَی (4) نَمْلَةٍ مُسْتَلْقِیَةٍ عَلَی قَفَاهَا رَافِعَةٍ قَوَائِمَهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ أَنَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَیْسَ لَنَا غِنًی عَنْ رِزْقِکَ فَإِمَّا أَنْ تَسْقِیَنَا وَ إِمَّا أَنْ تُهْلِکَنَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ لِلنَّاسِ ارْجِعُوا فَقَدْ سَقَاکُمْ بِدَعْوَةِ غَیْرِکُمْ (5).

وَ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ: کَانَ دَاوُدُ علیه السلام یَقْضِی بَیْنَ الْبَهَائِمِ یَوْماً وَ بَیْنَ النَّاسِ یَوْماً فَجَاءَتْ بَقَرَةٌ فَوَضَعَتْ قَرْنَهَا عَلَی حَلْقَةِ الْبَابِ ثُمَّ نَغَمَتْ (6) کَمَا تَنْغَمُ الْوَالِدَةُ عَلَی وَلَدِهَا وَ قَالَتْ کُنْتُ شَابَّةً کَانُوا یُنْتِجُونِّی وَ یَسْتَعْمِلُونِّی ثُمَّ إِنِّی کَبِرْتُ فَأَرَادُوا أَنْ یَذْبَحُونِی فَقَالَ 17 دَاوُدُ أَحْسِنُوا إِلَیْهَا لَا تَذْبَحُوهَا ثُمَّ قَرَأَ(7) عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(8).

ص: 49


1- 1. الهامة: طیر اللیل و هو الصدی: و الصدی: الذکر من البوم.
2- 2. لعله من کلام الراوی.
3- 3. الدّر المنثور 5: 103 و الآیة فی القصص: 58.
4- 4. فی المصدر: قمر بنملة.
5- 5. الدّر المنثور 5: 103.
6- 6. فی المصدر: تنغمت.
7- 7. أی أبا الدرداء.
8- 8. الدّر المنثور 5: 103 و الآیة فی النمل: 16.

و نوف و حکم گفته اند: مورچه در زمان سلیمان شبیه مگس بود.(1)

و از ابن عبّاس نقل است که از او پرسیده شد: چرا سلیمان از میان پرنده ها هدهد را جستجوکرد؟ گفت سلیمان در منزلی فرود آمد و نمی­دانست که آب چه اندازه دور است، و این هدهد بود که سلیمان را به سوی آب راهنمایی می­کرد، پس خواست که در مورد آب از او بپرسد و او را نیافت. گفته شد چگونه؟ در حالی که هدهد به دامی که خاک بر روی آن ریخته شده گرفتار می شود، و بچه ها برایش دام می­گذارند و شکارش می­کنند؟ گفت: چون قضا [حکم حتمی] آید، بینایی برود.(2)

روایت26.

کتاب عبد الملک بن حکیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: یک شب داود علیه السّلام در حالی که زبور را تلاوت می­کرد، بیدار ماند و به عبادت خود خوشبین شد. قورباغه ای به او ندا داد که ای داود، از بیداری یک شبت خودبین می­شوی با اینکه من در زیر این سنگ، چهل سال است که زبانم از ذکر خدای عزّ و جلّ باز نمانده است.(3)

روایت27.

خصال: ابو حمزه ثمالی می گوید: امام سجاد علیه السّلام می­فرمود: هر چیزی را که بهائم از درکش محروم باشند، از فهم چهار چیز عاجز نیستند: شناخت پروردگار تبارک و تعالی، شناخت مرگ، شناسایی ماده از نر، شناسایی چراگاه خوب.(4)

ص: 50


1- . الدر المنثور 5 : 104
2- . الدر المنثور 5 : 104
3- . اصول سته عشر : 101
4- . خصال 1 : 260

وَ عَنْ نَوْفٍ وَ الْحَکَمِ قَالا: کَانَ النَّمْلُ فِی زَمَنِ سُلَیْمَانَ أَمْثَالَ الذُّبَابِ (1).

وَ عَنِ 17 ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ سُئِلَ کَیْفَ تَفَقَّدَ سُلَیْمَانُ الْهُدْهُدَ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ قَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ نَزَلَ مَنْزِلًا فَلَمْ یَدْرِ مَا بُعْدُ الْمَاءِ وَ کَانَ الْهُدْهُدُ یَدُلُّ سُلَیْمَانَ عَلَی الْمَاءِ فَأَرَادَ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنْهُ فَفَقَدَهُ قِیلَ کَیْفَ ذَاکَ وَ الْهُدْهُدُ یُنْصَبُ لَهُ الْفَخُّ یُلْقَی عَلَیْهِ التُّرَابُ وَ یَضَعُ لَهُ الصَّبِیُّ الْحِبَالَةَ فَیُغَیِّبُهَا فَیَصِیدُهَا فَقَالَ إِذَا جَاءَ الْقَضَاءُ ذَهَبَ الْبَصَرُ(2).

«26»

کِتَابُ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ حُکَیْمٍ (3) عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَهِرَ دَاوُدُ علیه السلام لَیْلَةً یَتْلُو الزَّبُورَ فَأَعْجَبَتْهُ (4) عِبَادَتُهُ فَنَادَتْهُ ضِفْدِعٌ یَا دَاوُدُ تَعْجَبُ مِنْ سَهَرِکَ لَیْلَةً وَ إِنِّی لَتَحْتَ هَذِهِ الصَّخْرَةِ مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً مَا جَفَّ لِسَانِی عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (5).

«27»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: مَا بُهِمَتِ الْبَهَائِمُ عَنْهُ فَلَمْ تُبْهَمْ عَنْ أَرْبَعَةٍ مَعْرِفَتُهَا بِالرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْمَوْتِ وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْأُنْثَی مِنَ الذَّکَرِ وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْمَرْعَی الْخِصْبَ (6).

ص: 50


1- 1. الدّر المنثور 5: 104.
2- 2. الدّر المنثور 5: 104.
3- 3. اسناد الحدیث علی ما فی المصدر هکذا: الشیخ أبو محمّد هارون بن موسی بن احمد التلعکبری قال: أخبرنا أبو العباس أحمد بن محمّد بن سعید الهمدانیّ قال: اخبرنا علی بن حسن بن علیّ بن فضال قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن حکیم قال: حدّثنی عمی عبد الملک بن حکیم.
4- 4. فیه غرابة لان الأنبیاء علیهم السلام عندنا معصومون.
5- 5. الأصول الستة عشر: 101.
6- 6. الخصال 1: 260 طبعة الغفاری.

در کافی هم از ابن محبوب مانند این روایت آمده است.(1)

شیخ صدوق رحمه الله در من لا یحضره الفقیه مانند این روایت را به سند صحیح از ابن رئاب آورده و گفته: خبری که از امام صادق علیه السّلام روایت شده که (اگر بهائم از مرگ می­دانستند آنچه را که شما می­دانید، هرگز فربهی از آن ها را نمی­خوردید) مخالف با این خبر نیست، زیرا آن ها مرگ را می­فهمند، ولی به اندازه انسان نمی فهمند.(2)

روایت28.

مجالس الشیخ: ابی حمزه از امام سجاد علیه السّلام نقل کرده که حضرت می فرمود: هر چیزی را که بهائم از درکش محروم باشند، از فهم چهار چیز عاجز نیستند: شناخت پروردگار تبارک و تعالی، شناسایی چراگاه خوب، شناسایی ماده از نر، شناخت مرگ و فرار از آن .

ابوالمفضل گفته: محمد بن صالح از احمد بن محمد از ابن محبوب همه کتاب مشیخه را برای ما تحدیث کرده است. [خوانده است] (3)

روایت29.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر هر چیزی بر بهائم مبهم باشد، چهار خصلت برای آن ها مبهم نیست، معرفت به اینکه آفریننده ای دارند، معرفت طلبِ روزی، شناسایی نر از ماده و ترس از مرگ.(4)

روایت30.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمود: شیاطین از موریانه قدردانی کردند، زمانی که عصای سلیمان علیه السّلام را خورد تا حضرت

ص: 51


1- . کافی 6 : 539
2- . من لایحضره الفقیه 2 : 188
3- . المجالس و الاخبار : 207
4- . کافی 6 : 539

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (1).

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ: مِثْلَهُ.

ثُمَّ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَمَّا الْخَبَرُ الَّذِی رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَوْ عَرَفَتِ الْبَهَائِمُ مِنَ الْمَوْتِ مَا تَعْرِفُونَ مَا أَکَلْتُمْ مِنْهَا سَمِیناً قَطُّ.

فلیس بخلاف هذا الخبر لأنها تعرف الموت لکنها لا تعرف منه ما تعرفون (2).

«28»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحِ بْنِ فَیْضٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: مَهْمَا أُبْهِمَتْ عَنْهُ الْبَهَائِمُ فَلَمْ تُبْهَمْ عَنْ أَرْبَعٍ مَعْرِفَتُهَا بِالرَّبِّ عِزَّ وَ جَلَّ وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْمَرْعَی الْخِصْبَ وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْأُنْثَی عَنِ الذُّکْرِ وَ مَعْرِفَتُهَا بِالْمَوْتِ وَ الْفِرَارِ مِنْهُ.

قال أبو المفضل حدثنا محمد بن صالح عن أحمد بن محمد بجمیع کتاب المشیخة عن ابن محبوب (3).

«29»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ وَ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَهْمَا أُبْهِمَ عَلَی الْبَهَائِمِ مِنْ شَیْ ءٍ فَلَا یُبْهَمُ عَلَیْهَا أَرْبَعُ خِصَالٍ مَعْرِفَةُ أَنَّ لَهَا خَالِقاً وَ مَعْرِفَةُ طَلَبِ الرِّزْقِ وَ مَعْرِفَةُ الذَّکَرِ مِنَ الْأُنْثَی وَ مَخَافَةُ الْمَوْتِ (4).

«30»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ شَکَرَتِ الشَّیَاطِینُ الْأَرَضَةَ حِینَ أَکَلَتْ عَصَاةَ سُلَیْمَانَ علیه السلام حَتَّی

ص: 51


1- 1. الکافی 6: 539 طبعة الآخوندی.
2- 2. من لا یحضره الفقیه 2: 188 طبعة الآخوندی.
3- 3. المجالس و الاخبار: 26( ط 1) و 207( ط 2).
4- 4. الکافی 6: 539.
5- 5. فی المصدر: عن الحسین بن الحسن بن أبان.

افتاد و گفتند: ویرانی بر عهده تو و آب و گِل به گردن ما، پس نزدیک است که موریانه را در جایی نبینی، مگر اینکه آب و گل هم می­بینی. [یعنی هر جا موریانه هست آب وگل هم هست.] (1)

روایت31.

مناقب ابن شهر آشوب: عبد اللَّه بن عمر بر امام سجاد علیه السّلام وارد شد و گفت یا ابن الحسین، آیا شما می­گویید یونس بن متّی آنچه را که از ماهی بدو رسید، برای این بود که ولایت جدّم بر او عرضه شد و بر آن توقف کرد؟ حضرت فرمود: آری، مادرت به عزایت نشیند. گفت: اگر از راستگویانی، نشانه آن را به من نشان بده. پس حضرت دستور دادند چشمان خودشان و چشمان مرا با دستمالی ببندند. پس از لحظه ای فرمود که چشم ما را باز کنند که ناگهان دیدم، ما در کناره دریای متلاطمی هستیم. پس ابن عمر گفت: ای آقای من، خونم به گردن تو است، خدا را خدا را در مورد جان من در نظر گیر. فرمود: آری و اگر از راستگویانم، آن را به تو نشان خواهم داد. سپس فرمود: ای ماهی، و او مانند کوهی بزرگ سر از دریا برآورد، در حالی که می­گفت لبیک، لبیک یا ولی اللَّه [گوش به فرمان توام ای ولی خدا] فرمود: تو کیستی؟ گفت: ای آقایم، من ماهی یونس هستم. فرمود: ما را به خبر [قضیه یونس] آگاه کن، گفت ای آقای من، به راستی که خدای متعال مبعوث نکرده پیغمبری را از حضرت آدم، تا برسد به جدّ شما محمّد صلی اللَّه علیه و آله، جز اینکه ولایت شما اهل بیت را بر آن ها عرضه کرده، پس هر یک از انبیاء که آن را پذیرفت، سالم ماند و رهایی یافت، و هر کس که بر آن توقف کرد و تحمل آن بر او دشوار آمد، گرفتار شد. مثل آنچه که از معصیت به آدم رسید و آنچه که به نوح از غرق شدن و آنچه که به ابراهیم از آتش و آنچه که به یوسف از چاه و آنچه که به ایوب از بلا و آنچه که به داود از آن خطا رسید تا اینکه خدای متعال یونس را فرستاد و بدو وحی کرد که ای یونس، ولایت امیر المؤمنین علی علیه السّلام و امامان هدایت یافته از صلب او را بپذیر. در کلام یونس است که گفت: چگونه سرپرست بگیرم کسی را که ندیده ام و نمی­شناسم؟ و خشمناک رفت. پس خدا به من وحی کرد که یونس را ببلع و هیچ استخوانی از او را نشکن. پس چهل روز در شکم من ماند، در حالی که با من در دریاها در درون سه تاریکی می­گردید و فریاد می زد «لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ» {معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.} و می­گفت ولایت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و

ص: 52


1- . علل الشرائع 1 : 70

سَقَطَ وَ قَالُوا عَلَیْکِ الْخَرَابُ وَ عَلَیْنَا الْمَاءُ وَ الطِّینُ فَلَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَوْضِعٍ إِلَّا رَأَیْتَ مَاءً وَ طِیناً(1).

«31»

الْمَنَاقِبُ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ، فِی حَدِیثِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ: أَنَّهُ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ عَلَی زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام وَ قَالَ یَا ابْنَ الْحُسَیْنِ أَنْتَ تَقُولُ إِنَّ یُونُسَ بْنَ مَتَّی إِنَّمَا لَقِیَ مِنَ الْحُوتِ مَا لَقِیَ لِأَنَّهُ عُرِضَتْ عَلَیْهِ وَلَایَةُ جَدِّی فَتَوَقَّفَ عِنْدَهَا فَقَالَ بَلَی ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ قَالَ فَأَرِنِی آیَةَ ذَلِکَ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَأَمَرَ بِشَدِّ عَیْنَیْهِ بِعِصَابَةٍ وَ عَیْنَیَّ بِعِصَابَةٍ ثُمَّ أَمَرَ بَعْدَ سَاعَةٍ بِفَتْحِ أَعْیُنِنَا فَإِذَا نَحْنُ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ تَضْرِبُ أَمْوَاجُهُ فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ یَا سَیِّدِی دَمِی فِی رَقَبَتِکَ اللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِی فَقَالَ هِیَهْ وَ أُرِیهْ إِنْ کُنْتُ مِنَ الصَّادِقِینَ ثُمَّ قَالَ یَا أَیَّتُهَا الْحُوتُ قَالَ فَأَطْلَعَ الْحُوتُ رَأْسَهُ مِنَ الْبَحْرِ مِثْلَ الْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا حُوتُ یُونُسَ یَا سَیِّدِی قَالَ أَنْبِئْنَا بِالْخَبَرِ قَالَ یَا سَیِّدِی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً مِنْ آدَمَ إِلَی أَنْ صَارَ جَدُّکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ قَدْ عَرَضَ عَلَیْهِ وَلَایَتَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَمَنْ قَبِلَهَا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سَلِمَ وَ تَخَلَّصَ وَ مَنْ تَوَقَّفَ عَنْهَا وَ تَمَنَّعَ (2) فِی حَمْلِهَا لَقِیَ مَا لَقِیَ آدَمُ مِنَ الْمَعْصِیَةِ وَ مَا لَقِیَ نُوحٌ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَا لَقِیَ إِبْرَاهِیمُ مِنَ النَّارِ وَ مَا لَقِیَ یُوسُفُ مِنَ الْجُبِّ وَ مَا لَقِیَ أَیُّوبُ مِنَ الْبَلَاءِ وَ مَا لَقِیَ دَاوُدَ مِنَ الْخَطِیئَةِ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ یُونُسَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا یُونُسُ تَوَلَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً علیه السلام وَ الْأَئِمَّةَ الرَّاشِدِینَ مِنْ صُلْبِهِ فِی کَلَامٍ لَهُ قَالَ فَکَیْفَ أَتَوَلَّی مَنْ لَمْ أَرَهُ وَ لَمْ أَعْرِفْهُ وَ ذَهَبَ مُغْتَاظاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنِ الْتَقِمِی یُونُسَ وَ لَا تُوهِنِی لَهُ عَظْماً فَمَکَثَ فِی بَطْنِی أَرْبَعِینَ صَبَاحاً یَطُوفُ مَعِیَ الْبِحَارَ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ یُنَادِی (3) لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ قَدْ قَبِلْتُ

ص: 52


1- 1. علل الشرائع 1: 70 طبعة قم.
2- 2. فی المصدر: و تعتع فی حملها.
3- 3. فی المصدر: انه لا إله.

امامان هدایت یافته، از فرزندانش را پذیرفتم و چون به ولایت شما ایمان آورد، پروردگارم به من امر کرد، تا اینکه او را به کناره دریا افکندم. پس امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: ای ماهی، به آشیانه ات برگرد و آب آرام شد.(1)

مؤلف

شرح این خبر و تأویلش در قسمت معجزه های امام چهارم علیه السّلام و «باب احوال یونس علیه السّلام» گذشت.

روایت32.

توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضّل، در این سه صنف از حیوان [یعنی انسان، چهار پایان و پرندگان] و خلقتشان بیندیش که هر یک را آنچه که مناسب وجود او است به او عطا کرده است. پس چون برای انسان ها مقدّر شده بود که صاحب عقل و زیرکی و چاره برای صنعت هایی مانند بنّایی، نجّاری، زرگری، خیاطی و غیر اینها باشند، برای ایشان دست های بزرگ با انگشتان غلیظ قوی خلق شد، تا بتوانند اشیاء را در دست بگیرند ، و مهم­تر از آن، این صنعت ها را به عمل آورند. و چون برای حیوانات گوشت خوار مقدّر شد که زندگی ایشان از شکار باشد، برای ایشان دست هایی باریک و در نهایت استحکام با ناخن ها و چنگال ها که برای گرفتن شکار مناسب است و برای صنعت های بشر به کار نمی آید، آفریده شد. و گیاه خواران، چون مقدر شد که نه صاحب صنعت باشند و نه صاحب شکار، برای بعضی از ایشان سم هایی آفریده شد، تا زمانی که در

ص: 53


1- . مناقب ابن شهر آشوب 3 : 281

وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ مِنْ وُلْدِهِ فَلَمَّا أَنْ آمَنَ بِوَلَایَتِکُمْ أَمَرَنِی رَبِّی فَقَذَفْتُهُ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَقَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام ارْجِعْ أَیُّهَا الْحُوتُ إِلَی وَکْرِکَ وَ اسْتَوَی الْمَاءُ(1).

أقول

قد مر شرح الخبر و تأویله فی معجزات علی بن الحسین علیه السلام و باب أحوال یونس علیه السلام.

«32»

تَوْحِیدُ الْمُفَضَّلِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَا مُفَضَّلُ فَکِّرْ فِی هَذِهِ الْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ مِنَ الْحَیَوَانِ وَ فِی خَلْقِهَا عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ بِمَا فِیهِ صَلَاحُ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهَا فَالْإِنْسُ لَمَّا قُدِّرُوا أَنْ یَکُونُوا ذَوِی ذِهْنٍ وَ فِطْنَةٍ وَ عِلَاجٍ لِمِثْلِ هَذِهِ الصِّنَاعَاتِ مِنَ الْبِنَاءِ وَ النِّجَارَةِ وَ الصِّنَاعَةِ وَ الْخِیَاطَةِ(2) وَ غَیْرِ ذَلِکَ خُلِقَتْ لَهُمْ أَکُفٌّ کِبَارٌ ذَوَاتُ أَصَابِعَ غِلَاظٍ لِیَتَمَکَّنُوا مِنَ الْقَبْضِ عَلَی الْأَشْیَاءِ وَ أَوْکَدُهَا هَذِهِ الصِّنَاعَاتُ وَ آکِلَاتُ اللَّحْمِ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ مَعَایِشُهَا(3)

مِنَ الصَّیْدِ خُلِقَتْ لَهُمْ أَکُفٌّ لِطَافٌ مُدَّمِجَةٌ(4)

ذَوَاتُ بَرَاثِنَ (5) وَ مَخَالِیبَ تَصْلُحُ لِأَخْذِ الصَّیْدِ وَ لَا تَصْلُحُ لِلصِّنَاعَاتِ وَ آکِلَاتُ النَّبَاتِ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونُوا لَا ذَاتَ صَنْعَةٍ وَ لَا ذَاتَ صَیْدٍ خُلِقَتْ لِبَعْضِهَا أَظْلَافٌ تَقِیهَا(6) خُشُونَةَ الْأَرْضِ

ص: 53


1- 1. مناقب آل أبی طالب 3: 281.
2- 2. فی النسخة المخطوطة: و الصناعة( و الخیاطة خ) و فی کتاب التوحید من البحار 3: 92:« و الصیاغة» و فی بعض النسخ: و الخیاطة.
3- 3. فی النسخة المخطوطة: معایشهم.
4- 4. قال المصنّف فی کتاب التوحید: مدمجة ای انضم بعضها الی بعض قال الجوهریّ دمج الشی ء دموجا: إذا دخل فی الشی ء و استحکم فیه، و ادمجت الشی ء: إذا الففته فی ثوب و فی بعض النسخ: مدبحة بالباء و الحاء المهملة و لعلّ المراد معوجة من قولهم: دبح تدبیحا ای بسط ظهره و طأطأ رأسه، و هو تصحیف أقول: و یمکن أن یکون مصحف« مذبحة» کما فی بعض النسخ.
5- 5. البراثن من السباع و الطیر: بمنزلة الأصابع من الإنسان. و المخلب. ظفر البرثن.
6- 6. فی نسخة: تقیمها.

طلب چراگاه هستند، پای آن ها را از سختی زمین محافظت کند و برای بعضی دیگر سم های به هم پیوسته ای که دارای گودی ای، مانند کف پای آدمی اند و بر زمین منطبق می شوند آفریده شد، تا برای سواری و بارکشی مهیّا باشند.

در تدبیر خلقت حیوانات گوشت خوار، تأمل کن که چگونه برای ایشان نیش های تیز و برنده و چنگال های محکم سخت و دهان های گشاده، آفریده شده، زیرا زمانی که مقدر شد تا غذایش گوشت باشد، طوری آفریده شد که مناسب با آن باشد و به اسلحه و ادواتی که برای شکار مناسب باشد، یاری داده شد. و هم چنین پرندگان درنده را صاحب منقارها و چنگال هایی می یابی که مهیای کار ایشان است. اگر وحشیان علف خوار، دارای چنگال بودند، به آن ها چیزی داده شده بود که به آن احتیاجی نداشتند، زیرا شکار نمی کنند و گوشت هم نمی خورند. و اگر درندگان، دارای سم بودند، از آنچه که به آن احتیاج داشتند، یعنی سلاحی که به وسیله آن شکار و امرار معاش کنند، منع شده بودند، آیا نمی بینی که چگونه به هر یک از این دو گونه از حیوان، آنچه که مناسب گونه و طبقه اوست، بلکه بقاء و صلاح او در آن است، داده شده است؟

اکنون به سوی چهار پایان نظر کن که بعد از ولادت چگونه خودشان به طور مستقل به دنبال مادران خود می روند و احتیاج به حمل و تربیت کردن ندارند، آنطور که انسان ها محتاجند؟ پس چون مادران ایشان آنچه را که مادران آدمیان، از مدارا، علم به تربیت و قوّت بر نگهداری با دست ها و انگشتان که برای این کار آماده شده را ندارند، مقارن با ولادت به ایشان، قوّت بر پا ایستادن و مستقل شدن داده شده و همچنین بسیاری از پرندگان مانند مرغ، درّاج و کبک را می یابی که زمانی که از تخم بیرون می آیند، راه می روند و دانه بر می چینند، و اما آن ها که ضعیفند و قدرت برخواستن [پرواز] ندارند، مانند جوجه کبوتر اهلی و وحشی و حمر [پرنده کوچکی به نام زورگ]، خالق منّان در مادران ایشان زیادتی قرار داده تا به بچه هایشان مهربانی کنند، پس دانه را در چینه دان خود جمع می کنند و در دهان جوجه های خود می ریزند و دائما آن ها را غذا می­دهند، تا هنگامی که خودشان مستقل شوند، پس به این سبب خدای تعالی به کبوتر مانند مرغ، جوجه های بسیار نداده، تا مادر بتواند جوجه هایش را تربیت کند، تا تباه نشوند و نمیرند، پس هر یک [مناسب با حال خود] از تدبیرِ حکیمِ لطیفِ خبیر بهره ای داده شده اند.

ص: 54

إِذَا حَاوَلَ طَلَبَ الرَّعْیِ وَ لِبَعْضِهَا حَوَافِرُ مُلَمْلَمَةٌ ذَوَاتُ قَعْرٍ کَأَخْمَصِ الْقَدَمِ تَنْطَبِقُ عَلَی الْأَرْضِ لِیَتَهَیَّأَ لِلرُّکُوبِ وَ الْحَمُولَةِ تَأَمَّلِ التَّدْبِیرَ فِی خَلْقِ آکِلَاتِ اللَّحْمِ مِنَ الْحَیَوَانِ حِینَ خُلِقَتْ (1)

ذَوَاتُ أَسْنَانٍ حِدَادٍ وَ بَرَاثِنَ شِدَادٍ وَ أَشْدَاقٍ وَ أَفْوَاهٍ وَاسِعَةٍ فَإِنَّهُ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طُعْمُهَا اللَّحْمَ خُلِقَتْ خِلْقَةً تُشَاکِلُ ذَلِکَ وَ أُعِینَتْ بِسِلَاحٍ وَ أَدَوَاتٍ تَصْلُحُ لِلصَّیْدِ وَ کَذَلِکَ تَجِدُ سِبَاعَ الطَّیْرِ ذَوَاتَ مَنَاقِیرَ وَ مَخَالِیبَ مُهَیَّأَةٍ لِفِعْلِهَا وَ لَوْ کَانَتِ الْوُحُوشُ ذَوَاتَ مَخَالِبَ کَانَتْ قَدْ أُعْطِیَتْ مَا لَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ لِأَنَّهَا لَا تَصِیدُ وَ لَا تَأْکُلُ اللَّحْمَ وَ لَوْ کَانَتِ السِّبَاعُ ذَوَاتَ أَظْلَافٍ کَانَتْ قَدْ مُنِعَتْ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ أَعْنِی السِّلَاحَ الَّذِی بِهِ تَصِیدُ وَ تَتَعَیَّشُ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ أُعْطِیَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الصِّنْفَیْنِ مَا یُشَاکِلُ صِنْفَهُ وَ طَبَقَتَهُ بَلْ مَا فِیهِ بَقَاؤُهُ وَ صَلَاحُهُ انْظُرِ الْآنَ إِلَی ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ کَیْفَ تَرَاهَا تَتْبَعُ أُمَّهَاتِهَا(2) مُسْتَقِلَّةً بِأَنْفُسِهَا لَا تَحْتَاجُ إِلَی الْحَمْلِ وَ التَّرْبِیَةِ کَمَا تَحْتَاجُ أَوْلَادُ الْإِنْسِ فَمِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَیْسَ عِنْدَ أُمَّهَاتِهَا مَا عِنْدَ أُمَّهَاتِ الْبَشَرِ مِنَ الرِّفْقِ وَ الْعِلْمِ بِالتَّرْبِیَةِ وَ الْقُوَّةِ عَلَیْهَا بِالْأَکُفِّ وَ الْأَصَابِعِ الْمُهَیَّأَةِ لِذَلِکَ أُعْطِیَتِ النُّهُوضَ وَ الِاسْتِقْلَالَ بِأَنْفُسِهَا وَ کَذَلِکَ تَرَی کَثِیراً مِنَ الطَّیْرِ کَمِثْلِ الدَّجَاجِ وَ الدُّرَّاجِ وَ الْقَبْجِ (3)

تَدْرُجُ وَ تَلْقُطُ حِینَ یَنْقَابُ عَنْهَا الْبَیْضُ فَأَمَّا مَا کَانَ مِنْهَا ضَعِیفاً لَا نُهُوضَ فِیهِ کَمِثْلِ فِرَاخِ الْحَمَامِ وَ الْیَمَامِ وَ الْحُمَّرِ فَقَدْ جُعِلَ فِی الْأُمَّهَاتِ فَضْلُ عَطْفٍ عَلَیْهَا فَصَارَتْ تَمُجُّ الطَّعَامَ فِی أَفْوَاهِهَا بَعْدَ مَا تُوعِیهِ حَوَاصِلُهَا فَلَا تَزَالُ تَغْذُوهَا حَتَّی تَسْتَقِلَّ بِأَنْفُسِهَا وَ لِذَلِکَ لَمْ تُرْزَقِ الْحَمَامُ فِرَاخاً کَثِیرَةً مِثْلَ مَا تُرْزَقُ الدَّجَاجُ لِتَقْوَی الْأُمُّ عَلَی تَرْبِیَةِ فِرَاخِهَا فَلَا تَفْسُدَ وَ لَا تَمُوتَ فَکُلٌّ أُعْطِیَ بِقِسْطٍ مِنْ تَدْبِیرِ الْحَکِیمِ اللَّطِیفِ الْخَبِیرِ

ص: 54


1- 1. فی النسخة المخطوطة: حیث جعلت.
2- 2. فی المخطوطة و فی التوحید: اماتها.
3- 3. القبج بالقاف و الباء المفتوحین: طائر یشبه الحجل.

به سوی دست و پای حیوانات نظر کن که چگونه جفت در آمده، تا آنکه برای راه رفتن آماده شوند و اگر یکی بود، برای این کار مناسب نبود، زیرا حیوانی که راه می رود، بعضی از دست و پایش را برمی دارد و تکیه بر دست و پای دیگرش می کند، پس حیوانی که دست و پایش دو تاست [در هنگام حرکت] یکی را بر می­دارد و بر دیگری تکیه می کند و حیوانی که چهار دست و پا دارد، دو تا را بر می­دارد و بر دو تای دیگر تکیه می کند، اما به خلاف یک دیگر [یعنی یک پا از یک جانب و پای دیگر از جانب دیگر]، زیرا حیوانی که چهار دست و پا دارد، اگر دست و پای یک طرف بدنش را بخواهد بردارد و بر دست و پای طرف دیگرش تکیه کند، نمی تواند روی زمین بایستد همان طور که تخت و امثال آن [اگر دو پایه آن را از یک طرف بردارند] نمی ایستد، پس دست راست را با پای چپ بر می دارد و دو تای دیگر را هم به خلاف هم بر می­دارد، تا بتواند روی زمین بایستد و در هنگام راه رفتن روی زمین نیفتد.

آیا نمی بینی که چگونه خر به آسیا کردن و بار برداشتن تن در می دهد، با آنکه می بیند اسب از دادن این خدمات معاف است و دارای رفاه است؟ و شتر که اگر عاصی شود، جمع بسیاری از مردان، طاقت مواجهه با او را ندارند، چگونه از یک کودک فرمان می­برد؟ و گاو بخیل چگونه از صاحبش فرمانبری می نماید، تا اینکه خیش به گردنش می نهد و به وسیله اش شخم می­زند؟ و اسب اصیل نجیب، به خاطر موافقت با صاحبش، سوار بر شمشیرها و نیزه ها می شود؟ [هرچه درد و رنج بدو می­رسد تحمّل می کند] و گلّه گوسفند را که فقط یک مرد می چراند؟ که اگر آن ها پراکنده شوند و هر کدامشان به طرفی روند نمی تواند آن ها را به گله ملحق کند؟ و اینچنین است حال همه اصناف حیوانات که برای فرزند آدم رام گردیده اند، حال، چرا اینچنین است؟ آیا غیر از این است که اینها عقل و فکر ندارند، زیرا اگر در کارها تعقل و تفکر می­کردند، سزاوار بودند که از برآوردن بسیاری از حوائج انسان امتناع بورزند، تا آنکه شتر از ساربانش اطاعت نمی­کرد، و گاو از صاحبش فرمان نمی­بُرد، و گوسفندان از کنار چوپان پراکنده می شدند، و امثال این کارها [از طرف سایر حیوانات].

و هم چنین این درندگان، اگر صاحب عقل و فکر بودند و علیه مردم، با یک دیگر اتفاق می کردند، سزاوار بودند که آن ها را مستأصل و نابود کنند و چه کسی در مقابل شیرها، گرگ ها، پلنگ ها و خرس ها می ایستاد، اگر علیه مردم،

ص: 55

انْظُرْ إِلَی قَوَائِمِ الْحَیَوَانِ کَیْفَ تَأْتِی أَزْوَاجاً لِتَهَیَّأَ(1) لِلْمَشْیِ وَ لَوْ کَانَتْ أَفْرَاداً لَمْ تَصْلُحْ لِذَلِکَ لِأَنَّ الْمَاشِیَ یَنْقُلُ بَعْضَ قَوَائِمِهِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی بَعْضٍ فَذُو الْقَائِمَتَیْنِ یَنْقُلُ وَاحِدَةً وَ یَعْتَمِدُ عَلَی وَاحِدَةٍ وَ ذُو الْأَرْبَعِ یَنْقُلُ اثْنَیْنِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی اثْنَیْنِ وَ ذَلِکَ مِنْ خِلَافٍ لِأَنَّ ذَا الْأَرْبَعِ لَوْ کَانَ یَنْقُلُ قَائِمَتَیْنِ مِنْ أَحَدِ جَانِبَیْهِ وَ یَعْتَمِدُ عَلَی قائِمَتَیْنِ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ لَمَا یَثْبُتُ عَلَی الْأَرْضِ کَمَا لَا یَثْبُتُ السَّرِیرُ وَ مَا أَشْبَهَهُ فَصَارَ یَنْقُلُ الْیُمْنَی مِنْ مَقَادِیمِهِ مَعَ الْیُسْرَی مِنْ مَآخِیرِهِ وَ یَنْقُلُ الْأُخْرَیَیْنِ أَیْضاً مِنْ خِلَافٍ فَیَثْبُتُ عَلَی الْأَرْضِ وَ لَا یَسْقُطُ إِذَا مَشَی أَ مَا تَرَی الْحِمَارَ کَیْفَ یَذِلُّ لِلطَّحْنِ وَ الْحَمُولَةِ وَ هُوَ یَرَی الْفَرَسَ مُودَعاً مُنَعَّماً وَ الْبَعِیرَ لَا یُطِیقُهُ عِدَّةُ رِجَالٍ لَوِ اسْتَعْصَی کَیْفَ کَانَ یَنْقَادُ لِلصَّبِیِّ وَ الثَّوْرَ الشَّدِیدَ کَیْفَ کَانَ یُذْعِنُ لِصَاحِبِهِ حَتَّی یَضَعَ النِّیرَ عَلَی عُنُقِهِ وَ یَحْرِثَ بِهِ وَ الْفَرَسَ الْکَرِیمَ یَرْکَبُ السُّیُوفَ وَ الْأَسِنَّةَ بِالْمُوَاتَاةِ(2) لِفَارِسِهِ وَ الْقَطِیعَ مِنَ الْغَنَمِ یَرْعَاهُ رَجُلٌ وَاحِدٌ وَ لَوْ تَفَرَّقَتِ الْغَنَمُ فَأَخَذَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا فِی نَاحِیَةٍ لَمْ یَلْحَقْهَا وَ کَذَلِکَ جَمِیعُ الْأَصْنَافِ الْمُسَخَّرَةِ لِلْإِنْسَانِ (3) فَبِمَ کَانَتْ کَذَلِکَ إِلَّا بِأَنَّهَا عَدِمَتِ الْعَقْلَ وَ الرَّوِیَّةَ فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ تَعْقِلُ وَ تُرَوِّی (4) فِی الْأُمُورِ کَانَتْ خَلِیقَةً أَنْ تَلْتَوِیَ عَلَی الْإِنْسَانِ فِی کَثِیرٍ مِنْ مَآرِبِهِ (5) حَتَّی یَمْتَنِعَ الْجَمَلُ عَلَی قَائِدِهِ وَ الثَّوْرُ عَلَی صَاحِبِهِ وَ تَتَفَرَّقَ الْغَنَمُ عَنْ رَاعِیهَا وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِنَ الْأُمُورِ وَ کَذَلِکَ هَذِهِ السِّبَاعُ لَوْ کَانَتْ ذَاتَ عَقْلٍ وَ رَوِیَّةٍ فَتَوَازَرَتْ عَلَی النَّاسِ کَانَتْ خَلِیقَةً أَنْ تُحَاجَّهُمْ (6) فَمَنْ کَانَ یَقُومُ لِلْأُسْدِ وَ الذِّئَابِ وَ النُّمُورَةِ وَ الدِّبَبَةِ لَوْ

ص: 55


1- 1. فی کتاب التوحید من البحار: لتتهیأ.
2- 2. المواتاة: الموافقة.
3- 3. فی الموضع المتقدم: مسخرة للإنسان.
4- 4. تروی: تفکر.
5- 5. المآرب: الحوائج.
6- 6. هکذا فی النسخ، و فی توحید البحار: تجتاحهم، و لعله الصحیح ای تستأصلهم و تهلکهم.

همدیگر را یاری می­دادند و از یکدیگر پشتیبیانی می­کردند؟ نمی بینی که خدای مدبّر حکیم چگونه آن ها را از این امور ممنوع گردانیده و به جای آنکه آدمیان از آمدن و قلع و قمع آن ها بترسند، آن ها از محل سکونت انسان ها وحشت دارند و از منازل ایشان کناره می گیرند و برای طلب روزی خود به جز در شب پدیدار نمی­شوند و بیرون نمی آیند و با همه صولت و قوّتی که دارند، از انسان ها می­ترسند بلکه مقهور و ذلیل ایشانند و از آسیب رساندن به ایشان باز داشته شده اند و اگر چنین نبود، قطعا در میان خانه های آدمیان، بر ایشان حمله می­کردند و کار را بر ایشان تنگ می کردند. سپس در میان این درندگان، سگ را بر صاحبش مهربان گردانیده و حامی و محافظ او قرار داده، پس او در تاریکی شب، برای پاسبانی از خانه صاحبش و دفع کردن دزدان از آن، بر بالای دیوارها و پشت بام، می­رود و در محبّت صاحبش به مرتبه ای می رسد که جان خود را به پای او و حیوانات و مال او می دهد و چنان با او الفت می­گیرد، تا آنجا که با او بر گرسنگی و جفای[روزگار] صبر می کند، پس خدای متعال برای چه سرشت سگ را دارای الفت قرار داده؟ آیا غیر از این است که نگهبانی برای صاحبش باشد؟ برای او نیش ها، چنگال ها و پارس کردنی هولناک قرار داده، تا دزد از آن بترسد و از مکان هایی که تحت حمایت او[سگ] است و در آنجا حاضر است دور شود.

ای مفضّل، در مورد صورت چهار پایان تأمل کن که چگونه است؟ به راستی که دو چشم خیره در جلو آن می­بینی [تا با آن دو] آنچه را که در برابرشان قرار دارد، ببینند، تا به دیواری بر نخورد یا به چاله ای نیفتند، و می­بینی که شقّ دهانشان در پایین بینی قرار داده شده، که اگر دهانشان، مانند دهان انسان در بالای چانه بود، قطعا نمی­توانستند به وسیله آن، چیزی را از زمین برگیرند، آیا نمی­بینی که انسان غذا را با دهانش نمی­گیرد، بلکه به خاطر تکریم و احترامش در برابر سایر خورندگان، با دستش غذا می­گیرد و [می­خورد]، پس چون که چهارپایان دستی ندارند، تا با آن علف را برگیرند، دهانشان در پایین [صورت] قرار داده شده، تا با آن علف را بگیرند و سپس بخورند و به آن ها پوزهای دراز داده شده، تا به وسیله آن دهانشان به نزدیک و دور برسد.

از دم چهارپا و منافعی که برای او در آن است عبرت بگیر، زیرا به منزله پوششی بر دو عورت اوست که آن دو را پنهان کرده و می­پوشاند و منفعت دیگری که برای او در دم است این است که بین پشت او و بین ناف تا فرجش، کثافتی جمع می شود که مگس ها و پشه ها گرد آن جمع می­شوند، و این دم، مانند بادبزنی قرار داده شده که این حشرات را از این مواضع می راند.

ص: 56

تَعَاوَنَتْ وَ تَظَاهَرَتْ عَلَی النَّاسِ أَ فَلَا تَرَی کَیْفَ حُجِرَ ذَلِکَ عَلَیْهَا وَ صَارَتْ مَکَانَ مَا کَانَ یُخَافُ مِنْ إِقْدَامِهَا وَ نِکَایَتِهَا(1)

تَهَابُ مَسَاکِنَ النَّاسِ وَ تُحْجِمُ عَنْهَا ثُمَّ لَا تَظْهَرُ وَ لَا تَنْتَشِرُ لِطَلَبِ قُوتِهَا إِلَّا بِاللَّیْلِ فَهِیَ مَعَ صَوْلَتِهَا کَالْخَائِفِ لِلْإِنْسِ بِلَا مَقْمُوعَةٍ(2)

مَمْنُوعَةٍ مِنْهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَسَاوَرَتْهُمْ فِی مَسَاکِنِهِمْ وَ ضَیَّقَتْ عَلَیْهِمْ (3) ثُمَّ جُعِلَ فِی الْکَلْبِ مِنْ بَیْنِ هَذِهِ السِّبَاعِ عَطْفٌ عَلَی مَالِکِهِ وَ مُحَامَاةٌ عَنْهُ وَ حِفَاظٌ لَهُ فَهُوَ یَنْتَقِلُ عَلَی الْحِیطَانِ وَ السُّطُوحِ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ لِحِرَاسَةِ مَنْزِلِ صَاحِبِهِ وَ ذَبِّ الدَّغَّارِ عَنْهُ (4) وَ یَبْلُغُ مِنْ مَحَبَّتِهِ لِصَاحِبِهِ أَنْ یَبْذُلَ نَفْسَهُ لِلْمَوْتِ دُونَهُ وَ دُونَ مَاشِیَتِهِ وَ مَالِهِ وَ یَأْلَفُهُ غَایَةَ الْإِلْفِ حَتَّی یَصْبِرَ مَعَهُ عَلَی الْجُوعِ وَ الْجَفْوَةِ فَلِمَ طُبِعَ الْکَلْبُ عَلَی هَذِهِ الْإِلْفِ إِلَّا لِیَکُونَ حَارِساً لِلْإِنْسَانِ لَهُ عَیْنٌ بِأَنْیَابٍ وَ مَخَالِیبَ وَ نُبَاحٌ هَائِلٌ لِیُذْعَرَ مِنْهُ السَّارِقُ وَ یَتَجَنَّبَ الْمَوَاضِعَ الَّتِی یَحْمِیهَا وَ یَحْضُرُهَا(5) یَا مُفَضَّلُ تَأَمَّلْ وَجْهَ الدَّابَّةِ کَیْفَ هُوَ فَإِنَّکَ تَرَی الْعَیْنَیْنِ شَاخِصَتَیْنِ أَمَامَهَا لِتُبْصِرَ مَا بَیْنَ یَدَیْهَا لِئَلَّا تَصْدِمَ حَائِطاً أَوْ تَتَرَدَّی فِی حُفْرَةٍ وَ تَرَی الْفَمَ مَشْقُوقاً شَقّاً فِی أَسْفَلِ الْخَطْمِ وَ لَوْ شُقَّ کَمَکَانِ الْفَمِ مِنَ الْإِنْسَانِ فِی مُقَدَّمِ الذَّقَنِ لَمَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ

بِهِ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْإِنْسَانَ لَا یَتَنَاوَلُ الطَّعَامَ بِفِیهِ وَ لَکِنْ بِیَدِهِ تَکْرِمَةً لَهُ عَلَی سَائِرِ الْآکِلَاتِ فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ لِلدَّابَّةِ یَدٌ تَتَنَاوَلُ بِهَا الْعَلَفَ جُعِلَ خَطْمُهَا مَشْقُوقاً مِنْ أَسْفَلِهِ لِتَقْبِضَ بِهِ عَلَی الْعَلَفِ ثُمَّ تَقْضَمَهُ وَ أُعِینَتْ بِالْجَحْفَلَةِ تَتَنَاوَلُ بِهَا مَا قَرُبَ وَ مَا بَعُدَ اعْتَبِرْ بِذَنَبِهَا وَ الْمَنْفَعَةِ لَهَا فِیهِ فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الطَّبَقِ عَلَی الدُّبُرِ وَ الْحَیَاءِ جَمِیعاً یُوَارِیهِمَا وَ یَسْتُرُهُمَا وَ مِنْ مَنَافِعِهَا فِیهِ أَنَّ مَا بَیْنَ الدُّبُرِ وَ مَرَاقَّیِ الْبَطْنِ مِنْهَا وَضَرٌ یَجْتَمِعُ عَلَیْهِ الذُّبَابُ وَ الْبَعُوضُ فَجُعِلَ لَهَا الذَّنَبُ کَالْمَذَبَّةِ تَذُبُّ بِهَا عَنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ

ص: 56


1- 1. نکی ینکی نکایة العدو و فی العدو: قهره بالقتل و الجرح.
2- 2. فی نسخة: غیر مقمعة.
3- 3. فی نسخة: و ضیعت علیهم.
4- 4. أی و دفع الهجوم عنه. و فی نسخة: و ذب الذعار عنه.
5- 5. فی نسخة:( و یحفرها) و لعله مصحف:« و یخفرها» کما فی التوحید من البحار.

یکی دیگر از منافعش این است که حیوان با حرکت دادن و گرداندن آن به راست و چپ، استراحت می کند؛ یعنی چون که ایستادنش بر همه چهار دست و پا است و دو قدم جلوئی اش، به خاطر حمل بدن، نمی توانند بگردند و تغییر حالت دهند، در حرکت دادن دم [در این حالت] برای حیوان استراحتی وجود دارد. و منافع بسیار دیگری در آن هست که در وهم نمی­گنجد و موقع آن، در وقت احتیاج، شناخته می شود، که از جمله آن، این است که هنگامی که حیوان در گِل فرو می رود برای بیرون آوردنش هیچ چیزی کمک کننده تر [بهتر] از گرفتن دمش نیست. و در موی دمش منافع بسیاری برای مردم هست که در حوائج خود به کار می برند. سپس پشتشان را هموار و افکنده بر روی چهار دست و پا قرار داده، تا بتوان سوار آن ها شد و فرجش را در پشت سرش پدیدار کرده تا نر به آسانی بتواند با او مجامعت کند و اگر مانند فرج زنان، در پایین شکمش بود، نر نمی توانست با او آمیزش کند، آیا نمی­بینی که نمی­تواند همان طور که انسان از روبرو با زن در می­آمیزد، آمیزش کند؟ در خرطوم فیل و تدبیر دقیقی که در آن است تامل کن، زیرا به منزله دست است در گرفتن علف و آب و بلعیدن آن دو به سوی شکم، و اگر خرطوم نبود، [فیل] نمی توانست چیزی را از زمین برگیرد، زیرا مانند سایر چهارپایان، گردنی ندارد تا آن را بکشد، و چون گردنی نداشت، به جای آن، خرطوم درازی به او داده شد، تا آن را پائین بیاورد و به وسیله آن به حاجتش برسد، پس چه کسی غیر از خدای مهربان به خلائق، به جای عضوی که [فیل] فاقد آن است، عضو دیگری را که به منزله همان عضو است، برای او جایگزین نموده است؟ و چگونه چنین چیزی، آن طور که ستمکاران [یعنی ملحدان] می گویند، می­تواند از روی سهل انگاری باشد؟

پس اگر گوینده ای بگوید: چرا [فیل]، مانند سایر چهارپایان، دارای گردن آفریده نشده؟

به او گفته می شود: سَر فیل و گوشهای آن امری عظیم و باری سنگین است و اگر این ها بر گردنی بزرگ قرار داشت، قطعا آن گردن را می­شکست و سست و ضعیف می­کرد، پس سر فیل را چسبیده به بدنش گردانید، تا آنچه را که توصیف کردیم، به او نرسد و به جای گردن، این خرطوم را برای او خلق کرد، تا به وسیله آن غذایش را برگیرد، پس با بی گردنی اش در آنچه که رسیدن به حاجتش در آن است، کامل گشته است. [به تمام نیاز خود دست یافته است.]

ص: 57

وَ مِنْهَا أَنَّ الدَّابَّةَ تَسْتَرِیحُ إِلَی تَحْرِیکِهِ وَ تَصْرِیفِهِ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً فَإِنَّهُ لَمَّا کَانَ قِیَامُهَا عَلَی الْأَرْبَعِ بِأَسْرِهَا وَ شُغِلَتِ الْمُقَدِّمَتَانِ بِحَمْلِ الْبَدَنِ عَنِ التَّصَرُّفِ وَ التَّقَلُّبِ کَانَ لَهَا فِی تَحْرِیکِ الذَّنَبِ رَاحَةٌ وَ فِیهِ مَنَافِعُ أُخْرَی یَقْصُرُ عَنْهَا الْوَهْمُ یُعْرَفُ مَوْقِعُهَا فِی وَقْتِ الْحَاجَةِ إِلَیْهَا فَمِنْ ذَلِکَ أَنَّ الدَّابَّةَ تَرْتَطِمُ فِی الْوَحَلِ (1) فَلَا یَکُونُ شَیْ ءٌ أَعْوَنَ عَلَی نُهُوضِهَا مِنَ الْأَخْذِ بِذَنَبِهَا وَ فِی شَعْرِ الذَّنَبِ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ کَثِیرَةٌ یَسْتَعْمِلُونَهَا فِی مَآرِبِهِمْ ثُمَّ جُعِلَ ظَهْرُهَا مُسَطَّحاً مَبْطُوحاً(2) عَلَی قَوَائِمَ أَرْبَعٍ لِیُتَمَکَّنَ مِنْ رُکُوبِهَا وَ جُعِلَ حَیَاؤُهَا بَارِزاً مِنْ وَرَائِهَا لِیَتَمَکَّنَ الْفَحْلُ مِنْ ضَرْبِهَا وَ لَوْ کَانَ أَسْفَلَ الْبَطْنِ کَمَکَانِ الْفَرْجِ مِنَ الْمَرْأَةِ لَمْ یَتَمَکَّنِ الْفَحْلُ مِنْهَا أَ لَا تَرَی أَنَّهُ لَا تستطیع [یَسْتَطِیعُ] أَنْ یَأْتِیَهَا کِفَاحاً کَمَا(3) یَأْتِی الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ تَأَمَّلْ مِشْفَرَ الْفِیلِ وَ مَا فِیهِ مِنْ لَطِیفِ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ یَقُومُ مَقَامَ الْیَدِ فِی تَنَاوُلِ الْعَلَفِ وَ الْمَاءِ وَ ازْدِرَادِهِمَا(4) إِلَی جَوْفِهِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ لِأَنَّهُ لَیْسَتْ لَهُ رَقَبَةٌ یَمُدُّهَا کَسَائِرِ الْأَنْعَامِ فَلَمَّا عَدِمَ الْعُنُقَ أُعِینَ مَکَانَ ذَلِکَ بِالْخُرْطُومِ الطَّوِیلِ لِیَسْدُلَهُ (5) فَیَتَنَاوَلَ بِهِ حَاجَتَهُ فَمَنْ ذَا الَّذِی عَوَّضَهُ مَکَانَ الْعُضْوِ الَّذِی عَدِمَهُ مَا یَقُومُ مَقَامَهُ إِلَّا الرَّءُوفُ بِخَلْقِهِ وَ کَیْفَ یَکُونُ هَذَا بِالْإِهْمَالِ کَمَا قَالَتِ الظَّلَمَةُ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَمَا بَالُهُ لَمْ یَخْلُقْ ذَا عُنُقٍ کَسَائِرِ الْأَنْعَامِ قِیلَ لَهُ إِنَّ رَأْسَ الْفِیلِ وَ أُذُنَیْهِ أَمْرٌ عَظِیمٌ وَ ثِقْلٌ ثَقِیلٌ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ عَلَی عُنُقٍ عَظِیمَةٍ لَهَدَّهَا وَ أَوْهَنَهَا فَجَعَلَ رَأْسَهُ مُلْصَقاً بِجِسْمِهِ لِکَیْلَا یَنَالَ مِنْهُ مَا وَصَفْنَا وَ خَلَقَ لَهُ مَکَانَ الْعُنُقِ هَذَا الْمِشْفَرَ لِیَتَنَاوَلَ بِهِ غِذَاءَهُ فَصَارَ مَعَ عَدَمِهِ الْعُنُقَ مُسْتَوْفِیاً مَا فِیهِ بُلُوغُ حَاجَتِهِ

ص: 57


1- 1. أی تسقط فیه.
2- 2. أی ملقی علی وجهه.
3- 3. أی مستقبلا.
4- 4. الازدراد: البلع.
5- 5. أی لیرسله و یرخیه.

اکنون نظر کن که چگونه فرج فیل ماده را در زیر شکمش آفریده که هرگاه شهوت آمیزش بر او غلبه نماید، بالا می­آید و ظاهر می گردد، تا نر بتواند با او مقاربت کند، پس عبرت بگیر که چگونه خدای متعال فرج فیل ماده را، بر خلاف آنچه که در دیگر چهارپایان است، قرار داده، و این خصوصیت را در او نهاده، تا برای امری که قوام و دوام نسلش به آن است، مهیا گردد.

در خلقت زرّافه و اختلاف اعضای آن و مشابهت هر عضوی از آن با صنفی از حیوانات تفکر کن، زیرا که سرش، مانند سر اسب است، و گردنش، مانند گردن شتر، و سمش، مثل سم گاو، و پوستش، مثل پوست پلنگ و گروهی از مردم خدانشناس گمان میکنند که بچه اش حاصل آمیزش نرهای مختلف است، گفته اند و سبب این آن است که گونه هایی از حیوانات خشکی زی وقتی که سرِ آب میآیند، با بعضی از چرندگان دیگر آمیزش می­کنند و مثل چنین حیوانی که مانند حیوانی است که مخلوط از گونه های مختلفی است تولید می شود، و این حرف از طرف گوینده آن به دلیل جهل و کمی شناخت او به آفریننده ای است که قداست او عظیم است، زیرا چنین نیست که هر گونه ای از حیوانات با گونه های دیگر آمیزش کنند، نه اسب با شتر مقاربت می کند و نه شتر با گاو و فقط آمیزش بین بعضی از حیواناتی است که با هم شباهت دارند و خلقتشان به هم شبیه است، همان طور که اسب با خر آمیزش می کند و از این دو قاطر تولید می شود و گرگ با کفتار مقاربت می کند و از آن ها حیوانی به نام (سِمع) به وجود می­آید، با این حال در حیوانی که از این دو حیوان تولید می شود، هیچ کدام از عضوهای دو طرف وجود ندارد، [یعنی] مثل زرافه نیست که یک عضو از اسب، یک عضو از شتر و سم هایی از گاو را دارد، بلکه حد وسط و مخلوطی از آن دو حیوان است، مانند آنچه که در قاطر می­بینی، زیرا سر، دو گوش، دم و سم هایش را می­بینی که حد وسطی از اعضاء اسب و خر هستند و صدایش هم گویا در هم شده شیهه اسب و عرعر خر است، پس این دلیلی است بر اینکه زرافه، آن طور که خدانشناس ها گمان کرده اند، از لقاح گونه های مختلف حیوانی به وجود نیامده، بلکه خلقی است عجیب از میان آفریده های خدای متعال، تا دلالتی باشد بر قدرتی که هیچ چیزی آن را درمانده و ناتوان نمی کند و اینکه دانسته شود که او خالق همه گونه های حیوانی است که در هر کدامشان بخواهد، بین اعضائشان جمع کند[مشابه هم قرار دهد] و در هرکدام که بخواهد، تفاوت بگذارد و در خلقت هر چه که بخواهد، بیفزاید و از هر کدام که بخواهد، بکاهد تا اینکه دلالتی باشد بر قدرتش بر روی همه اشیاء و اینکه چیزی را که

ص: 58

انْظُرِ الْآنَ کَیْفَ حَیَاءُ الْأُنْثَی مِنَ الْفِیَلَةِ فِی أَسْفَلِ بَطْنِهَا فَإِذَا هَاجَتْ لِلضِّرَابِ ارْتَفَعَ وَ بَرَزَ حَتَّی یَتَمَکَّنَ الْفَحْلُ مِنْ ضَرْبِهَا فَاعْتَبِرْ کَیْفَ جُعِلَ حَیَاءُ الْأُنْثَی مِنَ الْفِیَلَةِ عَلَی خِلَافِ مَا عَلَیْهِ فِی غَیْرِهَا مِنَ الْأَنْعَامِ ثُمَّ جُعِلَتْ فِیهِ هَذِهِ الْخَلَّةُ لِیَتَهَیَّأَ لِلْأَمْرِ الَّذِی فِیهِ قِوَامُ النَّسْلِ وَ دَوَامُهُ فَکِّرْ فِی خَلْقِ الزَّرَافَةِ(1) وَ اخْتِلَافِ أَعْضَائِهَا وَ شِبْهِهَا بِأَعْضَاءِ أَصْنَافٍ مِنَ الْحَیَوَانِ فَرَأْسُهَا رَأْسُ فَرَسٍ وَ عُنُقُهَا عُنُقُ جَمَلٍ وَ

أَظْلَافُهَا أَظْلَافُ بَقَرَةٍ وَ جِلْدُهَا جِلْدُ نَمِرٍ وَ زَعَمَ نَاسٌ مِنَ الْجُهَّالِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ نِتَاجَهَا مِنْ فُحُولٍ شَتَّی قَالُوا وَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ أَصْنَافاً مِنْ حَیَوَانِ الْبَرِّ إِذَا وَرَدَتِ الْمَاءَ تَنْزُو عَلَی بَعْضِ السَّائِمَةِ وَ یُنْتَجُ مِثْلُ هَذَا الشَّخْصِ الَّذِی هُوَ کَالْمُلْتَقَطِ مِنْ أَصْنَافٍ شَتَّی وَ هَذَا جَهْلٌ مِنْ قَائِلِهِ وَ قِلَّةُ مَعْرِفَتِهِ بِالْبَارِی جَلَّ قُدْسُهُ وَ لَیْسَ کُلُّ صِنْفٍ مِنَ الْحَیَوَانِ یُلْقِحُ کُلَّ صِنْفٍ فَلَا الْفَرَسُ یُلْقِحُ الْجَمَلَ وَ لَا الْجَمَلُ یُلْقِحُ الْبَقَرَ وَ إِنَّمَا یَکُونُ التَّلْقِیحُ مِنْ بَعْضِ الْحَیَوَانِ فِیمَا یُشَاکِلُهُ وَ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِهِ کَمَا یُلْقِحُ الْفَرَسَ الحمارة [الْحِمَارُ] فَیَخْرُجُ بَیْنَهُمَا الْبَغْلُ وَ یُلْقِحُ الذِّئْبُ الضَّبُعَ فَیَخْرُجُ بَیْنَهُمَا السِّمْعُ عَلَی أَنَّهُ لَیْسَ یَکُونُ فِی الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِهِمَا عُضْوٌ مِنْ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا کَمَا فِی الزَّرَافَةِ عُضْوٌ مِنَ الْفَرَسِ وَ عُضْوٌ مِنَ الْجَمَلِ وَ أَظْلَافٌ مِنَ الْبَقَرَةِ بَلْ یَکُونُ کَالْمُتَوَسِّطِ بَیْنَهُمَا الْمُمْتَزِجِ مِنْهُمَا کَالَّذِی تَرَاهُ فِی الْبَغْلِ فَإِنَّکَ تَرَی رَأْسَهُ وَ أُذُنَیْهِ وَ کَفَلَهُ وَ ذَنَبَهُ وَ حَوَافِرَهُ وَسَطاً بَیْنَ هَذِهِ الْأَعْضَاءِ مِنَ الْفَرَسِ وَ الْحِمَارِ وَ شَحِیجَهُ (2) کَالْمُمْتَزِجِ مِنْ صَهِیلٍ وَ نَهِیقِ الْحِمَارِ فَهَذَا دَلِیلٌ عَلَی أَنَّهُ لَیْسَتِ الزَّرَافَةُ مِنْ لِقَاحِ أَصْنَافٍ شَتَّی مِنَ الْحَیَوَانِ کَمَا زَعَمَ الْجَاهِلُونَ بَلْ هِیَ خَلْقٌ عَجِیبٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ لِلدَّلَالَةِ عَلَی قُدْرَتِهِ الَّتِی لَا یُعْجِزُهَا شَیْ ءٌ وَ لِیُعْلِمَ أَنَّهُ خَالِقُ أَصْنَافِ الْحَیَوَانِ کُلِّهَا یَجْمَعُ بَیْنَ مَا یَشَاءُ مِنْ أَعْضَائِهَا فِی أَیِّهَا شَاءَ وَ یُفَرِّقُ مَا شَاءَ مِنْهَا فِی أَیِّهَا شَاءَ وَ یَزِیدُ فِی الْخِلْقَةِ مَا شَاءَ وَ یَنْقُصُ مِنْهَا مَا شَاءَ دَلَالَةً عَلَی قُدْرَتِهِ عَلَی الْأَشْیَاءِ وَ أَنَّهُ لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ

ص: 58


1- 1. الزرافة: دابة یقال لها بالفارسیة: اشترگاوپلنگ.
2- 2. شحج البغل او الغراب: صوت او غلظ صوته.

اراده ی[خلقتش] را نموده، او را درمانده نمی کند. اما سبب درازی گردن زرافه و منفعت آن این است که محل تولد و چراگاه او در بیشه هائی است که دارای درختهای بلندی است که از نظر طول به هوا[آسمان] رفته، پس محتاج به گردن بلندی است، تا با دهانش کناره های آن درختان را بگیرد و از میوه هایش روزی خورد.

در خلقت میمون و مشابهت آن با انسان در بسیاری از اعضایش، یعنی سر، صورت، دو تا شانه، سینه و همچنین امعاء و احشای[آنچه که درون شکم است مثل معده و روده] او که شبیه به انسان است، تأمل کن است و با این وجود، عقل و زیرکی ای به اختصاص داده شده که با آن، هر آنچه را که مولایش به آن اشاره می کند، می فهمد، و بسیاری از چیزهایی را که از انسان در می­بیند، با اعمالش حکایت می کند [تقلید می کند]، تا آنجا که در تدبیر خلقتش شبیه خلقت انسان و شمایل او است. و چنین خلق شده تا عبرتی برای انسان باشد و او بداند که از سرشت و سنخ بهائم است زیرا در خلقت اینچنین به آن ها نزدیک است [مشابهت دارد] و اگر برتری انسان- که خدای متعال او را از نظر عقل و نطق فضیلت داده- نبود، او هم مانند بهائم بود، به علاوه اینکه در جسم میمون زیادتی وجود دارد که بین او و انسان فرق ایجاد می کند، مانند بینی تو رفته، دم دراز و مویی که همه تن را می­پوشاند و این ها برای میمون مانعی نبود، تا به انسان ها ملحق شود، اگر عقل و نطق انسانی به او اعطاء شده بود، پس فرق حقیقی بین او و انسان، همان نقصان عقل و نطق است.

ای مفضّل، به سوی لطف خداوند کریم نسبت به حیوانات، بنگر که چگونه بدن آن ها را اینچنین با مو، کرک و پشم پوشانیده که آن ها را از سرما و آفات بسیار محافظت می­نماید.

ص: 59

أَرَادَهُ جَلَّ وَ تَعَالَی فَأَمَّا طُولُ عُنُقِهَا وَ الْمَنْفَعَةُ لَهَا فِی ذَلِکَ فَإِنَّ مَنْشَأَهَا وَ مَرْعَاهَا فِی غَیَاطِلَ (1) ذَوَاتِ أَشْجَارٍ شَاهِقَةٍ ذَاهِبَةٍ طُولًا فِی الْهَوَاءِ فَهِیَ تَحْتَاجُ إِلَی طُولِ الْعُنُقِ لِتَنَاوَلَ بِفِیهَا أَطْرَافَ تِلْکَ الْأَشْجَارِ فَتَتَقَوَّتَ مِنْ ثِمَارِهَا تَأَمَّلْ خَلْقَ الْقِرْدِ وَ شِبْهَهُ بِالْإِنْسَانِ فِی کَثِیرٍ مِنْ أَعْضَائِهِ أَعْنِی الرَّأْسَ وَ الْوَجْهَ وَ الْمَنْکِبَیْنِ وَ الصَّدْرَ وَ کَذَلِکَ أَحْشَاؤُهُ شَبِیهَةٌ أَیْضاً بِأَحْشَاءِ الْإِنْسَانِ وَ خُصَّ مَعَ ذَلِکَ بِالذِّهْنِ وَ الْفِطْنَةِ الَّتِی بِهَا یَفْهَمُ عَنْ سَائِسِهِ مَا یُومِئُ إِلَیْهِ (2) وَ یَحْکِی کَثِیراً مِمَّا یَرَی الْإِنْسَانَ بِفِعْلِهِ حَتَّی أَنَّهُ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِ الْإِنْسَانِ وَ شَمَائِلِهِ فِی التَّدْبِیرِ فِی خِلْقَتِهِ عَلَی مَا هِیَ عَلَیْهِ أَنْ یَکُونَ (3) عِبْرَةً لِلْإِنْسَانِ فِی نَفْسِهِ فَیَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْ طِینَةِ الْبَهَائِمِ وَ سِنْخِهَا(4) إِذْ کَانَ یَقْرُبُ مِنْ خَلْقِهَا هَذَا الْقُرْبَ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ فَضِیلَةٌ(5)

فَضَّلَهُ (6) بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ وَ النُّطْقِ کَانَ کَبَعْضِ الْبَهَائِمِ عَلَی أَنَّ فِی جِسْمِ الْقِرْدِ فُضُولًا أُخْرَی یُفَرَّقُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْإِنْسَانِ کَالْخَطْمِ وَ الذَّنَبِ الْمُسَدَّلِ وَ الشَّعْرِ الْمُجَلِّلِ لِلْجِسْمِ کُلِّهِ وَ هَذَا لَمْ یَکُنْ مَانِعاً لِلْقِرْدِ أَنْ یُلْحَقَ بِالْإِنْسَانِ لَوْ أُعْطِیَ مِثْلَ ذِهْنِ الْإِنْسَانِ وَ عَقْلِهِ وَ نُطْقِهِ وَ الْفَصْلُ الْفَاصِلُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْإِنْسَانِ بِالصِّحَّةِ(7)

هُوَ النَّقْصُ فِی الْعَقْلِ وَ الذِّهْنِ

وَ النُّطْقِ انْظُرْ یَا مُفَضَّلُ إِلَی لُطْفِ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ بِالْبَهَائِمِ کَیْفَ کُسِیَتْ أَجْسَامُهُمْ هَذِهِ الْکِسْوَةَ مِنَ الشَّعْرِ وَ الْوَبَرِ وَ الصُّوفِ لِیَقِیَهَا مِنَ الْبَرْدِ وَ کَثْرَةِ الْآفَاتِ وَ أُلْبِسَتِ

ص: 59


1- 1. الغیاطل جمع الغیطل و هو الشجر الکثیر الملتف.
2- 2. أی یشیر إلیه.
3- 3. أی خلق کذلک لان یکون عبرة للإنسان.
4- 4. السنخ: الأصل.
5- 5. فی المخطوطة و فی التوحید من البحار: و انه لو لا فضیلة.
6- 6. فی التوحید من البحار: فضله اللّه بها.
7- 7. أی الفصل الصحیح الذی یصلح لان یکون فاصلا. و قال المصنّف: فی أکثر النسخ: « و هو» و علی هذا فلا یبعد أن تکون الصحة تصحیف القحة ای قلة الحیاء.

و به آن ها سم های گوناگون و کفش هایی را پوشانده، تا آن ها را از پا برهنگی حفظ کند و چون دست ها و انگشتانی برای ریسیدن و بافتن ندارند، کفایت شده اند [برای ایشان فراهم شده است]، به اینکه خدای متعال، لباسشان را در خلقتشان منظور داشته، به طوری که تا زمانی که هستند، برایشان باقی می­ماند و نیازی به تازه کردن و عوض کردن آن ندارند، ولی آدمی چاره جو است و مشتی آماده برای کار دارد، پس می­بافد و می­ریسد و برای خودش جامه اتخاذ می کند [می­سازد] و آن را وقت به وقت عوض می­کند و برای او در این کار از چند جهت مصلحت وجود دارد، از جمله آنکه: با مشغول شدن به جامه سازی از بیهوده کاری برکنار می­ماند و همین که او را از بیهودگی برهاند بس است و دیگر اینکه انسان با درآوردن لباسش، آسایش می­یابد و هر وقت خواست [دوباره] آن را می­پوشد و اینکه انسان برای خودش از میان لباس ها اقسامی را بر می­گیرد که زیبا و نیکو منظر است تا با پوشیدن و عوض کردنش لذت ببرد و همچنین با صنایع ظریف، انواعی از کفش ها و نعلین ها را می­سازد، تا با آن ها پاهایش را محافظت کند و در این کار، برای افرادی که آن را بَلَدند، معیشت و درآمدی است که گذران زندگیشان در آن است و برای بعضی، غذای خود و خانواده اشان از این راه تامین می­گردد، پس مو، کرک و پشم در بهائم، به جای لباس است و انواع سمها به جای کفش است.

ای مفضل، در خلقت عجیبی که در بهائم به کار رفته تفکر کن، زیرا خودشان را مخفی می­کنند، وقتی که می­میرند، همان طور که انسان ها مرده هایشان را پنهان [دفن] می­کنند و اگر این طور نیست، پس کجاست لاشه این وحوش و درندگان و غیر اینها که هیچ چیزی از آن دیده نمی شود و اندک هم نیستند تا به خاطر کم بودن پنهان باشند، بلکه اگر کسی گوید که از انسان ها بیشترند، درست گفته است.

تفکّر کن ای مفضّل، در خلق عجیبی که حق تعالی بهایم را بر آن مجبول گردانیده، که در هنگام مردن، جثّه خود را پنهان می کنند از مردم، چنانچه مردم مرده های خود را پنهان می کنند. و اگر این نباشد پس در کجاست مردار وحشیان و درندگان و مرغها و غیر اینها که هیچ یک به نظر نمی آید، پس به سبب آنچه که از گلّه های گوزن وحشی، گاو وحشی، گورخر، بز کوهی و غیر اینها از وحشیان و اصناف درندگان از شیرها، کفتارها، گرگ ها، پلنگ ها و غیر اینها و اقسام حشرات و جنبندگان زمینی و همچنین فوج های پرندگان از کلاغ ها، مرغ سنگ خوار، مرغابی، درناها، کبوتر و همه پرندگان درنده در صحراها و کوهها می­بینی، از این[مطلب] عبرت بگیر که همه اینها وقتی می­میرند

ص: 60

الْأَظْلَافَ (1) وَ الْحَوَافِرَ وَ الْأَخْفَافَ لِیَقِیَهَا مِنَ الْحَفَاءِ إِذْ کَانَتْ لَا أَیْدِیَ لَهَا وَ لَا أَکُفَّ وَ لَا أَصَابِعَ مُهَیَّأَةً لِلْغَزْلِ وَ النَّسْجِ فَکُفُوا بِأَنْ جُعِلَ کِسْوَتُهُمْ فِی خِلْقَتِهِمْ بَاقِیَةً عَلَیْهِمْ مَا بَقُوا لَا یَحْتَاجُونَ إِلَی تَجْدِیدِهَا وَ الِاسْتِبْدَالِ بِهَا فَأَمَّا الْإِنْسَانُ فَإِنَّهُ ذُو حِیلَةٍ وَ کَفٍّ مُهَیَّأَةٍ لِلْعَمَلِ فَهُوَ یَنْسِجُ وَ یَغْزِلُ وَ یَتَّخِذُ لِنَفْسِهِ الْکِسْوَةَ وَ یَسْتَبْدِلُ بِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ وَ لَهُ فِی ذَلِکَ صَلَاحٌ مِنْ جِهَاتٍ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ یَشْتَغِلُ بِصَنْعَةِ اللِّبَاسِ عَنِ الْعَبَثِ وَ مَا یُخْرِجُهُ إِلَیْهِ الْکِفَایَةُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ یَسْتَرِیحُ إِلَی خَلْعِ کِسْوَتِهِ (2) وَ لُبْسِهَا إِذَا شَاءَ وَ مِنْهَا أَنَّهُ یَتَّخِذُ لِنَفْسِهِ مِنَ الْکِسْوَةِ ضُرُوباً لَهَا جَمَالٌ وَ رَوْعَةٌ(3) فَیَتَلَذَّذُ بِلُبْسِهَا وَ تَبْدِیلِهَا وَ کَذَلِکَ یَتَّخِذُ بِالرِّفْقِ مِنَ الصَّنْعَةِ ضُرُوباً مِنَ الْخِفَافِ وَ النِّعَالِ یَقِی بِهَا قَدَمَیْهِ وَ فِی ذَلِکَ مَعَایِشُ لِمَنْ یعلمه [یَعْمَلُهُ] مِنَ النَّاسِ وَ مَکَاسِبُ یَکُونُ فِیهَا مَعَاشُهُمْ وَ مِنْهَا أَقْوَاتُهُمْ وَ أَقْوَاتُ عِیَالِهِمْ فَصَارَ الشَّعْرُ وَ الْوَبَرُ وَ الصُّوفُ یَقُومُ لِلْبَهَائِمِ مَقَامَ الْکِسْوَةِ وَ الْأَظْلَافُ وَ الْحَوَافِرُ وَ الْأَخْفَافُ مَقَامَ الْحِذَاءِ فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی خِلْقَةٍ عَجِیبَةٍ فِی الْبَهَائِمِ فَإِنَّهُمْ یُوَارُونَ أَنْفُسَهُمْ إِذَا مَاتُوا کَمَا یُوَارِی النَّاسُ مَوْتَاهُمْ وَ إِلَّا فَأَیْنَ جِیَفُ هَذِهِ الْوُحُوشِ وَ السِّبَاعِ وَ غَیْرِهَا لَا یُرَی مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ لَیْسَتْ قَلِیلَةً فَتَخْفَی لِقِلَّتِهَا بَلْ لَوْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّهَا أَکْثَرُ مِنَ النَّاسِ لَصَدَقَ فَاعْتَبِرْ ذَلِکَ بِمَا تَرَاهُ فِی الصَّحَارِی وَ الْجِبَالِ مِنْ أَسْرَابِ الظِّبَاءِ وَ الْمَهَا وَ الْحَمِیرِ وَ الْوُعُولِ وَ الْأَیَائِلِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْوُحُوشِ وَ أَصْنَافِ السِّبَاعِ مِنَ الْأُسُدِ وَ الضِّبَاعِ وَ الذِّئَابِ وَ النُّمُورِ وَ غَیْرِهَا وَ ضُرُوبِ الْهَوَامِّ وَ الْحَشَرَاتِ وَ دَوَابِّ الْأَرْضِ وَ کَذَلِکَ أَسْرَابُ الطَّیْرِ مِنَ الْغِرْبَانِ وَ الْقَطَا وَ الْإِوَزِّ وَ الْکَرَاکِی (4) وَ الْحَمَامِ وَ سِبَاعِ الطَّیْرِ

ص: 60


1- 1. فی کتاب التوحید من البحار: و البست قوائمها الاظلاف.
2- 2. فی التوحید: الی خلع کسوته إذا شاء.
3- 3. الروعة: المسحة من الجمال.
4- 4. الغربان جمع الغراب، و القطا جمع القطاة طائر فی حجم الحمام. و الاوز جمع الاوزة: طائر مائی یقال له: الوزة ایضا: و الکراکی جمع الکرکی: طائر کبیر أغبر اللون طویل العنق و الرجلین، ابتر الذنب، قلیل اللحم، یأوی الی الماء احیانا.

هیچ چیزی از آن ها دیده نمی شود، مگر آن را که شکارچی صید می کند و درنده ای می­درد، پس زمانی که فرا رسیدن مرگ را احساس می­کنند، در مکانهای پنهانی، مخفی می­شوند و در آن می­میرند و اگر چنین نبود، قطعا دشت ها از لاشه آن ها پر می­شد، تا آنکه بوی هوا متعفن شده و بیماری ها و وبا ایجاد می­شد.

پس نگاه کن حق تعالی، آنچه را که انسان ها بدان رسیدند و به تمثیلی که در اول خلقت برای ایشان آورده شد عمل کردند، [یعنی دفن کردن مردگان که بنی آدم در اول عالم، در قصّه کشته شدن هابیل توسط قابیل و پیدا شدن دو مرغ که یکی دیگری را کشت و در خاک پنهان کرد آموختند] چگونه آن را در این حیوانات، در سرشتشان قرار داده و در بهائم و غیر آن، به صورت درک و فهم نهاده، تا مردم از زیان بیماریها و مفسده لاشه های حیوانات در امان بمانند.

ای مفضّل، تفکر کن در زیرکی ای که حق تعالی در بهایم بدون تعقل و تفکری برای مصلحت، در سرشت و خلقتشان نهاده، به خاطر لطفی که از جانب خودش به ایشان داشته، تا هیچ کدام از خلائقش از نعمتهایش بی بهره نباشند چنان که گوزن مارها را می خورد و بسیار تشنه می شود و از نوشیندن آب خودداری می کند، برای آنکه مبادا به واسطه خوردن آب، سم در تمام جسدش سرایت کند و او را بکشد. لذا در حالی که از عطش، اشتهای زیادی به آب دارد بر برکه آب توقف می کند و ناله ای بلند سر می­دهد، اما از آب نمی­نوشد و اگر بنوشد، فوراً می میرد. پس بنگر به آنچه که خدای متعال در طبع این حیوان قرار داده، تا تشنگی مفرط را به خاطر بیم از زیانِ نوشیدن آب تحمل کند و این از چیزهایی است که انسان عاقل ممیز هم در مورد خودش مراقبت نمی کند.

و روباه وقتی که طعمه به دستش نیاید خود را به مردگی می­زند و شکمش را باد می کند، به طوری که پرندگان گمان می­کنند مرده است. پس وقتی که روی او می­نشینند تا از گوشت او بخورند، آن گاه روباه رویشان می پرد و ایشان را می­گیرد، پس چه کسی جز خداوندی که هدایت به سوی روزی روباه را بدین طریق و راه های دیگر بر عهده گرفته، به روباهی که قدرت تکلم و تفکر ندارد، چنین چاره ای را عطا کرده است؟ پس چون که روباه بسیاری از توانایی هایی را که سایر درندگان در یورش به شکار خود دارند، ندارد به او زیرکی، تیزهوشی و چاره جویی برای معاش داده شده. و دلفین که به دنبال شکار پرندگان است، حیله اش در هنگام شکار این است که ماهی را می­گیرد و آن را قطعه قطعه می کند، تا آنکه آن را روی آب شناور می کند،

ص: 61

جَمِیعاً وَ کُلُّهَا لَا یُرَی مِنْهَا إِذَا مَاتَتْ (1) إِلَّا الْوَاحِدُ بَعْدَ الْوَاحِدِ یَصِیدُهُ قَانِصٌ وَ یَفْتَرِسُهُ سَبُعٌ فَإِذَا أَحَسُّوا بِالْمَوْتِ کَمَنُوا(2) فِی مَوَاضِعَ خَفِیَّةٍ فَیَمُوتُونَ فِیهَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَامْتَلَأَتِ الصَّحَارِی مِنْهَا حَتَّی تَفْسُدَ رَائِحَةُ الْهَوَاءِ وَ یُحْدَثَ الْأَمْرَاضُ وَ الْوَبَاءُ فَانْظُرْ إِلَی هَذَا الَّذِی یَخْلُصُ إِلَیْهِ النَّاسُ وَ عَمِلُوهُ بِالتَّمْثِیلِ الْأَوَّلِ الَّذِی مُثِّلَ لَهُمْ کَیْفَ جُعِلَ طَبْعاً وَ فِی الْبَهَائِمِ وَ غَیْرِهَا ادِّکَاراً لِیَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ مَعَرَّةِ مَا(3)

یُحْدَثُ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأَمْرَاضِ وَ الْفَسَادِ فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی الْفَطَنِ الَّتِی جُعِلَتْ فِی الْبَهَائِمِ لِمَصْلَحَتِهَا بِالطَّبْعِ وَ الْخِلْقَةِ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ لِئَلَّا یَخْلُوَ مِنْ نِعَمِهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ لَا بِعَقْلٍ وَ رَوِیَّةٍ فَإِنَّ الْأُیَّلَ یَأْکُلُ الْحَیَّاتِ فَیَعْطَشُ عَطَشاً شَدِیداً فَیَمْتَنِعُ مِنْ شُرْبِ الْمَاءِ خَوْفاً مِنْ أَنْ یَدِبَّ السَّمُّ فِی جِسْمِهِ فَیَقْتُلَهُ وَ یَقِفُ عَلَی الْغَدِیرِ وَ هُوَ مَجْهُودٌ عَطَشاً فَیَعِجُّ عَجِیجاً عَالِیاً وَ لَا یَشْرَبُ مِنْهُ وَ لَوْ شَرِبَ لَمَاتَ مِنْ سَاعَتِهِ فَانْظُرْ إِلَی مَا جُعِلَ مِنْ طِبَاعِ هَذِهِ الْبَهِیمَةِ مِنْ تَحَمُّلِ الظَّمَاءِ الْغَالِبِ خَوْفاً مِنَ الْمَضَرَّةِ فِی الشُّرْبِ وَ ذَلِکَ مِمَّا لَا یَکَادُ الْإِنْسَانُ الْعَاقِلُ الْمُمَیِّزُ یَضْبِطُهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ الثَّعْلَبَ إِذَا أَعْوَزَهُ الطُّعْمُ تَمَاوَتَ وَ نَفَخَ بَطْنَهُ حَتَّی یَحْسَبَهُ الطَّیْرُ مَیِّتاً فَإِذَا وَقَعَتْ عَلَیْهِ لِتَنْهَشَهُ وَثَبَ عَلَیْهَا فَأَخَذَهَا فَمَنْ أَعَانَ الثَّعْلَبَ الْعَدِیمَ النُّطْقِ وَ الرَّوِیَّةِ بِهَذِهِ الْحِیلَةِ إِلَّا مَنْ تَوَکَّلَ بِتَوْجِیهِ الرِّزْقِ لَهُ مِنْ هَذَا وَ شِبْهِهِ فَإِنَّهُ لَمَّا کَانَ الثَّعْلَبُ یَضْعُفُ عَنْ کَثِیرٍ مِمَّا یَقْوَی عَلَیْهِ السِّبَاعُ مِنْ مُسَاوَرَةِ الصَّیْدِ أُعِینَ بِالدَّهَاءِ(4) وَ الْفِطْنَةِ وَ الِاحْتِیَالِ لِمَعَاشِهِ وَ الدُّلْفِینَ یَلْتَمِسُ صَیْدَ الطَّیْرِ فَیَکُونُ حِیلَتُهُ فِی ذَلِکَ أَنْ یَأْخُذَ السَّمَکَ فَیَقْتُلَهُ وَ یَشْرَحَهُ (5) حَتَّی یَطْفُوَ عَلَی

ص: 61


1- 1. فی کتاب التوحید: و کلها لا یری منها شی ء إذا ماتت.
2- 2. أی تواروا و اختفوا.
3- 3. المعرة: الاذی.
4- 4. الدهاء: جودة الرأی و الحذق. المکر و الاحتیال.
5- 5. شرح اللحم: قطعه قطعا طوالا.

سپس زیر آن پنهان می شود و آبی را که ماهی روی آن است بر می انگیزاند [به حرکت در می­آورد] تا خودش نمایان نباشد. پس وقتی که پرندگان بر ماهی مرده ای که روی آب است، می­نشینند، به سمتشان می­جهد و شکارشان می کند، پس نظر کن که این حیله چگونه به خاطر بعضی مصالح در سرشت این جانور قرار داده شده است؟ مفضّل می گوید: گفتم: ای مولای من، از افعی و ابر به من خبر دهید. حضرت فرمود: ابر مانند موکّلی بر افعی است که هر کجا او را بیابد، می رباید چنان که سنگ مغناطیس آهن را می رباید، پس افعی به خاطر ترس از ابر سر از زمین بیرون نمی آورد، و فقط یک بار در وسط تابستان که آسمان صاف است و در آن هیچ ابری نیست بیرون می­آید. گفتم: چرا ابر را بر افعی موکّل ساخته تا هر وقت او را یافت برباید؟ حضرت فرمود: تا ضررش را از مردم دفع کند.

مفضّل می گوید: عرض کردم: ای مولای من، برای من از چهارپایان [و غرایب خلقت] ایشان، آن مقدار که کافی است برای کسی که عبرت گیرد، وصف کردی، پس برای من [غرایب خلقت] مورچه ها و پرندگان را وصف کنید.

حضرت فرمود: ای مفضّل، بر روی صورت مورچه حقیر کوچک، تامل کن آیا در آنچه که صلاح او در آن است، نقصی می یابی؟ پس از کجاست این حسن تقدیر و درستی [در آفرینش مورچه حقیر]، به جز از تدبیر کسی که مدبرِ امرِِ مخلوقات کوچک و بزرگ است.

به مورچه ها و جمعیتشان در جمع آوری غذا و آماده سازی آن نگاه کن، زیرا جماعتی از ایشان را می­بینی که وقتی که دانه را به سوی خانه های خود می برند، مانند جماعتی از مردمند که طعام یا غیر آن را انتقال می­دهند، بلکه مورچه ها در این کار جدیت و اهتمامی دارند که انسان ها مثل آن را ندارند. آیا ایشان را نمی­بینی که در انتقال مواد به یکدیگر کمک می کنند، همان طور که انسان ها برای کار به هم می کنند، پس دانه را می­گیرند و تکه تکه می کنند، تا نروید و ضایع نشود و اگر رطوبتی به دانه برسد، آن را از لانه اشان بیرون می آورند و پخش [پهن] می کنند، تا خشک شود و سوراخ هایشان را فقط در مکان های مرتفعی از زمین اتخاذ [می­سازند] می­کنند، تا سیل جاری نشود و غرقشان کند. اینها همه بدون عقل

ص: 62

الْمَاءِ ثُمَّ یَکْمُنُ تَحْتَهُ وَ یُثَوِّرُ الْمَاءَ الَّذِی عَلَیْهِ حَتَّی لَا یَتَبَیَّنَ شَخْصُهُ فَإِذَا وَقَعَ الطَّیْرُ عَلَی السَّمَکِ الطَّافِی وَثَبَ إِلَیْهَا فَاصْطَادَهَا فَانْظُرْ إِلَی هَذِهِ الْحِیلَةِ کَیْفَ جُعِلَتْ طَبْعاً فِی هَذِهِ الْبَهِیمَةِ لِبَعْضِ الْمَصْلَحَةِ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ خَبِّرْنِی یَا مَوْلَایَ عَنِ التِّنِّینِ وَ السَّحَابِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ السَّحَابَ کَالْمُوَکَّلِ بِهِ یَخْتَطِفُهُ حَیْثُمَا ثَقِفَهُ کَمَا یَخْتَطِفُ حَجَرُ الْمِغْنَاطِیسِ الْحَدِیدَ فَهُوَ لَا یَطْلُعُ رَأْسَهُ فِی الْأَرْضِ خَوْفاً مِنَ السَّحَابِ وَ لَا یَخْرُجُ إِلَّا فِی الْقَیْظِ مَرَّةً إِذَا سحت [صَحَتِ] السَّمَاءُ فَلَمْ یَکُنْ فِیهَا نُکْتَةٌ مِنْ غَیْمَةٍ قُلْتُ فَلِمَ وَکَّلَ السَّحَابَ بِالتِّنِّینِ یَرْصُدُهُ وَ یَخْتَطِفُهُ إِذَا وَجَدَهُ قَالَ لِیَدْفَعَ عَنِ النَّاسِ مَضَرَّتَهُ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ قَدْ وَصَفْتَ لِی یَا مَوْلَایَ مِنْ أَمْرِ الْبَهَائِمِ مَا فِیهِ مُعْتَبَرٌ لِمَنِ اعْتَبَرَ فَصِفْ لِیَ الذَّرَّةَ(1) وَ النَّمْلَ وَ الطَّیْرَ فَقَالَ علیه السلام یَا مُفَضَّلُ تَأَمَّلْ وَجْهَ الذَّرَّةِ الْحَقِیرَةِ الصَّغِیرَةِ هَلْ تَجِدُ فِیهَا نَقْصاً عَمَّا فِیهِ صَلَاحُهَا فَمِنْ أَیْنَ هَذَا التَّقْدِیرُ وَ الصَّوَابُ فِی خَلْقِ الذَّرَّةِ إِلَّا مِنَ التَّدْبِیرِ الْقَائِمِ فِی صَغِیرِ الْخَلْقِ وَ کَبِیرِهِ انْظُرْ إِلَی النَّمْلِ وَ احْتِشَادِهَا فِی جَمْعِ الْقُوتِ وَ إِعْدَادِهِ فَإِنَّکَ تَرَی الْجَمَاعَةَ مِنْهَا إِذَا نَقَلَتِ الْحَبَّ إِلَی زُبْیَتِهَا بِمَنْزِلَةِ جَمَاعَةٍ مِنَ النَّاسِ یَنْقُلُونَ الطَّعَامَ أَوْ غَیْرَهُ بَلْ لِلنَّمْلِ فِی ذَلِکَ مِنَ الْجِدِّ وَ التَّشْمِیرِ مَا لَیْسَ لِلنَّاسِ مِثْلُهُ أَ مَا تَرَاهُمْ یَتَعَاوَنُونَ عَلَی النَّقْلِ کَمَا یَتَعَاوَنُ النَّاسُ عَلَی الْعَمَلِ ثُمَّ یَعْمِدُونَ إِلَی الْحَبِّ فَیُقَطِّعُونَهُ قِطَعاً لِکَیْلَا یَنْبُتَ فَیَفْسُدَ عَلَیْهِمْ (2) فَإِنْ أَصَابَهُ نَدًی أَخْرَجُوهُ فَنَشَرُوهُ حَتَّی یَجِفَّ ثُمَّ لَا یَتَّخِذُ النَّمْلُ الزُّبْیَةَ(3) إِلَّا فِی نَشَزٍ مِنَ الْأَرْضِ کَیْ لَا یُفِیضَ السَّیْلُ فَیُغْرِقَهَا(4)

فَکُلُّ هَذَا مِنْهُ بِلَا عَقْلٍ

ص: 62


1- 1. الذرة: النملة الصغیرة الحمراء.
2- 2. و یقطع الکسفرة و یقسمها ارباعا لما الهم من ان نصفها أیضا ینبت.
3- 3. الزبیة بالضم: الحفرة.
4- 4. قال الدمیری: یحفر قریته بقوائمه و هی ست، فإذا حفرها جعل فیها تعاریج لئلا یجری إلیها ماء المطر، و ربما اتخذ قریة فوق قریة بسبب ذلک، و انما یفعل ذلک خوفا علی ما یدخره من البلل، و من عجائبه اتخاذ القریة تحت الأرض و فیها منازل و دهالیز و غرف و طبقات معلقة یملؤها حبوبا و ذخائر للشتاء.

و تفکّر از ایشان به انجام می­رسد، بلکه به دلیل خلقت و سرشتی است که به خاطر لطفی از جانب خدای متعال، از روی مصلحتی بر آن خلق شده اند.

به سوی جانوری که آن را (لیث) می نامند و عامه مردم او را (اسد الذباب) می گویند [یعنی شیر مگس] و حیله و تدبیر معاشی که به او داده شده، نظر کن. او را می بینی که زمانی که احساس می کند مگس نزدیک او نشست، آن را مدتی طولانی رها می کند، تا آنجا که گویا مرده ای است که حرکتی ندارد، پس چون که دید مگس مطمئن شد و از او غافل گردید، به آرامی حرکت می کند، تا جائی که فاصله اش با او به اندازه ای باشد که با پریدنش به او برسد، سپس بر او می­جهد و او را می­گیرد و چون او را گرفت، از ترس اینکه از او نجات یابد، همه جسمش را روی او می­اندازد و پیوسته او را چنین می­گیرد، تا هنگامی که احساس نماید ضعیف و سست شده، آن گاه به سویش می­آید و او را می­درد و با این کار از او حیات می­یابد[غذایش را تامین می کند] و اما عنکبوت که این چنین می­تند، آن را دامی برای مگس قرار می­دهد و در میانش پنهان می گردد و چون مگس در آن دام افتاد، به سویش می­آید و او را ساعت به ساعت نیش می­زند[مجروح می­سازد و او را می­مکد] و اینچنین با خوردن او زندگی می کند. و طریقه شکار کردن شیر مگس، شکار کردن سگ شکاری و یوز را هم حکایت می کند [آن ها هم همین حیله را بکار می­برند]. و شکار کردن عنکبوت، شکار به وسیله تله و دام را حکایت می کند. [طریقه شکارش، مانند انسان ها به وسیله دام است.]

پس نظر کن به این جانور ضعیف که چگونه مدبّر علیم، طبع او را طوری قرار داده که انسان ها بدون حیله ها و به کار بردن آلت ها نمی­توانند به آن برسند. پس چیزی را که عبرت در آن واضح و روشن است، مانند مورچه و هر چه که شبیه به آن است، حقیر مشمار، زیرا گاهی اوقات چیز گرانبهایی را به چیزی حقیر تمثیل می نمایند و این کار هیچ چیزی از منزلت چیز نفیس نمی­کاهد، چنانچه چیزی از دینار طلا، از اینکه با آهن، وزن شود، کاسته نمی شود.

ای مفضل، در جسم پرندگان و خلقت ایشان تامل کن، زیرا وقتی که حق تعالی مقدّر فرمود که در

ص: 63

وَ لَا رَوِیَّةٍ بَلْ خِلْقَةٌ خُلِقَ عَلَیْهَا لِمَصْلَحَةٍ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْظُرْ إِلَی هَذَا الَّذِی یُقَالُ لَهُ اللَّیْثُ وَ تُسَمِّیهِ الْعَامَّةُ أَسَدَ الذُّبَابِ وَ مَا أُعْطِیَ مِنَ الْحِیلَةِ وَ الرِّفْقِ فِی مَعَاشِهِ فَإِنَّکَ تَرَاهُ حِینَ یُحِسُّ بِالذُّبَابِ قَدْ وَقَعَ قَرِیباً مِنْهُ تَرَکَهُ مَلِیّاً حَتَّی کَأَنَّهُ مَوَاتٌ لَا حَرَاکَ بِهِ فَإِذَا رَأَی الذُّبَابَ قَدِ اطْمَأَنَّ وَ غَفَلَ عَنْهُ دَبَّ دَبِیباً دَقِیقاً(1) حَتَّی یَکُونَ مِنْهُ بِحَیْثُ یَنَالُهُ وَثْبُهُ ثُمَّ یَثِبُ عَلَیْهِ فَیَأْخُذُهُ فَإِذَا أَخَذَهُ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ بِجِسْمِهِ کُلِّهِ مَخَافَةَ أَنْ یَنْجُوَ مِنْهُ فَلَا یَزَالُ قَابِضاً عَلَیْهِ حَتَّی یُحِسَّ بِأَنَّهُ قَدْ ضَعُفَ وَ اسْتَرْخَی ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَیْهِ فَیَفْتَرِسُهُ وَ یَحْیَا بِذَلِکَ مِنْهُ فَأَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَإِنَّهُ یَنْسِجُ ذَلِکَ النَّسْجَ فَیَتَّخِذُهُ شَرَکاً وَ مَصْیَدَةً لِلذُّبَابِ ثُمَّ یَکْمُنُ فِی جَوْفِهِ فَإِذَا نَشِبَ (2) فِیهِ الذُّبَابُ أَحَالَ (3) عَلَیْهِ یَلْدَغُهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ فَیَعِیشُ بِذَلِکَ مِنْهُ فَکَذَلِکَ یُحْکَی صَیْدُ الْکِلَابِ وَ النُّهُودِ وَ هَکَذَا یُحْکَی صَیْدُ الْأَشْرَاکِ وَ الْحَبَائِلِ فَانْظُرْ إِلَی هَذِهِ الدُّوَیْبَةِ الضَّعِیفَةِ کَیْفَ جَعَلَ طَبْعَهَا مَا لَا یَبْلُغُهُ الْإِنْسَانُ إِلَّا بِالْحِیلَةِ وَ اسْتِعْمَالِ آلَاتٍ فِیهَا فَلَا تَزْدَرِ(4) بِالشَّیْ ءِ إِذَا کَانَتِ الْعِبْرَةُ فِیهِ وَاضِحَةً کَالذَّرَّةِ وَ النَّمْلَةِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَإِنَّ الْمَعْنَی النَّفِیسَ قَدْ یُمَثَّلُ بِالشَّیْ ءِ الْحَقِیرِ فَلَا یَضَعُ مِنْهُ (5) ذَلِکَ کَمَا لَا یَضَعُ مِنَ الدِّینَارِ وَ هُوَ مِنْ ذَهَبٍ أَنْ یُوزَنَ بِمِثْقَالٍ مِنْ حَدِیدٍ تَأَمَّلْ یَا مُفَضَّلُ جِسْمَ الطَّائِرِ وَ خِلْقَتَهُ فَإِنَّهُ حِینَ قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طَائِراً فِی

ص: 63


1- 1. فی المخطوطة: دب دبیبا رقیقا.
2- 2. نشب فیه: وقع فیما لا مخلص منه.
3- 3. احال علیه: اقبل، و فی کتاب التوحید« اجال علیه» أی اداره، و یحتمل أن یکون مصحفا.
4- 4. هکذا فی النسخ و الظاهر أنّه مصحف« فلا تزدرأ» حیث قال المصنّف فی تفسیر الحدیث فی کتاب التوحید الازدراء: الاحتقار.
5- 5. أی لا ینقص من قدر المعنی النفیس تمثیله بالشی ء الحقیر، قال الفیروزآبادی: وضع عنه: حط من قدره.

هوا پرواز کند، جسمش را سبک گردانید و خلقتش را نیکو ساخت و از چهار عدد پا [که در سایر حیوانات آفریده] در او، به دو پا اکتفا نمود و از پنج انگشت، به چهار انگشت و از دو سوراخ برای دفع بول و سرگین، به یک سوراخ که هر دو را با آن دفع کند، اکتفا کرد، سپس او را دارای سینه و استخوان های سینه تیز، خلق نمود تا شکافتن هوا برایش آسان باشد همان طور که کشتی هم به همین شکل ساخته می شود تا آب را بشکافد و در آن نفوذ کند و در دو بال و دمش، پرهای دراز سفتی قرار داده، تا به وسیله آن ها، برای پرواز برخیزد، و کل بدنش را با پر پوشانده، تا هوا داخلش شود و او را سبک کند و چون مقدر شد که غذایش دانه و گوشت باشد که آن ها را بدون جویدن ببلعد، از دندان محروم شد و برای او منقار سفت و زبری خلق شد تا با آن غذایش را برگیرد و از بر چیدن دانه ساییده و کوتاه نشود و از دریدن گوشت نشکند. و چون دندان ندارد و دانه سالم و گوشت تازه را می­بلعد، حرارتی در شکم، به او تفضل شده، تا طوری غذا را برایش آسیاب کند که از جویدن بی نیاز باشد.

از این عبرت بگیر که که هسته انگور و غیر آن، از شکم انسان سالم بیرون می­آید، در حالی که در شکم پرندگان آرد می شود و هیچ اثری از آن دیده نمی شود، سپس پرندگان را از آن هایی قرار داده که تخم می­گذارند و بچه نمی زایند، تا برای پرواز کردن سنگین نشوند، زیرا اگر جوجه در شکمشان می­ماند تا استحکام یابد، قطعا موجب سنگینیشان می­شد و ایشان را از برخواستن و پرواز کردن منصرف می­کرد [مانع پرواز می­شد]. پس خدای متعال همه آفریدگان خود را متناسب با امری قرار داده که تقدیر کرده بر آن باشند، سپس پرنده ای که در این جو پرواز و شنا می کند، طوری قرار داده شده که بر روی تخمش می­نشیند و یک هفته آن را در زیر بالش به خود می چسباند و بعضی دیگر دو هفته و بعضی سه هفته چنین می­کنند، تا جوجه از تخم بیرون آید، بعد به او روی آورده و باد در دهانش می­دمد تا چینه­دانَش برای غذا گشاد گردد، سپس او را تربیت می کند و به آنچه که با آن زندگی کند، غذایش می­دهد. پس چه کسی بر عهده او نهاده که غذا را برگیرد و بعد از آنکه در چینه­دانش قرار گرفت، آن را بیرون آورد و جوجه اش را با آن غذا دهد؟ و برای چه مقصودی این سختی را تحمل می کند در حالی که صاحب فکر و اندیشه نیست و در مورد جوجه اش آن آرزویی را که انسان ها در مورد فرزندشان از عزت و کمک رسانی و بقاء یاد و نام دارند، او ندارد، پس این کاری است که شهادت می­دهد او به جوجه اش مهربان و متوجه است، برای دلیلی که آن را نمی­شناسد [نمی­داند] و در موردش فکر هم نمی کند و آن، همان دوام نسل و بقاء آن است که لطفی از جانب خدای تعالی است.

ص: 64

الْجَوِّ خُفِّفَ جِسْمُهُ وَ أُدْمِجَ خَلْقُهُ فَاقْتَصَرَ بِهِ مِنَ الْقَوَائِمِ الْأَرْبَعِ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ مِنَ الْأَصَابِعِ الْخَمْسِ عَلَی أَرْبَعٍ وَ مِنْ مَنْفَذَیْنِ لِلزِّبْلِ وَ الْبَوْلِ عَلَی وَاحِدٍ یَجْمَعُهُمَا ثُمَّ خُلِقَ ذَا جُؤْجُؤٍ مُحَدَّدٍ لِیَسْهُلَ عَلَیْهِ أَنْ یَخْرِقَ الْهَوَاءَ کَیْفَ مَا أَخَذَ فِیهِ کَمَا جُعِلَ السَّفِینَةُ بِهَذِهِ الْهَیْئَةِ لِتَشُقَّ الْمَاءَ وَ تَنْفُذَ فِیهِ وَ جُعِلَ فِی جَنَاحَیْهِ وَ ذَنَبِهِ رِیشَاتٌ طِوَالٌ مِتَانٌ لِیَنْهَضَ بِهَا لِلطَّیَرَانِ وَ کُسِیَ کُلُّهُ الرِّیشَ لِیُدَاخِلَهُ الْهَوَاءُ فَیُقِلَّهُ وَ لَمَّا قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ طُعْمُهُ الْحَبَّ وَ اللَّحْمَ یَبْلَعُهُ بَلْعاً بِلَا مَضْغٍ نُقِصَ مِنْ خَلْقِهِ الْأَسْنَانُ وَ خُلِقَ لَهُ مِنْقَارٌ صُلْبٌ جَاسٍ یَتَنَاوَلُ بِهِ طُعْمَهُ فَلَا ینسجح [یَنْسَحِجُ] مِنْ لَقْطِ الْحَبِّ وَ لَا یَتَقَصَّفُ مِنْ نَهْشِ اللَّحْمِ وَ لَمَّا عَدِمَ الْأَسْنَانَ وَ صَارَ یَزْدَرِدُ الْحَبَ (1) صَحِیحاً وَ اللَّحْمَ غَرِیضاً أُعِینَ بِفَضْلِ حَرَارَةٍ فِی الْجَوْفِ تَطْحَنُ لَهُ الطُّعْمَ طَحْناً یَسْتَغْنِی بِهِ عَنِ الْمَضْغِ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِأَنَّ عَجَمَ الْعِنَبِ وَ غَیْرِهِ یَخْرُجُ مِنْ أَجْوَافِ الْإِنْسِ صَحِیحاً وَ یُطْحَنُ فِی أَجْوَافِ الطَّیْرِ لَا یُرَی لَهُ أَثَرٌ ثُمَّ جُعِلَ مِمَّا یَبِیضُ بَیْضاً وَ لَا یَلِدُ وِلَادَةً لِکَیْلَا یَثْقُلَ عَنِ الطَّیَرَانِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَتِ الْفِرَاخُ فِی جَوْفِهِ تَمْکُثُ حَتَّی تَسْتَحْکِمَ لَأَثْقَلَتْهُ وَ عَاقَتْهُ عَنِ النُّهُوضِ وَ الطَّیَرَانِ فَجُعِلَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ مُشَاکِلًا لِلْأَمْرِ الَّذِی قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ صَارَ الطَّائِرُ السَّائِحُ فِی هَذَا الْجَوِّ یَقْعُدُ عَلَی بَیْضِهِ فَیَحْضُنُهُ أُسْبُوعاً وَ بَعْضُهَا أُسْبُوعَیْنِ وَ بَعْضُهَا

ثَلَاثَةَ أَسَابِیعَ حَتَّی یَخْرُجَ الْفَرْخُ مِنَ الْبَیْضَةِ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَیْهِ فَیَزُقُّهُ الرِّیحَ لِتَتَّسِعَ حَوْصَلَتُهُ لِلْغِذَاءِ ثُمَّ یُرَبِّیهِ وَ یُغَذِّیهِ بِمَا یَعِیشُ بِهِ فَمَنْ کَلَّفَهُ أَنْ یَلْقُطَ الطُّعْمَ وَ یَسْتَخْرِجَهُ بَعْدَ أَنْ یَسْتَقِرَّ فِی حَوْصَلَتِهِ وَ یَغْذُوَ بِهِ فِرَاخَهُ وَ لِأَیِّ مَعْنًی یَحْتَمِلُ هَذِهِ الْمَشَقَّةَ وَ لَیْسَ بِذِی رَوِیَّةٍ وَ لَا تَفَکُّرٍ وَ لَا یَأْمُلُ فِی فِرَاخِهِ مَا یَأْمُلُ الْإِنْسَانُ فِی وَلَدِهِ مِنَ الْعِزِّ وَ الرِّفْدِ(2) وَ بَقَاءِ الذِّکْرِ فَهَذَا مِنْ فِعْلٍ یَشْهَدُ(3) بِأَنَّهُ مَعْطُوفٌ عَلَی فِرَاخِهِ لَعَلَّهُ لَا یَعْرِفُهَا وَ لَا یُفَکِّرُ فِیهَا وَ هِیَ دَوَامُ النَّسْلِ وَ بَقَاؤُهُ لُطْفاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ

ص: 64


1- 1. أی یبتلعه.
2- 2. فی کتاب التوحید من البحار:« فهذا هو فعل یشهد» و فی نسخة: فهذا من فعله یشهد.
3- 3. الرفد: النصیب. المعاونة.

به مرغ خانگی نگاه کن که چگونه برای جوجه گیری و خوابیدن روی تخم به هیجان درمی­آید، در حالی که تخمِ جمع شده و آشیانه آماده ای هم ندارد، بلکه بر انگیخته می شود و باد می کند و قت قت می کند و از غذا خوردن خودداری می کند، تا تخم برایش جمع شود[به وسیله صاحبش]، تا آن را زیر بالش قرار داده و به خود بچسباند و جوجه کند، پس برای چه چیزی جز اقامه [بقاء] نسل، این عمل از سوی او انجام می شود؟ و چه کسی او را به اقامه نسل واداشته، در حالی که اگر این امر در فطرت او نهاده نشده بود، خودش هیچ فکر و اندیشه ای [در این باره] نداشت؟

از آفرینش تخم مرغ و آنچه از زرده زرد غلیظ و آب سفید رقیقی که در آن است و همچنین تدبیر موجود در آن، پند و عبرت بگیر، پس قسمتی برای این است که جوجه از آن پدید آید، و قسمتی دیگر برای آن است که جوجه، تا هنگامی که از تخم مرغ بیرون می­آید، از آن تغذیه کند، زیرا اگر نشو و نمای جوجه در پوسته محکمی باشد که هیچ چیزی راه آسانی برای ورود به آن وجود ندارد، قطعا در داخلش غذایی قرار می­دهد که، تا وقت خروج از پوسته، به آن اکتفا کند، مانند کسی که حبس است در قلعه محکمی که چیزی به فردی که داخل آن است نمی­رسد، پس همراه او غذایی گذاشته می شود که، تا زمان خروجش به آن اکتفا کند.

در چینه دان پرندگان و آنچه که برای آن مقدر شده، تفکر کن، زیرا راه غذا به سمت سنگدان طوری تنگ است که غذا فقط کم کم به سمت آن خارج می شود و اگر پرنده، دانه دوم را بر نمی­گرفت، تا اینکه دانه اولی به سنگدان برسد، قطعا به طول می­انجامید و کِی می توانست استیفاء طعمه خود بکند؟ [به اندازه کافی غذا بخورد] پس به طور پنهانی، به خاطر شدت ترسی که [از شکارچیان] دارد، دانه را می­رباید و چینه دانی، مانند توبره ای آویزان در جلویش قرار داده شده، تا هر غذایی را که به سرعت بر می­گیرد، در آن نگه دارد و سپس آن را به آرامی به سوی سنگدان خارج می کند [می­فرستد] و همچنین خاصیت دیگری هم در چینه دان وجود دارد، زیرا بعضی از پرندگان اند که نیاز دارد غذا را در دهان جوجه خود بگذارند، پس برایشان بازگرداندن غذا از جایی که نزدیک تر است، [یعنی چینه دان] آسان تر است.

ص: 65

انْظُرْ إِلَی الدَّجَاجَةِ کَیْفَ تُهَیَّجُ لِحِضْنِ الْبَیْضِ وَ التَّفْرِیخِ وَ لَیْسَ لَهَا بَیْضٌ مُجْتَمَعٌ وَ لَا وَکْرٌ(1)

مُوَطَّأٌ بَلْ تَنْبَعِثُ وَ تَنْتَفِخُ وَ تُقَوْقِی وَ تَمْتَنِعُ مِنَ الطُّعْمِ حَتَّی یُجْمَعَ لَهَا الْبَیْضُ فَتَحْضُنُهُ فَتُفَرِّخُ فَلِمَ کَانَ ذَلِکَ مِنْهَا إِلَّا لِإِقَامَةِ النَّسْلِ وَ مَنْ أَخَذَهَا بِإِقَامَةِ النَّسْلِ وَ لَا رَوِیَّةَ وَ لَا تَفَکُّرَ لَوْ لَا أَنَّهَا مَجْبُولَةٌ عَلَی ذَلِکَ اعْتَبِرْ بِخَلْقِ الْبَیْضَةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ الْمُحِ (2) الْأَصْفَرِ الْخَاثِرِ وَ الْمَاءِ الْأَبْیَضِ الرَّقِیقِ فَبَعْضُهُ لِیُنْشَرَ مِنْهُ الْفَرْخُ وَ بَعْضُهُ لِیُغَذَّی (3) بِهِ إِلَی أَنْ تَنْقَابَ عَنْهُ الْبَیْضَةُ وَ مَا فِی ذَلِکَ مِنَ التَّدْبِیرِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ نَشْوُ الْفَرْخِ فِی تِلْکَ الْقِشْرَةِ الْمُسْتَحْصَنَةِ(4)

الَّتِی لَا مَسَاغَ لِشَیْ ءٍ إِلَیْهَا لَجُعِلَ مَعَهُ فِی جَوْفِهَا مِنَ الْغِذَاءِ مَا یَکْتَفِی بِهِ إِلَی وَقْتِ خُرُوجِهِ مِنْهَا کَمَنْ یُحْبَسُ فِی حِصْنٍ حَصِینٍ (5) لَا یُوصَلُ إِلَی مَنْ فِیهِ فَیُجْعَلُ مَعَهُ مِنَ الْقُوتِ مَا یَکْتَفِی بِهِ إِلَی وَقْتِ خُرُوجِهِ مِنْهُ فَکِّرْ فِی حَوْصَلَةِ الطَّائِرِ وَ مَا قُدِّرَ لَهُ فَإِنَّ مَسْلَکَ الطُّعْمِ إِلَی الْقَانِصَةِ(6) ضَیِّقٌ لَا یَنْفُذُ فِیهِ الطَّعَامُ إِلَّا قَلِیلًا قَلِیلًا فَلَوْ کَانَ الطَّائِرُ لَا یَلْقُطُ حَبَّةً ثَانِیَةً حَتَّی تَصِلَ الْأُولَی الْقَانِصَةَ لَطَالَ عَلَیْهِ وَ مَتَی کَانَ یَسْتَوْفِی طُعْمَهُ فَإِنَّمَا یَخْتَلِسُهُ اخْتِلَاساً لِشِدَّةِ الْحَذَرِ فَجُعِلَتِ الْحَوْصَلَةُ کَالْمِخْلَاةِ الْمُعَلَّقَةِ أَمَامَهُ لِیُوعِیَ (7) فِیهَا مَا أَدْرَکَ مِنَ الطُّعْمِ بِسُرْعَةٍ ثُمَّ تُنْفِذُهُ إِلَی الْقَانِصَةِ عَلَی مَهْلٍ وَ فِی الْحَوْصَلَةِ أَیْضاً خَلَّةٌ أُخْرَی فَإِنَّ مِنَ الطَّائِرِ مَا یَحْتَاجُ إِلَی أَنْ یَزُقَّ فِرَاخَهُ فَیَکُونُ رَدُّهُ لِلطُّعْمِ مِنْ قُرْبٍ أَسْهَلَ عَلَیْهِ

ص: 65


1- 1. الوکر بفتح الواو و سکون الکاف: عش الطائر.
2- 2. فی نسخه:« المخ» بالخاء المعجمة. و قال الأصمعی: اخثرت الزبد: ترکته خاثرا، و ذلک إذا لم تذبه.
3- 3. فی نسخة: لیغتذی.
4- 4. فی نسخة: المستحسفة.
5- 5. فی النسخة المخطوطة و فی کتاب التوحید من البحار: فی حبس حصین.
6- 6. القانصة للطیر: کالمعدة للإنسان.
7- 7. اوعی الزاد: جعله فی الوعاء.

مفضّل می گوید: عرض کردم که بعضی از ملحدین می­پندارند که تفاوت رنگ ها و شکل های پرندگان از جهت مخلوط شدن مزاج ها و اختلاف مقادیرشان با آشفتگی و سهل انگاری است. [یعنی می­گویند: تدبیری از سوی خدای متعال در این باره وجود ندارد.]

حضرت فرمود: ای مفضّل، این رنگ آمیزی های گوناگونی را که در طاوس ها، درّاج، قرقاول ها به صورت یکسان و مقابل هم، مانند آنچه که با قلم کشیده می شود، می­بینی، چگونه یک دَرهم آمیختگی مهمل، این ها را به صورت شکل واحدی درمی­آورد که با هم هیچ تفاوتی ندارند؟ و قطعا اگر از روی سهل انگاری و اهمال کاری بود، این ها با هم یکسان نبودند و با هم تفاوت داشتند.

در مورد پَر پرندگان تامل کن که چگونه است؟ زیرا می­بینی که مانند بافتن لباس، از رشته های ریزی که بعضی به بعضی دیگر پیچیده شده، بافته شده، مثل آمیخته شدن یک نخ به نخی دیگر و یک مو به مویی دیگر، سپس این بافتن را می­بینی که وقتی آن را می­کشی، مقداری باز می شود و جدا نمی شود، تا باد وارد آن شود و پرنده را در هنگام پرواز سبک کند. و در میان پَر، ستون سفت و محکمی را می­بینی که چیزی که مو مانند است بر آن بافته شده تا عمود، با محکمی اش آن را نگه دارد و این همان نِی است که در میان پر قرار دارد و علاوه بر این، تو خالی هم هست، تا برای پرنده سبک باشد و مانع پرواز او نشود.

ای مفضل، آیا این پرنده درازپا را دیده ای؟ و آیا می دانی درازپا بودن برای او چه منفعتی دارد؟ نفعش این است که این پرنده اکثر اوقات در میان آب است و او را می­بینی که با دو پای درازش، مانند دیده بانی است که بر بلندی ایستاده باشد و در مورد هرچه که در آب می­جنبد، تامل می کند. زمانی که چیزی را که به آن روزی می خورد ببیند، گام های آهسته ای برمی­دارد

ص: 66

قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ إِنَّ قَوْماً مِنَ الْمُعَطِّلَةِ یَزْعُمُونَ أَنَّ اخْتِلَافَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَشْکَالِ فِی الطَّیْرِ إِنَّمَا یَکُونُ مِنْ قِبَلِ امْتِزَاجِ أَخْلَاطٍ وَ اخْتِلَافِ مَقَادِیرِهَا بِالْمَرَجِ (1) وَ الْإِهْمَالِ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ هَذَا الْوَشْیُ (2) الَّذِی تَرَاهُ فِی الطَّوَاوِیسِ وَ الدُّرَّاجِ وَ التَّدَارِجِ (3)

عَلَی اسْتِوَاءٍ وَ مُقَابَلَةٍ کَنَحْوِ مَا یُخَطُّ بِالْأَقْدَامِ کَیْفَ یَأْتِی بِهِ الِامْتِزَاجُ (4) الْمُهْمَلُ عَلَی شَکْلٍ وَاحِدٍ لَا یَخْتَلِفُ وَ لَوْ کَانَ بِالْإِهْمَالِ لَعَدِمَ الِاسْتِوَاءَ وَ لَکَانَ مُخْتَلِفاً تَأَمَّلْ رِیشَ الطَّیْرِ کَیْفَ هُوَ فَإِنَّکَ تَرَاهُ مَنْسُوجاً کَنَسْجِ الثَّوْبِ مِنْ سُلُوکٍ (5) دِقَاقٍ قَدْ أُلِّفَ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ کَتَأْلِیفِ الْخَیْطِ إِلَی الْخَیْطِ وَ الشَّعْرَةِ إِلَی الشَّعْرَةِ ثُمَّ تَرَی ذَلِکَ النَّسْجَ إِذَا مَدَدْتَهُ یَنْفَتِحُ قَلِیلًا وَ لَا یَنْشَقُّ لِتُدَاخِلَهُ الرِّیحُ فَیَقِلَّ الطَّائِرُ إِذَا طَارَ وَ تَرَی فِی وَسَطِ الرِّیشَةِ عَمُوداً غَلِیظاً مَتِیناً قَدْ نُسِجَ عَلَیْهِ الَّذِی هُوَ مِثْلُ الشَّعْرِ لِیُمْسِکَهُ بِصَلَابَتِهِ وَ هُوَ الْقَصَبَةُ الَّتِی فِی وَسَطِ الرِّیشَةِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ أَجْوَفُ لِیَخِفَّ عَلَی الطَّائِرِ وَ لَا یَعُوقَهُ عَنِ الطَّیَرَانِ هَلْ رَأَیْتَ یَا مُفَضَّلُ هَذَا الطَّائِرَ الطَّوِیلَ السَّاقَیْنِ وَ عَرَفْتَ مَا لَهُ مِنَ الْمَنْفَعَةِ فِی طُولِ سَاقَیْهِ فَإِنَّهُ أَکْثَرُ ذَلِکَ فِی ضَحْضَاحٍ مِنَ الْمَاءِ فَتَرَاهُ بِسَاقَیْنِ طَوِیلَیْنِ کَأَنَّهُ رَبِیئَةٌ فَوْقَ مَرْقَبٍ وَ هُوَ یَتَأَمَّلُ مَا یَدِبُّ فِی الْمَاءِ فَإِذَا رَأَی شَیْئاً مِمَّا یَتَقَوَّتُ بِهِ خَطَا خُطُوَاتٍ

ص: 66


1- 1. قال المصنّف: المرج بالتحریک: الفساد و الاضطراب و الاختلاط، و فی بعض النسخ بالزای المعجمة، و الأول أظهر.
2- 2. الوشی: نقش الثوب و یکون من کل لون.
3- 3. التدرج و التذرج: طائر حسن الصورة ارقش طویل الذنب، و الجمع تدارج، و أوردنا کلام الدمیری فی کتاب التوحید راجع ج 3: 105.
4- 4. أراد علیه السلام بالامتزاج الطبیعة التی یقولها القائلون باستناد الموجودات إلیها فی زماننا هذا.
5- 5. السلوک جمع السلک و هو جمع السلکة بالکسر: الخیط یخاط بها.

تا به آن برسد و اگر پاهایش کوتاه بود و مانند شکارچی گام بر می داشت تا او را بگیرد، شکمش به سطح آب می­خورد و آن را برمی­انگیخت و شکار از او می­ترسید و پراکنده [دور] می­شد، پس این دو تکیه گاه برای او خلق شده، تا به وسیله این دو، به حاجتش برسد و درخواستش با او [یعنی با ساختار جسمش] بیگانه نگردد. [ساختار جسمش طوری باشد تا بتواند نیازهای او را برآورد.]

در انواع تدبیر خلقت پرندگان تامل کن، پس هر پرنده پادرازی را گردن دراز هم می­یابی، و این برای آن است که بتواند غذایش را از زمین برگیرد و اگر پا دراز و کوتاه گردن بود، نمی­توانست چیزی را از زمین برگیرد و چه بسا که همراه با درازی گردن، درازی منقار هم به او عطا شده، تا بر آسانی و امکان این امر [یعنی برگرفتن غذا از زمین] بیفزاید، پس آیا نمی­بینی که هیچ چیزی از خلقت را جستجو نمی­کنی، مگر آنکه در آن، نهایت درستی و حکمت را می­یابی؟

به سوی گنجشک ها نظر کن که چگونه در طول روز غذای خود را که نه آن را گم می کند و نه اینکه برای ایشان مجتمع و مهیّا باشد، می­جویند، بلکه با حرکت و طلب کردن به آن می­رسند و همه خلائق این­چنین اند، پس تنزیه می کنم خداوندی را، که روزی را چنانچه شاید و باید [برای هریک] مقدر ساخته و چنان قرار نداده که بر آن دست نیابند، زیرا برای خلائق، نیاز به آن را قرار داده و آن را زمانی که مصلحتی در کار نباشد، به صورت آماده و سهل الوصول نگردانیده است، زیرا اگر روزی [حیوانات] به صورت یک جا و آماده یافت می­شد آن را زیر و رو می­کردند و از آن جدا نمی­شدند، تا آنکه آن قدر سیر می­خوردند تا می­مردند و همچنین انسان ها از بی کاری به نهایت طغیان و تکبر می­رسیدند، تا آنکه فساد، زیاد و فواحش، آشکار می­شد.

آیا می دانی گونه هایی از پرندگان مثل جغد، هامه [نوعی جغد] و خفاش، که فقط در شب بیرون می­آیند چه می­خورند؟ گفتم نه، ای مولای من.

ص: 67

رَقِیقاً(1) حَتَّی یَتَنَاوَلَهُ وَ لَوْ کَانَ قَصِیرَ السَّاقَیْنِ وَ کَانَ یَخْطُو نَحْوَ الصَّیْدِ لِیَأْخُذَهُ یُصِیبُ بَطْنُهُ الْمَاءَ فَیَثُورُ وَ یُذْعَرُ(2)

مِنْهُ فَیَتَفَرَّقُ عَنْهُ فَخُلِقَ لَهُ ذَلِکَ الْعَمُودَانِ لِیُدْرِکَ بِهِمَا حَاجَتَهُ وَ لَا یَفْسُدَ عَلَیْهِ مَطْلَبُهُ تَأَمَّلْ ضُرُوبَ التَّدْبِیرِ فِی خَلْقِ الطَّائِرِ فَإِنَّکَ تَجِدُ کُلَّ طَائِرٍ طَوِیلِ السَّاقَیْنِ طَوِیلَ الْعُنُقِ وَ ذَلِکَ لِیَتَمَکَّنَ مِنْ تَنَاوُلِ طُعْمِهِ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَوْ کَانَ طَوِیلَ السَّاقَیْنِ قَصِیرَ الْعُنُقِ لَمَا اسْتَطَاعَ أَنْ یَتَنَاوَلَ شَیْئاً مِنَ الْأَرْضِ وَ رُبَّمَا أُعِینَ مَعَ طُولِ الْعُنُقِ بِطُولِ الْمَنَاقِیرِ لِیَزْدَادَ الْأَمْرُ عَلَیْهِ سُهُولَةً لَهُ وَ إِمْکَاناً أَ فَلَا تَرَی أَنَّکَ لَا تُفَتِّشُ شَیْئاً مِنَ الْخِلْقَةِ إِلَّا وَجَدْتَهُ عَلَی غَایَةِ الصَّوَابِ وَ الْحِکْمَةِ انْظُرْ إِلَی الْعَصَافِیرِ کَیْفَ تَطْلُبُ أُکُلَهَا بِالنَّهَارِ فَهِیَ لَا تَفْقِدُهُ وَ لَا هِیَ تَجِدُهُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً بَلْ تَنَالُهُ بِالْحَرَکَةِ وَ الطَّلَبِ وَ کَذَلِکَ الْخَلْقُ کُلُّهُ فَسُبْحَانَ مَنْ قَدَّرَ الرِّزْقَ کَیْفَ قَوَّتَهُ (3) فَلَمْ یَجْعَلْ مِمَّا لَا یُقْدَرُ عَلَیْهِ إِذْ جَعَلَ لِلْخَلْقِ حَاجَةً إِلَیْهِ وَ لَمْ یَجْعَلْهُ مَبْذُولًا یَنَالُهُ (4) بِالْهُوَیْنَا إِذَا کَانَ لَا صَلَاحَ فِی ذَلِکَ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ یُوجَدُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً کَانَتِ الْبَهَائِمُ تَتَقَلَّبُ عَلَیْهِ وَ لَا تَتَقَلَّعُ عَنْهُ حَتَّی تَبْشَمَ فَتَهْلِکَ وَ کَانَ النَّاسُ أَیْضاً یَصِیرُونَ بِالْفَرَاغِ إِلَی غَایَةِ الْأَشَرِ وَ الْبَطَرِ حَتَّی یَکْثُرَ الْفَسَادُ وَ یَظْهَرَ الْفَوَاحِشُ أَ عَلِمْتَ مَا طُعْمُ هَذِهِ الْأَصْنَافِ مِنَ الطَّیْرِ الَّتِی لَا تَخْرُجُ إِلَّا بِاللَّیْلِ کَمِثْلِ الْبُومِ وَ الْهَامِ (5)

وَ الْخُفَّاشِ قُلْتُ لَا یَا مَوْلَایَ

ص: 67


1- 1. فی نسخة: خطوات رقیقات.
2- 2. أی و یخاف منه.
3- 3. فی نسخة:« کیف قدره» و فی النسخة المخطوطة: کیف قدر.
4- 4. فی نسخة:« ینال بالهوینا» أقول: الهوینا: التؤدة و الرفق و هی تصغیر الهونی، و الهونی تأنیث الاهون.
5- 5. الهام جمع الهامة نوع من البوم الصغیر تألف القبور و الاماکن الخربة و تنظر من کل مکان، اینما درت ادارت رأسها، و تسمی أیضا الصدی.

فرمود: معاش ایشان از اقسامی [از حشرات] است که در هوا پراکنده اند، مانند پشه ها، پروانه ها، و امثال ملخ و زنبورهای عسل و این، برای آن است که این حشرات در جو پراکنده اند و هیچ موضعی از آن ها خالی نیست. از این عبرت بگیر که وقتی چراغی را بر بام یا عرصه خانه ای قرار می­دهی، بسیاری از این قسم جانداران، دور آن جمع می­شوند، پس اینها به جز از [مکانی] نزدیک، از کجا می­آیند؟

اگر گوینده ای بگوید که از صحراها و بیابان ها می آیند، به او گفته می شود: چگونه در آن ساعت از مکانی دور سر می رسد؟ و چگونه از دور چراغی را در خانه ای که با خانه های دیگر احاطه شده می­بیند و قصد آن را می کند؟ با اینکه واضح است که از نزدیک بر چراغ می پرند، پس این دلالت دارد که این حشرات در همه جای جو پراکنده اند و این گروه از پرندگان [یعنی خفاش و جغد]، زمانی که بیرون می­آیند، این حشرات را می­جویند و از آن ها روزی می­خورند.

پس ببین چگونه برای این پرندگانی که فقط در شب بیرون می­آیند، از این اقسام [حشرات] پراکنده در جو، روزی را روانه کرده و این مقصود از خلقت این اقسام [حشرات] پراکنده را، که چه بسا کسی گمان برد که زیادی هستند و هیچ مقصودی برای خلقشان وجود ندارد بشناس.

خفاش به طور عجیبی حد وسط خلقت پرندگان و خلقت چهارپایان آفریده شده [به هر دو گروه شباهت دارد]، بلکه به چهارپایان نزدیک تر است، زیرا دو گوش برآمده، دندان و کرک دارد و بچه می زاید و شیر می دهد و بول می کند و وقتی راه برود، بر چهار پا راه می رود و همه اینها بر خلاف صفت پرندگان است. او هم از آن هایی است که در شب بیرون می­آید و از آنچه که در جو مثل پروانه ها و امثال آن می­گردند، روزی می­خورد و گویندگان گفته اند: غذایی برای خفاش وجود ندارد و غذای آن از نسیم، به تنهایی است. این حرف از دو جهت فاسد و باطل است: یکی از آن دو بیرون آمدن بول و سرگین از اوست که این دو از غیر غذا موجود نمی شود و دیگر اینکه او دارای دندان است و اگر چیزی نمی خورد، بودن دندان در او معنایی نداشت، در حالی که در خلقت، چیزی نیست که مقصودی برایش نباشد و اما نیازهای [یعنی منافع] وجود او معروف است، تا آنجا که فضله اش، در بعضی از اعمال وارد می شود [به کار می آید]

ص: 68

قَالَ إِنَّ مَعَاشَهَا مِنْ ضُرُوبٍ تَنْتَشِرُ فِی هَذَا الْجَوِّ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْفَرَاشِ وَ أَشْبَاهِ الْجَرَادِ وَ الْیَعَاسِیبِ وَ ذَلِکَ أَنَّ هَذِهِ الضُّرُوبَ مَبْثُوثَةٌ فِی الْجَوِّ لَا یَخْلُو مِنْهَا مَوْضِعٌ وَ اعْتَبِرْ ذَلِکَ بِأَنَّکَ إِذَا وَضَعْتَ سِرَاجاً بِاللَّیْلِ فِی سَطْحٍ أَوْ عَرْصَةِ دَارٍ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ مِنْ هَذَا شَیْ ءٌ کَثِیرٌ فَمِنْ أَیْنَ یَأْتِی ذَلِکَ کُلُّهُ إِلَّا مِنَ الْقُرْبِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّهُ یَأْتِی مِنَ الصَّحَارِی وَ الْبَرَارِی قِیلَ لَهُ کَیْفَ یُوَافِی تِلْکَ السَّاعَةَ مِنْ مَوْضِعٍ بَعِیدٍ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ مِنْ ذَلِکَ الْبُعْدِ سِرَاجاً فِی دَارٍ مَحْفُوفَةٍ بِالدُّورِ فَیَقْصِدُ إِلَیْهِ مَعَ أَنَّ هَذِهِ عِیَاناً تَتَهَافَتُ عَلَی السِّرَاجِ (1)

مِنْ قُرْبٍ فَیَدُلُّ ذَلِکَ عَلَی أَنَّهَا مُنْتَشِرَةٌ فِی کُلِّ مَوْضِعٍ مِنَ الْجَوِّ فَهَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الطَّیْرِ تَلْتَمِسُهَا إِذَا خَرَجَتْ فَتَتَقَوَّتُ بِهَا فَانْظُرْ کَیْفَ وُجِّهَ الرِّزْقُ لِهَذِهِ الطُّیُورِ الَّتِی لَا تَخْرُجُ إِلَّا بِاللَّیْلِ مِنْ هَذِهِ الضُّرُوبِ الْمُنْتَشِرَةِ فِی الْجَوِّ وَ اعْرِفْ ذَلِکَ الْمَعْنَی فِی خَلْقِ هَذِهِ الضُّرُوبِ الْمُنْتَشِرَةِ الَّتِی عَسَی أَنْ یَظُنَّ ظَانٌّ أَنَّهَا فَضْلٌ لَا مَعْنَی لَهُ خُلِقَ الْخُفَّاشُ خِلْقَةً عَجِیبَةً بَیْنَ خِلْقَةِ الطَّیْرِ وَ ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ بَلْ هُوَ إِلَی ذَوَاتِ الْأَرْبَعِ أَقْرَبُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ ذُو أُذُنَیْنِ نَاشِزَتَیْنِ وَ أَسْنَانٍ وَ وَبَرٍ وَ هُوَ یَلِدُ وِلَاداً وَ یَرْضِعُ وَ یَبُولُ وَ یَمْشِی إِذَا مَشَی عَلَی أَرْبَعٍ (2)

وَ کُلُّ هَذَا خِلَافُ صِفَةِ الطَّیْرِ ثُمَّ هُوَ أَیْضاً مِمَّا یَخْرُجُ بِاللَّیْلِ وَ یَتَقَوَّتُ مِمَّا یَسْرِی فِی الْجَوِّ مِنَ الْفَرَاشِ وَ مَا أَشْبَهَهُ وَ قَدْ قَالَ الْقَائِلُونَ إِنَّهُ لَا طُعْمَ لِلْخُفَّاشِ وَ إِنَّ غِذَاءَهُ مِنَ النَّسِیمِ وَحْدَهُ وَ ذَلِکَ یَفْسُدُ وَ یَبْطُلُ مِنْ جِهَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا خُرُوجُ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ مِنَ الثُّفْلِ وَ الْبَوْلِ فَإِنَّ هَذَا لَا یَکُونُ مِنْ غَیْرِ طُعْمٍ وَ الْأُخْرَی أَنَّهُ ذُو أَسْنَانٍ وَ لَوْ کَانَ لَا یَطْعَمُ شَیْئاً لَمْ یَکُنْ لِلْأَسْنَانِ فِیهِ مَعْنًی وَ لَیْسَ فِی الْخِلْقَةِ شَیْ ءٌ لَا مَعْنَی لَهُ وَ أَمَّا الْمَآرِبُ فِیهِ فَمَعْرُوفَةٌ حَتَّی أَنَّ زِبْلَهُ یَدْخُلُ فِی

ص: 68


1- 1. أی تتساقط علیه و تتابع.
2- 2. و قال الدمیری: یحیض و یطهر و یضحک کما یضحک الإنسان.

و از بزرگ ترین حوائج [یعنی منافع] آن، خلقت عجیب اوست که دلالت بر قدرت خدای خالق جل ثنائه و تصرفش در هرچیزی که بخواهد و به هرنحو که به خاطر مصلحتی اراده نماید، می کند. اما پرنده کوچکی که به او ابن تمره [مرغ آفتاب] گفته می شود، یک بار در درختی لانه ساخت، سپس نگاه کرد به مار بزرگی که به سوی لانه اش می­آمد، در حالی که دهانش را گشوده بود، تا او را ببلعد، پس در حالی که او می­گردید و حیران در طلب چاره ای از [خلاصی از شر] مار بود، حسکه ای [گیاهی خاردار] را یافت. آن را آورد و در دهان مار انداخت. مار پیوسته [به خود] می­پیچید و می­گردید تا اینکه مرد. آیا به نظرت، اگر من تو را به این آگاه نمی کردم، به ذهن تو و یا غیر تو خطور می­کرد که چنین منفعت بزرگی برای حسکه وجود دارد؟ یا اینکه آیا برای پرنده کوچک و یا بزرگی، مثل چنین حیله ای وجود دارد؟ از این و بسیاری از چیزهایی که منافعی در آن است و تو به جز اینکه پدیده ای رخ دهد و یا خبری شنیده شود، آن را نمی­شناسی، پند و عبرت بگیر.

به زنبور عسل و اجتماعش در ساختن عسل و آماده سازی خانه های شش ضلعی و آنچه از زیرکی های دقیق و ظریف که در آن می­بینی، نظر کن، زیرا وقتی که در این کار تامل کنی، آن را عجیب و دقیق می­بینی و چون معمول [یعنی عمل آورده شده، عسل] را ببینی آن را نزد مردم، بزرگ و ارجمند می­یابی و وقتی که به سوی فاعل [زنبور عسل] برمی­گردی، او را نسبت به خود بی­خبر و نادان می­یابی، چه رسد به غیر خود، پس این امر دلیلی است در نهایت وضوح، بر آنکه درستی و حکمت در این صنعت [ساختن عسل]، برای [از جانب] زنبور عسل نیست، بلکه برای کسی است که او را بر این طبع مجبول گردانیده و او را در این صنعت، برای مصلحت مردم رام کرده است.

به این ملخ نگاه کن که چقدر ضعیف و چقدر قوی است، زیرا وقتی که در خلقتش تامل کنی، او را ضعیف ترین

ص: 69

بَعْضِ الْأَعْمَالِ (1)

وَ مِنْ أَعْظَمِ الْأَرْبِ فِیهِ خِلْقَتُهُ الْعَجِیبَةُ الدَّالَّةُ عَلَی قُدْرَةِ الْخَالِقِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ تَصَرُّفِهِ فِیمَا شَاءَ کَیْفَ شَاءَ لِضَرْبٍ مِنَ الْمَصْلَحَةِ فَأَمَّا الطَّائِرُ الصَّغِیرُ الَّذِی یُقَالُ لَهُ ابْنُ تُمَّرَةَ فَقَدْ عَشَّشَ فِی بَعْضِ الْأَوْقَاتِ فِی بَعْضِ الشَّجَرِ فَنَظَرَ إِلَی حَیَّةٍ عَظِیمَةٍ قَدْ أَقْبَلَتْ نَحْوَ عُشِّهِ فَاغِرَةً(2) فَاهَا لِتَبْلَعَهُ فَبَیْنَمَا هُوَ یَتَقَلَّبُ وَ یَضْطَرِبُ فِی طَلَبِ حِیلَةٍ مِنْهَا إِذْ وَجَدَ حَسَکَةً(3) فَحَمَلَهَا فَأَلْقَاهَا فِی فَمِ الْحَیَّةِ فَلَمْ تَزَلِ الْحَیَّةُ تَلْتَوِی وَ تَتَقَلَّبُ حَتَّی مَاتَتْ أَ فَرَأَیْتَ لَوْ لَمْ أُخْبِرْکَ بِذَلِکَ کَانَ یَخْطُرُ بِبَالِکَ أَوْ بِبَالِ غَیْرِکَ أَنَّهُ یَکُونُ مِنْ حَسَکَةٍ مِثْلُ هَذِهِ الْمَنْفَعَةِ الْعَظِیمَةِ أَوْ یَکُونُ مِنْ طَائِرٍ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ مِثْلُ هَذِهِ الْحِیلَةِ اعْتَبِرْ بِهَذَا وَ کَثِیرٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ تَکُونُ فِیهَا مَنَافِعُ لَا تُعْرَفُ إِلَّا بِحَادِثٍ یُحْدَثُ بِهِ وَ الْخَبَرِ یُسْمَعُ بِهِ (4) انْظُرْ إِلَی النَّحْلِ وَ احْتِشَادِهِ فِی صَنْعَةِ الْعَسَلِ وَ تَهْیِئَةِ الْبُیُوتِ الْمُسَدَّسَةِ وَ مَا تَرَی فِی ذَلِکَ

اجْتِمَاعَهُ مِنْ دَقَائِقِ الْفِطْنَةِ(5)

فَإِنَّکَ إِذَا تَأَمَّلْتَ الْعَمَلَ رَأَیْتَهُ عَجِیباً لَطِیفاً وَ إِذَا رَأَیْتَ الْمَعْمُولَ وَجَدْتَهُ عَظِیماً شَرِیفاً مَوْقِعُهُ مِنَ النَّاسِ وَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی الْفَاعِلِ أَلْفَیْتَهُ غَبِیّاً جَاهِلًا بِنَفْسِهِ فَضْلًا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَفِی هَذَا أَوْضَحُ الدَّلَالَةِ عَلَی أَنَّ الصَّوَابَ وَ الْحِکْمَةَ فِی هَذِهِ الصَّنْعَةِ لَیْسَتْ لِلنَّحْلِ بَلْ هِیَ لِلَّذِی طَبَعَهُ عَلَیْهَا وَ سَخَّرَهُ فِیهَا لِمَصْلَحَةِ النَّاسِ انْظُرْ إِلَی هَذِهِ الْجَرَادِ مَا أَضْعَفَهُ وَ أَقْوَاهُ فَإِنَّکَ إِذَا تَأَمَّلْتَ خَلْقَهُ رَأَیْتَهُ کَأَضْعَفِ

ص: 69


1- 1. قال الدمیری: ان زبله إذا طلی به علی القوابی قلعها، و ذکر لاجزائه الأخری خواصا کثیرة. منها ان طبخ رأسه فی اناء او حدید بدهن زنبق و یغمر فیه مرارا حتّی یتهری و یصفی ذاک الدهن عنه و یدهن به صاحب النقرس و الفالج القدیم و الارتعاش و التورم فی الجسد فانه ینفعه ذلک و یبرئه.
2- 2. فغرفاه: فتحه.
3- 3. الحسک: نبات شائک.
4- 4. فی التوحید من البحار: او خبر یسمع به.
5- 5. فی نسخة: و ما تری فی اجتماعه من دقائق الفطنة.

چیزها می­بینی و [همین ملخ] اگر لشکرهایش را به سوی سرزمینی از سرزمین ها گسیل کند، هیچ کس نمی­تواند او را از آن سرزمین دفع کند. آیا نمی­بینی اگر پادشاهی از پادشاهان زمین، [لشکر] سواره ها و پیاده های خود را جمع کند، تا سرزمینش را از ملخ منع کند، [حفظ کند] بر این کار قادر نیست؟ پس، آیا یکی از دلائل قدرت خالق این نیست که ضعیف ترین خلقش را به سوی قوی ترین خلقش می­فرستد و او نمی­تواند دفعش کند؟ به او نگاه کن که چگونه مانند سیل به سرعت، روی زمین راه می­رود و دشت و کوه و بیابان و شهر را فرا می­گیرد، تا آنجا که با کثرتش، نور خورشید را می­پوشاند، پس اگر از آن چیزهایی بود که با دست [انسان] ساخته می­شد، تا کِی چنین کثرتی [تعدادی] از آن جمع می­شد؟ و در چند سال بر می­آمد [تولید می­شد]، پس خدای متعال با [خلقت] این، دلیل آورده بر قدرتی که چیزی آن را نداشته و بر آن فزونی نمی­یابد.

در خلقت ماهی و تناسبش با امری که مقدر شده تا بر [طبق] آن باشد، تامل کن، زیرا بدون دست و پا خلق شده، برای اینکه وقتی محل سکونتش آب باشد، نیازی به راه رفتن ندارد و بدون ریه خلق شده، زیرا نمی­تواند نفس بکشد و در عمق آب غوطه ور است. و به جای دست و پا، بال های محکمی برایش قرار داده شده که آن را در دو طرفش می­زند [به حرکت در می­آورد]، همان گونه که کشتیبان در دو طرف کشتی پارو می­زند و جسمش با پوست های محکمی که مانند زره ها و جوشن ها به هم آمیخته شده اند، پوشانده شده، تا او را از آفات حفظ کند و زیادتی در حس بویایی به او عطا شده [بویایی قوی ای دارد] زیرا چشمش ضعیف است و آب مانع دیدش می شود، پس بوی غذا را از مسافت دوری استشمام می کند و برای جستجوی آن می­رود و گرنه چگونه به محل غذایش آگاه می­شد؟! و بدان که از دهانش تا سوراخ گوش هایش منافذی است و او با دهانش آب را می­بلعد و از سوراخ گوش هایش آن را رها می کند و با این کار آسایش می­یابد، همان طور که حیوانات دیگر با وزیدن نسیم. اکنون در زیادی نسل و آنچه که در این مورد به او اختصاص داده شده

ص: 70

الْأَشْیَاءِ وَ إِنْ دَلَفَتْ (1)

عَسَاکِرُهُ نَحْوَ بَلَدٍ مِنَ الْبُلْدَانِ لَمْ یَسْتَطِعْ أَحَدٌ أَنْ یَحْمِیَهُ مِنْهُ أَ لَا تَرَی أَنَّ مَلِکاً مِنْ مُلُوکِ الْأَرْضِ لَوْ جَمَعَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ لِیَحْمِیَ بِلَادَهُ مِنَ الْجَرَادِ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی ذَلِکَ أَ فَلَیْسَ مِنَ الدَّلَائِلِ عَلَی قُدْرَةِ الْخَالِقِ أَنْ یَبْعَثَ أَضْعَفَ خَلْقِهِ إِلَی أَقْوَی خَلْقِهِ فَلَا یَسْتَطِیعُ دَفْعَهُ انْظُرْ إِلَیْهِ کَیْفَ یَنْسَابُ (2) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ مِثْلَ السَّیْلِ فَیُغْشِی السَّهْلَ وَ الْجَبَلَ وَ الْبَدْوَ وَ الْحَضَرَ حَتَّی یَسْتُرَ نُورَ الشَّمْسِ بِکَثْرَتِهِ فَلَوْ کَانَ مِمَّا یُصْنَعُ بِالْأَیْدِی مَتَی کَانَ یَجْتَمِعُ مِنْهُ هَذِهِ الْکَثْرَةُ وَ فِی کَمْ مِنْ سَنَةٍ کَانَ یَرْتَفِعُ فَاسْتَدِلَّ بِذَلِکَ عَلَی الْقُدْرَةِ الَّتِی لَا(3)

یَئُودُهَا شَیْ ءٌ وَ لَا یُکْثِرُ عَلَیْهَا تَأَمَّلْ خَلْقَ السَّمَکِ وَ مُشَاکَلَتَهُ لِلْأَمْرِ الَّذِی قُدِّرَ أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ خُلِقَ غَیْرَ ذِی قَوَائِمَ لِأَنَّهُ لَا یَحْتَاجُ إِلَی الْمَشْیِ إِذَا کَانَ مَسْکَنُهُ الْمَاءَ وَ خُلِقَ غَیْرَ ذِی رِئَةٍ لِأَنَّهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَنَفَّسَ وَ هُوَ مُنْغَمِسٌ فِی اللُّجَّةِ(4)

وَ جُعِلَتْ لَهُ مَکَانَ الْقَوَائِمِ أَجْنِحَةٌ شِدَادٌ یَضْرِبُ بِهَا فِی جَانِبَیْهِ کَمَا یَضْرِبُ الْمَلَّاحُ بِالْمَجَاذِیفِ (5)

جَانِبَیِ السَّفِینَةِ وَ کُسِیَ جِسْمُهُ قُشُوراً مِتَاناً مُتَدَاخِلَةً کَتَدَاخُلِ الدُّرُوعِ وَ الْجَوَاشِنِ لِتَقِیَهُ مِنَ الْآفَاتِ فَأُعِینَ بِفَضْلِ حِسٍّ فِی الشَّمِّ لِأَنَّ بَصَرَهُ ضَعِیفٌ وَ الْمَاءُ یَحْجُبُهُ فَصَارَ یَشَمُّ الطُّعْمَ مِنَ الْبُعْدِ الْبَعِیدِ فَیَنْتَجِعُهُ (6) وَ إِلَّا فَکَیْفَ یَعْلَمُ بِهِ بِمَوْضِعِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ مِنْ فِیهِ إِلَی صِمَاخَیْهِ مَنَافِذَ فَهُوَ یَعُبُ (7) الْمَاءَ بِفِیهِ وَ یُرْسِلُهُ مِنْ صِمَاخَیْهِ (8) فَیَتَرَوَّحُ إِلَی ذَلِکَ کَمَا یَتَرَوَّحُ غَیْرُهُ مِنَ الْحَیَوَانِ إِلَی أَنْ تَنَسَّمَ هَذَا النَّسِیمَ فَکِّرِ الْآنَ فِی کَثْرَةِ نَسْلِهِ وَ مَا خُصَّ بِهِ

ص: 70


1- 1. دلفت الکتیبة فی الحرب: تقدمت.
2- 2. انساب: جری و مشی مسرعا.
3- 3. لا یئودها ای لا یثقلها.
4- 4. لجة الماء: معظمه.
5- 5. المجذاف: ما تجری به السفینة.
6- 6. انتجع: طلب الکلا فی موضعه.
7- 7. أی یشرب او یکرع بلا تنفس.
8- 8. الصمخ: خرق الاذن الباطن الماضی الی الرأس.

تفکر کن، که در شکم ماهی واحدی، آنقدر تخم می­بینی که به خاطر کثرت، قابل شمارش نیست و علت آن این است که برای گونه های حیوانی که از او تغذیه می­کنند، توسعه داده شود، زیرا اکثر حیوانات ماهی می­خورند، تا آنجا که درندگان هم در نواحی بیشه زار، ملازم و مقیم آب می­شوند، تا ماهی ها را در نظر بگیرند و چون از آن بگذرند، آن ها را می­ربایند، پس وقتی که درندگان ماهی می­خورند، پرندگان هم ماهی می­خورند و انسان ها هم ماهی می­خورند و ماهی هم ماهی می­خورد. تدبیر خلقت او این بوده که اینچنین زیاد باشد، پس اگر خواستی وسعت علم خالق و ناچیزی علم مخلوقین را بدانی، نگاه کن به آنچه که در دریاها از انواع ماهی ها و جنبندگان آب و صدف ها و گونه هایی است که قابل شمارش نیستند، و منافعشان جز اندک اندک شناخته نمی شود؛ [یعنی] انسان ها با حوادثی که اتفاق می­افتد آن ها را می­فهمند، مانند قرمز که مردم رنگ کردن به آن را، از آن رو فهمیدند که سگی بر ساحل دریا می گردید و چیزی از حیوانی که حلزون نامیده می شود را خورد و بینی اش با خون آن رنگین شد، پس مردم به زیبایی اش نگاه کردند و آن را به عنوان رنگ برگزیدند و امثال اینها که مردم در گردش روزگار و طول زمان بر آن واقف شده اند.(1)

توضیح

«أوکدها»: یعنی مهمترین چیزهایی که به این نوع خلقت نیاز دارند صنعت­ها هستند. و ممکن است که این کلمه فعل باشد و ضمیر هاء به جنس بشر برگردد، یعنی این صنعت ها را بر انسان لازم گردانید و به او الهام نمود. همچنین اینکه ضمیر هاء به کف هم برگردد بعید نیست، «ململم» که با فتحه هر دو لام خوانده می شود؛ یعنی جمع شده، مدور و میان پر، «یمام» کبوتر وحشی است و اصمعی در حیاة الحیوان گفته: (یمام) همان کبوتر وحشی است، که مفرد آن «یمامه» است و کسائی گفته: پرنده ای است که به خانه ها الفت می گیرد.(2) و گفته: (حمر) که با ضمه حاء و تشدید میم و راء مهمله خوانده می شود، نوعی از پرنده مانند گنجشک است و ابوداود طیالسی و حاکم- که گفته سند روایت صحیح است- از ابن مسعود روایت کرده اند که گفت: نزد پیامبر صلی الله علیه واله بودیم، که مردی داخل نیزاری شد و تخم حمره را از آن بیرون آورد، پس

ص: 71


1- . بحار3 : 92 -110
2- . حیاة الحیوان 2 : 296

مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّکَ تَرَی فِی جَوْفِ السَّمَکَةِ الْوَاحِدَةِ مِنَ الْبَیْضِ مَا لَا یُحْصَی کَثْرَةً وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ أَنْ یَتَّسِعَ لِمَا یَغْتَذِی بِهِ مِنْ أَصْنَافِ الْحَیَوَانِ فَإِنَّ أَکْثَرَهَا یَأْکُلُ السَّمَکَ حَتَّی أَنَّ السِّبَاعَ أَیْضاً فِی حَافَاتِ الْآجَامِ (1) عَاکِفَةٌ عَلَی الْمَاءِ(2) أَیْضاً کَیْ تُرْصِدَ السَّمَکَ فَإِذَا مَرَّ بِهَا خَطِفَتْهُ فَلَمَّا کَانَتِ السِّبَاعُ تَأْکُلُ السَّمَکَ وَ الطَّیْرُ یَأْکُلُ السَّمَکَ وَ النَّاسُ یَأْکُلُونَ السَّمَکَ وَ السَّمَکُ یَأْکُلُ السَّمَکَ کَانَ مِنَ التَّدْبِیرِ فِیهِ أَنْ یَکُونَ عَلَی مَا هُوَ عَلَیْهِ مِنَ الْکَثْرَةِ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْرِفَ سَعَةَ حِکْمَةِ الْخَالِقِ وَ قِصَرَ عِلْمِ الْمَخْلُوقِینَ فَانْظُرْ إِلَی مَا فِی الْبِحَارِ مِنْ ضُرُوبِ السَّمَکِ وَ دَوَابِّ الْمَاءِ وَ الْأَصْدَافِ وَ الْأَصْنَافِ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ لَا تُعْرَفُ مَنَافِعُهَا إِلَّا الشَّیْ ءُ بَعْدَ الشَّیْ ءِ یُدْرِکُهُ النَّاسُ بِأَسْبَابٍ تُحْدَثُ مِثْلُ الْقِرْمِزِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا عَرَفَ النَّاسُ صِبْغَهُ بِأَنَّ کَلْبَةً تَجُولُ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَوَجَدَتْ شَیْئاً مِنَ الصِّنْفِ الَّذِی یُسَمَّی الْحَلَزُونَ فَأَکَلَتْهُ فَاخْتَضَبَ خَطْمُهَا بِدَمِهِ فَنَظَرَ النَّاسُ إِلَی حُسْنِهِ فَاتَّخَذُوهُ صِبْغاً وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِمَّا یَقِفُ النَّاسُ عَلَیْهِ حَالًا بَعْدَ حَالٍ وَ زَمَاناً بَعْدَ زَمَانٍ (3).

توضیح

و أوکدها أی أوکد الأشیاء و أحوجها إلی هذا النوع من الخلق هذه الصناعات و یمکن أن یکون فعلا و الضمیر راجعا إلی جنس البشر أی ألزمها و ألهمها هذه الصناعات و لا یبعد إرجاعه إلی الکف أیضا و الململم بفتح اللامین المجتمع المدور المصموم و الیمام حمام الوحش و فی حیاة الحیوان قال الأصمعی إنه الحمام الوحشی الواحدة یمامة و قال الکسائی هی التی تألف البیوت (4) و قال الحمر بضم الحاء المهملة و تشدید المیم و بالراء المهملة ضرب من الطیر کالعصفور و روی أبو داود الطیالسی و الحاکم و قال صحیح الإسناد عن ابن مسعود قال کنا عند النبی صلی الله علیه و آله فدخل رجل غیضة فأخرج منها بیضة حمرة فجاءت

ص: 71


1- 1. أی جوانبها.
2- 2. عکف علی الشی ء: اقبل علیه مواظبا.
3- 3. رواه المصنّف بتفصیله فی کتاب التوحید راجع ج 3: 92- 110.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 296 باب الیاء.

حمره آمد در حالی که بر سر رسول خدا صلی الله علیه واله و یارانش پرواز می­کرد و شتاب می­گرفت، پس حضرت به یارانشان فرمود: کدامتان این را دردمند ساخته؟ مردی گفت: ای رسول خدا، من تخمش را برداشتم - در روایت حاکم جوجه او را - پس حضرت فرمود: آن را بازگردان، آن را بازگردان، به خاطر رحمت به او [به او رحم کن].(1) (پایان نقل قول) و در قاموس آمده که «حمر» بر وزن صرد، پرنده ای است و با تشدید میم است، «مودَّع» یعنی آسایش یابنده و«نیر الفدان» آن چوبی است که در گردن دو گاو قرار می­گیرد [برای شخم] و «دببه» بر وزن عنبه جمع «دبّ» می­باشد و «عَین» به معنای سفتی و سختی جسم است، (خطم) در هر جنبنده ای به جلوی بینی و دهانش گفته می شود و «جحفله» به منزله لب برای قاطرها، الاغ ها و اسب هاست و «حیاء» به معنای فرج است و مراد از «مراقی البطن» هر چیزی است که بالای شکم [به بعد است] از وسط شکم یا نزدیک آن، «وضر» یعنی چرک.

دمیری از قول قزوینی گفته که فرج فیل ماده، زیر بغل اوست، زمانی که وقت آمیزش فرا برسد، بالا می­آید و برای نر آشکار می شود، تا بتواند بر آن برآید، پس تنزیه می­کنم خدایی را که هیچ چیزی او را درمانده نمی کند.(2)

مؤلف

إن شاء الله احوال فیل در باب المسوخ خواهد آمد و دمیری گفته: «زرافه» که با فتحه زاء و ضمه آن و راء مخفف خوانده می شود، دارای خلقی نیکو، دو دستی دراز و دو پای کوچکی است که مجموع دو دست و دو پایش، نزدیک ده زراع است، سرش مانند سر شتر، شاخش مانند شاخ گاو، پوستش مثل پوست پلنگ، چهار دست و پا و ناخن هایش مانند گاو و دمش مثل دم آهوست. در دو پایش زانویی نیست و دو زانویش تنها در دو دستش هستند و وقتی که راه می­رود، پای چپ و دست راست را پیش می­گذارد، برخلاف همه چهارپایان، زیرا آن ها دست چپ و پای راست را پیش می­گذارند و در سرشتش دوستداری، موانست است. نشخوار می­کند و سرگین می­اندازد. و چون خدای متعال می­دانست که غذایش از درخت است،

ص: 72


1- . حیاة الحیوان 2 : 191 - 192
2- . حیاة الحیوان 2 : 160

الحمرة تزف علی رسول الله صلی الله علیه و آله (1)

و أصحابه فقال لأصحابه أیکم فجع هذه فقال رجل یا رسول الله أخذت بیضها و فی روایة الحاکم فریخها(2) فقال صلی الله علیه و آله رده رده رحمة لها انتهی (3).

و فی القاموس الحمر کصرد طائر و تشدد المیم و المودع بفتح الدال المستریح و نیر الفدان الخشبة المعترضة فی عنق الثورین و الدببة کعنبة جمع الدب و العین بالفتح الغلظ فی الجسم و الخشونة و الخطم بالفتح من کل دابة مقدم أنفه و فمه و الجحفلة بمنزلة الشفة للبغال و الحمیر و الخیل و الحیاء الفرج و المراد بمراقی البطن ما ارتفع منه من وسطه أو قرب منه و الوضر الدرن.

و قال الدمیری ذکر القزوینی أن فرج الفیلة تحت إبطها فإذا کان وقت الضراب ارتفع و برز للفحل حتی یتمکن من إتیانها فسبحان من لا یعجزه شی ء(4).

أقول

سیأتی أحوال الفیل فی باب المسوخ إن شاء الله و قال الدمیری الزرافة بفتح الزای و ضمها مخففة الراء و هی حسنة الخلق طویلة الیدین قصیرة الرجلین مجموع یدیها و رجلیها نحو عشرة أذرع رأسها کرأس الإبل و قرنها کقرن البقر و جلدها کجلد النمر و قوائمها و أظلافها کالبقر و ذنبها کذنب الظبی لیس لها رکب فی رجلیها إنما رکبتاها فی یدیها و إذا مشت قدمت الرجل الیسری و الید الیمنی بخلاف ذوات الأربع کلها فإنها تقدم الید الیسری و الرجل الیمنی (5) و فی طبعها التودد و التأنس و تجتر و تبعر و لما علم الله تعالی أن قوتها فی الشجر(6)

ص: 72


1- 1. فی المصدر: تزف علی رأس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- 2. فی المصدر: فرخها.
3- 3. حیاة الحیوان 191 و 192 باب الحاء.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 160.
5- 5. فی المصدر: فانها تقدم الید الیمنی و الرجل الیسری و من طبعها.
6- 6. فی المصدر: من الشجر.

دو دستش را بلندتر از دو پایش قرار داد تا برای دستیابی آسان به گیاه و علف آن درخت از آن دو کمک بگیرد و در تاریخ ابن خلکان در ترجمه محمد بن عبدالله العتبی البصری الاخباری الشاعر آمده که او می­گفت: «زرافه» با فتحه و ضمه زاء، حیوان شناخته شده ای است که متولد از سه حیوان است، شتر وحشی، گاو وحشی و ضبعان که کفتار نر است؛ یعنی کفتار روی شتر می­افتد و بچه ای بینابین شتر و کفتار بیرون می­آید، اگر این بچه نر بود بر روی گاو می­اُفتد و زرافه متولد می شود و این در بلاد حبشه است و به همین دلیل به او زرافه گفته اند، زیرا «زرافه» در اصل به معانی جماعت است و چون این حیوان از جماعتی از حیوانات متولد می شود، به او «زرافه» گفته شده است و فارسی زبان ها او را شترگاوپلنگ می­نامند و گروهی گفته اند که او متولد از حیوانات [گوناگون] است و سبب آن هم جمع شدن حیوانات و وحوش بر سر آب و آمیزش ایشان با یکدیگر است، پس بر یکدیگر می­جهند [لقاح انجام می­دهند] که برخی از آن ها باردار می­شوند و برخی باردار نمی­شوند و چه بسا که بر حیوان ماده ای، نرهای زیادی بجهند و نطفه های آن ها با هم مخلوط شود و موجودی متفاوت، در صورت، شکل و رنگ به وجود آید. جاحظ با این قول موافق نیست و می گوید که این حرف، جهل شدیدی است، که جز از کسی که هیچ تحصیلاتی ندارد، صادر نمی شود، زیرا خدای متعال هر چیزی را که بخواهد خلق می کند و «زرافه» گونه ای از حیوان است که مستقل است، مانند مستقل بودن اسب و الاغ و از چیزهایی که این حرف را تایید می کند، این است که مانند خود را می­زاید و این مشاهده شده است.(1)

و گفته (کسر) که با کسره سین است بچه گرگ از کفتار است و آن درنده ای است که صلابت و نیروی کفتار و جرأت و سبک وزنی گرگ در او ترکیب شده و می­پندارند که مانند مار، بیماری ها را نمی­شناسد [هیچ گاه بیمار نمی شود] و به طور طبیعی [اگر کشته نشود] نمی میرد و در دویدن، از باد هم سریع تر است.(2)

و گفته «قرد» حیوان شناخته شده ای است و جمعش «قرود» است و گاهی هم بر «قرده» به کسره قاف

ص: 73


1- . حیاة الحیوان 2 : 4
2- . حیاة الحیوان 2 : 19

جعل یدیها أطول من رجلیها و تستعین (1)

بذلک علی الرعی منها و فی تاریخ ابن خلکان فی ترجمة محمد بن عبد الله العتبی البصری الأخباری الشاعر أنه کان یقول الزرافة بفتح الزای و ضمها الحیوان المعروف و هی متولدة بین ثلاثة حیوانات الناقة الوحشیة(2)

و البقر الوحشیة و الضبعان و هو الذکر من الضباع فیقع الضبعان علی الناقة فیأتی بولد بین الناقة و الضبع فإن کان الولد ذکرا وقع علی البقرة فتأتی بالزرافة و ذلک فی بلاد الحبشة و لذلک قیل لها الزرافة و هی فی الأصل الجماعة فلما تولدت من جماعة قیل لها ذلک و العجم یسمونها أشتر گاو پلنگ (3)

و قال قوم إنها متولدة من حیوانات (4) و سبب ذلک اجتماع الدواب و الوحوش فی القیظ عند المیاه فتتسافد فیلقح منها ما یلقح و یمتنع ما یمتنع و ربما سفد الأنثی من الحیوان ذکور کثیرة فتختلط میاهها فیأتی منها خلق مختلف الصور و الأشکال و الألوان و الجاحظ لا یرتضی هذا القول و یقول إنه جهل شدید لا یصدر إلا عمن لا تحصیل لدیه لأن الله تعالی یَخْلُقُ ما یَشاءُ و هو نوع من الحیوان قائم بنفسه کقیام الخیل و الحمیر و مما یحقق ذلک أنه یلد مثله و قد شوهد ذلک (5). و قال السمع بکسر السین ولد الذئب من الضبع و هو سبع مرکب فیه شدة الضبع و قوتها و جرأة الذئب و خفته و یزعمون أنه کالحیة لا یعرف العلل و لا یموت حتف أنفه و أنه أسرع عدوا من الریح (6) و قال القرد حیوان معروف و جمعه قرود و قد یجمع علی قردة بکسر القاف

ص: 73


1- 1. فی المصدر: لتستعین بذلک علی الرعی منها بسهولة قاله القزوینی فی عجائب المخلوقات.
2- 2. فی المصدر: بین الناقة الوحشیة.
3- 3. فی المصدر: لان اشتر: الجمل، و گاو: البقرة، و پلنگ: الضبع.
4- 4. فی المصدر: من حیوانات مختلفة.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 4.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 19.

و فتحه راء جمع بسته می شود و ماده اش «قرده» به کسره قاف و سکون راء است که جمعش قرد به کسره قاف و فتحه راء و دارای دال در آخر، می­باشد، مانند «قربه» که جمعش «قرب» است. و کنیه اش ابوخالد، ابوحبیب، ابوزنه و ابوقشه است و حیوانی است زشت، با نمک، باهوش و تندفهم که صنعت را یاد می­گیرد. پادشاه نوبه، میمون هایی به متوکل هدیه کرد که یکی خیاط و دیگری زرگر بود و اهل یمن انجام نیازهایشان را به میمون یاد می­دهند، تا آنجا که بقال و قصاب حفظ مغازه را به او می­آموزند، تا صاحبش بازگردد و به او دزدی یاد می­دهند و دزدی می کند. شیخان، از قاضی حسین نقل کرده اند که گفته: اگر کسی ورود به خانه و خارج کردن کالایی را به او آموخت و سپس خانه را سوراخ کرد و میمون را فرستاد و او کالا را خارج نمود، سزاوار است که دستش قطع نشود، زیرا برای این حیوان اختیاری هست و از محمد بن طاهر روایت شده که گفته در شن زار، میمون زرگری را دیدم که وقتی می­خواست بدمد، به مردی اشاره کرد تا برایش بدمد.(1) (پایان نقل قول)

و سایر احوالاتش در باب المسوخ خواهد آمد.

و «شحیجِ» قاطر و الاغ؛ یعنی صدای آن دو و اسراب جمع سرب است که منظور گله [و دسته] آهو، مرغ سنگخوار، اسب و مثل این هاست و «مها» جمع کلمه مهاة است که همان گاو وحشی است. دمیری می گوید: گفته شده که «مها» نوعی گاو وحشی است که چون ماده اش آبستن شود، از گاو بگریزد و شهوت رانی در طبع اوست و از شدت شهوت، نرش بر نری دیگر سوار می شود و «مها» شبیه ترین چیز به بز خانگی است و شاخ هایش واقعا محکم است و کسی که قولنج دارد، مغزش را می­خورد و برایش بسیار سودمند است و کسی که تکه ای از شاخ آن را به همراه خود داشته باشد، درندگان از او می­ترسند و اگر شاخ، پوست یا ناخنش در خانه ای دود شود، مارها از خانه کناره می­گیرند و اگر خاکستر شاخش بر دندان کرم خورده ریخته شود، دردش آرامش می­یابد و اگر مویش در خانه ای دود شود موش ها و چسنه ها [جانور بدبوی کوچک] از آن فرار می­کنند و چون شاخش سوزانده شود و در غذای کسی که دچار تب نوبه قرار داده شود تب از او زایل گردد و اگر در هر نوشیدنی ریخته شود و نوشیده شود، قدرت جماع را زیاد کرده و عصب را قوی می کند و حرص مرد و زن را به جماع افزایش می­دهد و اگر در بینیِ خون دماغ دمیده شود،

ص: 74


1- . حیاة الحیوان 2 : 171 - 172

و فتح الراء المهملة و الأنثی قردة بکسر القاف و إسکان الراء و جمعها قرد بکسر القاف و فتح الراء و بالدال فی آخره مثل قربة و قرب و کنیته أبو خالد و أبو حبیب و أبو زنة و أبو قشة(1) و هو حیوان قبیح ملیح ذکی سریع الفهم یتعلم الصنعة أهدی ملک النوبة إلی المتوکل قردا خیاطا و آخر صائغا و أهل الیمن یعلمون القردة القیام بحوائجهم حتی أن البقال و القصاب یعلم القردة حفظ الدکان حتی یعود صاحبه و یعلم السرقة فیسرق نقل الشیخان عن القاضی حسین أنه قال لو علم قرد النزول إلی الدار و إخراج المتاع ثم نقب و أرسل القرد فأخرج المتاع ینبغی أن لا یقطع لأن للحیوان اختیارا و روی عن أحمد بن طاهر أنه قال شهدت بالرملة قردا صائغا فإذا أراد أن ینفخ أشار إلی رجل حتی ینفخ له انتهی (2).

و سیأتی سائر أحواله فی باب المسوخ.

و شحیج البغل و الحمار صوتهما و الأسراب جمع السرب و هو القطیع من الظبا و القطا و الخیل و نحوها و المها جمع المهاة و هی البقر الوحشیة.

قال الدمیری و قیل المها نوع من البقر الوحشی و الأنثی من المها إذا حملت هربت من البقر و من طبعها الشبق و الذکر لفرط شهوته یرکب ذکرا آخرا و المها أشبه شی ء بالمعز الأهلیة و قرونها صلاب جدا و مخها یطعم صاحب القولنج ینفعه نفعا و من استصحب معه شعبة من قرن المها نفرت منه السباع و إذا بخر بقرنه أو جلده أو ظفره فی بیت نفرت منه الحیات و رماد قرنه یذر علی السن المتأکلة یسکن وجعها و شعره إذا بخر به بیت هربت منه الفأر و الخنافس و إذا أحرق قرنه و جعل فی طعام صاحب حمی الربع (3)

فإنها تزول عنه و إذا شرب فی شی ء من الأشربة زاد فی الباه و قوی العصب و زاد فی الإنعاظ و إذا نفخ فی أنف الراعف قطع

ص: 74


1- 1. فی المصدر: و أبو حبیب و أبو خلف و أبو ربّه و أبو قشة.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 171 و 172.
3- 3. فی المصدر: صاحب الحمی الربع.

خونش قطع گردد و اگر دو شاخش سوزانده شود تا خاکستر شوند و با سرکه مخلوط شود و در مقابل خورشید به موضع پیسی مالیده شود، از بین می­رود و اگر مثقالی از آن را مخلوط نکرده برگیرد، با هیچ کسی مخاصمه نکند، مگر اینکه بر او غالب شود.(1)

«وعل» با فتحه واو بر وزن کتف، به معنای بز نر کوهی و جمع آن «اوعال و وعول» است. دمیری گفته: «وعل» با واو فتحه دار و عین کسره دار به معنای «الأروی»؛ یعنی همان بز نر کوهی است و طبعش چنین است که در مکان های وحشتناک و سخت، مأوی می­گیرد و پیوسته به صورت جمعی زندگی می کند و چون هنگام زایش شود، جدا می شود و زمانی که در پستان حیوان ماده، شیر جمع شود، آن را می­مکد و نر چون از آمیزش با ماده درماند، بلوط خورد تا شهوتش نیرو گیرد و چون ماده را نیابد، منی را به وسیله مکیدن با دهانش، برمی کند و این زمانی است که شهوت بر او غلبه کند و در طبعش چنین است که زمانی که جراحتی به او برسد، سبزی ای که در سنگ است را می­جوید و آن را می­مکد و بر روی زخم قرار می­دهد و خوب ­می شود و اگر در حالی که بر بلندی قرار دارد احساس وجود شکارچی کند، بر پشتش می­خوابد، سپس خودش را می­غلطاند و سقوط می کند و دو شاخش که از سر تا رانش هستند او را از [آسیب] آنچه از سنگ ها که می­ترسد حفظ می­کنند و چون نرمند، به سرعت او را از سنگ ها می­گذرانند. (2) (پایان نقل قول)

(ایل) که با ضمه همزه و کسره آن و فتحه یاء مشدد خوانده می شود و بر وزن (سیّد) است به معنای بز کوهی نر است و گفته می شود: همان چیزی است که در فارسی گوزن نامیده می شود و جمع آن (ایاییل) است. دمیری گفته: بیشتر حالاتش شبیه به گاو وحشی است و چون از صیاد بترسد، خودش را از قله کوه می­اندازد و از این کار آسیبی نمی­بیند و شماره سال های عمرش همان تعداد گره هایی است که در شاخ او است. و چون مار او را بگزد، خرچنگ می­خورد و ماهی را دوست دارد، به سوی ساحل می­رود تا ماهی ببیند، و ماهی هم نزدیک خشکی می آید تا او را بیند. صیادان این را می­دانند، پس پوست گوزن می­پوشند، تا ماهی به سمتشان آید و از آن شکار کنند.

ص: 75


1- . حیاة الحیوان 2 : 236 - 237
2- . حیاة الحیوان 2 : 290 - 291

دمه و إذا أحرق قرناه حتی یصیرا رمادا و أدیفا(1) بخل و طلی به موضع البرص مستقبل الشمس فإنه یزول و إذا استف (2) منه مقدار مثقال فإنه لا یخاصم أحدا إلا غلب علیه (3) و الوعل بالفتح و ککتف تیس الجبل و الجمع أوعال و وعول قال الدمیری الوعل بفتح الواو و کسر العین المهملة الأروی و هو التیس الجبلی و فی طبعه أنه یأوی إلی الأماکن الوعر الخشنة و لا یزال مجتمعا فإذا کان وقت الولادة تفرق و إذا اجتمع فی ضرع أنثی لبن امتصته و الذکر إذا عجز عن النزو أکل البلوط فتقوی شهوته و إذا لم یجد الأنثی انتزع المنی بالامتصاص من فیه (4) و ذلک إذا جذبه الشبق و فی طبعه أنه إذا أصابه جرح طلب الخضرة التی

فی الحجارة فیمصها و یجعلها فی الجرح (5)

فیبرأ و إذا أحس بقناص و هو فی مکان مرتفع استلقی علی ظهره ثم یزج نفسه فینحدر و یکون قرناه و هما فی رأسه إلی عجزه یقیانه ما یخشی من الحجارة و یسرعان به لملوستهما علی الصفا انتهی (6).

و الأیل بضم الهمزة و کسرها و فتح الیاء المشددة و کسید الذکر من الأوعال و یقال هو الذی یسمی بالفارسیة گوزن و الجمع أیاییل قال الدمیری و أکثر أحواله شبیهة ببقر الوحش و إذا خاف من الصید یرمی نفسه من رأس الجبل و لا یتضرر بذلک و عدد سنی عمره العقد التی فی قرنه و إذا لسعته الحیة أکل السرطان و یصادق السمک فهو یمشی إلی الساحل لیری السمک و السمک یقرب من البر لیراه و الصیادون یعرفون هذا فیلبسون جلده لیقصدهم السمک فیصطادون

ص: 75


1- 1. داف و أداف الدواء: خلطه.
2- 2. سف الدواء و السویق و نحوهما: اخذه غیر ملتوت.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 236 و 237.
4- 4. فی المصدر: بفیه.
5- 5. فی المصدر: فیمتصها و یجعلها علی الجرح.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 290 و 291.

به خوردن مارها اشتها دارد، هرجا آن ها را بیابد به سراغشان می­رود و چه بسا او را می­گزند و اشک هایش تا دو گودی زیر کاسه چشمانش جاری می شود، انگشتش را به آن وارد می کند و آن اشک ها خشک شده و مانند شمع می­شوند و آن را برای سم مارها به عنوان دریاق که همان پادزهر باشد، می­گیرند که بهترش زرد رنگ است و جاهایش بلاد سند و هند و ایران است و چون [قسمتی از آن] بر محل گزش مارها و عقرب ها گذاشته شود، سودمند است. و اگر کسی که زهر نوشیده، آن را در دهن نگهدارد برایش نافع است و در دفع سموم، خاصیّت عجیبی دارد. و برای این حیوان جز بعد از گذشت دو سال از عمرش، شاخی نمی­روید و زمانی که دو شاخش بروید، مانند دو میخ، راست می­روید و در سال سوم پخش و شعبه شعبه می شود و تا پایان شش سالگی، پیوسته این تشعب در حال زیادی است که آن وقت، دو شاخ، مانند دو درخت در سرِ گوزن هستند. سپس بعد از آن، دو شاخش در هر سال یک بار می­افتند و دوباره می­رویند و چون برویند آن دو را در معرض خورشید قرار می­دهد، تا محکم شوند و گوزن در جانش، ترسو و همیشه در هراس است و مارها را به سختی می­خورد و چون [بخواهد] آن ها را بخورد، شروع می کند به خوردن دُم تا برسد به سرش و در هر سال شاخ هایش را می­اندازد و این الهامی از سوی خدای متعال است به خاطر منفعتی که برای مردم در آن است، زیرا مردم به وسیله شاخش هر حیوان شری را دفع می­کنند و سختی زایمان را آسان می کند و برای باردارها سودمند است و اگر قسمتی از آن سوزانده شود و با عسل مخلوط شود، کرم شکم را خارج می کند.

و ارسطو گفته: به درستی که این گونه حیوانی با صوت و آواز خوانی شکار می شود و تا زمانی که آن را می­شنود، نمی­خوابد، پس صیادان او را به آن مشغول می­کنند و از پشتش به سوی او می­آیند و چون دیدند که دو گوشش شل شد، او را می­گیرند. و آلتش از عصب و پی است؛ نه گوشتی دارد و نه استخوانی. شاخش توپر است و هیچ جای خالی در آن نیست و این حیوان خیلی چاق می شود، پس چون چنین شد، به خاطر ترس از اینکه شکار شود، فرار می کند. گوزن ها در تابستان افعی ها را می­خورند و به خاطر حرارتش داغ و ملتهب می­شوند، پس به دنبال آب می­روند و چون آن را ببینند، از نوشیدنش خودداری کرده و دور آن می­گردند و آن را می­بویند، زیرا اگر در آن حال آب را بنوشند و آب با سمّی که در شکمشان هست برخورد کند، می­میرند. پس پیوسته از نوشیدن آب خودداری می­کنند، تا زمان بر آن ها بگذرد و[خطر] انتشار سم از بین برود، سپس آب می­نوشند تا برایشان ضرری نداشته باشد. و چون شاخش دود شود، جانوران و هر جانور زهر داری را براند و چون شاخش

ص: 76

منه و هو مولع بأکل الحیات یطلبها حیث وجدها و ربما لسعته فتسیل دموعه إلی نقرتین تحت محاجر عینیه یدخل الإصبع فیها فتجمد تلک الدموع فتصیر کالشمع فیتخذ دریاقا لسم الحیات و هو البادزهر الحیوانی و أجوده الأصفر و أماکنه بلاد السند و الهند و فارس و إذا وضع علی لسع الحیات و العقارب نفعها و إن أمسکه شارب السم فی فیه نفعه و له فی دفع السموم خاصیة عجیبة و هذا الحیوان لا تنبت له قرون إلا بعد مضی سنتین من عمره فإذا نبت قرناه نبتا مستقیمین کالوتدین و فی الثالثة یتشعب (1) و لا تزال التشعب فی زیادة إلی تمام ست سنین فحینئذ یکونان کشجرتین فی رأسه ثم بعد ذلک یلقی قرنیه فی کل سنة مرة ثم ینبتان فإذا نبتا تعرض بهما للشمس لیصلبا و الأیل فی نفسه جبان دائم الرعب و هو یأکل الحیات أکلا ذریعا و إذا أکل الحیات بدأ بأکل ذنبها إلی رأسها و هو یلقی قرونه فی کل سنة و ذلک إلهام من الله تعالی لما للناس فیها من المنفعة لأن الناس یطردون بقرنه کل دابة سوء و ییسر عسر الولادة و ینفع الحوامل و یخرج الدود من البطن إذا أحرق جزء منه و لعق بالعسل.

و قال أرسطو إن هذا النوع یصاد بالصفیر و الغناء و لا ینام ما دام یسمع ذلک فالصیادون یشغلونه بذلک و یأتونه من ورائه فإذا رأوه قد استرخت أذناه أخذوه و ذکر من عصب لا لحم و لا عظم و قرنه مصمت لا تجویف فیه و یسمن هذا الحیوان سمنا کثیرا فإذا اتفق له ذلک هرب خوفا من أن یصاد و إن الأیائل تأکل الأفاعی فی الصیف فتحمی و تلتهب لحرارتها فتطلب الماء فإذا رأته امتنعت من شربه و حامت علیه تتنسمه (2)

لأنها لو شربته فی تلک الحالة فصادف الماء السم الذی فی أجوافها هلکت فلا تزال تمتنع من شرب الماء حتی یطول بها الزمان فیذهب ثوران السم ثم تشربه فلا یضرها و إذا بخر بقرنه طرد الهوام و کل ذی سم و إذا أحرق

ص: 76


1- 1. فی المصدر: و فی الثالثة یتشعبان.
2- 2. أی تشمه و وجد نسیمه.

سوزانده شود و با آن مسواک شود، زردی و سوراخ های دندان را از بین ببرد و ریشه هایش را محکم کند و هرکس تکه ای از آن، بر او آویخته شود، تا زمانی که بر او آویزان است، خواب نرود و اگر آلتش خشک کرده شود و خورده شود قدرت جماع را تحریک می کند و اگر خونش آشامیده شود، سنگ ریزه هایی را که در مثانه است می­شکند. (1) (پایان نقل قول)

«قانص» به معنای شکارچی است و مقصود از «تمثیل»، آن چیزی است که خدای متعال در قصه [کشته شدن] هابیل ذکر کرده، «معره» به معنای اذیت و آزار است و شاید مراد حضرت از اینکه فرموده اند «لا یعقل» این است که این امور، صرفا به خاطر لطف خدای سبحان است که آن را به ایشان الهام نموده، نه اینکه از روی عقل و فکر[خودشان] باشد.

فیروز آبادی گفته: «دلفین» با ضمه دال، جانور دریایی است که غرق شده را نجات می­دهد و دمیری گفته: جوهری «دلفین» را در باب سین با ضمه دال ضبط نموده. و گفته «دخس» بر وزن «صرد»؛ جانوری است در دریا که غرق شده را نجات می­دهد و او را بر پشت خود می­گیرد تا بتواند شنا کند، و دلفین نامیده می شود و بعضی دیگر گفته اند که او خوک دریایی است و حیوانی است که غرق شده را نجات می­دهد و در اواخر رود نیل در مصر که به سوی دریای شور است، زیاد است، زیرا دریا او را به رود نیل می­اندازد و مثل مَشک باد کرده ای است و سر خیلی کوچکی دارد و از بین حیوانات دریایی، به جز او حیوانی وجود ندارد که شش داشته باشد و از این رو از او باد و نفس شنیده می شود. و زمانی که به غریقی می­رسد، قوی ترین وسیله برای نجات او همین است، زیرا پیوسته او را به سمت خشکی می­کشد تا نجاتش دهد. به هیچ کس آزار نمی­رساند و فقط ماهی می­خورد و چه بسا مانند مرده بر روی آب پدیدار شود. او می­زاید و شیر می­دهد و هرکجا برود، بچه هایش به دنبالش می­روند و فقط در تابستان می­زاید. در طبعش موانست با انسان، خصوصا کودکان وجود دارد و زمانی که شکار شود، دلفین های بسیاری برای مبارزه با صید کننده اش می­آیند و چون مدتی در عمق آب بماند، نفسش حبس شده و بعد از آن با شتاب، مانند تیر، برای نفس گرفتن بالا می­آید و اگر در جلویش کشتی ای باشد، جهشی می کند و به وسیله آن از

ص: 77


1- . حیاة الحیوان 1 : 76 - 77

قرنه و استیک به قلع الصفرة و الحفر من الأسنان و شد أصولها و من علق علیه شیئا من أجزائه لم ینم ما دام علیه و إذا جفف قضیبه و سفی هیج الباه و إذا شرب دمه فتتت الحصاة التی فی المثانة انتهی (1).

و القانص الصائد و المراد بالتمثیل ما ذکر الله تعالی فی قصة هابیل المعرة الأذی قوله علیه السلام لا یعقل لعل المراد أن هذه الأمور بمحض لطفه سبحانه حیث یلهمهم ذلک لا بعقل و رویة.

و قال الفیروزآبادی الدلفین بالضم دابة بحریة تنجی الغریق و قال الدمیری الدلفین (2)

ضبطه الجوهری فی باب السین بضم الدال فقال الدخس مثل الصرد دابة فی البحر تنجی الغریق تمکنه من ظهرها تستعین (3) علی السباحة و تسمی الدلفین و قال بعضهم إنه خنزیر البحر و هو دابة تنجی الغریق و هو کثیر بأواخر نیل مصر من جهة البحر المالح لأنه یقذف به البحر إلی النیل و صفته کصفة الزق المنفوخ و له رأس صغیر جدا و لیس فی دواب البحر دابة لها رئة سواه و لذا یسمع منه النفخ و النفس و هو إذا ظفر بالغریق کان أقوی الأسباب فی نجاته لأنه لا یزال یدفعه إلی البر حتی ینجیه و لا یؤذی أحدا و لا یأکل إلا السمک و ربما ظهر علی وجه الماء کأنه میت (4) و هو یلد و یرضع و أولاده تتبعه حیث ذهب و لا یلد إلا فی الصیف و فی طبعه الأنس (5)

و خاصة بالصبیان و إذا صید جاءت دلافین کثیرة لقتال صائده و إذا لبث فی العمق حینا حبس نفسه و صعد بعد ذلک مسرعا مثل السهم لطلب النفس فإن کانت بین یدیه سفینة وثب وثبة و ارتفع بها عن

ص: 77


1- 1. حیاة الحیوان 1: 76 و 77.
2- 2. فی المصدر: الدلفین: الدخس.
3- 3. فی المصدر: لتستعین به علی السباحة.
4- 4. فی المصدر: کانه میت.
5- 5. فی المصدر: و من طبعه الانس بالناس.

کشتی بالاتر می رود و نرش جز با ماده اش دیده نمی شود. (1) (پایان نقل قول)

فیروز آبادی گفته: «تنین» بر وزن «سکین»؛ مار بزرگی است و دمیری گفته: گونه ای از مارهاست که گویا بزرگ ترین آن هاست و قزوینی در عجائب المخلوقات گفته: او بدتر از کوسه است، در دهانش دندان هایی است مانند سرنیزه ها و مثل درخت خرمای بلند دراز است، دو چشمان سرخ، مانند خون دارد، دهان و شکم گشاده دارد و دارای دو چشمی براق است، بسیاری از حیوانات را می­بلعد، حیوانات خشکی و آبی [همه] از او می­ترسند، زمانی که حرکت کند، دریا به خاطر شدت نیرویش موج بر می­دارد، در ابتدای کار، مار نافرمانی است که هر چه از حیوانات خشکی را که ببیند می­خورد، زمانی که فسادش زیاد شد، فرشته ای آن را برمی­دارد و در دریا می­اندازد و آنچه را که با حیوانات خشکی انجام می­داد، با حیوانات دریایی هم انجام می­دهد و بدنش بزرگ می شود. خدای متعال فرشته ای را به سوی او می­فرستد تا او را بردارد و پیش یاجوج و ماجوج بیندازد. و یکی روایت کرده که تنینی دیده که طولش نزدیک دو فرسخ بوده. رنگش مانند رنگ پلنگ است و مانند ماهی فلس دار است و دو بال بزرگ، مانند باله های ماهی دارد و سرش مانند سر انسان است، اما مانند تپه ای بزرگ و دو گوشش دراز و چشمانش گرد و خیلی بزرگند. (2) (پایان نقل قول) مؤلف: در کلامشان، ربودن تنین توسط ابر را ندیدم. و فیروز آبادی گفته: «قیظ» به معنای چله [وسط] تابستان است؛ یعنی از طلوع ثریا تا طلوع سهیل و «زبیه» با ضمه؛ به معنای حفره است و «نشز» که با فتحه نون و همچنین تحریک [همه حروف به فتحه] می­آید، به معنای مکان مرتفع است و جوهری گفته: «لیث» یعنی شیر و گروهی از عنکبوت ها، با جهیدن مگس را شکار می­کنند و گفته می شود «احال علیه بالسوط یضربه» یعنی به سمتش آمد و او را زد، «فکذلک» یعنی مانند فعل شیر و «هکذا» یعنی مانند فعل عنکبوت. دمیری گفته: «عنکبوت» حیوانی است که در هوا می­بافد و جمعش «عناکب» و مذکرش «عنکب»

ص: 78


1- . حیاة الحیوان 1 : 245
2- . حیاة الحیوان 1 : 120

السفینة و لا یری منها ذکر إلا مع أنثی انتهی (1).

و قال الفیروزآبادی التنین کسکین حیة عظیمة و قال الدمیری ضرب من الحیات کأکبر ما یکون منها(2)

و قال القزوینی فی عجائب المخلوقات إنه شر من الکوسج فی فمه أنیاب مثل أسنة الرماح و هو طویل کالنخلة السحوق أحمر العینین مثل الدم واسع الفم و الجوف براق العینین یبتلع کثیرا من الحیوانات یخافه حیوان البر و البحر إذا تحرک یموج البحر لشدة قوته و أول أمره تکون حیة متمردة تأکل من دواب البر ما تری فإذا کثر فسادها احتملها ملک و ألقاها فی البحر فتفعل فی دواب البحر ما کانت تفعل (3)

بدواب البر فیعظم بدنها فیبعث الله تعالی إلیها ملکا یحملها و یلقیها إلی یأجوج و مأجوج (4) و روی بعضهم أنه

رأی تنینا طوله نحو فرسخین و لونه مثل لون النمر مفلسا مثل فلوس السمک بجناحین عظیمین علی هیئة جناحی السمک و رأسه کرأس الإنسان لکنه کالتل العظیم و أذناه طویلتان و عیناه مدورتان کبیرتان جدا انتهی (5).

و أقول لم أر فی کلامهم اختطاف السحاب للتنین و قال الفیروزآبادی القیظ صمیم الصیف من طلوع الثریا إلی طلوع السهیل و الزبیة بالضم الحفرة و النشز بالفتح و بالتحریک المکان المرتفع و قال الجوهری اللیث الأسد و ضرب من العناکب یصطاد الذباب بالوثب و یقال أحال علیه بالسوط یضربه أی أقبل قوله فکذلک أی کفعل اللیث و قوله هکذا أی کفعل العنکبوت قال الدمیری العنکبوت دویبة تنسج فی الهواء و جمعها عناکب و الذکر عنکب و

ص: 78


1- 1. حیاة الحیوان 1: 245.
2- 2. زاد فی المصدر: و کنیته أبو مرداس و هو أیضا نوع من السمک.
3- 3. فی المصدر: بدواب البحر ما کانت تفعله.
4- 4. فیه غرابة شدیدة و هو بالقصة اشبه.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 120.

و بر وزن فعللوت است، او پا کوتاه و چشم درشت است، برای هر کدامشان هشت پا و شش چشم وجود دارد و چون بخواهد مگس شکار کند، به زمین چسبیده و اطرافش را آرام می کند و نفسش را جمع [حبس] می کند، سپس روی مگس می­پرد و به او می رسد.

افلاطون گفته: مگس، حریص ترین چیزها و عنکبوت، قانع ترین چیزهاست و خدای متعال روزیِ قانع ترین چیزها را حریص ترین آن ها قرار داده، پس تنزیه می­کنم کسی را که باریک بین و آگاه است و این نوع، مگس نامیده می شود و گونه ای هم دارد که به سرخی می­زند که دارای کرک و چهار نیش در سر است که با آن ها می­گزد. و این گونه خانه نمی­بافد، بلکه خانه اش را در زمین می کند و مانند سایر جانوران موذی در شب خارج می شود و رتیل از آن هاست. جاحظ گفته: «رتیل» نوعی عنکبوت است و عقربِ مارها نامیده می شود، زیرا مارها و افعی ها را می­کشد و بعضی گفته اند: شش نوع و بعضی گفته اند: هشت نوع است و همگی از دسته عنکبوت ها هستند. جاحظ گفته: فرزند عنکبوت از جوجه ای که به دنیا می­آید، عجیب تر است، زیرا فرزند عنکبوت لحظه ای که متولد می شود توانایی بر بافتن می­یابد، بدون تلقین و تعلیم، و تخم می­گذارد و آن را زیر بال گرفته بر آن می­خوابد و نخست که متولد می شود، کرم کوچکی است، سپس تغییر می کند و عنکبوت می شود و صورتش در سه روز کامل می شود و آماده جفتگیری می­شود و چون نر میل به ماده کند، بعضی از رشته های بافتنش را از وسط می­کشد و چون چنین کرد، ماده هم مثل آن را انجام می­دهد و پیوسته به یکدیگر نزدیک می­شوند، تا اینکه بر هم می­ جهند و شکم نر روبروی شکم ماده قرار می­گیرد و این گونه از عنکبوتیان حکیم اند و از حکمت او آن است که [نخست] تار می­کشد و سپس پود می­سازد و از وسط آغاز می­کند و برای آنچه که شکار می کند، موضعی را در مکانی دیگر مانند انبار آماده می کند و چون چیزی در آنچه که ریسیده بیفتد و بجنبد، به سویش می­رود و بر او می­تند تا ناتوانش کند و چون ضعفش را بفهمد، او را برداشته و به انبارش می­برد و اگر شکار، چیزی از بافت را پاره کند، برگشته و آن را مرمت می کند و چیزی را که می­تند از شکمش خارج نمی کند، بلکه از بیرون پوستش [خارج می کند.] دهانش به درازا شکافته شده و این گونه خانه اش را دائما مثلث شکل می­تند و وسعت خانه اش به اندازه ای

ص: 79

وزنه فعللوت و هی قصار الأرجل کبار العیون للواحد ثمانیة أرجل و ست أعین (1) فإذا أراد صید الذباب لطأ بالأرض و سکن إلی أطرافه و جمع نفسه ثم وثب علی الذباب فلا یخطئه. قال أفلاطون أحرص الأشیاء الذباب و أقنع الأشیاء العنکبوت فجعل الله رزق أقنع الأشیاء أحرص الأشیاء فسبحان اللطیف الخبیر و هذا النوع یسمی الذباب و منها نوع یضرب بالحمرة له زغب و له فی رأسه أربع إبر ینهش بها و هو لا ینسج بل یحفر بیته فی الأرض و یخرج باللیل کسائر الهوام منها الرتیلا قال الجاحظ الرتیل نوع من العناکب و تسمی عقرب الحیات (2) لأنها تقتل الحیات و الأفاعی و قیل إنها ستة أنواع و قیل ثمانیة و کلها من أصناف العنکبوت و قال الجاحظ ولد العنکبوت أعجب من الفروخ الذی یخرج إلی الدنیا کاسبا کاسیا لأن ولد العنکبوت یقوی علی النسج ساعة یولد من غیر تلقین و لا تعلیم و یبیض و یحضن و أول ما یولد یکون دودا صغارا ثم یتغیر و یصیر عنکبوتا و تکمل صورته عند ثلاثة أیام و هو یطاول للفساد فإذا أراد الذکر الأنثی جذب بعض خیوط نسجها من الوسط فإذا فعل ذلک فعلت الأنثی مثله فلا یزالان یتدانیان حتی یتشابکا فیصیر بطن الذکر قبالة بطن الأنثی و هذا النوع من العناکب حکیم و من حکمته أنه یمد السدی ثم یعمل اللحمة و یبتدئ من الوسط و یهیئ موضعا لما یصیده من مکان آخر کالخزانة فإذا وقع شی ء فیما نسجه و تحرک عمد إلیه و شبک علیه شیئا یضعفه (3) فإذا علم ضعفه حمله و ذهب به إلی خزانته فإذا خرق الصید من النسج شیئا عاد إلیه و رمه و الذی تنسجه لا یخرجه من جوفها بل من خارج جلدها و فمها مشقوق بالطول (4)

و هذا النوع ینسج بیته دائما مثلث الشکل و تکون سعة بیتها بحیث

ص: 79


1- 1. فی المصدر: و ست عیون.
2- 2. فی المصدر: عقرب الحیات و الافاعی.
3- 3. فی المصدر: و شبک علیه حتّی یضعفه.
4- 4. فی المصدر ذکر الافعال و الضمائر بلفظ المذکر.

است که خودش در آن پنهان شود. (1) (پایان نقل قول)

و گفته می شود: «وضع عنه» که یعنی از منزلتش کاست و «اقله» یعنی آن را برداشت و بلند کرد [بالا برد] و «جسا» بر وزن «دعا» به معنای سخت و خشک است و «سحجت جلده فانسحج» یعنی پوستش را کندم، پس کنده شد و «تقصف» یعنی شکستن و «غریض» یعنی تر و تازه و پخته نشده. و «عجم» با تحریک عین و جیم یعنی هسته، «تقوقی» یعنی آواز می­خواند و «مح» با ضمه میم و حاء مهمله؛ یعنی زرده تخم مرغ و در بعضی از نسخ با خاء معجمه آمده و «تنقاب» یعنی سوراخ می کند و «ماء ضحضاح» آبی است که عمقش نزدیک [کم] است، «ربیئه» با همزه؛ به معنای دیده بان و طلیعه داری است که برای قوم دیده بانی می کند، تا دشمن نابودشان نکند، «مرقب» موضع بلندی است که نگهبان بر آن بالا می­رود و «بشم» که بر وزن «فرح» است؛ یعنی پر خوردن و «فراش»، همان چیزی است که در چراغ می­افتد [بر دور آن پرسه می­زند] و «یعسوب» فرمانروای زنبورهای عسل است و پرنده ای است کوچک تر و یا بزرگ تر از ملخ و در قاموس آمده که «تمّره» یا «ابن تمّره» بر وزن «قبّره»؛ پرنده ای کوچکتر از گنجشک است و گفته قرمز؛ رنگی ارمنی است که از عصاره کرم ها، درون بیشه هایشان است و «حلزون» با تحریک حاء و لام؛ جنبنده ای است که در «رمث» یعنی بعضی از چراگاه های شتر است .

مؤلف:

از خبر، یکی بودن این دو [قرمز و حلزون] برمی­آید و احتمال دارد مقصود این باشد که از رنگ حلزون به کارکرد قرمز برای رنگ آمیزی پی بردند، به خاطر شباهت این دو.

دمیری گفته: حلزون؛ کرمی است درون لوله ای سنگی که در کنار دریاها و نهرها یافت می،شود و این کرم نصف بدنش را از درون آن لوله صدفی بیرون می دهد و به راست و چپ می­رود، ماده ای را می­جوید تا با آن تغذیه کند. و چون احساس رطوبت و نرمی کند بر آن پهن می شود [می­خوابد] و وقتی که احساس سفتی و سختی کند، از ترس اذیت کننده جسمش، جمع شده و داخل آن لوله صدفی می شود، و چون حرکت کند، خانه اش را با خود ببرد.(2) (پایان نقل قول)

مؤلف

تمام این خبر را در کتاب التوحید آورده ایم و به نحوی دیگر شرح نموده ایم.

دنباله ای پر سود:

بدان که از سیاق این خبر در مواضعی، روشن است که کارهای صادره از جانوران زبان بسته، از روی فهم و شعور نیست، بلکه این ها فقط [بر طبق] سرشتی است که بر آن مجبول شده اند، در حالی که از ظواهر بسیاری از آیات و اخبار برمی­آید که شعور

ص: 80


1- . حیاة الحیوان 1 : 266 و 2 : 114
2- . حیاة الحیوان 1 : 171

یغیب فیه شخصها انتهی (1). و یقال وضع عنه أی حط من قدره و أقله أی حمله و رفعه و جسا کدعا صلب و یبس و سحجت جلده فانسحج أی قشرته فانقشر و التقصف التکسر و الغریض الطری أی غیر مطبوخ و العجم بالتحریک النوی و تقوقی أی تصیح و المح بضم المیم و الحاء المهملة صفرة البیض و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و تنقاب أی تنفلق و ماء ضحضاح قریب القعر و الربیئة بالهمز العین و الطلیعة الذی ینظر للقوم لئلا یدهمهم عدو و المرقب الموضع المشرف یرتفع علیه الرقیب و البشم محرکة التخمة بشم کفرح و الفراش هی التی تقع فی السراج و الیعسوب أمیر النحل و طائر أصغر من الجرادة أو أعظم و فی القاموس التمرة کقبرة أو ابن تمرة طائر أصغر من العصفور و قال القرمز صبغ أرمنی یکون من عصارة دود فی آجامهم و قال الحلزون محرکة دابة تکون فی الرمث أی بعض مراعی الإبل أقول و یظهر من الخبر اتحادهما و یحتمل أن یکون المراد أن من صبغ الحلزون تفطنوا بأعمال القرمز للصبغ لتشابههما.

قال الدمیری الحلزون دود فی جوف أنبوبة حجریة یوجد فی سواحل البحار و شطوط الأنهار و هذه الدود تخرج بنصف بدنها من جوف تلک الأنبوبة الصدفیة و تمشی یمنة و یسرة تطلب مادة تغتدی بها فإذا أحست برطوبة و لین انبسطت إلیها و إذا أحست بخشونة أو صلابة انقبضت و غاصت فی جوف الأنبوبة الصدفیة حذرا من المؤذی لجسمها و إذا انسابت جرت بیتها معها انتهی (2).

أقول

قد أوردنا الخبر بتمامه و شرحناه علی وجه آخر فی کتاب التوحید تذییل نفعه جلیل اعلم أنه قد ظهر من سیاق هذا الخبر فی مواضع أن الأعمال الصادرة عن الحیوانات العجم لیست علی جهة الفهم و الشعور و إنما هی طبائع طبعت علیها و قد لاح من ظواهر کثیر من الآیات و الأخبار أن لها شعورا

ص: 80


1- 1. حیاة الحیوان 1: 266 و 2: 114.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 171.

و شناخت دارند، بلکه وظائفی دارند که به ترک برخی از آن ها در دنیا کیفر می شوند و به ترک برخی در آخرت، ولی نه همیشه، بلکه در مدتی که قصاص مظلوم از ظالم حاصل شود [گرفته شود]، و حکماء و متکلمین خاصه و عامه در این باره اختلاف کرده اند. حکما به سمت تجرد نفوس ناطقه انسانی و اینکه ادراک کلی، جز از مجرد تحقق نمی­یابند، رفته اند و از این رو ادراک آن را به انسان اختصاص داده اند. و اما سایر حیوانات به وسیله نیروهای مُدرک بدنی امور جزئیه را درک می­کنند، مانند گوسفند که در گرگ مقصودی را درک می کند که موجب نفرتش از او می شود و همچنین اکثر متکلمین از آن ها فهم و شعور و عقل را که ملاک تکلیف است نفی کرده اند. و آیات و اخبار وارده در این باره را چنانچه قبلا دانستی و در آینده هم بیاید تاویل کرده اند و حقیقت این است که دلیل قطعی، بر نفی عقل و تکلیف در آن ها به طور مطلق، دلالت ندارد [وجود ندارد] بلکه فقط بر این دلالت دارد که آنان در ادراک معانی دقیقه و در تکالیف بزرگی که انسان بر انجام آن ها مکلف شده در مرتبه انسان نیستند و نوید به نعمت دائم و هشدار از کیفر جاوید ندارند. پس احتمال دارد که نسبت به برخی از امور کلیه و مصالح آشکاری که متعلق به بقاء نوع، غذا و رشدشان است، فهیم باشند و ملهم به شناخت صانع و اطاعت امام زمان و سایر اموری که در اخبار معتبر وارد شده، باشند و این محال نیست و از این حرف لازم نمی­آید که مانند سایر مکلفین، مکلف به همه تکالیف باشند و در صورت ترک همه آن ها مورد عذاب واقع شوند و همچنین نفی تکلیف، دلالت بر سلب عقل و شعور به صورت مطلق، ندارد؛ زیرا بچه های در آستانه بلوغ، غیر مکلف اند، در حالی که گاهی دارای ادراک علوم و تحقیق مطالبی هستند که برای بسیاری از مکلفین حاصل نیست [آن را ندارند.]

به علاوه ممکن است برخی آیات و اخبار حمل شوند بر این که، خداوند متعال برای آشکار ساختن معجزه ای برای پیامبر یا وصی ای و یا کرامتی برای ولی ای، در آن وقت به جانوری عقل و شعور عطا نموده که به واسطه آن بعضی از اقوال عقلا و افعالشان از او صادر گردیده همان طور که گذشت، یا سخنی و کاری در او ایجاد کرده به طوری که خودش هم احساس نکرده - با توجه به دلائلی که ذکر کرده اند- اگرچه که این حرف هم بعید است و اما این قول که صدور اعمال محکم و صنایع دقیق از آن ها فقط به خاطر طبعی است که بر آن مجبول شده اند، بدون اینکه بر این کارها و فوائدش شعوری داشته باشند، در نهایت بُعد است. و می­توان آنچه را که در حدیث مفضل، موهم این مطلب است، تاویل بر این معنا کرد که خدای متعال این ها را به ایشان، در هنگام نیاز به امری از امور و مصلحتی از مصالح الهام می کند، بدون اینکه آن علم، با گرفتن از معلمی و یا کسب تجربه و یا رجوع به کتابی حاصل شود، کما

ص: 81

و معرفة بل لهم تکالیف یعاقبون علی ترک بعضها فی الدنیا و علی ترک بعضها فی الآخرة لا علی الدوام بل فی مدة یحصل فیها التقاص بین مظلومها و ظالمها و قد اختلف الحکماء و المتکلمون من الخاص و العام فی ذلک فالحکماء ذهبوا إلی تجرد النفوس الناطقة الإنسانیة و إلی أنه لا یتأتی إدراک الکلی إلا من المجرد فلذا خصوا إدراکه بالإنسان و أما سائر الحیوانات فتدرک بالقوی الدراکة البدنیة الأمور الجزئیة کإدراک الشاة معنی جزئیا فی الذئب یوجب نفورها عنه و أکثر المتکلمین أیضا نفوا عنها الفهم و الشعور و العقل التی هی مناط التکلیف و أولوا الآیات و الأخبار الواردة فی ذلک کما عرفت سابقا و سیأتی و الحق أنه لم یدل دلیل قاطع علی نفی العقل و التکلیف عنها مطلقا بل إنما یدل علی أنها لیست فی درجة الإنسان فی إدراک المعانی الدقیقة و التکالیف العظیمة التی کلف بها الإنسان و الوعد بالنعیم الدائم و الوعید بالعذاب المخلد فیحتمل أن تکون مدرکة لبعض الأمور الکلیة و المصالح الجلیة المتعلقة ببقاء نوعها و غذائها و نموها و ملهمة بمعرفة صانعها و طاعة إمام الزمان و سائر الأمور الواردة فی الأخبار المعتبرة و لا استحالة فی ذلک و لا یلزم من ذلک أن تکون کسائر المکلفین مکلفة بجمیع التکالیف معاقبة علی ترک کلها و أیضا نفی التکلیف لا یدل علی سلب العقول و الشعور مطلقا فإن المراهقین غیر مکلفین قد یکون لهم من إدراک العلوم و تحقیق المطالب ما لم یحصل لکثیر من المکلفین علی أنه یمکن حمل بعض الآیات و الأخبار علی أنه تعالی لإظهار المعجز لنبی

أو وصی أو الکرامة لولی أعطاها فی ذلک الوقت عقلا و شعورا بها یصدر منها بعض أقوال العقلاء و أفعالهم کما مر أو أوجد فیها کلاما أو فعلا بحیث لا تشعر لما ذکروا و إن کان بعیدا و أما القول بأن صدور الأعمال الوثیقة و الصنائع الدقیقة منها إنما هی من طبع طبعت علیها من غیر شعور بها و فائدتها ففی غایة البعد و یمکن تأویل ما یوهم ذلک فی حدیث المفضل علی أن المعنی أن الله تعالی یلهمها عند حاجة إلی أمر من الأمور و مصلحة من المصالح ذلک من غیر أن یحصل لها ذلک العلم بالأخذ من معلم أو بتحصیل تجربة أو الرجوع إلی کتاب کما

ص: 81

اینکه این امور برای بیشتر افراد بشر عاقل اتفاق می افتد، چنانچه به طفل در هنگام ولادت، میل به غذا و گریه برای کسب آن، القاء می شود و چگونگی مکیدن پستان و امثال آن به او الهام می­گردد، که شرح و تفصیلش گذشت .

و باید در اینجا برخی از چیزهایی را که اصحاب محققمان و دیگران در این باره ذکر کرده اند، یادآور شویم که یکی از آن ها، آن چیزی است که سید مرتضی- رضی الله عنه- در کتاب غرر ذکر کرده، آنجایی که از ایشان سوال شد: نظر شما در مورد اخبار وارده در عمده کتب اصول و فروع، به ستایش گونه هایی از پرندگان، چهارپایان، خوردنی ها و زمین ها و نکوهش گونه هایی دیگر چیست؟ مانند مدح کبوتر، بلبل، چکاوک، کبک نر و درّاج و پرندگان شیوایی که مانند آن هایند و نکوهش فاخته ها و لاشخورها. و آنچه حکایت است که هر کدام از این گونه های ستوده شده، به ستایش خدای تعالی و اولیائش و دعا برای ایشان و نفرین بر دشمنانشان، سخن می­گویند و هرکدام از گونه های نکوهیده، بر خلاف آن نطق می­کنند، مثل ذم اولیاء علیهم السّلام، مانند نکوهش از جری [نوعی از ماهیان است، ظاهرا مارماهی است] و هر ماهی که شبیه به اوست و آنچه که مارماهی می گوید، زیرا او به خاطر انکار ولایت مسخ شده و اخباری که می گوید به همین سبب [گوشتش] حرام شده و مانند نکوهش خرس، میمون، فیل و سایر مسخ شدگان که حرام گوشتند، و مانند نکوهش خربزه ای که امیر المؤمنین علیه السّلام آن را شکستند و یک بار بدان برخوردند و فرمود: از دوزخ است تا به دوزخ و آن را از دستشان انداختند و از مکانی که در آن افتاد، دودی بالا رفت. و مانند نکوهش زمین شوره زار و این حرف که او هم ولایت را منکر شد، و در این معنا آمده آنچه از [اخبار مختلفی] که شرحش به درازا می­کشد و ظاهرش با آنچه که عقل، بدان راهنمایی می کند، منافات دارد، زیرا این گونه ها، با آن هایی که تکلیف و امر و نهی کردنشان جایز است، فرق دارند، در حالی که در این اخباری که به آن ها اشاره کردیم، آمده که بعضی از این گونه ها به حق اعتقاد دارند و بدان پاداش می­گیرند و برخی از آن ها با آن مخالفت می­کنند و همه این ها مخالف آن چیزی است که عقلا برآنند.

و برخی از این ها [اخبار]، گواهی می­دهند که این گونه ها، کلامی مفهوم و واژه هایی که مفید [رساندن] مقصودشان باشد، دارند و اینکه به منزله زبان عجمی و عربی اند که یکی زبان دیگری را نمی­فهمد. و شاهد این حرف، کلام خدای سبحان است در آنچه که از سلیمان علیه السّلام حکایت نموده که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبین»ُ(1){ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.}

ص: 82


1- . نمل / 16

تتفق تلک الأمور لأکثر أفراد البشر العاقلین کما أن الطفل عند الولادة یلقی علیه شهوة الغذاء و البکاء لتحصیله و یلهم کیفیة مص الثدی و أمثال ذلک مما مر شرحه و تفصیله.

و لنذکر هنا بعض ما ذکره محققو أصحابنا و غیرهم فی ذلک فمنها ما ذکره السید المرتضی رضی الله عنه فی کتاب الغرر حیث سئل ما القول فی الأخبار الواردة فی عمدة کتب من الأصول و الفروع بمدح أجناس من الطیر و البهائم و المأکولات و الأرضین و ذم أجناس منها کمدح الحمام و البلبل و القنبر و الحجل و الدراج و ما شاکل ذلک من فصیحات الطیر و ذم الفواخت و الرخم و ما یحکی من أن کل جنس من هذه الأجناس المحمودة ینطق بثناء علی الله تعالی و علی أولیائه و دعاء لهم و دعاء علی أعدائهم و أن کل جنس من هذه الأجناس المذمومة ینطق بضد ذلک من ذم الأولیاء علیهم السلام و کذم الجری و ما شاکله من السمک و ما نطق به الجری من أنه مسخ بجحده الولایة و ورود الآثار بتحریمه لذلک و کذم الدب و القرد و الفیل و سائر المسوخ المحرمة و کذم البطیخة التی کسرها أمیر المؤمنین علیه السلام فصادفها مرة فقال من النار إلی النار(1) و دحا بها من یده ففار من الموضع الذی سقطت فیه دخان و کذم الأرضین السبخة و القول بأنها جحدت الولایة أیضا و قد جاء فی هذا المعنی ما یطول شرحه و ظاهره مناف لما تدل العقول علیه من کون هذه الأجناس مفارقة لقبیل ما یجوز تکلیفه و یسوغ أمره و نهیه و فی هذه الأخبار التی أشرنا إلیها أن بعض هذه الأجناس یعتقد الحق و یدین به و بعضها یخالفه و هذا کله مناف لظاهر ما العقلاء علیه.

و منها ما یشهد أن لهذه الأجناس منطقا مفهوما و ألفاظا تفید أغراضها و أنها بمنزلة الأعجمی و العربی اللذین لا یفهم أحدهما صاحبه و أن شاهد ذلک من قول الله سبحانه فیما حکاه عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ

ص: 82


1- 1. فی نسخة: و الی النار.

و همچنین کلام مورچه، که خدای متعال حکایت کرده و کلام هدهد و احتجاج و فهم و جوابش. پس [سید مرتضی] نعمت دهد [منت نهد] به ذکر آن چیزی که در نزد اوست و إن شاءالله ثواب برد و بالله التوفیق.

سید مرتضی رضی الله عنه جواب داده که، اتکال بدان، در آن [یعنی در جواب این مساله] چیزی است که اعتقاد داریم ادله، از جهت نفی و یا اثبات بر آن دلالت می­کنند، پس اگر ادله بر امری از امور دلالت کنند، واجب است اخبار وارده را اگر ظاهرشان مخالف آن است، بر آن بنا نهیم [حمل کنیم] و بدان برگردانیم و بین آن دو تطابق ایجاد کنیم؛ بدین گونه که اگر ظهوری دارد دست از آن برداریم و اگر مطلق است، مشروط کنیم و اگر عام است، تخصیص بزنیم و اگر مجمل است، تفصیل دهیم و از هر طریقی که اقتضای موافقت است و به مطابقت بازگشت می کند [منجر می شود]، بین آن خبر و ادله، هماهنگی ایجاد کنیم و وقتی که ما این کار را در مورد ظواهر قرآن، که صحتش قطعی و ورودش معلوم است، انجام می­دهیم و شرمی از آن نداریم، پس چگونه خود را از این کار، در مورد اخبار آحادی که موجب علم نمی شود و یقینی هم به بار نمی­آورد، بازداریم؟ پس هر وقت، اخباری بر تو وارد شد آن ها را بر این جمله عرضه کن و بنایش را بر آن گذار [یعنی آن را به ادله قطعی عرضه کن] و در مورد آن اخبار، چیزی را انجام ده که ادله به آن حکم می کند و دلیل های عقلی لازمش گردانیده و اگر بنا گذاشتن، تاویل، تخریج و تنزیل در آن ممتنع شد، راهی غیر از کنار گذاشتن و ترک اقامه نمودن آن [به عنوان دلیل] نیست و اگر بر همین جمله بسنده کنیم، قطعا برای کسی که تدبر و تعقل می کند کافی است و جایز است که منظور از نکوهش این گونه ها از پرندگان، که برضد ثنای الهی و نکوهش اولیاء و نقص اصفیای او گویایند، نکوهش گیرنده ها و وابستگان به ایشان باشد و اینکه این هایی که از محبت این گونه ها و گرفتنشان، دچار شگفتی و سرگشتگی شده اند، کسانی اند که بر خلاف ثنا بر خدای متعال تکلم می­کنند و اولیاء و دوستانش را نکوهش می­کنند، پس نطق را به خاطر مجاورت و نزدیکی و بر طبق مجاز و استعاره، به این گونه ها اضافه نموده [نسبت داده]، در حالی که برای گیرندگان و وابستگان به ایشان است، همان طور که خدای متعال در قرآن، سوال کردن را به قریه اضافه فرموده، در حالی که مربوط به اهل قریه است و چنانچه فرموده «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدیداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً * فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً»(1){و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سرپیچیدند و از آن ها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس] زشت عذاب کردیم. تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند، و پایان کارشان زیان بود.}

ص: 83


1- . طلاق / 8 - 9

وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) و کلام النملة أیضا مما حکاه الله سبحانه و کلام الهدهد و احتجاجه و فهمه و جوابه فلینعم بذکر ما عنده مثابا إن شاء الله و بالله التوفیق.

و أجاب رضی الله عنه اعلم أن المعول فیما نعتقد علی (2) ما تدل الأدلة علیه من نفی و إثبات فإذا دلت الأدلة علی أمر من الأمور وجب أن نبنی کل وارد من الأخبار إذا کان ظاهره بخلافه علیه و نسوقه إلیه و نطابق بینه و بینه و نخلی ظاهرا إن کان له و نشرط إن کان مطلقا و نخصه إن کان عاما و نفضله إن کان مجملا و نوفق بینه و بین الأدلة من کل طریق اقتضی الموافقة و آل إلی المطابقة و إذا کنا نفعل ذلک و لا نحتشمه فی ظواهر القرآن المقطوع علی صحته المعلوم وروده فکیف نتوقف عن ذلک فی أخبار آحاد لا توجب علما و لا تثمر یقینا فمتی وردت علیک أخبار فأعرضها علی هذه الجملة و ابنها علیها و افعل فیها ما حکمت به الأدلة و أوجبته الحجج العقلیة و إن تعذر فیها بناء و تأویل و تخریج و تنزیل فلیس غیر الإطراح لها و ترک التعریج علیها و لو اقتصرنا علی هذه الجملة لاکتفینا فیمن یتدبر و یتفکر و قد یجوز أن یکون المراد بذم هذه الأجناس من الطیر أنها ناطقة بضد الثناء علی الله و بذم أولیائه و نقص أصفیائه ذم متخذیها(3) و مرتبطیها و أن هؤلاء المغرین بمحبة هذه الأجناس و اتخاذها هم الذین ینطقون بضد الثناء علی الله تعالی و یذمون أولیاءه و أحباءه فأضاف النطق إلی هذه الأجناس و هو لمتخذیها أو مرتبطیها للتجاور و التقارب و علی سبیل التجوز و الاستعارة کما أضاف الله تعالی السؤال فی القرآن إلی القریة و إنما هو لأهل القریة و کما قال تعالی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً وَ

ص: 83


1- 1. النمل: 16.
2- 2. لعل کلمة( علی) زائدة.
3- 3. فی المصدر: معناه ذمّ متخذیها.

و در همه این ها [یعنی جمله ها] محذوفی وجود دارد و در ظاهر فعل را به چیزی نسبت داده که در حقیقت، متعلق به غیر اوست و سخن در مدح گونه هایی از پرندگان و وصف کردنشان به اینکه به ثنا بر خدای متعال و مدح اولیائش تکلم می­کنند، بر طبق همین روشی است که ما نشان دادیم.

پس اگر گفته شود: چگونه وابستگان به این گونه ها، به خاطر نسبتشان با ایشان مستحق مدح اند و وابستگان به بعضی دیگر با نسبتشان مستحق نکوهش، که شما مدح و نکوهش را وابسته به آن نموده اید؟

می­گوییم: ما برای وابستگی به این گونه ها، بهره ای در استحقاق وابستگانشان به مدح و یا ذم قرار ندادیم و فقط گفتیم، ممتنع نیست که شیوه مومنینِ دوستدارِ اولیای خدای متعال و دشمنان دشمنش بر این جاری شود که به وابستگی به گونه هایی از پرندگان الفت بگیرند و همچنین شیوه بعضی از دشمنان خدای تعالی بر گرفتن بعضی [دیگر] از گونه های پرندگان، پس گیرنده بعضی از ایشان ممدوح است، نه به خاطر گرفتنش، بلکه به خاطر گرفتن صحیحش، پس مدح را به این گونه ها نسبت داده، در حالی که برای وابسته به آن ها است و تکلم به تسبیح و دعاء درست را به آن ها نسبت داده در حالی که مجازاً و اتساعًا برای گیرنده ایشان است و سخن در مورد ذمی هم که مقابل مدح است، همین است .

و اگر گفته شود: اگر نکوهش مربوط به گرفتن این ها نیست و فقط متعلق به بعضی از گیرندگان آن ها، به خاطر کفر و گمراهیشان است، پس چرا از گرفتن بعضی از این گونه ها نهی شده است؟

می­گوییم: جایز است که در گرفتن این بهائمی که از گرفتن و وابستگیشان نهی شده، مفسده ای باشد و خلقتشان در اصل، به خاطر این وجه قبیح نیست، زیرا خلق شده اند تا از سایر وجوه انتفاعشان، به جز وابستگی و گرفتنی که تعلق مفسده به آن ممتنع نیست، نفع داده شوند [نفع برسانند] و همچنین جایز است در گرفتن این گونه های نهی شده، شومی و فال بد زدن وجود داشته باشد و برای عرب در این باره شیوه معروفی موجود است و همچنین این نهی بر طبق شیوه کسی که فال بد زدن را با تحقیق نفی می کند، صحیح است، زیرا فال بد زدن و بد دلی اگرچه در حقیقت برایشان اثری نیست، اما جان ها آن را احساس می­کنند و به سوی چیزهایی

ص: 84

عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً(1) و فی هذا کله حذوف و قد أضیف فی الظاهر الفعل إلی من هو فی الحقیقة متعلق بغیره و القول فی مدح أجناس من الطیر و الوصف لها بأنها تنطق بالثناء علی الله و المدح لأولیائه یجری علی هذا المنهاج الذی نهجناه.

فإن قیل کیف یستحق مرتبط هذه الأجناس مدحا بارتباطها و مرتبط بعض آخر ذما بارتباطه حتی علقتم المدح و الذم بذلک.

قلنا ما جعلنا لارتباط هذه الأجناس حظا فی استحقاق مرتبطیها مدحا و لا ذما و إنما قلنا إنه غیر ممتنع أن تجری عادة المؤمنین الموالین لأولیاء الله تعالی و المعادین لأعدائه بأن بالغوا(2) ارتباط أجناس من الطیر و کذلک تجری عادة بعض أعداء الله تعالی باتخاذ بعض أجناس الطیر فیکون متخذ بعضها ممدوحا لا من أجل اتخاذه لکن لما هو علیه من الاتخاذ الصحیح فیضاف المدح إلی هذه الأجناس و هو لمرتبطها و النطق بالتسبیح و الدعاء الصحیح إلیها و هو لمتخذها تجوزا و اتساعا و کذلک القول فی الذم المقابل للمدح. فإن قیل فلم نهی عن اتخاذ بعض هذه الأجناس إذا کان الذم لا یتعلق باتخاذها و إنما یتعلق ببعض متخذیها لکفرهم و ضلالهم.

قلنا یجوز أن یکون فی اتخاذ هذه البهائم المنهی عن اتخاذها و ارتباطها مفسدة و لیس یقبح خلقها فی الأصل لهذا الوجه لأنها خلقت لینتفع بها من سائر وجوه الانتفاع سوی الارتباط و الاتخاذ الذی لا یمتنع تعلق المفسدة به و یجوز أیضا أن یکون فی

اتخاذ هذه الأجناس المنهی عنها شؤم و طیرة فللعرب فی ذلک مذهب معروف و یصح هذا النهی أیضا علی مذهب من نفی الطیرة علی التحقیق لأن الطیرة و التشؤم و إن کان لا تأثیر لهما علی التحقیق فإن النفوس تستشعر ذلک و یسبق

ص: 84


1- 1. الطلاق: 8 و 9.
2- 2. فی المصدر: بأن یألفوا.

می­شتابند که در هر حال دوری کردن و پرهیز از آن ها واجب است و معنای کلام حضرت که فرمود: «دردمند بر تندرست وارد نمی شود» بر همین معنا حمل می شود، اما تحریم ماهی جری و امثال آن ممتنع نیست که برای چیزی باشد، که در خوردنش، متعلق به مفسده است [مفسده آور است]، همان طور که در مورد سایر محرمات هم می­گوییم. اما این حرف که می گوید جری به خاطر انکار ولایت مسخ شده از آن چیزهایی است که خنده آور است و از گوینده اش و کسی که به امثال این حرف توجه کند، مایه تعجب می شود و اما تحریم گوشت خرس و میمون و فیل، مانند تحریم هر حرام [دیگری] در شریعت است و سبب تحریم فرق نمی کند.

و قول به اینکه مسخ شده اند را اگر به زور بپذیریم، بر این حمل می­کنیم که بر خلقتی ستوده شده [خوب و زیبا] که کسی نفرتی از آن نداشت، بودند، سپس بر این صورت های زشت، بر مدار نفرت و افزونی در امتناع بهره وری از ایشان قرار داده شدند، زیرا در حقیقت یک موجود زنده جایز نیست که دیگری باشد و فرق بین دو موجود زنده بداهتا مشخص است، پس چگونه جایز است که یک موجود زنده تبدیل به موجود زنده دیگری شود و اگر از مسخ چنین اراده شود، باطل است، اما اگر غیر آن منظور شود در آن تامل می­کنیم و اما خربزه جایز است که برای وقتی باشد که امیر المومنین علیه السّلام آن را چشید و از طعمش نفرت گرفت و کراهتش به آن افزون گردید، و فرمود (از آتش و به سوی آتش است) یعنی این جزء غذای اهل آتش و آن چیزی است که شایسته عذاب اهل آتش است، همان طور که یکی از ما این حرف را در مورد آنچه که بد می­داند و اکراه دارد می گوید و جایز است که برخاستن دود هنگام انداختن آن [توسط حضرت] برای تصدیق کلام حضرت علیه السّلام که فرمود (از آتش و به سوی آتش است) و اظهار معجزه ای برای ایشان، باشد و اما نکوهش زمین های شوره زار و این حرف که ولایت را انکار نموده، زمانی که معنایش بر آنچه که پیش از این، از انکار ولایت توسط زمین و ساکنانش گفتیم حمل نشود، معقول نیست و این مانند قول خدای متعال است که فرموده «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ»(1) و اما نسبت [داشتن] اعتقاد حق به بعضی از جانوران و اعتقاد باطل و کفر به برخی دیگر از چیزهایی است که با عقول و بدیهیات مخالفت دارد، زیرا این جانوران غیر عاقلند و کامل و مکلف نیستند، پس چگونه به حق یا باطل اعتقاد دارند؟ و اگر اثری وارد شود که در ظاهرش چیزی از این محالات باشد، نحوه مواجهه با آن یا به دور انداختن و یا برگرداندن بر معنای صحیح است و ما نحوه

ص: 85


1- . طلاق / 8

إلیها ما یجب علی کل حال تجنبه و التوقی عنه (1)

و علی هذا یحمل معنی قوله علیه السلام لا یورد ذو عاهة علی مصح و أما تحریم السمک الجری و ما أشبهه فغیر ممتنع لشی ء یتعلق بالمفسدة فی تناوله کما نقول فی سائر المحرمات فأما القول بأن الجری نطق بأنه مسخ لجحده الولایة فهو مما یضحک منه و یتعجب من قائله و الملتفت إلی مثله فأما تحریم الدب و القرد و الفیل فکتحریم کل محرم فی الشریعة و الوجه فی التحریم لا یختلف و القول بأنها ممسوخة إذا تکلفنا حملناه علی أنها کانت علی خلق حمیدة غیر منفور عنها ثم جعلت علی هذه الصور الشنیة علی سبیل التنفیر عنها و الزیادة عن الصد(2) فی الانتفاع بها لأن بعض الأحیاء لا یجوز أن یکون غیره علی الحقیقة و الفرق بین کل حیین معلوم ضرورة فکیف یجوز أن یصیر حی حیا آخر غیره و إذا أرید بالمسخ هذا فهو باطل و إن أرید غیره نظرنا فیه و أما البطیخة فقد یجوز أن یکون أمیر المؤمنین علیه السلام لما ذاقها و نفر عن طعمها و زادت کراهیته له قال من النار و إلی النار أی هذا من طعام أهل النار و ما یلیق بعذاب أهل النار کما یقول أحدنا ذلک فیما یستوبیه و یکرهه و یجوز أن یکون فوران الدخان عند الإلقاء لها علی سبیل التصدیق لقوله علیه السلام من النار و إلی النار و إظهار المعجز له و أما ذم الأرضین السبخة و القول بأنها جحدت الولایة فمتی لم یکن محمولا معناه علی ما قدمناه من جحد هذه الأرض و سکانها الولایة لم یکن معقولا و یجری ذلک مجری قوله تعالی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ (3) و أما إضافة اعتقاد الحق إلی بعض البهائم و اعتقاد الباطل و الکفر إلی بعض آخر فمما تخالفه العقول و الضرورات لأن هذه البهائم غیر عاقلة و لا کاملة و لا مکلفة فکیف تعتقد حقا أو باطلا و إذا ورد أثر فی ظاهره شی ء من هذه المحالات فالوجه فیه إما إطراح أو تأول علی المعنی الصحیح و قد نهجنا

ص: 85


1- 1. فی نسخة من الکتاب و مصدره: و التوقی منه.
2- 2. فی المصدر: فی الصد عن الانتفاع بها.
3- 3. الطلاق: 8.

تاویل را نشان داده ایم و تبیین نموده ایم که چگونه می­توان به آن رسید. و اما حکایت خدای متعال از سلیمان علیه السّلام که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ»(1){ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.} منظور این است که به سبب معجزه می­دانسته چیزی را، که به وسیله آن فهمیده می شود آنچه که پرندگان می­گویند و در صداها و اغراض و مقاصدشان که از طریق آوازشان اتفاق می­افتد، تداعی می­کنند. و اما حکایت از مورچه به اینکه گفته «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ»(2){ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.}، جایز است که مقصود از آن این باشد که دلالت سخن گفتن در این معنا، از او آشکار شده است [یعنی چنین نیست که مورچه حتما سخن هم گفته باشد بلکه به روشی دیگر به مورچه ها فهمانده] و بقیه مورچه ها را آگاه کرده و آن ها را از ماندن در جای خود ترسانده و [آگاهی داده به] اینکه نجات، در فرار به سوی خانه هایشان است، پس نسبت سخن به او مجاز یا استعاره است همان طور که شاعر گفته:

آن دابه با اشک ریختن و ناله [شیهه] به او شکایت کرد

و همان طور که دیگری گفته:

دو دیده به او گفتند بر روی چشم، فرمان برداریم

و جایز است که از مورچه، کلامی دارای حروف منظم واقع شده باشد، همان طور که یکی از ماها صحبتی می کند، که معانی مذکوره را در برمی­گیرد و این معجزه ای برای حضرت سلیمان علیه السّلام است، زیرا خدای متعال، پرندگان را رام او گردانید و به سبب [اعطای] معجزه، معانی صداهای آنان را به ایشان فهمانید و این ناشناخته نیست، زیرا تکلم به مثل این کلامی که از ما شنیده می شود، وقوعش از کسی که مکلف و کامل العقل نیست، ممتنع نیست. آیا نمی­بینی که دیوانه و کودکانی که به کمال نرسیده اند، گاهی اوقات به کلام متضمن اغراض، سخن می­گویند، اگرچه که تکلیف و کمال از ایشان زایل است؟ و سخن در مورد آنچه که از هدهد حکایت شده طبق دو وجهی است که در مورد مورچه ذکر کردیم و نیازی به بازگویی آن دو نیست و اما حکایت اینکه سلیمان علیه السّلام گفته «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبینٍ»(3){قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.}

ص: 86


1- . نمل / 16
2- . نمل / 18
3- . نمل / 21

طریق التأویل و بینا کیف التوصل إلیه فأما حکایته تعالی عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) فالمراد به أنه علم ما یفهم به ما تنطق به الطیر و تتداعی فی أصواتها و أغراضها و مقاصدها بما یقع منها من صیاح علی سبیل المعجزة لسلیمان علیه السلام و أما الحکایة عن النملة بأنها قالت یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ (2) فقد یجوز أن یکون المراد به أنه ظهر منها دلالة القول علی هذا المعنی و أشعرت باقی النمل و خوفتهم من الضرر بالمقام و أن النجاة فی الهرب إلی مساکنها فتکون إضافة القول إلیه مجازا أو استعارة کما قال الشاعر:

و شکا إلی بعیرة و تحمحم (3).

و کما قال الآخر

و قالت له العینان سمعا و طاعة.

و یجوز أن یکون وقع من النملة کلام ذو حروف منظومة کما یتکلم أحدنا یتضمن المعانی المذکورة و یکون ذلک معجزة لسلیمان علیه السلام لأن الله تعالی سخر له الطیر و أفهمه معانی أصواتها علی سبیل المعجز له و لیس هذا بمنکر فإن النطق بمثل هذا الکلام المسموع منا لا یمتنع وقوعه ممن لیس بمکلف (4) و لا کامل العقل أ لا تری أن المجنون و من لم یبلغ الکمال من الصبیان قد یتکلمون بالکلام المتضمن للأغراض و إن کان التکلیف و الکمال عنهم زائلین و القول فیما حکی عن الهدهد یجری علی الوجهین اللذین ذکرناهما فی النملة فلا حاجة بنا إلی إعادتهما و أما حکایة أنه قال لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (5)

ص: 86


1- 1. النمل: 16.
2- 2. النمل: 18.
3- 3. فی المصدر: و شکا الی بعبرة و تحمحم.
4- 4. فی المصدر: مما لیس بمکلف.
5- 5. النمل: 21.

و اینکه چگونه جایز است در مورد هدهد باشد، در حالی که او غیر مکلف است و مثل اوئی مستحق عذاب نیست؟ جوابش این است که «عذاب»، اسمی است برای زیان واقع، اگرچه که مستحق هم نباشد و مانند «عقاب» نیست که به جز برای پاداش امری که پیشی گرفته [قبلا انجام شده] نباشد، پس اینکه معنای «لاعذبنه»، «لاولمنه» [قطعا او را دردمند خواهم ساخت] باشد و خدای متعال درد رساندن به او را برای مصلحتی مباح گردانیده باشد، همان طور که ذبحش را مباح نموده، ممتنع نیست، همان طور که پرندگان را برای او رام گردانیده تا آن ها را برای اغراض و منافعش صرف کند و همه این ها در مورد نبی مرسلی که عادات، برایش گشوده می شود [خرق عادت می کند] و معجزات به دستش آشکار می­گردد، مورد انکار نیست و بر گروهی مشتبه شده که می­پندارند این حکایات، اقتضای آن را دارد که مورچه و هدهد مکلف باشند، در حالی که روشن نمودیم که امر بر خلاف آن است.(1)

و ایشان قدس الله روحه در پاسخ به مسائل طرابلسیات گفته: اما استبعاد در مورچه ای که بقیه مورچگان را به روی گردانی از آن مکان هشدار دهد و تعجب از فهم یک مورچه از مورچه ای دیگر و [همچنین تعجب از] گزارشی که از آن داده شده و تعجب طبق آنچه که قرآن از کلامش گفته «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا» تا آخر آیه، بی جاست، زیرا گاهی جانوری از جانور دیگری به وسیله صدا یا فعلی که از او صادر می شود، بسیاری از مقاصدش را درمی­یابد و به خاطر همین پرندگان و بسیاری از جانوران را می­یابیم که جنس نرش، ماده را به صدایی می خواند، و بین آن و صداهای دیگری که اقتضای خواندن ندارد، فرق می­گذارد و امر در مورد گونه های مختلف حیوانات و فهم بعضی از آن ها از بعضی از مراد و اغراض دیگری به وسیله فعلی که پدید می­آید و یا صدایی که واقع می شود، روشن تر از آن است که پنهان باشد و انکار آن خودخواهی است.

پس چه جای انکار است این که بقیه مورچه ها از آن مورچه ای که هشدار و بیم دادن از او حکایت شده، [چیزی] بفهمند، زیرا ما بارها دیده ایم که مورچه ای به سوی مورچه ای دیگر روان است، در حالی که او متوجه به جهتی است و چون برابر و جلوی او قرار می­گیرد، از جهتش برگشته و با او برمی­گردد، و واجب نیست که آن حکایت رسای طویل را، مورچه قائلش باشد و تصورش کند و وقتی از زیانی که بر مورچگان نزدیک شد، ترسید، جایز است که حکایت کننده این حالت، این حکایت رسای مرتب را بگوید، زیرا اگر مورچه گویا و ناطق بود و با زبان و بیان، بیم می­ داد، جز مثل این را نمی­گفت. و گاهی یک عرب از یک فارسی زبان، سخن مرتب و پیراسته ای را حکایت می کند

ص: 87


1- . غرر الفوائد: 395- 397

و کیف یجوز أن یکون ذلک فی الهدهد و هو غیر مکلف و لا یستحق مثله العذاب فالجواب عنه أن العذاب اسم للضرر الواقع و إن لم یکن مستحقا فلیس یجری مجری العقاب الذی لا یکون إلا جزاء علی أمر تقدم فلیس یمتنع أن یکون معنی لأعذبنه أی لأؤلمنه و یکون الله تعالی قد أباحه الإیلام له کما أباحه الذبح له لضرب من المصلحة کما سخر له الطیر یصرفها فی منافعه و أغراضه و کل هذا لا ینکر فی نبی مرسل تخرق له العادات و تظهر علی یده المعجزات و إنما یشتبه علی قوم یظنون أن هذه الحکایات تقتضی کون النملة و الهدهد مکلفین و قد بینا أن الأمر بخلاف ذلک (1).

و قال قدس الله روحه أیضا فی جواب المسائل الطرابلسیات فأما الاستبعاد فی النملة أن تنذر باقی النمل بالانصراف عن الموضع و التعجب من فهم النملة عن الأخری و من أن یخبر عنها بما نطق القرآن به من قوله یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا الآیة فهو فی غیر موضعه لأن البهیمة قد تفهم عن الأخری بصوت یقع منها أو فعل کثیرا من أغراضها و لهذا نجد الطیور و کثیرا من البهائم یدعو الذکر منها الأنثی بضرب من الصوت یفرق بینه و بین غیره من الأصوات التی لا تقتضی الدعاء و الأمر فی ضروب الحیوانات و فهم بعضها عن بعض مرادها و أغراضها بفعل یظهر أو صوت یقع أظهر من أن یخفی و التغابی عن ذلک مکابرة فما المنکر علی هذا أن یفهم باقی النمل من تلک النملة التی حکی عنها ما حکی الإنذار و التخویف فقد نری مرارا نملة تستقبل أخری و هی متوجهة إلی جهة فإذا حاذتها و باشرها عادت عن جهتها و رجعت معها و تلک الحکایة البلیغة الطویلة لا یجب أن تکون النملة قائلة لها و لا ذاهبة إلیها و إنها لما خوفت من الضرر الذی أشرف النمل علیه جاز أن یقول الحاکی لهذه الحال تلک الحکایة

البلیغة المرتبة لأنها لو کانت قائلة ناطقة و مخوفة بلسان و بیان لما قالت إلا مثل ذلک و قد یحکی العربی عن الفارسی کلاما مرتبا مهذبا

ص: 87


1- 1. غرر الفوائد: 395- 397.

که فارسی زبان آن را نگفته و فقط به معنایش اشاره نموده، پس تعجب از هر دو موضع، از بین رفت و چه چیزی بهتر و رساتر و گویاتر است بر قوت بلاغت و حسن تصرف در فصاحت، از اینکه مورچه ای ضرر ناشی از سلیمان و لشکرش، را با چیزهایی که امثال آن مورچه می­فهمند به بقیه مورچه ها بفهماند. پس [خداوند] این مقصود را که بیم دادن و نفرت انگیختن است، با این الفاظ زیبا و ترتیب روشن درست، حکایت می کند و تنها کسی از فهم این امور و سرعت دستیابی بر آن گمراه می شود که موقعیت های کلام فصیح و مراتب و روش های آن را نشناسد.(1)

شارح مقاصد گفته: بیشتر فلاسفه چنین پنداشته اند که از میان حیوانات، برای غیر از انسان، نفس مجردی که مدرک کلیات است وجود ندارد و برخی دیگر پنداشته اند [گفته اند]: ما به خاطر عدم دلیل، وجود نفس را برای حیوانات نمی­شناسیم [قطعی نمی­دانیم] و به خاطر احتمال، وجودش را هم به کلی منتفی نمی­دانیم و آنچه توهم شده که اگر حیوانات نفوسی داشتند، انسان بودند؛ چون حقیقت انسان نفس و بدن است، درست نیست، زیرا جایز است که دو نفس، حقیقتا [در ذات] با یکدیگر اختلاف داشته باشند و در قسمت های دیگری که ما بر حقیقتش مطلع نیستیم تمایز داشته باشند و جمعی از اندیشمندان قائل به ثبوت این [یعنی وجود نفوس مدرک کلیات در جانوران دیگر]، با تمسک به عقل و نقل شده اند، اما دلیل عقلی این است که ما از آن ها افعال عجیبی را مشاهده می­کنیم که دلالت دارد که این ها ادراکات عقلی دارند، مانند زنبور عسل در ساختن خانه های شش ضلعی و فرمان بری از رئیس و مانند مورچه در فراهم کردن ذخیره و شتر و قاطر و اسب و الاغ در راهجویی در شب تاریک و فیل در احوال عجیبی که از او مشاهده می شود و بسیاری از پرندگان و حشرات در درمان بیماری هایی که بر ایشان عارض می شود و غیر آن، از بسیاری از حیله های عجیبی که بسیاری از عقلا از آن عاجزند و اما دلیل نقلی، کلام خدای متعال «وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ»(2) تا آخر آیه و کلامش «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ»(3) تا آخر آیه و کلامش «یا جِبالُ أَوِّبی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ»(4) و کلام خدای تعالی که حکایت از هدهد است «أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ»(5)

ص: 88


1- . جواب المسائل الطرابلسیات
2- . نور / 41
3- . نمل / 68
4- . سبأ / 10
5- .[4] نمل / 22

ما نطق به الفارسی و إنما أشار إلی معناه فقد زال التعجب من الموضعین معا و أی شی ء أحسن و أبلغ و أدل علی قوة البلاغة و حسن التصرف فی الفصاحة من أن تشعر نملة لباقی النمل بالضرر لسلیمان و جنده بما یفهم به أمثالها عنها فیحکی هذا المعنی الذی هو التخویف و التنفیر بهذه الألفاظ المونقة و الترتیب الرائق الصادق و إنما یضل عن فهم هذه الأمور و سرعة الهجوم علیها من لا یعرف مواقع الکلام الفصیح و مراتبه و مذاهبه (1).

و قال شارح المقاصد ذهب جمهور الفلاسفة إلی أنه لیست لغیر الإنسان من الحیوانات نفوس مجردة مدرکة للکلیات و بعضهم إلی أننا لا نعرف وجود النفس لها لعدم الدلیل و لا نقطع بالانتفاء لقیام الاحتمال و ما یتوهم من أنه لو کانت لها نفوس لکانت إنسانا لأن حقیقته النفس و البدن لا غیر لیس بشی ء لجواز اختلاف النفسین بالحقیقة و جواز التمیز بفصول آخر لا نطلع علی حقیقتها و ذهب جمع من أهل النظر إلی ثبوت ذلک تمسکا بالمعقول و المنقول أما المعقول فهو أنا نشاهد منها أفعالا غریبة تدل علی أن لها إدراکات عقلیة کالنحل فی بناء بیوته المسدسة و الانقیاد لرئیس و النمل فی إعداد الذخیرة و الإبل و البغل و الخیل و الحمار فی الاهتداء إلی الطریق فی اللیالی المظلمة و الفیل فی غرائب أحوال تشاهد منه و کثیر من الطیور و الحشرات فی علاج أمراض تعرض لها إلی غیر ذلک من الحیل العجیبة التی یعجز عنها کثیر من العقلاء و أما المنقول فکقوله تعالی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ (2) الآیة و قوله تعالی وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ (3) الآیة و قوله تعالی یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ(4) و قوله تعالی حکایة عن الهدهد أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ

ص: 88


1- 1. جواب المسائل الطرابلسیات: لم یطبع.
2- 2. النور: 41.
3- 3. النمل: 68.
4- 4. السبأ: 10.

و حکایت از مورچه «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ»(1) تا آخر آیه.(2)

و رازی در مطالب العالیه در بحث از نفوس سایر حیوانات گفته: فلاسفه متقدم متفقند بر اینکه حیوانات، قوای جسمانی دارند و وجود نفوس مجرده برای آن ها ممتنع است و در تقریر این مطلب دلیل و شبهه ای را ذکر نکرده اند و نباید کسی بگوید: اگر نفوسشان، نفوس مجردی بود، لازم بود که در تمام ماهیت، مساوی با نفوس بشری باشد که از آن، وقوع تساوی در علوم و اخلاق لازم بیاید و این محال است، زیرا ما می­گوییم تساوی در تجرد، تساوی در قید سلبی است و دانستی که تساوی در قیود سلبی، موجب تساوی در تمام ماهیت نمی شود، اما افراد دیگر اختلاف کرده اند در اینکه آیا جانوران نفوس مجرد دارند و آیا چیزی از قوه عقلیه را دارند و یا نه؟ گروهی از اندیشمندان و اهل اثر پنداشته اند که این امر ثابت است و بر صحتش با عقل و نقل دلیل آورده اند، اما دلیل عقلی آن است که گفته اند ما از این حیوانات افعالی را مشاهده می­کنیم که جز از عقلای فاضل صادر نمی شود و این دلالت می کند که اینها مقداری عقل دارند و این مطلب را با وجوهی روشن کرده اند:

اول: موش، دمش را داخل شیشه روغن می کند، سپس آن را می­لیسد و این کار از او صادر نمی شود، جز به خاطر علمش به مجموعه ای از مقدمات: اول اینکه او محتاج به روغن است دوم اینکه سرش در شیشه وارد نمی شود سوم اینکه دمش داخل می شود و چهارم اینکه مقصود، از این طریق به دست می­آید، پس اقدام به آن واجب است .

دوم: زنبور عسل، خانه های شش ضلعی می­سازد و در این شکل دو منفعت است که، به جز از شش ضلعی حاصل نمی شود و تقریرش این است که اشکال بر دو قسمند: بعضی اشکالی اند که وقتی یکی از آن ها به دیگری می­چسبد عرصه آن را پر می کند، جز اینکه زوایایش تنگ است و [بیرون] و خالی می­ماند و بعضی دیگر اشکالی اند که اینچنین نیستند، قسم اول، مثل سه ضلعی ها و چهار ضلعی هایند، که این دو اگرچه عرصه شان پر می شود، اما زوایای تنگ [تند] دارند که خالی می­ماند، اما هفت ضلعی ها و هشت ضلعی ها با اینکه زوایای باز دارند، اما عرصه شان را پر نمی کند،

ص: 89


1- . همان / 18
2- . شرح المقاصد

بِهِ (1) و حکایة عن النملة یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا(2) مَساکِنَکُمْ الآیة(3).

و قال الرازی فی المطالب العالیة فی البحث عن نفوس سائر الحیوانات أما الفلاسفة المتأخرون فقد اتفقوا علی أن لها قوی جسمانیة و أنه یمتنع أن تکون لها نفوس مجردة و لم یذکروا فی تقریره حجة و لا شبهة و لیس لأحد أن یقول لو کانت نفوسها نفوسا مجردة لوجب کونها مساویة للنفوس البشریة فی تمام الماهیة فیلزم وقوع الاستواء فی العلوم و الأخلاق و ذلک محال فإنا

نقول الاستواء فی التجرد استواء فی قید سلبی و قد عرفت أن الاستواء فی القیود السلبیة لا یوجب الاستواء فی تمام الماهیة و أما سائر الناس فقد اختلفوا فی أنه هل لها نفوس مجردة و هل لها شی ء من القوة العقلیة أم لا فزعم طائفة من أهل النظر و من أهل الأثر أن ذلک ثابت و احتجوا علی صحته بالمعقول و المنقول أما المعقول فهو أنهم قالوا إنا نشاهد من هذه الحیوانات أفعالا لا یصدر إلا من أفاضل العقلاء و ذلک یدل علی أن لها قدرا من العقل و بینوا ذلک بوجوه.

الأول أن الفأرة تدخل ذنبها فی قارورة الدهن ثم تلحسه و هذا الفعل لا یصدر عنها إلا لعلمها بمجموع مقدمات فأحدها أنها محتاجة إلی الدهن و ثانیها أن رأسها لا تدخل فی القارورة و ثالثها أن ذنبها تدخل و رابعها أن المقصود حاصل بهذا الطریق فوجب الإقدام علیه.

الثانی أن النحل یبنی البیوت المسدسة و هذا الشکل فیه منفعتان لا یحصلان إلا من المسدس و تقریره أن الأشکال علی قسمین منها أشکال متی ضم بعضها إلی بعض امتلأت العرصة منها إلا أن زوایاها ضیقة فتبقی معطلة و منها أشکال لیست کذلک فالقسم الأول کالمثلثات و المربعات فإنهما و إن امتلأت العرصة منها إلا أن زوایاها ضیقة فیبقی معطلة و أما المسبع و المثمن و غیرهما فزوایاها و إن کانت واسعة إلا أنه لا تمتلأ العرصة

ص: 89


1- 1. النمل: 22.
2- 2. النمل: 18.
3- 3. شرح المقاصد: نسخته لیست موجودة عندی.

بلکه بینشان فضایی باقی می­ماند، اما شکلی که جامع این دو منفعت است، فقط شش ضلعی است، بدین خاطر که زوایایش باز است و چیزی از جوانب در آن، خالی باقی نمی­ماند و وقتی یک شش ضلعی به دیگری بچسبد، در بین آن دو، شکاف بی خودی باقی نمی­ماند. پس وقتی ثابت شد که شکل موصوف به این دو صفت، این شش ضلعی است، به ناچار زنبور عسل ساخت خانه هایش را بر این شکل انتخاب می کند و اگر خدای متعال الهام و زیرکی را به او عطا نکرده بود، به این امر دست نمی­یافت و شگفتی دومی هم در او هست و آن این است که بشر، بر ساختن خانه شش ضلعی جز با خط کش و پرگار قادر نیست، در حالی که زنبور عسل این خانه ها را بدون نیازی به این وسایل و تجهیزات می­سازد.

بدان که شگفتی های احوال زنبور عسل در ریاستش و در تدبیر احوال رعیتش و در کیفیت خدمت رعیت به این ملکه، زیاد است که در کتاب الحیوان ذکر شده است.

سوم: مورچه در فراهم کردن ذخیره برای خودش تلاش می کند و این نیست جز به خاطر علمش به اینکه در زمان های آینده به غذا احتیاج دارد و در آن اوقات، قادر به دست آوردن آن نیست، پس سعی کردن در به دست آوردنش در این زمان، که در آن قدرت بر به دست آوردن ذخیره، حاصل است، واجب است. و از شگفتی های احوالش سه امر است: اول اینکه چون احساس رطوبت در مکان کند، دانه را به دو نصف می­شکافد، به خاطر علمش به اینکه اگر دانه سالم باقی بماند و رطوبت بدان برسد، قطعا می­روید و دانه برایش تباه می شود، اما اگر به دو نیم شکافته شود، نمی­روید. دوم اینکه وقتی رطوبت به آن اشیاء برسد و سپس خورشید طلوع کند، آن اشیاء را از لانه اش بیرون آورده و می­گذارد، تا خشک شوند. و سوم اینکه چون مورچه شروع به بردن دانه به داخل لانه اش کند، آن را به بارش باران ها و وزیدن بادها هشدار می­دهد و این حالات، دلالت بر حصول ذکاوت بزرگی برای این حیوان کوچک می کند.

چهارم: عنکبوت خانه هایش را به صورت عجیبی می­سازد و این برای آن است که شبکه ای را که دام اوست، نمیتند، جز بعد از اینکه تفکر کند که شایسته است آن را چگونه قرار دهد تا برای شکار مگس به وسیله آن خوب باشد و اینها کارهای فکری است که کمتر از افکار انسانی نیست.

پنجم: شتر و الاغ، چون راهی را در شب تاریک بپیمایند، در دفعه دوم می­توانند آن راه را بدون راهنمایی راهبر و تعلیم معلمی بپیمایند، تا آنجا که اگر

ص: 90

منها بل یبقی بینها فضاء فأما الشکل المستجمع لکلتا المنفعتین فلیس إلا المسدس و ذلک لأن زوایاها واسعة فلا یبقی شی ء من الجوانب فیه معطلا و إذا ضمت المسدسات بعضها إلی بعض لم یبق فیما بینها فرجة ضائعة فإذا ثبت أن الشکل الموصوف بهاتین الصفتین هذا المسدس لا جرم اختار النحل بناء بیوتها علی هذا الشکل و لو لا أنه تعالی أعطاها من الإلهام و الذکاء لما حصل هذا الأمر و فیه أعجوبة ثانیة و هی أن البشر لا یقدر علی بناء البیت المسدس إلا بالمسطر و البرکار و النحل یبنی تلک البیوت من غیر حاجة إلی شی ء من الآلات و الأدوات. و اعلم أن عجائب أحوال النحل فی رئاسته و فی تدبیره لأحوال الرعیة و فی کیفیة خدمة الرعیة لذلک الرئیس کثیرة مذکورة فی کتاب الحیوان.

الثالث أن النمل یسعی فی إعداد الذخیرة لنفسها و ما ذاک إلا لعلمها بأنها قد تحتاج فی الأزمنة المستقبلة إلی الغذاء و لا تکون قادرة علی تحصیله فی تلک الأوقات فوجب السعی فی تحصیله فی هذا الوقت الذی حصلت فیه القدرة علی تحصیل الذخیرة و من عجائب أحوالها أمور ثلاثة أحدها أنها إذا أحست بنداوة المکان فإنها تشق الحبة بنصفین لعلمها بأن الحبة لو بقیت سالمة و وصلت النداوة إلیها لنبت منها و تفسد الحبة علی النملة أما إذا صارت مشقوقة بنصفین لم تنبت و ثانیها إذا وصلت النداوة إلی تلک الأشیاء ثم طلعت الشمس فإنها تخرج تلک الأشیاء من جحرها و تضعها حتی تجف و ثالثها أن النملة إذا أخذت فی نقل متاعها إلی داخل الجحر أنذر ذلک بنزول الأمطار و هبوب الریاح و هذه الأحوال تدل علی حصول ذکاء عظیم لهذا الحیوان الصغیر.

الرابع أن العنکبوت تبنی بیوتها علی وجه عجیب و ذلک لأنها ما نسجت الشبکة التی هی مصیدتها إلا بعد أن تفکرت أنه کیف ینبغی وضعها حتی یصلح لاصطیاد الذباب بها و هذه الأفعال فکریة لیست أقل من الأفکار الإنسانیة.

الخامس أن الجمل و الحمار إذا سلکا طریقا فی اللیلة الظلماء ففی المرة الثانیة یقدر علی سلوک ذلک الطریق من غیر إرشاد مرشد و لا تعلیم معلم حتی أن

ص: 90

مردم در مورد آن راه اختلاف کنند و شتر را پیش بیندازند و به دنبال او بروند در پیروی از او راه مستقیم را می­یابند.

و همچنین اینکه انسان نمی­تواند از بلدی به بلدی دیگر برود، جز در هنگام استدلال به علامت های مخصوص، حال یا زمینی، مثل کوه ها و بادها و یا آسمانی، مثل احوال خورشید، در حالی که مرغ سنگ خوار، در هوا، از بلدی به بلدی دیگر، به طور مستقیم، بدون اشتباه و خطا پرواز می کند و همچنین اردک ماهی از گوشه ای از گوشه های عالم به گوشه ای دیگر برای طلب هوای سازگار، منتقل می شود، بدون هیچ گونه اشتباهی و این کاری است که بهترین بشر، از انجام آن عاجز است در حالی که این گونه حیوانی بر آن قادر است.

ششم: خرس، چون خواهد گاو را شکار کند، می­داند که نمی­تواند آشکارا قصد او را کند. گفته می شود که در گذرگاه آن گاو، می­خوابد و چون گاو نزدیک شد و خواست شاخش بزند، دو شاخش را بین دو بازویش قرار داده و پیوسته بین آنچه را که بین دو بازویش قرار گرفته، دندان می­گیرد، تا او را از پای می­اندازد و همچنین چوب را می­گیرد و انسان را می­زند، تا آنکه می­پندارد او مرده، پس رهایش می کند و چه بسا برگردد و بویش کند و نفَسَش را جستجو کند و همچنین به سبُکی بالای درخت رفته و گردو را بین دو دستش می­گیرد و آنچه که در یکی از دستانش هست را بر آنچه که در دست دیگرش هست می­زند، سپس در آن دمیده و پوستش را می کند و مغزش را می­خورد.

هفتم: روباه، چون مگس و پشه بسیار بر پوستش جمع شود، با دهانش قطعه ای از پوست حیوان مرده ای را می­گیرد، سپس دست و دو پایش را در آب قرار داده و پیوسته کم کم در آن فرو می­رود. چون مگس و پشه ها احساس آب کنند، شروع به بالا رفتن از مواضعی از روباه می­کنند که خارج از آب است، سپس پیوسته روباه اندک اندک فرو می­رود و آن حیوانات، اندک اندک بالا می­روند. زمانی که همه بدنش در آب فرو رفت و سرش بیرون از آب باقی ماند، همه آن حیوانات به سوی سر بالا می­روند، سپس کم کم سرش را در آب فرو می­برد و آن حیوانات به آن پوست حیوان مرده منتقل شده و در آن جمع می­شوند. زمانی که روباه احساس به انتقال آن ها به آن پوست کند، آن را در آب انداخته و سالم و آسوده از آن حیوانات موذی، از آب خارج می شود و شکی نیست که این، حیله ای عجیب در دفع موذیان است.

ص: 91

الناس إذا اختلفوا فی ذلک الطریق و قدموا الجمل و تبعوه وجدوا الطریق المستقیم عند متابعته.

و أیضا إن الإنسان لا یمکنه الانتقال من بلد إلی بلد إلا عند الاستدلال بالعلامات المخصوصة إما الأرضیة کالجبال و الریاح أو السماویة کأحوال الشمس و القمر و أما القطا فإنه یطیر فی الهواء من بلد إلی بلد طیرانا سویا من غیر غلط و لا خطاء و کذلک الکراکی تنتقل من طرف من أطراف العالم إلی طرف آخر لطلب الهواء الموافق من غیر غلط البتة فهذا فعل یعجز عنه أفضل البشر و هذا النوع من الحیوان قادر علیه.

السادس أن الدب إذا أراد أن یفترس الثور علم أنه لا یمکنه أن یقصده ظاهرا فیقال إنه یستلقی فی ممر ذلک الثور فإذا قرب الثور و أراد نطحه جعل قرنیه فیما بین ذراعیه و لا یزال ینهش ما بین ذراعیه حتی یثخنه و أیضا أنه یأخذ العصا و یضرب الإنسان حتی یتوهم أنه مات فیترکه و ربما عاد یشمه و یتجسس نفسه (1) و أیضا یصعد الشجر أخف صعود و یأخذ الجوز بین کفیه و یضرب ما فی أحد کفیه علی ما فی الکف الآخر ثم ینفخ فیه و یزیل القشور و یأکل اللب.

السابع أن الثعلب إذا اجتمع البق الکثیر و البعوض الکثیر علی جلده أخذ بفیه قطعة من جلد حیوان میت ثم إنه یضع یده و رجلیه فی الماء و لا یزال یغوص فیه قلیلا قلیلا فإذا أحس البق و البعوض بالماء أخذت تصعد إلی المواضع الخارجة من الثعلب من الماء ثم إن الثعلب لا یزال یغوص قلیلا قلیلا و تلک الحیوانات ترتفع قلیلا قلیلا فإذا غاص کل بدنه فی الماء و بقی رأسه خارج الماء تصاعد کل تلک الحیوانات إلی الرأس ثم إنه یغوص رأسه فی الماء قلیلا قلیلا فتلک الحیوانات تنتقل إلی تلک الجلدة المیتة و تجتمع فیها فإذا أحس الثعلب بانتقالها إلی تلک الجلدة رماها فی الماء و خرج من الماء سلیما فارغا عن تلک الحیوانات الموذیة و لا شک أنها حیلة عجیبة فی دفع الموذیات.

ص: 91


1- 1. فی النسخة المخطوطة: و یتحس نفسه.

هشتم: گفته می شود از خواص اسب ها این است که هر کدام از آن ها صدای اسبی را که با او جنگیده می شناسد و سگ ها با گیاهی که برایشان شناخته شده [خود را] معالجه می­کنند و یوزپلنگ چون دوای معروف به خانق الفهد را بنوشد، فضله انسان را می­جود و می­خورد و تمساح دهانش را برای پرنده مخصوصی می­گشاید، که وارد دهانش شده و آنچه را که بین دندان هایش هست، تمیز می کند و بر سر آن پرنده چیزی مانند خار است، وقتی تمساح قصد می کند که آن پرنده را ببلعد، از آن خار اذیت می شود، پس دهانش را باز می کند تا آن پرنده خارج شود، و لاک پشت بعد از خوردن مار، پودینه کوهی می­خورد و سپس بر می­گردد، این مشاهده شده است و یکی از موثقین شکار دوست، حکایت کرده که هوبره را مشاهده کرده که با افعی می­جنگد و از او شکست خورده به سمت سبزه زار رفته و از آن می­خورد، سپس بر می­گردد و پیوسته چنین می کند و آن پیرمرد در یک پناهگاه گودی، مانند کاری که شکارچیان انجام می­دهند نشسته بود و سبزه زار نزدیک به آن مکان بود. زمانی که هوبره به افعی مشغول شد، مرد آن سبزه زار را از بین برد، پس هوبره به محل روییدن سبزه بازگشت و پشت سر هم شروع به چرخیدن دور آن کرد. سپس افتاد و مُرد و آن مرد فهمید که او با خوردن سبزه، گزش افعی را معالجه می­کرده و آن سبزه، همان کاهوی دشتی است. و اما ابن عرس [حیوانی است شبیه به موش] با خوردن تُرپ، در جنگیدن با مار کمک می­گیرد، زیرا بوی ترپ از چیزهایی است که افعی آن را خوش ندارد. و سگ ها چون شکمشان کِرم کند خوشه گندم را می­خورند. و چون یکی از لک لک ها دیگری را مجروح کند، آن جراحات را با کاهوی دشتی معالجه می کند، پس تامل کن که از کجا این طب و علاج برای این حیوانات به دست آمده است.

نهم: خارپشت ها، گاهی قبل از وزش باد، احساس [وزش] باد شمالی و جنوبی می­کنند و راه ورود به لانه شان را تغییر می­دهند. حکایت شده که در قسطنطنیه مردی بود که مال بسیاری جمع کرده بود، به سبب اینکه هشدار به وزش بادها، قبل از وزش آن ها می­داد و مردم از آن هشدار سود می­بردند و دلیل آن هم خارپشتی بود که در خانه اش بود، که کار ذکر شده را انجام می­داد [یعنی راه ورود به لانه اش را تغییر می­داد و مرد از آن، وزش باد را تشخیص می­داد.]

دهم: چلچله [پرستوی کوچک] سازنده خوبی در برگرفتن [ساختن] لانه برای خودش، از گل و قطعات چوب است و چون نیازمند به گل شود، خود را خیس کرده و در خاک می­غلطد، تا دو بالش مقداری گل برگیرد و چون جوجه کند، در نگه داری جوجه ها بسیار می­کوشد و فضله آن ها را با منقارش گرفته و از لانه بیرون می اندازد، سپس

ص: 92

الثامن یقال إن من خواص الفرس أن کل واحد منها یعرف صوت الفرس الذی قاتله و الکلاب تتعالج بالعشبة المعروفة لها و الفهد إذا سقی الدواء المعروف بخانق الفهد(1) طلب زبل الإنسان فأکله و التمساح تفتح فاها لطائر مخصوص یدخل فی فمها و ینظف ما بین أسنانها و علی رأس ذلک الطیر شی ء کالشوک فإذا هم التمساح بالتقام ذلک الطیر تأذی من ذلک الشوک ففتح فاه فخرج ذلک الطیر و السلحفاة تتناول بعد أکل الحیة صعترا جبلیا ثم تعود قد شوهد ذلک و حکی بعض الثقات المحبین للصید أنه شاهد الحباری تقاتل الأفعی و تنهزم عنه إلی بقلة تتناول منها ثم تعود و لا تزال تفعل ذلک و کان ذلک الشیخ قاعدا فی کن غائر کما تفعله الصیادون و کانت البقلة قریبة فی ذلک الموضع فلما اشتغل الحباری بالأفعی قلع الرجل تلک البقلة فعادت الحباری إلی

منبتها فأخذت تدور حول منبتها دورانا متتابعا ثم سقطت و ماتت فعلم ذلک الرجل أنها کانت تتعالج بأکلها من لسعة الأفعی و تلک البقلة هی الخس البری (2) و أما ابن عرس فإنه یستظهر فی قتال الحیة بأکل السداب فإن النکهة السدابیة مما یکرهها الأفعی و الکلاب إذا تدود بطنها أکلت سنبل الحیة و إذا جرحت اللقالق بعضها بعضا عالجت تلک الجراحات بالصعتر الجبلی فتأمل من أین حصلت لهذه الحیوانات هذا الطب و هذا العلاج.

التاسع أن القنافذ قد تحس بریح الشمال و الجنوب قبل الهبوب فتغیر المدخل إلی حجرتها یحکی أنه کان بالقسطنطنیة رجل قد جمع مالا کثیرا بسبب أنه کان ینذر بالریاح قبل هبوبها و ینتفع الناس بذلک الإنذار و کان السبب فیه قنفذ فی داره یفعل الفعل المذکور.

العاشر أن الخطاف صناع حسن فی اتخاذ العش لنفسه من الطین و قطع الخشب فإذا أعوزه الطین ابتل و تمرغ فی التراب لیحمل جناحاه قدرا من الطین و إذا أفرخ بالغ فی تعهد الفراخ و یأخذ زرقها بمنقارها و یرمیها عن العش ثم

ص: 92


1- 1. خانق الفهد: حشیش.
2- 2. فی نسخة: الجرجیر البری.

با پشت کردن به لانه، [بیرون] انداختن فضله را به او می­آموزد.

یازدهم: چون شکارچی به مکان جوجه های کبک نزدیک شود، کبک در حالی که مطیع است برای شکارچی پدیدار شده، به او نزدیک می شود، تا او را دنبال کند، سپس به سمتی غیر از سمت جوجه هایش می­رود [تا او را از جوجه هایش دور کند.] دوازدهم: سوراخ کننده چوب ها [ناقر الخشب: نام پرنده ای است مثل شانه به سر یا دارکوب] کمتر روی زمین می­نشیند، بلکه بر درخت می­نشیند و مکانی را که می­داند در آن کرمی قرار دارد، سوراخ می کند.

سیزدهم: غرانیق(1)در هنگام پرواز خیلی اوج می­گیرند و اگر مه یا ابری بعضی از آن ها را از بعضی دیگر پنهان سازد، از بال هایشان صدایی را که شنیده شود، ایجاد می­کنند و آن صوت، سبب اجتماع و عدم پراکندگی شان می شود و چون بخوابند، بر روی یک پا، در حالی که سر زیر بال نهاده اند می­خوابند، به جز سردسته که با سرِ باز می­خوابد، تا سریع بیدار شود و چون کسی یا صدایی را احساس کند، برای آگاهی بقیه فریاد می­زند.

چهاردهم: وقتی برای شترمرغ بیست یا سی تخم جمع شود، آن را به سه بخش تقسیم می کند و یک سوم آن را در خاک دفن می کند و یک سومش را در آفتاب رها می کند و یک سوم را زیر بال گرفته بر آن می­خوابد، وقتی جوجه ها بیرون آمدند، آنچه را که در آفتاب است شکسته و رطوباتی را که خورشید ذوب و رقیقشان نموده به جوجه ها می­نوشاند و چون آن جوجه ها قوت گیرند، ثلث دومی را که در زمین دفن کرده بود، بیرون آورده و آن ها را سوراخ می کند، در حالی که مورچه و مگس و کرم ها و حشرات در آن جمع شده اند، پس این چیزها را طعمه آن جوجه ها قرار می­دهد و چون این تمام شود، دیگر آن جوجه ها قادر به چریدن و خوراک جستن شده اند و شکی نیست که این راه، چاره عجیبی در پرورش فرزندان است.

و باید از این گونه [مثال ها] به همین اندازه ای که ذکر کردیم، بسنده کنیم، زیرا همه موارد آن، در کتاب الحیوان ذکر شده و از این مثال ها روشن شد که این حیوانات، گاهی کارهایی را انجام می­دهند که بیشتر

ص: 93


1- . به غین ضمه دار و نون با فتحه، پرنده سفید گردن دراز که از پرندگان آبی است.

تعلمها إلقاء الزرق بالتولیة نحو طرف العش.

الحادی عشر إذا قرب الصائد من مکان فرخ القبجة ظهرت له القبجة و قربت منه مطیعة لأجل أن یتبعها ثم تذهب إلی جانب آخر سوی جانب فراخها.

الثانی عشر ناقر الخشب قلما یجلس علی الأرض بل یجلس علی الشجر و ینقر الموضع الذی یعلم أن فیه دودا.

الثالث عشر الغرانیق (1) تصعد فی الجو جدا عند الطیران فإن حصل عباب (2) أو سحاب یحجب بعضها عن بعض أحدثت عن أجنحتها حفیفا مسموعا و یصیر ذلک الصوت سببا لاجتماعها و عدم تفرقها و إذا نامت نامت علی فرد رجل قد اضطبعت (3) الرءوس إلا القائد فإنه ینام مکشوف الرأس فیسرع انتباهه و إذا أحس بأحد أو صوت صاح تنبیها للباقین.

الرابع عشر النعامة إذا اجتمع لها من بیضها عشرون أو ثلاثون قسمتها ثلاثة أثلاث فتدفن ثلثا منها فی التراب و ثلثا تترکها فی الشمس و ثلثا تحتضنه فإذا خرجت الفراریخ کسرت ما کان فی الشمس و سقت تلک الفراریخ ما فیها من الرطوبات التی ذوبتها الشمس و رققتها فإذا قویت تلک الفراریخ أخرجت الثلث الثانی الذی دفنته فی الأرض و ثقبتها و قد اجتمع فیها النمل و الذباب

و الدیدان و الحشرات فتجعل تلک الأشیاء طعمة لتلک الفراریخ فإذا تم ذلک فقد صارت تلک الفراریخ قادرة علی الرعی و الطلب و لا شک أن هذا الطریق حیلة عجیبة فی تربیة الأولاد.

و لنکتف من هذا النوع بهذا القدر الذی ذکرناه فإن الاستقصاء فیه مذکور فی کتاب الحیوان و قد ظهر منها أن هذه الحیوانات قد تأتی بأفعال یعجز أکثر

ص: 93


1- 1. جمع الغرنیق بضم الغین و فتح النون: طائر ابیض طویل العنق من طیر الماء و قیل: إنّه الذکر من طیر الماء و قیل: هو الکراکی، و قیل: طیر سوداء فی قدر البط.
2- 2. فی النسخة المخطوطة: ضباب.
3- 3. اضطبع الشی ء: أدخله تحت ضبعیه.

افراد باهوش از انجام آن عاجزند و اگر این ها عاقل و چیز فهم نبودند، هیچ یک از این کارها صحیح نبود [انجام نمی شد]، این ها، آن چیزهایی است که مربوط به دلائل عقلی است و اما در دلائل نقلی برای اثبات حرفشان به آیاتی تمسک کرده اند که اولینش کلام خدای متعال در حکایت از سلیمان علیه السّلام است که «یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ»(1) و دومینش کلام باری تعالی «حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم»(2) و سومینش «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبینَ»(3) است که این تهدید، جز برای عاقل، [که هدهد است] عاقلانه نیست.

و چهارم کلام خدای تعالی در حکایت از هدهد است که «أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ»(4) تا آخر آیه می­باشد.

و پنجم کلام «وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَه»(5) که گفته شده معنایش این است که همه پرندگان، نماز و تسبیح خود را می­دانند.

یکی گفته: نزد ابی جعفر، امام باقر علیه السّلام نشسته بودم که حضرت به من فرمود: آیا می­دانی این گنجشک ها هنگام طلوع خورشید و بعد از آن چه می­گویند؟ گفتم نه، فرمود: آن ها پروردگارشان را تقدیس می کنند و غذای روزشان را از او درخواست می­کنند.

ص: 94


1- . نمل / 16
2- . نمل / 18
3- . نمل / 20
4- . نمل / 22
5- . نور / 41

الأذکیاء من الناس عنها و لو لا کونها عاقلة فاهمة لما صح شی ء من ذلک فهذا ما یتعلق بالعقل و أما النقل فقد تمسکوا فی إثبات قولهم بآیات فإحداها قوله تعالی حکایة عن سلیمان علیه السلام یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (1) و الثانیة(2) قوله تعالی حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ (3) و الثالثة(4) وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ(5) و هذا التهدید لا یعقل إلا مع العاقل.

و الرابعة(6) قوله تعالی حکایة عن الهدهد أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ (7) إلی آخر الآیة.

و الخامسة(8) قوله وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (9) قیل معناه کل من الطیر قد علم صلاته و تسبیحه.

قَالَ بَعْضُهُمْ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْعَصَافِیرُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ طُلُوعِهَا قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّهَا تُقَدِّسُ رَبَّهَا وَ تَسْأَلُهُ قُوتَ یَوْمِهَا.

ص: 94


1- 1. النمل: 16.
2- 2. فی النسخة المطبوعة: الحجة الثانیة.
3- 3. النمل: 18.
4- 4. فی النسخة المطبوعة: الحجة الثالثة.
5- 5. النمل: 20.
6- 6. فی النسخة المطبوعة: الحجة الرابعة.
7- 7. النمل: 22.
8- 8. فی النسخة المطبوعة: الحجة الخامسة.
9- 9. النور: 41.

مؤلف

در کتابی دیده ام که در یک زمانی، قحطی شدت گرفت و گرمای تابستان زیاد شد و مردم برای طلب باران بیرون رفتند و چون درمانده شدند، می گوید(مولف کتاب): من به سوی کوهی بیرون رفتم و دیدم ماده آهویی به مکانی که درگذشته پر از آب بوده - که شاید او از آن می نوشیده- آمد. وقتی ماده آهو به آن رسید، در آنجا چیزی از آب نیافت و اثر عطش شدید، در آن ماده آهو آشکار بود، پس ایستاد و سرش را به سوی آسمان جنبانید که ابرهای بسیاری پدیدار شدند و باران بسیاری آمد.

سپس طرفداران این قول گفته اند: وقتی با دلیل روشن نمودیم که این حیوانات به چاره جویی هایی دقیق، راه می­برند، پس چه استبعادی دارد که گفته شود آن ها می­دانند که پروردگار و تدبیر کننده و خالقی دارند؟ این همه گفتار، در دلائل این گروه است.

و منکران عاقل و عارف بودن این حیوانات، دلیل آورده اند به اینکه، اگر این ها عاقل بودند، واجب بود که آثار عقل در ایشان ظاهر شود، زیرا حصول عقل برای این ها، با اینکه به هیچ وجه امکان بهره وری از آن عقل را ندارند، بیهوده است و این شایسته فاعل حکیم نیست. با این حال، آثار عقل در این ها پدیدار نیست، زیرا از کارهای زشت دوری نمی­جویند و بین آنچه که به سودشان است و آنچه که به ضررشان است فرق نمی­گذارند، پس، قطع به اینکه غیر عاقل اند واجب است.

و جواب دهنده می­تواند جواب دهد و بگوید که درجات علوم و معارف بسیار است و احتمال تفاوت نفوس در ماهیتشان هم وجود دارد، و شاید خصوصیت هرکدام از این نفوس، فقط اقتضای نوع خاصی از عقل و نوع خاصی از معرفت را داشته باشد، پس اگر منظور از عقل، همه علوم حاصل برای انسان ها باشد، حقیقت این است که این ها عاقل نیستند و اگر مراد از عقل، معرفت گونه ای از این گونه هاست، روشن است که موصوف به این معرفت هستند [یعنی این نوع معرفت را دارند] و اجمالا حکم کردن به ثبوت و عدم [عقل] برای این حیوانات، حکم بر غیب است و غیب را هم فقط خدا می­داند و باید اینجا پایان سخن ما در مورد نفوس حیوانی باشد، خدا داناتر است. (پایان نقل قول)

ص: 95

و أقول

رأیت فی بعض الکتب أن فی بعض الأوقات اشتد القحط و عظم حر الصیف و الناس خرجوا إلی الاستسقاء فلما أبلحوا(1) قال خرجت إلی بعض الجبال فرأیت ظبیة جاءت إلی موضع کان فی الماضی من الزمان مملوا من الماء و لعل تلک الظبیة کانت

تشرب منه فلما وصلت الظبیة إلیه ما وجدت فیه شیئا من الماء و کان أثر العطش الشدید ظاهرا علی تلک الظبیة فوقفت و حرکت رأسها إلی جانب السماء فأطبق الغیم و جاء الغیث الکثیر.

ثم إن أنصار هذا القول قالوا لما بینا بالدلیل أن هذه الحیوانات تهدی إلی الحیل اللطیفة فأی استبعاد فی أن یقال إنها تعرف أن لها ربا و مدبرا و خالقا و هذا تمام القول فی دلائل هذه الطائفة.

و احتج المنکرون لکونها عاقلة عارفة بأن قالوا لو کانت عاقلة لوجب أن تکون آثار العقل ظاهرة فی حقها لأن حصول العقل لها مع أنه لا یمکنها الانتفاع البتة بذلک العقل عبث و ذلک لا یلیق بالفاعل الحکیم إلا أن آثار العقل غیر ظاهرة فیها لأنها لا تحترز عن الأفعال القبیحة و لا تمیز بین ما ینفعها و بین ما یضرها فوجب القطع بأنها غیر عاقلة.

و لمجیب أن یجیب فیقول إن درجات العلوم و المعارف کثیرة و اختلاف النفوس فی ماهیتها محتمل فلعل خصوصیة نفس کل واحد منها لا تقتضی إلا النوع المعین من العقل و إلا القسم المخصوص من المعرفة فإن کان المراد بالعقل جمیع العلوم الحاصلة للإنسان فحق أنها لیست عاقلة و إن کان المراد بالعقل معرفة نوع من هذه الأنواع فظاهر أنها موصوفة بهذه المعرفة و بالجملة فالحکم علیها بالثبوت و العدم حکم علی الغیب و لا یعلم الغیب إلا الله و لیکن هاهنا آخر کلامنا فی النفوس الحیوانیة و الله أعلم انتهی کلامه.

ص: 95


1- 1. فی النسخة المطبوعة:« فلما افلحوا» و لعلّ کلاهما مصحفان و الصحیح:« فلما بلحوا» أی اعیوا و عجزوا یقال: بلح و بلح علی ای لم اجد عنده شیئا، أو الصحیح: فما أفلحوا.

دمیری گفته: «غرنیق» که به ضمه غین و فتحه نون است، جوهری و زمخشری [در موردش] گفته اند که، پرنده سفیدی از پرندگان آبی است که گردن دراز است و در نهایه گفته: آن پرنده آبی نر است و گفته می شود، «غرنیق و غرنوق» و بعضی گفته اند که همان کرکی است و گفته شده که «غرانیق و غرانقه»؛ پرندگانی سیاه رنگ در اندازه مرغابی اند و قزوینی گفته: «غرنیق» از پرندگان راه بر است [آنکه جلودار است، می­برد و بر می­گرداند] و زمانی که احساس تغییر زمان کنند، تصمیم به بازگشت به بلدشان می­گیرند و در این هنگام رهبر پاسبانی را برگزیده و سپس با او برمی­خیزند [برای پرواز] و وقتی پرواز کنند، در هوا اوج می­گیرند، تا چیزی از درندگان بر ایشان برنخورد و وقتی ابری را ببینند یا شبِ تاریک شود یا برای طعمه پایین آیند، از بانگ دادن خودداری می­کنند تا دشمن [وجود]شان را حس نکند و وقتی می­خواهند بخوابند، هر کدام از آن ها سرش را زیر بالش قرار می­دهد، به سبب علمش به اینکه بال برای آسیب دیدن قابل اعتمادتر از سر است، زیرا در سر چشم قرار دارد که شریف ترین اعضاست و مخ است که مایه قوام بدن است، و هر کدام از آن ها [به صورت] ایستاده بر یک پا، می­خوابد تا خوابش سنگین نباشد و اما رهبر و پاسبانشان نمی­خوابد و سرش را زیر بالش نمی کند و پیوسته به همه طرف می­نگرد و چون احساس [وجود] کسی کند، با بلندترین آوازش فریاد می­زند.(1) (پایان نقل قول)

سخن «قد اضطبعت» یعنی سرش را زیر بالش داخل کرد .

ص: 96


1- . حیاة الحیوان 2 : 125 - 126

و قال الدمیری الغرنیق بضم الغین و فتح النون قال الجوهری و الزمخشری إنه طائر أبیض من طیر الماء طویل العنق (1) و قال فی النهایة إنه الذکر من طیر الماء و یقال غرنیق و غرنوق و قیل هو الکرکی و قیل الغرانیق و الغرانقة طیر أسود فی حد البط(2) و قال القزوینی الغرنیق (3) من الطیور القواطع و هی إذا أحست بتغیر الزمان عزمت علی الرجوع إلی بلادها فعند ذلک تتخذ قائدا حارسا ثم تنهض معا فإذا طارت ترتفع فی الهواء حتی لا یعرض لها شی ء من السباع فإذا رأت غیما أو غشیها اللیل أو سقطت للطعم أمسکت عن الصیاح کیلا یحس بها العدو و إذا أرادت النوم أدخل کل واحد منها رأسه تحت جناحه لعلمه بأن الجناح أحمل للصدمة من الرأس لما فیه من العین التی هی أشرف الأعضاء و الدماغ الذی هو ملاک البدن و ینام کل واحد منها قائما علی إحدی رجلیه حتی لا یکون نومها(4) ثقیلا و أما قائدها و حارسها فلا ینام و لا یدخل رأسه فی جناحه و لا یزال ینظر فی جمیع الجوانب فإذا أحس بأحد صاح بأعلی صوته (5) انتهی.

قوله قد اضطبعت أی أدخلت رأسها فی ضبعها.

ص: 96


1- 1. فی المصدر: طائر ابیض طویل العنق من طیر الماء.
2- 2. فی المصدر: طیور سود فی قدر البط.
3- 3. فی المصدر: الغرنوق.
4- 4. فی المصدر: نومه.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 125 و 126.

باب دوم : احوال چهارپایان، سود و زیانشان و گرفتن و نگهداری آن ها

آیات

- أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهیمَةُ الْأَنْعامِ.(1)

{برای شما [گوشت] چارپایان حلال گردیده}

- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ.(2)

{و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دام ها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: (این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.) پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و [لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند.}

- وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا ما فی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیمٌ * قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ.(3)

{و به زعم خودشان گفتند: (این ها دام ها و کشتزار [های] ممنوع است، که جز کسی که ما بخواهیم نباید از آن بخورد، و دام هایی است که [سوار شدن بر] پشت آن ها حرام شده است.) و دام هایی [داشتند] که [هنگام ذبح] نام خدا را بر آن [ها] نمی بردند به صرف افترا بر [خدا] به زودی [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا می بستند جزا می دهد. و گفتند: (آنچه در شکم این دام هاست اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است، و اگر [آن جنین] مرده باشد، همه آنان [از زن و مرد] در آن شریکند. به زودی [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد، زیرا او حکیم داناست. کسانی که از روی بی خردی و نادانی، فرزندان خود را کشته اند، و آنچه را خدا روزیشان کرده بود- از راه افترا به خدا- حرام شمرده اند، سخت زیان کردند. آنان به راستی گمراه شده، و هدایت نیافته اند.}

- وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ.(4)

{و [نیز] از دام ها، حیوانات بارکش و حیوانات کرک و پشم دهنده را [پدید آورد]. از آنچه خدا روزیتان کرده است بخورید، و از پی گام های شیطان مروید که او برای شما دشمنی آشکار است.}

- وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَ حینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغیهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ * وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَةً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ.(5)

{و چهارپایان را برای شما آفرید: در آن ها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است، و از آن ها می خورید. و در آن ها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آن ها را] از چراگاه برمی گردانید، و هنگامی که [آن ها را] به چراگاه می برید. و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت بدن ها بدان نمی توانستید برسید .

قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن ها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد]، و آنچه را نمی دانید می آفریند.}

- وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حینٍ.(6)

{و از پوست دام ها برای شما خانه هایی نهاد که آن [ها] را در روز جابجا شدنتان و هنگام ماندنتان سبک می یابید، و از پشم ها و کرک ها و موهای آن ها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد.]}

- وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقیرَ * ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتیقِ * ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ إِلاَّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ * حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکینَ بِهِ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فی مَکانٍ سَحیقٍ * ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * لَکُمْ فیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتیقِ * وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْأَنْعامِ فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتینَ * الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرینَ عَلی ما أَصابَهُمْ وَ الْمُقیمِی الصَّلاةِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ * وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.(7)

{و نام خدا را در روزهای معلومی بر دام های زبان بسته ای که روزی آنان کرده است ببرند. پس، از آن ها بخورید و به درمانده مستمند بخورانید. سپس باید آلودگی خود را بزدایند و به نذرهای خود وفا کنند و بر گِرد آن خانه کهن [کعبه] طواف به جای آورند. این است [آنچه مقرر شده] و هر کس مقررات خدا را بزرگ دارد، آن برای او نزد پروردگارش بهتر است، و برای شما دام ها حلال شده است، مگر آنچه بر شما خوانده می شود. پس، از پلیدیِ بت ها دوری کنید، و از گفتار باطل اجتناب ورزید. در حالی که گروندگان خالص به خدا باشید نه شریک گیرندگان [برای] او! و هر کس به خدا شرک ورزد چنان است که گویی از آسمان فرو افتاده و مرغان [شکاری] او را ربوده اند یا باد او را به جایی دور افکنده است. این است [فرایض خدا] و هر کس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت، آن [حاکی] از پاکی دل هاست. برای شما در آن [دام ها] تا مدتی معین سودهایی است، سپس جایگاه [قربانی کردن آن ها و سایر فرایض] در خانه کهن [کعبه] است. و برای هر امتی مناسکی قرار دادیم، تا نام خدا را بر دام های زبان بسته ای که روزی آن ها گردانیده یاد کنند. پس [بدانید که] خدای شما خدایی یگانه است، پس به [فرمان] او گردن نهید. و فروتنان را بشارت ده. همانان که چون [نام] خدا یاد شود، دل هایشان خشیت یابد و [آنان که] بر هر چه بر سرشان آید صبر پیشگانند و برپا دارندگان نمازند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. و شتران فربه را برای شما از [جمله] شعایر خدا قرار دادیم: در آن ها برای شما خیر است. پس نام خدا را بر آن ها- در حالی که برپای ایستاده اند- ببرید و چون به پهلو درغلتیدند از آن ها بخورید و به تنگدست [سائل] و به بینوا [ی غیر سائل] بخورانید. این گونه آن ها را برای شما رام کردیم، امید که شکرگزار باشید.}

- وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی بُطُونِها وَ لَکُمْ فیها مَنافِعُ کَثیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ.(8)

{و البته برای شما در دام ها [ی گلّه درس] عبرتی است: از [شیری] که در شکم آن هاست، به شما می نوشانیم، و برای شما در آن ها سودهای فراوان است و از آن ها می خورید. و بر آن ها و بر کشتی ها سوار می شوید.}

- وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ.(9)

{و از مردمان و جانوران و دامها که رنگ هایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم.]} - وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ.(10)

{و مانند آن برای ایشان مرکوب ها [ی دیگری] خلق کردیم.}

ص: 97


1- . مائده / 1
2- . انعام / 136
3- . انعام / 138 -140
4- . انعام / 142
5- . نحل / 5- 8
6- . نحل /80
7- . حج / 28- 36
8- . مومنون / 21 - 22
9- . فاطر / 28
10- . یس /42

باب 2 أحوال الأنعام و منافعها و مضارها و اتخاذها

الآیات

المائدة: أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ 1.

الأنعام: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً إلی قوله ساءَ ما یَحْکُمُونَ 136.

و قال سبحانه وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ إلی قوله ما کانُوا مُهْتَدِینَ 138.

و قال تعالی وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً إلی آخر الآیة142.

النحل: وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَةً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ5-8.

و قال سبحانه وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ80.

الحج: وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ إلی قوله تعالی وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ إلی قوله تعالی وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ إلی قوله عز و جل کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ28-36.

المؤمنون: وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ 21و22.

فاطر: وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ28.

یس: وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ42.

ص: 97

- أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ * وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ * وَ لَهُمْ فیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ.(1)

{آیا ندیده اند که ما به قدرت خویش برای ایشان چهارپایانی آفریده ایم تا آنان مالک آن ها باشند؟ و آن ها را برای ایشان رام گردانیدیم. از برخی شان سواری می گیرند و از بعضی می خورند. و از آن ها سودها و نوشیدنی ها دارند. پس چرا شکرگزار نیستید؟}

- وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ.(2)

{و برای شما از دام ها هشت قسم پدید آورد.}

- اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْکَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فیها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فی صُدُورِکُمْ وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ.(3)

{خدا [همان] کسی است که چهارپایان را برای شما پدید آورد تا از برخی از آن ها سواری گیرید و از برخی از آن ها بخورید. و در آن ها برای شما سودهاست تا با [سوار شدن بر] آن ها به مقصودی که در دل هایتان است برسید، و بر آن ها و بر کشتی حمل می شوید.}

- جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فیهِ.(4)

{از خودتان برای شما جفت هایی قرار داد، و از دام ها [نیز] نر و ماده [قرار داد]. بدین وسیله شما را بسیار می گرداند.}

- وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ(5).

{و برای شما از کشتی ها و دام ها [وسیله ای که] سوار شوید قرار داد.} - أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ.(6)

{آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟}

تفسیر

بیشتر مفسران در مورد «بَهیمَةُ الْأَنْعامِ» گفته اند که اضافه بیانی و یا اضافه صفت به موصوف است که منظور از آن، گروه های هشت گانه است و مستفاد از بیشتر اخبار این است که بیان است. (حل الانعام) در آیات دیگر است و در اینجا منظور از آن، بیان جنین هایی است که در شکم چارپایان هستند و در کافی در حدیثی که حسن کاالصحیح است، از محمد بن مسلم روایت شده که می گوید: از یکی از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام از قول خدای عزوجل «أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهیمَةُ الْأَنْعامِ» سوال نمودم، حضرت فرمود: جنین در شکم مادرش وقتی مو در آورد و کرک کند، ذبح او همان ذبح مادرش است [نیازی به ذبح جدید ندارد]، این چیزی است که مقصود خدای عزوجل است.(7)

بنابراین، اضافه به تقدیر«من» یا «لام» است و می­توان خبر را بر این حمل کرد که، مقصود این است که جنین هم، داخل در این آیه است که غرض از آن، بیان فرد نهان است و یا اینکه برای نامگذاری اولش به بهیمه و حلال بودنش از آن وقت، حد معین کرده و منافات با تعمیم دادن هم ندارد. طبرسی رحمة الله علیه گفته: در تاویل این آیه در اقوالی اختلاف شده: اولینش این است که مقصود انعام است و بهیمه فقط برای تاکید ذکر شده که معنایش این است که انعام؛ یعنی شتر و گاو و گوسفند، برای شما حلال گردید.

دومینش این است که مراد از این آیه، جنین هایی است که در شکم های مادرانشان هستند، زمانی که مو در می­آورند و مادرانشان ذبح می­شوند و ایشان [در شکم مادرانشان] مرده اند، ذبح ایشان همان ذبح مادرانشان است که این از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام روایت شده است .

ص: 98


1- . یس / 71- 73
2- . زمر / 6
3- . غافر / 79 - 80
4- . شوری / 11
5- . زخرف / 12
6- . غاشیه / 17
7- . کافی 6 : 234

و قال عز و جل: أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ71-73.

الزمر: وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ6.

المؤمن: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْکَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فِی صُدُورِکُمْ وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ 79و80.

حمعسق: جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ 42.

الزخرف: وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ12.

الغاشیة: أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ 17.

تفسیر

بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ ذهب أکثر المفسرین إلی أنها إضافة بیان أو إضافة الصفة إلی الموصوف أرید بها الأزواج الثمانیة و المستفاد من أکثر الأخبار أن بیان حل الأنعام فی آیات أخر و المراد هنا بیان الأجنة التی فی بطونها

وَ رُوِیَ فِی الْکَافِی فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا علیهما السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ فَقَالَ الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ إِذَا أَشْعَرَ وَ أَوْبَرَ فَذَکَاتُهُ ذَکَاةُ أُمِّهِ فَذَلِکَ الَّذِی عَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (1).

فعلی هذا الإضافة بتقدیر من أو اللام و یمکن حمل الخبر علی أن المراد أن الجنین أیضا داخل فی الآیة فیکون الغرض بیان الفرد الأخفی أو یکون تحدیدا لأول تسمیتها بالبهیمة و حلها فلا ینافی التعمیم قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی تأویله علی أقوال أحدها أن المراد به الأنعام و إنما ذکر البهیمة للتأکید فمعناه أحلت لکم الأنعام الإبل و البقر و الغنم.

و ثانیها أن المراد بذلک أجنة الأنعام التی توجد فی بطون أمهاتها إذا أشعرت و قد ذکیت الأمهات و هی میتة فذکاتها ذکاة أمهاتها و هو المروی عن أبی جعفر

ص: 98


1- 1. فروع الکافی 6: 234.

سوم اینکه: [منظور از آیه] گونه وحشی بهیمه الانعام، مانند آهو، گاو وحشی و الاغ های وحشی است و شایسته تر حمل کردن آیه بر همه است [نه فقط وحشی ها]. (پایان نقل قول)(1) و آیه دلالت دارد بر حلّیت خوردن گوشت های چهارپایان، بلکه سایر اجزائشان و حتی همه سودهائی که از آن ها برده می شود، جز آن چیزی را که دلیل خارج[استثنا] کرده «وَ جَعَلُوا» یعنی مشرکان عرب «لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ» یعنی [آن چیزی که] خلق کرده «مِنَ الْحَرْثِ» یعنی زراعت «وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِم» بدون اینکه به آن فرمان داده شوند «وَ هذا لِشُرَکائِنا» یعنی بت ها «فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِم» روایت شده که آن ها چیزی از زراعت و نتاج [بچه های چهارپایان] را برای خدا تعیین می­کردند و در پذیرایی مهمان و مساکین صرف می­کردند و قسمتی از آن دو را برای خدایانشان اختصاص داده و برای خادمان و دربانان آنان خرج می­کردند و در پیشگاه خدایانشان قربانی می­کردند، سپس اگر می­دیدند آنچه را که برای خدا تعیین کرده اند بهتر است، آن را با آنچه که برای خدایانشان تعیین کرده بودند، عوض می­کردند و اگر می­دیدند آنچه که برای خدایانشان است بهتر است، آن را به خاطر حُب به خدایان، برایشان وا می­نهادند [می­گذاردند] و برای آن عذر می­آوردند که خدا بی­نیازتر است و در مجمع البیان از امامان ما علیهم السّلام روایت شده که، زمانی که آن چیزی که برای بت ها قرار داده شده بود با آن چیزی که برای خدا تعیین شده بود مخلوط می گردید، آن را بر می گرداندند و اگر آن چیزی که برای خدا قرار داده شده بود با آن چیزی که برای بت ها تعیین شده بود مخلوط می­گردید، آن را وا می­نهادند و می­گفتند خدا بی نیازتر است. و اگر آب از چیزی که برای خدا بود در [به سوی] آن که برای بت ها بود شکافته و باز می­شد، آن را نمی بستند و اگر از آن چیزی که برای بت ها بود به سوی چیزی که برای خدا بود باز می­شد، آن را می­بستند و می گفتند خدا بی نیاز است، «ساءَ ما یَحْکُمُونَ» یعنی این حکم کردنشان، چه حکم کردن بدی است.(2) «وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ» یعنی حرام است، «لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ» منظورشان خدمه های بت ها و مردان، بدون زنان است «بِزَعْمِهِم» یعنی بدون دلیل «وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها» یعنی بحیره ها، سائبه ها و حام ها «وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا» یعنی در هنگام ذبح

ص: 99


1- . مجمع البیان 3 : 152
2- . مجمع البیان 4 : 370

و أبی عبد الله علیه السلام.

و ثالثها أن بهیمة الأنعام وحشیها کالظبی (1) و البقر الوحشی و حمر الوحش و الأولی حمل الآیة علی الجمیع انتهی (2) و الآیة تدل علی حل أکل لحوم البهائم بل سائر أجزائها بل جمیع الانتفاعات منها إلا ما أخرجه الدلیل وَ جَعَلُوا أی مشرکو العرب لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ أی خلق مِنَ الْحَرْثِ أی الزرع وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ من غیر أن یؤمروا به وَ هذا لِشُرَکائِنا یعنی الأوثان فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ و روی أنهم کانوا یعینون شیئا من حرث و نتاج لله و یصرفونه فی الضیفان و المساکین و شیئا منهما لآلهتهم و ینفقون علی سدنتها(3) و یذبحون عندها ثم إن رأوا ما عینوا لله أزکی بدلوه بما لآلهتهم و إن رأوا ما لآلهتهم أزکی ترکوه لها حبا لها و اعتلوا لذلک بأن الله أغنی و روی فی المجمع عن أئمتنا علیهم السلام أنه کان إذا اختلط ما جعل للأصنام بما جعل لله ردوه و إذا اختلط ما جعل الله بما جعلوه للأصنام ترکوه و قالوا الله أغنی و إذا انخرق الماء(4) من الذی لله فی الذی للأصنام لم یسدوه و إذا انخرق (5) من الذی للأصنام فی الذی لله سدوه و قالوا الله غنی (6) ساءَ ما یَحْکُمُونَ أی ساء الحکم حکمهم هذا(7) وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ أی حرام لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ(8) یعنون خدمة الأوثان و الرجال دون النساء بِزَعْمِهِمْ أی بغیر حجة وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها(9) یعنی البحائر و السوائب و الحوامی وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ

ص: 99


1- 1. فی المصدر: کالظباء و بقر الوحش.
2- 2. مجمع البیان 3: 152.
3- 3. أی خدمها و بوابها.
4- 4. فی المصدر: و إذا تخرق الماء.
5- 5. فی المصدر: و إذا تخرق الماء.
6- 6. فی المصدر: اللّه اغنی.
7- 7. مجمع البیان 4: 370.
8- 8. أی الا من نشاء أن نأذن له أکلها.
9- 9. یعنی الانعام التی حرموا الرکوب و الحمل علیها.

آن ها [نام خدا را نمی­برند]، بلکه نام خدایانشان را می­برند و گفته شده که بر پشتشان حج بجا نمی­آورند، «افْتِراءً عَلَیْه» که منصوب بر مصدر است «سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ * وَ قالُوا ما فی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعام» منظورشان جنین های بحیره ها و سائبه هاست. «خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا» یعنی اگر زنده متولد شوند. «وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فیهِ شُرَکاء» یعنی مردان و زنان در آن، برابرند. «سَیَجْزیهِمْ وَصْفَهُمْ» یعنی پاداش وصف دروغشان بر خدای متعال در حلال کردن و حرام کردن. «إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیم * قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُم» یعنی دخترانشان را. «سَفَهاً بِغَیر عِلمٍ و حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللهُ» از بحیره ها و امثال آن ها «افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ» به سوی حقیقت و درستی [هدایت نشده اند]. «وَ مِنَ الْأَنْعام» یعنی از انعام [یعنی دام ها] پدید آورد.

«حَمُولَةً وَ فَرْشاً» در آن وجوهی گفته شده: اول اینکه «حموله»؛ شتر بزرگ و یا اعم از آن است و «فرش»؛ شتر کوچک است که مانند فرشی که روی زمین گسترده شده به زمین نزدیک است، دوم اینکه «حموله» شتر و گاوی است که بر او بار حمل می شود و «فرش» گوسفند است، سوم اینکه «حموله» هر شتر و گاو و اسب و قاطر و الاغی است که بار بر است و «فرش» گوسفند است. این از ابن عباس روایت شده گویی اینکه او گفته: حیوانات سم دار هم بالتبع، داخل در انعام می­شوند.

چهارم: معنایش آن چیزی است که در باربری از او سود می­برند و هر چیزی است که در ذبح، او را روی زمین می­خوابانند، پس معنای افتراش، خواباندن برای سر بریدن است.

پنجم: «فرش» آن چیزی است که از پشم و کرکش برای فرش استفاده می شود، یعنی بعضی از دام ها هستند که بار بر آن ها قرار داده می شود و بعضی هستند که از کرک و پشمشان، هر چیزی که فرش و گسترده می شود اتخاذ [ساخته] می شود و گفته شده: یعنی هر چیزی که مو، کرک و پشم بافته شده اش باز و گسترده می شود [و از آن ها فرش ساخته می شود] و دلالت دارد بر جواز بارگذاردن، بر آن هایی که بارپذیرند و جواز ذبح و یا گستردن پشم و کرک و موی آن هایی که استحقاقش را دارند.(1)

«کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ» طبرسی رحمة الله علیه گفته: یعنی حلال بدانید خوردن آن چیزی را که خدا به شما عطا کرده و چیزی از آن را حرام نکنید، همان طور که اهل جاهلیت در مورد زراعات و انعام کردند و بنا براین امر بر ظاهرش [حمل شده] و ممکن است که منظور خودِ خوردن باشد، که به معنای اباحه[مباح بودن آن چیزی است که بیان کرده] است.(2)

ص: 100


1- . مجمع البیان 4 : 376
2- . مجمع البیان 4 : 377

اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا فی الذبح بل یسمون آلهتهم و قیل لا یحجون علی ظهورها افْتِراءً عَلَیْهِ نصب علی المصدر سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ یعنون أجنة البحائر و السوائب خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا أی إن ولد حیا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ أی الذکور و الإناث فیه سواء سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ أی جزاء وصفهم الکذب علی الله فی التحلیل و

التحریم إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ أی بناتهم سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ من البحائر و نحوها افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ إلی الحق و الصواب وَ مِنَ الْأَنْعامِ أی و أنشأ من الأنعام.

حَمُولَةً وَ فَرْشاً قیل فیه وجوه الأول أن الحمولة کبار الإبل أو الأعم و الفرش صغارها الدانیة من الأرض مثل الفرش المفروش علیها الثانی أن الحمولة ما یحمل علیه من الإبل و البقر و الفرش الغنم الثالث أن الحمولة کل ما حمل من الإبل و البقر و الخیل و البغال و الحمیر و الفرش الغنم روی ذلک عن ابن عباس فکأنه ذهب إلی أنه یدخل فی الأنعام الحافر علی وجه التبع.

و الرابع أن معناه ما ینتفعون به فی الحمل و ما یفترشونه فی الذبح فمعنی الافتراش الاضطجاع للذبح.

و الخامس أن الفرش ما یفرش من أصوافها و أوبارها أی من الأنعام ما یحمل علیه و منها ما یتخذ من أوبارها و أصوافها ما یفرش و یبسط و قیل أی ما یفرش المنسوج من شعره و صوفه و وبره و یدل علی جواز حمل ما یقبل الحمل منها و ذبح ما یستحق الذبح منها أو افتراش أصوافها و أوبارها و أشعارها(1).

کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قال الطبرسی رحمه الله أی استحلوا الأکل مما أعطاکم الله و لا تحرموا شیئا منها کما فعله أهل الجاهلیة فی الحرث و الأنعام و علی هذا یکون الأمر علی ظاهره و یمکن أن یکون المراد نفس الأکل فیکون بمعنی

ص: 100


1- 1. ذکر الطبرسیّ تلک الوجوه فی مجمع البیان 4: 376.

«وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» بیضاوی گفته: یعنی در حلال و حرام کردن از جانب خودتان [پیروی شیطان نکنید]. «إّنَهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِین» یعنی دشمنی اش آشکار است. «ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ» بدل از «حموله و فرشاً» و یا مفعول «کلوا» است و «لا تَتَّبِعُوا» جمله معترضه ای بین آن دو یا فعلی است که بر آن دلالت دارد، و یا حال از «ما» به معنای مختلف و متعدد است و «زوج» چیزی است که هم جنس دیگری با اوست، که با او آمیزش می کند و گاهی هم به هر دوتایشان گفته می شود و منظور، معنای اول است.(1)

«مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ» طبرسی قدس سره گفته: معنایش هشت فرد است، زیرا هر کدام از این ها زوج نامیده می­شوند، پس مذکر، زوج مونث و مونث، زوج مذکر است و گفته شده معنایش هشت صنف است. «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ» یعنی مذکر و مونث «وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ» یعنی مذکر و مونث [هر دو حلال شده] و «ضأن»؛ گوسفندان دارای پشم اند و «معز»؛ گوسفندان دارای مو و مفرد «ضأن»، «ضائن» و مونثش «ضائنه» و مفرد «معز»، «ماعز» است و گفته شده منظور از «اثنین» گوسفند و بز و گاو اهلی و وحشی است و منظور از «اثنین» در شتر، عراب و بختانی است. و این از امام صادق علیه السّلام روایت شده «قل» ای محمد به این مشرکانی که آنچه را که خدا حلال کرده، حرام می­کنند «آلذَّکَرَیْنِ» گوسفندان و بزها را «حَرَّمَ» خدا «أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ» [ماده] آن دو را «أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ» یعنی یا آنچه را که رحم ماده گوسفند و ماده بز در بر می­گیرد، حرام کرده و خدای متعال این وجه را فقط به خاطر احتجاج بر آن ها ذکر کرده و به وسیله آن، افتراء و دروغشان بر خدای متعال، در آنچه که ادعا کردند که هر چه که در شکم این دام هاست، برای مردان، حلال و برای زنان، حرام است و غیر از این، از چیزهایی که حرام کردند را آشکار کرده، زیرا مشرکان، اگر می­گفتند خدا نرها را حرام کرده، بر ایشان الزام می کرد که هر نری حرام باشد و اگر می­گفتند ماده ها را حرام کرده، بر ایشان لازم می­شد که هر ماده ای حرام باشد. و اگر می­گفتند هر چیزی را که رحم جنس ماده گوسفند و بز در برمی­گیرد حرام است، تحریم ماده ها و نرها را الزامشان می­کرد، زیرا رحم ماده ها، نر و ماده را دربر می­گیرد، پس به زعمشان، تحریم کوچک و بزرگ و نر و ماده این جنس را بر ایشان الزام می کند، اما چنین نمی­کردند، بلکه برخی را بدون برخی دیگر به

ص: 101


1- . انوار التنزیل 1 : 406

الإباحة(1).

وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ قال البیضاوی أی فی التحلیل و التحریم من عند أنفسکم إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ظاهر العداوة ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ بدل من حمولة و فرشا أو مفعول کلوا و لا تتبعوا معترض بینهما أو فعل دل علیه أو حال من ماء بمعنی مختلفة أو متعددة و الزوج ما معه آخر من جنسه یزاوجه و قد یقال لمجموعهما و المراد الأول (2).

مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ قال الطبرسی قدس سره معناه ثمانیة أفراد لأن کل واحد من ذلک یسمی زوجا فالذکر زوج الأنثی و الأنثی زوج الذکر و قیل معناه ثمانیة أصناف مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ یعنی الذکر و الأنثی وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ الذکر و الأنثی و الضأن ذوات الصوف من الغنم و المعز ذوات الشعر منه و واحد الضأن ضائن و الأنثی ضائنة و واحد المعز ماعز و قیل المراد بالاثنین الأهلی و الوحشی من الضأن و المعز و البقر و المراد بالاثنین من الإبل العراب و البخاتی و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام قُلْ یا محمد صلی الله علیه و آله لهؤلاء المشرکین الذین یحرمون ما أحل الله تعالی آلذَّکَرَیْنِ من الضأن و المعز حَرَّمَ الله أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ منهما أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ أی أم حرم ما اشتمل علیه رحم الأنثی من الضأن و الأنثی من المعز و إنما ذکر الله هذا علی وجه الاحتجاج علیهم بین به فریتهم و کذبهم علی الله تعالی فیما ادعوا من أن ما فی بطون الأنعام حلال للذکور و حرام علی الإناث و غیر ذلک مما حرموه فإنهم لو قالوا حرم الذکرین لزمهم أن یکون کل ذکر حراما و لو قالوا حرم الأنثیین لزمهم أن یکون کل أنثی حراما و لو قالوا حرام ما اشتملت علیه رحم الأنثی من الضأن و المعز لزمهم تحریم الذکور و الإناث فإن أرحام الإناث تشتمل علی الذکور و الإناث فیلزمهم بزعمهم تحریم هذا الجنس صغارا و کبارا ذکورا و إناثا و لم یکونوا یفعلون ذلک بل کانوا یخصون

ص: 101


1- 1. مجمع البیان 4: 377.
2- 2. أنوار التنزیل 1: 406.

تحریم اختصاص می دادند که حجت و دلیل آن ها را الزام کرد [گرفت]. «نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(1) یعنی اگر راست می گویید از آنچه حلال یا حرام شمرده اید، از روی علم به من خبر دهید. «وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ»(2){و از شتر دو، و از گاو دو} «قُلْ» بگو ای محمد صلّی الله علیه و آله: «آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ» آیا خدا نرهای آن­ها را حرام کرده؟ «أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ» {یا ماده را؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است؟} «أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ» یعنی آیا شما آنجا حاضر بودید؟ «إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا» وقتی شما را امر به آن نمود و آن چیز دیگر را بر شما حرام نمود، تا اینکه شما این حکم را به او نسبت دهید. سؤال اخیر را به این جهت طرح می کند که در راه تحصیل علم، یا دلیلی است که عقلا برای رسیدن به حق دنبال می کنند یا مشاهده است که عمومی نیست و اختصاص به عدّه خاصی دارد. هر گاه هیچ کدام از این دو راه برای تحصیل علم نباشد، علمی وجود ندارد و مذهب باطل می شود. [مقصود این است که آیا شما این مطلب را به دلیل کتب آسمانی می گویید یا خداوند با خود شما در میان گذاشته است؟ اوّلی را که باور ندارید، دوّمی هم که دروغ است؛ پس گفتار شما باطل است.] «فَمَنْ أَظْلَمُ» پس کیست ستمکارتر به خودش «مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» از کسی که به خدا نسبت دروغ دهد و چیزی که از جانب خدا تحریم نشده، حرام شمارد و چیزی که از جانب او تحریم شده را حلال بشمارد؟ «لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ» برای آنکه کاری کند تا مردم را بدون دانش به گمراهی افکند و به آن­ها چیزی بگوید که خود به درستی آن اطمینان ندارد و باعث هلاک آن­ها شود، اگرچه ممکن است واقعاً قصد هلاک آن­ها را نداشته باشد!؟ «إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» خداوند مردم ستمکار را به ثواب هدایت نمی کند، زیرا آن­ها به واسطه کفر و گمراهیشان، سزاوار کیفر دائمی هستند.(3)

مؤلف

البته تفسیر سایر آیات در ابواب آینده هم می­آید.

«وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها»(4) مرحوم طبرسی می­گوید: و چارپایان را نیز از آب آفرید، همان طور که شما را از آن آفرید، آنجا که می فرماید: «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ»(5){و خداست که هر جنبنده ای را [ابتدا] از آبی آفرید.} کلمه انعام، بیشتر در مورد گوسفندان به کار می رود، ولی شامل گاو و شتر نیز می شود و در لغت، انعام به معنای اسب به کار نرفته است. «لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ» {در آن­ها برای شما [وسیله] گرمی است.} ابن عباس و دیگران گفته­اند: یعنی از آن­ها لباس تهیه می کنید. برخی گفته­اند: یعنی هر چه که از پشم و کرک و موی آن­ها تهیه کنند و برای جلوگیری از سرما بپوشند، بنابراین شامل گلیم و لحاف و لباس و ... می شود. زجاج گوید: خداوند بیان می کند که در چارپایان چیزهایی است که ما را گرم می کند، نه چیزهایی که جلو سرما را بگیرد. بدیهی است که این بیان جامع­تر است، زیرا چیزی که برای پوشش بدن به کار می رود، هم مانع سرما می شود، هم مانع گرما.

ص: 102


1- . انعام / 143
2- . انعام / 144
3- . مجمع البیان 4 : 377
4- . نحل / 5
5- . نور / 45

بالتحریم بعضا دون بعض فقد لزمتهم الحجة ثم قال نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ معناه أخبرونی بعلم عما ذکرتموه من تحریم ما حرمتموه و تحلیل ما حللتموه إن کنتم صادقین فی ذلک وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ قُلْ یا محمد آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ الله منهما أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ أی حضورا إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا أی أمرکم به و حرمه علیکم حتی تضیفوه إلیه و إنما ذکر ذلک لأن طرق العلم إما الدلیل الذی یشترک العقلاء فی إدراک الحق به أو المشاهدة التی یختص بها بعضهم دون بعض فإذا لم یکن أحد من الأمرین سقط المذهب فَمَنْ أَظْلَمُ لنفسه مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أی أضاف إلیه تحریم ما لم یحرمه و تحلیل ما لم یحلله لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ أی یعمل عمل القاصد إلی إضلالهم من أجل دعائه إیاهم إلی ما لا یثق بصحته مما لا یأمن أن یکون فیه هلاکهم و إن لم یقصد إضلالهم إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ إلی الثواب لأنهم مستحقون العقاب الدائم بکفرهم و ضلالهم (1).

أقول

و سیأتی تفسیر سائر الآیات فی الأبواب الآتیة.

وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها قال الطبرسی قدس سره معناه و خلق الأنعام من الماء کما خلقکم منه لقوله وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ(2) و أکثر ما یتناول الأنعام الإبل و یتناول البقر و الغنم أیضا و فی اللغة هی ذوات الأخفاف و الأظلاف دون ذوات الحوافر لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ أی لباس عن ابن عباس و غیره و قیل ما یستدفأ به مما یعمل من صوفها و وبرها و شعرها فیدخل فیه الأکیسة و اللحف و الملبوسات و المبسوطات (3) و غیرها قال الزجاج أخبر سبحانه أن فی الأنعام ما یدفئنا و لم یقل و لکم فیها ما یکنکم من البرد لأن ما ستر من الحر ستر من البرد و قال

ص: 102


1- 1. مجمع البیان 4: 377.
2- 2. النور: 45.
3- 3. فی المصدر: و الملبوسات و غیرها.

نظیر آن، آیه: «سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ»(1){برای شما تن پوش­هایی مقرّر کرده که شما را از گرما [و سرما] حفظ می کند.} است، چرا که مقصود این نیست که فقط از سرما نگه می­ دارد، بلکه هم از سرما و هم از گرما حفظ می کند. برخی دیگر گفته­اند: یعنی چارپایان را به خاطر منافع شما آفرید. آن گاه، جمله دیگری را آغاز کرده و فرموده: «فِیهَا دِفْ ءٌ وَ مَنَافِعُ»(2) یعنی چارپایان منافع دیگری هم برای شما دارند، مثل: بارکشی، سواری، شخم زمین، آبکشی و تولید نسل، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» یعنی شما از گوشت آن­ها نیز استفاده می کنید. «وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ»(3) یعنی برای شما زیبایی منظر و زینت هستند، «حِینَ تُرِیحُونَ» شبانگاهان که آن­ها را از چراگاه بر می گردانید، «وَ حِینَ تَسْرَحُونَ» و هنگامی که صبحگاهان آن­ها را به چراگاه می برید. بدیهی است که این چارپایان هنگامی که از چراگاه بر می گردند با شکم پر و پستان­های مملوّ از شیر و کوهان­های برجسته، جلوه خاصی دارند و برای صاحب خود، جمال شمرده می شوند، همچنین وقتی با سر­های بالا به سوی چراگاه می­روند نیز جمال و زیبایی محسوب می­شوند، تا جایی که مردم می گویند: این­ها جمال و چهار پایان فلانی هستند. «وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ»(4) یعنی بار و کالا­های شما را، «إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ» شتران و بعضی از گاوها بارهای شما را به جاهای دور دست می برند که شما بدون داشتن بار، با زحمت و مشقت می توانید به آنجا بروید، چه رسد به اینکه بار داشته باشید؛ لکن خداوند متعال این چارپایان را برای شما رام کرده است تا به راحتی بتوانید مسافرت کنید و در نقل و انتقال بارها و توشه ها به هر کجا که می­خواهید، به زحمت نیفتید. برخی گفته­اند: «شقّ» به معنای نصف است، پس مراد آیه این است که: چارپایان بارهای شما را به جاهایی می برند که اگر شما بخواهید بدون داشتن چارپایان به آنجا سفر کنید، نیمی از تاب و توان شما، به هدر خواهد رفت. ابن عباس و عکرمه گفته­اند: یعنی بارهای شما را به مکه- که از شهرهای بیابانی است- می برند. «إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» همانا پروردگار شما صاحب رأفت و رحمت است، از این رو بدون اینکه از او درخواست کنید، این نعمت­ها را در دسترس شما قرار داده است. «وَ الخََْیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ» یعنی خداوند اسبان و قاطرها و الاغ­ها را آفرید، «لِترَْکَبُوهَا» برای اینکه بر آن­ها سوار شوید و کارهای خود را انجام دهید. «وَ زِینَةً» و دیگر اینکه این حیوانات، زینت زندگی شما هستند. از این آیه، بر نمی آید که خوردن گوشت اسب و قاطر و الاغ، حرام است.

ص: 103


1- . نحل / 81
2- . نحل / 5
3- . نحل / 6
4- . نحل / 7

فی موضع آخر سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ(1) فعلم أنها تقی البرد أیضا فکذلک هاهنا و قیل إن معناه و خلق الأنعام لکم أی لمنافعکم ثم ابتدأ و أخبر فقال فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ أی و لکم فیها منافع أخر من الحمل و الرکوب و إثارة الأرض و الدر(2) و النسل وَ مِنْها

تَأْکُلُونَ أی و من لحومها تأکلون وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ أی حسن منظر و زینة حِینَ تُرِیحُونَ أی حین تردونها إلی مراحها و هو حیث تأوی إلیه لیلا وَ حِینَ تَسْرَحُونَ أی ترسلونها بالغداة إلی مراعیها و أحسن ما تکون إذا راحت عظاما ضروعها ممتلیة بطونها منتصبة أسنمتها(3) و کذلک إذا سرحت إلی المراعی رافعة رءوسها فیقول الناس هذا جمال فلان و مواشیه فیکون له فیها جمال وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ أی أمتعتکم إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ أی و تحمل الإبل و بعض البقر أحمالکم الثقیلة إلی بلد بعید لا یمکنکم أن تبلغوه من دون الأحمال إلا بمشقة و کلفة تلحق أنفسکم فکیف تبلغونه مع الأحمال لو لا أن الله سخر هذه الأنعام لکم حتی حملت أثقالکم إلی أین شئتم و قیل إن الشق معناه الشطر و النصف فیکون المراد إلا بأن یذهب شطر قوتکم أی نصف قوة الأنفس و قیل معناه تحمل أثقالکم إلی مکة لأنها من بلاد الفلوات عن ابن عباس و عکرمة إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ أی ذو رأفة و رحمة و لذلک أنعم علیکم بخلق هذه الأنعام ابتداء منه بهذا الإنعام (4). وَ الْخَیْلَ أی و خلق لکم الخیل وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها فی حوائجکم و تصرفاتکم وَ زِینَةً أی و لتتزینوا بها من الله سبحانه علی خلقه بأن خلق لهم من الحیوان ما یرکبونه و یتجملون به و لیس فی هذا ما یدل علی تحریم أکل لحومها

ص: 103


1- 1. النحل: 81.
2- 2. هکذا فی النسخ و فی المصدر: و الزرع.
3- 3. جمع السنام: حدبة فی ظهر البعیر.
4- 4. مجمع البیان 6: 350.

«وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» و خداوند چیزهایی از انواع حیوانات و نباتات و جمادات، برای منافع شما خلق می کند که شما نمی دانید. «وَ جَعَلَ لَکمُ مِّن جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُیُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا» از پوست چارپایان برای شما خیمه هایی آفرید که حمل و نقل آن­ها در سفر برای شما آسان باشد. «یَوْمَ ظَعْنِکُمْ» وقتی از جایی به جای دیگر کوچ می­کنید، «وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ» و روزی که در جایی اقامت می­کنید و از چهار­پایان خود پایین می­آیید؛ این پوست ها در هر حال برای شما سنگینی ندارند، [خواه هنگامی که برای بدست آوردن آب و چراگاه در حرکت هستید و خواه وقتی که در یک نقطه، اقامت می کنید.] «وَ مِنْ أَصْوافِها» یعنی پشم گوسفند، «وَ أَوْبارِها» یعنی کرک شتر، «وَ أَشْعارِها» یعنی موی بز، «أَثاثاً» خدا از این­ها برای شما اثاث و وسائل زندگی قرار داد، این تفسیر از آیه به نقل از ابن عباس است. برخی گفته­اند: مقصود فرش و گلیم و دیگر وسائل خانه است. برخی دیگر گفته­اند: منظور لباس و رختخواب است. همه این معانی، نزدیک به هم هستند. «وَ مَتاعاً» کالا­هایی که از آن بهره مند می شوید و سرمایه­ای که با آن تجارت می­کنید، «إِلی حِینٍ» تا روز قیامت یا تا لحظه مرگ، و احتمالا منظور از مرگ، مرگ مالک یا مرگ خود چهار­پا باشد. برخی گویند: تا وقتی که کهنه نشده اند، و این تعبیر اشاره به این دارد که این­ها فناپذیرند و عاقل نباید دل به آن ها ببندد و آن­ها را بر نعمت­های آخرت ترجیح دهد.

آیه شریفه: «عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ»(1) دلالت دارد بر حلال بودن شتر و گاو و گوسفند و لازم بودن بردن نام خدا در هنگام ذبح آن­ها، بنا بر وجهی «إِلَّا مَا یُتْلیَ عَلَیْکُمْ» یعنی حرام شمردن مردار و حیوان خفه شده و کوفته شده و حیوانی که در هنگام ذبح، نام خدا بر آن برده نشده و حرام­های دیگر که خواهد آمد.

مرحوم طبرسی گفته: «بُدن» جمع «بدنه»، به معنای شتر فربه است، زجاج گفته: می­گویند: «بدنت الابل» یعنی شتر را فربه کردم، و نیز گفته شده: معنای بُدن در اصل، درشت است و هرچه درشت و ضخیم باشد، بُدن است. و برخی گفته­اند: بُدن، گاو و شتری است که بتوان آن را قربانی کرد، «من شَعَائرِِ الله» یعنی نشانه­های دین، برخی گفته­اند: منظور علائم مناسک حج است، «لَکمُ ْ فِیهَا خَیرْ» یعنی سود دنیا و آخرت، و برخی گفته­اند:

ص: 104


1- . حج / 28

وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ (1) من أصناف الحیوان و النبات و الجماد لمنافعکم (2) وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ أی الأنطاع و الأدم بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها أی خیاما و قبابا یخف علیکم حملها فی أسفارکم یَوْمَ ظَعْنِکُمْ أی ارتحالکم من مکان إلی مکان وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ أی الیوم الذی تنزلون موضعا تقیمون فیه أی لا یثقل علیکم فی الحالین (3) وَ مِنْ أَصْوافِها و هی للضأن وَ أَوْبارِها و هی للإبل وَ أَشْعارِها و هی للمعز أَثاثاً أی مالا عن ابن عباس و قیل أنواعا من متاع البیت من الفرش و الأکیسة و قیل طنافس و بسطا و ثیابا و کسوة و الکل متقارب وَ مَتاعاً تتمتعون به و معاشا تتجرون فیه إِلی حِینٍ أی إلی یوم القیامة أو إلی وقت الموت و یحتمل أن یکون المراد به موت المالک أو موت الأنعام و قیل إلی وقت البلی و الفناء(4) و فیه إشارة إلی أنها فانیة فلا ینبغی للعاقل أن یختارها علی نعیم الآخرة انتهی (5).

قوله سبحانه عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ یدل علی حل الأنعام الثلاثة و التسمیة عند ذبحها علی بعض الوجوه إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ أی تحریمه من المیتة و المنخنقة و الموقوذة و ما لم یذکر اسم الله علیه و سائر ما سیأتی.

و قال الطبرسی رحمه الله البدن جمع بدنة و هل الإبل المبدنة بالسمن قال الزجاج یقولون بدنت الإبل أی سمنتها و قیل أصل البدن الضخم و کل ضخم بدن و قیل البدن الناقة و البقرة مما یجوز فی الهدی و الأضاحی مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ أی من أعلام دینه و قیل من أعلام مناسک الحج لَکُمْ فِیها خَیْرٌ أی نفع فی الدنیا و الآخرة و قیل أراد

ص: 104


1- 1. فیه إشارة الی سائر المراکب التی لم تکن موجودة فی ذلک العصر، فتشمل السیارات الموجودة فی عصرنا و ما سیأتی بعد.
2- 2. فی المصدر: فی الحالتین.
3- 3. مجمع البیان 6: 352.
4- 4. و یحتمل أن یکون المراد الی حین یصلح للتمتع و هو بصلاحیة الطرفین فإذا انعدم احدهما او فسد یخرج عن الصلاحیة.
5- 5. مجمع البیان 6: 377.

خیر، همان ثواب آخرت است، «کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکمُ ْ» یعنی آن­ها را در فرمان شما آوردیم و برای شما رام کردیم تا به نحر و ذبح تن دهند، به خلاف درنده های سر پیچ، و تا از سواری و باربری و نتاجشان - محصول زاد و ولد - سود برید و این به عنوان نعمتی از طرف ما برای شماست، «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» امید که شکرگزار باشید.(1)

«وَ إِنَّ لَکمُ ْ فیِ الْأَنْعَامِ لَعِبرَْةً» یعنی در وجود این چهارپایان دلیلی بر توانایی و قدرت خدای متعالی وجود دارد، «نُّسْقِیکمُ مِّمَّا فیِ بُطُونهَِا» یعنی از شیری که در شکم آن­­هاست به شما می­نوشانیم، «وَ لَکمُ ْ فِیهَا مَنَافِعُ کَثِیرَةٌ» و در آن­ها منافع بسیاری دارید، در پشتشان و شیرشان و فرزندانشان و پشم و مویشان «وَ مِنهَْا تَأْکلُُونَ» و از گوشت آن­ها و فرزندانشان می­خورید و همچنین از درآمدی که با فروش آن­ها به دست می­آورید. «وَ عَلَیهَْا» و بر شتر «وَ عَلیَ الْفُلْکِ تحُْمَلُونَ» و بر کشتی سوار می­شوید، چنان که در جای دیگر فرمود: «وَ حَمَلْنَاهُمْ فیِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ» شما را در خشکی بر شتر و در دریا بر کشتی­ها سوار کردیم.(2)

«وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابّ ِ» از مردمان و جانوران که در روی زمین می­جنبند، «وَ الْأَنْعَامِ» و چهارپایان، مثل شتر و گاو و گوسفند، «مخُْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَالِکَ» رنگارنگند، همچنان که میوه ها و کوه ها هستند. «وَ خَلَقْنَا لهَُم مِّن مِّثْلِهِ مَا یَرْکَبُون» یعنی برایشان مانند کشتی نوح، کشتی­هایی که بر آن سوار شوند، آفریدیم. مجاهد گفته: منظور از آن، شتر است که کشتی خشکی محسوب می­شود، و جبّایی گفته: مثل کشتی در میان جنبندگان، شتر و گاو و الاغ است.

«أَوَ لَمْ یَرَوْاْ» یعنی آیا نمی­دانند «أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ» که بدون تردید ما ایجاد کردیم برای بهره برداری و منافع ایشان «مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا» یعنی از آنچه که به اختراع و ایجادمان، متولّی و متصدّی آفریدن آن شدیم و شریکی در آفریدن آن نداشتیم، و با کمک و یاور هم آن را نیافریدیم. و «ید» در لغت بر چند قسم است: یک قسم آن، به معنای عضو است و قسم دیگر آن، نعمت است و قسمی از آن قوّه و نیرو است، و یک قسم آن هم تحقیق اضافه است، در معنای نعمت گفته می­شود: «لفلان عندی ید بیضاء» برای فلانی در نزد من حق نعمت است، و به معنای قوّه هم می­گویند: «تلقّی فلان قولی بالیدین»، یعنی فلانی گفته مرا تلقّی به قبول و توان نمود (آن را عملی ساخت). و می­گویند: «هذا ما جنت یداک»، این نتیجه جنایت دو دست تو است، و این معنای آیه محل بحث است، و وقتی یک نفر بگوید: «عملت هذا بیدی» این دلالت می کند بر تنهایی او در عملش بدون آنکه به کسی وا گذاشته باشد و یا دیگری کمکش کرده باشد.

ص: 105


1- . مجمع البیان 7 : 85 - 86
2- . مجمع البیان 7 : 103

بالخیر ثواب الآخرة کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ أی ذللناها لکم حتی لا تمتنع عما تریدون منها من النحر و الذبح بخلاف السباع الممتنعة و لتنتفعوا برکوبها و حملها و نتاجها نعمة منا علیکم لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ذلک (1) وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً أی دلالة تستدلون بها علی قدرة الله تعالی نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها أراد به اللبن وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ فی ظهورها و ألبانها و أولادها(2)

و أصوافها و أشعارها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ أی من لحومها و أولادها و التکسب بها وَ عَلَیْها یعنی علی الإبل الخاصة وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ و هذا کقوله وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ(3) أما فی البر فالإبل و أما فی البحر فالسفن (4) وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِ التی تدب علی وجه الأرض وَ الْأَنْعامِ کالإبل و الغنم و البقر مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ أی کاختلاف الثمرات و الجبال (5) وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ أی و خلقنا لهم من مثل سفینة نوح سفنا یرکبون فیها و قیل إن المراد به الإبل و هی سفن البر عن مجاهد و قیل مثل السفینة من الدواب کالإبل و البقر و الحمیر عن الجبائی أَ وَ لَمْ یَرَوْا أی أ و لم یعلموا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ أی لمنافعهم مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینا أی مما ولینا خلقه بإبداعنا و إنشائنا لم نشارک فی خلقه و لم نخلقه بإعانة معین و الید فی اللغة علی أقسام منها الجارحة و منها النعمة و منها القوة و منها تحقیق الإضافة یقال فی معنی النعمة لفلان عندی ید بیضاء و بمعنی القدرة(6) تلقی فلان قولی بالیدین أی بالقوة و التقبل و یقولون هذا ما جنت یداک و هو المعنی فی الآیة و إذا قال الواحد منا عملت هذا بیدی دل ذلک علی انفراده بعمله من غیر أن یکله إلی

ص: 105


1- 1. مجمع البیان 7: 85 و 86.
2- 2. فی المصدر: و أوبارها.
3- 3. الإسراء: 70.
4- 4. مجمع البیان 7: 103.
5- 5. مجمع البیان 8: 407 فیه: و البقر خلق مختلف ألوانه کذلک.
6- 6. فی المصدر: بمعنی القوّة.

«أَنْعاماً» یعنی شتر و گاو و گوسفند، «فَهُمْ لَها مالِکُونَ» یعنی اگر ما آن­ها را نیافریده بودیم، هرگز مالک آن­ها نمی­شدند و از آن­ها و شیرشان و سوار شدن بر پشتشان و خوردن گوشت آن­ها بهره نمی بردند. و بعضی گفته اند: یعنی پس ایشان آن­ها را حبس و حفظ می­کنند و بر آن­ها تسلّط دارند، و ما آن­ها را وحشی نیافریدیم تا از ایشان فرار کنند و نتوانند آن­ها را نگاه دارند؛ پس آن حیوانات مسخّر و تحت اختیار ایشانند و این همان است که می­فرماید: «وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ» یعنی ما آن­ها را مسخّر ایشان گردانیدیم تا مطیع و رام آن­ها شدند. «فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ» انعام را تقسیم فرمود به اینکه بعضی را مَرکب سواری قرار داد (مانند اسب و الاغ و قاطر) و بعضی را برای ذبح شدن قرار داد تا از گوشتش بهره مند شده و از آن بخورند، مقاتل گوید: (رکوب حموله) یعنی شتر و گاو، «وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ» پس برخی از منافع آن­ها عبارت است از: پوشیدن پوست و پشم و مو و کرک آن­ها، خوردن گوشت آن­ها، سوار شدن بر پشت آن­ها، نوشیدن از شیر آن­ها و منافع فراوان دیگری که در آن­هاست. «أَفَلا یَشْکُرُونَ» آیا خدای تعالی را بر این نعمت­ها سپاس نمی­کنید؟!(1)

«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ»(2) در بیان مقصود این آیه نظرهای مختلفی گفته شده:

اوّل: لفظ (إنزال) در اینجا به معنای ایجاد و پدید آوردن است، چنانکه خداوند متعالی می فرماید: «قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً»(3){در حقیقت، ما برای شما لباسی فرو فرستادیم.} که منظور نزول خود لباس نیست بلکه منظور سبب نزول آن است که باران باشد که از آسمان نازل شده و در اثر آن پنبه و پشم به وجود آمده و سپس به صورت لباس درآمده است. پس چهارپایان نیز به همین ترتیب از گیاه رشد کرده و گیاه هم از آب به وجود آمده است.

دوم: خداوند پس از خلقت چهارپایان در بهشت، آن­ها را به زمین فرو فرستاده است، این قول جبّائی است و گفته که در خبر وارد شده که: گوسفند و شتر، از چهار­پایان بهشتی می باشند.

سوم: مقصود از نزول در این آیه رزق قرار دادن آنها می باشد، و مراد از جفت­های هشتگانه، شتر و گاو و گوسفند و بز و جفت­های آن­ها می باشد.

مؤلف

بیضاوی گفته: «أَنْزَلَ لَکُمْ» یعنی برای شما حکم کرد و یا قسمت نمود، چون احکام الهی به نازل شدن از آسمان وصف شده است، از آن جهت که در لوح محفوظ نوشته است یا وسائلی که [این احکام] از آن­ها فرود آمده­است، را ایجاد نموده، مثل پرتو ستارگان و باران.(4)

ص: 106


1- . مجمع البیان 8 : 433
2- . زمر / 6
3- . اعراف / 26
4- . انوار التنزیل 2 : 353

أحد أَنْعاماً یعنی الإبل و البقر و الغنم فَهُمْ لَها مالِکُونَ و لو لم نخلقها(1) لما ملکوها و لما انتفعوا بها و بألبانها و رکوبها و لحومها و قیل فهم لها ضابطون قاهرون لم نخلقها وحشیة نافرة منهم لا یقدرون علی ضبطها فهی مسخرة لهم و هو قوله وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ أی سخرناها لهم حتی صارت منقادة فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ قسم الأنعام بأن جعل منها ما یرکب و منها ما یذبح فینتفع بلحمه

و یؤکل قال مقاتل الرکوب الحمولة یعنی الإبل و البقر وَ لَهُمْ فِیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ فمن منافعها لبس أصوافها و أشعارها و أوبارها و أکل لحومها و رکوب ظهرها(2) إلی غیر ذلک من أنواع المنافع الکثیرة فیها و المشارب من ألبانها أَ فَلا یَشْکُرُونَ الله علی هذه النعم (3).

وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ فیه وجوه أحدها أن معنی الإنزال هنا الإحداث و الإنشاء کقوله قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً(4) و لم ینزل اللباس و لکن أنزل الماء الذی هو سبب القطن و الصوف و اللباس یکون منهما فکذلک الأنعام تکون بالنبات و النبات بالماء.

و الثانی أنه أنزلها بعد أن خلقها فی الجنة عن الجبائی قال و فی الخبر الشاة من دواب الجنة و الإبل من دواب الجنة و الثالث أن المعنی جعلها نزلا و رزقا لکم و یعنی بالأزواج الثمانیة من الأنعام الإبل و البقر و الغنم الضأن و المعز من کل صنف اثنان هما زوجان (5).

أقول

و قال البیضاوی وَ أَنْزَلَ لَکُمْ أی و قضی أو قسم لکم فإن قضایاه توصف بالنزول من السماء حیث کتب فی اللوح أو أحدث بأسباب نازلة منها کأشعة

ص: 106


1- 1. فی المصدر: ای و لو لم نخلقها.
2- 2. فی المصدر: و رکوب ظهورها.
3- 3. مجمع البیان 8: 433.
4- 4. الأعراف: 26.
5- 5. مجمع البیان 8: 490.

«اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعَام» مرحوم طبرسی در مجمع گفته: از شتر و گاو و گوسفند «لِترَْکَبُواْ مِنهَْا» تا سوارشان شوید، «وَ مِنهَْا تَأْکلُُونَ» و از آن­ها بخورید، یعنی برخی برای سواری و خوردن هستند، مانند شتر و گاو و برخی فقط برای خوردن، مثل گوسفند، و برخی گفته­اند: مقصود از انعام در اینجا خصوص شتر است چون آن است که بیشتر بر آن سوار می­شوند، و لام در جمله (لترکبوا) برای تعلیل است، و از آنجا که خدای تعالی این چهار­پایان را آفریده و هم خواسته خلقش از آن­ها سود برند، و از طرف دیگر خدای متعالی هیچ گاه اراده کاری که قبیح یا مباح است را نمی کند؛ پس اراده فرمود که با نیّت قربت به وی و فرمانبری او از این چهارپایان بهره مند شوند. «وَ لَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ» از شیر و پشم و کرک و موی آن­ها استفاده می­کنید، «وَ لِتَبْلُغُواْ عَلَیهَْا حَاجَةً فیِ صُدُورِکُمْ» به اینکه سوار آن­ها شوید و به جاهایی برسید که برای حوائجتان قصد دارید به آنجا بروید و نیازهای خود را برآورید، «وَ عَلَیْهَا» و بر چهار­پایان که در اینجا خصوص شتر است «وَ عَلیَ الْفُلْکِ تحُْمَلُونَ» و بر کشتی­ها سوار شوید، یعنی با شتر در خشکی و با کشتی در دریا سفر کنید.(1)

«جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکمُ ْ» بیضاوی گفته: از جنس خودتان «أَزْوَاجًا» زنان را «وَ مِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا» و برای چهار­پایان هم جفت­هایی از جنس خودشان آفرید، یا انواع چهار­پایان را برای شما آفریده، یا نر و ماده آفریده، «یَذْرَؤُکُمْ» تا شما را فراوان کند، از ریشه «ذرء» به معنای پراکندن «فِیهِ» در این تدبیر، و تدبیر این است که انسان ها و چهار­پایان را زوج قرار داد تا آن­ها همچون منبعی برای گسترش و تکثیر، به تولید نسل بپردازند.(2)

«أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلیَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَت» مرحوم طبرسی گفته: شتر، متاعی از وسائل عیش و زندگی آن­ها بود، لذا خدای متعالی می فرماید: پس آیا در شتر و شیر خالص و گوارایی که خدا آن را از پستان­ او­، و از میان چرک و خون، برای نوش کنندگان خارج می کند، تفکّر نمی­کنند؟ می­فرماید: همان گونه که این را برای ایشان آفریدم، برای اهل بهشت در بهشت هم خواهم آفرید. برخی گفته­اند: یعنی آیا با نگاه کردنشان به شتر و خلقت عجیبش عبرت نمی­گیرند که موجودی صغیر آن را با تمام بزرگی و قوّتش رام می­کند، و به موجب اینکه خدای متعالی آن را مسخّر بندگانش کرده، مطیع او می­شود، پس [انسان] آن را بر روی زمین می­خواباند و بر آن سوار می­شود، آن گاه بلند می شود و در غیر شتر از میان چهار­پایان [نیازی به خوابانیدن آن ها نیست] و بر هیچ کدام آن­ها چیزی حمل نمی شود

ص: 107


1- . مجمع البیان 8. : 534
2- . انوار التنزیل 2 : 394

الکواکب و الأمطار(1) اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعامَ قال فی المجمع من الإبل و البقر و الغنم لِتَرْکَبُوا مِنْها أی لتنتفعوا برکوبها وَ مِنْها تَأْکُلُونَ یعنی أن بعضها للرکوب و الأکل کالإبل و البقر و بعضها للأکل کالأغنام و قیل المراد بالأنعام هاهنا الإبل خاصة لأنها التی ترکب و تحمل علیها فی أکثر العادات و اللام فی قوله لِتَرْکَبُوا لام الغرض و إذا کان الله تعالی خلق هذه الأنعام و أراد أن ینتفع خلقه بها و کان جل جلاله لا یرید القبیح و لا المباح فلا بد أن یکون أراد انتفاعهم بها علی وجه القربة إلیه و الطاعة له وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ من جهة ألبانها و أصوافها و أوبارها و أشعارها وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْها حاجَةً فِی صُدُورِکُمْ بأن ترکبوها و تبلغوا المواضع التی تقصدونها بحوائجکم وَ عَلَیْها أی و علی الأنعام و هی الإبل هنا وَ عَلَی الْفُلْکِ أی و علی السفن تُحْمَلُونَ یعنی علی الإبل فی البر و علی الفلک فی البحر تحملون فی الأسفار(2).

جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قال البیضاوی من جنسکم أَزْواجاً نساء وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً أی و خلق للأنعام من جنسها أزواجا أو خلق لکم من الأنعام أصنافا أو ذکورا و إناثا یَذْرَؤُکُمْ یکثرکم من الذرء و هو البث فِیهِ فی هذا التدبیر و هو جعل الناس و الأنعام أزواجا یکون بینهم توالد فإنه کالمنبع للبث و التکثیر(3).

أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ قال الطبرسی قدس سره کانت الإبل عیشا من عیشهم فیقول أ فلا یتفکرون فیها و ما یخرج الله من ضروعها مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِینَ یقول کما صنعت هذا لهم فکذلک أصنع لأهل الجنة فی الجنة و قیل معناه أ فلا یعتبرون بنظرهم إلی الإبل و ما رکبه الله علیه من عجیب الخلق فإنه مع عظمته و قوته یذلله الصغیر فینقاد له بتسخیر الله إیاه لعباده فیبرکه و یحمل علیه ثم یقوم و لیس ذلک فی غیره من ذوات الأربع فلا یحمل علی شی ء منها

ص: 107


1- 1. أنوار التنزیل 2: 353.
2- 2. مجمع البیان 8: 534.
3- 3. أنوار التنزیل 2: 394.

مگر آنکه آن حیوان ایستاده است. پس خداوند این نشانه را در شتر به ایشان نشان داد تا به سبب آن بر یگانگی خدا استدلال کنند. از حسن درباره این آیه سؤال شد و به او گفته شد: فیل که در شگفتی، بزرگ تر از شتر است، چرا خدا نفرمود: أفلا ینظرون الی الفیل کیف خلقت؟ حسن گفت: به این خاطر که فیل از خاطر و ذهن عرب دور است و در نزد او معهود نیست و پس از فیل، خوک است که عرب سوار بر آن نمی شود و گوشتش را نمی خورد، و شیرش را نمی­دوشد، ولی شتر از بهترین مال عرب و نزد ایشان از نفیس ترین چیزهاست، هسته خرما می­خورد و بچّه می آورد و شیر می­دهد، و یک کودک افسار او را گرفته و با وجود بزرگی جثّه­اش، او را به هر کجا که بخواهد می­برد. و حکایت شده که موشی، افسار شتری را گرفته بود و آن را هدایت می نمود و می­کشید تا موش داخل سوراخش شده و افسار را کشید و شتر خوابید و دهانش را به سوراخ موش نزدیک کرد.

رازی گفته: شتر چند ویژگی دارد:

1.

خدای تعالی حیواناتی را که برای کار خاصی نگهداری می­شوند را چند دسته قرار داده است؛ گاهی برای خوردن گوشتش و گاهی برای نوشیدن شیرش و یک بار برای سفر کردن با آن و بار دیگر برای بارکشی از شهری به شهر دیگر و گاهی نیز برای زیور نگهداری می­شوند و همه این منافع در شتر جمع است، و هیچ حیوانی همه این ویژگی­ها را با هم ندارد.

2.

در هر کدام از این منافع، شتر از حیوانات دیگر که برای یک ویژگی خاص نگهداری می­شوند سر است؛ چون اگر از لحاظ شیر دهی در نظر گرفته شود، بیشتر از آن­ها شیر می­دهد و اگر از نظر گوشت در نظر گرفته شود، گوشت بیشتری دارد و تعداد بیشتری را سیر می کند. از نظر ویژگی های دیگر نیز همین گونه است؛ مسافتی را که پیمودن آن با حیوان دیگری ممکن نیست، می­پیماید، چون به راه رفتن توانمند و بردبار است و به تشنگی شکیباست و و خوراک او از علوفه­ها، کمتر از خوراکی است که حیوانات دیگر نیاز دارند و بارهای سنگینی را که دیگر حیوانات را یارای حمل آن نیست، حمل می کند.

ص: 108

إلا و هو قائم فأراهم الله سبحانه هذه الآیة فیه لیستدلوا علی توحیده بذلک و سئل الحسن عن هذه الآیة و قیل له الفیل أعظم من الإبل فی الأعجوبة فقال أما الفیل فالعرب بعید العهد بها ثم هو خنزیر لا یرکب ظهرها و لا یؤکل لحمها و لا یحلب درها و الإبل من أعز مال العرب و أنفسه تأکل النوی و القت و تخرج اللبن و یأخذ الصبی بزمامها فیذهب بها حیث شاء مع عظمها فی نفسها و یحکی أن فأرة أخذت تجرها و هی تتبعها حتی دخلت الجحر فجرت الزمام و برکت الناقة فجرت فقربت فمها من جحر الفأر انتهی (1).

و قال الرازی للإبل خواص منها أنه تعالی جعل الحیوان الذی یقتنی (2)

أصنافا شتی فتارة یقتنی لیؤکل لحمه و تارة لیشرب لبنه و تارة لیحمل الإنسان فی الأسفار و تارة لینقل أمتعة الإنسان من بلد إلی بلد و تارة لیکون به زینة و جمال و هذه المنافع بأسرها حاصلة فی الإبل و إن شیئا من سائر الحیوانات لا تجتمع فیه هذه الخصال (3).

و ثانیها أنه فی کل واحد من هذه الخصال أفضل من الحیوان الذی لا توجد فیه إلا هذه الخصلة لأنها إن جعلت حلوبة سقت فأروت الکثیر و إن جعلت أکولة أطعمت و أشبعت الکثیر و إن جعلت رکوبة أمکن أن یقطع بها من المسافة المدیدة(4)

ما لا یمکن قطعه بحیوان آخر و ذلک لما رکب فیها من القوة علی مداومته علی السیر(5) و الصبر علی العطش و الاجتزاء من العلوفات ما لا یجتزئ (6) به حیوان آخر و إن جعلت حمولة(7) استقلت بحمل الأحمال الثقلیة التی لا یستقل بها سواها و منها

ص: 108


1- 1. مجمع البیان 10: 480.
2- 2. فی نسخة: یقتنی به.
3- 3. اختصر المصنّف.
4- 4. فی المصدر: من المسافات المدیدة.
5- 5. فی المصدر: من قوة احتمال المداومة علی السیر.
6- 6. فی المصدر: بما لا یجتزئ حیوان آخر.
7- 7. فی المصدر: و ان جعلت حملة.

3.

شتر بیشتر از همه حیوانات در دل عرب جا گرفته بود، از این رو آن را دیه کشتن انسان قرار داده بودند و پادشاهان آن­ها وقتی می­خواستند به شاعری که از راه دور آمده بود جایزه کلانی بدهند، صد شتر به او می­دادند چرا که از حیوانات دیگر چشمگیرتر بود، از این رو فرمود: «وَ لَکُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُون»(1){و در آنها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آنها را] از چراگاه برمی گردانید، و هنگامی که [آنها را] به چراگاه می برید.}

4.

من با گروهی به راهی می­رفتیم، پس راه را گم کردیم و آن­ها شتری را جلو انداختند و خود به دنبال او به راه افتادند. او از تپّه ای به تپّه ای و از سویی به سویی می­رفت و همه دنبالش بودند تا پس از زمانی دراز به راه رسید، و این به سبب نیروی خیال این حیوان است که چگونه با یک بار گذر، همه این تپّه ها و پیچ ها را در خیال خود حفظ می کند، تا آنجا که گروهی از خردمندان در پیدا کردن راه درمانده شدند، امّا شتر راه را پیدا کرد.

5.

شتر با اینکه بسیار نیرومند است، امّا از همه حیوانات فرمانبرتر است تا آنجا که به فرمان کودکی می­رود و همچنین بر خلاف حیوانات دیگر، به صورت نشسته بار را بر او حمل می­کنند، سپس برمی­خیزد.

این اوصاف ویژه فراوان که در شتر وجود دارد، بر خردمند لازم می­دارد تا در آفرینش و ترکیبش بیندیشد و به وسیله آن به آفریننده حکمت مدار رهنمون شود، و از آنجا که عرب زبانان از همه مردم به تندرستی و بیماری و سود و زیان شتر آگاه­تر بودند، از این رو جا داشت خدا تعالی آن­ها را [در ابتدا] به اندیشه در آفرینش او امر کند.

مؤلف

دمیری در حیاة الحیوان گفته: «ابل» اسم جنس به معنای شتر است و بر جمع اطلاق می­شود،

ص: 109


1- . نحل / 6

أن هذا الحیوان کان أعظم الحیوانات وقعا فی قلوب العرب و لذلک جعلوا دیة(1) قتل الإنسان إبلا و کان ملوکهم إذا أرادوا(2) المبالغة فی إعطاء الشاعر الذی جاء من المکان البعید أعطوه مائة(3) بعیر لأن امتلاء العین منه أشد من امتلاء العین من غیره و لهذا قال وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ (4) الآیة و منها أنی کنت مع جماعة فی مفازة فضللنا الطریق فقدموا جملا و تبعوه فکان ذلک الإبل (5) ینعطف من تل إلی تل و من جانب إلی جانب و الجمیع کانوا یتبعونه حتی وصل إلی الطریق بعد زمان طویل و هذا من قوة(6) تخیل ذلک الحیوان بالمرة الواحدة(7) کیف انحفظت فی خیاله صورة تلک المعاطف حتی أن الذی عجز جمع من العقلاء إلی الاهتداء إلیه فإن ذلک الحیوان اهتدی إلیه.

و منها أنها مع کونها فی غایة القوة علی العمل مباینة لغیرها فی الانقیاد و الطاعة لأضعف الحیوانات کالصبی و مباینة لغیرها أیضا فی أنها یحمل علیها و هی بارکة ثم تقوم فهذه الصفات الکثیرة الموجودة فیها توجب علی العاقل أن ینظر فی خلقتها و ترکیبها و یستدل بذلک علی وجود الصانع الحکیم سبحانه ثم إن العرب من أعرف الناس بأحوال الإبل فی صحتها و سقمها و منافعها و مضارها فلهذه الأسباب حسن من الحکیم تعالی أن یأمر بالتأمل فی خلقتها(8).

أقول

و قال الدمیری فی حیاة الحیوان الإبل الجمال و هی اسم واحد یقع علی

ص: 109


1- 1. فی المصدر: و لذلک فانهم جعلوا.
2- 2. فی المصدر: و کان الواحد من ملوکهم إذا أراد.
3- 3. فی المصدر:( جاءه) و فیه: اعطاء مائة بعیر.
4- 4. النحل: 6.
5- 5. فی المصدر: ذلک الجمل.
6- 6. فی المصدر: فتعجبنا من قوة.
7- 7. فی المصدر: انه بالمرة الواحدة.
8- 8. تفسیر الرازیّ 31: 156 و 157.

امّا جمع و اسم جمع نیست. ابن ماجه روایت کرده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «شتر مایه عزّت صاحبش است، و گوسفند برکت است و خیر و خوبی به پیشانی اسب تا روز رستاخیز گره خورده است.»

و شتر از حیوانات شگفت­آور است، اگرچه چون مردم زیاد او را می­بینند برایشان عادی شده و شگفتی ندارد. شتر حیوانی تنومند و بسیار فرمانبر است. با بار سنگین بلند می­شود و با آن می­نشیند و یک موش افسارش را گرفته و به هر کجا که بخواهد می­کشاند، بر پشتش خانه ای سقف دار حمل می کند که انسانی به همراه خوراک و نوشیدنی و لباس و ظروف و بستر خواب در آن می­نشیند، چنان که در اتاق مسکونی خود می­نشیند، و او همه این ها را با خود می­برد. از این رو خدا تعالی فرموده: «أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلیَ الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ»(1){آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟} و از یکی از حکماء نقل است که درباره شتر و بزرگیش سخن می­راند؛ حال آنکه هنوز شتر را ندیده بود. پس فکری کرد و آنگه گفت: باید گردنش دراز باشد.

و چون خدای تعالی اراده فرمود که او را کشتی خشکی­ قرار دهد، بر تحمّل تشنگی صبورش ساخت به طوری که وقتی یک بار آب بنوشد، تا ده روز سیراب می­ماند، و از هر گیاهی که در بیابان­ها و درّه ها بروید و دیگر چهار­پایان از آن نخورند تغذیه می کند. و در حدیث است که: (به شتر دشنام ندهید، چرا که مانع خون ریزی می شود و مهریه دوشیزه های ارجمند می­گردد.) یعنی آن را به عنوان خون بهای مقتول، از قاتل می­گیرند و به ولی دم می دهند و به این وسیله قاتل از قصاص رهایی می­یابد. و متکلّمان گفته­اند: هیچ حیوانی در حال شهوت مانند شترِ نر نیست؛ زیرا بد رفتار می­شود و دهانش کف می­کند و اگر سه برابر بار بر او نهند بکشد و خوراکش کم می­شود. و از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله درباره نماز خواندن

ص: 110


1- . غاشیه / 17

الجمع لیس بجمع و لا اسم جمع إنما هو دال علی الجنس

وَ رَوَی ابْنُ مَاجَهْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْإِبِلُ عِزٌّ لِأَهْلِهَا وَ الْغَنَمُ بَرَکَةٌ وَ الْخَیْرُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِی الْخَیْلِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و الإبل من الحیوان العجیب (1) و إن کان عجبها سقط من أعین الناس لکثرة رؤیتهم لها و هو أنه حیوان عظیم الجسم شدید الانقیاد ینهض بالحمل الثقیل و یبرک به و تأخذ زمامة فأرة تذهب به حیث شاءت و تحمل علی ظهره بیتا یقعد فیه الإنسان (2)

مع مأکوله و مشروبه و ملبوسه و ظروفه و وسائده کما فی بیته و تتخذ للبیت سقفا(3)

و هو یمشی بکل هذه و لهذا قال تعالی أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ و عن بعض الحکماء أنه حدث عن البعیر و عظم خلقه (4)

و کان قد نشأ بأرض لا إبل بها ففکر(5) ثم قال یوشک أن تکون طوال الأعناق و حین أراد الله (6) بها أن تکون سفائن البر صبرها علی احتمال العطش حتی أن ظمأها یرتفع إلی العشر و جعلها ترعی کل شی ء نابت فی البراری و المفاوز ما لا یرعاه سائر البهائم و فی الحدیث لا تسبوا الإبل فإن فیها رقوء الدم و مهر الکریمة أی تعطی (7) فی الدیات فتحقن بها الدماء فتقطع عن أن یهراق (8) دم القاتل و قال أصحاب الکلام فی طبائع الحیوان لیس لشی ء من الفحول مثل ما للجمل عند هیجانه إذ یسوء خلقه و یظهر زبده و رغاؤه فلو حمل ثلاثة أضعاف عادته حمل و یقل أکله (9)

وَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الصَّلَاةِ

ص: 110


1- 1. فی المصدر: و الإبل من الحیوانات العجیبة.
2- 2. فی المصدر: و یتخذ علی ظهره بیت یقعد الإنسان فیه.
3- 3. فی المصدر: کانه فی بیته و یتخذ للبیت سقف.
4- 4. فی المصدر: و عن بدیع خلقها.
5- 5. فی المصدر: ففکر ساعة.
6- 6. فی المصدر: و حیث أراد اللّه.
7- 7. فی المصدر: أی انها تعطی.
8- 8. فی المصدر: و تمنع من أن یهراق.
9- 9. زاد فی المصدر: و یخرج الشقشقة و هی الجلدة الحمراء التی یخرجها من جوفه و ینفخ فیها فتظهر من شدقه لا یعرف ما هی ا ه.

در خوابگاه شتران پرسیدند، فرمود: در خوابگاه شتران نماز نخوانید که آنجا جایگاه شیاطین است، و همچنین درباره نماز خواندن در آغل گوسفندان پرسیدند، حضرت فرمود: در آنجا نماز بخوانید، چرا که آن­ها مبارک هستند.(1)

و در مسند احمد و حاکم از عبد اللَّه بن جعفر نقل شده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به نخلستان یک نفر از انصار وارد شد و به ناگاه در آن شتری را مشاهده نمود. وقتی چشم شتر به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله افتاد اشک ریخت. پس رسول اکرم صلّی الله علیه و آله دست به کوهانش کشید و او آرام شد، آن گاه فرمود: صاحب این شتر کیست؟ جوانی از انصار به نزد حضرت آمد و گفت: از آن من است یا رسول اللَّه، فرمود: آیا درباره این زبان بسته از خدا نمی­ترسی که آن را به تو داده؟ او شکوه دارد که گرسنه اش می­داری و آبش می­کنی [از شدّت گرسنگی او را لاغر می­کنی.]

و طبرانی از جابر روایت کرده که به همراه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نبرد ذات الرقاع رفتیم و چون به حرّه واقم رسیدیم، شتری دوان دوان پیش آمد تا نزدیک رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید با صدای بلند صدا می­کرد. حضرت فرمود: این شتر از صاحبش به من شکایت می­کند و می­پندارد که سالیانی است آنقدر از او برای کشت، کار کشیده که او را عاجز و لاغر کرده و حال که پیر شده می­خواهد او را بکشد. ای جابر برو

ص: 111


1- . حیاة الحیوان: 9 - 11

فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ فَقَالَ لَا تُصَلُّوا فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ فَإِنَّهَا مِنَ الشَّیَاطِینِ (1)

وَ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی مَرَابِضِ الْغَنَمِ فَقَالَ صَلُّوا فِیهَا(2) فَإِنَّهَا بَرَکَةٌ(3).

وَ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ وَ الْحَاکِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ حَائِطاً لِبَعْضِ الْأَنْصَارِ فَإِذَا فِیهِ جَمَلٌ فَلَمَّا رَأَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ذَرَفَتْ عَیْنَاهُ فَمَسَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَنَامَهُ (4) فَسَکَنَ ثُمَّ قَالَ مَنْ رَبُّ هَذَا الْجَمَلِ فَجَاءَ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ هُوَ لِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَ لَا تَتَّقِی اللَّهَ فِی هَذِهِ الْبَهِیمَةِ الَّتِی مَلَّکَکَ اللَّهُ إِیَّاهَا فَإِنَّهُ یَشْکُو(5)

إِلَیَّ أَنَّکَ تُجِیعُهُ وَ تُذِیبُهُ.

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ ذَاتِ الرِّقَاعِ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِحَرَّةِ(6)

وَاقِمٍ أَقْبَلَ جَمَلٌ یَرْفُلُ حَتَّی دَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَرْغُو عَلَی هَامَتِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا الْجَمَلَ یَسْتَعْدِینِی عَلَی صَاحِبِهِ یَزْعُمُ أَنَّهُ کَانَ یَحْرُثُ عَلَیْهِ مُنْذُ سِنِینَ حَتَّی أَجْرَبَهُ (7) وَ أَعْجَفَهُ وَ کَبُرَ سِنُّهُ أَرَادَ نَحْرَهُ اذْهَبْ یَا جَابِرُ

ص: 111


1- 1. فی المصدر: فانها مأوی الشیاطین.
2- 2. فی المصدر: فانها مبارکة.
3- 3. حیاة الحیوان: 9- 11.
4- 4. فی المصدر: سنامه، و فی روایة: فمسح ذفرییه فسکن.
5- 5. فی المصدر: فانه شکا.
6- 6. فی معجم البلدان: حرة و اقم احدی حرتی المدینة و هی الشرقیة سمیت برجل من العمالیق اسمه و اقم نزلها فی الدهر الأول، و فی هذه الحرة کانت وقعة الحرة المشهورة فی أیّام یزید بن معاویة فی سنة 63 و أمیر الجیش من قبل یزید مسلم بن عقبة المری و سموه لقبیح صنیعه مسرفا، قدم المدینة فنزل حرة و اقم و خرج إلیه أهل المدینة یحاربونه فکسرهم و قتل من الموالی ثلاثة آلاف و خمسمائة رجل، و من الأنصار الفار و اربعمائة و قیل: الفا و سبعمائة، و من قریش الفا و ثلاثمائة، و دخل جنده المدینة فنهبوا الأموال و سبوا الذرّیة و استباحوا الفروج، و حملت منهم ثمانمائة حرة و ولدن ا ه.
7- 7. فی المصدر: حتی اعجزه.

صاحبش را بیاور. جابر گفت: او را نمی­شناسم، فرمود: تو را راهنمایی می­کند. گفت: پس شتر گردنکشان پیشاپیش من حرکت کرد تا مرا به مجلس بنی حطمه برد و آنجا نگه داشت. گفتم: صاحب این شتر کجاست؟ گفتند: این مال فلان بن فلان است. نزدش آمدم و گفتم: رسول خدا صلّی الله علیه و آله را اجابت کن، همراه من آمد تا به محضر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید. حضرت به او فرمود: شترت گمان می کند که تو مدّتی با او کشت کرده­ای و او را عاجز و لاغر نموده­ای و حال که پیر شده می­خواهی او را بکشی! گفت: قسم به کسی که تو را به پیامبری برانگیخت، مطلب چنین است. فرمود: پاداش مملوک شایسته چنین نیست. سپس فرمود: آن را به من بفروش. گفت: چَشم، و پیامبر او را خرید و در چراگاه رها کرد تا فربه شد. و هرگاه شتر آبکش یکی از مهاجرین و یا انصار بیمار می­شد، آن را به حضرت می داد [و ایشان با شتر همین گونه رفتار می­کرد] و او سال­ها این چنین زنده بود .

و گفته: «بقر» اسم جنس برای مذکر و مؤنّث گاو است و تاء آن برای وحدت است [نه برای تأنیث]، و او حیوانی است نیرومند و پر سود، و خدا او را رام آفریده، بدون ابزاری که درنده ها دارند؛ چون تحت حمایت انسان است و انسان از او نگهداری و دشمنش را دفع می کند. پس اگر ابزار درندگی داشت، نگهداریش برای انسان دشوار بود، و گاو بی شاخ می­داند ابزارش در سر او است و آن را به جای شاخ به کار می­برد، مثل گوساله ها که هنوز شاخ بر نیاورده­اند، امّا فطرتا می­دانند که با سر شاخ بزنند و از خود دفاع کنند. و گاوها چند دسته اند: برخی گاومیش نام دارند که پرشیرتر و تنومندتر از همه هستند و برخی عراب نام دارند که کم مو و دو رنگند و دسته دیگر را دربانه گویند. و غالبا اینگونه است

ص: 112

إِلَی صَاحِبِهِ فَأْتِ بِهِ قَالَ مَا أَعْرِفُهُ قَالَ إِنَّهُ سَیَدُلُّکَ عَلَیْهِ قَالَ فَخَرَجَ بَیْنَ یَدَیَّ مُعْنِقاً حَتَّی وَقَفَ بِی مَجْلِسَ بَنِی حَطْمَةَ(1) فَقُلْتُ أَیْنَ رَبُّ هَذَا الْجَمَلِ قَالُوا هَذَا لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَجِئْتُهُ فَقُلْتُ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ فَخَرَجَ مَعِی حَتَّی إِذَا جَاءَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ جَمَلَکَ یَزْعُمُ أَنَّکَ حَرَثْتَ عَلَیْهِ زَمَاناً حَتَّی إِذَا أَجْرَبْتَهُ وَ أَعْجَفْتَهُ وَ کَبُرَ سِنُّهُ أَرَدْتَ نَحْرَهُ (2)

قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ إِنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ (3)

قَالَ صلی الله علیه و آله مَا هَکَذَا جَزَاءُ الْمَمْلُوکِ الصَّالِحِ ثُمَّ قَالَ بِعْنِیهِ (4) قَالَ نَعَمْ فَابْتَاعَهُ مِنْهُ ثُمَّ أَرْسَلَهُ صلی الله علیه و آله فِی الشَّجَرِ حَتَّی نَصَبَ سَنَامُهُ وَ کَانَ إِذَا اعْتَلَّ عَلَی بَعْضِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ نَوَاضِحِهِمْ شَیْ ءٌ أَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَمَکَثَ کَذَلِکَ زَمَاناً(5).

و قال البقر اسم جنس یقع علی الذکر و الأنثی و إنما دخلته الهاء للوحدة و الجمع بقرات و هو حیوان شدید القوة کثیر المنفعة خلقه الله ذللا(6) و لم یخلق له سلاحا شدیدا کما للسباع لأنه فی رعایة الإنسان فالإنسان یدفع عنه عدوه فلو کان له سلاح لصعب علی الإنسان ضبطه و البقر الأجم (7) یعلم أن سلاحه فی رأسه فیستعمل محل القرن کما تری فی العجاجیل قبل نبات قرونها تنطح برءوسها تفعل ذلک طبعا و هی أجناس منها الجوامیس و هی أکثرها ألبانا و أعظمها أجسادا(8)

و منها العراب و هی جرد ملس الألوان و منها نوع آخر یقال له الدربانة(9) و البقر ینزو ذکورها

ص: 112


1- 1. فی المصدر: بنی خطمة.
2- 2. فی المصدر: حتی إذا أعجزته و أعجفته و کبر سنه أردت أن تنحره.
3- 3. فی المصدر: لکذلک.
4- 4. فی المصدر: تبیعه؟.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 145.
6- 6. فی المصدر: ذلولا.
7- 7. أی الذی لا قرن له.
8- 8. فی المصدر: و اعظمها اجساما.
9- 9. فی المصدر: و هی التی تنقل علیها الاحمال و ربما کانت اسنمة.

که چون گاو نر یک ساله می­شود بر روی ماده گاو می­جهد و او [در این موقع] پر منی می­باشد. و همه حیوانات ماده، آواز نرم­تری نسبت به حیوانات نر دارند به جز گاو که صدای ماده اش کلفت تر و رساتر است. و گاو دندان­های پیشین بالا ندارد و علف را با دندان­های زیرین می­بُرد.

مؤلف کتاب ترغیب و ترهیب و بیهقی در الشعب از ابن عباس آورده­اند که پادشاهی مخفیانه در کشورش به شکار رفت، پس مهمان مردی شد که ماده گاوی داشت و آن ماده گاو، شب از چراگاه برگشت و به اندازه سی گاو شیر داد. پادشاه تصمیم گرفت که آن گاو را از صاحبش بستاند. فردا که گاو از چراگاه برگشت، نیمی از آن شیر را داشت. پادشاه به صاحبش گفت: چرا شیر گاوت کم شد؟ مگر در چراگاه دیروز نبود؟ گفت: چرا ولی به نظرم پادشاه تصمیم بدی برای یکی از رعایا گرفته از این رو شیرش کم شده، زیرا وقتی پادشاه ستم کند یا قصد ستم داشته باشد، برکت می­رود. راوی گوید: پادشاه با خود پیمان بست که آن گاو را نستاند و به کسی ستم نکند. فردا آن گاو به چراگاه رفت و شب آمد و شیر روز نخست را داشت و پادشاه از آن عبرت گرفت و عدالت پیشه نمود و گفت: وقتی پادشاه ستم کند یا قصد ستم نماید برکت برود، پس من باید عادل باشم و بهترین وضع را داشته باشم.(1)

و نیز گفته: «غنم» اسم جمع به معنای گوسفند است که از لفظ خودش مفرد ندارد. ابی سعید خدری گوید: شتر داران و گوسفند داران نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به یکدیگر فخر و مباهات کردند، پس آن حضرت فرمود: سنگینی و آرامش در گوسفندداران است، و به خود بالیدن و تکبّر از ویژگی­های شترداران است. و این روایت در صحیح بخاری و مسلم با الفاظ مختلف آمده، از آن جمله: آرامش در گوسفندداران است، و به خود بالیدن و تظاهر از ویژگی­های اسب داران و شترداران است. و به لفظ دیگر چنین است: به خود بالیدن و تکبّر از ویژگی­های شترداران است و سنگینی و آرامش در گوسفندداران است.

سکینه یعنی آرامش، و وقار یعنی فروتنی، و مراد از فخر بالیدن به بسیاری

ص: 113


1- . حیاة الحیوان 1 : 105 - 107

علی إناثها إذا تمت لها سنة من عمرها فی الغالب و هی کثیرة المنی و کل الحیوان إناثه أرق صوتا من الذکور إلا البقر فإن الأنثی أفخم و أجهر و لیس لجنس البقر ثنایا علیا فهی تقطع الحشیش بالسفلی.

و ذکر صاحب الترغیب و الترهیب و البیهقی فی الشعب عن ابن عباس أن ملکا من الملوک خرج یتصید فی مملکته مختفیا من الناس (1) فنزل علی رجل له بقرة فراحت علیه تلک البقرة فحلبت مقدار ثلاثین بقرة فحدث الملک نفسه أن یأخذها فلما کان من الغد غدت البقرة إلی مرعاها ثم راحت فحلبت نصف ذلک فدعا الملک صاحبها فقال أخبرنی عن بقرتک هذه لم نقص حلابها أ لم یکن مرعاها الیوم مرعاها بالأمس قال بلی و لکن أری الملک أضمر لبعض الرعیة سوء فنقص لبنها فإن الملک إذا ظلم أو هم بظلم ذهبت البرکة قال فعاهد الملک ربه أن لا یأخذها و لا یظلم أحدا قال فغدت ثم راحت (2) فحلبت حلابها فی الیوم الأول فاعتبر الملک بذلک و عدل و قال إن الملک إذا ظلم أو هم بظلم ذهبت البرکة لا جرم لأعدلن و لأکونن علی أفضل الحالات (3).

و قال الغنم الشاة لا واحد له من لفظه

وَ رَوَی عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ بِسَنَدِهِ إِلَی عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: افْتَخَرَ أَهْلُ الْإِبِلِ وَ أَهْلُ الْغَنَمِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ فِی أَهْلِ الْغَنَمِ وَ الْفَخْرُ وَ الْخُیَلَاءُ فِی الْفَدَّادِینَ أَهْلِ الْإِبِلِ.

و هو فی الصحیحین بألفاظ مختلفة منها السکینة(4) فی أهل الغنم و الفخر و الریاء فی الفدادین أهل الخیل و الوبر و فی لفظ الفخر و الخیلاء فی أصحاب الإبل و السکینة و الوقار فی أصحاب الشاة.

أراد بالسکینة السکون و بالوقار التواضع و أراد بالفخر التفاخر بکثرة

ص: 113


1- 1. فی المصدر: خرج من بلده یسیر فی مملکته و هو مستخف من الناس.
2- 2. فی المصدر: فغدت فرعت ثمّ راحت.
3- 3. حیاة الحیوان 1: 105- 107.
4- 4. فی المصدر: السکینة و الوقار.

مال و جاه و غیر آن از شؤون اهل دنیا است، و مراد از خیلاء، تکبّر می­باشد و از همین باب است سخن خدای تعالی که می­فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یحُِبُّ کلَ مخُْتَالٍ فَخُورٍ»(1){خدا خودپسندِ لاف زن را دوست نمی دارد.} و مقصود از اهل وبر شتردارانند؛ زیرا «وبر» موی شتر است، همان طور که صوف پشم گوسفند و شعر موی بز است، و از این رو خدای تعالی فرموده: «وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ» {و از پشم­ها و کرک­ها و موهای آن ها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد].} و این بیان حال غالب گوسفندداران و شترداران است، و برخی گفته­اند: منظور از گوسفندداران، مردم یمن هستند، زیرا بیشترشان گوسفند دارند بر خلاف ربیعه و مضرّ که شتر دارند.

گوسفند دو نوع است: میش و بز. جاحظ گفته: اتّفاق نظر دارند که میش برتر از بز است و چند دلیل هم آورده­اند.

1.

خدای تعالی در قرآن نام میش را بر نام بز مقدّم داشته و فرموده: «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ»(2)

2.

اینکه فرموده: «إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لیِ َ نَعْجَةٌ وَاحِدَة»(3){این [شخص] برادر من است. او را نود و نه میش، و مرا یک میش است.}، و نفرموده نود و نه ماده بز برای او و یکی برای من.

3.

اینکه فرموده: «وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ»(4){و او را در ازای قربانیِ بزرگی باز رهانیدیم.} [و چنان که جاحظ گفته آن بره نری بوده است.]

4.

میش، سالی یک بار می­زاید و یک فرزند به دنیا می­آورد، ولی بز، دو بار می­زاید و دو تا سه بچه به دنیا می­آورد و برکت میش بیشتر است.

5.

چراگاه میش دوباره می­روید؛ زیرا او گیاه را از ریشه نمی خورد بلکه آنچه را روی زمین برآمده می خورد، ولی چراگاه بز دوباره نمی­روید چون او گیاه را ریشه کن می­کند.

6.

پشم میش، از موی بز برتر است و ارزش بیشتری دارد و فقط میش پشم دارد.

7.

وقتی عرب می­خواهد کسی را به خوبی بستاید

ص: 114


1- . لقمان / 18
2- . انعام / 143
3- . ص / 23
4- . صافات / 107

المال و الجاه و غیر ذلک من مراتب أهل الدنیا و بالخیلاء التکبر و التعاظم و منه قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ(1) و مراده بالوبر أهل الإبل لأنه لها کالصوف للغنم (2) و الشعر للمعز و لذلک قال تعالی وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ (3) و هذا منه صلی الله علیه و آله إخبار عن أکثر حال أهل الغنم و أهل الإبل و أغلبه و قیل أراد به أی بأهل الغنم أهل الیمن لأن أکثرهم أهل الغنم بخلاف ربیعة و مضر فإنهم أصحاب إبل.

و الغنم علی ضربین ضائنة و ماعزة قال الجاحظ و اتفقوا علی أن الضأن أفضل من الماعز(4)

و استدلوا علیه بأوجه منها أن الله تعالی بدأ بذکر الضأن فی القرآن فقال مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ (5) و منها قوله إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً(6) و منها فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ (7) و مما یذکر من فضلها أنها تلد فی السنة مرة و تفرد غالبا و المعز تلد مرتین و قد تثنی و تثلث و البرکة فی الضأن أکثر و من ذلک أن الضأن إذا رعت شیئا من الکلأ فإنه ینبت و إذا رعت الماعز شیئا لا ینبت لأن المعز تقلعه من أصولها و الضأن ترعی ما علی وجه الأرض و أیضا فإن صوف الضأن أفضل من شعر المعز و أعز قیمة و لیس الصوف إلا للضأن و منها أنهم کانوا إذا مدحوا

ص: 114


1- 1. لقمان: 18.
2- 2. فی المصدر: کالصوف للضأن.
3- 3. النحل: 80.
4- 4. فی المصدر: من المعز.
5- 5. الأنعام: 143.
6- 6. فی المصدر: و تسعون نعجة ولی نعجة واحدة. و لم یقل: تسع و تسعون عنزا و لی عنز واحدة. أقول: الآیة فی ص: 23.
7- 7. زاد فی المصدر: و اجمعوا کما قال الحافظ انه کبش. أقول: الآیة فی الصافّات: 107.

می گوید: همانا فلانی کبش (میش) است و هرگاه می خواهد از کسی نکوهش کند می گوید: فلانی جز نرّه بز نیست.

8.

از جمله چیز­هایی که خداوند در خلقت بز قرار داده و موجب خواری اوست این است که عورتین او را آشکار قرار داده است به خلاف کبش، از این رو رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله محلّل(1) را به نرّه بز عاریه تشبیه نموده است.

9.

سر میش و گوشتش خوشبوتر و بهتر از سر و گوشت بز است، چون گوشت بز خلط سوداء را تحریک می کند، ایجاد بلغم می کند و موجب فراموشی می­گردد و مایه فساد خون می­شود، بر عکس گوشت میش .

ابوزید گفته: به بچّه تازه تولّد یافته گوسفند و بز «سخله» گفته می­شود، نر باشد یا ماده، و جمع آن «سَخل و سِخال» است، و تا زمانی که شیر خوار است این نام را دارد، بعد از آن به نر و ماده آن «بَهمه» گفته می­شود و جمع آن «بُهم» است. و به بچّه بز در وقت ولادت «سلیل و سلیط» گفته می­شود، وقتی به چهار ماهگی رسید و از مادر جدا شد و سبزی خوار شد؛ اگر بچّه بز باشد، به نر آن «جفر» و به ماده­اش «جفره» گفته می­شود و جمع آن «جفار» است. و آن گاه که بدنش قوی شد و یکسال بر او گذشت «عریض» نامیده می­شود و جمعش «عِرضان» است و به نوعی از آن، «عتود» که جمع آن «أعتده و عتدان» است، گفته می­شود و آن را در تمام این مراحل اگر بچّه بزِ نر باشد «جدی»، و اگر بچّه بز ماده باشد «عناق» می­نامند، و آن زمان که به دنبال مادرش حرکت می کند به او «تلو» می­­گویند؛ چرا که به دنبال او حرکت می کند. از دیگر نام­های «جدی، أُمّر و هلّع و هلّعه و عطعط» است و به عناق، بُکره نیز گفته می­شود. پس وقتی که یک ساله شد نر آن «تیس» و ماده­اش را «عنز» می­نامند، و در سال دوم به آن­ها «جذع و جذعه» می­گویند. و در سال­های بعد به ترتیب به آن «ثنیّ و ثنیّه، رباعیّ و رباعیّه، سدس و سدسه، ضالع و ضالعه» گفته می­شود و عرب می گوید: «ضَلَعَ یضلع ضلوعا» و جمع آن ضُلّع است.

ص: 115


1- . یعنی کسی که بعد از سه طلاقه شدن زن برای حلال شدن مجدّد او بر شوهر اوّلش با او ازدواج کرده و سپس او را طلاق می­دهد.

شخصا قالوا إنما هو کبش و إذا ذموه قالوا ما هو إلا تیس (1) و مما أهان الله به التیس أن جعله مهتوک الستر مکشوف القبل و الدبر بخلاف الکبش و لذا شبه رسول الله صلی الله علیه و آله المحلل بالتیس المستعار.

و منها أن رءوس الضأن أطیب و أفضل من رءوس الماعز و کذلک لحمها فإن أکل لحم الماعز یحرک المرة السوداء و یولد البلغم و یورث النسیان و یفسد الدم و لحم الضأن عکس ذلک قال أبو زید یقال لما تضعه الغنم و المعز حالة وضعه سخلة ذکرا کان أو أنثی و جمعها سخل بفتح السین و سخال بکسرها ثم لا یزال اسمه ذلک ما دام یرضع اللبن ثم یقال للذکر و الأنثی بهمة بفتح الباء و الجمع بهم بضمها و یقال لولد المعز حین یولد سلیل و سلیط فإذا بلغ أربعة أشهر و فصل عن أمه و أکل من البقل فإن کان من أولاد المعز فهو جفر و الأنثی جفرة و الجمع جفار فإذا قوی و أتی علیه حول فهو عریض و جمعه عرضان بکسر العین و العتود نوع منه و جمعه أعتدة و عتدان و هو فی ذلک جدی (2)

و الأنثی عناق إذا کان من أولاد المعز و یقال له إذا تبع أمه تلو لأنه یتلو أمه و یقال للجدی أمر بضم الهمزة و تشدید المیم و الراء المهملة فی آخره و یقال له هلع و هلعة بضم الهاء و تشدید اللام و البکرة العناق أیضا و العطعط الجدی فإذا أتی علیه حول فالذکر تیس و الأنثی عنز ثم یکون جذعا فی السنة الثانیة و الأنثی جذعة فإذا طعن فی السنة الثالثة فهو ثنی و الأنثی ثنیة فإذا طعن فی السنة الرابعة کان رباعیا و الأنثی رباعیة(3) ثم تکون سدسا و الأنثی سدسة(4) ثم یکون ضالعا و الأنثی کذلک و یقال ضلع یضلع ضلوعا و الجمع الضلع

ص: 115


1- 1. فی المصدر: انما هو تیس و اذ أرادوا المبالغة فی الذم قالوا: انما هو تیس فی سفینة.
2- 2. فی المصدر: و هو فی کل ذلک جدی.
3- 3. زاد فی المصدر بعد ذلک: ثم یکون خماسیا و الأنثی خماسیة.
4- 4. فی المصدر: ثم یکون سداسیا و الأنثی سداسیة.

ابو زید همچنین گفته: در خصوص بچّه بز «حلّان و جلّام» هم گفته می­شود. و در حدیث آمده: «فی الإرنب یصیبها المحرِم جلّان» یعنی اگر کسی در حال احرامِ حج خرگوشی را شکار کند، کفّاره­اش یک جلّان است.

جاحظ گفته: برخی درباره فرزندان میش این نام­ها را به کار برده­اند، همان طور که به فرزندان بز نیز گفته شده؛ به جز موارد اندکی که با هم تفاوت دارند. کسایی گفته: میش در اندازه بزِ «عریض» خروف و مؤنث آن خروفه است. و به نرِ آن، (حمل) نیز گفته می­شود و به مادهِ آن «رَخِل» که جمع آن «رُخال» است و از جمله جمع­های غیر قیاسی می­باشد، همان طور که عرب جمع کلمه ظُئر را ظؤار استعمال نموده است. و به گوسفندی که به زودی فرزندی به دنیا می­آورد «ربّی و رباب» گفته می­شود، و به فرزندان نر و ماده میش و بز، به همگی این­ها، «بهمه» گفته می­شود، تا زمانی که به سنی برسند که بخورند و نشخوار کنند. در این زمان به آن­ها «قِرقِر» گفته می­شود و جمع آن «قرقار و قرقور» است. و (جِلاّم) به جدی هم گفته می­شود، و «بَذَج» تنها به فرزندان میش گفته می­شود که جمع آن «بِذجان» است.

و ابن ماجه با سند صحیح از امّ هانی روایت کرده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: گوسفندی تهیّه کن که برکت دارد.

و زنی به آن حضرت شکایت کرد که گوسفندانش رشد نمی کنند، حضرت فرمود: گوسفندانت چه رنگی دارند؟ گفت: سیاه، فرمود: با گوسفندان سفید عوض کن که برکت دارد.

و در حدیث آمده است که در آغل گوسفندان نماز بخوانید و آب بینی آن­ها را با دست پاک کنید.

و ابو داود روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله صد گوسفند داشت و نمی­خواست از این مقدار بیشتر شود و هرگاه گوسفندی زاییده می­شد، حضرت به جای آن یکی را ذبح می­کرد.

ص: 116

بتشدید اللام (1) و قال الجلان و الجلام (2) من أولاد المعز خاصة و فی الحدیث فی الأرنب یصیبها المحرم جلان (3).

قال الجاحظ و قد قالوا فی أولاد الضأن کما قالوا فی أولاد المعز إلا فی مواضع قال الکسائی هی خروف (4) فی العریض من أولاد المعز و الأنثی خروفة و یقال له حمل و الأنثی رخل بفتح الراء المهملة و کسر الخاء المعجمة و الجمع رخال بضم الراء و هو مما جمع علی غیر قیاس کما قالوا فی المرضع ظئر و ظؤار و للشاة القریبة العهد بالنتاج ربی و رباب و البهمة للذکر و الأنثی من أولاد الضأن و المعز جمیعا و لا یزال کذلک حتی یأکل و یجتر ثم هو قرقر بقافین مکسورتین و الجمع قرقار و قرقور و هذا کله حین یأکل و یجتر و الجلام بکسر الجیم الجدی أیضا و البذج بفتح الباء و الذال المعجمة و بالجیم فی آخره من أولاد الضأن خاصة و الجمع بذجان.

وَ رَوَی ابْنُ مَاجَهْ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ أُمِّ هَانِی قَالَتْ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهَا اتَّخِذِی غَنَماً فَإِنَّ فِیهَا الْبَرَکَةَ وَ شَکَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ أَنَّ غَنَمَهَا لَا تَزْکُو فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَلْوَانُهَا قَالَتْ سُودٌ فَقَالَ عَفِّرِی أَیِ اسْتَبْدِلِی أَغْنَاماً بِیضاً فَإِنَّ الْبَرَکَةَ فِیهَا.

وَ فِی الْحَدِیثِ: صَلُّوا فِی مَرَابِضِ الْغَنَمِ وَ امْسَحُوا رُغَامَهَا.

و الرغام ما یسیل من الأنف.

وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَتْ لَهُ مِائَةُ شَاةٍ لَا یُرِیدُ أَنْ تَزِیدَ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله کُلَّمَا وُلِدَتْ سَخْلَةٌ ذَبَحَ مَکَانَهَا شَاةً.

ص: 116


1- 1. فی المصدر: ثم یکون صالغا و الأنثی کذلک، و یقال: صلغ یصلغ صلوغا و الجمع الصلغ بتشدید الصاد و اللام.
2- 2. فی المصدر:« الحلان و الجلام» أقول: و لعلّ الصحیح فیهما بالحاء المهملة.
3- 3. فی المصدر: الحلان.
4- 4. فی المصدر: هو خروف.

و مالک، ابو داود، بخاری، نسائی و ابن ماجه همه از ابی سعید خدری روایت کرده­اند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نزدیک است که بهترین دارایی مسلمان گوسفند باشد؛ چرا که [برای چرانیدن او] به دنبالش به قلّه کوه­ها و جاهایی که باران خیز است می رود و دینش را از فتنه می­رهاند.

ابو زنّاد گفته: آن حضرت از میان سایر چیز­ها، تنها گوسفند را نام برد، برای آنکه مردم را به فروتنی تشویق کند و به برگزیدن گمنامی و ترک برتری جویی و خود نمایی توجّه دهد. و به راستی که پیامبران و صالحان همگی این کار - چرانیدن گوسفند - را انجام داده­اند. و نبیّ مکرّم صلی اللَّه علیه و آله فرموده که خدا هیچ پیامبری را نفرستاده مگر اینکه شبان بوده است.

و همچنین آن حضرت خبر داده که آرامش در گوسفندداران است. و در حدیث است که آن حضرت فرمود: هیچ پیامبری نبوده مگر اینکه گوسفند چرانیده، به ایشان گفته شد: یا رسول اللَّه شما هم [این چنین بودید]؟ فرمود: آری من هم [شبان بوده­ام] .

برخی گفته­اند: حکمتش این است که خدای عزّ و جلّ شبانی را برای آماده سازی انبیاء قرار داده تا بتوانند شبان مردم شوند و امّت هایشان را تحت سرپرستی خود بگیرند. و حاکم در مستدرک خود از ابن عمر نقل کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در خواب، گوسفندان سیاهی را دیدم که گوسفندان فراوان سفیدی در میان آن­ها درآمده بودند. گفتند: ای رسول خدا آن را به چه تعبیر کردی؟ فرمود: به عجم، که در دین شما و در نژاد شما شریک می­شوند. گفتند: ای رسول خدا، عجم [در دین و نسب ما شریک می­شود]؟ فرمود: اگر ایمان در ستاره ثریا آویخته شده باشد، مردانی از عجم به آن دست می­یابند.

و در کتاب عجائب المخلوقات به نقل از حضرت موسی بن عمران علیه السّلام آمده که وی از چشمه آبی که در دامنه کوهی قرار داشت عبور کرد و با آب آن وضو گرفت. سپس از کوه بالا آمد تا نماز بخواند. ناگاه سواری رسید و از آن چشمه نوشید و کیسه پولی از درهم در آن نهاد و رفت. پس از او، شبان گوسفندانی آمد و آن کیسه را دید و برگرفت و رفت و به جای او پیرمرد تنگدستی سر چشمه آمد که بسته هیزمی بر سر داشت. پس آن بسته را در آنجا نهاد و

ص: 117

وَ رَوَی مَالِکٌ وَ أَبُو دَاوُدَ وَ الْبُخَارِیُّ وَ النَّسَائِیُّ وَ ابْنُ مَاجَهْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ خَیْرُ مَالِ الْمُسْلِمِ غَنَماً یَتْبَعُ بِهَا شَعَفَ الْجِبَالِ وَ مَوَاضِعَ الْقَطْرِ یَفِرُّ بِدِینِهِ مِنَ الْفِتَنِ.

شعف الجبال بفتح الشین المعجمة و العین المهملة رءوسها و شعف کل شی ء أعلاه قال أبو الزناد خص علیه السلام الغنم من بین سائر الأشیاء حضا علی التواضع و تنبیها علی إیثار الخمول و ترک الاستعلاء و الظهور و قد رعاها الأنبیاء و الصالحون

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا رَاعِیَ غَنَمٍ (1).

وَ أَخْبَرَ صلی الله علیه و آله: أَنَّ السَّکِینَةَ فِی أَهْلِ الْغَنَمِ.

وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ رَعَی الْغَنَمَ قِیلَ وَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ أَنَا(2).

قیل و الحکمة أن الله عز و جل جعل الرعی فی الأنبیاء تقدمة لهم لیکونوا رعاة الخلق و تکون (3) أممهم رعایا لهم.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ فِی مُسْتَدْرَکِهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَأَیْتُ غَنَماً سُوداً دَخَلَتْ فِیهَا غَنَمٌ کَثِیرٌ بِیضٌ فَقَالُوا فَمَا أَوَّلْتَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْعَجَمُ (4) یَشْرَکُونَکُمْ فِی دِینِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالُوا الْعَجَمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ کَانَ الْإِیمَانُ مُعَلَّقاً بِالثُّرَیَّا لَنَالَهُ رِجَالٌ مِنَ الْعَجَمِ.

و فی عجائب المخلوقات عن موسی بن عمران علیه السلام: أنه اجتاز بعین ماء فی سفح جبل فتوضأ منها ثم ارتقی الجبل لیصلی إذ أقبل فارس فشرب من ماء العین و ترک عنده کیسا فیه دراهم و ذهب مارا فجاء بعده راعی غنم فرأی الکیس فأخذه و مضی ثم جاء بعده شیخا علیه أثر البؤس و علی رأسه حزمة حطب فوضعها هناک ثم

ص: 117


1- 1. فی المصدر: إلا رعی غنما.
2- 2. زاد فی المصدر: و کنت أرعاها لاهل مکّة بالقراریط. قال سوید: یعنی کل شاة بقیراط.
3- 3. فی المصدر: و لتکون.
4- 4. العجم: الفرس، خلاف العرب.

دراز کشید تا استراحت کند. طولی نکشید که آن سوار برگشت و به دنبال آن کیسه گشت، امّا آن را نیافت. پس به سوی آن پیرمرد آمد و کیسه را از او طلب نمود. شیخ منکر [برداشتن کیسه] شد. و این کشمکش پیوسته در میان آن دو ادامه داشت تا اینکه او را مورد ضرب و شتم قرار داد تا کشته شد. موسی علیه السّلام گفت: پروردگارا آیا این اتّفاقات عادلانه بود؟ خدای سبحان به او وحی کرد: این پیرمرد پدر این اسب سوار را کشته بود و پدر اسب سوار نیز به پدر شبان به اندازه آنچه در کیسه بود بدهکار بود؛ پس میان آن­ها قصاص شد و دِین پرداخته شد و من قضاوت کننده عادلی هستم .

روایات

روایت1.

خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام باقر علیه السّلام فرمود: برکت ده جزء دارد که نه قسمت آن در تجارت و یک دهم باقیمانده در پوست است.

مرحوم صدوق در توضیح این روایت می گوید: منظور از پوست، پوست گوسفند است و گواه این سخن روایتی است که از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: نه دهم روزی در تجارت و یک جزء باقیمانده در «سابیاء» است که به معنای گوسفند است. زید بن علی بن الحسین علیهما السّلام از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: نه دهم روزی در تجارت و یک جزء باقیمانده در «سابیاء» است؛ یعنی گوسفند.(1)

توضیح

ابن اثیر در نهایه بعد از نقل روایتی که در مورد سابیاء است گفته: منظور از سابیاء، فرزندان چهار پایان و فراوانی آن­ها می باشد، به طوری که گفته می­شود: خاندان فلان، سابیاء - چهار­پایان - فراوان دارند. و جمع آن «سوابی» است، و آن در اصل پوستی است که فرزند در آن بیرون می­آید، و برخی گفته­اند: منظور مشیمه است. (پایان نقل قول)(2)

مؤلف

شاید مقصود از جلود در روایت نخست، جانوران پوست دار است،

ص: 118


1- . خصال 2 : 445 - 446
2- . نهایه 2 : 157

استلقی لیستریح فما کان إلا قلیلا حتی عاد الفارس فطلب کیسه (1) فلم یجده فأقبل علی الشیخ یطالبه فأنکر فلم یزالا کذلک حتی ضربه و لم یزل یضربه حتی قتله فقال موسی یا رب کیف العدل فی هذه الأمور فأوحی الله إلیه أن الشیخ کان قتل أبا الفارس و کان علی أب الفارس دین لأب الراعی مقدار ما فی الکیس فجری بینهما القصاص و قضی الدین و أنا حکم عدل (2).

الأخبار

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ سُفْیَانَ الْحَرِیرِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْبَرَکَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِهَا فِی التِّجَارَةِ وَ الْعُشْرُ الْبَاقِی فِی الْجُلُودِ.

قال الصدوق رضی الله عنه یعنی بالجلود الغنم و تصدیق ذلک ما رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تِسْعَةُ أَعْشَارِ الرِّزْقِ فِی التِّجَارَةِ وَ الْجُزْءُ الْبَاقِی فِی السَّابِیَاءِ.

یعنی الغنم حَدَّثَنَا بِذَلِکَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَخْزُومِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تِسْعَةُ أَعْشَارِ الرِّزْقِ فِی التِّجَارَةِ وَ الْجُزْءُ الْبَاقِی فِی السَّابِیَاءِ.

یَعْنِی الْغَنَمَ (3).

بیان

قال فی النهایة بعد إیراد الروایة فی السابیاء یرید به النتاج فی المواشی و کثرتها یقال إن لآل فلان سابیاء أی مواشی کثیرة و الجمع السوابی و هی فی الأصل الجلدة التی یخرج فیها الولد و قیل هی المشیمة انتهی (4).

أقول

الجلود فی الخبر الأول لعله أرید به ذوات الجلود من الحیوانات و فی

ص: 118


1- 1. فی المصدر: یطلب کیسه.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 130- 134.
3- 3. الخصال 2: 445 و 446 طبعة الغفاری.
4- 4. النهایة 2: 157.

و فیروز آبادی در قاموس گفته: «جَلَد» گوسفندی است که نوزادش بمیرد، مانند «جَلَدة» و نیز به معنای شتران پیری است که خردسال در میان آن ها نباشد و همچنین به گوسفند و شتری که نه بچّه دارد و نه شیر می­دهد گفته می­شود. و «جِلاد» بر وزن کتاب به معنای شتران پر شیر است، مثل «مجالید» که به همین معناست، یا مراد شتری است که شیر و بچّه ندارد، و «جِلد» به معنای آلت مردانگی است، خدای تعالی می­فرماید: «وَ قَالُواْ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتمُ ْ عَلَیْنَا»(1) یعنی به فروج خود می­گویند.(2)

روایت2.

من لا یحضره الفقیه: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: از خدا درباره آنچه به شما داده و درباره اموال بی زبان خویش پروا کنید، پرسیدند: آن اموال بی زبان کدامند؟ فرمود: گوسفند و گاو و کبوتر.(3)

روایت3.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر خود از ابو الجارود نقل کرده که در تفسیر آیه: «وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ»(4) گفته: «دف ء» حواشی شتر است، و برخی گویند: بلکه منظور، گرم شدن به وسیله خانه ها و لباس­هاست. و علی بن ابراهیم درباره (دف ء) گفته: گرم شدن توسط چیز­هایی است که از پشم و کرک آن­ها گرفته شود، و درباره آیه: «وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ» گفته: یعنی وقتی از چراگاه برمی­گردند و وقتی [از آغل] به سوی چراگاه خارج می­شوند. همچنین درباره آیه: «وَ تحَْمِلُ أَثْقَالَکُمْ إِلیَ بَلَدٍ لَّمْ تَکُونُواْ بَلِغِیهِ إِلَّا بِشِقّ ِ الْأَنفُسِ» گفته: تا مکّه و مدینه و تا هر شهر دیگری، سپس فرمود: «وَ الخَْیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ لِترَْکَبُوهَا» {و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن­ها سوار شوید.} و نفرمود: تا بر آن­ها سوار شوید و از گوشت آن­ها بخورید، چنان که درباره شتر و گاو و گوسفند فرمود و نیز درباره آیه: «وَ یخَْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ» گفته: منظور عجائبی است که خدا در خشکی و دریا آفریده است.(5)

توضیح

حواشی شتر یعنی بچّه های کوچکش و این تفسیری متفاوت با تفاسیر مشهور، امّا موافق با لغت است. فیروزآبادی گفته: «حشو» مانند «حاشیه» به معنای بچّه شتر است، و نیز گفته:

ص: 119


1- . فصّلت / 21
2- . قاموس 1 : 283
3- . من لا یحضره الفقیه 3 : 220
4- . نحل / 5
5- . تفسیر قمی : 357

القاموس الجلد محرکة الشاة یموت ولدها حین تضع کالجلدة محرکة فیهما و الکبار من الإبل لا صغار فیها و من الغنم و الإبل ما لا أولاد لها و لا ألبان و ککتاب من الإبل الغزیرات اللبن کالمجالید أو ما لا لبن لها و لا نتاج و الجلد الذکر وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا(1) أی لفروجهم (2).

«2»

الْفَقِیهُ، قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اتَّقُوا اللَّهَ فِیمَا خَوَّلَکُمْ وَ فِی الْعُجْمِ مِنْ أَمْوَالِکُمْ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا الْعُجْمُ قَالَ الشَّاةُ وَ الْبَقَرُ وَ الْحَمَامُ (3).

«3»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: قَالَ أَبُو الْجَارُودِ فِی قَوْلِهِ وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ (4) وَ الدِّفْ ءُ حَوَاشِی الْإِبِلِ وَ یُقَالُ بَلْ هِیَ الْأَدْفَاءُ مِنَ الْبُیُوتِ وَ الثِّیَابِ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ دِفْ ءٌ أَیْ مَا یَسْتَدْفِئُونَ بِهِ مِمَّا یُتَّخَذُ مِنْ صُوفِهَا وَ وَبَرِهَا قَوْلُهُ وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ قَالَ حِینَ یَرْجِعُ مِنَ الْمَرْعَی وَ حِینَ تَسْرَحُونَ حِینَ یَخْرُجُ إِلَی الْمَرْعَی قَوْلُهُ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ قَالَ إِلَی مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ جَمِیعِ الْبُلْدَانِ ثُمَّ قَالَ وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ

لِتَرْکَبُوها وَ لَمْ یَقُلْ عَزَّ وَ عَلَا لِتَرْکَبُوهَا وَ تَأْکُلُوهَا(5)

کَمَا قَالَ فِی الْأَنْعَامِ وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ قَالَ الْعَجَائِبَ الَّتِی خَلَقَهَا اللَّهُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ(6).

بیان

قوله حواشی الإبل أی صغار أولادها و هذا تفسیر آخر غیر التفاسیر المشهورة لکنه موافق للغة قال الفیروزآبادی الحشو صغار الإبل کالحاشیة(7) و قال

ص: 119


1- 1. فصّلت: 21.
2- 2. القاموس: جلد.
3- 3. من لا یحضره الفقیه 3: 220 و زاد فیه: و اشباه ذلک.
4- 4. النحل: 5.
5- 5. فی المصدر: و لتأکلوها.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 357 و الآیات فی أوائل سورة النحل.
7- 7. القاموس: حشو.

«دِف ء»، نقیض سرمای سخت [و به معنای گرمای شدید] است، و «ابل مدفئه» شتری است که کرک و پیه فراوان دارد و «دِف ء» به معنای بچّه شتر و کرک آن و سود بردن از آن است .

و راغب در مفردات خود گفته: «دِفء» مخالف برودت [و به معنای گرما] است، خدای متعالی می­فرماید: «لَکُمْ فِیهَا دِفْ ءٌ وَ مَنَافِعُ» و دفء به چیز­های گرمازا گفته می­شود، و عرب می گوید: «رجل دفآن» مرد با حرارت، «امرأة دفأی» زن با حرارت، «بیت دفیء» خانه گرم.(1)

و اینکه فرموده: «من البیوت» یعنی چادرهای از جنس مو و پشم، و اینکه گفته: «و لم یقل لترکبوها و تأکلوها» گویا غرضش این باشد که آن­ها از چیز­هایی که آماده برای خوردن شده­، و مورد رغبت مردم باشند، نیستند، نه اینکه حرام باشند،(2) پس آیه دلیل بر کراهت آن­ها است چنان که مشهور [بین فقها] است.

روایت4.

خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل فرمود: بر شما باد گوسفند و زراعت که این دو بامدادان و شامگاهان سود می دهند. گفته شد: ای رسول خدا پس شتر چه؟ فرمود: آن­ از نواحی شیطان است و خیرش از جانب چپش می­آید که شوم است، گفته شد: یا رسول اللَّه اگر مردم این را بشنوند، شتران را رها می کنند. فرمود: مردم بد عاقبت و بد کردار [از شتر داری دست برنمی­دارند] و آن­ها را از بین نمی برند. [منظور از اینکه سود شتران از جانب چپ است، این است که شتران را از جانب چپ می دوشند و از جانب چپ بر آن­ها سوار می شوند.](3)

توضیح

ابن اثیر در نهایه گفته: از حضرت درباره شتر سؤال شد، فرمود: اعنان شیاطین هستند، اعنان یعنی نواحی، گویا منظور حضرت این بوده که شتر به خاطر فراوانی آفاتش، از نظر اخلاق و طبیعت مثل نواحی و گوشه های شیطان است، در حدیث دیگری آمده است: در خوابگاه شتران نماز نخوانید چون از اعنان شیاطین آفریده شدند.(4)

ص: 120


1- . مفردات: 170
2- . در نسخ موجود عبارت (إلّا أنّها محرّمه) آمده، امّا ظاهراً صحیح آن (لا أنّها) می­باشد که ترجمه مطابق آن است.
3- . خصال 1 : 45 - 46
4- . نهایه 3 : 153

الدِّفْ ءُ بالکسر و یحرک نقیض حدة البرد و إبل مُدْفِئَةٌ و مُدْفَأَةٌ و مُدَفَّأَةٌ و مُدَفِّئَةٌ کثیر الأوبار و الشحوم و الدِّفْ ءُ بالکسر نتاج الإبل و أوبارها و الانتفاع بها(1).

و قال الراغب الدف ء خلاف البرد قال تعالی لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ و هو لما یدفئ و رجل دفآن و امرأة دفأی و بیت دفی ء(2) قوله من البیوت أی الخیم من الشعر و الصوف قوله و لم یقل إلی آخره کان غرضه أنها لیست مما أعدت للأکل و رغب فی أکلها إلا أنها محرمة(3) فیدل علی کراهتها کما هو المشهور.

«4»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِالْغَنَمِ وَ الْحَرْثِ فَإِنَّهُمَا یَرُوحَانِ بِخَیْرٍ وَ یَغْدُوَانِ بِخَیْرٍ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیْنَ الْإِبِلُ قَالَ تِلْکَ أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ وَ یَأْتِیهَا خَیْرُهَا مِنَ الْجَانِبِ الْأَشْأَمِ (4) قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ سَمِعَ النَّاسُ بِذَلِکَ تَرَکُوهَا فَقَالَ إِذاً لَا یَعْدَمَهَا الْأَشْقِیَاءُ الْفَجَرَةُ(5).

بیان

قال فی النهایة سئل علیه السلام عن الإبل فقال أعنان الشیاطین الأعنان النواحی کأنه قال إنها لکثرة آفاتها کأنها من نواحی الشیاطین فی أخلاقها و طبائعها و فی حدیث آخر لا تصلوا فی أعطان الإبل لأنها خلقت من أعنان الشیاطین (6).

ص: 120


1- 1. القاموس: الدف ء.
2- 2. المفردات: 170.
3- 3. هکذا فی النسخ. و لعلّ الصحیح: لا انها محرمة.
4- 4. أی من الجانب الایسر، و المراد من خیرها لبنها، لانها تحلب و ترکب من الجانب الایسر.
5- 5. الخصال 1: 45 و 46( طبعة الغفاری).
6- 6. النهایة 3: 153.

روایت5.

خصال: امام صادق علیه السّلام از پدرانش از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می کند که از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله پرسیده شد: کدام مال بهتر است؟ فرمود: زراعتی که صاحب آن، آن را بکارد و اصلاح کند و روز درو کردن حقّ آن را بدهد. گفته شد: پس از زراعت، کدام مال بهتر است؟ فرمود: مردی که گوسفندی دارد و آن­ را به چراگاه هایی که باران باریده ببرد و نماز بخواند و زکات بدهد. گفته شد: پس از گوسفند، کدام مال بهتر است؟ فرمود: گاو که صبح و شام سود بدهد. گفته شد: پس از گاو، کدام مال بهتر است؟ فرمود: درختان خرما که ریشه در گل و لای دارند و در خشکسالی غذا می دهند. درخت خرما چه چیز خوبی است! هر کس آن را بفروشد قیمت آن مانند خاکستری بالای بلندی است که در یک روز طولانی، باد سختی بر آن بوزد، مگر اینکه درختان دیگری را جایگزین آن کند. گفته شد: ای رسول خدا پس از درخت خرما، کدام مال بهتر است؟ پیامبر صلّی الله علیه و آله سکوت کرد. مردی گفت: پس جایگاه شتر چیست؟ فرمود: در آن بدبختی و جفا و رنج و دوری از خانه است، صبح و شام پشت می کند و خیر آن جز از جانب چپش نمی رسد.(1) با این حال مردمان بدبخت و فاجر آن را از دست نمی­دهند.(2)

در کتاب معانی الاخبار و کافی مانند این روایت آمده است.(3)

توضیح

(قد تبع بها)، باء در این جمله برای متعدی ساختن فعل یا برای مصاحبت و یا برای سببیّت است. یعنی به خاطر گوسفندش به دنبال جاهایی که باران می­بارد می­گردد؛ و هرجا آب و علفی بیابد، اطراق می کند. «تغدو بخیر و تروح بخیر» یعنی در صبح و شام شیر می­دهد، و خیر، هر آن چیزی است که مورد رغبت باشد و سود داشته باشد، راغب گفته: خیر و شر به دو گونه به کار می­رود: یکی کاربرد اسمی، مانند قول خداوند که می فرماید: «وَ لْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَْیرِْ»(4){و باید از میان شما، گروهی، [مردم را] به نیکی دعوت کنند.}، و دوم کاربرد وصفی به معنای بهتر از این یا بدتر از این، مانند این فرموده خدای تعالی: «مَا نَنسَخْ مِنْ ءَایَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بخَِیرٍْ مِّنهَْا»(5){هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن را می آوریم.}

ص: 121


1- . شیر شتر از طرف چپ دوشیده می شود و آن را شوم می دانند.
2- . خصال 1 : 246
3- . معانی الأخبار: 197 و کافی 5 : 261
4- . آل عمران / 104
5- . بقره / 106
«5»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الْمَالِ خَیْرٌ قَالَ زَرْعٌ زَرَعَهُ صَاحِبُهُ وَ أَصْلَحَهُ وَ أَدَّی حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ قِیلَ فَأَیُّ الْمَالِ بَعْدَ الزَّرْعِ خَیْرٌ قَالَ رَجُلٌ فِی غَنَمَةٍ قَدْ تَبِعَ بِهَا مَوَاضِعَ الْقَطْرِ یُقِیمُ الصَّلَاةَ وَ یُؤْتِی الزَّکَاةَ قِیلَ فَأَیُّ الْمَالِ بَعْدَ الْغَنَمِ خَیْرٌ قَالَ الْبَقَرُ تَغْدُو بِخَیْرٍ وَ تَرُوحُ بِخَیْرٍ قِیلَ فَأَیُّ الْمَالِ بَعْدَ الْبَقَرِ خَیْرٌ قَالَ الرَّاسِیَاتُ فِی الْوَحَلِ وَ الْمُطْعِمَاتُ فِی الْمَحْلِ نِعْمَ الشَّیْ ءُ النَّخْلُ مَنْ بَاعَهُ فَإِنَّمَا ثَمَنُهُ بِمَنْزِلَةِ رَمَادٍ عَلَی رَأْسِ شَاهِقٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ إِلَّا أَنْ یُخْلِفَ مَکَانَهَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَیُّ الْمَالِ بَعْدَ النَّخْلِ خَیْرٌ فَسَکَتَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فَأَیْنَ الْإِبِلُ قَالَ فِیهَا الشَّقَاءُ وَ الْجَفَاءُ وَ الْعَنَاءُ وَ بُعْدُ الدَّارِ تَغْدُو مُدْبِرَةً وَ تَرُوحُ مُدْبِرَةً وَ لَا یَأْتِی خَیْرُهَا إِلَّا مِنْ جَانِبِهَا الْأَشْأَمِ أَمَا إِنَّهَا لَا تَعْدَمُ الْأَشْقِیَاءَ الْفَجَرَةَ(1).

معانی الأخبار، عن أبیه عن علی بن إبراهیم عن أبیه: مثله (2)

الکافی، عن علی بن إبراهیم: مثله.

بیان

قد تبع بها الباء للتعدیة أو للمصاحبة أو للسببیة أی یتبع لغنمه مواضع قطر السماء و نزول المطر فإذا رأی ماء و عشبا نزل هناک تغدو بخیر أی بلبن أی تأتی به غدوا و رواحا و الخیر کل ما یرغب فیه و یکون نافعا و قال الراغب الخیر و الشر یقالان علی وجهین أحدهما أن یکونا اسمین کقوله تعالی وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ(3) و الثانی أن یکونا وصفین و تقدیراهما تقدیر أفعل منه نحو هذا خیر من ذلک و أفضل کقوله تعالی نَأْتِ (4) بِخَیْرٍ مِنْها(5)

ص: 121


1- 1. الخصال 1: 246.
2- 2. معانی الأخبار: 197.
3- 3. آل عمران: 104.
4- 4. البقرة: 106.
5- 5. المفردات: 160.

«الرّاسیات فی الوحل» یعنی درختان خرمایی که ریشه­هایش در گل و لای روییده و در آن محکم و ثابت گردیده و در «محل» یعنی وقت قحطی و خشکسالی میوه می­دهد. و اینکه تنها درخت خرما را نام برد به این خاطر است که نسبت به درختان دیگر بیشتر تاب تشنگی را دارد. در جمله «فمن باعه فإنّما ثمنه بمنزلة رماد»، خبر «من» نیامده و جمله «فإنما ثمنه الخ» جایگزین آن شده و تقدیر عبارت چنین است: «فمن باعه فلا یری خیرا لأنّ ثمنه بمنزلة رماد» و دلیل بر خبر نبودنش، نداشتن ضمیر رابط است، و این احتمال نیز وجود دارد که خبر باشد و مرجع ضمیر در «ثمنه» را موصول بدانیم نه نخل. و اینکه فرمود: «بمنزلة رماد» برگرفته از این آیه شریفه است که می­فرماید: «مَّثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فیِ یَوْمٍ عَاصِفٍ لَّا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلیَ شَیَ ْء»(1){مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد؛ از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای] نمی توانند ببرند.} «عصف» یعنی شدّت باد، و «عاصف» در حقیقت صفت باد است که از روی مبالغه برای زمان آن یعنی «یوم» آورده شده، نظیر اینکه عرب می گوید: نهاره صائم - یعنی روز او روزه است - و لیله قائم - یعنی شب او ایستاده است - در حالی که قائم و صائم صفت شخص است. «و اشتدّت به» یعنی او را به تندی می­برد، و «شاهق» یعنی کوه­ها و ساختمان­های بلند، «إلّا أن یخلف مکانها» یعنی مگر اینکه درخت نخل یا درخت دیگری را جایگزین آن کند و احتمال اینکه مقصود جایگزین کردن درخت نخل دیگری باشد، قوی تر است. «شقاء» یعنی سختی و دشواری یا اینکه ضد سعادت است، و جفا یعنی دوری گزیدن از چیزی و ترک ارتباط و نیکی به او و سختی طبع، در قاموس آمده: «جفا علیه کذا» یعنی بر او سنگین آمد، «و جفا مالَه» یعنی از مالش جدا شد، «و أجفی الماشیة» یعنی حیوان را دنبال کرد و نگذاشت چیزی بخورد.

مؤلف

اکثر معانی ذکر شده در اینجا مناسب است؛ زیرا شتر طبع خشنی دارد و هرکس ملازم و همراه او باشد، همین خصوصیات اخلاقی را پیدا می کند، چنان که در میان اعراب و شترداران دیده می شود. و نیز شتر برای چریدن از صاحبش دور می­شود، اگرچه مراد از دور شدن از خانه [که در متن حدیث آمده] نیز همین است و صاحبش را به رنج و زحمت می­اندازد، چون منافعش اندک است، و «عناء» به معنای رنج است. «تغدو مدبرة» زیرا شتر صبحگاهان از صاحبش علف می­خواهد، امّا منفعتی که این مخارج را جبران کند، ندارد. عصرگاهان نیز وضعیّت به همین منوال است، و اینکه فرموده: «أما إنّها لا تعدم الاشقیاء الفجره» یعنی آن­ها با وجود همه این خصلت­ها، شتر را رها نمی­کنند و آن را برای شوکت و رفعتی که دارد برای خود می­گیرند و می­پرورانند، و این گفته من، آن­ها را به رها کردن آن وا نمی­دارد. و آنچه از شیخ بهایی نقل شده که فرموده: مقصود این است که یکی از مفاسد شتر این است که بیشتر، مردمان بد با شتران همراه هستند که همان شتر بانانند، گرچه در این روایت محتمل است، ولی روایات دیگر تصریح به معنای اوّل دارند.

روایت6.

خصال: امام صادق علیه السّلام از پدران

ص: 122


1- . ابراهیم / 18

قوله الراسیات فی الوحل أی النخیل التی نشبت عروقها فی الطین و ثبتت فیه و هی تطعم أی تثمر فی المحل و هو بالفتح الجدب و انقطاع المطر و التخصیص بها لأنها تحمل العطش أکثر من سائر الأشجار قوله فإنما ثمنه هو قائم مقام الخبر کأنه قیل فلا یری خیرا لأن ثمنه فلذا خلا عن العائد أو هو خبر بإرجاع ضمیر ثمنه إلی الموصول قوله صلی الله علیه و آله بمنزلة رماد اقتباس من قوله تعالی مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ(1) و العصف اشتداد الریح وصف به زمانه للمبالغة کقولهم نهاره صائم و لیله قائم و اشتدت به أی حملته و أسرعت الذهاب به و الشاهق المرتفع من الجبال و الأبنیة و غیرها إلا أن یخلف مکانها أی مثله أو الأعم و الأول أظهر و الشقاء الشدة و العسر أو هو ضد السعادة و الجفاء البعد عن الشی ء و ترک الصلة و البر و غلظ الطبع و فی القاموس جفا علیه کذا ثقل و جفا ماله لم یلازمه و أجفی الماشیة أتعبها و لم یدعها تأکل.

و أقول

هنا أکثر المعانی مناسب فإن فیها غلظ الطبع و من یلازمها یصیر کذلک کما یری فی الأعراب و الجمالین و یبعد عن صاحبه للرعی و إن کان المراد ببعد الدار أیضا ذلک و تتعب صاحبها و تثقل علی صاحبها لقلة منافعها و العناء التعب تغدو مدبرة لأنها تطلب العلف من صاحبها غدوة و لیست لها منفعة تدارکه و کذا فی الرواح أما إنها لا تعدم الأشقیاء الفجرة أی أنها مع هذه الخلال لا یترکها الأشقیاء و یتخذونها للشوکة و الرفعة التی فیها و لا یصیر قولی هذا سببا لترکهم لها و ما یروی عن الشیخ البهائی قدس سره أن المعنی أن من جملة مفاسدها أنه تکون معها غالبا شرار الناس و هم الجمالون فهذا الخبر و إن کان یحتمله لکن سائر الأخبار مصرحة بالمعنی الأول.

«6»

الْمَعَانِی، وَ الْخِصَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِ (2) عَنْ صَالِحِ

ص: 122


1- 1. إبراهیم: 18.
2- 2. فی المصدر: محمّد بن أبی عبد اللّه الکوفیّ.

بزرگوارش از علی علیه السّلام نقل می کند که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: گوسفند اگر رو آورد، رو می آورد [و سود می دهد] و اگر پشت کند باز رو می آورد و گاو اگر رو آورد، رو می آورد و اگر پشت کند، پشت می کند و [ضرر می­رساند] و شتر از نواحی شیطان است؛ اگر رو کند، پشت می کند و [ضرر می­رساند] و اگر پشت کند، باز پشت می کند و [ضرر می رساند] و خیر آن - یعنی شیر آن - تنها از طرف چپ آنکه شوم است می رسد. گفته شد: یا رسول اللَّه، بعد از این چه کسی آن را نگه می دارد؟ فرمود: بدبخت های فاجر کجایند؟

صالح (یکی از راویان خبر) گفت: اسماعیل بن مهران (راوی دیگر) این شعر را خواند: مال همان است گر که کسر نمی­شد

هر که بخواهد بسازدش ور نه اش بفروشد .

در کتاب معانی الأخبار، بعد از ذکر این روایت، این گونه آمده: زنجانی به سند خود از ابو عبید برایم نقل کرد که: در شرح جمله «أعنان الشیاطین» گفته: اعنان هر چیز، اطراف و جوانب آن است، و از ابو عمرو و دیگران نیز این معنا بازگو شده، و اگر لفظ «أعنان» درست ضبط شده باشد، مقصودش این است که شتر از نواحی شیطان­هاست، یعنی خوی و شیوه آن­ها را دارد. و اینکه فرموده: چه به انسان رو کند و چه از او روی بگرداند در هر حال از روی گردان است، به نظرم این مثلی است که درباره شتر گفته می شود: شتر وقتی به انسان رو کند، در حقیقت از او روی گردانده و وقتی هم که رو بگرداند که روگردانیده [یعنی رو کردن و روی گرداندنش یکی است]، به دلیل پر آفت بودن و زود نابود شدن آن. و اینکه فرموده: «خیرش جز از جانب أشأم نیاید» یعنی از جانب چپ، به دست چپ «شؤم» گفته می شود، و فرمایش خدای عزّ و جلّ هم به همین معناست: «هُمْ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» مقصود، کسانی هستند که نامه عمل به دست چپ دارند. و معنای این جمله حضرت که فرمود: خیر آن، تنها از طرف چپ آنکه شوم است می رسد، این است که فقط از سمت چپ آن شیرش را می دوشند و سوار بر آن می گردند، و آن جانب چپ به گفته أصمعی «وحشی» نامیده شده زیرا چپ است، و چنین گفته که به سمت راست «انسیّ» گویند. امّا برخی از ادبا گفته اند: چنین نیست، بلکه جانب «انسیّ» سمتی است که مردم جهت دوشیدن و سوار شدن از آن استفاده می کنند، که سمت چپ حیوان می باشد، و «وحشی» سمت راست حیوان است، چون از سمت راستش استفاده نمی کنند.

ص: 123

بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْغَنَمُ إِذَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَقْبَلَتْ وَ الْبَقَرُ إِذَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَدْبَرَتْ وَ الْإِبِلُ أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ إِذَا أَقْبَلَتْ أَدْبَرَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ أَدْبَرَتْ وَ لَا یَجِی ءُ خَیْرُهَا إِلَّا مِنَ الْجَانِبِ الْأَشْأَمِ (1)

قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یَتَّخِذُهَا بَعْدَ ذَا قَالَ فَأَیْنَ الْأَشْقِیَاءُ الْفَجَرَةُ.

قال صالح و أنشد إسماعیل بن مهران:

هی المال لو لا قلة الخفض حولها***فمن شاء داراها و من شاء باعها(2).

المعانی عن محمد بن هارون الزنجانی عن علی بن عبد العزیز عن أبی عبید أنه قال قوله أعنان الشیاطین أعنان کل شی ء نواحیه و أما الذی یحکیه أبو عمرو فأعنان الشی ء نواحیه قالها أبو عمرو و غیره فإن کانت الأعنان محفوظة فأراد أن الإبل من نواحی الشیاطین أی أنها علی أخلاقها و طبائعها و قوله لا تقبل إلا مولیة و لا تدبر إلا مولیة فهذا عندی کالمثل الذی یقال فیها إنها إذا أقبلت أدبرت و إذا أدبرت أدبرت و ذلک لکثرة آفاتها و سرعة فنائها و قوله لا یأتی خیرها إلا من جانبها الأشأم یعنی الشمال یقال للید الشمال الشؤمی (3) و منه قول الله عز و جل وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ(4) یرید أصحاب الشمال و معنی قوله لا یأتی نفعها إلا من هناک یعنی أنها لا تحلب و لا ترکب إلا من شمالها و هو الجانب الذی یقال له الوحشی فی قول الأصمعی لأنه الشمال قال و الأیمن هو الإنسی و قال بعضهم لا و لکن الإنسی هو الذی یأتیه الناس فی الاحتلاب و الرکوب و الوحشی هو الأیمن لأن الدابة لا تؤتی من جانبها الأیمن إنما تؤتی من الأیسر

ص: 123


1- 1. فی نسخة من المعانی: الا من جانبها الاشأم.
2- 2. معانی الأخبار: 321: الخصال 1: 246.
3- 3. فی المصدر: الشؤم.
4- 4. الواقعة: 9.

أبو عبید گفته: عقیده من هم همین است، و سمت «وحشی» همان طرف راست حیوان است، زیرا شخص ترسو از جای ترسناک به محلّ امن می­گریزد.(1)

توضیح

زمخشری در فائق گفته: «سئل عن الابل فقال: اعنان الشیطان لا تقبل الا مولیّة و لا تدبر الا مولیّة و لا یأتی نفعها الا من جانبها الاشأم»، اعنان یعنی نواحی و اطراف، جمع عَنِن و عنّ، گفته می­شود: «أخذنا کلّ عَنّ و سَنّ و فَنّ» یعنی همه جوانب و اطراف و لبه ها را گرفتیم، از فعل «عَنَّ» گرفته شده مثل «عَرض» که از فعل «عَرَضَ» مأخوذ است. و در حدیث است که: مسلمانان نماز خواندن در «أعطان: آبشخور» شتر را ناخوش می­داشتند، زیرا از «أعنان» شیاطین آفریده شده. جاحظ گفته: برخی مردم می­پندارند چون شتر پرآفت است، رو کردنش به انسان، پشت کردن به دنبال دارد و وقتی پشت کند، پشت کردنش همراه با فنا و نیستی می­باشد و منفعتش که همان سواری و شیر دادن است حاصل نمی­شود، مگر از جانب چپ او که عادت عرب این است که آن را شوم و نامبارک می­داند و از همین رو، جهت شمال را شؤمی می­خوانند. شاعر گفته:

فأنحی علی شؤمی یدیه فذادها

بر دست چپش سقوط کرد پس او را راند.

بنابراین شتر زمینه­ای برای فتنه و جولانگاهی برای شیاطین است؛ چرا که اوّلا شترداران را تشویق به ناسپاسی نعمت بزرگی که در وجود آن هاست، می­کنند، و چون خداوند در پی ناسپاسی، نعمت را از آن­ها بگیرد، شیاطین آن­ها را از وظیفه صبر که شایسته این گونه مواقع است، غافل می­سازند و به دل آن­ها می­اندازند که نعمت سواری و شیر دادن، از جانب شوم شتر است، با آنکه در حقیقت با میمنت و با برکت است. و نیز گفته: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله پرسیده شد: کدام دارایی ما برتر است؟ فرمود: کشت و کار، گفتند: ای رسول خدا، پس شتر چه؟ فرمود: آن­ها (عناجیج) شیاطینند.

اسب و شتر «عنجوج» یعنی گردن دراز، بر وزن فعلول از «عَنَجَه» یعنی گردنش را کج و مایل کرد، زیرا او به خاطر درازی گردنش، آن را به هر جهت که بخواهد می­پیچاند، و سوار بر او، با افسار، او را به جهتی که می خواهد می­گرداند. و منظور روایت این است که شتران مرکب­های شیاطین هستند و از همین باب است سخن آن حضرت که فرمود: «همانا بر کوهان هر شتری شیطانی است»،

ص: 124


1- . معانی الأخبار: 321 - 322

قال أبو عبید فهذا هو القول عندی و إنما الجانب الوحشی الأیمن لأن الخائف إنما یفر من موضع المخافة إلی موضع الأمن (1).

توضیح

قَالَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ: سُئِلَ عَنِ الْإِبِلِ فَقَالَ أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ لَا تُقْبِلُ إِلَّا مُوَلِّیَةً وَ لَا تُدْبِرُ إِلَّا مُوَلِّیَةً وَ لَا یَأْتِی نَفْعُهَا إِلَّا مِنْ جَانِبِهَا الْأَشْأَمِ.

الأعنان النواحی جمع عنن و عن یقال أخذنا کل عن و سن و فن أخذ من عن کما أخذ العرض من عرض

وَ فِی الْحَدِیثِ: أَنَّهُمْ کَرِهُوا الصَّلَاةَ فِی أَعْطَانِ الْإِبِلِ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِنْ أَعْنَانِ الشَّیَاطِینِ.

قال الجاحظ یزعم بعض الناس أن الإبل لکثرة آفاتها أن من شأنها إذا أقبلت أن یتعقب إقبالها الإدبار و إذا أدبرت أن یکون إدبارها ذهابا و فناء و مستأصلا و لا یأتی نفعها یعنی منفعة الرکوب و الحلب إلا من جانبها الذی دیدن العرب أن یتشأموا به و هو جانب الشمال و من ثم سموا الشمال شؤمی قال:

فأنحی علی شؤمی یدیه فذادها.

فهی إذا للفتنة مظنة و للشیاطین مجال متسع حیث تسببت أولا إلی إغراء المالکین (2)

علی إخلالهم بشکر النعمة العظیمة فیها فلما زواها عنهم لکفرانهم أغرتهم أیضا علی أغفال ما لزمهم من حق جمیل الصبر علی المرزئة بها و سولت لهم فی الجانب الذی یستملون منه نعمتی الرکوب و الحلب أنه الجانب الأشأم و هو فی الحقیقة الأیمن و الأبرک

وَ قَالَ أَیْضاً: قِیلَ أَیْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ أَمْوَالِنَا أَفْضَلُ قَالَ الْحَرْثُ وَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْإِبِلُ قَالَ تِلْکَ عَنَاجِیجُ الشَّیَاطِینِ.

العنجوج من الخیل و الإبل الطویل العنق فعلول من عنجه إذا عطفه لأنه یعطف عنقه لطولها فی کل جهة و یلویها لیا و راکبه یعجنها إلیه بالعنان الزمام یرید أنها مطایا الشیاطین و منه قوله إن علی ذروة کل بعیر شیطانا

ص: 124


1- 1. معانی الأخبار: 321 و 322.
2- 2. فی النسخة المخطوطة: علی اغرامها لمالکیهن.

ابن اثیر در نهایه گفته: «لا یأتی خیرها الّا من جانبها الاشأم» یعنی از جانب چپ، چنان که دست چپ را «شؤمی» می­خوانند که مؤنث «أشأم» است، مقصود از خیر شتر، شیر آن است، زیرا از سمت چپ، شیرش را می دوشند و سوارش می­شوند. (پایان نقل قول)(1) جوهری گفته: وحشی، یعنی سمت راست هر چیزی، این گفته ابی زید و ابی عمره است. عتنره گفته:

و کأنّما تنأی بجانب دفّها الوحشیّ من هزج العشیّ مؤوّم

هنگام راه رفتن به نشاط جانب راستش را کج می­کند چنانکه گویی از آزار آواز کننده­ای گنده سر در شب، می­ترسد.

و به این خاطر به طرف وحشی یعنی راست متمایل می­شود که شلّاق سوار کار به دست راست اوست. و راعی گفته:

فمالت علی شقّ وحشیّها وقد ریع جانبها الایسر

پس به جانب راست خود میل کرد در حالی که جانب چپش بلند شده بود.

و گفته می­شود: هر جانداری بترسد به طرف راست خود مایل می­شود، زیرا از سوی راست جاندار به او دست اندازی نمی­شود، بلکه برای دوشیدن و سواری از طرف چپش به سوی او می­آیند، پس هراسش از همان جانب است و کسی که بترسد از جای هراس­انگیز به جای امن می­گریزد. اصمعی می­گفت: وحشیّ یعنی طرف چپ هر چیز، و در مصباح المنیر آمده: منظور از وحشی در حیوانات، طرف راست آن­ها می­باشد، ازهری گفته: بزرگان علم عربی گفته­اند: منظور از وحشی در تمام حیوانات به غیر از انسان، طرف راست آن­هاست و آن طرفی است که سوار کار از آن طرف سوار نمی­شود و از آن طرف شیر حیوان را نمی­دوشند، و در مورد انسان، به طرف چپ گفته می­شود. و ابو عبیده از اصمعی نقل کرده که جانب وحشی طرفی است که شخص از آن سوار بر حیوان می­شود و از او شیر می­دوشد، زیرا حیوان از او می­ترسد و به جانب راست می­گریزد، ازهری گفته: من این را قبول ندارم، ابن الانباری گفته: هر جانداری که بترسد به طرف راست خود مایل می­شود، زیرا برای دوشیدن و سواری از طرف چپ حیوان به سوی او می­آیند، پس از او می­ترسد و از جای ترسناک که طرف چپ است به جای امن که طرف راست است می­گریزد، از این رو گفته شده: وحشی، طرف راست است. (پایان نقل قول) مؤلف: به روایت اشکالی وارد می­شود و آن این است که دوشیدن و سوار شدن از سوی

راست

ص: 125


1- . نهایه 2 : 217

و قال فی النهایة لا یأتی خیرها إلا من جانبها الأشأم یعنی الشمال و منه قولهم للید الشمال الشؤمی تأنیث الأشأم یرید بخیرها لبنها لأنها إنما تحلب و ترکب من الجانب الأیسر(1) انتهی.

و قال الجوهری الوحشی الجانب الأیمن من کل شی ء هذا قول أبی زید و أبی عمرو قال عنترة:

و کأنما تنأی بجانب دفها***الوحشی من هزج العشی مئوم

و إنما تنأی بالجانب الوحشی لأن سوط الراکب فی یده الیمنی.

و قال الراعی:

فمالت علی شق وحشیها***و قد ریع جانبها الأیسر.

و یقال لیس شی ء یفزع إلا مال علی جانبه الأیمن لأن الدابة لا تؤتی من جانبها الأیمن و إنما تؤتی فی الاحتلاب و الرکوب من جانبها الأیسر فإنما خوفه منه و الخائف إنما یفر من موضع المخافة إلی موضع الأمن و کان الأصمعی یقول الوحشی الجانب الأیسر من کل شی ء و فی المصباح المنیر الوحشی من کل دابة الجانب الأیمن قال الأزهری قال أئمة العربیة الوحشی من جمیع الحیوان غیر الإنسان الجانب الأیمن و هو الذی لا یرکب منه الراکب و لا یحلب منه الحالب و الإنسی الجانب الآخر و هو الأیسر و روی أبو عبیدة عن الأصمعی أن الوحشی هو الذی یأتی منه الراکب و یحلب منه الحالب لأن الدابة تستوحش عنده فتفر منه إلی الجانب الأیمن قال الأزهری و هو غیر صحیح عندی قال ابن الأنباری ما من شی ء یفزع إلا مال إلی جانبه الأیمن لأن الدابة إنما تؤتی للحلب و الرکوب من الجانب الأیسر فتخاف منه فتفر من موضع المخافة و هو الجانب الأیسر إلی موضع الإنس و هو الجانب الأیمن فلهذا قیل الوحشی الجانب الأیمن انتهی.

و أقول یرد فی الخبر إشکال و هو أن الحلب و الرکوب من الجانب الأیمن

ص: 125


1- 1. النهایة 2: 217.

ویژه شتر نیست و در حیوانات دیگر نیز هست، پس چرا تنها موجب نکوهش شتر شده است؟ و توجیه تکلّف آمیز جاحظ زشت و رکیک است، مگر اینکه گفته شود از میان شتر و گاو و گوسفند، سواری مختصّ شتر است و کسی بر گاو و گوسفند سوار نمی­شود و دوشیدن اگرچه مشترک میان هر سه است ولی گوسفند و گاو را گاهی از پشت می­دوشند و به علاوه آسانی و برکت این دو، با شومی آن­ دو مقابله می کند. و گاهی گفته می­شود که: ممکن است مقصود از اینکه خیر از جانب أشأم شتر حاصل می­شود، کنایه از این باشد که منفعتش آمیخته با زیان بزرگی است؛ چون برکت منسوب به جانب راست و شومی منسوب به جانب چپ است و یا اینکه أشأم، افعل تفضیل از (شأمة) و به معنای شوم تر باشد. [بر خلاف احتمال قبلی که افعل وصفی به معنای شوم بود] و منظور از آن مرگ و نابودی شتر است، یعنی خوبی آن در نبودن آن است و این کنایه است از اینکه نبودنش سودمندتر از بودنش است، برای اینکه مبالغه در کمی منفعت کرده باشد.

روایت7.

خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام در ضمن حدیث اربعمائه فرمود: بهترین چیزی که مرد در خانه خود برای خانواده اش تهیه می کند، گوسفند است. پس هرکس یک گوسفند در خانه اش باشد، فرشتگان هر روز یک مرتبه او را تقدیس می کنند. و هرکه در خانه اش دو گوسفند داشته باشد فرشتگان هر روز دو مرتبه او را تقدیس می کنند و همین گونه در سه گوسفند، می گویند: به شما برکت داده شود.(1)

روایت8.

خصال: حمّاد بن عثمان گفته: به امام صادق علیه السّلام گفتم: در میان دست های چهارپایان نشانی می بینیم مانند نشان داغ، این جهتش چیست؟ حضرت فرمود: آن، اثر دو سوراخ بینی [بر روی دستان آن ها] در شکم مادر است، [چرا که چهار پایان در شکم مادر وارونه­اند و اطراف بینی آن­ها در میان دست های آن­ها چسبیده و از این جهت نشانی در آنجا ایجاد شده به خلاف] آدمی که در شکم مادر مستوی القامه و راست می باشد و به خاطر همین است که حق تعالی در قرآن می فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ»(2){ما انسان را در شکم مادر مستوی القامه آفریدیم.} و اولاد حیوانات غیر از فرزند آدم، در شکم مادر، سرشان در پشت و دو دستشان مقابلشان می باشد.(3)

ص: 126


1- . خصال 2 : 617
2- . بلد / 4
3- . خصال 2 : 181

لا اختصاص لهما بالإبل فکیف صارا سببا لذم خصوص الإبل و التکلف الذی ارتکبه الجاحظ فی غایة السماجة و الرکاکة إلا أن یقال الرکوب من بین الأنعام الثلاثة مختص بالإبل و الحلب و إن کان مشترکا لکن قد تحلب الشاة بل البقرة أیضا من جانب الخلف و أیضا فیهما من السهولة و البرکة ما یقاوم ذلک و قد یقال یمکن أن یکون کون الخبر من الجانب الأشأم کنایة عن أن نفعها مشوب بضرر عظیم فإن الیمن منسوب إلی الیمین و الشؤم منسوب إلی الیسار أو یکون الأشأم أفعل تفضیل من الشأمة و یکون الغرض موتها و استیصالها أی خیرها فی عدمها مبالغة فی قلة نفعها کان عدمها أنفع من وجودها.

«7»

الْخِصَالُ، فِی الْأَرْبَعِمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَفْضَلُ مَا یَتَّخِذُهُ الرَّجُلُ فِی مَنْزِلِهِ لِعِیَالِهِ الشَّاةُ فَمَنْ کَانَتْ فِی مَنْزِلِهِ شَاةٌ قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً وَ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ شَاتَانِ قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ مَرَّتَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ کَذَلِکَ فِی الثَّلَاثِ یَقُولُ بُورِکَ فِیکُمْ (1).

«8»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّا نَرَی الدَّوَابَّ فِی بُطُونِ أَیْدِیهَا الرُّقْعَتَیْنِ مِثْلَ الْکَیِّ فَمِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ ذَلِکَ قَالَ ذَلِکَ مَوْضِعُ مَنْخِرَیْهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ ابْنُ آدَمَ مُنْتَصِبٌ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ(2) وَ مَا سِوَی ابْنِ آدَمَ فَرَأْسُهُ فِی دُبُرِهِ وَ یَدَاهُ بَیْنَ یَدَیْهِ (3).

ص: 126


1- 1. الخصال 2: 617، رواه الصدوق بإسناده عن أبیه عن سعد بن عبد اللّه عن محمّد ابن عیسی عن القاسم بن یحیی عن جده الحسن بن راشد عن أبی بصیر و محمّد بن مسلم عن أبی عبد اللّه عن أبیه عن آبائه.
2- 2. البلد: 4.
3- 3. الخصال 2: 181 طبعة قم.

در کتاب من لا یحضره الفقیه حمّاد همین سؤال را از محضر امام صادق علیه السّلام پرسیده و آن حضرت پاسخ داده­اند: آن، اثر دو سوراخ بینی آن­ها [بر روی دستان آن­ها] در شکم مادر است.(1)

روایت9.

ثواب الأعمال: محمّد بن مارد گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می فرمود: نیست مؤمنی که در خانه­اش بزی شیرده نگهدارد، جز اینکه اهل آن خانه تقدیس شوند و برکت از هر سو بر آن­ها فرود آید و چنان که دو تا باشد در هر روز دو بار تقدیس شوند و برکات بر آن­ها نازل گردد. یک تن از شیعیان پرسید چگونه تقدیس شوند؟ امام علیه السّلام فرمود: هر بامداد و شامگاه فرشته ای به سراغ ایشان آید و بایستد و بگوید پاکیزه گشتید، و برکت یافتید، و نظیف شدید، و خوراکتان نیز پاک گشت. محمّد بن مارد می­گوید: من پرسیدم: معنای تقدیس چیست؟ فرمود: یعنی پاک و پاکیزه شدید.(2)

در کتاب محاسن و کافی این روایت با اختلافاتی از ابن محبوب نقل شده است.(3)

بیان

العنز الأنثی من المعز.

روایت10.

محاسن: محمّد بن مسلم گوید: در مِنی نزد امام صادق علیه السّلام بودم. ناگاه ابی حنیفه سوار بر الاغی آمد و اجازه خواست و امام علیه السّلام به او اجازه داد. چون نشست به آن حضرت گفت: راستش می خواهم با تو قیاس گویی کنم، امام علیه السّلام فرمود: در دین خدا قیاس نیست، ولی من از تو درباره خرت می­پرسم که چگونه است؟ گفت: از چه چیز می­پرسی؟ فرمود: به من بگو این دو داغی که میان دو دست او است چه باشند؟ ابو حنیفه گفت: خداوند همان طور که دو گوش و یک بینی در سر تو آفریده، این دو را نیز در جانوران آفریده. امام علیه السّلام فرمود:

ص: 127


1- . من لا یحضره الفقیه 2 : 189
2- . ثواب الأعمال: 93
3- . محاسن: 640 ، کافی 6 : 544

الْفَقِیهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْحِمْیَرِیِّ جَمِیعاً عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ مَوْضِعُ مَنْخِرَیْهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ (1).

«9»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَارِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَکُونُ فِی مَنْزِلِهِ عَنْزٌ حَلُوبٌ إِلَّا قُدِّسَ أَهْلُ ذَلِکَ الْمَنْزِلِ وَ بُورِکَ عَلَیْهِمْ وَ إِنْ کَانَتِ اثْنَتَیْنِ قُدِّسُوا وَ بُورِکَ عَلَیْهِمْ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا وَ کَیْفَ یُقَدَّسُونَ قَالَ یَقِفُ عَلَیْهِمْ مَلَکٌ کُلَّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ فَیَقُولُ قُدِّسْتُمْ وَ بُورِکَ عَلَیْکُمْ وَ طِبْتُمْ وَ طَابَ إِدَامُکَ فَقُلْتُ لَهُ مَا مَعْنَی قُدِّسْتُمْ قَالَ طُهِّرْتُمْ (2).

المحاسن، عن ابن محبوب: مثله (3)

الکافی، عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن عیسی عن ابن محبوب: مثله (4).

بیان

العنز الأنثی من المعز.

«10»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمِنًی إِذْ أَقْبَلَ أَبُو حَنِیفَةَ عَلَی حِمَارٍ لَهُ فَاسْتَأْذَنَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَذِنَ لَهُ فَلَمَّا جَلَسَ قَالَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُقَایِسَکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَ

فِی دِینِ اللَّهِ قِیَاسٌ وَ لَکِنْ أَسْأَلُکَ عَنْ حِمَارِکَ هَذَا فِیمَ أَمْرُهُ قَالَ وَ عَنْ أَیِّ أَمْرِهِ تَسْأَلُ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ هَاتَیْنِ النُّکْتَتَیْنِ اللَّتَیْنِ بَیْنَ یَدَیْهِ مَا هُمَا فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ خَلْقٌ فِی الدَّوَابِّ کَخَلْقِ أُذُنَیْکَ وَ أَنْفِکَ فِی رَأْسِکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 127


1- 1. من لا یحضره الفقیه 2: 189( طبعة الآخوندی) فیه: قال: قلت له جعلت فداک نری الدوابّ فی بطون ایدیها مثل الرقعتین فی باطن یدیها مثل الکی فای شی ء هو؟.
2- 2. ثواب الأعمال: 93 و رواه فی الفقیه 3: 220 عن الحسن بن محبوب عن محمّد بن مارد باختلاف.
3- 3. المحاسن: 640 فیه اختلاف لفظی.
4- 4. فروع الکافی 6: 544 فیه:[ یقف علیهم ملک فی کل صباح فیقول] و فیه اختلاف آخر.

خدا دو گوش مرا آفریده تا به وسیله آن­ها بشنوم، و دو چشمم را آفریده تا با آن­ها بنگرم و بینی مرا آفریده تا با آن بوی خوش و بد را بیابم؛ امّا این دو داغ را برای چه آفریده؟ و چگونه است که مو بر تمام بدن این خر روییده جز بر اینجا؟ ابو حنیفه گفت: سبحان اللَّه، من از تو درباره دین خدا می­پرسم و تو از من پرسش­های کودکانه می­کنی، پس برخاست و بیرون رفت.

محمّد بن مسلم گوید: من به آن حضرت عرض کردم: قربانت گردم، از او چیزی پرسیدی که می­خواهم آن را بدانم، حضرت فرمود: ای محمّد، خدای تبارک و تعالی در کتابش می­فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ فیِ کَبَدٍ»(1)یعنی در شکم مادرش سرپا ایستاده و جلو او به جلو مادر چسبیده و پشتش در طرف پایین تنه مادر است، خوراکش از خوراک مادر است و از آنچه مادرش می­نوشد او نیز می­نوشد و مادرش او را به گونه­ای تنفّس می­دهد و پیمانی که خدا از او گرفته میان دو چشم او است. و چون زمان ولادتش نزدیک شود یک فرشته به نام زاجر می­آید و او را می­راند [و برمی­گرداند] پس کودک برمی گردد و بالا تنه اش به سوی پایین تنه مادرش می­آید و پایین تنه اش به سوی بالا تنه مادر قرار می­گیرد، خداوند [این کار را انجام می­دهد] تا کار را بر زن و زایمان کننده آسان کند و این روال برای همه مردم اتفاق می­افتد، مگر آنکه نوزاد نابینا یا کور دل و مخالف باشد. آن گاه که [فرشته زاجر] او را براند، برمی­گردد و یکباره از نهیب فرشته زاجر گریه کنان به زمین می­افتد و پیمان را فراموش می­کند. و بی شک خدا همه چهار­پایان را در درون شکم مادرشان وارونه آفریده [به گونه­ای که] بالا تنه آن­ها به سوی پایین تنه مادرشان و پایین تنه آن­ها به سوی بالا تنه مادرشان قرار می­گیرد، و این­ها در رحم مادرشان وارونه بمانند، در حالی که سرشان میان دو دست و دو پایشان قرار گرفته و خوراک از مادر می­گیرند، پس وقتی که زمان ولادت آن­ها فرا می­رسد یکباره کنده می­شوند و از شکم مادرشان بیرون می­جهند. و این دو داغی که میان دست­های آن هاست جای دو چشم آن­ها است، آن زمان که در شکم مادرشان هستند و آنچه در دو پاشنه آن­هاست، جای سوراخ­های بینی آن­هاست که مو بر روی آن­ها نروییده و در همه جانوران وجود دارد، به جز شتر که گردنش دراز است و سرش در شکم مادر

ص: 128


1- . بلد / 4

خَلَقَ اللَّهُ أُذُنَیَّ لِأَسْمَعَ بِهِمَا وَ خَلَقَ عَیْنَیَّ لِأُبْصِرَ بِهِمَا وَ خَلَقَ أَنْفِی لَأَجِدَ بِهِ الرَّائِحَةَ الطَّیِّبَةَ وَ الْمُنْتِنَةَ فَفِیمَا خُلِقَ هَذَانِ وَ کَیْفَ نَبَتَ الشَّعْرُ عَلَی جَمِیعِ جَسَدِهِ مَا خَلَا هَذَا الْمَوْضِعَ فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَسْأَلُکَ (1) عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ تَسْأَلُنِی عَنْ مَسَائِلِ الصِّبْیَانِ فَقَامَ وَ خَرَجَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ فَقُلْتُ لَهُ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ سَأَلْتَهُ عَنْ أَمْرٍ أُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ(2) یَعْنِی مُنْتَصِباً فِی بَطْنِ أُمِّهِ مَقَادِیمُهُ إِلَی مَقَادِیمِ أُمِّهِ وَ مَآخِیرُهُ إِلَی مَآخِیرِ أُمِّهِ غِذَاؤُهُ مِمَّا تَأْکُلُ أُمُّهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُ أُمُّهُ وَ تُنَسِّمُهُ تَنْسِیماً وَ مِیثَاقُهُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَإِذَا دَنَا وِلَادَتُهُ أَتَاهُ مَلَکٌ یُسَمَّی الزَّاجِرَ فَیَزْجُرُهُ فَیَنْقَلِبُ فَتَصِیرُ مَقَادِیمُهُ إِلَی مَآخِرِ أُمِّهِ وَ مَآخِیرُهُ إِلَی مُقَدَّمِ أُمِّهِ (3)

لِیُسَهِّلَ اللَّهُ عَلَی الْمَرْأَةِ وَ الْوَلَدِ أَمْرَهُ وَ یُصِیبُ ذَلِکَ جَمِیعَ النَّاسِ إِلَّا إِذَا کَانَ عَامِیاً(4)

فَإِذَا زَجَرَهُ فَزَعَ وَ انْقَلَبَ وَ وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ بَاکِیاً مِنْ زَجْرَةِ الزَّاجِرِ وَ نَسِیَ الْمِیثَاقَ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَمِیعَ الْبَهَائِمِ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا مَنْکُوسَةً مُقَدَّمُهَا إِلَی مُؤَخَّرِ أُمِّهَا وَ مُؤَخَّرُهَا إِلَی مُقَدَّمِ أُمِّهَا(5)

وَ هِیَ تَتَرَبَّصُ فِی الْأَرْحَامِ مَنْکُوسَةً قَدْ أُدْخِلَ رَأْسُهَا بَیْنَ یَدَیْهَا وَ رِجْلَیْهَا تَأْخُذُ الْغِذَاءَ مِنْ أُمِّهَا فَإِذَا دَنَا وِلَادَتُهَا انْسَلَّتْ انْسِلَالًا وَ امْتَرَقَتْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا وَ هَاتَانِ الَّتِی بَیْنَ أَیْدِیهَا(6) کُلُّهَا مَوْضِعُ أَعْیُنِهَا فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا وَ مَا فِی عَرَاقِیبِهَا مَوْضِعُ مَنَاخِیرِهَا لَا یَنْبُتُ عَلَیْهِ الشَّعْرُ وَ هُوَ لِلدَّوَابِّ کُلِّهَا مَا خَلَا الْبَعِیرَ فَإِنَّ عُنُقَهُ طَالَ فَنَفَذَ رَأْسُهُ بَیْنَ

ص: 128


1- 1. فی المصدر: أتیتک أسألک.
2- 2. البلد: 4.
3- 3. فی المصدر: الی مقادیم أمه.
4- 4. فی المصدر: عاتیا.
5- 5. فی المصدر: منکوسین مقدمها الی مواخر امهاتها و مؤخرها الی مقدم امهاتها.
6- 6. فی المصدر: انسلت انسلالا و موضع اعینها فی بطون امهاتها و هاتان النکتتان اللتان بین أیدیها.

از میان دست و پایش بیرون آمده [و بین آن­ها قرار نمی­گیرد].(1)

توضیح

«تنسّمه تنسیما» یعنی اثر تنفّس مادر به او می­رسد، «إلّا إذا کان عامیا» یعنی نابینا یا کور دل و مخالف و در برخی نسخه ها «عانیا» آمده که معنا این گونه می­شود: مگر آنکه خدا مقدّر کرده باشد که کودک و مادرش برای زایمان در سختی و رنج بیفتند. و روشن­تر این است که در اصل عبارت این گونه باشد: «إلّا إذا کان یتنا أو میتونا». فیروز آبادی در قاموس گفته: «یتن» یعنی دو پای نوزاد پیش از دو دستش [از شکم مادر] خارج شود.(2)

ابن اثیر در نهایه گفته: «یتن» یعنی نوزادی که پاهایش پیش از سرش از شکم مادرش بیرون آید، و وقتی عرب می گوید: «قد أیتنت الأمّ» یعنی مادر کودکش را با این وضعیت به دنیا آورد.(3)

و در قاموس گفته: «مرق السّهم من الرّمیه» یعنی از سوی دیگر خارج شد. و زنی جنگجو بود، پس [در زمان جنگ] آبستن شد. به او خبر جنگ داده شد، گفت: جنگ را بگذارید تا فرزند به دنیا آید. و «امتراق» به معنای به سرعت خارج شدن است.(4)

و بدان که این روایت اشاره دارد به اینکه سرپا بودن در رحم که مربوط به انسان است، سخت تر و دشوارتر است از وضعیت جانوران دیگر [در رحم مادرشان] و از این رو امام علیه السّلام آیه را بدان تفسیر فرموده است.

روایت11.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: گوسفند را دریابید که چه خوب سرمایه­ای است گوسفند.(5)

توضیح

به نظر می­رسد که کلمه «شاة» اوّل منصوب بنا بر اغراء،(6) و «شاة» دوم برای تأکید است و خبر جمله محذوف است، و در کتاب کافی «شاة» اوّل نیامده است.

ص: 129


1- . محاسن: 304 - 305
2- . قاموس 4 : 278
3- . نهایه 4 : 380
4- . قاموس 3 : 282
5- . محاسن: 640
6- . اغراء یعنی تشویق مخاطب به امری مهم

قَوَائِمِهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ (1).

بیان

تنسمه تنسیما کان المعنی أن بنفسه مما تتنفس به أمه یصل إلیه أثر ذلک النسیم قوله إلا إذا کان عامیا أی أعمی البصر أو أعمی القلب مخالفا و فی بعض النسخ عانیا بالنون أی إلا أن یقدر الله تعالی أن یکون فی عناء و مشقة علیه و علی أمه الولادة

و الأظهر أنه کان فی الأصل إلا إذا کان یتنا أو میتونا بتقدیم المثناة التحتانیة علی المثناة الفوقانیة ثم النون قال فی القاموس الیتن أن تخرج رجلا المولود قبل یدیه و قد خرج یتنا أیتنت و یتنت و هی موتن و موتنة و هو میتون و القیاس موتن (2).

و فی النهایة الیتن الولد الذی تخرج رجلاه من بطن أمه قبل رأسه و قد أیتنت الأم إذا جاءت به یتنا(3).

و فی القاموس مرق السهم من الرمیة مروقا خرج من الجانب الآخر و کانت امرأة تغزو فحبلت فذکر لها الغزو فقالت روید الغزو یتمرق أی أمهل الغزو حتی یخرج الولد و الامتراق سرعة المروق (4).

ثم اعلم أن الخبر یشعر بأن الانتصاب فی الرحم الذی هو شأن الإنسان أصعب و أشق من الهیئة التی علیها غیره فلذا فسر علیه السلام به الآیة.

«11»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الشَّاةَ نِعْمَ الْمَالُ الشَّاةُ(5).

بیان

کان شاة الأولی منصوبة علی الإغراء و الأخری تأکید و خبره محذوف و لیس فی الکافی الشاة الأولی.

ص: 129


1- 1. المحاسن: 304 و 305.
2- 2. القاموس: الیتن.
3- 3. النهایة 4: 380.
4- 4. القاموس: مرق.
5- 5. المحاسن: 640.

روایت12.

محاسن: اسحاق بن جعفر گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: فرزندم، گوسفند برگیر و شتر مگیر.(1)

روایت13.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام از اجداد طاهرینش فرمود: اگر در خاندانی گوسفندی باشد، فرشته ها آن­ها را تقدیس می­کنند.(2)

روایت14.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر خاندانی گوسفندی بگیرند، فرشته ها هر روز یک بار آن­ها را تقدیس کنند. [عبد اللَّه بن سنان راوی حدیث گوید] گفتم: چه می­گویند؟ فرمود: می­گویند: مقدّس باشید، مقدّس باشید.(3)

روایت15.

محاسن: و در حدیث دیگر حضرت فرمود: چون خاندانی سه گوسفند بگیرند.(4)

روایت16.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هرکه در خانه اش یک گوسفند باشد، فرشته ها آن­ها را یک بار تقدیس می­کنند، و فقر یک مرحله از آن­ها دور می­شود، و هرکه در خانه­اش دو گوسفند باشد، فرشته ها دو بار آن­ها را تقدیس می­کنند و فقر دو مرحله از آن ها دور می­شود، پس اگر سه گوسفند داشته باشند، فرشته ها سه بار آن­ها را تقدیس می­کنند و فقر به کلّی از آن­ها رخت بر می­بندد.(5)

بیان

و انتقل عنهم الفقر أی رأسا کما سیأتی

روایت17.

محاسن: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به نقل از امام باقر علیه السّلام به عمه اش فرمود: چه چیز تو را باز می­دارد از اینکه برکتی برای خانه ات بگیری؟ گفت: ای رسول خدا، برکت چیست؟ حضرت فرمود: گوسفند شیرده، که هرکس در خانه او گوسفند شیرده یا میش یا ماده گاو باشد، پس همگی برکت هستند.(6)

و گفته: مثل این روایت به سندی دیگر از امام باقر علیه السّلام نقل شده،

ص: 130


1- . محاسن: 460
2- . محاسن: 460
3- . محاسن: 460
4- . محاسن: 460
5- . محاسن: 460
6- . محاسن: 641
«12»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا بُنَیَّ اتَّخِذِ الْغَنَمَ وَ لَا تَتَّخِذِ الْإِبِلَ (1).

«13»

وَ مِنْهُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَتْ لِأَهْلِ بَیْتٍ شَاةٌ قَدَّسَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ(2).

«14»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اتَّخَذَ أَهْلُ الْبَیْتِ الشَّاةَ قَدَّسَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ کُلَّ یَوْمٍ تَقْدِیسَةً قُلْتُ کَیْفَ یَقُولُونَ قَالَ یَقُولُونَ قُدِّسْتُمْ قُدِّسْتُمْ (3).

«15»

قَالَ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ: إِذَا اتَّخَذَ أَهْلُ الْبَیْتِ ثَلَاثَ شِیَاهٍ (4).

«16»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ شَاةٌ قَدَّسَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ تَقْدِیسَةً وَ انْتَقَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرُ مَنْقَلَةً(5)

وَ مَنْ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ شَاتَانِ قَدَّسَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ مَرَّتَیْنِ وَ ارْتَحَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرُ مَنْقَلَتَیْنِ فَإِنْ کَانَتْ ثَلَاثَ شِیَاهٍ قَدَّسَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ ثَلَاثَ تَقْدِیسَاتٍ وَ انْتَقَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرُ(6).

بیان

و انتقل عنهم الفقر أی رأسا کما سیأتی (7).

«17»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لِعَمَّتِهِ مَا یَمْنَعُکِ مِنْ أَنْ تَتَّخِذِی فِی بَیْتِکِ بِبَرَکَةٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْبَرَکَةُ فَقَالَ شَاةٌ تُحْلَبُ فَإِنَّهُ مَنْ کَانَتْ (8) فِی دَارِهِ شَاةٌ تُحْلَبُ أَوْ نَعْجَةٌ أَوْ بَقَرَةٌ فَبَرَکَاتٌ کُلُّهُنَ (9).

قال و روی أبی عن أحمد بن النضر عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام (10):

ص: 130


1- 1. المحاسن: 460.
2- 2. المحاسن: 460.
3- 3. المحاسن: 460.
4- 4. المحاسن: 460.
5- 5. فی المصدر: منتقلة.
6- 6. المحاسن: 640.
7- 7. سیأتی ذلک فی الخبر 20.
8- 8. فی الکافی: من کان.
9- 9. المحاسن: 641.
10- 10. المحاسن: 641.

همچنین در کتاب کافی مانند این روایت به سند نخست آمده است.(1)

توضیح

گویا مراد از «شاة» بز یا گوسفند ماده است، و «شاة» اعم از میش است، و «معز» شامل نر و ماده می­شود، چنان که فیروز آبادی گفته. و در کتاب کافی این گونه آمده: یا گاو شیرده.

روایت18.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر أمّ ایمن وارد شد و فرمود: چرا من در خانه ات برکت نمی­بینم؟ گفت: مگر خانه ام برکت ندارد؟ فرمود: مقصودم این نیست [که در خانه تو هیچ برکتی نیست]، مقصودم این است که گوسفندی داشته باشی تا فرزندانت از شیر آن برخوردار شوند و از روغنش بخوری و در آغلش نماز بخوانی.(2)

توضیح

«لست أعنی»: یعنی منظورم عدم برکت مطلق نیست. «لک» یعنی برکت چیزهایی که گفتی برای تو هست. یا اینکه منظورم این نبود و چیزی که به تو گفتم این نبود که فهمیدی بلکه منظورم گوسفند بود.و بعید نیست «ذلک» بجای «لک» باشد.

روایت19.

محاسن: أمّ راشد کنیز أمّ هانی گوید که: امیر المؤمنین علیه السّلام بر أمّ هانی وارد شد. أمّ هانی به من گفت: خوراکی برای حضرت بیاور، و من آنچه در خانه بود آوردم. آن حضرت فرمود: چرا نزد شما برکت نمی بینم؟ أمّ هانی عرضه داشت: مگر این برکت نیست؟ فرمود: مقصودم این نبود، همانا قصدم گوسفند بود. گفت: ما گوسفند نداریم تا از روغنش بخوریم و از شیرش بنوشیم.(3)

توضیح

«فقالت أم هانی» یعنی به کنیزش ام راشد گفت. «فقدمت» به صیغه متکلم. «فآکل» یعنی از روغنش بخورم. «و أستسقی» و از شیرش بنوشم.

ص: 131


1- . محاسن: 641 ، کافی 6 : 545
2- . محاسن: 641
3- . محاسن: 641

الکافی، عن العدة عن البرقی: مثله إلی آخر الخبر بالسند الأول (1).

بیان

کأن المراد بالشاة المعز أو النعجة الأنثی من الضأن و الشاة أعم من الضأن و المعز تطلق علی الذکر و الأنثی کما ذکره الفیروزآبادی و فی الکافی أو بقرة تحلب.

«18»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّ أَیْمَنَ فَقَالَ مَا لِی لَا أَرَی فِی بَیْتِکِ الْبَرَکَةَ فَقَالَتْ أَ وَ لَیْسَ فِی بَیْتِی بَرَکَةٌ قَالَ لَسْتُ أَعْنِی لَکِ (2) ذَاکِ شَاةٌ تَتَّخِذِیهَا تَسْتَغْنِی وُلْدَکِ مِنْ لَبَنِهَا وَ تَطْعَمِینَ مِنْ سَمْنِهَا وَ تُصَلِّینَ فِی مَرْبِضِهَا(3).

بیان

لست أعنی أی عدم البرکة مطلقا لک أی برکة ذاک أی الذی قلت أو لست أعنی و أقول لک ذاک الذی فهمت هی شاة و لا یبعد أن یکون ذلک مکان لک.

«19»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ حُمَیْدٍ اللالی (4) [الْآبِی] عَنْ أُمِّ رَاشِدٍ مَوْلَاةِ أُمِّ هَانِی: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ دَخَلَ عَلَی أُمِّ هَانِی فَقَالَتْ أُمُّ هَانِی قَدِّمِی لِأَبِی الْحَسَنِ طَعَاماً فَقَدَّمْتُ مَا کَانَ فِی الْبَیْتِ فَقَالَ مَا لِی لَا أَرَی عِنْدَکُمُ الْبَرَکَةَ فَقَالَتْ أُمُّ هَانِی لِأَبِی الْحَسَنِ أَ وَ لَیْسَ هَذَا بَرَکَةً فَقَالَ لَسْتُ أَعْنِی هَذَا إِنَّمَا أَعْنِی الشَّاةَ فَقَالَتْ مَا لَنَا مِنْ شَاةٍ فَآکُلَ وَ أَسْتَسْقِیَ (5).

بیان

فقالت أم هانی أی لمولاتها أم راشد فقدمت علی صیغة المتکلم فآکل أی من سمنها و أستسقی أی من لبنها.

ص: 131


1- 1. فروع الکافی 6: 545.
2- 2. فی نسخة:[ اعنی ذلک] و فی أخری:« اعنی لک ذلک» و فی المصدر: اعنی ذلک، ذاک شاة.
3- 3. المحاسن: 641.
4- 4. فی نسخة:« السلامی» و فی المصدر: الآبی.
5- 5. المحاسن: 641.

روایت20.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر خانواده­ای یک گوسفند تهیّه کنند، خدا روزی آن را به آن­ها می­دهد و بر روزی خود آن­ها نیز می­افزاید و فقر یک مرحله از آن­ها می­رود، و اگر دو گوسفند تهیه کنند، خدا به آ­ن­ها روزی آن دو را می­دهد و بر روزی خودشان هم می­افزاید و فقر دو مرحله از آن­ها می­رود، و اگر سه گوسفند فراهم کنند، خدای تعالی روزی هر سه را به آن­ها می­دهد، و بر روزی خودشان نیز می­افزاید، و فقر یکباره از آن­ها رخت بر می­بندد.(1)

در کتاب کافی مانند این روایت آمده است.(2)

روایت21.

محاسن: امام حسین علیه السّلام فرمود: خاندانی نباشد که دارای سی گوسفند است، مگر اینکه فرشته ها پیوسته تا بامداد از آن­ها پاسبانی می­کنند.(3)

روایت22.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: در خانه هرکس یک گوسفند عیدیّ باشد، فقر از آن خانه یک مرحله می­رود، و هرکس در خانه­اش دو [گوسفند] باشد، فقر دو مرحله از او زائل می­شود و هرکس سه [گوسفند] در خانه­اش داشته باشد، خدا فقر را به کلیّ از او می­برد.(4)

توضیح

در نسخه ای لغت «عیدیّه» آمده و گویا مقصود از آن نجیب و اصیل است، فیروزآبادی گفته: «عِید» درختی کوهی و حیوان نر معروفی است، و از همین باب است تعبیر «النجائب العیدیّه»، و این کلمه منسوب به عیدیّ بن ندعی یا عاد بن عاد یا بنی عید بن آمری است.(5) و در

ص: 132


1- . محاسن: 641 - 642
2- . کافی 6 : 544
3- . محاسن: 642
4- . محاسن: 642
5- . قاموس: العود
«20»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اتَّخَذَ أَهْلُ الْبَیْتِ (1)

شَاةً آتَاهُمُ اللَّهُ بِرِزْقِهَا وَ زَادَ فِی أَرْزَاقِهِمْ وَ ارْتَحَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرُ مَرْحَلَةً فَإِنِ اتَّخَذُوا شَاتَیْنِ آتَاهُمُ اللَّهُ بِأَرْزَاقِهَا وَ زَادَ فِی أَرْزَاقِهِمْ وَ ارْتَحَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرَ مَرْحَلَتَیْنِ وَ إِنِ اتَّخَذُوا ثَلَاثاً آتَاهُمُ اللَّهُ بِأَرْزَاقِهَا وَ زَادَ فِی أَرْزَاقِهِمْ وَ ارْتَحَلَ عَنْهُمُ الْفَقْرُ رَأْساً(2).

الکافی، عن أبی علی الأشعری عن الحسن بن علی عن عبیس: مثله (3).

«21»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ تَرُوحُ عَلَیْهِمْ ثلاثین [ثَلَاثُونَ] شَاةً إِلَّا نَزَلَ الْمَلَائِکَةُ(4)

تَحْرُسُهُمْ حَتَّی یُصْبِحُوا(5).

«22»

وَ مِنْهُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ شَاةٌ عِیدِیَّةٌ(6) ارْتَحَلَ الْفَقْرُ عَنْهُ مَنْقَلَةً وَ مَنْ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ اثْنَتَانِ ارْتَحَلَ عَنْهُ الْفَقْرُ مَنْقَلَتَیْنِ وَ مَنْ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ ثَلَاثَةٌ نَفَی اللَّهُ عَنْهُمُ الْفَقْرَ(7).

بیان

عیدیة فی بعض النسخ بالیاء المثناة و کأن المراد نجیبة قال الفیروزآبادی العید بالکسر شجر جبلی و فحل معروف منه النجائب العیدیة أو نسبة إلی العیدی بن الندعی أو إلی عاد بن عاد أو إلی بنی عید بن الآمری (8) و فی

ص: 132


1- 1. فی الکافی: أهل بیت.
2- 2. المحاسن: 641 و 642.
3- 3. فروع الکافی 6: 544.
4- 4. فی المصدر: یروح علیهم ثلاثون شاة الا تنزل الملائکة.
5- 5. المحاسن: 642.
6- 6. فی نسخة: عبدیة.
7- 7. المحاسن: 642.
8- 8. القاموس: العود.

نسخه ای «عبدیّة» آمده، فیروز آبادی در قاموس گفته: بنی عبید یک خاندان هستند، و گفته می­شود: «هو عبدیّ» مثل اینکه گفته می­شود: «هو هذلیّ» [یعنی منسوب به قبیله عبد و هذل است] و گفته: عبدی منسوب به عبد القیس است(1)، و گویا گوسفندان آن­ها بهتر و پرشیرتر بوده اند.

روایت23.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر شما باد گوسفندداری و زراعت که این دو صبح و شام برای شما خیر دارند.(2)

توضیح

به نظر می­رسد هر صبح و شام در این روایت، کنایه از دوام منفعت و استمرار آن است و گرنه بسیاری از روزها خیر و سودی ندارند، به خصوص کشاورزی.

روایت24.

محاسن: امیر المؤمنین علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس در خانه­اش یک گوسفند باشد، فرشته ها روزی یک بار او تقدیس می­کنند و کسی که دو تا داشته باشد، ملائکه روزی دو بار او تقدیس می­کنند و به همین ترتیب کسی که سه تا دارد، و خدای تعالی می­فرماید: مبارک باد بر شما.(3)

روایت25.

محاسن: محمّد بن عجلان گوید: شنیدم که امام باقر علیه السّلام می فرمود: هر خاندانی یک گوسفند شیرده داشته باشند، روزی دو بار تقدیس می­شوند. گفتم: به آن­ها چه گفته می­شود؟ فرمود: به آن­ها گفته می­شود: مبارک باد بر شما، مبارک باد بر شما.(4)

در کتاب کافی با سندی، مانند این روایت آمده است.(5)

ص: 133


1- . قاموس: العبد
2- . محاسن: 643
3- . محاسن: 643
4- . محاسن: 643
5- . کافی 6 : 544

بعضها بالباء الموحدة قال فی القاموس بنو العبید بطن و هو عبدی کهذلی و قال العبدی نسبة إلی عبد القیس (1) و کأن شیاههم کانت أحسن و أکثر لبنا.

«23»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّهِیکِیِّ وَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِالْغَنَمِ وَ الْحَرْثِ فَإِنَّهُمَا یَغْدُوَانِ بِخَیْرٍ وَ یَرُوحَانِ بِخَیْرٍ(2).

بیان

کان الغدو و الرواح هنا کنایة عن دوام المنفعة و استمرارها(3)

إذ فی کثیر من الأزمان لا یعودان بخیر لا سیما فی الحرث.

«24»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ فِی مَنْزِلِهِ شَاةٌ قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّةً وَ مَنْ کَانَتِ اثْنَتَیْنِ (4) قَدَّسَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ وَ کَذَلِکَ فِی الثَّلَاثَةِ وَ یَقُولُ اللَّهُ بُورِکَ فِیکُمْ (5).

«25»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ یَکُونُ عِنْدَهُمْ شَاةٌ لَبُونٌ إِلَّا قُدِّسُوا کُلَّ یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ قُلْتُ وَ کَیْفَ یُقَالُ لَهُمْ قَالَ یُقَالُ لَهُمْ بُورِکْتُمْ بُورِکْتُمْ (6).

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن ابن سنان عن ابن عجلان: مثله (7).

ص: 133


1- 1. القاموس: العبد.
2- 2. المحاسن: 643.
3- 3. فی نسخة: و استقرارها.
4- 4. فی المصدر: و من کان عنده اثنتان.
5- 5. المحاسن: 643.
6- 6. المحاسن: 643.
7- 7. الفروع 6: 544.

روایت26.

محاسن: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر أمّ سلمه وارد شد و فرمود: چرا در خانه ات برکت نمی­بینم؟ گفت: چرا ای رسول خدا، شکر خدا برکت در خانه من است! فرمود: خداوند سه چیز مبارک نازل کرده: آب، آتش و گوسفند.(1)

در کتاب کافی به سندی، مانند این روایت آمده است.(2)

توضیح

«برکت در خانه من است» یعنی به سبب وجود شما، و فیروز آبادی در قاموس گفته: «بَرَکَة» به معنای نموّ و فزونی و سعادت است، و منظور از [اینکه می­گوییم] به محمّد و خاندانش برکت بده، این است که آنچه از شرافت و کرامت به آن­ها داده­ای، باز هم عطا کن. و «برکه» به کسر، یک گوسفند شیرده است و دو [گوسفند شیرده] دو برکت است و جمع آن برکات است (پایان نقل قول). و شاید منظور از برکت در آتش، پختن غذا با آن است که مایه برکت است.

روایت27.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شتر برای صاحبش مایه عزّت است.(3)

روایت28.

محاسن: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله درباره شتر سؤال شد. آن حضرت فرمود: آن­ها افسار شیاطین هستند و خیرشان از سمت چپ حاصل می­شود. گفتند: اگر مردم این را بشنوند شتر را رها خواهند کرد! فرمود: افراد بد عاقبت و گنهکار آن را از دست نمی­دهند.(4)

روایت29.

محاسن: صفوان جمّال گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: برایم شتری بخر و از نوع سیاه آن باشد، چرا که عمرش از همه چیز طولانی­تر است. سپس فرمود: اگر مردم می­دانستند که خداوند

ص: 134


1- . محاسن: 643
2- . کافی 6 : 545
3- . محاسن: 635
4- . محاسن: 638
«26»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ لَهَا مَا لِی لَا أَرَی فِی بَیْتِکِ الْبَرَکَةَ قَالَتْ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِنَّ الْبَرَکَةَ لَفِی بَیْتِی فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ ثَلَاثَ بَرَکَاتٍ الْمَاءِ وَ النَّارِ وَ الشَّاةِ(1).

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن حماد: مثله (2).

بیان

إن البرکة لفی بیتی أی بسبب وجودک و فی القاموس الْبَرَکَةُ محرکة النماء و الزیادة و السعادة و بَارِکْ علی محمد و آل محمد أدم له ما أعطیته من التشریف و الکرامة و الْبِرْکَةُ بالکسر الشاة الحلوبة و الاثنان بِرْکَتَانِ و الجمع بِرْکَاتٌ انتهی (3) و برکة النار لعلها تحریص علی إیقادها للطبخ فی البیت فإنه یوجب البرکة.

«27»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْإِبِلُ عِزٌّ لِأَهْلِهَا(4).

«28»

وَ مِنْهُ، عَنِ النَّهِیکِیِّ وَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی وَکِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ سُئِلَ (5) عَنِ الْإِبِلِ فَقَالَ تِلْکَ أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ وَ یَأْتِی خَیْرُهَا مِنَ الْجَانِبِ الْأَشْأَمِ قِیلَ إِنْ سَمِعَ النَّاسُ هَذَا تَرَکُوهَا قَالَ إِذاً لَا یَعْدَمَهَا الْأَشْقِیَاءُ الْفَجَرَةُ(6).

«29»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اشْتَرِ لِی جَمَلًا وَ لْیَکُنْ أَسْوَدَ فَإِنَّهَا أَطْوَلُ شَیْ ءٍ أَعْمَاراً ثُمَّ قَالَ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ کُنْهَ حُمْلَانِ اللَّهِ عَلَی

ص: 134


1- 1. المحاسن: 643.
2- 2. فروع الکافی 6: 545.
3- 3. القاموس: البرکة.
4- 4. المحاسن: 635.
5- 5. فی المصدر: و قد سئل.
6- 6. المحاسن: 638.

برای کسی که توان تهیّه کردن هزینه چهارپای خود را ندارد، چگونه هزینه آن را به عهده می­گیرد، قیمت چهارپا را [هر مقدار که باشد] گران نمی­شمردند.(1)

روایت30.

محاسن: و در حدیث دیگر آمده که [راوی گوید:] امام صادق علیه السّلام به من فرمود: شتر سیاه زشت بخر، که عمرش دراز­تر است.(2)

در کتاب کافی مشابه این حدیث این گونه آمده که حضرت فرمود: ای صفوان شتری برایم بخر و نوع زشت آن را انتخاب کن، زیرا عمرش طولانی­تر است. و من شتری به هشتاد درهم برای آن حضرت خریدم و نزد ایشان آوردم. و در ادامه روایتی دیگر به همین مضمون آورده است.(3)

توضیح

در قاموس آمده است: «شاه وجهه شوها و شوهة»: صورت او زشت شد. و همچنین «شوه» بر وزن فرح. «فهو أشوه» و «شوهه الله»: صورتش زشت شد. و بر وزن معظّم یعنی بد شکل.

روایت31.

محاسن: حسین بن عمر بن یزید گوید: آن زمان که در مدینه اقامت داشتم، شترانی خریدم و از آن بسیار خوشم آمد. پس نزد امام صادق علیه السّلام رفتم و ماجرا را به ایشان گفتم. فرمود: تو را به شتر چه کار؟ مگر نمی­دانی که گرفتاری­های فراوان دارد؟ راوی گوید: از بس از آن­ها خوشم می­آمد، [بر خلاف سفارش حضرت] آن­ها را کرایه دادم و به همراه غلامانم به کوفه فرستادم. پس همگی در راه تلف شدند. به خدمت حضرت رسیدم و جریان را گزارش دادم. حضرت این آیه شریفه را تلاوت فرمود: «فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یخَُالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِیبهَُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبهَُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ»(4){پس کسانی که از فرمان او تمرّد می کنند، بترسند که مبادا بلایی به ایشان رسد یا به عذابی دردناک گرفتار شوند.}(5)

در کتاب کافی مانند این حدیث با سندی از ابن محبوب آمده، با این تفاوت که حسین بن عمر بن یزید گفته: پدرم گفت شتری خریدم - تا آنجا که گفته - نزد امام کاظم علیه السّلام رفتم و به ایشان گفتم - تا آنجا که گفته - آن­ها را با غلامانم به کوفه فرستادم.(6)

ص: 135


1- . محاسن: 639 (ترجمه، مطابق بیان مرحوم فیض در کتاب وافی ج20 ص 844 است)
2- . محاسن: 639
3- . کافی 6 : 543
4- . نور / 63
5- . محاسن: 639
6- . کافی 6 : 543

الضَّعِیفِ مَا غَالَوْا بِبَهِیمَةٍ(1).

«30»

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اشْتَرِ السُّودَ الْقِبَاحَ مِنْهَا فَإِنَّهَا أَطْوَلُ شَیْ ءٍ أَعْمَاراً(2).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ خُذْهُ أَشْوَهَ فَإِنَّهُ أَطْوَلُ شَیْ ءٍ أَعْمَاراً فَاشْتَرَیْتُ لَهُ جَمَلًا بِثَمَانِینَ دِرْهَماً فَأَتَیْتُهُ بِهِ.

و فی حدیث آخر إلخ (3)

بیان

فی القاموس شاه وجهه شوها و شوهة قبح کشوه کفرح فهو أشوه و شوهه الله قبح وجهه و کمعظم القبیح الشکل (4).

«31»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حُسَیْنِ (5)

بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: اشْتَرَیْتُ إِبِلًا وَ أَنَا بِالْمَدِینَةِ مُقِیمٌ فَأَعْجَبَنِی إِعْجَاباً شَدِیداً فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرْتُهُ فَقَالَ وَ مَا لَکَ وَ لِلْإِبِلِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهَا کَثِیرَةُ الْمَصَائِبِ قَالَ فَمِنْ إِعْجَابِی بِهَا أَکْرَیْتُهَا وَ بَعَثْتُ بِهَا غِلْمَانِی إِلَی الْکُوفَةِ قَالَ فَسَقَطَتْ کُلُّهَا فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ فَلْیَحْذَرِ(6) الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (7).

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ اشْتَرَیْتُ إِلَی قَوْلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فَذَکَرْتُهَا لَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَبَعَثْتُ بِهَا مَعَ غِلْمَانٍ لِی إِلَی الْکُوفَةِ(8).

ص: 135


1- 1. المحاسن: 639.
2- 2. المحاسن: 639.
3- 3. فروع الکافی 6: 543.
4- 4. القاموس: شاه.
5- 5. فی المصدر: الحسین.
6- 6. النور: 63.
7- 7. المحاسن: 639.
8- 8. فروع الکافی 6: 543.

توضیح

شاهد آوردن این آیه و استناد به آن، بنا بر این است که کلام حضرت، کلام خداست و مخالفت با امرش مخالفت با امر خداست.

روایت32.

محاسن: امام صادق علیه السّلام به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از گام برداشتن از میان شتر­هایی که به شکل قطار به دنبال هم حرکت می­کنند، نهی کرد، گفته شد: ای رسول خدا، چرا؟ فرمود: قطار شتری نیست مگر اینکه میان شتری تا شتر دیگر شیطانی وجود دارد.(1)

روایت33.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: علی بن الحسین علیه السّلام شترِ سواری را به صد دینار می­خرید و خود را بدان گرامی می­داشت [کنایه از اینکه آبروی خود را در میان مردم حفظ می­کرد].

در کتاب کافی به سندی دیگر آمده است.(2)

توضیح

این روایت دلالت دارد بر استحباب سوار شدن بر مرکب قوی و با نشاط که قیمت بالایی دارد، به منظور حفظ جایگاه اجتماعی در میان مردم.

روایت34.

بصائر الدرجات: جابر بن عبد اللَّه گوید: زمانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از جنگ ذات الرقاع - که با بنی ثعلبه غطفان بود - برگشت تا نزدیک مدینه پیش آمد، ناگهان شتری از طرف خانه های مدینه به سوی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمد تا به نزد ایشان رسید. سپس پوزه خود را بر زمین نهاد و ضجّه زد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: می­دانید این شتر چه می گوید؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند. حضرت فرمود: به من خبر می­دهد که صاحبش از او

ص: 136


1- . محاسن: 639
2- . کافی 6 : 542
بیان

الاستشهاد بالآیة مبنی علی أن قوله قول الله و مخالفة أمره مخالفة لأمر الله.

«32»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ مُرْسَلًا عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُتَخَطَّی الْقِطَارُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ قِطَارٍ إِلَّا وَ مَا بَیْنَ الْبَعِیرِ إِلَی الْبَعِیرِ شَیْطَانٌ (1).

«33»

وَ مِنْهُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام لَیَبْتَاعُ الرَّاحِلَةَ بِمِائَةِ دِینَارٍ وَ یُکْرِمُ بِهَا نَفْسَهُ (2).

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر: مثله (3).

بیان

یدل علی استحباب رکوب الدابة الفارهة و المغالاة فی ثمنها لإکرام النفس عند الناس.

«34»

الْبَصَائِرُ، وَ الْإِخْتِصَاصُ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَزَّازِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ صُهْبَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَزْوَةِ ذَاتِ الرِّقَاعِ وَ هِیَ غَزْوَةُ بَنِی ثَعْلَبَةَ(4) مِنْ غَطَفَانَ أَقْبَلَ حَتَّی إِذَا کَانَ قَرِیباً مِنَ الْمَدِینَةِ إِذَا بَعِیرٌ قَدْ أَقْبَلَ مِنْ قِبَلِ الْبُیُوتِ حَتَّی انْتَهَی (5) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَ جِرَانَهُ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ جَرْجَرَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ هَذَا الْبَعِیرُ فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّهُ أَخْبَرَنِی أَنَّ صَاحِبَهُ عَمِلَ

ص: 136


1- 1. المحاسن: 639 و رواه الکلینی فی الفروع 6: 543 و لم یذکر: عن أبیه.
2- 2. المحاسن: 639.
3- 3. فروع الکافی 6: 542.
4- 4. فی المصدر:« بنی ثعلبة» و هو الصحیح و هم بنو ثعلبة بن سعد بن قیس غزاهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سنة الرابع من الهجرة.
5- 5. ما نقله المصنّف من الحدیث یوافق الفاظ الاختصاص، و اما البصائر فیخالفه فی الفاظ ففیه:« إذا بعیر یرقل حتّی انتهی» و فیه: ثم خرخر.

کار کشیده و حال که او را پیر کرده و زخمی و لاغر نموده، می­خواهد او را بکشد و گوشتش را بفروشد. آن گاه حضرت فرمود: ای جابر آن را نزد صاحبش ببر و او را نزد من بیاور. گفتم: صاحبش را نمی شناسم، فرمود: او خود تو را راهنمایی می کند. جابر گوید: با او رفتم تا به بنی واقف رسیدم، شتر وارد کوچه ای شد و من ناگهان به مجلسی رسیدم [که عده­ای در آن جمع بودند]، گفتند: ای جابر، در چه حالی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و مسلمانان را ترک کردی؟ گفتم: همه خوبند، ولی کدام یک از شما صاحب این شتر هستید؟ یکی گفت: من. گفتم: اجابت کن رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را، گفت: مگر چه کرده­ام؟ گفتم: شترت از تو شکایت کرده، و من و شتر و صاحبش نزد رسول خدا آمدیم. فرمود: شترت به من خبر داده که از او کار کشیده­ای و اینک که او را پیر کرده و زخمی و لاغر نموده­ای، می­خواهی او را بکشی و گوشتش را بفروشی. گفت: بلی چنین است ای رسول خدا. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس آن را به من بفروش. گفت: از آن شما باشد ای رسول خدا، فرمود: نه، آن را به من بفروش. و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را از وی خرید و رها کرد و در اطراف مدینه می­چرید، و هرگاه یکی از ما می­خواست شامگاهان یا صبحگاهان به جایی برود، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به او می­داد. جابر گفت: پس از آن شتر را دیدم که زخمش بر طرف و خوب شده است.(1)

توضیح

«أکبره» یعنی او را پیر کرد که این تعبیر مجاز است، یا مقصود این است که او را بزرگ یافت. «أدبره» یعنی او را دچار «دَبَر: زخم» نمود، و «ضواحی المدینة» یعنی اطراف مدینه، و در قاموس آمده: «منحه» بر وزن منعه یعنی به او عطا کرد، و اسم آن مِنحه است یعنی چیزی که بخشیده می­شود، و عبارت «منحه الناقة» یعنی شتر پشم و شیر و بچه­اش را به صاحبش داد، که به این سه چیز منحه و منیحه گفته می­شود.

روایت35.

اختصاص: امام باقر علیه السّلام فرمود: وقتی علی بن الحسین علیه السّلام وفات یافت، شتری داشت که از چراگاه برگشت و پوزش را بر قبر [آن حضرت] می­زد

ص: 137


1- . بصائر الدرجات: 101 ، اختصاص: 299 - 300

عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا أَکْبَرَهُ وَ أَدْبَرَهُ وَ أَهْزَلَهُ أَرَادَ نَحْرَهُ وَ بَیْعَ لَحْمِهِ (1) ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَابِرُ اذْهَبْ بِهِ إِلَی صَاحِبِهِ وَ ائْتِنِی بِهِ فَقُلْتُ لَا أَعْرِفُ صَاحِبَهُ فَقَالَ هُوَ یَدُلُّکَ عَلَیْهِ قَالَ فَخَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی بَنِی وَاقِفٍ فَدَخَلَ فِی زُقَاقٍ فَإِذَا أَنَا بِمَجْلِسٍ فَقَالُوا یَا جَابِرُ کَیْفَ تَرَکْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ تَرَکْتَ الْمُسْلِمِینَ قُلْتُ هُمُ الصَّالِحُونَ وَ لَکِنْ أَیُّکُمْ صَاحِبُ هَذَا الْبَعِیرِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ أَنَا فَقُلْتُ أَجِبْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا لِی قُلْتُ اسْتَعْدَی عَلَیْکَ بَعِیرُکَ فَجِئْتُ أَنَا وَ الْبَعِیرُ وَ صَاحِبُهُ (2) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ بَعِیرَکَ یُخْبِرُنِی أَنَّکَ عَمِلْتَ عَلَیْهِ حَتَّی إِذَا أَکْبَرْتَهُ وَ أَدْبَرْتَهُ وَ أَهْزَلْتَهُ أَرَدْتَ نَحْرَهُ وَ بَیْعَ لَحْمِهِ فَقَالَ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَبِعْنِیهِ (3) قَالَ هُوَ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله بَلْ (4) بِعْنِیهِ فَاشْتَرَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْهُ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی صَفْحَتِهِ فَتَرَکَهُ یَرْعَی فِی ضَوَاحِی الْمَدِینَةِ فَکَانَ الرَّجُلُ مِنَّا إِذَا أَرَادَ الرَّوْحَةَ أَوِ الْغَدْوَةَ مَنَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ جَابِرٌ رَأَیْتُهُ بَعْدُ وَ قَدْ ذَهَبَ دَبَرُهُ وَ صَلُحَ (5).

بیان

أکبره أی جعله کبیرا فی السن مجازا أو وجده کبیرا و أدبره أی جعله ذا دبر و هو بالتحریک قرحة الدابة و ضواحی المدینة نواحیها و فی القاموس منحه کمنعه و ضربه أعطاه و الاسم المنحة بالکسر و منحه الناقة جعل له وبرها و لبنها و ولدها و هی المنحة و المنیحة.

«35»

الْإِخْتِصَاصُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ وَ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام جَاءَتْ نَاقَةٌ لَهُ مِنَ الرَّعْیِ حَتَّی ضَرَبَتْ بِجِرَانِهَا الْقَبْرَ

ص: 137


1- 1. فی البصائر: اراد ان ینحره و یبیع لحمه.
2- 2. فی البصائر: فجئت انا و هو و البعیر الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
3- 3. فی البصائر: بعه منی قال: بل هو.
4- 4. فی البصائر: بل بعه منی.
5- 5. بصائر الدرجات: 101 لم یذکر فیه:( و صلح) الاختصاص: 299 و 300.

و به خاک آن می­غلطید. پدرم با آن شتر به حج و عمره می­رفت و هرگز تازیانه به او نزده بود.(1)

روایت36.

اصلی از اصول اصحاب: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام از اجداد طاهرینش فرمود: گوسفند بچّه زا، مایه برکت است.(2)

روایت37.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: نوح علیه السّلام هشت جفت از جانداران را در کشتی حمل کرد، همان­هایی را که خدای عزّ و جلّ فرموده است: «ثَمَانیَةَ أَزْوَاجٍ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَینْ ِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَینْ ِ وَ مِنَ الْابِلِ اثْنَینْ ِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَینْ ِ»(3){هشت فرد [آفرید و بر شما حلال کرد]: از گوسفند دو تا، و از بز دو تا، و از شتر دو، و از گاو دوتا.} و از میش دو جفت بود؛ یکی میش اهلی که مردم تربیت کنند، و جفت دیگر میش کوهی بود که شکار آن برای مردم حلال است، و از بز هم دو جفت بود؛ یک جفت اهلی که مردم تربیت کنند و جفت دیگر آن، بزهایی بودند که در دشت و بیابان هستند، و از شتر هم دو جفت بود؛ یکی شتر بخاتی - که در سمت خراسان پرورش می­یابد - و جفت دیگر شتر عربی بود، و از گاو نیز دو جفت بود؛ یک جفت گاو اهلی و یک جفت گاو وحشی، و هر پرنده اهلی و وحشی را هم با خود برداشت. آن گاه زمین غرق شد.(4)

روایت38.

کافی: ابن ابی یعفور گوید: شنیدم امام باقر علیه السّلام می­فرمود: مبادا شتر سرخ بگیرید که از همه کم عمرتر است.(5)

ص: 138


1- . اختصاص: 301
2- . الجعفریات: 160
3- . انعام / 143 - 144
4- . کافی: 283 - 284
5- . کافی 6 : 543 - 544

وَ تَمَرَّغَتْ عَلَیْهِ إِنَّ أَبِی کَانَ یَحُجُّ عَلَیْهَا وَ یَعْتَمِرُ وَ لَمْ یَقْرَعْهَا قَرْعَةً قَطُّ(1).

«36»

أَصْلٌ مِنْ أُصُولِ أَصْحَابِنَا عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الشَّاةُ الْمُنْتَجَةُ(2) بَرَکَةٌ(3).

«37»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو وَ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَمَلَ نُوحٌ علیه السلام فِی السَّفِینَةِ الْأَزْوَاجَ الثَّمَانِیَةَ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ (4) فَکَانَ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ زَوْجٌ دَاجِنَةٌ یُرَبِّیهَا النَّاسُ وَ الزَّوْجُ الْآخَرُ الضَّأْنُ الَّتِی تَکُونُ فِی الْجِبَالِ الْوَحْشِیَّةِ أُحِلَّ لَهُمْ صَیْدُهَا وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ زَوْجٌ دَاجِنَةٌ یُرَبِّیهَا النَّاسُ وَ الزَّوْجُ الْآخَرُ الظِّبَاءُ(5) الَّتِی تَکُونُ فِی الْمَفَاوِزِ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ الْبَخَاتِیُّ وَ الْعِرَابُ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ زَوْجٌ دَاجِنَةٌ لِلنَّاسِ وَ الزَّوْجُ الْآخَرُ الْبَقَرَةُ الْوَحْشِیَّةُ وَ کُلُّ طَیْرٍ طَیِّبٍ وَحْشِیٍّ وَ إِنْسِیٍّ ثُمَّ غَرِقَتِ الْأَرْضُ (6).

«38»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِیَّاکُمْ وَ الْإِبِلَ الْحُمْرَ فَإِنَّهَا أَقْصَرُ الْإِبِلِ أَعْمَاراً(7).

ص: 138


1- 1. الاختصاص: 301 و رواه الصفار فی البصائر: 103 بإسناده عن أحمد بن محمّد عن البرقی و إبراهیم بن هاشم عن ابن أبی عمیر.
2- 2. فی نسخة: المنیحة.
3- 3. لم نجد ذلک الأصل.
4- 4. الأنعام: 143 و 144.
5- 5. فی المصدر: الظبی.
6- 6. روضة الکافی: 283 و 284.
7- 7. فروع الکافی 6: 543 و 544.

در کتاب مکارم الاخلاق هم مانند این روایت را از امام صادق علیه السّلام آورده است.(1)

روایت39.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر مردم می­دانستند که خداوند برای کسی که توان تهیه کردن هزینه چهارپای خود را ندارد، چگونه هزینه آن را به عهده می­گیرد، قیمت چهارپا را [هر مقدار که باشد] گران نمی­شمردند.(2)

توضیح

ابن اثیر در نهایه گفته: کنه امر یعنی حقیقت آن، و برخی گفته اند: یعنی وقت و اندازه آن، و برخی دیگر گفته­اند: منظور هدف آن است.(3) همچنین گوید: [در حدیث تبوک آمده که:] ابوموسی گفت: یارانم مرا نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرستادند که از ایشان مرکب سواری بخواهم؛ حملان مصدر فعل حَمَلَ یَحمِلُ می باشد و جریان این بود که آن­ها او را به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله فرستادند تا مرکب سواری از ایشان بخواهد، و بقیّه حدیث این است که: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: من شما را سوار نکردم، بلکه خدا شما را سوار کرد. مقصود حضرت این بود که این لطف تنها از ناحیه خداوند به آن­ها رسیده و همه کاره اوست .

برخی گفته­اند که: مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که چون خداوند در وقت نیاز شما به شتر، آن را برایتان فراهم ساخت، پس در حقیقت این خدا بود که شما را بر شتر سوار کرد نه من. و نیز گفته شده: پیامبر صلی الله علیه و آله سوگند خود مبنی بر نداشتن شتر را فراموش کرده بود، و آن گاه که شتر را در اختیار آن­ها قرار داد، فرمود: من شما را سوار نکردم بلکه خدا شما را سوار کرد، چنان که به روزه داری که از روی فراموشی افطار کرده بود، فرمود: خدا تو را خورانیده و سیراب کرده است.(4) (پایان نقل قول)

و خلاصه چون این خدای تعالی است که به ضعیف برای بردن بار سنگین نیرو می­دهد، از این رو بار بردن را به او نسبت داده [و فرموده: (حملان الله)].

روایت40.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: بر کوهان هر شتری شیطانی است؛ او را برای خود به خدمت گیرید و رام کنید و نام خدا را ببرید، که همانا خداست که بار را می­برد.(5)

توضیح

«فامتهنوها» یعنی او را به خدمت گرفت.

ص: 139


1- . مکارم الاخلاق: 138
2- . کافی 6 : 542
3- . نهایه 4 : 38
4- . نهایه 1 : 295
5- . کافی 4 : 542

الْمَکَارِمُ، مُرْسَلًا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِثْلَهُ (1).

«39»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ کُنْهَ حُمْلَانِ اللَّهِ لِلضَّعِیفِ مَا غَالَوْا بِبَهِیمَةٍ(2).

بیان

فی النهایة کنه الأمر حقیقته و قیل وقته و قدره و قیل غایته (3).

و قال قال أبو موسی أرسلنی أصحابی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله أسأله الحملان الحملان مصدر حمل یحمل حملانا و ذلک أنهم أنفذوه (4) یطلب منه شیئا یرکبون علیه و منه تمام الحدیث

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَا أَنَا حَمَلْتُکُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَلَکُمْ أَرَادَ إِفْرَادَهُ تَعَالَی بِالْمَنِّ عَلَیْهِمْ وَ قِیلَ لَمَّا سَاقَ اللَّهُ إِلَیْهِ هَذِهِ الْإِبِلَ وَقْتَ حَاجَتِهِمْ کَانَ هُوَ الْحَامِلَ لَهُمْ عَلَیْهَا وَ قِیلَ کَانَ نَاسِیاً لِیَمِینِهِ أَنَّهُ لَا یَحْمِلُهُمْ فَلَمَّا أَمَرَ لَهُمْ بِالْإِبِلِ قَالَ مَا أَنَا حَمَلْتُکُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ حَمَلَکُمْ کَمَا قَالَ لِلصَّائِمِ الَّذِی أَفْطَرَ نَاسِیاً اللَّهُ أَطْعَمَکَ وَ سَقَاکَ.

انتهی (5)

و الحاصل هنا أنه تعالی لما کان هو المقوی للضعیف لحمل الثقیل نسب الحمل إلیه سبحانه.

«40»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَلَی ذِرْوَةِ کُلِّ بَعِیرٍ شَیْطَاناً فَامْتَهِنُوهَا لِأَنْفُسِکُمْ وَ ذَلِّلُوهَا وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فَإِنَّمَا یَحْمِلُ اللَّهُ (6).

بیان

فامتهنوها أی ابتذلوها و استخدموها.

ص: 139


1- 1. مکارم الأخلاق: 138.
2- 2. فروع الکافی 6: 542.
3- 3. النهایة 4: 38.
4- 4. فی المصدر: أرسلوه.
5- 5. النهایة 1: 295.
6- 6. فروع الکافی 4: 542.

روایت41.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر حج گزار می­دانست که خداوند از هزینه­های او چه به عهده گرفته است، هیچ کس شتر گران قیمت را گران نمی­شمرد [کنایه از اینکه از زیر بار مخارج حج شانه خالی نمی­کرد].(1)

روایت42.

کافی: عبد اللَّه بن سنان گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می­فرمود: به راستی خدای عزّ و جلّ از هر چیزی، نوعی از آن را برگزیده؛ از شتر، نوع ماده آن و از گوسفند نوع میش را برگزیده است.(2)

توضیح

در قاموس آمده: «ضائن» خلاف «ماعز: بز» و به معنای میش است، و جمع آن «ضأن و ضَاَن و ضئین» است و مؤنث آن «ضائنة» و جمع مؤنث آن «ضوائن» است .

روایت43.

تفسیر قمی: امیر المؤمنین علیه السّلام در توصیف حاملان کرسی فرمود: یکی از آن­ها به صورت گاو نر است که بزرگ چهار­پایان می باشد و در میان این صورت­ها زیباتر و راست قامت تر از گاو نر نیست، تا آنجا که بزرگان بنی اسرائیل گوساله پرست شدند و چون به او روی آوردند و او را به جای خدا پرستیدند، فرشته ای که به صورت گاو نر بود، از شرم و حیای در پیشگاه خدا سر به زیر شد، چرا که در برابر خدا چیزی را که مشابه او بود، پرستیدند و ترسید که مبادا عذاب بر او نازل شود.(تا آخر حدیث)(3)

روایت44.

علل الشرایع:

ص: 140


1- . کافی 6 : 542
2- . کافی 6 : 544
3- . تفسیر قمی: 75 - 76
«41»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ الْحَاجُّ مَا لَهُ مِنَ الْحُمْلَانِ مَا غَالَی أَحَدٌ بِبَعِیرٍ(1).

«42»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ شَیْئاً اخْتَارَ مِنَ الْإِبِلِ النَّاقَةَ وَ مِنَ الْغَنَمِ الضَّائِنَةَ(2).

بیان

فی القاموس الضائن خلاف الماعز من الغنم و الجمع ضأن و یحرک و کأمیر و هی ضائنة و الجمع ضوائن (3).

«43»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی وَصْفِ حَمَلَةِ الْکُرْسِیِّ أَحَدُهَا فِی صُورَةِ الثَّوْرِ(4)

وَ هُوَ سَیِّدُ الْبَهَائِمِ وَ لَمْ یَکُنْ فِی هَذِهِ الصُّوَرِ أَحْسَنُ مِنَ الثَّوْرِ وَ لَا أَشَدُّ انْتِصَاباً مِنْهُ حَتَّی

اتَّخَذَ الْمَلَأُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ الْعِجْلَ فَلَمَّا عَکَفُوا عَلَیْهِ وَ عَبَدُوهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ خَفَضَ الْمَلَکُ الَّذِی فِی صُورَةِ الثَّوْرِ رَأْسَهُ اسْتِحْیَاءً مِنَ اللَّهِ أَنْ عُبِدَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شَیْ ءٌ یُشْبِهُهُ وَ تَخَوَّفَ (5) أَنْ یَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ الْخَبَرَ(6).

«44»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ الْبَصْرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّادٍ النَّهَاوَنْدِیِ

ص: 140


1- 1. فروع الکافی: 542.
2- 2. فروع الکافی 6: 544.
3- 3. القاموس: الضائن.
4- 4. صدر الحدیث هکذا: ان علیّا علیه السلام سئل عن قول اللّه عزّ و جلّ:« وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» قال: السماوات و الأرض و ما فیهما من مخلوق فی جوف الکرسیّ و له أربعة املاک یحملونه باذن اللّه، فاما ملک منهم فی صورة الآدمیین و هی اکرم الصور علی اللّه و هو یدعو اللّه و یتضرع إلیه و یطلب الشفاعة و الرزق لبنی آدم، و الملک الثانی فی صورة الثور و هو سید البهائم« إلی أن قال:» و لم یکن.
5- 5. فی المصدر: من دون اللّه ما یشبهه و یخاف.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 75 و 76 و قد اسقط المصنّف من وسط الحدیث و آخره جملة.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: گاو را اکرام کنید، زیرا بزرگ چهارپایان است. این حیوان از زمانی که گوساله پرستیده شد، از شرم و حیا نسبت به خداوند متعالی، سر به آسمان بلند نکرده­ است.(1)

روایت45.

علل الشرایع: امام رضا علیه السّلام از پدرانش نقل فرمود که: مردی شامی از امیر المؤمنین علیه السّلام درباره گاو نر پرسید که چرا چشمش را پایین انداخته و سر به آسمان بلند نمی کند؟ حضرت فرمود: به خاطر خجالت و شرمندگی از خداوند عزّ و جلّ، آن گاه که قوم موسی گوساله را پرستیدند، سرش را به زیر انداخت. آن مرد سؤال کرد: چرا دُم بز رو به بالا است و عورتش نمایان است؟ حضرت فرمود: زیرا آن هنگام که نوح علیه السّلام آن را به کشتی وارد کرد، از نوح علیه السّلام سرپیچی نمود و آن حضرت او را به زور وارد کرد که در نتیجه دُمش شکست، و گوسفند عورتش پوشیده است، زیرا خود به داخل شدن به کشتی مبادرت ورزید و لذا نوح علیه السّلام بر دُم و عورتش دست کشید و در نتیجه توسط دنبه مستور گردید.(2)

توضیح

این روایات دلالت دارند بر اینکه گاو نر پیش از آنکه بنی اسرائیل گوساله را بپرستند به این خلقت نبوده، و این مطلب دور از باور نیست. و می­توان گفت: چون خدا می­دانست که گاو مورد پرستش واقع می شود او را این چنین آفرید، و همچنین درباره بز و میش، ولی این بعید است.

روایت46.

مجازات النبویه: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در پاسخ به پرسشی درباره شتر فرمود:

ص: 141


1- . علل الشرایع 2 : 180
2- . علل الشرایع 2 : 180 - 181 ، عیون أخبار الرضا : 134 - 136

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْتَثْنَی (1)

عَنْ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شُرَیْحٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ جَمِیلِ بْنِ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْرِمُوا الْبَقَرَ فَإِنَّهَا سَیِّدُ الْبَهَائِمِ مَا رَفَعَتْ طَرْفَهَا إِلَی السَّمَاءِ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُنْذُ عُبِدَ الْعِجْلُ (2).

«45»

الْعُیُونُ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ الْبَصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا(3) عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّهُ سَأَلَ (4) رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الثَّوْرِ مَا بَالُهُ غَاضٌّ طَرْفَهُ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا عَبَدَ قَوْمُ مُوسَی الْعِجْلَ نَکَسَ رَأْسَهُ وَ سَأَلَهُ مَا بَالُ الْمَاعِزِ مُفَرْقَعَةُ الذَّنَبِ بَادِیَةُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ فَقَالَ لِأَنَّ الْمَاعِزَ عَصَتْ نُوحاً علیه السلام لَمَّا أُدْخِلَتِ (5)

السَّفِینَةَ فَدَفَعَهَا فَکَسَرَ ذَنَبَهَا وَ النَّعْجَةُ مَسْتُورَةُ الْحَیَاءِ وَ الْعَوْرَةِ لِأَنَّ النَّعْجَةَ بَادَرَتْ بِالدُّخُولِ إِلَی السَّفِینَةِ فَمَسَحَ نُوحٌ علیه السلام یَدَهُ عَلَی حَیَائِهَا وَ ذَنَبِهَا فَاسْتَوَتِ الْأَلْیَةُ(6).

بیان

تدل هذه الأخبار علی أن الثور لم یکن قبل عبادة بنی إسرائیل العجل علی هذه الخلقة و لا استبعاد فیه و یمکن أن یقال المراد لما علم الله أنه سیعبد علی هذه الخلقة و کذا القول فی الماعز و النعجة و لکنه بعید.

«46»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْإِبِلِ فَقَالَ

ص: 141


1- 1. فی المصدر:« الستیتی» و ذکر اختلاف النسخ فی هامشه راجع.
2- 2. علل الشرائع 2: 180( طبعة قم).
3- 3. فی المصدر: عن أبیه عن آبائه عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
4- 4. فی العلل: انه سأله.
5- 5. فی المصدر: لما ادخلها.
6- 6. علل الشرائع 2: 180 و 181 عیون الأخبار: 134 و 136 فیه: فاسترت بالالیة.

آن­ اعنان شیاطین است، چه به انسان رو کند و چه از او روی بگرداند در هر حال از روی گردان است [یعنی رو کردن و پشت کردنش یکی است]، و خیرش، جز از جانب چپش که شوم است نیاید.

سید رضی گفته: تعبیر اعنان شیاطین مَجاز است، چون اعنان به معنی نواحی و اطراف است و برخی گفته­اند: عنان به معنای نواحی است. قول نخست نظر اهل بصره و قول دوم نظر اهل کوفه است و بنا بر هر دو قول، مراد مبالغه در توصیف شتر به خُلقیّات زشت و طبع نافرمان و سرکش می­باشد؛ گویا شیطان او را امر و نهی می کند و آنچه این نظر را تأیید می کند سخن رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله است که فرمود: شتر از شیطان آفریده شده و نیز فرمود: بر کوهان هر شتر شیطانی است. در ادامه چیزی مشابه آنچه گذشت، از زمخشری نقل کرده است.(1)

روایت47.

مجازات النبویه: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «به شتر دشنام ندهید، چرا که مانع خونریزی می شود.» و همانا مقصود حضرت این است که: آن را به عنوان خون بهای مقتول، از قاتل می­گیرند و به ولی دم می­دهند و به این وسیله قاتل از قصاص رهایی می­یابد و خون او ریخته نمی­شود. پس حضرت این حال را به رگی که پیوسته خونریزی دارد تشبیه نموده که چون وانهاده شود، خونریزی آن قطع نشود و چون درمان شود، خونریزی قطع شود. و در یک روایت این گونه آمده: «فإنّ فیها رقوء الدم» [و نسبت به روایتی که گذشت، واژه «فیها» را اضافه دارد].(2)

روایت48.

الدر المنثور: زید بن ثابت گفته: بز، از داخل شدن به کشتی نوح علیه السّلام امتناع ورزید و نوح علیه السّلام دُمش را گرفت و او را به داخل کشتی کشید، از این رو دُمش شکست و کج شد و عورتش پیدا شد؛ ولی میش رفت و وارد کشتی شد. پس [نوح علیه السّلام] دست بر دُمش کشید، در نتیجه عورتش پوشیده شد.(3)

توضیح

«عقفه» بر وزن ضربه: آن را کج کرد. «الحیاء»: فرج حیوانات سم­دار و درندگان.

ص: 142


1- . مجازات النبویه: 290
2- . مجازات النبویه: 327
3- . الدر المنثور 3 : 329 - 330

أَعْنَانُ الشَّیَاطِینِ لَا تُقْبِلُ إِلَّا مُوَلِّیَةً وَ لَا تُدْبِرُ إِلَّا مُوَلِّیَةً وَ لَا یَأْتِی نَفْعُهَا إِلَّا مِنْ جَانِبِهَا الْأَشْأَمِ.

قال السید الرضی رضی الله عنه فقوله أعنان الشیاطین مجاز و الأعنان النواحی و قال بعضهم الصحیح أن عنان الشی ء نواحیه فالأول قول البصریین و الثانی قول الکوفیین و المراد علی القولین المبالغة فی وصف الإبل بأخلاق السیئة و الطباع المستعصیة فکأن الشیاطین تنهاها و تأمرها(1) و مما یؤید ذلک قوله صلی الله علیه و آله الإبل خلقت من الشیاطین و قوله إن علی ذروة کل بعیر شیطانا ثم ذکر نحوا مما مر من کلام الزمخشری (2).

«47»

الْمَجَازَاتُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَسُبُّوا الْإِبِلَ فَإِنَّهَا رَقُوءُ الدَّمِ.

و إنما المراد أنها إذا أعطیت فی الدیات کانت سببا لانقطاع الدماء المطلولة(3)

و الثارات المطلوبة فشبه علیه السلام تلک الحال بالعرق العائذ(4)

و الدم السائل الذی إذا ترک لج و استنثر الدم و إذا عولج انقطع و رقأ و یروی فإن فیها رقوء الدم (5).

«48»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنْ 17 زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: امْتَنَعَتْ (6) عَلَی نُوحٍ الْمَاعِزَةُ أَنْ تَدْخُلَ السَّفِینَةَ فَدَفَعَهَا فِی ذَنَبِهَا فَمِنْ ثَمَّ انْکَسَرَ ذَنَبُهَا فَصَارَ مَعْقُوفاً وَ بَدَا حَیَاؤُهَا وَ مَضَتِ النَّعْجَةُ حَتَّی دَخَلَتْ فَمَسَحَ عَلَی ذَنَبِهَا فَسَتَرَ حَیَاءَهَا(7).

بیان

عقفه کضربه عطفه و الحیاء الفرج من ذوات الخف و الظلف و السباع.

ص: 142


1- 1. فی المصدر: فکان الشیاطین تختلها و تنفرها و تنهاها و تأمرها.
2- 2. المجازات النبویّة: 290( طبعة القاهرة).
3- 3. المطلولة: المسفوکة المراقة.
4- 4. العرق العائذ: السائل الذی لا ینقطع.
5- 5. المجازات النبویّة: 327.
6- 6. فی المصدر: استصعبت.
7- 7. الدّر المنثور 3: 329 و 330.

روایت49.

دلائل الإمامه: ابی بصیر گوید: به همراه علی بن الحسین علیه السّلام به جانب مکّه رهسپار شدیم. وقتی به ابواء(1) رسیدیم، گلّه گوسفندی بود که یک میش از گلّه عقب مانده بود و سخت بع بع می­کرد و به برّه اش رو می کرد و به شدّت او را طلب می­کرد. پس هرگاه برّه می­ایستاد مادرش صدا می­کرد و برّه به دنبالش می­رفت. امام علیه السّلام فرمود: ای ابا بصیر، می­دانی این میش به برّه­اش چه می گوید؟ گفتم: نه به خدا نمی­دانم. فرمود: می گوید: خودت را به گلّه برسان؛ زیرا خواهرت سال گذشته در اینجا [از گلّه] عقب افتاد و گرگ او را خورد.(2)

باب سوم: بحیره و همگنانش

آیات

- مَا جَعَلَ اللَّهُ مِن بحَِیرَةٍ وَ لَا سَائبَةٍ وَ لَا وَصِیلَةٍ وَ لَا حَامٍ وَ لَکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یَفْترَُونَ عَلیَ اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثرَُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ.(3)

{خدا [چیزهای ممنوعی از قبیل:] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است. ولی کسانی که کفر ورزیدند، بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقّل نمی کنند.}

تفسیر

مرحوم طبرسی گفته: منظور این است که خداوند «بحیره» را حرام نکرده است، چنان که مردم جاهلیّت حرام کردند و به آن فرمانی نداده. بحیره شتری است که پنج شکم زاییده و آخرین فرزند او نر باشد. عرب، گوش بحیره را می شکافت و از نحر کردن و سوار شدن بر آن خودداری می کرد و برای [نوشیدن] آب و چریدن آزاد می­گذاشت و اگر فرد خسته­ای او را می­دید سوارش نمی­شد، این معنی از زجاج است. ابن عباس گوید: هرگاه شتری پنج بار می زایید، اگر بچّه آخرش نر بود آن را می کشتند و همه زنان و مردان گوشت آن را می خوردند و اگر ماده بود گوشش را می­شکافتند و کُرک آن را نمی کندند. در موقع کشتن، نام خدا را بر او نمی بردند و بار بر پشت او نمی گذاشتند، شیر و منافع دیگر آن

ص: 143


1- . یکی از دهستان­های مدینه است که قبر آمنه، مادر پیامبر صلی الله علیه و آله، در آنجا قرار دارد.
2- . دلائل الامامه: 205
3- . مائده / 103
«49»

الدَّلَائِلُ لِلطَّبَرِیِّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْکَرْخِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی مَکَّةَ فَبَلَغْنَا الْأَبْوَاءَ فَإِذَا غَنَمٌ وَ نَعْجَةٌ قَدْ تَخَلَّفَتْ عَنِ الْقَطِیعِ وَ هِیَ تَثْغُو ثُغَاءً شَدِیداً وَ تَلْتَفِتُ إِلَی سَخْلَتِهَا تَثْغُو وَ تَشْتَدُّ فِی طَلَبِهَا فَکُلَّمَا قَامَتِ السَّخْلَةُ(1) ثَغَتِ النَّعْجَةُ فَتَتْبَعُهَا السَّخْلَةُ فَقَالَ یَا أَبَا بَصِیرٍ تَدْرِی مَا تَقُولُ النَّعْجَةُ لِسَخْلَتِهَا فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی فَقَالَ إِنَّهَا تَقُولُ الْحَقِی بِالْغَنَمِ فَإِنَّ أُخْتَکَ عَامَ أَوَّلٍ تَخَلَّفَتْ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَکَلَهَا الذِّئْبُ (2).

باب 3 البحیرة و أخواتها

الآیات

المائدة: ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ

تفسیر

ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ قال الطبرسی رحمه الله یرید ما حرمها علی ما حرمها أهل الجاهلیة و لا أمر بها و البحیرة هی الناقة التی کانت إذا نتجت خمسة أبطن و کان آخرها ذکرا بحروا أذنها و امتنعوا من رکوبها و نحرها و لا تطرد عن ماء و لا تمنع من مرعی فإذا لقیها المعیی لم یرکبها عن الزجاج و قیل إنهم کانوا إذا نتجت الناقة خمسة أبطن نظروا فی البطن الخامس فإن کان ذکرا نحروه فأکله الرجال و النساء جمیعا و إن کانت أنثی شقوا أذنها فتلک البحیرة ثم لا یجز لها وبر و لا یذکر علیها اسم الله إن ذکیت و لا یحمل علیها و حرم علی النساء أن

ص: 143


1- 1. فی المصدر: فکلما لعبت السخلة.
2- 2. دلائل الإمامة: 88:

بر زنان حرام بود، امّا بر مردان حلال بود و تنها به آن­ها اختصاص داشت. وقتی شتر می مرد، زنان و مردان از گوشت آن می خوردند. محمّد بن اسحاق گوید: بحیره شتر ماده­ای است که مادرش سائبه باشد .

«وَ لا سائِبَةٍ» سائبه شتری بود که آن را رها و از منافع آن چشم پوشی می کردند. هرگاه کسی نذر می کرد که سفرش بی خطر یا بیماریش بر طرف شود، می گفت: شترم سائبه است؛ در نتیجه مثل بحیره از آن نفعی نمی برد و آن را از چراگاه و نوشیدن آب، منع نمی کرد. این قول از زجاج و علقمه است. برخی گفته اند: سائبه شتری است که برای بت­ها آزاد می­شد. رسم عرب این بود که از مال خود هر چه می خواست برای بت­ها آزاد می­کرد و در اختیار خدمت گزاران بت­ها قرار می داد و آن­ها شیر چنین شترانی را به مسافران و مانند این­ها می دادند. این قول از ابن عباس و ابن مسعود است. محمّد بن اسحاق گوید: سائبه شتری است که به دنبال هم، ده فرزند ماده بزاید و در میان آن­ها فرزند نر نباشد، این شتر به حال خود رها می­شد، در نتیجه آن­ها از سوار شدن و کندن کُرک و نوشیدن شیر چنین شتری خودداری می کردند، امّا مهمان­ها از این امور مستثنی بودند. هرگاه پس از ده بچّه ماده، یازدهمین بچّه ماده را به دنیا می آورد، گوش بچّه را می شکافتند و با مادر رها می کردند؛ این بچّه بحیره نامیده می­شد.

«وَ لا وَصِیلَةٍ» این یکی در مورد گوسفندان است. هرگاه گوسفند، بچّه ماده می زایید، برای خودشان بود و هرگاه، بچّه نر می زایید، برای خدایان بود و هرگاه از یک شکم، یک نر و یک ماده می زایید، می گفتند: (وصلت أخاها) یعنی بچّه ماده، برادر خود را حفظ کرد. از این رو بچّه نر را برای خدایان قربانی نمی کردند. این معنا از زجاج است. ابن مسعود و مقاتل گویند: هرگاه گوسفند، هفت شکم می زایید، در صورتی که بچّه هفتم نر بود، بچّه را برای خدایان می کشتند و گوشتش را مردها می خوردند، نه زن­ها. و اگر ماده بود، او را نگه می داشتند، و اگر یک نر و یک ماده بود، می گفتند: همانا خواهر، برادر خود را حفظ و او را بر ما حرام کرد و هر دو حرام شمرده می شدند. و منافع و شیر آن­ها برای مردان بود نه زنان. محمّد بن اسحاق گوید: هرگاه گوسفندی در پنج شکم، ده بچّه ماده می زایید که در میان آن­ها بچّه نر نبود، می گفتند: «وصیله» شد. بچّه هایی که بعداً می زایید، برای مردان بود نه زنان .

«وَ لا حامٍ» حام شتر نری بود که از صلب او ده بطن به وجود می آمد، در این وقت می گفتند: حام شد.

ص: 144

یذقن من لبنها شیئا و لا أن ینتفعن بها و کان لبنها و منافعها للرجال خاصة دون النساء حتی تموت فإذا ماتت اشترک الرجال و النساء فی أکلها عن ابن عباس و قیل إن البحیرة بنت السائبة عن محمد بن إسحاق وَ لا سائِبَةٍ و هی ما کانوا یسیبونها فإن الرجل إذا نذر لقدوم من سفر أو لبرء من علة و ما أشبه ذلک فقال ناقتی سائبة فکانت کالبحیرة فی أن لا ینتفع بها و أن لا تخلأ عن ماء و لا تمنع من رعی عن الزجاج و علقمة(1).

و قیل هی التی تسیب للأصنام أی تعتق لها و کان الرجل یسیب من ماله ما یشاء فیجی ء به إلی السدنة و هم خدمة آلهتهم فیطعمون من لبنها أبناء السبیل و نحو ذلک عن ابن عباس و ابن مسعود و قیل إن السائبة هی الناقة إذا تابعت بین عشر إناث لیس فیهن ذکر سیبت فلم یرکبوها و لم یجزوا وبرها و لا یشرب لبنها(2) إلا ضیف فما نتجت بعد ذلک من أنثی شق أذنها ثم یخلی سبیلها مع أمها و هی البحیرة عن محمد بن إسحاق وَ لا وَصِیلَةٍ و هی فی الغنم کانت الشاة إذا ولدت أنثی فهی لهم و إذا ولدت ذکرا جعلوه لآلهتهم فإن ولدت ذکرا و أنثی قالوا وصلت أخاها فلم یذبحوا الذکر لآلهتهم عن الزجاج و قیل کانت الشاة إذا ولدت سبعة أبطن فإن کان السابع جدیا ذبحوه لآلهتهم و لحمه للرجال دون النساء و إن کان عناقا استحیوها و کانت من عرض الغنم و إن ولدت فی البطن السابع جدیا و عناقا قالوا إن الأخت وصلت أخاها محرمة علینا(3)

فحرما جمیعا و کانت المنفعة و اللبن للرجال دون النساء عن ابن مسعود و مقاتل و قیل الوصیلة الشاة إذا أتأمت عشر إناث فی خمسة أبطن لیس فیها ذکر جعلت وصیلة فقالوا قد وصلت فکان ما ولدت بعد ذلک للذکور دون الإناث عن محمد بن إسحاق وَ لا حامٍ و هو الذکر من الإبل کانت العرب إذا نتجت من صلب الفحل عشرة أبطن قالوا قد حمی

ص: 144


1- 1. فی المصدر: عن الزجاج و هو قول علقمة.
2- 2. فی المصدر: و لم یشرب لبنها.
3- 3. فی المصدر: فحرمته علینا.

بعد از آن دیگر بار بر پشت آن گذاشته نمی­شد و از آبخور و چراگاه، منع نمی­گشت؛ این معنا از ابن عباس و ابن مسعود و مختار ابو عبیده و زجاج است. فرّاء گوید: حام شتر نری بود که بچّه بچّه اش باردار می شد، در این وقت حام شمرده می شد و بر او سوار نمی شدند.

خداوند متعالی در این آیه اعلام می کند که هیچ یک از (بحیره، وصیله، سائبه و حام) را تحریم نکرده است. مفسّران می­گویند: ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که عمرو بن لحی، پادشاه مکّه بود که برای نخستین بار، دین اسماعیل را تغییر داد و بت ها را نصب کرد و بحیره و سائبه و وصیله و حام را بدعت نهاد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می­فرماید: به راستی من او را در آتش جهنّم دیدم که بوی بد نایش دوزخیان را می­آزرد. و در نقل دیگر آمده که: نایش در دوزخ کشیده می­شد.

«وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ» یعنی آن­ها با ادّعای اینکه این گونه مطالب به امر خداوند است، به خدا نسبت دروغ می دهند. «وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» نیندیشیدن را به اکثریّت اختصاص داد، زیرا آن­ها پیرو رؤسای خود بودند و فکر نمی کردند که این مطالب، مجعول و ساختگی است، بر خلاف رؤسا که حقیقت را می دانستند. برخی گفته­اند: مقصود این است که اکثر آن­ها نمی دانند که چه چیز بر آن­ها حلال و چه چیز حرام است؛ یعنی تنها عدّه کمی از آن­ها معاند هستند.(1)

روایات

روایت1.

معانی الأخبار: امام صادق علیه السّلام در تفسیر فرموده خداوند عزّ و جلّ: «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ»(2) فرمود: مردم جاهلیّت به ماده شتری که دو قلو می زایید می گفتند: به هم پیوسته، و کشتن و خوردنش را حلال نمی دانستند، و چون ده بار می زایید آن را «سائبه» می دانستند و سواری و باربری و خوردن گوشت و شیر آن را بر خود حلال نمی پنداشتند. و حام شتر نری بود که بر ماده می جهید، که آن را هم حلال نمی دانستند، و خداوند تعالی این آیه را نازل فرمود که او هیچ کدام از این­ها را حرام نساخته است.(3)

در تفسیر عیّاشی مانند این روایت آمده است.(4)

ص: 145


1- . مجمع البیان 3 : 252 - 253
2- . مائده / 103
3- . معانی الأخبار: 148
4- . تفسیر عیّاشی 1 : 347

ظهره فلا یحمل علیه و لا یمنع من ماء و لا من مرعی عن ابن عباس و ابن مسعود و غیرهما و قیل إنه الفحل إذا لقح ولد ولده قیل حمی ظهره فلا یرکب عن الفراء.

أعلم الله أنه لم یحرم من هذه الأشیاء شیئا قال المفسرون

رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ عَمْرَو بْنَ لُحَیِّ بْنِ قَمَعَةَ بْنِ خِنْدِفَ کَانَ قَدْ مَلَکَ مَکَّةَ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ غَیَّرَ دِینَ إِسْمَاعِیلَ فَاتَّخَذَ الْأَصْنَامَ وَ نَصَبَ الْأَوْثَانَ وَ بَحَرَ الْبَحِیرَةَ وَ سَیَّبَ السَّائِبَةَ وَ وَصَلَ الْوَصِیلَةَ وَ حَمَی الْحَامِیَ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فَلَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی النَّارِ تُؤْذِی أَهْلَ النَّارِ رِیحُ قُصْبِهِ.

و یروی یجر قصبه فی النار وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ أی یکذبون علی الله بادعائهم أن هذه الأشیاء من فعل الله أو أمره وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ خص الأکثر بأنهم لا یعقلون لأنهم أتباع فهم لا یعقلون أن ذلک کذب و افتراء کما یعقله الرؤساء و قیل إن معناه أن أکثرهم لا یعقلون ما حرم علیهم و ما حلل لهم یعنی أن المعاند هو الأقل منهم (1).

الأخبار

«1»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ (2) قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ کَانَ إِذَا وَلَدَتِ النَّاقَةُ وَلَدَیْنِ فِی بَطْنٍ وَاحِدٍ قَالُوا وَصَلَتْ فَلَا یَسْتَحِلُّونَ ذَبْحَهَا وَ لَا أَکْلَهَا وَ إِذَا وَلَدَتْ عَشْراً جَعَلُوهَا سَائِبَةً وَ لَا یَسْتَحِلُّونَ ظَهْرَهَا وَ أَکْلَهَا وَ الْحَامُ فَحْلُ الْإِبِلِ لَمْ یَکُونُوا یَسْتَحِلُّونَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ یُحَرِّمُ شَیْئاً مِنْ ذَا(3).

العیاشی، عن محمد بن مسلم: مثله (4).

ص: 145


1- 1. مجمع البیان 3: 252 و 253.
2- 2. المائدة: 103.
3- 3. معانی الأخبار: 148 فیه: من ذلک.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ 1: 347 فیه: ان اللّه لم یحرم شیئا من هذا.

روایت2.

معانی الأخبار: روایت شده است که «بحیرة» به ماده شتری گفته می شد که پنج بار زاییده بود و اگر پنجمی آن نر بود، آن را می کشتند و مردان و زنان گوشتش را می خوردند و اگر دفعه پنجم ماده می زایید، گوشش را شکاف می دادند، و به حال خود رهایش می­کردند، و گوشت و شیر آن را بر زنان و مردان حرام می دانستند، و هرگاه به مرگ طبیعی جان می داد، برای زن­ها حلال بود تا از گوشت آن بخورند، و «سائبه» شتری بود که نذر می کردند، اگر خداوند شخصی را از بیماری نجات دهد یا غریبی را به وطن و خانه اش بازگرداند، آن را رها سازند [تا به هر جا که می خواهد برود و کسی حقّ مزاحمتش را نداشته است]. «وصیله» گوسفندی بود که هرگاه هفت شکم می زایید، اگر شکم هفتم نر بود، کشته می شد و مردان و زنان از گوشت آن می خوردند، و اگر ماده بود میان گلّه رها می شد، و چنان که دو قلو بود، یکی نر و دیگری ماده، می گفتند: به برادرش پیوسته، پس آن را نمی کشتند ولی خوردن گوشتش بر زنان حرام بود، مگر آنکه جزئی از بدنش حیات خود را از دست می داد که خوردن آن جزء برای همه حلال بود. و «حام» حیوان نری بود که از وجود آن برای تلقیح حیوانات ماده استفاده می گردید، که هرگاه بر فرزندِ فرزند خودش می جهید و آن را تلقیح می کرد، می گفتند: این حیوان پشت خود را غُرُق کرده و کسی حقّ سوار شدن بر آن را ندارد، و روایت شده: اگر «حام» شتر بود وقتی که برای دهمین بار وضع حمل می کرد، می گفتند: پشت خود را غُرُُُُق نموده، پس کسی سوار بر آن نمی شد و به هر چراگاهی وارد می شد، آزاد بود، و از هر آبشخوری آب می نوشید، کسی حقّ مزاحمت برای او را نداشت.(1)

روایت3.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام فرمود: بحیره آن بود که وقتی می­زایید و وقتی فرزندش می­زایید بحیره می­شد.(2)

روایت4.

تفسیر قمی: در تفسیر آیه: «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ»(3) آمده: بحیره گوسفندی بود که پنج شکم زاییده و وقتی بچّه ششم را می­زایید، عرب می­گفت: بحیره است؛ پس آن را برای بت­ها نذر می­کردند و آن را از چراگاه و [نوشیدن] آب، منع نمی کردند. وصیله به گوسفندی گفته می­شد که پنج شکم آورده و در شکم ششم، یک نر و یک ماده به دنیا می­آورد. آن­ها فرزند ماده را نذر بت­ها می­کردند و می­گفتند: (به برادرش پیوسته) و گوشتش را بر زن­ها حرام کرده بودند. حام جدِّ جدّ شتر بوده که می گفتند: پشت خود را غُرُق کرده است و او را حام می­نامیدند؛ پس سوارش نمی­شدند و در آب و چرا آزاد بوده و چیزی بر او بار نمی کردند. پس خدای تعالی این اعتقادات آن­ها را رد کرد و فرمود: «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ».{خدا [چیزهای ممنوعی از قبیل:] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است؛ ولی کسانی که کفر ورزیدند، بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقّل نمی کنند.}(4)

ص: 146


1- . معانی الأخبار: 148
2- . تفسیر عیّاشی 1 : 348
3- . مائده / 103
4- . تفسیر قمی: 175
«2»

الْمَعَانِی، وَ قَدْ رُوِیَ: أَنَّ الْبَحِیرَةَ النَّاقَةُ إِذَا نُتِجَتْ خَمْسَةَ أَبْطُنٍ فَإِنْ کَانَ الْخَامِسُ ذَکَراً نَحَرُوهُ فَأَکَلَهُ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ إِنْ کَانَ الْخَامِسُ أُنْثَی بَحَرُوا أُذُنَهَا أَیْ شَقُّوهُ وَ کَانَتْ حَرَاماً عَلَی النِّسَاءِ وَ الرِّجَالِ لَحْمُهَا وَ لَبَنُهَا فَإِذَا مَاتَتْ حَلَّتْ لِلنِّسَاءِ وَ السَّائِبَةُ الْبَعِیرَةُ یُسَیَّبُ بِنَذْرٍ یَکُونُ عَلَی الرِّجَالِ إِنْ سَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَرَضٍ أَوْ بَلَّغَهُ مَنْزِلَهُ أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ وَ الْوَصِیلَةُ مِنَ الْغَنَمِ کَانَ إِذَا وَلَدَتِ الشَّاةُ سَبْعَةَ أَبْطُنٍ فَإِنْ کَانَ السَّابِعُ ذَکَراً ذُبِحَ وَ أَکَلَ مِنْهُ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ إِنْ کَانَتْ أُنْثَی تُرِکَتْ فِی الْغَنَمِ وَ إِنْ کَانَ ذَکَراً وَ أُنْثَی قَالُوا وَصَلَتْ أَخَاهَا فَلَمْ تُذْبَحْ وَ کَانَ لُحُومُهَا حَرَاماً عَلَی النِّسَاءِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ یَمُوتُ مِنْهَا شَیْ ءٌ فَیَحِلُّ أَکْلُهَا لِلرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْحَامُ

الْفَحْلُ إِذَا رُکِبَ وَلَدُ وَلَدِهِ قَالُوا حَمَی ظَهْرَهُ وَ قَدْ یُرْوَی أَنَّ الْحَامَ هُوَ مِنَ الْإِبِلِ إِذَا نُتِجَ عَشَرَةَ أَبْطُنٍ قَالُوا قَدْ حَمَی ظَهْرَهُ فَلَا یُرْکَبُ وَ لَا یُمْنَعُ مِنْ کَلَإٍ وَ لَا مَاءٍ(1).

«3»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عَمَّارِ بْنِ أَبِی الْأَحْوَصِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْبَحِیرَةُ إِذَا وَلَدَتْ [وَ] وَلَدَ وَلَدُهَا بُحِرَتْ (2).

«4»

تفسیر علی بن إبراهیم، و أما قوله ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ فإن البحیرة کانت إذا وضعت الشاة خمسة أبطن ففی السادسة قالت العرب قد بحرت فجعلوها للصنم و لا تمنع ماء و لا مرعی و الوصیلة إذا وضعت الشاة خمسة أبطن ثم وضعت فی السادسة جدیا و عناقا فی بطن واحد جعلوا الأنثی للصنم و قالوا وصلت أخاها و حرموا لحمها علی النساء و الحام کان إذا کان الفحل من الإبل جد الجد قالوا حمی ظهره و سموه حام فلا یرکب و لا یمنع ماء و لا مرعی و لا یحمل علیه شی ء فرد الله علیهم فقال ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ إلی قوله وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (3).

ص: 146


1- 1. معانی الأخبار: 148.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ 1: 348.
3- 3. تفسیر القمّیّ: 175.

باب چهارم : باب نادری است که در آن روایاتی راجع به سوار شدن بر شترهای بارکش و نجاست خوار است

روایات

روایت1.

مکارم الاخلاق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نهی کرد از خوردن گوشت و نوشیدن شیر شتر نجاست خوار و بار کردن پوست بر آن، و از اینکه مردم سوارش شوند، تا آن گاه که چهل شب به آن علوفه پاک دهند.(1)

توضیح

حکم خوردن گوشت و نوشیدن شیر حیوانات نجاست خوار، خواهد آمد، و گویا نهی حضرت از سوار شدن و حمل بار بر آن­ها، از روی کراهت است. و فقهای امامیّه تنها حج رفتن با شتر نجاست خوار را مکروه شمرده­اند؛ علّامه حلّی رحمه الله در کتاب منتهی گفته: حج و عمره رفتن با شتر جلّاله مکروه است و آن شتری است که فقط مدفوع آدمی را می­خورد، زیرا او حرام گوشت است و حج رفتن با آن مکروه است و دلیل بر این مطلب روایتی است که شیخ به سند خود از امیر المؤمنین علیه السّلام آورده که فرمود: حج و عمره رفتن با شترهای نجاست خوار مکروه است.(2)

روایت2.

معانی الأخبار: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس سوار شتری شود که بار بر پشت اوست و از آن بیفتد و بمیرد، وارد جهنّم می­شود.(3)

در کتاب من لا یحضره الفقیه مانند این روایت آمده است.(4)

مرحوم صدوق در این دو کتاب می­گوید: معنای فرمایش امام آن است که رسم مردم این بود که روی بار شتر سوار می­شدند و هنگام پایین آمدن بدون آنکه به دستاویزی تکیه کنند، پایین می­پریدند، پس مردم از این عمل منع شدند

ص: 147


1- . مکارم الاخلاق: 138
2- . تهذیب الأحکام 1 : 572
3- . معانی الأخبار: 223
4- . من لا یحضره الفقیه 2 : 309

باب 4 نادر فی رکوب الزوامل و الجلالات

روایات

«1»

الْمَکَارِمُ،: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْإِبِلِ الْجَلَّالَةِ أَنْ یُؤْکَلَ لُحُومُهَا وَ أَنْ یُشْرَبَ لَبَنُهَا وَ لَا یُحْمَلُ عَلَیْهَا الْأُدْمُ وَ لَا یَرْکَبُهَا النَّاسُ حَتَّی تَعَلَّفَتْ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً(1).

بیان

سیأتی حکم أکل لحوم الجلالات و شرب ألبانها و أما النهی عن رکوبها و الحمل علیها فکأنه علی الکراهیة و إنما ذکر الأصحاب کراهة الحج علی الإبل الجلالة قال فی المنتهی یکره الحج و العمرة علی الإبل الجلالات و هی التی تتغذی بعذرة الإنسان خاصة لأنها محرمة فیکره الحج علیها و یدل علیه

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (2) عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: یُکْرَهُ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ عَلَی الْإِبِلِ الْجَلَّالاتِ.

«2»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ رَکِبَ زَامِلَةً ثُمَّ وَقَعَ مِنْهَا فَمَاتَ دَخَلَ النَّارَ(3).

الفقیه، بإسناده عن محمد بن سنان: مثله (4).

قال الصدوق رحمه الله فیهما معنی ذلک أن الناس کانوا یرکبون الزوامل فإذا أراد أحدهم النزول وقع من زاملته من غیر أن یتعلق بشی ء من الرحل فنهوا عن

ص: 147


1- 1. مکارم الأخلاق: 138.
2- 2. رواه الشیخ فی التهذیب ج 1: 572 و الکلینی فی الکافی 1: 313. و الصدوق فی من لا یحضره الفقیه 2: 307.
3- 3. معانی الأخبار: 223 طبعة الغفاری.
4- 4. من لا یحضره الفقیه 2: 309.

تا مبادا فردی از آن­ها از روی عمد بیفتد و بر اثر آن بمیرد و در نتیجه خود، قاتل خویشتن و به این سبب مستوجب ورود به جهنم گردد. و حدیثی هم که گوید: هر که سوار شتر باربر شود، باید وصیت کند، نهی از سوار شدن بر این نوع مرکب نمی کند، بلکه فقط امر به وصیت می­نماید؛ چنان که گفته شده: هرکس به حج یا جهاد رود باید وصیت کند، که این کلام هم در مقام نهی از حج و جهاد نمی­باشد، و در آن زمان مردم جز بر شتر باربر سوار نمی شدند، و کجاوه­ها در زمان­های بعد پیدا شده و در گذشته معروف و شایع نبوده است.(1)

توضیح

ابن اثیر در نهایه گفته: «زامله» شتری است که گندم و کالا بر او بار می­شود، گویا اسم فاعل از مصدر «زمل» به معنای حمل است.(2) و پدرم قدّس سرّه گفته: ظاهر این است که سوار شدن بر این نوع مرکوب با وجود دسترسی به غیر آن کراهت دارد، چون در معرض ضرر قرار دارد، چنان که شایع است که کمتر اتّفاق می­افتد کسی سوار آن بشود و از آن نیفتد. و بعضی گفته­اند: سبب نهی این است که مرکوب را برای باربری اجاره کرده و جایز نیست بی اجازه صاحبش بر آن سوار شود. ولی روایت دوم این توجیه را نمی­پذیرد، و ظاهراً مقصود، شتران سرکشی است که هنوز رام نشده­اند. و اینکه مرحوم صدوق فرموده: کجاوه ها تازه پیدا شده، شاید منظورش این است که تازه شیوع پیدا کرده [و گرنه اصل آن در سابق بوده است]، هر چند این هم جای گفتگو دارد، زیرا ذکر کجاوه در روایات بسیار شده است .

ص: 148


1- . معانی الأخبار: 223 ، من لا یحضره الفقیه 2 : 523
2- . نهایه 2 : 313

ذلک لئلا یسقط أحدهم متعمدا فیموت فیکون قاتل نفسه و یستوجب بذلک دخول النار و لیس هذا الحدیث ینهی عن رکوب الزوامل و إنما هو نهی عن الوقوع منها من غیر أن یتعلق بالرحل و الحدیث الذی روی أن من رکب زاملة فلیوص فلیس ذلک أیضا بنهی عن رکوب الزاملة إنما هو الأمر بالوصیة کما قیل من خرج فی حج أو جهاد فلیوص و لیس ذلک بنهی عن الحج و الجهاد و ما کان الناس یرکبون إلا الزوامل و إنما المحامل محدثة لم تعرف فیما مضی (1).

بیان

فی النهایة الزاملة البعیر الذی یحمل علیه الطعام و المتاع کأنه فاعلة من الزمل الحمل.

و قال الوالد قدس سره الظاهر کراهة الرکوب علیها مع القدرة علی غیرها لما فیه من التعرض للضرر غالبا کما هو شائع أنه قلما یرکبها أحد و لم یسقط منها و ذکر بعضهم أن وجه النهی أنه استأجرها لحمل المتاع فلا یجوز الرکوب علیها بغیر رضی المکاری لکن یأباه الخبر الثانی و الظاهر أن المراد به الجمال الصعبة التی لم تذلل بعد و قوله رحمه الله إنما المحامل محدثة لعله أراد أن شیوعها محدثة و إن کان فیه أیضا کلام إذ ذکر المحمل فی الأخبار کثیر.

ص: 148


1- 1. معانی الأخبار: 223( طبعة الغفاری).

باب پنجم: آداب شیر دوشیدن و چراندن و در آن نوادری است

روایات

روایت1.

معانی الأخبار: مردی شتری را نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دوشید. حضرت به او فرمود: کمی شیر در آن بگذار که شیرآور باشد.

می­فرماید: همه شیر پستان را مدوش و اندکی در آن باقی بگذار، زیرا آن مقداری که باقی می­گذاری، شیر بالا را جذب می کند و اگر تمام شیر دوشیده شود، جریان شیر در آن کند می­شود.(1)

توضیح

ابن اثیر در نهایه گفته: آن حضرت به ضرار بن ازور دستور داد تا شترش را بدوشد و به او فرمود: شیر کمی در پستانش بگذار و همه آن را ندوش،(2) و مشابه حدیث قبل را آورده.

و در المجازات النّبویه آمده: و از این باب است سخن آن حضرت به مردی که شتری را می­دوشید: جذب کننده شیر را واگذار. سید رضی گوید: این استعاره است و مقصود از آن این است که در پستان شتر اندکی شیر باقی گذارد و تمام آن را ندوشد، زیرا آنچه در پستان باقی می­ماند، شیر باقی مانده بالا را به پایین جذب می کند و موجب کثرت و سیلان آن می­گردد، پس گویا باقیمانده شیر را فرا می­خواند و قرار گاه آن می شود. امّا اگر همه آنچه را که در پستان است بدوشد، جوشش آن را کند می­سازد و سیلان آن را کاهش می­دهد.(3)

ص: 149


1- . معانی الأخبار: 284
2- . نهایه 2 : 25
3- . المجازات النبویّه: 250

باب 5 آداب الحلب و الرعی و فیه بعض النوادر

روایات

«1»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الزَّنْجَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ رَفَعَهُ: أَنَّ رَجُلًا حَلَبَ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَاقَةً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَعْ دَاعِیَ اللَّبَنِ یَقُولُ أَبْقِ فِی الضَّرْعِ شَیْئاً لَا تَسْتَوْعِبْهُ کُلَّهُ فِی الْحَلْبِ فَإِنَّ الَّذِی تُبْقِیهِ بِهِ یَدْعُو مَا فَوْقَهُ مِنَ اللَّبَنِ وَ یُنْزِلُهُ (1) وَ إِذَا اسْتَقْصَی کُلَّ مَا فِی الضَّرْعِ أَبْطَأَ عَلَیْهِ الدَّرُّ بَعْدَ ذَلِکَ (2).

بیان

قال فی النهایة فیه أنه أمر ضرار بن الأزور أن یحلب له ناقة و قال له دع داعی اللبن لا تجهده أی أبق فی الضرع قلیلا من اللبن (3) و ذکر نحو ذلک.

و فی المجازات النبویة و من ذلک قوله علیه السلام لرجل حلب ناقة دع داعی اللبن قال السید هذه استعارة و المراد أمره أن یبقی فی خلف الناقة(4) شیئا من لبنها من غیر أن یستفرغ جمیعه لأن ما یبقی منه یستنزل عفافتها(5) و یستجم درتها فکأنه یدعو بقیة اللبن إلیه و یکون کالمثابة له و إذا استنفذ الحالب ما فی الخلف أبطأ غزره (6) و قلص دره (7).

ص: 149


1- 1. فی نسخة من المصدر: و یدر له.
2- 2. معانی الأخبار: 284.
3- 3. النهایة 2: 25.
4- 4. خلف الناقة بکسر الحاء و سکون اللام: ثدیها.
5- 5. العفافة: بقیة اللبن فی الضرع بعد ما حلب أکثره و یستجم درتها ای یکثر ادرارها و انزالها اللبن.
6- 6. الغزر: الکثرة، و قلص: قل، و الدر: نزول اللبن فی الضرع.
7- 7. المجازات النبویّة: 250 طبعة القاهرة.

روایت2.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آغل گوسفندان را پاکیزه کنید و رُغام آن­ها را بزدایید؛ چرا که آن­ها از جانداران بهشتی هستند.(1)

روایت3.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: رُغام گوسفندان را بزدایید و در آغل آن­ها نماز بخوانید؛ چرا که آن­ها از جانداران بهشتی هستند. فرمود: رُغام آب بینی آن­هاست.(2)

روایت4.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آغل گوسفندان را پاکیزه کنید و رُغام آن­ها را بزدایید.(3)

توضیح

رُغام به معنای خاک است و شاید مقصود زدودن خاک از گوسفندان و پاکیزه نمودن آن­ها باشد. و در یکی از نسخه های محاسن، «رُعام» ضبط شده و این ضبط، مناسب تفسیری است که برقی آن را آورده، امّا در بیشتر نسخه­های کتاب کافی، «رُغام» آمده است. و این تفسیر و اختلاف در روایات اهل سنّت هم موجود است. جزری در باب راء و عین گفته: در حدیث است که: «در آغل گوسفندان نماز بخوانید و رُعام آن­ها را بزدایید.» رُعام آبی است که از بینی آن­ها فرو ریزد. سپس در باب راء و غین گفته: در حدیث ابی هریره است که: «در آغل گوسفندان نماز بخوان و رُغام آن­ها را پاک کن.» این گونه برخی آن را «رُغام» روایت کرده­ و گفته: مقصود، آب بینی آن­ها است، به همان معنای مشهور که برای «رُعام» گفته­اند، و ممکن است مقصود، زدودن خاک از آن­ها به منظور پرورش و بهسازی آنها باشد. (پایان نقل قول)(4)

روایت5.

علل الشرایع: هشام بن سالم

ص: 150


1- . محاسن: 641
2- . محاسن: 642
3- . کافی 6 : 544
4- . نهایه 2 : 92 - 95
«2»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَظِّفُوا مَرَابِضَ (1)

الْغَنَمِ وَ امْسَحُوا رُغَامَهُنَّ فَإِنَّهُنَّ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ(2).

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ رَفَعَهُ (3)

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: امْسَحُوا رُغَامَ الْغَنَمِ وَ صَلُّوا فِی مُرَاحِهَا فَإِنَّهَا دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ.

قال الرغام ما یخرج من أنوفها(4).

«4»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَظِّفُوا مَرَابِضَهَا وَ امْسَحُوا رُغَامَهَا(5).

توضیح

الرغام بالضم التراب و لعل المعنی مسح التراب عنها و تنظیفها و فی بعض نسخ المحاسن بالعین المهملة و هو المناسب لما فسره به البرقی لکن أکثر نسخ الکافی بالمعجمة و هذا التفسیر و الاختلاف موجودان فی روایات العامة أیضا قال الجزری فی الراء مع العین المهملة فیه صلوا فی مراح الغنم و امسحوا رعامها الرعام ما یسیل من أنوفها(6) ثم قال فی الراء مع الغین المعجمة فی حدیث أبی هریرة صل فی مراح الغنم و امسح الرغام عنها کذا رواه بعضهم بالغین المعجمة و قال إنه ما یسیل من الأنف بالمشهور فیه و المروی بالعین المهملة و یجوز أن یکون أراد مسح التراب عنها رعایة لها و إصلاحا لشأنها انتهی (7).

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ

ص: 150


1- 1. المرابض جمع المربض: مأوی الغنم.
2- 2. المحاسن: 641.
3- 3. فی المصدر: قال: قال.
4- 4. المحاسن: 642.
5- 5. فروع الکافی 6: 544.
6- 6. النهایة 2: 92 و 93.
7- 7. النهایة 2: 95.

گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: چگونه قوم لوط می­فهمیدند که مردانی نزد لوط علیه السّلام آمده­اند؟ فرمود: زنش بیرون می­آمد و سوت می­کشید. پس وقتی آن­ها صدای سوت را می­شنیدند، می آمدند. از این رو سوت زدن بد است.(1)

روایت6.

محاسن: جعفری گوید: شنیدم ابو الحسن علیه السّلام می­فرمود: گوسفندانت را در حال رفتن با سوت صدا مزن و در حالی که بر می­گردند، بر آن­ها بانگ بزن.(2)

توضیح

«لا تصفّر» برگرفته از واژه صفیر به معنای «صدای معروف: سوت» است. در قاموس گفته: صفیر بدون تای آخر از آوازهاست و «صفر بالحمار» یعنی الاغ را برای آب خوردن با سوت صدا زد و همچنین گفته: «نعق بغنمه بر وزن منع و ضرب» یعنی بر الاغ بانگ زد و او را باز داشت. (پایان نقل قول)

این دلالت دارد بر خوب نبودن سوت زدن برای گوسفند، و در باب طیره و عدوی گذشت آنچه که به نحوی دلالت داشت بر نهی از سوت زدن و نیز جواز آمیختن جنبنده کچل با غیر آن و واگیر نبودن آن .

ص: 151


1- . علل الشرایع 2 : 250
2- . محاسن: 642

هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَیْفَ کَانَ یَعْلَمُ قَوْمُ لُوطٍ أَنَّهُ قَدْ جَاءَ لُوطاً رِجَالٌ فَقَالَ کَانَتِ امْرَأَتُهُ تَخْرُجُ فَتُصَفِّرُ فَإِذَا سَمِعُوا التَّصْفِیرَ جَاءُوا فَلِذَلِکَ کُرِهَ التَّصْفِیرُ(1).

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: لَا تُصَفِّرْ بِغَنَمِکَ ذَاهِبَةً وَ انْعِقْ بِهَا رَاجِعَةً(2).

بیان

لا تصفر من الصفیر و هو الصوت المعروف قال فی القاموس الصفیر بلا هاء من الأصوات و قد صفر یصفر صفیرا و صفر بالحمار دعاه للماء(3) و قال نعق بغنمه کمنع و ضرب نعقا و نعیقا و نعاقا و نعقانا صاح بها و زجرها انتهی (4).

و یدل علی مرجوحیة الصفیر للغنم و قد مر فی باب الطیرة و العدوی ما یدل علی بعض الوجوه علی النهی عن الصفیر و علی جواز خلط الدابة الجرباء بغیرها و عدم الإِعداء.

ص: 151


1- 1. علل الشرائع 2: 250.
2- 2. المحاسن: 642.
3- 3. القاموس: الصفرة، و فیه: دعاه الی الماء.
4- 4. القاموس: نعق.

باب ششم: سبب نامگذاری جنبندگان و آغاز آفرینش آن­ها

روایات

روایت1.

علل الشرایع: امیر المؤمنین علیه السّلام در پاسخ پرسش یهودی فرمود: علّت آنکه به اسب إجد گفتند این بود که اوّلین کسی که سوار بر اسب شد قابیل بود، در آن روزی که برادر خود هابیل را کشت و در آن روز [موقعی که سوار بر اسب بوده] این شعر را گفت:

می یابم که مردم در امروز، خونی را که ریخته ام نادیده نگرفته و به دنبال من می آیند

از این جهت به اسب إجد گفته شد. و به قاطر عد گفته شده چون اولین کسی که بر قاطر سوار شد، آدم علیه السّلام بود، و پسری داشت به نام معد که به حیوانات علاقه بسیاری داشت و هر وقت آدم سوار بر قاطر می شد، معد قاطر را می­راند. پس هرگاه قاطر در راه رفتن کندی می­کرد، آدم معد را صدا می­زد تا او را براند، از این جهت مردم به واسطه کثرت استعمال میم آن را انداختند و به قاطر عد گفتند. و جهت آنکه به الاغ حر گفته شده این است که اوّلین کسی که سوار بر الاغ شد حوّا بود. جریان این گونه بود که حوّا الاغی داشت که بر آن سوار می­شد و به زیارت قبر فرزند خود هابیل می­رفت، و در بین راه می­گفت: وا حرّاه (آه دلم می­سوزد) و هر وقت این کلمات را می­گفت الاغش حرکت می­کرد و چون ساکت می­شد، از حرکت باز می­ایستاد. لذا مردم به سبب کثرت استعمال، بقیّه این کلمات را حذف کردند و آن را حرّ نامیدند.(1)

توضیح

«أجد الیوم»، گویا از مصدر «إجاده» به معنای نیکو آوردن چیزی است؛ یعنی خوب سعی و تلاش کن [تا از مردم بگریزی]، چون مردم از خون مقتول نمی­گذرند. یا از مصدر «وجدان» به معنای یافتن است؛ یعنی درمی­یابم که مردم خون را رها نمی­کنند. یا دال آن مشدّد و به معنای جدیّت و تلاش می­باشد؛ که بازگشت آن به معنای اوّل است. و بسا گفته شود: شاید عبارت «و ما» در اصل «دماً» بوده و در اینجا تصحیفی رخ داده است؛ یعنی امروز انتقام خود را از

ص: 152


1- . علل الشرایع 1 : 2 - 3

باب 6 علل تسمیة الدواب و بدء خلقها

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانٍ (1)

بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی جَوَابِ مَا سَأَلَ الْیَهُودِیُّ إِنَّمَا قِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ قَابِیلُ یَوْمَ قَتَلَ أَخَاهُ هَابِیلَ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ

أَجِدِ الْیَوْمَ وَ مَا***تَرَکَ النَّاسُ دَماً

فَقِیلَ لِلْفَرَسِ إِجِدْ لِذَلِکَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْبَغْلِ عَدْ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْبَغْلَ آدَمُ علیه السلام وَ ذَلِکَ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُقَالُ لَهُ مَعَدٌ وَ کَانَ عَشُوقاً لِلدَّوَابِّ وَ کَانَ یَسُوقُ بِآدَمَ علیه السلام فَإِذَا تَقَاعَسَ الْبَغْلُ نَادَی یَا مَعَدُ سُقْهَا فَأَلِفَتِ الْبَغْلَةُ اسْمَ مَعَدٍ فَتَرَکَ النَّاسُ مَعَدَ(2)

وَ قَالُوا عَدْ وَ إِنَّمَا قِیلَ لِلْحِمَارِ

حَرِّ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْحِمَارَ حَوَّاءُ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهَا حِمَارَةٌ وَ کَانَتْ تَرْکَبُهَا لِزِیَارَةِ قَبْرِ وَلَدِهَا هَابِیلَ فَکَانَتْ تَقُولُ فِی مَسِیرِهَا وَا حَرَّاهْ فَإِذَا قَالَتْ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ سَارَتِ الْحِمَارَةُ وَ إِذَا أَمْسَکَتْ تَقَاعَسَتْ فَتَرَکَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ قَالُوا حَرِّ(3).

بیان

قوله أجد الیوم کأنه من الإجادة أی أجد السعی لأن الناس لا یترکون الدم بل یطلبونه منی أو من الوجدان أی أجد الناس الیوم لا یترکون الدم أو بتشدید الدال بمعنی الجد و السعی فیرجع إلی المعنی الأول و ربما یقال لعل قوله و ما تصحیف دما أی أجد الیوم أخذت لنفسی دما و انتقمت من

ص: 152


1- 1. فی المصدر:« علی بن محمّد» و علان لقب علیّ بن محمّد بن إبراهیم بن ابان الرازیّ الکلینی، و جزم المصنّف بأن علیّ بن محمّد هو علان لمکان روایة الکلینی عنه.
2- 2. فی نسخة من المصدر: فترک الناس میم معد.
3- 3. علل الشرائع 1: 2 و 3.

دشمنم گرفتم، و «ترک الناس دماً» سخن امام علیه السّلام است. و بنا بر معنای اوّل و دوم، ظاهر این است که کلمه اجد برای راندن اسب به کار می­رود، همانند کلمه عدّ، ولی مشهور این است که برای راندن شتر به کار می­رود، [فیروز آبادی] در قاموس گفته: إجد با دال ساکن برای راندن شتر عدعد برای راندن استر، و حرّ نیز برای راندن شتر به کار می­رود، چنان که برای میش حیّه گفته می­شود. (پایان نقل قول)

گویا إجد در ابتدا برای راندن الاغ و عدّ برای راندن استر به کار می­رفته، امّا چون عرب بیش از دیگر حیوانات شتر داشته، استعمال این دو لفظ برای راندن این حیوان بیشتر به کار می­رفته است.

روایت2.

عل الشرایع: امام رضا علیه السّلام فرمود: اوّلین کسی که سوار بر اسب شد، جناب اسماعیل بود. اسب حیوانی وحشی بود که مرکوب قرار نمی گرفت [و کسی نمی توانست بر پشتش سوار شود]، خداوند متعال این حیوان را از کوه منی آورد و برای اسماعیل رام نمود و به این خاطر اسب­ها را عراب (منسوب به عرب) نامیده اند؛ چرا که اوّلین کسی که سوار بر آن­ها شد اسماعیل بود، [که از عرب می باشد].(1)

توضیح

منظور از خیل در عبارت امام علیه السّلام که فرمود: «إنّما سمّیت الخیل»، نوع نفیس و عربی اسب است. و اینکه فرمود: «چون اوّلین کسی که سوار بر آن­ شد اسماعیل بود»، به خاطر این است که اسماعیل اصل و ریشه عرب و جدّ آن­ها است. ابن اثیر در نهایه گفته: واژه عرب نام این تیره معروف از مردم است که مفردی ندارد [یعنی اسم جمع است]، چه بیابان نشین باشند و چه ساکن در شهرها، و کسی که منسوب به این دو گروه باشد، اعرابی و عربی نام دارد. و در حدیث سطیح آمده: «خیل عراب را می­کشد» یعنی اسب­های عربی منسوب به عرب. در تعبیر، میان اسب و انسان فرق گذاشته­اند؛ در مورد انسان، عربی و اعرابی، و در مورد اسب، عراب می­گویند.(2)

روایت3.

الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان:

ص: 153


1- . علل الشرایع 2 : 70
2- . نهایه 3 : 88

عدوی فیکون قوله ترک الناس دما کلامه علیه السلام و علی الأول و الثانی الظاهر أنها کلمة زجر کما فی عد لکن المشهور أنها زجر للإبل قال فی القاموس إجد بالکسر ساکنة الدال زجر للإبل (1) و قال عد عد زجر للبغل (2) و قال الحر زجر للبعیر کما یقال للضأن الحیه (3) انتهی.

و کأنه کان فی أول الحال زجرا للحمار و کذا عد کان زجرا للبغل و لما کانت الإبل أشیع و أکثر عند العرب منهما شاع استعمالهما فیها عندهم.

«2»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عُبْدُوسِ بْنِ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: أَوَّلُ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ إِسْمَاعِیلُ وَ کَانَتْ وَحْشِیَّةً لَا تُرْکَبُ فَحَشَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی إِسْمَاعِیلَ مِنْ جَبَلِ مِنًی وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْخَیْلَ الْعِرَابَ لِأَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَهَا إِسْمَاعِیلُ (4).

بیان

و إنما سمیت الخیل أی نفائسها و عربیها لأن أول من رکبها إسماعیل فإنه کان أصل العرب و أباهم فنسب الخیل إلی العرب قال فی النهایة العرب اسم لهذا الجیل المعروف من الناس و لا واحد له من لفظه سواء أقام بالبادیة أو المدن و النسب إلیهما أعرابی و عربی و فی حدیث سطیح یقود خیلا عرابا أی عربیة منسوبة إلی العرب فرقوا بین الخیل و الناس فقالوا فی الناس عرب و أعراب و فی الخیل عراب (5).

«3»

أَمَانُ الْأَخْطَارِ، ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ صَالِحٍ مَوْلَی جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ نَسَبِ

ص: 153


1- 1. القاموس: الاجاد.
2- 2. القاموس: العد.
3- 3. القاموس: الحر.
4- 4. علل الشرائع 2: 70.
5- 5. النهایة 3: 88.

ابن عباس گوید: چون اسماعیل بالغ شد، خدای تعالی از دریا برای او صد اسب بیرون آورد و تا آن زمان که خدا خواست، در مکه می­چریدند. پس به در خانه اسماعیل آمدند و او به آن­ها افسار زد و آن­ها را آماده ساخت و بر آن­ها سوار شد.(1)

روایت4.

الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان: در روایت دیگری آمده: اوّلین کسی که سوار اسب شد، اسماعیل بود.(2)

توضیح

در قاموس آمده: رَسَن یعنی ریسمان و نیز افساری که به بینی حیوان بسته می­شود، و (رَسَنَها یَرسِنُها و أرسنها) یعنی برای او افسار قرار داد و (رَسّنَها) یعنی او را با افسار بست.

روایت5.

علل الشرایع: ابن عباس گوید: اسب­های عربی در سرزمین عربستان وحشی بودند، تا زمانی که ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام خانه کعبه را ساختند، خدای تعالی به ابراهیم علیه السّلام وحی فرمود که: بی شک من گنجی به تو عطا کردم که به کسی پیش از تو نداده ام، [و آن: اطاعت و انقیاد اسب­ها است]. پس از این وحی آن حضرت به همراه اسماعیل بر کوهی که آن را جیاد می­گفتند بالا رفت و آن دو در حالی که اسب­ها را می­طلبیدند، گفتند: ألا هلّا ألا هلمّ، (ای اسب­ها پیش بیایید)، و در سرزمین عرب اسبی نماند مگر آنکه به نزد ایشان آمد و مطیع و منقاد آن­ها گردید، و به این سبب بود که اسب­ها را جیاد نامیدند، و پیوسته اسب­ها از خدا می­خواهند که آن­ها را محبوب صاحبان خود قرار دهد. و وضع به همین منوال بود تا زمان سلیمان علیه السّلام فرا رسید و آن حضرت اسب ها را اتخاذ نمود و وقتی آن حیوانات حضرت را به خود مشغول نمودند، آن جناب دستور داد که ساق ها و گردن آن­ها را با شمشیر بزنند، تا آنکه چهل اسب باقی ماند.(3)

توضیح

فیروزآبادی گفته: هلّا برای راندن اسب به کار می­رود، و «تهلّی الفرس» یعنی با شتاب حرکت کرد،

ص: 154


1- . الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان: 97
2- . الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان: 97
3- . علل الشرایع 1 : 35 - 36

الْخَیْلِ فِی حَدِیثٍ عَنِ 17 ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام لَمَّا بَلَغَ أَخْرَجَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْبَحْرِ مِائَةَ فَرَسٍ فَأَقَامَتْ تَرْعَی بِمَکَّةَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ أَصْبَحَتْ عَلَی بَابِهِ فَرَسَنَهَا وَ أَنْتَجَهَا وَ رَکِبَهَا(1).

«4»

وَ رُوِیَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْ 17 مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (2): أَنَّ أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ الْخَیْلَ إِسْمَاعِیلُ (3).

بیان

فی القاموس الرسن محرکة الحبل و ما کان من زمام علی أنف و رسنها یرسنها و یرسنها و أرسنها جعل لها رسنا و رسنها شدها برسن (4).

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ 17 ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَتِ الْخَیْلُ الْعِرَابُ وُحُوشاً بِأَرْضِ الْعَرَبِ فَلَمَّا رَفَعَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ قَالَ إِنِّی قَدْ أَعْطَیْتُکَ کَنْزاً لَمْ أُعْطِهِ أَحَداً کَانَ قَبْلَکَ قَالَ فَخَرَجَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ حَتَّی صَعِدَا جِیَاداً فَقَالا أَلَا هَلَّا أَلَّا هَلُمَّ فَلَمْ یَبْقَ فِی أَرْضِ الْعَرَبِ فَرَسٌ إِلَّا أَتَاهُ وَ تَذَلَّلَ لَهُ وَ أَعْطَتْ بِنَوَاصِیهَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ جِیَاداً لِهَذَا فَمَا زَالَتِ الْخَیْلُ بَعْدُ تَدْعُو اللَّهَ أَنْ یُحَبِّبَهَا إِلَی أَرْبَابِهَا فَلَمْ تَزَلِ الْخَیْلُ حَتَّی اتَّخَذَهَا سُلَیْمَانُ فَلَمَّا أَلْهَتْهُ أَمَرَ بِهَا أَنْ یُمْسَحَ رِقَابُهَا وَ سُوقُهَا(5)

حَتَّی بَقِیَ أَرْبَعُونَ فَرَساً(6).

بیان

قال الفیروزآبادی هلا زجر للخیل (7) و تهلی الفرس أسرع

ص: 154


1- 1. الامان من اخطار الاسفار و الازمان: 97.
2- 2. فی المصدر: عن مسلم بن جندب.
3- 3. الامان من اخطار الاسفار و الازمان: 97.
4- 4. القاموس:« الرسن» فیه: أرسنها: شدها برسن.
5- 5. فی المصدر: أن تمسح أعناقها.
6- 6. علل الشرائع 1: 35 و 36.
7- 7. القاموس: هالاه.

و «هَلهَل» یعنی با گفتن «هلّا» او را راند. همچنین گفته: خیل به جماعت اسبان می­گویند و از لفظ خود مفرد ندارد، [اسم جمع است] یا اینکه مفردش خائل [از مصدر خُیَلاء به معنای تکبّر] است، زیرا با تکبّر راه می­رود، و جمع آن أخیال و خُیول و خِیول است. جوهری گفته: «جَادَ الفرس، یَجُودُ، جُودَة، فَهُوَ جَواد» جواد، اسب رهوار است و برای نر و ماده به کار می­رود و جمع آن جیاد و أجیاد و أجاوید است، و اجیاد نام کوهی است در مکّه، که چون جایگاه اسب­های تُبَّع شد این نام را گرفت، و قعیقعان هم نامیده شده، زیرا جای اسلحه آن­ها بود، و در قاموس آمده: اجیاد: نام گوسفندی است و نیز نام زمینی یا کوهی است در مکّه، که جای اسب­های تُبَّع بوده است. (پایان نقل قول)

و این روایت دلالت دارد بر اینکه نام کوه، جیاد بوده، بدون همزه، و شاید همزه آن توسّط راویان یا نسخه برداران افتاده باشد و مؤیّدش آن است که دمیری آن را از ابن عباس با لفظ أجیاد روایت کرده که خواهد آمد. و اینکه گفته: «وقتی آن حیوانات حضرت را به خود مشغول نمودند تا آخر» در بعضی از نسخه ها نیامده و گویا مصنّف کتاب، خود آن را در پایان آورده؛ چون مخالف عقیده او در این داستان است، چنان که به تفصیل در باب خود گذشت، و این موافق آن چیزی است که اهل سنّت نقل کرده­اند.

روایت6.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: اسب در سرزمین­های عرب وحشی بود. پس ابراهیم و اسماعیل به بالای کوه جیاد رفتند و فریاد زدند: ألا هلّا ألا هلمّ (ای اسب­ها پیش بیایید)، حضرت فرمود: اسبی باقی نماند مگر آنکه خودش را تسلیم آن­ها کرد و مطیع آن­ها شد.(1)

ص: 155


1- . کافی 5 : 47

و هلهل زجره بهلا(1) و قال الخیل جماعة الأفراس لا واحد له أو واحده خائل لأنه یختال و الجمع أخیال و خیول و یکسر و الفرسان (2) قال الجوهری جاد الفرس أی صار رائعا یجود جودة بالضم فهو جواد للذکر و الأنثی من خیل جیاد و أجیاد و أجاوید و الأجیاد جبل بمکة سمی بذلک لموضع خیل تبع و سمی قعیقعان لموضع سلاحه و فی القاموس أجیاد شاة و أرض بمکة أو جبل بها لکونه موضع خیل تبع انتهی.

و الخبر(3) یدل علی أن اسم الجبل کان جیادا بدون ألف و یحتمل سقوطه من الرواة أو النساخ و یؤیده أن الدمیری رواه عن ابن عباس و فیه فخرج إسماعیل إلی أجیاد کما سیأتی.

و قوله فلما ألهته إلخ لم یکن فی بعض النسخ و کان المصنف ضرب علیه أخیرا لکونه مخالفا لما اختاره فی تلک القصة کما مر مفصلا فی بابه و هذا موافق لما رواه المخالفون فی ذلک.

«6»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْخَیْلَ کَانُوا(4) وُحُوشاً فِی بِلَادِ الْعَرَبِ فَصَعِدَ إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ علیه السلام عَلَی جَبَلِ جِیَادٍ ثُمَّ صَاحَا أَلَا هَلَّا أَلَّا هَلُمَّ قَالَ فَمَا بَقِیَ الْفَرَسُ إِلَّا أَعْطَاهُمَا بِیَدِهِ وَ أَمْکَنَ مِنْ نَاصِیَتِهِ (5).

ص: 155


1- 1. القاموس: الهلال.
2- 2. القاموس: خال.
3- 3. و کذلک الاخبار الآتیة تدلّ علی ذلک، و فی المصحف الشریف استعمل الجیاد للخیل فی قوله:« اذ عرض علیه بالعشی الصافنات الجیاد» و ذلک یؤید الروایات التی تدل علی ان اسم الجبل کان جیادا.
4- 4. فی المصدر: کانت.
5- 5. فروع الکافی 5: 47.

در کتاب محاسن مانند این روایت آمده است.(1)

روایت7.

حیاة الحیوان: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: چون خدای تعالی خواست اسب را بیافریند، به باد جنوب فرمود: من از تو مخلوقی می­آفرینم و او را عزت دوستان خود و زبونی دشمنانم و جمال و زیبایی برای اهل طاعتم قرار می­دهم. باد عرضه داشت: پروردگارا، بیافرین. پس از آن مشتی برگرفت و اسبی آفرید و فرمود: تو را عربی آفریدم و خیر را به پیشانی تو بستم و غنیمت ها را بر پشت تو جمع آوری کردم و تو را در وسعت روزی، مکان دادم و به تو نسبت به سایر حیوانات نیروی بیشتری دادم، و صاحبت را با تو مهربان کردم و تو را بدون بال این گونه قرار دادم [که گویا از شدّت سرعت] پرواز می­کنی، تو برای دست یابی به دشمن و برای گریختن از او هستی، و بر پشت تو مردانی را سوار می­کنم که تسبیح مرا گویند و حمد و تهلیل و تکبیر مرا به زبان آورند. سپس آن حضرت فرمود: هر تسبیح و تهلیل و تکبیری که صاحبش آن را به زبان آورد و ملائکه آن را بشنوند، همان گونه پاسخ آن را خواهند داد. فرمود: وقتی فرشته ها شنیدند که خدا اسب را آفریده، گفتند: پروردگارا ما فرشته های تو، تسبیح و حمد و تهلیل تو را می­گوییم، نصیب ما چیست؟ پس خداوند برای آن ها اسب­هایی آفرید با گردن­هایی همچون گردن شتر خراسانی که به هرکس از پیامبران و فرستادگانش که بخواهد کمک دهند، فرمود: آن گاه که پا­های اسب بر زمین قرار گرفت، خدا به او فرمود: با شیهه تو مشرکان را خوار کنم و گوششان را از آن پر کنم و آن­ها را زبون و خوار سازم و در دلشان هراس افکنم.

فرمود: هنگامی که خدای تعالی هر آنچه را که آفریده بود بر آدم علیه السّلام عرضه کرد به او فرمود: از آفریده هایم آنچه را که خواهی برگزین، و آدم علیه السّلام اسب را برگزید. پس به او گفته شد: عزّت خود و عزّت فرزندانت را برگزیدی، عزّتی که برای همیشه و تا

ص: 156


1- . محاسن: 630

الْمَحَاسِنُ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ: مِثْلَهُ (1).

«7»

حَیَاةُ الْحَیَوَانِ، نَقْلًا مِنْ تَارِیخِ نَیْسَابُورَ رَوَی (2)

بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ الْخَیْلَ قَالَ لِرِیحِ الْجَنُوبِ إِنِّی خَالِقٌ مِنْکِ خَلْقاً أَجْعَلُهُ عِزّاً لِأَوْلِیَائِی وَ مَذَلَّةً لِأَعْدَائِی وَ جَمَالًا لِأَهْلِ طَاعَتِی فَقَالَتِ الرِّیحُ اخْلُقْ یَا رَبِّ فَقَبَضَ مِنْهَا قَبْضَةً فَخَلَقَ مِنْهَا فَرَساً وَ قَالَ خَلَقْتُکِ عَرَبِیّاً وَ جَعَلْتُ الْخَیْرَ مَعْقُوداً بِنَاصِیَتِکِ وَ الْغَنَائِمَ مُحْتَازَةً عَلَی ظَهْرِکِ وَ بَوَّأْتُکِ سَعَةً مِنَ الرِّزْقِ وَ أَیَّدْتُکِ عَلَی غَیْرِکِ مِنَ الدَّوَابِّ وَ عَطَفْتُ عَلَیْکِ صَاحِبَکِ وَ جَعَلْتُکِ تَطِیرِینَ بِلَا جَنَاحٍ فَأَنْتِ لِلطَّلَبِ وَ أَنْتِ لِلْهَرَبِ وَ إِنِّی سَأَجْعَلُ عَلَی ظَهْرِکِ رِجَالًا یُسَبِّحُونِّی وَ یُحَمِّدُونِّی وَ یُهَلِّلُونِّی وَ یُکَبِّرُونِّی ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ تَسْبِیحَةٍ وَ تَهْلِیلَةٍ وَ تَکْبِیرَةٍ یُکَبِّرُهَا صَاحِبُهَا فَتَسْمَعُهُ (3) إِلَّا تُجِیبُهُ بِمِثْلِهَا قَالَ فَلَمَّا سَمِعَتِ الْمَلَائِکَةُ بِخَلْقِ الْفَرَسِ قَالَتْ یَا رَبِّ نَحْنُ مَلَائِکَتُکَ نُسَبِّحُکَ وَ نُحَمِّدُکَ وَ نُهَلِّلُکَ (4)

فَمَا ذَا لَنَا فَخَلَقَ اللَّهُ لَهَا خَیْلًا لَهَا أَعْنَاقٌ کَأَعْنَاقِ الْبُخْتِ یُمِدُّ بِهَا مَنْ یَشَاءُ مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ قَالَ فَلَمَّا اسْتَوَتْ قَوَائِمُ الْفَرَسِ فِی الْأَرْضِ قَالَ اللَّهُ لَهُ أَذِلَّ بِصَهِیلِکَ الْمُشْرِکِینَ وَ امْلَأْ مِنْهُ آذَانَهُمْ وَ أَذِلَّ بِهِ أَعْنَاقَهُمْ وَ أَرْعِبْ بِهِ قُلُوبَهُمْ قَالَ فَلَمَّا أَنْ عَرَضَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ کُلَّ شَیْ ءٍ مِمَّا خَلَقَ قَالَ لَهُ اخْتَرْ مِنْ خَلْقِی مَا شِئْتَ فَاخْتَارَ الْفَرَسَ فَقِیلَ لَهُ اخْتَرْتَ عِزَّکَ وَ عِزَّ وُلْدِکَ خَالِداً مَا خَلَدُوا وَ بَاقِیاً

ص: 156


1- 1. المحاسن: 630 فیه:( عن ابان الأحمر رفعه الی أبی عبد اللّه علیه السلام) و فیه: ( کانت الخیل وحوشا) و فیه:( الا هلم، فما فرس الا أعطی بیده) و أورده المصنّف بالفاظه عن المحاسن فی کتاب النبوّة و فیه:( علی أجیاد) راجع ج 12: 114.
2- 2. فی المصدر: رأیت فی تاریخ نیسابور للحاکم أبی عبد اللّه فی ترجمة ابی جعفر الحسن بن محمّد بن جعفر الزاهد العابد انه روی.
3- 3. فی المصدر: فتسمعه الملائکة.
4- 4. فی المصدر: و نهللک و نکبرک.

فرزندانت باقی هستند، پایدار بماند.

سپس فرمود: نخستین کسی که بر آن سوار شد اسماعیل علیه السّلام بود و از این رو عراب نام گرفت، و پیش از آن وحشی بود، مانند دیگر حیوانات وحشی، و آن گاه که خدای تعالی به ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام رخصت داد تا پایه های خانه کعبه را بالا برند، به آن دو فرمود: من به شما گنجی می­دهم که برای شما ذخیره کرده ام. سپس خدای تعالی به اسماعیل علیه السّلام وحی کرد که: خارج شو و آن گنج را بخواندن. پس [اسماعیل] به سوی کوه اجیاد رفت، در حالی که نمی­دانست گنج چیست؟ و خواندن کدام است؟ پس خدای عزّ و جلّ خواندن را به او الهام کرد. پس از آن در روی زمین هیچ اسبی در سرزمین عرب باقی نماند مگر دعوت او را اجابت کرد و خود را تسلیم او نمود و منقاد او شد. و از این رو پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: سوار اسب شوید که میراث پدر شما، اسماعیل، است.(1)

روایت8.

قرب الإسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السّلام درباره جیاد پرسید که: چرا او را جیاد می نامند؟ حضرت فرمود: زیرا اسب­ها وحشی بودند، و ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام به آن­ها نیازمند شدند، و از خدای تبارک و تعالی خواست آن­ها را مطیع او گرداند، پس خدای تعالی به او امر کرد که: به بالای کوه ابو قبیس رود و صدا زند: ألا هلّا ألا هلمَّ (ای اسب­ها پیش بیایید). آن گاه اسب­ها رو به سوی او آوردند تا به کوه جیاد رسیدند، پس حضرت از کوه پایین آمد و آن­ها را گرفت. به همین علّت آن­ها جیاد نامیده شدند.(2)

در کتاب مسائل علی بن جعفر مانند این روایت آمده است.(3)

ص: 157


1- . حیاة الحیوان 1 : 224 - 225
2- . قرب الإسناد: 105
3- . مسائل علی بن جعفر: 271

مَا بَقُوا أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ مَنْ رَکِبَهَا إِسْمَاعِیلُ علیه السلام وَ لِذَلِکَ سُمِّیَتِ الْعِرَابَ (1) وَ کَانَتْ قَبْلَ ذَلِکَ وَحْشِیّاً(2) کَسَائِرِ الْوُحُوشِ فَلَمَّا أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی لِإِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ بِرَفْعِ الْقَوَاعِدِ مِنَ الْبَیْتِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی مُعْطِیکُمَا کَنْزاً ادَّخَرْتُهُ لَکُمَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی إِسْمَاعِیلَ أَنِ اخْرُجْ فَادْعُ بِذَلِکَ الْکَنْزِ فَخَرَجَ إِلَی أَجْیَادٍ وَ کَانَ لَا یَدْرِی مَا الدُّعَاءُ وَ مَا الْکَنْزُ فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الدُّعَاءَ فَلَمْ یَبْقَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَرَسٌ بِأَرْضِ الْعَرَبِ إِلَّا أَجَابَتْهُ وَ أَمْکَنَتْهُ مِنْ نَوَاصِیهَا وَ تَذَلَّلَتْ لَهُ وَ لِذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْکَبُوا الْخَیْلَ فَإِنَّهَا مِیرَاثُ أَبِیکُمْ إِسْمَاعِیلَ (3).

«8»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ جِیَادٍ لِمَ سُمِّیَ جِیَاداً قَالَ لِأَنَّ الْخَیْلَ کَانَتْ وُحُوشاً فَاحْتَاجَ إِلَیْهَا إِبْرَاهِیمُ وَ إِسْمَاعِیلُ (4) فَدَعَا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُسَخِّرَهَا لَهُ فَأَمَرَهُ أَنْ یَصْعَدَ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ فَیُنَادِیَ (5) أَلَا هَلَّا أَلَّا هَلُمَّ فَأَقْبَلَتْ حَتَّی وَقَفَتْ بِجِیَادٍ فَنَزَلَ إِلَیْهَا فَأَخَذَهَا فَلِذَلِکَ سُمِّیَ جِیَاداً(6).

کتاب المسائل، بإسناده عن علی بن جعفر: مثله (7).

ص: 157


1- 1. فی المصدر: بالعراب.
2- 2. فی المصدر: وحشیة.
3- 3. حیاة الحیوان 1: 224 و 225.
4- 4. فی المصدر: کانت وحشا فاحتاج إلیها إسماعیل علیه السلام.
5- 5. فی المصدر: فامره فصعد علی ابی قبیس ثمّ نادی.
6- 6. قرب الإسناد: 105.
7- 7. أورد المصنّف کتاب المسائل بتمامه فی کتاب الاحتجاجات راجع 10. «249» 291.

باب هفتم: فضیلت داشتن چهارپایان و بیان انواع آن­ها و شوم و با برکت آنان

آیات

وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ.(1)

{و هرچه در توان دارید از نیرو و اسب­های آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان بترسانید.}

- وَ الخَْیْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِیرَ لِترَْکَبُوهَا وَ زِینَةً.(2)

{و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن­ها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد].}

- إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشیِ ِّ الصَّافِنَاتُ الجِْیَادُ * فَقَالَ إِنیّ ِ أَحْبَبْتُ حُبَّ الخَْیرِْ عَن ذِکْرِ رَبیّ ِ حَتیَ تَوَارَتْ بِالحِْجَابِ * رُدُّوهَا عَلیَّ َّ فَطَفِقَ مَسْحَا بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنَاقِ.(3)

{هنگامی که [طرف] غروب، اسب­های اصیل را بر او عرضه کردند، [سلیمان] گفت: «واقعاً من دوستیِ اسبان را بر یاد پروردگارم ترجیح دادم.» تا [هنگام نماز گذشت و خورشید] در پس حجابِ ظلمت شد. [گفت: «[اسب­ها] را نزد من بازآورید.» پس شروع کرد به دست کشیدن بر ساق­ها و گردن آن­ها [و سرانجام وقف کردن آن­ها در راه خدا].}

تفسیر

«وَ أَعِدُّواْ لَهُم» یعنی برای سرکوبی پیمان شکنان یا کافران، «مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ» گفته شده: یعنی هر آنچه که در جنگ، موجب نیرومندی می­شود. و در تفسیر علی بن ابراهیم است که: مقصود ساز و برگ جنگی است، و در کتاب من لا یحضره الفقیه آمده که امام علیه السّلام فرمود: از جمله آن موارد، خضاب کردن با رنگ مشکی است، و در تفسیر عیّاشی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که: منظور شمشیر و سپر است. و در کتاب کافی آمده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود:

ص: 158


1- . انفال / 60
2- . نحل / 8
3- . ص / 31 - 33

باب 7 فضل ارتباط الدواب و بیان أنواعها و ما فیه شؤمها و برکتها

الآیات

الأنفال: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ

النحل: وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَةً

ص: إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِناتُ الْجِیادُ فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ

تفسیر

وَ أَعِدُّوا لَهُمْ أی لناقضی العهد أو للکفار مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ قیل أی کل ما یتقوی به فی الحرب (1) و فی تفسیر علی بن إبراهیم قال السلاح (2)

وَ فِی الْفَقِیهِ (3) قَالَ علیه السلام: مِنْهُ الْخِضَابُ بِالسَّوَادِ(4).

وَ فِی تَفْسِیرِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَیْفٌ وَ تُرْسٌ (5).

وَ فِی الْکَافِی مَرْفُوعاً قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 158


1- 1. هذا هو المعنی التام للقوة، و اما سائر ما قیل فی معناه فهو من بیان المصداق لا المفهوم الحقیقی.
2- 2. تفسیر القمّیّ: 255.
3- 3. من لا یحضره الفقیه 1: 70.
4- 4. علة ذلک ان صاحبه یری شابا فیهاب منه، و لذلک ورد فی الحدیث: فی الخضاب ثلاثة خصال: مهیبة فی الحرب، و محبة الی النساء، و یزید فی الباه.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ 2: 66 رواه عن محمّد بن عیسی عمن ذکره عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و روی عن عبد اللّه بن المغیرة رفعه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله« او عن جابر بن عبد اللّه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کما فی نسخة» أنه الرمی.

منظور تیراندازی است. «وَ مِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ» برخی گفته­اند: نام اسب­هایی است که در راه خدا از آن­ها مراقبت و محافظت می­شود. این واژه یا مصدر بر وزن فِعال به معنای اسم مفعول است و یا مصدری است که اسم عَلَم قرار گرفته، گفته می­شود: رَبَطَه رَبطاً و رَابَطَه مُرابَطةً و رِبَاطاً، یا اینکه جمع ربیط است، مانند فصیل و فصال. و در مجمع البیان از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل است که: از اسب­ها محافظت کنید؛ زیرا سواریشان برای شما عزّت و درونشان گنج است. «تُرْهِبُونَ» یعنی می­ترسانید «بِهِ» ضمیر به مای موصول در «مَّا اسْتَطَعْتُم» یا به إعداد (مصدر برگرفته از أعدّوا) بر می­گردد، «عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ» برخی گفته­اند: یعنی کفّار مکه.

مؤلف

خصوصیّت سبب، دلیل بر اختصاص حکم به آن نیست، [و حکم آیه اختصاصی به کفّار مکّه ندارد]، و آیه دلالت دارد بر مطلوبیّت محافظت از اسب برای جهاد و ترساندن دشمنان خدا، گرچه در زمان غیبت امام علیه السّلام باشد، به خاطر انتظار ظهور آن حضرت، چنان که در روایات آمده است. و تفسیر آیه دوم و سوم در باب احوال داود علیه السّلام گذشت.

و گفته­اند: اسب صافن، اسب ایستاده­ای است که یک پا یا یک دستش را از طرف جلوی سُم روی زمین قرار داده است و این از صفات پسندیده در اسب است که جز در اسب­های عربیِ اصیل وجود ندارد. و «جیاد»، جمع جواد یا جود است که به معنای اسبی است که سریع حرکت می کند، و برخی گفته­اند: یعنی اسبی که خوب حرکت می کند، و برخی گفته­اند: مفرد آن جیّد است. و خیر به معنای مال فراوان است و مقصود از آن در اینجا اسب می باشد؛ همان طور که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خیر به پیشانی اسب­ها تا روز قیامت بسته شده است. و ابن مسعود، «حبّ الخیل» قرائت کرده، «حَتیَ تَوَارَتْ بِالحِْجَابِ» یعنی اسب­ها یا خورشید پشت حجاب پنهان شدند، «فَطَفِقَ مَسْحَا بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنَاق» گفته شده: یعنی شروع کرد به زدن گردن ها و ساق پاهای اسب­ها با شمشیر، زیرا آن­ها سبب شدند که نمازش فوت شود. و بعضی گفته­اند: شروع کرد به دست کشیدن بر گردن­ و پا و یال اسب­ها، و در روایت است که مقصود از ضمیر در «توارت»، خورشید است و مقصود از مسح ساق و گردن، وضوء گرفتن است به روشی که در شرع آن­ها بوده است.

روایات

روایت1.

من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اسب حیوانی است که تا روز قیامت خیر بر پیشانی اش بسته شده، و کسی که در راه خدای عزّ و جلّ برای او خرج کند، مانند کسی است که همواره دست خود را برای دادن صدقه، گشوده و نمی­بندد. پس چون خواستی

ص: 159

هُوَ الرَّمْیُ (1).

وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ قیل اسم للخیل التی تربط فی سبیل الله فعال بمعنی مفعول أو مصدر سمی به یقال ربطه ربطا و رابطه مرابطة و رباطا أو جمع ربیط کفصیل و فصال و فی مجمع البیان عن النبی صلی الله علیه و آله و ارتبطوا الخیل فإن ظهورها لکم عز و أجوافها کنز(2) تُرْهِبُونَ أی تخوفون بِهِ الضمیر لما استطعتم أو للإعداد عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ قیل یعنی کفار مکة

و أقول

خصوص السبب لا یدل علی خصوص الحکم و یدل علی رجحان رباط الخیل للجهاد و لإرهاب أعداء الله و إن کان فی زمن غیبة الإمام علیه السلام توقعا لظهوره (3)

کما ورد فی الأخبار و قد مر تفسیر الآیة الثانیة و کذا الثالثة فی باب أحوال داود علیه السلام و قالوا الصافن من الخیل الذی یقوم علی طرف سنبک ید أو رجل و هو من الصفات المحمودة فی الخیل لا تکاد تکون إلا فی العراب الخلص و الجیاد جمع جواد أو جود و هو الذی یسرع فی جریه و قیل الذی یجود بالرکض و قیل جمع جید و الخیر المال الکثیر و المراد هنا الخیل کَمَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْخَیْلُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

و فی قراءة ابن مسعود حب الخیل حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ أی الخیل أو الشمس فَطَفِقَ مَسْحاً قیل أی فأخذ یمسح السیف مسحا بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ یقطعها لأنها کانت سبب فوت صلاتها و قیل جعل یمسح بیده أعناقها و سوقها و حبالها و فی الخبر أن الضمیر للشمس و المراد بالمسح بالسوق و الأعناق الوضوء بطریق شرع لهم.

الأخبار

«1»

الْفَقِیهُ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْلُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْمُنْفِقُ عَلَیْهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَالْبَاسِطِ یَدَهُ بِالصَّدَقَةِ لَا یَقْبِضُهَا فَإِذَا أَعْدَدْتَ

ص: 159


1- 1. فروع الکافی 5: 29 رواه عن محمّد بن یحیی عن عمران بن موسی عن الحسن ابن ظریف عن عبد اللّه بن المغیرة رفعه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی قول اللّه عزّ و جلّ:« وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» قال: الرمی.
2- 2. مجمع البیان 4: 555.
3- 3. او حفاظة للدفاع عن حریم الإسلام و منافع المسلمین.

اسبی تهیّه کنی، اسبی را در نظر بگیر که در پیشانی اش خالی سفید، و بینی و لب بالایش سفید، و سه تا از دست و پاهایش نیز تا زیر زانو سفید، و دست راستش به رنگی دیگر، و رنگ پیکرش سرخ آمیخته به سیاهی و پس از آن اسبی پیشانی سفید باشد، [که اگر چنین کنی] سالم بمانی و غنیمت ستانی.(1)

توضیح

ابن اثیر در نهایه گفته: در حدیث است که: «بهترین اسب أرثم أقرح محجّل است». «أرثم» اسبی است که بینی و لب بالاش سفید باشد(2)، «أقرح»، اسبی است که در پیشانی، لکه سفیدی کوچک­تر از غرّه(3) دارد(4)، و «محجّل»، اسبی است که دست و پا­هایش تا بالای مچ و زیر زانو سفید است؛ و علّت این نامگذاری آن است که این­ مواضع، جاهایی هستند که به آن «حجل» یعنی بند و خلخال می­بندند. و به اسبی که فقط یک دست یا دو دستش سفید باشد، محجّل نمی­گویند؛ مگر اینکه یک پا یا هر دو پایش نیز سفید باشد.(5) و همچنین گفته: در حدیث آمده: «بهترین اسب، أقرحی است که دست راستش طِلق باشد» یعنی سفید نباشد.(6)

روایت2.

کافی: ابن طیفور طبیب گوید: حضرت أبو الحسن علیه السّلام از من پرسید: بر چه سوار می­شوی؟ گفتم: بر الاغ. فرمود: آن را چند خریدی؟ گفتم: سیزده دینار، فرمود: این اسراف است که الاغی را به سیزده دینار بخری و استر نخری. گفتم: ای آقای من، هزینه استر بیش­تر از الاغ است، فرمود: آنکه هزینه الاغ را تأمین می کند، هزینه استر را هم تأمین می کند. مگر نمی­دانی هرکس مرکبی داشته باشد،

ص: 160


1- . من لا یحضره الفقیه 2 : 185 - 186
2- . نهایه 2 : 69
3- . ابن منظور در لسان العرب (ج2، ص 560) می­گوید: غرّه بیش از درهم و قرحه به اندازه یک درهم و کمتر از آن است.
4- . نهایه 3 : 270
5- . نهایه 1 : 237
6- . نهایه 3 : 47

شَیْئاً فَأَعِدَّهُ أَقْرَحَ أَرْثَمَ مُحَجَّلَ الثَّلَاثَةِ طُلُقَ الْیَمِینِ کُمَیْتاً ثُمَّ أَغَرَّ(1)

تَسْلَمْ وَ تَغْنَمْ (2).

توضیح

قال فی النهایة فیه (3) خیر الخیل الأرثم الأقرح المحجل الأرثم الذی أنفه أبیض و شفته العلیا(4) و الأقرح ما کان فی جبهته قرحة بالضم و هی بیاض یسیر فی وجه الفرس دون الغرة(5).

و المحجل هو الذی یرتفع البیاض فی قوائمه إلی موضع القید و یجاوز الأرساغ و لا یجاوز الرکبتین لأنها مواضع الأحجال و هی الخلاخیل و القیود و لا یکون التحجیل بالید و الیدین ما لم یکن معها رجل أو رجلان (6).

قال و فیه خیر الخیل الأقرح طلق الید الیمنی أی مطلقها لیس فیها تحجیل (7).

«2»

الْکَافِی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنِ ابْنِ طَیْفُورٍ الْمُتَطَبِّبِ قَالَ: سَأَلَنِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَیَّ شَیْ ءٍ تَرْکَبُ قُلْتُ حِمَاراً فَقَالَ بِکَمِ ابْتَعْتَهُ قُلْتُ بِثَلَاثَةَ عَشَرَ دِینَاراً قَالَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ السَّرَفُ (8) أَنْ تَشْتَرِیَ حِمَاراً بِثَلَاثَةَ عَشَرَ دِینَاراً وَ تَدَعَ بِرْذَوْناً قُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنَّ مَئُونَةَ الْبِرْذَوْنِ أَکْثَرُ مِنْ مَئُونَةِ الْحِمَارِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الَّذِی یَمُونُ الْحِمَارَ یَمُونُ الْبِرْذَوْنَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مَنِ ارْتَبَطَ دَابَّةً

ص: 160


1- 1. الکمیت من الخیل للمذکر و المؤنث: ما کان لونه بین الأسود و الأحمر. و الاغر: ما کان فی جبهته بیاض.
2- 2. الفقیه 2: 185 و 186.
3- 3. أی فی الحدیث.
4- 4. النهایة 2: 69.
5- 5. النهایة 3: 270.
6- 6. النهایة 1: 237.
7- 7. النهایة 3: 47.
8- 8. فی المصدر: فقال: ان هذا هو السرف.

و در انتظار امر ما باشد، و از این طریق دشمن ما را خشمگین کند، در حالی که وابسته به ماست؛ خداوند روزی­اش را فراوانی می­بخشد و به او شرح صدر عنایت می کند و او را به آرزویش می­رساند و در حوائجش یاری می­نماید؟(1)

توضیح

در قاموس آمده: «مأن القوم» یعنی قوت و غذای آن­ها را به عهده گرفت، و گاهی بدون همزه به صورت (مان) می­آید.

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: نه دهم رزق و روزیِ صاحب اسب(2)، تأمین است.(3)

روایت4.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس اسبی بخرد، استفاده از سواری آن، مال اوست و روزی­اش بر عهده خداست.(4)

روایت5.

کافی: یونس بن یعقوب گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: الاغی بگیر تا بارت را ببرد، پس همانا روزی­اش بر عهده خداست. یونس می گوید: من الاغی خریدم و رسم من و برادرم یوسف این بود که همیشه در پایان سال مخارج خود را بررسی می­کردیم و اندازه آن را داشتیم و پس از خرید الاغ باز محاسبه کردیم، دیدیم مخارجمان همانند گذشته بود، و چیزی اضافه نشده بود.(5)

روایت6.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: از بدی زندگی انسان، داشتن مرکب بد است.(6)

ص: 161


1- . کافی 6 : 535
2- . راغب در مفردات (مفردات: دب) می­گوید: معنای اصلی دابة مطلق حیوان است، ولی درعرف خاص ثانوی، به اسب اختصاص یافته است. مرحوم طریحی در مجمع البحرین نیز چنین آورده است؛ لذا در ترجمه (دابة) در این حدیث و احادیث مشابه در این باب، معنای دوم لحاظ شده است.
3- . کافی 6 : 535
4- . کافی 6 : 536
5- . کافی 6 : 536
6- . کافی 6 : 637

مُتَوَقِّعاً بِهِ أَمْرَنَا وَ یَغِیظُ بِهِ عَدُوَّنَا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَیْنَا أَدَرَّ اللَّهُ رِزْقَهُ وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ کَانَ عَوْناً عَلَی حَوَائِجِهِ (1).

بیان

فی القاموس مأن القوم احتمل مئونتهم أی قوتهم و قد لا یهمز فالفعل مانهم (2).

«3»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تِسْعَةُ أَعْشَارِ الرِّزْقِ مَعَ صَاحِبِ الدَّابَّةِ(3).

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ (4) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنِ اشْتَرَی دَابَّةً کَانَ لَهُ ظَهْرُهَا وَ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها(5).

«5»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اتَّخِذْ حِمَاراً یَحْمِلْ رَحْلَکَ فَإِنَّ رِزْقَهُ عَلَی اللَّهِ قَالَ فَاتَّخَذْتُ حِمَاراً وَ کُنْتُ أَنَا وَ یُوسُفُ أَخِی إِذَا تَمَّتِ السَّنَةُ حَسَبْنَا نَفَقَاتِنَا فَنَعْلَمُ مِقْدَارَهَا فَحَسَبْنَا بَعْدَ شِرَاءِ الْحِمَارِ نَفَقَاتِنَا فَإِذَا هِیَ کَمَا کَانَتْ فِی کُلِّ عَامٍ لَمْ تَزِدْ شَیْئاً(6).

«6»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی الْمُغِیرَةِ(7) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مِنْ شَقَاءِ الْعَیْشِ

ص: 161


1- 1. فروع الکافی 6: 535.
2- 2. القاموس: المأنة.
3- 3. فروع الکافی 6: 535.
4- 4. فی المصدر: عن محمّد بن الحسین.
5- 5. فروع الکافی 6: 536.
6- 6. فروع الکافی 6: 536.
7- 7. فی المصدر: علی بن المغیرة.

روایت7.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام سجاد علیه السّلام از آباء طاهرینش فرمود: بهترین مال، نخلستان تلقیح شده با گرد نَر و اسبان ماده پر اولاد است.(1)

روایت8.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بهترین مال انسان، مهره مأموره و سکه مأبورة است.

توضیح

«سکّة مأبورة» گفته می­شود که: سکّه، راه راست و صافی است که در دو طرف آن نخل­ها به صف ایستاده­اند، همچنین کوچه­ها را «سکک» نامیده­اند، چرا که در دو طرف آن، خانه­ها مانند درختان نخل صف کشیده­اند. این از نظر لغت، و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: راه را سکّه ننامید، زیرا سکّه تنها در بهشت وجود دارد.

ص: 162


1- . معانی الأخبار: 292

الْمَرْکَبُ السَّوْءُ(1).

«7»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ الْقَزْوِینِیِّ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْکُوفِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَحْمَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَیْرُ الْمَالِ سِکَّةٌ مَأْبُورَةٌ وَ مُهْرَةٌ مَأْمُورَةٌ(2).

«8»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْأَصَمِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُنَادِی (3)

عَنْ رَوْحِ بْنِ عُبَادَةَ عَنْ أَبِی نَعَامَةَ الْعَدَوِیَ (4)

عَنْ مُسْلِمِ بْنِ زَیْدٍ(5) عَنْ أُنَاسِ بْنِ زُهَیْرٍ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ هُبَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَیْرُ مَالِ الْمَرْءِ مُهْرَةٌ مَأْمُورَةٌ أَوْ سِکَّةٌ مَأْبُورَةٌ.

توضیح

قوله سکة مأبورة یقال هی الطریقة المستقیمة المستویة المصطفة من النخل و یقال إنما سمیت الأزقة سککا لاصطفاف الدور فیها کطرائق النخل هذا فی اللغة

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تُسَمُّوا الطَّرِیقَ السِّکَّةَ فَإِنَّهُ لَا سِکَّةَ إِلَّا سِکَکُ الْجَنَّةِ.

ص: 162


1- 1. فروع الکافی 6: 637.
2- 2. معانی الأخبار: 292 طبعة الغفاری.
3- 3. فی المصدر:« محمّد بن عبید اللّه المنادی» و هو الصحیح، قال ابن الأثیر فی اللباب 3: 179: المنادی بضم المیم: نسبة الی من ینادی علی الأشیاء التی تباع و الأشیاء الضائعة، و المشهور بهذه النسبة أبو جعفر محمّد بن أبی داود عبید اللّه بن یزید المنادی بغدادیّ مات فی شهر رمضان سنة 272 و کانت ولادته سنة 171 و عمره 101 سنة.
4- 4. هو عمرو بن عیسی بن سوید بن هبیرة.
5- 5. فی المصدر:« مسلم بن بدیل عن ایاس بن زهیر» و فی أسد الغابة 2: 381 فی ترجمة سوید بن هبیرة عبد الحارث الدیلمیّ: روی عنه أیاس بن زهیر أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: خیر المال للرجل المسلم سکة مأبورة أو مهرة مأمورة. رواه کذا روح بن عبادة عن ابی نعامة عن ایاس بن زهیر عن سوید بن هبیرة.

و «مأبوره»، نخلی است که گرد نر بر آن پاشیده­اند. ابو عبیده گفته: برای یک نخل صیغه ثلاثی مجرد و برای دسته از درختان نخل باب تفعیل به کار می­رود، و اشتقاقات آن از این قرار است: «أَبَرتُ النخل آبَرُها أبراً و هی نخلة مأبورة» و نیز گفته می­شود: «ائتبرت غیری» وقتی از کسی بخواهی که نخلت یا زراعتت را گرده افشانی کند، و «آبر»: کسی که گرده افشانی می کند و «مؤبّر»: صاحب زراعت، و «مأبور»: زراعت و نخلی که گرده افشانی می شود.

امّا در مورد «مهرة مأمورة»، این تعبیر به معنای اسب پر اولاد است، و آن به دو لغت می­آید: یکی «أمر» به صیغه ثلاثی مجرّد؛ گفته می­شود: «قد أمرها الله فهی مأمورة» یعنی خدا به او فرمان داد، پس او مأمور است؛ و دیگری «آمر» به صیغه ثلاثی مزید باب افعال. گفته می­شود: «قد آمرها فهی مؤمرة»، و برخی آیه «أَمَرْنَا مُترَْفِیهَا»(1) را با الف غیر ممدود قرائت نموده­اند و از حسن روایت شده که در تفسیر آیه گفته: آن­ها را به طاعت فرمان دادیم، ولی نافرمانی کردند. و گاهی به معنای زیاد بودن یا زیاد کردن چیزی آمده؛ گفته می­شود: «أمرنا» یعنی زیاد کردیم یا زیاد هستیم، که عبارت «مهرة مأمورة و فرس مأمورة» از همین باب است، و هرکس در آیه فوق «أمرنا» را با مد یعنی «آمرنا» خوانده، معنای آن جز معنای دوم نخواهد بود. و هرکس آن را به صیغه تفعیل یعنی «أمّرنا» خوانده، در این صورت به معنای مسلّط کردن چیزی بر چیز دیگر است، و نیز گفته می­شود: «قد أمر القوم یأمرون» وقتی که جمعیّتشان فراوان باشند و این هم از قبیل عبارت «مهرة مأموره» است.

تأیید: در قاموس گفته: مُهر به معنای کُرّه اسب است یا نخست کُرّه­ای که از او و یا از حیوان دیگری به وجود می­آید، و کُرّه ماده را مُهرة و مادر آن را ممهر می­گویند. و در نهایه گفته: در روایتی آمده: «خیر المال مهرة مأمورة و سکة مأبورة»، مأمورة یعنی پر اولاد، گفته می­شود: «أمرهم الله فأمروا» خدا آن­ها را زیاد کرد و آن­ها هم زیاد شدند. و «أمر» دو لغت دارد: «أمرها» به صیغه ثلاثی مجرّد و «آمرها» به صیغه إفعال، و سکة راه صافی است که در دو طرف آن نخل­ها به صف ایستاده­اند، و از همین باب به کوچه­ها سکک گفته شده، چرا که خانه­ها در دو طرف آن به صف ساخته شده­اند.

ص: 163


1- . اسراء / 16

و أما المأبورة فهی التی قد لقحت قال أبو عبیدة لقحت للواحدة خفیفة و للجمع بالتثقیل لقحت یقال أبرت النخل آبرها أبرا و هی نخلة مأبورة و یقال ائتبرت (1) غیری إذا سألته أن یأبر لک نخلک و کذلک الزرع و الآبر العامل و المؤبر(2) رب الزرع و المأبور الزرع و النخل الذی قد لقح و أما المهرة المأمورة فإنها الکثیرة النتاج و فیها لغتان یقال قد أمرها الله فهی مأمورة و آمرها ممدودة فهی مؤمرة و قد قرأ بعضهم أَمَرْنا مُتْرَفِیها(3) غیر ممدودة یکون من الأمر و روی عن الحسن أنه فسرها فقال أمرناهم بالطاعة فعصوا و قد یکون أمرنا بمعنی أکثرنا علی قوله مهرة مأمورة و فرس مأمورة و من قرأها آمرنا فمدها فلیس معناه إلا أکثرنا و من قرأها مشددة فقال أمرنا فهذا من التسلیط و یقال فی الکلام قد أمر القوم یأمرون إذا کثروا و هو من قوله مهرة مأمورة(4).

تأیید قال فی القاموس المهر بالضم ولد الفرس أو أول ما ینتج منه و من غیره و الأنثی مهرة و الأم ممهر(5).

و فی النهایة فیه خیر المال مهرة مأمورة و سکة مأبورة المأمورة الکثیرة النسل و النتاج یقال أمرهم الله فأمروا أی کثروا و فیه لغتان أمرها فهی مأمورة و آمرها فهی مؤمرة(6)

و السکة الطریقة المصطفة من النخل و منها قیل للأزقة سکک لاصطفاف الدور فیها(7).

ص: 163


1- 1. فی نسخة من المصدر: استأبرت.
2- 2. فی المصدر: و المؤتبر.
3- 3. الإسراء: 17.
4- 4. معانی الأخبار: 292 و 293.
5- 5. القاموس: المهر.
6- 6. النهایة 1: 51.
7- 7. النهایة 2: 186.

و مأبوره یعنی گرده افشانی شده، و نمونه­ای از مشتقّات آن چنین است: «أبرتُ النخلة و أبّرتها فهی مأبورة و مؤبّرة» و اسم آن إبار است، گفته شده: «السّکة سکّة الحرث و المأبورة المصلحة له» و منظور این است که بهترین اموال نتاج و اولاد حیوان یا کشت و زرع است.(پایان نقل قول)

مؤلف

در کتاب شهاب الاخبار روایت است که «و فرس مأموره» و در ضوء الشهاب گفته: روایت است که «و مهرة مأمورة» و این برگرفته از تعبیر «أمر القوم» است یعنی قوم فزونی یافتند و «أمرنا له أی کثر و أمرتهم أی أکثرتهم» و این کلمه دو لغت دارد، اگر بر وزن «فَعَلَ» باشد که مقتضای خودش را دارد و اسم مفعول (مأمورة) در حدیث مطابق قاعده است، و اگر بر وزن «أفعَلََ» باشد، اسم مفعول «مأمورة» که بر وزن ثلاثی مجرّد آمده، از باب همنشینی و ملائمت بین دو لفظ این گونه آمده، که نمونه­هایی دارد از جمله اینکه: عرب می گوید: «غدایا و عشایا» در حالی که حقّش این است که بگوید: «غدوات» و چنان که می­گوید: «هنّأنی الطعام و مَرّأنی»، حال آنکه اگر «مَرّأنی» را تنها بیاورد می گوید: «أمرأنی»، و مانند فرموده پیامبر صلی اللَّه علیه و آله: «ارجعن مأزورات غیر مأجورات» در حالی که «مأزورات» از ریشه «ورز» است و باید گفته شود: «موزورات» و مانند سخن دیگر حضرت که فرمود: «أعوذ باللَّه من الهامّة و اللّامّة» که «لامّة» وقتی تنها آورده شود «ملمّة» می­آید، زیرا از المَّ است، [و همه این موارد از باب رعایت موازنه لفظی است.] و گویا آن حضرت فرموده: بهترین مال، نخل و نتاج و اولاد اسب است.

و پس از تفسیر سکّه به نخل گفته: اصمعی این لغت را تفسیر دیگر کرده و گفته: سکّه، گاوآهن است که زمین را برای کشت با آن شخم می­زنند و مأبوره بر این اساس یعنی پرداخت شده و تیز شده، و این وجه بدی نیست و معنا این است که بهترین مال، نتاج حیوان و زرع است، و در حدیث است که (سکّه به خانه مردم وارد نشد مگر اینکه ذلیل شدند) و سکّه یعنی زراعت و به دنبال گاو رفتن و ترک نبرد. و اینکه نخل یا زراعت و نتاج حیوان بهترین اموال شمرده شده به این خاطر است که نخل و زراعت زکات دارند و این موجب رفاه حال و وفور مال بر مستمندان و نیازمندان ص: 164

و المأبورة الملقحة یقال أبرت النخلة و أبرتها فهی مأبورة و مُؤَبَّرَةٌ(1) و الاسم الْإِبَارُ و قیل السکة سکة الحرث و المأبورة المصلحة له أراد خیر المال نتاج أو زرع انتهی (2).

و أقول

روی فی شهاب الأخبار و فرس مأمورة(3) و قال فی ضوء الشهاب و روی و مُهرة مأمورة و هو من أمر القوم إذا کثروا و أمرنا له أی کثر و أمرتهم أی أکثرتهم علی فعلتهم لغتان فإن کانت الکلمة من أمر علی فعل فهی علی موجبها و بابها و إن کان من آمر فإنما صار مأمورة لازدواج الکلام و ملاءمته کما قالوا الغدایا و العشایا و کان حقها الغداوات و کما قالوا هنأنی الطعام و مرأنی فإذا أفردوا قالوا أمرأنی

وَ کَقَوْلِهِ علیه السلام: ارْجِعْنَ مَأْزُورَاتٍ غَیْرَ مَأْجُورَاتٍ.

و هو من الوزر و کان حقه موزورات (4)

وَ کَقَوْلِهِ علیه السلام: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْهَامَّةِ وَ اللَّامَّةِ.

و إذا أفردت کانت الملمة لأنه من ألم بالشی ء فکأنه یقول صلی الله علیه و آله خیر المال النخل و النتاج و قال بعد تفسیر السکة بالنخل و فسر الأصمعی هذه الکلمة علی وجه آخر فقال السکة الحدیدة التی تثار بها الأرض للزرع و مأبورة علی هذا أی مصلحة محددة و لا بأس بهذا الوجه و یکون المعنی خیر المال الزرع و النتاج و فی الحدیث ما دخلت السکة دار قوم یعنی الزراعة و اتباع أذناب

البقر و ترک الغزو و إنما کان النخل أو الزرع و النتاج خیر المال لاشتمال النخل و الزرع علی الزکوات و العشور فتتوفر(5) علی المساکین و المحتاجین

ص: 164


1- 1. ضبطهما فی النهایة بالتشدید من باب التفعیل.
2- 2. النهایة 1: 11.
3- 3. الموجود فی شهاب الاخبار المطبوع بضمیمة البیان: 25:« خیر المال سکة مأبورة» و لم یزد علی ذلک و الظاهر أنّه غیر کتاب الشهاب الذی یروی عنه المصنّف.
4- 4. هکذا فی المطبوع و فی المخطوط:« مأزورات» و لعلّ الصحیح: موزورات.
5- 5. فی النسخة المخطوطة: فتوفر.

و مستحقان می­گردد، و نتاج حیوانات موجب توسعه بر مجاهدین در راه می­شود و فایده حدیث برتری دادن نخل و زراعت بر کسب­های دیگر است. (پایان نقل قول)

روایت9.

مجالس ابن الشیخ: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: خیر به پیشانی اسب­ها تا روز قیامت بسته شده است و هرکس از اسبی در راه خدا محافظت و نگهداری کند، علف و سرگین و آبی که نوشد، در روز قیامت، در ترازوی او [و از اعمال حسنه­اش] قرار می­گیرد.(1)

روایت10.

ثواب الأعمال: امام کاظم علیه السّلام فرمود: هرکس در خانه اش اسب اصیلی را نگهداری کند، هر روز سه گناه از او محو شود و بیست و یک حسنه برای او بنویسند و هرکس اسبی غیر اصیل را نگه دارد، هر روز دو گناه از او محو شود و هفت حسنه برایش نوشته شود، و هرکس از استری برای زیور یا کار یا دفع دشمن از خودش، نگهداری کند، هر روز یک گناه از او محو شود و شش حسنه برایش ثبت گردد.(2)

ص: 165


1- . مجالس ابن الشیخ: 244
2- . ثواب الأعمال: 103

و المستحقین (1) و علی النتاج لتتوفر(2) علی الغزاة و المجاهدین فی سبیل الله و فائدة الحدیث تفضیل النخل و الزرع علی سائر وجوه المعاش انتهی (3).

«9»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ التِّرْمِذِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَنْبَسَةَ(4)

عَنْ مَنْصُورِ بْنِ وَرْدَانَ الْعَطَّارِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ (5) عَنِ الْحَارِثِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مَنِ ارْتَبَطَ فَرَساً فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَانَ عَلَفُهُ وَ رَوْثُهُ وَ شَرَابُهُ فِی مِیزَانِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(6).

«10»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ(7) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: مَنِ ارْتَبَطَ فَرَساً عَتِیقاً مُحِیَتْ عَنْهُ ثَلَاثُ سَیِّئَاتٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ کُتِبَتْ لَهُ إِحْدَی وَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَ مَنِ ارْتَبَطَ هَجِیناً مُحِیَتْ عَنْهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَیِّئَتَانِ وَ کُتِبَتْ لَهُ سَبْعُ حَسَنَاتٍ وَ مَنِ ارْتَبَطَ بِرْذَوْناً یُرِیدُ بِهِ جَمَالًا أَوْ قَضَاءَ حَوَائِجَ أَوْ دَفْعَ عَدُوٍّ عَنْهُ مُحِیَتْ عَنْهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَیِّئَةٌ وَ کُتِبَتْ لَهُ سِتُّ حَسَنَاتٍ (8).

ص: 165


1- 1. فی النسخة المخطوطة: و المحتاجین المستحقین.
2- 2. فی النسخة المخطوطة: لتوفر.
3- 3. ضوء الشهاب: لم نجد نسخته.
4- 4. فی نسخة من المصدر: سعید بن عنبسة.
5- 5. فی المصدر:« یوسف بن إسحاق بن أبی إسحاق» و هو الصحیح، ذکر ابن حجر فی تهذیب التهذیب 10: 316 من روات منصور بن وردان یوسف بن إسحاق بن أبی إسحاق و أورد ترجمة یوسف فی التقریب و التهذیب فقال: یوسف بن إسحاق بن أبی إسحاق السبیعی و قد ینسب لجده ثقة مات سنة 157.
6- 6. مجالس ابن الشیخ: 244.
7- 7. فی المصدر: یعقوب بن جعفر بن إبراهیم بن محمّد الجعفری.
8- 8. ثواب الأعمال: 103.

در کتاب محاسن مانند این روایت آمده، با این تفاوت که در آنجا گفته: برای کسی که اسب اصیلی دارد، یازده حسنه نوشته می­شود،(1) چنان که در کتاب من لا یحضره الفقیه نیز همین گونه آمده است.(2)

در کتاب کافی نیز مانند روایت محاسن آمده است.(3)

توضیح

عتیق اسبی است که پدر و مادرش هر دو عربی باشند. جوهری گفته: عِتق یعنی کَرَم و زیبایی و عتیق یعنی گرامی و ارجمند و برگزیده از هر چیز و گفته: هُجنه [یعنی اصیل و عربی نبودن] در انسان و اسب از ناحیه مادر است؛ پس اگر پدر اصیل باشد و مادر عربی و اصیل نباشد، فرزند هجین خواهد بود. و إقراف عکس این است، یعنی مادر عربی و اصیل امّا پدر غیر عربی است.(پایان نقل).

و استر، حیوانی است که پدر و مادرش هیچ کدام عربی نباشند، دمیری گفته: اسب دو نوع است: عتیق و هجین و فرق میان این دو در این است که استخوان استر درشت تر از استخوان اسب است، و استخوان اسب محکم تر و سنگین تر از استخوان استر است و استر در بارکشی تحمّل بیشتر و اسب در حرکت سرعت زیاد­تری دارد. عتیق همچون آهوست و استر مانند گوسفند است، و عتیق اسبی است

که پدر و مادرش هر دو عربی و اصیل هستند و این نامگذاری به خاطر آزاد بودن او از عیوب و سلامت او از اموری است که موجب نقص می­گردد.(4)

ص: 166


1- . محاسن: 631
2- . من لا یحضره الفقیه 2 : 186
3- . کافی 5 : 48
4- . حیاة الحیوان 2 : 147

الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَعْفَرِیِّ: مِثْلَهُ (1) إِلَّا أَنَّ فِیهِ إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً فِی الْأَوَّلِ کَمَا فِی الْفَقِیهِ (2).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِ (3): مِثْلَ الْمَحَاسِنِ.

بیان

العتیق هو الذی أبواه عربیان قال الجوهری العتیق الکرم و الجمال و العتیق الکریم من کل شی ء و الخیار من کل شی ء و قال الهجنة فی الناس و الخیل إنما تکون من قبل الأم فإذا کان الأب عتیقا و الأم لیست کذلک کان الولد هجینا و الإقراف من قبل الأب انتهی.

و البرذون بالکسر ما لم یکن شی ء من أبویه عربیا قال الدمیری الخیل نوعان عتیق و هجین و الفرق بینهما أن عظم البرذون أعظم من عظم الفرس و عظم الفرس أصلب و أثقل من عظم البرذون و البرذون أحمل من الفرس و الفرس أسرع من البرذون و العتیق بمنزلة الغزال و البرذون بمنزلة الشاة فالعتیق من الخیل ما أبواه عربیان سمی بذلک لعتقه من العیوب و سلامته من الطعن فیه من الأمور المنقصة(4).

ص: 166


1- 1. المحاسن: 631.
2- 2. فیه وهم لان الحدیث الذی روی فی الفقیه یغایر ذلک اسنادا و متنا، و هو حدیث سلیمان بن جعفر الجعفری، قال الصدوق فی الفقیه 2: 186: و روی بکر بن صالح عن سلیمان بن جعفر الجعفری عن أبی الحسن علیه السّلام، قال: سمعته یقول: الخیل علی کل منخر منها شیطان فاذا أراد احدکم ان یلجمها فلیسم. ثم قال: قال: و سمعته یقول: من ربط فرسا عتیقا محیت عنه عشر سیئات و کتبت له احدی عشر حسنة فی کل یوم، و من ارتبط هجینا محیت عنه فی کل یوم سیئتان، و کتب له تسع حسنات فی کل یوم، و من ارتبط برذونا یرید به جمالا او قضاء حاجة أو دفع عدو محیت عنه فی کل یوم سیئة و کتب له ست حسنات، و من ارتبط فرسا أشقر. الی قوله:« لا یدخل بیته حیف» فیما یأتی عن ثواب الأعمال تحت رقم 13.
3- 3. فروع الکافی 5: 48.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 147.

روایت11.

ثواب الأعمال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: خیر به پیشانی اسب­ها تا روز قیامت بسته شده است.(1)

روایت12.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر اسب بخری، منفعتش مال توست و روزی­اش بر عهده خداست.(2)

در کتاب محاسن مانند این روایت آمده، با این اختلاف که در آنجا می گوید: اسبی بخر.(3)

روایت13.

ثواب الأعمال: سلیمان جعفری گوید: شنیدم که امام کاظم علیه السّلام می­فرمود: هرکس اسب سرخی که پیشانیِ سفید یا لکّه ای سفید در پیشانی داشته باشد - و اگر سفید پیشانی، سفیدی­اش پهن باشد و دست و پایش هم، همه سفیدی داشته باشد، من آن را بیشتر دوست دارم- تا این اسب در خانه­اش هست، فقر به خانه اش وارد نشود و نیز تا این اسب را دارد، در خانه اش خشم راه نیابد.

گفت: و شنیدم که می­فرمود: هرکس از اسبی حفاظت کند تا به وسیله آن دشمن را بترساند، یا آن را زیور خود سازد، تا زمانی که آن را دارد، پیوسته [از سوی خدا] یاری شود و تا آن را دارد تنگدست نشود.(4)

ص: 167


1- . ثواب الأعمال: 103
2- . ثواب الأعمال: 103
3- . محاسن: 625
4- . ثواب الأعمال: 103
«11»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْرُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِی الْخَیْلِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

«12»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اشْتَرَیْتَ دَابَّةً فَإِنَّ مَنْفَعَتَهَا لَکَ وَ رِزْقَهَا عَلَی اللَّهِ (2).

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ اشْتَرِ دَابَّةً(3).

«13»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام (4) یَقُولُ: مَنِ ارْتَبَطَ فَرَساً أَشْقَرَ أَغَرَّ أَوْ أَقْرَحَ (5) فَإِنْ کَانَ أَغَرَّ سَائِلَ الْغُرَّةِ بِهِ وَضَحٌ فِی قَوَائِمِهِ فَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ لَمْ یَدْخُلْ بَیْتَهُ فَقْرٌ مَا دَامَ ذَلِکَ الْفَرَسُ فِیهِ وَ مَا دَامَ أَیْضاً فِی مِلْکِهِ لَا یَدْخُلُ بَیْتَهُ حَنَقٌ (6).

قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنِ ارْتَبَطَ فَرَساً لِیُرْهِبَ بِهِ عَدُوّاً(7)

أَوْ یَسْتَعِینَ بِهِ عَلَی جَمَالِهِ لَمْ یَزَلْ مُعَاناً عَلَیْهِ أَبَداً مَا دَامَ فِی مِلْکِهِ وَ لَا یَدْخُلُ بَیْتَهُ خَصَاصَةٌ مَا دَامَ فِی مِلْکِهِ (8).

ص: 167


1- 1. ثواب الأعمال: 103 و رواه البرقی فی المحاسن: 631 عن علیّ بن الحکم و فیه: الخیل معقود فی نواصیها الخیر الی یوم القیامة و رواه الکلینی فی الفروع 5: 48 عن العدة عن البرقی.
2- 2. ثواب الأعمال: 103.
3- 3. المحاسن: 625.
4- 4. فی المصدر: أبا الحسن الکاظم علیه السلام.
5- 5. فی المحاسن:« اغر اقرح» و لعله مصحف.
6- 6. فی المحاسن و الفقیه: حیف.
7- 7. فی المحاسن: لرهبة عدو.
8- 8. ثواب الأعمال: 103.

در کتاب محاسن مانند این روایت آمده است.(1)

توضیح

در قاموس آمده: اسب اشقر یعنی اسبی که رنگ یال و دمش حنایی رنگ است، و در مصباح گفته: «شقره» در مورد اسب یعنی قرمز یک دست، و گفته: غرّه یعنی سفیدیِ بزرگ­تر از درهم در پیشانی، عرب می گوید: فرس أغرّ و مهرة (بچّه اسب ماده) غرّاء. جوهری گفته: «قرحة» یعنی سفیدیِ کوچک­تر از غرّه در پیشانی اسب، عرب می گوید: الفرس الأقرح، همچنین گفته: «وضح» یعنی روشنایی و سفیدی، و گفته می­شود: «بالفرس وضح» وقتی که سفید یک دست نباشد، و «خنق»(2) یعنی خشم، در بعضی از نسخه­های ثواب الأعمال و من لا یحضره الفقیه واژه «حیق» به جای «خنق» آمده، و در قاموس آمده: «حیق» یعنی افعال ناپسندی که از انسان صادر می­شود و نتیجه­اش به او می­رسد. و در بیشتر نسخه­های محاسن و من لا یحضره الفقیه واژه «حیف» به معنای ظلم آمده، و خصاصة یعنی فقر، و در کتاب محاسن این گونه آمده: تا آن را دارد، همواره خانه او در آبادی و رفاه است.

روایت14.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام باقر و امام صادق علیهما السّلام فرمود: خیر در موی پیشانی اسب­ها است.(3)

روایت15.

محاسن: معمّرگوید: شنیدم امام باقر علیه السّلام می­فرمود: همانا تمام خیر تا قیامت در موی پیشانی اسب­ها است.(4)

ص: 168


1- . محاسن: 631 - 633
2- . مؤلّف بزرگوار در متن حدیث فوق، (حنق) ضبط فرموده، ولی در بیان ذیل آن (خنق) ضبط نموده است.
3- . محاسن: 630
4- . محاسن: 630

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ (1).

بیان

فی القاموس الأشقر من الدواب الأحمر فی مغرة حمرة یحمر منها العرف و الذنب (2).

و قال فی المصباح الشقرة حمرة صافیة فی الخیل و قال الغرة فی الجبهة بیاض فوق الدرهم و فرس أغر و مهرة غراء و نحوه قال الجوهری و قال القرحة فی وجه الفرس ما دون الغرة و الفرس أقرح و قال الوضح الضوء و البیاض یقال بالفرس وضح إذا کانت به وشیة انتهی و الخنق الغیظ و فی بعض نسخ ثواب الأعمال و الفقیه حیق بالیاء و فی القاموس الحیق ما یشتمل علی الإنسان من مکروه فعله (3) و فی أکثر نسخ المحاسن و الفقیه حیف (4) أی ظلم و الخصاصة بالفتح الفقر و فی المحاسن و لا یزال بیته مخصبا ما دام فی ملکه.

«14»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْلُ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ(5).

«15»

وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْخَیْرَ کُلَّ الْخَیْرِ(6) فِی نَوَاصِی الْخَیْلِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(7).

ص: 168


1- 1. المحاسن: 631 و 633.
2- 2. القاموس: الاشقر.
3- 3. القاموس: حاق.
4- 4. و هو الموجود فی المصدرین المطبوعین.
5- 5. المحاسن: 630.
6- 6. فی المحاسن:« ان کل الخیر» و رواه الکلینی فی الفروع 5: 48 عن العدة عن البرقی و فیه: الخیر کله.
7- 7. المحاسن: 630.

روایت16.

محاسن: رسول خدا صلی الله علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: خیر به موی پیشانی اسب تا روز قیامت، گره خورده است.(1)

روایت17.

محاسن: سلیمان جعفری گوید: شنیدم ابو الحسن، امام کاظم علیه السّلام می­فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام چهار رأس اسب از یمن برای رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هدیه آورد. رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به ایشان فرمود: آن­ها را برایم وصف کن. فرمود: رنگ­های مختلف دارند، فرمود: آیا در میان آن­ها سفید رنگ هم هست؟ پاسخ داد: آری، اسب سرخی که سفیدی هم دارد. فرمود: آن را برای من نگه دار، عرضه داشت: دو­تا از آن ها رنگی میان سرخ و سیاه دارند و سفیدی نیز در آن­ها هست. فرمود: آن­ها را به دو پسرت بده. عرضه داشت: چهارمی آن­ها خاکستری تیره است. فرمود: آن را بفروش و بهایش را صرف مخارج خانواده­ات کن، همانا برکت اسبان، در سفید رنگ آن­هاست.

راوی گفت: و شنیدم که ابو الحسن علیه السّلام می­فرمود: ما در میان حیوانات به غیر از شتر و استر، رنگ تیره را خوش نداریم و از الاغ و استر سفیدِ راه راه، خوشمان نمی­آید. و بد می­دانیم استری را که خال سفید در پیشانی داشته باشد؛ مگر آنکه پیشانی­اش همه سفید باشد، و آن را در هیچ حالتی استثناء نمی­کنم.(2)

و فرمود: هنگامی که اسب انسان بلغزد [و سوارش را بر زمین زند] و سوار به او بگوید: مرگ بر تو، در پاسخش گوید: مرگ و سرنگونی بر آن کسی از ما که پروردگارش را بیشتر نافرمانی کند.(3)

در کتاب کافی روایت را همین گونه آورده با این تفاوت که درجمله پایانی فرموده: این نوع اسب را تحت هیچ شرائطی نمی­پسندم.(4)

ص: 169


1- . محاسن: 631
2- . در مصدر به جای «لا أستثنیها علی حال» این گونه آمده: «لا أشتهیها علی حال» یعنی این نوع اسب را تحت هیچ شرائطی نمی پسندم.
3- . محاسن: 631
4- . کافی 6 : 535 - 536
«16»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

«17»

وَ مِنْهُ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: أَهْدَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةَ أَفْرَاسٍ مِنَ الْیَمَنِ فَقَالَ (2)

سَمِّهَا لِی فَقَالَ هِیَ أَلْوَانٌ مُخْتَلِفَةٌ فَقَالَ أَ فِیهَا وَضَحٌ فَقَالَ نَعَمْ أَشْقَرُ بِهِ وَضَحٌ قَالَ فَأَمْسِکْهُ عَلَیَّ قَالَ وَ فِیهَا کُمَیْتَانِ أَوْضَحَانِ قَالَ أَعْطِهِمَا ابْنَیْکَ قَالَ وَ الرَّابِعُ أَدْهَمُ بَهِیمٌ قَالَ بِعْهُ وَ اسْتَخْلِفْ ثَمَنَهُ نَفَقَةً لِعِیَالِکَ إِنَّمَا یُمْنُ الْخَیْلِ فِی ذَوَاتِ الْأَوْضَاحِ.

قَالَ وَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: کَرِهْنَا الْبَهِیمَ (3)

مِنَ الدَّوَابِّ کُلِّهَا إِلَّا الْجَمَلَ وَ الْبَغْلَ (4)

وَ کَرِهْتُ شِیَةَ أَوْضَاحٍ فِی الْحِمَارِ وَ الْبَغْلِ الْأَلْوَانِ (5) وَ کَرِهْتُ الْقَرْحَ فِی الْبَغْلِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ بِهِ غُرَّةٌ سَائِلَةٌ وَ لَا أَسْتَثْنِیهَا عَلَی حَالٍ (6) وَ قَالَ إِذَا عَثَرَتِ الدَّابَّةُ تَحْتَ الرَّجُلِ فَقَالَ لَهَا تَعَسْتِ تَقُولُ تَعَسَ وَ انْتَکَسَ أَعْصَانَا لِرَبِّهِ (7).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَا أَشْتَهِیهَا عَلَی حَالٍ (8).

ص: 169


1- 1. المحاسن: 631 و رواه الکلینی عن العدة عن البرقی.
2- 2. أی فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لعلی علیه السلام.
3- 3. فی المصدر: کرهنا البهم.
4- 4. فی الکافی: الا الحمار و البغل و کرهت شیة الاوضاح.
5- 5. فی الکافی: الالون.
6- 6. فی المصدر: و لا أشتهیها علی حال.
7- 7. المحاسن: 631.
8- 8. فروع الکافی 6: 535 و 536.

در کتاب من لا یحضره الفقیه مانند این روایت تا عبارت (همانا برکت اسبان، در سفید رنگ آن­هاست) آمده است.(1)

توضیح

«فقال: سَمِّها لی» یعنی برایم توصیفش کن، یا «سِمها لی» - بدون تشدید از مصدر وسم - یعنی نشانه و علامت آن را برایم ذکر کن. و در کتاب من لا یحضره الفقیه عبارت این گونه است: ([امیر المؤمنین علیه السّلام] از یمن به نزد حضرت آمد و عرضه داشت: ای رسول خدا، برای شما چهار اسب هدیه آورده­ام. حضرت فرمود: آن را وصف کن، تا آخر حدیث). و در قاموس گفته: «وَضَح»، سفیدی پیشانی و سفیدی دست و پا است، جوهری گفته: اسب کمیت، اسبی است با رنگ سرخِ آمیخته به سیاهی نا خالص، و این نام برای نر و ماده به کار می­رود. سیبویه گفته: از خلیل درباره لفظ کمیت پرسیدم، گفت: این واژه­ای مصغّر است؛ زیرا رنگی میان سیاهی و سرخی است و گویا خالص هیچ کدام را ندارد و با تصغیر خواسته­اند بفهمانند که رنگی نزدیک به هر دو است، نه خود آن دو. و وجه تمایز کمیت و أشقر به یال و دم است؛ اگر هر دو سرخ باشند، أشقر است و اگر سیاه باشند، کمیت است. همچنین گفته: اسب بهیم، اسبی است که رنگش یکدست است و رنگی جز رنگ خود ندارد، و جمع آن بُهم است، مانند رغیف که جمع آن رُغف است، و گفته: «دهمة» یعنی سیاهی و نیز گفته: شیة یعنی رنگ قسمتی از شیء که مخالف رنگ بخش اعظم آن است. و اصل آن «وشی» بوده که واو آن حذف شده و به جای آن در آخر کلمه تاء آورده­اند .

منظور از کلام حضرت که فرمود: «لا أستثنیها»، این است که سفیدی پیشانی و زیبایی آن را در هیچ حالتی استثناء نمی­کنم، و در کتاب کافی به جای این عبارت این گونه آمده: «لا أشتهیها» یعنی سفیدی پیشانی و سفید راه راه را در مورد این دو حیوان در هیچ شرایطی دوست ندارم.

روایت18.

محاسن: امام کاظم علیه السّلام فرمود: هرکس در اوّل صبح از خانه خودش یا از خانه دیگری بیرون آید و اسبی را ببیند که یال و دمش قرمز و دست و پایش سفید باشد

ص: 170


1- . من لا یحضره الفقیه 2 : 186

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَکْرٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ فِی ذَوَاتِ الْأَوْضَاحِ (1).

بیان

فقال سمها لی بالتشدید أی صفها أو بالتخفیف من الوسم أی اذکر سمتها و علامتها و فی الفقیه من الیمن فأتاه فقال یا رسول الله أهدیت لک أربعة أفراس قال صفها و فی القاموس الوضح محرکة الغرة و التحجیل فی القوائم (2).

و قال الجوهری الکمیت من الفرس یستوی فیه المذکر و المؤنث و لونه الکمتة و هی حمرة یدخلها قنوء قال سیبویه سألت الخلیل عن کمیت فقال إنما صغر لأنه بین السواد و الحمرة کأنه لم یخلص له واحد منهما فأرادوا بالتصغیر أنه قریب منهما و الفرق بین الکمیت و الأشقر بالعرف و الذنب فإن کانا أحمرین فهو أشقر و إن کانا أسودین فهو کمیت و قال هذا فرس بهیم و هذه فرس بهیم أی مصمت و هو الذی لا یخلط لونه شی ء سوی لونه و الجمع بهم مثل رغیف و رغف و قال الدهمة السواد و قال الشیة کل لون یخالف معظم لون الفرس و غیره و الهاء عوض من الواو الذاهبة من أوله.

قوله علیه السلام الألوان أی فی جمیع الألوان و فی الکافی إلا لون واحد(3) و هو أظهر قوله علیه السلام و لا أستثنیها(4) أی لا أستثنی الغرة و حسنها علی حال و فی الکافی و لا أشتهیها أی و لا أشتهی الغرة و الشیات فیهما علی حال.

«18»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ أَوْ مَنْزِلِ غَیْرِهِ فِی أَوَّلِ الْغَدَاةِ فَلَقِیَ فَرَساً أَشْقَرَ بِهِ أَوْضَاحٌ (5)

ص: 170


1- 1. من لا یحضره الفقیه 2: 186 فیه: قال، ففیها وضح؟ قال: نعم، قال: فیها اشقر به وضح؟ قال: نعم قال: فامسکه علی. و فیه: و استخلف قیمته لعیالک.
2- 2. القاموس: الوضح.
3- 3. قد ذکرنا قبل ذلک ان الموجود فی الکافی: الالون.
4- 4. قد عرفت قبل ذلک ان الموجود فی المصدر:« و لا أشتهیها» و هو یماثل ما فی الکافی.
5- 5. فی ثواب الأعمال: به وضح أو کانت له.

- اگر پیشانی­اش تماما سفید باشد که دیگر تمام خوشی زندگی را دارد - در آن روز جز شادی نخواهد دید، و اگر به دنبال حاجتی برود و آن اسب را ببیند، خداوند حاجتش را برآورده سازد.(1)

در کتاب ثواب الأعمال مشابه این روایت آمده، با این تفاوت که قید (در اوّل صبح) در آن نیست.(2)

روایت19.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: از سعادت مرد مسلمان، داشتن مرکب خوب و رهوار است.(3)

و در مصدر روایت قبل، به سندی دیگر، شبیه این روایت از رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله ذکر شده.(4)

در فروع کافی نیز شبیه همین روایت، مسندا آمده است.(5)

توضیح

«هنیء» یعنی آنچه آسان و بی دردسر به دست آمده، و گویا مراد در اینجا، مرکب رهوار و موافق طبع است.

روایت20.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: از خوشبختی مرد، داشتن اسبی است که به وقت نیاز­ بر آن سوار شود و حق برادرانش را با آن ادا کند.(6).

ص: 171


1- . محاسن: 633 - 634
2- . ثواب الأعمال: 103
3- . محاسن: 625
4- . محاسن: 626
5- . کافی 6 : 536
6- . محاسن: 626

وَ إِنْ کَانَتْ بِهِ غُرَّةٌ سَائِلَةٌ فَهُوَ الْعَیْشُ کُلُّ الْعَیْشِ لَمْ یَلْقَ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ إِلَّا سُرُوراً(1)

وَ إِنْ تَوَجَّهَ فِی حَاجَةٍ فَلَقِیَ الْفَرَسَ قَضَی اللَّهُ حَاجَتَهُ (2).

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَکْرٍ: مِثْلَهُ وَ لَیْسَ فِیهِ فِی أَوَّلِ الْغَدَاةِ(3).

«19»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ مُرْسَلًا قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ سَعَادَةِ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ الْمَرْکَبُ الْهَنِی ءُ(4).

و منه عن النوفلی عن السکونی عن أبی عبد الله عن آبائه علیهم السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (5)

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن النوفلی: مثله (6).

بیان

الهنی ء ما أتی من غیر مشقة و کأن المراد هنا السریع السیر الموافق.

«20»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ دَابَّةٌ یَرْکَبُهَا فِی حَوَائِجِهِ وَ یَقْضِی عَلَیْهَا حُقُوقَ إِخْوَانِهِ (7).

ص: 171


1- 1. لعل ذلک کنایة عن فضل ارتباط دابة ذلک وصفها، لا انه علیه السلام أراد بذلک التفؤل کما هو المرسوم فی الجاهلیة.
2- 2. المحاسن: 633 و 634.
3- 3. ثواب الأعمال: 103 و رواه الصدوق فی من لا یحضره الفقیه 2: 187 مع الزیادة و فیه:« به أوضاح بورک له فی یومه و ان کانت به غرة سائلة فهو العیش و لم یلق» و فیه: إلا سرورا و قضی اللّه عزّ و جلّ له حاجته.
4- 4. المحاسن: 625.
5- 5. المحاسن: 626.
6- 6. فروع الکافی 6: 536 فیه: المرء المسلم.
7- 7. المحاسن: 626.

در کتاب کافی مشابه این روایت آمده با این تفاوت که در آنجا گفته شده: از سعادت مؤمن این است.(1)

روایت21.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: اسب تهیه کنید؛ زیرا زینت شماست، و نیاز­ها به وسیله آن بر طرف می­شود، و روزی اش بر عهده خداست.

محمّد بن عیسی، راوی حدیث، گفته: شخص دیگری هم این مطلب را برایم روایت کرده و بر آن افزوده: و با آن برادرانت را ملاقات می­کنی.(2)

در کتاب کافی مشابه این روایت آمده است.(3)

روایت22.

محاسن: همچنین مرحوم کلینی گفته: روایت است که امام علیه السّلام فرمود: تعجّب می­کنم از دارنده اسب، که چگونه ممکن است کارش درست نشود و نیاز­هایش برطرف نگردد.(4)

روایت23.

محاسن: محمّد بن قاسم بن فضل گوید: به محضر امام باقر علیه السّلام در روستای صریا رسیدم و ایشان در حال سان دیدن از اسب­هایی بودند که در میان آن­ها یکی بود پر نیرو که سخت شیهه می­کشید. گوید: حضرت به من فرمود: ای محمّد، این از اسب­های پدرم نیست.(5)

توضیح

صریا نام روستایی است، و (هذا) اشاره دارد به اسبی که شیهه بلند می­کشید و نکوهش آن است یا به

ص: 172


1- . کافی 6 : 536
2- . محاسن: 626
3- . کافی 6 : 537
4- . محاسن: 626
5- . محاسن: 635

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ مِنْ سَعَادَةِ الْمُؤْمِنِ (1).

«21»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّهِیکِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اتَّخِذُوا الدَّوَابَّ فَإِنَّهَا زَیْنٌ وَ تُقْضَی عَلَیْهَا الْحَوَائِجُ وَ رِزْقُهَا عَلَی اللَّهِ.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی وَ حَدَّثَنِی بِهِ عَمَّارُ بْنُ الْمُبَارَکِ: وَ زَادَ فِیهِ وَ تَلْقَی عَلَیْهَا إِخْوَانَکَ (2).

الکافی، عن علی بن إبراهیم و عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد جمیعا عن محمد بن عیسی عن زیاد القندی عن عبد الله بن سنان: مثله (3).

«22»

قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: عَجِبْتُ لِصَاحِبِ الدَّابَّةِ کَیْفَ تَفُوتُهُ الْحَاجَةُ(4).

«23»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ(5)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ (6)

قَالَ: حَضَرْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام بِصَرْیَا وَ هُوَ یَعْرِضُ خَیْلًا قَالَ وَ فِیهَا وَاحِدٌ شَدِیدُ الْقُوَّةِ شَدِیدُ الصَّهِیلِ قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ هَذَا مِنْ دَوَابِّ أَبِی (7).

بیان

صریا اسم قریة و هذا إشارة إلی صاحب الصهیل ففیه ذم (8) مثله

ص: 172


1- 1. فروع الکافی 6: 536.
2- 2. المحاسن: 626.
3- 3. فروع الکافی 6: 537 فیه: اتخذوا الدابّة.
4- 4. فروع الکافی 6: 537.
5- 5. فی المصدر:« عن الحجال عن أبی عبد اللّه بن محمّد» و لعله تصحیف من النسّاخ او الروات و کان اصله: عن الحجال عبد اللّه بن محمّد.
6- 6. فی المصدر: عن محمّد بن القاسم عن الفضیل بن یسار.
7- 7. المحاسن: 635.
8- 8. یحتمل ان لا یرید بذلک ذما بل أراد النفی حقیقة.

همه اسب­ها اشاره دارد، و مقصود این است که وارثان دیگر، نصیبی از این­ اسب­ها ندارند [و این­­ها جزء ارث نیستند]. و در نسخه ای آمده که: این­ها از اسب­های پدرم هستند.

روایت24.

مکارم الاخلاق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خیر به موی پیشانی اسب­ها تا روز قیامت گره خورده و کسی که در راه خدای عزّ و جلّ برای او خرج کند، مانند کسی است که دست خود را برای دادن صدقه، گشوده و نمی­بندد.(1)

روایت25.

مکارم الاخلاق: و از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که: موی پیشانی و یال و دُم اسب­ها را نچینید؛ زیرا خیر به موی پیشانی آن­ها گره خورده و یال آن­ها گرمی تن آن­هاست و دُم­هایشان مگس پران آن هاست.(2)

روایت26.

مکارم الاخلاق: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اسب­های با برکت­، اسب­هایی هستند که سیاهرنگ سرخ­اند، و نیز اسب­های پیشانی سفیدی که دست راستشان سفید نیست.(3)

روایت27.

مکارم الاخلاق: امام باقر علیه السّلام فرمود: بهترین مرکب­ها نزد من، الاغ است. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر الاغی به نام یعفور سوار می­شد.(4)

توضیح

در نهایه آمده: در حدیثی آمده: «ولدت جدیا أسفع أحوی» یعنی سیاهی که سیاهی اش شدید نیست و نیز در حدیث آمده: خیر الخیل الحو، «حو» جمع أحوی به معنی اسبی است که رنگش بین سیاه و قرمز است و سیاهی­اش غلبه دارد، و حوة مصدر آن است، و فعل آن «حَوَی» می­باشد.(5) و در صحاح آمده: «حوة»، رنگِ زنگ آهن یعنی رنگ جگری است، و اسمعی گفته: حوة، قرمزی­­ای که به سیاهی می­گراید، و نمونه­ای از اشتقاقات این واژه را این چنین ذکر کرده: «احووی الفرس یحووی احوواء و حوی الفرس یحوی حوة»، این­ها را در کتاب فرس ذکر کرده. و در نهایه آمده: در روایت است که: (خیر الخیل الاقرح طلق الید الیمنی) یعنی بهترین اسب­ها اسبی است که اقرح (پیشانی سفید به اندازه کمتر از درهم) و دست راستش طِلق باشد، یعنی سفید نباشد.(6)

روایت28.

نوادر راوندی:

ص: 173


1- . مکارم الاخلاق: 138
2- . مکارم الاخلاق: 138
3- . مکارم الاخلاق: 138
4- . مکارم الاخلاق: 138
5- . نهایه 1 : 308
6- . نهایه 3 : 47

أو الجمیع و الغرض أنها لیست مما لسائر الورثة فیه نصیب و لیس فی بعض النسخ لیس.

«24»

الْمَکَارِمُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْلُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْمُنْفِقُ عَلَیْهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَالْبَاسِطِ یَدَهُ بِالصَّدَقَةِ لَا یَقْبِضُهَا(1).

«25»

رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَجُزُّوا نَوَاصِیَ الْخَیْلِ وَ لَا أَعْرَافَهَا وَ لَا أَذْنَابَهَا فَإِنَّ الْخَیْرَ فِی نَوَاصِیهَا وَ إِنَّ أَعْرَافَهَا دِفْؤُهَا وَ إِنَّ أَذْنَابَهَا مَذَابُّهَا(2).

«26»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یُمْنُ الْخَیْلِ فِی کُلِّ أَحْوَی أَحْمَرَ وَ فِی کُلِّ أَدْهَمَ أَغَرَّ مُطْلَقُ الْیَمِینِ (3).

«27»

وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَحَبَّ الْمَطَایَا إِلَیَّ الْحُمُرُ(4) کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْکَبُ حِمَاراً اسْمُهُ یَعْفُورٌ(5).

بیان

قال فی النهایة فیه ولدت جدیا أسفع أحوی أی أسود لیس شدید البیاض و فیه خیر الخیل الحو الحو جمع أحوی و هو الکمیت الذی یعلوه سواد و الحوة الکمتة و قد حوی فهو أحوی (6).

و فی الصحاح الحوة لون یخالط الکمتة مثل صدأ الحدید و قال الأصمعی الحوة حمرة تضرب إلی السواد و قد احووی الفرس یحووی احوواء و قال بعض العرب یقول حوی یحوی حوة حکاه فی کتاب الفرس و فی النهایة فیه خیر الخیل الأقرح طلق الید الیمنی أی مطلقها لیس فیه تحجیل (7).

«28»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرُّویَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 173


1- 1. مکارم الأخلاق: 138.
2- 2. مکارم الأخلاق: 138.
3- 3. مکارم الأخلاق: 138.
4- 4. لعل محبوبیة ذلک مختصة بغیر حال الجهاد لانه تدلّ علی التواضع، و اما فی الجهاد فالفضل للخیل.
5- 5. مکارم الأخلاق: 138.
6- 6. النهایة 1: 308.
7- 7. النهایة 3: 47.

امام صادق از آباء طاهرینش نقل فرمود که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در غزوه ذات السّلاسل به همراه علی علیه السّلام سی اسب فرستاد و فرمود: ای علی، بر تو آیه ای درباره هزینه کردن برای اسبان می­خوانم: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِالَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً»(1){کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند.} پس منظور هزینه کردن برای اسب است در نهان و آشکارا.(2)

روایت29.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی خدا و فرشتگان بر صاحبان اسب، رحمت و درود می­فرستند، کسی که آن­ها را برای دفاع از خود در برابر کسی که از دینش برگشته یا بت پرست است، نگه دارد.(3)

روایت30.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: همانا شیهه اسب دل دشمنان را به هراس می آورد؛ دیدم جبرئیل هنگام شیهه آن­ها لبخند زد، گفتم: ای جبرئیل، چرا لبخند زدی؟ گفت: چرا لبخند نزنم، حال آنکه دل کافران از شیهه آنان می­لرزد؟!(4)

روایت31.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نبردی رفت، مردم [در آن نبرد] سخت تشنه شدند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی هست که به دنبال آب برود؟ مردم به راست و چپ رفتند. آن گاه مردی که بر اسب سرخی سوار بود، مشک آبی آورد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بار خدایا، اسب سرخ را مبارک گردان. سپس فرمود: برگزیده اسب­ها، اسبان سرخ هستند و اسب­هایی که رنگ بین سیاه و قرمز دارند، اسب­هایی محکم و سخت هستند، و پادشاه اسب­ها، اسب­های تیره هستند، خدا لعنت کند کسی را که یال­ اسب­ها و دُم­هایشان را که مگس پران آن­هاست، بچیند.(5)

ص: 174


1- . بقره / 274
2- . نوادر راوندی: 33 - 34
3- . نوادر راوندی: 34
4- . نوادر راوندی: 34
5- . نوادر راوندی: 34

الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام ثَلَاثِینَ فَرَساً فِی غَزْوَةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ أَتْلُو عَلَیْکَ آیَةً فِی نَفَقَةِ الْخَیْلِ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(1) فَهِیَ النَّفَقَةُ عَلَی الْخَیْلِ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً(2).

«29»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی أَصْحَابِ الْخَیْلِ مَنِ اتَّخَذَهَا لِمَارِقٍ فِی دِینِهِ أَوْ مُشْرِکٍ (3).

«30»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ صَهِیلَ الْخَیْلِ یُفْزِعُ (4) قُلُوبَ الْأَعْدَاءِ وَ رَأَیْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام تَبَسَّمَ عِنْدَ صَهِیلِهَا فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَ تَتَبَسَّمُ فَقَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی وَ الْکُفَّارُ تَرْجُفُ قُلُوبُهُمْ فِی أَجْوَافِهِمْ عِنْدَ صَهِیلِهَا(5).

«31»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: غَزَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَاةً فَعَطِشَ النَّاسُ عَطَشاً شَدِیداً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مَنْ یَنْبَعِثُ لِلْمَاءِ(6) فَضَرَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَجَاءَ رَجُلٌ عَلَی فَرَسٍ أَشْقَرَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِرْبَةٌ مِنْ مَاءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ وَ بَارِکْ فِی الْأَشْقَرِ(7)

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شُقْرُهَا خِیَارُهَا وَ کُمْتُهَا صِلَابُهَا وَ دُهْمُهَا مُلُوکُهَا فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ جَزَّ أَعْرَافَهَا وَ أَذْنَابَهَا مَذَابَّهَا(8).

ص: 174


1- 1. البقرة: 274.
2- 2. نوادر الراوندیّ: 33 و 34.
3- 3. نوادر الراوندیّ: 34.
4- 4. فی المصدر: لیفزع.
5- 5. نوادر الراوندیّ: 34.
6- 6. فی المصدر: هل من مغیث بالماء؟.
7- 7. زاد فی المصدر: ثم جاء رجل آخر علی فرس أشقر بین یدیه قربة من ماء. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: اللّهمّ بارک فی الاشقر.
8- 8. نوادر الراوندیّ: 34.

روایت32.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خیر تا زمانی که قیامت برپا شود به موی اسب­ها گره خورده است، و صاحبانش [از سوی خدا بر هزینه آن] یاری شده هستند، یالشان وقارشان، موی پیشانی شان زیبایی شان، و دمشان مگس پرانشان می­باشد.(1)

توضیح

«الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِالَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَة ًفَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِم»(2){کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود.} مرحوم طبرسی از ابن عباس نقل کرده که گفته: این آیه درباره امیر المؤمنین علیه السّلام نازل شده؛ و جریانش این است که او چهار درهم داشت، یک درهم آن را در روز و یک درهم آن را در شب، یک درهم در پنهانی و یک درهم آشکارا انفاق نمود و این مطلب از امام صادق و امام باقر علیهما السّلام نیز نقل شده است. و از ابوذر و اوزاعی نقل شده که این آیه در مورد انفاق بر اسبان، در راه خدا نازل شده است و بعضی دیگر گفته اند: این آیه عمومیّت دارد و هرکسی به این کیفیّت در راه خدا انفاق کند مشمول آن خواهد بود. بنا بر این، ما می گوییم این آیه نخست درباره علی علیه السّلام نازل شده و هر کسی به این نحو عمل کند، حکم آیه شامل او نیز خواهد شد، البته فضیلت سبقت و پیشدستی در این کار برای آن حضرت محفوظ است.(3)

در مورد کلمه «و أذنابها» یک احتمال آن است که معطوف بر «أعرافها» باشد که منصوب است و «مذابّها» عطف بیان باشد، احتمال دیگر آنکه مبتدا باشد و «مذابّها» خبر آن، و ظاهر روایت، حرمت چیدن است و می­توان آن را حمل بر شدّت کراهت کرد، یا حرمت در صورتی که مقصود فروشنده تدلیس و فریب کاری باشد، چنان که شایع است.

روایت33.

اعلام الدین: هارون الرّشید به حج رفت و امام کاظم علیه السّلام در حالی که سوار بر استرش بود، با او برخورد نمود. هارون به آن حضرت گفت: کیست که جایگاه اجتماعی و نژاد تو را داشته باشد و من او را سوار بر استری ببینم؟! آن حضرت در پاسخ فرمود: از حالت تکبّر شخص اسب سوار، پایین آمدم و از حالت خاری و زبونی شخصی که بر الاغ سوار است، خود را بالا کشیدم [و حدّ متوسّط و معتدل بین تکبّر و زبونی را برگزیدم].(4)

ص: 175


1- . نوادر راوندی: 34
2- . بقره / 274
3- . مجمع البیان 2 : 388
4- . اعلام الدین: 307
«32»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1): الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی أَنْ تَقُومَ الْقِیَامَةُ وَ أَهْلُهَا مُعَانُونَ (2) عَلَیْهَا أَعْرَافُهَا وَقَارُهَا وَ نَوَاصِیهَا جَمَالُهَا وَ أَذْنَابُهَا مَذَابُّهَا(3).

تبیان

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ قال الطبرسی رحمه الله قال ابن عباس نزلت الآیة فی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام کانت معه أربعة دراهم فتصدق بواحد نهارا و تصدق بواحد لیلا و بواحد سرا و بواحد علانیة و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام و روی عن أبی ذر و الأوزاعی أنها نزلت فی النفقة علی الخیل فی سبیل الله و قیل هی عامة فی کل من أنفق ماله فی طاعة الله علی هذه الصفة و علی هذا فأقول الآیة نزلت فی علی علیه السلام و حکمها سائر فی کل من فعل مثل فعله و له فضل السبق علی ذلک انتهی (4).

قوله و أذنابها بالنصب عطفا علی أعرافها و مذابها عطف بیان لها و یحتمل رفعهما لیکون جملة(5)

و ظاهره حرمة الجز و یمکن حمله علی شدة الکراهة أو علی ما إذا کان الغرض التدلیس کما هو الشائع.

«33»

أَعْلَامُ الدِّینِ، قِیلَ: حَجَّ الرَّشِیدُ فَلَقِیَهُ مُوسَی علیه السلام عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ فَقَالَ لَهُ الرَّشِیدُ مَنْ مِثْلُکَ فِی حَسَبِکَ وَ نَسَبِکَ وَ تَقَدُّمِکَ تَلْقَانِی عَلَی بَغْلَةٍ فَقَالَ تَطَأْطَأَتْ عَنْ خُیَلَاءِ الْخَیْلِ وَ ارْتَفَعَتْ عَنْ ذِلَّةِ الْحَمِیرِ(6).

ص: 175


1- 1. ذکر فی المصدر صدر للحدیث و هو هکذا: قال علیّ علیه السلام: ان رجلا من نجران کان مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی غزاة و معه فرس و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یستأنس الی صهیله ففقده فبعث إلیه فقال: ما فعل فرسک، قال: اشتد علی شغبه فخصیته فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: مثلت به مثلت به، الخیل.
2- 2. فی المصدر: معاونون علیها.
3- 3. نوادر الراوندیّ: 34.
4- 4. مجمع البیان 2: 388.
5- 5. فی المخطوطة: و یکون جملة.
6- 6. اعلام الدین: مخطوط لم نجد نسخته.

روایت34.

الامامة و التبصرة: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: برگزیده اسب­ها، اسبان سرخ هستند و اسب­هایی که رنگ بین سیاه و قرمز دارند، اسب­هایی محکم و سخت هستند، و پادشاه اسب­ها، اسب­های تیره هستند، خدا لعنت کند کسی را که یال­ اسب­ها و دُم­هایشان را که مگس پران آن­هاست، بچیند.

روایت35.

من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله درباره آیه شریفه: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِالَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون»(1) فرمود: این آیه درباره هزینه کردن برای اسبان نازل شده است.

مرحوم صدوق فرموده: روایت شده که این آیه در شأن امیر المؤمنین علیه السّلام نازل گردیده، و سبب نزول آن این است که او چهار درهم در اختیار داشت، پس درهمی را در شب، و درهمی را در روز، و درهمی را پنهان، و درهمی را آشکارا صدقه داد، پس این آیه در شأن او نازل شد. هرگاه آیه ای درباره موضوعی نازل شود، در حقیقت درباره همه موارد مشابه آن نازل شده است. و بنا بر این عقیده ما در تفسیر این آیه این است که آن در شأن امیر المؤمنین علیه السّلام نازل شده، و پس از آن در مورد انفاق بر اسب و مواردی نظیر آن تطبیق گشته است.(2)

روایت36.

شهاب: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خیر به مو­ی پیشانی اسب­ها تا روز قیامت گره خورده است.

روایت37.

شهاب: همچنین آن حضرت فرمود: اسب­های با برکت، اسب­های سرخ هستند.

توضیح

«خیر» به معنای بهره نیکی است که تمایل به آن وجود دارد و عکسش شرّ است، و «خیل» بر اسب سوار و نیز خود اسب اطلاق می­شود، امّا به معنای اسب سوار، مانند این کلام رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله که فرمود: «یا خیل اللَّه ارکبی» یعنی ای اسب سواران خدا، سوار شوید؛ و به معنای اسب، این سخن حضرت است که فرمود: «عفوت لک عن صدقة الخیل»؛ یعنی زکات اسب­ها را بر تو بخشیدم، و خیل از

ص: 176


1- . بقره / 274
2- . من لا یحضره الفقیه 2 : 188
«34»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: شُقْرُهَا خِیَارُهَا وَ کُمْتُهَا صِلَابُهَا وَ دُهْمُهَا مُلُوکُهَا فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ جَزَّ أَعْرَافَهَا وَ أَذْنَابَهَا مَذَابَّهَا(1).

«35»

الْفَقِیهُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی النَّفَقَةِ عَلَی الْخَیْلِ.

قال الصدوق رضی الله عنه هذه الآیة روی أنها نزلت فی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام و کان سبب نزولها أنه کان معه أربعة دراهم فتصدق بدرهم منها باللیل و بدرهم بالنهار و بدرهم فی السر و بدرهم فی العلانیة فنزلت فیه هذه الآیة و الآیة إذا نزلت فی شی ء فهی منزلة فی کل ما یجری فیه فالاعتقاد فی تفسیرها أنها نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام و جرت فی النفقة علی الخیل و أشباه ذلک (3).

«36»

الشِّهَابُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَیْرُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِی الْخَیْلِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(4).

«37»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یُمْنُ الْخَیْلِ فِی شُقْرِهَا(5).

الضوء

الخیر هو النفع الحسن المرغوب فیه و بالعکس منه الشر و الخیل اسم تقع علی الفرسان و الأفراس فالأول

کَقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: یَا خَیْلَ اللَّهِ ارْکَبِی.

و الثانی

کَقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: عَفَوْتُ لَکَ عَنْ صَدَقَةِ الْخَیْلِ.

یعنی الأفراس و اشتقاق الخیل من

ص: 176


1- 1. الإمامة و التبصرة مخطوط لم نجد نسخته.
2- 2. البقرة: 274.
3- 3. الفقیه 2: 188.
4- 4. الشهاب ....
5- 5. الشهاب ....

«خیلاء:تکبّر» مشتق می شود و علّت این نامگذاری آن است که هم اسب و هم سوار بر آن، در خودشان احساس بزرگی و تکبّر دارند. و از این رو گفته­اند: هیچ کس بر اسب سوار نشود مگر اینکه در خود احساس بزرگی و نخوت می کند، عجم­ها می گویند: (وقتی روستایی بر اسب سوار شود خدا را فراموش می­کند.) و منظور حدیث، تنها ستایش اسب است، به خاطر کارآمدی و غنایی که خدا در او قرار داده؛ که اگر اسب نبود، هیچ شهری فتح نمی­شد و بر هیچ یک از سرزمین­های کفّار غلبه و پیروزی حاصل نمی­شد، و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و یارانش بعد از او برای غلبه بر دشمن و فتوحات و نشر دعوت اسلام در سرزمین­های اسلامی و فتح شده، از آن کمک گرفتند و اگر نیرو گرفتن و قدرتمندی آن­ها به سبب اسب نبود، این پیشرفت برایشان فراهم نمی­شد. اسب از مهم ترین ابزار جنگی و جهاد است، و از همه تجهیزات جنگی برای دشمن تلخ­تر است.

موی پیشانی در احادیث گذشته مَجازا به کار رفته، و علّت اختصاص آن به ذکر این است که در برخورد با اسب، از اوّلین اعضایی است که با آن روبرو می­شوی و گفته می­شود: «أری فی ناصیة فلان خیرا»؛ یعنی در پیشانی فلانی خیر می­بینم و بر عکس. و از وهب بن منبّه روایت شده که: در برخی از کتب آمده: هنگامی که خداوند اراده کرد که اسب را بیافریند، به باد جنوب فرمود: من از تو مخلوقی می­آفرینم که او را عزت دوستان خود و جمال و زیبایی برای اهل طاعتم قرار می­دهم. پس از آن مشتی برگرفت و اسبی آفرید و فرمود: تو را فرس نامیدم و عربی آفریدم، خیر به پیشانی تو بسته شده و غنیمت ها بر پشت تو جمع آوری شده و تو را بدون بال این گونه قرار دادم [که گویا از شدّت سرعت] پرواز می­کنی، تو برای دست یابی به دشمن و برای گریختن از او هستی.

و روایت است که تمیم داری با اینکه حکمران بیت المقدس بود خودش برای اسبش جو پاک می­کرد، به او گفته شد: کاش دستور این کار را به دیگری می­دادی، گفت: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که: هرکس برای اسبش جو پاک کند، و برخیزد و آن را در آخورش بریزد، خدا به عدد هر جویی، حسنه­ای برایش می­نویسد.

و انس بن مالک مرسلا نقل کرده که: یک روز مرزداری با اسب­های آماده در راه خدا بهتر از این است که کسی در میان خانواده خود سیصد و شصت روز عبادت کند که هر روزش هزار سال باشد.

و عرب همواره، اسب­های خود را گرامی می­داشته، چنان که اشعارشان به این مطلب گویا است، مانند اینکه گفته:

خاندان گرسنه مانند و شود اسبم سیر

و نیز گفته:

به هنگام هراس، از گل بُوَد به

و اشعار فراوان دیگری که شمردن آن­ها به درازا می­کشد. سنّت عرب در جاهلیّت این بود که در سه مورد، یک قبیله برای تبریک گفتن، به سوی قبیله دیگر می­رفت: وقتی برای آن­ها پسری با اصل و نسب متولّد می­شد، یا کرّه اسبی اصیل به دنیا می­آمد و یا

ص: 177

الخیلاء لأن الفرس کان له خیلاء فی نفسه و کذلک الفارس و لذلک یقال ما رکب أحد فرسا إلا وجد فی نفسه نخوة و فی کلام للعجم أن الرستاقی إذا رکب الفرس نسی الله و الحدیث مقصور علی مدح الأفراس للغناء الذی جعله الله فیها و لو لا الخیل ما فتحت مدینة و لا یغلب علی بلد من بلاد الکفار و بها استنجد النبی صلی الله علیه و آله و صحابته من بعده فیما تیسر لهم من الاستیلاء و فتح البلاد و نشر دعوة الإسلام فیها و لو لا تقویهم بها لما تیسر لهم ذلک و لا تمشی لهم أمر ثم إنها من أخص آلات الجهاد و أمر العدد لأعداء الإسلام.

و ذکر النواصی مجاز و إنما اختصها بالذکر لأنها من أول ما یستقبلک منها و یقال أری فی ناصیة فلان خیرا و بالعکس و روی عن وهب بن منبه قال فی بعض الکتب لما أراد الله أن یخلق الخیل قال للریح الجنوب إنی خالق منک خلقا أجعله عزا لأولیائی و إجلالا لأهل طاعتی فقبض قبضة من ریح الجنوب فخلق منها فرسا و قال سمیتک فرسا و جعلتک عربیا الخیر معقود بناصیتک و الغنم محوز علی ظهرک و جعلتک تطیر بلا جناح فأنت للطلب و أنت للهرب.

و روی أن تمیما الداری کان ینقی شعیرا لفرسه و هو أمیر علی بیت المقدس فقیل له لو کلفت هذا غیرک فقال

سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ نَقَّی شَعِیراً لِفَرَسِهِ ثُمَّ قَامَ بِهِ حَتَّی یَعْلِفَهُ عَلَیْهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعِیرَةٍ حَسَنَةً.

وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ رَفَعَهُ: رِبَاطُ یَوْمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ الرَّجُلِ فِی أَهْلِهِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ یَوْماً کُلُّ یَوْمٍ أَلْفُ سَنَةٍ.

و لم تزل العرب مکرمة لخیولها علی ما تنطق به أشعارهم کما قال:

تجاع لها العیال و لا تجاع.

و کما قال:

و ما تستوی و الورد ساعة تفزع.

إلی غیر ذلک مما یطول تعداده و کان من سنتهم فی الجاهلیة أن یتمشی القبیلة إلی القبیلة فی ثلاثة أشیاء إذا ولد لهم غلام شریف أو نتج مهر جواد أو

ص: 177

در میان آن­ها شاعری بزرگ، ظهور می­یافت.

فایده این روایت آگاهی دادن به شرافت جایگاه اسب و دستور به گرامی داشتن آن است، و راوی حدیث ابن عمر است، و درباره حدیث دوم گفته: یمن یعنی برکت و رشد، و در عربی گفته می­شود: «یمن فلان فهو میمون»، وقتی که آن شخص با برکت باشد. و نیز گفته می­شود: «یمن فلان فهو یا من» و عکس آن شئم و شأم است، و تیمّنت به یعنی به آن تبرّک جستم، و شقره در مورد انسان به معنای سرخی زلالی است که به سفیدی می­زند و در مورد اسب، سرخی زلالی که یال و دم را فرا می­گیرد و اگر رنگ اسب سیاه باشد، کمیت نام دارد، و شقره در مورد شتر به معنای سرخی شدید است، گفته می­شود: «بعیر أشقر»، شقر به گل شقائق نعمان نیز گفته می­شود و طرفه گفته:

به یکباره جامی زدند آن گروه/ دگر باره بر اسب خونی شقر شقره لقب حارث بن تمیم بن مرّه است و منسوب به او را شَقریّ می­خوانند و اصل این واژه سرخی است.

و در حدیث دیگر آمده: اسب­های با برکت، اسب­های سرخ هستند، و بر شما باد اسبِ کمیت (رنگی بین سیاه و قرمز دارد) پیشانی سفید و دست و پا سفید یا اسب سرخ، و یال و دُم اسب­ها را نچینید.

و از ابو قتاده انصاری روایت شده که: مردی گفت: ای رسول خدا، می­خواهم اسبی بخرم. چه اسبی باشد؟ فرمود: اسبی بخر که تیره باشد و بینی و لب بالایش و سه تا از دست و پاهایش تا زیر زانو سفید، و دست راستش به رنگی دیگر باشد، یا رنگش بین سیاه و قرمز باشد، با این نقش ها. و نیز فرمود: اگر تمام اسب­های عرب را بر روی یک بلندی­ گرد آورند، پیشتاز آن­ها جز اسب سرخ نخواهد بود.

و گفته: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله گروهی از مسلمانان را به سریه ای(1) فرستاد و نخستین کسی که مژده پیروزی آورد، دارنده اسب سرخ بود.

شکی وجود ندارد که نیرومندترین اسب­ها، اسب­های قرمز و کمیت هستند، و این دو نوع اسب فرق زیادی با هم ندارند، جز در یال و دُمشان، و فایده این حدیث برتری دادن اسبان قرمز است و بیان اینکه این نوع از اسب­ها مبارک­تر از اسبان دیگر هستند.

ص: 178


1- . جنگ­هایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شخصا در آن شرکت نداشته و یکی از اصحاب را به سرکردگی سپاهیان تعیین می نمود.

نبغ لهم شاعر مفلق. و فائدة الحدیث التنبیه علی شرف منزلة الخیل و الأمر بإکرامها و راوی الحدیث ابن عمر رحمه الله و قال فی الحدیث الثانی الیمن البرکة و النماء و قد یمن فلان فهو میمون إذا کان مبارکا و یمن هو فهو یأمن و بالعکس منه شئم و شأم و تیمنت بذلک تبرکت به و الشقرة فی الإنسان حمرة صافیة مع میل البشرة إلی البیاض و هی فی الخیل حمرة(1)

صافیة یحمر معها العرف و الذنب فإذا اسود فهو الکمیت و الشقرة فی الجمال حمرة شدیدة یقال بعیر أشقر و الشقر شقائق النعمان الواحدة الشقرة قال طرفة

و تساقی القوم کأسا مرة***و علی الخیل (2)دماء کالشقر

و شقرة لقب للحارث بن تمیم بن مر و النسب إلیه شقری بفتح القاف و الأصل فی الکلمة الحمرة.

و روی فی حدیث آخر یمن الخیل فی الشقر و علیکم بکل کمیت أغر محجل أو أشقر و لا تقصوا أعرافها و أذنابها.

وَ عَنْ أَبِی قَتَادَةَ الْأَنْصَارِیِّ: أَنَّ رَجُلًا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أُرِیدُ أَنْ أَشْتَرِیَ فَرَساً فَأَیُّهَا أَشْتَرِی قَالَ اشْتَرِ أَدْهَمَ أَرْثَمَ مُحَجَّلًا مُطْلَقَ الْیَمِینِ أَوْ مِنَ الْکُمْتِ عَلَی هَذِهِ الشِّیَةِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ جُمِعَتْ خَیْلُ الْعَرَبِ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ مَا سَبَقَهَا إِلَّا الْأَشْقَرُ.

و قال إن النبی صلی الله علیه و آله بعث سریة فکان أول من جاء بالفتح صاحب أشقر.

و لا ریب أن أقوی الخیل الشقر و الکمیت و لا کثیر فرق بینهما إلا بالأعراف و الأذناب و فائدة الحدیث تفضیل الشقر و بیان أنها أیمن و أبرک من غیرها و راوی الحدیث عیسی بن علی الهاشمی عن أبیه عن جده (3).

ص: 178


1- 1. فی المخطوطة: سمرة.
2- 2. فی المخطوطة: و علا الخیل.
3- 3. الضوء: لیست عندی نسخته.

روایت38.

شهاب: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شومی در زن و اسب و خانه است.

توضیح

«شوم» ضد یُمن و برکت است، و این حدیث به صورت دیگری هم روایت شده که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نه عدوی و نه هامه و نه صفر، هیچ کدام [در اسلام] نیست و اگر فال بد زدن در چیزی صحیح باشد، در زن و اسب و خانه است.

عدوی یعنی سرایت بیماری کچلی یا دیگر بیماری­های مسری از بیمار به فرد سالم. و در حدیث دیگر آمده: «اوّلی به دومی سرایت نداده است»، و منظور این نیست که برخی بیماری­ها واگیر ندارند، زیرا محسوس است که کچلی و چشم درد واگیر دارند، بلکه مقصود این است- و خدا عالم است- که نباید عقیده داشت این گونه بیماری ها تنها از راه سرایت عارض می­شود، بلکه گاهی از راه سرایت عارض می­شوند و گاهی خداوند بدون سابقه آن­ها را پدید می­آورد، پس ما سرایت مطلق به این معنا که هیچ مرضی جز از راه سرایت به وجود نمی­آید، نداریم. و بهتر آن است که گفته شود: سنّت خدا بر این است که اگر فرد سالم با بیمارِ مبتلا به کچلی و مانند آن، تماس داشته باشد، در بعضی از اوقات بیماری به او سرایت می کند و از این رو فرموده: «نباید بیمار به نزد شخص سالم بیاید و به او نزدیک شود.» و عدوی بر همین معنا حمل می­شود، آن گاه آن مرحوم معنای هامه و صفر را آن گونه که ما در باب عدوی و طیره گفتیم، ذکر کرده است و سپس گفته: برخی گفته­اند: شومی و نامبارکی زن، در زیادی مهریّه و بد خُلقی و نازایی است، و شومی خانه در تنگی آن و بدی همسایگانش است، و شومی اسب در این است که با آن جنگ و جهاد نشود و برخی گفته­اند: شومی این سه در زیادی هزینه آن­هاست. و از انس نقل است که: مردی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله گفت: ای رسول خدا، ما در خانه ای بودیم که در آن جمعیّتمان بسیار و دارایی مان فراوان بود. به خانه دیگری رفتیم، ولی در آن تعدادمان کم و دارایی مان اندک شد. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نکوهش را رها کنید که مذموم است، خانه اثری [در زیاد و کم شدن چیزی] ندارد.

بلکه شاید آن حضرت این را فرمود تا آن­ها از این عقیده آزار نبینند، فایده این حدیث اعلام این مطلب است که این سه چیز پر هزینه است و برکت به واسطه آن از مال می­رود. و راوی حدیث عبد اللَّه بن عمر است.

ص: 179

«38»

الشِّهَابُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الشُّومُ فِی الْمَرْأَةِ وَ الْفَرَسِ وَ الدَّارِ(1).

الضوء

الشوم نقیض الیمن و روی هذا الحدیث علی وجه آخر

أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا عَدْوَی وَ لَا هَامَةَ وَ لَا صَفَرَ وَ إِنْ تَکُنِ الطِّیَرَةُ فِی شَیْ ءٍ فَفِی الْمَرْأَةِ وَ الْفَرَسِ وَ الدَّارِ.

و العدوی اسم من أعداه الجرب و غیره یعدیه إذا تجاوز منه إلیه و فی حدیث آخر فما أعدی الأول و لا یعنی به أن بعض الأمراض لا یعدی فقد رئی مشاهدة أن الجرب یعدی و الرمد یعدی و غیر ذلک من الأمراض و لکن المعنی و الله أعلم أنه لا ینبغی للإنسان أن یعتقد أن هذه الأمراض لا تکاد تحصل إلا من العدوی فحسب بل قد تعدی و قد یبتدئها الله ابتداء من غیر عدوی فلا عدوی مطلقة بحیث لا یکون ابتداء بالمرض و الأولی أن یقال إن الله تعالی قد أجری العادة بأن تجرب الصحیحة إذا ماست الجربة فی بعض الأحوال و لذلک قال لا یوردن ذو عاهة علی مصح و تکون العدوی محمولة علی هذا ثم ذکر رحمه الله الهامة و الصفر نحو ما ذکرنا سابقا فی باب العدوی و الطیرة ثم قال قیل إن شوم المرأة کثرة مهرها و سوء خلقها و أن لا تلد و شوم الدار ضیقها و سوء جوارها و شوم الفرس أن لا یغزی علیها و قیل إن الشوم فی هذه الثلاثة لکثرة الإنفاق علیها.

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا کُنَّا فِی دَارٍ کَثِیرٌ فِیهَا عَدَدُنَا کَثِیرٌ فِیهَا أَمْوَالُنَا فَتَحَوَّلْنَا إِلَی دَارٍ أُخْرَی فَقَلَّ فِیهَا عَدَدُنَا وَ قَلَّتْ فِیهَا أَمْوَالُنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَرُوهَا ذَمِیمَةً وَ لَا تَأْثِیرَ لِلدَّارِ.

بل لعله صلی الله علیه و آله قال ذلک حتی لا یتأذوا بهذا الاعتقاد و فائدة الحدیث إعلام أن هذه الثلاثة الأشیاء یکثر الخرج علیها و تذهب البرکة من المال بسببها و راوی الحدیث عبد الله بن عمر(2).

ص: 179


1- 1. الشهاب: لیست عندی نسخته.
2- 2. الضوء: لیست عندی نسخته.

روایت39.

المجازات النبویه: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بهترین اسب، اسب سیاهی است که لکّه سفیدی در پیشانی دارد و سه دست و پایش سفید و دست راستش سفید نباشد.

سیّد رضی گفته: این از استعاره های زیباست، زیرا حضرت سه پای اسب را که سفیدی دارند، به سه پای زانو بند زده شتر و سه پای زنجیر بسته اسب تشبیه فرموده و دست راست را که سفیدی ندارد شبیه پای آزاد از زانو بند و زنجیر قرار داده است. گفته می­شود: «ناقةٌ طلقٌ» یعنی شتری که زانو بند ندارد و «ناقةٌ عطلٌ» یعنی شتری که افسار ندارد.(1)

روایت40.

حیاة الحیوان: حریز بن عبد اللَّه گفته: رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که با انگشتش موی پیشانی اسبی را به هم می­پیچید، در حالی که می­فرمود: خیر یعنی پاداش و غنیمت به موی پیشانی اسب­ها، تا روز قیامت گره خورده است، و مقصود از گره خوردن خیر به موی پیشانی این است که خیر از آن­ها جدا نمی­شود، گویا به موهایشان گره خورده، و مراد از موی پیشانی، موی آویزان از پیشانی است، این مطلب را خطّابی و غیر او گفته­اند، گفته­اند: و موی پیشانی کنایه از خود اسب است، همانطور که گفته می­شود: «فلان مبارک الناصیة و میمون الغرّة» یعنی خود اسب، مبارک و میمون است، و مسلم روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله اسب شکال را دوست نمی­داشت.

ص: 180


1- . المجازات النبویّه: 121 - 122
«39»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ صلی الله علیه و آله: خَیْرُ الْخَیْلِ الْأَدْهَمُ الْأَقْرَحُ الْمُحَجَّلُ ثَلَاثاً طُلُقُ الْیَدِ الْیُمْنَی.

قال السید هذه من محاسن الاستعارات لأنه علیه السلام شبه الثلاث من قوائمه لالتفاف التحجیل علیها بالثلاث المعقولة من قوائم البعیر و المشکولة من قوائم الفرس و شبه الیمنی منها لخلوها من التحجیل بالمطلقة من العقال أو العاطلة من الشکال (1)

یقال ناقة طلق (2) إذا لم تکن معقولة و ناقة عطل (3) إذا لم تکن مزمومة(4).

«40»

حَیَاةُ الْحَیَوَانِ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ حریر [جَرِیرِ] بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْوِی نَاصِیَةَ فَرَسٍ بِإِصْبَعِهِ وَ هُوَ یَقُولُ الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ الْأَجْرُ وَ الْغَنِیمَةُ.

و معنی عقد الخیر بنواصیها أنه ملازم لها کأنه معقود فیها و المراد بالناصیة هنا الشعر المسترسل علی الجبهة قاله الخطابی و غیره قال (5) و کنی بالناصیة عن جمیع ذات الفرس کما یقال فلان مبارک الناصیة و میمون الغرة أی الذات

وَ رَوَی مُسْلِمٌ (6): أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یَکْرَهُ الشِّکَالَ مِنَ الْخَیْلِ.

ص: 180


1- 1. العقال: القید: و الشکال: الحبل.
2- 2. فی المصدر: و یقال، ناقة علط: إذا لم تکن موسومه، و یقال: طلق: إذا لم تکن معقولة.
3- 3. فی المصدر:« و ناقة علط» أقول: العلط من النوق: ما لا سمة لها و لا خطام.
4- 4. المجازات النبویّة: 121 و 122.
5- 5. فی المصدر: قالوا.
6- 6. فی المصدر: و روی مسلم و أبو داود و الترمذی و النسائی و ابن ماجة عن ابی هریرة.

و «شکال» این است که در پای راست یا دست چپ اسب، سفیدی باشد؛ یا در دست راست و پای چپش هر دو، سفیدی باشد، در تفسیر صحیح مسلم، شکال این چنین بیان شده و این یکی از اقوال در معنای شکال است. و ابو عبیده و بیشتر لغت شناسان عرب گفته­اند: که شکال یعنی اسبی که سه تا از دست و پاهایش سفیدی داشته باشد و یکی آزاد و بدون سفیدی باشد. و این تشبیه است به شکال (بند) که غالبا به سه تا از دست و پای اسب بسته می­شود، ابن درید گفته: شکال یعنی اسبی که در یک پا و یک دستش سفیدی هست؛ حال اگر یکی راست و یکی چپ باشد، می­گویند: شکال مخالف، و برخی گفته­اند: شکال سفیدی دو پاست، و برخی دیگر گفته­اند: سفیدی دو دست است.

علماء گفته­اند: علّت کراهت حضرت از این نوع اسب، این است که شباهت به اسبی دارد که سه دست و پایش با بند بسته شده است. و برخی احتمال داده­اند که آن حضرت، بعضی از نمونه­های این نوع اسب را تجربه نموده و در آن نجابتی نبوده است. بعضی دیگر از علماء گفته­اند: در صورتی که این اسب، پیشانی سفید باشد، رفع کراهت از آن می­شود؛ زیرا دیگر شباهتی به شکال ندارد .

نسائی روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از زنان، چیزی را بیشتر از اسب دوست نمی­داشت. و ثعلبی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده که فرمود: هیچ اسبی نیست مگر اینکه در هر سپیده دم به او اجازه داده می­شود که این گونه خدا را بخواند: «بار خدایا هر آدمی­زاده­ای که مرا به او عطا کردی و مِلک او قرار دادی، مرا محبوب ترین مال و اهلش قرار بده.»

ص: 181

و الشکال أن یکون الفرس فی رجله الیمنی بیاض أو فی یده الیسری (1) أو فی یده الیمنی و رجله الیسری بیاض کذا وقع فی تفسیر صحیح مسلم و هذا أحد الأقوال فی الشکال و قال أبو عبیدة و جمهور أهل اللغة و العرب أن یکون (2) منه ثلاث قوائم محجلة و واحدة مطلقة تشبیها بالشکال الذی یشکل به الخیل فإنه یکون فی ثلاث قوائم غالبا و قال ابن درید هو أن یکون محجلا فی شق واحد فی یده و رجله فإن کان مخالفا قیل شکال مخالف و قیل الشکال بیاض الرجلین و قیل بیاض الیدین.

قال العلماء و إنما کرهه لأنه علی صورة المشکول و قیل یحتمل أن یکون جرب ذلک الجنس فلم تکن فیه نجابة و قال بعض العلماء فإذا کان مع ذلک أغر زالت الکراهة له بزوال شبه الشکال (3).

وَ رَوَی النَّسَائِیُّ عَنْ أَنَسٍ (4): أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ بَعْدَ النِّسَاءِ مِنَ الْخَیْلِ.

إسناده جید.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ فَرَسٍ إِلَّا وَ یُؤْذَنُ لَهُ عِنْدَ کُلِّ فَجْرٍ(5)

اللَّهُمَّ مَنْ خَوَّلْتَنِی مِنْ بَنِی آدَمَ وَ جَعَلْتَنِی لَهُ فَاجْعَلْنِی أَحَبَّ مَالِهِ وَ أَهْلِهِ إِلَیْهِ (6).

ص: 181


1- 1. فی المصدر: و فی یده الیسری.
2- 2. فی المصدر: اهل اللغة و الغریب هو أن یکون.
3- 3. فی المصدر: لزوال شبهه بالشکال.
4- 4. ذکر فی المصدر اسناده و ترکه المصنّف للاختصار.
5- 5. فی المصدر: عند کل فجر بدعوة یدعو بها.
6- 6. فی المصدر: و خولتنی له فاجعلنی أحبّ اهله و ماله إلیه.

از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله درباره آیه: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِالَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون»(1) سؤال شد که آن­ها چه کسانی هستند؟ فرمود: صاحبان اسب. سپس فرمود: و کسی که برای او خرج کند، مانند کسی است که دست خود را برای دادن صدقه، گشوده و نمی­بندد، و بول و سرگین آن اسب­ها در قیامت چون مُشک پاکیزه است.(2)

و گفت: «فرس» مفرد خیل و جمع آن «أفراس» است، و برای نر و ماده به کار می­رود و اصل فرس برای مؤنث بوده [ولی در استعمال کنونی مذکّر را هم شامل است]، و ابن جنّی و فرّاء، واژه «فرسة» را نیز نقل کرده­اند و تصغیر فرس، فُرَیس است، ولی اگر فقط مقصودت مؤنّث باشد، باید «فُرَیسة» بگویی، و واژه فرس برگرفته از واژه افتراس به معنای درندگی است، چرا که اسب از شدّت سرعت، گویا زمین را می­درد. و فارس یعنی سوار بر اسب، مانند لابن و تامر به معنای دارنده لبن و تمر، و ابو داود و حاکم از ابی هریره آورده­اند که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ماده اسب را فرس می­نامید.

ابن سکّیت گفته: فارس به کسی گفته می­شود که سوار بر حیوان سُم دار یعنی اسب یا استر یا خر شود، و اسب از همه حیوانات به انسان شبیه­تر است؛ زیرا در او صفات پسندیده­ای همچون کرامت، شرافت نفس و بلندهمّتی یافت می­شود، عرب می­پندارد که او در ابتدا حیوانی وحشی بود و نخستین کسی که آن را رام کرد و سوارش شد اسماعیل علیه السّلام بود،

ص: 182


1- . بقره / 274
2- . حیاة الحیوان 1 : 223 - 224

وَ فِی طَبَقَاتِ ابْنِ سَعْدٍ بِسَنَدِهِ عَنْ غَرِیبٍ (1) الْمُلَیْکِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (2) مَنْ هُمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَصْحَابُ الْخَیْلِ (3) ثُمَّ قَالَ الْمُنْفِقُ عَلَی الْخَیْلِ کَالْبَاسِطِ یَدَیْهِ (4) بِالصَّدَقَةِ لَا یَقْبِضُهَا وَ أَبْوَالُهَا وَ أَرْوَاثُهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذَکِیِّ الْمِسْکِ (5).

و قال الفرس واحد الخیل و الجمع أفراس الذکر و الأنثی فی ذلک سواء و أصله التأنیث و حکی ابن جنی و الفراء فرسة و تصغیر الفرس فریس و إن أردت الأنثی خاصة لم تقل إلا فریسة بالهاء و لفظها مشتق من الافتراس کأنها تفترس الأرض لسرعة مشیها(6)

و راکب الفرس فارس و هو مثل لابن و تامر و روی أبو داود و الحاکم عن أبی هریرة أن النبی صلی الله علیه و آله کان یسمی الأنثی من الخیل فرسا.

قال ابن السکیت یقال لراکب ذی الحافر من فرس أو بغل أو حمار فارس.

و الفرس أشبه الحیوان بالإنسان لما یوجد فیه من الکرم و شرف النفس و علو الهمة و تزعم العرب أنه کان وحشیا و أول من ذلله و رکبه إسماعیل علیه السلام و من

ص: 182


1- 1. فیه تصحیف و الصحیح:« عریب» بالمهملة، ترجمه ابن الأثیر فی أسد الغابة 3: 407 قال: عریب أبو عبد اللّه الملیکی عداده فی أهل الشام قال البخاری: قیل: له صحبة اهل ثمّ ذکر الحدیث الوارد فی تفسیر الآیة عنه. أقول: هو بضم العین مصغرا.
2- 2. البقرة: 274.
3- 3. فی المصدر: هم أصحاب الخیل.
4- 4. فی المصدر: یده.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 223 و 224.
6- 6. فی المصدر: بسرعة مشیها.

و برخی از اسب­ها [آن چنان با ادب هستند که] تا سوارش بر پشت آن­ها نشسته، بول و سرگین نمی کند، و بعضی از آن­ها صاحب خود را می­شناسد و نمی­گذارد غیر او سوارش شود. و سلیمان علیه السّلام اسب­هایی بال دار داشت، و اسب دو نوع است: عتیق اسبی است که پدر و مادرش هر دو عربی هستند و به معنای ارجمند و گرامی و برگزیده از هر چیز است.

و زمخشری در تفسیر سوره انفال گفته: در حدیث است که شیطان به صاحب اسب عتیق و به خانه ای که در آن اسب عتیق باشد، نزدیک نمی­شود، و در کتاب الخیل آمده که: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شیطان در خانه ای که در آن اسب عتیق باشد، کسی را دیوانه نمی­کند.

و از سلیمان بن موسی روایت شده: که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره آیه: «وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ»(1){و [دشمنان] دیگری را به غیر از ایشان که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد.} فرمود: آن دشمنان دیگری که شما آن­ها را نمی­شناسید، جنّیان هستند، که در خانه ای که در آن اسب عتیق هست، وارد نمی شوند.

ابن عبد البرّ در تمهید خود گفته: اسب عتیق در نزد ما، اسب قوی و با نشاط است، و صاحب العین گفته: اسب پیشتاز است.

و در مستدرک الوسائل: از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: هیچ اسب عربی نیست مگر اینکه در هر روز به او دو بار اجازه داده می­شود که این گونه خدا را بخواند:

ص: 183


1- . انفال / 60

الخیل ما لا یبول و لا یروث ما دام علیه راکبه (1)

و منها ما یعرف صاحبه و لا یمکن غیره من رکوبه و کان لسلیمان علیه السلام خیل ذوات أجنحة و الخیل جنسان (2) عتیق و هجین (3)

فالعتیق ما أبواه عربیان و العتیق الکریم من کل شی ء و الخیار من کل شی ء.

قَالَ 17 الزَّمَخْشَرِیُ (4) فِی الْحَدِیثِ: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَقْرَبُ صَاحِبَ فَرَسٍ عَتِیقٍ وَ لَا دَاراً فِیهَا فَرَسٌ عَتِیقٌ.

وَ فِی کِتَابِ الْخَیْلِ، أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَخْبُلُ أَحَداً فِی دَارٍ فِیهَا فَرَسٌ عَتِیقٌ.

وَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُوسَی (5) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ (6) قَالَ هُمُ الْجِنُّ لَا یَدْخُلُونَ بَیْتاً فِیهَا فَرَسٌ عَتِیقٌ.

قال ابن عبد البر فی التمهید الفرس العتیق هو الفاره عندنا.

و قال صاحب العین هو السابق.

و فی المستدرک من حدیث معاویة بن حدیج بالحاء المهملة المضمومة و الدال المهملة المفتوحة و بالجیم فی آخره و هو الذی أحرق محمد بن أبی بکر بمصر

عَنْ أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ فَرَسٍ عَرَبِیٍّ إِلَّا یُؤْذَنُ لَهُ کُلَّ یَوْمٍ بِدَعْوَتَیْنِ یَقُولُ

ص: 183


1- 1. فی المصدر: ما دام راکبه علیه.
2- 2. فی المصدر: و الخیل نوعان.
3- 3. أسقط المصنّف من هنا ما ذکره سابقا من الفرق بین الفرس و البرذون.
4- 4. فی المصدر: قال الزمخشریّ فی تفسیر سورة الأنفال: و فی الحدیث.
5- 5. فی المصدر: سلیمان بن یسار.
6- 6. الأنفال: 60.

«بار خدایا هر آدمی­زاده­ای که مرا به او عطا کردی، مرا محبوب ترین مال و اهلش قرار بده.» و سپس گفته: این حدیثی صحیح الاسناد است.

و این حدیث ماجرایی دارد که نسائی در کتاب «الخیلِ» سنن خود آورده و گفته: معاویة بن حدیج گوید: پس از فتح مصر، هر دسته­ای از مردم، مکانی داشتند که اسب­های خود را در آن به خاک می­غلطاندند، و معاویه بر ابوذر گذر کرد در حالی که اسبش را به خاک می­غلطاند. به او سلام کرد و گفت: ای ابوذر، این چه اسبی است؟ پاسخ داد: این اسبی است که دعایش مستجاب است. گفت: آیا اسب هم دعا می­کند و دعایش مستجاب می­شود؟ گفت: آری، هیچ شبی نیست مگر اینکه اسب­ در آن پروردگارش را می­خواند و می­گوید: پروردگارا، تو مرا زیر فرمان آدمیزاده آوردی و روزی­ام را در دست او قرار دادی، پس مرا در نزد او از مال و اهلش محبوب­تر قرار بده، و دعای برخی از آن­ها مستجاب، و دعای برخی دیگر غیر مستجاب است، امّا این اسب من دعایش مستجاب است.

و حاکم نیشابوری از عقبة بن عامر نقل کرده که: هرگاه خواستی به جهاد روی، اسب تیره­ای که سه دست و پایش سفید، ولی دست راستش بدون سفیدی باشد، بخر تا غنیمت بدست آوری و سالم بمانی. سپس حاکم گفته: این حدیث بر اساس مبنای مسلم صحیح است.

و «هجین» اسبی است که پدرش عربی و مادرش عجمی باشد، و «مُقرِف» عکس آن است، و در انسان نیز عتیق و هجین همین معنا را دارند.

و در کُتُبی که درباره احادیث مشکل تألیف شده از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله منقول است که: «خدا مرد نیرومند مُبدِئ مُعید که بر اسب مُبدِئ مُعید سوار است، را دوست دارد»، یعنی کسی که پیوسته به جهاد می­رود و بازمی­گردد و امور جنگی را مرحله به مرحله تجربه می کند، و اسب مُبدِئ مُعید اسبی است که صاحبش بار­ها با او به جهاد رفته است. و برخی گفته­اند: اسبی است که تمرین و تأدیب شده تا آنکه فرمانبر صاحبش گردیده است.

و در حدیث صحیح آمده که: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله سوار بر اسب ابی طلحه شد که بیماری جَرَب داشت و فرمود: به راستی ما آن را دریایی یافتیم.

ص: 184

اللَّهُمَّ کَمَا خَوَّلْتَنِی مَنْ خَوَّلْتَنِی فَاجْعَلْنِی مِنْ أَحَبِّ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ إِلَیْهِ.

ثم قال صحیح الإسناد.

و لهذا الحدیث قصة ذکرها النسائی فی کتاب الخیل من سننه فقال قال أبو عبیدة قال معاویة بن حدیج لما افتتحت مصر کان لکل قوم مراغة یمرغون فیها دوابهم فمر معاویة بأبی ذر و هو یمرغ فرسا له فسلم علیه ثم قال یا أبا ذر ما هذا الفرس.

قال هذا فرس لا أراه إلا مستجاب الدعاء قال و هل تدعو الخیل و تجاب قال نعم لیس من لیلة إلا و الفرس یدعو فیها ربه فیقول رب إنک سخرتنی لابن آدم و جعلت رزقی فی یده فاجعلنی أحب إلیه من أهله و ولده فمنها المستجاب و منها غیر المستجاب و لا أری فرسی هذا إلا مستجابا.

و رَوَی الْحَاکِمُ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ عَامِرٍ مَرْفُوعاً: قَالَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَغْزُوَ فَاشْتَرِ فَرَساً أَدْهَمَ مُحَجَّلًا طُلُقَ الْیُمْنَی فَإِنَّکَ تَغْنَمُ وَ تَسْلَمُ.

ثم قال صحیح علی شرط مسلم.

و الهجین الذی أبوه عربی و أمه عجمیة و المقرف بضم المیم و إسکان القاف و بالراء المهملة و بالفاء فی آخره عکسه و کذلک فی بنی آدم.

وَ فِی کُتُبِ الْغَرِیبِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الرَّجُلَ الْقَوِیَّ الْمُبْدِئَ الْمُعِیدَ عَلَی الْفَرَسِ الْمُبْدِئِ الْمُعِیدِ.

أی الذی أبدأ فی غزوة و أعاد فغزا مرة أخری بعد مرة أی جرب الأمور طورا بعد طور و الفرس المبدئ المعید الذی غزا علیه صاحبه مرة بعد أخری و قیل هو الذی قد ریض و أدب فصار طوع راکبه.

وَ فِی الصَّحِیحِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَکِبَ فَرَساً مَعْرُوراً(1) لِأَبِی طَلْحَةَ وَ قَالَ إِنْ وَجَدْنَاهُ لَبَحْراً.

ص: 184


1- 1. أی فرسا جربا.

و در فائق آمده که: یک بار مردم مدینه از دشمن به هراس افتادند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله سوار اسب لُختی شد و به دنبال آن­ها تاخت و هنگامی که برگشت فرمود: به راستی ما آن را دریایی یافتیم.

حمّاد بن سلمه گوید: این اسب، اسب کُندی بود، امّا وقتی آن حضرت این کلام را فرمود، پیشتاز شد، به گونه­ای که هیچ اسبی به آن نمی­رسید.

نسایی و طبرانی از جعیل اشجعی نقل کرده­اند که گفته: با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در یکی از جنگ­ها از شهر خارج شدم در حالی که سوار بر اسب لاغری بودم. من در آخر جمعیّت بودم که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به من رسید و فرمود: ای صاحب اسب، حرکت کن، گفتم: ای رسول خدا، این اسب لاغر و ناتوان است، پس آن حضرت عصایی که در دست داشت بالا آورد و به او زد و فرمود: بار خدایا، او را برای صاحبش مبارک گردان، و آن گاه دیدم که دیگر توان کنترل اسب در دست من نیست، تا اینکه به جلو جمعیّت رسیدم. و از نتاج و کُرّه­های او دوازده هزار نصیب من شد.

و از خالد بن ولید روایت شده که در جنگ به جز بر مادیان سوار نمی­شد، چون کم شیهه می­کشید.

و ابن محیریز گفته: اصحاب دوست داشتند که در جنگ­ها سوار بر اسب نر و در شبیخون­ها و غارت­ها سوار بر اسب ماده شوند.

و ابن حبان در صحیحش از ابی کبشه انصاری به نام اصرم بن سعد آورده که نزد ابن عامر هوزنی رفت و گفت: اسب نر خود را به من بده تا بر اسب ماده خود بیندازم تا بچّه دار شود که من از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که

ص: 185

وَ فِی الْفَائِقِ: أَنَّ أَهْلَ الْمَدِینَةِ فَزِعُوا مَرَّةً فَرَکِبَ صلی الله علیه و آله فَرَساً عُرْیاً وَ رَکَضَ فِی آثَارِهِمْ فَلَمَّا رَجَعَ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنْ وَجَدْنَاهُ لَبَحْراً.

قال حماد بن سلمة کان هذا الفرس بطیئا فلما قال صلی الله علیه و آله هذا القول صار سابقا لا یلحق.

وَ رَوَی النَّسَائِیُّ وَ الطَّبَرَانِیُّ مِنْ حَدِیثِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ أَخِی سَالِمِ بْنِ أَبِی الْجَعْدِ عَنْ جُعَیْلٍ الْأَشْجَعِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ وَ أَنَا عَلَی فَرَسٍ عَجْفَاءَ فَکُنْتُ فِی آخِرِ النَّاسِ فَلَحِقَنِی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ سِرْ یَا صَاحِبَ الْفَرَسِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ

اللَّهِ إِنَّهَا فَرَسٌ عَجْفَاءُ ضَعِیفَةٌ فَرَفَعَ صلی الله علیه و آله بِمِخْصَرَةٍ(1)

کَانَتْ مَعَهُ فَضَرَبَهَا بِهَا وَ قَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَهُ فِیهَا فَلَقَدْ رَأَیْتُنِی مَا أَمْلِکُ رَأْسَهَا حَتَّی صِرْتُ مِنْ قُدَّامِ الْقَوْمِ وَ لَقَدْ بِعْتُ مِنْ بَطْنِهَا بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً.

وَ رُوِیَ عَنْ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ: أَنَّهُ کَانَ لَا یَرْکَبُ فِی الْقِتَالِ إِلَّا الْإِنَاثَ لِقِلَّةِ صَهِیلِهَا.

و قال ابن محیریز کان الصحابة یستحبون ذکور الخیل عند الصفوف و إناث الخیل عند البیات و الغارات.

وَ قَالَ ابْنُ حِبَّانَ فِی صَحِیحِهِ عَنِ ابْنِ عَامِرِ الْهَوْزَنِیِ (2)

عَنْ أَبِی کَبْشَةَ الْأَنْمَارِیِّ وَ اسْمُهُ أَصْرَمُ بْنُ سَعْدٍ(3): أَنَّهُ أَتَاهُ فَقَالَ أَطْرِقْنِی فَرَسَکَ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 185


1- 1. فی المصدر:« مخفقة» أقول: المخفقة: الدرة یضرب بها، و قیل: سوط من خشب. و المخصرة: شی ء کالسوط یتوکا علیه کالعصا.
2- 2. الهوزنی بفتح الهاء و سکون الواو و فتح الزای نسبة الی هوزن بن عوف بن عبد شمس بن وائل بن الغوث، بطن من ذی الکلاع من حمیر.
3- 3. هکذا فی النسخ و فی المصدر:« اسمه عمرو بن سعد» قال ابن حجر فی التقریب 607: أبو کبشة الانماری هو سعید بن عمرو، أو عمرو بن سعید، و قیل: عمر، أو عامر بن سعد، صحابی نزل الشام.

می­فرمود: هرکس اسب نری را به مادیان بیندازد و نتاجی آورد، ثواب هفتاد اسب دارد که مجاهد بر آن­ها در راه خدا سوار شود، و اگر نتاجی نیاورد ثواب یک اسب دارد که بر آن در راه خدا مجاهدی را سوار کرده است. و در طبیعت اسب تکبر و خود خواهی و شادمانی خود به خود و مهرورزی با صاحب خود است و از اخلاق او که دلالت بر بزرگی نفس و کرامت آن می کند؛ این است که پس مانده دیگری را نمی خورد، و از همت بلند او این است که میر آخر اسب مروان، اشقر بی اجازه او بر آن وارد نمی شد و او توبره را پیش او تکان می داد و اگر اسب شیهه می کشید نزد او می رفت و اگر بدون شیهه اسب، نزدش می رفت به او می تاخت. و اسب ماده پر شهوت است و به خاطر همین نر غیر از جنس و نوع خود را می پذیرد.

جاحظ می گوید: حیض بر مادیان عارض می شود ولی کم است و نریان در پایان چهار سالگی به مادیان می تواند بپرد، و بسا تا نود سال عمر می کند و اسب مثل آدم ها خواب می بیند و در طبیعت او این گونه است که آب تیره مینوشد و اگر زلال باشد تیره می کند، و به غضبناک نگاه کردن توصیف می شود و چون به دنبال گرگ بدود و سم بر جای پای او بگذارد پاهایش بی حس می شود تا حدی که نمی تواند حرکت نماید و از پوستش دود خارج می شود .

جوهری گفته است: گفته می شود برای اسب طحال نیست و این کنایه برای سرعت و حرکت اوست همان طور که گفته می شود: شتر مرارت ندارد یعنی جسارت ندارد. ابی عبید و ابی زید گفته اند: اسب طحال ندارد و شتر مرارت ندارد و انسان ستمکار مغز ندارد. ابوزید گفته است: همچین پرنده های آبی و ماهیان دریا نه زبان دارند و نه مغز و ماهی شش ندارد و نفس نمی کشد برای اینکه هر شش داری نفس می کشد.

و از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که اگر خوبی باشد در سه چیز است: زن، خانه و اسب.

و در روایتی است که شومی در سه چیز است: زن، خانه و اسب.

و در روایتی شومی در چهار چیز است: زن، خانه، خادم و اسب.

ص: 186

یَقُولُ مَنْ أَطْرَقَ فَرَساً فَعَقَبَ لَهُ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ سَبْعِینَ فَرَساً حَمَلَ عَلَیْهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ إِنْ لَمْ یَعْقُبْ لَهُ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ فَرَسٍ حَمَلَ عَلَیْهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

و فی طبع الفرس الزهو و الخیلاء و السرور بنفسه و المحبة لصاحبه و من أخلاقه الدالة علی شرف نفسه و کرمه أنه لا یأکل بقیة علف غیره و من علو همته أن أشقر مروان کان سائسه لا یدخل علیه إلا بإذن و هو أن یحرک له المخلاة فإن حمحم دخل و إن دخل و لم یحمحم شد علیه و الأنثی من الخیل ذات شبق شدید و لذلک تطیع الفحل من غیر نوعها و جنسها.

قال الجاحظ و الحیض یعرض للإناث منهن و لکنه قلیل و الذکر ینزو إلی تمام أربع سنین و ربما عمر إلی التسعین و الفرس یری المنامات کبنی آدم و فی طبعه أنه لا یشرب الماء إلا کدرا فإذا أراه صافیا کدرة و یوصف بحدة البصر و إذا وطئ علی أثر الذئب خدرت قوائمه حتی لا یکاد یتحرک و یخرج الدخان من جلده.

قال الجوهری و یقال إن الفرس لا طحال له و هو مثل لسرعته و حرکته کما یقال البعیر لا مرارة له أی لا جسارة له و عن أبی عبیدة و أبی زید قالا الفرس لا طحال له و لا مرارة للبعیر و الظلیم لا مخ له قال أبو زید و کذلک طیر الماء و حیتان البحر لا ألسنة لها و لا أدمغة و السمک لا رئة له و لذلک لا یتنفس و کل ذی رئة یتنفس.

وَ رَوَوْا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنْ یَکُنِ الْخَیْرُ فِی شَیْ ءٍ فَفِی ثَلَاثٍ الْمَرْأَةِ وَ الدَّارِ وَ الْفَرَسِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: الشُّومُ فِی ثَلَاثٍ الْمَرْأَةِ وَ الدَّارِ وَ الْفَرَسِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: الشُّومُ فِی الربع [أَرْبَعٍ] ... وَ الْخَادِمِ وَ الْفَرَسِ (1).

ص: 186


1- 1. فی المصدر: و فی روایة: الشوم فی أربع: المرأة و الدار و الفرس و الخادم.

و علماء در تفسیر آن اختلاف دارند و برخی گفته اند: منظور بیان عقیده مردم است و این از عائشه نقل شده است که می گوید: ابو هریره همه حدیث را ضبط نکرده است، زیرا او نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد که می فرمود: خدا یهود را بکشد که می گویند: شومی در سه چیز است تا آخر و او آخر حدیث را شنید و ابتدای حدیث را که نقل قول یهود بود؛ نشنید.

طایفه ای می گویند: حدیث حمل بر ظاهر خود است زیرا گاهی خداوند سکونت در خانه ای را سبب ضرر و هلاکت قرار می دهد و همچنین گاهی هلاکت را به قضا و قدر خود نزد خادم و اسب قرار می دهد.

خطّابی و بسیاری می گویند: آن در معنای استثنا از طیره و فال بد زدن است یعنی از فال بد زدن نهی شده ایم مگر این که خانه ای باشد که از سکونت در آن کراهت دارد یا زن یا خادم یا اسبی است که از همنشینی با آن ها کراهت دارد که در این صورت از آن ها با با فروش و امثال آن و از زن با طلاق دادن جدا شود.

برخی گفته اند: شومی خانه تنگ بودن آن و داشتن همسایه بد است و شومی زن نزاییدن و بد زبانی و در معرض تهمت قرار گرفتن است و شومی اسب این است که با آن جهاد نشود .

و گفته اند: شومی اسب، توقف کردن و راه نرفتن آن و گران بودن قیمت آن است، و شومی خادم، بد اخلاقی و متعهد نبودن به اموری که به او سپرده می شود است. و برخی گفته اند: مقصود از شومی در اینجا ناسازگاری او است. و برخی از بی دین ها با این حدیث به حدیث نفی طیره و فال بد زدن اشکال وارد کرده اند و ابن قتیبه و دیگران پاسخ داده اند که این حدیث تخصیص زننده حدیث نفی طیره است.

ص: 187

و اختلف العلماء فیه فقیل معناه علی اعتقاد الناس فی ذلک (1)

وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ عَائِشَةَ(2) قَالَتْ: لَمْ یَحْفَظْ أَبُو هُرَیْرَةَ لِأَنَّهُ دَخَلَ وَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَاتَلَ اللَّهُ الْیَهُودَ یَقُولُونَ الشُّومُ فِی ثَلَاثٍ إلخ فَسَمِعَ آخِرَ الْحَدِیثِ وَ لَمْ یَسْمَعْ أَوَّلَهُ.

و قال طائفة هی علی ظاهرها فإن الدار قد یجعل الله سکناها سببا للضرر و الهلاک و کذلک الفرس و الخادم (3) قد یجعل الله الهلاک عندهما(4) بقضاء الله و قدره.

و قال الخطابی و کثیرون هو فی معنی الاستثناء من الطیرة أی الطیرة منهی عنها إلا أن یکون له دار یکره سکناها أو امرأة یکره صحبتها أو فرس أو خادم (5)

فلیفارق الجمیع بالبیع و نحوه و طلاق المرأة.

و قال آخرون شوم الدار ضیقها و سوء جیرانها و شوم المرأة عدم ولادتها و سلاطة لسانها و تعرضها للریب و شوم الفرس أن لا یغزی علیها.

و قیل حرانها(6) و غلاء ثمنها و شوم الخادم سوء خلقه و قلة تعهده لما فوض إلیه و قیل المراد بالشوم هنا عدم الموافقة و اعترض بعض الملحدة بحدیث لا طیرة علی هذا و أجاب ابن قتیبة و غیره بأن هذا مخصوص من حدیث طیرة(7)

ص: 187


1- 1. زاد فی المصدر: لا انه خبر من النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن اثبات الشوم.
2- 2. زاد فی المصدر: ففی مسند ابی داود الطیالسی عنها انه قیل لها: ان ابا هریرة یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: الشوم فی ثلاث: المرأة و الدار و الفرس فقالت عائشة.
3- 3. فی المصدر: و کذلک المرأة و الفرس و الخادم.
4- 4. فی المصدر: عند وجودهم.
5- 5. فی المصدر: أو فرس أو خادم یکره اقامتهما.
6- 6. حرن الفرس: وقف و لم ینقد.
7- 7. فی المصدر: من حدیث لا طیرة.

یعنی طیره ای جز در این سه مورد نیست.

دمیاطی با سندی از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است که برکت در سه چیز است: اسب، زن و خانه.

یوسف راوی حدیث گفته: از ابن عیینه این حدیث را پرسیدم و او گفت: من از زهری معنی آن را پرسیدم و او گفت: من از سالم پرسیدم و سالم گفت:از عبد اللَّه بن عمر پرسیدم، و او گفت: من از پیغمبر صلی الله علیه و آله پرسیدم و آن حضرت فرمود: اسب لگد زن، شوم است، زنی که شوهر دیگری داشته و آن را به رخ شوهر کنونی کشد و تمجید کند؛ شوم است و خانه ای که دور از مسجد است و بانگ اذان و اقامه در آن شنیده نشود؛ شوم است و اگر این گونه نباشند؛ مبارک هستند.(1)

و گفته است: قاطر ترکیبی از اسب و خر است و صلابت خر و درشتی اندام اسب را دارد و همچنین صدای آن از شیهه اسب و عرعر خر متولد می شود و عقیم است و نمی زاید ولی در تاریخ ابن بطریق آمده است که در حوادث سال 444 در نابلس استری زایید.

و بدترین اخلاق این است که از ریشه های متضاد و خوی های جدا از هم و از عناصر دور از هم درست شده باشد و اگر نر، خر باشد بیشتر به اسب شبیه است، و اگر نر، اسب باشد بیشتر به خر شبیه است، و شگفت این است که هر عضو از آن را که فرض کنی، بین اسب و خر است و اخلاقش میانه آن ها است نه هوش اسب را دارد و نه کندی خر را دارد.

و گفته می شود: اولین کسی که استر را به دنیا آورد؛ قارون بود .

و صبر خر و نیروی اسب را دارد و به بدخوی بودن توصیف می شود و همچنین به متلون بودن به خاطر

ص: 188


1- . حیاة الحیوان 2 : 146- 150

أی لا طیرة إلا فی هذه الثلاثة

قَالَ الدِّمْیَاطِیُّ رَوَیْنَا بِالْإِسْنَادِ الصَّحِیحِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی الْقَطَّانِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْبَرَکَةُ فِی ثَلَاثٍ فِی الْفَرَسِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الدَّارِ.

قَالَ یُوسُفُ سَأَلْتُ ابْنَ عُیَیْنَةَ عَنْ مَعْنَی هَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ سُفْیَانُ سَأَلْتُ عَنْهُ الزُّهْرِیَّ فَقَالَ الزُّهْرِیُّ سَأَلْتُ عَنْهُ سَالِماً فَقَالَ سَالِمٌ سَأَلْتُ عَنْهُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فَقَالَ (1): سَأَلْتُ عَنْهُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِذَا کَانَ الْفَرَسُ ضَرُوباً فَهُوَ مَشُومٌ وَ إِذَا کَانَتِ الْمَرْأَةُ قَدْ عَرَفَتْ زَوْجاً غَیْرَ زَوْجِهَا فَحَنَّتْ إِلَی الزَّوْجِ الْأَوَّلِ فَهِیَ مَشُومَةٌ وَ إِذَا کَانَتِ الدَّارُ بَعِیدَةً عَنِ الْمَسْجِدِ لَا یُسْمَعُ فِیهَا الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ فَهِیَ مَشُومَةٌ وَ إِذَا کُنَّ بِغَیْرِ هَذَا الْوَصْفِ (2)

فَهُنَّ مُبَارَکَاتٌ (3).

و قال البغل مرکب من الفرس و الحمار و لذلک صار له صلابة الحمار و عظم آلات الخیل و کذلک شحیجه أی صوته تولد(4) من صهیل الفرس و نهیق الحمار و هو عقیم لا یولد لکن فی تاریخ ابن البطریق فی حوادث سنة أربع و أربعین و أربعمائة أن بغلة بنابلس ولدت.

و شر الطباع ما تجاذبته الأعراق المتضادة و الأخلاق المتباینة و العناصر المتباعدة و إذا کان الذکر حمارا یکون شدید الشبه بالفرس و إذا کان الذکر فرسا یکون شدید الشبه بالحمار و من العجب أن کل عضو فرضته منه یکون بین الفرس و الحمار و کذلک أخلاقه لیس له ذکاء الفرس و بلادة الحمار.

و یقال إن أول من أنتجها قارون.

و له صبر الحمار و قوة الفرس و یوصف برداءة الأخلاق و التلون لأجل

ص: 188


1- 1. فی المصدر: فقال عبد اللّه بن عمر.
2- 2. فی المصدر: بغیر هذه الصفات.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 146- 150.
4- 4. فی المصدر: مولد.

ترکیب شدن از دو جنس، ولی با این وجود راه نما به راهی است که یک بار از آن رفته باشد و به همین خاطر مرکب شاهان در سفرهای آن ها است، و کارگزار مستمندان در قضای حاجت آن ها است و حمل کننده بارهای سنگین است و بر دوام آن شکیبا است و از این رو سروده شده است: مرکب قاضی و امام عادل و سید و عالم و بزرگ و زن و مرد است.

و ابن عساکر در تاریخ دمشق از علی بن ابی طالب علیه السّلام روایت کرده که استرها تولید مثل می کردند و در هیزم کشی برای آتش ابراهیم خلیل الرحمن از همه بارکش ها سریع تر می رفتند. پس آن حضرت آن ها را نفرین کرد و از این رو خداوند نسل آن ها را برید.

و از اسحاق بن حماد بن ابی حنیفه نقل است که ما یک آسیابان رافضی داشتیم که دو استر داشت و یکی از آن ها را ابی بکر و دیگری را عمر نامیده بود یکی از آن ها او را پرت کرد و کشت و خبر به جدم ابو حنیفه رسید، گفت: بنگرید کدام او را پرت کرده است باید همان عمر نام باشد، و آن را چنان یافتند.

و در کامل ابن عدی است از انس که پیغمبر صلی الله علیه و آله سوار استری شد و او از راه برگشت، پس آن را نگه داشت و به مردی فرمود: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» بر آن بخواند، پس آرام شد.

ص: 189

الترکیب لکنه یوصف مع ذلک بالهدایة فی کل طریق یسلکه مرة واحدة و هو مع ذلک مرکب الملوک فی أسفارها و قعیدة الصعالیک فی قضاء أوطارها مع احتماله الأثقال و صبره علی طول الأنقال و لذلک یقال:

مرکب قاض و إمام عدل***و سید و عالم و کهل.

یصلح للرجل و غیر الرجل (1).

وَ رَوَی ابْنُ عَسَاکِرَ فِی تَارِیخِ دِمَشْقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: أَنَّ الْبِغَالَ کَانَتْ تَتَنَاسَلُ وَ کَانَتْ أَسْرَعَ الدَّوَابِّ فِی نَقْلِ الْحَطَبِ لِنَارِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ فَدَعَا عَلَیْهَا فَقَطَعَ اللَّهُ نَسْلَهَا.

و عن إسحاق بن (2) حماد بن أبی حنیفة أنه قال کان عندنا طحان رافضی له بغلان سمی أحدهما أبا بکر و الآخر عمر فرمحه أحدهما فقتله فأخبر جدی أبو حنیفة بذلک فقال انظروا الذی رمحه فهو الذی سماه عمر فوجدوه کذلک.

وَ فِی کَامِلِ ابْنِ عَدِیٍّ عَنْ أَنَسٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَکِبَ بَغْلَةً فَحَادَتْ (3) بِهِ فحسبها [فَحَبَسَهَا] وَ أَمَرَ رَجُلًا أَنْ یَقْرَأَ عَلَیْهَا قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ فَسَکَنَتْ.

وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ وَ النَّسَائِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زفیرٍ النَّافِعِیِ (4) الْمِصْرِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام

ص: 189


1- 1. فی المصدر: و عالم و سید و کهل یصلح للرحل و غیر الرحل.
2- 2. فی المصدر:« إسماعیل بن حماد» و هو الصحیح راجع التقریب: 42.
3- 3. أی مالت به.
4- 4. فی المخطوطة: النافعی( القافقی خ ل) و فی المصدر:« عبد اللّه بن زریر الغافقی المصری» و الصحیح هو الذی فی المصدر. قال ابن حجر فی التقریب: 266: عبد اللّه بن زریر بتقدیم الزای مصغرا، الغافقی المصری ثقة رمی بالتشیع مات سنة 80، أو بعدها.

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله استری هدیه داده شد و آن حضرت سوار بر آن شد اصحاب گفتند: اگر ما خر را به مادیان بپرانیم مانند این را به دست می­آوریم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا این کار را آن ها می کنند که نمی دانند.

ابن حبان گفته است: یعنی نمی دانند که از این کار نهی شده است. خطابی گفته: احتمال دارد معنا این باشد - و خدا داناتر است - که اگر خر را به مادیان بپرانند، سود بسیاری از اسب تعطیل می شود، و تعداد آن ها کم می شود و فایده آن قطع می گردد. با اینکه نیاز به اسب برای سوار شدن، مسابقه و تاختن و جستن است و بر آن با دشمن جنگیده می شود و با آن غنائم به دست آورده می شود و گوشت آن خوردنی است، و از غنائم همان طور که سهمی برای جنگجو است، سهمی هم برای اسب است. و استر هیچ کدام از این فضائل را ندارد. و پیغمبر صلی الله علیه و آله دوست دارد که تعداد اسب ها زیاد شود و نسل آن ها بیشتر شود برای منفعت و مصلحتی که در آن ها وجود دارد. و اگر اسب نر را به ماده الاغ بپرانند؛ احتمال دارد که داخل در نهی نشود مگر اینکه کسی حدیث را این گونه تأویل نماید که مراد از حدیث حفظ کردن اسب ها از ازدواج با خر و مخلوط شدن آب آن دو است تا حیوانی مرکب از دو نوع مختلف به وجود نیاید، چون اکثر جانداران دورگه از پدر و مادر خود دارای طبع خبیث تر و دارای شرارت بیشتری هستند مانند کفتار و مثل آن.

سپس قاطر حیوانی عقیم است که برای آن نه نسلی است و نه زیاد شدن و نه سرش را می برند و نه زکاتش را می دهند. سپس گفته است: ولی من این قول را قوی نمی دانم به خاطر این که خداوند متعال می فرماید: «وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَة»(1) {و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آن ها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد]}

ص: 190


1- . نحل / 8

قَالَ: أُهْدِیَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَغْلَةٌ فَرَکِبَهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام (1) لَوْ حَمَلْنَا الْحَمِیرَ عَلَی الْخَیْلِ لَکَانَتْ لَنَا مِثْلُ هَذِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ.

قال ابن حبان معناه الذین لا یعلمون النهی عنه قال الخطابی یشبه أن یکون المعنی فی ذلک و الله أعلم أن الحمیر إذا حملت علی الخیل تعطلت منافع الخیل و قل عددها و انقطع نماؤها و الخیل یحتاج إلیها للرکوب (2) و الرکض و الطلب و علیها یجاهد العدو و بها تحرز الغنائم و لحمها مأکول و یسهم للفرس کما یسهم للفارس و لیس للبغل شی ء من هذه الفضائل فأحب النبی صلی الله علیه و آله أن ینمو عدد الخیل و یکثر نسلها لما فیها من النفع و الصلاح فإذا کانت الفحول خیلا و الأمهات حمیرا فیحتمل أن لا یکون داخلا فی النهی إلا أن یتأول متأول أن المراد بالحدیث صیانة الخیل عن مزاوجة الحمیر و کراهة اختلاط مائها بمائها لئلا یکون منها الحیوان المرکب من نوعین مختلفین فإن أکثر الحیوان المرکب (3) من جنسین من الحیوان أخبث طبعا من أصولها التی تتولد منها و أشد شراسة کالسِّمْع و نحوه (4).

ثم إن البغل حیوان عقیم لیس لها نسل و لا نماء و لا یذکی و لا یزکی ثم قال و لا أری هذا الرأی طائلا فإن الله تعالی قال وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَةً(5)

ص: 190


1- 1. فی المصدر:« فقالوا: لو» أقول: ای أصحابه( ص).
2- 2. فی المصدر: للرکوب و العدد و الرکض.
3- 3. فی المصدر: فان أکثر الحیوانات المرکبة من نوعین.
4- 4. فی المصدر:« کالسمع و العسبار و نحوهما»: أقول: السمع بکسر فسکون: ولد الذئب من الضبع، و العسبار: ولد الذئب او ولد الضبع من الذئب.
5- 5. النحل: 8.

و استرها را هم ذکر کرده است و به وسیله آن ها بر ما منت گذاشته است، همان طور که با اسب ها و خر ها بر ما منت نهاده است. و آن را با نام مخصوص خود آورده است و ما را آگاه کرده است آنچه در آن از برطرف کردن نیازها و منفعت است و آنچه از اشیا که مکروه است؛ مذموم است و استحقاق مدح را ندارد و منت نهادن با آن واقع نمی شود و پیامبر صلی الله علیه و آله گاهی از استر استفاده می کرد و برای خود آن را نگه می داشت و در سفر و حضر بر آن سوار می شد و اگر مکروه بود آن را برای خود نگه نمی داشت و از آن استفاده نمی کرد.

زید بن ثابت می گوید: پیغمبر صلی الله علیه و اله سوار استری در نخلستان بنی نجار بود و ما همراهش بودیم و ناگاه استر از حرکت ایستاد و نزدیک بود آن حضرت را بیندازد، ناگهان شش قبر یا پنج قبر یا چهار قبر در آنجا بود و فرمود: چه کسی مرده های این گورها را می شناسد؟ مردی گفت: من می شناسم. فرمود: چه زمانی این ها مردند؟ آن مرد گفت: در حالی که بت پرست بودند؛ مردند. پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این امت در قبرهای خود گرفتار می شوند، اگر این گونه نبود که همدیگر را دفن کنید؛ البته از خداوند می خواستم که از عذاب قبر آنچه را که من می شنوم به شما هم بشنواند.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله با چهره کریم خود رو به سوی ما کردند و فرمود: از عذاب قبر به خداوند پناه ببرید. پس گفتند: از عذاب قبر به خداوند پناه می بریم. سپس فرمود: از هر فتنه آشکار یا نهان به خداوند پناه ببرید. پس گفتند: از هر فتنه آشکار یا نهان به خداوند پناه می بریم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: از فتنه دجال به خداوند پناه ببرید.پس گفتند: از فتنه دجّال به خداوند پناه می بریم.

و در مجمع اوسط طبرانی از انس نقل می کند که مسلمانان روز حنین فرار کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر استر شهباء خود که دُلدُل نام داشت؛ بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن فرمود: ای دلدل بخواب. پس استر شکم خود را به زمین چسباند تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله مشتی از

ص: 191

فذکر البغال و امتن علینا بها کامتنانه بالخیل و الحمیر و أفرد ذکرها بالاسم الخاص الموضوع لها و نبه علی ما فیها من الإرب و المنفعة و المکروه من الأشیاء مذموم لا یستحق المدح و لا یقع الامتنان به و قد استعمل صلی الله علیه و آله البغل و اقتناه و رکبه حضرا و سفرا و لو کان مکروها لم یقتنه و لم یستعمله انتهی.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: بَیْنَمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی حَائِطٍ لِبَنِی النَّجَّارِ عَلَی بَغْلَةٍ لَهُ وَ نَحْنُ مَعَهُ إِذْ حَادَتْ بِهِ وَ کَادَتْ أَنْ تُلْقِیَهُ وَ إِذَا أَقْبُرٌ سِتَّةٌ أَوْ خَمْسَةٌ أَوْ أَرْبَعَةٌ فَقَالَ مَنْ یَعْرِفُ أَصْحَابَ هَذِهِ الْأَقْبُرِ قَالَ رَجُلٌ أَنَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَتَی مَاتَ هَؤُلَاءِ قَالَ مَاتُوا عَلَی الْإِشْرَاکِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ تُبْتَلَی فِی قُبُورِهَا فَلَوْ لَا أَنْ لَا تَدَافَنُوا لَدَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُسْمِعَکُمْ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ الَّذِی أَسْمَعُ مِنْهُ ثُمَّ أَقْبَلَ صلی الله علیه و آله بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ إِلَیْنَا(1)

فَقَالَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ فَقَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ(2) فَقَالَ صلی الله علیه و آله تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنَ الْفِتَنِ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ فَقَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْفِتَنِ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ فِتْنَةِ الدَّجَّالِ فَقَالُوا نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ فِتْنَةِ الدَّجَّالِ.

وَ فِی مَجْمَعِ الطَّبَرَانِیِّ الْأَوْسَطِ مِنْ حَدِیثِ أَنَسٍ قَالَ: انْهَزَمَ الْمُسْلِمُونَ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی بَغْلَتِهِ الشَّهْبَاءِ الَّتِی یُقَالُ لَهَا دُلْدُلُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُلْدُلُ اسْدِی فَأَلْصَقَتْ بَطْنَهَا بِالْأَرْضِ حَتَّی أَخَذَ النَّبِیُّ حَفْنَةً(3)

ص: 191


1- 1. فی المصدر: ثم اقبل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علینا بوجهه الکریم.
2- 2. زاد فی المصدر بعد ذلک: فقال: تعوذوا باللّه من عذاب النار، فقالوا: نعوذ باللّه من عذاب النار.
3- 3. هکذا فی المطبوع و المخطوط، و فی المصدر،« خفة» و لعله مصحف عن« حفنة» أی ملا الکفین.

خاک را گرفت و به روی آن ها پاشید و فرمود: «حم لا ینصرون» پس آن قوم فرار کردند و ما به آن ها حتی یک تیر هم پرتاب نکردیم و نیزه ای به آن ها فرو نکردیم و شمشیری به آن ها نکشیدیم.

و در حدیث شیبة بن عثمان است که پیغمبر صلی الله علیه و آله در روز حنین به عمویش عباس فرمود: که مقداری از خاک به من بده و پس خداوند کلام آن حضرت را به استر فهماند و او خم شد تا این که نزدیک بود شکمش به زمین برسد و رسول خدا صلی الله علیه و آله مشتی ریگ برداشت و بر چهره آن ها فوت کرد و پاشید و فرمود: زشت باد این چهره ها، «حم لا ینصرون».

خزیمة بن اوس نقل می کند نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله هجرت کردم و در برگشت وی از تبوک نزد او رفتم و بر او سلام کردم و از او شنیدم که فرمود: این حیره را برای من برآوردند و البته شما آن را فتح می کنید و این شیماء دختر نفیله اسدیه بر استری شهباء سوار است و سرپوشی سیاه بر سر بسته است. گفتم: یا رسول اللَّه اگر ما داخل حیره شدیم و او را بدین وصف دیدیم؛ آیا او از آن من باشد؟ فرمود: از آن تو باشد. و به همراه خالد بن ولید به سمت حیره حرکت کردیم و هنگامی که داخل حیره شدیم اولین کسی که با او روبه رو شدیم، شیماء دختر نفیله بود چنانچه پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده بودند سوار بر استری بود و سرپوش سیاهی به سر بسته بود و من به او چسبیدم و گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله او را به من بخشیده است. و خالد از من بینه خواست و من شاهد آوردم و او را به من داد و برادرش عبد المسیح آمد و گفت: آیا او را به من می فروشی؟ گفتم: آری، گفت: هر چه

ص: 192

مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا وُجُوهَهُمْ قَالَ حم لَا یُنْصَرُونَ (1) قَالَ فَانْهَزَمَ الْقَوْمُ وَ مَا رَمَیْنَاهُمْ بِسَهْمٍ وَ لَا طَعَنَّاهُمْ بِرُمْحٍ وَ لَا ضَرَبْنَاهُمْ بِسَیْفٍ.

وَ فِیهِ مِنْ حَدِیثِ شَیْبَةَ بْنِ عُثْمَانَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَمِّهِ عَبَّاسٍ یَوْمَ حُنَیْنٍ نَاوِلْنِی مِنَ الْبَطْحَاءِ فَأَفْقَهَ اللَّهُ الْبَغْلَةَ کَلَامَهُ فَانْخَفَضَتْ بِهِ حَتَّی کَادَ بَطْنُهَا یَمَسُّ الْأَرْضَ فَتَنَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْحَصْبَاءِ فَنَفَخَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ حم لَا یُنْصَرُونَ (2).

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ وَ أَبُو نُعَیْمٍ مِنْ طُرُقٍ صَحِیحَةٍ عَنْ خُزَیْمَةَ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: هَاجَرْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدِمْتُ عَلَیْهِ عِنْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ تَبُوکَ فَأَسْلَمْتُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ هَذِهِ الْحِیرَةُ قَدْ رُفِعَتْ إِلَیَّ وَ إِنَّکُمْ سَتَفْتَحُونَهَا وَ هَذِهِ الشَّیْمَاءُ بِنْتُ نُفَیْلَةَ الْأَسَدِیَّةُ(3) عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ مُعْتَجِرَةً بِخِمَارٍ أَسْوَدَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ نَحْنُ دَخَلْنَا الْحِیرَةَ فَوَجَدْنَاهَا عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ فَهِیَ لِی قَالَ هِیَ لَکَ فَأَقْبَلْنَا مَعَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ نُرِیدُ الْحِیرَةَ فَلَمَّا دَخَلْنَاهَا کَانَ أَوَّلُ مَنْ تَلْقَانَا الشَّیْمَاءَ بِنْتَ نُفَیْلَةَ(4) کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ مُعْتَجِرَةً بِخِمَارٍ أَسْوَدَ فَتَعَلَّقْتُ بِهَا فَقُلْتُ هَذِهِ وَهَبَهَا لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ طَلَبَ مِنِّی خَالِدٌ عَلَیْهَا الْبَیِّنَةَ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَسَلَّمَهَا إِلَیَّ وَ نَزَلَ إِلَیْنَا أَخُوهَا عَبْدُ الْمَسِیحِ فَقَالَ لِی أَ تَبِیعُنِیهَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَاحْتَکِمْ بِمَا

ص: 192


1- 1. فی المصدر:« صم لا یبصرون» و الظاهر أنّه مصحف و الصحیح ما فی المتن، قال الجزریّ فی النهایة 1: 296: فی حدیث الجهاد:« إذا بیتم فقولوا: حم لا ینصرون» قیل: معناه اللّهمّ لا ینصرون، و یرید به الخبر لا الدعاء لانه لو کان دعاء لقال:« لا ینصروا» مجزوما، فکانه قال: و اللّه لا ینصرون، و قیل: ان السور التی فی اولها حم سور لها شأن فنبه ان ذکرها لشرف منزلتها ممّا یستظهر به علی استنزال النصر من اللّه، و قوله:« لا ینصرون» کلام مستأنف، کانه حین قال: قولوا: حم، قیل: ما ذا یکون إذا قلناه؟ فقال: لا ینصرون.
2- 2. فی المصدر:« صم لا یبصرون» و الظاهر أنّه مصحف و الصحیح ما فی المتن، قال الجزریّ فی النهایة 1: 296: فی حدیث الجهاد:« إذا بیتم فقولوا: حم لا ینصرون» قیل: معناه اللّهمّ لا ینصرون، و یرید به الخبر لا الدعاء لانه لو کان دعاء لقال:« لا ینصروا» مجزوما، فکانه قال: و اللّه لا ینصرون، و قیل: ان السور التی فی اولها حم سور لها شأن فنبه ان ذکرها لشرف منزلتها ممّا یستظهر به علی استنزال النصر من اللّه، و قوله:« لا ینصرون» کلام مستأنف، کانه حین قال: قولوا: حم، قیل: ما ذا یکون إذا قلناه؟ فقال: لا ینصرون.
3- 3. فی المصدر: بنت نفیل الازدیة.
4- 4. فی المصدر: بنت نفیل.

می خواهی بگو گفتم: به خدا از هزار درهم کمتر نمی فروشم. و هزار درهم به من داد و گفت: به خدا اگر صد هزار درهم گفته بودی به تو می دادم گفتم: بیش از هزار درهم نمی خواهم. طبرانی گفته است: به من رسیده است که دو شاهد او محمّد بن مسلمه و عبد اللّه بن عمر بودند.

و در مورد خر گفته است: در حیوانات غیر از خر و اسب حیوان دیگری نیست که بر غیر جنس خود بپرد و آن را آبستن کند و الاغ چون سی ماهه شد می تواند آبستن کند. و از آن ها یک نوع برای حمل بار صلاحیت دارد و نوعی نرم کفل و دونده است که از اسب یابو پیشی می گیرد.

و از شگفتی کارش این است که هنگامی که بوی شیر را احساس کند، از شدت ترس خود را به قصد فرار جلوی شیر می اندازد. و الاغ، معروف به راه بلد بودن به مسیرهایی که رفته است ولو یک بار و گوش تیزی دارد.

مردم در ستایش و نکوهش الاغ اقوال متفاوتی به حسب اهداف خود دارند. چنانچه خالد بن صفوان و فضل بن عیسی رقاشی سوار شدن بر الاغ را بر سواری اسب ترجیح داده بودند. اما خالد را یکی از بزرگان بصره سوار خر دید و گفت: ای صفوان این چیست؟ گفت: کاروانی از نژاد زحمت کش ها است که پیاده ها را حمل می کند و مرا به سر گردنه می رساند. بیماری آن کم، و دارویش سبک است و مرا باز می دارد که روی زمین زورگو باشم و از مفسدان گردم.

و اما فضل را از خر سواری اش پرسیدند گفت: کم هزینه تر و پرکمک تر از حیوانات دیگر است، و هنگام افتادن از آن پایین تر و بالا رفتن بر آن آسان تر است. یک اعرابی سخن او را شنید و با آن معارضه کرد که خر عیب و ننگ است، آوازی زشت دارد، نه خون بند به عنوان دیه است و نه مهر زنان واقع می شود و صدایش زشت ترین آوازها است.

زمخشری گفته است: الاغ نمونه ای است در نکوهش و سرکوفت و دشنام، و نشانه هراس آن ها از نام بردنش این است که به طور کنایه از آن نام می برند و از اسم بردن صریح آن بی رغبت هستند و به آن دراز گوش گفته می شود. همان طور که از چیزهای پلید به طور کنایه اسم برده می شود و نام خر بردن در مجالس صاحبان مروت بی ادبی محسوب می شود. و برخی عرب از سوار شدن بر خر رو بر می گردانند گرچه به رنج پیاده روی افتند.

مروت را جوهری می گوید: منظور انسانیت است و ابن فارس می گوید: مردانگی است.

ص: 193

شِئْتَ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَا أَنْقُصُهَا عَنْ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَدَفَعَ إِلَیَّ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَقَالَ لِی لَوْ قُلْتَ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ دَفَعْتُهَا إِلَیْکَ فَقُلْتُ لَا أُحِبُّ مَالًا فَوْقَ أَلْفِ دِرْهَمٍ.

قال الطبرانی و بلغنی أن الشاهدین کانا محمد بن مسلمة و عبد الله بن عمر.

و قال فی الحمار و لیس فی الحیوان ما ینزو علی غیر جنسه و یلقح إلا الحمار و الفرس و هو ینزو إذا تم له ثلاثون شهرا و منه نوع یصلح لحمل الأثقال و نوع لین الأعطاف سریع العدو یسبق براذین الخیل.

و من عجیب أمره إذا شم رائحة الأسد رمی نفسه علیه من شدة الخوف منه یرید بذلک الفرار و یوصف بالهدایة إلی سلوک الطرقات التی مشی فیها و لو مرة واحدة و بحدة السمع.

و للناس فی مدحه و ذمه أقوال متباینة بحسب الأغراض فمن ذلک أن خالد بن صفوان و الفضل بن عیسی الرقاشی کانا یختاران رکوب الحمیر علی رکوب البراذین فأما خالد فلقیه بعض الأشراف بالبصرة علی حمار فقال ما هذا یا با صفوان فقال هذا عیر من

نسل الکداد یحمل الرجلة و یبلغنی العقبة و یقل داؤه و یخف دواؤه و یمنعنی من أن أکون جبارا فی الأرض و أن أکون من المفسدین.

و أما الفضل فإنه سئل عن رکوبه فقال إنه أقل الدواب مئونة و أکثرها معونة و أخفضها مهوی و أقربها مرتقی فسمع أعرابی کلامه فعارضه بقوله الحمار شنار و العیر عار منکر الصوت لا ترقأ به الدماء و لا تمهر به النساء و صوته أنکر الأصوات.

قال الزمخشری الحمار مثل فی الذم الشنیع و الشتمة و من استیحاشهم لذکر اسمه أنهم یکنون عنه و یرغبون عن التصریح به فیقولون الطویل الأذنین کما یکنی عن الشی ء المستقذر و قد عد من مساوئ الآداب أن تجری ذکر الحمار فی مجلس قوم أولی المروة.

و من العرب من لا یرکب الحمار استنکافا و إن بلغت به الرجلة الجهد.

و المروءة بالهمز و ترکه قال الجوهری هی الإنسانیة و قال ابن فارس الرجولیة

ص: 193

و گفته شده است: فرد با مروت کسی است که خود را از پستی ها حفظ کند و نزد مردم بد نام نباشد. و گفته شده است: فرد با مروت کسی است که به روش امثال خود در هر زمان و مکان باشد. دارمی گفته است: گفته شده است: مروّت در شغل است و گفته شده است: مروت در آداب دین است مانند خوردن و فریاد کشیدن میان جمع بسیار، راندن سائل و کم کاری در خیر علی رغم قدرت بر آن، و زیاد مسخره کردن و خندیدن و مانند آن ها است.

و از امام جعفر صادق علیه السّلام روایت شده است که مرد صالحی در بنی اسرائیل بود که با خدا رفتار خوشی داشت و زنی داشت که به آن تنگ نظر بود و زیباترین زنان دوران خود بود و در زیبایی و خوبی بی نهایت بود. وی در خانه را به روی آن زن قفل می زد و روزی آن زن، جوانی را دید و عاشق او شد و جوان نیز عاشق آن زن شد و آن جوان کلیدی برای در خانه او ساخت و شب و روز هر گاه می خواست نزد آن زن می آمد و شوهرش نمی فهمید. و زمانی طولانی به این وضع باقی ماندند و روزی شوهرش که از عابدترین و زاهدترین بنی اسرائیل بود به آن زن گفت: رفتارت با من دگرگون شده و سببش را نمی دانم و دلم بر تو نگران شده. و آن زن را باکره به همسری گرفته بود و گفت: علاقه دارم که برایم سوگند بخوری که جز من مردی را نمی شناسی. و بنی اسرائیل کوهی بیرون شهر داشتند که بدان سوگند می خوردند و نزد آن محاکمه می کردند و نزد آن کوه نهری روان بود، و هیچ کس نزد آن سوگند دروغ نمی خورد مگر این که هلاک می شد. زن گفت: آیا اگر نزد کوه برایت سوگند بخورم دلت پاک می شود؟ گفت: آری، گفت: هر گاه بخواهی سوگند می خورم و چون عابد دنبال کارش رفت جوان نزد زن آمد و زن گزارش کار خود را با شوهرش به او داد و گفت: می خواهد مرا نزد کوه سوگند دهد و گفت: نه می توانم سوگند دروغ بخورم و نه به شوهرم راستش را بگویم. جوان سرگردان شد و گفت: پس چه کار می کنی؟ آن زن گفت فردا صبح تو جامه چهارپادار بپوش و خری بگیر و بر در شهر بنشین تا چون بیرون شدیم از شوهرم بخواهم خر تو را برایم کرایه کند و چون کرایه کرد و پیش رفت، مرا بردار و بالای خر بگذار، تا به راستی برایش سوگند بخورم که دست کسی جز تو و دست این چهارپادار به من نرسیده است. جوان گفت: به چشم، بسیار خوب و چون شوهرش آمد، به او گفت: برخیز نزد کوه بیا تا به آن سوگند بخوری گفت: من نمی توانم پیاده بروم، گفت: بیرون شو و اگر چهارپاداری یافتم برایت کرایه می کنم. برخاست و پیراهن نپوشید. و چون با شوهرش بیرون شدند، دید جوان چشم به راه اوست و به او فریاد زد: ای چهارپادار

ص: 194

و قیل إن ذا المروءة من یصون نفسه عن الأدناس و لا یشینها عند الناس و قیل من یسیر بسیرة أمثاله فی زمانه و مکانه قال الدارمی قیل المروءة فی الحرفة و قیل فی آداب الدین کالأکل و الصیاح فی الجم الغفیر و انتهار الشائل و قلة فعل الخیر مع القدرة علیه و کثرة الاستهزاء و الضحک و نحو ذلک انتهی.

وَ رُوِیَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام: أَنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ صَالِحٌ وَ کَانَ لَهُ مَعَ اللَّهِ مُعَامَلَةٌ حَسَنَةٌ وَ کَانَ لَهُ زَوْجَةٌ وَ کَانَ ضَنِیناً بِهَا وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ أَهْلِ زَمَانِهَا مُفْرِطَةً فِی الْجَمَالِ وَ الْحُسْنِ وَ کَانَ یُقْفِلُ عَلَیْهَا الْبَابَ فَنَظَرَتْ یَوْماً شَابّاً فَهَوَتْهُ وَ هَوَاهَا فَعَمِلَ لَهَا مِفْتَاحاً عَلَی بَابِ دَارِهَا وَ کَانَ یَخْرُجُ وَ یَدْخُلُ لَیْلًا وَ نَهَاراً مَتَی شَاءَ وَ زَوْجُهَا لَمْ یَشْعُرْ بِذَلِکَ فَبَقِیَا عَلَی ذَلِکَ زَمَاناً طَوِیلًا فَقَالَ لَهَا زَوْجُهَا یَوْماً وَ کَانَ أَعْبَدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَزْهَدَهُمْ إِنَّکِ قَدْ تَغَیَّرْتِ عَلَیَّ وَ لَمْ أَعْلَمْ مَا سَبَبُهُ وَ قَدْ تُوَسْوِسُ قَلْبِی عَلَیَّ وَ کَانَ قَدْ أَخَذَهَا بِکْراً ثُمَّ قَالَ وَ أَشْتَهِی مِنْکِ أَنَّکِ تَحْلِفِی لِی أَنَّکِ لَمْ تَعْرِفِی رَجُلًا غَیْرِی وَ کَانَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ جَبَلٌ یُقْسِمُونَ بِهِ وَ یَتَحَاکَمُونَ عِنْدَهُ وَ کَانَ الْجَبَلُ خَارِجَ الْمَدِینَةِ عِنْدَهُ نَهَرٌ جَارٍ وَ کَانَ لَا یَحْلِفُ عِنْدَهُ أَحَدٌ کَاذِباً إِلَّا هَلَکَ فَقَالَتْ لَهُ وَ یُطَیِّبُ قَلْبَکَ إِذَا حَلَفْتُ لَکَ عِنْدَ الْجَبَلِ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ مَتَی شِئْتَ فَعَلْتُ فَلَمَّا خَرَجَ الْعَابِدُ لِقَضَاءِ حَاجَتِهِ دَخَلَ عَلَیْهَا الشَّابُّ فَأَخْبَرَتْهُ بِمَا جَرَی لَهَا مَعَ زَوْجِهَا وَ أَنَّهَا تُرِیدُ أَنْ تَحْلِفَ لَهُ عِنْدَ الْجَبَلِ وَ قَالَتْ مَا یُمْکِنُنِی أَنْ أَحْلِفَ کَاذِبَةً وَ لَا أَقُولُ لِزَوْجِی فَبُهِتَ الشَّابُّ وَ تَحَیَّرَ وَ قَالَ فَمَا تَصْنَعِینَ فَقَالَتْ بَکِّرْ غَداً وَ الْبَسْ ثَوْبَ مُکَارٍ وَ خُذْ حِمَاراً وَ اجْلِسْ عَلَی بَابِ الْمَدِینَةِ فَإِذَا خَرَجْنَا فَأَنَا أَدُعُّهُ یَکْتَرِی مِنْکَ الْحِمَارَ فَإِذَا اکْتَرَاهُ مِنْکَ بَادِرْ وَ احْمِلْنِی وَ ارْفَعْنِی فَوْقَ الْحِمَارِ حَتَّی أَحْلِفَ لَهُ وَ أَنَا صَادِقَةٌ أَنَّهُ مَا مَسَّنِی أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ غَیْرُ هَذَا الْمُکَارِی فَقَالَ حُبّاً وَ کَرَامَةً وَ إِنَّهُ لَمَّا جَاءَ زَوْجُهَا قَالَ لَهَا قُومِی إِلَی الْجَبَلِ لِتَحْلِفِی بِهِ قَالَتْ مَا لِی طَاقَةٌ بِالْمَشْیِ فَقَالَ اخْرُجِی فَإِنْ وَجَدْتُ مُکَارِیاً اکْتَرَیْتُ لَکِ فَقَامَتْ وَ لَمْ تَلْبَسْ لِبَاسَهَا فَلَمَّا خَرَجَ الْعَابِدُ وَ زَوْجَتُهُ رَأَتِ الشَّابَّ یَنْتَظِرُهَا فَصَاحَتْ بِهِ یَا مُکَارِی أَکْتَرِی

ص: 194

خرت را به نیم درهم به من تا کوه کرایه می دهی ؟ گفت: آری و جلو افتاد و جوان زن را برداشت و سوار خر کرد.

و رفتند تا به کوه رسیدند و زن به جوان گفت: مرا از الاغ پیاده کن تا از کوه بالا بروم و چون جوان نزد او رفت خود را از بالا، سر به زیر انداخت و عورتش نمایان شد و به آن جوان دشنام داد و او گفت: به خدا من گناهی ندارم. سپس دست دراز کرد و به کوه مالید و سوگند خورد که کسی به من دست نزده و آدمی چون تو از روزی که تو را شناختم به من نگاه نکرده جز تو و این چهارپادار. و آن کوه سخت به خود لرزید و فروریخت. و مکر بنی اسرائیل شد و این است معنی قول خدای تعالی که می فرماید: «وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ»(1) {و به یقین آنان نیرنگ خود را به کار بردند، و [جزای] مکرشان با خداست، هر چند از مکرشان کوه ها از جای کنده می شد.} و بیهقی در شعب از ابن مسعود نقل می کند که پیغمبران سوار الاغ می شدند و لباس پشمین می پوشیدند و گوسفند می دوشیدند و پیغمبر صلی الله علیه و آله الاغی داشتند که اسم آن «عُفیر» با عین، با ضمه عین بود و قاضی عیاض آن را به «غفیر»، غین نقطه دار ضبط کرده است، و همه آن را غلط شمرده اند، و آن خر را مقوقس به پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه داده بود. و فورة بن عمر جذامی خری به آن حضرت هدیه داد که به آن «یعفور» گفته می شد که از «عفره» که رنگ خاک است؛ گرفته شده است. یعفور در بازگشت پیغمبر صلی الله علیه و آله از حجة الوداع مُرد و سهیلی گفته است: یعفور از افسوس بر مرگ پیغمبر صلی الله علیه و اله پس از درگذشت آن حضرت، خود را در چاه افکند.

و ابن عساکر در تاریخش به سندی آورده است که چون پیغمبر صلی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد؛ به چیز سیاهی برخورد که با آن حضرت سخن گفت، و آن حضرت به او گفت: نامت چیست؟ گفت: یزید بن شهاب خداوند از نسل جدم شصت الاغ را به وجود آورد که جز پیامبر بر آن ها سوار نمی شوند و من منتظر تو بودم تا سوارم شوی و از نسل جدم غیر از من باقی نمانده است و از انبیاء، غیر از شما باقی نمانده است و قبل از این که شما سوار بر من شوی نزد یک مرد یهودی بودم و او را می لغزاندم و او شکم مرا گرسنه نگه می داشت و به پشتم می زد. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو یعفوری، ای یعفور، ماده الاغ می خواهی؟ گفت: نه.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله در کارهایش بر آن سوار می شد، و او را به دنبال هر کدام از یارانش می خواست می فرستاد و آن خر، بر در خانه او می آمد و با سر، در را می زد و چون صاحب خانه خارج می شد به او اشاره می کرد و او می دانست رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دنبالش فرستاده و نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم می آمد. و چون پیغمبر صلی الله علیه و آله درگذشت بر سر چاه هیثم بن ابی تیهان آمد و خود را از بی تابی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن پرت کرد و چاه قبر او شد.

ص: 195


1- . ابراهیم / 46

حِمَارَکَ بِنِصْفِ دِرْهَمٍ إِلَی الْجَبَلِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ تَقَدَّمَ وَ رَفَعَهَا عَلَی الْحِمَارِ وَ سَارُوا حَتَّی وَصَلُوا إِلَی الْجَبَلِ فَقَالَتْ لِلشَّابِّ أَنْزِلْنِی عَنِ الْحِمَارِ حَتَّی أَصْعَدَ الْجَبَلَ فَلَمَّا تَقَدَّمَ الشَّابُّ إِلَیْهَا أَلْقَتْ بِنَفْسِهَا إِلَی الْأَرْضِ فَانْکَشَفَتْ عَوْرَتُهَا فَشَتَمَتِ الشَّابَّ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا لِی ذَنْبٌ ثُمَّ مَدَّتْ یَدَهَا إِلَی الْجَبَلِ فَمَسَکَتْهُ وَ حَلَفَتْ لَهُ أَنَّهُ لَمْ یَمَسَّهَا أَحَدٌ وَ لَا نَظَرَ إِنْسَانٌ مِثْلَ نَظَرِکَ إِلَیَّ مُذْ عَرَفْتُکَ غَیْرُکَ وَ هَذَا الْمُکَارِی فَاضْطَرَبَ الْجَبَلُ اضْطِرَاباً شَدِیداً وَ زَالَ عَنْ مَکَانِهِ وَ أَنْکَرَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ.

و روی البیهقی فی الشعب عن ابن مسعود أنه قال کانت الأنبیاء یرکبون الحمر و یلبسون الصوف و یحلبون الشاة و کان للنبی صلی الله علیه و آله حمار اسمه عفیر بضم العین المهملة و ضبطه القاضی عیاض بالغین المعجمة و اتفقوا علی تغلیطه أهداه له المقوقس و کان فورة بن عمر الجذامی أهدی له حمارا یقال له یعفور مأخوذ من العفرة و هو لون التراب فنفق یعفور فی منصرف النبی صلی الله علیه و آله من حجة الوداع و ذکر السهیلی أن یعفورا طرح نفسه فی بئر لما مات رسول الله صلی الله علیه و آله.

وَ ذَکَرَ ابْنُ عَسَاکِرَ فِی تَارِیخِهِ بِسَنَدِهِ إِلَی مَنْصُورٍ وَ قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ أَصَابَ حِمَاراً أَسْوَدَ فَکَلَّمَ الْحِمَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ یَزِیدُ بْنُ شِهَابٍ أَخْرَجَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ نَسْلِ جَدِّی سِتِّینَ حِمَاراً لَا یَرْکَبُهَا إِلَّا نَبِیٌّ وَ قَدْ کُنْتُ أَتَوَقَّعُکَ لِتَرْکَبَنِی وَ لَمْ یَبْقَ مِنْ نَسْلِ جَدِّی غَیْرِی وَ لَا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ غَیْرُکَ وَ قَدْ کُنْتُ قَبْلَکَ لِتَرْکَبَنِی عِنْدَ رَجُلٍ یَهُودِیٍّ وَ کُنْتُ أَتَعَثَّرُ بِهِ وَ کَانَ یُجِیعُ بَطْنِی وَ یَضْرِبُ ظَهْرِی فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَنْتَ یَعْفُورٌ یَا یَعْفُورُ تَشْتَهِی الْإِنَاثَ قَالَ لَا فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْکَبُهُ فِی حَاجَتِهِ وَ کَانَ یَبْعَثُ بِهِ خَلْفَ مَنْ شَاءَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَیَأْتِی الْبَابَ فَیَقْرَعُهُ بِرَأْسِهِ فَإِذَا خَرَجَ صَاحِبُ الدَّارِ أَوْمَأَ إِلَیْهِ فَیَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْسَلَهُ إِلَیْهِ فَیَأْتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَاءَ إِلَی بِئْرٍ وَ کَانَتْ لِأَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ فَتَرَدَّی فِیهَا جَزَعاً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَارَتْ قَبْرَهُ.

وَ فِی کَامِلِ ابْنِ عَدِیٍّ فِی تَرْجَمَةِ أَحْمَدَ بْنِ بَشِیرٍ وَ فِی شُعَبِ الْإِیمَانِ لِلْبَیْهَقِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ

ص: 195

در کامل ابن عدی از جابر بن عبد اللّه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که مردی در صومعه عبادت می کرد. پس آسمان باران بارید و زمین گیاه رویید و دید الاغی می چرد. گفت: پروردگارا اگر الاغی داشتی آن را با الاغ خودم می چراندم. و این خبر به یکی از پیغمبران بنی اسرائیل رسید و او خواست آن مرد را نفرین کند که خداوند متعال به او وحی کرد که همانا پاداش بنده ها را به اندازه عقل آن ها می دهم.

و در حلیه هم در شرح حال زید بن اسلم چنین آورده است.

و در کتاب ابتلاء الاخیار است که عیسی علیه السّلام با ابلیس ملاقات کرد و او پنج الاغ را می راند که بار داشتند و از بار آن ها از وی پرسید. گفت: تجارتی است که به دنبال مشتری هایی برای آن ها هستم. فرمود: این چه تجارتی است؟ گفت: یکی ستم است، فرمود: چه کسی آن را می خرد؟ گفت: پادشاهان و دومی تکبر است. فرمود: چه کسی آن را می خرد؟ گفت: دهقان ها و سومی حسد است. فرمود: چه کسی آن را می خرد؟ گفت: علماء و چهارم خیانت است. فرمود: خریدارش کیست؟ گفت: کارمند های بازرگانان، پنجم مکر و نیرنگ است، گفت: خریدارش کیست؟ گفت: زن ها.

جابر می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که پارس کردن سگ ها و صدای الاغ ها را در شب شنیدید، به خدا از شیطان رانده شده پناه ببرید. به خاطر این که آن ها چیزهایی را می بینند که شما نمی بینید و چون در صدا کردن تلاش زیادی کنند، کمتر بیرون بروید، زیرا خداوند در شب از مخلوقات خود آنچه را که بخواهد پخش می کند.

توضیح

اسب معرور که در اکثر نسخه ها این گونه است. در نهایه گفته است: آن اسب با تجربه است و پیامبر صلی الله علیه و آله سوار اسب (مُقرَف) میم ضمه دار و راء مفتوح شد و مقرف از اسب ها «هجین» است و آن اسبی است که مادرش برذونه و پدرش عربی است و برخی گفته اند: برعکس است و برخی گفته اند: از هجین پایین تر و نزدیک به آن است هرچند که آن را تند رو یافتیم. و به آن «بحر» به خاطر وسعت در سرعت گفته می شود. «اطراق الفحل» یعنی عاریه دادن اسب برای جفت گیری با آن است .

روایت41.

کافی: عبد الصمد بن علی با گروهی بیرون رفتند و چشمش به امام کاظم علیه السّلام افتاد که سوار بر استری می آید. به همراهانش گفت: در جای خود بایستید تا شما را به موسی بن جعفر علیه السّلام

بخندانم و چون نزدیک آن حضرت شد گفت: این چه چهارپایی است که بر آن خونخواهی نمی توان کرد و برای نبرد شایسته نیست؟ پس امام کاظم علیه السّلام به ایشان فرمود: استر از بلند پروازی اسب ها پایین آمد و از زبونی الاغ بالاتر آمد و بهترین کارها میانه آن ها است پس عبد الصمد با دلیل قاطع امام علیه السّلام خاموش شد و نتوانست جوابی بدهد.(1)

ص: 196


1- . کافی 6 : 540

عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَعَبَّدَ رَجُلٌ فِی صَوْمَعَةٍ فَمَطَرَتِ السَّمَاءُ وَ أَعْشَبَتِ الْأَرْضُ فَرَأَی حِمَاراً یَرْعَی فَقَالَ یَا رَبِّ لَوْ کَانَ لَکَ حِمَارٌ لَرَعَیْتُهُ مَعَ حِمَارِی فَبَلَغَ ذَلِکَ نَبِیّاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَرَادَ أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ إِنَّمَا أُجَازِی الْعِبَادَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.

و هو کذلک فی الحلیة فی ترجمة زید بن أسلم.

وَ فِی کِتَابِ ابْتِلَاءِ الْأَخْیَارِ: أَنَّ عِیسَی علیه السلام لَقِیَ إِبْلِیسَ وَ هُوَ یَسُوقُ خَمْسَةَ أَحْمِرَةٍ عَلَیْهَا أَحْمَالٌ فَسَأَلَهُ عَنِ الْأَحْمَالِ فَقَالَ تِجَارَةٌ أَطْلُبُ لَهَا مُشْتَرِینَ فَقَالَ وَ مَا هِیَ التِّجَارَةُ قَالَ أَحَدُهَا الْجَوْرُ قَالَ وَ مَنْ یَشْتَرِیهِ قَالَ السَّلَاطِینُ وَ الثَّانِی الْکِبْرُ قَالَ وَ مَنْ یَشْتَرِیهِ قَالَ الدَّهَاقِینُ وَ الثَّالِثُ الْحَسَدُ قَالَ وَ مَنْ یَشْتَرِیهِ قَالَ الْعُلَمَاءُ وَ الرَّابِعُ الْخِیَانَةُ قَالَ وَ مَنْ یَشْتَرِیهَا قَالَ عُمَّالُ التُّجَّارِ وَ الْخَامِسُ الْکَیْدُ قَالَ وَ مَنْ یَشْتَرِیهِ قَالَ النِّسَاءُ.

انتهی.

وَ رَوَی النَّسَائِیُّ وَ الْحَاکِمُ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا سَمِعْتُمْ نُبَاحَ الْکِلَابِ وَ نَهِیقَ الْحَمِیرِ مِنَ اللَّیْلِ فَتَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ فَإِنَّهَا تَرَی مَا لَا تَرَوْنَ وَ أَقَلُّ الْخُرُوجِ إِذَا جَدَّتْ فَإِنَّ اللَّهَ یَبُثُّ فِی اللَّیْلِ مِنْ خَلْقِهِ مَا شَاءَ.

توضیح

فرسا معرورا کذا فی أکثر النسخ و المعرور الأجرب فی النهایة فیه أنه رکب فرسا لأبی طلحة مقرفا المقرف من الخیل الهجین و هو الذی أمه برذونة و أبوه عربی و قیل بالعکس و قیل هو الذی دانی الهجنة و قاربها و قال إن وجدناه لبحرا أی واسع الجری و سمی البحر بحرا لسعته و قال إطراق الفحل إعارته للضراب.

«41»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ أَوْ غَیْرِهِ رَفَعَهُ قَالَ: خَرَجَ عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ عَلِیٍّ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ فَبَصُرَ بِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مُقْبِلًا رَاکِباً بَغْلًا فَقَالَ لِمَنْ مَعَهُ مَکَانَکُمْ حَتَّی أُضْحِکَکُمْ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ قَالَ مَا هَذِهِ الدَّابَّةُ الَّتِی لَا تُدْرِکُ عَلَیْهَا الثَّأْرَ وَ لَا تَصْلُحُ عِنْدَ النِّزَالِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ تَطَأْطَأَتْ عَنْ سُمُوِّ الْخَیْلِ وَ تَجَاوَزَتْ قُمُوءَ الْعَیْرِ وَ خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا فَأُفْحِمَ عَبْدُ الصَّمَدِ فَمَا أَحَارَ جَوَاباً(1).

ص: 196


1- 1. الکافی ج 6 ص 540 ط الآخوندی.

در ارشاد مفید هم مثل این حدیث نقل شده است.(1)

توضیح

جوهری گفته است: ابو زید گفته: «قموء» در مورد چهارپایان زمانی است که حیوان چاق شود و در مورد مرد یعنی کوچک و ذلیل شد و «أقمأ» یعنی کوچک کرد. و در قاموس گفته است: ذلیل و کوچک شدن است و در مورد چهارپایان یعنی چاق شدن است.

مؤلف

اگر نسخه و آنچه که ذکر کرده اند صحیح باشد؛ اطلاق (قموء) بر الاغ به صورت استعاره است و منظور از (عیر) اینجا الاغ است هرچند بیشتر بر حیوانات وحشی اطلاق می شود. و عبد الصمد گویا پسر علی بن عبد اللَّه بن عباس است و از اصحاب امام صادق علیه السّلام به شمار می رود.

روایت42.

معانی الأخبار: از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که ایشان از «شِکال» در اسب ها کراهت داشتند؛ یعنی این که سه تا از دست و پای او سفید باشد و دیگری این طور نباشد و این از «شکال» یعنی چیزی که دست و پای اسب ها را می بندند، گرفته شده است و به خاطر این که شکال فقط در سه دست و پا است و یا اینکه سه تا از آن ها سفید نباشند و فقط یک پای آن سفید باشد و شکال فقط در پا است و در دست نیست.(2)

توضیح

کلام در مورد شکال از دمیری گذشت و در نهایه گفته است: شکال در اسب کراهت دارد و شکال این است که سه تا از دست و پای اسب سفید باشد و یکی رنگ دیگری داشته باشد و این اسم به خاطر شباهت آن با شکال که اسب را با آن می بندند؛ است زیرا غالباً سه تا از دست و پا را می بندند و گفته شده است شکال به این است که یکی از پاها سفید و بقیه رنگ دیگری داشته باشند و برخی گفته اند: شکال به این است که یکی از دست ها و یکی از پاها از راست و چپ سفید باشد و شاید این جنس را امتحان کرده اند و نجیب نبوده است و گفته اند: با این حال اگر پیشانی، سفید باشد کراهت از بین می رود چون از شکل و شباهت زنجیر خارج می شود. و خداوند عالم تر است.

و در قاموس گفته است: شکال کردن چهارپا، بستن دست و پای آن با طناب یا زنجیری است و اسم آن ریسمان را شکال می گویند. و شکال، بستن بین پشت و شکم و بین دست و پا است و شکال در مورد اسب به این است

ص: 197


1- . ارشاد مفید: 278
2- . معانی الأخبار: 284

إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (1).

بیان

قال الجوهری قال أبو زید قمأت الماشیة تقمأ قموءا و قموءة إذا سمنت و قمؤ الرجل بالضم قماء و قماءة صار قمیئا و هو الصغیر الذلیل و أقمأته صغرته و ذللته و فی القاموس قمأ کجمع و کرم قماءة و قماء بالضم و الکسر ذل و صغر و الماشیة قموءا و قموءة و قماءة سمنت.

أقول

لو صحت النسخة و ما ذکراه کان إطلاق القموء علی العیر من جهة الاستعارة و العیر بالفتح الحمار و غلب علی الوحشی و عبد الصمد کأنه ابن علی بن عبد الله بن العباس و قد عد من أصحاب الصادق علیه السلام.

«42»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الزَّنْجَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ بِأَسَانِیدَ مُتَّصِلَةٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ علیه السلام کَرِهَ الشِّکَالَ فِی الْخَیْلِ.

یعنی أن یکون ثلاث قوائم منه محجلة و واحدة مطلقة و إنما أخذ هذا من الشکال الذی یشکل به الخیل شبه به لأن الشکال إنما یکون فی ثلاث قوائم أو أن تکون الثلاثة مطلقة و رجل محجلة و لیس یکون الشکال إلا فی الرجل و لا یکون فی الید(2).

بیان

قد مر کلام فی ذلک من الدمیری و قال فی النهایة فیه أنه کره الشکال فی الخیل و هو أن تکون ثلاثة قوائم منه محجلة و واحدة مطلقة تشبیها بالشکال الذی یشکل به الخیل لأنه یکون فی ثلاث قوائم غالبا و قیل هو أن تکون الواحدة محجلة و الثلاث مطلقة و قیل هو أن تکون إحدی یدیه و إحدی رجلیه من خلاف محجلتین و إنما کرهه لأنه کالمشکول صورة تفؤلا و یمکن أن یکون جرب ذلک الجنس فلم یکن فیه نجابة و قیل إذا کان مع ذلک أغر زالت الکراهة لزوال شبه الشکال و الله أعلم.

و فی القاموس شکل الدابة شد قوائمها بحبل کشکلها و اسم الحبل الشکال ککتاب و الشکال وثاق بین الحقب و البطان و بین الید و الرجل و فی الخیل أن یکون

ص: 197


1- 1. إرشاد المفید: 278 ط الآخوندی.
2- 2. معانی الأخبار: 284 ط مکتبة الصدوق.

که سه تا از دست و پای آن سفید و یکی دارای رنگ دیگری باشد و یا برعکس.

روایت43.

معانی الأخبار: خالد بن نجیح می گوید: در مورد شوم و نحوست نزد امام صادق علیه السّلام گفتگو می کردیم. آن حضرت فرمود: شومی در سه چیز است: زن، چهارپا و خانه، اما شومی زن، بسیار بودن مهر او و ناسپاسی از شوهر است و شومی در مرکب، بدخویی و مانع سوار شدن بر آن است و شومی در خانه، تنگ بودن حیاط و همسایه شر داشتن و داشتن عیب های زیاد است.(1)

روایت44.

معانی الأخبار: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شومی در سه چیز است: مرکب، زن و خانه، اما شومی زن بالا بودن مهر او و دشواری زایمان اوست، و اما شومی در مرکب، بیماری فراوان و بد خویی آن است و اما شومی خانه، تنگی آن و پلیدی همسایه های آن است.(2)

توضیح

در نهایه گفته است: اگر شومی و نحوستی در چیزی باشد در سه چیز است: در زن، خانه و اسب، یعنی اگر از چیزی نگرانی داشته باشد و از عاقبت آن ها می ترسد این سه مورد هستند و شومی را مختص به این سه مورد می داند برای این که باطل نماید اعتقاد عرب در فال بد زدن به حوادث به چیزهایی مانند آهو، پرندگان و ... فرمود: اگر یکی از شما خانه ای دارد که از سکونت در آن بدش می آید یا زنی دارد که از همنشینی با آن کراهت دارد و یا اسبی دارد که از آن بدش می آید، از آن ها جدا شود به این نحو که از خانه نقل مکان نماید و زن را طلاق دهد و اسب را بفروشد. و گفته شده است: شومی خانه، تنگ بودن آن و بد بودن همسایه های آن است و شومی زن، این است که بچه به دنیا نیاورد و شومی اسب، به این است که با آن جهاد نشود. اصل کلمه (شؤم) با همزه واو بوده است و برای سهولت تلفظ به جای همزه با واو آن را تلفظ کرده اند و (شوم) شده است تا اینکه دیگر با همزه تلفظ نمی کنند.

روایت45.

رجال کشی: بشر بن طرخان می گوید: هنگامی که امام صادق علیه السّلام به حیره آمدند؛ نزد او رفتم و او از شغل من پرسید، گفتم: فروشنده و دلّال هستم. فرمود: دلال چهارپایان؟ گفتم: آری و من پاره پوشی و بینوایی بودم. فرمود: استری سیاهگون که داخل پاها و شکمش سفید باشند برایم پیدا کن. گفتم: استری بدین وصف هرگز ندیده ام. فرمود: آری هست، و از نزدش خارج شدم و به غلامی برخوردم که سوار استری بدین وصف بود، و از او پرسیدم و مرا نزد مولایش راهنمایی کرد، و نزد او رفتم

ص: 198


1- . معانی الأخبار: 152، امالی صدوق: 145
2- . معانی الأخبار: 152

ثلاث قوائم منه محجلة و الواحدة مطلقة و عکسه أیضا.

«43»

الْمَعَانِی، وَ الْمَجَالِسُ لِلصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَذَاکَرْنَا الشُّومَ فَقَالَ الشُّومُ فِی ثَلَاثَةٍ فِی الْمَرْأَةِ وَ الدَّابَّةِ وَ الدَّارِ فَأَمَّا شُومُ الْمَرْأَةِ فَکَثْرَةُ مَهْرِهَا وَ عُقُوقُ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الدَّابَّةُ فَسُوءُ خُلُقِهَا وَ مَنْعُهَا ظَهْرَهَا وَ أَمَّا الدَّارُ فَضِیقُ سَاحَتِهَا وَ شَرُّ جِیرَانِهَا وَ کَثْرَةُ عُیُوبِهَا(1).

«44»

الْمَعَانِی، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الشُّومُ فِی ثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ فِی الدَّابَّةِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الدَّارِ فَأَمَّا الْمَرْأَةُ فَشُومُهَا غَلَاءُ مَهْرِهَا وَ عُسْرُ وِلَادَتِهَا وَ أَمَّا الدَّابَّةُ فَشُومُهَا کَثْرَةُ عِلَلِهَا وَ سُوءُ خُلُقِهَا وَ أَمَّا الدَّارُ فَشُومُهَا ضِیقُهَا وَ خُبْثُ جِیرَانِهَا(2).

بیان

قال فی النهایة فیه إن کان الشوم فی شی ء ففی ثلاث المرأة و الدار و الفرس أی إن کان ما یکره و یخاف عاقبته ففی هذه الثلاث و تخصیصه لها لأنه لما أبطل مذهب العرب فی التطیر بالسوانح و البوارح من الطیر و الظباء و نحوهما قال فإن کانت لأحدکم دار یکره سکناها أو امرأة یکره صحبتها أو فرس یکره ارتباطها فلیفارقها بأن ینتقل عن الدار و یطلق المرأة و یبیع الفرس و قیل إن شوم الدار ضیقها و سوء جارها و شوم المرأة أن لا تلد و شوم الفرس أن لا یغزی علیها و الواو فی الشوم همزة و لکنها خففت فصارت واوا و غلب علیها التخفیف حتی لم ینطق بها مهموزة.

«45»

الْکَشِّیُّ عَنْ حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمَ ابْنَیْ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ بِشْرِ بْنِ طَرْخَانَ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحِیرَةَ أَتَیْتُهُ فَسَأَلَنِی عَنْ صِنَاعَتِی فَقُلْتُ نَخَّاسٌ فَقَالَ نَخَّاسُ الدَّوَابِّ فَقُلْتُ نَعَمْ وَ کُنْتُ رَثَّ الْحَالِ فَقَالَ اطْلُبْ لِی بَغْلَةً فَضْحَاءَ بَیْضَاءَ الْأَعْفَاجِ بَیْضَاءَ الْبَطْنِ فَقُلْتُ مَا رَأَیْتُ هَذِهِ الصِّفَةَ قَطُّ فَقَالَ بَلَی فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِیتُ غُلَاماً تَحْتَهُ بَغْلَةٌ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَسَأَلْتُهُ عَنْهَا فَدَلَّنِی عَلَی مَوْلَاهُ فَأَتَیْتُهُ

ص: 198


1- 1. معانی الأخبار: 152، أمالی الصدوق: 145.
2- 2. معانی الأخبار: 152.

و ماندم تا آن را خریدم و نزد امام صادق علیه السّلام آوردم و فرمود: آری همین وصف را می خواستم. سپس برایم دعا کردند و فرمود: خدا فرزندانت را زیاد و مالت را فراوان کند. پس به برکت دعای آن حضرت مال فراوانی روزی من شد و فرزندان بسیاری که آرزورس نبودند.(1)

روایت46.

کافی: از بشر بن طرخان: به امام صادق علیه السّلام در حالیکه به حیره آمده بود، برخورد کردم. سپس فرمود: شغل تو چیست؟ گفتم: دلال و فروشنده چهارپایان هستم. پس فرمود: برایم یک قاطر (فضحاء) پیدا کن. گفتم: فدایت گردم (فضحاء) چه گونه است؟ فرمود: سیاهگون است و شکم و داخل پاهای آن سفید است. گفتم: به خدا استری با این صفت ندیده ام. پس از نزد آن حضرت برگشتم و در همان لحظه به سمت نهر کوفه رفتم. ناگهان غلامی، قاطری را با این صفت آب می داد. به غلام گفتم: این قاطر مال کیست؟ گفت: مال مولایم است. گفتم: آیا آن را می فروشد؟ گفت: نمی دانم. پس به دنبال او رفتم تا به مولای او وارد شدم و آن را از او خریدم و آن را نزد امام علیه السّلام آوردم و ایشان فرمود: همین صفت را می خواستم. گفتم: فدایت گردم برایم دعایی کنید، پس فرمود: خداوند مال و فرزندت را زیاد نماید. می گوید: پس ثروتمندترین و فرزنددارترین اهل کوفه شدم.(2)

توضیح

در قاموس گفته است: «نخاس» به فروشنده چهارپایان و بردگان گفته می شود. و می گوید: حِیره سرزمینی نزدیک کوفه است. می گوید: سفید است ولی سفیدی آن شدید نیست و می گوید: «عفج»، جایی است که غذا بعد از معده داخل آن می شود و جمع آن اعفاج است و نام استخوان آن «اعفج» است.

مؤلف

آنچه در کافی است گویا تصحیف شده است و با تکلف به همان که کشی نقل کرده است؛ برمی گردد. در قاموس گفته است: «فحج» یعنی در راه رفتن جلوی قدم های آن نزدیک هم گذاشته می شود و عقب آن ها دور از هم گذاشته می شوند و در قاموس گفته است: «فج» راه بزرگ بین دو کوه است و «فج» دو پا، یعنی باز کردن آن ها و (أفج) یعنی حرکت سریع

ص: 199


1- . رجال کشی: 311
2- . کافی 6 : 538

فَلَمْ أَبْرَحْ حَتَّی اشْتَرَیْتُهَا ثُمَّ أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ نَعَمْ هَذِهِ الصِّفَةَ طَلَبْتُ ثُمَّ دَعَا لِی فَقَالَ أَنْمَی اللَّهُ وُلْدَکَ وَ کَثَّرَ مَالَکَ فَرُزِقْتُ مِنْ ذَلِکَ بِبَرَکَةِ دُعَائِهِ وَ قَنَیْتُ مِنَ الْأَوْلَادِ مَا قَصُرَتْ عَنْهُ الْأُمْنِیَّةُ(1).

«46»

الْکَافِی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ طَرْخَانَ النَّخَّاسِ قَالَ: مَرَرْتُ بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ نَزَلَ الْحِیرَةَ فَقَالَ لِی مَا عِلَاجُکَ قُلْتُ نَخَّاسٌ فَقَالَ أَصِبْ لِی بَغْلَةً فَضْحَاءَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا الْفَضْحَاءُ قَالَ دَهْمَاءُ بَیْضَاءُ الْبَطْنِ بَیْضَاءُ الْأَفْجَاجِ بَیْضَاءُ الْجَحْفَلَةِ قَالَ فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَذِهِ الصِّفَةِ فَرَجَعْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَسَاعَةً دَخَلْتُ الْخَنْدَقَ فَإِذَا غُلَامٌ قَدْ أَسْقَی بَغْلَةً عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ فَسَأَلْتُ الْغُلَامَ لِمَنْ هَذِهِ الْبَغْلَةُ فَقَالَ لِمَوْلَایَ فَقُلْتُ یَبِیعُهَا فَقَالَ لَا أَدْرِی فَتَبِعْتُهُ حَتَّی أَتَیْتُ مَوْلَاهُ فَاشْتَرَیْتُهَا مِنْهُ وَ أَتَیْتُهُ بِهَا فَقَالَ هَذِهِ الصِّفَةُ الَّتِی أَرَدْتُهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْعُ اللَّهَ لِی فَقَالَ أَکْثَرَ اللَّهُ مَالَکَ وَ وَلَدَکَ قَالَ فَصِرْتُ أَکْثَرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ مَالًا وَ وَلَداً(2).

توضیح

النخاس فی القاموس بیاع الدواب و الرقیق و قال الحیرة بالکسر بلد قرب الکوفة و قال الأفضح الأبیض لا شدیدا فضح کفرح و الاسم الفضحة بالضم و قال العفج و بالکسر و بالتحریک و ککتف ما ینتقل الطعام إلیه بعد المعدة و الجمع أعفاج و الأعفج العظیمها.

و أقول

ما فی الکافی کأنه تصحیف و یرجع بتکلف إلی ما فی الکشی قال فی القاموس فحج فی مشیته تدانی صدور قدمیه و تباعد عقباه کفحج و هو أفحج بین الفحج محرکة و التفحج التفریج بین الرجلین و فی بعض النسخ بالجیمین کنایة عن المضیق بین الرجلین و فی القاموس الفج الطریق الواسع بین جبلین و فججت ما بین رجلی فتحت کأفججت و هو یمشی مفاجا و قد تفاج و أفج أسرع و رجل أفج بین الفجج و هو أقبح من الفحج و فی النهایة التفاج المبالغة فی تفریج ما بین الرجلین و هو

ص: 199


1- 1. رجال الکشّیّ ص 311 تحقیق المصطفوی.
2- 2. الکافی ج 6 ص 538.

روایت47.

رجال کشی: عبد اللَّه بن عطا می گوید: امام صادق علیه السّلام نزد من فرستاد و برایش یک قاطر و یک الاغ زین شده بودند. امام علیه السّلام به من فرمود: آیا با ما سوار می شوی تا جایی که می رویم؟ گفتم: بلی، فرمود: کدام یک را دوست داری سوار شوی؟ گفتم: الاغ را، فرمود: الاغ بر من آسان تر است. می گوید: پس سوار قاطر شدم و امام علیه السّلام سوار الاغ شدند. پس حرکت کردیم و در میانه این که با ما سخن می گفت؛ نزدیک بود که با سر به زمین بیفتند. پس سرش را بالا آوردند. گفتم: به نظرم زین برای شما تنگ است ای کاش سوار قاطر می شدی. فرمود: هرگز، ولی الاغ به خود بالید و سرفرازی کرد و من کاری را انجام دادم که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام دادند که سوار الاغی بود که به آن عفیر گفته می شد که آن فخر فروخت و آن حضرت تا خدا خواست سر به قرپوس زین نهاد. سپس سرش را بالا آوردند و فرمود: پروردگارا این کار عفیر بود و کار من نبود.(1)

روایت48.

کافی: عبد اللَّه بن عطا می گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: برخیز و یک الاغ و یک قاطر زین کن. پس یک الاغ و یک قاطر را زین کردم و به نظرم رسید که قاطر نزد او دوست داشتنی تر است و به همین خاطر قاطر را تقدیم وی کردم. ولی ایشان فرمود: چه کسی به تو دستور داد که این قاطر را تقدیم من کنی؟ گفتم: این را برای شما انتخاب کرده ام. فرمود: آیا به تو دستور دادم که قاطر را برای من انتخاب کنی؟ پس به من فرمود: همانا بهترین مرکب ها نزد من الاغ ها هستند. می گوید: پس خر را تقدیم ایشان کردم و سوار آن شد و من هم سوار مرکب شدم.(2)

در محاسن برقی از ابی فضاله مانند حدیث بالا را نقل کرده است .

ص: 200


1- . رجال کشی: 215
2- . کافی 8 : 276

من الفج الطریق و الجحفلة للحافر کالشفة للإنسان و قنی المال کرمی اکتسبه و فی بعض النسخ و کسبت.

«47»

الْکَشِّیُّ، عَنْ حَمْدَوَیْهِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ أُسْرِجَ لَهُ بَغْلٌ وَ حِمَارٌ فَقَالَ لِی هَلْ لَکَ أَنْ تَرْکَبَ مَعَنَا إِلَی مَا لَنَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ قُلْتُ الْحِمَارُ فَقَالَ الْحِمَارُ أَرْفَقُهُمَا بِی قَالَ فَرَکِبْتُ الْبَغْلَ وَ رَکِبَ الْحِمَارَ ثُمَّ سِرْنَا فَبَیْنَمَا هُوَ یُحَدِّثُنَا إِذِ انْکَبَّ عَلَی السَّرْجِ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقُلْتُ مَا أَرَی السَّرْجَ إِلَّا وَ قَدْ ضَاقَ عَنْکَ فَلَوْ تَحَوَّلْتَ عَلَی الْبَغْلِ فَقَالَ کَلَّا وَ لَکِنَّ الْحِمَارَ اخْتَالَ

فَصَنَعْتُ کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکِبَ حِمَاراً یُقَالُ لَهُ عُفَیْرٌ فَاخْتَالَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَی الْقَرَبُوسِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ یَا رَبِّ هَذَا عَمَلُ عُفَیْرٍ لَیْسَ هُوَ مِنْ عَمَلِی (1).

«48»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ أَنَّهُ سَمِعَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَطَاءٍ یَقُولُ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قُمْ فَأَسْرِجْ دَابَّتَیْنِ حِمَاراً وَ بَغْلًا فَأَسْرَجْتُ حِمَاراً وَ بَغْلًا وَ قَدَّمْتُ إِلَیْهِ الْبَغْلَ فَرَأَیْتُ أَنَّهُ أَحَبُّهُمَا إِلَیْهِ فَقَالَ مَنْ أَمَرَکَ أَنْ تُقَدِّمَ إِلَیَّ هَذَا الْبَغْلَ قُلْتُ اخْتَرْتُهُ لَکَ قَالَ فَأَمَرْتُکَ أَنْ تَخْتَارَ لِی ثُمَّ قَالَ لِی إِنَّ أَحَبَّ الْمَطَایَا إِلَیَّ الْحُمُرُ قَالَ فَقَدَّمْتُ إِلَیْهِ الْحِمَارَ فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ الْحَدِیثَ (2).

المحاسن، عن أبی فضالة: مثله (3).

ص: 200


1- 1. رجال الکشّیّ ص 215 تحقیق المصطفوی.
2- 2. الکافی ج 8 ص 276.
3- 3. المحاسن: 352.

باب هشتم : حق حیوان بر مالک خود و آداب سوار شدن و بار بردن با آن و برخی نوادر

روایات

روایت1.

خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: حیوان بر صاحب خود شش حق دارد: هنگامی که به منزل رسید، نخست او را خوراک دهد و هنگامی که از آبی عبور می کند؛ او را سر آب ببرد و بر چهره حیوان نزند، زیرا حیوان پروردگارش را تسبیح می کند، و بر پشت او نایستد مگر در جبهه جهاد در راه خداوند عزّ و جلّ، بیش از توانش بر او بار نکند و او را مگر به اندازه طاقتش راه نبرد.(1)

در من لا یحضره الفقیه آورده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بر حیوان بر صاحب خود ویژگی هایی است و مثل موارد حدیث بالا را ذکر کرده است.(2)

توضیح

ابتداء به خوراک دادن حیوان مشغول شود: گویا بر وجه استحباب است اگرچه اصل خوراک به اندازه قوت لا یموت یا به اندازه متعارف بنا بر اظهر واجب است و همچنین عرضه او بر آب هر گاه که از آب عبور کند؛ اگر نداند که عرضه بر آب برای حیوان ضرر دارد؛ مستحب است، چون افرادی که حیوان دارند، گمان دارند که بر حیوان زیان دارد. اگرچه در برخی اوقات واجب می باشد و اصل آب دادن به یک وجهی واجب است. و نزدن بر چهره حیوان، گویا کراهت دارد چنانچه تعلیل حدیث بر این مطلب اشاره دارد و اگرچه احوط ترک زدن بر چهره است. و اینکه فرمود: او تسبیح می گوید؛ والد قدس سره گفته است: یعنی چهره ها به زبانی که در آن ها است؛ تسبیح می گویند. یا اینکه چهره ها بر وجود صانع و توانایی و دانش و اوصاف کمال دیگرش بیشتر دلالت دارند، چنانچه بر کسی که در کتب تشریح نگاه کند؛ مخفی نیست، یا تسبیح ویژه چهره ها است که ما نمی دانیم، و ممکن است مقصود تسبیح خود دابه باشد و نام چهره را برده چون

ص: 201


1- . خصال 1 :160
2- . من لا یحضره الفقیه 2 : 187

باب 8 حق الدابة علی صاحبها و آداب رکوبها و حملها و بعض النوادر

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا خِصَالٌ سِتٌّ یَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ یَعْرِضُ عَلَیْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لَا یَضْرِبُ وَجْهَهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا وَ لَا یَقِفُ عَلَی ظَهْرِهَا إِلَّا فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لَا یُکَلِّفُهَا مِنَ الْمَشْیِ إِلَّا مَا تُطِیقُ (1).

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا خِصَالٌ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (2).

تبیان

الابتداء بعلفها کأنه علی الاستحباب و إن کان أصل علفها بقدر لا یموت أو بالمتعارف لها واجبا علی الأظهر و کذا عرض الماء کلما مر به مستحب إن لم یعلم تضررها به فإن أصحاب الدواب یظنون تضررها به و إن وجبا فی بعض الأوقات و أصل السقی علی أحد الوجهین واجب و عدم ضرب الوجه کأنه علی الکراهة کما یومئ إلیه التعلیل و إن کان الأحوط الترک.

قوله علیه السلام فإنها تسبح قال الوالد قدس سره أی الوجوه تسبح بالنطق الذی لها فی الوجه أو لأن دلالة الوجوه علی وجود الصانع تعالی و قدرته و علمه و سائر صفاته الکمالیة أکثر من غیرها کما لا یخفی علی من نظر فی کتب التشریح أو التسبیح أمر خاص بها لا نعرفه و یمکن إرجاع الضمیر إلی الدابة و التخصیص بالوجه لکون

ص: 201


1- 1. الخصال ج 1 ص 160.
2- 2. الفقیه ج 2 ص 187. ط نجف.

زیان و اهانت در آن بیشتر باشد، یا برای آنچه گذشت که تسبیح به اندامی باشد که در چهره هستند.

و منظور پیامبر صلی الله علیه و آله از یاد بردن سبیل اللَّه برای نمونه و یک مصداق یا افضل افراد است. و فوق طاقت یعنی فوق قدرت یا فوق وسع حیوان و تحریم با نخست (قدرت) و کراهت با دوم، مناسب تر هستند و عین این مطلب در راه بردن حیوان هم هست.

روایت2.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام فرمود: بر حیوان بر صاحب خود هفت حق است: بیش از طاقت، بر آن بار حمل نکند، پشت آن را مجلس گفت و گو نگیرد. هنگامی که به منزل رسید؛ ابتدا به علوفه دادن آن بپردازد. چهره اش را داغ نزند، بر چهره آن نزند زیرا حیوان تسبیح خداوند می کند. هنگامی که بر آب عبور کرد؛ آن را بر سر آب ببرد. اگر رم کرد؛ آن را طوری نزند؛ امّا اگر لغزید؛ آن را بزنید. زیرا دابه چیزی را می بیند که شما آن را نمی بینید.(1)

و در کافی به سندش از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است: که بر حیوان بر صاحب خود شش حق است: عین موارد بالا تا آن جا که هنگامی که بر آب عبور کرد؛ آن را هم بر آب عرضه کند.

سپس بعد از نقل کردن روایاتی می گوید: از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت شده است: که اگر حیوان لغزید؛ آن را بزنید ولی اگر رم کرد آن را نزنید.(2)

در محاسن مثل روایت کافی که امام فرمود: برای دابه بر صاحب خود شش حق است؛ و موارد بالا را نقل کرده است.(3)

توضیح

مرحوم صدوق نیز در من لا یحضره الفقیه مثل همان حدیث را نقل کرده است.(4)

از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: که (اضربوها علی العثار) والد قدس سره گفته: کلینی و برقی از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السّلام عکس آن روایت را بدون ذکر علت نقل کرده اند. و ظاهر این است که صدوق اشتباه کرده و تتمه را برای توجیه آن آورده است، با اینکه دابه در لغزیدن گناهی ندارد، زیرا لغزیدن ممکن است به خاطر لغزندگی زمین یا چاله و مانند آن باشد.

ص: 202


1- . امالی صدوق: 303
2- . کافی 6 : 538
3- . محاسن 2 : 637
4- . من لا یحضره الفقیه 2 : 187

الضرر و الإهانة فیه أکثر أو لما مر من أن التسبیح بالأعضاء التی فی الوجه.

قوله علیه السلام إلا فی سبیل الله کأنه علی التمثیل أو ذکر أفضل الأفراد فوق طاقتها أی قدرتها أو وسعها بأن لا یشق علیها و التحریم بالأول أنسب کالکراهة بالثانی و کذا الکلام فی تکلیف المشی.

«2»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا سَبْعَةُ حُقُوقٍ لَا یُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لَا یَتَّخِذُ ظَهْرَهَا مَجْلِساً یَتَحَدَّثُ عَلَیْهِ وَ یَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ لَا یَسِمُهَا فِی وَجْهِهَا وَ لَا یَضْرِبُهَا فِی وَجْهِهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ وَ یَعْرِضُ عَلَیْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لَا یَضْرِبُهَا عَلَی النِّفَارِ وَ یَضْرِبُهَا عَلَی الْعِثَارِ لِأَنَّهَا تَرَی مَا لَا تَرَوْنَ (1).

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا سِتَّةُ حُقُوقٍ إِلَی قَوْلِهِ إِذَا مَرَّ بِهِ.

ثم قال بعد أخبار

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: اضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ وَ لَا تَضْرِبُوهَا عَلَی النِّفَارِ(2).

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ سِتَّةُ حُقُوقٍ إِلَی قَوْلِهِ إِذَا مَرَّ بِهِ (3).

توضیح

أقول قال الصدوق رحمه الله فی الفقیه (4) أیضا

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ أَیْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ إلخ.

و قال الوالد قدس سره روی الکلینی و البرقی أخبارا عن النبی صلی الله علیه و آله و الصادق علیه السلام بعکس ذلک بدون ذکر التعلیل فالظاهر أنه وقع السهو من الصدوق رحمه الله و ذکر التتمة لتوجیه ذلک مع أنه لا ذنب لها فی العثار لأنه إما لزلق أو جحر و أمثالهما انتهی.

ص: 202


1- 1. أمالی الصدوق: 303.
2- 2. الکافی ج 6 ص 538.
3- 3. المحاسن: 637.
4- 4. الفقیه ج 2 ص 187.

مؤلف

احتمال دارد روایت به هر دو وجه رسیده و هر کدام موردی مخصوص دارند؛ چنان چه لغزیدن برای تنبلی دابه باشد که تقصیر او است، یا رم کردن به خاطر دیدن شبح از دور یا دیدن دشمن یا جانور موذی و ... باشد. خلاصه مطلب خالی از غرابت و تعجب نیست.

روایت3.

خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هر کس از شما که با دابه ای سفر می کند چون به منزل رسید؛ نخست آن را علوفه و آب دهد.(1)

در محاسن از امام صادق علیه السّلام مانند روایت بالا آمده است.(2)

روایت4.

علل الشرایع: رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث طولانی می فرمود: سه نفر به ردیف سوار دابه نشوند که یکی از آن ها ملعون است و آن فردی است که جلو نشسته است.(3)

در محاسن مانند روایت بالا ذکر شده است.(4)

توضیح

حمل بر کراهت شده و تخصیص لعن بر فردی که جلو نشسته برای آن است که ضرر وی بیشتر از دیگران است، زیرا وی غالباً روی گردن حیوان می نشیند .

روایت5.

علل الشرایع: روایت شده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله بر شتری عقال (زانو بند) دید که بار به دوش آن بود؛ فرمود: صاحبش کجاست؟ به او فرمان دهید تا فردا برای محاکمه آماده شود.(5)

روایت6.

من لا یحضره الفقیه: حماد لحّام می گوید: قطار شترانی از امام صادق علیه السّلام گذر کردند

ص: 203


1- . خصال 2 : 159
2- . محاسن 2 : 361
3- . علل الشرایع: 193، خصال 1 : 49
4- . محاسن 2: 361
5- . محاسن 2 : 361
و أقول

یحتمل أن یکون الخبر ورد علی وجهین و یکون لکل منهما مورد خاص کما إذا کان العثار بسبب کسل الدابة و النفار لرؤیة شبح من البعید یحتمل کونه عدوا أو حیوانا موذیا و بالجملة الأمر لا یخلو من غرابة.

«3»

الْخِصَالُ، فِی الْأَرْبَعِمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ سَافَرَ مِنْکُمْ بِدَابَّةٍ فَلْیَبْدَأْ حِینَ یَنْزِلُ بِعَلْفِهَا وَ سَقْیِهَا(1).

المحاسن، عن القاسم بن یحیی عن جده الحسن عن محمد بن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام: مثله (2).

«4»

الْعِلَلُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ یَرْفَعُ الْحَدِیثَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: لَا یَرْتَدِفْ ثَلَاثَةٌ عَلَی دَابَّةٍ فَإِنَّ أَحَدَهُمْ مَلْعُونٌ وَ هُوَ الْمُقَدَّمُ (3).

المحاسن، عدة من أصحابنا عن ابن أسباط: مثله (4).

بیان

کأنه محمول علی الکراهة الشدیدة و التخصیص بالمقدم لأنه أضر لأنه یقع علی العنق غالبا.

«5»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَبْصَرَ نَاقَةً مَعْقُولَةً وَ عَلَیْهَا جَهَازُهَا فَقَالَ أَیْنَ صَاحِبُهَا مُرُوهُ فَلْیَسْتَعِدَّ غَداً لِلْخُصُومَةِ(5).

«6»

وَ مِنْهُ، وَ الْفَقِیهُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ قَالَ: مَرَّ قِطَارٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 203


1- 1. الخصال ج 2 ص 159.
2- 2. المحاسن: 361.
3- 3. علل الشرائع ص 194، الخصال ج 1 ص 49.
4- 4. المحاسن: 627.
5- 5. المحاسن 1: 36.

و آن حضرت دید بار شتری خم شده است. فرمود: ای غلام بار این شتر را راست کن که خدا راستی را دوست دارد.(1)

توضیح

در نهایه می گوید: زامله شتری است که بر آن غذا یا کالایی حمل می کنند، و زاملة اسم فاعل از زمل است و زمل به معنی حمل کردن است.

روایت6.

محاسن: امام صادق علیه السّلام می فرمود: علی بن الحسین علیه السّلام با شتر خود ده حج به جا آورد و یک تازیانه به آن نزد و در یکی از سال ها شتر در راه خوابید و حتّی یک تازیانه هم به او نزد.(2)

و همچنین در محاسن از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: همانا برای هر چیزی حرمتی است و حرمت بهائم در چهره آن ها است.(3)

در کافی مثل روایت بالا را از امام صادق علیه السّلام آورده است.(4)

روایت7.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر چهره بهائم نزنید؛ به خاطر این که هر چیزی که جان دارد؛ آن چیز با حمد خداوند تسبیح می گوید.(5)

و از همان کتاب این حدیث را از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده است.

و در حدیث دیگری امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: بر چهره حیوانات داغ نزنید.(6)

در کافی هم به سندی مانند حدیث بالا را آورده(7) و خصال در حدیث اربعمائه هم مثل حدیث اول را آورده است.

روایت8.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیا شرم ندارد یکی از شما

ص: 204


1- . من لا یحضره الفقیه 2 : 361، محاسن 2 : 361
2- . محاسن 2 : 261
3- . محاسن 2 : 632
4- . کافی 6 : 539
5- . محاسن 2 : 633
6- . محاسن 2 : 633
7- . کافی 6 : 538

فَرَأَی زَامِلَةً قَدْ مَالَتْ فَقَالَ یَا غُلَامُ اعْدِلْ عَلَی هَذَا الْجَمَلِ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْعَدْلَ (1).

بیان

فی النهایة الزاملة البعیر الذی یحمل علیها الطعام و المتاع کأنه فاعلة من الزمل و هو الحمل.

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَلَی رَاحِلَتِهِ عَشْرَ حِجَجٍ مَا قَرَعَهَا بِسَوْطٍ وَ لَقَدْ بَرَکَتْ بِهِ سَنَةً مِنْ سَنَوَاتِهِ فَمَا قَرَعَهَا بِسَوْطٍ(2).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حُرْمَةً وَ حُرْمَةُ الْبَهَائِمِ فِی وُجُوهِهَا(3).

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن النوفلی عن السکونی عنه علیه السلام : مثله (4).

«7»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَضْرِبُوا وُجُوهَ الدَّوَابِّ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فِیهِ الرُّوحُ فَإِنَّهُ یُسَبِّحُ بِحَمْدِ اللَّهِ (5).

وَ مِنْهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تَضْرِبُوا الدَّوَابَّ عَلَی وُجُوهِهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: وَ لَا تَسِمُوهَا فِی وُجُوهِهَا(6).

الکافی، عن العدة عن أحمد بن محمد عن القاسم: مثله (7)

الخصال، فی الأربعمائة: مثل الحدیث الأول.

«8»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا بَلَغَ بِهِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَ لَا یَسْتَحْیِی أَحَدُکُمْ

ص: 204


1- 1. الفقیه ج 2 ص 191، المحاسن: 361.
2- 2. المحاسن: 261.
3- 3. المحاسن: 632.
4- 4. الکافی ج 6 ص 539.
5- 5. المحاسن: 633.
6- 6. المحاسن: 633.
7- 7. الکافی ج 6 ص 538.

در حالی که سوار بر دابه خود است؛ آواز بخواند؛ در حالی که دابه او تسبیح می گوید.

و همچنین از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که دابه را به خاطر رم کردن بزنید ولی به خاطر لغزیدن نزنید.(1)

و همچنین امام صادق علیه السّلام از پدرانش نقل می کند که دابه بر صاحبش شش حق دارد: بیش از توانش بر آن بار نکند، و پشتش را مجالس گفت و گو نگیرد، هنگامی که به منزل رسید ابتدا به علوفه دادن آن بپردازد، هنگامی که بر آبی عبور کرد؛ آن را بر آب عرضه کند و بر چهره اش داغ نزند زیرا تسبیح می گوید.(2)

ابوذر می گوید: دابه می گوید: خدایا مالک درستی به من روزی کن که با من با نرمی رفتار کند و بر من نیکی کند و خوراک و آب به من دهد و به من زور نگوید.(3)

و همچنین امام کاظم علیه السّلام می فرماید: که دابه ای نیست که صاحبش می خواهد بر آن سوار شود مگر این که حیوان می گوید: خدایا او را بر من مهربان قرار بده.(4)

و همچنین امام صادق علیه السّلام می فرماید: هنگامی که بنده ای سوار بر دابّه می شود؛ دابه می گوید: خدایا او را بر من مهربان قرار بده.(5)

و همچنین از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که ابوذر رضی الله عنه را دیدند که الاغش را در ربذه آب می داد یکی به او گفت: ای ابوذر کسی نداری که الاغت را آب دهد؟ گفت: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم می فرمود: هیچ دابه ای نیست مگر این که هر صبح درخواست می کند که خدایا مالک خوبی به من روزی کن که از علف، سیرم کند و از آب، سیرابم نماید، و بیش از توانم بر من تکلیف نکند، و من دوست دارم خودم آن را آب دهم.(6)

و همچنین با سند دیگری از امام صادق علیه السّلام مانند روایت بالا را آورده است.(7)

و در کافی نیز مثل روایت بالا آورده شده است و فقط راوی آن که سلیمان بن خالد است؛ می گوید: گمان می کنم امام صادق علیه السّلام چنین فرمود.(8)

ص: 205


1- . محاسن : 623
2- . محاسن : 623
3- . محاسن : 626
4- . محاسن : 626
5- . محاسن : 626
6- . محاسن : 626
7- . محاسن : 626
8- . کافی 6 : 537

أَنْ یُغَنِّیَ عَلَی دَابَّتِهِ وَ هِیَ تُسَبِّحُ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: اضْرِبُوهَا عَلَی النِّفَارِ وَ لَا تَضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ(1).

وَ مِنْهُ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا سِتَّةُ حُقُوقٍ لَا یُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لَا یَتَّخِذُ ظُهُورَهَا مَجَالِسَ فَیَتَحَدَّثُ عَلَیْهَا وَ یَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ یَعْرِضُ عَلَیْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لَا یَسِمُهَا فِی وُجُوهِهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ قَالَ قَالَ 17 أَبُو ذَرٍّ: تَقُولُ الدَّابَّةُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی مَلِیکَ صِدْقٍ یَرْفُقُ بِی وَ یُحْسِنُ إِلَیَّ وَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی وَ لَا یَعْنُفُ عَلَیَ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ دَابَّةٍ یُرِیدُ صَاحِبُهَا أَنْ یَرْکَبَهَا إِلَّا قَالَتِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ بِی رَحِیماً(4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا رَکِبَ الْعَبْدُ الدَّابَّةَ قَالَتِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ بِی رَحِیماً(5).

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ فِیمَا أَظُنُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رُئِیَ أَبُو ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَسْقِی حِمَاراً لَهُ بِالرَّبَذَةِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ النَّاسِ أَ مَا لَکَ یَا بَا ذَرٍّ مَنْ یَسْقِی لَکَ هَذَا الْحِمَارَ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا وَ هِیَ تَسْأَلُ کُلَّ صَبَاحٍ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی مَلِیکاً صَالِحاً یُشْبِعُنِی مِنَ الْعَلَفِ وَ یُرْوِینِی مِنَ الْمَاءِ وَ لَا یُکَلِّفُنِی فَوْقَ طَاقَتِی فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ أَسْقِیَهُ بِنَفْسِی (6).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سَیَابَةَ بْنِ ضُرَیْسٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (7)

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ قَالَ فِیمَا ظَنَ (8).

ص: 205


1- 1. المحاسن: 623.
2- 2. المحاسن: 623.
3- 3. المحاسن: 626.
4- 4. المحاسن: 626.
5- 5. المحاسن: 626.
6- 6. المحاسن: 626.
7- 7. المحاسن: 626.
8- 8. الکافی ج 6 ص 537.

توضیح

طبق نسخه کافی، شک از سلیمان بن خالد است. و منظور از درخواست دابه این است که بسا به زبان حال است و کنایه از نیاز و اضطرار دابه به این موارد است، که مالک باید آن موارد را رعایت نماید.

روایت9.

محاسن: صفوان جمّال می گوید: مفضّل بن عمر نزد من فرستاد تا برای امام صادق علیه السّلام شتری بخرم. پس شتری به هشتاد درهم خریدم و نزد امام علیه السّلام برد و به من فرمود: آیا به نظر تو می تواند هودج حمل کند؟ و من هودج بر او بستم و سوارش شدم و برایش به نمایش گذاشتم. سپس فرمود: اگر مردم می دانستند حقیقت نیروی باربری که خدا به ناتوان داده چهارپا را گران نمی کردند.(1)

و همچنین ابن سنان نقل می کند: از امام صادق علیه السّلام از نماز مغرب پرسیدند؛ فرمود: هنگامی که خورشید غروب کرد؛ شتر را بخوابان. گفت: بر من سخت است که دو بار آن را بخوابانم. فرمود: این کار را انجام بده زیرا برای پشت حیوان مصون تر است.(2)

و همچنین امام صادق علیه السّلام فرمود: حیوان را به خاطر لغزیدن نزنید ولی به خاطر رم کردن بزنید. و فرمود: بر پشت آن ها آواز نخوانید آیا شرم ندارد یکی از شما ها که بر پشت دابه خود آواز بخواند در حالی که او تسبیح می گوید.(3)

امام زین العابدین علیه السّلام هنگام فوتش به پسرش امام محمّد باقر علیه السّلام فرمود: من با این شتر خود بیست حج انجام دادم و حتی یک تازیانه هم به آن نزدم. پس هنگامی که مرد؛ آن را دفن کن تا درندگان آن را نخورند. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: شتری نیست که هفت بار در موقف عرفه ایستاده باشد، جز این که خداوند آن را از چهارپایان بهشت قرار می دهد، و نژادش را برکت می دهد. پس هنگامی که آن شتر مرد؛ امام باقر علیه السّلام برای آن قبر کند و او را خاک کرد.(4)

توضیح

دلالت بر استحباب نزدن حیوان به ویژه در راه حج دارد و گویا

ص: 206


1- . محاسن : 638
2- . محاسن : 639
3- . محاسن : 627
4- . محاسن : 635 - 636
بیان

علی نسخة الکافی الظاهر أن الشک من سلیمان و یحتمل کونه من ابن سنان و علی ما فی المحاسن کان الأخیر متعین و السؤال یحتمل أن یکون بلسان الحال کنایة عن احتیاجها إلی ذلک و اضطرارها فلا بد من رعایتها.

«9»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: أَرْسَلَ إِلَیَّ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ أَنْ أَشْتَرِیَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَمَلًا فَاشْتَرَیْتُ جَمَلًا بِثَمَانِینَ دِرْهَماً فَقَدَّمَ بِهِ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی أَ تَرَاهُ یَحْمِلُ الْقُبَّةَ فَشَدَدْتُ عَلَیْهِ الْقُبَّةَ وَ رَکِبْتُهُ فَاسْتَعْرَضْتُهُ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ یَعْلَمُونَ کُنْهَ حُمْلَانِ اللَّهِ عَلَی الضَّعِیفِ مَا غَالَوْا بِبَهِیمَةٍ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَقَالَ أَنِخْ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ قَالَ فَإِنَّهُ یَشْتَدُّ عَلَیَّ إِنَاخَتُهُ مَرَّتَیْنِ قَالَ افْعَلْ فَإِنَّهُ أَصْوَنُ لِلظَّهْرِ(2).

وَ مِنْهُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ وَ اضْرِبُوهَا عَلَی النِّفَارِ وَ قَالَ لَا تُغَنُّوا عَلَی ظُهُورِهَا أَ مَا یَسْتَحْیِی أَحَدُکُمْ أَنْ یُغَنِّیَ عَلَی ظَهْرِ دَابَّتِهِ وَ هِیَ تُسَبِّحُ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام لِابْنِهِ مُحَمَّدٍ علیه السلام حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ إِنِّی قَدْ حَجَجْتُ عَلَی نَاقَتِی هَذِهِ عِشْرِینَ حِجَّةً فَلَمْ أَقْرَعْهَا بِسَوْطٍ قَرْعَةً فَإِذَا نَفَقَتْ فَادْفِنْهَا لَا یَأْکُلْ لَحْمَهَا السِّبَاعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ بَعِیرٍ یُوقَفُ عَلَیْهِ مَوْقِفَ عَرَفَةَ سَبْعَ حِجَجٍ إِلَّا جَعَلَهُ اللَّهُ مِنْ نَعَمِ الْجَنَّةِ وَ بَارَکَ فِی نَسْلِهِ فَلَمَّا نَفَقَتْ حَفَرَ لَهَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ دَفَنَهَا(4).

بیان

یدل علی استحباب ترک ضرب الدواب لا سیما فی طریق الحج و کأنه

ص: 206


1- 1. المحاسن: 638.
2- 2. المحاسن: 639.
3- 3. المحاسن: 627.
4- 4. المحاسن: 635.

منظور غیر صورت ضرورت است، و دلالت بر استحباب دفن شتری که هفت بار با آن به حج رفته اند؛ دارد و شاید همه حیوانات را فرا بگیرد، چنان چه روایاتی به آن اشاره دارد، و شاید حکم مخصوص حیوانات ائمه علیهم السّلام باشد، ولی علتی را که حضرت ذکر کرده است؛ اشاره به عموم دارد.

روایت10.

محاسن: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: که هیچ دابه ای نباشد که با آن پنج بار در عرفه وقوف شده باشد جز اینکه از چهارپایان بهشت گردد. برخی روایت کرده اند که سه بار وقوف عرفه با آن شده باشد.(1)

و همچنین رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ شتری نیست مگر این که بر کوهانش شیطانی است آن ها را به کار بگیرید و کسی نگوید: شترم را آسایش می دهم، زیرا خداوند است که بار را می برد.(2)

و همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همانا بر کوهان هر شتری، شیطانی است؛ پس آن ها را برای خود به کار بگیرید و آن ها را رام کنید و پشت آن ها نام خداوند را ببرید؛ زیرا فقط خداوند است که حمل می کند.(3)

و همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همانا بر کوهان هر شتری، شیطانی است؛ پس آن ها را برای خود به کار بگیرید و آن ها را رام کنید و پشت آن ها نام خداوند را ببرید؛ همان طور که به آن امر شده اید.(4)

توضیح

(همان طور که خداوند شما را به آن امر کرده است) در آیه «وَ الَّذی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ * لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنینَ * وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُون»(5) {و همان کسی که جُفت ها را یکسره آفرید، و برای شما از کشتی ها و دام ها [وسیله ای که] سوار شوید قرار داد. تا بر پُشت آن [ها] قرار گیرید، پس چون بر آن [ها] برنشستید، نعمت پروردگار خود را یاد کنید و بگویید: (پاک است کسی که این را برای ما رام کرد و [گرنه] ما را یارای [رام ساختن] آن ها نبود.» (و به راستی که ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت.»}

زیرا این در معنی امر است چنانچه در باب آداب رکوب ان شاء اللَّه می آید. و احتمال دارد مقصود از امر خداوند شامل امر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و اوصیاء او هم باشد.

ص: 207


1- . محاسن : 636
2- . محاسن : 636
3- . محاسن : 636
4- . محاسن : 636
5- . زخرف / 12- 14

محمول علی ما إذا لم تدع إلیه ضرورة و علی استحباب دفن الناقة التی حج علیها سبع حجج و یحتمل شموله لجمیع الدواب کما یومئ إلیه الخبر الآتی و یحتمل اختصاص الحکم بمرکوبهم علیهم السلام لکن التعلیل یومئ إلی التعمیم.

«10»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُرَازِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ دَابَّةٍ عُرِّفَ بِهَا خَمْسَ وَقَفَاتٍ إِلَّا کَانَتْ مِنْ نَعَمِ الْجَنَّةِ قَالَ رَوَی بَعْضُهُمْ وُقِفَ بِهَا ثَلَاثَ وَقَفَاتٍ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ بَعِیرٍ إِلَّا عَلَی ذِرْوَتِهِ شَیْطَانٌ فَامْتَهِنُوهُنَّ وَ لَا یَقُولُ أَحَدُکُمْ أُرِیحُ بَعِیرِی فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی یَحْمِلُ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ عَلَی ذِرْوَةِ کُلِّ بَعِیرٍ شَیْطَاناً فَامْتَهِنُوهَا لِأَنْفُسِکُمْ وَ ذَلِّلُوهَا وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا فَإِنَّمَا یَحْمِلُ اللَّهُ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ عِیَاضٍ اللَّیْثِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَلَی ذِرْوَةِ کُلِّ بَعِیرٍ شَیْطَاناً فَامْتَهِنُوهَا لِأَنْفُسِکُمْ وَ ذَلِّلُوهَا وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ (4).

بیان

کما أمرکم الله أی فی قوله تعالی وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ (5) فإنه فی قوة الأمر کما سیأتی إن شاء الله فی باب آداب الرکوب.

و یمکن أن یکون المراد بأمره تعالی ما یشمل أمر الرسول و أوصیائه علیهم السلام أیضا.

ص: 207


1- 1. المحاسن: 636.
2- 2. المحاسن: 636.
3- 3. المحاسن: 636.
4- 4. المحاسن: 636.
5- 5. الزخرف: 12- 14.

روایت11.

محاسن: میمون قدّاح می گوید: به همراه امام محمد باقر علیه السّلام به زمین او در طیبه رفتیم و همراه امام علیه السّلام عمرو بن دینار و عده ای از یاران آن حضرت بودند و در آنجا مدّتی ماندیم و ابو جعفر علیه السّلام بر شتری سرکش سوار شد و عمرو بن دینار گفت: شتر شما چه سرکش است، فرمود: آیا نمی دانی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: همانا بر کوهان هر شتری شیطانی است او را به کار گیرید و خوار و رام کنید، و نام خدا را بر او ببرید، فقط خداوند بار را حمل می کند. سپس وارد مکه شد و ما هم در حالی که احرام نبسته بودیم با حضرت وارد شدیم.(1)

و در کافی مثل همین حدیث را نقل کرده است.(2)

توضیح

گویا مراد از طیبه غیر از مدینه است بلکه نام جایی نزدیک مکه است و امام علیه السّلام به این خاطر بی احرام وارد شهر شده بود؛ چون از احرام نخست او مدّت یک ماه نگذشته بود. فیروزآبادی گفته است: طَیبه، با فتح مدینه نبویه است و به کسر(طِیبه) روستایی نزدیک زرود است.

روایت12.

محاسن: امام صادق علیه السّلام می فرمود:

ص: 208


1- . محاسن : 637
2- . کافی 6 : 543
«11»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ عَنْ أَبِیهِ مَیْمُونٍ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی أَرْضِهِ بِطِیبَةَ وَ مَعَهُ عَمْرُو بْنُ دِینَارٍ وَ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَأَقَمْنَا بِطِیبَةَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ رَکِبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَلَی جَمَلٍ صَعْبٍ فَقَالَ لَهُ عَمْرُو بْنُ دِینَارٍ مَا أَصْعَبَ بَعِیرَکُمْ فَقَالَ لَهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ عَلَی ذِرْوَةِ کُلِّ بَعِیرٍ شَیْطَاناً فَامْتَهِنُوهَا وَ ذَلِّلُوهَا وَ ذَکِّرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا فَإِنَّمَا یَحْمِلُ اللَّهُ ثُمَّ دَخَلَ مَکَّةَ وَ دَخَلْنَا مَعَهُ بِغَیْرِ إِحْرَامٍ (1).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: مِثْلَهُ (2).

بیان

کأن المراد بطیبة هنا غیر المدینة بل هی اسم موضع قریب مکة و إنما دخل علیه السلام بغیر إحرام لعدم مضی شهر من الإحرام الأول قال الفیروزآبادی طیبة أی بالفتح المدینة النبویة و بالکسر قریة عند زرود.

«12»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ الْحَاجُّ مَا لَهُ مِنَ الْحُمْلَانِ مَا غَالَی أَحَدٌ لِلْبَعِیرِ(3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ کُنْهَ حُمْلَانِ اللَّهِ عَلَی الضَّعِیفِ مَا غَالَوْا بِبَهِیمَةٍ(4).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ سُلَیْمَانَ الرَّحَّالِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: مَرَّ بِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَمْشِی عَنْ نَاقَتِی فَقَالَ مَا لَکَ لَا تَرْکَبُ فَقُلْتُ ضَعُفَتْ نَاقَتِی وَ أَرَدْتُ أَنْ أُخَفِّفَ عَنْهَا فَقَالَ رَحِمَکَ اللَّهُ ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ یَحْمِلُ عَلَی الضَّعِیفِ وَ الْقَوِیِ (5).

الکافی، عن العدة عن أحمد بن أبی عبد الله عن أبیه: مثله (6).

«13»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ:

ص: 208


1- 1. المحاسن: 637.
2- 2. الکافی ج 6 ص 543.
3- 3. المحاسن: 637.
4- 4. المحاسن: 637.
5- 5. المحاسن: 637.
6- 6. الکافی ج 6 ص 542.

اگر حاجی ها می دانستند که چه نصیبی از حیوانات بارکش برای آن ها است؛ هیچ کس شتر را گران نمی کرد.(1)

و همچنین امام صادق علیه السّلام فرموده اند: اگر مردم می دانستند حقیقت نیرویی که خدا به شترهای بار کش ناتوان داده کسی بهائم را گران نمی کرد.(2)

ابن ابی یعفور می گوید: امام صادق بر من گذر کرد در حالی که پیاده از شترم راه می رفتم، فرمود: چرا سوار نمی شوی؟ گفتم: شترم ناتوان است و خواستم بر آن آسان بگیرم. فرمود: خداوند تو را رحمت کند؛ سوار شو به خاطر این که همانا خداوند بر نیرومند و ناتوان بار می کند.(3)

در کافی هم مثل روایت بالا ذکر شده است.(4)

روایت13.

محاسن: ابو الحسن علیه السّلام می فرمود: که چون دابه زیر پای کسی بلغزد و صاحبش به او بگوید: هلاک شوی؛ دابه در پاسخش می گوید: خودت نابود شوی و سر به زیر شود هرکس که نسبت به پروردگارش نافرمان تر است.(5)

در کافی همین حدیث را از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل کرده است.(6)

توضیح

جوهری می گوید: «تعس» یعنی هلاک شدن و اصل آن به معنای با سر به زمین افتادن است. و آن ضد سر را به بالا گرفتن است. فیروز آبادی می گوید: «تعس» به معنای هلاک، لغزش، شر، دوری و انحطاط است و «انتکس» یعنی با سرش به زمین افتاد. «اعصاناً لربه» نافرمان تر نسبت به پروردگارش: ظاهر خداوند است، چنانچه در جای دیگر به آن تصریح شده است و احتمال هم دارد مقصود مالک باشد، یعنی من در این لغزش از تو نافرمانی نکردم، زیرا به اختیار خودم نبود در حالی که تو بسیار پروردگارت را نافرمانی کردی.

روایت14.

مکارم الاخلاق: امام رضا علیه السّلام فرمود: در هر سوراخ بینی چهارپایان شیطانی است اگر کسی از شماها خواست آن را دهنه زند؛ باید نام خدا عزّ و جلّ را ببرد.(7)

در کافی هم مثل این حدیث را ذکر کرده است.(8)

روایت15.

مکارم الاخلاق: ابو عبیده می گوید: امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام فرمود: هر دابه ای که یا به خاطر لگام یا به خاطر رم کردن، از صاحب خود سرپیچی کرد، باید در گوش آن یا برآن حیوان آیه «أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ»(9) {آیا جز دین خدا را می جویند؟ با آنکه هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.} را بخواند و باید بگوید: خدایا به حق محمّد و آل محمّد آن را مسخر من گردان و برای من آن را مبارک قرار بده و سوره (انا انزلناه) را بخواند.(10)

ص: 209


1- . محاسن : 637
2- . محاسن : 637
3- . محاسن : 637
4- . کافی 6 : 532
5- . محاسن : 631
6- . کافی 6 : 538
7- . مکارم الاخلاق: 303
8- . کافی 6 : 539
9- . آل عمران / 83
10- . مکارم الاخلاق: 303

إِذَا عَثَرَتِ الدَّابَّةُ تَحْتَ الرَّجُلِ فَقَالَ لَهَا تَعَسْتِ تَقُولُ تَعَسَ وَ انْتَکَسَ أَعْصَانَا لِرَبِّهِ (1).

الکافی، عن عدة من أصحابه عن سهل بن زیاد عن جعفر بن محمد بن یسار عن عبید الله الدهقان عن درست عن أبی عبد الله علیه السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: و ذکر مثله (2).

توضیح

قال الجوهری التعس الهلاک و أصله الکب و هو ضد الانتعاش و قد تعس بالفتح یتعس تعسا و أتعسه الله یقال تعسا لفلان أی ألزمه الله هلاکا.

و قال الفیروزآبادی التعس الهلاک و العثار و السقوط و الشر و البعد و الانحطاط و الفعل کمنع و سمع أو إذا خاطبت قلت تعست کمنع و إذا حکیت قلت تعس کسمع و قال انتکس أی وقع علی رأسه انتهی.

و قوله لربه الظاهر أن المراد به الرب سبحانه کما هو المصرح به فی غیره و یحتمل أن یکون المراد بالرب المالک أی ما عصیتک فی هذه العثرة إذ لم تکن باختیاری و أنت عصیت ربک کثیرا.

«14»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: عَلَی کُلِّ مَنْخِرٍ مِنَ الدَّوَابِّ شَیْطَاناً فَإِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یُلْجِمَهَا فَلْیُسَمِّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (3).

الکافی، عن العدة عن أحمد بن محمد عن القاسم بن یحیی عن جده الحسن عن یعقوب بن جعفر قال سمعت أبا الحسن علیهما السلام : و ذکر مثله (4).

«15»

الْمَکَارِمُ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: أَیُّمَا دَابَّةٍ اسْتَصْعَبَتْ عَلَی صَاحِبِهَا مِنْ لِجَامٍ وَ نِفَارٍ فَلْیَقْرَأْ فِی أُذُنِهَا أَوْ عَلَیْهَا أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ وَ لْیَقُلِ اللَّهُمَّ سَخِّرْهَا وَ بَارِکْ لِی فِیهَا بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ (5).

ص: 209


1- 1. المحاسن: 631.
2- 2. الکافی ج 6 ص 538.
3- 3. مکارم الأخلاق: 303.
4- 4. الکافی ج 6 ص 539.
5- 5. مکارم الأخلاق: 303.

در کافی هم مانند این حدیث تا «وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ» آمده است.(1)

توضیح

منظور از این که یا برآن بخوانند این است که اگر نتواند به گوش حیوان بخواند؛ نزدیکش بخواند.

روایت16.

نوادر راوندی: امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرمود: دابه بر صاحبش شش حق دارد: هنگامی که منزل کرد ابتدا به علوفه دادن آن بپردازد، هرگاه بر آب عبور کرد؛ آن را هم بر سر آب ببرد، به ناحق او را نزند، جز به اندازه توانش بر او بار نکند، و بیش از طاقتش او را راه نبرد و هنگامی که حیوان ایستاده است؛ به پشت آن نایستد ولو مدت فاصله بین دو شیر دوشیدن باشد.

و به همین سند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پشت دابه را کرسی خود نسازید. چه بسیار دابه ای که از سواره خود بهتر است و در برابر خداوند مطیع تر است و بیشتر یاد خدا تعالی کند.

و به همین سند علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نهی کرد از این که چهره دابه ها را داغ زنند، زیرا به حمد پروردگار خود تسبیح می گوید.

و به همین سند رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به گردن زن ها گردن بند بیندازید، گرچه با بند نعلین باشد و به اسب ها گردن بند ببندید و آن ها را با «اوتار» بند نکنید.(2)

توضیح

جوهری گفته است: «فواق» فاصله بین دو مرتبه شیر دوشیدن است؛ ابتدا مقداری حیوان را می دوشند و سپس رها می کنند تا بچه او از آن بخورد سپس دوباره آن را می دوشند.

روایت17.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «قلّدوا الخیل و لا تقلدوها بالأوتار.»(3)

سید رضی گفته است: این استعاره است و دو تفسیر دارد:

تفسیر اول: مقصود ممنوعیت خونخواهی دوران جاهلیت به وسیله اسب ها است که سوار اسب ها چپاول می کردند و آتش خون خواهی را می افروختند، و مقصود این است که این خوی جاهلی را گردن گیر اسب ها نسازید و سوار بر اسب ها به دنبال افرادی که نزاع جاهلی با آن ها دارید؛ نشتابید. و گویا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرموده اند:

ص: 210


1- . کافی 6 : 540
2- . نوادر راوندی: 14- 15
3- . مجازات النبویة: 165

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (1)

بیان

قوله علیه السلام أو علیها أی قریبا منها إن لم یقدر علی إدناء الفم من أذنها.

«16»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا سِتُّ خِصَالٍ یَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ یَعْرِضُ عَلَیْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لَا یَضْرِبُهَا إِلَّا عَلَی حَقٍّ وَ لَا یَحْتَمِلُهَا إِلَّا مَا تُطِیقُ وَ لَا یُکَلِّفُهَا مِنَ السَّیْرِ إِلَّا طَاقَتَهَا وَ لَا یَقِفُ عَلَیْهَا فُوَاقاً.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَتَّخِذُوا ظُهُورَ الدَّوَابِّ کَرَاسِیَّ فَرُبَّ دَابَّةٍ مَرْکُوبَةٍ خَیْرٌ مِنْ رَاکِبِهَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ تَعَالَی وَ أَکْثَرُ ذِکْراً.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُوسَمَ الدَّوَابُّ عَلَی وُجُوهِهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَلِّدُوا النِّسَاءَ وَ لَوْ بِسَیْرٍ وَ قَلِّدُوا الْخَیْلَ وَ لَا تُقَلِّدُوهَا الْأَوْتَارَ(2).

بیان

قال الجوهری الفواق و الفواق ما بین الحلبتین من الوقت لأنها تحلب ثم تترک سویعة یرضعها الفصیل لتدر ثم تحلب یقال ما أقام عنده إلا فواقا.

«17»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ علیه السلام : قَلِّدُوا الْخَیْلَ وَ لَا تُقَلِّدُوهَا الْأَوْتَارَ(3).

قال السید رضی الله عنه هذه استعارة علی أحد التأویلین و هو أن یکون المراد النهی عن طلب أوتار الجاهلیة علی الخیل بشن الغارات و شب النائرات و معنی لا تقلدوها أی لا تجعلوها کأنها قلدت درک الوتر فتقلدته و ضمنت أخذ الثأر فضمنته و ذلک عبارة عن فرط جدهم فی الطلب و حرصهم علی الدرک فکأنه علیه السلام قال قلدوا

ص: 210


1- 1. الکافی ج 6 ص 540.
2- 2. نوادر الراوندیّ 14 و 15.
3- 3. المجازات النبویّة: 165.

اسب ها را به خاطر دنبال کردن دشمنان دین و دفاع از مسلمین به قلاده بکشید نه به خاطر خون خواهی دوران جاهلیت و کشتار از روی تعصب و حمیت آن ها را قلاده بزنید .

تفسیر دوم: اگر روایت را به این معنا بگیریم از مجاز بودن خارج می شود و مقصود این است که زه کمان را گردن بند اسبان نکنید. و در مورد علت این نهی پیامبر صلی الله علیه و آله دو وجه گفته اند: یکی این که پیامبر صلی الله علیه و آله به این خاطر نهی کردند: شاید زمانی که اسب از چراگاه یا از درختان می چرد؛ زه کمان به بعضی از شاخه ها گیر نماید و آن ها را خفه کند یا باعث می شود که حیوان همین طور بماند و بدون آب و غذا بماند و بمیرد. وجه دوم که در علت نهی پیامبر صلی الله علیه و اله گفته اند این است که آن ها در زمان جاهلیت اعتقاد داشتند؛ گردن بند زه کمان مایه رفع چشم زخم است و دعا و حرز آن ها است و پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهد به آن ها تعلیم دهد که آن اثری ندارد و از حذر جلوگیری نمی کند و فقط خداوند سبحانه رافع و کافی و پناه و نگهدار است. و آن چیزی که این تفسیر را تقویت می کند؛ آن چیزی است که روایت شده است پیامبر صلی الله علیه و آله دستور دادند (اوتار) را از گردن اسب ها پاره کنند.

تفسیر دیگری برای گردن بند اسب ها وجود دارد و آن این است که چون عرب نیرومند و پیروز میشد، عمامه ها را به گردن اسب های خود می بستند و گفته شده است که هنگامی که معاویه بر امور غلبه کرد و پس از صلح امام حسن علیه السّلام وارد کوفه شد، با اسب های خود چنین کرد.

مؤلف

ابن اثیر در نهایه همه این وجوه غیر از وجه آخر را ذکرد کرده است.

روایت18.

مجازات النبویة: پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که در دشت های سر سبز و پرگیاه سفر می کنید؛ دندانهای مرکوب هایتان را به آن ها بدهید. (1)

این تعبیر استعاره است و مراد از «أسنة» (دندان ها) طبق آن چیزی که جماعتی از علما گفته اند: جمع «أسنان» و آن جمع الجمع «سن» است و منظور پیامبر صلی الله علیه و آله این است که به مرکوب خود فرصت دهید تا در راه مسافرت و هنگام پیاده شدن از آن ها و استراحت از گیاه و سبزه بیابان امکان استفاده از دندان های خود برای جذب گیاهان و علوفه را داشته باشد. چنان چه هنگامی که می گویند:

ص: 211


1- . مجازات النبویة: 167

الخیل طلب أعداء الدین و الدفاع عن المسلمین و لا تقلدوها طلب أوتار الجاهلیة و دخول مصارع الحمیة.

و إذا حمل الخبر علی التأویل الآخر خرج عن أن یکون مجازا و هو أن یکون المراد النهی عن تقلید الخیل أوتار القسی و قیل فی وجه النهی عن ذلک قولان أحدهما أن یکون علیه السلام إنما نهی عنه لأن الخیل ربما رعت الأکلاء و الأشجار فنشبت الأوتار فی أعناقها ببعض شعب ما ترعاه من ذلک فخنقتها أو حبستها علی عدم المأکل و المشرب حتی تقضی نحبها.

و الوجه الآخر أنهم کانوا فی الجاهلیة یعتقدون أن تقلید الخیل بالأوتار یرفع عنها حمة عین العائن و شرارة نظر المستحسن فتکون کالعوذ لها و الأحراز علیها فأراد علیه السلام أن یعلمهم أن تلک الأوتار لا تدفع ضررا و لا تصرف حذرا و إنما الله سبحانه و تعالی الدافع الکافی و المعیذ الواقی و مما یقوی هذا التأویل ما روی من أمره علیه السلام بقطع الأوتار عن أعناق الخیل.

و لتقلید الخیل وجه آخر و هو أن العرب کانت إذا قدرت و ظفرت قلدت الخیل العمائم و ذکر أن معاویة لما تغلب علی الأمر و دخل الکوفة بعد صلح الحسن علیه السلام فعل ذلک بخیله.

أقول

و ذکر ابن الأثیر فی النهایة هذه الوجوه إلا الأخیر.

«18»

الْمَجَازَاتُ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا سَافَرْتُمْ فِی الْخِصْبِ فَأَعْطُوا الرُّکُبَ أَسِنَّتَهَا وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَأَعْطُوا الرِّکَابَ أَسْنَانَهَا(1).

و هذه استعارة و المراد بالأسنة هاهنا علی ما قاله جماعة من علماء اللغة الأسنان و هو جمع جمع لأن الأسنان جمع سن و الأسنة جمع الأسنان و الرکب جمع الرکاب فکأنه علیه السلام أمرهم بأن یمکنوا رکابهم زمان الخصب من الرعی فی طرق أسفارهم و عند نزولهم و ارتحالهم فکنی عن ذلک بإعطائها أسنانها و المراد تمکینها من استعمال أسنانها فی اجتذاب الأکلاء و الأعشاب فکأنهم بتمکینها من ذلک قد أعطوها أسنانها و هذا کما یقول

ص: 211


1- 1. المجازات النبویّة: 167.

عنان و افسار اسب را به آن بده یعنی بگذار آزاد باشد و گردن کشی کند و قدم بزند.

و نزد من در این تفسیر وجه دیگری نیز وجود دارد و آن این است که در چراگاه های سرسبز به کثرت چریدن چاق شوند، زیرا اعراب از چاقی شتر گاهی تعبیر به سلاح و گاهی تعبیر به دندان میکنند؛ زیرا چاقی حیوان در نظر صاحبش، او را از کشتن آن حیوان، برای میهمانی و بخشیدن منع میکند و چاقی برای آن حیوان مانند سلاح است که از کشته شدن و پی شدن و ... از آن دفاع میکند.

روایت19.

من لا یحضره الفقیه: ایوب بن اعین می گوید: شنیدم که ولید بن صبیح به امام صادق علیه السّلام می گفت: ابو حنیفه هلال ذیحجه را در قادسیه دیده و با ما در عرفه حاضر شده است. امام علیه السّلام فرمود: برای او نه نمازی بوده است و نه حجی (نماز و حج را بر وجه صحیح آن انجام نداده است).

و علی بن الحسین علیه السّلام چهل بار با شتر خود به حج رفت و حتی یک تازیانه هم به آن نزد.(1)

و امام باقر علیه السّلام می فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله با مرثد بن ابی مرثد غنوی در سفری که به بدر می رفتند؛ به نوبت بر یک شتر سوار می شدند.(2)

بیان

العقبة بالضم النوبة و أعقب زید عمرا رکبا بالنوبة.

روایت20.

من لا یحضره الفقیه: علی علیه السّلام در باره چهارپایان فرمود: بر چهره آن ها نزنید و آن ها را لعن نکنید، زیرا خداوند عزّ و جلّ لاعن آن ها را لعن می کند.

و در روایت دیگری فرمود: چهره های آن ها را زشت نسازید.

و پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: همانا اگر حیوانات لعن شوند، لعنت گردن گیر آن ها می شود.(3)

توضیح

چهره های آن ها را زشت نکنید؛ یعنی نگویید: خدا رویت را زشت کند یا کاری نکنید که باعث زشتی صورت آن ها شود. در نهایه گفته است: هنگامی که گفته می شود: خداوند تو را قبیح کند؛

ص: 212


1- . من لا یحضره الفقیه: 2 : 191
2- . من لا یحضره الفقیه: 2 : 192
3- . من لا یحضره الفقیه 2 : 188

القائل لغیره أعط الفرس عنانها و أعط الراحلة زمامها أی مکنها من التوسع فی الجری و مد العنق فی الخطو.

و عندی فی ذلک وجه آخر و هو أن یکون المراد مکنوا الرکاب فی الخصب من أن یسمن بکثرة الرعی فإنهم قد عبروا فی أشعارهم عن سمن الإبل بالسلاح تارة و بالأسنة تارة فإن سمنها و شارتها فی عین صاحبها یمنعه من أن ینحرها للضیافة و یبذلها لطراقه فجعل السمن لها کالسلاح الذی یدافع به عن نحرها و تماطل به عن عقرها.

«19»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَمِعْتُ الْوَلِیدَ بْنَ صَبِیحٍ یَقُولُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَبَا حَنِیفَةَ رَأَی هِلَالَ ذِی الْحِجَّةِ بِالْقَادِسِیَّةِ وَ شَهِدَ مَعَنَا عَرَفَةَ فَقَالَ مَا لِهَذَا صَلَاةٌ مَا لِهَذَا حَجٌّ.

وَ حَجَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَلَی نَاقَةٍ لَهُ أَرْبَعِینَ حِجَّةً فَمَا قَرَعَهَا بِسَوْطٍ(1).

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَرْثَدُ بْنُ أَبِی مَرْثَدٍ الْغَنَوِیُّ یُعَقِّبُونَ بَعِیراً بَیْنَهُمْ وَ هُمْ مُنْطَلِقُونَ إِلَی بَدْرٍ(2).

بیان

العقبة بالضم النوبة و أعقب زید عمرا رکبا بالنوبة.

«20»

الْفَقِیهُ، قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : فِی الدَّوَابِّ لَا تَضْرِبُوهَا الْوُجُوهَ وَ لَا تَلْعَنُوهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَنَ لَاعِنَهَا.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: لَا تُقَبِّحُوا الْوُجُوهَ.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الدَّوَابَّ إِذَا لُعِنَتْ لَزِمَتْهَا اللَّعْنَةُ(3).

توضیح

لا تقبحوا الوجوه أی لا تقولوا لها قبح الله وجهک أو لا تفعلوا شیئا یصیر سببا لقباحة وجهها قال فی النهایة یقال قبحت فلانا إذا قلت له قبحک الله من

ص: 212


1- 1. الفقیه ج 2 ص 191.
2- 2. الفقیه ج 2 ص 192.
3- 3. الفقیه ج 2 ص 188.

یعنی خداوند تو را از قبح، که همان دور بودن است، زشت کرد. و گفته شده است: منظور این است که آن چه مقابل حسن و زیبایی است؛ آن را به قبیح نسبت ندهید زیرا خداوند خلقت هر چیزی را زیبا قرار داد.

منظور از کلام پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: لعنت گردن گیر آن ها می شود؛ یعنی در مورد آن به استجابت می رسد و باعث نابودی او می گردد یا گردن گیرش شود که در برابر لعن، لعن کند. در نهایه می گوید: در مورد حدیثی که زنی که در سفر شتر خود را لعنت کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شتر را از او بگیرید زیرا آن شتر مورد لعن واقع شده است. گفته شده است: این کار را برای آن انجام داد؛ چون دعای آن زن در حق شتر به استجابت رسیده بود. و گفته شده است: این عمل را برای کیفر صاحبش انجام داد تا دیگر مثل آن کار را انجام ندهد و دیگران هم از آن عبرت بگیرند. اصل لعن راندن و دور کردن از خداوند است؛ و در مورد مخلوقات، دشنام و دعا است.

روایت21.

من لا یحضره الفقیه: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی نرمش را دوست دارد و به آن کمک می کند، و چون سوار چهار پایان لاغر شدید؛ در محل هایی که مناسب آن ها هستند منزل کنید. اگر زمین قحطی و خشک باشد زود از آن عبور کنید، و اگر پر نعمت باشد در آن منزلشان دهید.

و همچنین فرمود: هر کس از شما که با چهار پایی سفر کرد؛ چون پیاده شدید ابتدا به علوفه و آب دادن به آن مشغول شوید.(1)

و امام باقر علیه السّلام می فرمود: چون در سرزمین سر سبز و خرّم سفر می کنی آرام برو و اگر در زمین قحطی و خشک حرکت می کنی تند برو.(2)

توضیح

(عجاف) یعنی حیوانات لاغر اندام، آن ها را در منزل هایشان فرود آورید یعنی به اندازه طاقتشان آن ها را حرکت دهید. سریع بروید برای این که به آب و چراگاه برسید. حرکت آرام در سرزمین های سرسبز برای این است که حیوان در راه بچرد .

روایت22.

کافی: از امام صادق علیه السّلام پرسیده شد که چه زمانی دابه ای را که سوار آن هستم؛ بزنم؟ حضرت فرمود: هنگامی که زیر پایت مانند آن موقع که به چراگاهش نمی رود.(3)

در من لایحضره الفقیه نیز آورده است که مردی از امام صادق علیه السّلام مثل این سؤال را پرسید و حضرت همین جواب را دادند.(4)

توضیح

در اکثر نسخه های کافی «مذود» آمده است و در اکثر نسخه های فقیه «مزود»

ص: 213


1- . من لا یحضره الفقیه 2 : 189
2- . من لا یحضره الفقیه 2 : 190
3- . کافی 6 : 538
4- . من لا یحضره الفقیه 2 : 187

القبح و هو الإبعاد و منه الحدیث لا تقبحوا الوجه أی لا تقولوا قبح الله وجه فلان و قیل لا تنسبوا إلی القبح ضد الحسن لأن الله قد أحسن کل شی ء خلقه.

قوله علیه السلام لزمتها أی یستجاب فیها و یصیر سببا لهلاکها أو لزمتها مقابلة اللعن باللعن قال فی النهایة فی حدیث المرأة التی لعنت ناقتها فی السفر فقال ضعوا عنها فإنها ملعونة قیل إنما فعل ذلک لأنه استجیبت دعاؤها فیها و قیل فعله عقوبة لصاحبها لئلا تعود إلی مثلها و لیعتبر بها غیرها و أصل اللعن الطرد و الإبعاد من الله تعالی و من الخلق السب و الدعاء.

«21»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُحِبُّ الرِّفْقَ وَ یُعِینُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَکِبْتُمُ الدَّوَابَّ الْعِجَافَ فَأَنْزِلُوهَا مَنَازِلَهَا فَإِنْ کَانَتِ الْأَرْضُ مُجْدِبَةً فَانْجُوا عَلَیْهَا وَ إِنْ کَانَتْ مُخْصِبَةً فَأَنْزِلُوهَا مَنَازِلَهَا.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَافَرَ مِنْکُمْ بِدَابَّةٍ فَلْیَبْدَأْ حِینَ یَنْزِلُ بِعَلْفِهَا وَ سَقْیِهَا(1).

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : إِذَا سِرْتَ فِی أَرْضٍ خِصْبَةٍ فَارْفُقْ بِالسَّیْرِ وَ إِذَا سِرْتَ فِی أَرْضٍ مُجْدِبَةٍ فَعَجِّلْ بِالسَّیْرِ(2).

بیان

العجاف المهازیل فأنزلوها منازلها أی کلفوها علی قدر طاقتها و لا تتعدوا بها المنزل کما فی الثانی فانجوا أی فاسرعوا لتصلوا إلی الماء و الکلاء فارفق بالسیر أی لترعی فی الطریق.

«22»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام مَتَی أَضْرِبُ دَابَّتِی تَحْتِی فَقَالَ إِذْ لَمْ تَمْشِ تَحْتَکَ کَمَشْیَتِهَا إِلَی مِذْوَدِهَا(3).

الْفَقِیهُ،: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (4).

بیان

فی أکثر نسخ الکافی المذود بالذال المعجمة و فی أکثر نسخ الفقیه بالزای

ص: 213


1- 1. الفقیه ج 2 ص 189.
2- 2. الفقیه ج 2 ص 190.
3- 3. الکافی ج 6 ص 538.
4- 4. الفقیه ج 2 ص 187.

و عبارت اولی اظهر است. در قاموس گفته: مذود بر وزن منبر، به معنای محل علوفه و چراگاه حیوان است و مزود، به معنای محل نگه داری حیوان است.

روایت23.

کافی: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به صورت (تورک) بر حیوانات ننشینید و پشت آن ها را مجلس گفت و گو نسازید.(1)

توضیح

شاید مراد از (تورک) یک طرفی سوار شدن بر دابه است زیرا موجب وارد شدن ضرر به پشت حیوان می شود یا این که مراد این است که یکی از پاها را بلند نماید و برای استراحت روی حیوان بگذارد. جوهری گفته: تورک بر دابه یعنی خم کردن پا و یا قرار دادن یکی از پاها روی پالان است. ابوعبید گفته: مورک مکانی است که راکب پای خود را روی آن می گذارد. در قاموس گفته: تورک بر دابه یعنی خم کردن پا برای پیاده شدن یا استراحت کردن است.

و در برخی نسخه ها عبارت (لا تتوکئوا) است یعنی تکیه نکنید که احتمال دارد تصحیف شده باشد.

روایت24.

کافی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چهارپایان را به خاطر رم کردن بزنید، ولی به خاطر لغزیدن آن ها را نزنید.(2)

و امام صادق علیه السّلام فرمود: همانا از حق این است که سواره به پیاده گوید: راه بده .

و در نسخه دیگر است که از ستم است که سواره به پیاده گوید: راه بده.(3)

توضیح

احتمال دارد در نسخه دیگر سخن راویان کافی باشد و احتمال هم دارد این سخن از خود کلینی باشد و اختلاف نسخه ها در اصل باشد و به هر تقدیر نسخه دیگر حمل بر جایی است که سواره راه دیگری دارد و می تواند افسار حیوان خود را به آن سمت برگرداند. و نسخه

ص: 214


1- . کافی 6 : 539
2- . کافی 6 : 540
3- . کافی 6 : 540

و الأول أظهر فی القاموس المذود کمنبر معلف الدابة و قال الزود تأسیس الزاد و کمنبر وعاؤه.

«23»

الْکَافِی، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا تَتَوَرَّکُوا عَلَی الدَّوَابِّ وَ لَا تَتَّخِذُوا ظُهُورَهَا مَجَالِسَ (1).

بیان

لعل المراد بالتورک علیها الجلوس علیها علی إحدی الورکین فإنها تتضرر به و یصیر سببا لدبرها أو المراد رفع إحدی الرجلین و وضعها فوق السرج للاستراحة قال الجوهری تورک علی الدابة أی ثنی رجله و وضع إحدی ورکیه فی السرج و کذلک التوریک و قال أبو عبیدة المورک و المورکة الموضع الذی یثنی الراکب رجله علیه قدام واسطة الرحل إذا مل من الرکوب و فی القاموس تورک علی الدابة ثنی رجله لینزل أو لیستریح انتهی.

و فی بعض النسخ لا تتوکئوا من الاتکاء و کأنه تصحیف.

«24»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اضْرِبُوهَا عَلَی النِّفَارِ وَ لَا تَضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ(2).

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ مِنَ الْحَقِّ أَنْ یَقُولَ الرَّاکِبُ لِلْمَاشِی الطَّرِیقَ.

وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: إِنَّ مِنَ الْجَوْرِ أَنْ یَقُولَ الرَّاکِبُ لِلْمَاشِی الطَّرِیقَ (3).

بیان

کأن قوله و فی نسخة أخری من کلام رواة الکافی و یحتمل کونه من الکلینی بأن یکون اختلاف النسخ فی أصوله و علی التقدیرین فالنسخة الأخری محمولة علی ما إذا کان هناک طریق آخر یمکنه أن یثنی عنانه إلیه و علی النسخة

ص: 214


1- 1. الکافی ج 6 ص 539.
2- 2. فروع الکافی 6: 540.
3- 3. فروع الکافی 6: 540.

اول به این معنا است که بر سواره شایسته است که از پیاده دوری نماید تا ضرری به او نرسد و مؤید نسخه دوم آن چیزی است که خواهد آمد، و نسخه اول اگرچه روشن تر است ولی در برخی نسخه های کافی نیست.

روایت25.

خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: ستم است سواره به پیاده بگوید راه بده.(1)

روایت26.

من لا یحضره الفقیه: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بارها را در بخش پشت قرار دهید زیرا دست ها آویزان و پاها استوار هستند.(2)

روایت27.

کافی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: از مردانگی کسی این است که چهار پایان او فربه باشند.

و همچنین راوی می گوید: از آن حضرت شنیدم که می فرمود: سه چیز از مردانگی است: آسایش دابه، زیبا رویی مملوک و اسب شریف.(3)

بیان

فی القاموس فره ککرم فراهة و فراهیة حذق فهو فاره بین الفروهة(4)

و السری النفیس الشریف.

روایت28.

امالی صدوق: امام صادق علیه السّلام از پدرانش نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از زدن بر چهره بهائم نهی کرده است و همچنین از کشتن زنبور عسل نهی کرده است و همچنین از داغ زدن برچهره بهائم نهی کرده است.(5)

روایت29.

ارشاد: ابراهیم بن علی از پدرش نقل می کند که سالی

با پدرم امام زین العابدین علیه السّلام به حج رفتم ص: 215


1- . خصال 1 : 3
2- . من لا یحضره الفقیه 2 : 191
3- . کافی 6 : 479
4- 4. القاموس: فره.
5- . الامالی صدوق: 425، من لا یحضره الفقیه: 4 : 9

الأولی معناه أنه ینبغی للراکب أن یحذر الماشی لیعدل عن طریقه لئلا یصیبه ضرر و یؤید النسخة الثانیة ما سیأتی و لم تکن النسخة الأولی فی بعض نسخ الکافی و إن کانت أظهر.

«25»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مِنَ الْجَوْرِ قَوْلُ الرَّاکِبِ لِلْمَاشِی الطَّرِیقَ (1).

«26»

الْفَقِیهُ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَخِّرُوا الْأَحْمَالَ فَإِنَّ الْیَدَیْنِ مُعَلَّقَةٌ وَ الرِّجْلَیْنِ مُوَثَّقَةٌ(2).

«27»

الْکَافِی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام : مِنْ مُرُوَّةِ الرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ دَوَابُّهُ سِمَاناً.

قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: ثَلَاثٌ مِنَ الْمُرُوَّةِ فَرَاهَةُ الدَّابَّةِ وَ حُسْنُ وَجْهِ الْمَمْلُوکِ وَ الْفَرَسُ السَّرِیُ (3).

بیان

فی القاموس فره ککرم فراهة و فراهیة حذق فهو فاره بین الفروهة(4)

و السری النفیس الشریف.

«28»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ الْفَقِیهُ، فِی حَدِیثِ الْمَنَاهِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ضَرْبِ وُجُوهِ الْبَهَائِمِ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ النَّحْلِ وَ نَهَی عَنِ الْوَسْمِ فِی وُجُوهِ الْبَهَائِمِ (5).

«29»

إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّافِقِیِ (6) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ أَبِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَالْتَاثَتْ عَلَیْهِ

ص: 215


1- 1. الخصال: 3 فیه: للراجل.
2- 2. من لا یحضره الفقیه 2: 191.
3- 3. فروع الکافی 6: 479.
4- 4. القاموس: فره.
5- 5. المجالس: 255( م 66) من لا یحضره الفقیه 4: 5.
6- 6. فی المصدر: الرافعی.

و شترش در راه از رفتن کندی کرد، آن حضرت با عصایی که در دست داشت به آن اشاره کرد و فرمود: آه اگر قصاص نبود (تو را می زدم) و دست خود را از شتر به عقب کشید.(1)

توضیح

در النهایه گفته: «إذا التاثت راحلة أحدنا» یعنی در حرکتش کند شود.

روایت30.

کافی: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر لهو مؤمنی باطل است مگر در سه چیز: پرورش اسب و تیراندازی و بازی کردن با همسرش که این سه مورد حق هستند.(2)

روایت31.

من لا یحضره الفقیه: فضل بن عباس می گوید: خسرو یا قیصر روم قاطری برای رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هدیه فرستاد، و آن حضرت با پارچه ای از مو که روی آن انداخت بر آن سوار شد و مرا هم پشت سرش سوار کرد.(3)

روایت32.

مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها: علی بن جعفر می گوید: از برادرم امام موسی کاظم علیه السّلام در مورد مردی پرسیدم که آیا سزاوار است سوار دابه ای شود که بر گردن آن زنگ باشد؟ فرمود: اگر زنگ، صدا داشته باشد شایسته نیست که سوار آن شود، ولی اگر آن لال باشد اشکالی ندارد.(4)

روایت33.

من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السّلام فرمود: همانا بر کوهان هر شتری شیطان است آن را سیر کن و به کار بگیر.(5)

مطلبی دیگر

علامه قدس سره در منتهی المطلب بسیاری از روایات حقوق چهار پایان را بدون این که تصریح به وجوب یا استحباب آن ها نماید؛ ذکر کرده است. گفته است: داشتن اسب و نگه داری از آن

ص: 216


1- . ارشاد: 240
2- . کافی 5 : 50
3- . من لا یحضره الفقیه 4 : 296
4- . مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها: 138
5- . من لا یحضره الفقیه 2 : 190

النَّاقَةُ فِی سَیْرِهَا فَأَشَارَ إِلَیْهَا بِالْقَضِیبِ ثُمَّ قَالَ آهِ لَوْ لَا الْقِصَاصُ وَ رَدَّ یَدَهُ عَنْهَا(1).

بیان

فی النهایة فیه إذا التاثت راحلة أحدنا أی أبطأت فی سیرها(2).

«30»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّ لَهْوِ الْمُؤْمِنِ بَاطِلٌ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ فِی تَأْدِیبِهِ الْفَرَسَ وَ رَمْیِهِ عَنْ قَوْسِهِ وَ مُلَاعَبَتِهِ امْرَأَتَهُ فَإِنَّهُنَّ حَقٌّ الْخَبَرَ(3).

«31»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ: أُهْدِیَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَغْلَةٌ أَهْدَاهَا لَهُ کِسْرَی أَوْ قَیْصَرُ فَرَکِبَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِجُلٍّ مِنْ شَعْرٍ وَ أَرْدَفَنِی خَلْفَهُ الْخَبَرَ(4).

«32»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ أَ یَصْلُحُ أَنْ یَرْکَبَ الدَّابَّةَ عَلَیْهَا الْجُلْجُلُ قَالَ إِنْ کَانَ لَهُ صَوْتٌ فَلَا وَ إِنْ کَانَ أَصَمَّ فَلَا بَأْسَ (5).

«33»

الْفَقِیهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ عَلَی ذِرْوَةِ کُلِّ بَعِیرٍ شَیْطَاناً فَأَشْبِعْهُ وَ امْتَهِنْهُ (6).

تذنیب

ذکر العلامة قدس سره فی المنتهی کثیرا من أخبار حقوق الدابة من غیر تصریح بالوجوب أو الاستحباب و قال و یستحب اتخاذ الخیل و ارتباطها

ص: 216


1- 1. الإرشاد: 240( طبعة الآخوندی).
2- 2. النهایة 4: 72.
3- 3. فروع الکافی 5: 50 صدره: ارکبوا و ارموا و ان ترموا أحبّ الی من أن ترکبوا ثمّ قال: کل، ذیله: الا ان اللّه عزّ و جلّ لیدخل فی السهم الواحد الثلاثة الجنة: عامل الخشبة و المقوی به فی سبیل اللّه و الرامی به فی سبیل اللّه.
4- 4. من لا یحضره الفقیه 4: 296.
5- 5. بحار الأنوار 10: 264.
6- 6. من لا یحضره الفقیه 2: 190.

مستحب مؤکد است، و گفته است: شایسته است از زدن چهار پایان مگر در زمان نیاز اجتناب شود و پشت سر هم نشستن روی آن ها هم اشکالی ندارد .

مؤلف

فقهاء در مورد بقیه آدابی که در روایات ذکر شد؛ به مطلبی تصریح نکرده اند. پس حکم به وجوب یا حرمت در بیشتر آن ها مشکل است و ظاهر این است که بیشتر آن ها از سنن وآداب مستحبه است لکن احتیاط اقتضاء دارد عمل به همه آن ها تا جایی که میسّر است؛ شود.

دمیری در حیاة الحیوان گفته است: در شرح کافیه است که فروش اسب به کفار حربی مانند فروش اسلحه جایز نیست و گردن بند زه کمان کراهت دارد چون پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله از آن نهی کرده است و به بریدن گردن بندهای اسب ها فرمان دادند که مالک گفته است: به نظر من آن ها برای چشم زخم بوده اند.

و دیگری گفته است: به خاطر این فرمان به قطع آن ها داد چون به آن ها زنگ می آویختند، و دیگران گفته اند: به خاطر این که حیوانات با آن ها هنگام شدّت دویدن خفه می شدند. و احتمال دارد مقصود خود زه کمان باشد نه بندها و رشته های دیگر آن، چنان چه زه کمان شیوه آنان در دوران جاهلیت بوده است. و گفته شده است: مقصود این است که با اسب ها خون خواهی نکنید و آن ها را برای انتقام ندوانید.(1)

و در شفاء الصدور از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده است که بر چهره دواب نزنید، زیرا هر چیزی با حمد پروردگارش تسبیح میگوید.

و همچنین پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چون دابه یکی از شما در دشتی فرار کرد باید فریاد بزند: ای بنده های خدا آن را بگیرید، زیرا برای خداوند عزّ و جلّ را در زمین مانعی است که جلوی آن را می گیرد.

و همچنین طبرانی در معجم اوسط خود از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده است که چون بنده و دواب و کودکان شما بد اخلاق شدند در گوش آن ها بخوانید: «أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ»(2) {آیا جز دین خدا را می جویند؟ با آنکه هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.} سپس فرمود: بر مالک چهارپایان واجب است به آن ها علوفه و آب دهد چون روح و جان احترام دارد.

ص: 217


1- . حیاة الحیوان 1 : 288
2- . آل عمران / 83

استحبابا مؤکدا و قال و ینبغی اجتناب ضرب الدابة إلا مع الحاجة و لا بأس بالعقبة.

و أقول

سائر الآداب المذکورة فی هذه الأخبار لم ینص الأصحاب فیها بشی ء فالحکم بالوجوب أو الحرمة فی أکثرها مشکل بل الظاهر أن أکثرها من السنن و الآداب المستحبة المرغوبة لکن الاحتیاط یقتضی العمل بجمیعها ما تیسر.

و قال الدمیری فی حیاة الحیوان فی شرح الکافیة لا یجوز بیع الخیل لأهل الحرب کالسلاح و یکره أن یقلد الأوتار لنهی النبی صلی الله علیه و آله عن ذلک و أمره بقطع قلائد الخیل قال مالک أراه من أجل العین و قال غیره إنما أمر بقطعها لأنهم کانوا یعلقون فیها الأجراس و قال آخرون لأنها تختنق بها عند شدة الرکض و یحتمل أن یکون أراد عین الوتر خاصة دون غیره من السیور و الخیوط(1) علی ما کان من عادتهم فی الجاهلیة و قیل معناه لا تطلبوا علیها الأوتار و الذحول و لا ترکضوها فی طلب الثأر(2).

وَ فِی شِفَاءِ الصُّدُورِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَضْرِبُوا وُجُوهَ الدَّوَابِّ فَإِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا انْفَلَتَتْ دَابَّةُ أَحَدِکُمْ بِأَرْضِ فَلَاةٍ فَلْیُنَادِ یَا عِبَادَ اللَّهِ احْبِسُوا فَإِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَرْضِ حَاجِزاً سَیَحْبِسُهُ (3).

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ فِی مُعْجَمِهِ الْأَوْسَطِ مِنْ حَدِیثِ أَنَسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ مِنَ الرَّقِیقِ وَ الدَّوَابِّ وَ الصِّبْیَانِ فَاقْرَءُوا فِی أُذُنِهِ أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (4) ثُمَّ قَالَ یَجِبُ عَلَی مَالِکِ الدَّوَابِّ عَلْفُهَا وَ سَقْیُهَا(5)

لِحُرْمَةِ الرُّوحِ.

ص: 217


1- 1. فی المصدر: و قیل:« معناه» الی قوله:« فی طلب الثأر» ثم زاد بعده: علی ما کان من عادتهم فی الجاهلیة.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 288.
3- 3. فی المصدر: حابسا یحبسها.
4- 4. آل عمران: 83.
5- 5. فی المصدر: علی مالک الدابّة علفها و رعیها و سقیها.

و در صحیح از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است که زنی به خاطر گربه ای عذاب شد.

و اگر حیوان نچرد باید به آن خوراک و آب به اندازه ای که رفع گرسنگی و تشنگی شود بدهد نه به اندازه ای که سیر سیر شود. و اگر خودش می چرد باید او را رها کند تا بچرد و سیراب شود، به شرط آنکه درنده نباشد و آب باشد، و اگر هم می چرد و هم خوراک می خورد مخیّر میان آن دو است. و اگر حیوان نیاز به هر دو دارد؛ هر دو بر او واجب هستند. و اگر حیوان نیاز به آب دارد و خودش نیز برای وضوء و تطهیر نیاز به آب دارد؛ آب را به حیوان می دهد و خودش تیمم می کند. و اگر از علوفه دادن به آن امتناع نماید و حیوان حلال گوشت باشد، مالکش را مجبور به فروش یا خوراک دادن یا سر بریدن آن حیوان می کنند و اگر حلال گوشت نباشد؛ بر فروش یا خوراک دادن مجبور می شود تا حیوان نابود نشود و اگر این کار ها را انجام نداد؛ حاکم هر چه مصلحت اقتضاء نماید؛ انجام می دهد، و اگر صاحبش مالی آشکار دارد؛ آن مال را برای تأمین هزینه های آن حیوان می فروشند. و اگر همه این ها نشد، از بیت المال برای تأمین هزینه های آن صرف می شود.

و مستحب است هنگام سوار شدن بر رکوب بگوید آنچه که حاکم و ترمذی از علی بن ربیعة روایت کرده اند که می گوید: نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام حاضر بودم و برای آن حضرت دابه ای آوردند تا سوار شود و چون پا در رکاب گذاشت؛ فرمود: سبحانک اللهم إنی ظلمت نفسی فاغفر لی إنه لا یغفر الذنوب إلا أنت (پاک و منزه هستی تو، خداوندا همانا من بر خودم ظلم کردم پس مرا مورد غفران قرار ده زیرا گناهان را جز تو کسی نمی بخشد). آن گاه خندیدند. و به او گفته شد: ای امیرالمؤمنین به خاطر چه چیزی خندیدی؟ فرمود: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله را دیدم که انجام می داد کاری را که انجام دادم و سپس پیامبر صلی الله علیه و آله خندیدند. گفتم: یا رسول اللَّه از چه خندیدی؟ فرمود: همانا پروردگارت، از عبدش خوشش می آید هنگامی که او بگوید: (رب اغفر لی ذنوبی) در حالی که خداوند می داند که غیر از من کسی گناه نمی آمرزد.

و همچنین پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که بنده ای سوار بر چهارپایی شود و نام خداوند را نبرد؛ شیطان پشت سر او سوار می شود و می گوید: سرود بخوان و اگر نتواند سرود بخواند؛ به او می گوید: به خیال و آمال فرو رود و پیوسته در آرزو باشد تا فرود آید.

و همچنین پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که چون سوار دابه شود و بگوید: بسم اللَّه الذی لا یضر مع اسمه شی ء فی الارض و لا فی السماء، سبحانه لیس له سمّی، «سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ»(1) وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و صلی اللَّه علی محمّد و آله و علیهم السلام (به نام خداوندی که به همراه اسم او هیچ ضرری نه در زمین و نه در آسمان است، پاک و منزه است او که مثل و مانند ندارد، پاک و منزه است کسی که این حیوان را مسخر ما گردانید وگرنه ما توان رام کردن او را نداشتیم و به راستی که ما به سوی پروردگار خود برمی گردیم و حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است و صلوات خداوند بر محمد و خاندان او)،

ص: 218


1- . زخرف / 13- 14

وَ فِی الصَّحِیحِ: عُذِّبَتْ امْرَأَةٌ فِی هِرَّةٍ.

فإن لم تکن ترعی لزمه أن یعلفها و یسقیها إلی أول شبعها و ریها دون غایتهما و إن کانت ترعی لزمه إرسالها لذلک حتی تشبع و تروی بشرط فقد السباع (1) و وجود الماء و إن اکتفت بکل من الرعی و العلف خیر بینهما و إن لم تکتف إلا بهما لزماه و إذا احتاجت البهیمة إلی السقی و معه ما یحتاج إلیه لطهارته سقاها و تیمم فإن امتنع من العلف أجبر فی مأکوله علی بیع أو علف أو ذبح و فی غیرها علی بیع أو علف صیانة لها عن الهلاک فإن لم تفعل فعل الحاکم ما تقتضیه المصلحة فإن کان له مال ظاهر بیع فی النفقة فإن تعذر جمیع ذلک فمن بیت المال.

و یستحب أن یقول عند الرکوب مَا رَوَاهُ الْحَاکِمُ وَ التِّرْمِذِیُّ وَ صَحَّحَاهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رَبِیعَةَ قَالَ: شَهِدْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ قَدْ أُتِیَ بِدَابَّةٍ لِیَرْکَبَهَا فَلَمَّا وَضَعَ رِجْلَهُ فِی الرِّکَابِ (2) قَالَ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ ثُمَّ ضَحِکَ فَقِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ ضَحِکْتَ فَقَالَ رَأَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَعَلَ کَمَا فَعَلْتُ ثُمَّ ضَحِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ ضَحِکْتَ فَقَالَ إِنَّ رَبَّکَ تَعَالَی لَیَعْجَبُ مِنْ عَبْدِهِ إِذَا قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی یَعْلَمُ (3) أَنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَیْرِی.

وَ رَوَی أَبُو الْقَاسِمِ الطَّبَرَانِیُّ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا رَکِبَ الْعَبْدُ الدَّابَّةَ وَ لَمْ یَذْکُرِ اسْمَ اللَّهِ رَدِفَهُ الشَّیْطَانُ فَقَالَ تَغَنَّ فَإِنْ کَانَ لَا یُحْسِنُ الْغِنَاءَ قَالَ لَهُ تَمَنَّ فَلَا یَزَالُ فِی أُمْنِیَّتِهِ حَتَّی یَنْزِلَ.

وَ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَالَ إِذَا رَکِبَ دَابَّةً بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ سُبْحَانَهُ لَیْسَ لَهُ سَمِیٌ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی

ص: 218


1- 1. فی المصدر: السباع العادیة.
2- 2. فی المصدر:« قال بسم اللّه فلما استوی علی ظهرها: قال الحمد للّه ثمّ قال» و فیه: فانه.
3- 3. أی یقول اللّه تعالی: یعلم عبدی انه لا یغفر الذنوب غیری، او تفسیر للاعجاب.

همانا آن دابه می گوید: خداوند بر تو مؤمن برکت دهد که بر پشتم سبک شدی و اطاعت پروردگارت کردی و بر خودت نیکی کردی، خداوند به تو برکت دهد و نیازت را برآورده نماید.

و همچنین ابن ابی دنیا در کتابش از عمر بن قیس نقل می کند که چون مرد بر دابه سوار شود دابه گوید: بار خدایا او را بر من نرم و مهربان ساز و چون به او لعن کند؛ دابه می گوید: خدا کسی را که نسبت به پروردگارش نافرمان تر است؛ لعن کند.(1)

و همچنین در کامل بن عدی از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که ان حضرت فرمود: دابه ها را به خاطر رم کردن بزنید، ولی به خاطر لغزیدن نزنید.

و می گوید: پشت سر هم به ردیف نشستن در صورتی که حیوان طاقت و توان آن را داشته باشد؛ اشکالی ندارد ولی اگر طاقت ندارد؛ این کار حائز نیست .

و گفته: روا است دو پشته سوار شدن بر دابه چون توانا باشد و روا نیست چون توانا نباشد.

و اسامة بن زید می گوید: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله در برگشت از عرفات به مشعر او را پشت سر خود سوار کرد، و از مشعر تا منی فضل بن عباس را سوار کرد و همچنین آن حضرت معاذ را بر جهاز شتر و بر خری که اسم آن عفیر بود؛ پشت سر خود سوار کرد.(2)

و آن گاه گفته صاحب دابه سزاوارتر است که جلو سوار شود و دیگری در پشت سر او سوار شود مگر این که صاحبش او را برای احترام یا غیره به رضایت خود جلو سوار کند، و حافظ ابن منده گفته: افرادی را که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله پشت سر خود سوار کرد؛ سی و سه نفر بودند.

و همچنین طبرانی روایت کرده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نهی کرد از این که سه نفر بر یک دابه سوار شوند.

و گفته است: کراهت دارد که بدون حاجت دائم سوار بر چهار پا باشد و برای حاجت خود هم از آن پیاده نشود. به خاطر این که در سنن ابی داود و بیهقی از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نقل شده است که مبادا

ص: 219


1- . کتاب الصمت و آداب اللسان: 203
2- . حیاة الحیوان 1 :230-233

مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ إِلَّا قَالَتِ (1) الدَّابَّةُ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنْ مُؤْمِنٍ خَفَّفْتَ عَلَی ظَهْرِی وَ أَطَعْتَ رَبَّکَ وَ أَحْسَنْتَ إِلَی نَفْسِکَ بَارَکَ اللَّهُ لَکَ (2)

وَ أَنْجَحَ حَاجَتَکَ.

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الدُّنْیَا بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ قَیْسٍ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا رَکِبَ الرَّجُلُ الدَّابَّةَ قَالَتِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ بِی رَفِیقاً رَحِیماً فَإِذَا لَعَنَهَا قَالَتْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی أَعْصَانَا لِلَّهِ (3).

وَ فِی کَامِلِ ابْنِ عَدِیٍّ عَنِ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: اضْرِبُوا الدَّوَابِّ عَلَی النِّفَارِ وَ لَا تَضْرِبُوهَا عَلَی الْعِثَارِ.

و قال یجوز الإرداف علی الدابة إذا کانت مطیقة و لا یجوز إذا لم تطقه.

فَفِی الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَرْدَفَهُ حِینَ دَفَعَ مِنْ عَرَفَاتٍ إِلَی الْمُزْدَلِفَةِ ثُمَّ أَرْدَفَ الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ مِنْ مُزْدَلِفَةَ إِلَی مِنًی وَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أَرْدَفَ مُعَاذاً عَلَی الرَّحْلِ وَ عَلَی حِمَارٍ یُقَالُ لَهُ عُفَیْرٌ(4).

ثم قال و إذا أردف صاحب الدابة فهو أحق بصدرها و یکون الردیف وراءه إلا أن یرضی صاحبها بتقدیمه لجلالة أو غیر ذلک و أفاد الحافظ بن مندة أن الذین أردفهم النبی صلی الله علیه و آله ثلاثة و ثلاثون نفسا(5).

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ عَنْ جَابِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی أَنْ یَرْکَبَ ثَلَاثَةٌ عَلَی دَابَّةٍ.

و قال یکره دوام الرکوب علی الدابة لغیر حاجة و ترک النزول عنها للحاجة

لِمَا فِی سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ وَ الْبَیْهَقِیِّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ(6)

أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِیَّاکُمْ أَنْ

ص: 219


1- 1. فی المصدر:« و صلّی اللّه علی سیدنا محمّد و علیه السلام قالت» و فیه: عن ظهری.
2- 2. فی المصدر: لک فی سفرک.
3- 3. فی المصدر: قالت: علی اعصانا للّه لعنة اللّه.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 230- 233.
5- 5. زاد فی المصدر: و امر صلّی اللّه علیه و آله عبد الرحمن بن أبی بکران یعتمر باخته عائشة من التنعیم فاردفها وراءه علی راحلته و أردف( ص) صفیة أم المؤمنین وراءه حین تزوجها بخیبر.
6- 6. فی المصدر: من حدیث ابی مریم عن ابی هریرة.

پشت چهارپایان

خود را منبر سازید زیرا خداوند آن ها را برای شما رام کرد تا شما را به شهری برسانند که جز با مشقّت جان کاه به آن شهر نمی توانستید برسید و برای شما در زمین تا مدّت معینی اقامت را قرار داد. پس در روی زمین حاجت های خود را برآورده نمایید.

و جایز است برای نیاز بر پشت آن ها ایستاد، به خاطر آن چه که مسلم و ابو داود و نسائی روایت کرده اند که ام الحصین الاخمسیة می گوید: من به همراه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به حجة الوداع رفتم و اسامه و بلال را دیدم که یک افسار شتر پیغمبر صلی الله علیه و آله را به دست داشت، و دیگری لباسش را بلند کرده بود تا شتر را از گرما بپوشاند تا این که پیغمبر صلی الله علیه و آله رمی جمره عقبه نمود.

و شیخ عز الدین بن عبد السلام در فتاوای موصلیه گفته است: نهی از سوار شدن بر چهارپایان در جایی که آن ها ایستاده باشند حمل بر جایی است که غرض صحیحی نباشد، ولی سوار شدن برای مدّت طولانی برای غرض صحیح گاهی مانند وقوف در عرفه مستحب است و گاهی واجب است مانند ایستادن در صف جنگ با مشرکان و جنگ با هرکس که جنگیدن با او واجب است، و همچنین برای نگهبانی در جبهه جهاد و ترس از حمله دشمن و در این مسأله اختلافی وجود ندارد.(1)

مؤلف

روایات مناسب این باب در ابواب سفر و آداب سوار شدن ان شاء اللَّه میآیند .

ص: 220


1- . حیاة الحیوان 1 : 235

تَتَّخِذُوا ظُهُورَ دَوَابِّکُمْ مَنَابِرَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِنَّمَا سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُبْلِغَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ وَ جَعَلَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرّاً فَاقْضُوا عَلَیْهَا حَاجَاتِکُمْ.

و یجوز الوقوف علی ظهرها للحاجة ریثما تقضی لما روی مسلم و أبو داود و النسائی عن أم الحصین الأخمصیة(1) أنها قالت حججت مع رسول الله صلی الله علیه و آله حجة الوداع فرأیت أسامة و بلالا أحدهما أخذ خطام ناقة النبی صلی الله علیه و آله و الآخر رافع ثوبه یستره من الحر حتی رمی جمرة العقبة.

و قال الشیخ عز الدین بن عبد السلام فی الفتاوی الموصلیة النهی عن رکوب الدواب و هی واقفة محمول علی ما إذا کان لغیر غرض صحیح و أما الرکوب الطویل فی الأغراض الصحیحة فتارة یکون مندوبا کالوقوف بعرفة و تارة یکون واجبا کوقوف الصفوف فی قتال المشرکین و قتال کل من یجب قتاله و کذلک الحراسة فی الجهاد و إذا خیف هجمة العدو و هذا لا خلاف فیه انتهی (2).

أقول

سیأتی الأخبار المناسبة للباب فی أبواب السفر و أبواب آداب الرکوب إن شاء الله.

ص: 220


1- 1. فی المصدر: الاحمسیة.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 235.

باب نهم : اخته کردن چهارپایان، داغ کردن آن ها، پی کردن آن ها، زیان رساندن به آن ها و جانوران دیگر، تحریک کردن آن ها در مقابل یکدیگر، آداب زاییدن آن ها و برخی نوادر

اشاره

باب 9 إخصاء الدواب و کیها و تعرقبها و الإضرار بها و بسائر الحیوانات و التحریش بینها و آداب إنتاجها و بعض النوادر

آیات

- إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطاناً مَریداً * لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً * وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً.(1)

{[مشرکان]، به جای او، جز بت های مادینه را [به دعا] نمی خوانند، و جز شیطانِ سرکش را نمی خوانند.

خدا لعنتش کند، [وقتی که] گفت: «بی گمان، از میان بندگانت نصیبی معیّن [برای خود] برخواهم گرفت.)

و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهای دور و دراز خواهم کرد، و وادارشان می کنم تا گوش های دام ها را شکاف دهند، و وادارشان می کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند.) و [لی] هر کس به جای خدا، شیطان را دوست [خدا] گیرد، قطعاً دستخوش زیان آشکاری شده است.}

تفسیر

«فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ» یعنی گوش آن ها را بشکافند تا حرام کنند آن چه را خداوند حلال کرده است و این کار عرب با بحیره و سائبه بوده است و اشاره است به حرمت تحریم هر چه خدا حلال کرده و ناقص کردن هر چیزی که خداوند کامل آفریده است یا بالفعل و یا بالقوه کامل است. «وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ» یعنی مخلوق خدا را دگرگون کنند از صورت یا وضع آن و در آن داخل می شود آن چه گفته شده است از کندن چشم حامی و خواجه کردن برده با اخته کردن آن و اخته کردن بهائم و داغ زدن به آن ها و خال کوبی و ساییدن دندان و لواط و مساحقه و مانند آن ها و هم پرستش خورشید و ماه و تغییر فطرت خداوند که همان اسلام است و به کار بردن اندام و نیروهای تن در آنچه مایه کمال نفس و تقرب به خدا نباشد، و خلاصه می توان به این آیه برای حرمت داغ زدن و اخته کردن انسان و حیوانات مطلقاً استدلال کرد و بلکه حرمت تحریک کردن حیوانات به یکدیگر و کیش دادن آن ها به همدیگر را می توان از آیه استفاده کرد زیرا حیوانات برای آن آفریده نشده اند جز آن چه را که دلیل از این عموم خارج نماید.

طبرسی قدس سره گفته: «وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ» یعنی آن ها را به تغییر دادن خلق خداوند دستور می دهم و در مورد این که مقصود از آن چیست؟ اختلاف است. گفته شده است: یعنی دین و فرمان خدا را دگرگون سازند. این قول از ابن عباس و ابراهیم و مجاهد و حسن و قتاده و هم از امام صادق علیه السّلام روایت شده است و مؤیّد آن آیه «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُون»(2){پس روی خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.} است.

ص: 221


1- . نساء / 17- 19
2- . روم / 30

باب 9 إخصاء الدواب و کیها و تعرقبها و الإضرار بها و بسائر الحیوانات و التحریش بینها و آداب إنتاجها و بعض النواد

اشاره

باب 9 إخصاء الدواب و کیها و تعرقبها(1)

و الإضرار بها و بسائر الحیوانات و التحریش بینها و آداب إنتاجها و بعض النوادر

الآیات

النساء: وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً

تفسیر

فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ قیل أی یشقونها لتحریم ما أحل الله و هی عبارة عما کانت العرب تفعل بالبحائر و السوائب و إشارة إلی تحریم کل ما أحل و نقص کل ما خلق کاملا بالفعل أو بالقوة وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ عن وجهه صورة أو صفة و یندرج فیه ما قیل من فقوء عین الحامی و خصاء العبید و البهائم و الوسم (2) و الوشم و الوشر و اللواط و السحق و نحو ذلک و عبادة الشمس و القمر و تغییر فطرة الله التی هی الإسلام و استعمال الجوارح و القوی فیما لا یعود علی النفس کمالا و لا یوجب لها من الله زلفی و بالجملة یمکن أن یستدل به علی تحریم الکی و إخصاء الإنسان و الحیوانات مطلقا بل التحریش بینها لأنها لم تخلق لذلک إلا ما أخرجه الدلیل.

قال الطبرسی قدس الله روحه وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ أی لآمرنهم بتغییر خلق الله فلیغیرنه و اختلف فی معناه فقیل یرید دین الله و أمره عن ابن عباس و إبراهیم و مجاهد و الحسن و قتادة و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و یؤیده قوله سبحانه فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ

ص: 221


1- 1. فی المخطوطة: و عرقبتها( تعرقبها خ ل).
2- 2. الوسم: اثر الکی. و الوشم: غرز الابرة فی البدن و ذر النیلج علیه و بالفارسیة یقال: خالکوبی. و الوشر: تحدید الأسنان و ترقیقها.

و مقصود از آن حرام کردن حلال و حلال کردن حرام است .

و گفته شده است: منظور از آیه اخته کردن است، از عکرمه و شهر بن حوشب و ابی صالح از ابن عباس و اخته کردن حیوانات را مکروه دانسته اند.

و از ابن مسعود نقل شده است منظور خال کوبی است و از زجاج نقل شده است که منظور خورشید و ماه و سنگ هستند که به جای استفاده از آن ها، به عبادت آن ها عدول کردند.(1)

روایات

روایت1.

محاسن: یونس بن یعقوب می گوید: از امام صادق از اخته کردن (حیوانات) پرسیدم و پاسخم را ندادند. سپس پس از او از امام کاظم علیه السّلام پرسیدم؛ آن حضرت فرمود: اشکالی ندارد.(2)

در من لایحضره الفقیه نیز مثل حدیث بالا آمده است.(3)

توضیح

مقصود اخته کردن حیوانات است چنان چه می آید و مشهور قائل به کراهت آن عمل هستند و برخی قائل به حرمت هستند و نظر مشهور اظهر است. علامه در منتهی گفته: ابن ادریس از برخی علماء نقل کرده است که اخته کردن حیوان حرام است و گفته است: اولی نزد من دوری از این عمل است ولی مکروه است نه این که حرام باشد، زیرا ملک انسان است و در آن، آنچه که مصلحت او باشد؛ عمل می کند و آن چه که در این باره نقل شده است حمل بر کراهت می شود نه حمل بر حرمت شود.

روایت2.

قرب الإسناد: یونس بن یعقوب می گوید: از امام کاظم علیه السّلام از اخته کردن گوسفند پرسیدم. آن حضرت فرمود: اشکالی ندارد.(4)

روایت3.

کافی: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اگر چهارپای شما در سرزمین دشمن از حرکت کردن ایستاد باید او را سر برید و نباید آن را پی کرد.(5)

ص: 222


1- . مجمع البیان 3. : 113
2- . محاسن 2 : 628
3- . من لایحضره الفقیه 3 : 216
4- . قرب الإسناد: 131
5- . کافی 5 : 49

و أراد بذلک تحریم الحلال و تحلیل الحرام و قیل أراد معنی الخصاء عن عکرمة و شهر بن حوشب و أبی صالح عن ابن عباس و کرهوا الإخصاء فی البهائم و قیل إنه الوشم عن ابن مسعود و قیل إنه أراد الشمس و القمر و الحجارة عدلوا عن الانتفاع بها إلی عبادتها عن الزجاج (1).

الأخبار

«1»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخِصَاءِ فَلَمْ یُجِبْنِی ثُمَّ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بَعْدَهُ فَقَالَ لَا بَأْسَ (2).

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ عَنِ الْإِخْصَاءِ(3).

بیان

محمول علی إخصاء الحیوانات کما سیأتی و المشهور فیه الکراهة و قیل بالحرمة و المشهور أظهر قال العلامة رحمه الله فی المنتهی نقل ابن إدریس عن بعض علمائنا أن إخصاء الحیوان محرم قال و الأولی عندی تجنب ذلک و أنه مکروه دون أن یکون محرما محظورا لأنه ملک للإنسان یعمل به ما شاء مما فیه الصلاح له (4)

و ما روی فی ذلک یحمل علی الکراهیة دون الحظر.

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِخْصَاءِ الْغَنَمِ قَالَ لَا بَأْسَ (5).

«3»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا حَرَنَتْ عَلَی أَحَدِکُمْ دَابَّةٌ فِی أَرْضِ الْعَدُوِّ

ص: 222


1- 1. مجمع البیان 3: 113.
2- 2. المحاسن: 628.
3- 3. من لا یحضره الفقیه 3: 216 فیه: لا بأس به.
4- 4. الضمیر ان عاد الی الحیوان فالتعلیل صحیح و اما ان عاد الی الإنسان ففی عموم التعلیل نظر.
5- 5. قرب الإسناد: 131.

روایت4.

محاسن: امام صادق علیه السّلام می فرمود: در روز جنگ موته جعفر بن ابی طالب سوار بر اسبی بود و چون با دشمن برخورد کرد؛ از اسب خود پیاده شد و اسب خود را با شمشیر پی کرد و آن اولین اسبی بود که در اسلام پی شد.(1)

در محاسن هم مانند روایت بالا ذکر شده است.(2)

توضیح

دلالت بر جواز پی کردن چهارپا در حال ضرورت دارند.

روایت5.

امالی طوسی: امام صادق علیه السّلام فرمود: پیرمرد عابدی در بنی اسرائیل بود و خدا را می پرستید. در این میان که در نماز و عبادت بود، دو پسر بچه را دید که خروسی گرفته بودند و پرهایش را می کندند؛ پس به عبادت خود مشغول شد و آن ها را از آن کار منع نکرد. پس خداوند به زمین وحی کرد که بنده ام را فرو ببر. پس زمین او را به درون خود فرو برد و او در «دردون» برای همیشه و ابد سقوط کرد.(3)

توضیح

«دردون» را در کتب لغت نیافتم و گویا نام یک طبقه از طبقات زمین یا طبقه ای از طبقات جهنم باشد و دلالت بر عدم جواز ضرر به حیوانات، بدون مصلحت دارد و دلالت بر وجوب منع کودکان از ضرر به حیوانات دارد و در آن تأکید بسیاری در باره امر به معروف و نهی از منکر است.

روایت6.

محاسن: امام صادق علیه السّلام می فرمود: پدرم از اخته کردن چهارپایان و همچنین از تحریک آن ها به یکدیگر (و کیش دادن آن ها) کراهت داشتند.(4)

ص: 223


1- . کافی5 : 49
2- . محاسن 2 : 634
3- . امالی طوسی: 669
4- . محاسن 2 : 634

فَلْیَذْبَحْهَا(1) وَ لَا یُعَرْقِبْهَا(2).

«4»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ قَالَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ مُؤْتَةَ کَانَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَی فَرَسٍ لَهُ فَلَمَّا الْتَقَوْا نَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ فَعَرْقَبَهَا بِالسَّیْفِ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ عَرْقَبَ فِی الْإِسْلَامِ (3).

المحاسن، عن النوفلی: مثله (4).

بیان

یدل علی جواز العرقبة مع الضرورة.

«5»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ شَیْخٌ نَاسِکٌ یَعْبُدُ اللَّهَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَبَیْنَا هُوَ یُصَلِّی وَ هُوَ فِی عِبَادَتِهِ إِذْ بَصُرَ بِغُلَامَیْنِ صَبِیَّیْنِ قَدْ أَخَذَا دِیکاً وَ هُمَا یَنْتِفَانِ رِیشَهُ فَأَقْبَلَ عَلَی مَا فِیهِ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ لَمْ یَنْهَهُمَا عَنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ أَنْ سِیخِی بِعَبْدِی فَسَاخَتْ بِهِ الْأَرْضُ فَهُوَ یَهْوِی فِی الدردون أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (5).

بیان

الدردون لم أجده فی کتب اللغة و کأنه اسم طبقة من طبقات الأرض أو طبقات جهنم و یدل علی عدم جواز الإضرار بالحیوانات بغیر مصلحة و وجوب نهی الصبیان عن مثله و فیه مبالغة عظیمة فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر.

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّهُ کَرِهَ إِخْصَاءَ الدَّوَابِّ وَ التَّحْرِیشَ بَیْنَهَا(6).

ص: 223


1- 1. فی المصدر:« دابة یعنی اقامت فی أرض العدو او فی سبیل اللّه فلیذبحها» أقول: حرنت الدابّة: وقفت و لم تنقد. عرقب الرجل الدابّة: قطع عرقوبها. و العرقوب: عصب غلیظ فوق العقب.
2- 2. فروع الکافی 5: 49.
3- 3. فروع الکافی 5: 49.
4- 4. المحاسن: 634.
5- 5. المجالس و الاخبار: 63.
6- 6. المحاسن: 634.

روایت7.

نوادر راوندی: امام موسی کاظم علیه السّلام از پدرانش نقل می کند که مردی از نجران در غزوه ای همراه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بود و اسبی داشت، و آن حضرت به شیهه آن اسب انس داشت و پیامبر صدای آن اسب را نشنید و نزد آن مرد فرستاد که اسبت چه کار کرده ای؟ گفت: اذیتش بر من زیاد شده بود و من هم اخته اش کردم، پس پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: او را مثله کردی، او را مثله کردی! خیر تا روز قیامت به کاکل اسب بسته شده است و صاحب آن به داشتن آن کمک می شود، یالهای آن ها وقار اسب ها است و کاکل آن ها زیبایی آن ها است و دم آن ها وسیله دفع مگس ها است.(1)

روایت8.

کافی: کاهلی می گوید: مردی از امام صادق علیه السّلام در باره بریدن دنبه های گوسفند پرسید و من هم نزد آن حضرت بودم. فرمود: اگر برای اصلاح مالت باشد؛ اشکالی ندارد که آن ها را ببری. سپس فرمود: در کتاب علی علیه السّلام است که هر چه از آن ها بریده شود مردار است که از آن استفاده ای نمیشود.(2)

توضیح

از این روایت استفاده می شود که هر ضرری که سبب اصلاح آن باشد جایر است، هر چند حیوان از آن بهره نبرد.

روایت9.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از (کشوف) نهی کرد و آن این است که حیوان نر را ماده شتری را که بچه اش کوچک است؛ بکِشند مگر این که بچه اش را صدقه دهند یا ذبح کنند و همچنین نهی کرد از این که الاغ نر را بر اسب ماده عربی بکشند.(3)

توضیح

در قاموس گفته است: «کشوف» شتر ماده حامله ای است که نر را بر آن می کِشند، و چه بسا بر آن می­کشند در حالی که شکم آن بزرگ شده باشد؛ پس اگر دو سال پشت سر هم نر را بر او بکشند به این عمل کشاف گویند. یا اینکه آن ص: 224


1- . نوادر راوندی: 34
2- . کافی 6 : 254- 255
3- . کافی 5 : 309
«7»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ نَجْرَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزَاةٍ وَ مَعَهُ فَرَسٌ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَأْنِسُ إِلَی صَهِیلِهِ فَفَقَدَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَقَالَ مَا فَعَلَ فَرَسُکَ فَقَالَ اشْتَدَّ عَلَیَّ شَغْبُهُ فَخَصَیْتُهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَثَّلْتَ بِهِ مَثَّلْتَ بِهِ الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی أَنْ تَقُومَ الْقِیَامَةُ(1) وَ أَهْلُهَا مُعَانُونَ عَلَیْهَا أَعْرَافُهَا وَقَارُهَا وَ نَوَاصِیهَا جَمَالُهَا وَ أَذْنَابُهَا مَذَابُّهَا(2).

«8»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْکَاهِلِیِّ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ (3)

عَنْ قَطْعِ أَلَیَاتِ الْغَنَمِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِقَطْعِهَا إِذَا کُنْتَ تُصْلِحُ بِهَا مَالَکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ مَا قُطِعَ مِنْهَا مَیْتٌ لَا یُنْتَفَعُ بِهِ (4).

بیان

یفهم منه أن کل إضرار بالحیوان یصیر سببا لإصلاحه جائز و إن لم ینتفع به الحیوان.

«9»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْکَشُوفِ وَ هُوَ أَنْ تُضْرَبَ النَّاقَةُ وَ وَلَدُهَا طِفْلٌ (5) إِلَّا أَنْ یُتَصَدَّقَ بِوَلَدِهَا أَوْ یُذْبَحَ وَ نَهَی مِنْ أَنْ یُنْزَی حِمَارٌ عَلَی عَتِیقَةٍ.

بیان

فی القاموس الکشوف کصبور الناقة یضربها الفحل و هی حامل و ربما ضربها و قد عظم بطنها فإن حمل علیها الفحل سنتین ولاء فذلک الکشاف بالکسر أو هو

ص: 224


1- 1. فی المصدر: الی یوم القیامة.
2- 2. نوادر الراوندیّ: 34.
3- 3. فی المصدر: و انا عنده یوما.
4- 4. فروع الکافی 6: 254 و 255.
5- 5. لان ذلک یصیر سببا لنقص لبنها و عدم رشد ولدها.

وقتی است که شتر را زمانی که زاییده است تلقیح نمایند یا اینکه آن را هر سال حامله نمایند و این بدترین نوع تلقیح است.

روایت10.

تهذیب الأحکام: هشام بن ابراهیم می گوید: از امام رضا علیه السّلام پرسیدم الاغ نر را به اسب ماده می پرانند تا قاطر بزاید. آیا این کار حلال است؟ فرمود: بله، بپرانید.(1)

توضیح

فیروزآبادی گفته: «رمکة» اسبی است که برای گرفتن نسل استفاده می شود و جمع آن «رمک» است و جمع الجمع آن «ارماک» است.

مؤلف

این روایت با روایت سابق و روایتی که بعداً می آید منافات ندارد، زیرا نهی در آن ها درباره پراندن بر مادیان عربی است و جواز این روایت در باره یابو است با اینکه احتمال دارد روایت آینده بیان خصائص ائمه علیه السّلام باشد بلکه ظاهر روایت هم همین است.

روایت11.

صحیفة الرضا: امام رضا علیه السّلام از پدرانش نقل می کند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: برای ما اهل بیت صدقه حلال نیست، امر شده ایم که وضوء را کامل بگیریم، و الاغ را به مادیان عربی نمیپرانیم و بر روی کفش مسح نمی کشیم.(2)

توضیح

در نهایه است که در حدیثی از امیر المؤمنین علیه السّلام است که ما امر شدیم که خرها را بر اسب ها نپرانیم. یعنی آن ها را برای نسل حامله کنیم. (نزو) بر چیزی یعنی پریدن روی آن چیز و هم در اجسام به کار می رود و هم در معانی به کار می رود.(3)

روایت12.

محاسن: امام صادق علیه السّلام از پدرانش نقل می کند که علی علیه السّلام به بهیمه ای برخورد کرد که نری با او در جلوی راه جفت گیری می کرد. پس علی علیه السّلام صورت خود را از آن برگرداند. به آن حضرت گفته شد: یا امیر المؤمنین چرا چنین کردی؟ فرمود: شایسته نیست که شما مانند کار آن ها انجام دهید

ص: 225


1- . تهذیب الأحکام 6 : 384
2- . صحیفة الرضا: 5
3- . نهایه 4 : 147

أن تلقح حین تنتج أو أن یحمل علیها فی کل عام و ذلک أردأ النتاج.

«10»

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَمِیرِ نُنْزِیهَا عَلَی الرَّمَکِ لِتُنْتَجَ الْبِغَالَ أَ یَحِلُّ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ أَنْزِهَا(1).

بیان

الرمکة محرکة الفرس و البرذونة تتخذ للنسل و الجمع رمک و جمع الجمع أرماک ذکره الفیروزآبادی.

و أقول

لا تنافی بین هذه الخبر و بین الخبر السابق و اللاحق لأن النهی فیهما متعلق بالنزو علی العتیقة العربیة و التجویز فی هذا الخبر للبرذون مع أن الخبر الآتی یحتمل کونه مختصا بهم علیهم السلام بل ظاهره ذلک.

«11»

صَحِیفَةُ الرِّضَا، بِإِسْنَادِ الطَّبْرِسِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا تَحِلُّ لَنَا صَدَقَةٌ(2) وَ أُمِرْنَا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وَ أَنْ لَا نُنْزِیَ حِمَاراً عَلَی عَتِیقَةٍ وَ لَا نَمْسَحَ عَلَی خُفٍ (3).

بیان

قال فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام أمرنا أن لا ننزی الحمر علی الخیل أی نحملها علیه للنسل یقال نزوت علی الشی ء أنزو نزوا إذا وثبت علیه و قد یکون فی الأجسام و المعانی ثم ذکر عن الخطابی بعض الوجوه التی ذکرها الدمیری مما أوردته سابقا(4).

«12»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَرَّ بِبَهِیمَةٍ وَ فَحْلٌ یَسْفَدُهَا عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ فَأَعْرَضَ عَلِیٌّ علیه السلام بِوَجْهِهِ فَقِیلَ لَهُ لِمَ فَعَلْتَ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ إِنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ تَصْنَعُوا(5) مَا یَصْنَعُونَ

ص: 225


1- 1. تهذیب الأحکام.
2- 2. فی المخطوطة: انا أهل البیت لا تحل لنا الصدقة.
3- 3. صحیفة الرضا: 5.
4- 4. النهایة 4: 147.
5- 5. فی المصدر: أن یصنعوا.

و این کار زشتی است مگر این که آن را در جایی که نه مردی می بیند و نه زنی می بیند؛ پنهان کنید.(1)

روایت13.

در نوادر راوندی از امام کاظم علیه السّلام از پدرانش مانند روایت بالا را ذکر کرده است.(2)

توضیح

در قاموس آمده: «سفد الذکر علی الأنثی سِفادا» بر وزن ضرب و علم. یعنی نر بر ماده پرید. «أسفدته»: حیوان نر را بر ماده کشاندم. «تسافد السباع»: درندگان جفت­گیری کردند.

روایت14.

کافی: ابن ابی نصر می گوید: مردی از امام رضا علیه السّلام از یک جفت کبوتر که نزد او جوجه گذاشته بودند و کبوتر نر با مادر خود و دخترش ازدواج کرده بود؛پرسید. امام علیه السّلام فرمود: آن چه میان بهائم است؛ اشکالی ندارد.(3)

روایت15.

سرائر: مسمع کردین می گوید: از امام صادق علیه السّلام در مورد تحریک کردن حیوانات در مقابل یکدیگر پرسیدم. آن حضرت فرمود: از همه جز سگ کراهت دارم.(4)

در کافی هم مثل حدیث بالا ذکر شده است و فقط به جای سگ، سگ ها است.(5)

روایت16.

محاسن: ابی العباس می گوید: از امام صادق علیه السّلام در مورد کیش دادن حیوانات به هم دیگر پرسیدم. آن حضرت فرمود: همه آن ها مکروه هستند مگر کیش دادن سگ ها(6)

ص: 226


1- . محاسن 2 : 634
2- . نوادر راوندی: 14
3- . کافی 6 : 548
4- . سرائر 3 : 563
5- .[3] کافی 6 : 554
6- .[4] محاسن 2 : 628

وَ هُوَ مِنَ الْمُنْکَرِ إِلَّا أَنْ تُوَارُوهُ (1)

حَیْثُ لَا یَرَاهُ رَجُلٌ وَ لَا امْرَأَةٌ(2).

«13»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: مِثْلَهُ (3).

بیان

فی القاموس سفد الذکر علی الأنثی کضرب و علم سفادا بالکسر نزا و أسفدته و تسافد السباع.

«14»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الزَّوْجِ مِنَ الْحَمَامِ یُفْرِخُ عِنْدَهُ یَتَزَوَّجُ الطَّیْرُ أُمَّهُ وَ ابْنَتَهُ قَالَ لَا بَأْسَ بِمَا کَانَ بَیْنَ الْبَهَائِمِ (4).

«15»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عِیسَی بْنِ هِشَامٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ التَّحْرِیشِ بَیْنَ الْبَهَائِمِ قَالَ أَکْرَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ إِلَّا الْکَلْبَ (5).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ أَکْرَهُ ذَلِکَ إِلَّا الْکِلَابَ (6).

«16»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّحْرِیشِ بَیْنَ الْبَهَائِمِ فَقَالَ کُلُّهُ مَکْرُوهٌ إِلَّا الْکِلَابَ (7).

ص: 226


1- 1. فی المصدر: الا أن یواروه.
2- 2. المحاسن: 634.
3- 3. نوادر الراوندیّ: 14 فیه:« علی بهیمة» و فیه:« فاعرض بوجهه عنها» و فیه: أن یصنعوا ما صنعوا و هو من المنکر و لکن ینبغی لهم أن یواروه.
4- 4. فروع الکافی 6: 548.
5- 5. السرائر.
6- 6. فروع الکافی 6: 554.
7- 7. المحاسن: 628.

در کافی هم مثل حدیث بالا ذکر شده است و فقط به جای سگ ها مفرد آن را به کار برده است.(1)

روایت17.

من لا یحضره الفقیه: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از کیش دادن بهائم جز سگ ها نهی کرد. (2)

توضیح

منظور از استثنا سگ ها از بقیه مقصود کیش دادن آن ها به گرفتن شکار است نه کیش دادن آن ها به هم دیگر و جنگ با یکدیگر است .

و روایات اگرچه با لفظ کراهت آمده اند، ولی دانستی که کراهت در عرف روایات اعم از حرمت است، و وادار کردن حیوانات به هم لهو و لغو و ضرر رساندن حیوانات به یکدیگر، بدون مصلحت است. پس قول به حرمت بعید نیست. و اللَّه یعلم.

روایت18.

امالی صدوق: در مناهی پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله است که آن حضرت از نشان گذاشتن در چهره حیوانات نهی کردند. (3)

روایت19.

قرب الإسناد: علی بن جعفر می گوید: از امام کاظم علیه السّلام پرسیدم: آیا جایز است به چهره چهارپایان زد و یا او را با آتش داغ کرد؟ فرمود: اشکالی ندارد.(4)

روایت20.

محاسن: یونس بن یعقوب می گوید: از امام صادق علیه السّلام از داغ زدن در صورت گوسفند پرسیدم، فرمود: گوش های آن را داغ بزن.(5)

روایت21.

محاسن: ابن سنان می گوید: از امام صادق علیه السّلام از داغ زدن حیوانات پرسیدم. آن حضرت فرمود: این کار اشکالی ندارد مگر در چهره آن ها(6)

در کافی هم مانند روایت بالا ذکر شده است.(7)

روایت22.

محاسن: امام صادق علیه السّلام

ص: 227


1- .[5] کافی 6 : 553- 554
2- .[6] من لا یحضره الفقیه 4 : 5
3- .[1] امالی صدوق: 255، من لا یحضره الفقیه 4 : 5
4- . قرب الإسناد: 121
5- . محاسن 2 : 644
6- . محاسن 2 : 644
7- . کافی 6 : 545

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ کُلُّهُ یُکْرَهُ إِلَّا الْکَلْبَ (1).

«17»

الْفَقِیهُ،: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ تَحْرِیشِ الْبَهَائِمِ إِلَّا الْکِلَابَ (2).

بیان

قوله علیه السلام إلا الکلاب کأن المراد به تحریش الکلب علی الصید لا تحریش الکلاب بعضها علی بعض و الأخبار و إن وردت بلفظ الکراهة لکن قد عرفت أن الکراهة فی عرف الأخبار أعم من الحرمة و هو لهو و لغو و إضرار بالحیوانات بغیر مصلحة فلا یبعد القول بالتحریم و الله یعلم.

«18»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ الْفَقِیهُ، فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنِ الْوَسْمِ فِی وُجُوهِ الْبَهَائِمِ (3).

«19»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّابَّةِ أَ یَصْلُحُ أَنْ یَضْرِبَ وَجْهَهَا أَوْ یَسِمَهُ بِالنَّارِ قَالَ لَا بَأْسَ (4).

«20»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ سِمَةِ الْغَنَمِ فِی وُجُوهِهَا فَقَالَ سِمْهَا فِی آذَانِهَا(5).

«21»

وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ سِمَةِ الْمَوَاشِی فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهَا إِلَّا فِی الْوَجْهِ (6).

الکافی، عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن محبوب: مثله (7).

«22»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 227


1- 1. فروع الکافی 6: 553 و 554 فیه: کله مکروه الا الکلب.
2- 2. من لا یحضره الفقیه 4: 5.
3- 3. مجالس الصدوق: 255( م 66) من لا یحضره الفقیه 4: 5.
4- 4. قرب الإسناد: 121.
5- 5. المحاسن: 644.
6- 6. المحاسن: 644.
7- 7. فروع الکافی 6: 545 فیه: إلا فی الوجوه.

فرمود: داغ زدن بر حیوانات اشکالی ندارد مگر آن چه گه در صورت آن ها است.(1)

روایت23.

محاسن: اسحاق بن عمار می گوید: از امام صادق علیه السّلام از داغ زدن بر حیوانات پرسیدم. آن حضرت فرمود: بر غیر از صورت داغ بزن.(2)

روایت24.

محاسن: علی بن جعفر می گوید: از امام کاظم علیه السّلام از حیوانات پرسیدم که آیا جایز است بر صورت آن ها زده شود و با آتش بر آن ها نشان گذاشته شود؟ فرمود: اشکالی ندارد.(3)

روایت25.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السّلام می فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از داغ زدن بر چهره بهائم و زدن بر صورت آن ها نهی کردند، زیرا آن ها با حمد پروردگارشان تسبیح می گویند.(4)

روایت26.

کافی: یونس بن یعقوب می گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: آیا در چهره گوسفند نشان بگذارم؟ فرمود: در گوشش داغ بزن.(5)

روایت27.

قرب الإسناد: امام باقر علیه السّلام فرمود: اشکالی در داغ زدن بر حیوانات نیست؛ اگر صورت آن ها را بر گرداندید.(6)

روایت28.

حیاة الحیوان: بخاری روایت کرده است که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به الاغی برخورد کردند که داغ در چهره آن بود. فرمود: خدا لعنت کند کسی را که این کار را انجام داده است.(7)

روایت29.

حیاة الحیوان: در روایت دیگری است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: لعنت کند خدا کسی را که آن را داغ زده است.(8)

ص: 228


1- . محاسن 2 : 644
2- . محاسن 2 : 644
3- . محاسن 2 : 628
4- . تفسیر عیاشی 2 : 294
5- . کافی 6 : 545
6- . قرب الإسناد: 39
7- . حیاة الحیوان 1 : 182
8- . حیاة الحیوان 1 : 182

قَالَ: لَا بَأْسَ بِهَا إِلَّا مَا کَانَ فِی الْوَجْهِ (1).

«23»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ وَسْمِ الْمَوَاشِی فَقَالَ تُوسَمُ فِی غَیْرِ وَجْهِهَا(2).

«24»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنِ الدَّابَّةِ یَصْلُحُ أَنْ یَضْرِبَ وَجْهَهَا وَ یَسِمَهَا بِالنَّارِ فَقَالَ لَا بَأْسَ (3).

«25»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنِ الْحَسَنِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَنْ تُوسَمَ الْبَهَائِمُ فِی وَجْهِهَا وَ أَنْ یُضْرَبَ وُجُوهُهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا(4).

«26»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَسِمُ الْغَنَمَ فِی وُجُوهِهَا قَالَ سِمْهَا فِی آذَانِهَا(5).

«27»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِسِمَةِ الْمَوَاشِی إِذَا تَنَکَّبْتُمْ وُجُوهَهَا(6).

«28»

حَیَاةُ الْحَیَوَانِ، رَوَی الْبُخَارِیُّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِحِمَارٍ وُسِمَ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ فَعَلَ بِهَذَا(7).

«29»

وَ فِی رِوَایَةٍ: لَعَنَ اللَّهُ الَّذِی وَسَمَهُ (8).

ص: 228


1- 1. المحاسن: 644 فیه: لا بأس به.
2- 2. المحاسن: 644 فیه: فی غیر وجوهها.
3- 3. المحاسن: 628.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ 2: 294.
5- 5. فروع الکافی 6: 545.
6- 6. قرب الإسناد: 39 فیه: لا بأس بسمة المواشی بالنار إذا أنتم تنکبتم وجوهها.
7- 7. حیاة الحیوان 1: 182 فیه:« من فعل هذا» و فیه: وسم هذا.
8- 8. حیاة الحیوان 1: 182 فیه:« من فعل هذا» و فیه: وسم هذا.

باب دهم : زنبور عسل، مورچه و سایر جانورانی که از کشتن آن ها نهی شده یا کشتن آن ها جایز است مانند مارها، عقرب ها و کلاغ ها و نهی از سوزاندن جانوران و شکنجه آنان

آیات

فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً.(1)

{پس، خدا زاغی را برانگیخت.}

- وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ * ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.(2)

{و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی] می کنند، خانه هایی برای خود درست کن، سپس از همه میوه ها بخور، و راه های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگ های گوناگون است بیرون می آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه [قدرت الهی] است.}

- حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ * فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ * وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الهدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ.(3)

{تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند. مورچه ای [به زبان خویش] گفت: «ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.» سلیمان از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت: «پروردگارا، در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس بگزارم و به کار شایسته ای که آن را می پسندی بپردازم و مرا به رحمت خویش در میان بندگان شایسته ات داخل کن.» و جویای [حالِ] پرندگان شد و گفت: «مرا چه شده است که هدهد را نمی بینم؟ یا شاید از غایبان است؟}

تفسیر

داستان کلاغی که قابیل را یاد داد که چگونه تن هابیل را که کشته بود به خاک بسپارد گذشت. «وَ أََََوْحَی رَبُّکَ.» {و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد.} رازی گفته است: وحی و ایحاء الهام است. مقصود از الهام این است که خدا در جان او این کارهای شگفت را که انسان های خردمند هم از آن در می مانند قرار می دهد. توضیح این مطلب در چند وجه چنین است:

اول این که با صِرف طبع خود، خانه های شش گوش با ضلع های برابر، بدون زیاده بودن گوشه ها بر همدیگر می سازد. در حالی که انسان های خردمند نمی توانند چنین چیزی را جز با ابزاری مانند خط کش و پرگار بسازند.

دوم این که در هندسه ثابت است که کندوها اگر به هر شکلی جز شش گوش بود، میان خانه هایش سوراخ های خالی و بیهوده باقی می ماند. رهنمون شدن این جانور ناتوان به این حکمت پنهان و نکته لطیف از چیزهای شگفت است .

ص: 229


1- [1]. مائده / 31
2- . نحل / 68 - 69
3- 3. نمل / 18-21

باب 10 النحل و النمل و سائر ما نهی عن قتله من الحیوانات و ما یحل قتله منها من الحیات و العقارب و الغربان و غیرها و النهی عن حرق الحیوانات و تعذیبها

الآیات

المائدة: فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً الآیة

النحل: وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

النمل: حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها إلی قوله تعالی وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ الآیات.

تفسیر

قد مرت قصة الغراب الذی علم قابیل کیف یواری جسد هابیل علیه السلام حین قتله قوله تعالی وَ أَوْحی رَبُّکَ قال الرازی یقال وحی و أوحی و هو الإلهام و المراد من الإلهام أنه تعالی قرر فی نفسها هذه الأعمال العجیبة التی یعجز عنها العقلاء من البشر و بیانه من وجوه الأول أنها تبنی البیوت المسدسة من أضلاع متساویة لا یزید بعضها علی بعض بمجرد طباعها و العقلاء من البشر لا یمکنهم بناء مثل تلک البیوت إلا بآلات و أدوات مثل المسطر و الفرجار و الثانی أنه ثبت فی الهندسة أن تلک البیوت لو کانت مشکلة بأشکال سوی المسدسات فإنه یبقی بالضرورة ما بین تلک البیوت فرج خالیة ضائعة فاهتداء تلک الحیوان الضعیف إلی هذه الحکمة الخفیة و الدقیقة اللطیفة من الأعاجیب.

ص: 229

سوم این که زنبور عسل ملکه ای دارد که رئیس بوده، پیکرش از دیگران بزرگ تر است و فرمانش بر همه جاری است. همه کارگزار اویند و هنگامی که خسته شود، به دوشش می کِشند و این هم بسیار شگفت آور است.

چهارم این که هنگامی که ملکه از لانه اش به جای دیگر می رود با همه زنبوران می رود؛ و هنگامی که بخواهند او را به لانه اش برگردانند، طبل و ابزار موسیقی می نوازند و به این وسیله می توانند او را به لانه اش برگردانند. این نیز حالت شگفت آوری است. به دلیل اینکه این حیوان با این خصوصیات شگفت آور که نشانه تیزهوشی و زیرکی وی است و چیزی جز الهام پروردگار که حالتی مانند وحی است، نیست برتری پیدا کرده است، خدا درباره او فرموده: «وَ أََََوْحَی رَبُّکَ.» {و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد.}

بدان که وحی گاهی درباره پیامبران آمده است مانند آیه «وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً.»(1){و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی.} و گاهی درباره اولیای خدا «وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ.»(2){و [یاد کن] هنگامی را که به حواریّون وحی کردم.} و گاهی درباره انسان ها «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی.»(3){و به مادر موسی وحی کردیم.} و درباره جانوران دیگر مخصوص زنبور عسل است. زجّاج گفته است: جایز است که گفته شود: نحل نام این جانور شده برای این که خدا عسل را که از شکمش بیرون می آید به مردم بخشیده است و غیر زجاج گفته اند: واژه نحل مذکر و مؤنث به کار می رود و در لغت حجاز مؤنث است و خدای تعالی هم آن را مؤنث آورده است. هر جمعی که مفرد آن با تاء به دست بیاید، چنین است.

بدان که زنبور عسل دو نوع است: یک نوع در کوه ها و بیشه ها است و هیچ کس نگاه دار او نیست. نوع دوم در خانه انسان ها و در زیر پرورش آنان است. مقصود خدا از این که فرمود: «أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ» {که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان خانه هایی برای خود درست کن} نوع اول و از «وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ.» {و از آنچه داربست [و چفته سازی] می کنند، خانه هایی برای خود درست کن.} نوع دوم است. فرمود: بعضی از کوه ها و بعضی درخت ها. تا زنبور عسل در هر کوه و درختی لانه نسازد. بلکه در جایی لانه بسازد که شایسته و هماهنگ با مصلحت های وی باشد.

درباره نحوه امر اختلاف شده است.

ص: 230


1- . شوری / 51
2- . مائده / 111
3- . قصص / 7

و الثالث أن النحل یحصل بینها واحد کالرئیس للبقیة و ذلک الواحد یکون أعظم جثة من الباقی و یکون نافذ الحکم علی تلک البقیة و هم یخدمونه و یحملونه عند تعبه و ذلک أیضا من الأعاجیب.

و الرابع أنها إذا ذهبت عن وکرها ذهبت مع الجمعیة إلی موضع آخر فإذا أرادوا عودها إلی وکرها ضربوا الطبول و آلات الموسیقی و بواسطة تلک الألحان یقدرون علی ردها إلی وکرها و هذه أیضا حالة عجیبة فلما امتاز هذا الحیوان بهذه الخواص العجیبة الدالة علی مزید الذکاء و الکیاسة لیس إلا علی سبیل الإلهام و هو حالة شبیهة بالوحی لا جرم قال تعالی فی حقها وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ و اعلم أن الوحی قد ورد فی حق الأنبیاء کقوله تعالی وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً(1) و فی الأولیاء أیضا قال تعالی وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ (2) و بمعنی الإلهام فی حق البشر وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی (3) و فی حق سائر الحیوان خاص و قال الزجاج یجوز أن یقال سمی هذا الحیوان نحلا لأن الله تعالی نحل الناس العسل الذی یخرج من بطونها و قال غیره النحل یذکر و یؤنث و هی مؤنثة فی لغة الحجاز و لذلک أنثها الله و کذلک کل جمع لیس بینه و بین الواحدة إلا الهاء أَنِ اتَّخِذِی أن مفسرة لأن فی الإیحاء معنی القول وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ أی یبنون و یسقفون و قرئ بضم الراء و کسرها.

و اعلم أن النحل نوعان أحدهما ما یسکن فی الجبال و الغیاض و لا یتعهدها أحد من الناس و النوع الثانی التی یسکن بیوت الناس و یکون فی تعهدات الناس فالأول هو المراد بقوله أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ و الثانی هو المراد بقوله وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ و إنما قال مِنَ الْجِبالِ و مِنَ الشَّجَرِ لئلا تبنی بیوتها فی کل جبل و شجر بل فی مساکن یوافق مصالحها و یلیق بها و اختلفوا فی

ص: 230


1- 1. الشوری: 51.
2- 2. المائدة: 111.
3- 3. القصص: 7.

برخی گفته اند: بعید نیست این جانوران عقلی داشته باشند که امر و نهی خدا به آن عقل وارد آید. دیگران گفته اند: چنین نیست. بلکه مقصود از امر این است که خدا طبع و غریزه ای به آن ها داده است که چنین حالاتی را سبب می شود.

«ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ.» {سپس از همه میوه ها بخور.} در کتب طب دیدم که خدای تعالی چنان این جهان را تدبیر کرده است که شب ها در هوا نم لطیفی پدید آید و بر برگ درختان بنشیند. گاهی این نم بر برگ و شکوفه درخت ها پراکنده می شود و گاهی زیاد است که اجزاء محسوسی از آن گرد هم می آیند. نوع زیاد آن مانند ترنجبین که نمی است که از آسمان فرود می آید، محسوس بوده و در بعضی شهرها گرد درختان جمع می شود. اما نم کم همان است که خدا به زنبور عسل الهام کرده که آن ریزه ها را از گل ها و برگ درخت ها با دهان برمی دارد و می خورد و هنگامی که سیر می شود بار دیگر از آن ذره ها به دهان می گیرد و به لانه می آورد و در آن می گذارد. گویا می خواهد برای خود غذا ذخیره کند. هنگامی که مقدار زیادی از این ذرات نمناک جمع شوند، این ذرات همان عسل خواهند بود.

برخی مردم می گویند: زنبور عسل از گل ها و برگ های خوش بو می خورد و در شکمش آن ها را تبدیل به عسل می کند و آن را استفراغ می کند. گفته قبلی خردمندانه تر بوده و با بررسی هماهنگ تر است. زیرا ترنجبین در مزه و شکل به عسل نزدیک است و شکی نیست که ترنجبین، نمی است که در هوا پدید آمده، بر برگ درخت و گل می نشیند. پس زنبور عسل هم چنین است. به علاوه اینکه ما می بینیم که زنبور، عسل می خورد، و به همین جهت هنگامی که عسل را از خانه او درمی آوریم، مقداری را در آن باقی می گذاریم تا غذایش باشد. پس می دانیم که غذای او همان عسل است و او به این جهت بر روی درختان و شکوفه ها می نشیند که از اجزاء نمناک عسلی که از آسمان بر درخت و شکوفه فرود آمده است تغذیه نماید.

هنگامی که این را دانستی، گوییم: «ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ.» {سپس از همه میوه ها بخور.} بنا بر قول اول مِن به معنی ابتداء خواهد بود نه به معنی تبعیض. «فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً.» {و راه های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی.}

ص: 231

هذا الأمر.

فمن الناس من یقول لا یبعد أن یکون لهذه الحیوانات عقول و أن یتوجه علیها من الله أمر و نهی و قال آخرون لیس الأمر کذلک بل المراد منه أنه تعالی خلق فیها غرائز و طبائع توجب هذه الأحوال ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ من للتبعیض أو لابتداء الغایة رأیت فی کتب الطب أنه تعالی دبر هذا العالم علی وجه یحدث فی الهواء طل لطیف فی اللیالی و یقع ذلک الطل علی أوراق الأشجار

فقد تکون تلک الأجزاء الطلیة لطیفة الصور متفرقة علی الأوراق و الأزهار و قد تکون کثیرة بحیث یجتمع منها أجزاء محسوسة أما القسم الثانی فإنه مثل الترنجبین فإنه طل ینزل من الهواء و یجتمع علی أطراف الشجر فی بعض البلدان و ذلک محسوس و أما القسم الأول فهو الذی ألهم الله تعالی هذا النحل تلتقط تلک الذرات من الأزهار و أوراق الأشجار بأفواهها و تأکلها و تغتذی بها فإذا شبعت التقطت بأفواهها مرة أخری شیئا من تلک الأجزاء ثم تذهب بها إلی بیوتها و تضعها هناک کأنها تحاول أن تدخر لنفسها غذاءها فإذا اجتمع فی بیوتها من تلک الأجزاء الطلیة شی ء کثیر فذاک هو العسل.

و من الناس من یقول إن النحل تأکل من الأزهار الطیبة و الأوراق العطرة أشیاء ثم إنه تعالی یقلب تلک الأجسام فی داخل بطنه عسلا ثم إنها تقی ء مرة أخری فذاک هو العسل و القول الأول أقرب إلی العقل و أشد مناسبة للاستقراء فإن طبیعة الترنجبین قریبة إلی العسل فی الطعم و الشکل و لا شک أنه طل یحدث فی الهواء و یقع علی أطراف الأشجار و الأزهار فکذا هاهنا و أیضا فنحن نشاهد أن هذا النحل إنما تغتذی بالعسل و لذلک فإنا إذا أخرجنا العسل من بیوت النحل ترکنا لها بقیة من ذلک العسل لأجل أن تغتذی بها فعلمنا أنها تغتذی بالعسل و أنها إنما تقع علی الأشجار و الأزهار لأنها تغتذی بتلک الأجزاء الطلیة العسلیة الواقعة من الهواء علیها إذا عرفت هذا فنقول قوله کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کلمة من هاهنا تکون لابتداء الغایة و لا تکون للتبعیض علی هذا القول فَاسْلُکِی

ص: 231

یعنی راه های عسل ساختن که به تو فهمانده و الهام نموده یا مراد این باشد که در جُستن میوه ها راه های پروردگارت را بپیمای. درباره ذللا دو نظر وجود دارد. اول این که حال برای سبل باشد، زیرا خدای تعالی راه ها را برای زنبور رام و هموار و آسان نموده است مانند آیه «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً.»(1){اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید.} نظر دوم این که حال برای ضمیر در فاسلکی باشد. یعنی ای زنبور عسل، آنچه من گفته ام را فرمانبردارانه و بدون خودداری به جای آور. «یَخْرُجُ مِنْ بُطُونها.» {[آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگ های گوناگون است بیرون می آید.} در این جا از خطاب به غیبت برگشته است. سبب این برگشت این است که مقصود از ذکر این احوال این است که انسان مکلف است از آن ها به نیروی خدا و حکمت و حسن تدبیر او در عالم بالا و پایین پی ببرد و گویا خدا پس از خطاب به زنبور عسل به آنچه گذشت، انسان را مخاطب ساخته و گفته است: همانا به این زنبور عسل این عجائب را الهام کردیم تا از شکم آن ها شربتی چند رنگ بیرون بیاید.

گفتیم: برخی مردم می گویند: عسل از ذره های نم است که در هوا پدید آمده، در کنار درختان و روی برگ و گل می نشیند و زنبور آن را به دهان می گیرد. بنابراین مقصود از این که از شکم آن ها بیرون می آید این است که از دهان آن ها بیرون می آید. هر سوراخی در درون تن شکم نامیده می شود. آیا ندیده ای که عرب ها می گویند: (بطون مغز) و مقصود سوراخ های مغز است. همچنین در این جا از شکمشان بیرون می آید یعنی از دهانشان. ولی طبق گفته اهل ظاهر که زنبور عسل برگ و گل می خورد و سپس عسل را استفراغ می کند، سخن روشن است.

عسل را شربت خوانده است، زیرا گاهی به تنهایی به عنوان شربت مورد استفاده قرار می گیرد و گاهی با آن شربت می سازند. نیز عسل را دارای رنگ های مختلف خوانده که منظور ابطال عقیده به طبع در تأثیر ماده این جسم است که با این که یک طبع دارد چند رنگ پدید می آورد. این دلیل بر این است که این رنگ ها ناشی از تدبیر فاعل مختار است نه طبع.

ص: 232


1- . ملک / 15

سُبُلَ رَبِّکِ (1) أی الطرق التی ألهمک و أفهمک فی عمل العسل أو یکون المراد فاسلکی فی طلب تلک الثمرات سبل ربک و فی قوله ذُلُلًا قولان الأول أنه حال من السبل لأن الله تعالی ذللها لها و وطئها و سهلها کقوله هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا(2) الثانی أنه حال من الضمیر فی قوله فَاسْلُکِی أی و أتی یا أیتها النحل ذلک منقادة لما أمرت به غیر ممتنعة یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها هذا رجوع من الخطاب إلی الغیبة و السبب فیه أن المقصود من ذکر هذه الأحوال أن یحتج الإنسان المکلف به علی قدرة الله تعالی و حکمته و حسن تدبیره لأحوال العالم العلوی و السفلی فکأنه تعالی لما خاطب النحل بما سبق ذکره خاطب الإنسان و قال إنما ألهمنا هذا النحل لهذه العجائب لأجل أن یخرج مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ ثم إنا ذکرنا أن من الناس من یقول العسل عبارة عن أجزاء طلیة تحدث فی الهواء و تقع علی أطراف الأشجار و علی الأوراق و الأزهار فیلقطها الزنبور بفمه فإذا ذهبنا إلی هذا الوجه کان المراد من قوله یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها أی من أفواهها و کل تجویف فی داخل البدن فإنه یسمی بطنا أ لا تری أنهم یقولون بطون الدماغ و عنوا بها تجاویف الدماغ فکذا هاهنا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها أی أفواهها و أما علی قول أهل الظاهر و هو أن النحل تأکل الأوراق و الثمرات ثم تقی ء فذلک هو العسل فالکلام ظاهر ثم وصف العسل بکونه شرابا لأنه تارة یشرب وحده و تارة یتخذ منه الأشربة و بأنه مختلف ألوانه و المقصود منه إبطال القول بالطبع لهذا الجسم مع کونه متشابه الطبیعة لما حدث علی ألوان مختلفة دل ذلک علی حدوث تلک الألوان بتدبیر الفاعل المختار لا لأجل

ص: 232


1- 1. من العجائب التی لم یعلم رمزها الی زماننا هذا هی أن النحل بکثرتها کیف کیف تهتدی الی خلیته مع کثرة الخلایا، و اظن ان قوله:« فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا» اشارة الی الطریقة التی علمها ربها للاهتداء الی ذلک.
2- 2. الملک: 15.

در این که فرموده درمان مردم است، دو قول است. اول و صحیح این که درمان بخش، صفت عسل است. اگر سوال شود: چگونه عسل درمان مردم است در حالی که نسبت به صفراء ضرر داشته و سوداء را به جنبش در می آورد؟ پاسخ می دهیم: خدای تعالی نفرموده: درمان همه مردم است از هر دردی در هر حالی. بلکه به جهت آنکه در آن درمان در بعضی شرایط هست کمتر معجونی هست که با مخلوط کردن عسل تمام تر و کامل تر نشود و شربت هایی که از آن می سازند برای بیماری های بلغمی بسیار سودمندند.

قول دوم از مجاهد است که در قرآن درمان مردم است. پس قضیه زنبور عسل در جمله «مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ» تمام می شود و جمله «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ.» آغاز سخن تازه ای است. یعنی قرآن مانند همین قضیه ای که از زنبور عسل گذشت درمان مردم از کفر و بدعت است. بدان این قول از دو جهت سست است: اول این که ضمیر باید به نزدیک ترین مرجع مذکور برگردد و آن همان «شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ» است. اما حکم به اینکه به قرآن بر می گردد با اینکه نامش پیش تر نیست تناسب ندارد. دوم این که مردی نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: برادرم از درد شکمش شکوه دارد. حضرت فرمود: عسل به او بنوشان. رفت و برگشت و گفت: به او عسل نوشاندم و سودی نداشت. باز فرمود: برو عسلش بده و فرمود: خدا راست گفته است و شکم برادرت دروغگو است. وی به او نوشاند و او بهبود یافت چنان که گویا از بند آزاد شده است .

اینکه فرمود: خدا راست گفته است تعبیر کردند به آیه «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ.» و این تنها وقتی درست است که مراد از درمان بخش، عسل باشد.

اگر کسی بگوید: پس معنی شکم برادرت دروغگو است چیست؟ گوییم: چون به نور وحی می دانست که اثر عسل به زودی روشن می شود و در این حال روشن نبوده است، این مانند دروغ و اظهار خلاف واقع بوده و به همین جهت با لفظ دروغ از آن تعبیر کرده است.(1)

ص: 233


1- . تفسیر رازی

إیجاب الطبیعة و بأن فیه شفاء للناس و فیه قولان الأول و هو الصحیح أنه صفة للعسل.

فإن قالوا کیف یکون شفاء للناس و هو یضر بالصفراء و یهیج المرار قلنا إنه تعالی لم یقل إنه شفاء لکل الناس و لکل داء و فی کل حال بل لما کان شفاء فی الجملة إنه قل معجون من المعاجین إلا و تمامه و کماله یحصل بالعجن بالعسل و أیضا فالأشربة المتخذة منه فی الأمراض البلغمیة عظیمة النفع.

و القول الثانی و هو قول مجاهد إن المراد أن القرآن فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ و علی هذا التقدیر فقصة تولد العسل من النحل تمت عند قوله مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ ثم ابتدأ و قال فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ أی فی هذا القرآن حصل ما هو شفاء للناس من الکفر و البدعة مثل هذا الذی مر فی قصة النحل و عن ابن مسعود أن العسل شفاء من کل داء و القرآن فیه شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ و اعلم أن هذا القول ضعیف من وجهین الأول أن الضمیر یجب عوده إلی أقرب المذکورات و ما ذاک إلا قوله شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ و أما الحکم بعوده إلی القرآن مع أنه غیر مذکور فیما سبق فهو غیر مناسب الثانی

مَا رَوَی أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ: أَنَّهُ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ إِنَّ أَخِی یَشْتَکِی بَطْنَهُ فَقَالَ اسْقِهِ عَسَلًا فَذَهَبَ ثُمَّ رَجَعَ فَقَالَ قَدْ سَقَیْتُهُ فَلَمْ تُغْنِ عَنْهُ فَقَالَ علیه السلام اذْهَبْ فَاسْقِهِ عَسَلًا وَ قَالَ صَدَقَ اللَّهُ وَ کَذَبَ بَطْنُ أَخِیکَ فَسَقَاهُ فَبَرَأَ کَأَنَّمَا نَشِطَ مِنْ عِقَالٍ.

و حملوا قوله صدق الله علی قوله تعالی فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ و ذلک أنما یصح لو کان هذا صفة للعسل فإن قال قائل فما المراد من قوله علیه السلام صدق الله و کذب بطن أخیک قلنا العلة أنه علیه السلام علم بنور الوحی أن ذلک العسل سیظهر نفعه بعد ذلک فلما لم یظهر فی الحال مع أنه علیه السلام کان عالما بأنه سیظهر نفعه بعد ذلک کان هذا جاریا مجری الکذب فلهذا السبب أطلق علیه هذا اللفظ انتهی (1).

ص: 233


1- 1. تفسیر الرازیّ.

تفسیر آیات سوره نمل گذشت و این آیات دلالت بر شرافتی درباره مورچه و دلالت بر برخی از چیزهایی که ذکر خواهد شد دارند. آیات هدهد دلیل بر ارجمندی او و برخی احوالش که ذکر خواهد شد دارد. داستان وی گذشت و مقداری از آن هم در پی خواهد آمد.

دمیری گفته است: نحل مگس عسل است و گذشت که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: همه مگس ها به جز نحل در آتشند.

مفرد نحل، نحله است. یحیی بن وثاب «أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحَلِ» و جمهور «إِلَی النَّحْلِ» خوانده اند. زجاج در تفسیر سوره نساء گفته است: نحل نامیده شده است چون خدای تعالی عسلی که از او بیرون می آید را به مردم بخشیده است، زیرا نحله به معنی هدیه است. در شرف او همین بس که خداوند فرموده است: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» {و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد.} پس خدا به او وحی نموده، او را ستایش نمود. او جای شکوفه ها را در پس بیابان ها می داند و بر هر شکوفه زیبا (عبقه) می افتد و سپس از روی گل با حفظ آنچه از آب دهانش نگاه می دارد و به صورت شربت بیرون می ریزد، برمی خیزد.

در عجائب المخلوقات گفته است: روز عید فطر را روز رحمت خوانند. چون که خدا در آن به زنبور عسل ساختن عسل را وحی کرد و روشن ساخت که در زنبور عسل عبرت بزرگی است، زیرا وی جانوری با فهم، زیرک، دلیر، عاقبت بین، فصل شناس، موسمِ باران شناس، دانای به تدبیر چراگاه و غذا، فرمانبر بزرگِ خود، خوار در برابر فرمانده، هنرمند و شگفت آفرینش است .

ارسطو گفته است: زنبور عسل نُه گونه است که شش گونه آن با هم آشیانه می گیرند و غذایشان از فزونی شیرینی و تری ها که از گل ها و برگ ها تراوش می کند است. آن ها همه این شیرینی ها و تری ها را جمع کرده، از آن عسل و ظرف های آن را می سازند. آن ها با آن شیرینی ها و تری ها رطوبت های چربی جمع آوری می کنند که از آن جایگاه عسل که شمع باشد را درست می کنند. زنبورها آن را با خرطوم خود می گیرند و بر روی دو ران خود جابجا می کنند و از ران خو­د به پشت خود می برند.

دمیری گفته است: از قرآن برمی­آید که زنبور عسل روی گُل می­چرد و آن گُل در درونش عسل می شود و او عسل را از دهان خود بیرون

ص: 234

و آیات النمل قد مر تفسیرها و تدل علی شرافة فی الجملة للنملة و علی بعض ما سیأتی ذکره و کذا آیات الهدهد تدل علی کرامته و بعض ما سیأتی من أحواله و قد مضت قصته و سیأتی بعضها.

و قال الدمیری فی حیاة الحیوان النحل ذباب العسل

وَ قَدْ تَقَدَّمَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الذُّبَابُ کُلُّهُ فِی النَّارِ إِلَّا النَّحْلَ.

و واحدة النحل نحلة و قرأ یحیی بن وثاب وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحَلِ بفتح الحاء و الجمهور بالإسکان قال الزجاج فی تفسیر سورة النساء سمیت نحلا لأن الله تعالی نحل الناس العسل الذی یخرج منها إذ النحلة العطیة و کفاها شرفا قول الله عز و جل وَ

أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ فأوحی الله سبحانه و تعالی إلیها فأثنی علیها فعلمت مساقط الأنوار من وراء البیداء فتقع هناک علی کل نورة عبقة و زهرة أنقة ثم تصدر عنها بما تحفظه رضابا و تلفظه شرابا(1).

قال فی عجائب المخلوقات یقال لیوم عید الفطر یوم الرحمة إذ أوحی الله تعالی فیه إلی النحل صنعة العسل فبین سبحانه أن فی النحل أعظم اعتبار و هو حیوان فهیم ذو کیس و شجاعة و نظر فی العواقب و معرفة بفصول السنة و أوقات المطر و تدبیر المراتع و المطاعم و الطاعة لکبیره و الاستکانة لأمیره و قائده و بدیع الصنعة و عجیب الفطرة. قال أرسطو النحل تسعة أصناف منها ستة یأوی بعضها إلی بعض و غذاؤها من الفضول الحلوة و الرطوبات التی ترشح بها الزهر و الورق و یجمع ذلک کله و یدخره و هو العسل و أوعیته و یجمع مع ذلک رطوبات دسمة یتخذ منها بیوت العسل و هی الشمع و هو یلقطها بخرطومه و یحملها علی فخذیه و ینقلها من فخذیه إلی صلبه هکذا.

قال و القرآن یدل علی أنها ترعی الزهر فیستحیل فی جوفها عسلا و تلقیه

ص: 234


1- 1. فی المصدر: قال القزوینی فی عجائب المخلوقات.

می اندازد که از آن خروارها عسل فراهم می گردد. خدا فرموده: «ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ.» {سپس از همه میوه ها بخور و راه های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگ های گوناگون است بیرون می آید. در آن، برای مردم درمانی است.} اینکه فرمود: «ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ.» {سپس از همه میوه ها بخور.} مقصود برخی از میوه هاست، مانند قول خداوند متعال: «وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ء.»(1){و از هر چیزی به ما داده شده است.} که مقصود بعضی از آن ها است.

اختلاف رنگ عسل به سبب اختلاف نوع زنبور عسل است و چه بسا مزه اش بر اثر چراگاه گوناگون شود. از این باب است گفته زینب (همسر پیامبر صلی الله علیه و آله) به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله که هنگامی که از پیامبر صلی الله علیه و آله بوی شیره خار مغیلان (عرفط) را یافت، به او گفت: آیا شیره خار مغیلان خورده ای؟ حضرت فرمود: نه؛ بلکه عسل خورده ام. زینب گفت: پس زنبور عسل شیره خار مغیلان خورده بوده است (جرس کرده بوده است). این حدیث در دو صحیح بخاری و صحیح مسلم و کتب دیگر، مشهور است.

از کارهای زنبور عسل در تدبیر زندگی این است که هنگامی که جای پاکی می یابد، در آن از شمع خانه می سازد. سپس خانه شاهان را می سازد و پس از آن خانه های زنبورهای نر را که بیکاره اند و نرها کوچک تر از ماده هایند و مایه درون کندو ها (الخلی) را زیاد می کنند. هنگامی که زنبورها بیرون می آیند همه با هم هستند. آن ها در هوا بالا رفته، با هم به خانه ها برمی گردند.

زنبور عسل، نخست شمع ساخته، سپس تخم می گذارد، زیرا آن برای زنبور عسل به جای آشیانه برای پرنده است. وی هنگامی که تخم می ریزد، بر آن می نشیند و مانند پرنده آن را گرم می کند. از آن تخم کرمی برآمده، غذا می خورد و سپس به پرواز در می آید.

زنبور عسل بر چند گل نمی نشیند. بلکه بر یک گل می نشیند. وی برخی خانه ها را پر از عسل کرده، برخی را پر از جوجه می نماید. شیوه وی این است که هنگامی که از پادشاهش تباهی ببیند، وی را بر کنار می کند یا می کُشد و بیشتر اوقات در بیرون خانه می کُشد. پادشاه جز با همه زنبورها بیرون نمی آید. هنگامی که از پرواز درمانده شود او را به دوش می کشند. توضیح این مطلب در پایان کتاب در واژه یعسوب می آید. ویژگی پادشاه این است که نیش گزنده ندارد. بهترین پادشاهان سرخ ها هستند و بدترین آن ها آنانند که خال های سیاه دارند. زنبورهای عسل کارها را قسمت می کنند؛ برخی شمع و برخی عسل می سازند. برخی آب می کشند. برخی خانه می سازند. خانه هایشان از شگفت انگیزترین چیزها است. زیرا شش گوشه است و به نحوی است که

ص: 235


1- . نحل / 16

من أفواهها فیجمع منه القناطیر المقنطرة قال تعالی ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ و قوله مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ المراد به بعضها نظیره قوله وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یرید به البعض و اختلاف الألوان فی العسل بحسب اختلاف النحل (1)

و قد یختلف طعمه لاختلاف المرعی و من هذا المعنی قول زینب للنبی صلی الله علیه و آله جرست نحلة العرفط حین شبهت رائحته برائحة المغافیر و الحدیث مشهور فی الصحیحین و غیرهما.

و من شأنه فی تدبیر معاشه أنه إذا أصاب موضعا نقیا بنی فیه بیتا من الشمع ثم یبنی (2)

البیوت التی یأوی فیها الملوک ثم بیوت الذکور التی لا تعمل فیها شیئا(3) و الذکور أصغر جرما من الإناث و هی تکثر المادة داخل الخلیة و هی إذا طارت تخرج بأجمعها و ترتفع فی الهواء ثم تعود إلی الخلیة و النحل تعمل الشمع أولا ثم تلقی البزر لأنه له بمنزلة العش للطائر فإذا ألقته قعدت و تحضنه کما تحضن الطیر(4) فیتکون من ذلک البزر دود ثم تنهض الدود فتغذی أنفسها(5) ثم تطیر و النحل لا یقعد علی أزهار مختلفة بل علی زهر واحد و تملأ بعض البیوت عسلا و بعضها فراخا و من عادتها أنها إذا رأت فسادا من ملک إما أن تعزله أو تقتله و أکثر ما تقتل خارج الخلیة و الملوک لا تخرج إلا مع جمیع النحل و الملک إذا عجز عن الطیران حملته و سیأتی بیان هذا فی أواخر الکتاب فی لفظ الیعسوب و من خصائص الملک أنه لیس له حمة یلسع بها و أفضل ملوکها الشقر و أسوؤها

الرقط بسواد و النحل تجتمع فتقتسم الأعمال فبعضها یعمل الشمع و بعضها یعمل العسل و بعضها یسقی الماء و بعضها یبنی البیوت و بیوتها من أعجب الأشیاء لأنها مبنیة علی الشکل المسدس الذی

ص: 235


1- 1. فی المصدر: بحسب اختلاف النحل و المرعی.
2- 2. فی المصدر: بیوتا من الشمع اولا ثمّ بنی.
3- 3. فی المصدر: لا تعمل شیئا.
4- 4. فی المصدر: قعدت علیه و حضنته کما یحضن الطیر.
5- 5. فی المصدر: دود أبیض ثمّ ینهض الدود و تغذی نفسها.

پاره نمی شود. گویا با یک نتیجه گیری هندسی ساخته شده باشد. این خانه در دائره ای شش گوش و بی اختلاف است که به همین جهت به هم پیوسته است تا آنجا گویا یک تکه شده است، زیرا اشکال از سه گوش تا ده گوش را که به هم بچسبانند به غیر از شکل شش گوش، هیچ کدام به هم پیوسته نمی شوند و میان آن ها رخنه می افتد. همه این کارها را بی اندازه گیری و ابزار و تفکر می کند و این ها خلقت خدای لطیف آگاه و الهام او به وی است. چنانچه خدای تعالی فرموده: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ.»(1){و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی] می کنند، خانه هایی برای خود درست کن.}

بیندیش در کمال و نیکی فرمانبرداری او نسبت به فرمان پروردگارش که چگونه در این سه جا خانه می سازد؛ کوه ها، درخت ها و خانه های مردم، آن جایی که سقف می بندند، یعنی سقف را بنا می نهند. برای آن ها جز در این جاها لانه ای نمی بینی. بیندیش که چگونه است که زنبور عسل بیشتر در کوه ها خانه می سازد که در آیه اول آمده است. سپس در درخت ها که در مرتبه دوم آمده است و سپس در خانه های مردم که کمترین لانه آن ها در آن است. بنگر چگونه فرمانبری نیک او را واداشته است که خانه ساختن را از چریدن زودتر انجام دهد. وی ابتدا خانه می سازد. سپس به قصد چرا بیرون می رود و آن گاه به خانه برمی گردد، زیرا پروردگارش به او دستور داده است ابتدا خانه بسازد و سپس به چرا برود.

در احیاء گفته است: بنگر به زنبور عسل چگونه خدا به او وحی کرده تا از کوه ها خانه ساخته، و چگونه خدا از لعابش شمع و عسل بیرون آورده و یکی را روشنی و دیگری را درمان قرار داده است. سپس اگر در کارهای عجیبش از خوردن گل ها، دوری از پلیدی ها و نجاسات، فرمانبری از یک نفر از میان خودش که بزرگ تر آن ها است. و سپس آنچه خدای تعالی از عدل و انصاف در میان آن ها در سلطه امیرشان درآورده است تا آنجا که اگر

ص: 236


1- . نحل / 69

لا ینخرق (1) کأنه استنبط بقیاس هندسی ثم هو فی دائرة مسدسة لا یوجد فیها اختلاف فبذلک اتصلت حتی صارت کالقطعة الواحدة و ذلک لأن الأشکال من الثلاث إلی العشر إذا جمع کل واحد منها إلی أمثاله لم یتصل و جاءت بینها خروج إلا الشکل المسدس فإنه إذا اجتمع إلی أمثاله اتصل کأنه قطعة واحدة و کل هذا بغیر مقیاس و لا آلة و لا فکرة(2) بل ذلک من أثر صنع اللطیف الخبیر و إلهامه إیاها کما قال تعالی وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ الآیة.

فتأمل کمال طاعتها و حسن امتثالها لأمر ربها کیف اتخذت بیوتا فی هذه الأمکنة الثلاثة الجبال و الشجر و بیوت الناس حیث یعرشون أی حیث یبنون العروش فلا تری للنحل بیتا فی غیر هذه الثلاثة البتة و تأمل کیف کانت أکثر بیوتها فی الجبال و هی المتقدمة فی الآیة ثم الأشجار و هی دون ذلک ثم فیما یعرش الناس و هی أقل بیوتها فانظر کیف أداها حسن الامتثال إلی أن اتخذت البیوت قبل المرعی و هی تتخذها أولا فإذا استقر لها بیت خرجت عنه فرعت و أکلت من کل الثمرات ثم آوت إلی بیوتها لأن ربها سبحانه و تعالی أمرها باتخاذ البیوت أولا ثم بالأکل بعد ذلک.

قال فی الإحیاء انظر إلی النحلة کیف أوحی الله إلیها حتی اتخذت من الجبال بیوتا و کیف استخرج من لعابها الشمع و العسل و جعل أحدهما ضیاء و الآخر شفاء ثم لو تأملت عجائب أمرها فی تناولها الأزهار و الأنوار و احترازها من النجاسات و الأقذار و طاعتها لواحد من جملتها و هو أکثرها شخصا و هو أمیرها ثم ما سخر الله سبحانه و تعالی أمیرها من العدل و الإنصاف بینها حتی أنه لیقتل علی باب المنفذ کل

ص: 236


1- 1. فی المصدر: لا ینحرف.
2- 2. فی المصدر: و لا برکار.

یکی آلوده به در لانه بیاید او را می کُشد بیندیشی، اگر خودشناس باشی و در اندیشه شکم و فَرج و شهوت نفس خود نباشی و سرگرم به دشمنی رقیبان و دوستی رفیقان نباشی، در شگفت می مانی. سپس همه این ها را به کناری بگذار و به خانه سازی او بپرداز که از ماده شمع و به شکل شش گوش خانه می سازد. خانه گِرد، چهار گوش و پنج گوش نمی سازد؛ بلکه تنها شش گوش را برمی گزیند، زیرا خاصیتی دارد که به فهم مهندس نمی رسد و آن این است که پهن ترین و جادارترین اشکال شش گوش است، زیرا از مربع گوشه های تنگی بیکاره می ماند و شکل زنبور دراز و گِرد است و مربع را رها کرده تا گوشه هایش تهی نمانند. اگر خانه اش را دایره ای می ساخت، در بیرون آن رخنه هایی تهی می ماندند، زیرا اگر دایره ها را کنار هم جمع کنیم به همدیگر نمی چسبند و از میان اشکال شکلی به جز شش گوش نیست که در عین اینکه در جاداری نزدیک به دایره باشد، هنگام کنار هم چیده شدن به هم بچسبد و این مطلب مخصوص به شش گوش است. ببین چگونه خدای تعالی به زنبور عسل با همه کوچکیش، این مطلب را از روی لطف و عنایت به هستی او در چیزی که برای گوارایی زندگیش لازم است، الهام کرده است. پس خدا منزه است .چقدر بزرگ مرتبه است و چقدر لطف و نعمت او گسترده است.

در طبع زنبوران عسل است که از همدیگر می گریزند و با هم در کندوی خود می جنگند. هر که را نزدیک کندوی آن ها شود می گزند و چه بسا کسی که گزیده شده بمیرد. هنگامی که یکی از آن ها درون سوراخ بمیرد، او را بیرون می اندازند. نظافت در طبع او است و از این رو فضله خود را بیرون لانه می اندازد، چون فضله اش بدبو است.

او در بهار و پاییز عسل می سازد. عسل بهاری بهتر است. زنبور عسل ریز از درشت بیشتر کار می کند. او از آب گوارا و زلال می نوشد و هر جا باشد آن را می جوید. از عسل جز تا حد سیری نمی خورد. اگر عسل لانه کم شود، به جهت ترسی که بر خود دارد، آب بر آن می ریزد تا مبادا به پایان رسد. زیرا هنگامی که عسل لانه پایان یابد، زنبورها خانه های پادشاهان و نرها را خراب می کنند و چه بسا هر که را در آن ها باشد بکشند.

ص: 237

ما وقع منها علی نجاسة لقضیت من ذلک العجب إن کنت بصیرا علی نفسک (1) و فارغا من هم بطنک و فرجک و شهوات نفسک فی معاداة أقرانک و موالاة إخوانک ثم دع عنک جمیع ذلک فانظر إلی بنیانها بیتها من الشمع و اختیارها من جمیع الأشکال المسدس فلا تبنی بیتها مستدیرا و لا مربعا و لا مخمسا بل مسدسا لخاصیة فی الشکل المسدس یقصر فیه فهم المهندس (2) و هو أن أوسع الأشکال و أحواها المسدس و ما یقرب منه فإن المربع یخرج منه زوایا ضائعة و شکل النحل مستدیر مستطیل فترک المربع حتی لا یبقی الزوایا فارغة ثم لو بناها مستدیرة لبقیت خارج البیوت فرج ضائعة فإن الأشکال

المستدیرة إذا اجتمعت لم تجتمع متراصة و لا شکل فی الأشکال ذوات الزوایا یقرب فی الاحتواء من المستدیر ثم تتراص الجملة بحیث لا یبقی بعد اجتماعها فرجة إلا المسدس و هذه خاصیة هذا الشکل فانظر کیف ألهم الله تعالی النحل علی صغر جرمه ذلک لطفا به و عنایة بوجوده فیما هو المحتاج إلیه لیتهیأ عیشه (3) فسبحانه ما أعظم شأنه و أوسع لطفه و امتنانه.

و فی طبعه أنه یهرب بعضه عن بعض و یقاتل بعضه بعضا فی الخلایا و یلسع من دنا من الخلیة و ربما هلک الملسوع و إذا هلک منها شی ء داخل الخلایا أخرجته الأحیاء إلی الخارج و فی طبعه أیضا النظافة فلذلک یخرج رجیعه من الخلیة لأنه منتن الریح و هو یعمل زمانی الربیع و الخریف و الذی یعمله (4) فی الربیع أجود و الصغیر أعمل من الکبیر و هو یشرب من الماء ما کان عذبا صافیا یطلبه حیث کان و لا یأکل من العسل إلا قدر شبعه و إذا قل العسل فی الخلیة قذفه بالماء لیکثر خوفا علی نفسه من نفاده لأنه إذا نفد أفسد النحل بیوت الملوک و بیوت الذکور و ربما قتلت ما کان منها هناک.

ص: 237


1- 1. فی المصدر: فی نفسک.
2- 2. فی المصدر: یقصر فهم المهندس عن درک ذلک.
3- 3. فی المصدر: لیهنأ عیشه.
4- 4. فی المصدر: یعسله.

یک حکیم یونانی به شاگردانش گفت: مانند زنبور عسل باشید. گفته شد: چگونه؟ گفت: آن ها در لانه خود بیکار را رها نمی کنند و او را می رانند و از لانه بیرون می کنند، چون جا را تنگ کرده، عسل را می خورد و به کارگر ها بیکاری می آموزد.

زنبور عسل مانند مار پوست می اندازد. او از صدای لذت بخش و طرب ناک خوشش می آید. بید (سوس) آفت وی است و درمانش این است که در هر کندو یک مشت نمک ریخته شود و هر ماه کندوها باز شود و با سرگین گاو (اخثاء) دود داده شود .

در طبع او است که هنگامی که از کندو پرواز می کند، چرا نموده و به کندو بر می گردد. هر زنبور بی خطا به جای خود بر می گردد. مردم مصر در کشتی ها، درهای کندوها را دور می دهند و آن ها را به جایی که گل و درخت است سیر می دهند. آن ها درهای کندوها را باز می کنند. زنبورها از کندوها بیرون می روند و همه روز را می چرند و شب به کندوها باز می گردند. هر زنبور به جای خود رفته، خطا نمی کند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مؤمن مانند زنبور عسل است. پاکیزه می خورد و پاکیزه قرار می دهد. می افتد؛ ولی شکسته و تباه نمی گردد.

در شعب الایمان بیهقی آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن مانند زنبور عسل است. اگر همراه او باشی، به تو سود می دهد. اگر با او مشورت کنی، به تو سود می دهد. اگر با او همنشین شوی، به تو سود می دهد و همه چیزش سود است. زنبور عسل هم همه چیزش سود است.

ابن اثیر گفته است: وجه شباهت مؤمن با زنبور عسل در مهارت، تیزهوشی، بی آزاری، عزت، سودمندی، قناعت، کوشایی در روز، دوری از پلیدی ها، پاکی غذا، نخوردن از دست رنج دیگران، بخشش و فرمانبری از فرمانده است. زنبور عسل آفاتی دارد که وی را از کار باز می دارد؛ مانند تاریکی، ابر، باد، دود، آب و آتش. مؤمنان هم آفاتی دارند

ص: 238

قال حکیم من الیونانیین لتلامذته کونوا کالنحل فی الخلایا قالوا و کیف النحل (1) قال إنها لا تترک عندها بطالا إلا أبعدته و أقصته عن الخلیة لأنه یضیق المکان و یفنی العسل و یعلم النشیط الکسل.

و النحل یسلخ جلده کالحیات و توافقه الأصوات اللذیذة المطربة و یضره السوس و دواؤه أن یطرح فی کل خلیة کف ملح و أن یفتح فی کل شهر مرة و یدخن بأخثاء البقر.

و فی طبعه أنه متی طار عن الخلیة یرعی ثم یعود فتعود کل نحلة إلی مکانها لا تخطئه و أهل مصر یحولون أبواب الخلایا فی السفن و یسافرون بها إلی المواضع الزهر و الشجر فإذا اجتمع فی المرعی فتحت أبواب الخلایا فتخرج النحل منها و یرعی یومه أجمع فإذا أمسی عاد إلی السفینة و أخذت کل نحلة مکانها من الخلیة لا تتخطاه (2).

وَ رَوَی أَحْمَدُ وَ ابْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ الطَّبَرَانِیُّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْمُؤْمِنُ کَالنَّحْلَةِ تَأْکُلُ طَیِّباً وَ تَضَعُ طَیِّباً وَقَعَتْ فَلَمْ تَکْسِرْ وَ لَمْ تَفْسُدْ.

و فی شعب البیهقی عن مجاهد قال صاحبت عمر من مکة إلی المدینة فما سمعته یحدث عن رسول الله صلی الله علیه و آله إلا هذا الحدیث

إِنَّ مَثَلَ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ النَّحْلَةِ إِنْ صَاحَبْتَهُ نَفَعَکَ وَ إِنْ شَاوَرْتَهُ نَفَعَکَ وَ إِنْ جَالَسْتَهُ نَفَعَکَ وَ کُلُّ شَأْنِهِ مَنَافِعُ وَ کَذَلِکَ النَّحْلَةُ کُلُّ شَأْنِهَا مَنَافِعُ.

قال ابن الأثیر وجه المشابهة بین المؤمن و النحلة حذق النحل و فطنته و قلة أذاه و حقارته و منفعته و قنوعه و سعیه فی النهار و تنزهه عن الأقذار و طیب أکله و أنه لا یأکل من کسب غیره و نحوله و طاعته لأمیره و للنحل آفات (3) تقطعه عن عمله منها الظلمة و الغیم و الریح و الدخان و الماء و النار و کذلک المؤمن له آفات

ص: 238


1- 1. فی المصدر: و کیف النحل فی الخلایا؟.
2- 2. فی المصدر: من الخلیة لا تتغیر عنه.
3- 3. فی المصدر: و ان للنحل آفات.

که آن ها را از کار باز می دارند؛ مانند تیرگی، غفلت، ابر تردید، باد فتنه، دود حرام، آب رفاه و آتش هوس.

در مستدرک دارمی آمده است: امیر المومنین علیه السّلام فرمود: در میان مردم مانند زنبور عسل در پرواز کنندگان باشید. هیچ پرنده ای نیست جز آنکه او را ناتوان می شمارد، در حالی که اگر پرنده ها می دانستند در درون خود چه چیزی از برکت دارد با آن چنین نمی کردند. با مردم با زبان و تن در آمیزید و در کردار و دل جدا باشید. زیرا هر کس دارای همان چیزی است که انجام می دهد و هر کس روز قیامت با کسی است که او را دوست دارد.

همچنین در همان است که ابن عباس از کعب الاحبار پرسید وصف رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را در تورات چگونه می یابی؟ گفت: در می یابم که: محمّد بن عبد اللّه است. در مکه زاده شده و به مدینه می کوچد. فرمانروایی اش در شام است. دشنام نمی دهد. در بازارها فریاد نمی کشد. بدی را به بدی سزا نمی دهد؛ بلکه می بخشد و چشم پوشی می کند. امتش سپاس خدا را در هر خوشی و بدی می گویند. آن ها اندام خود را پاکیزه می کنند. میان خود را لنگ می بندند. مانند آن که در نبرد خود صف می کشند، در نماز صف می کشند. طنین صدای آن ها در مساجدشان مانند طنین صدای زنبور عسل است. فریاد آن ها در فضای آسمان شنیده می شود.

ابن خلکان در شرح حال عبد المؤمن بن علی پادشاه مغرب گفته است: پدرش کوره پز بود. در خردسالی در خانه پدر خوابیده بود و پدرش گِل را تبدیل به سفال می کرد. پدرش بانگی در آسمان شنید و سر برداشت. ابر سیاهی از زنبور عسل دید که سراسر خانه را پُر کردند و بالای سر پسرش که در خواب بود جمع شدند و او را پوشاندند. آن ها مدتی بر سر او ماندند و از سر او برخاستند، ولی وی دردی از آن ها احساس نکرد. در نزدیکی وی، مردی فال بین بود. پدرش به او گزارش داد. او گفت: نزدیک است مردم مغرب گرد پسر تو را بگیرند و چنین شد. کار او به جایی رسید که مشهور این است که وی پادشاه مغرب از بالا تا پایین شد.

بیشتر مردم بر اینند که عسل از دهان زنبور بیرون می آید. علی بن ابی طالب علیه السّلام درباره خواری دنیا فرمود: فاخرترین جامه انسان در دنیا آب دهان کرمی است و شریف ترین

ص: 239

تفتره عن عمله منها ظلمة الغفلة و غیم الشک و ریح الفتنة و دخان الحرام و ماء السعة و نار الهوی.

وَ فِی مُسْتَدْرَکِ الدَّارِمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کُونُوا فِی النَّاسِ کَالنَّحْلَةِ فِی الطَّیْرِ إِنَّهُ لَیْسَ فِی الطَّیْرِ إِلَّا وَ هُوَ یَسْتَضْعِفُهَا وَ لَوْ تَعْلَمُ الطَّیْرُ مَا فِی أَجْوَافِهَا مِنَ الْبَرَکَةِ لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ بِهَا(1)

وَ خَالِطُوا النَّاسَ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ زَایِلُوهُمْ بِأَعْمَالِکُمْ وَ قُلُوبِکُمْ فَإِنَّ لِلْمَرْءِ مَا اکْتَسَبَ وَ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ مَنْ أَحَبَّ.

وَ فِیهِ أَیْضاً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ سَأَلَ کَعْبَ الْأَحْبَارِ کَیْفَ تَجِدُ نَعْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی التَّوْرَاةِ فَقَالَ کَعْبٌ نَجِدُهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُولَدُ بِمَکَّةَ وَ یُهَاجِرُ إِلَی طَیْبَةَ وَ یَکُونُ مُلْکُهُ بِالشَّامِ لَیْسَ بِفَحَّاشٍ وَ لَا صَخَّابٍ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا یُکَافِئُ السَّیِّئَةَ بِالسَّیِّئَةِ وَ لَکِنْ یَعْفُو وَ یَصْفَحُ أُمَّتُهُ الْحَامِدُونَ (2) یَحْمَدُونَ اللَّهَ تَعَالَی فِی کُلِّ سَرَّاءَ وَ ضَرَّاءَ یُوضِئُونَ أَطْرَافَهُمْ وَ یَأْتَزِرُونَ فِی أَوْسَاطِهِمْ یَصُفُّونَ فِی صَلَاتِهِمْ کَمَا یَصُفُّونَ فِی قِتَالِهِمْ دَوِیُّهُمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ کَدَوِیِّ النَّحْلِ یَسْمَعُ مُنَادِیهِمْ فِی جَوِّ السَّمَاءِ.

و ذکر ابن خلکان فی ترجمة عبد المؤمن بن علی ملک المغرب أن أباه کان یعمل الطین فخارا و أنه کان فی صغره نائما فی دار أبیه و أبوه یعمل الطین فسمع أبوه دویا فی السماء فرفع رأسه فرأی سحابة سوداء من النحل قد هوت مطبقة علی الدار فاجتمعت کلها علی ولده و هو نائم فغطته و أقامت علیه مدة ثم ارتفعت عنه و ما تألم منها و کان بالقرب منه رجل یعرف الزجر فأخبره أبوه بذلک فقال یوشک أن یجتمع علی ولدک أهل المغرب (3) فکان کذلک و کان من أمر ولده ما اشتهر من ملک المغرب الأعلی و الأدنی.

و جمهور الناس علی أن العسل یخرج من أفواه النحل

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ تَحْقِیراً لِلدُّنْیَا أَشْرَفُ لِبَاسِ ابْنِ آدَمَ فِیهَا لُعَابُ دُودَةٍ وَ أَشْرَفُ

ص: 239


1- 1. فی المصدر: ما فعلت ذلک بها، خالطوا.
2- 2. فی المصدر: الحمادون.
3- 3. فی المصدر: جمیع أهل المغرب.

نوشیدنی او فضله زنبور عسل است. ظاهر این روایت این است که عسل از غیر دهان است. آنچه از امیر المومنین علیه السّلام معروف است این است که فرمود: دنیا شش چیز است: غذا، نوشیدنی، پوشیدنی، سوار شدنی، به ازدواج در آمدنی و بوییدنی. بهترین خوراک آن عسل است که درآمیخته با آب دهان مگسی است. بهترین نوشیدنی آن آب است که نیکوکار و بدکار در آن یکسانند. بهترین جامه آن ابریشم است که بافته کرم است، بهترین سوارشدنی آن اسب است که روی آن مردان کشته می شوند. بهترین به ازدواج درآمدنی آن زن است که ادراری در ادرار است. بهترین بوییدنی آن مُشک است که خون جانوری است.

حق این است که عسل از درون زنبور عسل است. ولی نمی دانیم از دهان است یا غیر آن. عسل جز با گرمی نَفَس زنبور عسل نیکو نمی شود. أرسطو کندویی از شیشه ساخت تا نگاه کند چگونه عسل می سازند و عسل نساختند تا وقتی که کندو را از درون شیشه گل اندود کرد. غزنوی و دیگران چنین گفته اند. در تفسیر اوسط کواشی روایت داریم: عسل از آسمان فرود می آید و در جاهایی از زمین می روید. زنبور عسل آن را می نوشد و سپس به کندو می آید و عسل را در شمع تهیه شده برای عسل در میان کندو می ریزد. چنان نیست که برخی مردم می پندارند از فزونی های غذای او است و در معده تبدیل به عسل می شود. می گویم: خداوند داناتر است.(1)

توضیح

«عبق به الطیب» یعنی بوی خوش نسبت به آن پیوسته شد. «رُضاب» به معنی آب دهانی که کم کم سر کشیده می شود است. «جرست» به معنی با زبان لیسیدم است. «عرفط» درخت مغیلان است و شیره ای بدبو دارد. «خلی» چیزی است که در آن زنبور عسل، عسل تولید می کند. «سوس» کرمی است که در پشم می افتد. «اخثاء» جمع خثی فضله گاو است.

روایات

روایت1.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا دره ای دارد که در آن طلا و نقره می روید. آن دره را با ناتوان ترین آفریده اش که مورچه است نگهداری می کند. اگر شتران گردن بلند آن را بخواهند، نمی توانند بر آن تسلط یابند.(2)

ص: 240


1- [1]. حیاة الحیوان 2 : 245- 248
2- [2]. تفسیر قمی: 476

شَرَابِهِ فِیهَا رَجِیعُ نَحْلَةٍ.

و ظاهر هذا أنه من غیر الفم کذا نقله عنه ابن عطیة

وَ الْمَعْرُوفُ أَنَّهُ (1) قَالَ: إِنَّمَا الدُّنْیَا سِتَّةُ أَشْیَاءَ مَطْعُومٌ وَ مَشْرُوبٌ وَ مَلْبُوسٌ وَ مَرْکُوبٌ وَ مَنْکُوحٌ وَ مَشْمُومٌ فَأَشْرَفُ الْمَطْعُومِ الْعَسَلُ وَ هُوَ مَذْقَةُ ذُبَابٍ وَ أَشْرَفُ الْمَشْرُوبِ الْمَاءُ وَ یَسْتَوِی فِیهِ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ وَ أَشْرَفُ الْمَلْبُوسِ الْحَرِیرُ وَ هُوَ نَسْجُ دُودَةٍ وَ أَشْرَفُ الْمَرْکُوبِ الْفَرَسُ وَ عَلَیْهِ تُقْتَلُ الرِّجَالُ وَ أَشْرَفُ الْمَنْکُوحِ الْمَرْأَةُ وَ هُوَ مَبَالٌ فِی مَبَالٍ وَ أَشْرَفُ الْمَشْمُومِ الْمِسْکُ وَ هُوَ دَمُ حَیَوَانٍ.

و التحقیق أن العسل یخرج من بطونها لکن لا ندری أ من فمها أم من غیره و لا یتم صلاحه إلا بحمو أنفاسها(2) و قد صنع أرسطاطالیس بیتا من زجاج لینظر إلی کیفیة ما تصنع فأبت أن تعمل حتی لطخته من باطن الزجاج بالطین کذا قاله الغزنوی و غیره و روینا فی تفسیر الکواشی الأوسط أن العسل ینزل من السماء فینبت فی أماکن من الأرض فیأتی النحل فیشربه ثم یأتی الخلیة فیلقیه فی الشمع المهیإ للعسل فی الخلیة لا کما یتوهمه بعض الناس من أن العسل من فضلات الغذاء و أنه قد استحال فی المعدة عسلا هذه عبارته و الله أعلم (3).

توضیح

عبق به الطیب لصق و الرضاب کغراب الریق المرشوف جرست أی أکلت و الجرس اللحس باللسان و العرفط شجر الطلح و له صمغ کریه الرائحة و الخلی ما تعسل فیه النحل و السوس دود یقع فی الصوت و الأخثاء جمع الخثی بالکسر و هو فضلة البقر.

الأخبار

«1»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ وَادِیاً یُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ قَدْ حَمَاهُ اللَّهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ وَ هُوَ النَّمْلُ لَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِیُّ مَا قَدَرَتْ عَلَیْهِ (4).

2 حیاة الحیوان، النمل معروف الواحدة نملة و الجمع نمال و أرض نملة

ص: 240


1- 1. فی المصدر: و المعروف عنه أنّه قال.
2- 2. أی بحرارة انفاسها. و فی المصدر: بحمی انفاسها.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 245- 248.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 476.

روایت2.

حیاة الحیوان: نمل (مورچه) که جمع آن نمال است، معروف است. زمین نمله،

ص: 240

ذات نمل و طعام منمول أصابه النمل (1)

و النملة بالضم النمیمة یقال رجل نمل أی نمام و ما أحسن قول الأول:

اقنع فما تبقی (2)بلا بلغة***فلیس ینسی ربنا النملة

إن أقبل الدهر فقم قائما***و إن تولی مدبرا فنم له (3)

و سمیت نملة لتنملها و هو کثرة حرکتها و قلة قوائمها و النمل لا یتزاوج و لا یتلاقح إنما یسقط منه شی ء حقیر فی الأرض فینمو حتی یصیر بیظا ثم یتکون منه و البیض کله بالضاد المعجمة إلا بیض النمل فإنه بالظاء المشالة و النمل عظیم الحیلة فی طلب الرزق فإذا وجد شیئا أنذر الباقین یأتون إلیه (4) و قیل إنما یفعل ذلک منها رؤساؤها و من طبعه أنه یحتکر(5) فی زمن الصیف لزمن الشتاء و له فی الاحتکار من الحیل ما أنه إذا احتکر ما یخاف إنباته قسمته نصفین ما خلا الکسفرة فإنه یقسمها أرباعا لما ألهم أن کل نصف منها ینبت و إذا خاف العفن علی الحب أخرجه إلی ظاهر الأرض و نشره و أکثر ما یفعل ذلک لیلا فی ضوء القمر و یقال إن حیاته لیست من قبل ما یأکله و لا قوامه و ذلک أنه (6) لیس له جوف ینفذ فیه الطعام و لکنه مقطوع نصفین و إنما قوته إذا قطع الحب فی استنشاق ریحه فقط و ذلک یکفیه و قد روی عن سفیان بن عیینة أنه قال لیس شی ء یخبأ قوته (7)

إلا الإنسان و العقعق و النمل و الفأر و به جزم فی الإحیاء فی باب التوکل و عن بعضهم أن البلبل یحتکر(8)

ص: 241


1- 1. فی المصدر: إذا اصابه النمل.
2- 2. فی المصدر: بما تلقی.
3- 3. فی المصدر: نم له.
4- 4. فی المصدر: لیأتوا إلیه و یقال.
5- 5. فی المصدر: یحتکر قوته من زمن.
6- 6. فی المصدر: و ذلک لانه.
7- 7. فی المصدر: لیس شی ء یحتال لقوته.
8- 8. فی المصدر: یحتکر الطعام.

زمین مورچه دار و غذای منمول غذایی است که مورچه در آن افتاده است. نمله با ضمّه سخن چینی است. مرد نمل یعنی سخن چین. چه خوش سروده است: قناعت کن که بی روزی نمی مانی، پروردگار ما یک مورچه را فراموش نمی کند. اگر روزگار جلو آید، برایش بایست و اگر بازگشت، برای او به خواب برو.

مورچه را به جهت تنملش نمله می گویند. «تنمل» عبارت از جنبش زیاد و کمی دست و پای وی است. مورچه ازدواج نمی کند و آبستن نمی شود. همانا چیز پستی از او بر زمین می افتد و بزرگ می شود تا تخم گشته، از آن مورچه پدید آید. هر تخمی بیض نامیده می شود، مگر تخم مورچه که بیظ نامیده می شود. مورچه برای جستن روزی راه های فراوانی دارد. هنگامی که چیزی می یابد، دیگران را آگاه می سازد تا نزد آن بیایند. گفته شده است: کار آگاهی دادن را رئیسان مورچه ها انجام می دهند.

در طبع او است که غذایش را در تابستان برای زمستان انبار می کند. از چاره جویی هایش این است که هنگامی که از روییدن دانه هایی که فراهم آورده می ترسد، آن ها را به دو نیم تقسیم می کند؛ به جز تخم گشنیز که آن را به چهار بخش تقسیم می کند، زیرا به او الهام شده است که هر نیمه از تخم گشنیز هم می روید. هنگامی که از پوسیدن دانه نگران شود آن را روی زمین آورده، پهن می کند و این کار را بیشتر در شب و در پرتو ماه می کند.

گفته شده است: زندگی وی و پایداری او با خوردن نیست، زیرا شکم ندارد که غذا در آن برود و تنش دو نیمه است. خوراک وی هنگامی است که دانه را می بُرد و همان بو کشیدن دانه است.

از سفیان بن عیینه نقل شده است که گفت: به جز انسان، کلاغ زاغی، مورچه و موش موجود دیگری غذای خود را ذخیره نمی کند. در احیاء در باب توکل این مطلب را قطعی دانسته است. برخی گفته اند: بلبل نیز غذای خود را ذخیره می کند.

ص: 241

و یقال إن للعقعق مخابی إلا أنه ینساها و النمل شدید الشم و من أسباب هلاکه نبات أجنحته فإذا صار النمل کذلک أخصبت العصافیر لأنها تصیدها فی حال طیرانها و قد أشار إلی ذلک أبو العتاهیة بقوله:

و إذا استوت للنمل أجنحة***حتی تطیر فقد دنا عطبه

و کان الرشید یتمثل بذلک کثیرا عند نکبة البرامکة و هو یحفر قریة بقوائمه و هی ست فإذا حفرها جعل فیها تعاویج لئلا یجری إلیها ماء المطر و ربما اتخذ قریة فوق قریة بسبب ذلک و إنما یفعل ذلک خوفا علی ما یدخره من البلبل قال البیهقی فی الشعب و کان عدی بن حاتم الطائی یفت الخبز للنمل و یقول إنهن جارات و لهن علینا حق الجوار و سیأتی فی الوحش عن الفتح بن خرشف الزاهد أنه کان یفت الخبز لهن فی کل یوم فإذا کان یوم عاشوراء لم تأکله و لیس فی الحیوان ما یحمل ضعف بدنه مرارا غیره علی أنه لا یرضی بأضعاف الأضعاف حتی أنه تتکلف حمل (1) نوی التمر و هو لا ینتفع به و إنما یحمله علی حمله الحرص و الشره و هو یجمع غذاء سنین لو عاش و لا یکون عمره أکثر من سنة و من عجائبه اتخاذ القریة تحت الأرض و فیها منازل و

دهالیز و غرف و طبقات معلقات یملؤها حبوبا و ذخائر للشتاء و منها ما یسمی الفارسی (2)

و هو من النمل بمنزلة الزنابیر من النحل و منها ما یسمی نمل الأسد سمی بذلک لأن مقدمه یشبه وجه الأسد و مؤخره یشبه النمل

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ وَ أَبُو دَاوُدَ وَ النَّسَائِیُّ وَ ابْنُ مَاجَهْ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَ نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام تَحْتَ شَجَرَةٍ فَلَذَعَتْهُ نَمْلَةٌ فَأَمَرَ

ص: 242


1- 1. فی المصدر: لحمل نوی.
2- 2. فی المصدر: الذر الفارسیّ.

گفته شده است: کلاغ زاغی انبارهای زیر زمینی دارد، ولی آن ها را فراموش می کند.

مورچه بینی تیزی دارد. سبب نابودی اش روییدن بال او است که وسیله فراوانی روزی گنجشک ها می شود؛ زیرا او را در حال پروازش شکار می کنند. أبو العتاهیه در شعر خود به این مطلب اشاره کرده است: هنگامی که بال های مورچه به حد پرواز برسد، مرگش نزدیک شده است. رشید پس از بیچارگی برمکیان بسیار بدین شعر تمثل می کرد.

مورچه با شش دست و پایش شهری برای خود بنا می کند. سپس در آن پیچ هایی قرار می دهد تا آب باران در آن جاری نشود. بسا برای همین، شهری بالای شهرش می سازد. این کار را برای ترس از بلبل نسبت به آنچه ذخیره کرده است، انجام می دهد .

بیهقی در شعب گفته است: عدی بن حاتم طائی نان برای مورچه ها ریز می کرد و می گفت: این ها همسایه اند و حق همسایگی دارند.

در باب وحش از فتح بن خرشف می آید که وی زاهد بود و برای مورچه ها هر روز نان ریز می کرد و در روز عاشورا نان را نمی خوردند.

در جانوران چیزی جز مورچه نیست که چند برابر وزن خود را چندین بار به دوش بکشد. او به چند برابرِ چند برابر هم راضی نمی شود و هسته خرما را هم که از آن سودی نمی برد می کِشد. این کار از روی حرص است. او خوراک چند سال را اگر زنده بماند گرد می آورد؛ با این که یک سال بیشتر عمر نمی کند. از کارهای شگفتش این است که در زیر زمین لانه می کند و در آن چند خانه، دهلیز، اتاق و طبقه های آویزان می سازد و همه را پر از دانه و ذخیره برای زمستان می کند.

رسته ای از مورچه را فارسی می گویند که میان مورچه ها مانند زنبور در میان زنبور عسل هستند. رسته ای را مورچه شیر می نامند که جلویش مانند روی شیر و عقبش مانند مورچه است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: یک پیامبر زیر درختی منزل کرد و مورچه ای او را گزید. او فرمان داد

ص: 242

بِجِهَازِهِ فَأُخْرِجَ مِنْ تَحْتِهَا وَ أَمَرَ بِهَا فَأُحْرِقَتْ بِالنَّارِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ فَهَلَّا نَمْلَةً وَاحِدَةً.

قال أبو عبد الله الترمذی فی نوادر الأصول لم یعاتبه (1) علی تحریقها و إنما عاتبه لکونه أخذ البری ء بغیر البری ء و هذا النبی (2) هو موسی بن عمران علیه السلام و إنه قال یا رب تعذب أهل قریة بمعاصیهم و فیهم الطائع و کأنه أحب أن یریه ذلک من عنده فسلط علیه الحر حتی التجأ إلی شجرة مستروحا إلی ظلها و عنده قریة نمل فغلبه النوم فلما وجد لذة النوم لذعته نملة فدلکهن بقدمه فأهلکهن و أحرق مسکنهن فأراه تعالی الآیة فی ذلک عبرة لما لذعته نملة کیف أصیب الباقون بعقوبتها یرید أن ینبهه علی أن العقوبة من الله تعالی تعم الطائع و العاصی فتصیر رحمة و طهارة و برکة علی المطیع و شرا و نقمة و عدوانا(3) علی العاصی و علی هذا لیس فی الحدیث ما یدل علی کراهة و لا حظر فی قتل النمل فإن من آذاک حل لک دفعه عن نفسک و لا أحد من خلق الله تعالی أعظم حرمة من المؤمن و قد أبیح لک دفعه عن نفسک بضرب أو قتل علی ما له من المقدار فکیف بالهوام و الدواب التی قد سخرت للمؤمن و سلط علیها(4) فإذا آذته أبیح له قتلها و قوله فهلا نملة واحدة دلیل علی أن الذی یؤذی یقتل و کل قتل کان لنفع أو دفع ضرر فلا بأس به عند العلماء و لم یخص تلک النملة التی لذعت من غیرها لأنه لیس المراد القصاص لأنه لو أراد لقال فهلا نملتک التی لذعتک و لکن قال فهلا نملة فکأن نملة تعم البری ء و الجانی و ذلک لیعلم أنه أراد أن ینبهه لمسألة ربه فی عذاب أهل قریة فیهم المطیع و العاصی و قد قیل إن فی شرع هذا النبی علیه السلام کانت العقوبة للحیوان بالتحریق جائزة فلذلک إنما عاتبه الله تعالی فی إحراق الکثیر لا فی أصل

ص: 243


1- 1. فی المصدر: لم یعاتبه اللّه.
2- 2. فی المصدر: قال القرطبیّ: هذا النبیّ.
3- 3. فی المصدر: و سوء و نقمة و عذابا علی العاصی.
4- 4. فی المصدر: و سلط علیها و سلطت علیه.

بار و بنه اش را از زیر آن بیرون آوردند و آن را آتش زدند. خدا به او وحی کرد: چرا تنها یک مورچه را آتش نزدی؟

ابو عبد اللَّه ترمذی در نوادر الاصول گفته است: او را بر سوزاندن مورچه سرزنش نکرد. بلکه بر این که بی گناه را به جرم گناه کار کیفر داد، سرزنش نمود. این پیامبر، موسی بن عمران علیه السّلام بود که گفته بود: پروردگارا! مردم یک آبادی را به گناهشان عذاب می کنی در حالی که در میان آن ها فرمانبر نیز هست؟ گویا خدا خواست این مطلب را به وی از جانب خودش بنماید؛ گرما را بر او مسلط کرد تا پناه به درختی برد که در سایه اش بیاساید و نزد آن درخت سوراخ مورچه بود. او خوابش گرفت و هنگامی که لذت خواب را چشید، مورچه ای او را گزید. او آن ها را پامال و نابود کرد و لانه شان را سوزاند. خدا این آیه را عبرت او قرار داد که یک مورچه او را گزید ولی او دیگران را کیفر داد و خواست او را آگاه کند که کیفر خدا فرمانبر و نافرمان را در بر می گیرد. ولی برای فرمانبر رحمت و پاکی و برکت بوده، برای نافرمان بدی و ناخوشی و دشمنی است. بنابراین، این حدیث دلالت بر کراهت و حرمت کشتن مورچه ندارد، زیرا راندن آزار رساننده به نفس حلال است. کسی در آفریده های خدا محترم تر از مؤمن نیست و خدا راندن مومن از نفس با زدن و کشتن را حلال کرده است؛ تا چه رسد به حشرات و جانورانی که مسخر انسان قرار داده شده اند و انسان بر آن ها تسلط داده شده است و هنگامی که او را آزار دهند، کشتن آن ها برای وی مباح است. اینکه فرمود: چرا یک مورچه را نکشتی؟ دلیل است بر اینکه آنچه آزار بدهد کشته می شود و هر کشتاری که برای سود یا دفع زیان باشد، نزد علماء اشکالی ندارد و مخصوص همان مورچه که گزیده، نیست، زیرا مقصود قصاص نیست. وگرنه می فرمود: چرا همان مورچه که تو را گزید نکشتی. در حالی که فرمود: یک مورچه ای را نکشتی که شامل بی گناه و گناه کار است. از اینجا دانسته می شود که منظور آگاهی دادن به او در پاسخ به پرسش از هلاک کردن یک آبادی که در آن مطیع و عاصی وجود دارد، است.

گفته اند: در شرع آن پیامبر کیفر جانور به سوزاندن روا بوده است. از این رو خدا او را بر سوزاندن تعداد زیاد سرزنش کرد

ص: 243

الإحراق أ لا تری قوله فهلا نملة واحدة و هو بخلاف شرعنا فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ نَهَی عَنْ تَعْذِیبِ الْحَیَوَانِ بِالنَّارِ وَ قَالَ لَا یُعَذِّبُ بِالنَّارِ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی.

فلا یجوز إحراق الحیوان بالنار إلا إذا أحرق إنسانا فمات بالإحراق فلوارثه الاقتصاص بالإحراق للجانی و أما قتل النملة فمذهبنا لا یجوز لحدیث ابن عباس أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ أَرْبَعٍ مِنَ الدَّوَابِّ النَّمْلَةِ وَ النَّحْلَةِ وَ الْهُدْهُدِ وَ الصُّرَدِ.

رواه أبو داود بإسناد صحیح علی شرط الشیخین و المراد النمل الکبیر السلیمانی کما قاله الخطابی و البغوی فی شرح السنة أما النمل الصغیر المسمی بالذر فقتله جائز و کره مالک قتل النمل إلا أن یضر و لا یقدر علی دفعه إلا بالقتل و أطلق ابن أبی زید جواز قتل النمل إذا آذت و قیل إنما عاتب الله تعالی هذا النبی لانتقامه لنفسه بإهلاک جمع آذاه واحد منهم و کان الأولی به الصفح و الصبر و لکن وقع للنبی صلی الله علیه و آله أن هذا النوع مؤذ لبنی آدم و حرمة بنی آدم أعظم من حرمة غیره من الحیوان فلو انفرد له هذا النظر و لم ینضم إلیه التشفی الطبیعی لم یعاتب فعوتب علی التشفی بذلک و الله أعلم

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ فِی مُعْجَمِهِ الْأَوْسَطِ وَ الدَّارَقُطْنِیُ (1)

أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ 17 مُوسَی علیه السلام کَانَ یُبْصِرُ دَبِیبَ النَّمْلِ عَلَی الصَّفَا فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ مِنْ مَسِیرَةِ عَشَرَةِ فَرَاسِخَ.

وَ رَوَی التِّرْمِذِیُّ الْحَکِیمُ فِی نَوَادِرِهِ عَنْ مَعْقِلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ شَهِدَ بِهِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: ذَکَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الشِّرْکَ فَقَالَ هُوَ أَخْفَی فِیکُمْ مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ وَ سَأَدُلُّکَ عَلَی شَیْ ءٍ إِذَا فَعَلْتَهُ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْکَ صِغَارَ الشِّرْکِ وَ کِبَارَهُ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أُشْرِکَ بِکَ شَیْئاً وَ أَنَا أَعْلَمُ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا لَا أَعْلَمُ (2) تَقُولُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.

وَ رَوَی أَیْضاً عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ قَالَ: ذُکِرَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلَانِ أَحَدُهُمَا

ص: 244


1- 1. فی المصدر: روی الدارقطنی و الطبرانی فی معجمه الاوسط عن أبی هریرة.
2- 2. فی المصدر: لما تعلم و لا أعلم.

که فرمود: «چرا یک مورچه را نسوزاندی.» و این مطلب با شرع ما ناسازگار است، زیرا که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از عذاب دادن جانور با آتش نهی کرده و فرموده است: «با آتش جز خدای تعالی عذاب نمی کند.» سوزاندن جانور جایز نیست، مگر آنکه انسانی را سوزانده باشد که ورثه او حق قصاص به سوزاندن جانی دارند.

اما کشتن مورچه در مذهب ما جایز نیست. برای حدیث ابن عباس که گفت: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از کشتن چهار جاندار: مورچه، زنبور عسل، هدهد و جغد نهی کرد. منظور مورچه بزرگ سلیمانی است، چنانچه خطّابی و بغوی در شرح سنه گفته اند. ولی مورچه ریز که آن را ذر می نامند کشتنش جایز است. مالک کشتن مورچه را مکروه دانسته مگر در صورتی که زیان برساند و جز با کشتن رانده نشود. ابن ابی زید کشتن مورچه ای را که آزار برساند مطلقا جایز دانسته است. گفته شده است: همانا خدا آن پیامبر را برای این سرزنش نمود که انتقام آزار رساندن یکی از آن ها به خود را با نابود کردن گروهی از آن ها گرفته است و بهتر این بود که گذشت کند و شکیبا باشد. ولی پیامبر چنین فهمید که این نوع از حشرات آزار دهنده انسانند و احترام انسان بیش از جانوران دیگر است و اگر تنها به همین قصد بود وقصد انتقام نداشت، سرزنش نمی شد و سرزنش او برای انتقام گرفتن بود. و اللَّه اعلم.

طبرانی در معجم اوسط خود و دارقطنی آورده اند: هنگامی که خدا با موسی سخن گفت، موسی جای پای مورچه را بر سنگ سخت از ده فرسنگ راه می دید.

ترمذی حکیم در نوادرش نقل کرده است: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نام شرک را برد و فرمود: شرک در میان شما از آواز پای مورچه نهان تر است. تو را به چیزی راهنمایی کنم که هنگامی که به جا آوری خدا ریز و درشت شرک را از تو می برد. سه بار بگو: اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أُشْرِکَ بِکَ شَیْئاً وَ أَنَا أَعْلَمُ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا لَا أَعْلَمُ. بار خدایا، من به تو پناه می برم از این که چیزی را با تو شریک سازم در حالی که می دانم و از تو آمرزش می خواهم درباره آنچه نمی دانم.

نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله دو مرد را نام بردند. یکی

ص: 244

عَابِدٌ وَ الْآخَرُ عَالِمٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کَفَضْلِی عَلَی أَدْنَاکُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَ مَلَائِکَتَهُ وَ أَهْلَ الْأَرْضِ حَتَّی النَّمْلَةَ فِی جُحْرِهَا وَ حَتَّی الْحُوتَ فِی الْبَحْرِ لَیُصَلُّونَ عَلَی مُعَلِّمِی النَّاسِ الْخَیْرَ.

قال الترمذی حدیث حسن صحیح و سمعت أبا عثمان الحسین بن حریث الخزاعی یقول سمعت الفضیل بن عیاض یقول عالم معلم (1) یدعی کبیرا فی ملکوت السماوات

وَ رُوِیَ: أَنَّ النَّمْلَةَ الَّتِی خَاطَبَتْ 17 سُلَیْمَانَ علیه السلام أَهْدَتْ إِلَیْهِ نَبِقَةً فَوَضَعَهَا عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ فِی کَفِّهِ فَقَالَتْ:

أَ لَمْ تَرَنَا نُهْدِی إِلَی اللَّهِ مَالَهُ***وَ إِنْ کَانَ عَنْهُ ذَا غِنًی فَهُوَ قَابِلُهُ

وَ لَوْ کَانَ یُهْدَی لِلْجَلِیلِ بِقَدْرِهِ***لَقَصَّرَ عَنْهُ الْبَحْرُ حِینَ یُسَاحِلُهُ

وَ لَکِنَّنَا نُهْدِی إِلَی مَنْ نُحِبُّهُ***فَیَرْضَی بِهِ عَنَّا وَ یَشْکُرُ فَاعِلَهُ

وَ مَا ذَاکَ إِلَّا مِنْ کَرِیمٍ فِعَالُهُ***وَ إِلَّا فَمَا فِی مِلْکِنَا مَا یُشَاکِلُهُ

فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمْ فَهُوَ بِتِلْکَ الدَّعْوَةِ أَکْثَرُ خَلْقِ اللَّهِ تَعَالَی (2).

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا اسْتَوْقَفَ الْمَأْمُونَ لِیَسْتَمِعَ مِنْهُ فَلَمْ یَقِفْ لَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اسْتَوْقَفَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام لِنَمْلَةٍ لِیَسْتَمِعَ مِنْهَا وَ مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی بِأَحْقَرَ مِنْ نَمْلَةٍ وَ مَا أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ بِأَعْظَمَ مِنْ سُلَیْمَانَ علیه السلام فَقَالَ الْمَأْمُونُ صَدَقْتَ وَ وَقَفَ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ وَ قَضَی حَاجَتَهُ.

و قال فخر الدین الرازی فی تفسیر قوله تعالی حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ الآیة وادی النمل بالشام کثیر النمل فإن قیل لم أتی بعلی قلت لوجهین أحدهما أن إتیانهم کان من فوق فأتی بحرف الاستعلاء الثانی أنه یراد به قطع الوادی و بلوغ آخره من قولهم أتی علی الشی ء إذا

ص: 245


1- 1. فی المصدر: عالم عامل معلم.
2- 2. فی المصدر: اشکر خلق اللّه و أکثر خلق اللّه توکلا علی اللّه تعالی.

عابد و دیگر عالم. فرمود: فضل عالم بر عابد چون فضل من است بر پست ترین شما. سپس فرمود: همانا خدای تعالی و فرشته هایش و اهل زمین همه، تا مورچه در سوراخش و تا ماهی در دریا، برای آموزنده خیر به مردم رحمت می خواهند. ترمذی گفته است: حدیث خوب و درست است.

ابا عثمان حسین بن حرث خزاعی گفته است: شنیدم که فضیل بن عیاض می گفت: دانای آموزش دهنده در ملکوت آسمان ها بزرگ خوانده می شود.

روایت شده است که مورچه ای که با سلیمان علیه السّلام گفتگو کرد، برایش یک دانه هدیه برد و وی آن را در مشت نهاد و آن مورچه گفت: آیا نمی بینی که آنچه مال خداست را برایش هدیه می بریم و گرچه او بی نیاز است از ما می پذیرد. اگر بنا باشد که به بزرگوار به اندازه بزرگی اش هدیه داده شود، دریا نیز اگر در ساحل بزرگی وی قرار گیرد، کوچک خواهد بود. ولی ما به کسی هدیه می دهیم که او را دوست داریم. پس او به واسطه هدیه از ما راضی می شود و از هدیه دهنده سپاس گزاری می کند. این رفتار جز از کسی که رفتار کریمانه دارد صادر نمی شود؛ و الا در ملک ما رفتاری که مشابه آن باشد، نیست. سلیمان علیه السّلام گفت: خدا به شما برکت بدهد. از اثر دعای سلیمان مورچه بیشترین آفریده های خدا است.

نقل شده است: مردی از مأمون درخواست کرد برای شنیدن مطلبی از او بایستد. وی نایستاد. تقاضا کننده گفت: یا امیر المؤمنین! خدا سلیمان بن داود علیه السّلام را برای شنیدن سخن مورچه به ایستادن واداشت. من نزد خدا از مورچه کمتر نیستم و تو نزد خدا بزرگ تر از سلیمان علیه السّلام نیستی. مأمون گفت: راست گفتی و ایستاد و سخن او را گوش داد و نیازش را برآورد.

فخر الدین رازی در تفسیر قول خدای تعالی «حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ.» (1){تا آن گاه که به وادی مورچگان رسیدند. مورچه ای [به زبان خویش] گفت: «ای مورچگان، به خانه هایتان داخل شوید، مبادا سلیمان و سپاهیانش- ندیده و ندانسته- شما را پایمال کنند.»} گفته است: وادی نمل در شام است و مورچه بسیار دارد. اگر گفته شود: چرا واژه علی آورده؟ گویم از دو جهت است: اول این که از سوی بالا آمدند و به همین جهت حرف استعلاء آورده است. دوم این که مقصودش این است که همه وادی را تا پایان درنوردیدند. از باب اینکه می گویند «أتی علی شیء» به معنی در نوردیدن آن چیز.

ص: 245


1- . نمل / 18

بلغ آخره تکلمت النملة بذلک و هذا غیر مستبعد فإن حصول العلم و النطق لها ممکن فی نفسه و الله تعالی قادر علی الممکنات و حکی عن قتادة أنه دخل الکوفة فاجتمع علیه الناس فقال سلوا عما شئتم و کان أبو حنیفة حاضرا و هو یومئذ غلام حدث فقال سلوه عن نملة سلیمان علیه السلام أ کانت ذکرا أم أنثی فأفحم (1)

فقال أبو حنیفة کانت أنثی فقیل له کیف عرفت ذلک قال من قوله تعالی قالَتْ نَمْلَةٌ و لو کانت ذکرا لقال قال نملة لأن النمل مثل الحمامة و الشاة فی وقوعها علی الذکر و الأنثی و رأیت فی بعض الکتب المعتمدة أن تلک النملة إنما أمر رعیتها بالدخول فی مساکنهم لئلا تری النعم فتقع (2)

فی کفران نعم الله تعالی علیها و فی هذا تنبیه علی أن مجالسة أرباب الدنیا محظورة

رُوِیَ: أَنَّ 17 سُلَیْمَانَ قَالَ لَهَا لِمَ قُلْتَ لِلنَّمْلِ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ أَ خِفْتَ عَلَیْهَا مِنِّی ظُلْماً قَالَتْ لَا وَ لَکِنِّی خَشِیتُ أَنْ یُفْتَنُوا بِمَا یَرَوْا مِنْ جَمَالِکَ وَ زِینَتِکَ فَیَشْغَلَهُمْ ذَلِکَ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی.

قال الثعلبی و غیره إنها کانت مثل الذئب فی العظم و کانت عرجاء ذات جناحین و ذکر عن مقاتل أن سلیمان علیه السلام سمع کلامها من ثلاثة أمیال و قال بعض أهل العلم (3) إنها تکلمت لعشرة أنواع من البدیع قولها یا نادت أَیُّهَا نبهت النَّمْلِ سمت ادْخُلُوا أمرت

مَساکِنَکُمْ نعتت لا یَحْطِمَنَّکُمْ حذرت سُلَیْمانُ خصت وَ جُنُودُهُ عمت وَ هُمْ أشارت لا یَشْعُرُونَ اعتذرت و المشهور أنه النمل الصغار و اختلف فی اسمها فقیل کان اسمها طاغیة(4)

و قیل کان اسمها خرمی قیل کان نمل الوادی کالذئاب قیل کالبخاتی

ص: 246


1- 1. فی المصدر: فسألوه فافحم.
2- 2. فی المصدر: فی مساکنها لئلا تری النعم التی أوتیها سلیمان و جنوده فتقع.
3- 3. فی المصدر: و قال بعض أهل التذکیر.
4- 4. فی المصدر: طاخیة.

مورچه این سخن را گفت و دور از باور نیست. زیرا دانش و سخنوری برای مورچه فی نفسه ممکن است. خدا هم بر هر چیز ممکن توانا است. از قتاده حکایت است که به کوفه آمد و مردم گردش را گرفتند. گفت: از هر چه می خواهید بپرسید. ابو حنیفه که پسری نوجوان بود حاضر بود و گفت: از او بپرسید مورچه سلیمان علیه السّلام نر بود یا ماده؟ او در جواب ماند. ابو حنیفه گفت: ماده بود گفته شد: از کجا فهمیدی؟ گفت: از اینکه خدا فرموده: «قالَتْ نَمْلَةٌ» و اگر نر بود می فرمود: «قال نملة» چون واژه نمله مانند حمامه و شاة برای نر و ماده هر دو استعمال می شود .

در یکی از کتاب های قابل اعتماد دیدم که این مورچه به پیروانش گفت: در خانه های خود بروند تا نعمت سلیمانی را نبینند و ناسپاس نعمت خدا به آن ها گردند. این هشدار است که همنشینی با دنیا داران ممنوع است.

روایت است که سلیمان به او گفت: چرا به مورچه ها گفتی به سوراخ های خود بروند. ترسیدی من به آن ها ستمی کنم؟ گفت: نه. ولی ترسیدم فریفته جمال و زیور تو شوند و از طاعت خدای تعالی باز مانند.

ثعلبی و غیر او گفته اند: آن مورچه در بزرگی مانند گرگ بوده و شَل بوده است. وی دو بال داشته و از مقاتل نقل شده است که سلیمان سخن او را از فاصله سه میل راه شنید. یکی از علما گفته است: مورچه در ضمن ده نوع از بدیع صحبت کرده است. «یا» به وسیله آن ندا کرده است. «ایّها» به وسیله آن آگاه کرده است. «النمل» به وسیله آن نام برده است. «ادخلوا» به وسیله آن فرمان داده است. «مساکنکم» به وسیله آن وصف کرده است. «لا یحطمنکم» به وسیله آن بر حذر داشته است. «سلیمان» به وسیله آن اسم خاص برده است. «و جنوده» به وسیله آن لفظ عامی را به کار برده است. «و هم» با آن اشاره کرده است. «لا یشعرون» با آن دلیل آورده است.

مشهور این است که مورچه کوچکی بوده و در نامش اختلاف است. گفته شده است: نامش طاغیه بوده است. قول دیگر این است که نامش خرمی بوده است. گفته شده است: مورچه های وادی مانند گرگ بوده اند. نیز گفته شده است: مانند شتران گردن بلند.

ص: 246

وَ رَوَی الدَّارَقُطْنِیُّ وَ الْحَاکِمُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقْتُلُوا النَّمْلَةَ فَإِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ یَسْتَسْقِی فَإِذَا هُوَ بِنَمْلَةٍ مُسْتَلْقِیَةٍ عَلَی قَفَاهَا رَافِعَةٍ قَوَائِمَهَا تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی لَنَا عَنْ فَضْلِکَ اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنَا بِذُنُوبِ عِبَادِکَ الْخَاطِئِینَ وَ اسْقِنَا مَطَراً تُنْبِتْ لَنَا بِهِ شَجَراً وَ تُطْعِمْنَا بِهِ ثَمَراً فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِقَوْمِهِ ارْجِعُوا فَقَدْ کُفِینَا وَ سُقِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ (1).

«3»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ مَا خَافَ الْمُحْرِمُ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ السِّبَاعِ وَ الْحَیَّاتِ وَ غَیْرِهَا فَلْیَقْتُلْهُ فَإِنْ لَمْ یُرِدْکَ فَلَا تُرِدْهُ (2).

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَحْرَمْتَ فَاتَّقِ اللَّهَ قَتْلَ الدَّوَابِّ کُلِّهَا إِلَّا الْأَفْعَی وَ الْعَقْرَبَ وَ الْفَأْرَةَ فَإِنَّهَا تُوهِی السِّقَاءَ وَ تَخْرِقُ عَلَی أَهْلِ الْبَیْتِ وَ أَمَّا الْعَقْرَبُ فَالنَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَدَّ یَدَهُ إِلَی الْحَجَرِ فَلَسَعَتْهُ عَقْرَبٌ فَقَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ لَا بَرّاً تَدَعِینَ وَ لَا فَاجِراً وَ الْحَیَّةُ إِذَا أَرَادَتْکَ فَاقْتُلْهَا فَإِنْ لَمْ تُرِدْکَ فَلَا تُرِدْهَا وَ الْکَلْبُ الْعَقُورُ وَ السَّبُعُ إِذَا أَرَادَاکَ (3)

فَإِنْ لَمْ یُرِیدَاکَ فَلَا تُرِدْهُمَا وَ الْأَسْوَدُ الْغَدِرُ فَاقْتُلْهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ ارْمِ الْغُرَابَ رَمْیاً وَ الْحِدَأَةَ عَلَی ظَهْرِ بَعِیرِکَ (4).

بیان

قوله علیه السلام توهی السقاء الوهی الشق فی الشی ء و تخرقه استرخاء رباطه أی تشق القربة أو تأکل رباطها فیهراق ماؤها و تحرق علی أهل البیت لأنها أجر الفتیلة فتحرق ما فی البیت و فی القاموس الأسود الحیة العظیمة و الأسودان الحیة و العقرب و الوصف بالغدر کأنه لغدره و أخذه بغتة و قال صاحب المنتقی قال فی القاموس غدر اللیل کفرح الظلم فهی غدرة کفرحة فکأنه استعیر منه

ص: 247


1- 1. حیاة الحیوان 2: 263- 266.
2- 2. فروع الکافی 4: 363.
3- 3. فی نسخة من المصدر: إذا اراداک فاقتلهما.
4- 4. فروع الکافی 4: 363.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مورچه را نکُشید؛ چون سلیمان روزی برای درخواست باران بیرون رفت. ناگهان مورچه ای دید که به پشت افتاده، دست ها را بالا آورده و می گوید: بار خدایا! ما از آفریده های توایم و از فضلت بی نیاز نیستیم. خدایا! ما را به گناه بنده های خطاکارت مگیر و بر ما بارانی بباران تا از آن درخت برویانی و ما را از میوه اش خوراک بدهی. سلیمان به قومش فرمود: برگردید، زیرا برای ما کفایت شد و به واسطه دیگری به شما آب نوشانده شد.(1)

روایت3.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: مُحرم باید هر چه را از درنده ها و مارها و غیر آن دو که از آن می ترسد، بکشد. اگر به تو هجوم نیاورند، تو هم قصد آن ها را نکن.(2)

روایت4.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هنگامی که مُحرم شدی از خدا درباره کشتن هر جانوری بترس؛ جز افعی و عقرب و موش؛ زیرا موش مَشک را سست می سازد و بند آن را بر روی اهل خانه پاره می کند. اما عقرب، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دست به سوی سنگ دراز کرد و عقرب آن حضرت را گزید. فرمود: خدا لعنتت کند. نه خوب و نه بد را رها نمی کنی. هنگامی که مار قصد تو را کرد او را بکش و اگر نه نکُش. سگ هار و حیوان درّنده اگر به تو یورش آوردند، آن ها را بکُش وگرنه قصد آن ها را مکن. مار سیاه رنگِ (اسود) بزرگِ حیله گر (غدر) را در هر حال بکُش. به کلاغ و زغن که بر پشت شتر تو بنشینند، سنگ بپران.(3)

توضیح

معنی سست کردن در عبارت مشک را سست می سازد، شکافته شدن مَشک و سستی بند آن است. یعنی مَشک را به دو نیم می کند. یا اینکه به معنی خوردن بند مَشک و در نتیجه ریختن آب آن است. اینکه فرموده باشد: بر اهل بیت آتش می زند، زیرا موش فتیله را می کِشد و در نتیجه سبب آتش گرفتن آنچه در خانه است می شود. در قاموس گفته است: اسود ماری بزرگ است. اسودان مار و عقرب را می گویند. آن را به مَکاری وصف کرده، به جهت حیله گری وی و اینکه ناگهان طعمه اش را می گیرد. صاحب منتقی گفته است: در قاموس آمده است: «غَدِر اللیل» یعنی شب تاریک شد و «غدره» به مانند فرحه مصدر است. گویا وصف مار به

ص: 247


1- . حیاة الحیوان 2 : 263-266
2- . کافی 4 : 363
3- . کافی 4 : 363

الغدر لشدید السواد من الحیة و السبع تعمیم بعد التخصیص أو أراد به أکمل أفراده و هو الأسد و قیل المراد به الذئب.

«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: یَقْتُلُ الْمُحْرِمُ مَا عَدَا عَلَیْهِ مِنْ سَبُعٍ أَوْ غَیْرِهِ وَ یَقْتُلُ الزُّنْبُورَ وَ الْعَقْرَبَ وَ الْحَیَّةَ وَ النَّسْرَ وَ الذِّئْبَ وَ الْأَسَدَ وَ مَا خَافَ أَنْ یَعْدُوَ عَلَیْهِ مِنَ السِّبَاعِ وَ الْکَلْبِ الْعَقُورِ(1).

«6»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُقْتَلُ فِی الْحَرَمِ وَ الْإِحْرَامِ الْأَفْعَی وَ الْأَسْوَدُ الْغَدِرُ وَ کُلُّ حَیَّةِ سَوْءٍ وَ الْعَقْرَبُ وَ الْفَأْرَةُ وَ هِیَ الْفُوَیْسِقَةُ وَ تُرْجَمُ الْغُرَابُ وَ الْحِدَأَةُ رَجْماً فَإِنْ عَرَضَ لَکَ لُصُوصٌ امْتَنَعْتَ مِنْهُمْ (2).

«7»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ (3) علیهما السلام قَالَ: یَقْتُلُ الْمُحْرِمُ الزُّنْبُورَ وَ النَّسْرَ وَ الْأَسْوَدَ الْغَدِرَ وَ الذِّئْبَ وَ مَا خَافَ أَنْ یَعْدُوَ عَلَیْهِ وَ قَالَ الْکَلْبُ الْعَقُورُ هُوَ الذِّئْبُ (4).

بیان

کأنه تفسیر الکلب العقور الذی وقع فی کلام النبی صلی الله علیه و آله و ستأتی الأخبار فیما رخص فی قتله و ما لم یرخص فیه فی کتاب الحج إن شاء الله تعالی.

و قال الدمیری الأفعی الأنثی من الحیات و الذکر الأفعوان بضم الهمزة و العین قال الزبیدی الأفعی حیة رقشاء دقیقة العنق عریضة الرأس و ربما کانت ذات قرنین و من عجائب أمرها ما حکاه ابن شبرمة أن أفعی نهشت غلاما فی رجله فانصدعت جبهته.

و قال القزوینی هی حیة قصیرة الذنب من أخبث الحیات إذا فقئت عینها

ص: 248


1- 1. قرب الإسناد: 66.
2- 2. فروع الکافی 4: 364.
3- 3. لم یذکر فی المصدر المطبوع قوله: عن أبیه.
4- 4. فروع الکافی 4: 364.

غدر کنایه از شدّت سیاهی مار است. حیوان درنده ذکر خاص پس از عام است یا مقصود کامل ترین افراد است که شیر باشد یا گفته شده است که گرگ است .

روایت5.

قرب الإسناد: امام علی علیه السّلام فرمود: محرم هر چه بر او از درنده یا جز آن یورش کند را می کُشد. زنبور، عقرب، مار، کرکس، گرگ، شیر و هر درنده که بترسد بر او حمله کند و سگ هار را می کُشد.(1)

روایت6.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السّلام فرمود: در حرم و در حال احرام افعی و مار سیاه رنگِ بزرگ مکار و هر مار بد و عقرب و موش که فاسقی کوچک است کشته می شود. کلاغ و زغن سنگسار می شوند. اگر دزدانی به تو تعرض کردند در برابر آن ها دفاع کن.(2)

روایت7.

کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: مُحرم زنبور، کرکس، مار سیاه رنگ بزرگ مکار، گرگ و هر چه را بترسد به او حمله کند می کُشد و فرمود: سگ هار همان گرگ است.(3)

توضیح

گرگ گویا تفسیر سگ هار است که در کلام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمده است. ان شاء اللَّه تعالی اخباری در رخصت کشتار برخی جانوران و نهی از کشتار جانوران دیگر در کتاب حج می آید.

دمیری گفته است: افعی مار ماده است و اُفعُوان نر آن است. زبیدی گفته است: افعی ماری نقطه دار، گردن باریک و سر پهن است و چه بسا دو شاخ هم دارد و کار شگفت آورش این است که ابن شبرمه حکایت کرده است: یک افعی پای غلامی را گزید و پیشانی او بر اثر زهر شکافته شد.

قزوینی گفته است: ماری کوتاه دُم بوده، بدترین مارها است که هنگامی که چشمش را برمی کَنند،

ص: 248


1- . قرب الإسناد: 66
2- . کافی 4 : 363
3- . کافی 4 : 364

تعود و لا تغمض حدقتها البتة تختفی فی التراب أربعة أشهر فی البرد ثم تخرج و قد أظلمت عیناها فتقصد(1) شجر الرازیانج فتحک عینها به فترجع إلیها ضوء.

و قال الزمخشری یحکی أن الأفعی إذ أتت علیها ألف سنة عمیت و قد ألهمها الله تعالی أن تمسح العین (2) بورق الرازیانج الرطب یرد إلیها بصرها فربما کانت فی بریة و بینها و بین الریف مسیرة أیام فتطوی تلک المسافة علی طولها و علی عماها حتی تهجم فی بعض البساتین علی شجرة الرازیانج لا تخطئها فتحک بها عینها فترجع باصرة بإذن الله تعالی.

و إذا قطع ذنبها عاد کما کان و إذا قلع نابها طلع (3) بعد ثلاثة أیام و إن شجت (4) تبقی تتحرک ثلاثة أیام و هی أعدی عدو للإنسان و بقر الوحش یأکلها أکلا ذریعا(5)

و إذا مرضت أکلت ورق الزیتون فتشفی و من الأفاعی ما تتسافد بأفواهها و إذا وطئ الذکر الأنثی وقع مغشیا علیه فتعمد الأنثی إلی موضع مذاکیره فتقطعها نهشا فیموت من ساعته (6).

و قال الأسود السالخ نوع من الأفعوان شدید السواد سمی بذلک لأنه یسلخ جلده کل عام

وَ فِی الصَّحِیحَیْنِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِقَتْلِ الْأَسْوَدَیْنِ فِی الصَّلَاةِ الْعَقْرَبِ وَ الْحَیَّةِ(7).

ص: 249


1- 1. فی المصدر: تطلب.
2- 2. فی المصدر: أن مسح عینها.
3- 3. فی المصدر: عاد.
4- 4. فی المصدر: و إذا ذبحت.
5- 5. زاد فی المصدر: و حکی انها نهشت ناقة فی مشفرها و لها فصیل ترضعها فمات الفصیل فی الحال قبل موت أمه.
6- 6. حیاة الحیوان 1: 19.
7- 7. اختصر المصنّف و فیما کان اختصره: روی أبو داود و النسائی و الحاکم و صححه عن عبد اللّه بن عمر قال: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله اذا سافر فاقبل اللیل قال: یا ارض ربی و ربک اللّه أعوذ باللّه من شرک و شر ما فیک و شر ما خلق فیک و شر ما یدب علیک، أعوذ باللّه من اسد و اسود و من الحیة و العقرب و من ساکن البلد و من شر والد و ما ولد.

دوباره چشم درمی آورد و پلک های وی هرگز بسته نمی شود. در سرما چهار ماه زیر خاک پنهان می گردد. سپس بیرون می آید در حالی که دو چشمش تار شده است. وی نزد درخت رازیانه می رود، چشمش را به آن می مالد و روشنی آن باز می گردد .

زمخشری گفته است: حکایت است که هنگامی که افعی هزار ساله می شود، نابینا می گردد. خدا به او الهام می کند که چشمش را با برگ تازه رازیانه بساید تا روشنی آن برگردد. چه بسا او در بیابان است و بین بیابان و روستا چند روز فاصله است و وی این مسافت را با وجود درازی راه و کوری درمی نوردد تا اینکه در باغی بدون اشتباه به درخت رازیانه هجوم آورده، چشمش را به آن بکشد و به اذن خدای تعالی بینا گردد.

هنگامی که دمش را ببرند، به همان گونه ای که بوده برمی گردد. وقتی که دندانش را بکِشند پس از سه روز بیرون می آید. اگر سرش را بکوبند تا سه روز می ماند و می جنبد. وی دشمن ترین دشمن انسان است. گاو وحشی افعی را دیوانه وار می خورد. هنگامی که افعی بیمار شود، برگ زیتون می خورد و درمان می شود.

برخی افعی ها با دهان با ماده آمیزش می کنند. نر پس از آمیزش با ماده بی هوش می افتد و ماده آلات او را می گزد و می بُرد و نر در همان لحظه می میرد.(1)

دمیری گفته است: اسود سالخ (پوست انداز) نوعی افعی است که بسیار سیاه است و هر سال پوست می اندازد و به همین جهت سالخ نام گرفته است. در صحیح مسلم و بخاری آمده است پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمان به کُشتن اسودان(دو سیاه) که عقرب و مارند در حال نماز داد.

ص: 249


1- . حیاة الحیوان 1 : 19

وَ رَوَی الْبَیْهَقِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ الْحَاجَةَ أَبْعَدَ فَذَهَبَ یَوْماً فَقَعَدَ تَحْتَ شَجَرَةٍ فَنَزَعَ خُفَّیْهِ قَالَ وَ لَبِسَ أَحَدَهُمَا فَجَاءَ طَائِرٌ فَأَخَذَ الْخُفَّ الْآخَرَ فَحَلَقَ بِهِ فِی السَّمَاءِ فَانْسَلَّتْ مِنْهُ أَسْوَدُ سَالِخٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ کَرَامَةٌ أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ وَ مِنْ شَرِّ(1) مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ (2).

و قال العقرب دویبة من الهوام تکون للذکر و الأنثی بلفظ واحد واحدة العقارب و قد یقال للأنثی عقربة و عقرباء ممدودا(3) و منها السود و الخضر و الصفر و هن قواتل و أشدها بلاء الخضر و هی مائیة الطباع کثیرة الولد و عامة هذا النوع إذا حملت الأنثی منه یکون حتفها فی ولادتها لأن أولادها إذا استوی خلقها یأکلون بطنها و یخرجون (4) فتموت الأم و الجاحظ لا یعجبه هذا القول و یقول قد أخبرنی من أثق به أنه رأی العقرب تلد من فیها و تحمل أولادها علی ظهرها و هی علی قدر القمل کثیرة العدد و الذی ذهب إلیه الجاحظ هو الصواب و العقرب أشر ما تکون إذا کانت حاملا و لها ثمانیة أرجل و عیناها فی ظهرها و من عجیب أمرها أنها لا تضرب المیت و لا النائم حتی یتحرک بشی ء من بدنه فإنها عند ذلک تضربه و هی تأوی إلی الخنافس و تسالمها و ربما لسعت الأفعی فتموت و هی تلسع بعضها بعضا فتموت قاله الجاحظ.

و من شأنها أنها إذا لسعت الإنسان فرت فرار من یخشی العقاب (5) و من لطیف أمرها أنها مع صغرها تقتل الفیل و البعیر بلسعها و من نوع العقارب الطیارة قالوا

ص: 250


1- 1. قدم فی المصدر الجملة الأخیرة علی الجملتین اللتین قبلها.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 17.
3- 3. فی المصدر: و اسمها بالفارسیة: الرشک بضم الراء.
4- 4. فی المصدر: فتخرج.
5- 5. فی المصدر: فرار مسی ء یخشی العقاب.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که قضای حاجت می کرد، بسیار دور می شد. روزی برای حاجت رفت و زیر درختی نشست و دو کفش خود را درآورد. سپس یکی را پا کرد و پرنده ای آمد و کفش دیگر را ربود و آن را در آسمان چرخاند و یک افعی سیاه سالخ از آن افتاد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این کرامتی است که خدا مرا به آن گرامی داشت. بار خدایا به تو پناه می برم از شر آنچه بر دو پا راه می رود و از شرّ آنچه بر چهار پا راه می رود و از شر آنچه بر شکم راه می رود.(1)

دمیری گفته است: عقرب که برای مذکر و مونث با یک لفظ استعمال می شود و بر عقارب جمع بسته می شود، جانداری کوچک از حشرات است. گاهی نیز به مونث آن عقربه و عقرباء گفته می شود. عقرب سیاه و سبز و زرد دارد. همه انواع آن کشنده اند و سبز از همه بدتر است. او طبع مائی(آبی) دارد و دارای بچه زیاد است. همه نوع آن هنگامی که آبستن شود، مرگش در لحظه زایمان است. زیرا وقتی آفرینش بچه هایش کامل شود، شکم او را می خورند و بیرون می آیند و مادر می میرد. جاحظ این گفته را نپسندیده و گفته است: ثقه ای به من گزارش داده است که دیده است عقرب از دهانش می زاید. وی بچه هایش را که به اندازه شپش بوده و زیاد هستند به دوش می کشد. آنچه جاحظ گفته است درست است.

جاحظ گفته است: بدترین حالتی که عقرب دارد زمانی است که حامله باشد. او هشت پا دارد و چشمش در پشتش است. از کار های شگفت او این است که مرده و فرد خواب را تا وقتی که بدن خود را حرکت نداده اند، نیش نمی نزند. او با سوسک سیاه بدبو مأوی می کند و سازگار است. چه بسا عقرب افعی را می گزد و او می میرد. عقرب ها همدیگر را می گزند و می میرند.

روش عقرب این است که هنگامی که انسان را می گزد، می گریزد. مانند این که از کیفر می ترسد. از کارهای لطیفش این است که با همه کوچکی اش فیل و شتر را با گزیدن می کُشد. یک نوع عقرب ها پرنده اند.

ص: 250


1- . حیاة الحیوان 1 : 17

و هذا النوع یقتل غالبا و قیل یصح بیع النمل بنصیبین لأنه تعالج به العقارب الطیارة(1).

وَ رُوِیَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: دَخَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُصَلِّی فَقَامَ إِلَی جَنْبِهِ یُصَلِّی بِصَلَاتِهِ فَجَاءَتْ عَقْرَبٌ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَرَکَتْهُ وَ ذَهَبَتْ نَحْوَ عَلِیٍّ علیه السلام فَضَرَبَهَا بِنَعْلِهِ حَتَّی قَتَلَهَا(2) فَلَمْ یَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِهَا بَأْساً.

وَ رَوَی ابْنُ مَاجَهْ عَنِ ابْنِ رَافِعٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَتَلَ عَقْرَباً وَ هُوَ یُصَلِّی.

وَ فِیهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: لَذَعَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَقْرَبٌ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ الْعَقْرَبَ مَا تَدَعُ مُصَلِّیاً وَ لَا غَیْرَ الْمُصَلِّی (3) اقْتُلُوهَا فِی الْحِلِّ وَ الْحَرَمِ.

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ وَ الْمُسْتَغْفِرِیُّ وَ الْبَیْهَقِیُ (4)

عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَذَعَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَقْرَبٌ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ الْعَقْرَبَ مَا تَدَعُ مُصَلِّیاً وَ لَا نَبِیّاً وَ لَا غَیْرَهُ إِلَّا لَذَعَتْهُ وَ تَنَاوَلَ نَعْلَهُ فَقَتَلَهَا بِهَا ثُمَّ دَعَا بِمَاءٍ وَ مِلْحٍ فَجَعَلَ یَمْسَحُ عَلَیْهَا وَ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ (5).

و قال الغراب معروف سمی بذلک لسواده و هو أصناف الغداف و الزاغ و الأکحل و غراب الزرع و الأورق و هذا الصنف یحکی جمیع ما یسمعه و الغراب الأعصم عزیز الوجود قالت العرب أعز من الغراب الأعصم

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَثَلُ الْمَرْأَةِ الصَّالِحَةِ فِی النِّسَاءِ کَمَثَلِ الْغُرَابِ الْأَعْصَمِ فِی مِائَةِ غُرَابٍ.

ص: 251


1- 1. فی المصدر: العقارب الطیارة التی بها.
2- 2. و الظاهر أنّه علیه السّلام قتله فی الصلاة فعلیه فقوله لم یر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لقتلها بأسا أی فی الصلاة.
3- 3. فی المصدر: و لا غیر مصل.
4- 4. فی المصدر: ابو نعیم فی تاریخ اصبهان و المستغفری فی الدعوات و البیهقیّ فی الشعب.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 93- 95.

این نوع اغلب کُشنده اند. گفته شده است: فروش مورچه در نصیبین درست است، زیرا با آن با عقرب های پرنده مبارزه می کنند.

امیر المومنین علیه السّلام نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمد و پیامبر در حال نماز بود. امیر المومنین کنارش ایستاد و با نمازش نماز خواند. عقربی آمد تا به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله رسید. او را رها کرد و به سوی علی علیه السّلام رفت. آن حضرت عقرب را با نعل خود زد تا کشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله در کشتن آن اشکالی نگرفت.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در حالی که نماز می خواند، عقربی را کشت .

عقربی پیامبر را در نمازش گزید. فرمود: خدا عقرب را لعنت کند که نه نمازگزار و نه غیر او را رها نمی کند. او را در حلّ و حرم بکشید.

عقربی در نماز پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را گزید. هنگامی که فارغ شد، فرمود: خدا عقرب را لعنت کند. هیچ نماز خوان و پیامبر و غیر این دو را رها نمی کند جز آنکه او را می گزد. پیامبر نعلش را گرفت و او را کشت و سپس آب و نمک خواست و به آن کشید و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و معوّذتین خواند.(1)

دمیری گفته است: کلاغ معروف است و برای سیاهیش او را غراب می نامند. کلاغ چند نوع است: غداف، زاغ، سیاه چشم، زاغچه و کلاغ خاکستری رنگ و این دسته هر چه بشنود بازگو می کند. غراب اعصم (زغن) کمیاب است. عرب در ضرب المثل گفته اند: فلانی از کلاغ اعصم نایاب تر است.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: نمونه زن خوب در زنان مانند یک کلاغ اعصم میان صد کلاغ است.

ص: 251


1- . حیاة الحیوان 2 : 93- 95

وَ فِی رِوَایَةٍ: قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْغُرَابُ الْأَعْصَمُ قَالَ الَّذِی إِحْدَی رِجْلَیْهِ بَیْضَاءُ.

و قال فی الإحیاء الأعصم أبیض البطن و قیل أبیض الجناحین و قیل أبیض الرجلین.

و غراب اللیل قال الجاحظ هو غراب ترک أخلاق الغراب (1) و تشبه بأخلاق البوم فهو من طیر اللیل.

و قال أرسطاطالیس الغربان أربعة أجناس أسود حالک و أبلق و مطرف ببیاض لطیف الجرم یأکل الحب و أسود طاوسی براق الریش و رجلاه کلون المرجان یعرف بالزاغ.

قال صاحب المنطق الغراب من لئام الطیر و لیس من کرامها و لا من أحرارها و من شأنه أکل الجیف و القمامات و هو أما حالک السواد شدید الاحتراق و یکون مثله فی الناس الزنج فإنهم شرار الخلق ترکیبا و مزاجا و الغراب الأبقع أکثر معرفة منه (2)

و غراب البین الأبقع قال الجوهری و هو الذی فیه سواد و بیاض.

و قال صاحب المنطق الغربان من الأجناس التی أمر بقتلها فی الحل و الحرم من الفواسق اشتق لها ذلک الاسم (3) من اسم إبلیس لما یتعاطاه من الفساد الذی هو من شأن إبلیس و اشتق ذلک أیضا لکل شی ء اشتد أذاه و أصل الفسق الخروج عن الشی ء و فی الشرع الخروج عن الطاعة.

و قال الجاحظ غراب البین نوعان غراب (4) صغیر معروف باللؤم و الضعف و

ص: 252


1- 1. فی المصدر: اخلاق الغربان.
2- 2. فی المصدر: فالغراب الشدید السواد لیس له معرفة و لا کمال و الغراب الا بقع کثیر المعرفة و هو ألام من الأسود.
3- 3. أی اسم الفاسق.
4- 4. فی المصدر: احدهما غراب.

و در روایت دیگری گفته شد: یا رسول اللَّه، غراب اعصم چیست؟ فرمود: کلاغی که یک پایش سفید است.

در احیاء گفته است: کلاغ اعصم شکم سفید است و گفته شده است: دو بال سفید دارد. گفته شده است: دو پای سفید دارد.

جاحظ درباره کلاغ شب گفته است: کلاغی است که خوی کلاغ را رها کرده و خوی جغد را گرفته است و بنابراین از پرنده های شب محسوب می شود.

ارسطو گفته است: کلاغ چهار رسته است: سیاه تیره، سیاه و سفید، نوع دیگر که پرهایش سفید و تنش نازک است و دانه می خورد و سیاه طاووسی که پرهایش درخشان و پاهایش مانند مرجان بوده، معروف به زاغ است.

صاحب منطق گفته است: کلاغ از پرنده های پست بوده و جوان مرد و آزاده نیست. وی مردار و زباله می خورد. کلاغ یا سیاه تیره است و از شدت سیاهی مانند شیء سوخته شده بوده، مثلش مثل سیاه پوست زنگی در میان انسان ها است، چرا که آن ها از نظر شکل و مزاج بدترین آفریده ها یند و یا کلاغ خاکستری رنگ است که از آن با شناخت تر است و همان غراب البین (زاغ شوم) است. جوهری گفته است: غراب البین همان است که سیاه و سفید است.

صاحب منطق گفته است: کلاغ از جانورانی است که فرمان کشتن آن ها در حلّ و در حرم رسیده است؛ زیرا کلاغ ها از فاسقان هستند. نامش از نام ابلیس باز گرفته شده است، زیرا تباهی را که کار ابلیس است به بار می آورد. نام کلاغ نیز برای هر چیزی که آزارش زیاد باشد باز گرفته شده است. اصل فسق بیرون آمدن از چیزی است و در شرع بیرون آمدن از فرمان خدا است. جاحظ گفته است: غراب البین دو نوع است: یکی کوچک و معروف به پستی و ناتوانی،

ص: 252

أما الآخر فإنه ینزل فی دور الناس و یقع علی مواضع إقامتهم إذا ارتحلوا عنها و بانوا(1) فلما کان هذا الغراب لا یوجد إلا عند مباینتهم (2) عن منازلهم اشتقوا له هذا الاسم من البینونة.

و قال المقدسی هو غراب أسود ینوح نوح الحزین المصاب و ینعق ببین الخلان و الأحباب إذا رأی شملا مجتمعا أنذر بشتاته و إن شاهد ربعا عامرا بشر بخرابه و درس عرصاته یعرف النازل و الساکن بخراب الدور و المساکن و یحذر الآکل غصة المآکل و یبشر الراحل بقرب المراحل ینعق (3) بصوت فیه تحزین کما یصیح المعلن بالتأذین

وَ فِی سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ وَ النَّسَائِیِّ وَ ابْنِ مَاجَهْ (4): أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی الْمُصَلِّیَ عَنْ نَقْرَةِ الْغُرَابِ وَ افْتِرَاشِ السَّبُعِ (5).

یرید بنقرة الغراب تخفیف السجود و أنه لا یمکث فیها إلا قدر وضع الغراب منقاره فیما یرید أکله.

وَ رَوَی الدَّارَقُطْنِیُّ عَنِ ابْنِ أُمَامَةَ قَالَ: دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِخُفَّیْهِ لِیَلْبَسَهُمَا فَلَبِسَ أَحَدَهُمَا ثُمَّ جَاءَ غُرَابٌ فَاحْتَمَلَ الْآخَرَ وَ رَمَی بِهِ فَخَرَجَتْ مِنْهُ حَیَّةٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلَا یَلْبَسُ خُفَّیْهِ حَتَّی یَنْفُضَهُمَا(6).

و فی طبع الغراب کله الاستتار عند السفاد و هو یسفد مواجهة و لا یعود إلی الأنثی بعد ذلک لقلة وفائه و الأنثی تبیض أربع بیضات أو خمس و إذا

ص: 253


1- 1. فی المصدر: و بانوا منها.
2- 2. فی المصدر: إلا عند بینونتهم.
3- 3. فی المصدر:« ینغق» ثم قال: و نغق بالغین عند جمهور أهل اللغة و هو الذی قاله ابن قتیبة، و جعل غیره خطأ و نقل البطلیوسی عن صاحب المنطق انه قال: نعق الغراب و نغق قال: و بالغین المعجمة أحسن.
4- 4. فی المصدر: من حدیث عبد الرحمن بن شبل.
5- 5. زاد فی المصدر: و ان یوطن الرجل المکان کما یوطنه البعیر.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 119- 121.

دیگری در خانه های مردم است و در هنگامی که مردم کوچ می کنند و دور می شوند در اقامت گاه های آن ها فرود می آید. چون این کلاغ جز پس از جدایی مردم از منزلشان پیدا نمی شود، نام آن را غراب البین گذاشتند.

مقدسی گفته است: کلاغی سیاه است و مانند اندوه بارِ مصیبت زده ناله می کند. نسبت به دوری دوستان بانگ سر می دهد. اگر گروهی را گرد هم ببیند، هشدار جدایی داده و اگر کشتزار آبادی ببیند، هشدار ویرانی آن را می دهد. وی حیاط های خانه ها را بررسی کرده، به آنان که در آن ساکن هستند نسبت به ویرانی خانه ها و نشیمن گاه ها آگاهی می دهد. او خورنده را از گلوگیری بر حذر می دارد؛ کوچنده را از نزدیکی کوچ آگاه می سازد. او با بانگ غمناک مانند بانگ ندا دهنده مجالس ترحیم بانگ بر می آورد.

در سنن ابو داود و نسائی و ابن ماجه آمده است پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نمازخوان را از نوک زدن کلاغ و به زمین چسبیدن درنده بازداشت.

مقصود از نوک کلاغ، سبک سجده کردن است که در آن جز به اندازه نوک زدن کلاغ به چیزی که می خواهد بخورد باقی نماند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله کفش های خود را طلبید تا بپوشد. هنگامی که یکی را پوشید، کلاغی آمد و دیگری را برداشت و آن را پرتاب کرد و از آن ماری بیرون آمد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که به خدا و روز جزا ایمان دارد، کفش هایش را تا آن ها را نتکانده است، نپوشد.(1)

خوی تمام انواع کلاغ این است که هنگام جفت شدن با ماده اش پنهان می شود. او از رو به رو با ماده آمیزش می کند و دیگر به علت بی وفایی به او باز نمی گردد. ماده چهار تا پنج تخم می گذارد. هنگامی که

ص: 253


1- . حیاة الحیوان 2 : 119- 121

خرجت الفراخ من البیض طردتها لأنها تخرج قبیحة المنظر جدا إذ تکون صغار الأجرام عظام الرءوس و المناقیر جرد اللون (1)

متفاوتات الأعضاء فالأبوان ینکران الفراخ و یطیران لذلک و یترکانه (2)

فیجعل الله قوته فی الذباب و البعوض الکائن فی عشه إلی أن یقوی و ینبت ریشه فیعود إلیه أبواه و علی الأنثی الحضن (3) و الذکر أن یأتیها بالطعم و فی طبعه أنه لا یتعاطی الصید بل إن وجد جیفة أکلها و إلا مات جوعا أو یتقمقم کما یتقمقم صغار الطیر و فیه حذر شدید و تنافر و الغداف یقاتل البوم و یخطف بیضها و یأکله و من عجیب أمره أن الإنسان إذا أراد أن یأخذ فراخه تحتمل الأنثی (4) و الذکر فی أرجلهما حجارة و یتحلقان فی الجو و یطرحان الحجارة علیه یریدان بذلک دفعه و العرب تتشأم بالغراب و غراب البین الأبقع و هو الذی فیه سواد و بیاض و قال صاحب المجالسة سمی بذلک لأنه بان عن نوح علیه السلام لما وجهه لینظر إلی الماء فذهب و لم یرجع و لذلک تشأموا به و ذکر ابن قتیبة أنه سمی فاسقا لذلک أیضا(5). و یقال إذا صاح الغراب مرتین فهو شر و إذا صاح ثلاث مرات فهو خیر علی قدر عدد الحروف (6).

و کان ابن عباس إذا نعق الغراب یقول اللهم لا طیر إلا طیرک و لا خیر إلا خیرک و لا إله غیرک.

و یقال إن الغراب یبصر من تحت الأرض بقدرة منقاره و روی أن قابیل حمل أخاه و مشی به حتی أروح فلم یدر ما یصنع به فبعث الله غرابین قتل أحدهما الآخر

ص: 254


1- 1. فی المصدر: جرداء اللون.
2- 2. فی المصدر: فالابوان ینظران الفرخ کذلک فیترکانه.
3- 3. فی المصدر: ان یحضن.
4- 4. فی المصدر: یحمل الذکر و الأنثی.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 119 و 120.
6- 6. حیاة الحیوان: 121.

جوجه ها از تخم بیرون می آیند مادر آن ها را دور می کند، زیرا بسیار زشت هستند؛ تن ریز، سر و منقار بزرگ، رنگ صاف و اندام ناجور دارند. پدر و مادر از جوجه ها گریزان می شوند و به همین جهت پرواز کرده، آن ها را رها می کنند و خدا از مگس و پشه که در لانه آن ها است خوراک به آن ها می دهد تا نیرو بگیرند و پر در بیاورند و پدر و مادر بر سر آن ها بیایند. ماده روی تخم می خوابد و نر غذایش را می آورد.

از خوی او این است که شکار نمی کند. اگر مرداری بیابد می خورد وگرنه از گرسنگی می میرد یا مانند پرنده های ریز زباله می خورد. کلاغ زیاد پرهیز می کند. غدّاف با جغد می جنگد و تخمش را می رباید و می خورد. از کارهای شگفتش این است که هنگامی که انسانی بخواهد جوجه اش را بگیرد، ماده و نر هر دو با چنگال خود سنگ بر می گیرند و در فضا می چرخند و بر او سنگ می پرانند و می خواهند جلوی او را بگیرند.

عرب به کلاغ فال بد می زند. غراب البین سیاه و سفید است. صاحب مجالسه گفته است: این نامش برای آن است که نوح علیه السّلام او را روانه کرد تا از آب بررسی کند. وی رفت و برنگشت و از این روی او را شوم می شمارند. ابن قتیبه گفته است: برای همین هم او را فاسق نامیدند.(1)

گفته شده است: هنگامی که کلاغ دو بار به شماره حروف بانگ کند بد و اگر سه بار بانگ کند خوب است.(2)

شیوه ابن عباس این بود که هنگامی که کلاغ بانگ می کرد، می گفت: بار خدایا! جز فال بد از جانب تو فال بدی و جز خیر تو خیری نیست. معبودی جز تو نیست.

گفته شده است: کلاغ به اندازه نوکش زیر زمین را می بیند و روایت است که قابیل جنازه برادرش هابیل را برداشت و به راه افتاد تا اینکه بو گرفت و نمی دانست با او چه کند. خدا دو کلاغ فرستاد و یکی دیگری را کشت.

ص: 254


1- . حیاة الحیوان 2 : 119 - 120
2- . حیاة الحیوان 2: 121

ثم بحث فی الأرض بمنقاره و دفن أخاه فاقتدی به قابیل فلما رجع آدم من مکة قال أین هابیل قال لا أدری فقال اللهم العن أرضا شربت دمه فمن ذلک الوقت ما شربت الأرض دما(1).

قال مقاتل و کان قبل ذلک السباع و الطیور تستأنس بآدم فلما قتل قابیل هابیل هربت منه الطیر و الوحش و شاکت الأشجار و حمضت الفواکه و ملحت المیاه و اغبرت الأرض (2).

و یحرم أکل الغراب الأبقع الفاسق و أما الأسود الکبیر الجبلی (3)

فهو حرام أیضا علی الأصح و غراب الزرع حلال علی الأصح.

وَ فِی صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَمْسٌ مِنَ الدَّوَابِّ لَیْسَ عَلَی قَاتِلِهِنَّ جُنَاحٌ الْغُرَابُ وَ الْحِدَأَةُ وَ الْفَأْرَةُ وَ الْحَیَّةُ وَ الْکَلْبُ الْعَقُورُ.

وَ فِی سُنَنِ ابْنِ مَاجَهْ (4) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْحَیَّةُ فَاسِقَةٌ وَ الْفَأْرَةُ فَاسِقَةٌ وَ الْغُرَابُ فَاسِقٌ (5).

و قال الفأر بالهمز جمع فأرة و هی أصناف الجرذ و الفأر المعروفان و منها الیرابیع و الزباب و الخلد فالزباب صم و الخلد أعمی و الیربوع و فأرة البیش و فأرة الإبل و فأرة المسک و ذات النطاق فأما فأرة البیت فهی الفویسقة التی أمر النبی صلی الله علیه و آله بقتلها فی الحل و الحرم و إنما سمیت فواسق لخبثهن و قیل لخروجهن عن الحرمة فی الحل و الحرم أی لا حرمة لهن بحال و قیل سمیت بذلک لأنها عمدت إلی حبال سفینة نوح فقطعتها.

ص: 255


1- 1. راجع المصدر فان المصنّف ادخل بعض حدیث فی حدیث آخر فأورده بشکل حدیث واحد.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 122.
3- 3. فی المصدر: و هو الجبلی.
4- 4. فی المصدر: و فی سنن ابن ماجة و البیهقیّ عن عائشة انها قالت: قال.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 123 و 124.

سپس با منقارش زمین را کاوید و برادرش را زیر خاک کرد. قابیل از او پیروی کرد. هنگامی که آدم از مکه برگشت، گفت: هابیل کجا است؟ قابیل گفت: نمی دانم. آدم گفت: بار خدایا! زمینی را که خونش را نوشید لعنت کن. از آن هنگام دیگر زمین خون ننوشید.

مقاتل گفته است: پیش از کُشتن درنده و پرنده با انسان همدم بودند. هنگامی که قابیل هابیل را کُشت پرنده و درنده از او گریزان شدند و درخت ها خار برآوردند. در این هنگام میوه ها ترش، آب ها شور و زمین تیره شد.(1)

کلاغِ سیاه و سفید فاسق بوده، حرام است. کلاغ سیاه بزرگ کوهی هم بنا بر اصح حرام است و زاغچه بنا بر اصح حلال است. در صحیح بخاری آمده است پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: پنج جانورند که کُشنده آن ها گناهی ندارد: کلاغ، زغن، موش، مار و سگ هار.

در سنن ابن ماجه است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مار، موش و کلاغ فاسق هستند.(2)

دمیری گفته است: فأر (موش) جمع فأره است. موش چند دسته است. موش صحرایی معروف، موش دوپا، زباب، خلد. زباب موش کَر و خلد موش کور است. از انواع دیگر موش دوپا، موش بیش، موش شتر، موش مُشک و موش کمربنددار است. اما موش خانگی همان فویسقه (فاسق کوچک) است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمان کشتن او را در حلّ و حرم داده است. آن ها را فواسق می گویند به علت اینکه پلیدند. گفته شده است: چون در حل و حرم از احترام خارج شده اند، گفته شده است: چون خواستند ریسمان های کشتی نوح را ببرند، به آن ها فویسقه می گویند.

ص: 255


1- . حیاة الحیوان 2 : 122
2- . حیاة الحیوان 2 : 123 - 124

وَ رَوَی الطَّحَاوِیُّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ أَبِی نُعَیْمٍ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا سَعِیدٍ الْخُدْرِیَّ لِمَ سُمِّیَتِ الْفَأْرَةُ فُوَیْسَقَةً قَالَ اسْتَیْقَظَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ لَیْلَةٍ وَ قَدْ أَخَذَتْ فَأْرَةٌ فَتِیلَةَ السِّرَاجِ لِتُحْرِقَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَیْتَ فَقَامَ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا وَ قَتَلَهَا وَ أَحَلَّ قَتْلَهَا لِلْحَلَالِ وَ الْمُحْرِمِ.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاءَتْ فَأْرَةٌ فَأَخَذَتْ تَجُرُّ الْفَتِیلَةَ فَذَهَبَتِ الْجَارِیَةُ فَزَجَرَتْهَا(1) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله دَعِیهَا فَجَاءَتْ بِهَا فَأَلْقَتْهَا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْخُمْرَةِ الَّتِی کَانَ قَاعِداً عَلَیْهَا فَأَحْرَقَتْ مِنْهَا مَوْضِعَ دِرْهَمٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا نِمْتُمْ فَأَطْفِئُوا سُرُجَکُمْ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَدُلُّ مِثْلَ هَذِهِ عَلَی هَذَا فَتُحْرِقُکُمْ.

و الخمرة السجادة التی یصلی علیها المصلی سمیت بذلک لأنها تخمر الوجه أی تغطیه.

وَ فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ وَ غَیْرِهِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِإِطْفَاءِ النَّارِ عِنْدَ النَّوْمِ وَ عَلَّلَ ذَلِکَ بِأَنَّ الْفُوَیْسِقَةَ تُضْرِمُ عَلَی أَهْلِ الْبَیْتِ بَیْتَهُمْ نَاراً.

و الفأر نوعان جرذان و فئران و کلاهما له حاسة السمع و البصر و لیس فی الحیوانات أفسد من الفأر و لا أعظم أذی منه و من شأنه أنه یأتی القارورة الضیقة الرأس فیحتال حتی یدخل فیها ذنبه فکلما ابتل بالدهن أخرجه و امتصه حتی لا یدع فیها شیئا و لا یخفی ما بین الفأر و الهر من العداوة و السبب فی ذلک أن نوحا علیه السلام لما حمل فی السفینة من کل زوجین اثنین شکا أهل السفینة الفأرة و أنها تفسد طعامهم و متاعهم فأوحی الله إلی الأسد فعطس فخرجت الهرة منه فتخبأت الفأرة منها(2).

و الزباب جمع الزبابة بالفتح الفأرة البریة تسرق کل ما تحتاج إلیه و تستغنی (3)

ص: 256


1- 1. فی المصدر: تزجرها.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 138 و 139.
3- 3. فی المصدر: و ما تستغنی عنه.

یک شب پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیدار شد در حالی که موش فتیله چراغ را گرفته بود تا اتاق را بر سر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آتش بزند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله برخاست و او را کُشت و خونش را برای محلّ و محرم حلال کرد.

یک موش آمد و شروع به کشیدن فتیله کرد. کنیزکی آمد و او را راند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: او را رها کن. موش آن فتیله را برابر پیامبر آورد و روی سجاده (خمره) او که بر آن نشسته بود انداخت و به اندازه یک درهم از آن را سوزاند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که می خوابید چراغ هایتان را خاموش کنید که شیطان مانند این موش را به مانند این فتیله راهنمایی می کند و خانه شما را آتش می زند.

(خمره) سجاده ای را می گویند که نمازگزار بر روی آن نماز می خواند. به این نام نامیده شده است چون صورت را خمر می کند یعنی می پوشاند.

در صحیح مسلم است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمان داد هنگام خواب آتش را خاموش کنند. برای اینکه فویسقه خانه را بر اهل خانه آتش می زند.

موش دو نوع است: موش صحرایی و موش معمولی. هر دو حس شنوایی و بینایی دارند. در جانوران تباه کن تر و آزاردهنده تر از موش نیست. از جمله کارش این است که بر سر شیشه تنگ دهانه می آید و چاره می جوید تا دُمش را در آن فرو ببرد و هنگامی که به روغن آلوده شود، بیرون آورده، می لیسد تا آن را تهی کند. دشمنی موش و گربه پنهان نیست و سببش این است که هنگامی که نوح علیه السّلام از هر جانوری دو تا در کشتی جا داد اهل کشتی از موش شکوه کردند که خوراک و کالایشان را تباه می کند. خدا به شیر وحی کرد تا عطسه بزند. گربه ای از او بیرون آمد و موش از ترس او پنهان شد.(1)

زباب جمع زبابه موش بیابانی است که هر چه را به آن نیاز داشته باشد یا از آن بی نیاز باشد می دزدد.

ص: 256


1- . حیاة الحیوان 2 : 138 - 139

عنه و قیل هی فأرة عمیاء صماء و یشبه بها الرجل الجاهل (1).

و الخلد بالضم و قد یفتح و یکسر هی دویبة عمیاء صماء لا تعرف ما بین یدیها إلا بالشم و قیل فأر أعمی لا یدرک إلا بالشم (2) و قال أرسطو(3)

کل حیوان له عینان إلا الخلد و إنما خلق کذلک لأنها ترابی جعل الله له الأرض کالماء للسمک و غذاؤه من بطنها و لیس له فی ظاهرها قوة و لا نشاط و لما لم یکن له بصر عوضه الله تعالی حدة السمع فتدرک الوطء الخفی من مسافة بعیدة فإذا أحس بذلک یختفی فی الأرض (4) و قیل إن سمعه مقدار بصر غیره (5).

و الیربوع حیوان طویل الیدین جدا(6) و له ذنب کذنب الجرذ یرفعه صعدا لونه کلون الغزال و هو یسکن بطن الأرض لتقوم رطوبتها له مقام الماء و هو یؤثر النسیم و یکره البخار أبدا یتخذ حجرة فی نشز من الأرض ثم یحفر بیته فی مهب الریاح الأربع و یتخذ فیه کوی و یسمی النافقاء و القاصعاء و الراهطاء فإذا طلب من إحدی هذه الکوی نافق أی خرج من النافقاء و إن طلب من النافقاء خرج من القاصعاء.

و ظاهر بیته تراب و باطنه حفر و کذلک المنافق ظاهره إیمان و باطنه کفر و به سمی المنافق قال القزوینی هو من نوع الفأر و هو من الحیوان الذی له رئیس مطاع

ص: 257


1- 1. حیاة الحیوان 2: 3.
2- 2. زاد فی المصدر: فتخرج من جحرها و هی تعلم ان لا سمع لها و لا بصر فتفتح فاها و تقف عند جحرها فیأتی الذباب فیقع علی شدقها و یمر بین لحییها فتدخله جوفها بنفسها فهی تتعرض لذلک فی الساعات التی یکون فیها الذباب أکثر.
3- 3. فی المصدر: فی کتاب النعوت.
4- 4. فی المصدر: جعل یحفر فی الأرض.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 215.
6- 6. فی المصدر: طویل الرجلین قصیر الیدین جدا.

گفته شده است: موشی کور و کر است و مرد نادان را به آن تشبیه می کنند(1).

خُلد که گاهی خَلد و خِلد هم گفته می شود، جانوری کوچک، کور و کر است. آنچه رو به رویش باشد جز با بوییدن نمی فهمد. گفته شده است: موش کوری است که جز با بوییدن نمی فهمد. ارسطو گفته است: هر جانوری غیر از موش کور دو چشم دارد. همانا چنین آفریده شده است، چون خاک نشین است و خدا خاک را برایش مانند آب برای ماهی ساخته است. غذایش از درون زمین است و در بیرون زمین نیرو و نشاطی ندارد. چون چشم ندارد خدای تعالی گوش تیزی به او داده که گام زدن آهسته را از راه دور می فهمد و خود را در زمین پنهان می کند. گفته شده است: تیزی گوشش به مقدار بینایی دیگران است.(2)

موش دوپا جانوری است که دو دست بسیار دراز و دُمی مانند موش صحرایی دارد که آن را به بالا می آورد. رنگ آن مانند رنگ آهو است. در ژرفای زمین لانه می کند تا رطوبتش برای او نقش آب را ایفا کند. وی از نسیم خوشش می آید و از بخار بدش می آید. سوراخش را در برآمدگی زمین می سازد و لانه اش را در برابر وزش بادهای چهارگانه حفر می کند. وی در لانه اش روزنه هایی به نام های نافقاء و قاصعاء و راهطاء می سازد. هنگامی که از یکی روزنه ها تعقیب شود، از نافقاء بیرون می رود و اگر از آن دنبال شود از قاصعاء می گریزد.

بیرون لانه هایش خاک و درونش گودال است. منافق هم چنین است. بیرونش ایمان و درونش کفر است. از این رو منافق نام گرفته است. قزوینی گفته است: نوعی موش است و از جانورانی است که رئیس مُطاعی دارند

ص: 257


1- . حیاة الحیوان 1 : 417
2- . حیاة الحیوان 1 : 215

ینقاد إلیه و إذا کان فیها یکون من بینها فی مکان مشرف أو علی صخرة ینظر إلی الطریق من کل ناحیة فإن رأی ما یخافه ضرب بأسنانه (1)

و صوت فإذا سمعته انصرفت إلی حجرتها فإن قصر الرئیس حتی أدرکهم أحد و صاد منهم شیئا اجتمعوا علی الرئیس فقتلوه و ولوا غیره (2)

و إذا خرجت لطلب المعاش خرج الرئیس أولا یشرف (3)

فإن لم یر شیئا یخافه مر إلیها یصوت و یضرب بأسنانه فتخرج والیا(4).

و روی الزمخشری عن سفیان بن عیینة أنه قال لیس من الحیوان شی ء یخبأ قوته إلا الإنسان و النمل و الفأر و العقعق.

و العقعق طائر علی قدر الحمامة و علی شکل الغراب و جناحاه أکبر من جناحی الحمامة و هو ذو لونین أبیض و أسود طویل الذنب و یقال له القعقع أیضا و هو لا یأوی تحت السقف و لا یستظل به بل یهیئ و کره فی المواضع المشرفة و فی طبعه الزنا و الخیانة و یوصف بالسرقة و الخبث و العرب تضرب به المثل فی جمیع ذلک (5).

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فُقِدَتْ أُمَّةٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا یُدْرَی مَا فَعَلَتْ وَ لَا أَرَاهَا إِلَّا الْفَأْرَ أَ لَا تَرَاهَا إِذَا وُضِعَ لَهَا أَلْبَانُ الْإِبِلِ لَمْ تَشْرَبْهُ وَ إِذَا وُضِعَ لَهَا أَلْبَانُ الشَّاةِ شَرِبَتْهُ.

قال النووی و غیره و معنی هذا أن لحوم الإبل و ألبانها حرمت علی بنی إسرائیل دون لحوم الغنم و ألبانها فدل علی أن امتناع الفأرة من لبن الإبل دون لبن الغنم علی أنها مسخ من بنی إسرائیل.

و أما فأرة البیش بالکسر و هو السم فدویبة تشبه الفأر و لیست بفأرة و لکن هکذا تسمی و تکون فی الریاض و الغیاض و هی تتخللها طلبا لمنابت السموم لتأکلها و لا

ص: 258


1- 1. فی المصدر: فان رأی ما یخافه علیها صر بأسنانه.
2- 2. فی المصدر: حتی أدرکها أحد و صاد منها شیئا اجتمعت علی الرئیس فقتلته و ولت غیره و هی إذا.
3- 3. فی المصدر:« یتشوف» أی نظر و أشرف.
4- 4. فی المصدر:« یخافه صر باسنانه و صوت إلیها فتخرج» راجع حیاة الحیوان 2: 295.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 102.

و فرمانش را می بَرند و هنگامی که با آن ها در جای بلندی یا بر سر سنگی بایستد، از هر سو راه را می پاید و اگر چیز ترسناکی دید، دندان ها را به هم می زند و سوت می کشد و هنگامی که موش ها آن را می شنوند، به لانه خود بر می گردند. اگر رئیس غفلت کند تا جایی که یکی از آن ها شکار شود، گرد آمده، او را می کُشند و دیگری را به جای او بر می گزینند. هنگامی که به دنبال غذا می گردند، رئیس دیده بانی می کند و اگر چیز ترسناکی نبیند به سمت آن ها رفته سوت می زند و دندان هایش را به هم می زند و در نتیجه آن ها یکی پس از دیگری بیرون می آیند.

زمخشری از سفیان بن عُیَینه آورده: در جانداران چیزی که خوراک انبار کند جز انسان، مورچه، موش و کلاغ زاغی (عقعق) نیست.

عقعق پرنده ای به اندازه کبوتر و به شکل کلاغ است و بال هایش از بال های کبوتر بزرگ ترند. عقعق دو رنگ دارد: سفید و سیاه دم دراز که به او قعقع نیز می گویند. او زیر سقف آشیانه نمی کند و در سایه آن نمی ماند. بلکه آشیانه بر جاهای بلند می سازد. وی خوی زنا و خیانت دارد و به دزدی و پلیدی وصف می شود. عرب ها در همه این ها به آن مثل می زنند.(1)

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: امتی از بنی اسرائیل گم شدند که معلوم نیست چه بر سر آن ها آمد. جز موش کسی آن ها را نمی بیند و نمی شناسد. آیا نمی بینی که برای او شیرهای شتر را که قرار داده می شود، نمی نوشد و شیر گوسفند را که قرار داده می شود، می نوشد.

نووی و غیر او گفته اند: یعنی گوشت و شیر شتر بر بنی اسرائیل حرام است نه گوشت و شیر گوسفند. این که موش از گوشت شتر و شیرش نمی خورد دلیل بر این است که وی از بنی اسرائیل مسخ شده است.

اما موش بِیش، که بیش به معنی زهر است جانور کوچکی مانند موش است و موش نیست؛ ولی این نام را دارد. در باغ ها و بیشه ها بوده، به دنبال گیاهان زهردار می گردد تا آن ها را بخورد. این سم ها زیانی برای وی ندارند.

ص: 258


1- . حیاة الحیوان 2 : 102

تضرها و کثیرا ما تطلب البیش.

و أما ذات النطاق فهی فأرة منقطة ببیاض و أعلاها أسود شبهوها بالمرأة ذات النطاق و هی التی تلبس قمیصتین ملونین و تشد وسطها ثم ترسل الأعلی علی الأسفل قاله القزوینی أیضا.

و أما فأرة المسک مهموزة کفأرة الحیوان قال و یجوز ترک الهمزة کما فی نظائره و قال الجوهری و ابن مکی لیست مهموزة و هو شذوذ منهما قال الجاحظ فأرة المسک نوعان الأول منهما دویبة تکون فی بلاد التبت تصاد لنوافجها و سررها فإذا صیدت شدت بعصائب و هی متدلیة(1) فیجتمع فیها دمها فإذا أحکم ذلک ذبحت (2) و ما أکثر من یأکلها عندنا فهی غیر مهموزة لأنها من فار یفور و هی النافجة کذا قاله القزوینی و فی التحریر فارة المسک.

و الثانی جرذان سود تکون فی البیوت لیس عندها إلا تلک الرائحة اللازمة و رائحته کرائحة المسک إلا أنه لا یوجد منه المسک و أما فأرة الإبل فقال فی الصحاح هی أن یفوح منها رائحة طیبة إذا رعت العشب و زهرة ثم شربت و صدرت عن الماء ففاحت (3)

منها رائحة طیبة و یقال لتلک الرائحة فأرة الإبل و یحرم أکل جمیع الفأر إلا الیربوع و یکره أکل سؤر الفأر(4).

«8»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ قَالَ إِلْهَامٌ (5).

ص: 259


1- 1. فی المصدر: و تبقی متدلیة.
2- 2. زاد فی المصدر: فاذا ماتت فورت السرة التی عصبت ثمّ تدفن فی الشعیر حینا حتّی یستحیل ذلک الدم المختنق هناک الجامد بعد موتها مسکا ذکیا بعد ما لا یرام نتینا.
3- 3. فی المصدر: عن الماء ندیت جلودها ففاحت.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 139 و 140.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 263.

او بسیار به دنبال سم است.

موش ذات النطاق (کمربنددار) موشی است که خال های سفید دارد و بالا تنه اش سیاه است. آن را به زنی ماننده کرده اند که روی دو پیراهن رنگین کمربند بسته و بالایی را روی زیری افکنده است. قزوینی نیز چنین گفته است .

اما فأره مشک، می توان آن را به مانند ترتیب معمول در سایر همزه های ساکنه ما قبل مفتوح فاره مشک تلفظ کرد. جوهری و ابن مکی گفته اند فاره است و این مطلبِ خلاف قاعده ای از جانب آنان است.

جاحظ گفته است فاره مشک دو نوع است: یکی جانور کوچکی در بلاد تبّت است که برای نافه و نافش شکار می شود. هنگامی که شکارش می کنند، وی را به آویزان به بندهایی می بندند تا خونش در ناف جمع شود و هنگامی که بند محکم شد، سرش را می بُرند و چه بسیار کسانی نزد ما آن را می خورند.

دوم موش های سیاه خانگی هستند که بوی پیوسته ای دارند که بوی مُشک است ولی مُشک ندارند.

اما فاره شتر را در صحاح گفته است: مراد از آن، آن است که موش در هنگامی که گیاه و شکوفه آن را می چرد و بر سر آب می رود و از آن بیرون می آید، بوی خوشی می دهد؛ آن بو را فاره شتر می گویند. خوردن هر نوع موش جز موش دوپا حرام است و خوردن لب زده موش مکروه است(1).

روایت8.

تفسیر عیاشی: محمّد بن یوسف از پدرش نقل کرده که گفت: از امام باقر علیه السّلام درباره قول خدا: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ.» {و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد.} پرسیدم. فرمود: مقصود الهام است.(2)

ص: 259


1- . حیاة الحیوان 2 : 139 -140
2- . تفسیر عیاشی 2 : 263
«9»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّاسَ أَصَابَهُمْ قَحْطٌ شَدِیدٌ عَلَی عَهْدِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَیْهِ وَ طَلَبُوا إِلَیْهِ أَنْ یَسْتَسْقِیَ لَهُمْ قَالَ فَقَالَ لَهُمْ إِذَا صَلَّیْتُ الْغَدَاةَ مَضَیْتُ فَلَمَّا صَلَّی الْغَدَاةَ مَضَی وَ مَضَوْا فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ إِذَا هُوَ بِنَمْلَةٍ رَافِعَةٍ یَدَهَا إِلَی السَّمَاءِ وَاضِعَةٍ قَدَمَیْهَا عَلَی الْأَرْضِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ وَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ رِزْقِکَ فَلَا تُهْلِکْنَا بِذُنُوبِ بَنِی آدَمَ قَالَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام ارْجِعُوا فَقَدْ سُقِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ فَسُقُوا فِی ذَلِکَ الْعَامِ وَ لَمْ یُسْقَوْا مِثْلَهُ قَطُّ(1).

«10»

الْخَرَائِجُ، عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ عُصْفُوراً وَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ جَعَلَ یَصِیحُ وَ یَضْطَرِبُ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لَا قَالَ قَالَ لِی إِنَّ حَیَّةً تُرِیدُ أَنْ تَأْکُلَ فِرَاخِی فِی الْبَیْتِ فَقُمْ وَ خُذْ تِلْکَ النِّسْعَةَ(2) وَ ادْخُلِ الْبَیْتَ وَ اقْتُلِ الْحَیَّةَ فَقُمْتُ وَ أَخَذْتُ النِّسْعَةَ وَ دَخَلْتُ الْبَیْتَ وَ إِذَا حَیَّةٌ تَجُولُ فِی الْبَیْتِ فَقَتَلْتُهَا(3).

«11»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَلَبِیِّ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَتْلِ الْحَیَّاتِ قَالَ اقْتُلْ کُلَّ شَیْ ءٍ تَجِدُهُ فِی الْبَرِّیَّةِ إِلَّا الْجَانَّ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ عَوَامِرِ الْبُیُوتِ قَالَ لَا تَدَعْهُنَّ مَخَافَةَ تَبِعَاتِهِنَّ فَإِنَّ الْیَهُودَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ مَنْ قَتَلَ عَامِرَ بَیْتٍ أَصَابَهُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ تَرَکَهُنَّ مَخَافَةَ تَبِعَاتِهِنَّ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنَّمَا تَتْرُکُهَا لِأَنَّهَا لَا تُرِیدُکَ وَ قَالَ رُبَّمَا قَتَلَهُنَّ فِی بُیُوتِهِنَ (4).

بیان

قال الدمیری الجان حیة بیضاء(5) و قیل الحیة الصغیرة و قال الجوهری حیة بیضاء.

و قال الفیروزآبادی حیة أکحل العین لا تؤذی کثیرة فی البیوت.

ص: 260


1- 1. روضة الکافی: 246 فیه: ما لم یسقوا مثله قط.
2- 2. النسع: سیر او حبل عریض تشد به الرحال، و القطعة منه، النسعة.
3- 3. الخرائج.
4- 4. من لا یحضره الفقیه 3: 221 فیه: لا تدعوهن.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 133.

روایت9.

کافی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: در زمان سلیمان بن داود علیه السّلام مردم به قحطی سختی دچار شدند. آن ها به او شکایت کردند و از او خواستند که برایشان باران بخواهد. وی به آن ها گفت: نماز صبح را که خواندم می روم. هنگامی که نماز صبح را خواند وی و مردم رفتند. هنگامی که میان راه بودند ناگهان مورچه ای را دیدند که دو دستش را به آسمان برآورده و دو پا را بر زمین نهاده و می گوید: بار خدایا ما از آفریده های توییم و بی نیاز از روزی تو نیستیم. ما را به گناه انسان ها نابود نکن. فرمود: سلیمان گفت: برگردید که به واسطه غیر خودتان سیراب شدید. بارانی در آن سال بر آن ها بارید که مانندش را ندیده بودند(1).

روایت10.

خرائج و جرائح: سلیمان جعفری می گوید: گنجشکی در برابر امام رضا علیه السّلام افتاد و شروع به شیون کرد و پریشان بود. حضرت فرمود: می دانی چه می گوید؟ گفتم: نه. حضرت به من فرمود: می گوید: ماری می خواهد بچه هایم را در خانه بخورد. برخیز و این تسمه را بگیر و در خانه برو و مار را بکُش. برخاستم؛ تسمه را گرفتم و به خانه داخل شدم. ناگهان ماری در آن می چرخید. پس او را کُشتم(2).

روایت11.

من لا یحضره الفقیه: حلبی از امام صادق علیه السّلام درباره کُشتن مارها پرسید. حضرت فرمود: به جز جانّ (مار سفید)، هر چه در بیابان یافتی بکش. حضرت از کشتن مارهای خانگی نهی فرمود و فرمود: آن ها را از ترس نتیجه کشتنشان وامگذار، زیرا یهود در زمان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله گفتند: هر که مار خانگی را بکُشد، چنین و چنان می شود. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که آن ها را از ترس نتیجه کُشتنشان واگذارد از من نیست. همانا آن ها را رها می کنی چون زیانی به تو نمی رسانند. حضرت فرمود: چه بسا کُشته شدنشان در خانه هایشان باشد.(3)

توضیح

دمیری گفته است: (جانّ) مار سفید است و گفته شده است: مار ریز است. جوهری گفته است: (جان) مار سفید است. فیروزآبادی گفته است: ماری سیاه چشم و بی آزار است و در خانه ها بسیار وجود دارد.(4)

ص: 260


1- . کافی: 246
2- . خرائج و جرائح
3- . من لا یحضره الفقیه 3 : 221
4- . حیاة الحیوان 1 : 133

و فی النهایة فی حدیث قتل الحیات إن لهذه البیوت عوامر فإذا رأیتم منها شیئا فحرجوا علیها(1) ثلاثا العوامر الحیات التی تکون فی البیوت واحدها عامر و عامرة قیل سمیت عوامر لطول أعمارها(2).

«12»

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی السَّمَّانِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُؤْکَلَ مَا تَحْمِلُهُ النَّمْلَةُ بِفِیهَا وَ قَوَائِمِهَا(3).

بیان

النهی علی المشهور محمول علی الکراهة.

قال الدمیری یکره أکل ما حملت النملة بفیها و قوائمها لما روی الحافظ أبو نعیم فی الطب النبوی عن صالح بن خوات بن جبیر عن أبیه عن جده أن رسول الله صلی الله علیه و آله نهی عن أن یؤکل ما حملته النمل بفیها و قوائمها(4).

«13»

الْبَصَائِرُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مُتَوَجِّهِینَ إِلَی مَکَّةَ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِسَرِفٍ اسْتَقْبَلَهُ غُرَابٌ یَنْعِقُ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ مُتْ جُوعاً مَا تَعْلَمُ شَیْئاً إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّا أَعْلَمُ بِاللَّهِ مِنْکَ فَقُلْنَا هَلْ کَانَ فِی وَجْهِهِ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ سَقَطَتْ نَاقَةٌ بِعَرَفَاتٍ (5).

دلائل الطبری، عن علی بن هبة الله عن الصدوق عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن البرقی عن النضر: مثله (6).

ص: 261


1- 1. حرج علیه: قال له: انت فی حرج أی ضیق، و قال المصنّف ای تعزم علیها و تقسم علیها بان لا تضر و لا تظهر.
2- 2. النهایة 3: 144.
3- 3. تهذیب الأحکام.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 267.
5- 5. بصائر الدرجات: 345 ط تبریز.
6- 6. دلائل الإمامة: 135.

در نهایه گفته است: در حدیث کشتن مارها است که: {این خانه ها عوامری (مارهای خانگی) دارند. وقتی که یکی از آن ها را دیدید به آن ها سه بار اخطار کنید.} عوامر مارهای خانگی هستند و مفرد آن را عامر و عامره می گویند. گفته شده است: مارهای خانگی به این جهت به این نام نامیده شده اند که عمر دراز دارند.(1)

روایت12.

تهذیب الأحکام: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از این که آنچه را مورچه با دهان و دست و پایش بیاورد بخورند، نهی کرده است.(2)

توضیح

نهی بنا بر مشهور حمل بر کراهت شده است. دمیری گفته است: خوردن آن مکروه است، زیرا در الطب النبوی آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن نهی کرده است.(3)

روایت13.

بصائر الدرجات: عبد اللَّه بن فرقد می گوید: با امام صادق علیه السّلام به مکه می رفتیم. هنگامی که در سرف بودیم کلاغی برابر آن حضرت آمد و به روی وی بانگ زد. حضرت فرمود: از گرسنگی بمیر. تو چیزی نمی دانی جز اینکه ما آن را می دانیم؛ جز اینکه ما به خدا از تو داناتریم. گفتیم: در جهت رفتن او چیزی بود؟ فرمود: آری، شتری در عرفات هلاک شده است.(4)

ص: 261


1- . نهایه 3 : 144
2- . تهذیب الأحکام
3- . حیاة الحیوان 2 : 267
4- . بصائر الدرجات: 345 ، دلائل الامامه: 135
بیان

لعله کان متوجها إلی عرفات لأکل الناقة المیتة و کان جائعا و لم یکن علمه من جهة المشاهدة بل بما أعطاه الله من العلم بجهة رزقه أو ببعض الوقائع کما هو المشهور فی الغراب.

«14»

الْمَکَارِمُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: تَعَلَّمُوا مِنَ الْغُرَابِ ثَلَاثَ خِصَالٍ اسْتِتَارَهُ بِالسِّفَادِ وَ بُکُورَهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ حَذَرَهُ (1).

«15»

الْخِصَالُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ أَبِی لَیْلَی: أَنَّ مَلِکَ الرُّومِ سَأَلَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنْ سَبْعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ تَخْرُجْ مِنْ رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ حَیَّةُ الْجَنَّةِ وَ الْغُرَابُ الَّذِی بَعَثَهُ اللَّهُ یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ وَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ (2).

«16»

الْفَقِیهُ،: رُوِیَ مَنْ قَتَلَ وَزَغاً فَعَلَیْهِ الْغُسْلُ وَ قَالَ بَعْضُ مَشَایِخِنَا إِنَّ الْعِلَّةَ فِی ذَلِکَ أَنَّهُ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ فَیَغْتَسِلُ مِنْهَا(3).

«17»

حَیَاةُ الْحَیَوَانِ، فِی الْحَدِیثِ الصَّحِیحِ مِنْ رِوَایَةِ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ وَزَغَةً مِنْ أَوَّلِ ضَرْبَةٍ فَلَهُ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الْحَسَنَةِ وَ مَنْ قَتَلَهَا فِی الضَّرْبَةِ الثَّانِیَةِ فَلَهُ کَذَا وَ کَذَا حَسَنَةً دُونَ الْأُولَی (4)

وَ فِیهِ أَیْضاً أَنَّ مَنْ قَتَلَهَا فِی الْأُولَی فَلَهُ مِائَةُ حَسَنَةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ دُونَ ذَلِکَ وَ فِی الثَّالِثَةِ دُونَ ذَلِکَ.

وَ رَوَی الطَّبَرَانِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: اقْتُلُوا الْوَزَغَ وَ لَوْ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ.

وَ فِی حَدِیثِ عَائِشَةَ: أَنَّهُ کَانَ فِی بَیْتِهَا رُمْحٌ مَوْضُوعٌ فَقِیلَ لَهَا مَا تَصْنَعِینَ بِهَا فَقَالَتْ نَقْتُلُ بِهِ الْوَزَغَ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنَا أَنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أُلْقِیَ فِی النَّارِ

ص: 262


1- 1. مکارم الأخلاق: 154.
2- 2. الخصال ج 2 ص 8.
3- 3. من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 44.
4- 4. فی المصدر زاد: و من قتلها فی الثالثة فله کذا و کذا حسنة دون الثانیة.

شاید آن کلاغ برای خوردن شتر مرده، به عرفات می رفته است و کلاغ گرسنه بوده است و علم او از راه دیدن نبوده بلکه از باب اعطا شدن علمِ مکان روزی از جانب خدای متعال بوده است، یا اینکه علم کلاغ از این باب است که برخی پیش آمدها را می داند، چنانچه درباره کلاغ شهرت دارد.

روایت14.

مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السّلام فرمود: سه خصلت را از کلاغ بیاموزید: نهان کردن آمیزش، بامداد به دنبال روزی رفتن و بر حذر داشتن دیگران.(1)

روایت15.

خصال: پادشاه روم از امام مجتبی علیه السّلام درباره هفت چیز که خداوند عزّ و جلّ آفریده و از رحم بیرون نیامدند، پرسید. حضرت فرمود: آدم، حوّاء، قوچ ابراهیم، ناقه صالح، مار بهشت، کلاغی که خدا فرستاد و زمین را کاوید و ابلیس لعین.(2)

روایت16.

من لا یحضره الفقیه: روایت شده: هر کس وزغ یا چلپاسه را بکشد باید غسل کند. و بعضی استادان ما گفته اند: سبب این غسل آن است که از گناهان پاک شده، لذا غسل می کند.(3)

روایت17.

حیاة الحیوان: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که وزغی را با یک ضربه بکشد چنین و چنان حسنه دارد و اگر با دو ضربه بکشد چنین و چنان حسنه دارد؛ کمتر از نخستین. نیز از او در همین باره است که هر که در ضربه نخست او را بکشد صد حسنه دارد و در ضربه دوم کمتر و در ضربه سوّم کمتر از آن. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وزغ را بکُشید گرچه درون خانه کعبه باشد.

عایشه در خانه اش نیزه ای گذاشته بود. به او گفته شد: با آن چه می کنی؟ گفت: با آن وزغ می کُشیم. زیرا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به ما خبر داد: ابراهیم علیه السّلام را در آتش افکندند

ص: 262


1- . مکارم الاخلاق: 154
2- . خصال 2 : 8
3- . من لا یحضره الفقیه 1 : 44

وَ لَمْ تَکُنْ فِی الْأَرْضِ دَابَّةٌ إِلَّا أَطْفَأَتْ عَنْهُ النَّارَ غَیْرَ الْوَزَغِ (1) فَإِنَّهُ کَانَ یَنْفُخُ عَلَیْهِ (2) فَأَمَرَ علیه السلام بِقَتْلِ الْوَزَغِ.

و کذلک رواه أحمد فی مسنده.

وَ فِی تَارِیخِ ابْنِ النَّجَّارِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَنْ قَتَلَ وَزَغَةً مَحَا اللَّهُ عَنْهُ سَبْعَةَ خَطِیئَاتٍ.

وَ فِی الْکَامِلِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ وَزَغَةً فَکَأَنَّمَا قَتَلَ شَیْطَاناً.

ثم قال و أما تقیید الحسنات فی الضربة الأولی بمائة و فی الثانیة بسبعین کما هو فی بعض الروایات فجوابه أنه کقوله فی صلاة الجماعة بسبع و عشرین و بخمس و عشرین إن مفهوم العدد لا یعمل به فذکر السبعین لا یمنع المائة فلا تعارض بینهما أو لعله أخبرنا بالسبعین ثم تصدق الله بالزیادة(3) فأعلم به صلی الله علیه و آله حین أوحی إلیه بعد ذلک أو أنه یختلف باختلاف قاتلی الوزغ بحسب نیاتهم و إخلاصهم و کمال أحوالهم و نقصها فتکون المائة للکامل (4) منهم و السبعون لغیره و قال یحیی بن یعمر سبب کثرة الحسنات فی المبادرة أن تکرر الضرب فی قتلها یدل علی عدم الاهتمام بأمر صاحب الشرع إذ لو قوی عزمه و اشتدت حمیته لقتلها فی المرة الأولی لأنه حیوان لطیف لا یحتاج إلی کثرة مئونة فی الضرب فحیث لم یقتلها فی المرة الأولی دلت علی ضعف عزمه و لذلک نقص أجره عن المائة إلی السبعین و علل عز الدین بن عبد السلام کثرة الحسنات فی الأولی بأنه إحسان فی

ص: 263


1- 1. یأتی من الخصال ان هوام الأرض استأذن اللّه ان تصب علیه الماء فلم یأذن اللّه عزّ و جلّ بشی ء منها الا للضفدع.
2- 2. فی المصدر: ینفخ علیه النار.
3- 3. فی المصدر: بالزیادة علینا.
4- 4. فی المصدر: للاکمل منهم.

و در زمین جانوری نبود جز آنکه آتش را بر او خاموش کرد به جز وزغ که در آن می دمید. پس آن حضرت صلی اللَّه علیه و آله به کشتن وزغ فرمان داد.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می فرمود: هر که وزغی را بکُشد، خدا از او هفت گناه را محو کند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که وزغی را بکشد گویا شیطانی را کشته است.

سپس گفته است: این که در روایت نخست صد حسنه گفته است و در دوّم هفتاد چنانچه در برخی روایات است، جوابش این است که مانند فرموده او در نماز جماعت است که گاهی آن را برابر بیست و هفت و گاهی برابر بیست و پنج نماز دانسته است. زیرا مفهوم عدد حجت نیست و بیان هفتاد با بیان صد مخالفتی ندارد یا شاید پیامبر ابتدا هفتاد ثواب را ذکر کرده و بعد خداوند فزونی را بخشش کرده است و حضرت پس از وحی شدن صد ثواب آن را اعلام نموده است، یا این که ثواب به اختلاف نیت و اخلاص کشنده ها تفاوت می کند و طبق کمال و نقص احوالشان است و صد برای کامل و هفتاد برای دیگران است. یحیی بن یعمر گفته است: فزونی حسنه در نخست برای این است که تکرار زدن در کشتن آن دلیل بی اهتمامی به امر صاحب شرع است، زیرا اگر اهتمام ورزد، در بار نخست او را می کُشد، چون جانوری لطیف است و نیازی به بسیار زدن ندارد. اینکه در بار نخست او را نکشته، دلیل سستی عزم او است و از این رو مزدش از صد به هفتاد کم گشته است. عز الدین بن عبد السلام گفته است: فزونی حسنات در بار نخست برای

ص: 263

القتل فدخل فی قوله صلی الله علیه و آله إذا قتلتم فأحسنوا القتلة و لأنه (1) مبادرة إلی الخیر فیدخل تحت قوله تعالی فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ (2) و قال و علی کل المعنیین (3) فالحیة و العقرب أولی بذلک لعظم مفسدتهما(4).

«18»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَتْلِ النَّمْلَةِ قَالَ لَا تَقْتُلْهَا إِلَّا أَنْ تُؤْذِیَکَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَتْلِ الْهُدْهُدِ أَ یَصْلُحُ قَالَ لَا تُؤْذِیهِ وَ لَا تَقْتُلُهُ وَ لَا تَذْبَحُهُ فَنِعْمَ الطَّیْرُ هُوَ(5).

«19»

الْعُیُونُ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدِینِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ خَمْسَةٍ الصُّرَدِ وَ الصُّوَّامِ وَ الْهُدْهُدِ وَ النَّحْلَةِ وَ النَّمْلَةِ وَ الضِّفْدِعِ وَ أَمَرَ بِقَتْلِ خَمْسَةٍ الْغُرَابِ وَ الْحِدَأَةِ وَ الْحَیَّةِ وَ الْعَقْرَبِ وَ الْکَلْبِ الْعَقُورِ.

قال الصدوق هذا أمر إطلاق و رخصة لا أمر وجوب و فرض (6).

بیان

یدل علی اتحاد الصرد و الصوام کما یظهر من کلام الدمیری و أکثر اللغویین لکن الفقهاء عدوهما اثنین قال فی القاموس الصرد بضم الصاد و فتح الراء طائر ضخم الرأس یصطاد العصافیر و هو أول طائر صام لله تعالی و الجمع صردان.

و قال فی النهایة فیه أنه نهی المحرم عن قتل الصرد و هو طائر ضخم الرأس

ص: 264


1- 1. فی المصدر: أو أنه.
2- 2. المائدة: 48.
3- 3. فی المصدر: و علی کلا المعنیین.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 288.
5- 5. قرب الإسناد: 121 فیه: عبد اللّه بن الحسن عن جده علیّ بن جعفر.
6- 6. عیون الأخبار ج 1 ص 277 الخصال 1: 297 فیه:[ الصرد الصوام] و فیه[ الحدأة] و لم نجد الحدیث فی العلل و الظاهر أنّه تصحیف الخصال.

این است که خوب کشته و در فرموده آن حضرت داخل است که: هنگامی که می کُشید، خوب بکُشید. نیز برای آنکه پیش دستی در کار خیر است و مشمول قول خدای تعالی می گردد که «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرات.»(1){پس در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت گیرید.} و گفته است: به هر کدام از دو معنی کشتن مار و عقرب به آن سزاوارتر است، چون مفسده آن ها بزرگ تر است(2).

روایت18.

قرب الإسناد: علی بن جعفر می گوید: از امام کاظم علیه السّلام درباره کشتن مورچه پرسیدم. فرمود: او را نکش جز این که آزارت دهد. درباره کشتن هدهد از او پرسیدم. فرمود: او را آزار نده و نکش و سرش را نبُر که بسیار پرنده خوبی است(3).

روایت19.

عیون أخبار الرضا: امام علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن پنج جانور نهی کرد؛ صرد صوام (جغد)، هدهد، زنبور عسل، مورچه و قورباغه. و به کشتن پنج چیز امر فرمود که عبارتند از: کلاغ، زغن، مار، عقرب و سگ هار. صدوق گفته است: این امر برای رخصت است نه وجوب و فرض.(4)

توضیح

این روایت دلالت دارد که صرد و صوّام یکی است، چنانچه از سخن دمیری و بیشتر لغت دانان بر می آید؛ ولی فقهاء آن ها را دو جانور می دانند. در قاموس گفته است: (صُرَد) که جمع آن صردان است پرنده ای سر بزرگ است که گنجشک ها را شکار می کند. وی نخستین پرنده ای است که برای خدای تعالی روزه گرفته است. در نهایه گفته است: در حدیث است که بر محرم کشتن صرد حرام است و صرد پرنده ای است که سر و

ص: 264


1- . مائده / 48
2- . حیاة الحیوان 2 : 288
3- . قرب الإسناد: 121
4- . عیون أخبار الرضا 1 : 277 ، خصال 1 : 297

و المنقار له ریش عظیم نصفه أبیض و نصفه أسود و منه حدیث ابن عباس أنه نهی عن قتل أربع من الدواب النملة و النحلة و الهدهد و الصرد.

قال الخطابی إنما جاء فی قتل النمل عن نوع منه خاص و هو الکبار ذوات الأرجل الطوال لأنها قلیلة الأذی و الضرر و أما النحلة فلما فیها من المنفعة و هو العسل و الشمع و أما الهدهد و الصرد فلتحریم لحمهما لأن الحیوان إذا نهی عن قتله و لم یکن ذلک لاحترامه أو الضرر فیه کان لتحریم لحمه أ لا تری أنه نهی عن قتل الحیوان لغیر مأکله و یقال إن الهدهد منتن الریح فصار فی معنی الجلالة و الصرد تتشأم به العرب و تتطیر بصوته و شخصه و قیل إنما کرهوه من اسمه من التصرید و هو التقلیل (1).

و قال فیه خمس (2) یقتلن فی الحل و الحرم و عد منها الحداء و هو هذا الطائر المعروف من الجوارح واحدها حدأة بوزن عنبة(3).

و قال فیه خمس یقتلن فی الحل و الحرم و عد منها الکلب العقور و هو کل سبع یعقر أی یجرح و یقتل و یفترس کالأسد و النمر و الذئب سماها کلبا لاشتراکها فی السبعیة و العقور من أبنیة المبالغة انتهی (4).

و أقول

التعمیم الذی ادعاها غیر معلوم و کأن المراد بالعقور الکلب الهراش (5)

الذی یضر و لا ینفع.

«20»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ قُعُودٌ عِنْدَ أَبِی

ص: 265


1- 1. النهایة 2: 281.
2- 2. فی المصدر: خمس فواسق یقتلن.
3- 3. النهایة 1: 239.
4- 4. النهایة 3: 131.
5- 5. تقدم فی حدیث غیاث بن إبراهیم المروی عن قرب الإسناد اطلاقه علی الذئب أیضا.

نوک بزرگ و پر فراوان دارد. نیمی از آن سفید و نیمی سیاه است. از این باب است حدیث ابن عباس که از کشتن چهار جاندار که عبارتند از مورچه، زنبور عسل، هدهد، و صرد نهی شده است.

خطّابی گفته است: آنچه درباره کُشتن مورچه آمده در نوعی خاص از آن است که بزرگ بوده، پاهای بلندی دارد، زیرا وی کم آزار و کم زیان است. نهی از کُشتن زنبور عسل برای سود آنکه عسل و شمع است می باشد. هدهد و جغد برای این که حرام گوشتند از کُشتنشان نهی شده است، زیرا نهی از کَُشتن جاندار اگر برای احترام داشتن یا زیان نداشتن آن نباشد، برای حرمت گوشت آن است. آیا نمی بینی که از کُشتن جاندار برای کاری غیر از خوردن آن نهی شده است. گفته شده است: هدهد بوی گند دارد و در حکم نجاست خوار است. جغد به نظر عرب برای آوازش و برای خودش شوم است. گفته شده است: آن را برای نامش بد می پندارند، زیرا صرد از تصدیر که معنی کاستن دارد گرفته شده است.(1)

همچنین درباره آن گفته است: روایت شده: پنج جانور در حلّ و حرم کشته می شوند که زغن را در جمله آن ها شمرده است. زغن همان پرنده معروف از تیره پرندگان شکاری است که مفرد آن حِدأَه است.(2)

همچنین درباره آن گفته است: پنج جاندار در حلّ و حرم کشته می شوند که سگ گزنده را از آن ها شمرده است. مراد از سگ گزنده هر درنده ای است که زخم بزند، بکُشد و بدرّد. مانند شیر، پلنگ و گرگ. آن ها را برای آنکه در درندگی و هاری شریکند از باب مبالغه کلب (سگ) نامیده است.(3)

مؤلف

تعمیمی که داده است، معلوم نیست صحیح باشد و گویا منظور از سگ درنده، سگ ولگرد است که زیان دارد و سود ندارد.

روایت20.

خصال: داود بن کثیر رقّی می گوید: هنگامی که ما نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودیم،

ص: 265


1- . نهایه 2 : 281
2- . نهایه 1 : 239
3- . نهایه 3 : 131

عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ مَرَّ بِنَا رَجُلٌ بِیَدِهِ خُطَّافٌ مَذْبُوحٌ فَوَثَبَ إِلَیْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی أَخَذَهُ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ دَحَی بِهِ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ أَ عَالِمُکُمْ أَمَرَکُمْ بِهَذَا(1) أَمْ فَقِیهُکُمْ لَقَدْ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ سِتَّةٍ النَّحْلَةِ وَ النَّمْلَةِ وَ الضِّفْدِعِ وَ الصُّرَدِ وَ الْهُدْهُدِ وَ الْخُطَّافِ فَأَمَّا النَّحْلَةُ فَإِنَّهَا تَأْکُلُ طَیِّباً وَ تَضَعُ طَیِّباً وَ هِیَ الَّتِی أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا لَیْسَتْ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ (2) وَ أَمَّا النَّمْلَةُ فَإِنَّهُمْ قُحِطُوا عَلَی عَهْدِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَخَرَجُوا یَسْتَسْقُونَ فَإِذَا هُمْ بِنَمْلَةٍ قَائِمَةٍ عَلَی رِجْلَیْهَا مَادَّةٍ یَدَهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ فَضْلِکَ فَارْزُقْنَا مِنْ عِنْدِکَ وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِذُنُوبِ سُفَهَاءِ وُلْدِ آدَمَ فَقَالَ لَهُمْ سُلَیْمَانُ ارْجِعُوا إِلَی مَنَازِلِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ سَقَاکُمْ بِدُعَاءِ غَیْرِکُمْ وَ أَمَّا الضِّفْدِعُ فَإِنَّهُ لَمَّا أُضْرِمَتِ النَّارُ عَلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام شَکَتْ هَوَامُّ الْأَرْضِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتَأْذَنَتْهُ أَنْ تَصُبَّ عَلَیْهَا الْمَاءَ فَلَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِشَیْ ءٍ مِنْهَا إِلَّا لِلضِّفْدِعِ فَاحْتَرَقَ مِنْهُ الثُّلُثَانِ وَ بَقِیَ مِنْهُ الثُّلُثُ وَ أَمَّا الْهُدْهُدُ فَإِنَّهُ کَانَ دَلِیلَ سُلَیْمَانَ علیه السلام إِلَی مُلْکِ بِلْقِیسَ وَ أَمَّا الصُّرَدُ فَإِنَّهُ کَانَ دَلِیلَ آدَمَ علیه السلام مِنْ بِلَادِ سَرَانْدِیبَ إِلَی بِلَادِ جُدَّةَ شَهْراً وَ أَمَّا الْخُطَّافُ فَإِنَّ دَوَرَانَهُ فِی السَّمَاءِ أَسَفاً لِمَا فُعِلَ بِأَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَسْبِیحُهُ قِرَاءَةُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أَ لَا تَرَوْنَهُ وَ هُوَ یَقُولُ وَ لَا الضَّالِّینَ (3).

«21»

الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: نُهِیَ عَنْ أَکْلِ الصُّرَدِ وَ الْخُطَّافِ (4).

ص: 266


1- 1. أی امرکم بقتله.
2- 2. أی لیست من الجن الذی أوحی إلیه و لا من الانس، و حاصله أنّه یوجد من اوحی الیه من غیرهما و هو النمل.
3- 3. الخصال 1: 326.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 281، عیون الأخبار ج 1 ص 243.

مردی از کنار ما عبور کرد در حالی که در دست او یک پرستوی سر بریده بود. امام صادق علیه السّلام به سوی او جست و آن را از دست او گرفت و به زمین زد. سپس فرمود: آیا عالم شما به این کار دستور داده یا فقیه شما چنین کرده است؟ پدرم از جدّم نقل می کند: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از کشتن شش حیوان نهی کرده است: زنبور عسل، مورچه، قورباغه، جغد، هدهد و پرستو. اما زنبور عسل چیز پاک می خورد و چیز پاک می سازد و آن همان است که خدا به او وحی کرده است و از انس و جنّ محسوب نمی شود. اما مورچه، مردم در زمان سلیمان بن داود دچار قحطی شدند و بیرون آمدند تا طلب آب کنند. ناگهان به مورچه ای برخورد کردند که به روی پاها ایستاده بود و دستانش را به آسمان بلند کرده بود و می گفت: خدایا من مخلوقی از مخلوقات تو هستم ما از فضل تو بی نیاز نیستیم. پس ما را از نزد خود روزی بده و ما را به سبب گناهان نادانان از فرزندان آدم مؤاخذه نکن. سلیمان به مردم گفت: به خانه هایتان برگردید که خداوند شما را به سبب دعای دیگران سیراب خواهد کرد. اما قورباغه، وقتی آتش به ابراهیم روشن کردند، جانداران زمینی به خدا شکایت کردند و اجازه خواستند که بر آن آب بریزند. خداوند به هیچ یک از آن ها اجازه نداد مگر قورباغه که دو سوم او سوخت و یک سوم او باقی ماند. اما هدهد، او راهنمای سلیمان به سرزمین بلقیس بود. اما جغد، او یک ماه راهنمای آدم از سرزمین سرندیب به سوی سرزمین جده بود. اما پرستو، گردش او در آسمان برای اظهار تأسف است از آنچه بر اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله کردند و تسبیح او، گفتن «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.» است. آیا نمی بینید که او می گوید: «وَ لَا الضَّالِّین».(1)

روایت21.

علل الشرایع: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: از خوردن جغد و پرستو نهی شده است.(2)

ص: 266


1- . خصال 1 : 326
2- . علل الشرایع 2 : 281 ، عیون أخبار الرضا 1 : 243
«22»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَتَلَ حَیَّةً قَتَلَ کَافِراً(1).

«23»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَقْتُلُ الْحَیَّةَ وَ قَالَ لَهُ السَّائِلُ إِنَّهُ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ تَرَکَهَا تَخَوُّفاً مِنْ تَبِعَتِهَا فَلَیْسَ مِنِّی قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَنْ تَرَکَهَا تَخَوُّفاً مِنْ تَبِعَتِهَا فَلَیْسَ مِنِّی فَإِنَّهَا حَیَّةٌ لَا تَطْلُبُکَ فَلَا بَأْسَ بِتَرْکِهَا(2).

«24»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ الْفَقِیهُ،: فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُحْرَقَ شَیْ ءٌ مِنَ الْحَیَوَانِ بِالنَّارِ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ النَّحْلِ (3).

«25»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ امْرَأَةً عُذِّبَتْ فِی هِرَّةٍ رَبَطَتْهَا حَتَّی مَاتَتْ عَطَشاً(4).

«26»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ لَا تَدَعْ صُورَةً إِلَّا مَحَوْتَهَا وَ لَا قَبْراً إِلَّا سَوَّیْتَهُ وَ لَا کَلْباً إِلَّا قَتَلْتَهُ (5).

«27»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عود [عُرْوَةَ] الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا تَقُولُ فِی قَتْلِ الذَّرِّ قَالَ اقْتُلْهُنَّ آذَتْکَ

ص: 267


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 65.
2- 2. معانی الأخبار: 173.
3- 3. مجالس الصدوق: 254 و 255( م 66) من لا یحضره الفقیه 4: 3.
4- 4. ثواب الأعمال 327 تحقیق الغفاری.
5- 5. المحاسن: 613.

روایت22.

عیون أخبار الرضا: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که ماری بکشد کافری را کشته است.(1)

روایت23.

معانی الأخبار: از امام کاظم علیه السّلام درباره کسی که ماری را کشته است، پرسیده شد. سوال کننده گفت: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به ما رسیده هر که آن را برای ترس از نتیجه کُشتن آن رها کند، از من نیست. حضرت فرمود: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس وی را از ترس نتیجه آن رها کند از من نیست. زیرا وی ماری است که قصد تو را ندارد و رها کردنش اشکالی ندارد.(2)

روایت24.

مجالس صدوق: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از سوزاندن هر جانداری با آتش و از کشتن زنبور عسل نهی کرد.(3)

روایت25.

ثواب الأعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: زنی برای گربه ای که آن را بست تا از تشنگی مُرد، عذاب شد.(4)

روایت26.

محاسن: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مرا به مدینه فرستاد و فرمود: تصویری را باقی نگذار جز اینکه نابودش کنی. قبری را باقی نگذار جز اینکه آن را درست و نیکو کنی. سگی را باقی نگذار جز این که آن را بکشی.(5)

روایت27.

سرائر: عبید بن زراره می گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: درباره کُشتن مورچه ریز چه می گویی؟ فرمود: آن ها را بکش، آزارت بدهند یا آزارت ندهند(6).

ص: 267


1- . عیون أخبار الرضا 2 : 65
2- . معانی الأخبار: 173
3- . مجالس صدوق: 254 - 255 ، من لا یحضره الفقیه 4 : 3
4- . ثواب الأعمال: 327
5- . محاسن: 613
6- . سرائر: 467

أَوْ لَمْ تُؤْذِکَ (1).

«28»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِقَتْلِ النَّمْلِ آذَتْکَ أَوْ لَمْ تُؤْذِکَ (2).

«29»

الْمَکَارِمُ، مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَقْذَرُ الذُّنُوبِ ثَلَاثَةٌ قَتْلُ الْبَهِیمَةِ وَ حَبْسُ مَهْرِ الْمَرْأَةِ وَ مَنْعُ الْأَجِیرِ أَجْرَهُ (3).

بیان

کأن المراد بقتل البهیمة قتلها بغیر الذبح أو عند الحاجة إلیها فی الجهاد و غیره (4).

«30»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَوْمٍ نَصَبُوا دَجَاجَةً حَیَّةً وَ هُمْ یَرْمُونَهَا بِالنَّبْلِ فَقَالَ مَنْ هَؤُلَاءِ لَعَنَهُمُ اللَّهُ (5).

«31»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَأَیْتُ فِی النَّارِ صَاحِبَ الْهِرَّةِ تَنْهَشُهَا مُقْبِلَةً وَ مُدْبِرَةً کَانَتْ أَوْثَقَتْهَا وَ لَمْ تَکُنْ تُطْعِمُهَا وَ لَا تُرْسِلُهَا تَأْکُلُ مِنْ خِشَاشَةِ الْأَرْضِ (6).

بیان

قال فی النهایة فی الحدیث إن امرأة ربطت هرة فلم تطعمها و لم تدعها تأکل من خشاش الأرض أی هوامها و حشراتها و فی روایة من خشیشها و هی بمعناه و یروی بالحاء المهملة و هو یابس النبات و هو وهم و قیل إنما هو خشیش بضم الخاء المعجمة تصغیر خشاش علی الحذف أو خشیش من غیر حذف و منه حدیث العصفور لم ینتفع بی و لم یدعنی أختش من الأرض أی آکل من خشاشها(7).

ص: 268


1- 1. السرائر: 467.
2- 2. السرائر: 467.
3- 3. المکارم: 123.
4- 4. أو من غیر حاجة کالصید للتنزّه و نحوه.
5- 5. نوادر الراوندیّ: 43.
6- 6. نوادر الراوندیّ: 28 فیه: حشاش.
7- 7. النهایة 1: 329.

روایت28.

سرائر: امام صادق علیه السّلام فرمود: کشتن مورچه اشکالی ندارد؛ آزارت بدهند یا ندهند.(1)

روایت29.

مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السّلام فرمود: کثیف ترین گناه سه گناه است: کشتن چهارپا، ندادن مهر زن، ندادن مزد کارگر(2).

توضیح

گویا مقصود از کشتن چهارپا، کشتن با روشی غیر از ذبح کردن است یا کشتن با وجود نیاز به وی برای جهاد یا جز آن است.

روایت30.

نوادر راوندی: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بر مردمی گذر کرد که مرغ زنده ای را بسته بودند و او را با تیر می زدند. فرمود: این ها چه کسانی هستند؟ خدا لعنتشان کند.(3)

روایت31.

نوادر راوندی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: آن صاحب گربه را در دوزخ دیدم که گربه او را از جلو و عقب گاز می گرفت. زنی بود که آن گربه را می بست و خوراکی به او نمی داد و وی را آزاد هم نمی کرد تا از جانوران و حشرات زمین بخورد(4).

توضیح

در حدیث است که زنی گربه ای را بست و به او خوراک نداد و او را رها نکرد تا از خشاش (خزنده و حشرات زمین) بخورد. (خشاش) حشاش هم روایت شده که به معنی گیاه خشک است و اشتباه است. حدیث به واژه (خُشَیش) که تصغیر (خِشاش) است بنا بر اینکه الف آن در تصغیر حذف شده باشد یا (خُشَیّش) که بدون حذف الف باشد نیز آمده است. از این ماده است حدیث گنجشک که {از من سود نبرد و مرا نگذاشت تا از خشاش (خزنده های) زمین برگیرم.}(5)

ص: 268


1- . سرائر: 467
2- . مکارم الاخلاق: 123
3- . نوادر راوندی: 43
4- . نوادر راوندی: 28
5- . نهایه 1 : 329
«32»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِ الْحَیَّاتِ قَالَ خُلِقَتْ هِیَ وَ الْإِنْسَانُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَدُوٌّ لِصَاحِبِهِ إِنْ رَآهَا أَفْزَعَتْهُ وَ إِنْ لَذَعَتْهُ أَوْجَعَتْهُ فَاقْتُلْهَا حَیْثُ وَجَدْتَهَا(1).

«33»

الشِّهَابُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْبَصَرَ النَّافِذَ عِنْدَ مَجِی ءِ الشَّهَوَاتِ وَ الْعَقْلَ الْکَامِلَ عِنْدَ نُزُولِ الشُّبُهَاتِ وَ یُحِبُّ السَّمَاحَةَ وَ لَوْ عَلَی تَمَرَاتٍ (2)

وَ یُحِبُّ الشَّجَاعَةَ وَ لَوْ عَلَی قَتْلِ حَیَّةٍ(3).

الضوء

قوله علیه السلام یحب الشجاعة هذا مثل یعنی أنه عز و جل یحبه علی قدر عنائه و مبلغ بلائه و إن لم یکن إلا یسیرا فکثیر الشجاعة عنده محمود و قلیله غیر مردود و علی ذکر الحیة فلنذکر مما ورد فیه طرفا

وَ رُوِیَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: اقْتُلُوا الْأَبْتَرَ وَ ذو [ذَا] الطُّفْیَتَیْنِ (4).

فالأبتر القصیر الذنب و ذو الطفیتین (5) الذی علی ظهره خطان کالخوصتین و الطفی الخوص.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ تَرَکَ الْحَیَّاتِ مَخَافَةَ طَلَبِهِنَّ فَلَیْسَ مِنَّا.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اقْتُلُوا الْحَیَّاتِ فَمَنْ خَافَ إِثَارَهُنَّ فَلَیْسَ مِنَّا.

وَ سُئِلَ عَنْ حَیَّاتِ الْبُیُوتِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَیْتُمْ شَیْئاً فِی مَسَاکِنِکُمْ فَقُولُوا أَنْشُدُکُمُ الْعَهْدَ الَّذِی أَخَذَ عَلَیْکُمْ نُوحٌ علیه السلام أَنْشُدُکُمُ الْعَهْدَ الَّذِی أَخَذَ عَلَیْکُمْ سُلَیْمَانُ علیه السلام أَنْ تُؤْذُونَا فَإِنْ عُدْنَ فَاقْتُلُوهُنَّ.

و عن ابن مسعود اقتلوا الحیات کلها إلا الجان الأبیض لأنه قصبة فضة

ص: 269


1- 1. الدّر المنثور ج 1 ص 55.
2- 2. فی المخطوطة: و لو علی التمرات.
3- 3. الشهاب: لیس عندی نسخته.
4- 4. هکذا فی المطبوع و فی النسخة المخطوطة:« الطفیئتین» و فی المنجد. الطفیة: ضرب من الحیات الخبیثة؛ و الجمع طفی. و فی النهایة: فیه:« اقتلوا ذا الطفیتین و الابتر» الطفیة: خوصة المقل فی الأصل و جمعها طفی شبه الخطین اللذین علی ظهر الحیة بخوصتین.
5- 5. هکذا فی المطبوع و فی النسخة المخطوطة:« الطفیئتین» و فی المنجد. الطفیة: ضرب من الحیات الخبیثة؛ و الجمع طفی. و فی النهایة: فیه:« اقتلوا ذا الطفیتین و الابتر» الطفیة: خوصة المقل فی الأصل و جمعها طفی شبه الخطین اللذین علی ظهر الحیة بخوصتین.

روایت32.

الدر المنثور: از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله درباره کشتن مارها پرسیدند. حضرت فرمود: او و انسان دشمنِ هم آفریده شده اند. اگر انسان او را ببیند او انسان را به هراس می افکند و اگر او را بگزد، او را به درد می آورد. او را هر جا یافتی بکُش.(1)

روایت33.

شهاب: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی خداوند چشم تیزبین را هنگامی که شهوت بیاید و خرد کامل را هنگامی که شبهه برسد و بخشش را اگرچه به چند دانه خرما باشد و شجاعت را گرچه به کُشتن ماری باشد دوست دارد(2).

توضیح

این که فرمود: (شجاعت را دوست دارد.) مثل است. یعنی خدا او را به اندازه تلاشش گرچه کم باشد دوست دارد. بنابراین شجاعت زیاد نزد او پسندیده است و شجاعت کم نزد او غیر مقبول نیست.

در خصوص مار مقداری از آنچه درباره او رسیده را باید ذکر کنیم: از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله روایت است: ابتر و دارای دو طیفه را بکُشید. ابتر به معنی دم کوتاه است و مراد از طیفه چیزی است که بر پشت مار است و آن دو خط مانند لیف خرما است و طیف لیف خرما است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که مار را از ترس این که او را دنبال کنند رها کند، از ما نیست.

آن حضرت فرمود: مارها را بکُشید، زیرا هر که از پی گیری کردن (آثار) آن ها بترسد، از ما نیست.

از حضرت درباره مارهای خانه پرسیده شد. فرمود: هنگامی که چیزی از آن ها را در خانه خود دیدید، بگویید: شما را سوگند می دهم به پیمانی که نوح علیه السّلام از شما گرفته است. شما را سوگند به پیمانی که سلیمان علیه السّلام از شما گرفته است. مبادا آزار کنید. اگر برگشتند، آن ها را بکُشید.

از ابن مسعود است که همه مارها را جز مار سفید بکُشید، زیرا مار سفید شاخه ای از نقره است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که از ترس دوزخ دست از کشتن مار بردارد البته کافر است. یعنی کافر به فرمان من است. چون من فرمان به کشتن آن ها داده ام.

ص: 269


1- . الدر المنثور 1 : 55
2- . شهاب

و قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَرَکَ قَتْلَ الْحَیَّةِ خَشْیَةَ النَّارِ فَقَدْ کَفَرَ.

یعنی کفر بأمری لأنی أمرت بقتلهن (1).

بیان

إثارهن کذا فی النسخ القدیمة و کأنه من الثأر بمعنی طلب الدم و فی النهایة فی الحدیث أنه ذکر الحیات فقال من خشی إربهن فلیس منا الإرب بکسر الهمزة و سکون الراء الدهاء أی من خشی غائلتها و جبن عن قتلها للذی قیل فی الجاهلیة إنها تؤذی قاتلها أو تصیبه بخبل فقد فارق سنتنا و خالف ما نحن علیه (2).

«34»

الشِّهَابُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ عُصْفُوراً عَبَثاً جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ صُرَاخٌ حَوْلَ الْعَرْشِ یَقُولُ رَبِّ سَلْ هَذَا فِیمَ قَتَلَنِی مِنْ غَیْرِ مَنْفَعَةٍ(3).

الضوء

العبث من فعل العالم ما لیس فیه غرض مثله و قیل هو ما خلط به لعب یقول صلی الله علیه و آله ناهیا عن العبث رادا من اللعب ضاربا المثل بالعصفور الذی یقتله العابث من غیر غرض صحیح إن العصفور المقتول باطلا یجی ء یوم القیامة و یصرخ حول العرش متظلما یسأل ربه أن یسأل قاتله لم قتله من غیر جلب منفعة و لا دفع مضرة و هذا مثل ضربه بالعصفور و إذا کان ظلم العصفور فی صغر جسمه و حقارته لا یترک و لا یهمل بل یستوفی عوض ما أصابه من الألم فکیف بما فوقه من بنی آدم و غیرهم و إذا کان الله تعالی قد مکن المؤلم من الإیلام فلا بد أن یکون هو المستوفی لعوضه منه و کلام العصفور یجوز أن یکون علی طریق المثل و تقریب الحال و یکون المعنی أن الله تعالی لا شک مستوف عوض ألم القتل من القاتل فکأنه یتظلم حول العرش و ینصفه و یجوز أن یکون علی حقیقته و ینطقه الله تعالی فیتظلم حول العرش و یکون ذکر ذلک لطفا لمن یسمعه و فیه أن الصید لغیر غرض قبیح و کذلک صید اللهو و اللعب و فی

ص: 270


1- 1. الضوء: لم نجد نسخته.
2- 2. النهایة 1: 29.
3- 3. الشهاب: لم نجد نسخته.

توضیح

«إثارهن» که در روایت آمده است در نسخه های قدیمی ذکر شده است. گویا در این جا از ثأر به معنی خون خواهی باشد. در نهایه است: در حدیث پیامبر مارها را یاد کرده، فرمود: هر که از ارب آن ها بترسد، از ما نیست. (إرب) تیز هوشی است. یعنی کسی که از حمله کردن آن بترسد و از کُشتن آن به جهت اینکه در جاهلیت گفته شده است: مار کُشنده خود را آزار می دهد یا او را به دیوانگی دچار می سازد واهمه داشته باشد از ما نیست. چنین کس از روش ما به دور است و مخالف رویه ما است.(1)

روایت34.

شهاب: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که گنجشکی را به عبث بکُشد، آن گنجشک روز قیامت می آید و گرد عرش شیون می کند. می گوید: پروردگارا! از این بپرس که چرا بی منفعت مرا کشته است.

توضیح

عبث در کار کسی که علم دارد عبارت از کاری است که هدف مانند آن کسی که علم دارد به آن تعلق نمی گیرد. گفته شده است: کاری است که با بازی آمیخته شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله این مطلب را برای بازداشتن از کار بیهوده و غیر قابل قبول دانستن کار به بازی فرموده و مثل زده به کشتن گنجشک که هدف درستی نداشته باشد. آن گنجشکی که بیهوده کشته شده روز قیامت می آید و گرد عرش شیون می کند و از پروردگارش می خواهد که از کشنده اش بپرسد که چرا بدون اینکه در پی سود و دفع زیانی باشد او را کشته است؟ این مثلی است که به گنجشک زده است و هنگامی که ستم به گنجشک با همه کوچکی تن و خواری اش رها نشود و نسبت به آن کوتاهی نگردد، بلکه سزای دردی که کشیده به طور کامل دریافت کند، وضعیت ستم به انسان و غیر او چگونه است؟ چون خدا آزار دهنده را نسبت به آزار رساندن توانا کرده است، باید خدا از ستمگر سزایش را به طور کامل دریافت کند. سخن گنجشک ممکن است که از باب ضرب المثل و زبان حال باشد. مقصود این باشد که خدای تعالی به ناچار سزای درد کُشتن را از کُشنده می گیرد، گویا گنجشک گرد عرش تظلم کرده و حق را گرفته است. نیز ممکن است حقیقت باشد و خدا او را به سخن آورد و گرد عرش تظلم کند و ذکر کردن این مطلب برای هر که آن را بشنود لطفی محسوب شود.

در حدیث است که شکار بی هدفِ صحیح و همچنین شکار کردن برای سرگرمی و بازی قباحت دارد.

ص: 270


1- . نهایه 1 : 29

الحدیث دلالة علی أن جمیع الحیوانات من الوحوش و الطیور تنشر و فیه إثبات الأعواض و فائدة الحدیث تعظیم أمر الظلم و إعلام أن الله تعالی لا یهمله و لو کان بالعصفور و راوی الحدیث أنس بن مالک (1).

«35»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنْ خَالِدٍ قَالَ: لَمَّا حَمَلَ 17 نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ مَا حَمَلَ جَاءَتِ الْعَقْرَبُ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَدْخِلْنِی مَعَکَ قَالَ لَا أَنْتَ تَلْذَعِینَ النَّاسَ وَ تُؤْذِینَهُمْ قَالَتْ لَا احْمِلْنِی مَعَکَ فَلَکَ اللَّهُ عَلَیَّ أَنْ لَا أَلْذَعَ مَنْ یُصَلِّی عَلَیْکَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ(2).

«36»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ سُئِلَ (3) عَنْ قَتْلِ الْحَیَّاتِ وَ النَّمْلِ فِی الدُّورِ إِذَا آذَیْنَ قَالَ لَا بَأْسَ بِقَتْلِهِنَّ وَ إِحْرَاقِهِنَّ إِذَا آذَیْنَ وَ لَکِنْ لَا تَقْتُلُوا مِنَ الْحَیَّاتِ عَوَامِرَ الْبُیُوتِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ شَابّاً مِنَ الْأَنْصَارِ خَرَجَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ وَ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ حَسْنَاءُ فَغَابَ فَرَجَعَ فَإِذَا هُوَ بِامْرَأَتِهِ تَطْلُعُ مِنَ الْبَابِ فَلَمَّا رَآهَا أَشَارَ إِلَیْهَا بِالرُّمْحِ فَقَالَتْ لَهُ لَا تَفْعَلْ وَ لَکِنِ ادْخُلْ فَانْظُرْ(4) مَا فِی بَیْتِکَ فَدَخَلَ فَإِذَا هُوَ بِحَیَّةٍ مُطَوَّقَةٍ عَلَی فِرَاشِهِ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا هَذَا الَّذِی أَخْرَجَنِی فَطَعَنَ الْحَیَّةَ فِی رَأْسِهَا ثُمَّ عَلَّقَهَا فَجَعَلَ (5) یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فَبَیْنَمَا(6) هُوَ کَذَلِکَ إِذْ سَقَطَ فَانْدَقَّتْ

عُنُقُهُ فَأُخْبِرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَی یَوْمَئِذٍ عَنْ قَتْلِهَا وَ أَمَّا مَنْ قَالَ مَنْ تَرَکَهُنَّ مَخَافَةَ تَبِعَتِهِنَّ فَلَیْسَ مِنَّا لِمَا سِوَی ذَلِکَ (7) فَأَمَّا عُمَّارُ الدَّارِ فَلَا تُهَاجُ لِنَهْیِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِهِنَّ یَوْمَئِذٍ(8).

ص: 271


1- 1. الضوء: لم نجد نسخته.
2- 2. الدّر المنثور ج 3 ص 330.
3- 3. فی المصدر: و سمعت جعفرا و سئل عن قتل النمل و الحیات فی الدور.
4- 4. فی المصدر: و انظر الی ما فی بیتک.
5- 5. فی المصدر: و جعل.
6- 6. فی المصدر: فبینا.
7- 7. فی المصدر: لما سوی ذلک منهن فاما عمّار الدور.
8- 8. قرب الإسناد: 4.

حدیث دلالت بر این دارد که همه جانداران از وحشیان و پرندگان محشور می شوند و در حدیث مسأله مجازات ستمگران به آن ها ثابت است. سود حدیث بزرگ داشتن ستم و آگاهی دادن به این است که خدای تعالی نسبت به آن کوتاهی نمی کند؛ هرچند نسبت به گنجشکی باشد.

روایت35.

الدر المنثور: خالد می گوید: هنگامی که نوح آنچه در کشتی برداشته بود را برداشت، عقرب آمد و گفت: ای پیامبر خدا مرا هم با خود بردار. فرمود: نه. تو مردم را می گزی و آزار می کنی. گفت: نه. مرا با خود بردار و از جانب تو این حق بر من است که خدا را ضامن قرار می دهم هر که در شب بر تو صلوات بفرستد، آن شب او را نگزم.(1)

روایت36.

قرب الإسناد: امام صادق علیه السّلام در پاسخ به پرسش از کُشتن مارها و مورچه در خانه آن گاه که آزار بدهند فرمود: اگر آزار بدهند، کُشتن و سوزاندن آن ها اشکالی ندارد؛ ولی مارهای خانگی را نکُشید. سپس فرمود: یک جوان از انصار، روز اُحد با رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نبرد رفت و زنی زیبا داشت. وی از خانه بیرون بود. هنگامی که برگشت، دید زنش از در خانه بیرون آمد. هنگامی که جوان او را دید، به سوی او نیزه کشید. زن گفت: نکن. درون خانه ات برو و ببین چه در خانه تو است. آن جوان داخل شد و ناگهان ماری دید که بر بسترش چرخ زده است. آن زن گفت: همین است که مرا بیرون آورده است. جوان نیزه را به سر مار فرو کرد و آن را آویزان نمود. آن مار به خود می پیچید و مرد به او نگاه می کرد. در همین میان آن جوان به زمین افتاد و گردنش شکست. به رسول خدا صلی الله علیه و آله گزارش دادند و در آن روز از کشتن آن ها نهی کرد. اما کسی که گفته است: هر که آن ها را از ترس پی گیریشان رها کند، از ما نیست، برای غیر آن است. اما مارهای خانگی را چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آن روز از کشتن آن ها نهی کرد نباید به هیجان و اضطراب انداخت.(2)

ص: 271


1- . الدر المنثور 3 : 330
2- . قرب الإسناد : 41
«37»

النَّجَاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُوسُفَ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْحَکَمِ الرَّافِعِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ أَوْ یُوحَی إِلَیْهِ وَ إِذَا حَیَّةٌ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ إِلَی أَنْ قَالَ فَاسْتَیْقَظَ فَأَخْبَرْتُهُ خَبَرَ الْحَیَّةِ فَقَالَ اقْتُلْهَا فَقَتَلْتُهَا الْخَبَرَ(1).

«38»

تُحَفُ الْعُقُولِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام قَالَ إِذَا رَأَیْتَ حَیَّةً فِی رَحْلِکَ فَلَا تَقْتُلْهَا حَتَّی تُحَرِّجَ عَلَیْهَا ثَلَاثاً فَإِنْ رَأَیْتَهَا الرَّابِعَةَ فَاقْتُلْهَا فَإِنَّهَا کَافِرَةٌ یَا عَلِیُّ إِذَا رَأَیْتَ حَیَّةً فِی طَرِیقٍ فَاقْتُلْهَا فَإِنِّی اشْتَرَطْتُ عَلَی الْجِنِّ أَنْ لَا یَظْهَرُوا فِی صُورَةِ الْحَیَّاتِ (2).

توضیح

حتی تحرج علیها أی تعزم و تقسم علیها بأن لا تضر و لا تظهر فی النهایة الحرج الإثم و الضیق و منه الحدیث اللهم إنی أحرج حق الضعیفین الیتیم و المرأة أی أضیقه و أحرمه علی من ظلمهما یقال حرج علی ظلمک أی حرمه (3).

«39»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنْ 17 جُوَیْرِیَةَ بْنِ أَسْمَاءَ عَنْ عَمِّهِ قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ قَوْمٍ فَنَزَلْنَا مَنْزِلًا وَ مَعَنَا امْرَأَةٌ فَنَامَتْ وَ انْتَبَهَتْ وَ حَیَّةٌ مُتَطَوِّقَةٌ عَلَیْهَا جَمَعَتْ رَأْسَهَا مَعَ ذَنَبِهَا بَیْنَ ثَدْیَیْهَا فَهَالَنَا ذَلِکَ وَ ارْتَحَلْنَا فَلَمْ تَزَلْ مُتَطَوِّقَةً عَلَیْهَا لَا تَضُرُّهَا شَیْئاً حَتَّی دَخَلْنَا أَنْصَابَ الْحَرَمِ فَانْسَابَتْ (4) فَدَخَلْنَا مَکَّةَ فَقَضَیْنَا نُسُکَنَا وَ انْصَرَفْنَا حَتَّی إِذَا کُنَّا بِالْمَکَانِ الَّذِی تَطَوَّقَتْ عَلَیْهَا فِیهِ الْحَیَّةُ وَ هُوَ الْمَنْزِلُ الَّذِی نَزَلْنَا فِیهِ فَنَامَتْ فَاسْتَیْقَظَتْ وَ الْحَیَّةُ مُتَطَوِّقَةً عَلَیْهَا ثُمَّ صَفَرَتِ الْحَیَّةُ فَإِذَا بِالْوَادِی یَسِیلُ عَلَیْنَا حَیَّاتٌ فَنَهَشَتْهَا حَتَّی بَقِیَتْ عِظَاماً فَقُلْتُ لِلَّتِی کَانَتِ الْجَارِیَةُ لَهَا وَیْحَکِ أَخْبِرِینَا عَنْ هَذِهِ الْمَرْأَةِ قَالَتْ بَغَتْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ

ص: 272


1- 1. فهرست النجاشیّ: 3.
2- 2. تحف العقول: 12.
3- 3. النهایة 1: 246.
4- 4. انصاب الحرم ای اعلامها، و أنساب: مشی مسرعا.

روایت37.

نجاشی: ابو رافع می گوید: بر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله داخل شدم که در خواب یا در حال وحی بود. ناگهان ماری در کنار خانه بود- تا گفته است- آن حضرت بیدار شد و به آن حضرت از مار خبر دادم. حضرت فرمود: آیا آن را کُشتی؟ پس من آن را کشتم.(1)

روایت38.

تحف العقول: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که ماری در بنه خود دیدی، تا سه بار او را در حرج قرار نداده ای (به او اخطار نکرده ای)، آن را نکُش و اگر بار چهارم او را دیدی، بکش، زیرا اگر بار چهارم او را دیدی، وی کافر است(2).

توضیح

در حرج قرار دادن، این است که به او پیشنهاد کنی و او را سوگند دهی که زیان نزند و پدیدار نگردد. در نهایه گفته است: حرج گناه و تنگی است و حدیث: «بار خدایا! من حق دو ناتوان را که یتیم و زن باشند، در حرج قرار می دهم.» به همین معنی است. یعنی بر کسی که به آن ها ستم کند، تنگ می گیرم و حرام می کنم.(3)

روایت39.

الدر المنثور: جویریه بن اسماء از عمویش نقل می کند که گفت: با گروهی به حج رفتیم و در منزلی فرود آمدیم. زنی که همراه ما بود، خوابید. هنگامی که برخاست، ماری به گرد او پیچیده بود و سر و دمش را میان دو پستان زن نهاده بود. این مطلب ما را به هراس انداخت و ما کوچ کردیم. آن مار بر آن زن چنبر زده بود و به او زیانی نمی رساند تا به نشانه های حرم رسیدیم. پس مار به سرعت رفت. ما به مکه رفتیم و اعمال حج را به جا آوردیم و برگشتیم تا اینکه به جایی که مار به دور آن زن پیچیده بود، رسیدیم و این منزل گاه همان منزل گاهی بود که ما در آن سکونت گزیدیم. آن زن خوابید و در حالی که مار در دورش بود، برخاست. مار ناگهان سوتی زد و دشت پر از مار شد و زن را خوردند تا اینکه فقط استخوانش باقی ماند. من به صاحب آن زن که آن زن کنیز وی بود، گفتم: وای بر تو! درباره این زن به ما گزارش بده. گفت: وی سه بار زنا کرد

ص: 272


1- . فهرست نجاشی: 3
2- . تحف العقول: 12
3- . نهایه 1 : 246

کُلَّ مَرَّةٍ تَلِدُ وَلَداً فَإِذَا وَضَعَتْهُ سَجَّرَتِ التَّنُّورَ فَأَلْقَتْهُ فِیهِ (1).

«40»

الْخَرَائِجُ، عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ عُصْفُوراً وَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ جَعَلَ یَصِیحُ وَ یَضْطَرِبُ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا یَقُولُ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ قَالَ لِی إِنَّ حَیَّةً تُرِیدُ أَنْ تَأْکُلَ فِرَاخِی فِی الْبَیْتِ فَقُمْ وَ خُذْ تِلْکَ النِّسْعَةَ وَ ادْخُلِ الْبَیْتَ وَ اقْتُلِ الْحَیَّةَ فَقُمْتُ وَ أَخَذْتُ النِّسْعَةَ وَ دَخَلْتُ الْبَیْتَ وَ إِذَا حَیَّةٌ تَجُولُ فِی الْبَیْتِ فَقَتَلْتُهَا(2).

«41»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: إِنَّ الْعَقْرَبَ لَذَعَتْ (3) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ فَمَا تُبَالِینَ مُؤْمِناً آذَیْتِ أَمْ کَافِراً ثُمَّ دَعَا بِالْمِلْحِ فَدَلَکَهُ فَهَدَأَتْ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْمِلْحِ مَا بَغَوْا(4) مَعَهُ دِرْیَاقاً(5).

بیان

هدأ کمنع سکن.

«42»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ وَ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَذَعَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَقْرَبٌ فَنَفَضَهَا وَ قَالَ لَعَنَکِ اللَّهُ فَمَا یَسْلَمُ مِنْکِ مُؤْمِنٌ وَ لَا کَافِرٌ ثُمَّ دَعَا بِمِلْحٍ فَوَضَعَهُ عَلَی مَوْضِعِ اللَّذْعَةِ ثُمَّ عَصَرَهُ بِإِبْهَامِهِ حَتَّی ذَابَ ثُمَّ قَالَ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی الْمِلْحِ مَا احْتَاجُوا مَعَهُ إِلَی تِرْیَاقٍ (6).

43 حیاة الحیوان، قال أصحابنا ما لیس مأکولا من الدواب و الطیور إن کان فیه مضرة متمحضة استحب قتله للمحرم و غیره کالفواسق الخمس و الذئب و

ص: 273


1- 1. الدّر المنثور.
2- 2. النسخة المخطوطة خلی عن هذا الحدیث، و هو الصحیح لانه تقدم تحت رقم 10.
3- 3. فی المصدر: لسعت.
4- 4. أی ما طلبوا معه دریاقا. و فی بعض النسخ: ما احتاجوا معه دریاقا.
5- 5. فروع الکافی 6: 337.
6- 6. فروع الکافی 6: 327.

و هر بار که زایید، تنوری افروخت و بچه اش را در آن انداخت.

روایت40.

خرائج و جرائح: سلیمان جعفری می گوید: گنجشکی در برابر امام رضا علیه السّلام افتاد و شروع به شیون کرد و پریشان بود. حضرت فرمود: می دانی چه می گوید؟ گفتم: نه. حضرت به من فرمود: می گوید: ماری می خواهد بچه هایم را در خانه بخورد. برخیز و این تسمه را بگیر و در خانه برو و مار را بکُش. برخاستم؛ تسمه را گرفتم و به خانه داخل شدم. ناگهان ماری در آن می چرخید. پس او را کُشتم.

روایت41.

کافی: عقرب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را گزید. حضرت فرمود: خدا تو را لعنت کند که از اینکه مومن یا کافر را آزار بدهی، باکی نداری. سپس حضرت نمک خواست و به آن مالید و آرامش (هدوء) یافت. سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر مردم خاصیت نمک را می دانستند، به دنبال دارو نمی رفتند(1).

توضیح

(هدوء) به معنی آرامش است.

روایت42.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: عقربی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را گزید. حضرت آن را پرتاب کرد و فرمود: خدا تو را لعنت کند که مومن یا کافری از آزار تو در امان نمی ماند. سپس حضرت نمک خواست و در مکان گزیدگی گذاشت و سپس آن را با انگشت بزرگش فشار داد تا حدی که ذوب شد .

سپس امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر مردم خاصیت نمک را می دانستند، به دارو نیاز پیدا نمی کردند.(2)

دمیری گفته است: اصحاب ما گویند: جانوران و پرنده های حرام گوشت اگر تنها زیان دارند و سودی ندارند برای مُحرم و غیر مُحرم کشتن آن ها مستحب است. مانند پنج جانور فاسق، گرگ،

ص: 273


1- . کافی 6 : 337
2- . کافی 6 : 327

الأسد و النمر و النسر و الحدأة و البرغوث و القمل و البق و أشباهها(1) فإن کان فیه منفعة و مضرة کالفهد و الکلب المعلم و العقاب و البازی و الصقر و نحوها فلا یستحب قتلها لما فیها من منفعة الاصطیاد و لا یکره لما فیها من الضرر و هو الصیال علی حمام الناس و العقر و إن لم یکن فیه نفع و لا ضرر کالخنافس و الدیدان و الجعلان و السرطان و النعامة و الرخمة و العظاءة و الذباب و أشباهها فیکره قتلها و لا یحرم علی ما قطع به الجمهور و حکی الإمام وجها شاذا أنه یحرم قتل الطیور دون الحشرات لأنه عبث بلا حاجة(2) و قال فی الحیة اسم یطلق علی الذکر و الأنثی فإن أردت التمییز قلت هذا حیة ذکر و هذه أنثی (3)

قاله المبرد فی الکامل و إنما دخلته الهاء لأنه واحد من جنس کبطة و دجاجة علی أنه قد روی عن بعض العرب أنه قال رأیت حیا علی حیة أی ذکر علی أنثی و النسبة إلی حیة حیوی و الحیوت ذکر الحیات أنشد الأصمعی:

و تأکل الحیة و الحیوتا***و تخنق العجوز أو تموتا

و ذکر ابن خالویه لها مائتی اسم و نقل السهیلی عن المسعودی أن الله تعالی لما أهبط الحیة إلی الأرض أنزلها بسجستان فهی أکثر أرض الله حیات و لو لا العربد یأکلها و یفنی کثیرا منها لخلت من أهلها لکثرة الحیات و قال کعب الأحبار أهبط الله الحیة بأصبهان و إبلیس بجدة و حواء بعرفة و آدم بجبل سراندیب و هو بأعلی الصین فی بحر الهند عال یراه البحریون من مسافة أیام و فیه أثر قدم آدم علیه السلام مغموسة فی الحجر و تری علی هذا الجبل کل لیلة کهیئة البرق من غیر سحاب و لا بد له فی کل یوم من مطر یغسل موضع قدم آدم علیه السلام و یقال إن الیاقوت الأحمر یوجد علی هذا الجبل فتحدره السیول و الأمطار من

ص: 274


1- 1. فی المصدر: و القمل و الزنبور و البق و القراد و اشباهها.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 233.
3- 3. فی المصدر: و هذه حیة انثی.

شیر، پلنگ، کرکس، زغن، کک، شپش، ساس و مانند آن ها و اگر هم سود و هم زیان دارند مانند یوزپلنگ، سگ آموخته، عقاب، باز، باز شکاری و مانند آن ها، کشتن آن ها به جهت سود شکار کردنی که دارند خوب نیست و به جهت زیانی که دارند بد نیست. زیان آن ها یورش به کبوتران مردم و زخم زدن به آن ها است. اگر سود و زیان ندارند، مانند سوسک سیاه بدبو، کرم، سوسک سرگین غلطان، خرچنگ، شتر مرغ، لاشخور، مارمولک، مگس و مانند آن ها، کشتن آن ها مکروه است و چنانچه بیشتر علما به آن یقین دارند حرام نیست. امام وجه نادری را نسبت به حرمت کشتن پرنده ها و نه حشرات حکایت کرده است. زیرا این کار، کاری بیهوده است که به آن نیازی نیست.(1)

دمیری درباره حیه (مار) گفته است: مبرد در الکامل گفته است: حیه اسمی است که بر مذکر و مونث اطلاق می شود و اگر بخواهی بین مذکر و مونث آن فرق بگذاری، باید لفظ مونث و مذکر را ذکر کنی. تایی که بر سر حیه آمده است از این باب است که حیه مانند بطه (یک مرغابی) و دجاجه (یک مرغ) واحدی از یک جنس است و تاء، تاء وحدت است. هرچند که از بعضی از اعراب روایت شده که گفته اند: حیی را بر روی حیه ای دیدم. یعنی مار مذکری را روی مار مونث دیدم. اسم نسبت از حیه حیوی بوده، جمع مونث آن حیات و جمع مذکر آن حیّوت است. اصمعی سروده است:

او یک مار و چندین مار مذکر را می خورد و گلوی پیرزن را می فشارد تا آن گاه که او بمیرد ابن خالویه گفته است: مار در زبان عرب دویست نام دارد. سهیلی از مسعودی آورده که هنگامی که خدا مار را به زمین آورد، آن را در سیستان فرود آورد. به همین جهت سیستان از همه زمین های خدا بیشتر مار دارد و اگر افعی نر آن ها را نمی خورد و بسیاری از آن ها را نابود نمی کرد، از بسیاری مار، سیستان از مردم تهی می شد.

کعب الاحبار گفته است: خدا مار را در اصفهان و ابلیس را در جدّه و حوّاء را در عرفه و انسان را در کوه سراندیب فرود آورد. کوه سراندیب در بالای چین در دریای هند است و به حدی بلند است که دریانوردان آن را پس از طی کردن چند روز راه هنوز می بینند. در سراندیب جای پای آدم که بر سنگ فرو رفته است موجود است. هر شب در این کوه چیزی مثل برق بدون اینکه ابری باشد دیده می شود و هر روز باران می بارد و قدم گاه آدم را می شوید. گفته شده است: روی این کوه یاقوت سرخ است و سیل و باران آن را می شوید ص: 274


1- . حیاة الحیوان 1 : 233

ذروته إلی الحضیض و یوجد فیه ألماس أیضا و به یوجد العود کذا قاله القزوینی و الحیة أنواع منها الرقشاء و هی التی فیها نقط سواد و بیاض و یقال لها الرقطاء أیضا و هی من أخبث الأفاعی و تزعم الأعراب أن الأفاعی صم و کذلک النعام و من أنواعها الأزعر و هو غالب فیها و منها ما هو أزب ذو شعر و منها ذوات القرون و أرسطو ینکر ذلک قال الراجز:

و ذات قرنین طحون الضرس***تنهش لو تمکنت من نهش

تدیر عینا کشهاب القیش (1)

و منها الشجاع بالضم و الکسر و هو الحیة العظیمة التی تواثب الفارس (2)

و الراجل و تقوم علی ذنبها و ربما لقت (3) رأس الفارس و تکون بالصحاری (4) و منها العربد و هی حیة عظیمة تأکل الحیات و منها الأصلة و هو عظیم جدا و له وجه کوجه الإنسان و یقال إنه یصیر کذلک إذا مرت علیه ألوف من السنین و من خاصیة هذا أن یقتل بالنظر و منها الصل و سمی المکللة لأنها مکللة الرأس و قیل الصل الأول و هذه المکللة شدیدة الفساد تحرق کل ما مرت علیه و لا ینبت حول جحرها شی ء من الزرع أصلا و إذا جاذی مسکنها طائر سقط و لا یمر حیوان بقربها إلا هلک و تقبل بصفیرها علی غلوة سهم و من وقع علیها بصره (5) و لو من بعد مات و من نهشته مات فی الحال و ضربها فارس برمحه فمات هو و فرسه و هی کثیرة ببلاد الترک و منها ذو الطفیتین و الأبتر

فِی الصَّحِیحَیْنِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: اقْتُلُوهُمَا فَإِنَّهُمَا یَلْتَمِسَانِ الْبَصَرَ وَ یَسْتَسْقِطَانِ الْحَبَالَی.

قال الزهری و نری ذلک من سمها

ص: 275


1- 1. فی المصدر:« نهس» و فیه: کشهاب القبس. راجع حیاة الحیوان 1: 199.
2- 2. فی المصدر: تثب علی الفارس.
3- 3. فی المصدر: و ربما بلغت.
4- 4. حیاة الحیوان 2: 34.
5- 5. فی المصدر: و من وقع علیه بصرها.

و از قله به پایین آن می آورد. الماس هم در سراندیب یافت می شود و عود هم از همان پدید می آید. قزوینی چنین گفته است.

مار چند نوع است: یکی رقشاء که خال سیاه و سفید دارد و آن را رقطاء هم می گویند. این نوع بدترین نوع افعی است. عرب ها می پندارند افعی ها و همچنین شتر مرغ ها کر هستند. دیگری ازعر است که بیشترین نوع مار است. دیگری ازبّ که مو دارد و دیگری مار شاخ دار که ارسطو منکر آن است. راجز در وصف آن سروده است:

او دارای دو شاخ و دندان آسیا است. اگر بتواند بگزد، می گزد. دو چشم خود را مانند شهاب فروزان می گرداند(1)

دیگری شُِجاع است و آن ماری بزرگ است که به سواره و پیاده یورش می برد. وی بر روی دم خود می ایستد و بسا می شود که به سر اسب سوار می رسد و در بیابان ها است.(2)دیگری افعی نر (عربد) است که ماری بزرگ است و مار می خورد. دیگری اصله است که بسیار بزرگ است و چهره ای مانند چهره انسان دارد. گویند او پس از گذشت هزاران سال این چنین می شود. از خصائص او این است که با نگاه کردن می کُشد. دیگری صلّ است که آن را تاج دار (مکلله) هم می گویند، زیرا سرش تاج دارد. گفته شده است صل یک نوع است و مکلله نوعی دیگر است که بسیار تباهکار است و بر هر چه می گذرد، آن را می سوزاند و گرد سوراخش هیچ گیاهی نمی روید. هنگامی که پرنده ای از مقابل جایش بگذرد، می افتد. جانوری از نزدیکی وی نمی گذرد مگر اینکه می میرد. او صدای خود را تا فاصله انداختن یک تیر تا نهایت درجه ممکن می کِشاند. چشم هر که بر او بیفتد، اگر چه از دور باشد می میرد. او هر که را بگزد، بی درنگ می میرد. اسب سواری به او نیزه زد. خود اسب سوار با اسبش مُردند. وی در بلاد ترک بسیار است. دیگری دارای دو لیف خرما (ذو الطفیتین) است و دیگری دُم بریده (ابتر) است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آن ها را بکُشید، زیرا کور کردن چشم را می خواهند و زنان آبستن را سقط جنین می کنند. زهری گفته است: به نظر ما این اثر زهر آن ها است.

ص: 275


1- . حیاة الحیوان 1 : 199
2- . حیاة الحیوان 2 : 34

و منها الناظر متی وقع نظره علی إنسان مات الإنسان من ساعته و منها نوع آخر إذا سمع الإنسان صوته مات و قد جاء فی حدیث الخدری عن الشاب الأنصاری الذی طعن الحیة برمحه فماتت و مات الشاب من ساعته و من أسماء الحیة العین و العیم (1) و الأین و الأرقم و الأصلة و الجان و الثعبان و الشجاع و الأزب و الأزعر و الأبتر و الناشر و الأفعی و الأفعوان الذکر من الأفاعی و الأرقم و الأرقش و الصل و الأرقط و ذو الطفیتین و العربد قال ابن الأثیر و یقال للحیات أبو البختری و أبو الربیع و أبو عثمان و أبو العاصی و أبو دعور و أبو وثاب و أبو یقظان و أم طبق و أم عافیة و أم عثمان و أم الفتح و أم محبوب و بنات طبق (2) و الحیة الصماء و هی شدیدة الشر و الصمة الذکر من الحیات و به سمی والد درید بن الصمة و زعم أهل الکلام فی طبائع الحیوان أن الحیة تعیش ألف سنة و هی فی کل سنة تسلخ جلدها و تبیض ثلاثین بیضة علی عدد أضلاعها فتجمع النمل (3) فیفسد غالب بیضها و لا یصلح منه إلا القلیل و إذا لذعتها العقرب ماتت. و من أنواعها الحریش و شرها الأفاعی و مساکنها الرمال و بیض الحیات مستطیل و هو أکدر اللون و أخضر و أسود و أرقط و أبیض و فی بعضه نمش (4) و لمع و السبب فی اختلاف ذلک لا یعرف و داخله شی ء کالصدید و هو فی جوفها متصل (5)

طولا علی خط واحد و لیس للحیات سفاد یعرف و إنما هو التواء بعضها علی بعض و لسانها مشقوق فیظن بعض الناس أن لها لسانین و توصف بالنهم و الشرة لأنها

ص: 276


1- 1. زاد فی المصدر: و الصم.
2- 2. قد اسقطت من المصدر عدة من الأسماء.
3- 3. فی المصدر: فیجتمع علیه النمل.
4- 4. فی المصدر: النمش: نقط بیض و سود او بقع تقع فی الجلد تخالف لونه.
5- 5. فی المصدر: منضذ.

دیگری ناظر است که هنگامی که چشمش بر انسانی بیفتد، بی درنگ می میرد. نوع دیگری دارد که هنگامی که انسانی آوازش را بشنود، می میرد. در حدیث خدری آمده که جوان انصاری به ماری نیزه زد. مار مُرد و جوان انصاری نیز بی درنگ مُرد.

از نام های مار حیّه، عین، عیم، این، ارقم، اصله، جانّ، ثعبان، شجاع، ازب، ازعر، ابتر، ناشر، افعی، افعوان برای نر، ارقش، صلّ، ارقط، ذو الطفیتین و عربد است.

ابن اثیر می گوید: به مارها ابو البختری، ابو ربیع، ابو عثمان، ابو العاصی، ابو دعور، ابو وثاب، ابو یقظان، ام طبق، ام عافیه، ام عثمان، ام الفتح، ام محبوب و بنات طبق می گویند.

مار ماده کر، بدی آن فراوان است. صمّه مار نر است که پدر درید بن صمّه، شاعر جاهلی به نام او خوانده شده است.

جانورشناسان گویند: مار هزار سال می ماند و هر سال پوست می اندازد و سی تخم به شماره دنده هایش می گذارد. مورچه ها گرد آمده، بیشتر تخم های او را فاسد می کنند و جز اندکی از آن سالم نمی ماند. هنگامی که عقرب او را بگزد، می میرد .

یک نوع از مار حربش (افعی نر بزرگ) نام دارد. بدتر از همه افعی است که در ریگستان جا دارد. تخم مارها دراز، تیره، سبز، سیاه، با نقطه های سفید و سیاه و سفید است. برخی از آن ها لکه و درخشندگی دارند. سبب گوناگونی تخم ها شناخته نشده است. درون مار چیزی مانند چرک، به هم پیوسته در یک خط دراز وجود دارد.

مارها جفت گیری معلومی ندارند. آنچه که هست این است که به یکدیگر پیچ می خورند. زبانشان شکاف دارد و برخی از مردم گمان برده اند وی دو زبان دارند. او را به پرخوری و حریصی وصف کرده اند، زیرا

ص: 276

تبتلع الفراخ من غیر مضغ کما یفعل الأسد و من شأنها أنها إذا ابتلعت شیئا له عظم أتت شجرة أو نحوها فتلتوی علیه التواء شدیدا حتی یتکسر ذلک فی بطنها و من عادتها أنها إذا نهشت انقلبت فیتوهم بعض الناس أنها فعلت (1) لتفرغ سمها و لیس کذلک و من شأنها إذا لم تجد طعاما عاشت بالنسیم و تقتات به الزمن الطویل و تبلغ الجهد من الجوع و لا تأکل إلا لحم الشی ء الحی و هی إذا کبرت صغر جرمها و أقنعت بالنسیم و لا تشتهی الطعام و من غرائب أمرها أنها لا ترید الماء و لا ترده إلا أنها لا تضبط نفسها عن الشراب إذا شمته لما فی طبعها من الشوق إلیه فهی إذا وجدته شربت منه حتی تسکر و ربما کان السکر سبب هلاکها و الذکر لا یقیم بموضع واحد و إنما تقیم الأنثی علی بیضها حتی یخرج فراخها و تقوی علی الکسب ثم هی سائرة(2)

و عینها لا تدور فی رأسها کأنها مسمار مضروب فی رأسها و کذلک عین الجراد و إذا قلعت عادت و کذلک نابها إذا قلع عاد بعد ثلاثة أیام و کذلک ذنبها إذا قطع نبت و من عجیب أمرها أنها تهرب من الرجل العریان و تفرح بالنار و تطلبها و تتعجب من أمرها و تحب اللبن حبا شدیدا و إذا ضربت بسوط مسه عرق الخیل ماتت و تذبح فتبقی أیاما لا تموت و إذا عمیت أو خرجت من

الأرض (3) و هی لا تبصر طلبت الرازیانج الأخضر فتحک به بصرها فتبصر فسبحان من قَدَّرَ فَهَدی قدر علیها العمی و هداها إلی ما یزیله عنها و لیس فی الأرض (4)

مثل الحیة إلا و جسم الحیة أقوی منه و کذلک إذا أدخلت صدرها فی جحر أو صدع لم یستطع أقوی الناس إخراجها منه و ربما تقطعت و لا تخرج و لیس لها قوائم و لا أظفار تنشب بها(5) و إنما قوی ظهرها هذه

ص: 277


1- 1. فی المصدر: انما فعلت ذلک.
2- 2. فی المصدر: ثم هی سائرة فان وجدت جحرا انسابت فیه.
3- 3. فی المصدر: من تحت الأرض لا تبصر.
4- 4. فی المصدر: و لیس شی ء فی الأرض.
5- 5. فی المصدر: تتثبت بها.

جوجه ها را مانند شیر، بدون اینکه بجوند، می بلعند. از کارهای وی این است که هنگامی که استخوان داری را ببلعد، به دور درخت یا چیزی مانند آن به سختی می پیچند تا آنچه در درون آن ها است شکسته شود. عادت وی این است که هنگامی که می گزد، وارونه می شود و برخی مردم می پندارند این کار برای این است که زهر خود را خالی کند و حال آن که چنین نیست.

هنگامی که وی خوراکی نیابد، به همان نسیم هوا زنده است و زمانی طولانی با آن تغذیه می کند و به نهایت گرسنگی می رسد. وی جز گوشت جانور زنده نمی خورد. هنگامی که پیر شود پیکرش ریز می شود و به همان نسیم قناعت می کند و خوراک نمی خواهد.

از کارهای غریبش این است که آب نمی خواهد و بر سر آب نمی رود. بلی؛ از شراب هنگامی که بوی آن را بشنود، خودداری نمی کند، زیرا در خوی او شراب دوستی است. هنگامی که شراب را می یابد، می نوشد تا مست شود و چه بسا مستی او را بکشد.

مار نر در یک جا نمی ماند و تنها ماده بر سر تخم می ماند، تا بچه هایش درآمده، بر کسب روزی توانایی یابند؛ سپس او نیز به گردش می رود. چشمش مانند چشم ملخ در سرش نمی گردد و مانند میخی بر آن استوار است. اگر آن را بکنند، باز بیرون می آید. همچنین دندان نیش آن را اگر بکنند، پس از سه روز می روید و دم او را هم اگر ببُرند، باز بیرون می آید .

از اخلاق غریب وی این است که از مرد برهنه می گریزد. با آتش شاد می شود و به دنبال آن می رود و از آن خوشش می آید. شیر را بسیار دوست دارد. هنگامی که با تازیانه ای که آلوده به عرق اسب است، زده شود، می میرد. سرش را می برند و چند روز نمی میرد. هنگامی که کور شود یا از زیر زمین بیرون بیاید و نابینا باشد، به دنبال رازیانه سبز می رود و دیده اش را به آن می مالد و بینا می گردد. پس منزه است آنکه اندازه گرفت و راهنمایی کرد. کوری او را مقدر کرد و او را به آنچه آن را از بین ببرد، راهنمایی کرد.

در زمین جانوری شبیه مار نیست مگر آنکه مار از او تواناتر است و هنگامی که سینه اش را به سوراخ یا شکافی وارد کند، نیرومندترین مردم نمی توانند او را بیرون آورند و چه بسا تکه شود و بیرون نیاید. وی دست و پا و ناخن ندارد که با آن سوراخ بکند، ولی به سبب دنده هایی که دارد پشتش این

ص: 277

القوة بسبب کثرة أضلاعها فإن له ثلاثین ضلعا و إذا مشت مشت علی بطنها فتدافع أجزاؤها و تسعی بذلک الدفع الشدید و الحیات من أصل الطبع مائیة و تعیش فی البحر بعد أن کانت بریة و فی البر بعد أن کانت بحریة قال الجاحظ الحیات ثلاثة أنواع منها ما لا ینفع للسعته تریاق و لا غیره کالثعبان و الأفعی و الحیة الهندیة و نوع منها ینفع فی لسعته الدریاق و ما کان سواهما مما یقتل فإنما یقتل بواسطة الفزع کما حکی أن شخصا نام تحت شجرة فتدلت علیه حیة فعضت رأسه فانتبه مخمر الوجه فحک رأسه و تلفت فلم یر أحدا فلم یرتب (1) بشی ء و وضع رأسه و نام فلما کان بعد ذلک بمدة قال له بعض من رآه هل علمت مم کان انتباهک تحت الشجرة قال لا و الله ما علمت قال إنما کان من حیة تدلت علیک فعضت رأسک فلما قمت فزعا تقلصت ففزع فزعة فاتت فیها نفسه (2) قال فهم یزعمون أن الفزع هو الذی هیج السم و فتح مسام البدن حتی مشی السم فیه انتهی و ذکر القرطبی فی سورة غافر عن ثور بن یزید عن خالد بن معدان عن کعب الأحبار أنه قال لما خلق الله تعالی العرش قال لم یخلق الله خلقا أعظم منی و اهتز تعاظما فطوقه بحیة لها سبعون ألف جناح فی کل جناح سبعون ألف لسان (3) یخرج من أفواهها کل یوم من التسبیح عدد قطر المطر و عدد ورق الشجر و عدد الحصی و الثری و عدد أیام الدنیا و عدد الملائکة أجمعین فالتوت الحیة علی العرش فالعرش إلی نصف الحیة و هی ملتویة علیه فتواضع عند ذلک انتهی و ذکر أبو الفرج بن الجوزی عن بشر بن الفضل قال خرجنا حجاجا فمررنا

ص: 278


1- 1. هکذا فی الکتاب و فی المصدر:« فلم یرتب» و هو الصحیح من ارتاب یرتاب بفلان: اتهمه و رأی منه ما یریبه.
2- 2. فی المصدر: فاضت فیها نفسه.
3- 3. فیه تفصیل اختصره المصنّف لغرابته.

نیرو را برای وی تقویت کرده است، چرا که وی سی دنده دارد. او با شکم راه می رود و اجزائش به همدیگر فشار می آورند و با این فشار شدید می دود. مارها در طبع خود مائی(آبی) هستند. وی پس از آنکه در خشکی زیست می کند، در دریا زیست می کند و بعد از آن که در دریا زیست می کند، در خشکی زیست می کند.

جاحظ گفته است: مارها سه دسته اند: یکی مانند افعی و مار هندی که دارو برای گزیدنش سودی ندارد. دوم آن که دارو برای گزیدن آن سودبخش است. آنچه از غیر این دو کُشنده است آن است که به وسیله ترساندن می کُشد. چنانچه حکایت شده مردی زیر درختی به خواب رفت و ماری از درخت بر او سقوط کرد و سرش را گزید. وی در حالی که روی خود را پوشانده بود، بیدار شد و سرش را خاراند و نگاه کرد و چیزی ندید و گمانی نبرد. پس سر نهاد و خوابید. پس از مدتی کسی که دیده بود مار سرش را گزیده است، به او گفت: آیا می دانی چرا زیر درخت از خواب بیدار شدی؟ گفت: نه. به خدا نمی دانم. گفت: ماری سقوط کرد و سر تو را گزید و وقتی هراسان بلند شدی، خود را واپس کشید. آن مرد را هراسی گرفت که در اثر آن جان داد. جاحظ گفته است: آن ها می پندارند ترس زهر را تحریک می کند و سوراخ های تن را باز می کند تا زهر در آن داخل شود .

قرطبی در تفسیر سوره غافر از کعب الاحبار آورده که هنگامی که خدای تعالی عرش را آفرید، با خود گفت: خدا آفریده ای بزرگ تر از من نیافریده است. خدا ماری گرد آن چرخاند که هفتاد هزار بال داشت و در هر بالی هفتاد هزار زبان و هر روز به شمار قطره های باران و برگ های درختان و ریگ ها و خاک ها و شماره روزهای جهان و همه فرشتگان تسبیح از دهان های او برمی آمد. او دور عرش پیچید و عرش تا نیمه آن بود.

ابو الفرج ابن جوزی از بشر بن فضل آورده که ما به حج می رفتیم و بر سر یکی از

ص: 278

بماء من میاه العرب فوصف لنا فیه ثلاث جوار أخوات بارعات فی الجمال و أنهن یتطببن و یعالجن فأحببنا أن نراهن فعمدنا إلی صاحب لنا فحکینا(1) ساقه بعود حتی أدمیناه ثم حملناه و أتینا به إلیهن و قلنا هذا سلیم فهل من راق فخرجت إلینا الأخت الصغری فإذا جاریة کالشمس الطالعة فجاءت حتی وقفت علیه و نظرته فقالت لیس بسلیم قلنا و کیف ذلک قالت إنه خدشه عود بال علیه حیة ذکر و الدلیل علی ذلک أنه إذا طلعت الشمس مات قال فلما طلعت الشمس مات فعجبنا من ذلک و انصرفنا و قال

أیضا إن عیسی علیه السلام مر بحواء(2) یطارد حیة فقالت الحیة یا روح الله قل له لئن لم یلتفت عنی لأضربنه ضربة أقطعه قطعا فمر عیسی ثم عاد فإذا الحیة فی سلة الحاوی (3) فقال لها عیسی أ لست القائلة کذا و کذا فکیف صرت معه فقالت یا روح الله إنه قد حلف لی و الآن غدرنی (4)

فسم غدره أضر علیه من سمی و فی عجائب المخلوقات للقزوینی أن الریحان الفارسی لم یکن قبل کسری أنوشیروان و إنما وجد فی زمانه و سببه أنه کان ذات یوم جالسا للمظالم إذ أقبلت حیة عظیمة تنساب تحت سریره فهموا بقتلها فقال کسری کفوا عنها فإنی أظنها مظلومة فمرت تنساب فأتبعها کسری بعض أساورته فلم یزل سائرة حتی نزلت علی فوهة(5) بئر فنزلت فیها ثم أقبلت تتطلع فنظر الرجل فإذا فی قعر البئر حیة مقتولة و علی متنها عقرب أسود فأدلی رمحه إلی العقرب و نخسها به و أتی الملک فأخبره بحال الحیة فلما کان فی العام القابل أتت تلک الحیة فی الیوم الذی کان کسری جالسا فیه للمظالم و جعلت تنساب حتی وقفت بین یدیه فأخرجت من (6) فیها بزرا أسود فأمر

ص: 279


1- 1. فی المصدر: فحککنا.
2- 2. الحواء:« جامع الحیات» و فی المصدر: مربحا و.
3- 3. الحاوی: الذی یرقی الحیة.
4- 4. فی المصدر: غدربی.
5- 5. فوهة البئر و الوادی و الطریق: فمها.
6- 6. فی المصدر: فنفضت من فیها.

آب های اعراب گذشتیم. به ما گفته شد: در اینجا سه خواهرند که در زیبایی نیکو هستند و پزشکی و درمان بیماران را انجام می دهند. خواستیم آن ها را ببینیم. با چوبی ساق پای یکی از یاران خود را مالیدیم تا خون آمد. او را برداشتیم و نزد آن ها بردیم و گفتیم: او را مار گزیده است. آیا درمانی دارد؟ خواهر خردسال تر بیرون آمد. دخترکی مانند خورشید تابان بود. آمد و نزد او ایستاد و او را معاینه کرد. گفت: وی مارگزیده نیست. گفتیم: پس چیست؟ گفت: چوبی تنش را ساییده که مار نری بر آن ادرار کرده است و راهنمایش این است که هنگامی که خورشید بیرون بیاید، خواهد مرد. گفت: هنگامی که خورشید برآمد، مرد و ما از این مطلب در شگفت شدیم و برگشتیم.

نیز گفته است: عیسی علیه السّلام به مارگیری گذر کرد که ماری را دنبال کرده بود. آن مار گفت: ای روح اللَّه! به او بگو اگر از من صرف نظر نکند، به او ضربه ای می زنم که تکه تکه شود. عیسی گذشت و هنگامی که برگشت مار در جعبه مارگیر بود. عیسی فرمود: مگر تو چنان و چنین نگفتی. چگونه همراه او شدی. گفت: ای روح اللَّه! برایم سوگند خورد و اکنون با من پیمان شکنی می کند و زهر پیمان شکنی او از زهر من زیان بارتر است.

در عجائب المخلوقات قزوینی است: ریحان فارسی پیش از خسرو انوشیروان نبود و در زمان او یافت شد. این امر برای این بود که یک روز که انوشیروان به دادخواهی نشسته بود، ناگهان مار بزرگی زیر تختش خزید و خواستند او را بکشند. خسرو گفت: دست از او بردارید. گمانم به او ستم رسیده است. آن مار خود را کشاند و خسرو یکی از افسرانش را به دنبالش روانه کرد و با او رفت تا بر دهنه چاهی رسید. مار در آن پایین رفت و برگشت و سر کشید. آن مرد نگاه کرد. در ته چاه ماری کشته بود و بر دوشش عقربی سیاه بود. او نیزه اش را به سوی عقرب پایین برد و در عقرب فرو کرد. نزد شاه آمد و از حال آن مار گزارش داد. هنگامی که سال آینده شد، آن مار در همان روز که خسرو برای دادخواهی نشسته بود، آمد و خود را تا برابر خسرو کشاند تا به او رسید و از دهانش تخمه سیاهی فشاند.

ص: 279

الملک أن یزرع فنبت منه الریحان و کان الملک کثیر الزکام و أوجاع الدماغ فاستعمل (1) منه فنفعه جدا(2)

و ذکر المسعودی عن الزبیر بن رکاز(3) أن أخوین فی الجاهلیة خرجا مسافرین فنزلا فی ظل شجرة بجنب صفاة فلما دنا الرواح خرجت لهما من تحت الصفاة حیة تحمل دینارا فألقته إلیهما فقالا إن هذا لمن کنز هنا فأقاما ثلاثة أیام و هی فی کل یوم تخرج إلیهما دینارا فقال أحدهما للآخر إلی متی ننتظر هذه الحیة ألا نقتلها و نحفر هذا الکنز فنأخذه فنهاه أخوه و قال ما تدری لعلک تعطب و لا تدرک المال فأبی علیه ثم أخذ فأسا و رصد الحیة حتی خرجت فضربها ضربة جرح رأسها و لم یقتلها و بادرت إلیه الحیة فقتلته و رجعت إلی جحرها فدفنه أخوه و أقام حتی إذا کان الغد خرجت الحیة معصوبا رأسها و لیس معها شی ء فقال یا هذه و الله ما رضیت ما أصابک و لقد نهیت أخی عن ذلک فلم یقبل فإن رأیتی أن تجعلی الله (4)

بیننا علی أن لا تضرنی و لا أضرک و ترجعین إلی ما کنت علیه أولا فقالت الحیة لا قال لأی شی ء قالت لأنی أعلم أن نفسک لا تطیب لی أبدا و أنت تری قبر أخیک و نفسی لا تطیب لک أبدا و أنا أذکر هذه الشجة(5)

وَ فِی مُسْنَدِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ حَیَّةً فَکَأَنَّمَا قَتَلَ رَجُلًا مُشْرِکاً بِاللَّهِ وَ مَنْ تَرَکَ حَیَّةً مَخَافَةَ عَاقِبَتِهَا فَلَیْسَ مِنَّا.

و قال ابن عباس إن الحیات مسخن کما مسخت القردة من بنی إسرائیل و کذا رواه الطبرانی عنه عن رسول الله صلی الله علیه و آله و کذا ابن حبان

ص: 280


1- 1. من القصص المختلقة لعدل کسری و کم له من نظیر.
2- 2. حیاة الحیوان: 199- 201.
3- 3. هکذا فی الکتاب و هو مصحف و الصحیح کما فی المصدر الزبیر بن بکار.
4- 4. فی المصدر: فهل لک أن نجعل اللّه.
5- 5. هذه من غرائب ابن بکار و کم له من نظیر.

شاه دستور داد که آن را کاشتند و ریحان از آن رویید. خسرو بسیار سرما می خورد و دردهای مغز زیاد داشت. وی آن را به کار برد و سود بسیاری از آن دید.(1)

مسعودی از زبیر بن بکار آورده که در زمان جاهلیت دو برادر به سفر رفتند و در سایه درختی کنار سنگ سختی منزل کردند. هنگامی که نزدیک حرکت آن دو شد، از زیر آن سنگ ماری بیرون آمد و یک دینار طلا نزد آن ها افکند. گفتند: این از گنجی است که در اینجا است و سه روز ماندند. مار هر روز دیناری برای آن ها بیرون می آورد. یکی به دیگری گفت: تا کی چشم به راه این مار بمانیم؟ خوب است آن را بکشیم و این گنج را بکنیم و ببریم. برادر او را نهی کرد و گفت: شاید رنجی ببری و به گنجی نرسی. وی نپذیرفت و تیشه ای گرفت و در کمین مار نشست تا مار بیرون آمد. ضربه ای به او زد که سرش را زخمی کرد و او را نکشت. مار به او جست و او را کشت و به سوراخش برگشت. برادر اول برادر دوم را به خاک سپرد و ماند تا فردا مار با سر بسته بیرون آمد و با او چیزی نبود. به او گفت: به خدا من از آنچه به تو رسید خشنود نبودم و برادرم را از آن بازداشتم و نپذیرفت. اگر بخواهی، خدا را میانمان قرار دهیم که تو به من زیان نزنی و من به تو زیان نزنم و به آن کاری که در نخست می کردی برگردی. مار گفت: نه. برادر گفت: برای چه؟ گفت: من می دانم دل تو در این حال که گور برادرت را می بینی هرگز به من خوش نمی شود و دل من هم تا این شکستگی سر را دارم هرگز به تو خوش نمی شود .

در مسند احمد آمده است: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که ماری را بکشد، مانند کسی است که مرد بت پرستی را بکشد و هر که آن را از ترس سرانجام کشتنش رها کند، از ما نیست.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چنانچه میمون ها از بنی اسرائیل مسخ شدند، مارها نیز مسخ شدند.

ص: 280


1- . حیاة الحیوان 1 : 199- 201

و أما الحیات التی فی البیوت فلا تقتل حتی تنذر ثلاثة أیام

لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ بِالْمَدِینَةِ جِنّاً قَدْ أَسْلَمُوا فَإِذَا رَأَیْتُمْ مِنْهَا شَیْئاً فَآذِنُوهُ (1) ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ.

و حمل بعض العلماء ذلک علی المدینة وحده و الصحیح أنه عام فی کل بلد لا تقتل حتی تنذر

رَوَی مُسْلِمٌ وَ مَالِکٌ فِی آخِرِ الْمُوَطَّإِ وَ غَیْرُهُمَا عَنْ أَبِی السَّائِبِ مَوْلَی هِشَامِ بْنِ زُهْرَةَ أَنَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ فِی بَیْتِهِ فَوَجَدْتُهُ یُصَلِّی فَجَلَسْتُ أَنْتَظِرُ فَرَاغَهُ فَسَمِعْتُ حَرَکَةً تَحْتَ السَّرِیرِ فِی نَاحِیَةِ الْبَیْتِ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا حَیَّةٌ فَوَثَبْتُ لِأَقْتُلَهَا فَأَشَارَ إِلَیَّ أَنِ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ أَشَارَ إِلَی بَیْتٍ فِی الدَّارِ فَقَالَ أَ تَرَی هَذَا الْبَیْتَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کَانَ فِیهِ فَتًی مِنَّا حَدِیثُ عَهْدٍ بِعُرْسٍ فَخَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْخَنْدَقِ وَ کَانَ ذَلِکَ الْفَتَی یَسْتَأْذِنُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ انْتِصَافِ النَّهَارِ وَ یَرْجِعُ إِلَی أَهْلِهِ فَاسْتَأْذَنَهُ یَوْماً فَقَالَ لَهُ صلی الله علیه و آله خُذْ عَلَیْکَ سِلَاحَکَ فَإِنِّی أَخْشَی عَلَیْکَ بَنِی قُرَیْظَةَ فَأَخَذَ الْفَتَی سِلَاحَهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ فَوَجَدَ امْرَأَتَهُ بَیْنَ الْبَابَیْنِ قَائِمَةً فَأَهْوَی إِلَیْهَا بِالرُّمْحِ لِیَطْعَنَهَا بِهِ وَ قَدْ أَصَابَتْهُ غَیْرُهُ فَقَالَتِ اکْفُفْ عَلَیْکَ رُمْحَکَ وَ ادْخُلِ الْبَیْتَ حَتَّی تَنْظُرَ مَا الَّذِی أَخْرَجَنِی فَدَخَلَ فَإِذَا هُوَ بِحَیَّةٍ عَظِیمَةٍ مُطَوِّقَةٍ عَلَی الْفِرَاشِ فَأَهْوَی إِلَیْهَا بِالرُّمْحِ فَانْتَظَمَهَا بِهِ ثُمَّ خَرَجَ فَوَکَزَهُ (2) فِی الدَّارِ فَاضْطَرَبَتْ عَلَیْهِ وَ خَرَّ الْفَتَی مَیِّتاً فَمَا یُدْرَی أَیُّهُمَا کَانَ أَسْرَعَ مَوْتاً الْحَیَّةُ أَمِ الْفَتَی قَالَ فَجِئْنَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْنَاهُ بِذَلِکَ وَ قُلْنَا ادعوا [ادْعُ](3) اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُحْیِیَهُ فَقَالَ اسْتَغْفِرُوا(4) لِصَاحِبِکُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ بِالْمَدِینَةِ جِنّاً قَدْ أَسْلَمُوا فَإِذَا رَأَیْتُمْ مِنْهَا شَیْئاً فَآذِنُوهُ (5) ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ

ص: 281


1- 1. فی المخطوطة: فانذروه.
2- 2. المصدر: فرکزه.
3- 3. فی المصدر: ادع اللّه.
4- 4. فی المصدر: استغفروا ربکم.
5- 5. فی المخطوطة: فانذروه خ.

اما مارهایی که در خانه ها هستند، تا سه بار به آن ها اخطار نشود، کشته نمی شوند. برای آنکه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: در مدینه جن های مسلمانی هستند. هنگامی که یکی از آن ها را دیدید، به او تا سه روز اخطار کنید. برخی آن را برای خصوص مدینه می دانند و درست این است که این مطلب برای همه شهرها است و مار تا به او اخطار نشود، کشته نمی شود.

ابی سائب مولای هشام بن زهره گفت: بر ابی سعید خدری در خانه اش وارد شدم و دیدم نماز می خواند. نشستم تا نمازش تمام شد. زیر تختش در زیر اتاق جنبشی شنیدم و نگاه کردم و ماری دیدم. بلند شدم آن را بکُشم. به من اشاره کرد بنشین. من نشستم. هنگامی که نماز را تمام کرد، به اتاقی در خانه اشاره کرد و گفت: این اتاق را می بینی؟ گفتم: آری. گفت: جوانی از ما که تازه عروسی کرده بود در آن بود و به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله برای جنگ خندق بیرون شدیم. آن جوان نیم روز از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه می گرفت و نزد همسرش می آمد. یک روز که اجازه خواست، به او فرمود: اسلحه ات را بردار که نسبت به تو از بنی قریظه نگرانم. آن جوان سلاحش را برداشت و به خانه خود آمد. دید زنش میان دو لنگه در ایستاده است. در حالی که غیرت او را گرفته بود، با نیزه به او یورش برد تا به او ضربه بزند. زن گفت: از نیزه ات دست بکش و به اتاقت برو تا ببینی چه چیزی مرا بیرون آورده است. به اتاق داخل شد و دید ماری بزرگ بر بستر چرخ زده است. با نیزه به او حمله کرد و او را به نیزه کشید. جوان او را در خانه قرار داد. سپس مار نسبت به جوان برآشفت و آن جوان افتاد و مرد. معلوم نشد که جوان زودتر مرده است یا مار. ابو سعید گفت: نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمدیم و به او آن را گزارش دادیم. گفتیم: دعا کن خدا او را زنده کند. فرمود: برای یار خود آمرزش بخواهید. سپس فرمود: در مدینه جن هایی هستند که مسلمان شدند. هنگامی که یکی از آن ها را دیدید تا سه روز به آن ها اعلام کنید

ص: 281

فَإِنْ بَدَا لَکُمْ بَعْدَ ذَلِکَ فَاقْتُلُوهُ فَإِنَّمَا هُوَ شَیْطَانٌ.

و اختلف العلماء فی تفسیر الإنذار هل هو ثلاثة أیام أو ثلاث مرات و الأول علیه الجمهور و کیفیته أن یقول أنشدکن بالعهد الذی أخذه علیکن نوح و سلیمان علیهما السلام أن لا تبدوا لنا و لا تعادونا(1)

وَ فِی أُسْدِ الْغَابَةِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا ظَهَرَتِ الْحَیَّةُ فِی الْمَسْکَنِ فَقُولُوا لَهَا إِنَّا نَسْأَلُکَ بِعَهْدِ نُوحٍ وَ بِعَهْدِ سُلَیْمَانَ علیهما السلام لَا تُؤْذِینَا فَإِنْ عَادَتْ فَاقْتُلُوهَا.

وَ رُوِیَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ قَالَ: أَخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعِمَامَتِی مِنْ وَرَائِی وَ قَالَ یَا عِمْرَانُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْإِنْفَاقَ وَ یُبْغِضُ الْإِقْتَارَ فَأَنْفِقْ وَ أَطْعِمْ وَ لَا تُصَرْصِرْ(2)

فَیَعْسُرَ عَلَیْکَ الطَّلَبُ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ الْبَصَرَ النَّافِذَ عِنْدَ هَجْمِ الشُّبُهَاتِ وَ الْعَقْلَ الْکَامِلَ عِنْدَ نُزُولِ الشَّهَوَاتِ (3) وَ یُحِبُّ السَّمَاحَةَ وَ لَوْ عَلَی تَمَرَاتٍ وَ یُحِبُّ الشَّجَاعَةَ وَ لَوْ عَلَی قَتْلِ حَیَّةٍ.

و عند الحنفیة ینبغی أن لا تقتل الحیة البیضاء لأنها من الجان و قال الطحاوی لا بأس بقتل الجمیع و الأولی هو الإنذار(4)

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فِی الصَّحِیحَیْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَعَنَ اللَّهُ مَنْ مَثَّلَ بِالْحَیَوَانِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: لَعَنَ اللَّهُ مَنِ اتَّخَذَ شَیْئاً فِیهِ الرُّوحُ غَرَضاً(5).

ص: 282


1- 1. فی المخطوطة:« و لا تعودونا» و فی المصدر: و لا تؤذونا.
2- 2. هکذا فی الکتاب، یقال: صرصر الرجل أی صاح، و صرصر الشی ء: جمعه و ضم اطراف ما انتشر منه. و فی المصدر: و لا تعسر فیعسر علیک الطلب.
3- 3. فی المصدر: عند نزول البلایا.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 203- 205.
5- 5. زاد فی المصدر: و فی روایة نهی رسول اللّه« ص» أن تصبر البهائم. قال العلماء: تصبیر البهائم هو أن تحتبس و هی احیاء لتقتل بالرمی و نحوه، و هو معنی قوله: لا تتخذوا شیئا فیه الروح غرضا ای یرمی.

و اگر پس از آن بر شما پدیدار شدند، آن ها را بکشید که همانا شیطان هستند .

علما در تفسیر اِخطار اختلاف دارند که سه روز است یا سه بار. بیشتر علما قول اول را برگزیده اند. صیغه اخطار این است که بگوید: شما را سوگند می دهم به پیمانی که نوح و سلیمان علیهما السّلام از شما گرفتند که بر ما پدیدار نشوید و به سمت ما باز نگردید.

در اسد الغابه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که مار در خانه پدیدار شود، به او بگویید: همانا از تو می خواهیم به واسطه پیمان نوح و پیمان سلیمان علیهما السّلام ما را نیازاری. اگر برگشت، او را بکشید.

از عمران بن حصین روایت است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله عمامه ام را از پس سرم برگرفت و فرمود: ای عمران! راستی خدا انفاق را دوست دارد و بخل را دشمن دارد. انفاق و اطعام کن و مال را روی هم جمع نکن تا آنکه طلب مال بر تو دشوار گردد. بدان که خداوند عزّ و جلّ چشم تیز را هنگام هجوم شبهه ها و خرد کامل را در هنگام فرود آمدن شهوت و بخشش را گرچه چند دانه خرما و شجاعت را گرچه به کشتن مار دوست دارد.

نزد حنفیه چنین است که: شایسته است که مار سفید کشته نشود، زیرا وی از جنیان است. طحاوی گفته است: کشتن هیچ نوع مار عیب ندارد و بهتر اخطار کردن است.(1)

در صحیح بخاری و صحیح مسلم است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «خدا کسی را که جانور را تکه کند، لعنت کند.» و فرمود: «خدا کسی را که جاندار را نشانه تیر اندازی قرار دهد، لعنت کند.» یعنی او را مانند تکه پوست و غیر آن، نشانه تیراندازی کند.

ص: 282


1- . حیاة الحیوان 1 : 203- 205

أی یرمی کالغرض من الجلود و غیرها و هذا النهی للتحریم لأن النبی صلی الله علیه و آله لعن فاعله و لأنه تعذیب للحیوان و إتلاف لنفسه و تضییع لمالیته و تفویت لذکاته إن کان یذکی و لمنفعته إن لم یکن یذکی (1).

«44»

الْعُیُونُ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْبَصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سَأَلَ شَامِیٌّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَمْ حَجَّ آدَمُ مِنْ حِجَّةٍ فَقَالَ لَهُ سَبْعِینَ حِجَّةً مَاشِیاً عَلَی قَدَمَیْهِ وَ أَوَّلُ حِجَّةٍ حَجَّهَا کَانَ مَعَهُ الصُّرَدُ یَدُلُّهُ عَلَی مَوَاضِعِ الْمَاءِ وَ خَرَجَ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَدْ نُهِیَ عَنْ أَکْلِ الصُّرَدِ وَ الْخُطَّافِ وَ سَأَلَهُ مَا بَالُهُ لَا یَمْشِی

قَالَ لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَطَافَ حَوْلَهُ أَرْبَعِینَ عَاماً یَبْکِی عَلَیْهِ وَ لَمْ یَزَلْ یَبْکِی مَعَ آدَمَ علیه السلام فَمِنْ هُنَاکَ سَکَنَ الْبُیُوتَ وَ مَعَهُ تِسْعُ آیَاتٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا کَانَ آدَمُ یَقْرَؤُهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ مَعَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْکَهْفِ وَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ سُبْحَانَ وَ هِیَ فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ وَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنْ یس وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا(2).

«45»

الْعُیُونُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: فِی جَنَاحِ کُلِّ هُدْهُدٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکْتُوبٌ بِالسُّرْیَانِیَّةِ آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ(3).

«46»

الْبَصَائِرُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَیْفٍ التَّمِیمِیِ (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَوْصُوا بِالصَّائِیَاتِ خَیْراً یَعْنِی الْخُطَّافَ فَإِنَّهُ آنَسُ طَیْرِ النَّاسِ بِالنَّاسِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 283


1- 1. حیاة الحیوان 1: 207.
2- 2. عیون الأخبار ج 1 ص 243، علل الشرائع 2: 281 و 282( ط قم).
3- 3. عیون الأخبار ج 1 ص 261.
4- 4. فی الکافی: محمّد بن یوسف التمیمی.

این نهی دلالت بر حرمت دارد، زیرا پیامبر انجام دهنده آن را لعنت کرده و زیرا شکنجه جاندار و تلف کردن آن و ضایع کردن مالیت آن و از دست دادن قربانی کردن آن در صورت حلال بودن و سود آن در صورت حرام بودن است.(1)

روایت44.

عیون أخبار الرضا: یک شامی از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید: آدم چند بار حجّ به جا آورد؟ حضرت فرمود: هفتاد بار پیاده، و در اوّلین سفرش جغد به همراهش بود و مواضع آب را به او نشان می داد و به همراه او از بهشت بیرون آمده بود. آدم از خوردن جغد و پرستو منع شد. مرد شامی پرسید: چرا پرستو روی زمین راه نمی رود؟ حضرت فرمود: زیرا بر بیت المقدس نوحه سرایی نمود و چهل سال بر آن گریست و همیشه به همراه آدم می گریست. لذا در خانه هایی سکنی گزید و نُه آیه از آیات کتاب خداوند عزّ و جلّ که آدم در بهشت آن ها را می خواند، به همراه داشت و تا قیامت نیز به همراه خواهد داشت. آن آیات عبارتند از: سه آیه از اوّل سوره «کهف»، سه آیه از سوره «إسراء» که عبارتند از: «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً * وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً * نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُوراً.»(2){و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم و بر دل هایشان پوشش ها می نهیم تا آن را نفهمند و در گوش هایشان سنگینی [قرار می دهیم] و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند. هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه [منظور] گوش می دهند، و [نیز] آن گاه که به نجوا می پردازند وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.»} و سه آیه از سوره «یس» یعنی «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ * وَ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَرِیم.»(3){و [ما] فراروی آن ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند و آنان را چه بیم دهی [و] چه بیم ندهی، به حالشان تفاوت نمی کند: نخواهند گروید. بیم دادن تو، تنها کسی را [سودمند] است که کتاب حقّ را پیروی کند و از [خدایِ] رحمان در نهان بترسد. [چنین کسی را] به آمرزش و پاداشی پر ارزش مژده ده.]}(4)

روایت45.

عیون أخبار الرضا: بر بال هر هدهدی که خداوند خلق می کند به زبان سریانی نوشته شده است: آل محمّد بهترین مخلوقاتند.(5)

روایت46.

بصائر الدرجات: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نسبت به جیک جیک کننده ها (مراد حضرت پرستوها بود) سفارش به نیکی کنید، زیرا آن ها همدردترین پرنده اهلی نسبت به مردم هستند. سپس رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود:

ص: 283


1- . حیاة الحیوان 1 : 207
2- . اسراء / 45- 47
3- . یس / 9-11
4- . عیون أخبار الرضا 1 : 243 ، علل الشرایع 2 : 281 - 282
5- . عیون أخبار الرضا 1 : 261

صلی الله علیه و آله أَ تَدْرُونَ مَا تَقُولُ الصَّائِیَةُ إِذَا تَرَنَّمَتْ تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ حَتَّی تَقْرَأَ أُمَّ الْکِتَابِ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ تَرَنُّمِهَا قَالَتْ وَ لَا الضَّالِّینَ (1).

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَمِیعاً عَنِ الْجَامُورَانِیِّ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ اسْتَوْصُوا بِالصَّئِینَاتِ وَ مَا تَقُولُ الصَّئِینَةُ إِذَا مَرَّتْ وَ تَرَنَّمَتْ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ مَدَّ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا الضَّالِّینَ (2).

بیان

قال الدمیری السنونو بضم السین و النونین الواحدة سنونوة و هو نوع من الخطاطیف و لذلک سمی حجر الیرقان حجر السنونو و لکن تصحف علی عجائب المخلوقات فقال حجر الصنونو بالصاد و الصواب أنه بالسین المهملة نسبة إلی هذا النوع من الخطاطیف (3).

«47»

الْمُخْتَلَفُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خُرْءُ الْخُطَّافِ لَا بَأْسَ بِهِ هُوَ مِمَّا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ وَ لَکِنْ کُرِهَ أَکْلُهُ لِأَنَّهُ اسْتَجَارَ بِکَ وَ آوَی فِی مَنْزِلِکَ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَسْتَجِیرُ بِکَ فَأَجِرْهُ (4).

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ أَسْقَطَ لَفْظَةَ خُرْءٍ(5).

«48»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَنِ الرَّجُلِ یُصِیبُ خُطَّافاً فِی الصَّحْرَاءِ أَوْ یَصِیدُهُ أَ یَأْکُلُهُ قَالَ هُوَ مِمَّا یُؤْکَلُ وَ عَنِ الْوَبْرِ یُؤْکَلُ قَالَ

ص: 284


1- 1. بصائر الدرجات 346.
2- 2. فروع الکافی 6: 223 و 224 فیه؛ مد بها رسول اللّه صوته: و لا الضالین.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 26.
4- 4. مختلف الاحکام ص 172.
5- 5. تهذیب الأحکام.

می دانید در خواندنش چه می گوید؟ می گوید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. تا آن که همه سوره فاتحه را می خوانَد و در آخر خواندنش می گوید: وَ لَا الضَّالِّینَ.(1)

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در بیانی نظیر روایت قبلی فرمود: نسبت به جیک جیک کننده ها (مراد حضرت پرستوها بود) سفارش به نیکی کنید، زیرا آن ها همدردترین پرنده های اهلی نسبت به مردم هستند. سپس رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: می دانید هنگامی که راه می رود و می خواند چه می گوید؟ می گوید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. تا آن که همه سوره فاتحه را می خوانَد و در آخر خواندنش می گوید: وَ لَا الضَّالِّینَ. رسول خدا «وَ لَا الضَّالِّینَ» را مد داد(2).

توضیح

دمیری گفته است: (سُنُونُو) که مفردش سنونوه است نوعی از پرستو است. از این رو سنگ یرقان را سنگ سنونو می گویند. در عجائب المخلوقات به اشتباه آن را سنگ صنونو آورده است و درستش سنگ سنونو است که به این نوع از پرستوها منسوب است(3).

روایت47.

مختلف: امام صادق علیه السّلام فرمود: فضله پرستو پاک است و خودش حلال گوشت است. ولی چون به تو پناهنده شده است، خوردنش مکروه است و هر چه به تو پناهنده شد، آن را پناه بده.(4)

تهذیب: مانند آن را با حذف لفظ «فضله» روایت کرده است.

روایت48.

تهذیب الأحکام: عمّار از امام صادق علیه السّلام درباره مردی که پرستو را در بیابان به دست آورد پرسید که آن را شکار کند و از آن بخورد؟ فرمود: آن از چیزهای خوردنی است. از کرک پرسیده شد که خورده می شود؟ فرمود:

ص: 284


1- . بصائر الدرجات: 346
2- . کافی 6 : 223 - 224
3- . حیاة الحیوان 2 : 26
4- . مختلف الاحکام: 172

لَا هُوَ حَرَامٌ (1).

بیان

حمل الشیخ قوله هو مما یؤکل علی التعجب و الإنکار و هو بعید و الأولی حمل أخبار النهی علی الکراهة کما فعله الأکثر.

«49»

التَّهْذِیبُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشِّقِرَّاقِ فَقَالَ کُرِهَ قَتْلُهُ لِحَالِ الْحَیَّاتِ قَالَ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْماً یَمْشِی فَإِذَا شِقِرَّاقٌ قَدِ انْقَضَ (2) فَاسْتَخْرَجَ مِنْ خُفِّهِ حَیَّةً(3).

بیان

قوله علیه السلام لحال الحیات أی لأنه یأکلها و فی وجوده منفعة عظیمة فلذا کره قتله أو لأنه أخرج الحیة من خفه صلی الله علیه و آله فصار بذلک محترما أو لأنه یأکل الحیة ففیه سمیته فالمراد بقتله قتله للأکل و الأول أظهر.

«50»

الْخَرَائِجُ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْخُطَّافِ فَقَالَ لَا تُؤْذُوهُ فَإِنَّهُ لَا یُؤْذِی شَیْئاً وَ هُوَ طَیْرٌ یُحِبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (4).

«51»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ نَشِیطِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: لَا أَرَی بِأَکْلِ الْحُبَارَی بَأْساً وَ إِنَّهُ جَیِّدٌ لِلْبَوَاسِیرِ وَ وَجَعِ الظَّهْرِ وَ هُوَ مِمَّا یُعِینُ عَلَی کَثْرَةِ الْجِمَاعِ (5).

«52»

حیاة الحیوان، الهدهد بضم الهاءین و إسکان الدال المهملة و بفتح الهاءین و إسکان الدال المهملة بینهما طائر معروف ذو خطوط و ألوان کثیرة و الجمع الهداهد بالفتح هو طیر منتن الریح طبعا لأنه یبنی أفحوصته (6) فی الزبل و هذا عام فی جمیع جنسه

ص: 285


1- 1. تهذیب الأحکام ج 9 ص 21.
2- 2. انقض الطائر: هوی لیقع.
3- 3. تهذیب الأحکام ج 9 ص 21.
4- 4. الخرائج.
5- 5. فروع الکافی 6: 313.
6- 6. الافحوصة: الموضع الذی تفحص القطاة التراب عنه لتبیض فیه.

نه. حرام است.(1)

توضیح

شیخ جمله از چیزهای خوردنی است را به تعجب انکاری حمل کرده است و این بعید است و بهتر حمل اخبار نهی بر کراهت است. چنانچه بیشتر فقهاء گفته اند.

روایت49.

تهذیب الأحکام: از امام صادق علیه السّلام درباره «سبزه قبا» پرسش شد. حضرت فرمود: به خاطر مارها کشتنش مکروه است. فرمود: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله در راه بود. ناگهان سبزه قبایی شیرجه رفت و از کفشش ماری بیرون آورد(2).

توضیح

به خاطر مارها به این جهت که وی آن ها را می خورد و در وجودش سود بزرگی است و از این رو کشتنش بد است یا برای آنکه مار را از کفش آن حضرت صلی اللَّه علیه و آله بیرون آورده و محترم شده است یا برای این که مار می خورد و زهرناک است و مقصود کشتن او است برای خوردن و وجه اول از باقی وجه ها روشن تر است .

روایت50.

خرائج و جرائح: مردی درباره پرستو از امام صادق علیه السّلام پرسش کرد. فرمود: آزارش نکنید که آزاری ندارد و پرنده ای است که ما خانواده را دوست دارد.

روایت51.

کافی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: من در خوردن هوبره اشکالی نمی بینم. خوردن هوبره برای بواسیر و درد پشت خوب است و به زیادی جماع کمک می کند.(3)

روایت52.

حیاة الحیوان: هُدْهُد یا هَدهَد که جمع آن هداهد است پرنده ای معروف است. وی خط و رنگ بسیاری دارد و بدبو است. زیرا در زباله برای تخم کردن جا می سازد و این کار در تمام انواع هدهد یکسان است.

ص: 285


1- . تهذیب الأحکام 9 : 21
2- . تهذیب الأحکام 9 : 21
3- . کافی 6 : 313

و یذکر عنه أنه یری الماء فی باطن الأرض کما یراه الإنسان فی باطن الزجاج و زعموا أنه کان دلیل سلیمان علیه السلام علی الماء و بهذا تفقده لما فقده و کان سبب غیبة الهدهد عن سلیمان علیه السلام أنه لما فرغ من بناء بیت المقدس عزم علی الخروج إلی أرض الحرم فتجهز و استصحب من الجن و الإنس و الشیاطین و الطیر و الوحش ما بلغ عسکره مائة فرسخ فحملتهم الریح فلما وافی الحرم أقام به ما شاء الله أن یقیم و کان ینحر کل یوم طول مقامه (1) خمسة آلاف ناقة و یذبح خمسة آلاف ثور و عشرین ألف شاة و إنه قال لمن حضره من أشراف قومه إن هذا مکان یخرج منه نبی عربی من صفته کذا و کذا یعطی النصر علی من ناواه و تبلغ هیبته مسیرة الشهر القریب و البعید عنده فی الحق سواء لا تأخذه فی الله لومة لائم قالوا فبأی دین یدین یا نبی الله قال بدین الحنیفیة فطوبی لمن أدرکه و آمن به قالوا فکم بیننا و بین خروجه قال مقدار ألف عام (2) فلیبلغ الشاهد منکم الغائب فإنه سید الأنبیاء و خاتم الرسل و أقام سلیمان علیه السلام بمکة حتی قضی نسکه ثم خرج من مکة صباحا و سار نحو الیمن فوافی صنعاء وقت الزوال و ذلک مسیرة شهر فرأی أرضا حسنا تزهو خضرتها فأحب النزول فیها لیصلی و یتغذی فلما نزل قال الهدهد إن سلیمان قد اشتغل بالنزول فارتفع نحو السماء فنظر إلی طول الدنیا و عرضها یمینا و شمالا فرأی بستانا لبلقیس فمال إلی الخضرة فوقع فیه فإذا هو بهدهد من هداهد الیمن فهبط علیه و کان اسم هدهد سلیمان یعفور فقال (3) لیعفور من أین أقبلت و أین ترید قال أقبلت من الشام مع صاحبی سلیمان بن داود علیه السلام فقال و من سلیمان قال ملک الجن و الإنس و الشیاطین و الطیور و الوحوش و الریاح و ذکر له من عظمة ملک سلیمان

ص: 286


1- 1. المصدر: طول مقامه بمکّة.
2- 2. بین مولده صلّی اللّه علیه و آله و نبوة سلیمان( ع) اکثر من الف و خمسمائة عام، و لعلّ الوهم من الراوی.
3- 3. فی المصدر: فقال هدهد الیمن لیعفور.

گفته شده است: وی مانند انسان که در درون شیشه آب را می بیند، آب را در درون زمین می بیند. می پندارند که وی برای آب راهنمای سلیمان بوده و از این رو هنگامی که سلیمان او را نیافت، او را جستجو کرد.

سبب غیبت هدهد از نزد سلیمان علیه السّلام این بود که هنگامی که از ساخت ساختمان بیت المقدس فراغت یافت، قصد سرزمین حرم (مکه) را کرد و با جنیان و انسان ها و شیطان ها و پرندگان و حیوانات وحشی همراه شد تا آن جا که لشکرش به وسعت صد فرسخ رسید و باد همه آن ها را بُرد. هنگامی که به حرم رسید، تا وقتی که خدا خواست در آن ماند. هر روز پنج هزار شتر، پنج هزار گاو نر و بیست هزار گوسفند می کشت و به بزرگان قومش که با او بودند می فرمود: در اینجا پیامبری عربی پدید می آید که وصفش چنین و چنان است، بر هر که با او مبارزه کند، پیروز می گردد، رعب از او در فاصله یک ماه طی مسیر کردن وجود خواهد داشت، نزدیک و دور نزد او در حق برابرند و درباره امر خدا سرزنش سرزنش کننده ای را نخواهد پذیرفت. گفتند: ای پیامبر خدا! او به چه دینی خواهد بود؟ گفت: به دین یگانه پرستی پاک. خوشا بر کسی که او را دریابد و به او باور داشته باشد. گفتند: میان ما و ظهورش چه اندازه است؟ فرمود: هزار سال.(1) باید حاضران شما به غائبان برسانند، زیرا او سرور و خاتم پیامبران است .

سلیمان علیه السّلام در مکه ماند تا مناسک خود را به جا آورد و بامداد از مکّه به سوی یمن رفت. در وقت ظهر به صنعاء که مسیر یک ماه راه است، رسید. سرزمینی خوب و خرّم دید. دوست داشت در آن فرود بیاید و نماز بخواند و غذا بخورد. هنگامی که فرود آمد، هدهد گفت: سلیمان به فرود آمدن می پردازد. لذا به آسمان صعود کرد و به درازا و پهنای جهان از چپ و راست نگاه کرد. بوستان بلقیس را دید و به سبزه آن دل داد و در آن فرود آمد. ناگهان یکی از هدهدهای یمن را دید و نزد او رفت. نام هدهد سلیمان یعفور بود. او به هدهد سلیمان گفت: از کجا آمدی و به کجا می خواهی بروی؟ گفت: با سرورم سلیمان از شام آمدم. گفت: سلیمان کیست؟ گفت: پادشاه جنیان و انسان ها و شیطان ها و پرندگان و حیوانات وحشی و بادها است. بزرگی ملک سلیمان

ص: 286


1- . میان ولادت آن حضرت و پیامبری سلیمان بیشتر از هزار و پانصد سال بوده است و شاید وهم از راوی باشد.

و ما سخر له من کل شی ء فمن أین أنت قال الهدهد الآخر أنا من هذه البلاد و وصف له ملک بلقیس و أن تحت یدها اثنی عشر ألف قائد تحت کل قائد مائة ألف مقاتل (1) ثم قال فهل أنت منطلق معی حتی تنظر إلی ملکها فقال أخاف أن یتفقدنی سلیمان فی وقت الصلاة إذا احتاج إلی الماء فقال الهدهد الیمانی إن صاحبک یسره أن تأتیه بخبر هذه الملکة فمضی معه و نظر إلی ملک بلقیس و ما رجع إلی سلیمان إلا بعد العصر فکان سلیمان علیه السلام قد نزل علی غیر ماء(2) فسأل الإنس و الجن و الشیاطین عن الماء

فلم یعلموا له خبرا فتفقد الطیر و تفقد الهدهد(3)

فدعا عریف الطیر و هو النسر و سأله عن الهدهد فلم یجد علمه عنده فغضب سلیمان علیه السلام عند ذلک و قال لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً الآیة ثم دعا بالعقاب و هو سید الطیر و قال علی بالهدهد الساعة فارتفع فی الهواء و نظر إلی الدنیا کالقصعة فی ید الرجل ثم التفت یمینا و شمالا فإذا هو بالهدهد مقبلا من نحو الیمن فانقض یریده فناشده الله تعالی و قال أسألک بحق الذی قواک و أقدرک علی إلا ما رحمتنی و لم تتعرض لی بسوء فترکه ثم قال له ویلک ثکلتک أمک إن نبی الله قد حلف لیعذبک أو لیذبحنک فقال الهدهد أ و ما استثنی نبی الله قال بلی أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ فقال الهدهد فنجوت إذا ثم طار الهدهد و العقاب حتی أتیا سلیمان علیه السلام فلما قرب منه الهدهد أرخی ذنبه و جناحه یجرهما علی الأرض تواضعا له فأخذ سلیمان علیه السلام برأسه فمده إلیه فقال یا نبی الله اذکر وقوفک بین یدی الله عز و جل فارتعد سلیمان و عفا عنه ثم سأله عن سبب غیبته فأخبره بأمر بلقیس

ص: 287


1- 1. فیه غرابة شدیدة.
2- 2. ظاهر قوله:( رأی ارضا حسناء تزهو خضرتها) أن الأرض کانت ذات ماء، و ظاهره أیضا انه نزل علی تلک الأرض المخضرة.
3- 3. فی المصدر: ففقد الهدهد.

و آنچه در فرمان داشت برایش گفت. به او گفت: تو از کجا آمدی؟ او گفت: من از همین سرزمینم و کشور بلقیس را برایش بازگفت که دوازده هزار افسر در فرمان او است و هر کدام صد هزار جنگجو در فرمان دارند. سپس به او گفت: با من می آیی تا کشور او را ببینی؟ گفت: می ترسم سلیمان هنگام نماز خود هنگامی که نیاز به آب داشته باشد، مرا جستجو کند. هدهد یمنی گفت: سرورت خوشش می آید که گزارش این ملکه را به او برسانی. هدهد با او رفت و به پادشاهی بلقیس نگاه کرد و جز بعد از نماز عصر نزد سلیمان برنگشت. سلیمان که در زمین بی آبی فرود آمده بود(1) از انسان ها و جن ها و شیطان ها درباره آب پرسش کرد و آن ها نمی دانستند. هدهد را جستجو کرد و کدخدای پرنده ها را که کرکس بود، خواست و از هدهد پرسید. او چیزی از او نمی دانست. سلیمان علیه السّلام در این هنگام خشم کرد و گفت: «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِین.»(2) {قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می کنم یا سرش را می برم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.}

سپس عقاب سرور پرنده ها را خواست و گفت: هم اکنون هدهد را نزد من بیاور. او به هوا برخاست و جهان را که در برِ او مانند کاسه ای در دست کسی بود، نگاه کرد. او به راست و چپ رو کرد و دید هدهد از یمن می آید. شیرجه رفت که او را بگیرد. او به خدای تعالی سوگندش داد و گفت: به حق آنکه تو را نیرو داده و بر من توانا کرده است، به من رحم کن و به من شری نرسان. عقاب او را رها کرد و به او گفت: وای بر تو! مادرت به مرگت بنشیند. پیامبر خدا سوگند خورده که تو را سخت شکنجه کند یا سرت را ببرّد. هدهد گفت: آیا استثنایی قائل نشده است؟ گفت: چرا. گفته است:«أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِین.» {مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد.} هدهد گفت: پس نجات یافتم. سپس هدهد و عقاب با هم نزد سلیمان علیه السّلام آمدند و هنگامی که هدهد نزدیک شد، دم و بال خود را به زمین کشید و تواضع کرد. سلیمان سر او را گرفت و به سمت خود کشید. او گفت: ای نبی خدا! ایستادنت در برابر خدا را به یاد آور. سلیمان لرزید و او را بخشید. سپس از علت غیبتش پرسید. او وضع بلقیس را به وی گزارش داد

ص: 287


1- . ظاهر این که گفت: سرزمینی خوب و خرم دید این است که زمین آب داشته است و نیز ظاهرش این است که او در همان سرزمین سرسبز فرود آمد.
2- . نمل / 21

و قد تقدمت الإشارة إلی طرف من قصتها.

و أما قوله لَأُعَذِّبَنَّهُ أراد تعذیبه بما یحتمله حاله لیعتبر به أبناء جنسه و قیل کان عذاب سلیمان علیه السلام للطیر أن ینتف ریشه و ذنبه و یلقیه ممعطا(1)

لا یمتنع من النمل و لا من هوام الأرض و هو أظهر الأقاویل و قیل أن یطلی بالقطران و یشمس و قیل أن یلقی للنمل تأکله و قیل إیداعه القفص و قیل التفریق بینه و بین إلفه و قیل إلزامه صحبة الأضداد و عن بعضهم أنه قال أضیق السجون صحبة الأضداد و قیل حبسه مع غیر جنسه و قیل إلزامه خدمة أقرانه و قیل تزویجه عجوزا.

فإن قلت من أین حل تعذیب الهدهد قلت یجوز أن یبیح الله له ذلک کما أباح ذبح البهائم و الطیور للأکل و غیره من المنافع.

حکی القزوینی أن الهدهد قال لسلیمان علیه السلام أرید أن تکون فی ضیافتی قال أنا وحدی قال لا بل أنت و أهل عسکرک فی جزیرة کذا فی یوم کذا فحضر سلیمان بجنوده فطار الهدهد فاصطاد جرادة و خنقها و رمی بها فی البحر و قال کلوا یا نبی الله من فاته اللحم ناله المرق فضحک سلیمان و جنوده من ذلک حولا کاملا.

و قال عکرمة إنما صرف سلیمان علیه السلام عن ذبح الهدهد لأنه کان بارا بوالدیه ینقل الطعام إلیهما فیزقهما فی حالة کبرهما.

قال الجاحظ هو وفاء حفوظ ودود و ذلک أنه إذا غابت أنثاه لم یأکل و لم یشرب و لم یشتغل بطلب طعم و لا غیره و لا یقطع الصیاح حتی تعود إلیه فإن حدث حادث أعدمه إیاها لم یسفد بعدها أنثی أبدا و لم یزل صائحا علیها ما عاش و لم یشبع أبدا من طعم بل یناله منه ما یمسک رمقه إلی أن یشرف علی الموت فعند ذلک ینال منه یسیرا.

و فی الکامل و شعب الإیمان للبیهقی أن نافعا سأل ابن عباس فقال سلیمان علیه السلام مع ما خوله الله تعالی من الملک کیف عنی بالهدهد مع صغره فقال ابن عباس إنه احتاج إلی الماء و الهدهد کانت الأرض له کالزجاج فقال ابن الأزرق

ص: 288


1- 1. معط الریش: نتفه.

که شمه ای از داستانش گذشت. اما اینکه فرمود: «لَأُعَذِّبَنَّهُ.» {قطعاً او را عذاب می کنم.} مقصودش شکنجه ای بوده که برای هدهد تحمل پذیر بوده است تا همنوعانش عبرت گیرند. گفته شده است: شکنجه سلیمان برای پرنده ها این بود که پر و دم آن ها را می کَند و آن ها را بی پر و دم می افکند که نتوانند در برابر مورچه و حشرات زمین از خود دفاع کنند و این قول از بقیه قول ها با ظاهر سازگارتر است. گفته شده است: عذاب این بوده است که به شیره ای که از برخی درختان به دست می آید و سیاه و بدبو بوده، به سرعت قابل اشتعال است، اندوده می شده اند و برابر خورشید قرار داده می شده اند. گفته شده است: نزد مورچه ها انداخته می شدند تا آن ها را بخورند. گفته شده است: آن ها را در قفس می کرده اند. گفته شده است: آن ها را از همدمشان جدا می کرده اند. گفته شده است: او را با ضدش جفت می کرده اند. برخی گفته اند: تنگ ترین زندان همدمی با ضد خود است. گفته شده است: زندانی کردن او با غیر همجنس خود بوده است. گفته شده است: واداشتن به خدمت همنوعان خودش بوده است. گفته شده است: به زناشویی درآوردن با پیر زن بوده است.

اگر بگویی: از کجا شکنجه هدهد حلال شده است؟ جواب می دهم: جایز است خدا چنانچه سر بریدن چهارپایان و پرنده ها را برای خوردن و برای سودهای دیگر مباح کرده است، آن را برایش مباح کرده باشد.

قزوینی حکایت کرده که هدهد به سلیمان گفت: می خواهم مهمان من باشی. فرمود: خودم تنها؟ گفت: نه، با همه لشکرت در فلان جزیره و فلان روز. سلیمان و لشکرش حاضر شدند. هدهد پرید و ملخی شکار کرد و خفه کرد و در دریا انداخت و گفت: ای پیامبر خدا، بخورید. هر که گوشت نصیبش نشد، آبگوشت نصیبش می شود. سلیمان و لشکرش تا یک سال از این کار او خندیدند.

عکرمه گفته است: سلیمان تنها به این جهت از کشتن هدهد خودداری کرد که هدهد نسبت به پدر و مادرش نیکوکار بود. وی نزد آن ها غذا می برد و در حالت پیریِ آن دو غذا را در دهانش برای آن دو می جَوید.

جاحظ گفته است: هدهد بسیار با وفا و نگهدار و مهربان است. زیرا هنگامی که ماده اش غائب می شود چیزی نمی خورد و نمی نوشد و به دنبال خوراک و غیر آن نمی رود و فریادش را قطع نمی کند تا هنگامی که ماده نزد او برگردد. اگر حادثه ای ماده را از نر بگیرد، دیگر پس از او هرگز با ماده دیگری جفت نمی شود و تا زنده است بر او شیون می کند و خوراک سیر نمی خورد و به همان مقداری که توانایی وی را برای حیات نگاه دارد، اکتفاء می کند؛ تا آنجا که نزدیک باشد از گرسنگی بمیرد که آن گاه اندکی غذا می خورد.

در کامل و شعب الایمان بیهقی است که نافع از ابن عباس پرسید: با همه آنچه خدای تعالی از پادشاهی به سلیمان علیه السّلام داده بود، چه توجهی به هدهد با تن ریزش داشت؟ ابن عباس گفت: سلیمان نیازمند آب شد و زمین برای هدهد مانند شیشه بود. ابن ازرق به

ص: 288

لابن عباس قف یا وقاف کیف ینظر الماء من تحت الأرض و لا یری الفخ إذا غطی له بقدر إصبع من تراب فقال ابن عباس إذا نزل القضاء عمی البصر.

ثم قال و الأصح تحریم أکله لنهی النبی صلی الله علیه و آله عن قتله (1) و لأنه منتن الریح و یقتات الدود و قیل یحل أکله (2).

و قال الحباری بضم الحاء المهملة طائر معروف و هو اسم جنس یقع علی الذکر و الأنثی واحده و جمعه سواء و إن شئت قلت فی الجمع حبارات و هو من أشد الطیر طیرانا و أبعدها صوتا(3) و هو طائر طویل العنق رمادی اللون فی منقاره بعض طول و یضرب بها المثل فی الحمق (4).

و قال الصرد کرطب قال الشیخ أبو عمرو بن الصلاح هو مهمل الحروف علی وزن جعل کنیته أبو کثیر و هو طائر فوق العصفور یصید العصافیر و الجمع صردان قاله النضر بن شمیل و هو أبقع ضخم الرأس یکون فی الشجر نصفه أبیض و نصفه أسود ضخم المنقار له برثن عظیم یعنی أصابعه عظیمة لا یری إلا فی سعفة أو فی شجرة لا یقدر علیه أحد و هو شرس النفس شدیدة النقرة غذاؤه من اللحم و له صفیر مختلف یصفر لکل طائر یرید صیده بلغته فیدعوه إلی التقرب منه فإذا اجتمعوا إلیه شد علی بعضهم و له منقار شدید فإذا نقر واحدا قده من ساعته و أکله و لا یزال کذلک هذا دأبه و مأواه الأشجار و رءوس القلاع. و نقل أبو الفرج بن الجوزی فی المدهش فی قوله تعالی وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ الآیة عن ابن عباس و الضحاک و مقاتل قالوا إن موسی علیه السلام لما أحکم التوراة و علم ما فیها قال فی نفسه لم یبق فی الأرض أحد أعلم منی من غیر أن یتکلم مع أحد فرأی فی منامه کان الله أرسل الماء بالماء حتی غرق ما بین المشرق و المغرب فرأی

ص: 289


1- 1. فی المصدر: عن اکله.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 272- 274.
3- 3. فی المصدر: و أبعدها شوطا.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 163.

او گفت: ای تأنی کننده! بایست. چگونه آب را زیر زمین می بیند و دامی که برای او پهن شده است را به فاصله یک انگشت زیر خاک نمی بیند؟ ابن عباس گفت: هنگامی که قضا نازل شود، دیده کور می گردد.

سپس گفته است: درست تر آن است که خوردنش حرام است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله از کشتنش بازداشته است و برای اینکه بدبو است و کرم می خورد. گفته شده است حلال است.(1)

دمیری گفته است: حُباری (هوبره) که اسم جنس است و بر مذکر و مونث دلالت می کند و مفرد و جمعش یکسان است و می توانی در جمع آن حبارات بگویی، پرنده ای معروف است. وی در پرواز از جمله قوی ترین پرندگان و از نظر صدا از جمله پرندگانی است که صدایش در دورترین نقاط شنیده می شود. وی پرنده ای گردن بلند بوده، رنگش خاکستری است و نوکش اندازه ای دراز است. هوبره در حماقت ضرب المثل است.(2)

دمیری گفته است: صُرَد (جغد)، درباره آن ابو عمرو بن الصلاح می گوید: کنیه او ابو کثیر است. وی پرنده ای بزرگ تر از گنجشک است که آن را شکار می کند و جمع آن صردان است. این مطلب را نضر بن شمیل گفته است. وی سیاه و سفید است و سر بزرگی دارد و روی درخت است. نیمی از وی سفید و نیمی سیاه است. او نوکی سطبر و چنگالی درشت دارد؛ یعنی انگشت هایش بزرگ هستند. جز در آشیانه یا درخت دیده نمی شود و کسی نمی تواند او را بگیرد. او بد دل و پر نفرت است. او گوشت خوار است و صداهای گوناگون دارد. هر پرنده ای را که بخواهد شکار کند، به مانند او صدا در می آورد و او را به خود می خواند. هنگامی که دورش جمع می شوند، به یکی از آن ها یورش می برد. وی نوک سختی دارد که هنگامی که یکی را نوک بزند، بی درنگ او را پاره می کند و می خورد و پیوسته چنین است و این خوی او است. جایگاهش درختان و بالای دژ ها است.

ابو الفرج ابن جوزی در مدهش خود از ابن عباس و ضحّاک و مقاتل آورده که در تفسیر قول خدا «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبا.»(3) {و [یاد کن] هنگامی را که موسی به جوانِ [همراه] خود گفت: «دست بردار نیستم تا به محل برخورد دو دریا برسم، هر چند سال ها [یِ سال] سیر کنم.»} گفته شده است: هنگامی که موسی تورات را خوب آموخت و هر چه در آن است دانست با خود گفت: در زمین داناتری از من نمانده و این را به کسی نگفت. در خواب دید که گوییا خدا آب را روی آب فرستاد تا هر چه میان شرق و غرب بود غرق شد و دید

ص: 289


1- . حیاة الحیوان 2 : 272-274
2- . حیاة الحیوان 1 : 163
3- . کهف / 60

فتاه (1)

علی البحر فیها صردة فکانت الصردة تجی ء للماء الذی غرق الأرض فتنقل الماء بمنقارها ثم تدفعه فی البحر فلما استیقظ الکلیم هاله ذلک فجاءه جبرائیل فقال ما لی أراک یا موسی کئیبا فأخبره بالرؤیا فقال إنک زعمت أنک استغرقت العلم کله فلم یبق فی الأرض من هو أعلم منک و إن لله عبدا علمک فی علمه کالماء الذی حملته الصردة بمنقارها فدفعته فی البحر فقال یا جبرائیل من هذا العبد فقال الخضر بن عامیل من ولد الطیب یعنی إبراهیم الخلیل علیه السلام قال من أین أطلبه قال اطلبه من وراء هذا

البحر فقال من یدلنی علیه قال بعض زادک قالوا فمن حرصه علی رؤیاه لم یستخلف فی قومه (2) و مضی لوجهه و قال لفتاه یوشع هل أنت موازری قال نعم قال اذهب فاحتمل لنا زادا فانطلق یوشع فاحتمل أرغفة و سمکة عتیقة مالحة ثم سارا فی البحر حتی خاضا وحلا و طینا و لقیا تعبا و نصبا حتی انتهیا إلی صخرة ناتئة فی البحر خلف بحر أرمنیة [إرمینیة] یقال لتلک الصخرة قلعة الحرس.

فأتیاها فانطلق موسی لیتوضأ فاقتحم مکانا فوجد عینا من عیون الجنة فی البحر فتوضأ منها و انصرف و لحیته تقطر ماء و کان علیه السلام حسن اللحیة و لم یکن أحد أحسن لحیة منه فنفض موسی لحیته فوقعت منها قطرة علی تلک السمکة المالحة و ماء الجنة لا یصیب شیئا میتا إلا عاش فعاشت السمکة و وثبت فی البحر فسارت فصار مجراها فی البحر سربا و نسی یوشع ذکر السمکة فَلَمَّا جاوَزا قالَ موسی لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا الآیة فذکر له أمر السمکة فقال له ذلک الذی نریده فرجعا یقصان أثرهما فأوحی الله إلی الماء فجمد و صار سربا علی قامة موسی و فتاه فجری الحوت أمامهما حتی خرج إلی البر فصار مسیره لهما جادة فسلکاها فناداهما مناد من السماء إن دعا الجادة فإنه طریق الشیاطین إلی عرش إبلیس و خذا ذات الیمین.

فأخذا ذات الیمین حتی انتهیا إلی صخرة عظیمة و عندها مصلی فقال موسی

ص: 290


1- 1. هکذا فی الکتاب و فی المصدر:« قتاة» و لعله مصحف: قنات ای نبات.
2- 2. فی المصدر: علی لقیاه لم یستخلف علی قومه.

که بر دریا چیزی است که روی آن یک جغد است که می آید. جغد آب هایی که زمین را غرق کرده با نوکش می گیرد و به دریا می ریزد. هنگامی که موسی بیدار شد، به هراس افتاد. جبرئیل آمد و گفت: ای موسی چرا تو را اندوهگین می بینم؟ وی خوابش را به او گفت. جبرئیل به او پاسخ داد: تو پنداشتی همه دانش را فراهم آوردی و در زمین داناتر از تو نیست. خدا بنده ای دارد که دانش تو در برابر دانش او مانند آبی است که جغد با نوکش حمل کرده و سپس به دریا می ریزد. گفت: ای جبرئیل، این بنده خدا کیست؟ گفت: خضر بن عامیل از فرزندان مردی پاک یعنی ابراهیم خلیل علیه السّلام. گفت: از کجا او را جستجو کنم؟ گفت: از پشت این دریا او را جستجو کن. گفت: چه کسی مرا به او راهنمایی می کند؟ گفت: قسمتی از توشه راه تو. موسی به جهت حرص بر خوابش جانشینی برای خود در قومش معین نکرد و به دنبال کارش رفت. به جوانش یوشع گفت: آیا تو پشتیبان من هستی؟ گفت: آری. گفت: پس برو توشه ای برای ما بگیر. یوشع رفت و چند گرده نان و ماهی شور کهنه ای برداشت. آن دو در دریا رفتند تا به لجن و گل فرو رفتند و رنج و خستگی فراوان دیدند تا به آن صخره رسیدند که در پشت دریای ارمنیه از دریا برآمده بود و به آن صخره، دژ پاسبانان گفته می شد. آن دو نزد آن صخره آمدند. موسی رفت تا وضو بسازد. وی به جایی وارد شد و یک چشمه بهشتی در دریا یافت و از آن وضو ساخت. وی در حالی که آب از محاسنش می چکید، برگشت. او محاسن خوبی داشت و کسی از او دارای محاسن بهتری نبود. موسی ریش خود را تکانید و از آن قطره ای بر ماهی شور افتاد. آب بهشت به هیچ چیز مرده ای نمی رسد جز آنکه زنده می شود. آن ماهی زنده شد و به دریا جست و رفت و راهش میان دریا شکافی شد. یوشع ماهی را از یاد برد. «فَلَمَّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَبا.»(1) {و هنگامی که [از آنجا] گذشتند [موسی] به جوان خود گفت: «غذایمان را بیاور که راستی ما از این سفر رنج بسیار دیدیم.»} یوشع وضع ماهی را برای موسی بیان کرد. موسی گفت: این همان چیزی بود که ما می خواستیم. آن دو در حالی که رد پای خود را دنبال می کردند، برگشتند. خدا به آب وحی کرد تا یخ ببندد و تبدیل به دالانی به اندازه قامت موسی و جوان وی گردد. ماهی جلو آن ها رفت تا به خشکی رسید و از آن بیرون رفت و مسیر او برای موسی و جوانش جاده ای شد که از آن رفتند. یک منادی از آسمان به آن ها ندا داد: جاده را رها کنید که راه شیطان ها به سوی تخت ابلیس است و از سمت راست بروید. آن دو از سمت راست رفتند تا به سنگ بزرگی رسیدند که نزدش نمازخانه ای بود. موسی گفت:

ص: 290


1- . کهف / 62

ما أحسن هذا المکان ینبغی أن یکون لذلک العبد الصالح فلم یلبثا أن جاء الخضر حتی انتهی إلی ذلک المکان و البقعة فلما قام علیها اهتزت خضرا قالوا و إنما سمی الخضر لأنه لا یقوم علی بقعة بیضاء إلا صارت خضراء فقال موسی علیه السلام السلام علیک یا خضر فقال و علیک السلام یا موسی یا نبی بنی إسرائیل فقال و من أدراک من أنا قال أدرانی الذی دلک علی مکانی فکان من أمرهما ما کان و ما قصه القرآن العظیم انتهی.

و قال القرطبی و یقال له الصرد الصوام روینا فی معجم عبد الغنی بن قانع عن أبی غلیظة أمیة بن خلف الجمحی قال رآنی رسول الله صلی الله علیه و آله و علی یده صرد(1) فقال هذا أول طیر صام عاشوراء و کذلک أخرجه الحافظ أبو موسی و الحدیث مثل اسمه غلیظ قال الحاکم و هو من الأحادیث التی وضعها قتلة الحسین علیه السلام رواه أبو عبد الله بن معاویة بن موسی بن أبی غلیظ نشیط بن مسعود بن أمیة بن خلف الجمحی عن أبیه عن أبی غلیظ قال رآنی رسول الله صلی الله علیه و آله و علی یده صردة(2) قال هذا أول طیر صام عاشوراء.

و هو حدیث باطل و رواته مجهولون.

و قیل لما خرج إبراهیم علیه السلام من الشام لبناء البیت کانت السکینة معه و الصرد و کان الصرد دلیله علی الموضع و السکینة بمقداره فلما صار إلی موضع البیت وقفت السکینة فی موضع البیت و نادت ابن یا إبراهیم علی مقدار ظلی.

وَ رَوَی أَحْمَدُ وَ أَبُو دَاوُدَ وَ ابْنُ مَاجَهْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قَتْلِ النَّحْلَةِ وَ النَّمْلَةِ وَ الْهُدْهُدِ وَ الصُّرَدِ.

و العرب تتشأم بصوته و شخصه قال القاضی أبو بکر إنما نهی النبی صلی الله علیه و آله عن قتله لأن العرب کانت تتشأم به فنهی عن قتله لیخلع عن قلوبهم ما ثبت فیها من اعتقادهم الشوم فیه لا أنه حرام (3).

ص: 291


1- 1. فی المصدر: و علی یدی صرد.
2- 2. فی المصدر: و علی یدی صرد.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 41 و 42.

چه جای خوبی است. باید اینجا از آنِ آن بنده شایسته باشد. درنگی نکردند که خضر آمد تا به آنجا و آن بقعه رسید. هنگامی که به آنجا رسید، آنجا به خود لرزید و سبزه زاری شد. گفتند: وی خضر نام گرفته است برای آنکه به جای سفیدی نمی ایستاد، مگر آنکه سبز می شد. موسی گفت: درود بر تو ای خضر. پاسخ داد: درود بر تو ای موسی، ای پیامبر بنی اسرائیل. موسی گفت: از کجا مرا شناختی؟ گفت: آنکه تو را به جای من راهنمایی کرد، به من فهماند. کار میان آن ها چنان رفت که رفت و قرآن عظیم داستانش را آورده است.

قرطبی گفته است: به آن جغد روزه دار گویند. روایتی در معجم عبد الغنی بن قانع داریم که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله مرا دید و جغد به دست داشت. فرمود: این نخستین پرنده ای است که در عاشورا روزه گرفته است. حاکم گفته است: این از حدیث هایی است که قاتلان حسین علیه السّلام ساخته اند. این حدیث بیهوده است و راویانش مجهول و ناشناخته اند.

گفته شده است: هنگامی که ابراهیم علیه السّلام از شام رفت تا خانه کعبه را بسازد، یک ابر و یک جغد با او بودند. جغد راهنمایش به جای خانه بود و ابر اندازه خانه بود. هنگامی که به جای خانه رسیدند، ابر ایستاد و گفت: ای ابراهیم، خانه را به اندازه سایه من بساز.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از کشتن زنبور عسل، مورچه، هدهد و جغد بازداشت.

عرب به خود جغد و آوازش بدبین است. قاضی ابوبکر گفته است: پیامبر از کشتنش نهی کرد برای آنکه عرب آن را شوم می دانستند و از کشتنش بازداشت تا از دل آن ها شومی اش را ببرد؛ نه اینکه حرام باشد.(1)

ص: 291


1- . حیاة الحیوان 2 : 41 - 42

و قال الشقراق بفتح الشین و کسرها و ربما قالوا الشرقراق طائر ضعیف (1) یسمی الأخیل و العرب تتشأم به و هو أخضر ملیح بقدر الحمام خضرته حسنة مشبعة فی أجنحته سواد و یکون مخططا بحمرة و خضرة أو سواد و فی طبعه شره و شراسة و سرقة فراخ غیره و هو لا یزال متباعدا من الإنس و یألف الروابی و رءوس الجبال لکنه یحضن بیضه فی العمران العوالی التی لا تناله الأیدی و عشه شدید النتن.

و قال الجاحظ إنه نوع من الغربان و فی طبعه العفة عن الفساد و هو کثیر الاستغاثة إذا حاربه طائر ضربه و صاح کأنه المضروب ثم قال و الأکثر علی تحریمه و قال بعض الأصحاب بحله (2) و قال الفیروزآبادی الشقراق و یکسر الشین و الشقراق کقرطاس و الشرقراق بالفتح و الکسر و الشرقرق کسفرجل طائر معروف مرقط بخضرة و حمرة و بیاض و تکون بأرض الحرم انتهی.

و قال الدمیری الحداء بکسر الحاء أخس الطائر(3) و جمعها حدأ مثل عنبة و عنب و من ألوانها السود و الرمد و هی لا تصید و إنما تخطف و من طبعها أنها تقف فی الطیران و لیس ذلک لغیرها من الکواسر و زعم بعضهم أن الحدأة و العقاب یتبدلان فتصیر الحدأة عقابا أو العقاب حدأة و قال القزوینی إنها سنة ذکر و سنة أنثی

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ (4) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَمْسٌ فَوَاسِقُ یُقْتَلْنَ فِی الْحِلِّ وَ الْحَرَمِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: لَیْسَ لِلْمُحْرِمِ فِی قَتْلِهِنَّ جُنَاحٌ الْحِدَأَةُ وَ الْغُرَابُ الْأَبْقَعُ وَ الْعَقْرَبُ وَ الْفَأْرَةُ وَ الْکَلْبُ الْعَقُورُ.

نبه صلی الله علیه و آله بذکر هذه الخمسة علی جواز قتل کل مضر فیجوز قتل الفهد و النمر و الذئب و الصقر و الباشق و الشاهین و الزنبور و البق و البرغوث و البعوض و الوزغ و الذباب و النمل إذا آذاه (5).

ص: 292


1- 1. فی المصدر: و هو طائر صغیر.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 38.
3- 3. فی المصدر: اخس الطیر.
4- 4. زاد فی المصدر: من حدیث ابن عمر و عائشة و حفصة.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 165 و 166.

دمیری گفته است: شَِقراق (سبزه قبا) که گاهی به آن شرقراق گفته اند، پرنده ناتوانی است که آن را أخیَل می نامند. عرب آن را شوم می شمارند. او سبز و نمکین و به اندازه کبوتر است. او سبزی خوب و تندی دارد و بال هایش سیاهی دارند و خط های سرخ و سبز و سیاه دارد. در خوی او شرارت، حرص و دزدی جوجه دیگران است. او پیوسته از انسان دور است و در بلندی ها و سر کوه ها جا می کند. وی تخم خود را در آبادانی می پرورد تا جوجه کند، ولی در بلندی ها می پرورد که در دسترس نباشد. آشیانه اش بسیار بدبو است. جاحظ گفته است: نوعی کلاغ است و در خویش عفت از فساد است. او پر فریاد است. هنگامی که پرنده ای با او بجنگد، او را می زند و چنان فریاد می کشد که گویا کتک خورده است. سپس گفته است: بیشتر آن را حرام می دانند و برخی اصحاب آن را حلال می دانند.(1)فیروزآبادی گفته است: شقرّاق، شِقراق، شَِرقراق و شَرَقرَق پرنده ای معروف است و تیره های سبز و سرخ و سیاه دارد و در سرزمین حرم است.

دمیری گفته است: حِدأه (کرکس) که جمع آن حدأ است، پست ترین پرنده ها است. از رنگ های آن سیاه و خاکستری است. وی شکار نمی کند و تنها می رباید. از خویش این است که در پرواز ایست می کند و پرنده های شکاری دیگر چنین نیستند. برخی تصور کرده اند که کرکس و عقاب تبدیل به هم می شوند. پس کرکس عقاب می گردد یا عقاب کرکس می شود. قزوینی گفته است: او یک سال نر و یک سال ماده است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: پنج فاسقند که در حل و حرم کشته می شوند و در روایتی است که اگر محرم آن ها را بکُشد، اشکالی ندارد: کرکس، کلاغ خاکستری، عقرب، موش و سگ هار.

با ذکر این پنج حیوان نسبت به جواز کشتن هر زیان رسانی خبر داده است. بنابراین کشتن یوز پلنگ، پلنگ، گرگ، باز شکاری، قرقی، شاهین، زنبور، ساس، کک، پشه، وزغ و مورچه اگر آزار بدهد جایز است.

ص: 292


1- . حیاة الحیوان 2 : 38

و قال الخطاف جمعه خطاطیف و یسمی زوار الهند و هو من الطیور القواطع إلی الناس یقطع البلاد البعیدة إلیهم رغبة فی القرب منهم ثم إنها تبنی بیوتها فی أبعد المواضع عن الوصول إلیها و هذا الطائر یعرف عند الناس بعصفور الجنة لأنه زهد فیما بأیدیهم من الأقوات فأحبوه لأنه إنما یتقوت بالبعوض و الذباب و من عجیب أمره أن عینه تقلع و ترجع (1) و لا یری واقفا علی شی ء یأکله أبدا و لا مجتمعا بأنثاه و الخفاش یعادیه فلذلک إذا أفرخ یجعل فی عشه قضبان الکرفس فلا یؤذیه إذا شم رائحته و لا یفرخ فی عش عتیق حتی یطینه بطین جدید و یبنی عشه بناء عجیبا و ذلک أنه یبنی الطین مع التبن فإذا لم یجد طینا مهیأ ألقی نفسه فی الماء ثم یتمرغ فی التراب حتی یمتلئ جناحاه و یصیر شبیها بالطین فإذا هیأ عشه جعله علی القدر الذی یحتاج إلیه هو و أفراخه و لا یلقی فی عشه زبلا بل یلقیه إلی خارج فإذا کبرت فراخه علمها ذلک و أصحاب الیرقان یلطخون فراخ الخطاف بالزعفران فإذا رآها صفرا ظن أن الیرقان أصابها من شدة الحر فیذهب فیأتی بحجر الیرقان من أرض الهند فیطرحه علی فراخه و هو حجر صغیر فیه خطوط بین الحمرة و السواد و یعرف بحجر السنونو فیأخذه المحتال فیعلقه علیه أو یحکه و یشرب من مائه یسیرا فإنه یبرأ بإذن الله تعالی و الخطاف متی سمع صوت الرعد یکاد أن یموت.

و قال أرسطو فی کتاب النعوت الخطاطیف إذا عمیت أکلت من شجرة یقال لها عین شمس فیرد بصرها لما فی تلک الشجرة من المنفعة للعین.

و فی رسالة القشیری فی آخر باب المحبة أن خطافا راود خطافة علی قبة سلیمان علیه السلام فامتنعت منه فقال لها أ تمنعین علی و لو شئت لقلبت القبة علی سلیمان فسمعه سلیمان فدعاه و قال ما حملک علی ما قلت فقال یا نبی الله العشاق لا یؤاخذون بأقوالهم قال صدقت.

و ذکر الثعلبی و غیره فی تفسیر سورة النمل أن آدم علیه السلام لما خرج من

ص: 293


1- 1. فی المصدر: ثم ترجع.

دمیری گفته است: خطاف (پرستو) جمعش خطاطیف است و آن را زائر هند می نامند. وی از پرنده هایی است که به سوی انسان ها نقل مکان می کند. وی به جهت اینکه نزدیکی به انسان ها را دوست دارد، مسافت دوری را طی می کند تا به آن ها برسد. او لانه اش را در دورترین نقاطی که می توان به آن دست یافت می سازد. این پرنده نزد مردم به گنجشک بهشت معروف است، زیرا وی از خوراک هایی که در دست آن ها است کناره گیری می کند و به همین جهت او را دوست دارند، زیرا او تنها با پشه و مگس تغذیه می کند.

از شگفتی کارش این است که چشمش را می کنند و چشم او دوباره برمی گردد. هرگز دیده نشده که وی بر سر چیزی باشد و آن را بخورد یا اینکه دیده شود با ماده اش جفت شده است. خفاش دشمن او است. از این رو هنگامی که تخم می گذارد، در لانه اش شاخه های کرفس قرار می دهد که در نتیجه خفاش هنگامی که بوی آن را می شنود، پرستو را آزار نمی دهد. وی در لانه کهنه تخم نمی گذارد مگر آنکه آن را با گِل تازه گِل اندود کند. وی لانه هایش را به نحوی شگفت می سازد. این به این علت است که گِل را با کاه می سازد. هنگامی که گِلِ آماده نیابد، خود را در آب می افکند و سپس در خاک می غلطد تا بال هایش پر شود و گِل شبیه شود. وی آشیانه خود را به اندازه خود و جوجه هایش می سازد. او زباله را در خانه اش نمی اندازد، بلکه بیرون می اندازد و هنگامی که جوجه هایش بزرگ شوند، همین را به آن ها می آموزد .

کسانی که دچار درد یرقان هستند، جوجه های پرستو را با زعفران می آلایند. پرستو هنگامی که می بیند جوجه هایش زرد شده اند، می پندارد از گرما دچار یرقان شده اند و می رود و از هند سنگ یرقان می آورد و روی جوجه های خود می افکند. سنگ یرقان سنگ ریزی است که خط هایی میان سرخ و سیاه دارد. این سنگ را سنگ سنونو (پرستو) می خوانند. کسی که درباره یرقان چاره جویی می کند، آن را برداشته، به خود می آویزد و یا می ساید و اندکی آبش را می نوشد و به اذن خدا خوب می شود. هنگامی که پرستو آواز رعد را می شنود، نزدیک است که بمیرد.

ارسطو در کتاب نعوت گفته است: هنگامی که پرستوها کور شوند، از درختی به نام عین شمس می خورند و چشم آن ها به جهت سودی که در این درخت برای چشم وجود دارد، باز می گردد.

در رساله قشیری در پایان باب محبت گفته است: یک پرستوی نر روی گنبد سلیمان، از پرستوی ماده ای خواستگاری کرد و ماده نپذیرفت. به ماده گفت: از من با اینکه اگر بخواهم گنبد سلیمان را برمی گردانم، نمی پذیری؟ سلیمان سخنش را شنید. او را نزد خود خواست و گفت: برای چه این را گفتی؟ پاسخ داد: ای پیامبر خدا، عاشقان به گفته هایشان باز خواست نمی شوند. فرمود: راست گفتی.

ثعلبی و غیر او در تفسیر سوره نمل آورده اند: هنگامی که انسان از

ص: 293

الجنة اشتکی الوحشة فآنسه الله بالخطاف و ألزمها البیوت فهی لا تفارق بنی آدم أنسا لهم قال و معها أربع آیات من کتاب الله العزیز و هی لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إلی آخر السورة و تمد صوتها بقوله الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ و الخطاطیف أنواع منها نوع یألف سواحل البحر یحفر بیته هناک و یعشش فیه و هو صغیر الجثة دون عصفور الجنة و لونه رمادی و الناس یسمونه سنونو بضم السین المهملة و نونین و منها نوع أخضر علی ظهره بعض حمرة أصغر من الدرة یسمیه أهل مصر الخضیری لخضرته یقتات الفراش و الذباب و نحو ذلک و منها نوع طویل الأجنحة رقیقها یألف الجبال و یأکل النمل و هذا النوع یقال له السمائم مفردة سمامة و منهم من یسمی هذا النوع السنونو الواحدة سنونوة و هو کثیر فی المسجد الحرام یعشش فی سقفه فی باب (1) بنی شیبة و بعض الناس یزعم أن ذلک هو الأبابیل الذی عذب الله تعالی به أصحاب الفیل.

ثم قال یحرم أکل الخطاطیف

لِمَا رَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُعَاوِیَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ قَتْلِ الْخَطَاطِیفِ (2).

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ طَهْمَانَ عَنْ عُبَادَةَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِیهِ أَنَّهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِ الْخَطَاطِیفِ عَوَّادِ الْبُیُوتِ (3).

و عن ابن عمر قال لا تقتلوا الضفادع فإن نقیقها تسبیح و لا تقتلوا الخطاف فإنه لما خرب بیت المقدس قال رب سلطنی علی البحر حتی أغرقهم (4).

و قال فی الضفدع هو بکسر الضاد مثل الخنصر واحد الضفادع و الأنثی

ص: 294


1- 1. فی المصدر: فی باب إبراهیم و باب.
2- 2. زاد فی المصدر: و قال: لا تقتلوا هذه العوذ انها تعوذ بکم من غیرکم، و رواه البیهقیّ و قال: انه منقطع. قال: و رواه إبراهیم بن طهمان ا ه.
3- 3. فی المصدر: عوذ البیوت. و من هذه الطریق رواه أبو داود فی مراسیله؛ قال البیهقیّ: و هو منقطع أیضا لکن صح عن عبد اللّه بن عمر. ا ه.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 212 و 213.

بهشت بیرون آمد، از تنهایی شکوه کرد. خدا پرستو را همدم او ساخت و او را پایبند خانه نمود. پس او به جهت انسی که با انسان ها دارد، از انسان جدا نمی شود. وی گفته است: چهار آیه قرآن با او است. «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ * هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ * هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ * هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.»(1){اگر این قرآن را بر کوهی فرو می فرستادیم، یقیناً آن [کوه] را از بیم خدا فروتن [و] از هم پاشیده می دیدی. و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند. اوست خدایی که غیر از او معبودی نیست، داننده غیب و آشکار است، اوست رحمتگر مهربان. اوست خدایی که جز او معبودی نیست. همان فرمانروای پاک سلامت [بخش، و] مؤمن [به حقیقت حقّه خود که] نگهبان، عزیز، جبّار [و] متکبّر [است]. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند. اوست خدای خالق نوساز صورتگر [که] بهترین نام ها [و صفات] از آنِ اوست. آنچه در آسمان ها و زمین است [جمله] تسبیح او می گویند و او عزیز حکیم است.} او در قسمت الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ آواز خود را می کِشد.

پرستو چند نوع است. یکی با کناره های دریا انس دارد و در آنجا آشیانه می کند. او تنِ ریزی دارد و از چلچله کوچک تر است. او خاکستری رنگ است و مردم آن را سُنُونُو می نامند. دیگری سبز است و بر پشتش اندکی سرخی است و از طوطی کوچک تر است. مردم مصر آن را برای سبزی رنگش خضیری می نامند. او پروانه و مگس و مانند آن ها را می خورد. از جمله آن نوعی است که بال های بلند نازک دارد و با کوه الفت دارد و مورچه خوار است. به این نوع سمائم می گویند که مفرد آن سمامه است و برخی آن را سنونو می نامند که مفرد آن سنونوه است. این نوع در مسجد الحرام بسیار است و در سقف درب بنی شیبه آشیانه می کند و برخی مردم می پندارند این نوع همان ابابیل است که خدا اصحاب فیل را با آن ها شکنجه کرد.

سپس گفته است: خوردن پرستوها حرام است، چون پیامبر صلی الله علیه و آله از کشتن پرستوها نهی کرده است. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از کشتن پرستوها که بسیار به خانه ها باز می گردند نهی فرمود. ابن عمر گفته است: قورباغه ها را نکُشید. زیرا بانگ آن ها تسبیح است و پرستو را نکشید زیرا هنگامی که بیت المقدس ویران شد، گفت: پروردگارا! مرا بر دریا مسلط کن تا آن ها را غرق کنم.(2)

درباره ضِفدِع (قورباغه) گفته است: ماده اش را ص: 294


1- . حشر / 22-24
2- . حیاة الحیوان 1 : 212 - 213

ضفدعة و ناس یقولون ضفدع بفتح الدال قال الخلیل لیس فی الکلام فعلل إلا أربعة أحرف درهم و هجرع و هو الطویل و هبلع و هو الأکول و قلعم و هو اسم.

و قال ابن الصلاح الأشهر فیه من حیث اللغة کسر الدال و فتحها أشهر فی السنة العامة و أشباه العامة من الخاصة و قد أنکره بعض أئمة اللغة و قال البطلیوسی فی شرح أدب الکاتب و حکی أیضا ضفدع بضم الضاد و فتح الدال و هو نادر حکاه المطرزی أیضا قال فی الکفایة و ذکر الضفادع یقال له العلجوم بضم العین و الجیم و إسکان اللام و الواو و آخره میم و الضفدع أنواع کثیرة و تکون من سفاد و غیر سفاد و تتولد من المیاه القائمة الضعیفة الجری و من العفونات و عقب الأمطار الغزیرة حتی یظن أنه یقع من السحاب لکثرة ما یری منه علی الأسطحة عقیب المطر و الریح و لیس ذلک عن ذکر و أنثی و إنما الله تعالی یخلقه فی تلک الساعة من طباع تلک التربة و هی من الحیوان التی لا عظام لها و منها من ینق و منها ما لا ینق و الذی منها ینق یخرج صوته من قرب أذنه و یوصف بحدة السمع إذا ترکت النقیق و کانت خارج الماء و إذا أرادت أن تنق أدخلت فکها الأسفل فی الماء و متی دخل الماء فی فیها لا تنق قال عبد القاهر و الثعبان یستدل بصیاح الضفدع علیه فیأتی علی صیاحه فیأکله و تعرض لبعض الضفادع مثل ما یعرض لبعض الوحوش من رؤیة النار حیرة إذا رأتها و تتعجب منها لأنها تنق فإذا أبصرت النار سکتت و لا تزال تدمن النظر إلیها و أول نشوها فی الماء أن تظهر مثل حب الدخن الأسود ثم تخرج منه و هی کالدعموص ثم بعد ذلک ینبت لها الأعضاء فسبحان القادر علی ما یشاء و علی ما یرید سبحانه لا إله غیره إلا هو.

وَ فِی الْکَامِلِ لِابْنِ عَدِیٍّ عَنْ جَابِرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ ضِفْدِعاً فَعَلَیْهِ شَاةٌ مُحْرِماً کَانَ أَوْ حَلَالًا.

قال سفیان یقال أنه لیس شی ء أکثر ذکرا لله منه.

و فیه أنه روی عن جابر الجعفی عن عکرمة عن ابن عباس أن ضفدعا ألقت

ص: 295

ضفدعه می گویند و جمعش ضفادع است. برخی آن را ضفدَع دانسته اند. خلیل گفته است: در زبان عرب وزن فِعلَل به جز در چهار کلمه نیست. درهم، هِجرَع به معنی دراز، هِبلَع به معنی پرخور و قِلعَم که نام است.

ابن صلاح گفته است: ضِفدِع از نظر لغت مشهورتر است و ضِفدَع در زبان عامه و خاصه ای که شبیه به عامه اند مشهورتر است و برخی پیشوایان لغت منکر آنند. بطلیوسی در شرح ادب الکاتب تلفظ ضُفدَع را حکایت کرده است و این نادر است و مطرزی نیز این را حکایت نموده است. در کفایه گفته است: جنس نر قورباغه را عُلْجُوْم می گویند.

قورباغه انواع بسیاری دارد و از جفت شدن و غیر جفت شدن پدید می آید. او از آب های ایستاده کم جریان و از عفونت ها و به دنبال باران های تند متولد می شود تا آنجا که به جهت زیادی دیده شدن آن بر روی بام ها پس از باران و باد گمان برده می شود که او از ابر می افتد. آن ها از نر و ماده نیستند و همانا خدا در همان ساعت آن ها را از طبع آن خاک می آفریند. وی از جانوران بی استخوان است. برخی از آن ها قورقور کرده و برخی نمی کنند. آن ها که قورقور دارند، آوازشان از نزدیکی گوششان در می آید و هنگامی که قورقور را رها کرده و بیرون آب هستند به تیزگوشی وصف می شوند. هنگامی که او می خواهد قور قور کند، آرواره زیرش را به درون آب فرو می برد و هنگامی که آب به دهانش داخل می شود، خاموش می گردد.

عبد القاهر گفته است: مار از آواز قورباغه به جای او رهنمون می شود و به دنبال بانگ او آمده، او را می خورد. بر قورباغه نیز حالتی مانند حالتی که بر برخی جانوران وحشی که از دیدن آتش هنگامی که آن را ببینند عارض می شود، عارض می شود. او از آتش تعجب می کند، زیرا او قورقور می کند و هنگامی که آتش را ببیند، خاموش می گردد و پیوسته به آن می نگرد. پیدایش نخست آن در آب این است که مانند دانه ارزن سیاه پیدا می شود. سپس به شکل کرم آبی می گردد و سپس برایش اندام می روید. منزه است آنکه بر هر چه بخواهد و اراده کند توانا است. او منزه است. معبودی غیر او نیست مگر اینکه خود او باشد .

در کامل ابن عدی است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که قورباغه ای را بکشد، بر او قربانی کردن گوسفندی واجب است. چه مُحرم باشد چه مُحرم نباشد.

سفیان گفته است: گویند: هیچ جانوری نیست که از او بیشتر ذکر خدا را بکند.

در آن از جابر جعفی از عکرمه از ابن عباس است که قورباغه ای از ترس خدا

ص: 295

نفسها فی النار من مخافة الله فأثابهن الله بها برد الماء و جعل نقیقهن التسبیح

وَ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَتْلِ الضِّفْدِعِ وَ الصُّرَدِ وَ النَّحْلَةِ.

قال و لا أعلم لحماد بن عبید غیر هذا الحدیث قال البخاری لا یصح حدیثه و قال أبو حاتم لیس بصحیح الحدیث.

وَ فِی کِتَابِ الزَّاهِرِ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْقُرْطُبِیِّ: أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ لَأُسَبِّحَنَّ اللَّهَ اللَّیْلَةَ تَسْبِیحاً مَا سَبَّحَهُ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ فَنَادَتْهُ ضِفْدِعَةٌ مِنْ سَاقِیَةٍ فِی دَارِهِ یَا دَاوُدُ تَفْخَرُ عَلَی اللَّهِ بِتَسْبِیحِکَ إِنَّ لِی (1)

لَسَبْعِینَ سَنَةً مَا جَفَّ لِسَانِی مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنَّ لِی لَعَشْرَ لَیَالٍ مَا طَعِمْتُ خُضْراً وَ لَا شَرِبْتُ مَاءً اشْتِغَالًا بِکَلِمَتَیْنِ فَقَالَ مَا هُمَا قَالَتْ یَا مُسَبَّحاً بِکُلِّ لِسَانٍ وَ مَذْکُوراً بِکُلِّ مَکَانٍ فَقَالَ دَاوُدُ فِی نَفْسِهِ وَ مَا عَسَی أَنْ أَقُولَ أَبْلَغَ مِنْ هَذَا.

وَ رَوَی الْبَیْهَقِیُّ فِی شُعَبِهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ دَاوُدَ ظَنَّ فِی نَفْسِهِ أَنَّ أَحَداً لَمْ یَمْدَحْ خَالِقَهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا یَمْدَحُهُ بِهِ (2)

فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ مَلَکاً وَ هُوَ قَاعِدٌ فِی مِحْرَابِهِ وَ الْبَرَکَةُ إِلَی جَانِبِهِ فَقَالَ یَا دَاوُدُ افْهَمْ مَا تَصُوتُ بِهِ الضِّفْدِعَةُ فَأَنْصَتَ إِلَیْهَا فَإِذَا هِیَ تَقُولُ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ مُنْتَهَی عِلْمِکَ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ کَیْفَ تَرَی فَقَالَ وَ الَّذِی جَعَلَنِی نَبِیّاً إِنِّی لَمْ أَمْدَحْهُ بِهَذَا.

و فی کتاب فضل الذکر لجعفر بن محمد الفریابی الحافظ العلامة عن عکرمة أنه قال صوت الضفدع تسبیح.

و فیه أیضا عن الأعمش عن أبی صالح أنه سمع صوت صریر باب فقال هذا منه تسبیح.

قال الرئیس ابن سینا إذا کثرت الضفادع فی سنة و زادت عن العادة یقع الوباء عقیبها.

و قال القزوینی الضفادع تبیض فی الرمل مثل السلحفاة و هی نوعان جبلیة و مائیة.

ص: 296


1- 1. فی المصدر: تفتخر علی اللّه بتسبیحک و ان لی.
2- 2. فی المصدر: مما مدحه به.

خود را در آتش افکند. خدا به عوض آن سردی آب را به آن ها پاداش داد و بانگ آن ها را تسبیح خود ساخت.

گفته است: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از کشتن قورباغه و نیز از کشتن جغد و زنبور عسل نهی کرد. گفته است: برای حماد بن عبید جز این حدیث حدیثی نمی دانم. بخاری گفته است: حدیث او صحیح نیست و ابوحاتم گفته است: وی صحیح الحدیث نیست.

در کتاب الزاهر ابو عبد الله قرطبی است که داود علیه السّلام گفت: امشب خدا را تسبیحی می کنم که هیچ آفریده ای خدا را به آن تسبیح نکرده باشد. قورباغه ای از آبگیری در خانه اش او را ندا داد: ای داود! نسبت به تسبیح خودت بر خدا می بالی؟ من هفتاد سال دارم تسبیح می کنم و زبانم از ذکر خدا باز نمانده است. من ده شب است که به جهت مشغول بودن به دو کلمه سبزی نخورده و آب ننوشیده ام. فرمود: آن دو چیستند؟ گفت: «یا مسبّحاً بکل لسان و مذکورا بکل مکان!» (ای کسی که با هر زبانی تسبیح می شوی و در هر مکانی به یاد آورده می شوی!) داود پیش خود گفت: من رساتر از این چه می توانم بگویم؟

بیهقی در شعبش از انس بن مالک آورده است که پیامبر خدا داود پیش خود گمان برد کسی بهتر از او خدا را نستوده است. خدا هنگامی که او در محراب خود نشسته بود و برکه ای از آب در کنارش بود، فرشته ای بر او فرستاد. گفت: ای داود، آواز این قورباغه را بفهم. داود به او گوش داد. ناگهان دید او می گوید: سبحانک و بحمدک منتهی علمک. (تو منزهی و من تو را به مقدار نهایت علمی که داری ستایش می کنم.) فرشته به او گفت: چگونه می بینی؟ گفت: سوگند به آنکه مرا پیامبر ساخته است، من او را به این تسبیح نستوده بودم.

در کتاب فضل الذکر از آنِ جعفر بن محمد فریابی حافظ علامه از عکرمه آورده است: آواز قورباغه تسبیح است. همچنین در آن از اعمش از ابوصالح است که وی صدای دری را شنید و گفت: این از آن (در) تسبیح است .

ابن سینا گفته است: هنگامی که در سالی قورباغه زیاد شود و از حد عادتش بیشتر گردد، دنبالش وبا می آید.

قزوینی گفته است: قورباغه ها مانند لاک پشت در ریگ ها تخم می گذارند و دو نوع کوهی و آبی هستند.

ص: 296

و نقل الزمخشری فی الفائق عن عمر بن عبد العزیز قال سأل رجل ربه أن یریه موضع الشیطان من قلب ابن آدم فرأی فیما یری النائم رجلا کالبلور یری داخله من خارجه و رأی الشیطان فی صورة الضفدع له خرطوم کخرطوم البعوضة قد أدخله فی منکبه الأیسر إلی قلبه یوسوس له فإذا ذکر الله خنس.

وَ رَوَی ابْنُ عَدِیٍّ عَنِ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقْتُلُوا الضَّفَادِعَ فَإِنَّ نَقِیقَهَا تَسْبِیحٌ.

و قال الزمخشری إنها تقول فی نقیقها سبحان الملک القدوس.

و عن أنس لا تقتلوا الضفادع فإنها مرت بنار إبراهیم علیه السلام فحملت فی أفواهها الماء و کانت ترشه علی النار.

وَ فِی شِفَاءِ الصُّدُورِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقْتُلُوا الضَّفَادِعَ فَإِنَّ نَقِیقَهُنَّ تَسْبِیحٌ (1).

فذلکة اعلم أن أکثر الأصحاب حکموا بکراهة أکل الهدهد و الفاختة و القبرة و الحباری و الصرد و الصوام و الشقراق و اختلفوا فی الخطاف فذهب أکثر المتأخرین إلی الکراهة و ذهب الشیخ فی النهایة و القاضی و ابن إدریس إلی التحریم بل ادعی ابن إدریس علیه الإجماع و استدلوا علی کراهة أکثر ما ذکر بما مر من الأخبار الناهیة عن قتلها و إیذائها و لا یخفی أنها لا تدل علی کراهة أکل لحمها بعد القتل فإن الظاهر أن ذلک لکرامتها و احترامها لا لکراهة لحومها و حرمتها و الأخبار الآتیة فی الفاختة إنما تدل علی کراهة إیوائها فی البیوت بل ربما یشعر بحسن قتلها و أکلها قال المحقق الأردبیلی قدس سره بعد إیراد روایات النهی عن قتل الهدهد و ظاهر الدلیل هو التحریم و الحمل علی الکراهة کأنه للأصل و العمومات و حصر المحرمات و لعدم القائل بالتحریم علی الظاهر تأمل.

ثم اعلم أن الکلام فی کراهة أکل اللحم و الدلیل ما دل علیه بل علی النهی عن أذاه و قتله و هو غیر مستلزم للنهی عن أکل لحمه و هو ظاهر فإن فی أکله بعد

ص: 297


1- 1. حیاة الحیوان 2: 57 و 58.

زمخشری در الفائق از عمر بن عبد العزیز آورده است: مردی از پروردگارش خواست جای شیطان را در دل انسان به او بنماید. در آنچه انسانِ خوابیده می بیند مردی مانند بلور را دید که درونش از بیرونش دیده می شد. شیطان را به صورت قورباغه ای دید که خرطومی مانند پشه دارد و آن را از شانه چپش فرو می کند تا او را وسوسه کند و هنگامی که یاد خدا می کند پنهان می شود.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: قورباغه ها را نکشید، زیرا بانگشان تسبیح است. زمخشری می گوید: در بانگ خود می گویند: «سبحان الملک القدوس.» (فرمانروای پاک منزه است.) از انس است که قورباغه ها را نکُشید، چون به آتش ابراهیم گذشتند و با دهان خود آب آوردند و به آن پاشیدند.

در شفاء الصدور است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: قورباغه ها را نکُشید که بانگ آن ها تسبیح است(1).

خلاصه: بدان که بیشتر اصحاب حکم به کراهت خوردن گوشت هدهد، فاخته، چکاوک، هوبره، جغد و سبزه قبا کرده اند. درباره پرستو اختلاف کرده اند. بیشتر متأخرین کراهت آن را گفته اند. شیخ در نهایه و قاضی و ابن ادریس حکم به حرمت کرده اند. بلکه ابن ادریس بر آن دعوی اجماع کرده است. نسبت به کراهت بیشتر آنچه ذکر شد، به آنچه از احادیث نهی کننده از کشتن و آزار آن ها گذشت استدلال کرده اند. پنهان نیست که این اخبار دلیل کراهت خوردن گوشت آن ها پس از کشتن نیستند. زیرا ظاهرا نهی از کشتن برای احترام آن ها و نه کراهت و حرمت گوشت آن ها است. اخباری که در باره فاخته می آیند دلیل کراهت جا دادن آن در خانه است و بلکه چه بسا اشعار به خوبی کشتن و خوردن آن ها داشته باشد. محقق اردبیلی قدس سره پس از ذکر روایات نهی از کشتن هدهد گفته است: ظاهر دلیل، حرمت است. قول به کراهت گویا برای اصل و عمومات حلیت و حصر محرمات است و برای این است که کسی ظاهرا قائل به حرمت نشده است. در این مطلب تامل کن.

سپس بدان که سخن در کراهت خوردن گوشت است و دلیل بر این مطلب دلالت ندارد. بلکه دلالت بر نهی از کشتن و آزار دادن است و آن مستلزم نهی از خوردن گوشت نیست. زیرا در خوردن آن پس از

ص: 297


1- . حیاة الحیوان 2 : 57 - 58

القتل لیس أذاه و أیضا یحتمل أن یکون المراد بالنهی قتله لا للأکل بل لأذاه یؤیده قوله لا یؤذی و العلة أیضا فإن کونه نعم الطیر لا یستلزم عدم قتله للأکل فإن الغنم أیضا موصوف بأنه نعم المال أو مال مبارک و نحو ذلک مع أنه خلق للأکل و لا شک أن الاجتناب عن أذاه أولی و أحوط.

ثم قال رحمه الله فی حدیث الخطاف المتقدم یفهم منه أن المراد بالنهی عن القتل النهی عن الأکل حیث دحا به بعد أن کان مذبوحا(1) ثم نقل النهی عن القتل فتأمل و لکن فی السند جهالة و اضطراب.

و قال قدس سره و أما کراهة الحباری فلیس علیها دلیل واضح سوی أنه مذکور فی أکثر الکتب قال فی التحریر و بها روایة شاذة نعم فی صحیحة عبد الله بن سنان قال سئل أبو عبد الله علیه السلام و أنا أسمع ما تقول فی الحباری قال إن کانت له قانصة فکل الخبر و هی مشعرة بعدم ظهور حالها فالاجتناب أولی فتأمل انتهی.

و أقول کان وجه التأمل أنه لا إشعار فی کلامه علیه السلام بالکراهة بل الظاهر أن غرضه علیه السلام بیان القاعدة الکلیة لبعد عدم علمه علیه السلام بذلک و یحتمل أن یکون فی هذا التعبیر مصلحة أخری کتقیة و نحوها و بالجملة عدم الکراهة أظهر لما ورد فی الصحیح عن کردین المسمعی قال سألت أبا عبد الله علیه السلام عن الحباری قال لوددت أن عندی منه فآکل حتی أمتلئ (2).

و لروایة بسطام بن صالح.

و أما الحیات فالظاهر جواز قتلها مطلقا إلا عوامر البیوت إذا لم تؤذ أصحاب البیت فإنه یحتمل أن تکون فیها کراهة لکن ینبغی أن لا یکون الاحتراز عن قتلهن لتوهم إثم فی قتلهن أو ضرر منهن و أما التفاصیل الواردة فی أخبار العامة

ص: 298


1- 1. و لعلّ ذلک کان لشدة غضبه علیه السّلام علی قتله فلا یدلّ علی حرمة الا کل بعد ذبحه.
2- 2. من لا یحضره الفقیه 3: 206.

کشتن آزاری نیست. نیز چه بسا مقصود از نهی، کشتن برای غیر خوردن باشد و کشتن برای آزار باشد و این مطلب را فرموده او که (آزار نشود.) تایید می نماید .علت ذکر شده در دلیل نیز این گونه است، زیرا اینکه فرموده: (چه خوب پرنده ای است) پرنده خوب بودن، مستلزم عدم کشتن آن برای خوردن نیست، زیرا گوسفند هم با اینکه برای خوردن آفریده شده است، وصف می شود به اینکه مالی خوب یا مبارک و مانند آن است. البته شک نیست که دوری کردن از آزارش با اولویت و احتیاط موافق تر است.

محقق اردبیلی رحمه الله سپس درباره حدیث پرستو که گذشت، گفته است: فهمیده می شود که مقصود از نهی از کشتن نهی از خوردن است، چون پس از اینکه سرش را بریده بود آن را به زمین زد(1)و سپس نهی از قتل روایت شده است. پس در این مطلب تامل نما. ولی در سند جهالت و اضطراب است.

محقق اردبیلی قدّس سره گفته است: اما کراهت گوشت هوبره دلیل روشنی ندارد؛ جز اینکه در بیشتر کتب ذکر شده و در تحریر گفته است: درباره آن روایتی شاذّ است. آری، در صحیحه عبد اللَّه بن سنان است که از امام صادق علیه السّلام پرسش شد که درباره هوبره چه می گویید؟ و من می شنیدم. فرمود: اگر چینه دان دارد، آن را بخور. این روایت قرینه است که حالش معلوم نیست و بنابراین اجتناب اولی است. پس در این مطلب تامل نما. بنده می گویم: گویا وجه تامل در سخنش این است که در سخن امام علیه السّلام اِشعاری به کراهت نیست و ظاهر آن است که غرضش بیان قاعده کلی بوده است. چون بعید است که حال آن را نداند و چه بسا در این تعبیر مصلحت دیگری مانند تقیه و مانند آن بوده است. برای اینکه در روایت صحیح از کردین مسمعی است که از امام صادق علیه السّلام درباره هوبره پرسیدم. فرمود: دوست دارم که از گوشتش نزدم بود و می خوردم تا شکمم پر می شد؛(2)و برای روایت بسطام بن صالح. در مجموع عدم کراهت ظاهرتر است.

اما مارها ظاهر جواز کشتن همه آن ها است؛ جز مار خانگی در صورتی که به صاحب خانه آزار نرساند که چه بسا کراهت دارد. ولی باید خودداری از کشتن آن ها، برای توهم گناه در کشتن یا توهم زیان دیدن از آن ها نباشد. اما تفصیل هایی که در اخبار عامه است را در اخبار ص: 298


1- . ممکن است این مطلب به خاطر شدت عصبانیت حضرت بوده و بنابراین دلالت بر حرمت خوردن پس از ذبح نکند.
2- . من لا یحضره الفقیه 3 : 206

فلم نجده فی أخبارنا و أما سائر المؤذیات فلا بأس بقتلهن و ما لم یؤذ منها فلعل الأفضل الاجتناب عن قتلها تنزها لا تحریما للتعلیلات الواردة فی بعض الأخبار فتفطن.

و أما تعذیب الحیوان الحی بلا مصلحة داعیة إلی ذلک فهو قبیح عقلا و یشعر فحاوی بعض الأخبار بالمنع عنه فالأحوط ترکه و لم یتعرض أکثر أصحابنا لتلک الأحکام إلا نادرا.

ص: 299

خودمان نیافتیم. اشکالی در کشتن جانورهای آزار دهنده دیگر نیست. آنچه از جانوران که آزار نمی دهند، شاید برای نزاهت انسان و نه برای حرمت آن، به جهت تعلیل هایی که در برخی روایات آمده است، بهتر کناره گیری از کشتن آن ها باشد. پس به هوش باش.

اما شکنجه دادن جانور زنده بدون مصلحتی که باعث آن گردد، به حکم عقل زشت است و مضمون برخی اخبار قرینه بر منع از آن است و آنچه مطابق احتیاط است، ترک آن است. بیشتر اصحاب، جز به ندرت تعرضی نسبت به این احکام نکردند .

ص: 299

باب 11 القبرة و العصفور و أشباههما

روایات

«1»

الْکَافِی، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَامُورَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: لَا تَقْتُلُوا الْقُبَّرَةَ(1)

وَ لَا تَأْکُلُوا لَحْمَهَا فَإِنَّهَا کَثِیرَةُ التَّسْبِیحِ وَ تَقُولُ فِی آخِرِ تَسْبِیحِهَا لَعَنَ اللَّهُ مُبْغِضِی آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام (2).

«2»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام (3): الْقُنْزُعَةُ الَّتِی هِیَ عَلَی رَأْسِ الْقُبَّرَةِ(4)

مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّ الذَّکَرَ أَرَادَ أَنْ یَسْفَدَ أُنْثَاهُ فَامْتَنَعَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهَا لَا تَمْتَنِعِی مَا أُرِیدُ(5) إِلَّا أَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنِّی نَسَمَةً یَذْکُرُ رَبَّهُ (6)

فَأَجَابَتْهُ إِلَی مَا طَلَبَ فَلَمَّا أَرَادَتْ أَنْ تَبِیضَ قَالَ لَهَا أَیْنَ تُرِیدِینَ أَنْ تَبِیضِینَ فَقَالَتْ لَهُ لَا أَدْرِی أُنَحِّیهِ عَنِ الطَّرِیقِ فَقَالَ لَهَا إِنِّی خَائِفٌ أَنْ یَمُرَّ

بِکِ مَارُّ الطَّرِیقِ وَ لَکِنِّی أَرَی لَکِ أَنْ تَبِیضِی قُرْبَ الطَّرِیقِ فَمَنْ رَآکِ (7) قُرْبَهُ تَوَهَّمَ أَنَّکِ تَعْرِضِینَ لِلَقْطِ الْحَبِّ مِنَ الطَّرِیقِ فَأَجَابَتْهُ إِلَی ذَلِکَ وَ بَاضَتْ وَ حَضَنَتْ حَتَّی أَشْرَفَتْ عَلَی النِّقَابِ (8)

فَبَیْنَمَا هُمَا کَذَلِکَ إِذْ

ص: 300


1- 1. فی المصدر: القنبرة.
2- 2. فروع الکافی 6: 225.
3- 3. القنزعة: الخصلة من الشعر تترک علی الرأس.
4- 4. فی المصدر: القنبرة.
5- 5. فی المصدر: فما ارید.
6- 6. فی المخطوطة:« یذکر به» و فی المصدر: تذکر به.
7- 7. فی المصدر: فمن یراک.
8- 8. النقاب: شق البیضة عن الفرخ.

باب یازدهم: چکاوک و گنجشک و مانند آن دو

روایات

روایت1.

کافی: امام رضا علیه السّلام فرمود: چکاوک را نکشید و گوشتش را نخورید، زیرا او زیاد تسبیح می گوید و در پایان تسبیحش می گوید: خدا دشمنان خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله را لعنت کند.(1)

روایت2.

کافی: امام سجّاد علیه السّلام فرمود: کاکُل چکاوک اثر دست کشیدن سلیمان بن داود علیه السّلام است، زیرا جنس نر چکاوک خواست با جنس ماده اش آمیزش کند و جنس ماده اش نمی پذیرفت. جنس نر به او گفت: از آمیزش خودداری نکن، چون من جز این که خداوند عزّ و جلّ از من فرزندی به وجود بیاورد که پروردگارش را یاد کند، هدفی ندارم. جنس ماده خواهش او را پذیرفت. وقتی جنس ماده خواست تخم بگذارد، جنس نر به او گفت: کجا می خواهی تخم بگذاری؟ گفت: نمی دانم. تخم را دور از راه رفت و آمد می گذارم. نر گفت: می ترسم ره گذری از کنار تو عبور کند. به نظرم بهتر این است که نزدیک راه تخم بگذاری تا هر کس تو را ببیند فکر کند که تو می خواهی از میان راه دانه برداری. ماده این را پذیرفت و تخم گذاشت و روی آن (حضن کرد) خوابید تا وقتی که نزدیک بیرون آمدن جوجه از تخم (نقاب) شد. در همین لحظه بود که سلیمان بن داود علیه السّلام

ص: 300


1- . کافی 6 : 225

طَلَعَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام فِی جُنُودِهِ وَ الطَّیْرُ تُظِلُّهُ فَقَالَتْ لَهُ هَذَا سُلَیْمَانُ قَدْ طَلَعَ عَلَیْنَا فِی جُنُودِهِ وَ لَا آمَنُ أَنْ یَحْطِمَنَا وَ یَحْطِمَ بَیْضَنَا فَقَالَ لَهَا إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَرَجُلٌ رَحِیمٌ بِنَا فَهَلْ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ هَیَّأْتِهِ لِفِرَاخِکِ (1) إِذَا نَقَبْنَ قَالَتْ نَعَمْ عِنْدِی جَرَادَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکَ أَنْتَظِرُ بِهَا فِرَاخِی إِذَا نَقَبْنَ فَهَلْ عِنْدَکَ أَنْتَ شَیْ ءٌ(2) قَالَ نَعَمْ عِنْدِی تَمْرَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکِ لِفِرَاخِنَا فَقَالَتْ خُذْ أَنْتَ تَمْرَتَکَ وَ آخُذُ أَنَا جَرَادَتِی وَ نَعْرِضُ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَنُهْدِیهِمَا لَهُ فَإِنَّهُ رَجُلٌ یُحِبُّ الْهَدِیَّةَ فَأَخَذَ التَّمْرَةَ فِی مِنْقَارِهِ وَ أَخَذَتْ هِیَ الْجَرَادَةَ فِی رِجْلَیْهَا ثُمَّ تَعَرَّضَا لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُمَا وَ هُوَ عَلَی عَرْشِهِ بَسَطَ یَدَیْهِ لَهُمَا فَأَقْبَلَا فَوَقَعَ الذَّکَرُ عَلَی الْیُمْنَی وَ وَقَعَتِ الْأُنْثَی عَلَی الْیُسْرَی (3)

فَسَأَلَهُمَا عَنْ حَالِهِمَا فأخبره [فَأَخْبَرَاهُ] فَقَبِلَ هَدِیَّتَهُمَا وَ جَنَّبَ جُنُودَهُ عَنْ بَیْضِهِمَا(4) فَمَسَحَ عَلَی رَأْسِهِمَا وَ دَعَا لَهُمَا بِالْبَرَکَةِ فَحَدَثَتِ الْقُنْزُعَةُ عَلَی رَأْسِهِمَا مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ علیه السلام (5).

تبیان

قال الجوهری القبرة واحدة القبر و هو ضرب من الطیر و القنبراء لغة فیها و الجمع القنابر و العامة تقول القنبرة.

أقول

الأخبار تدل علی أنها مع النون أیضا لغة فصیحة کما مر عن القاموس قولا و نقل الدمیری عن البطلیوسی فی شرح أدب الکاتب أنها أیضا لغة فصیحة قال و فی طبعه أنه لا یهوله صوت صائح و ربما رمی بالحجر فاستخف بالرامی و لطئ بالأرض حتی یجاوزه الحجر و هو یضع وکره علی الجادة حبا للإنس انتهی (6).

و قال الجوهری حضن الطائر بیضه یحضنه إذا ضمه إلی نفسه تحت جناحه

ص: 301


1- 1. فی بعض النسخ: خبأته لفراخک.
2- 2. فی المصدر: فهل عند أنت شی ء.
3- 3. فی المصدر:« علی الیمین» و علی الیسار و سألهما.
4- 4. فی المصدر: و جنب جنده عنهما و عن بیضهما و مسح.
5- 5. فروع الکافی 6: 225 و 226.
6- 6. حیاة الحیوان 2: 169 و 170.

با لشکریانش در حالی که پرندگان بر او سایه افکنده بودند، پدیدار شدند. ماده به نر گفت: این سلیمان است که با لشکرش سرزده بر ما وارد شده است و من نسبت به اینکه او ما و تخم هایمان را لگد (حطم) نکند، اطمینانی ندارم. نر به ماده گفت: سلیمان قطعا مردی است که با ما مهربان است. آیا تو وقتی جوجه هایت از تخم بیرون بیایند، چیزی برایشان آماده داری؟ ماده گفت: آری، یک ملخ دارم که از تو پنهانش کرده ام و منتظر هستم تا جوجه هایم بیرون بیایند و با آن غذایشان دهم آیا تو هم چیزی داری؟ گفت: آری، من هم یک خرما برای جوجه هایمان دارم که از تو پنهان کرده ام. ماده گفت: تو خرمایت را بردار و من ملخم را برمی دارم تا آن دو را برای سلیمان به عنوان هدیه ببریم. چون او مردی است که هدیه را دوست دارد. نر خرما را به نوک و ماده ملخ را به چنگال گرفت. آن گاه به حضور سلیمان علیه السّلام رسیدند. وقتی سلیمان آن دو را دید در حالی که بالای تختش بود دو دست خود را برای آن ها گشود. آن دو نزدیک آمدند تا اینکه نر در سمت راست و ماده در سمت چپ او نشست. سلیمان از هر دو حالشان را پرسید. نر به سلیمان از حالشان خبر داد. سلیمان هدیه آن ها را پذیرفت و لشکریانش را از آسیب رساندن به تخم های آن دو بر حذر داشت. پس دستی به سر آن ها کشید و دعا کرد که خدا به آن دو برکت بدهد. بعد از دست کشیدن سلیمان کاکل بر سر آن دو به وجود آمد.(1)

توضیح

جوهری گفته است: «قبّره (چکاوک) مفرد قبّر (چکاوک ها) است. چکاوک نوعی پرنده است که قنبراء هم لهجه ای برای آن است و مردم به آن قنبره می گویند.»

مؤلف

همان گونه که از کتاب قاموس هم مطلبی در این باره نقل شد، از آنچه درباره لغت عرب خبر می دهد برمی آید که قنبراء با نون یعنی قنبران هم لهجه فصیحی است.

دمیری از بطلیوسی نقل کرده که وی در شرح ادب الکاتب گفته است: «تلفظ به قنبران هم لهجه فصیحی است.» دمیری ادامه می دهد: «چکاوک از صدای کسی که فریاد می کشد نمی ترسد. چه بسا به او سنگ پرانده شود، ولی او اهمیت نمی دهد و خود را به زمین می چسباند تا سنگ از او بگذرد. او بر سر جاده لانه می کند، چرا که انس گرفتن را دوست دارد.»(2)

جوهری می گوید: «(حضن الطائر بیضه یحضنه) در وقتی گفته می شود که تخم را در زیر بالَش به خود بچسباند.

ص: 301


1- . کافی 6 : 225 - 226
2- . حیاه الحیوان 2 : 169

علی النقاب أی شق البیضة عن الفرخ و الحطم الکسر و لعل الخوف لاحتمال النزول أو لاجتماع الناس للنظر إلی شوکته و زینته و غرائب أمره فیحطمون فالإسناد إلیه إسناد إلی السبب البعید.

و قال المحقق الأردبیلی روح الله روحه بعد إیراده الروایة الأخیرة فیها أحکام مثل قصد النسل من النکاح و التجنب عن کسر بیض الطیور و أخذها و الهدیة و قبولها و إن کان قلیلا جدا و کان لصاحبها طلب من المهدی إلیه و الدعاء له بالبرکة و غیرها و إن کان فی شرع سلیمان علیه السلام فتأمل انتهی.

و قال شارح اللمعة نور الله ضریحه کراهة القبرة منضمة إلی البرکة بخلاف الفاختة.

«3»

دَلَائِلُ الطَّبَرِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِغَزَالٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فِی حَائِطٍ لَهُ إِذْ جَاءَ عُصْفُورٌ فَوَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخَذَ یَصِیحُ وَ یُکْثِرُ الصِّیَاحَ وَ یَضْطَرِبُ فَقَالَ لِی تَدْرِی مَا یَقُولُ هَذَا الْعُصْفُورُ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَلِیُّهُ أَعْلَمُ فَقَالَ یَقُولُ یَا مَوْلَایَ إِنَّ حَیَّةً تُرِیدُ أَنْ تَأْکُلَ فِرَاخِی فِی الْبَیْتِ فَقُمْ بِنَا نَدْفَعْهَا عَنْهُ وَ عَنْ فِرَاخِهِ فَقُمْنَا وَ دَخَلْنَا الْبَیْتَ فَإِذَا حَیَّةٌ تَجُولُ فِی الْبَیْتِ فَقَتَلْنَاهَا(1).

«4»

الْبَصَائِرُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ مَنْصُورٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِی دَارِهِ وَ فِیهَا عَصَافِیرُ وَ هُنَّ یَصِحْنَ فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی مَا یَقُلْنَ هَؤُلَاءِ الْعَصَافِیرُ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ یُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَ یَطْلُبْنَ رِزْقَهُنَ (2).

دَلَائِلُ الطَّبَرِیِّ، عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَنْصُورٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ: یُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَ یُهَلِّلْنَ وَ یَسْأَلْنَهُ قُوتَ یَوْمِهِنَّ ثُمَّ قَالَ یَا بَا حَمْزَةَ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(3).

ص: 302


1- 1. دلائل الإمامة: 172.
2- 2. بصائر الدرجات 99 ط حجر.
3- 3. دلائل الإمامة: 88.

عبارت (علی النّقاب) به معنی شکافته شدن تخم به وسیله جوجه است و معنی (حطم) شکستن است.»

شاید ترس چکاوک نر و ماده از این بوده است که احتمال آن می رفته که لشکر سلیمان بر روی آن ها پیاده شوند یا اینکه ترسشان از گرد آمدن مردم برای تماشای شوکت، زینت و کارهای عجیب سلیمان بوده که در اثر گرد آمدن، آن ها را هم لگد می کردند و بنابراین اسناد لگد کردن به سلیمان اسناد به سبب دور خواهد بود.

محقق اردبیلی رحمه الله پس از آوردن روایت دوم گفته است: «در آن احکامی است؛ مثل قصد کردن تولید نسل از نکاح،

اجتناب از شکستن تخم پرندگان و برداشتن آن، هدیه دادن و پذیرش آن اگرچه بسیار کم باشد، اینکه هدیه دهنده حق دارد از هدیه گیرنده خواهشی بنماید و باید هدیه گیرنده برای هدیه دهنده از خدا طلب برکت نماید و... هر چند این ها در شریعت سلیمان علیه السّلام بوده است. پس تفکر نما.»

شارح کتاب لمعه رحمه الله گفته است: «کراهت چکاوک بر خلاف فاخته پیوسته با برکت است و علت کراهت چکاوک برکتش است.»

روایت3.

دلائل الإمامه: احمد بن محمّد معروف به غزال نقل کرد: من نزد امام کاظم علیه السّلام در نخلستانش نشسته بودم که ناگاه گنجشکی آمد و در برابر امام بر زمین نشست و شروع به شیون کرده، بسیار فریاد کشید و پریشانی نمود. امام به من فرمود: می دانی این گنجشک چه می گوید؟ گفتم: خدا و رسول او و ولی اش داناترند. فرمود: می گوید: ای سرور من! ماری می خواهد جوجه هایم را در خانه بخورد. امام به غزال فرمود: برخیز تا برویم و مار را از او و جوجه هایش دور کنیم. غزال نقل کرد: برخاستیم و داخل خانه شدیم. ناگهان ماری در خانه می چرخید و ما آن مار را کشتیم.(1)

روایت4.

بصائر الدرجات: ابو حمزه ثمالی نقل می کند: با امام چهارم علیه السّلام در خانه اش بودم که در خانه گنجشک ها فریاد برمی آوردند. امام به من فرمود: می دانی این گنجشک ها چه می گویند؟ گفتم: نمی دانم. فرمود: تسبیح پروردگار خود را می کنند و روزی خود را می خواهند.(2)

ثمالی مانند همین حدیث را نقل کرده و انتهای حدیث را این گونه نقل کرده است: پروردگارشان را تسبیح می کنند و لا اله الا الله می گویند و از او خوراک روزانه خود را درخواست می کنند. سپس حضرت فرمود: ای ابا حمزه! «عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْروَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ء.»(3){ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است.}(4)

ص: 302


1- . دلائل الامامه: 172
2- . بصائر الدرجات: 99
3- . نمل / 16
4- . دلائل الامامه: 88
«5»

الْبَصَائِرُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ سَالِمٍ مَوْلَی أَبَانٍ بَیَّاعِ الزُّطِّیِّ قَالَ: کُنَّا فِی حَائِطٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ نَفَرٌ مَعِی قَالَ فَصَاحَتِ الْعَصَافِیرُ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ فَقُلْنَا جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاکَ لَا نَدْرِی مَا تَقُولُ فَقَالَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا بُدَّ لَنَا مِنْ رِزْقِکَ فَأَطْعِمْنَا وَ اسْقِنَا(1).

«6»

مَشَارِقُ الْأَنْوَارِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ خَرَجْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فَإِذَا نَحْنُ بِقَاعٍ مُجْدِبٍ یَتَوَقَّدُ حَرّاً وَ هُنَاکَ عَصَافِیرُ فَتَطَایَرْنَ حَوْلَ بَغْلَتِهِ فَزَجَرَهَا فَقَالَ لَا وَ لَا کَرَامَةَ قَالَ ثُمَّ سَارَ إِلَی مَقْصِدِهِ فَلَمَّا رَجَعْنَا مِنَ الْغَدِ وَ عُدْنَا إِلَی الْقَاعِ فَإِذَا الْعَصَافِیرُ قَدْ طَارَتْ وَ دَارَتْ حَوْلَ بَغْلَتِهِ وَ رَفْرَفَتْ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ اشْرَبِی وَ ارْوِی قَالَ فَنَظَرْتُ وَ إِذَا فِی الْقَاعِ ضَحْضَاحٌ مِنَ الْمَاءِ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی بِالْأَمْسِ مَنَعْتَهَا وَ الْیَوْمَ سَقَیْتَهَا فَقَالَ اعْلَمْ أَنَّ الْیَوْمَ خَالَطَهَا الْقَنَابِرُ فَسَقَیْتُهَا وَ لَوْ لَا الْقَنَابِرُ لَمَا سَقَیْتُهَا فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَا الْفَرْقُ بَیْنَ الْقَنَابِرِ وَ الْعَصَافِیرِ فَقَالَ وَیْحَکَ أَمَّا الْعَصَافِیرُ فَإِنَّهُمْ مَوَالِی عُمَرَ لِأَنَّهُمْ مِنْهُ وَ أَمَّا الْقَنَابِرُ فَإِنَّهُمْ مِنْ مَوَالِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی

صَفِیرِهِمْ بُورِکْتُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ بُورِکَتْ شِیعَتُکُمْ وَ لَعَنَ اللَّهُ أَعْدَاءَکُمْ ثُمَّ قَالَ عَادَانَا مِنْ کُلٍّ شَیْ ءٌ حَتَّی مِنَ الطُّیُورِ الْفَاخِتَةُ وَ مِنَ الْأَیَّامِ الْأَرْبِعَاءُ(2).

«7»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدَنِیِ (3) عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: لَا تَأْکُلُوا الْقُنْبُرَةَ وَ لَا تَسُبُّوهَا وَ لَا تُعْطُوهَا الصِّبْیَانَ یَلْعَبُونَ بِهَا فَإِنَّهَا کَثِیرَةُ التَّسْبِیحِ لِلَّهِ وَ تَسْبِیحُهَا لَعَنَ اللَّهُ مُبْغِضِی آلِ مُحَمَّدٍ(4).

ص: 303


1- 1. بصائر الدرجات.
2- 2. مشارق الأنوار: 114.
3- 3. فی المخطوطة و فی الکافی:« المدینی» و فی المصدر: المدائنی.
4- 4. المجالس و الاخبار: 71 فیه: سمعت أبا الحسن الرضا علیه السلام یقول: لا تقتلوا القبرة و لا تأکلوا لحمها فانها کثیرة التسبیح و تقول فی آخر تسبیحها: لعن ا ه.

روایت5.

بصائر الدرجات: سالم غلام ابان بیّاع زطّی نقل کرده: در نخلستان امام صادق علیه السّلام بودیم و چند تن همراه من بودند. گنجشک ها بانگ برآوردند. امام فرمود: آیا می دانی این ها چه می گویند؟ گفتیم: فدایت شویم. نمی دانیم چه می گویند؟ فرمود: می گویند: خداوندا! ما آفریده ای از آفریده های تو هستیم و چاره ای جز خوردن روزی تو را نداریم. پس به ما غذا بده و ما را سیراب گردان.

روایت6.

مشارق الانوار: محمّد بن مسلم نقل می کند: با امام باقر علیه السّلام بیرون رفتیم و به زمینی خشک رسیدیم که از شدت گرما می سوخت. در آنجا گنجشک هایی بودند که دور قاطر آن حضرت پرواز می کردند. حضرت آن ها را راند و فرمود: کرامتی برایتان نیست. سپس به مسیر خود ادامه داد تا به مقصد رسید. وقتی فردا برگشتیم و دوباره به آن زمین رسیدیم گنجشک ها پرواز کرده، دور قاطر چرخیدند و بال و پر زدند. در این وقت شنیدم که حضرت فرمود: بنوشید و سیراب شوید. نگاه کردم و با مقداری آب در آن زمین مواجه شدم. گفتم: ای آقای من! دیروز آب را از آن ها دریغ کردی و امروز به آن ها آب دادی؟ فرمود: بدان که امروز چکاوک ها با گنجشک ها همراه شدند که من آبشان دادم و اگر چکاوک ها نبودند من به آن ها آب نمی دادم. گفتم: ای آقای من! چکاوک ها و گنجشک ها چه فرقی دارند؟ فرمود: وای بر تو، گنجشک ها دوستان عُمَر هستند، چون از اویند و اما چکاوک ها از دوستان ما اهل بیت هستند و آن ها در ندای خود می گویند: بر شما اهل بیت و بر شیعیانتان برکت باد و بر دشمنان شما لعنت باد. سپس فرمود: از هر چیزی دشمنی داریم حتی پرنده که از میان پرنده فاخته دشمن ماست و حتی روزها که روز چهارشنبه دشمن ماست.(1)

روایت7.

المجالس و الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمود: چکاوک را نخورید، دشنامش ندهید و به دست بچه هایش ندهید تا با آن بازی کنند، چون چکاوک خدا را زیاد تسبیح می کند و تسبیح او این است که خدا دشمنان آل محمّد صلّی الله علیه و آله را لعنت کند.(2)

ص: 303


1- . مشارق الانوار: 114
2- . المجالس والاخبار: 71
«8»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ: مَا أَزْرَعُ الزَّرْعَ لِطَلَبِ الْفَضْلِ فِیهِ وَ مَا أَزْرَعُهُ إِلَّا لِیَتَنَاوَلَهُ الْفَقِیرُ وَ ذُو الْحَاجَةِ وَ لِیَتَنَاوَلَ مِنْهُ الْقُنْبُرَةُ خَاصَّةً مِنَ الطَّیْرِ(1).

الکافی، عن العدة عن أحمد بن أبی عبد الله عن علی بن محمد بن سلیمان عن أبی أیوب: مثل الخبرین (2).

تبیین

یظهر من المجالس أن علی بن محمد بن سلیمان هو القاسانی و أن سلیمان تصحیف شیرة فإن القاسانی هو علی بن محمد بن شیرة کما ذکره النجاشی ثم اعلم أنه لا یبعد أن تکون الأخبار الواردة فی حب بعض الحیوانات و النباتات و الجمادات لهم علیهم السلام و بغض بعضها لهم و کونها منسوبة إلی أعدائهم محمولة علی أنه للأشیاء الحسنة ارتباط واقعی منسوب بعضها إلی بعض و للأجناس الخبیثة ربط واقعی لبعضها إلی بعض سواء کانت من الإنسان و الحیوانات أو الجمادات (3) أو الأعمال أو الأفعال أو الأخلاق أو غیرها فالطیور الحسنة مثلا من جهة حسنها الواقعی کأنها تحب المقدسین من البشر لاشتراکها معهم فی الحسن و کذا النباتات و الجمادات و غیرها و الأمور القبیحة و الأشیاء الخبیثة لها مناسبة بالملعونین من البشر فکأنها تحبهم لمناسبتها لهم و تبغض الأئمة و شیعتهم لمباینتها إیاهم و التسلیم لها مجملا و تفویض علمها إلیهم أحوط و أولی و قد مر بعض القول فی مثله

«9»

حیاة الحیوان، العصفور بضم العین و حکی ابن رشیق الفتح أیضا و الأنثی عصفورة قال حمزة سمی عصفورا لأنه عصی و فر و هو أنواع منها ما یطرب بصوته و منها ما یعجب بصوته و حسنه و العصفور الصوار هو الذی یجیب إذا دعی و عصفور الجنة هو الخطاف و أما العصفور الدوری فإن فی طباعه اختلافا و ذلک أن فیه من الطباع ما یشبه طباع السباع و هو أکل اللحم و لا یزق فراخه و من

ص: 304


1- 1. المجالس و الاخبار: 71.
2- 2. فروع الکافی 6: 225 فیه: لیناله المعتر.
3- 3. فی المخطوطة: و الحیوانات و الجمادات.

روایت8.

المجالس و الاخبار: امام سجاد علیه السّلام می فرمود: من کشاورزی نمی کنم که بهره بیشتری ببرم. من کشاورزی نمی کنم مگر برای اینکه مستمند و نیازمند از آن بخورند و از میان پرنده ها مخصوصا چکاوک از آن بخورد.(1)

توضیح

ظاهر کتاب مجالس بر این است که علی بن محمد بن سلیمان همان قاسانی است و سلیمان تصحیفی از لفظ شیره است. چرا که قاسانی همان گونه که نجاشی ذکر کرده است همان علی بن محمد بن شیره است.

بدان که بعید نیست اخباری که دلالت بر این دارد که برخی جانوران و گیاه ها و جمادات ائمه علیهم السّلام را دوست دارند و برخی با آن ها دشمنند و به دشمنانشان منسوبند، حمل به این معنا شود که چیزهای خوب چه انسان باشند و چه حیوان یا جماد یا اعمال و افعال و اخلاق و ... ارتباطی واقعی دارند که به همدیگر منسوبند و چیزهای بد چه انسان باشند یا حیوان یا اعمال و افعال و اخلاق و ... با هم ارتباطی واقعی دارند. بنابراین، پرنده های خوب به عنوان مثال و نیز گیاهان و جمادات و ... به جهت حُسنی که در عالم واقع دارند و به خاطر اشتراکی که با انسان های مقدس دارند، گوییا آن ها را دوست دارند. چیزهای بد و پلید نیز با انسان های ملعون مناسبت دارند و به همین جهت گوییا به جهت مناسبتشان با آن ها، آن انسان های ملعون را دوست دارند و به خاطر تباینی که میان آن ها و ائمه است با ائمه و شیعیان آن ها دشمنند. آنچه مطابق احتیاط است و اولویت دارد این است که نسبت به این مطلب به نحو اجمالی تسلیم شده، آن را قبول کنیم و علمش را به اهل بیت واگذار نماییم. کلامی در این باره در ذیل احادیثِ مانند این حدیث گذشت.

روایت9.

حیاة الحیوان: عُصفور (گنجشک) یا بنا بر حکایت ابن رشیق عَصفور که مؤنث آن عصفوره است، حمزه در رابطه با آن گفته است: «عصفور نامیده شده است، زیرا عصیان کرد و فرار کرد.»

گنجشک چند نوع است؛ از جمله آن گنجشکی است که از خواندن خود به وجد می آید، از جمله دیگر آن گنجشکی است که از آواز و زیبایی خود خوشش می آید. گنجشک صوّار آن است که هنگامی که خوانده شود، پاسخ می دهد. عصفور الجنه همان پرستو است. اما گنجشک خانگی در رابطه با خوی وی اختلاف است، زیرا او خویی شبیه اخلاق درّندگان دارد و آن این است که گوشت را می خورد و به جوجه هایش نمی خوراند.

ص: 304


1- . المجالس و الاخبار: 71 ، کافی 6 : 225

البهائم أنه لیس بذی مخلب و لا منسر و یأکل الحب و إذا سقط علی عود قدم أصابعه الثلاث و أخر الدابرة و سائر سباع الطیر(1)

تقدم إصبعین و تفرج إصبعین و یأکل الحب و البقول و یتمیز الذکر منها بلحیة سوداء کما مر للرجل و التیس و الدیک و لیس فی الأرض طائر و لا سبع و لا بهیمة أحنی من العصفور علی ولده و لا أشد له عشقا و ذلک مشاهد عند أخذ فراخها و وکره فی العمران تحت السقوف خوفا من الجوارح و إذا خلت مدینة من أهلها ذهبت العصافیر منها فإذا عادوا إلیها عادت العصافیر بها و العصفور لا یعرف المشی و إنما یثب وثبا و هو کثیر السفاد فربما سفد فی الساعة الواحدة مائة مرة و لذلک قصر عمره فإنه لا یعیش فی الغالب أکثر من سنة و لفرخه تدرب علی الطیران حتی أنه یدعی فیجیب قال الجاحظ بلغنی أنه یرجع من فرسخ و من أنواعه عصفور الشوک و مأواه السباخ و زعم أرسطو أن بینه و بین الحمار عداوة لأن الحمار إذا کان به دبر حکه بالشوک الذی یأوی إلیه هذا العصفور فیقتله و ربما نهق الحمار فتسقط فراخه أو بیضه من جوف وکره فلذلک هذا العصفور إذا رأی الحمار رفرف فوق رأسه و علی عینه و آذاه بطیرانه و صیاحه و من أنواعه القبرة و حسون (2) و هو ذو ألوان بحمرة و صفرة و بیاض و سواد و زرقة و خضرة و هو یقبل التعلیم فیتعلم أخذ الشی ء من ید الإنسان المتباعد و یأتی به إلی مالکه (3) و منها البلبل و الصعوة و الحمرة و العندلیب و المکاکی و الصافر و التنوط و الوضع و البرقش و القبعة

وَ رَوَی الْبَیْهَقِیُّ وَ ابْنُ عَسَاکِرَ بِسَنَدِهِمَا إِلَی أَبِی مَالِکٍ قَالَ: مَرَّ 17 سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام بِعُصْفُورٍ یَدُورُ حَوْلَ عُصْفُورَةٍ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ قَالُوا وَ مَا

ص: 305


1- 1. فی المصدر: و سائر أنواع الطیر.
2- 2. حیاة الحیوان 2: 80.
3- 3. حیاة الحیوان: 1: 169.

نیز در گنجشک خانگی از چهارپایان اهلی نیز خصوصیاتی هست که عبارت از این است که او چنگال و منقار ندارد، دانه می خورد و هنگامی که روی شاخه فرو می افتد، سه انگشتش را پیش می آورد و انگشت انتهایی خود را پس می نهد. ولی تمام پرندگان درنده دو انگشت را پیش آورده، دو انگشت را پس نهاده و دانه و سبزی می خورند. نشانه گنجشک نر ریش سیاه است. چنانچه درباره مرد و بز نر و خروس گذشت. در روی زمین هیچ پرنده و درنده و حیوان اهلی نسبت به فرزندش از گنجشک مهربان تر و عاشق تر نیست و این مطلب در هنگام برگرفتن جوجه هایش قابل مشاهده است. آشیانه گنجشک به خاطر ترس از جانوران وحشی در آبادانی و در زیر سقف ها است. هنگامی که شهری از مردمش تهی شود، گنجشک ها از آن می روند و وقتی مردم به آن برگردند، گنجشک ها هم برمی گردند. گنجشک راه رفتن را بلد نیست و تنها روش حرکتش پرش است. او زیاد آمیزش می کند تا آن جا که چه بسا در یک ساعت صد بار آمیزش کند و از این رو عمرش کوتاه است و غالبا بیش از یک سال زنده نمی ماند. او جوجه اش را برای پرواز تمرین می دهد تا آنجا که جوجه خوانده می شود و پاسخ می دهد. جاحظ گفته است: به من خبر رسیده است که گنجشک از فاصله یک فرسخ برگشت می نماید.

از جمله انواع گنجشک، گنجشک خار بوده که جایگاهش در شوره زار است. ارسطو پنداشته است که میان او و خر دشمنی است، زیرا وقتی خر زخمی می شود آن زخم را با خارِ لانه این پرنده می مالد و در نتیجه او را می کُشد. همچنین در بسیاری از اوقات خر بانگ برآورده و در اثر آن، جوجه ها یا تخم های این پرنده از آشیانه می افتند. از این رو هنگامی که این گنجشک خر را می بیند بالای سر و چشمان خر پر و بال می زند و با پرواز و فریاد خود او را آزار می دهد.

از انواع گنجشک چکاوک و سُهره است.(1)سهره که دارای رنگ های سرخ، زرد، سفید، سیاه، آبی و سبز است آموزش پذیر بوده و می آموزد که چیزی را از دست انسانی در فاصله دور بگیرد و نزد صاحب خود آورد.(2)

از انواع گنجشک، بلبل، صعوه (گنجشک کوچک)، حمّره (بلبل دم قرمز)، عندلیب، مکاکی (پرنده ای سفیدرنگ که در فضا اوج می گیرد و صدای زیبایی دارد)، صافر (مرغ انجیر خوار طلایی)، تنوّط (پرنده بافنده)، وضع، بِرقِش (نوعی سهره یا گنجشک) و قبعه (پرنده ای که گرد لانه موش می گردد و وقتی می ترسد سر در آن می کند) است.

سلیمان بن داود علیه السّلام از کنار گنجشکی که گرد ماده خود می چرخید گذر کرد. پس به یارانش فرمود: می دانید چه می گوید؟ گفتند:

ص: 305


1- . حیاة الحیوان 2 : 80
2- . حیاة الحیوان 1 : 169

یَقُولُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ یَخْطُبُهَا إِلَی نَفْسِهِ وَ یَقُولُ تُزَوِّجِینِی أُسْکِنْکِ أَیَّ قُصُورِ دِمَشْقَ شِئْتَ قَالَ سُلَیْمَانُ وَ قُصُورُ دِمَشْقَ مَبْنِیَّةٌ بِالصَّخْرِ لَا یَقْدِرُ أَنْ یُسْکِنَهَا لَکِنَّ کُلَّ خَاطِبٍ کَذَّابٌ.

وَ رَوَی ابْنُ قَانِعٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ عُصْفُوراً عَبَثاً عَجَّ إِلَی اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ عَبْدُکَ قَتَلَنِی عَبَثاً وَ لَمْ یَقْتُلْنِی لِمَنْفَعَةٍ.

وَ فِی الْحِلْیَةِ لِلْحَافِظِ أَبِی نُعَیْمٍ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ: کُنْتُ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام إِذَا عَصَافِیرُ یَطِرْنَ حَوْلَهُ وَ یَصْرُخْنَ فَقَالَ یَا بَا حَمْزَةَ هَلْ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْعَصَافِیرُ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّهَا تُقَدِّسُ رَبَّهَا جَلَّ وَ عَلَا وَ تَسْأَلُهُ قُوتَ یَوْمِهَا.

و قال ابن عباس لما رکب موسی و الخضر علیهما السلام السفینة جاء عصفور حتی وقع علی حرف السفینة ثم نقر فی البحر(1) فقال له الخضر ما نقص علمی و علمک من علم الله إلا مثل (2) ما نقص هذا العصفور من البحر قال العلماء لفظ النقص لیس هنا علی ظاهره و إنما معناه أنما علمی و علمک بالنسبة إلی علم الله کنسبة ما نقره (3)

أقول

هذا العصفور من هذا البحر قلت و هذا علی التقریب إلی الأفهام و إلا فنسبة علمهما أقل و أحقر.

وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ إِنْسَانٍ یَقْتُلُ عُصْفُوراً فَمَا فَوْقَهَا بِغَیْرِ حَقِّهَا إِلَّا سَأَلَهُ اللَّهُ عَنْهَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا حَقُّهَا قَالَ أَنْ یَذْبَحَهَا فَیَأْکُلَهَا وَ أَنْ لَا یَقْطَعَ رَأْسَهَا وَ یَرْمِیَ (4)

بِهِ.

رواه النسائی و لحم العصافیر حار یابس أجود من لحم الدجاج و أجودها الشتویة السمان و أکلها یزید فی المنی و الباه لکنها تضر أصحاب الرطوبات الأصلیة و یدفع ضررها دهن اللوز و هی تولد خلطا صفراویا توافق من الإنسان الشیوخ و من الأمزجة

ص: 306


1- 1. فی المصدر: فنقر نقرة او نقرتین فی البحر.
2- 2. فی المصدر: الا کنقرة هذا العصفور. و فی الروایة الأخری: الا مثل ا ه.
3- 3. فی المصدر: ما نقص.
4- 4. فی المصدر: فیرمی به.

ای پیامبر خدا! چه می گوید؟ فرمود: از او برای خود خواستگاری می کند و می گوید: زن من شو تا تو را در هر کدام از کاخ های دمشق که بخواهی ساکن کنم. سلیمان فرمود: کاخ های دمشق از سنگ ساخته شده اند و او نمی تواند گنجشک ماده را در آن ها ساکن کند. ولی هر خواستگاری دروغگو است .

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که گنجشکی را بیهوده بکشد آن گنجشک به درگاه خدا در روز قیامت ناله می کند و می گوید: پروردگارا! بنده ات مرا بیهوده کشت و مرا به خاطر سودی نکشت.

ابو حمزه ثمالی گفته است: نزد امام سجّاد علیه السّلام بودم که ناگاه گنجشک هایی گرد حضرت پر زده و بانگ برآوردند. امام فرمود: ای ابو حمزه! آیا می دانی این گنجشک ها چه می گویند؟ گفتم: نه. فرمود: پروردگار متعالشان را تقدیس می کنند و از او روزی روزانه خود را می خواهند.

زمانی که موسی و خضر علیهما السّلام سوار کشتی شدند، گنجشکی آمد تا آنکه بر کنار کشتی نشست و به دریا نوکی زد. خضر به موسی گفت: دانش من و دانش تو نسبت به دانش خدا نقصی وارد نمی سازد جز مانند آنچه این گنجشک به دریا نقص رسانده است.

علما گفته اند: لفظ نقص در اینجا به معنی ظاهری خود به کار نرفته است و معنایش این است که نسبت علم من و علم تو به علم خدا مانند نسبت آنچه این گنجشک منقار زده با این دریا است.

مؤلف

این مثال برای نزدیک کردن مطلب به فهم است وگرنه نسبت علم آن دو از این هم کمتر است.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ انسانی، گنجشک یا بالاتر از آن را به ناحق نمی کشد جز اینکه خدا او را از آن بازخواست می کند. گفتند: یا رسول اللَّه! کشتن به حق چیست؟ فرمود: این که او را بکشد و بخورد؛ و اینکه سرش را نبرد.

گوشت گنجشک­ها، گرم و خشک و بهتر از گوشت مرغ است. بهترین گنجشک ها، گنجشک چاق در هنگام زمستان است. خوردن آن منی و میل جنسی را افزایش می دهد، ولی برای بلغمی ها زیان دارد و دفع ضررش با روغن بادام ممکن است. گنجشک خلط صفرایی تولید می کند که در انسان با پیرها هماهنگی و از میان مزاج ها با

ص: 306

الباردة و من الأزمان الشتاء(1)

وَ رَوَی الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ وَ صَاحِبُ التَّرْغِیبِ وَ التَّرْهِیبِ مِنْ حَدِیثِ مَالِکِ بْنِ دِینَارٍ: أَنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام مَرَّ عَلَی بُلْبُلٍ فَوْقَ شَجَرَةٍ تُصَفِّرُ وَ تُحَرِّکُ رَأْسَهَا وَ تُمِیلُ ذَنَبَهَا فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ قَالُوا لَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ أَکَلْتُ نِصْفَ تَمْرَةٍ وَ عَلَی الدُّنْیَا الْعَفَا.

و هو الدروس و ذهاب الأثر و قیل التراب (2) و قال الصعوة من صغار العصافیر أحمر الرأس (3) و قال الحمر بضم الحاء المهملة و تشدید المیم و الراء المهملة ضرب من الطیر کالعصفور

وَ رُوِیَ (4) عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ رَجُلٌ غَیْضَةً فَأَخْرَجَ مِنْهَا بَیْضَةَ حُمَّرَةٍ(5) فَجَاءَتِ الْحُمَّرَةُ تُرَفْرِفُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (6) صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ أَیُّکُمْ فَجَعَ هَذِهِ فَقَالَ رَجُلٌ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذْتُ بَیْضَهَا وَ فِی رِوَایَةٍ فُرَیْخَهَا(7)

فَقَالَ رُدَّهُ رُدَّهُ رَحْمَةً لَهَا.

و فی الترمذی و ابن ماجه عن عامر الدارمی مثله (8) و قال العندلیب الهزار و الجمع العنادل و البلبل یعندل إذا صوت (9) و قال المکاء(10)

بالمد و التشدید طائر و جمعه المکاکی و المکاء الصغیر و هذا

ص: 307


1- 1. حیاة الحیوان 2: 80- 82.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 112.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 43.
4- 4. فی المصدر: روی أبو داود و الطیالسی و الحاکم و قال: صحیح عن ابن مسعود.
5- 5. فی المصدر: بیض حمرة.
6- 6. فی المصدر: ترف علی رأس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
7- 7. فی المصدر: و فی روایة الحاکم: أخذت فرخها.
8- 8. حیاة الحیوان 1: 191 و 192.
9- 9. حیاة الحیوان 2: 110.
10- 10. فی المصدر: بضم المیم.

مزاج های سرد و در میان زمان ها در زمستان سازگار است.(1)

سلیمان بن داود از کنار بلبلی گذشت که روی درختی بانگ زده، سرش را می جنبانید و دمش را می چرخاند. به یارانش فرمود: آیا می دانید چه می گوید؟ گفتند: نه. فرمود: می گوید: نصف خرما خوردم و بر دنیا نابودی (عفا) باد.

«عفا» به معنی از بین رفتن و از میان رفتن اثر چیزی است و گفته شده است: عفا به معنی خاک است.(2)

صعوه از جمله گنجشکان کوچک است که سرش سرخ است.(3)

حُمّر نوعی پرنده مانند گنجشک است. ابن مسعود روایت کرده است: نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بودیم. مردی به بیشه ای رفت و تخم حمّره آورد. حمّره آمد و بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش بال و پر زد. حضرت به اصحابش فرمود: کدام کس از شما او را داغدار کردید؟ آن مرد گفت: ای پیامبر خدا! من تخم(4) او را برداشتم. حضرت فرمود: تخم را برگردان. برای رحم کردن به او تخم را برگردان.(5)

عندلیب که جمع آن عنادل است همان هزار دستان است و گفته می شود: «البلبل یعندل» یعنی بلبل صدا سر می دهد.(6)

مکّاء که جمعش مکاکی است،

ص: 307


1- . حیاة الحیوان 2 :80-82
2- . حیاة الحیوان 1 :112
3- . حیاة الحیوان 2 : 43
4- . در روایتی آمده است که جوجه او را برداشتم.
5- . حیاة الحیوان 1 : 191 - 192
6- . حیاة الحیوان 2 : 110

الطائر یصفر و یصوت کثیرا(1) و قال القزوینی هو من طیر البادیة یتخذ أفحوصة عجیبا و بینه و بین الحیة معاداة فإن الحیة تأکل بیضه و فراخه و حدث هشام بن سالم أن حیة أکلت بیض مکاء فجعل المکاء یشرشر(2)

علی رأسها و یدنو منها حتی إذا فتحت فاها ألقی فی فیها حسکة فأخذت بحلق الحیة فماتت (3) و قال الصافر و یقال الصفار(4) طائر معروف من أنواع العصافیر و من شأنه أنه إذا أقبل اللیل یأخذ بغصن شجرة و یضم علیه رجلیه و ینکس رأسه ثم لا یزال یصیح حتی یطلع الفجر و یظهر النور قال القزوینی إنما یصیح خوفا من السماء أن تقع علیه قال غیره الصافر التنوط و إنه إن کان له وکر جعله کالخریطة و إن لم یکن له وکر شرع یتعلق بالأغصان کما ذکرناه (5) و قال التنوط بضم التاء و کسرها و قد یفتح و فتح النون و ضم الواو المشددة و قیل یجوز الفتح أیضا قال الأصمعی إنما سمی بذلک لأنه یدلی خیطا من شجرة یفرخ فیها و الواحدة تنوطة و من شأنه إذا أقبل علیه اللیل ینتقل فی زوایا بیته و یدور فیها و لا یأخذه قرار إلی الصبح خوفا علی نفسه (6) و قال الوضع بفتح الواو و الضاد المعجمة(7) و العین المهملة الصعوة و قیل هو طائر أصغر من العصفور و فی الحدیث أن إسرافیل علیه السلام له جناح بالمشرق و جناح بالمغرب و أن العرش

ص: 308


1- 1. فی المصدر: قال البغوی: اسم طائر ابیض یکون بالحجاز له صفیر.
2- 2. أی یرفرف.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 236.
4- 4. فی المصدر: الصفاریة.
5- 5. حیاة الحیوان 2: 39.
6- 6. حیاة الحیوان 1: 120.
7- 7. فی المصدر: الوصع بفتح الواو و الصاد المهملة.

پرنده ای است و مکاء به معنی بانگ و صدا است. این پرنده بسیار بانگ برآورده و صدا سر می دهد. قزوینی گفته است: مکّاء از پرنده های بیابانی است. او آشیانه عجیبی برای تخم گذاری می سازد و میان او و مار دشمنی است. زیرا مار تخم و جوجه او را می خورد. هشام بن سالم گفته است: ماری تخم مکّاء را خورد. مکّاء در تلافی آن روی سر مار پر و بال زد و نزدیکش شد تا زمانی که مار دهان گشود. در این لحظه مکّاء خاری در دهان مار انداخت که در گلوی مار گرفت و در اثر آن، مار مُرد.(1)

صافر که آن را صفّار هم گویند پرنده معروفی از انواع گنجشک ها است. کار او این است که وقتی شب می شود، شاخه درختی را می گیرد و دو پایش را به آن می چسباند و سرش را پایین می آورد. پس آن گاه پیوسته تا سپیده دم و روشن شدن هوا صدا سر می دهد. قزوینی گفته است: از ترس آنکه آسمان بر او بیفتد بانگ برمی آورد. غیر او گفته اند: صافر همان تنوّط است. اگر آشیانه بسازد، آن را مانند کیسه می سازد و اگر آشیانه نداشته باشد، چنانچه گفتیم شروع به آویزان کردن خود از شاخه ها می کند.(2)

اصمعی درباره تنوُّط که با تلفظ مضموم و مکسور و گاهی مفتوح تاء خوانده شده است و گفته شده است که در واو آن فتح هم جایز است، گفته است: این نام به خاطر آن است که او رشته ای از درخت می آویزد و در آن تخم می نهد. مفرد تنوط تنوطه است. هنگامی که شب می شود، کار او این است که در گوشه های لانه اش حرکت می کند و می چرخد و به خاطر ترس از آسیب رسیدن به وی تا بامداد آرام نمی شود.(3)

وَضَع همان صعوه است و گفته شده است: پرنده ای کوچک تر از گنجشک است. در حدیث است: اسرافیل علیه السّلام که بالی در مشرق و بالی در مغرب دارد و عرش

ص: 308


1- . حیاة الحیوان 2 : 236
2- . حیاة الحیوان 2 : 39
3- . حیاة الحیوان 1 : 120

علی منکب إسرافیل لیتضاءل الأحیان لعظمة الله تعالی حتی یصیر مثل الوضع (1) و البرقش بالکسر طائر صغیر مثل العصفور و یسمیه أهل الحجاز السرسوز(2) و قال القبعة بضم القاف و تخفیف الباء الموحدة و العین المهملة المفتوحتین طویر أبقع مثل العصفور و یکون عنده حجرة الجرذان فإذا فرغ أو رمی بجحر انقبع فیها قاله ابن السکیت و قوله انقبع فیها أی دخل الجحر فالتجأ فیه (3).

ص: 309


1- 1. حیاة الحیوان 2: 289 و 290 فیه: مثل الوصع.
2- 2. هکذا فی الکتاب، و الصحیح کما فی المصدر: شرشور، راجع حیاة الحیوان 1: 88.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 171.

بر شانه او است گاهی از بزرگی خدا چنان کوچک می شود که مانند وضع می گردد.(1)

بِرقش پرنده ریزی مانند گنجشک است که در حجاز آن را سرسوز می نامند.(2)

قُبَعَه پرنده کوچکی است که مانند گنجشک، خاکستری رنگ است. او نزدیک سوراخ موش صحرایی زندگی می کند و هنگامی که بترسد یا سنگی به او پرتاب شود خود را به داخل سوراخ می کشد. (انقباع می کند.) این مطلب را ابن سکیت گفته است. «انقبع فیها» به معنی داخل شدن در سوراخ و پناه گرفتن در آن است.(3)

ص: 309


1- . حیاة الحیوان 2 : 289 -290
2- . حیاة الحیوان 1 : 88 همان گونه که در منبع آمده است، صحیح شرشور است.
3- . حیاة الحیوان 2 : 171

باب 12 الذباب و البق و البرغوث و الزنبور و الخنفساء و القملة و القرد و الحلم و أشباهها

الآیات

البقرة: إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها

الحج: یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ

تفسیر

أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما أی للحق یوضحه به لعباده المؤمنین أی مثل کان ما بعوضة فما فوقها و هو الذباب رد بذلک علی من طعن فی ضربه الأمثال بالذباب و بالعنکبوت و بمستوقد النار و الصیب فی کتابه و فی مجمع البیان عن الصادق علیه السلام إنما ضرب الله المثل بالبعوضة لأنها علی صغر حجمها خلق الله فیها جمیع ما خلق الله فی الفیل مع کبره و زیادة عضوین آخرین (1) فأراد الله أن ینبه بذلک المؤمنین علی لطیف خلقه و عجیب صنعه فَاسْتَمِعُوا لَهُ أی استماع تدبر و تفکر إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی الأصنام لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً أی لا یقدرون علی خلقه مع صغره وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ أی و لو تعاونوا علی خلقه وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ إلخ أی فکیف یکونون آلهة قادرین علی المقدورات کلها.

وَ رُوِیَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ قُرَیْشٌ تُلَطِّخُ الْأَصْنَامَ الَّتِی کَانَتْ حَوْلَ الْکَعْبَةِ بِالْمِسْکِ وَ الْعَنْبَرِ وَ کَانَ یَغُوثُ قِبَالَ الْبَابِ وَ یَعُوقُ عَنْ یَمِینِ الْکَعْبَةِ وَ نَسْرٌ عَنْ یَسَارِهَا وَ کَانُوا إِذَا دَخَلُوا خَرُّوا سُجَّداً لِیَغُوثَ وَ لَا یَنْحَنُونَ ثُمَّ یَسْتَدِیرُونَ

ص: 310


1- 1. سیأتی فی الحدیث:« أنه فضل علی الفیل بالجناحین» و فی کلام الدمیری: ان للبعوض مضافا الی أعضاء الفیل رجلین زائدتین و أربعة اجنحة و خرطوم الفیل مصمت و خرطومه مجوف نافذ للجوف.

باب دوازدهم: مگس، ساس، کک، زنبور، سوسک سیاه بدبو، شپش، کنه، کنه ریز و مانند آن ها

آیات

- إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها.(1)

{خدای را از اینکه به پشه ای- یا فروتر [یا فراتر] از آن- مَثَل زند، شرم نیاید.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَه إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَه وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوب * ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیز.(2)

{ای مردم، مَثَلی زده شد. پس بدان گوش فرا دهید: کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز [حتی] مگسی نمی آفرینند، هر چند برای [آفریدن] آن اجتماع کنند، و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی توانند آن را بازپس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند. قدر خدا را چنان که در خور اوست نشناختند. در حقیقت، خداست که نیرومند شکست ناپذیر است.}

تفسیر

«إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها.»(3) مثل برای حق است که حق را با مثل برای بندگان مومنش روشن می سازد. این مثل هر چه می خواهد باشد پشه ای یا بالاتر از آن که مگس است. با این مطلب خدا پاسخ کسی را که مثل زدن به مگس و عنکبوت و افروزنده آتش و رگبار را مورد اعتراض قرار دهد، داده است. امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند به پشه مثال زده است به این علت که خدا در او با وجود کوچکی حجمش هر چیزی که در فیل با آن بزرگی آفریده است، خلق نموده است و پشه دو عضو بیشتر هم دارد.(4)به این خاطر خدا خواست با آن مؤمنان را نسبت به خلق لطیف و هنر شگفت آور خود آگاه کند.

«فَاسْتَمِعُوا لَه» {پس بدان گوش فرا دهید.} مراد گوش دادن با تفکر و تدبر است. «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» {کسانی را که جز خدا می خوانید} مراد بت ها است. «لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً» {هرگز [حتی] مگسی نمی آفرینند.} یعنی در عین کوچکی مگس توان آفرینش آن را ندارند. «وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَه» {هر چند برای [آفریدن] آن اجتماع کنند.} یعنی هر چند برای آفرینش آن با همدیگر همکاری نمایند. «وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوب * ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیز.»(5){و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید، نمی توانند آن را بازپس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند. قدر خدا را چنان که در خور اوست، نشناختند. در حقیقت، خداست که نیرومند شکست ناپذیر است.} یعنی پس چگونه آن ها خدایانی باشند که بر تمام چیزها توانایی داشته باشند؟

امام صادق علیه السّلام فرمود: قریش بت ها را که گرد خانه کعبه بودند با مشک و عنبر آغشته می کردند. یغوث برابر در و یعوق سمت راست کعبه و نسر سمت چپ بود. آنان وقتی داخل می شدند در برابر یغوث به سجده می افتادند و خم نمی شدند. سپس رو به سمت یعوق برگردانده

ص: 310


1- . بقره / 26
2- . حج / 73 - 74
3- . بقره / 26
4- . در حدیث خواهد آمد که آنچه بیشتر دارد دو بال است. در کلام دمیری آمده است: پشه علاوه بر اعضای فیل دو پا و چهار بال بیشتر از او دارد. نیز خرطوم فیل توپر است ولی خرطوم پشه توخالی است و به میان تورفتگی نفوذ می کند.
5- . حج / 73 - 74

بِحِیَالِهِمْ إِلَی یَعُوقَ ثُمَّ یَسْتَدِیرُونَ عَنْ یَسَارِهَا بِحِیَالِهِمْ إِلَی نَسْرٍ ثُمَّ یُلَبُّونَ فَیَقُولُونَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ إِلَّا شَرِیکٌ هُوَ لَکَ تَمْلِکُهُ وَ مَا مَلَکَ قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ ذُبَاباً أَخْضَرَ لَهُ أَرْبَعَةُ أَجْنِحَةٍ فَلَمْ یَبْقَ مِنْ ذَلِکَ الْمِسْکِ وَ الْعَنْبَرِ شَیْئاً إِلَّا أَکَلَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ

یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ الْآیَةَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ أَیْ مَا عَظَّمُوهُ حَقَّ تَعْظِیمِهِ أَوْ مَا عَرَفُوهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ حَیْثُ أَشْرَکُوا بِهِ وَ سَمَّوْا بِاسْمِهِ مَا هُوَ أَبْعَدُ الْأَشْیَاءِ عَنْهُ مُنَاسَبَةً(1).

الأخبار

«1»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِقَتْلِ الْبُرْغُوثِ وَ الْقَمْلَةِ وَ الْبَقَّةِ فِی الْحَرَمِ (2).

«2»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُثَنَّی بْنِ عَبْدِ السَّلَامِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ یَقْتُلُ الْبَقَّةَ وَ الْبُرْغُوثَ إِذَا آذَیَاهُ قَالَ نَعَمْ (3).

«3»

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ یَعْنِی الْمُرَادِیَّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الذُّبَابِ یَقَعُ فِی الدُّهْنِ وَ السَّمْنِ وَ الطَّعَامِ فَقَالَ لَا بَأْسَ کُلْ (4).

«4»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُحْرِمِ یَقْتُلُ الْبَقَّةَ وَ الْبَرَاغِیثَ إِذَا آذَیَاهُ قَالَ نَعَمْ (5).

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنِ الرَّبِیعِ صَاحِبِ الْمَنْصُورِ قَالَ: قَالَ الْمَنْصُورُ

ص: 311


1- 1. رواه الکلینی فی الکافی فی باب النوادر من الحجّ عن محمّد بن یحیی عن بعض أصحابه عن العباس بن عامر عن أحمد بن رزق الغمشانی عن عبد الرحمن بن الاشل بیاع الانماط راجع فروع الکافی 4: 542.
2- 2. فروع الکافی 4: 364 فیه عن بعض أصحابنا عن زرارة.
3- 3. فروع الکافی 4: 364 فیه إذا أراداه.
4- 4. تهذیب الأحکام ج 9 ص 86 ط النجف.
5- 5. السرائر: 466.

و از سمت چپ یغوث رو به سمت نسر برمی گرداندند. آن گاه، چنین تلبیه می گفتند: لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک، تملکه و ما ملک. (تو را لبیک می گوییم. ای خدا، تو را لبیک می گوییم. تو را لبیک می گوییم که شریکی نداری مگر شریکی که برای تو باشد و تو آن شریک و آنچه آن شریک مالک است را مالک هستی.) حضرت ادامه داد: آن گاه، خدا مگس سبزی فرستاد که چهار بال داشت و از آن مشک و عنبر چیزی باقی نماند مگر اینکه آن را خورد. پس خدا این آیه را نازل کرد: «یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَه إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَه وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوب * ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ.»(1){ای مردم، مَثَلی زده شد. پس بدان گوش فرا دهید: کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز [حتی] مگسی نمی آفرینند، هر چند برای [آفریدن] آن اجتماع کنند، و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی توانند آن را بازپس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند. قدر خدا را چنان که در خور اوست نشناختند.} یعنی خدا را چنانچه باید بزرگ نداشتند یا چنانچه باید او را نشناختند که برایش شریک قرار دادند و چیزی را به نام او خواندند که از نظر مناسبت داشتن با او دورترین چیزها از او است.(2)

روایات

روایت1.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: کشتن کک و شپش و ساس در حرم اشکالی ندارد.(3)

روایت2.

کافی: زراره می گوید: از یکی از دو امام علیهما السّلام درباره محرمی پرسیدم: پشه یا کک که آزارش بدهند را بکشد؟ فرمود: آری.(4)

روایت3.

تهذیب الأحکام: ابو بصیر مرادی می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره مگسی که در روغن و غذا می افتد پرسیدم. حضرت فرمود: اشکالی ندارد؛ بخور.(5)

روایت4.

سرائر: جمیل می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره محرمی پرسیدم: ساس و کک ها که آزارش بدهند را بکشد؟ حضرت فرمود: آری. (6)

روایت5.

علل الشرائع: بر روی منصور

ص: 311


1- . حج / 73 - 74
2- . کافی 4 : 542
3- . کافی 4 : 364
4- . کافی 4 : 364
5- . تهذیب الأحکام 9 : 86
6- . سرائر: 466

یَوْماً لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ وَقَعَ عَلَی الْمَنْصُورِ ذُبَابٌ فَذَبَّهُ عَنْهُ (1) ثُمَّ وَقَعَ عَلَیْهِ فَذَبَّهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الذُّبَابَ قَالَ لِیُذِلَّ بِهِ الْجَبَّارِینَ (2).

«6»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الصُّهْبَانِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَا(3)

مَا یَقَعُ مِنَ الذُّبَابِ عَلَی طَعَامِ النَّاسِ مَا وُجِدَ مِنْهُمْ إِلَّا مَجْذُوماً(4).

«7»

طِبُّ الْأَئِمَّةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ صَالِحِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِی إِنَاءِ أَحَدِکُمْ فَلْیَغْمِسْهُ فِیهِ فَإِنَّ فِی إِحْدَی جَنَاحَیْهِ شِفَاءً وَ فِی الْأُخْرَی سَمّاً وَ إِنَّهُ یَغْمِسُ جَنَاحَهُ الْمَسْمُومَ فِی الشَّرَابِ وَ لَا یَغْمِسُ الَّذِی فِیهِ الشِّفَاءُ فَاغْمِسُوهَا لِئَلَّا یَضُرَّکُمْ (5).

وَ قَالَ علیه السلام: لَوْ لَا الذُّبَابُ الَّذِی یَقَعُ فِی أَطْعِمَةِ النَّاسِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ لَأَسْرَعَ فِیهِمُ الْجُذَامُ (6).

«8»

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام: لَوْ لَا أَنَّ النَّاسَ یَأْکُلُونَ الذُّبَابَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ لَجُذِمُوا أَوْ قَالَ لَجُذِمَ (7) عَامَّتُهُمْ (8).

«9»

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ عِیسَی بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ

ص: 312


1- 1. کرر فی المصدر قوله: ثم وقع علیه فذبه عنه.
2- 2. علل الشرائع 2: 182.
3- 3. من هذا الحدیث و الأحادیث التی تأتی بعده یستفاد ان فی الذباب مادة تضاد الجذام و تدافعه و هذا ممّا لم یهتد إلیه الی الآن العلوم العصریة، و حقیق ذلک بأن یبحث عنه و یجرب.
4- 4. علل الشرائع 2: 182.
5- 5. طبّ الأئمّة: 106.
6- 6. طبّ الأئمّة: 106.
7- 7. فی المخطوطة-: لجذموا عامتهم.
8- 8. طبّ الأئمّة: 106.

مگسی نشست و منصور مگس را راند، دوباره مگس بر روی او نشست. در این حال منصور به امام صادق علیه السّلام گفت: ای ابا عبد اللَّه، برای چه خداوند عزّ و جلّ مگس را آفرید؟ حضرت فرمود: برای اینکه جباران را با آن خوار کند.(1)

روایت6.

علل الشرائع: امام صادق علیه السّلام فرمود:(2) اگر مگس روی غذای مردم نمی نشست، از آن ها به جز فرد جذامی دیده نمی شد.(3)

روایت7.

طب الائمه: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وقتی مگس در ظرف یکی از شما می افتد، باید آن را در ظرف فرو ببرد. زیرا در یک بال مگس درمان و در دیگری زهر است؛ مگس بال زهرناک را در آشامیدنی فرو می برد نه بال شفابخش را. بنابراین بال دیگرش را فرو ببرید تا زیان نبینید(4).

حضرت فرمود: اگر نبود که مگس از جایی که مردم نمی دانند در غذای آن ها فرو می رفت، در ابتلایشان به جذام تسریع می شد.(5)

روایت8.

طب الائمه: امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر مردم مگس را به نحوی که نمی دانند نمی خوردند، قطعا جذام می گرفتند. یا اینکه فرمود: همه آن ها جذام می گرفتند.(6)

روایت9.

تهذیب الأحکام: عیسی بن حسّان می گوید: نزد امام صادق علیه السّلام

ص: 312


1- . علل الشرائع 2 : 182
2- . از این حدیث و احادیث بعدی استفاده می شود که در مگس ماده ای وجود دارد که با جذام ضدیت دارد و آن را می راند.
3- . علل الشرائع 2 : 182
4- . طب الائمه: 106
5- . طب الائمه: 106
6- . طب الائمه: 106

عِنْدَهُ إِذْ أَقْبَلَتْ خُنْفَسَاءُ فَقَالَ نَحِّهَا فَإِنَّهَا قِشَّةٌ مِنْ قِشَاشِ النَّارِ(1).

بیان

فی القاموس القشة بالکسر دویبة کالخنفساء.

و قال الدمیری الخنفساء بفتح الفاء ممدودة و الأنثی خنفساة بالهاء(2)

تتولد من عفونة الأرض و بینها و بین العقرب صداقة و هی أنواع منها الجعل و حمار قبان و بنات وردان و الحنطب و هو ذکر الخنافس و الخنفساء مخصوصة بکسرة الفسو.

وَ رَوَی ابْنُ عَدِیٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لِیَدَعَنَّ النَّاسُ فَخْرَهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ أَوْ لِیَکُونَنَّ أَبْغَضَ إِلَی اللَّهِ مِنَ الْخَنَافِسِ.

و حکی القزوینی أن رجلا رأی خنفساء فقال ما یرید(3) الله من خلق هذه أحسن شکلها(4) أو طیب ریحها فابتلاه الله بقرحة عجز عنها الأطباء حتی ترک علاجها فسمع یوما صوت طبیب من الطرقیین و هو ینادی فی الدرب فقال هاتوه حتی ینظر فی أمری فقالوا ما تصنع بطریقی (5)

و قد عجز عنک حذاق الأطباء فقال لا بد لی منه فلما أحضروه و رأی القرحة استدعی بخنفساء فضحک الحاضرون فتذکر العلیل القول الذی سبق منه فقال أحضروا له ما طلب فإن الرجل علی بصیرة(6) فأحرقها و ذر رمادها علی قرحته فبرأ بإذن الله تعالی فقال للحاضرین إن الله تعالی أراد أن یعرفنی أن أخس المخلوقات أعز الأدویة(7).

و قال الذباب معروف واحدته ذبابة و جمعه أذبة و ذبان بکسر الذال و تشدید الباء الموحدة و بالنون فی آخره قال أفلاطون إن الذباب أحرص الأشیاء

ص: 313


1- 1. تهذیب الأحکام ج 9 ص 82.
2- 2. زاد فی المصدر: دویبة سوداء أصغر من الجعل منتنة الریح.
3- 3. فی المصدر: ما ذا یرید اللّه تعالی.
4- 4. فی المصدر: أ لحسن شکلها أو لطیب ریحها.
5- 5. فی المصدر: بطرفی.
6- 6. فی المصدر: علی بصیرة من أمره فاحضروها له فاحرقها.
7- 7. حیاة الحیوان 1: 222 و 223.

بودم که سوسک سیاهی پیش آمد. حضرت فرمود: آن را دور کن، زیرا وی سوسکی از سوسک های آتش است.(1)

توضیح

قِشّه جانور کوچکی مانند سوسک سیاه بدبو است.

دمیری گفته است: «خنفَساء (سوسک سیاه بدبو) که مونث آن خنفساه است از گندیدگی زمین پدید می آید. خنفساء با عقرب دوست است و دارای چند نوع است: جعل، حمارقبان، بنات وردان، حنطب که نر خنفساء است. خنفساء زیاد باد معده رها می کند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: باید مردم فخر فروشی دوران جاهلیت را رها کنند، وگرنه نزد خدا از سوسک سیاه بدبو منفورتر هستند.

قزوینی حکایت کرده: مردی سوسک سیاه بدبویی دید. پس گفت: خدا از آفرینش این چه هدفی را اراده کرده است؟ زیبا بودن آن یا خوشبو بودن آن؟ پس خدا او را به زخمی گرفتار کرد که همه پزشکان از درمانش درماندند، تا آن جا که معالجه را رها کرد. روزی صدای یک پزشک دوره گرد را شنید که در کوچه جار می زد. گفت: او را بیاورید تا مرا معاینه کند. گفتند: از یک دوره گرد چه کاری برمی آید در حالی که پزشکان ماهر از درمان تو درمانده اند؟ گفت: باید او را برای من بیاورید. وقتی او را آوردند و زخم را دید، یک سوسک سیاه بدبو خواست. همه حاضران خندیدند. بیمار از گفته پیشین خود یاد کرد و گفت: آنچه می خواهد برایش فراهم کنید. زیرا این مرد در کار خود بینا است. پزشک سوسک را سوزاند و خاکسترش را روی زخم او پاشید. بیمار به اذن خدا بهبود یافت و به حاضران گفت: خدا می خواست به من بفهماند که پست ترین آفریده ها کمیاب ترین داروها هستند.»(2)

ذباب (مگس) معروف است و مفردش ذبابه است و جمعش أذبه و ذِبّان است. افلاطون گفته است: مگس از همه چیز حریص تر است. ص: 313


1- . تهذیب الأحکام 9 : 82
2- . حیاة الحیوان 1 : 222 - 223

و لم یخلق للذباب أجفان لصغر أحداقها و من شأن الأجفان أن تصقل مرآة الحدقة من الغبار فجعل الله لها عوض الأجفان یدین تصقل بهما مرآة حدقتها فلذا تری الذباب یمسح بیدیه عینیه و هو أصناف کثیرة متولدة من العفونة قال الجاحظ الذباب عند العرب یقع علی الزنابیر و البعوض (1) بأنواعه کالبق و البراغیث و القمل و الصواب و الناموس و الفراش و النمل و الذباب المعروف عند الإطلاق العرفی و هو أصناف النغر و القمع و الخازباز و الشعراء و ذباب الکلاب و ذباب الریاض و ذباب الکلاء و الذباب الذی یخالط الناس یخلق من السفاد و قد یخلق من الأجسام و یقال إن الباقلاء إذا عتق فی موضع استحال کله ذبابا فطار من الکوی التی فی ذلک الموضع و لا یبقی فیه غیر القشر.

وَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عُمُرُ الذُّبَابِ أَرْبَعُونَ لَیْلَةً وَ الذُّبَابُ کُلُّهُ فِی النَّارِ إِلَّا النَّحْلَ.

قیل کونه فی النار لیس بعذاب و إنما هو لیعذب به أهل النار لوقوعه علیهم

وَ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وُکِّلَ بِالْمُؤْمِنِ مِائَةٌ وَ سِتُّونَ مَلَکاً یَذُبُّونَ عَنْهُ مَا لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَمِنْ ذَلِکَ سَبْعَةُ أَمْلَاکٍ یَذُبُّونَ عَنْهُ کَمَا یُذَبُّ عَنْ قَصْعَةِ الْعَسَلِ الذُّبَابُ فِی یَوْمِ الصَّائِفِ وَ لَوْ بَدَوْا لَکُمْ لَرَأَیْتُمُوهُمْ عَلَی کُلِّ سَهْلٍ وَ جَبَلٍ کُلٌّ بَاسِطٌ یَدَهُ فَاغِرٌ فَاهُ وَ لَوْ وُکِّلَ الْعَبْدُ إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ لَاخْتَطَفَتْهُ الشَّیَاطِینُ.

و العرب یجعل الذباب و الفراش و الدبر و نحوه کلها واحدا و جالینوس یقول إنه ألوان فللإبل ذباب و للبقر ذباب و أصله دود صغار تخرج من أبدانهن فتصیر ذبابا و زنابیر و ذباب الناس یتولد من الزبل إذا هاجت (2) ریح الجنوب و یخلق فی تلک الساعة و إذا هبت ریح الشمال خف و تلاشی و هو من ذوات الخراطیم کالبعوض انتهی.

و من عجیب أمره أنه یلقی رجیعه علی الأبیض أسود و علی الأسود أبیض

ص: 314


1- 1. فی المصدر: علی الزنابیر و النحل و البعوض.
2- 2. فی المصدر: و یکثر الذباب.

او چون حدقه چشمش ریز است و کار پلک ها پاک کردن آینه حدقه از گرد و خاک است پلک ندارد. به ازای آن خدا دو دست به او داده است و برای همین این حالت را در مگس می بینی که با دو دست خود چشمانش را می مالد. مگس گونه های مختلفی دارد و از گندیدگی زمین پدید می آید.

جاحظ گفته است: ذباب در زبان عرب به زنبور و همه انواع پشه از ساس و کک و شپش و کک و شپش از نوع سفید آن دو و پشه لعل و پروانه و مورچه و به مگس معروف گفته می شود. مگس بر چند دسته است: نغز، قمع، خازباز، شعراء، سگ مگس، مگس بستان، مگس چراگاه. مگسی که میان مردم است از جفت گیری پدید می آید، و چه بسا از اجسامی خود به خود پدید بیاید. گفته می شود: باقلاء وقتی در جایی پوسیده و کهنه شود، تبدیل به مگس می شود و از روزنه های آنجا می پرد و جز پوست باقلا باقی نمی ماند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: عمر مگس چهل شب است و همه مگس ها جز مگس عسل در دوزخند. گفته شده است: مگس ها در دوزخ عذاب نمی کشند و دوزخیان را عذاب می دهند، چون بر روی آن ها می نشینند.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: صد و شصت فرشته بر مؤمن گماشته شده اند تا آنچه را خود او نتواند از خود براند، از او برانند. از میان آنان هفت فرشته مثل مگسی که در روز تابستانی از کاسه عسل رانده می شود، از او خطرات را می رانند. اگر برای شما آشکار شوند، می بینید که بر هر دشت و کوه دست ها و دهان ها را گشوده اند. اگر بنده یک چشم به هم زدن به خود واگذار شود، شیطان ها او را می ربایند.

عرب مگس، پروانه، زنبور و مانندش همه را یکی می شمارند. جالینوس می گوید: مگس چند نوع است: شتر مگسی دارد، گاو مگسی دیگر دارد و مایه این مگس ها کرم ریزی است که از تن گاو و شتر برمی آید و تبدیل به مگس و زنبور می شود. مگس انسان ها زمانی که باد جنوب بوزد از فضله پدید می آید و وقتی باد شمال می وزد سبک گردیده، پراکنده می شود. مگس مانند پشه خرطوم دارد.

از کار شگفتش این است که بر سفید فضله سیاه و بر سیاه فضله سفید می کند

ص: 314

و لا یقع علی شجرة الیقطین و لذلک أنبتها الله علی یونس علیه السلام حین خرج من بطن الحوت و لو وقعت علیه ذبابة لآلمته فمنع الله تعالی عنه الذباب فلم یزل کذلک حتی تصلب جسمه و لا یظهر کثیرا إلا فی الأماکن العفنة و مبدأ خلقه منها ثم من السفاد و ربما بقی الذکر علی الأنثی عامة الیوم و من الحیوان الشمسیة(1) لأنه یخفی شتاء و یظهر صیفا.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ غَیْرُهُ (2) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا وَقَعَ الذُّبَابُ فِی إِنَاءِ أَحَدِکُمْ فَلْیَمْقُلْهُ فَإِنَّ فِی أَحَدِ جَنَاحَیْهِ دَاءً وَ فِی الْآخَرِ دَوَاءً وَ إِنَّهُ یَتَّقِی بِجَنَاحِهِ الَّذِی فِیهِ الدَّاءُ.

وَ فِی رِوَایَةِ النَّسَائِیِّ وَ ابْنِ مَاجَهْ: أَنَّ إِحْدَی جَنَاحَیِ الذُّبَابِ سَمٌّ وَ الْآخَرَ شِفَاءٌ فَإِذَا وَقَعَ فِی الطَّعَامِ فَامْقُلُوهُ فَإِنَّهُ یُقَدِّمُ السَّمَّ وَ یُؤَخِّرُ الشِّفَاءَ.

و قال الخطابی و قد تکلم علی هذا الحدیث بعض من لا خلاق له و قال کیف یکون هذا و کیف یجتمع الداء و الشفاء فی جناحی ذبابة و کیف تعلم ذلک فی نفسها حتی تقدم جناح الداء و تؤخر جناح الشفاء و ما أداها إلی ذلک قال و هذا سؤال جاهل أو متجاهل فإن الذی یجد نفسه و نفوس عامة الحیوان (3) قد جمع فیها بین الحرارة و البرودة و الرطوبة و الیبوسة و هی أشیاء متضادة إذا تلاقت تفاسدت ثم یری الله (4) سبحانه قد ألف بینها و قهرها علی الاجتماع و جعل منها قوی الحیوان التی منها بقاؤه و صلاحه لجدیر أن لا ینکر اجتماع الداء و الشفاء فی جزءین من حیوان واحد و أن الذی ألهم النحلة أن تتخذ البیت العجیب الصنعة و أن تعسل فیه و ألهم الذرة أن تکتسب قوتها و تدخره لأوان حاجتها إلیه هو الذی خلق الذبابة و جعل لها الهدایة إلی أن تقدم جناحا و تؤخر

ص: 315


1- 1. فی المصدر: و هو من الحیوانات الشمسیة.
2- 2. فی المصدر: و روی البخاری و أبو داود و النسائی و ابن ماجة و ابن خزیمة و ابن حبان.
3- 3. فی المصدر: و نفس سائر الحیوانات.
4- 4. فی المصدر: ثم یری ان اللّه.

و بر بوته کدو نمی نشیند. از این رو خدا بوته کدو را بر تن یونس که از شکم ماهی برآمده بود، رویاند و اگر مگس بر او می نشست آزارش می داد. پس خداوند متعال مگس را از او دور کرد تا آن که تنش محکم شد. مگس جز در جاهای متعفن زیاد آشکار نمی شود. اساس خلقت مگس از جاهای متعفن و سپس از جفت گیری است و چه بسا ممکن است نر بر روی ماده تمام روز را بماند. مگس از جانوران آفتابی است. چون زمستان پنهان و تابستان آشکار است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وقتی مگس در ظرف یکی از شما افتاد، باید آن را بچرخاند. زیرا در یک بال آن درد و در دیگری درمان است و مگس بالی که در آن درد است را نگه می دارد تا در غذا بیفتد. همچنین فرمود: یک بال مگس زهر بوده و دیگری درمان است. وقتی مگس در غذا می افتد آن را بچرخانید. زیرا زهر را جلو و درمان را عقب نگه می دارد.

خطابی گفته است: «یکی از بی عقیده ها درباره این حدیث گفته است: چگونه چنین می شود و چگونه درد و درمان در دو بال مگس جمع می گردند؟ چگونه این را آموخته تا پر درد را جلو آورده و پر درمان را عقب نگه دارد و برای چه این کار را می کند؟ خطابی گفته است: این پرسش مردانی نادان یا نادان نما است؛ زیرا کسی که طبع خود و سایر جانداران را به گونه ای می یابد که در آن میان گرمی و سردی و رطوبت و خشکی جمع شده است، در حالی که این خصوصیت ها با هم ضدّیت دارند و وقتی با هم رو به رو شوند باعث نابودی یکدیگر می شوند؛ و همچنین ببیند که خدا آن ها را به هم الفت داده، وادار به اجتماع کرده است و نیروهای جانور را که ماندگاری و بهینه بودن او به آن ها است را از همان خصوصیات متضاد ساخته است، سزاوار است که یک جا بودن درد و درمان در دو جزء از یک جانور را منکر نشود. قطعا کسی که به زنبور عسل الهام بخشیده تا خانه ای با ساختی عجیب بسازد و در آن عسل تولید نماید و به مورچه الهام بخشیده تا غذا به دست آورد و برای هنگام نیازش ذخیره کند، او همان کسی است که مگس را آفریده و او را رهنمون کرده به این که پری را پیش آورده و پری را پس نگه دارد،

ص: 315

جناحا(1) لما أراد من الابتلاء الذی هو مدرجة التعبد و الامتحان الذی هو مضمار التکلیف و له فی کل شی ء حکمة و عنوان وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ انتهی.

و قد تأملت الذباب فوجدته یتقی بجناحه الأیسر و هو مناسب للداء کما أن الأیمن مناسب للشفاء و قد استفید من الحدیث أنه إذا وقع فی المائع لا ینجسه لأنه لیست له نفس سائلة.

و لو وقع الزنبور أو الفراش أو النحل أو أشباه ذلک فی الطعام فهل یؤمر بغمسه لعموم قوله صلی الله علیه و آله إذا وقع الذباب فی إناء أحدکم الحدیث و هذه الأنواع کلها یقع علیها اسم الذباب فی اللغة کما تقدم و قد قال علی علیه السلام فی العسل إنه مذقة ذبابة و قد مر أن الذباب کله فی النار إلا النحل فسمی الکل ذبابا فإذا کان کذلک فالظاهر وجوب حمل الأمر بالغمس علی الجمیع إلا النحل فإن الغمس قد یؤدی إلی قتله.

وَ فِی شِفَاءِ الصُّدُورِ وَ تَارِیخِ ابْنِ النَّجَّارِ مُسْنَداً: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَقَعُ عَلَی جَسَدِهِ وَ لَا عَلَی ثِیَابِهِ ذُبَابٌ أَصْلًا.

و الذباب أجهل الخلق لأنه یلقی نفسه فی الهلکة(2).

و قال البق المعروف هو الفسافس یقال إنه یتولد من النفس الحار و

ص: 316


1- 1. اعلم انه قد أورد حدیث الذباب کل من الخاصّة و العامّة فی کتبهم المعتبرة و تکلم علیه کثیر ممن شأنهم الاعتراض بکل ما لم یوافق نظره، و اعترض علی سابقا بعض الاطباء أیضا فاجبته بانک ما جربت هذا حتّی یمکنک نفیه، و استنکارک لیس إلا صرف الاستبعاد و العلم لم یکشف عن ذلک قناعه فای مانع فی ان اللّه جعل فیه مادة مضرة یقال لها: میکروب، و جعل فیه ضده و دافعه، و لعلّ تقدیمه الجناح الذی فیه الداء لازالته عن نفسه. و ظفرت بعد هذه المحاورة بکتاب کل ما فی صحیح البخاریّ صحیح و رأیت انه تکلم علی هذا الحدیث و ما اعترض علیه، و اجاب بأن بعض الاطباء العصری استکشف أن فی الذباب مادة یوجب الداء و فیه ما یدفعه أقول: و لعله یستفاد من تقدیم الجناح الذی فیه الداء أن الماء یدفع ذلک الداء و هو ضده و رافعه.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 254- 259.

چون خدا خواسته آزمایش کند که آزمایش پایه پرستش و میدان تکلیف است. خدا در هر چیز حکمت و نمودی دارد و جز خردمندان یاد آور نمی شوند.» من در مگس تامل کردم و دریافتم که او با بال چپش خود را حفظ می کند که بال چپ با بیماری مناسبت دارد همچنان که بال راست با درمان مناسب است. از حدیث استفاده می شود که اگر مگس در مایع بیفتد، آن را نجس نمی کند. چون مگس خون جهنده ندارد.

آیا به جهت عموم سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که «وقتی مگس در ظرف یکی از شما افتاد باید آن را بچرخاند زیرا در یک بال آن درد و در دیگری درمان است و مگس بالی که در آن درد است را نگه می دارد تا در غذا بیفتد.» و اینکه زنبور و پروانه و زنبور عسل و مانند این ها را عرب مگس می نامد و امام علی علیه السّلام فرموده است: {عسل شربتِ مگس است.} و گذشت که همه مگس ها در آتشند به جز زنبور عسل، ما در مورد زنبور و پروانه و زنبور عسل و مانند این ها هم امر شده ایم که آن ها را در غذا فرو ببریم؟ در صورتی که ما قرائن بالا را در نظر بگیریم ظاهر این است که واجب است امر به فرو بردن را بر همه این حشرات به جز زنبور عسل جاری بدانیم. عدم جاری بودن این حکم درباره زنبور عسل به این جهت است که فرو بردن باعث کشته شدن آن می گردد.

در شفاء الصدور و تاریخ ابن نجار آمده است: بر تن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و جامه اش هیچ مگسی نمی نشست.

مگس نادان ترین آفریده ها است، زیرا خود را به هلاکت می اندازد.(1)

دمیری گفته است: بق همان ساس است که از نفس گرم پدید می آید و از

ص: 316


1- . حیاة الحیوان 1 : 254-259

لشدة رغبته فی الإنسان إذا شم رائحته رمی بنفسه علیه (1).

وَ فِی حَدِیثِ الطَّبَرَانِیِّ بِإِسْنَادٍ جَیِّدٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: سَمِعَتْ أُذُنَایَ هَاتَانِ وَ أَبْصَرَتْ عَیْنَایَ هَاتَانِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ آخِذٌ بِکَفَّیْهِ جَمِیعاً حَسَناً أَوْ حُسَیْناً وَ قَدَمَاهُ عَلَی قَدَمَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ حُزُقَّةٌ حُزُقَّةٌ تَرَقَّ عَیْنَ بَقَّةٍ فَیَرْقَی الْغُلَامُ فَیَضَعُ قَدَمَیْهِ عَلَی صَدْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ افْتَحْ فَاکَ ثُمَّ قَبَّلَهُ ثُمَّ قَالَ مَنْ أَحَبَّهُ فَإِنِّی أُحِبُّهُ.

رواه البزار ببعض هذا اللفظ و الحزقة الضعیف المتقارب الخطو ذکر له ذلک علی سبیل المداعبة و التأنیس و ترق معناه اصعد و عین بقة کنایة عن ضعف العین (2)

مرفوع خبر مبتدإ محذوف.

وَ فِی تَارِیخِ ابْنِ النَّجَّارِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ: فِی خُطْبَتِهِ ابْنُ آدَمَ تُؤْلِمُهُ بَقَّةٌ وَ تُنَتِّنُهُ عَرْقَةٌ(3) وَ تَقْتُلُهُ شَرْقَةٌ(4).

و قال الزنبور الدبر و هی تؤنث و الزنابیر لغة فیها و ربما سمیت النحلة زنبورا و الجمع الزنابیر و هو صنفان جبلی و سهلی فالجبلی یأوی الجبال و یعیش فی الشجر(5)

و لونه إلی السواد و بداءة خلقه دود حتی یصیر کذلک و یتخذ بیوتا من تراب کبیوت النحل و یجعل لبیوته أربعة أبواب لمهاب الریاح الأربع و له حمة یلسع بها و غذاؤه من الثمار و الأزهار و یتمیز ذکورها من إناثها بکبر الجثة و السهلی لونه أحمر و یتخذ عشه تحت الأرض و یخرج التراب منه کما یفعل النمل و یختفی فی الشتاء لأنه متی ظهر فیه هلک فهو ینام طول الشتاء کالمیتة و لا یجمع القوت للشتاء بخلاف النمل فإذا جاء الربیع و قد صار من البرد و عدم

ص: 317


1- 1. فی المصدر: فی الإنسان لا یتمالک إذا شم رائحته الا رمی نفسه علیه.
2- 2. فی المصدر: عن صغر العین، مرفوع علی أنّه خبر.
3- 3. فی المصدر: و تتبعه حرقة.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 110 و 111.
5- 5. فی المصدر: و یعشش فی الشجر.

بس عاشق انسان است وقتی بوی او را می شنود، خود را روی او می اندازد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله با هر دو دست حسن یا حسین علیهما السّلام را گرفته بود و دو پای او روی دو پای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بود. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله می فرمود: «حزقه (تو قد کوتاهی داری و ضعیف هستی و به همین جهت گام هایت را کوتاه بر می داری)؛ بالا بیا. ای که چشمت مثل ساس کوچک است.» آن پسر بچه بالا می رفت تا دو گام بر سینه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله می نهاد. آن گاه به او فرمود: دهانت را باز کن. سپس او را بوسید و فرمود: هر که او را دوست بدارد، من او را دوست دارم.

(حزقّه) یعنی ناتوان که گام هایش را نزدیک هم می گذارد. این را بر سبیل شوخی و انس گیری به او فرمود: و (عین بقّه) کنایه از ضعف چشم است یعنی چشمت مثل چشم ساس است.

امام علی علیه السّلام در خطبه اش می فرمود: انسان را پشه ای می آزارد، عرقی بدبویش می سازد و آبی که در گلو گیر کند، او را می کشد.(1)

دمیری گفته است: زنبور را دبر گویند و زنبور مونث می شود و زنابیر لهجه ای برای آن است. چه بسا زنبور عسل را زنبور بخوانند که جمعش زنابیر است. وی دارای دو گونه کوهی و دشتی است. گونه کوهی در کوه پناه گاه درست کرده، روی درخت زندگی می کند و رنگ آن به سیاهی می زند. آغاز آفرینش آن کرم است تا به این صورت دربیاید. او مانند خانه زنبور عسل در خاک خانه ساخته، برای آن چهار در به سوی وزش چهار باد می سازد. وی نیشی دارد که با آن می گزد و خوراکش میوه و شکوفه است. جنس نر آن به وسیله بزرگی از ماده اش متمایز است.

گونه دشتی آن سرخ است. لانه اش را زیر زمین می سازد و خاک آن را مانند مورچه به در می آورد. در زمستان پنهان می گردد. چون اگر آشکار شود، می میرد. او سراسر زمستان مثل مرده ای در خواب است و بر عکس مورچه برای زمستان غذا آماده نمی کند. هنگامی که با فرا رسیدن بهار بر اثر سرما

ص: 317


1- . حیاة الحیوان 1 : 110 - 111

القوت کالخشب الیابس نفخ الله فی تلک الجثة الحیاة فعاشت مثل العام الأول و ذلک دأبها و فی هذا النوع صنف مختلف اللون مستطیل الجسد فی طبعه الحرص و الشره یطلب المطابخ و یأکل ما فیها من اللحوم و یطیر مفردا(1)

و یسکن بطن الأرض و الجدران و هذا الحیوان بأسره مقسوم فی وسطه و لذلک لا یتنفس من جوفه البتة و متی غمس فی الدهن سکنت حرکته و إنما ذلک لضیق منافذه فإن طرح فی الخل عاش (2) و یحرم أکله و یستحب قتله

لِمَا رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَتَلَ زُنْبُوراً اکْتَسَبَ ثَلَاثَ حَسَنَاتٍ.

لکن یکره إحراق بیوتها بالنار و سئل أحمد عن تدخین بیوت الزنابیر فقال إذا یخشی أذاها فلا بأس و هو أحب إلی من تحریقه (3).

و قال الدبر بفتح الدال جماعة النحل قال السهیلی الدبر الزنابیر و قال الأصمعی لا واحد له من لفظه و یقال إن واحده خشرمة.

و فی الفائق أن سکینة بنت الحسین علیه السلام جاءت إلی أمها الرباب و هی صغیرة تبکی فقالت ما بک قالت مرت بی دبیرة فلسعتنی بأبیرة.

أرادت تصغیر دبرة و هی النحلة سمیت بذلک لتدبیرها فی عمل العسل (4).

و قال البرغوث واحد البراغیث و ضم بائه أکثر من کسرها و حکی الجاحظ أن البرغوث من الحیوان الذی یعرض له الطیران کما یعرض للنحل و هو یطیل السفاد و یبیض فیفرخ بعد أن یتولد و هو ینشأ أولا من التراب لا سیما فی الأماکن المظلمة و سلطانه فی أواخر فصل الشتاء و أول فصل الربیع و یقال إنه علی صورة الفیل و له أنیاب یعض بها و خرطوم یمص به و لا یسب لما روی عن أنس أن النبی

ص: 318


1- 1. فی المصدر: و یطیر منفردا.
2- 2. فی المصدر: فاذا طرح فی الخل عاش و طار و یحرم اکله لاستخباثه.
3- 3. حیاة الحیوان 2: 6 و 7 فیه: من تحریقها و لا یصحّ بیعها لأنّها من الحشرات.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 237 و 238.

و بی غذایی مانند چوب خشکی می شود، خدا در پیکرش حیات می دمد و مانند سال گذشته زیست می کند و این روش او است. در این نوع گونه ای رنگارنگ، دراز پیکر، پر حرص و پر خور وجود دارد. وی به دنبال آشپزخانه ها رفته، هر چه گوشت در آن ها باشد را می خورد. او تنها می پرد و در درون زمین و دیوارها ساکن می شود. همه اشخاص این نوع از کمر به دو تا تقسیم می شود. از این رو از درون شکمش نفس نمی کشد. هنگامی که این گونه جانوری در روغن فرو می رود، به علت بسته شدن سوراخ های بدنش از حرکت باز می ایستد ولی اگر در سرکه فرو رود، به زندگی خود ادامه می دهد. خوردن این حیوان حرام بوده، کشتنش مستحب است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند: هر که زنبوری را بکشد، سه حسنه به دست می آورد. ولی سوزاندن خانه های آن ها با آتش مکروه است. از احمد درباره دود دادن خانه های زنبوران پرسیدند. گفت: اگر از آزارش بترسند، اشکالی ندارد و دود اندود کردن از سوزاندن نزد من بهتر است.(1)

دمیری همچنین گفته است: دَبر گروه زنبوران عسل است. سهیلی می گوید: دبر جمع زنبور است. اصمعی گفته است: از لفظ خود مفرد ندارد. گفته شده است: مفردش خشرمه است.

در الفائق آمده است: سکینه بنت الحسین علیه السّلام در وقت خردسالی گریان نزد مادرش رباب آمد. حضرت رباب به او فرمود: تو را چه می شود؟ گفت: دُبَیره (زنبورکی) به من رسید و مرا با نیش گزید. منظور وی از دبیره اسم تصغیر از دبر است. زنبور عسل را به این جهت دبر می گویند که ساختن عسل را تدبیر می کند.(2)

برغوث (کک) مفرد براغیث است و تلفظ بُرغوث بیشتر از بَرغوث است. جاحظ گفته است: کک جانوری است که مانند زنبور عسل پرواز می کند. مدتی طولانی جفت گیری می کند و تخم می گذارد که نوزادش بعد از تولد از تخم بیرون آمده، جوجه می شود. او به ویژه در جاهای تاریک، نخست از خاک پدید می آید. در آخر زمستان و آغاز بهار فزونی می یابد. گفته شده است: وی شکل فیل دارد. دندان نیش دارد که با آن می گزد و خرطومی دارد که با آن می مکد. نباید به او بد گفت، زیرا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله

ص: 318


1- . حیاة الحیوان 2 : 6 - 7
2- . حیاة الحیوان 1 : 237 - 238

صلی الله علیه و آله سمع رجلا یسب برغوثا فقال لا تسبه فإنه أیقظ نبیا لصلاة الفجر.

وَ مِنْ مُعْجَمِ الطَّبَرَانِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: نَزَلْنَا مَنْزِلًا فَآذَتْنَا الْبَرَاغِیثُ فَسَبَبْنَاهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَسُبُّوهَا فَنِعْمَتِ الدَّابَّةُ فَإِنَّهَا أَیْقَظَتْکُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ.

وَ فِی دَعَوَاتِ الْمُسْتَغْفِرِیِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ(1) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا آذَاکَ الْبُرْغُوثُ فَخُذْ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ وَ اقْرَأْ عَلَیْهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا الْآیَةَ ثُمَّ یَقُولُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَکُفُّوا شَرَّکُمْ وَ أَذَاکُمْ عَنَّا ثُمَّ تَرُشُّهُ حَوْلَ فِرَاشِکَ فَإِنَّکَ تَبِیتُ آمِناً مِنْ شَرِّهَا وَ یُسْتَحَبُّ قَتْلُهُ لِلْمُحِلِّ وَ الْمُحْرِمِ (2).

«10»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً أَصْغَرَ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْجِرْجِسُ أَصْغَرُ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الَّذِی نُسَمِّیهِ نَحْنُ الْوَلَعَ أَصْغَرُ مِنَ الْجِرْجِسِ وَ مَا فِی الْفِیلِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ فِیهِ مِثْلُهُ وَ فُضِّلَ عَلَی الْفِیلِ بِالْجَنَاحَیْنِ (3).

بیان

قال الجوهری الجرجس لغة فی القرقس و هو البعوض الصغار.

و أقول

لعل قوله علیه السلام أصغر من البعوض یعنی به أصغر من سائر أنواعه لیستقیم قوله علیه السلام ما خلق الله خلقا أصغر من البعوض و یوافق کلام أهل اللغة علی أنه یحتمل أن یکون الحصر فی الأول إضافیا کما أن الظاهر أنه لا بد من تخصیصه بالطیور إذ قد یحس من الحیوانات ما هو أصغر من البعوض (4) إلا أن یقال

ص: 319


1- 1. فی المصدر: و فی کتاب الدعوات للمستغفری عن ابی الدرداء و فی شرح المقامات للمسعودیّ عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه.
2- 2. حیاة الحیوان 1: 87 و 88.
3- 3. روضة الکافی: 248.
4- 4. قد ورد فی الحدیث فی وجه تسمیة اللّه باللطیف: لانه خلق ما لا یعرف ذکره من انثاه و ما لا یکاد یستبینه العیون لصغره، و فی الصحیفة السجّادیة: و امزج میاههم بالوباء، و هما یدلان علی وجود حیوانات ذرّیة.

شنید مردی به کک دشنام می دهد. حضرت فرمود: دشنامش مده، زیرا او پیامبری را برای نماز صبح بیدار کرده است.

در معجم طبرانی آمده است: امام علی علیه السّلام فرمود: در منزلگاهی فرود آمدیم. کک ها ما را آزار دادند. ما به آن ها دشنام دادیم. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: دشنامشان ندهید که خوب جانورانی هستند، زیرا شما را برای ذکر خدا بیدار کردند.

در دعوات مستغفری است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: هنگامی که کک تو را آزار داد، کاسه ای آب برگیر و هفت بار به آن بخوان: «وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّه وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ.»(1){و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راه هایمان رهبری کرده است؟ و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد، و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند.} سپس بگوید: اگر شما مؤمنید، شر و آزار خود را از ما باز دارید. سپس آن را گرد بسترت بپاش تا شب را آسوده از شرشان بگذرانی. کشتن کک برای محل و محرم مستحب است.(2)

روایت10.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ چیزی کوچک تر از پشه نیافریده است و جرجس کوچک تر از پشه است و آنکه ما او را ولع می گوییم، کوچک تر از جرجس است. عضوی در فیل نیست مگر آنکه در آن هست و با دو بال بر فیل برتری هم داده شده است.(3)

توضیح

جوهری گفته است: «جرجس» لهجه ای برای قرقس است که پشه های ریز هستند.

مؤلف

کوچک تر از پشه، کوچک تر از سایر انواع پشه است تا با سخن حضرت که خدا آفریده ای کوچک تر از پشه نیافریده است مناسب در بیاید و این توضیح با سخن اهل لغت هماهنگ است. ضمن اینکه احتمال این نکته است که حصر در کلام حضرت که فرمود: خدا آفریده ای کوچک تر از پشه نیافریده است. حصر اضافی باشد؛ همان گونه که ظاهر این است که حصر نسبت به بال داران است، چون برخی جانوران از پشه هم کوچک ترند. مگر این که گفته شود

ص: 319


1- . ابراهیم / 12
2- . حیاة الحیوان 1 : 87 - 88
3- . کافی 8: 248

یمکن أن یکون للبعوض أنواع صغار لا یکون شی ء من الحیوانات أصغر منها و الوالع غیر مذکور فی کتب اللغة و الظاهر أنه أیضا صنف من البعوض و قال الدمیری البعوض دویبة و قال الجوهری إنه البق الواحدة بعوضة و هو وهم و الحق أنهما صنفان صنف کالقراد لکن له أرجل خفیة(1) و رطوبة ظاهرة یسمی بالعراق و الشام الجرجس قال الجوهری و هو لغة فی القرقس و هو البعوض الصغار و البعوض علی خلقة الفیل إلا أنه أکثر أعضاء منه فإن للفیل أربعة أرجل و خرطوما و ذنبا و للبعوض مع هذه الأعضاء رجلان زائدتان و أربعة أجنحة و خرطوم الفیل مصمت و خرطومه مجوف نافذ للجوف فإذا طعن به جسد الإنسان استقی الدم و قذف به إلی جوفه فهو له کالبلعوم و الحلقوم فلذلک اشتد عضها و قویت علی خرق الجلود الغلاظ و مما ألهمه الله تعالی أنه إذا جلس علی عضو من أعضاء الإنسان لا یزال یتوخی بخرطومه المسام التی یخرج منها العرق لأنها أرق بشرة من جلد الإنسان فإذا وجدها وضع خرطومه فیها و فیه من الشره أن یمص الدم إلی أن ینشق و یموت أو إلی أن یعجز عن الطیران فیکون ذلک سبب هلاکه و من ظریف (2) أمره أنه ربما قتل البعیر و غیره من ذوات الأربع فیبقی طریحا فی الصحراء فیجتمع حوله السباع و الطیر مما یأکل الجیف (3) فمتی أکل منها شیئا مات لوقته و کان بعض جبابرة الملوک بالعراق یعذب بالبعوض فیأخذ من یرید قتله فیخرجه مجردا إلی بعض الآجام التی بالبطائح و یترکه فیها مکتوفا فیقتل فی أسرع وقت.

وَ رَوَی التِّرْمِذِیُّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا سَقَی مِنْهَا کَافِراً شَرْبَةَ مَاءٍ.

و روی وهب بن منبه أرسل الله (4) البعوض علی نمرود و اجتمع منه فی عسکره

ص: 320


1- 1. فی المصدر: خفیفة.
2- 2. فی المصدر: و من عجیب امره.
3- 3. فی المصدر: و الطیر التی تأکل الجیف.
4- 4. فی المصدر:« لما ارسل اللّه البعوض علی النمرود اجتمع».

پشه انواع بسیار کوچکی دارد که هیچ جانوری از آن ها کوچک تر نیست. «ولع» در کتب لغت ذکر نشده و ظاهر این است که آن هم نوعی پشه است.

دمیری گفته است: بعوض جانور کوچکی است. جوهری گفته است: «ساس است و مفرد آن بعوضه است.» این مطلب اشتباه است و حق این است که این دو، دو نوع هستند. یکی مانند کنه است که پاهای کوتاه و ناپیدا و رطوبتی آشکار دارد که در عراق و شام آن را جرجس می گویند. جوهری گفته است: جرجس لهجه ای برای قرقس است و قرقس پشه ریز است. پشه بر آفرینش فیل است و تفاوتی که دارد این است که اندام بیشتری دارد. زیرا فیل چهار پا، یک خرطوم و یک دم دارد و پشه با همه این ها دو پا و چهار بال بیشتر دارد. خرطوم فیل میان پر است و خرطوم پشه میان تهی است و به درون چیز خالی فرو می رود. هنگامی که با آن بدن انسان را نیش بزند، خون را کشیده، به درون شکم خود پرتاب می کند. بنابراین خرطوم برای پشه به جای نای و حلقوم او نیز هست. از این رو گزیدنش شدت یافته، قدرت شکافتن پوست های قوی را پیدا می کند. از جمله چیزهایی که خداوند به او الهام نموده است، این است که هنگامی که بر بدن انسان می نشیند با خرطومش سوراخ های عرق را جستجو می کند، زیرا آنجا نازک ترین پوست در بدن انسان است. وقتی آنجا را می یابد خرطوم خود را در آن فرو می کند. پرخوری وی تا آنجا است که خون را می مکد تا بترکد و بمیرد یا از پریدن باز ماند تا نابود شود.

از جمله کارهای شگفتش این است که چه بسا شتر و چهارپایان دیگر را می کُشد و در نتیجه آن حیوان در بیابان افتاده، درنده ها و پرنده ها گرد او می آیند. هر کدام از آن ها که از آن چهارپا بخورند، همان لحظه می میرند. برخی پادشاهان زورگوی عراق با پشه شکنجه می دادند. آن ها کسی را که می خواست شکنجه بکشد، برهنه و دست و پا بسته در یک نیزار بیابانی می افکندند. آن فرد به زودی کشته می شد.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرموده است: اگر دنیا نزد خدا برابر بال پشه ای ارزش می داشت، از آن به کافر به اندازه جرعه ای از آب نمی داد .

وهب بن منبه روایت کرده است: خدا پشه را بر نمرود فرستاد. لشکر

ص: 320

ما لا یحصی عددا فلما عاین نمرود(1)

ذلک انفرد عن جیشه و دخل بیته و أغلق الباب و أرخی الستور و نام علی قفاه مفکرا فدخلت بعوضة فی أنفه فصعدت إلی دماغه فتعذب (2)

بها أربعین یوما إلی أن کان یضرب برأسه الأرض و کان أعز الناس عنده من یضرب رأسه ثم سقط منه کالفرخ و هو یقول کذلک یسلط الله رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ من عباده ثم هلک حینئذ.

وَ رَوَی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ عِنْدَ رَأْسِ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْفُقْ بِصَاحِبِی فَإِنَّهُ مُؤْمِنٌ قَالَ إِنِّی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَفِیقٌ وَ مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ إِلَّا أَتَصَفَّحُهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ لَوْ أَنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَقْبِضَ رُوحَ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرْتُ حَتَّی یَکُونَ مِنَ اللَّهِ الْأَمْرُ بِقَبْضِهَا قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ بَلَغَنِی أَنَّهُ یَتَصَفَّحُهُمْ عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ.

و من هذا یعلم أن ملک الموت هو الموکل بقبض کل روح (3).

و البعوضة علی صغر جرمها قد أودع الله تعالی فی مقدم دماغها قوة الحفظ و فی وسطه قوة الفکر و فی مؤخره قوة الذکر و خلق لها حاسة البصر و حاسة اللمس و حاسة الشم و خلق لها منفذا للغذاء و مخرجا للفضلة و خلق لها جوفا و معاء و عظاما فسبحان من قَدَّرَ فَهَدی و لم یخلق شیئا من المخلوقات سدی (4).

ص: 321


1- 1. فی المصدر: النمرود.
2- 2. فی المصدر: فعذب.
3- 3. فی المصدر: کل ذی روح.
4- 4. حیاة الحیوان 1: 90- 92.

او بی شمار گرد هم آمدند. هنگامی که نمرود این وضع را دید از لشکرش جدا گشته، به خانه رفت. او در را بسته، پرده ها را انداخت. سپس به پشت خوابیده، در اندیشه رفت. در این حال پشه ای از سوراخ بینی او به مغزش رفته، تا چهل روز به واسطه آن شکنجه شد. این جریان ادامه یافت تا جایی که سرش را به زمین می کوفت و عزیزترین فرد نزد او آن کسی بود که بر سرش می زد. نمرود از آن ضربه مانند جوجه فرو می افتاد و می گفت: این چنین خدا فرستاده هایش را بر بنده هایی که می خواهد، مسلط می کند. سپس در همان حین هلاک شد.

امام صادق علیه السّلام فرمود: امام باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بالای سر یک نفر از انصار به ملک الموت نگاه کرد و به او فرمود: نسبت به این یار من نرم رفتار کن، زیرا که او مؤمن است. او گفت: من با هر مؤمن نرم رفتار می کنم. هیچ خانواده ای نیستند جز آنکه هر روز پنج بار آن ها را بررسی می کنم. ولی اگر بخواهم جان پشه ای را بگیرم، تا فرمان خدا برای گرفتن آن نرسد، نمی توانم. امام صادق علیه السّلام فرمود: به من خبر رسیده است که هنگام نمازها آن ها را بررسی می کند. از این روایت برمی آید که ملک الموت تمام روح ها را قبض می کند.

پشه با وجود کوچکی، خدا در جلو مغزش نیروی حافظه، در میان مغزش نیروی اندیشه و در پشت سرش نیروی یادآوری نهاده است. خدا برای پشه حس بینایی و بساوایی و بویایی آفریده است. سوراخی برای غذا و سوراخی برای فضله کردن ساخته و شکم و روده و استخوان به او داده است. پس منزه است آن که اندازه گیری و راهنمایی نموده و هیچ یک از آفریده ها را بیهوده نیافریده است.(1)

ص: 321


1- . حیاة الحیوان 1 :90-92

باب 13 الخفاش و غرائب خلقه و عجائب أمره

الآیات

آل عمران: أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ

تفسیر

المشهور بین المفسرین من الخاصة و العامة أن الطیر کان هو الخفاش قال أبو اللیث فی تفسیره إن الناس سألوا عیسی علی وجه التعنت فقالوا له اخلق لنا خفاشا و اجعل فیه روحا إن کنت من الصادقین فأخذ طینا و جعل خفاشا و نفخ فیه فإذا هو یطیر بین السماء و الأرض و کان تسویة الطین و النفخ من عیسی علیه السلام و الخلق من الله تعالی و یقال إنما طلبوا منه خلق خفاش لأنه أعجب من سائر الخلق.

و من عجائبه أنه دم و لحم یطیر بغیر ریش و یلد کما یلد الحیوان و لا یبیض کما یبیض سائر الطیور و یکون له الضرع و یخرج منه اللبن و لا یبصر فی ضوء النهار و لا فی ظلمة اللیل و إنما یری فی ساعتین بعد غروب الشمس ساعة و بعد طلوع الفجر ساعة قبل أن یسفر جدا و یضحک کما یضحک الإنسان و تحیض کما تحیض المرأة فلما رأوا ذلک منه ضحکوا و قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ فذهبوا إلی جالینوس فأخبروه بذلک فقال آمنوا به الخبر.

الأخبار

«1»

الْعُیُونُ، وَ الْعِلَلُ، فِی خَبَرِ الشَّامِیِّ: أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یَرْکُضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِسْمَاعِیلَ (1) وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ

ص: 322


1- 1. فی الخصال و العلل:« و کبش إبراهیم» و النسخة المخطوطة اکتفی فیها بذکر مسألة الخفاش فقط.

باب سیزدهم: خفاش و آفرینش او و کارهای شگفتش

آیات

- أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرا بِإِذْنِ اللَّهِ.(1)

{من از گِل برای شما [چیزی] به شکل پرنده می سازم، آن گاه در آن می دمم، پس به اذن خدا پرنده ای می شود.}

تفسیر

مشهور میان مفسران خاصه و عامه این است که آن پرنده خفاش بوده است. ابو اللیث در تفسیرش گفته است: مردم از روی بدخواهی از عیسی خواستند که اگر راستگویی، برای ما خفاشی بیافرین و جانش بده. او گِلی برگرفت و به شکل خفاش درآورد و در آن دمید. ناگاه خفاش میان آسمان و زمین پرواز کرد. ساختن گل و دمیدن از عیسی علیه السّلام و آفرینش از خداوند متعال بود. گفته شده است: همانا از او آفرینش خفاش را خواستند، برای آنکه شگفت تر از آفریده های دیگر است.

از شگفتی هایش این است که او عبارت از خون و گوشت است و بی بال می پرد. مانند جانور می زاید و مانند پرنده تخم نمی گذارد. پستاندار بوده و از او شیر خارج می شود. در روشنی روز و تاریکی شب نمی بیند و بینایی اش در دو ساعت است؛ پس از غروب خورشید و پس از سپیده دم، قبل از اینکه هوا خوب روشن شود. مانند انسان می خندد و مانند زن، حیض می بیند. هنگامی که از آن حضرت این را دیدند، خندیدند و گفتند: جادویی آشکار است. نزد جالینوس رفتند و به او گزارش دادند و جالینوس به او ایمان آورد.

روایات

روایت1.

یک مرد شامی از امیر المؤمنین علیه السّلام درباره شش چیز که در رحم جا نگرفتند، پرسید. حضرت فرمود: انسان، حوّاء، قوچ اسماعیل، عصای موسی، ناقه صالح

ص: 322


1- . آل عمران / 49

الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَطَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی (1).

«2»

نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام یَذْکُرُ فِیهَا بَدِیعَ خِلْقَةِ الْخُفَّاشِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی انْحَسَرَتِ الْأَوْصَافُ عَنْ کُنْهِ مَعْرِفَتِهِ وَ رَدَعَتْ عَظَمَتُهُ الْعُقُولَ فَلَمْ یَجِدْ مَسَاغاً إِلَی بُلُوغِ غَایَةِ مَلَکُوتِهِ هُوَ اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ أَحَقُّ وَ أَبْیَنُ مِمَّا تَرَی الْعُیُونُ لَمْ تَبْلُغْهُ الْعُقُولُ بِتَحْدِیدٍ فَیَکُونَ مُشَبَّهاً وَ لَمْ تَقَعْ عَلَیْهِ الْأَوْهَامُ بِتَقْدِیرٍ فَیَکُونَ مُمَثَّلًا خَلَقَ الْخَلْقَ عَلَی غَیْرِ تَمْثِیلٍ وَ لَا مَشُورَةِ مُشِیرٍ وَ لَا مَعُونَةِ مُعِینٍ فَتَمَّ خَلْقُهُ بِأَمْرِهِ وَ أُذْعِنُ بِطَاعَتِهِ فَأَجَابَ وَ لَمْ یُدَافِعْ وَ انْقَادَ فَلَا یُنَازِعُ (2)

وَ مِنْ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ وَ عَجَائِبِ خِلْقَتِهِ مَا أَرَانَا مِنْ غَوَامِضِ الْحِکْمَةِ فِی هَذِهِ الْخَفَافِیشِ الَّتِی یَقْبِضُهَا الضِّیَاءُ الْبَاسِطُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَبْسُطُهَا الظَّلَامُ الْقَابِضُ لِکُلِّ حَیٍّ وَ کَیْفَ غشیت [عَشِیَتْ] أَعْیُنُهَا عَنْ أَنْ تَسْتَمِدَّ مِنَ الشَّمْسِ (3) الْمُضِیئَةِ نُوراً تَهْتَدِی بِهِ فِی مَذَاهِبِهَا وَ تَصِلُ (4) بِعَلَانِیَةِ بُرْهَانِ الشَّمْسِ إِلَی مَعَارِفِهَا وَ رَدَعَهَا بِتَلَأْلُؤِ ضِیَائِهَا عَنِ الْمُضِیِّ فِی سُبُحَاتِ إِشْرَاقِهَا وَ أَکَنَّهَا فِی مَکَامِنِهَا عَنِ الذَّهَابِ فِی بُلَجِ ائْتِلَاقِهَا فَهِیَ مُسْدَلَةُ الْجُفُونِ بِالنَّهَارِ عَلَی أَحْدَاقِهَا وَ جَاعِلَةُ اللَّیْلِ سِرَاجاً تَسْتَدِلُّ بِهِ فِی الْتِمَاسِ أَرْزَاقِهَا فَلَا یَرُدُّ أَبْصَارَهَا إِسْدَافُ ظُلْمَتِهِ وَ لَا تَمْتَنِعُ مِنَ الْمُضِیِّ فِیهِ لِغَسَقِ دُجُنَّتِهِ فَإِذَا أَلْقَتِ الشَّمْسُ قِنَاعَهَا وَ بَدَتْ أَوْضَاحُ نَهَارِهَا وَ دَخَلَ مِنْ إِشْرَاقِ نُورِهَا عَلَی الضِّبَابِ فِی وِجَارِهَا أَطْبَقَتِ الْأَجْفَانَ عَلَی مَآقِیهَا وَ تَبَلَّغَتْ مَا اکْتَسَبَتْهُ مِنَ الْمَعَاشِ فِی ظُلَمِ لَیَالِیهَا فَسُبْحَانَ مَنْ جَعَلَ اللَّیْلَ لَهَا نَهَاراً وَ مَعَاشاً وَ النَّهَارَ سَکَناً وَ قَرَاراً وَ جَعَلَ لَهَا أَجْنِحَةً مِنْ لَحْمِهَا تَعْرُجُ بِهَا عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَی الطَّیَرَانِ کَأَنَّهَا شَظَایَا الْآذَانِ غَیْرَ ذَوَاتِ رِیشٍ وَ لَا قَصَبٍ إِلَّا أَنَّکَ تَرَی مَوَاضِعَ الْعُرُوقِ بَیِّنَةً أَعْلَاماً لَهَا جَنَاحَانِ لَمَّا

ص: 323


1- 1. علل الشرائع 2: 282 عیون الأخبار ج 1 ص 244. و رواه أیضا فی الخصال 1: 323 و الحدیث مسند راجع.
2- 2. فی المخطوطة: و لم ینازع.
3- 3. فی المخطوطة: من ان تستمد عن الشمس.
4- 4. فی نسخة: و یتصل.

و خفاش که عیسی بن مریم ساخت و به فرمان خدای تعالی پرید.(1)

روایت2.

امیر المومنین علیه السّلام فرمود: حمد خدایی را که اوصاف از رسیدن به حقیقت معرفتش مانده اند، و عظمتش عقول را باز داشته پس راهی برای رسیدن به نهایت ملکوتش نیافتند. اوست اللّه آن پادشاه حق آشکار، ثابت تر و آشکارتر است از هر چه دیده ها می بیند. قدرت عقول به حدّ و اندازه ای برای حضرتش نرسیده تا مانندی برایش بیابد، و اوهام به تقدیری برای او راه نیافتند تا مانندش در وهم در آمده باشد. موجودات را بدون نقشه قبلی، و مشورتی با مشاور، و کمک مدد کاری آفرید. آفرینش او به دستورش کامل شد، و به طاعتش گردن نهاد، فرمانش را اجابت کرد و ردّ ننمود، و تسلیم او شد و به مخالفتش برنخاست.

از لطائف صنعت و شگفتیهای حکمتش که به ما نشان داده همانا اسرار پیچیده حکمت آمیزی است که در این شب­پره ها تدبیر نموده، شب­پره هایی که روشنی روز که گشاینده دیده هر چیزی است چشم آنها را می بندد، و تاریکی شب که دیده هر زنده ای را می بندد چشم آنها را باز می کند، و چگونه چشمشان پوشیده شده که توان مدد گرفتن از نور آفتاب درخشان را ندارند تا به راههای خود خود راهنمایی شوند، و در پرتو خورشید به آنچه باید بشناسند برسند، و چسان خداوند آنها را با تلألؤ نور خورشید از راه سپردن در امواج روشنایی آن مانع شده، و در لانه های خود از رفتن در قلب روشنایی پنهان نموده! در روز روشن پلکهای دیدگانشان را به روی هم می اندازند، و شب تار را برای خود چراغ روشن قرار داده اند که بدان واسطه به دنبال رزق خود می روند. تاریکی شب آنها را از دیدن باز نمی دارد، و آنها نیز در سیاهی شب از حرکت باز نمی ایستند. اما همین که خورشید نقاب از چهره بیندازد، و روشنی روز آشکار شود، و نورش تا درون لانه سوسمارها وارد گردد، شب پره ها پلکهای دیده را روی هم اندازند، و از معاش به آنچه در تاریکی شب به دست آورده اند تغذیه کنند. پاک است خدایی که شب را برای آنها روز و سبب جلب معاش قرار داد، و روز را برای آنها زمان آرامش و استراحت مقرر فرمود .

و برای آنها بالهایی از گوشتشان قرار داد تا در وقت نیاز به پرواز آیند، گویی بالشان لاله های گوشند اما بدون پر و چوبه آن، ولی جای رگها را در آن بالها می بینی. دو بال دارند که نه آنقدر

ص: 323


1- . علل الشرایع 2 : 282، عیون أخبار الرضا 1 : 244، خصال 1 : 323

یَرِقَّا فَیَنْشَقَّا وَ لَمْ یَغْلُظَا فَیَثْقُلَا تَطِیرُ وَ وَلَدُهَا لَاصِقٌ بِهَا لَاجِئٌ إِلَیْهَا یَقَعُ إِذَا وَقَعَتْ وَ یَرْتَفِعُ إِذَا ارْتَفَعَتْ لَا یُفَارِقُهَا حَتَّی تَشْتَدَّ أَرْکَانُهَا وَ یَحْمِلَهُ لِلنُّهُوضِ جَنَاحُهُ وَ یَعْرِفَ مَذَاهِبَ عَیْشِهِ وَ مَصَالِحَ نَفْسِهِ فَسُبْحَانَ الْبَارِئِ لِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ خَلَا مِنْ غَیْرِهِ (1).

تبیان

الخفاش کرمان معروف و حسر حسورا کقعد کل لطول مدی و نحوه و حسرته أنا یتعدی و لا یتعدی و انحسرت أی کلت و أعیت و کنه الشی ء حقیقته و نهایته و ردعت کمنعت لفظا و معنا و المساغ المسلک و الملکوت العز و السلطان و الحق المتحقق وجوده أو الموجود حقیقة و أبین أی أوضح و کونه سبحانه أحق و أبین مما تری العیون لأن العلم بوجوده سبحانه عقلی یقینی لا یتطرق إلیه ما یتطرق إلی المحسوسات من الغلط و الحد فی اللغة المنع الحاجز بین الشیئین و نهایة الشی ء و طرفه و فی عرف المنطقیین التعریف بالذاتی و المراد بالتحدید هنا إما إثبات النهایة و الطرف المستلزم للمشابهة بالأجسام أو التحدید المنطقی و الأول أنسب بعرفهم و التقدیر إثبات المقدار و کأن المراد بالتمثیل إیجاد الخلق علی حذو ما قد خلقه غیره أو أنه لم یجعل لخلقه مثالا قبل الإیجاد کما یفعله البناء تصویرا لما یرید بناءه و المشورة مفعلة من أشار إلیه بکذا أی أمره به و المشورة بضم الشین کما فی بعض النسخ و الشوری بمعناه و المعونة الاسم من أعانه و عونه فتم خلقه أی بلغ کل مخلوق إلی کماله الذی أراده الله سبحانه منه أو خرج جمیع ما أراده من العدم إلی الوجود بمجرد أمره و أذعن أی خضع و أقر و أسرع فی الطاعة و انقاد و الجملتان کالتفسیر للإذعان و لعل المراد بالإذعان دخوله تحت القدرة الإلهیة و عدم الاستطاعة للامتناع.

و قوله علیه السلام لم یدافع بیان للإجابة کما أن لم ینازع بیان للانقیاد و إلا لکان العکس أنسب و یحتمل أن یکون إشارة إلی تسبیحهم بلسان الحال کقوله تعالی

ص: 324


1- 1. نهج البلاغة تحت الرقم 153 من قسم الخطب.

ظریف اند که وقت پرواز پاره شوند، و نه آنچنان سخت که مانع پرواز گردند. پرواز می کنند در حالی که جوجه هایشان به آنان متّصل و به مادران پناهنده اند، هرگاه بنشینند جوجه ها هم می نشینند، و هر وقت پرواز کنند با آنان در حرکتند، و از مادران جدا نشوند تا هنگامی که اعضای آنها محکم گردد، و بالها برای پرواز آماده باشد، و راه کسب روزی و اقدام به مصالح خود را بدانند. پاک است خدایی که پدید آورنده هر موجودی است بدون نمونه ای که پیش از او از غیر او آفریده شده باشد (1)

توضیح

«خفاش» معروف است. «حَسَر» که مصدرش حسور است به معنی خسته شدن برای طولانی بودن فاصله و مانند آن است. گفته می شود: «حَسَرته» به معنی این که کس دیگری را خسته کردم و بنابراین هم متعدی می شود و هم بدون تعدی به کار می رود. «انحَسَرَت» هم به معنی خستگی و تعب است. «کنه» چیزی حقیقت و پایان آن چیز است. «رَدَعَت» به معنی بازداشتن و در لفظ حکمش حکم «مَنَعَت» است. «مساغ» به معنی راه است. «ملکوت» به معنی عزت و سلطنت است. «حق» به معنی چیزی است که وجودش تحق پیدا کرده است و یا به معنی چیزی است که حقیقتا وجود دارد. «ابین» به معنی آشکارتر است. اینکه خدا از دیدنی ها درست تر و روشن تر است برای این است که شناخت او به وسیله عقل و یقینی است و اشتباهی که در محسوسات رخ می دهد در شناخت او راه ندارد. «حدّ» در لغت به معنی بازداشتن است و مانع میان دو چیز و پایان یک چیز و گوشه آن را می گویند و در زبان اهل منطق تعریف یک چیز به وسیله ذاتیات آن چیز است. محدود کردن در اینجا یا اثبات پایان و طرف است که مستلزم شباهت به اجسام است یا حدّ منطقی است و قول نخست مناسب تر با زبان آنان است.

مراد از اندازه گیری ثابت کردن مقدار است. گویا مقصود از آفریدن با تمثیل، ایجاد آفریده ها بر منوال آنچه غیر او آفریده است می باشد یا این که منظور این است که برای آفریده هایش مثالی قبل از ایجاد به مانند آنچه معمار تصویر آنچه را می خواهد بسازد در نظر می گیرد، نداشته است. مشوره بر وزن مفعله از جمله او را به فلان کار اشاره نمود به معنی امر کردن وی به آن چیز است. مشُوره و شوری هم به همین معنی است. معونه بر وزن مفعله از فعل اعانه و تعوین است. مقصود از به پایان رسیدن آفرینش رسیدن هر مخلوق به کمالی است که خدا از او خواسته است یا بیرون آمدن تمام آنچه خواسته است از عدم به وجود به محض فرمان او است. اذعان کرد به معنی این است که خضوع کرد و اقرار نمود و در فرمانبرداری شتاب کرد و تسلیم شد. دو جمله بعدی به منزله تفسیر برای اذعان است. شاید مقصود از اذعان داخل شدنش در زیر قدرت الهی و توانایی نداشتن وی برای خودداری نمودن باشد. سخن آن حضرت که فرمود: «رد ننمودند.» توضیح از برای اجابت است؛ همان گونه که سخن ایشان که: «به مخالفت بر نخاستند.» توضیح برای تسلیم است. اگر در کلام حضرت این گونه نیامده بود، مناسب تر بود که رد ننمودند توضیح برای اجابت و به مخالفت برنخاستند توضیح برای تسلیم باشد. احتمال می رود که این مطلب اشاره به تسبیح موجودات با زبان حال باشد. مانند قول خداوند متعال که: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِه.»(2){و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید.}

ص: 324


1- . نهج البلاغه خطبه 153
2- . اسراء / 44

وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (1) کما مر و اللطائف جمع لطیفة و هی ما صغر و دق و العجائب جمع عجیبة و عجیب قیل یجمع علی عجائب کأفیل و أفائل و قیل لا یجمع عجیب و لا عجب و الغامض خلاف الواضح و کل شی ء خفی مأخذه و قال بعضهم حاصل الکلام التعجب من مخالفتها لجمیع الحیوانات فی الانقباض عن الضوء و الإشارة إلی خفاء العلة فی ذلک و المراد بالانقباض انقباض أعینها فی الضوء و یکون ذلک عن إفراط التحلل فی الروح النوری لحر النهار ثم یستدرک ذلک برد اللیل فیعود الأبصار.

و قیل الأظهر أنه لیس لمجرد الحر و إلا لزم أن لا یعرضه الانقباض فی الشتاء إلا إذا ظهرت الحرارة فی الهواء و فی الصیف أیضا فی أوائل النهار بل ذلک لضعف فی قوتها الباصرة و نوع من التضاد و التنافر بینها و بین النور کالعجز العارض لسائر القوی المبصرة عن النظر إلی جرم الشمس و أما أن علة التنافر ما ذا ففیه خفاء و هو منشأ التعجب الذی یشیر إلیه الکلام و یمکن أن یعود الضمیر إلیها من غیر تقدیر مضاف و یکون المراد بانقباضها ما هو منشأ اختفائها نهارا و إن کان ذلک ناشئا من جهة الأبصار و العشی بالفتح مقصورا سوء البصر بالنهار أو باللیل و النهار أو العمی و المعنی کیف عجزت و عمیت عن أن تستمد أی تستعین و تتقوی تقول أمددته بمدد إذا أعنته و قویته و مذاهبها طرق معاشها و مسالکها فی سیرها و انتفاعها و تصل بالنصب عطفا علی تستمد و فی بعض النسخ بالرفع عطفا علی تهتدی و فی بعضها و تتصل و الاتصال إلی الشی ء الوصول إلیه.

و البرهان الدلیل و معارفها ما تعرفه من طرق انتفاعها و ردعها أی کفها و ردها و تلألأ البرق أی لمع و السبحات بضمتین جمع سبحة بالضم و هی النور و قیل سبحات الوجه محاسنه لأنک إذا رأیت الوجه الحسن قلت سبحان الله و قیل سبحان الله تنزیه له أی سبحان وجهه و الکن بالکسر الستر و أکنه ستره و استکن استتر و کمن کنصر و منع أی استخفی و المکمن الموضع و البلج

ص: 325


1- 1. اسراء: 44.

چنانچه گذشت.

«لطائف» جمع لطیفه است و آن چیزی است که کوچک و نازک است. «عجائب» جمع عجیبه است و گفته شده است: عجیب نیز جمعش عجائب است. گفته شده است: عجیب و عجب جمع بسته نمی شود. غامض ضد واضح است و هر چیزی را می گویند که مأخذ آن پنهان باشد. برخی گفته اند: خلاصه وصف حال خفاش اظهار شگفتی از مخالف بودن او با همه جانوران در گرفته بودن او نسبت به روشنی و اشاره به پنهان بودن سبب این مطلب است. مقصود از گرفته بودن بسته شدن چشم او در روشنی است و این برای این است که روح نوری او بر اثر گرمی روز تحلیل می رود و خنکی شب آن را جبران می کند و دید او را برمی گرداند. گفته شده است: آنچه با ظاهر بیشتر مناسبت دارد این است که اثر گرمی تنها نیست وگرنه باید در روز زمستانی مگر در زمان گرمی روز چشمش بسته نشود و در آغاز روز تابستانی نیز چشمش بسته نباشد. بلکه سببش ناتوانی نیروی دید است و یک نوع تضاد و نفرت میان او و روشنی مانند عجزی که در دیده های دیگر در برابر قرص خورشید است، وجود دارد. اما اینکه این نفرت از کجا است؟ امری پنهان است و این همان منشأ تعجبی است که در سخن آن حضرت به آن اشاره شده است. ممکن است ضمیر در «خلقته» به خفاش ها برگردد و مضافی در تقدیر نباشد و بنابراین مراد از گرفته بودن او آن چیزی است که منشا پنهان شدن خود خفاش در روز می شود. هرچند این پنهان شدن هم بر اثر ندیدن باشد. «عشی» به معنی بد دیدن در روز یا در شب یا در روز و شب یا به معنی کوری است و معنی این است که چگونه درمانده و کور می شود از اینکه مدد بگیرد، یعنی کمک بگیرد و خود را تقویت کند. «مذاهب» به معنی راه های معاش و راه های وی در سیر کردن و سود بردن است. «برهان» به معنی دلیل است. «معارف» به معنی آنچه از راه های سود بردن می شناسد است. (ردع) به معنی بازداشتن و رد کردن است. «تلالو» به معنی درخشش آن است. «سُبُحات» جمع سبحه به معنی نور است. گفته می شود: «سبحات صورت» به معنی زیبایی های آن است، زیرا وقتی صورت زیبایی را ببینی، تسبیح خدا را می گویی. «کنّ» پوشش را می گویند و «أکنّه» یعنی پوشاند. «استکنّ» به معنی پوشاند است. «کَمَنَ» یعنی مخفی شد و «مکمن» موضع است.

ص: 325

بالتحریک مصدر بلج کتعب أی ظهر و وضح و صبح أبلج بین البلج أی مشرق و مضی ء ذکره الجوهری و قیل البلج جمع بلجة بالضم و هو أول ضوء الصبح و جاء بلجة أیضا بالفتح و لم أجده فی کلامهم و الائتلاق اللمعان یقال ائتلق و تألق إذا التمع و سدل ثوبه یسدله و أسدله أی أرسله و أرخاه و الجفن بالفتح غطاء العین من أعلاها و أسفلها و الجمع أجفان و جفون و أجفن و الحدقة محرکة سواد العین و تجمع علی حداق کما فی بعض النسخ و علی أحداق کما فی بعضها و إسدال جفونها لانقباضها و تأثر حاستها عن الضیاء و قیل لأن تحلل الروح الحامل للقوة الباصرة سبب للنوم أیضا فیکون ذلک الإسدال ضربا من النوم و الالتماس الطلب و أسدف اللیل أی أظلم و فی بعض النسخ أسداف بفتح الهمزة جمع سدف بالتحریک کجمل و إجمال و هو الظلمة و الإضافة للمبالغة و الضمیر فی فیه راجع إلی اللیل و الغسق بالتحریک ظلمة أول اللیل و الدجنة بضم الدال المهملة و الجیم و تشدید النون کحزقة و الدجن کعتل الظلمة و حاصل الکلام التعجب من کون حالها فی الإبصار و التماس الرزق علی عکس سائر الحیوانات و قناع الشمس کنایة عن الظلمة أو ما یحجبها من الآفاق و إلقاء القناع طلوعها و الوضح بالتحریک البیاض من کل شی ء و بیاض الصبح و القمر و فی بعض النسخ دخل من إشراق نورها أی دخل الشی ء من إشراق نورها.

و الضباب بالکسر جمع الضب الدابة المعروفة و وجارها بالکسر جحرها الذی تأوی إلیه و من عادتها الخروج من وجارها عند طلوع الشمس لمواجهة النور علی عکس الخفافیش و مأقیها بفتح المیم و سکون الهمزة و کسر القاف و سکون الیاء کما فی أکثر النسخ لغة فی المؤق بضم المیم و سکون الهمزة أی طرف عینها مما یلی الأنف و هو مجری الدمع من العین و قیل مؤخرها و قال الأزهری أجمع أهل اللغة أن المؤق و المأق بالضم و الفتح طرف العین الذی یلی الأنف و أن الذی یلی الصدغ یقال له اللحاظ و المأقی لغة فیه و قال ابن القطاع مأقی العین فعلی و قد غلط فیه جماعة من العلماء فقالوا هو مفعل و لیس کذلک بل الیاء فی آخره.

ص: 326

«بَلَج» به معنی آشکاری و وضوح است. «بامداد ابلج» بامدادی است که آشکاری آن واضح است یعنی آفتاب در آن طلوع کرده و درخشان است. این مطلب را جوهری ذکر کرده است. گفته شده است: «بلج» جمع بُلجه به معنی ابتدای روشنایی صبح است و بَلجه هم وارد شده است و من این را در کلام عرب ندیده ام. «ائتلاق» به معنی درخشش است و گفته می شود: «تألق و ائتلق» به معنی اینکه درخشان شد. «سدل الثوب سدله و أسدله» به معنی گستردن است. «جَفن» پلک چشم از بالا و پایین را می گویند و بر اجفان و جفون و اجفن جمع بسته می شود. «حَدَقَه» سیاهی چشم است و چنانچه در بعضی نسخه ها هست به حداق هم جمع بسته می شود و به احداق هم جمع بسته می شود. گسترده شدن پلک هایش به جهت بسته بودن و تأثیر پذیری قوه بینایی خفاش از نور است. گفته شده است: زیرا تحلیل رفتن روح حامل قوه بینایی سبب خواب نیز هست و بنابراین این پهن شدن نوعی از خواب است. «التماس» طلب است. «أسدف الیل» به معنی تاریک شدن شب است. در بعضی نسخ «أسداف» آمده است که جمع سَدَف است که به معنی تاریکی است. اضافه اسداف به ظلمت برای مبالغه است. «غسق» به تاریکی ابتدای شب می گویند. «دُجُنّه» و «دجن» به معنی تاریکی است. حاصل کلام شگفتی از حالت او در دیدن و جستجوی روزی برخلاف تمام حیوانات است. نقاب خورشید کنایه از تاریکی آن یا آنچه از افق ها که آن را می پوشند است. نقاب کنار زدن به معنی طلوع کردن است. «وَضَح» به معنی سفیدی از هر چیز و سفیدی صبح و سفیدی ماه است.

ضِباب جمع ضب (سوسمار) جانور معروف است. «وِجار سوسمار» لانه او است که به آن پناهنده می شود. از عادت های سوسمار بیرون آمدن از لانه اش در هنگام طلوع خورشید برای رو به رو شدن با نور به خلاف خفاش است. «مَأْقِی» جمع مُؤق به معنای گوشه چشم از سمتی است که برابر بینی قرار می گیرد و آن همان محل جاری شدن اشک بعد از خروج از چشم است. گفته شده است: قسمت مخالف بینی از چشم را می گویند. ازهری گفته است: اهل لغت جملگی می گویند: مُؤق و مَأق آن گوشه ای از چشم را می گویند که رو به روی بینی است و آنکه رو به روی گیجگاه است را لحاظ می نامند و مأقی لهجه ای از برای مُؤق است. ابن قطاع گفته است: مأقی بر وزن فعلی است و عده ای اشتباه کرده اند و آن را از وزن مفعل دانسته اند. این گونه نیست بلکه یاء در انتهای مأقی برای

ص: 326

للإلحاق قال الجوهری و لیس هو مفعل لأن المیم أصلیة و إنما زیدت فی آخره الیاء للإلحاق و لما کان فعلی بکسر اللام نادرا لا أخت لها ألحق بمفعل و لهذا جمع علی مآق علی التوهم و فی بعض النسخ مآقیها علی صیغة الجمع و تبلغ بکذا أی اکتفی.

و المعاش ما یعاش به و ما یعاش فیه و مصدر بمعنی الحیاة و المناسب هاهنا الأول و فیما سیجی ء الثانی و فی بعض النسخ لیلها موضع لیالیها و السکن بالتحریک ما تسکن إلیه النفس و تطمئن و قر الشی ء کفر أی استقر بالمکان و الاسم القرار بالفتح و قیل

هو اسم مصدر(1) و الشظیة الفلقة من الشی ء فعیلة من قولک تشظت العصا إذا صارت فلقا و الجمع شظایا و القصب الذی فی أسفل الریش للطیور.

و الأعلام جمع علم بالتحریک و هو طراز الثوب و رسم الشی ء و رقمه و أعلاما فی المعنی کالتأکید لبینة و کلمة لها غیر موجودة فی بعض النسخ فیکون قوله جناحان خبر مبتدإ محذوف أی جناحاه لم یجعلا رقیقین بالغین فی الرقة و لا فی الغلظ حذرا من الانشقاق و الثقل المانع من الطیران و لجأ إلی الشی ء أی لاذ و اعتصم به و وقوع الطیر ضد ارتفاعه و أرکان کل شی ء جوانبه التی یستند إلیها و یقوم بها و النهوض التحرک بالقیام و نهض الطائر إذا بسط جناحه لیطیر و العیش الحیاة و مصالح الشی ء ما فیه صلاحه ضد الفساد و البارئ الخالق و مثال الشی ء شبهه و خلا أی مضی و سبق أی لم یخلق الأشیاء علی حذو خالق سبقه بل ابتدعها علی مقتضی الحکمة و المصلحة.

قال الدمیری الخفاش بضم الخاء و تشدید الفاء واحد الخفافیش التی تطیر فی اللیل و هو غریب الشکل و الوصف و الخفش صغر العین و ضیق البصر و الأخفش صغیر العین ضعیف البصر و قیل هو عکس الأعشی و قیل هو من یبصر فی الغیم دون الصحو و قال الجوهری هو نوعان فالأعشی من یبصر نهارا لا لیلا و العمش ضعف الرؤیة مع

ص: 327


1- 1. فی المخطوطة: هو مصدر.

الحاق است. جوهری گفته است: مأقی بر وزن مفعل نیست، زیرا میم در آن اصلی و یاء در آخر آن تنها برای الحاق اضافه شده است و به جهت اینکه فعلِی وزن نادری است و نظیر ندارد، آن را به مفعل ملحق نموده اند. به همین جهت بنا بر توهم بر مآقی جمع بسته شده است. «معاش» آن است که با آن و در آن زندگی می شود و مصدرِ به معنای زندگانی نیز هست. آنچه مناسب اینجا است، معنی اول است و در آنچه بعدا می آید، معنی دوم مناسب است. «سکن» آن چیزی است که نفس به وسیله آن سکونت و آرامش می یابد. «قرّ الشیء» به معنی این است که شیء در جایی مستقر شد و اسم آن قَرار است. گفته شده است که «قرار» اسم مصدر است. «شظیه» به معنی پاره ای از یک چیز است و بر وزن فعیله است. از این سخن گرفته شده است که «تشظت العصا» به معنی عصا تکه شد. «شظیه» بر شظایا جمع بسته می شود. «قصب» به معنی آنچه در زیر پر پرندگان قرار می گیرد است. «اعلام» جمع عَلَم است و نقش و نگار لباس و علامت و نشانه چیزی را می گویند. «اعلاما» در معنی تاکیدی برای آشکار است. منظور حضرت از این که فرمود: دو بال آن ها نازک نیستند این است که نه آنچنان نازکند که به نهایت نازکی رسیده باشند و نه به نهایت محکمی رسیده اند؛ تا این که نشکنند و در هنگام پرواز سنگینی نکنند. «لجأ إلی الشیء» به معنی این است که پناه برد و پناهنده شد. «وقوع پرنده» به معنی ارتفاع نگرفتن او است. «ارکان» هر چیز اطراف آن است که به آن ها تکیه می کند. نهوض حرکت کردن با ایستادن است. «نهض الطائر» به معنی این است که بال گشود تا پرواز نماید. «عیش» زندگانی است. «مصالح یک چیز» آن چیزی است که در آن صلاح آن نهفته است و ضد تباهی آن است. «بارئ» همان آفریننده است. «مثال یک چیز» مانند آن چیز است. «خلا» یعنی گذشت و در قبل بود. یعنی اشیاء را بر منوال آفریننده ای که قبل از او بوده است نیافریده است. بلکه آن ها را بر اساس مقتضی حکمت و مصلحت ابداع نموده است.

دمیری گفته است: خُفّاش مفرد خفافیش است که در شب پرواز می کند و شکل و وصف عجیبی دارد. «خفش» کوچکی چشم و تنگی دید است. «اخفش» یعنی کسی که چشم ریز و دید کمی دارد. گفته شده است: «اخفش» بر عکس کسی است که شب کوری دارد. گفته شده است: کسی است که در هوای ابری و در غیر آفتاب می بیند. جوهری گفته است: دو گونه است. اعشی روز می بیند و شب کور است. عمش ناتوانی دید با

ص: 327

سیلان الدمع غالب الأوقات و العور معروف.

قال البطلیوسی الخفاش له أربعة أسماء خفاش و خشاف و خطاف و وطواط و تسمیته خفاشا یحتمل أن یکون مأخوذا من الخفش و الأخفش فی اللغة نوعان ضعیف البصر خلقة و الثانی لعلة حدثت و هو الذی یبصر باللیل دون النهار و فی یوم الغیم دون الصحو.

و ما ذکره من أن الخفاش هو الخطاف فیه نظر و الحق أنه صنفان (1)

و قال قوم الخفاش الصغیر و الوطواط الکبیر و هو لا یبصر فی ضوء القمر و لا فی ضوء النهار و لما کان لا یبصر نهارا التمس الوقت الذی لا یکون فیه ظلمة و لا ضوء و هو قریب غروب الشمس لأنه وقت هیجان البعوض فإن البعوض یخرج ذلک الوقت یطلب قوته و هو دماء الحیوان و الخفاش یطلب الطعم (2) فیقع طالب رزق علی طالب رزق و الخفاش لیس هو من الطیر فی شی ء لأنه ذو أذنین و أسنان و خصیتین (3)

و یحیض و یطهر و یضحک کما یضحک الإنسان و یبول کما تبول ذوات الأربع و یرضع ولده و لا ریش له.

قال بعض المفسرین لما کان الخفاش هو الذی خلقه عیسی بن مریم علیه السلام بإذن الله تعالی کان مباینا لصنعة الله تعالی و لهذا جمیع الطیر تقهره و تبغضه فما کان منها یأکل اللحم أکله و ما لا یأکل اللحم قتله فلذلک لا یطیر إلا لیلا.

و قیل لم یخلق عیسی علیه السلام غیره لأنه أکمل الطیر خلقا و هو أبلغ فی القدرة لأن له ثدیا و أسنانا و أذنا(4) و قیل إنما طلبوا خلق الخفاش لأنه من أعجب الطیر(5) إذ هو لحم و دم یطیر بغیر ریش و هو شدید الطیران سریع التقلب

ص: 328


1- 1. فی المصدر: صنفان و هو الوطواط.
2- 2. فی المصدر: و الخفاش یخرج طالبا للطعم.
3- 3. فی المصدر: و خصیتین و منقار.
4- 4. زاد فی المصدر: و تحیض کما تحیض المرأة.
5- 5. فی المصدر: من اعجب الطیر خلقة.

جاری شدن اشک در بیشتر اوقات است.

بطلیوسی گفته است: خفاش چهار نام دارد: خفاش، خشاف، خطّاف و وطواط. شاید که خفاش از خفش باز گرفته شده باشد. اخفش دو جور است: یکی کم دید مادر زاد و دومی کم دید به واسطه بیماری که به وجود آمده باشد. اخفش کسی است که در شب و در غیر روز و در روز ابری و در غیر روز آفتابی ببیند.

اینکه گفته است: خفاش خطاف (پرستو) است، مورد اعتراض است و حق این است که این دو دو نوع است. برخی گفته اند: خفاش کوچک و وطواط درشت است و او در روشنی ماه و خورشید نمی بیند. به این جهت که در روشنی روز نمی بیند، وقتی را می خواهد که نه تاریک و نه روشن باشد. این وقت هنگام غروب خورشید است، زیرا پشه ها در جوش و خروشند و برای به دست آوردن خوراک خود که خون جاندار است، بیرون می آیند. خفّاش هم برای جستن روزی می آید. به این وسیله غذاخواهی به جان غذاخواهی می افتد. خفاش به هیچ وجه از پرنده ها نیست. چون دو گوش و دندان دارد و دو خایه دارد و حیض می بیند و پاک می شود و مانند انسان می خندد و مانند چهارپا ادرار می کند و بچه شیر می دهد و پر هم ندارد.

یکی از مفسران گفته است: چون شب پره را عیسی بن مریم علیه السّلام به فرمان خدا آفرید، از ساخته های خدای تعالی جدا گردید و از این رو همه پرنده ها به او زور می گویند و او را دشمن می دارند. هر پرنده گوشت خوار او را می خورد و هر پرنده دیگر هم او را می کُشد و از این رو جز در شب پرواز نمی کند.

گفته شده است: عیسی علیه السّلام چون او در آفرینش کامل ترین پرنده ها است، غیر او را نساخت. ساخت او بالاترین قدرت را می خواهد، چون پستان و دندان و گوش دارد. گفته شده است: تنها به این جهت از او ساختن خُفاش را خواستند که خفاش شگفت ترین پرنده ها است. چون او عبارت از گوشت و خون است و بدون پر و به شدت می پرد و به سرعت می چرخد.

ص: 328

یقتات بالبعوض و الذباب و بعض الفواکه و هو مع ذلک موصف بطول العمر فیقال إنه أطول عمرا من النسر و من حمار الوحش و تلد أنثاه ما بین ثلاثة أفراخ و سبعة و کثیرا ما یسفد و هو طائر فی الهواء و لیس فی الحیوان ما یحمل ولده غیره و القرد و الإنسان و یحمله تحت جناحه و ربما قبض علیه بفیه و هو من حنوه علیه و إشفاقه علیه و ربما أرضعت الأنثی ولدها و هی طائرة و فی طبعه أنه متی أصابه ورق الدلب حذر و لم یطر و یوصف بالحمق و من ذلک إذا قیل له أطرق کری التصق بالأرض (1).

باب 14 البوم

روایات

«1»

کَامِلُ الزِّیَارَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ جَمَاعَةِ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الْبُومَةِ فَقَالَ هَلْ أَحَدٌ مِنْکُمْ رَآهَا نَهَاراً(2) قِیلَ لَهُ لَا تَکَادُ تَظْهَرُ بِالنَّهَارِ وَ لَا تَظْهَرُ إِلَّا لَیْلًا قَالَ أَمَا إِنَّهَا لَمْ تَزَلْ تَأْوِی الْعُمْرَانَ فَلَمَّا أَنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام آلَتْ عَلَی نَفْسِهَا أَنْ لَا تَأْوِیَ الْعُمْرَانَ أَبَداً وَ لَا تَأْوِیَ إِلَّا الْخَرَابَ فَلَا تَزَالُ نَهَارَهَا صَائِمَةً حَزِینَةً حَتَّی یَجُنَّهَا اللَّیْلُ فَإِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ فَلَا تَزَالُ تَرِنُّ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی تُصْبِحَ (3).

«2»

وَ مِنْهُ، عَنْ حَکِیمِ بْنِ دَاوُدَ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ سَلَمَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ صَاعِدٍ الْبَرْبَرِیِّ وَ کَانَ قَیِّماً لِقَبْرِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِی مَا یَقُولُ النَّاسُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ جِئْنَا نَسْأَلُکَ قَالَ فَقَالَ تُرَی هَذِهِ الْبُومَةُ(4) کَانَتْ عَلَی عَهْدِ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَأْوِی الْمَنَازِلَ وَ الْقُصُورَ وَ الدُّورَ

ص: 329


1- 1. حیاة الحیوان 1: 4 2 و 215.
2- 2. فی المصدر: بالنهار.
3- 3. کامل الزیارة: 99.
4- 4. فی المصدر: فقال لی: تری هذه البومة؟ ما یقول الناس؟ قال: قلت: جعلت فداک جئنا نسألک. فقال: هذه البومة.

از پشه و مگس و برخی از میوه ها تغذیه می کند و با این همه به عمر دراز وصف می شود. گفته شده است: عمرش از کرکس و گورخر درازتر است. ماده اش از سه تا هفت جوجه می زاید و بسیار ممکن است که در حالی که میان هوا پرواز می کند، جفت گیری می نماید. در جانوران جانوری که فرزندش را جا به جا کند به جز او و میمون و انسان نیست. او فرزندش را در زیر بالش جا به جا می کند. چه بسا می شود که او را به دندان می گیرد که از روی مهر بسیار و محبتی است که نسبت به وی دارد. چه بسا ماده در حال پرواز بچه اش را شیر می دهد. در طبع او این است که هنگامی که برگ درخت چنار ببیند، به آن می خورد و می ترسد و از پرواز باز می ماند. او به حماقت موصوف است، از این رو هنگامی که به او بگویند: اطرق کرا (سر به زیر بخواب) به زمین می چسبد.(1)

باب چهاردهم : جغد

روایات

روایت1.

کامل الزیاره: حسین بن ابی غندر گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام در باره جغد فرمود: آیا احدی از شما آن را در روز دیده است؟ عرض شد: خیر. ابدا در روز ظاهر نشده و تنها در شب پیدا می گردد. حضرت فرمود: امّا اینکه این حیوان پیوسته در خرابه ها مسکن گرفته و در آبادی نمی آید، جهتش آن است که: وقتی حضرت امام حسین علیه السّلام شهید شدند، این حیوان به واسطه قسم بر خود حتم نمود که ابدا در آبادی سکنی نکرده و منزلش تنها در خرابه ها باشد. پس پیوسته در روز روزه دار و حزین است تا شب فرا برسد و وقتی شب در آمد، از ابتدای آن تا صبح بر مصیبت حضرت امام حسین علیه السّلام زمزمه و نوحه سرایی و مرثیه خوانی می کند.(2)

روایت2.

کامل الزیاره: حسین بن علی صاعد بربری که قیّم و متصدّی قبر حضرت امام رضا علیه السّلام بود، گفت: پدرم برای من نقل نمود و گفت: بر حضرت رضا علیه السّلام وارد شدم. آن جناب به من فرمود: این جغد را می بینی؟ مردم چه می گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم. آمده ایم که از شما بپرسیم. حضرت فرمود: این جغد در عصر جدّم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در منازل و قصرها و خانه ها سکنی داشت و

ص: 329


1- . حیاة الحیوان 1 : 214 - 215
2- . کامل الزیاره: 99

وَ کَانَتْ إِذَا أَکَلَ النَّاسُ الطَّعَامَ تَطِیرُ فَتَقَعُ أَمَامَهُمْ فَیُرْمَی إِلَیْهَا بِالطَّعَامِ وَ تُسْقَی ثُمَّ تَرْجِعُ إِلَی مَکَانِهَا وَ لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام خَرَجَتْ مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَی الْخَرَابِ وَ الْجِبَالِ وَ الْبَرَارِی وَ قَالَتْ بِئْسَ الْأُمَّةُ أَنْتُمْ قَتَلْتُمْ ابْنَ نَبِیِّکُمْ وَ لَا آمَنُکُمْ عَلَی نَفْسِی (1).

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْبُومَةَ لَتَصُومُ النَّهَارَ فَإِذَا أَفْطَرَتْ تَدَلَّهَتْ (2)

عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی تُصْبِحَ (3).

بیان

تدلهت کذا فی أکثر النسخ بالدال المهملة و فی القاموس الدله و الدلهة محرکة و الدلوة ذهاب الفؤاد من هم و نحوه و دلهه العشق بکذا تدلیها فتدله و المدله کمعظم الساهی القلب الذاهب العقل من عشق و نحوه و فی بعض النسخ بالواو و فی القاموس الوله محرکة الحزن و ذهاب العقل حزنا و الحیرة و الخوف وله کورث و وجل و وعد فهو ولهان و واله و توله و اتله و هی ولهی و والهة و واله و میلاه شدیدة الحزن و الجزع علی ولدها.

«4»

الْکَامِلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْمِیثَمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا بَا یَعْقُوبَ رَأَیْتَ بُومَةً قَطُّ تَنَفَّسُ بِالنَّهَارِ فَقَالَ لَا قَالَ وَ تَدْرِی لِمَ ذَلِکَ قَالَ لَا قَالَ لِأَنَّهَا تَظَلُّ یَوْمَهَا صَائِمَةً فَإِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ أَفْطَرَتْ عَلَی مَا رُزِقَتْ ثُمَّ لَمْ تَزَلْ تَرَنَّمُ عَلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی تُصْبِحَ (4).

بیان

تنفس کذا فی أکثر النسخ بالنون و الفاء و کأنه کنایة عن التصویت و الترنم و لا یبعد أن یکون تنغش بالنون و الغین المعجمة قال فی القاموس النغش تحرک الشی ء من مکانه کالانتغاش و التنغش و کل طائر أو هامة تحرک فی مکانه فقد تنغش.

ص: 330


1- 1. کامل الزیارة: 99.
2- 2. فی المصدر: اندبت علی الحسین بن علی علیه السّلام.
3- 3. کامل الزیارة: 99.
4- 4. کامل الزیارة: 99.

هر وقت مردم مشغول خوردن طعام بودند، این حیوان پر می زد و در مقابل ایشان خود را می رساند و مردم طعام و غذا جلویش می ریختند و این حیوان طعام خورده و از آب خود را سیراب می کرد و سپس به منزلش بر می گشت. ولی هنگامی که حضرت حسین بن علی علیهما السّلام شهید شدند، از شهر و آبادی خارج گشت و در خرابه ها و کوه ها و بیابان ها مکان گرفت و گفت: بد امّتی شما می باشید! پسر دختر پیامبر خود را کشتید و من نسبت به نفس خود از شما در امان نیستم.(1)

روایت3.

کامل الزیاره: امام صادق علیه السّلام فرمود: به راستی جغد روز را روزه می گیرد و هنگامی که افطار می کند، قلبش در مصائب حضرت حسین بن علی علیهما السّلام محزون و افسرده «متدله» می شود تا صبح فرا برسد.(2)

توضیح

«دَلَه» و «دَلَهه» و «دلوه» این است که قلب بر اثر غصه یا غیر آن از خود بی خود شود. گفته می شود: «دلهه العشق بکذا تدلیها فتدله». «فرد مدله» کسی است که قلبش بر اثر عشق و مانند آن دچار فراموشی و عقلش از بین رفته است. در بعضی نسخه ها با واو آمده است. در قاموس «الوَلَه» اندوه و از بین رفتن خرد بر اثر آن و حیرت و ترس است. «وَلِهَ» یعنی بر فرزند خود ناراحتی و فریاد شدید داشتن. پس چنین کسی ولهان و واله است و «تَوَلّهَ» گفته می شود که چنین کسی ولهی و والهه و واله و میلاه است.

روایت4.

کامل الزیاره: حسن بن علی میثمی گفت: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: ای ابا یعقوب! آیا تا به حال دیده ای که جغدی در روز تنفس کند (آواز بخواند)؟ وی گفت: خیر. حضرت فرمود: می دانی چرا؟ عرض کرد: خیر. امام علیه السّلام فرمود: برای اینکه طول روز را این حیوان روزه دار بوده و وقتی شب فرا رسد، افطار کرده و از آنچه خداوند منّان روزی او کرده استفاده نموده سپس پیوسته تا صبح می دمد، بر مصائب حضرت حسین بن علی علیهما السّلام زمزمه نموده و نوحه سرایی می کند.(3)

توضیح

«تنفس کردن» گویا کنایه از صدا در آوردن و زمزمه کردن باشد. بعید نیست که تنفس تنغش بوده باشد. در قاموس گفته است: «نغش» حرکت کردن چیزی از مکانش است. مانند انتغاش و تنغش. هر پرنده یا جنبنده ای که حرکت کند، تنغش کرده است .

ص: 330


1- . کامل الزیاره: 99
2- . کامل الزیاره: 99
3- . کامل الزیاره: 99
«5»

دَلَائِلُ الطَّبَرِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَطِیَّةَ أَخِی أَبِی الْعَوَّامِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی لَقُوحٍ (1) لَهُ فَعَقَلَهُ ثُمَّ دَخَلَ فَضَرَبَ بِبَصَرِهِ یَمِیناً وَ شِمَالًا کَأَنَّهُ طَائِرُ الْعَقْلِ فَهَتَفَ بِهِ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَمْ یَسْمَعْهُ فَأَخَذَ کَفّاً مِنْ حَصًی فَحَصَبَهُ (2) فَأَقْبَلَ الْأَعْرَابِیُّ حَتَّی نَزَلَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ یَا أَعْرَابِیُّ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ مِنْ أَقْصَی الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَرْضُ أَوْسَعُ مِنْ ذَلِکَ فَمِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ مِنْ أَقْصَی الدُّنْیَا وَ مَا خَلْفِی مِنْ شَیْ ءٍ أَقْبَلْتُ مِنَ الْأَحْقَافِ قَالَ أَیُّ الْأَحْقَافِ قَالَ أَحْقَافُ عَادٍ قَالَ یَا أَعْرَابِیُّ فَمَا مَرَرْتَ بِهِ فِی طَرِیقِکَ قَالَ مَرَرْتُ بِکَذَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَرَرْتَ بِکَذَا قَالَ الْأَعْرَابِیُّ نَعَمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَرَرْتَ بِکَذَا فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ الْأَعْرَابِیُّ إِنِّی مَرَرْتُ وَ یَقُولُ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَرَرْتَ بِکَذَا إِلَی أَنْ قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ فَمَرَرْتَ بِشَجَرَةٍ یُقَالُ لَهُ شَجَرَةُ الرِّقَاقِ قَالَ فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ عَلَی رِجْلَیْهِ ثُمَّ صَفَقَ بِیَدِهِ وَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ

رَجُلًا أَعْلَمَ بِالْبِلَادِ مِنْکَ أَ وَطِئْتَهَا قَالَ لَا یَا أَعْرَابِیُّ وَ لَکِنَّهَا عِنْدِی فِی کِتَابٍ یَا أَعْرَابِیُّ إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ لَوَادِیاً یُقَالُ لَهُ الْبَرَهُوتُ تَسْکُنُهُ الْبُومُ وَ الْهَامُ یُعَذَّبُ فِیهِ أَرْوَاحُ الْمُشْرِکِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(3).

«6»

حیاة الحیوان، البوم بضم الباء طائر یقع علی الذکر و الأنثی حتی تقول صدی أو قیادا(4)

فیختص بالذکر کنیة الأنثی أم الخراب و أم الصبیان و یقال لها غراب اللیل و من طبعها أن تدخل علی کل طائرة فی وکره و تخرجه منه و تأکل فراخه و بیضه و هی قویة السلطان فی اللیل لا یحتملها شی ء من الطیر و لا تنام اللیل فإذا رآها الطیر فی النهار قتلوها و نتفوا ریشها للعداوة التی بینها و بینهم و من

ص: 331


1- 1. اللقوح: الفحل من الخیل و الإبل.
2- 2. أی رماه بالحصباء أی الحصی.
3- 3. دلائل الإمامة: 101.
4- 4. هکذا فی الکتاب، و الصحیح: فیاد بالفاء قال الدمیری: الفیاد کصیاد: ذکر البوم.

روایت5.

دلائل الامامه: عطیه اخی ابی عوّام می گوید: با امام باقر علیه السّلام در مسجد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بودم که ناگهان یک اعرابی بر نره شترش رسید و به آن زانو بند زد و به مسجد آمد و به راست و چپ نگاه کرد؛ چنان که گویا دیوانه است. امام باقر علیه السّلام او را ندا داد و او نشنید. حضرت یک کف دست سنگ ریزه برداشت و به او پراند. او آمد تا اینکه در برابرش نشست. آن حضرت به او فرمود: ای اعرابی از کجا آمدی؟ گفت: از آن سوی زمین. حضرت فرمود: زمین وسیع تر از آن است. از کجا آمدی؟ گفت: از آن سوی جهان و پشت سر من چیزی نبود. از احقاف آمدم. فرمود: کدام احقاف؟ گفت: احقاف عاد. فرمود: ای اعرابی در راهت به چه گذشتی؟ گفت: از فلان چیز. حضرت فرمود: از فلان چیز گذشتی؟ اعرابی گفت: آری. حضرت علیه السّلام فرمود: و از فلان چیز گذشتی؟ اعرابی گفت: بله. پیوسته اعرابی می گفت: من گذشتم و امام باقر علیه السّلام می گفت: به فلان چیز گذشتی؟ تا فرمود: از درختی به نام رقاق گذشتی؟ راوی گفت: آن اعرابی به دو پای آن حضرت پرید و دست به دست حضرت نهاد و گفت: به خدا مردی را داناتر از تو به سرزمین ها نمی شناسم. آیا به آنجاها پا نهاده ای؟ فرمود: نه، ای اعرابی، ولی این ها نزد من در کتابی هستند. ای اعرابی! در پشت شما بیابانی است که آن را برهوت می گویند و جغد در آن ساکن است و ارواح مشرکان تا روز قیامت در آن عذاب می کشد.(1)

روایت6.

حیاة الحیوان: بُوم پرنده ای است که بر مذکر و مونث اطلاق می شود. تا آنکه بگویی صدی یا قیاد که مختص به نر شود. کنیه ماده ام الخراب و ام الصبیان است و آن را کلاغ شب می خوانند. طبع وی این است که بر هر پرنده ای در لانه اش داخل می شود و او را از آشیانه اش می راند و جوجه ها و تخمش را می خورد. او در شب نیرومند است و هیچ پرنده ای تاب او را نمی آورد. در شب نمی خوابد و در روز هر پرنده او را ببیند، به جهت عداوتی که میان او و دیگر پرنده ها است، او را می کشد و پرش را می کند. از این

ص: 331


1- . دلائل الامامه: 101

أجل ذلک صار الصیادون یجعلونها تحت شباکهم لیقع لهم الطیر- و نقل المسعودی عن الجاحظ أن البومة لا تطیر(1) بالنهار خوفا من أن تصاب بالعین لحسنها و جمالها و لما تصور فی نفسها أنها أحسن الطیر لم تظهر إلا باللیل و تزعم العرب فی أکاذیبها أن الإنسان إذا مات أو قتل یتصور(2)

نفسه فی صورة طائر یصرخ علی قبره مستوحشة لجسدها و البوم أصناف و کلها تحب الخلوة بنفسها(3) و التفرد و فی أصل طبعها عداوة الغربان و فی تاریخ ابن النجار أن کسری قال لعامل له صد لی شر الطیر و اشوه بشر الوقود و أطعمه شر الناس فصاد بومة و شواها بحطب الدفلی و أطعمها ساعیا و فی سراج الملوک لأبی بکر الطرطوسی أن عبد الملک بن مروان أرق (4)

لیلة فاستدعی سمیرا(5) له یحدثه فکان فیما حدثه به أن قال یا أمیر المؤمنین کان بالموصل بومة و بالبصرة بومة فخطبت بومة الموصل إلی بومة البصرة بنتها لابنها فقالت بومة البصرة لا أفعل إلا أن تجعل لی صداقها مائة ضیعة خراب فقالت بومة الموصل لا أقدر علی ذلک الآن و لکن إن دام والینا علینا سلمه الله تعالی سنة واحدة فعلت ذلک فاستیقظ لها عبد الملک و جلس للمظالم و أنصف الناس بعضهم عن بعض و تفقد أمر الولاة و رأیت فی بعض المجامیع بخط بعض العلماء الأکابر أن المأمون أشرف یوما من قصره فرأی رجلا قائما و بیده فحمة و هو یکتب بها علی حائط قصره فقال المأمون

ص: 332


1- 1. فی المصدر: لا تظهر بالنهار.
2- 2. فی المصدر:« تتصور» و فیه: تصرخ.
3- 3. فی المصدر: بانفسها.
4- 4. أرق: ذهب عنه النوم فی اللیل.
5- 5. السمیر: صاحب السمر، و السمر: الحدیث لیلا.

رو شکارچیان آن را زیر دام خود می نهند تا پرنده در آن بیفتد .

مسعودی از جاحظ نقل کرده که او گفته است: جغد روز نمی پرد که مبادا برای خوبی و زیبایی اش چشم بخورد. او چون خود را زیباترین پرنده می داند، جز در شب پرواز نمی کند. عرب در دروغ های خود می پندارند هنگامی که انسان می میرد یا کشته می شود، خود را در حالی که نسبت به تنش هراسناک است، به صورت پرنده ای می بیند که بر قبرش شیون می کند.

جغد چند دسته دارد و همه نوع آن خلوت و تنهایی را دوست دارند و در اصل طبع او دشمنی با کلاغ است.

در تاریخ ابن نجار است که خسرو به کارگزارش گفت: بدترین پرنده را برایم شکار کن و با بدترین آتش افروز کباب کن و به بدترین مردم بخوران. او جغدی شکار کرد و با هیزم خرزهره کباب کرد و به سخن چین خوراند.

در سراج الملوک ابی بکر طرطوسی است که یک شب عبد الملک بن مروان بی خواب شد و داستان گویی خواست که برایش داستانی بگوید. در شمار داستان هایی که به او گفت، گفت: ای امیر المؤمنین! در موصل جغدی بود و در بصره جغدی و جغد موصل دختر جغد بصره را برای پسرش خواستگاری کرد. جغد بصره گفت: جز اینکه صد مزرعه ویرانه مهریه اش قرار بدهی نمی پذیرم. جغد موصل گفت: اکنون نمی توانم. ولی اگر حکمران خدا به او سلامت بدهد یک سال بر سر کار بماند، این کار را می کنم. عبد الملک به این جهت بیدار شد و برای دادجویی ها نشست و داد مردم را از یک دیگر گرفت و از کارگزاران بازجویی و بازرسی کرد.

در یک مجموعه به خط یکی از دانشمندان بزرگ دیدم که یک روز مأمون از کاخش سر به زیر انداخت و دید مردی پای کاخ ایستاده و زغالی به دست دارد و بر دیوار کاخ می نویسد. مأمون

ص: 332

لبعض خدمه اذهب إلی ذلک الرجل فانظر ما کتب (1)

و ائتنی به فبادر الخادم إلی الرجل مسرعا و قبض علیه و تأمل ما کتب فإذا هو:

یا قصر جمع فیک الشوم و اللوم***حتی یعشش فی أرکانک البوم

یوما یعشش فیک البوم من فرحی***أکون أول من یرعاک مرغوم (2)

ثم إن الخادم قال له أجب أمیر المؤمنین فقال له الرجل سألتک بالله لا تذهب بی إلیه فقال الخادم لا بد من ذلک (3) فلما مثله بین یدی المأمون أعلمه بما کتب فقال له المأمون ویلک ما حملک علی هذا قال یا أمیر المؤمنین إنه لن یخفی علیک ما حواه قصرک هذا من خزائن الأموال و الحلی و الحلل و الطعام و الشراب و الفرش و الأوانی و الأمتعة و الجواری و الخدم و غیر ذلک مما یقصر عنه وصفی و یعجز عنه فهمی و إنی یا أمیر المؤمنین قد مررت علیه الآن و أنا فی غایة من الجوع و الفاقة فوقفت متفکرا فی أمری فقلت فی نفسی هذا القصر عامر عال و أنا جائع و لا فائدة لی فیه فلو کان خرابا و مررت به لم أعدم منه رخامة أو خشبة أو مسمارا أبیعه و أتقوت بثمنه أ و ما علم أمیر المؤمنین ما قال الشاعر:

إذا لم یکن للمرء فی دولة امرئ***نصیب و لا حظ تمنی زوالها

و ما ذاک من بغض له (4)غیر أنه***یرجی سواها فهو یهوی انتقالها

فقال المأمون یا غلام أعطه ألف دینار ثم قال له هی لک فی کل سنة ما دام قصرنا عامرا بأهله (5).

ص: 333


1- 1. فی المصدر: و انظر ما یکتب.
2- 2. فی المصدر: من ینعیک.
3- 3. فی المصدر: ثم ذهب به.
4- 4. فی المصدر: من بغض لها.
5- 5. حیاة الحیوان 1: 115.

به یک پیشخدمت گفت: برو نزد این مرد ببین چه می نویسد و او را نزد من بیاور. پیشخدمت شتابان نزد آن مرد رفت و او را گرفت و در نوشته او اندیشه کرد. آن نوشته این بود:

ای کاخ! در تو شومی و پستی جمع شده است تا آن گاه که در پایه های تو جغد خانه نماید .

روزی که جغدها در تو لانه بگیرند، از شادی ام اولین کسی خواهم بود که در حالی که تو مغلوب شده ای خبر مرگ تو را می­دهم.

پیشخدمت گفت: امیر المؤمنین را پذیرا باش. آن مرد گفت: تو را به خدا مرا نزد او نبر. گفت: چاره ای از این کار نیست. هنگامی که او را در برابر مأمون آوردند، آنچه را نوشته بود به مأمون گزارش داد. مأمون به او گفت: وای بر تو! چه چیزی تو را به این کار واداشته است؟ گفت: بر تو آنچه در کاخ تو است از گنجینه های زر و سیم و زیورها و جامه های خوب و خوراک و نوشیدنی و فرش و ظروف و کالاها و کنیزان و خدمتکاران و جز آن از آنچه زبانم از وصف آن کوتاه است و فهم من از آن درمانده است پنهان نیست. راستش ای امیر المؤمنین، من اکنون که بر آن گذر کردم در نهایت گرسنگی و بینوایی بودم و در کار خود اندیشه کردم و با خود گفتم: این کاخ آباد و بلندی است و من گرسنه ام و سودی برای من در آن نیست. اگر ویرانه بود و به آن گذر می کردم، یک سنگ یا چوب یا میخ به دست می آوردم که آن را بفروشم و از بهایش غذایی بخرم. آیا امیر المؤمنین آنچه را شاعر سروده است، نمی داند؟

اگر فردی را در دولت یک نفر نصیب و بهره ای نباشد، زوال آن دولت را آرزو می کند.

این مطلب برای دشمنی با آن فرد نیست. بلکه او دولت غیر او را می خواهد و به خاطر همین انتقال او را می خواهد.

مأمون گفت: ای غلام! هزار اشرفی طلا به او بده. سپس به او گفت: تا کاخ ما به وجود اهلش آباد است، هر سال همین نصیب را داری.(1)

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

ص: 333


1- . حیاة الحیوان 1 : 115

کلمة المحقّق

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی محمّد و آله الطیبین الطاهرین و بعد فقد وفّقنا الله تبارک و تعالی لتصحیح هذا الجزء من کتاب بحار الأنوار و هو الجزء الستّون حسب تجزئتنا قد بذلنا الجهد و المجهود فی تصحیحه و تنمیقه و مقابلته بالنسخ و بمصادره و علّقنا علیه تعلیقاً مختصراً تتمیماً لما لم یذکره المصنّف من غریب الغة و غیره و تبیاناً لما اختلف فی مصادره من نصوصه و کان المرجع فی تصحیحنا مضافا إلی النسخة المطبوعة المعروفة بطبعة أمین الضرب و النسخة المعروفة بطبعة الخونساریّ

نسخة مخطوطة أرسلها الفاضل المحترم السیّد جلال الدین الأرمویّ دامت توفیقاته استکتبها أبو القاسم الرضویّ الموسویّ الخونساریّ فی سنة 1235 نشکر الله تعالی علی توفیقنا لذلک و نسأله المزید من توفیقه و إفضاله إنّه ذو الفضل العظیم.

قم المشرفة: عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ عفی عنه و عن والدیه ربیع الأوّل 1392 ق

ص: 334

کلمة المحقّق

ص: 334

کلمة المصحّح

بسمه تعالی

انتهی الجزء الثامن من المجلّد الرابع عشر کتاب السماء و العالم من بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأبرار و هو الجزء الواحد و الستّون حسب تجزئتنا من هذه الطبعة النفیسة الرائقة. و قد قابلناه علی النسخة الّتی صحّحها الفاضل الخبیر الشیخ عبد الرحیم الربانیّ المحترم بما فیها من التعلیق و التنمیق و اللّه ولیّ التوفیق.

محمّد الباقر البهبودی

ص: 335

کلمة المصحّح

ص: 335

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

الموضوع/ الصفحه

أبواب الحیوان و أصنافها و أحوالها و أحکامها

«1»

باب عموم أحوال الحیوان و أصنافها 96- 1

«2»

باب أحوال الأنعام و منافعها و مضارّها و اتّخاذها 143- 97

«3»

باب البحیرة و أخواتها 146- 143

«4»

باب نادر فی رکوب الزوامل و الجلّالات 148- 147

«5»

باب آداب الحلب و الرعی و فیه بعض النوادر 151- 149

«6»

باب علل تسمیة الدوابّ و بدء خلقها 157- 152

«7»

باب فضل ارتباط الدوابّ و بیان أنواعها و ما فیه شؤمها و برکتها 200- 158

«8»

باب حق الدابّة علی صاحبها و آداب رکوبها و حملها و بعض النوادر 220- 201

«9»

باب إخصاء الدوابّ و کیّها و تعرقبهاو الإضرار بها و بسائر الحیوانات و التحریش بینها و آداب إنتاجها و بعض النوادر 228- 221

«10»

باب النحل و النمل و سائر ما نهی عن قتله من الحیوانات و ما یحلّ قتله منها من الحیّات و العقارب و الغربان و غیرها و النهی عن حرق الحیوانات و تعذیبها 299- 229

«11»

باب القبّرة و العصفور و أشباههما 309- 300

«12»

باب الذباب و البقّ و البرغوث و الزنبور و الخنفساء و القملة و القرد و الحلم و أشباهها 321- 310

«13»

باب الخفّاش و غرائب خلقه و عجائب أمره 329- 322

«14»

باب البوم 333- 329

ص: 336

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

ص: 336

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا علیه السلام

ضا: لفقه الرضا علیه السلام

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 337

رموز الکتاب

ص: 337

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109